ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE IV / 1982, s. 3540

Micha HELLER

MATEMATYKA W ROLI OFELII

(W matematyce) zasady s namacalne, ale odlege od pospolitego uytku, tak i z trudnoci przychodzi zwrci gow w t stron dla braku nawyku, ale skoro raz si j zwrci, widzi si zasady zupenie jasno; trzeba by mie umys zupenie opaczny, aby faszywie rozumowa na podstawie zasad tak grubych, e prawie niepodobna ich przeoczy. Pascal, Myli U pocztkw myli europejskiej ley zdziwienie wiatem zdziwienie matematyk. Zdziwienie wiatem wyrazio si w pytaniach stawianych przez Joskich Filozofw Przyrody. Zdziwienie matematyk doprowadzio do lozoi Platona. Zreszt prawie od samego pocztku obydwa te zdziwienia czyy si w jedno: ju u Pitagorejczykw znajduje si twierdzenie, e liczba stanowi istot Wszechwiata. Gdy tylko matematyka wyrosa z niemowlcego wieku najprostszej techniki rachunkowej na codzienny uytek i staa si mod, ale ju w peni samodzieln nauk, jej naturalnym rodowiskiem bya lozoa. Filozoa zawsze tsknia do cisoci, ktrej idea widziaa w matematyce; z drugiej strony ciso matematyki sama nakaniaa do lozocznej reeksji. Z chci przeniesienia matematycznej cisoci na teren lozoi zrodzia si logika; z reeksji nad cisoci matematyki i logiki rodziy si i upaday systemy lozoczne i metazyki. Od samego pocztku matematyka bya dla mylicieli pierwowzorem czy te pewnego rodzaju modelem racjonalnoci, racjonalno jest niczym innym, jak tylko t ukryt w czowieku si, ktra kae mu nie tylko myl biernie kopiowa, ale czynnie tworzy tworzy przede wszystkim zrozumienie samej myli, i tego, co dzieje si wok. Racjonalno przenika wszystkie dziedziny ludzkiej dziaalnoci; z tego prostego wzgldu,
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Micha HELLER

e co nie jest racjonalne, prdzej czy pniej musi zniszcze, rozerwane wewntrznymi sprzecznociami. Racjonalno wreszcie kae czowiekowi stawia pytania dotyczce samego ludzkiego istnienia. Pytania o najwyszej doniosoci, bo jeli te pytania okazayby si nieracjonalne, to wszystko jest bezsensem, cznie z sam racjonalnoci i jej pierwowzorem matematyk. Racjonalno jest po prostu uczciwoci w myleniu i uczciwoci wobec mylenia. Greccy lozofowie wiedzieli o tym wszystkim. Chciaoby si nawet powiedzie, e nie obcieni, tak jak my, balastem terminologii i nadsubtelnych rozrnie wiedzieli o tym wszystkim bardziej instynktownie, a wic bardziej bezporednio, ni my. I tu rodzio si co na ksztat odczucia czci wobec matematyki; czsto uwaano j za wiedz bosk. Matematyka bywaa nie tylko przedmiotem docieka metazycznych, stawaa si czsto obiektem teologicznej kontemplacji. Absolutno matematyki (niezawodno i apodyktyczno matematycznego wynikania) nasuwaa wniosek o jej pokrewiestwie z Absolutem teologii. Pierwszymi teologami matematyki byli pitagorejczycy i Platon, ale mieli oni godnych siebie nastpcw. Wprawdzie w. Augustyn z Hippony przestrzega dobrych Chrzecijan przed matematykami i przed tymi, co tworz puste proroctwa, ale to nie przeszkadzao mu uwaa twierdze matematyki za prawdy wieczne, czyli za prawdy, ktre nie mog by tworem ograniczonego czasowo ludzkiego umysu, lecz musz czerpa swoj wiecznotrwao z koniecznoci Boga. Prawdy wieczne, a wic i matematyka, s mylami Boga. Warto take zwrci uwag, e jedno z najczstszych okrele Boga (i to wystpujce w bardzo rnych od siebie systemach teologicznych): Bg to Nieskoczono zostao jeli nie zapoyczone od matematyki, to w kadym razie inspirowane przez rozwaania typu matematycznego. Przyroda tak dugo pozostawaa zamknit ksig, dopki nie odkryto, e jest napisana jzykiem matematyki. Arystoteles prbowa przeama szyfr przyrody, stosujc do niego klucz logiki jzyka potocznego. Logika ta okazaa si zbyt pynna i tak elastyczna, e dao si j w praktyce naciga do kadej sytuacji. Tote Arystoteles zacz ja stylizowa i ucila. Potoczne (i czsto niekrytyczne) obserwacje plus glerka znaczeniami terminw sprawiy, e zyka Arystotelesa i jego nastpcw miaa niewielki zwizek z badaniem przyrody. Bya co najwyej, na pewnym etapie swojego rozwoju, przygotowaniem do takiego badania. Franciszek Bacon przeczuwa a Galileusz sformuowa to jasno, e ksiga natury pisana jest w matematycznym jzyku, jej znakami pisarskimi s trjkty, koa i inne gury geometryczne, bez ktrych pomocy

MATEMATYKA W ROLI OFELII

ani sowa z niej zrozumie nie podobna. Jeli jzykiem ksigi przyrody jest matematyka, to dostp do jej treci gwarantuje dowiadczenie. Ale podczas gdy Bacon uwaa indukcyjne zbieranie danych dowiadczenia za istot dziaalno naukowej, to dla Galileusza i jego nastpcw dowiadczenie o tyle tylko jest naukowe o ile mona je wple w siatk matematycznych dedukcji. Od Matematycznych zasad lozoi przyrody Izaaka Newtona rozpocz si triumfalny pochd zmatematyzowanego przyrodoznawstwa. Pochd ten tworzyy dwa wtki: rozwj technik dowiadczalnych i rozwj metod matematycznych. Z dziwnym sprzeniem zwrotnym dziaajcym pomidzy nimi. Metody matematyczne zastpoway, zda si, ostro zmysw. Najbardziej narzucajce si poznanie zmysowe modykuje si, stylizuje lub odrzuca, jeli nie odpowiada ono formalnej strukturze narzuconej przez przyjte metody matematyczne. Nikt nigdy nie widzia, by ciao pozostawione sobie (tzn. takie, na ktre nie dziaaj adne siy lub dziaajce rwnowa si) poruszao si nieograniczenie ruchem jednostajnym. Ale tak wanie zasad przyj Newton za podstawowy postulat swojej mechaniki, bo wanie tak intuicj zasugerowa mu formalizm matematyczny. Byo to lekcewaenie zmysw na rzecz matematyki. Rola matematyki w naukach przyrodniczych nie sprowadza si tylko do funkcji uytecznego narzdzia. Przyroda jest matematyczna w znacznie gbszym sensie ni wydaje si na pierwszy rzut oka. Odya idea Pitagorasa, ale nie w tak uproszczonej wersji jak ta, ktra gosi, e liczba jest istot wiata. Pitagorejskie proporcje liczbowe czy trjkty, koa i inne gury geometryczne Galileusza zostay zastpione przez znacznie bardziej wyranowane zabiegi formalne, nazwane pniej matematycznym modelowaniem przyrody. Nic wic dziwnego, e rozwj nauk przyrodniczych stymulowa rozwj matematyki. W czasach nowoytnych naturalnym rodowiskiem matematyki stay si empiryczne nauki przyrodnicze. Niemniej jednak, niezalenie od tego cokolwiek bymy powiedzieli na temat gbokiej matematycznoci przyrody, w praktyce rzemielnikw nauki (nawet tych najwikszych) matematyka bya traktowana jako narzdzie. Narzdzie to, w miar uywania, doskonalio si i wyostrzao, zdobywao coraz wikszy stopie autonomii, coraz czciej stawiao problemy, wynikajce ze swojej wasnej natury, zupenie niezalenie od konkretnych zastosowa. Herman Weyl, na marginesie swojej pracy powiconej w caoci zastosowaniom geometrii, napisa nastpujc uwag: Tak jak kto kto chce naby biegoci w wyraaniu swoich myli, musi najpierw spdzi wiele pracowitych godzin na uczeniu si jzyka i pisa-

Micha HELLER

niu, podobnie istnieje tylko jeden sposb, by si wyzwoli spod ciaru formu, a mianowicie tak opanowa technik (rachunkow)?, by mc si potem zwrci do rzeczywistych problemw...1 . Bieg historii wykorzysta t sam taktyk. Z chwil gdy technika zostaa wystarczajco opanowana, zwrcono si ku rzeczywistym problemom. W XIX i XX wieku matematyka wkroczya w wiek dojrzay, symptomem tego byo uzyskanie przez ni duego stopnia samowiadomoci. Matematyka zapytaa o swoje podstawy i swoje granice. Powstay rnego rodzaju fundamenta mathematicae i rne lozoe matematyki. Metamatematyka nie tylko zostaa nadbudowana nad matematyk; sama matematyka coraz wyraniej wyania z siebie metazagadnienia. Matematyka uwiadomia sobie swoj identyczno z logik, ktra w midzyczasie (od Arystotelesa do Russella i Whiteheada) coraz bardziej si matematyzowaa. Tak znaczna cz nowoczesnych bada matematycznych pisa Russell znajduje si w sposb oczywisty na pograniczu logiki, tak znaczna cz nowoczesnych bada logicznych ma charakter symboliczny i formalny, e nader cisy zwizek midzy logik i matematyk sta si oczywisty dla kadego wyksztaconego badacza. Dowd identycznoci tych dwch dziedzin jest ju spraw szczegow: wychodzc z przesanek, ktre uwaa si powszechnie za nalece do logiki, i dochodzc przez dedukcj do wynikw, ktre w oczywisty sposb nale do matematyki, znajdujemy, e nie ma adnego punktu, przez ktry mona by przeprowadzi ostr lini, ktra zostawiaaby logik po jednej, a matematyk po drugiej stronie2 . Stwierdzenie identycznoci pomidzy matematyk i logik byo czym wicej ni tylko wykazaniem biegoci w redukowaniu matematycznych wnioskw z logicznych przesanek lub odwrotnie; dao ono matematyce wiadomo penej autonomii, jako nauki formalnej, cakowicie niezalenej od swoich rozlicznych zastosowa, z ktr jednak musz si liczy wszystkie inne nauki (zwane realnymi), przynajmniej w tym sensie, e to, co jest niezgodne z reguami (co zawiera sprzeczno), nie moe by czym realnym. Matematyka z narzdzia staa si abstrakcyjn sztuk, ze suebnicy krlow. W czasach wspczesnych naturalnym rodowiskiem matematyki staa si sama matematyka. Nauki empiryczne nadal stymuluj, czasem nawet wyprzedzaj badania matematyk (np. delta Diraca i matematyczna teoria dystrybucji), ale pozostaje wyostrzona wiadomo, e s to tylko zastosowania czystej matematyki.
Weyl, SpaceTimeMatter, Dover Publ., 1922, s. 137. Russell, Wstp do lozoi matematyki, (tum. Cz. Znamierowski), PWN, Warszawa 1958, s. 284285.
2 B. 1 H.

MATEMATYKA W ROLI OFELII

Matematyka jest Wielkim Dowiadczeniem ludzkoci. Dowiadczeniem cisoci, precyzji, wynikania. Nie idzie tu o zadumanie czy kontemplacj matematycznego pikna, ale o dowiadczenie w cisym tego sowa znaczeniu: dotknicie, stwierdzenie, namacalno skutkw. Dowiadczenie to przenika jak widzielimy dziedziny lozoi, nauk o przyrodzie, czystego formalizmu; wznosi si a do teologii, zstpuje do konkretnych zastosowa takich jak: budowa mostw i maszyn, przewidywania waha sytuacji rynkowych, obliczania prawdopodobiestw wygrania w ruletk... Matematyka jest pierwowzorem, ale w duej mierze take i realizacj ducha racjonalnoci. Zakoczmy powane zapowiedzi tego, co nastpi, pogodnym cytatem z Science and the Modern World Whiteheada (rozdz. 2): Nie posun si a tak daleko, by twierdzi, e badanie historii myli bez dogbnego studium matematycznych idei w kolejnych epokach byoby jak usunicie Hamleta ze sztuki, ktra jest zatytuowana jego imieniem. Byoby to zbyt mocnym twierdzeniem. Ale zabieg taki byby z ca pewnoci analogiczny do wycicia roli Ofelii. To porwnanie jest szczeglnie trafne. Poniewa rola Ofelii jest zasadnicza dla caej sztuki, a ona sama jest bardzo czarujca i ... nieco zwariowana. Zgdmy si, e powicanie si matematyce jest boskim wariactwem ducha, ucieczk od niepokojcego cinienia przygodnych zdarze3 .

3 A. N. Whitehead, Science and the Modern World, Collins (Fontana Books), 1975, s. 3334.