7.

SANTRİFÜJ POMPALARIN
BOYUTLANDIRILMASI VE ÇİZİMİ

Bir santrifüj pompaya ait mühendislik hesapları ve tasarımı için

pompanın çalışma koşulları ve buna bağlı olarak karakteristiklerinin bilinmesi
gerekir. Ancak tasarım için genellikle üç karakteristik büyüklüğün bilenmesi
yeterli olmaktadır. Bunlar;

1) Verdi (Q),
2) Manometrik yükseklik (Hm),
3) Pompanın çalışma hızı (n) dır.

Uygulamada çoğu kez yukarıda belirtilen karakteristik büyüklüklerden

her üçü birden verilmeyebilir. Verilmeyen değerler projenin amacına göre
saptanabilir. Örneğin sulama amacıyla kullanılacak pompaların belirli güç için
verebileceği kadar verdi vermesi istenir ve buna göre boyutlandırma yapılır.
Genel makine tasarımında olduğu gibi, pompa tasarımında da, tasarıma
ait mühendislik hesaplarında önce bir ön hesaplama yapılmalı, daha sonra geri
dönülerek boyutların optimum değerleri bulunarak asıl proje çizimine
geçilmelidir. Ayrıca imalat teknolojisi bakımından pompanın var olan koşullarına
uygun imal edilebilmesi, konstrüksiyonun basit, özellikle kullanma ve işletme
açılarından uygun ve ekonomik olması gerekir.

7.1. Pompa Tipinin Saptanması

Pompa tipinin saptanmasında özgül hızdan yararlanılır. Bilindiği gibi
özgül hız,

n. Q
nq  3/4
eşitliğinden hesaplanmaktadır.
Hm

Özgül hıza göre yapılan sınıflandırmada, radyal çarklar için özgül hız
10-58 arasındadır. Özgül hız küçüldükçe pompa tam radyal tip olur ve çark çapı
büyür. Kanatlar uzayacağı için suyun geçtiği kanal daralır ve bu da verim
düşmesine neden olur. Ayrıca imalat zorlukları da olduğundan düşük özgül hızlı
pompa yerine, özgül hızı artırma yolları aranarak yüksek verim veren yüksek
özgül hızlı pompaların projelendirilmesi tercih edilmelidir.
Özgül hız küçük ise pompa kademeli yapılmalıdır. Kademeli pompanın
oluşturacağı toplam yükseklik Hmt ve kademe sayısı (i) ise, tek kademenin
manometrik yüksekliği;

Hmt
Hm1 
i

olur ve çark hesabı bir kademe için bulunan manometrik yükseklik değerine
göre yapılır. Buna göre kademe başına özgül hız ¾ kadar artırılmış olur.
239
 Eğer özgül hız küçültülmek istenirse bu taktdirde pompa çift girişli
yapılır. Özgül hız formülünde verdi yerine yarısı konulduğunda özgül hız;

n. Q / 2
nq  3/4
Hm

1/ 2
 1
olur ve özgül hız   kadar azalır.
2

7.2. Pompa Mil Gücünün Hesabı

Santrifüj pompanın yuttuğu gücün hesabı, daha önceki konularda
açıklındığı gibi verdi (Q), manometrik yükseklik (H m), suyun özgül ağırlığı () ve
verim değerleri bilinmiyorsa aşağıdaki eşitliğe göre yapılır.

Q.H m .
fBG 
75. p

fBG : Pompanın yuttuğu güç (BG),

Q : Verdi (m3/s),
Hm : Manometrik yükseklik (m),
 : Suyun özgül ağırlığı (1000 kp/m 3),
p : Pompanın verimi (%) dir.

Pompanın yuttuğu güç hesabında kullanılan verim değeri daha önceki

konularda verilen şekillerden alınabilir. Pompayı tarik edecek motor gücü yeterli
düzeyde seçilebilmesi için bulunan verim değerinin gerçeğe yakın olması için
genellikle emniyet payı olarak, diyagramlardan bulunan değerden % 5 daha
küçük alınması önerilebilir. Yine hesaplanan güç; emniyet açısından fBG<5 BG
ise 1,2 ~1,3 ile, 5<fBG<25 BG ise 1,1~1,2 ile ve fBG>25 BG ise 1,05~1,1 ile
çarpılır.

7.3. Pompa Mil Çapının Hesabı

Pompa mili, iletilecek moment, mile bağlı olarak dönen parçaların
ağırlığı, radyal ve aksiyal yükler için hesaplanmalıdır. Mil çapı milin boyunca
kademeli olarak yapılır ve çap milin ortasında maksimum olur. Bu tip yapı şekli;
mil üzerine bağlanan çark, rulmanlı yataklar ve kavrama gibi çeşitli parçaların
mil üzerine yerleştirilmelerini kolaylaştırır. Mil çapı (d m); döndürme momenti (Md)
ve emniyet gerilmesi () alınarak aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanır.

16.M d
dm  3
.

240
 71620 fBG
Döndürme momentinin Md  değeri ve Adi mil çeliği için = 120
n
kp/cm2 değerleri formülde yerine konur ve gerekli kısaltmalar yapılırsa mil çapı;

fBG
d m  14,4.3 olarak bulunur.
n

Formüllerde;
dm : Mil çapı (cm),
Md : Döndürme momenti (kp-cm),
 : Emniyet (kayma) gerilmesi (kp/cm2),
fBG : Milin ileteceği güç (BG),
n : Devir sayısı (1/min) dir.

Uygulamada genellikle mil çapı hesabı aşağıda verilen formülden de

yapılmaktadır.
fBG
d m  C.3
n
Formülde;
dm : Mil çapı (cm),
C : Katsayı,
fBG : Güç (kW),
 : Emniyet gerilmesi (kp/cm 2).

 100 150 200 300 400

C 17,1 14,9 13,6 11,8 10,8

gibi alınmaktadır.
Mil çapı bulunduktan sonra imalat kolaylığı ve emniyet açısından çapın
değeri standart çapa dönüştürülür. Standart mil çapları 15, 20, 25, 30, 35, 40,
50, 60, 70, 80, 90 ve 100 mm olarak verilebilir.
Mil çapı hesabı yapılırken devir sayısının kritik devir sayısına göre
kontrol edilmesi gerekir. Genel olarak kritik devrin normal devir sayısından % 50
kadar fazla olması istenir.
Kritik devir sayısı yaklaşık olarak

F
n k  300. şeklinde hesaplanır.
G
Burada;
nk : Kritik devir sayısı (1/min),
G : Çark ve mil topluluğun ağırlığı (kp),
F : Mile 1 cm sehin vermek için gerekli kuvvet (kp) dir.

P kuvveti normal olarak yüklenmiş millerde sehim formülünden hesaplanabilir.

Mile uygulanan kuvvetin meydana getirdiği sehim,

241
 F 5.L3
f  .
E.I 384

eşitliği ile hesaplanır. Eşitlikte sehim 1 cm konursa P kuvveti,

384 E.I
F . olur.
5 L3
Formülde;
E : Mil malzemesinin elastikiyet modülü (çelikte 2,2.10 6 kp/cm2),
.d 4
I : Milin atalet momenti (daire kesit için ),
64
L : Mil uzunluğu (cm),
f : Sehim (cm) dir.

7.4. Pompa Çarkının Boyutlandırılması

7.4.1. Çark giriş koşullarının belirlenmesi

Çark giriş koşullarının belirlenmesinde pompanın emme ağzından
itibaren çarkın giriş ağzının boyutları ve kanat giriş açısının bulunması gerekir.
Şekil 7.1’de çarkın boyutlandırılmasında kullanılan çaplar verilmiştir.

Şekil 7.1. Çark boyutları (Yalçın 1998)

242
7.4.1.1. Göbek çapı (dg)
Göbek çapı için pompanın büyüklüğüne bağlı olarak 10-15 mm et
kalınlığı verilir. Buna göre göbek çapı;

dg= dm + (20 ~ 30 mm) olur.

Bazı yazarlar göbek çapı için,

dg= 1,5 . dm

değerini kullanmaktadır. Bu formüllerde;

dg : Göbek çapı (mm),

dm: Mil çapı (mm)’dir.

7.4.1.2. Çark iç (giriş ağzı) çapı (D0)

İmalat kolaylığı bakımından genellikle çark giriş ağzı çapının emme
borusu çapına eşit alınması önerilir. Emme borusu çapı (D e) ise emme
borusundaki su hızına bağlı olarak aşağıdaki gibi hesaplanır.

4.Q
De 
.Ve

Bu formüldeki emme borusundaki su hızı (Ve) şekil 7.2’den verdiye ve devir

sayısına bağlı olarak bulunabilir.

Giriş çapı saptandıktan sonra giriş ağzındaki hız (C 0) tekrar hesaplanır.

Buna göre;
4.Q
C0 
 
. D 02  d 2g

olarak bulunur. Bu eşitlikte verdi toplam (kayıpsız) verdidir. Çıkış verdisi çizelge
5.7’den alınan volumetrik verime bölünerek kayıpsız verdi bulunur. C0 hızının
her zaman emme borusundaki hızdan daha büyük olacağı unutulmamalıdır.
Genellikle C0  1,2 Ve olması istenir.

Eğer D0 = De alınmazsa bir başka yöntemde D0 hesaplanır. Bunun için

C0= 1,2 Ve alınır ve D0 aşağıdaki formülden bulunur.

4.Q
D0   d g2
C 0 .

243
Şekil 7.2. Emme borusundaki hızların verdi ve devir sayısı ile değişimi (Yalçın 1998)

7.4.1.3. Kanat giriş ortalama çapı (D1)

Genellikle bu çap çark giriş ağzı çapından % 5-10 daha düşük alınır
(Şekil 7.3).

Şekil 7.3. Kanat giriş çapları (Karassik vd. 1985)

244
 Kanat giriş ortalama çapı : D1= (0,90 – 0,95).D0
Kanat giriş dış çapı : D1d= D0+(3-5 mm)
Kanat giriş iç çapı : D1i= 2.D1-D1d
bulunur.

7.4.1.4. Kanat giriş açısı ( 1 )

Çarkın maksimum Hm değerini vermesi için girişteki mutlak hız ile çevre
hızı arasındaki açının 1= 90o olması gerekmektedir. Bu açının 90o olmasıyla
giriş hız üçgeni dik üçgen olur ve girişteki mutlak hız (C 1) ile mutlak hızın düşey
bileşeni ya da meridyen hızı (Cm1) birbirine eşit olur (C1=Cm1). Kanat kalınlıkları
nedeniyle suyun giriş kesiti, .D 02 / 4 ’den küçüktür ve bu nedenle;

C1= Cm1 = (1,05 ~ 1,1).C0

alınabilir.
Girişteki çevre hızı;

.D1.n
U1 
60

olduğundan kanat giriş açısı aşağıdaki gibi bulunur.

C m1
tan 1 
U1

Kanat giriş açısının 10o-20o arasında olması istenir. Ancak bu açının kavitasyon
bakımından en uygun değerinin 17o olduğu kabul edilir. Yapılan
hesaplamalarda giriş açısının sınır değerlerinden farklı çıkması halinde çaplarda
değişiklik yapılması gerekir.
Kanat giriş kenarı boyunca  1 açısının kontrol edilmesi gerekir. 1i ve
1d açılarının  1 açısından ± 3o den fazla farklı olmamasına dikkat edilmelidir.
1i ve 1d açıları kanat giriş kenarı boyunca Cm1 hızının değişmediği kabul
edilerek aşağıdaki gibi hesaplanır.

C m1 .D1i .n
tan 1i  U1i 
U1i 60
C m1 .D1d .n
tan 1d  U1d 
U1d 60

7.4.1.5. Çark giriş genişliği (b1)

Kanat sayısı ve kanat giriş kalınlığı bilinmediğinden b 1 giriş genişliği
önce yaklaşık olarak hesaplanır. Süreklilik denklemine göre verdi yazılırsa;

245
 Q  .k 1.D1.Cm1.b1

olur. Bu eşitlikten çark giriş genişliği;

Q
b1 
.k 1.D1.C m1

bulunur. Burada, k1 daralma katsayısını gösterir. Kanat uçlarının sivri olup

olmamasına ve kanat kalınlığına bağlı olarak bu daralma % 30-40 arasında
değişir. Buna göre k1= 0,6-0,7 olur.

7.4.2. Çark çıkış koşullarının belirlenmesi

7.4.2.1. Çark dış çapı (D2)

Deneylere dayanarak alçak basınçlı pompalarda D2= (1,5-2).D1 ve
yüksek basınçlı pompalarda D2= (2-3).D1 alınır. Bundan farklı olarak Çark dış
çapı, çıkış hızından (U2) yararlanılarak ta bulunabilir. Çark çıkışındaki teğetsel
hızın (U2) saptanmasında Pfleiderer, Kovats ve Schulz gibi araştırıcılar basınç
katsayısını ( ) kullanmışlardır. Buna göre;

U 22
Hm  . dir.
2.g

Basınç katsayısı ( ) değerinin, özgül hız ile değişimi şekil 7.4’de

verilmiştir.
Özgül hız bilindiğine göre grafik yardımıyla  ve dolayısıyla istenilen
manometrik yüksekliğin sağlanabilmesi için gerekli olan U 2 teğetsel hızı ve D2
çark çıkış çapı aşağıdaki eşitliklerden bulunur.

2.g.Hm
U2 


U 2 .60
D2 
.n

Çark çıkış çapının saptanmasında öncelikle manometrik yüksekliğin

önemli rol oynadığı unutulmamalıdır. Dolayısıyla hesaplanan D 2 çapına göre
imal edilecek olan çarkın manometrik yüksekliği sağlayamaması olasılığı
dikkate alınmalıdır. Bu nedenle % 10 kadar daha büyük tutulmalıdır. Eğer
çalışma noktasında istenen yükseklikten fazla değer elde edilirse çark çapı
küçültülerek istenilen manometrik yükseklik elde edilebilir.

246
Şekil 7.4. Basınç katsayısı ve D1/D2 oranlarının özgül hıza göre değişimi (Yalçın 1998)

247
7.4.2.2. D1/D2 çaplar oranının kontrolü
Belirli özgül hızlara, belirli çap oranları karşılık gelir. Çarkın boyutlarının
uygun düşmesi bakımından bu oranın belirli sınırlar arasında kalması gerekir.
Şekil 7.4’de verilen diyagramda D1/D2 oranlarının özgül hıza bağlı alt ve üst
sınırları verilmiştir. Hesaplanan çaplara göre D1/D2 oranı bu sınırların dışına
çıkıyorsa D2 çapı manometrik yükseklikle ilgili olduğu için değiştirilmez. Ancak
D1 çapı üzerinde D1/D2 oranı belirtilen sınırlar arasında kalacak şekilde
değişiklik yapılır. D1 çapı değiştiğinde çark giriş koşullarının tekrar gözden
geçirilmesi gerekir. D1 çapındaki değişiklik aşağıdaki gibi yapılabilir.

D1  D1  D 
   ise D1   1  .D 2
D 2  D 2  üst  D 2  üst

D1  D1  D 
  ise D1   1  .D 2
D 2  D 2  alt  D 2  alt

7.4.2.3. Kanat çıkış açısı ( 2 )

Santrifüj pompada çark çıkışındaki  2 açısı aşağıdaki gibi bulunabilir.

C m2
tan  2 
U 2  C u2

Buradaki; Cm2 hızı genel bir kural olarak, Cm1’e eşit veya biraz küçük alınır.
Ancak daha uygun bir değer bulmak için ikinci yöntem şekil 7.5’de verilen
diyagram yardımıyla kcm2 hız katsayısının bulunması ve

Cm2  k cm2 . 2.g.Hm

bağıntısından yararlanarak Cm2 hızının hesaplanmasıdır. Daha önce

hesaplanmış olan Cm1, U1 ve U2 değerleri de aynı diyagramdan, özgül hız
yardımıyla saptanacak olan hız katsayıları yardımıyla kontrol edilebilir. Hız
katsayıları ile hızlar arasında;

Cm1  k cm1. 2.g.Hm

U1  k u1. 2.g.Hm

U2  k u2 . 2.g.Hm

bağıntıları vardır.

248
 Şekil 7.5. Özgül hıza bağlı hız katsayıları (Yalçın 1998)

Teğetsel hız bileşeninin hesaplanmasında;

g.Hm
C u2 
U 2 .h

bağıntısı kullanılabilir. Bu bağıntıdaki hidrolik verim aşağıdaki bağıntı ile

hesaplanır. Formülde Q, m 3/s alınmalıdır.

0,071
h  1
Q 0,25

Burada; Çark çıkış hız üçgeni sonlu kanat halinde kaskat kanat dolayısıyla
değişecek çıkış açısı  2k konstrüktif kanat çıkış açısına dönüşecektir.
Konstrüktif kanat çıkış açısı şekil 7.6’da görüldüğü gibi C u sapması nedeniyle
hesaplanan  2 açısından daha büyük olacaktır ( 2k   2 ) . Bir başka değişle
suyun çarkı  2 çıkış açısı ile terk etmesini sağlamak için  2k konstrüktif kanat
açısını  2 den daha büyük seçmek zorunluluğu vardır.

249
 Şekil 7.6. Teorik ve gerçek çıkış hız üçgeni (Özgür 1983)

Bu nedenlerle konstrüktif kanat çıkış açısı teorik hız üçgenindeki  2 açısının

belirlenebilmesi için sonsuz kanat koşulundaki teğetsel hız (C u2 ) ’a gereksinim
vardır. C u2 hızının bulunabilmesi için de  2 açısının bilinmesi gerekmektedir.
Buna göre en uygun çözüm  2k açısının öncelikle bulunmasıdır. Öncelikle
 2k açısı seçilir ve seçilen bu değere göre kanat sayısı (z) ve sapma katsayısı
(K) aşağıdaki formüllerden hesaplanır.

 D  D1   1   2 k 
z  6,5. 2 . sin 
 D 2  D1   2 

1,2.1  sin  2 k  1
K  1 . 2
z D 
1   1 
 D2 

Bulunan bu değerlerden (z ve K) yararlanarak tekrar kanat çıkış açısı aşağıdaki

formülden hesaplanır.

C m2
tan  2k 
U 2  C u2

Bu formüldeki Cu2  K.Cu2 ’den bulunur. Seçilen kanat çıkış açısı ile
hesaplanan kanat çıkış açısı arasındaki fark 3o den küçükse, gerçek kanat çıkış
açısı;
250
 (β 2k secilen  β 2k hesaplanan
β 2k 
2

formülüyle hesaplanır. Eğer açılar arasındaki fark 3o den büyükse, gerçek kanat
çıkış açısını bulmak için aşağıdaki yöntem izlenir.

(  2k seçilen -  2k hesaplanan) > 0 ise  2k= (  2. seçilen)-1

(  2k seçilen -  2k hesaplanan) < 0 ise  2k= (  2k.seçilen)+1

alınır ve buna göre kanat sayısı ile diğer değerler tekrar hesaplanır.

7.4.2.4. Çark çıkış genişliği (b2)

Çark çıkış genişliği aşağıdaki şekilde hesaplanır;

Q
b2 
.D 2 .k 2 .C m2

Daralma katsayısı k 2, çark çıkışında kanat kalınlığından dolayı çıkış kesitinin

daralmasını gösterir ve çark çıkış daralma katsayısı adını alır. K 2 katsayısı 0,75
ile 0,98 arasında seçilebilir.

7.4.2.5. Çark giriş ve çıkış genişliklerinin kontrolü

Kanat sayısı, giriş ve çıkış kanat açıları bulunduğundan k1 ve k2
daralma katsayıları hesaplanabilir.

z.e1
k1  1 
.D1. sin 1

z.e 2
k2  1
.D 2 . sin  2k

Hesaplanan bu k1 ve k2 katsayılarına göre çark giriş ve çıkış genişlikleri

yeniden hesaplanarak öncekilerle kontrol edilir. İmalat kolaylığı bakımından
kanat kalınlıkları birbirine eşit alınabilir (e1=e2).

7.5. Çarkın Çizimi

Çarkın çizimi için gerekli büyüklükler hesaplanmış olduğundan, önce
çarkın meridyenel kesiti çizilir. Daha sonra kanat sayısı, kanat açıları
kullanılarak çarkın karşı görünüşü çizilir. Tam santrifüj pompalarda, çark
kanatlarının çizimi, çark küçük çarklar hariç, genellikle çift daire yöntemi ile
yapılır. Çarkın karşı görünüşünün çizimi ve kanatların yerleştirilmesi için, D 1, D2
çapları, kanat sayısı, kanat kalınlığı, giriş ve çıkış kanat açılarının bilinmesi
yeterli olmaktadır.
251
 Kanat çizimi için değişik yazarlar çeşitli çizim yöntemlerini
önermektedirler. Bu yöntemlerden santrifüj pompalar için uygun ve pratik olan
çift daire yöntemi ile kanat çizimi verilecektir.

7.5.1. Çift daire yöntemiyle kanat çizimi

Bu yöntemle kanat çizimi çark boyutları büyüdüğünde kullanılır. Bu
yöntemde önce 0 merkezli, D1 ve D2 çaplı daireler çizilir. Kanat sayısı z
.D1 360 0
bilindiğine göre D1 çaplı daire t adımı (veya bölüm açısı)
z z
yardımıyla birbirini izleyen kanatların giriş noktaları olan A 1, A2,...,Az (D1) dairesi
üzerinde işaretlenir (şekil 7.7). 0 merkezli ve d= D1.Sin1 çaplı daire çizilir.

Şekil 7.7. Çift daire yöntemi ile kanat çizimi (Yalçın 1998)

A1 noktasından d çaplı daireye A1T1 teğeti ve aynı şekilde A2

noktasından da A2T2 teğeti çizilir. A2T2 teğeti üzerinde ve A2’den itibaren, e
 .d 
kanat kalınlığı olmak üzere e+a a   uzunluğu alınarak B noktası bulunur.
 z 
A1B’nin orta dikmesinin A1T1 teğetini kestiği C1 noktası kanat iç yüzeyine ait giriş
dairesinin merkezidir. C1B  C1A 1 olmak üzere C1 merkezli ve A1B’den geçen
daire yayı çizilirse kanat iç yüzeyine ait kısım belirlenmiş olur. BC 1 doğrusu ile
D
 2k açısını yapmak üzere BG doğrusu çizilir ve bu doğru üzerinde BG  2
2
kadar alınarak G noktası belirlenir. OG’nin orta dikmesi ile BC 1 doğrusunun
kesim noktası C2, kanat iç yüzeyinin ikinci kısmına ait daire yayının merkezi
252
olur. C2 merkezli ve B’den başlamak üzere BC2 yarıçaplı BC daire yayı ile kanat
iç yüzeyine ait kanatların ikinci bölümü çizilir. Böylece A 1BC yayı belirlenmiş
olur. Ayrıca e kanat kalınlığı dışa doğru alınarak kanat çizimi tamamlanmış olur.
Daha sonra diğer A2, A3,...,Az noktalarında aynı yaylar çizilerek çark çizimi
tamamlanır veya şeffaf bir kağıt üzerine kanat başlangıç, bitim noktaları ve
merkezleri işaretlenerek kağıt (0) merkezi etrafında döndürülerek çizilebilir.

7.6. Difizör Gerekliliğinin Kontrolü

Pompalarda, hız enerjisinin basınç enerjisine dönüştürülmesi ve pompa
içindeki akışkanın yönlendirilmesi için difizör kullanılmaktadır. Kademeli
pompalarda difizör kullanımı zorunlu olmaktadır. Kademesiz pompalarda
genellikle difizör yoktur. Ancak bazı özel koşullarda çıkış hız üçgenindeki (2)
açısı çok küçük değerler alabilir. Bu durumda mutlak hızda büyüyecek ve
dolayısıyla da kayıplar hızın karesiyle orantılı olarak artacağından, bir difizyon
yardımıyla hız enerjisinin basınç enerjisine dönüştürülmesi gerekebilir. Bu
nedenle çıkış açısı (2) kontrol edilmelidir. Bu açı 100 den küçük ise difizöre
gereksinim duyulmaktadır.

7.7. Salyangoz Boyutlarının Belirlenmesi

Salyangoz içindeki akışın, serbest vorteks kanununa uyduğu kabul
edilerek boyutlar saptanmaktadır. Herhangi bir kesitteki teğetsel hız bileşeni C ux
ve kesit merkezinin pompa ekseninden uzaklığı rx ise; çark çıkışındaki (Cu2.r2)
değeri hesaplanabileceğinden, salyangoz kesitleri aşağıdaki şekilde
bulunabilmektedir.

Cu2 .r2 ..rx2  Q x .rx  Q w .(r3  t )

Bu eşitlik şekil 7.8’de görüldüğü gibi 8 kesit için tekrarlanarak,

salyangoz boyutları saptanmaktadır.
Salyangoz eşit dilimlere bölünür ve Q verdisinin çevre boyunca eşit
miktarda salyangoza girdiği kabul edilir. 8. kesitten verdinin tamamının geçtiği
göz önünde tutulmalıdır. D3 salyangoz giriş çapı, çark çapından 2-5 mm büyük
alınır. Çıkış borusunun konikliği 70-100 arasında seçilir. Başlangıç ağzının çapı
ise uygulamada df<(0,2-0,3)D3 seçilir. Gövde dilinin D3 çaplı daireye uzaklığı
e=D2/60 olmalıdır. Herhangi bir kesitteki Qx verdisi şu şekilde verilebilir.
Şekildeki 1. kesitte Q/8, 2. kesitte Q/4, 3. kesitte 3Q/8, 4. kesitte Q/2, 5. kesitte
5Q/8, 6. kesitte 3Q/4, 7. kesitte 7Q/8 ve 8. kesitte Q verdisinin geçtiği kabul
edilir. Boğaz yüksekliği t= 6-10 mm seçilebilir.
Salyangozun boyutlandırılmasında ikinci yöntem sabit ortalama hız
yöntemidir. Bu yöntemde her bir bölgedeki dairesel kesitten suyun aynı
ortalama hız ile geçtiği kabul edilir. Bu ortalama hız V0  k v . 2.g.Hm formülü ile

253
 Şekil 7.8. Salyangozun radyal kesiti (Yalçın 1998)

hesaplanır. Bu formüldeki k v hız katsayısı olup özgül hıza bağlı olarak Şekil
7.9’dan okunur.

Şekil 7.9. Salyangoz içindeki ortalama hıza ait hız katsayısının ve çap oranlarının özgül
hıza bağlı olarak değişimi (Yalçın 1998)

254
Sabit ortalama hız yönteminde salyangozun herhangi bir kesitindeki verdi (Q x)
.D 2x
ile gösterilirse; süreklilik denkleminden bilindiği gibi Q x  A.V0  .V0
4
olduğundan her bir kesitteki çap;

4.Q x
Dx 
.V0

bağıntısıyla hesaplanır. D3, df ve t birinci yöntemdeki gibi hesaplanır.

7.8. Santrifüj Pompa Hesap Örneği

Verdisi 62 L/s ve toplam manometrik yüksekliği 40 m olan bir santrifüj
pompa devri 1500 min-1 olan bir motora direkt bağlanıyor. Bu pompanın tasarım
parametreleri aşağıdaki gibi bulunabilir.

a) Pompa tipi

n. Q 1500. 0,062
nq  3/4
  23,48
Hm 403 / 4

Bulunan nq özgül hızına göre pompa radyal tiptir.

b) Pompa mil gücü

Pompa verimi; şekil 5.13’den özgül hız (n s  3,65.n q  86) ve verdiye

(Q  62 L/s) bağlı olarak p  0,79 bulunur. Emniyet payı olarak bu değer % 5
küçültülürse p  0,75 olur. Buna göre mil gücü;

Q.Hm . 62.40.1
N   44 BG
75.p 75.0,75

N>25 BG olduğu için emniyet katsayısı 1,1 alınarak pompa mil gücü
44.1,1=48,4 BG hesaplanır.

c) Mil çapı ve göbek çapı

N 48,4
dm  14,4.3  14,4.3  4,58 cm
n 1500

mil çapı standart çap olan 50 mm’ye tamamlanır ve d m= 50 mm alınır. Göbek

çapı dg= dm+(20~30)’den dg= 50+25= 75 mm bulunur.

255
d) Pompa çarkı giriş boyutları

Emme borusundaki su hızı şekil 7.2’den verdi ve devir sayısına bağlı

olarak Ve= 3 m/s bulunur. Emme borusu çapı (De), süreklilik denkleminden;

4.Q 4.0,062
De    0,1622 m bulunur.
.Ve .3

Bu değere en yakın standart boru çapı olan 175 mm emme borusu çapı olarak
alınır (De= 175 mm). Emme borusu çapından emme borusundaki su hızı tekrar
hesaplanır.

4.Q 4.0,062
Ve    2,58 m/s
.D 2e .(0,175) 2

Ve  2,58 m/s

Çark iç (giriş ağzı) çapı yaklaşık olarak emme borusu çapına eşit alınabilir.

D 0  D e  175 mm

D0 çapındaki C0 hızı, çark içindeki kaçaklar göz önüne alınarak hesaplanacak

toplam (kayıpsız) verdi yardımıyla bulunur.

Q
QT 
v

Volumetrik verim ( v ) şekil 5.7’den verdi ve özgül hıza bağlı olarak

 v  0,98 bulunur. Buna göre kayıpsız verdi;

0,062
QT   0,063 m3/s elde edilir.
0,98

Çark giriş ağzındaki C0 ise;

4.Q T 4.0,063
C0  

. D 02  d 2g  
. 0,1752  0,0752   3,21m/s
Kanat giriş ortalama çapı D1= (0,90 ~ 0,95).D0 olduğundan;

D1= 0,90.D0 = 0,90.175 = 157,5 mm elde edilir.

Buna göre kanat giriş dış çapı;

D1d= D0+ 3 mm= 175+3= 178 mm

256
Kanat giriş iç çapı;

D1i= 2.D1-D1d= 2.157,5-178= 137 mm

bulunur. Kanat girişindeki mutlak hız (C1);

C1  1,1.C0  1,1.3,21  3,53 m/s

1= 900 olduğundan Cm1= C1= 3,53 m/s alınır. Cm1 hızı şekil 7.5’den kontrol
edilirse ns= 86 için kcm1= 0,146 ve Cm1  k cm1. 2.g.Hm den
Cm1  0,146. 2.g.40  4,09 m/s’dir ve mertebe olarak uygun kabul edilebilir.
Kanat giriş açısı (1 ) ;

C m1
tan 1  ile hesaplanır.
U1

.D1.n .0,157.3000
U1    12,37 m/s
60 60

3,53
tan 1  1  15,930 bulunur.
12,37

Kanat giriş açısı kontrol edilirse;

.D1.n .0,137.1500
U1i   10,76 m/s
60 60

.D1d .n .0,178.1500
U1d    13,98 m/s
60 60

C m1 3,53
tan 1i   1i  18,160
U1i 10,76

C m1 3,53
tan 1d   1d  14,170
U1d 13,98

1i  1  18,16  15,93  2,23  3 0

1  1d  15,93  14,17  1,76  3 0

Bu sonuca göre d, 1 ve i noktalarında seçilen çaplar ve açılar uygundur.

257
 Çark giriş genişliğini, k1= 0,7 alarak hesaplayalım.

QT 0,063
b1    0,05152m
.D1.k 1.Cm1 .0,1575.0,7.3,53

b1= 51,52 mm bulunur.

e) Çarkın çıkış koşulları ve boyutları

Basınç katsayısı () pompanın özgül hızına bağlı olarak şekil 7.4’den
= 1,02 bulunur. Bulunan basınç katsayısı yardımıyla çark çıkış çevresel hızı U 2
aşağıdaki formülden hesaplanır.

2.g.Hm 2.9,81.40
U2    27,74 m/s
 1,02

U2 çevresel hızı yardımıyla D2 çark çıkış çapı bulunabilir.

60.U2 60.27,74
D2    0,3532 m
.n 1500

D2= 354 mm’dir.

Bulunan bu D2 değerini kontrol edelim. Şekil 7.5’den k u2= 0,9 bulunur ve buna
göre U2 ve D2 aşağıdaki gibi hesaplanır.

U2  k u2 . 2.g.Hm  0,9. 2.9,81.40  25,2 m/s

60.U2 60.25,2
D2    0,321 m
.n .1500

D2= 321 mm

Basınç katsayısı yoluyla, daha büyük D2 çapı elde edildiği ve büyük çaplı çarkın
deneyden sonra düzeltilebileceği olasılığından dolayı emniyet açısından D 2=354
mm alınması uygundur.

D2= 354 mm çap için U2 hızı;

.D 2 .n .0,354.1500
U2    27,80 m/s
60 60

bulunur. Sonuç olarak;

D2= 354 mm

258
 U2= 27,80 m/s alınır.

D1/D2 oranlarının kontrolü yapılırsa;

D1 157,5
  0,4449
D2 354

bulunur ve bu değerin şekil 7.4’de verilen D1/D2 oranının alt ve üst sınırları
arasında kaldığı görülür.
Cm2 çıkış meridyen hızı Cm1’e eşit veya küçük olmalıdır. Şekil 7.5’den
kcm2= 0,11 bulunur ve buna göre Cm2 hesaplanır.

Cm2  k cm2 . 2.g.Hm  0,11. 2.9,81.40  3,08 m/s

Cu2 teğetsel hızı h verim hesaplanarak aşağıdaki formülden bulunur.

g.Hm 9,81.40
C u2    16,41 m/s
U2 .h 27,80.0,86

0,071
h  1   0,86
(0,063) 0,25

bulunur. Cm2 ve Cu2’ye göre  2 açısı;

C m2 3,08
tan  2    2  15,130
U 2  C u2 27,80  6,41

hesaplanır. Kaskat kanat etkisiyle suyun  2 açısı ile çarkı terk edebilmesini
sağlamak üzere kanada verilmesi gerekli olan konstrüktif kanat açısı
 2k  280 seçilirse;

D 2  D1     2k 
z  6,5. . sin 1 
D 2  D1  2 

 354  157,5   15,93  28 

z  6,5. . sin 
 354  157,5   2 

z= 6,3

z  7 adet bulunur.

259
 1,2.1  sin  2 k  1
K  1 . 2
z D 
1   1 
 D2 

1,2.1  sin 28 1

K  1 .
6 1  (0,4449) 2

K= 1,314

Cu2  K.Cu2  1,314.16,41  21,56 m/s

C m2 3,08
tan  2k    2k  26,270
U 2  C u 2 2,80  21,56

Seçilen ile hesaplanan  2k açıları arasındaki fark 280-26,270 = 1,730<30

olduğundan  2k açısı ;

28  26,27
 2k   27,140 alınır.
2

Çark çıkış genişliğinin bulunabilmesi için e= 5 mm kabul edelim ve k2

daralma katsayısını hesaplayalım.

z.e 7.5
k2  1  1
.D 2 . sin  2 k .354. sin 27,14

k2= 0,931

bulunur. Buna göre çark çıkış genişliği;

QT 0,063
b2  
.D 2 .k 2 .C m2 .0,354.0,931.3,08

b2= 0,01976 m= 19,76 mm hesaplanır.

Kanat sayısı bilindiği için çarkın girişindeki k 1 daralma katsayısı ve b1 çark giriş
genişliğinin gerçek değeri bulunabilir (e= e1= e2= 5 m alınmıştır).

z.e 7.5
k1  1   1
.D1 . sin 1 .157,5. sin 15,93

k 1  0,742

260
 QT 0,063
b1  
.D1.k 1.C m1 .0,1575.0,742.3,53

b1= 0,04861 m= 48,61 mm’dir.

f) Difizörün gerekli olup olmadığının kontrolü

Hız üçgeninden;

C m2 3,08
tan  2    2  10,63
C u2 16,41

2= 10,630 > 100 olduğu için difizör gereksinimi yoktur.

g) Salyangoz hesabı

D2= 354 mm olduğu için D 3= 354+4= 358 mm ve boğaz yüksekliği t= 8

mm alınabilir. Salyangoz 8 dilime bölünerek her bir kesit için alanlar ve dairesel
kesit kabulüyle çaplar bulunur. Alanlar sabitesi;

D   0,354 
A  C u2 . 2   16,41.   2,90457
 2   2 
Birinci kesit için;

Q 0,063
Q x1    7,875.10 3
8 8

D3 358
r3  t  t   8  187 mm= 0,187 m
2 2

A..rx21  Q 2x1.rx1  Q x1.(r3  t )  0

2,90457..rx21  7,875.10 3.rx1  7,875.10 3.0,187  0

9125.rx21  7,875.rx1  1,472  0

Buradan;

b  b 
X1  X2 
2.a 2.a

  b 2  4.a.c

  (7,875) 2  4.(9125).( 1,472)  53790

261
 ( 7,875)  
rx1   0,01314
2.(9125

rx1  13,14 mm

d1= 26,28 mm bulunur. Kök alma işlemleri her kesit için yapılarak
aşağıdaki sonuçlara ulaşılır.

İkinci kesit için

Q 0,063
Q x2    0,01575 m3/s
4 4

9125.rx22  15,75.rx2  2,945  0

rx2  18,85 mm

d 2  37,5 mm

Üçüncü kesit için

3.Q 3.0,063
Q x3    0,023625 m3/s
8 8

9125.rx23  23,625.rx2  4,42  0

rx3  23,34 mm

d3  46,68 mm

Dördüncü kesit için

Q 0,063
Q x4    0,0315 m3/s
2 2

9125.rx24  31,5.rx 4  5,891  0

rx 4  27,19 mm

d3  54,38 mm

262
Beşinci kesit için

5.Q 5.0,063
Q x5    0,039375 m3/s
8 8

9125.rx25  39,375.rx5  7,363  0

rx5  30,64 mm

d5  61,28 mm

Altıncı kesit için

3.Q 3.0,063
Q x6    0,04725 m3/s
4 4

9125.rx26  47,25.rx6  8,836  0

rx6  33,81mm

d6  67,62 mm

Yedinci kesit için

7.Q 7.0,063
Q x7    0,055125 m3/s
8 8

9125.rx27  55,125.rx7  10,31  0

rx7  36,77 mm

d7  73,54 mm

Sekizinci kesit için

Q x8  Q  0,063 m3/s

9125.rx28  63.rx8  11,781  0

rx8  39,55 mm

d8  79,1mm

263
 Salyangoz çıkış çapını 150 mm seçebiliriz. Başlangıç ağzının çapı
df= 0,3.D3= 0,3.358= 107,4 mm olmaktadır. Koniklik açısının 10 0 den küçük
olması için son kesit ile çıkış flanşı arasındaki uzaklık (L b), koniklik açısı 70
alınarak hesaplanabilir.

150  79,1
tan 7 0 
2.L b

150  79,1
Lb   288,72 mm’dir.
2. tan 7 0

İkinci yönteme göre salyangoz hesap örneği:

Q= 63 L/s
Hm= 40 m
n= 1500 1/min
ns= 86

Şekil 7.9’dan kv= 0,4 alınarak ortalama hız bulunur.

V  K v . 2.g.Hm  0,4. 2.9,81.40  11,2 m/s

Q 0,06
1. kesitte: Q x1    0,007875m3/s
8 8

4.0,007875
d x1   0,02992 m= 29,92 mm
3,14.11,2

2.Q Q
2. kesitte: Q x2    0,01575m3/s
8 4

4.0,01575
d x2   0,04232 m= 42,32 mm
3,14.11,2

3.Q
3. kesitte: Q x3   0,023625m3/s
8

4.0,023625
d x3   0,05183 m= 51,83 mm
3,14.11,2

Q
4. kesitte: Q x4   0,0315 m3/s
2

264
 4.0,0315
d x4   0,05985 m= 59,85 mm
3,14.11,2

5.Q
5. kesitte: Q x5   0,039375m3/s
8

4.0,039375
d x5   0,06692 m= 66,92 mm
3,14.11,2

6.Q
6. kesitte: Q x6   0,04725m3/s
8

4.0,04725
d x6   0,07330 m= 73,30 mm
3,14.11,2

7.Q
7. kesitte: Q x7   0,055125m3/s
8

4.0,055125
d x7   0,07918 m= 79,18 mm
3,14.11,2

8. kesitte: Q x8  Q  0,063 m3/s

4.0,063
d x8   0,08465 m= 84,65 mm
3,14.11,2

h) Kavitasyon kontrolü

Projelenen pompanın maksimum hangi yükseklikteki suyu

emebileceğini bulmak için barometrik basıncın Ha= 10,33 mSS, su sıcaklığının
20 C0 ve buna bağlı olarak buhar basıncının h b= 0,238 mSS olduğunu kabul
edelim. Pompaj tesisinin emme hattında bir adet 900 deveboynu dirsek, dip
klapesi ve sepet tipi süzgeç bulunsun. Emme boru uzunluğu L e= 10 m,
sürtünme katsayısı e= 0,018 kabul edildiğinde emme borusundaki düz boru ve
şekil kayıpları toplamı aşağıdaki gibi bulunabilir.

L e Ve2 Ve2
h ke   e . .
D e 2.g
  k.
2.g

h ke  0,018.
10 (2,58) 2
.  0,18  0,8  0,85.
2,58
2

0,175 2.g 2.g

hke  0,97 mSS

265
Kanat kavitasyon katsayısı (k):

 k  2,14.10 4.(n s ) 4 / 3  2,140.10 4.(86) 4 / 3

 k  0,08123

Yukarıda verilen ve hesaplananlara göre projelenen pompanın kavitasyonsuz

çalışabileceği maksimum statik emme yüksekliği aşağıdaki gibidir.

h se  Ha  Hm .k  hke  hb 

h se  10,33  (40.0,08123  0,97  0,238)

h se  5,87 m

266