SADRAJ

I.
2.1. Francusko-ruski savez.................................................................................. 2 2.2. Englesko-njemake suprotnosti....................................................................3 2.3. Englesko-francuski savez............................................................................. 3 2.4. Prva marokanska kriza................................................................................. 4 2.5. Englesko-ruski savez.................................................................................... 6 6.1. Balkanski savezi......................................................................................... 11 6.2. Povod, poetak i tok rata............................................................................12 6.3. Mirovne konferencije u Londonu................................................................13 7.1. Mir u Bukuretu.......................................................................................... 15 7.2. Balkansko pitanje potkraj 1913. godine i u poetku 1914. godine ............15 IX. JULSKA KRIZA................................................................................................. 17 IX.ZAKLJUAK....................................................................................................... 19 ............................................................................................................................ 19 XI. LITERATURA..................................................................................................... 20

I.

UVOD

U novo stoljee Evropa je ula optereena cjelokupnim naslijeem kriza i nesporazuma kako na samom kontinentu tako i u politici kolonijalne ekspanzije. Sve te krize e sada, u kratkom vremenu od nepune decenije i po, eksplodirati sve veom snagom da bi 1914. godine dovele do prve velike ratne katastrofe svjetskih razmjera. Ovaj period obiljeilo je nekoliko kriza u kojima su se na suprotnim stranama nale Njemaka i Engleska iji e antagonizam obiljeiti ovaj period. Ali pored ove dvije velike sile u ove krize uea su uzele i druge , kako
1

Francuska i Rusija, tako i Austro-Ugarska. Sve velike sile su u tim krizama manje ili vie jasno pokazivale spremnost da u odbranu svojih imperijalnih interesa upotrijebe sva sredstva, od ekonomskih i politikih do vojnih, mada se nisu odricali ni diplomatskih pregovora sve dok su vjerovale da ravnotea snaga u Evropi jo postoji i da diplomatija moe dati povoljne rezultate i izbjegavanje meusobnih ratova. Dolazi do sporazuma i do zbliavanja nekih starih suparnica, formira se francusko-englesko-ruska antanta kao protivtea Trojnom savezu Austro-Ugarske, Njemake i Italije koji je obrazovan u posljednjoj deceniji XIX stoljea. Vrlo bitna znaajka ovog perioda jeste i stvaranje Balkanskog saveza koji je bio uperen protiv Osmanskog carstva, bolesnika na istoku. Posljednje godine do poetka Prvog svjetskog rata,1914. godine, obiljeila su i dva balkanska rata koji je svaki za sebi bio karakteristian, ali kao i svaki rat, koban po hiljade ljudskih ivota. U periodu kada je svaka meunarodna kriza mogla da izazove rat svjetskih razmjera do toga nije dolo sve do 1914. godine, kada je teroristiki akt u Sarajevo od strane Gavrila Principa, ili po nekima herojski in doveo do poetka Prvog svjetskog rata.

II.

FORMIRANJE ANTANTE

2.1. Francusko-ruski savez U eri kada su se gotovo sve evropske sile meusobno sukobljavale i istovremeno traile saveznike, Rusija i Francuska su se nale u najveoj mjeri usamljene, a njihovi su se interesi ponajmanje ukrtali. To ih je postepeno zbliavalo, ali ne tako brzo, s obzirom da su se i jedna i druga plaile da prenagaljenim mjerama u tom pravcu ne izazovu Njemaku, ije
2

su se snage tada potovale. Njihove su veze pojaane od 1887. godine, kada je Francuska ustupila Rusiji znatne koliine oruja, a naroito poslije prekidanja saveza o osiguranju sa Njemakom, koji je pratio i njemaki ekonomski pritisak na Rusiju dok su parike finansijske kue poele da Rusiji odobravaju pozamane kredite.1 U periodu od 1891. do 1893. godine sklopljeno je izmeu Rusije i Francuske nekoliko ugovora, meu kojima je bila najvanija vojna konvencija. Vojna konvencija je ratifikovana carevom odlukom tek 1893. godine.2 U prvi mah ona je bila samo defanzivna, ali je dodatnim sporazumima preinaena u ofanzivnu. Njome se Rusija obavezala da svim svojim snagama udari na Njemaku, ukoliko ova, ili uz njenu pomo Italija, napadne Francusku. Zauzvrat, Francuska se obavezala da e isto tako napasti Njemaku, ukoliko bi Njemaka, ili uz njenu pomo Austro-Ugarska, napala Rusiju.3 2.2. Englesko-njemake suprotnosti Engleska je 1887. godine sklopila tajni sporazum sa Italijom, kome se kasnije pridruila Austro- Ugarska, o meusobnoj podrci radi ouvanja statusa quo na Crnom i Sredozemnnom moru. To je bilo upereno protiv Rusije i Francuske, ali Engleska nije bila voljna da se pridrui Trojnom savezu4, jer su njeni ekonomski interesi glavne sile toga saveza, Njemaka, sve vie sukobljavali. Stvaranje prostrane kolonijalne imperije postao je glavni zadatak Njemake spoljne politike polovinom devedesetih godina. Mladi njemaki imperijalizam je s velikom upornou pokretao pitanje o radikalnoj ponovnoj podjeli svijeta. 5 Poslije krize od 1873. godine Engleska nailazi na sve vee tekoe zbog njemake konkurencije. Njemaka je poela stvarati tekoe engleskoj trgovini. Englesku robu je sve vie potiskivala njemaka roba u mnogim evropskim i vanevropskim zemljama. U nekim zahvaljujui blizini, boljem poznavanju trita i povoljnijim uslovima plaanja, a u nekim udaljenijim, zahvaljujui sve monijoj njemakoj trgovakoj floti. Jedino njemaka roba nije imala pristup u engleskim kolonijama, ali je njemaka politika prodiranja na Istok ugroavala ak i neke od njih, i to one najznaajnije. Sve je to uznemiravalo engleske poslovne krugove, ali najvie razloga za uznemiravanja Engleska je imala zbog njemakih planova za naoruavanje i razvijanje snane ratne mornarice. U prvi mah Engleska je raunala da e izgradnjom drendota 6 sauvati svoju prednost na moru. S druge strane njemaka ih nije mogla proizvoditi jer je gaz tih brodova bio suvie veliki za Kilski kanal, ali kada je Njemaka produbila taj kanal i poela raditi drendote, ak i vee tonae od engleskih, trka u naoruanju je nezadrivo poela izazivati i uznemirenost na britanskim ostrvima ozbiljno porasla. Zbog toga je Engleska morala da u svojoj meunarodnoj politici to ta da mijenja.7 2.3. Englesko-francuski savez Sve do 1904. godine zapadne sile, Engleska i Francuska, s oklijevanjem su reagovale na njemaku Svjetsku politiku. Tek tada su preduzele mjere na meusobnom povezivanju i stvaranju protivtee ve uhodanom Trojnom savezu.8 Borba sa Njemakom poticala je Englesku na zblienje sa starom suparnicom Francuskom, a po mogunosti i sa Rusijom.
1 2

Grupa autora, Prvi svetski rat II, Opta istorija, Beograd, 2006., 8. Jevgenij Viktorovi Tarle, Istorija novog veka, Beograd, 2008., 547. 3 G. autora, n.dj., 9. 4 Godine 1879. su Njemaka i Austro-Ugarska sklopile savez upren protiv Rusije i Francuska, a tom je savezu 1882. godine pristupila i Italija. Tako je nastao Trojni savez. 5 J. V. Tarle, n. dj., 632. 6 Oklopnjaa od 18.000 tona, koje su po snazi prevazilazili sve do tada poznate ratne brodove. 7 G. autora, n. dj., 9. 8 edomir Popov, Graanska Evropa (1871-1914), Drutvena i politika istorija Evrope, Beograd, 2010., 278.

Engleska nije eljela da prepusti Njemakoj svoje kolonijalne posjede. Pomou sporazuma sa Francuskom i Rusijom, engleska diplomacija je smatrala da e Njemakoj oduzeti mogunost da gradi svoju politiku na englesko-ruskim i englesko-francuskim protivurjenostima i da iznuuje od Engleske razne ustupke.9 Za englesko-francusko i englesko-rusko zblienje odluno se borio i engleski kralj Edvard VII. On je bio uvjeren, da to zblienje zahtjevaju interesi Engleske, a osim toga bio je lino neraspoloen prema Vilhelmu II. Iako engleski ustav nije davao mnogo mogunosti monarhu da se mijea u rukovodstvo politikom, ipak je Edvard VII odigrao vanu ulogu u pomirenju sa Francuskom. U proljee 1903. godine otiao je u Pariz gdje je istakao da neprijateljstvo pripada prolosti i da mora nastupiti era engleskofrancuskog prijateljstva.10 Za Francusku je pitanje o englesko-francuskom zblienju bilo jo vanije nego za Englesku. Francusko-njemake suprotnosti dobile su drugaiji karakter. Sedamdesetih godina XIX stoljea elzas-lotarinko pitanje bilo je prije svega strategijsko pitanje.11 Njemaka kolonijalna politika prijetila je i Francuskoj, poto je Francuska po prostranstvu svojih kolonija bila druga kolonijalna sila u svijetu. Njemaki kapital je naroito ispoljavao svoje interesovanje za eksploatisanje rudnih bogastava Maroka, dok su francuski imperijalisti pripremali da osvoje Maroko.12 Francuskoj je polo za rukom da oslabi Trojni savez svojim zblienjem sa Italijom.13 Tako su se stekle povoljne okolnosti za englesko-francuske pregovore. Do potpisivanja sporazuma o glavnim kolonijalnim pitanjima dolo je 8.4.1904. godine. Ugovor Antante bio je jedan od najintersantnijih dokumenata, koji su ikad izali iz ruku diplomacije. U ugovoru su bila dva dijela: jedan odreen za objavljivanje, a drugi tajan. Po ovom sporazumu Engleska i Francuska su dijelile gotovo posljednje slobodne kolonijalne teritorije, a time su, otklanjajui uzajamne sporove, omoguavale sebi da zajedniki istupaju protiv Njemake. U samom tekstu ugovora nije se nijednom rijeju spominjala saradnja protiv Nijemaca, ali je upravo ta saradnja i davala ugovoru od 8.4.1904. godine znaaj historijskog dokumenta izvanredne vanosti.14 2.4. Prva marokanska kriza Od zakljuenja englesko-francuskog sporazuma 8.4.1904. godine francuska vlada nije prestajala da priprema akcije u Maroku. Njena diplomacija pristupila je realizaciji svoga sporazuma sa Engleskom. Poslije tekih pregovora, koje je njemaka vlada pokuala da sprijei, Francuska je potpisala 7.10.1904. godine ugovor sa panijom. Madridska vlada pristala je na francusko-englesku konvenciju i dobila dvije zone uticaja u Maroku, jednu na sjeveru, u Rifu, a drugu na jugu, u Rio de Oru. 15 Odmah u novembru 1904. godine, marokanskom sultanu bio je podnesen projekat reformi koji bi, ako se primi, znaio francuski protektorat nad Marokom po ugledu na Tunis. Njemaka diplomacija odluila je da pokvari englesko-francusku igru. Njemaka vlada je preduzela akciju protiv englesko-francuskog sporazuma. Njemaki kancelar Bilov i
9

Vladimir Petrovi Potemkin, Historija Diplomacije, Zagreb, 1951., 144. Ibid., 144. 11 Ono dobija ekonomski karakter. Magnati njemake teke industrije poinju pomiljati na to da prigrabe ogromna rudna bogastva francuske Lotaringije koja su se nalazila u blizini njemake granice. Francuski imperijalisti su i dalje teili za vraanjem Elzasa i Lotaringije, pa i za osvajanjem sarskog bazena uglja. 12 J. V. Tarle, n. dj., 634. 13 G. autora, n. dj., 9., Izmorena carinskim ratom sa Francuskom, koji je veoma teko pogaao, Italija je 1896. godine potpisala francusko-italijanski trgovinski ugovor. Zatim je dolo do jo jednog francusko-italijanskog ugovora. Godine 1902. Francuska je sklopila tajni sporazum sa Italijom, koja je Francuskoj priznala pravo na Maroko, a zauzvrat, Francuska je pristala na italijanska osvajanja u Libiji. Osim toga one su garantovale jedna drugoj neutralnost, u sluaju da se neka od njih nae u sukobu sa treom silom. 14 V. P. Potemkin, n. dj., 146. 15 Pierre Renouvin, Evropska kriza i prvi svjetski rat, Zagreb, 1965., 124.
10

njegov saradnik Holtajn, koji je tada faktiki vodio njemaku spoljnu politiku, pokuavali su zastraivanjem da nagnaju Francusku da se odrekne saradnje sa Engleskom i svoje namjere da zajedno sa njom zavri podjelu posljednjih kolonijalnih teritorija. 16 Njemaka diplomacija poela je time, to je podbadala sultana da odbaci francuske iznuivake zahtjeve. Odmah poslije toga krenuo je njemaki car Vilhelm II, po nagovoru Bileva, a pod izgovorom da ide na obino putovanje, na svojoj jahti u Sredozemno more. Vilhelm II je 31.3.1905. godine demonstrativno posjetio marokansko pristanite Tanger i u njemu odrao govor, koji je odmah objavila itava svjetska tampa. Njemaki car Vilhelm II je izjavio da Njemaka trai u Maroku slobodnu trgovinu i ravnopravnost sa drugim dravama. On je dodao, da eli raspravljati sa sultanom kao sa nezavisnim gospodarom i da od Francuske oekuje da e potovati te elje. Njegov govor znaio je, da se Njemaka obraa Engleskoj, a naroito Francuskoj sa zahtjevom da se odrekne svog sporazuma o Maroku. Tako su svi i razumjeli Vilhelmov postupak. To je bila drska provokacija, baena javno u lice Francuskoj. 17 Odmah zatim je njemaki kancelar Bilov iznio zahtjev da se sazove meunarodna konferencija. Mislei da je iskoristi za ponitenje englesko-francuskog sporazuma. U sluaju odbijanja njemakog zahtjeva, Francuska bi se nala pred opasnou rata sa Njemakom. Engleska konzervativna vlada ponudila je Francuskoj svoju vojnu pomo. Ona je raunala da e joj rat u svakom sluaju pruiti mogunost da uniti njemaku ratnu mornaricu, dok je jo mnogo slabija od engleske. Francuski ministar Delkase bio je stoga spreman da primi njemako izazivanje, ali za to nije bio premijer Ruvje koji je na kraju pobjedio. Delkase je podnio ostavku, a Ruvje je zapoeo pregovore po marokanskom pitanju sa Njemakom. Francuska je pristala na to da se pitanje o Maroku iznese pred meunarodnu konferenciju. U julu te godine Njemaka je jo jednom pokuala da raskine francusko-ruski savez i da Rusiju uvede u njemaku politiku grupaciju, ali u tome nije uspjela.18 Meunarodna konferencija, sazvana radi rjeavanja pitanja o Maroku sastala se u paniji, u gradu Algezirasu. Konferencija je odrana od 14. januara do 7. aprila 1905. godine. Na njoj je uestvovalo jedanaest evropskih zemalja kao i Sjedinjene Amerike Drave i sam Maroko. Njemaka je na konferenciji istupila sa zahtjevom o ustanovljavanju putne ekonomske otvorenosti Maroka za sve zemlje, bez ikakvih pretenzija prema njenim teritorijama. To bi bilo prihvaeno kao opta meunarodna obaveza, kao to je uinjeno u Kini, ili u Osmanskom carstvu. Francuzi su opet traili da se njima priznaju posebna prava u finansijskim poslovima i u odravanju reda i mira u Maroku, ne insistirajui na njihovoj ekskluzivnosti. Odluke konferencije bile su: potvruje se sultanov suverenitet u Maroku i integritet ove drave; svim zemljama se priznaju jednaka prava u trgovini sa Marokom; policijske vlasti u marokanskim lukama stavljaju se pod komandu francuskih i panskih oficira, stvara se nova Nacionalana banka u kojoj e preovlaivati francuski kapital; panija zadrava pod nadzorom zonu na sjeveru Maroka u kojoj je imala garnizon. Ovakvim odlukama Francuzi su, uz svesrdnu podrku Engleske i Rusije, ostvarile punu pobjedu nad njemakim suparnikom, kojeg je na Konferenciji mlako podravala samo Austro-Ugarska. Tako je rjeena tzv. Prva marokanska kriza meunarodnih odnosa na tlu Evrope u XX stoljeu.19
16 17

J. V. Tarle, n. dj., 635. V. P. Potemkin, n. dj., 151. 18 J. V. Tarle, n. dj., 635., Prilikom sastanka u finskim fjordovima (bjjorkski sastanak), Vilhelm II je nagovorio Nikolu II da potpise onaj isti ugovor o savezu koji je pripreman pregovorima prekinutim godinu dana ranije. Ali po povratku u Petrograd, a pod uticajem svojih ministara, Nikola II je odustao od toga tek potpisanog ugovora. 19 . Popov, n. dj., 282.

2.5. Englesko-ruski savez Engleska diplomacija je namjeravala da dopuni sporazum sa Francuskom ugovorom sa Rusijom. Taj zadatak bio je sloeniji. Englesko-ruske protivrjenosti bile su dublje od englesko-francuskih i nekoliko pokuaja englesko-ruskog zblienja ve se zavrilo neuspjehom. Poboljanje englesko-ruskih odnosa diktirali su i interesi engleskog imperijalizma. Poraz carizma u rusko-japanskom ratu doveo je do daljeg opadanja meunarodnog prestia Rusije, koji je poeo opadati jo od Krimskog rata. Poslije rusko-japanskog rata i marokanske krize od 1905. godine, engleski imperijalisti najzad su doli do vrstog uvjerenja da glavna opasnost ne prijeti Engleskoj od Rusije, ve od Njemake. Jo jedna okolnost doprinjela je englesko-ruskom sporazumu. Rukovodioci engleske politike motrili su na veoma veliki uticaj ruske revolucije od 1905. godine na polukolonijalne i kolonijalne zemlje na Istoku. Engleski imperijalizam je stoga nalazio da mu bitni interesi nalau da se u Rusiji odri carska vlast, koja je mogla postati pouzdan saveznik pri uguivanju narodnooslobodilakog pokreta na Istoku.20 Sve te promjene u englesko-ruskim odnosima dovele su 1907. godine do zakljuenja englesko-ruskog sporazuma, sa ciljem da se urede englesko-ruske suprotnosti na Istoku. Sporazum, potpisan 31. avgusta 1907. godine, eliminisao je dva manja problema. Od Tibeta je stvorena neutralna tampon-drava, a Rusi su se odrekli direktnog kontakta sa Afganistanom, tako da je Indija obezbjeena sa sjeverozapadne granice. Glavni sporazum bio je oko Perzije. Sjeverni predio prema Kavkazu ostao je ruska sferu, dok je centar, ukljuujui i Persijski zaliv, ostao neutralan. Podjela je bila izrazito strategijska. Nijedna strana nije spomenula ili uzela obzir perzijsku naftu, koja je sasvim sluajno ostala lak dobitak Engleza. Obje sile su bile zainteresovane da lie jedna drugu strategijskih preimustva.21 Znaaj rusko-engleskog sporazuma sastojao se u tome to je, poto su prethodno donekle ureeni meusobni sporovi, omoguena rusko-engleska saradnja protiv njemake opasnosti. Ne moe se ipak rei da sporazumom od 1907. godine sasvim otklonjeno engleskorusko suparnitvo u Persiji; to suparnitvo je ponekad dovodilo u pitanje ak i jedistvo englesko-ruskog fronta protiv Njemake. Ali je pritom meunarodni znaaj sporazuma od 1907. godine bio ogroman. Kako je ve postojao francusko-ruski savez od 1893. godine i englesko-francuski sporazum do 1904. godine, ovim sporazumom zavreno je stvaranje englesko-francusko-ruskog bloka protiv Njemake. Tako je 1907. godine zavreno formiranje trojnog sporazuma, kako se drukije obino nazivala englesko-francusko-ruska antanta.22 III. ANEKSIONA (BOSANSKA) KRIZA

Stvaranje Trojne antante Centralne sile su dobro procjenile kao grupaciju usmjernu protiv njihovih pozicija i pretenzija kako u Evropi tako i u prekomorskim zemljama. Zato su brzo preduzimale korake da te pretenzije ostvare prije nego to, uz englesko-francusku pomo, doe do obnove snage istroene Rusije. Prvi pravac prema kojem su se usmjerile bio je germanski Drang nach Osten, program njemakog prodora na Bliski istok preko balkanskih zemalja.23 Da bi se taj plan ostvario bilo je potrebno ovladati balkanskim koridorom.Od poetka XX stoljea austrijski finansijski kapital zahtjevao je da se pree na politiku otvorenih aneksija na Balkanu, gledajui da se dokopa puta za Solun, izlaza na Egejsko more.
20 21

J. V. Tarle, n. dj., 637. Alan Don Persival Tejlor, Borba za prevlast u Evropi 1848-1918, Sarajevo, 1968.,404. 22 J. V. Tarle, n. dj., 638. 23 . Popov, n. dj., 283.

U isto vrijeme, poetkom XX stoljea, u Srbiji je sve vie jaao pokret za oslobaanje od ekonomske zavisnosti od Austrije. 24 Otpoeo je austro-srpski carinski rat u kome AustroUgarska nije uspjela ugroziti Srbiju.25 Jaao je i srpski narodnooslobodilaki pokret, koji je imao za cilj oslobaanje svih oblasti sa srpskim ivljem, ne samo onih koji su bili pod osmanskom vlau, ve i onih koji su pripadali Austro-Ugarskoj. U vladajuim krugovima Austro-Ugarske pojaala se struja koja je navaljivala da se pristupi radikalnom obraunu s jugoslovenskim narodnooslobodilaom pokretu na taj nain to bi se zaratilo protiv srpske kraljevine. 26 Prvi korak ka izvrenju irokog osvajakog programa trebalo je uiniti pretvaranjem okupacije Bosne i Hercegovine u formalnu aneksiju. Zatim je trebalo zaratiti protiv Srbije i najzad osvojiti put za Solun.27 U vezi sa proglaenjem aneksije Bosne i Hercegovine lideri Austro-Ugarske su se neko vrijeme dvoumili. Znali su da bi to bilo drastino krenje Berlinskog ugovora i povreda meunarodnog prava sa dalekosenim posljedicama. Osim toga to bi bilo i jednostrano odbacivanje ugovora o zajednikoj politici na Istoku koje je Austro-Ugarska zakljuila sa Rusijom.28 Meutim, Njemaka je podsticala Austro-Ugarsku da preduzme ove mjere. Mladoturska revolucija u julu 1908. godine bila je dovoljan razlog da se upravljaki krugovi Bea i Budimpete prelome. Donijeta je odluka da se aneksija Bosne i Hercegovine proglasi povodom jubileja 60-godinjice stupanja na prijesto Franje Josifa I. Za taj in preduzete su ubrzane diplomatske, politike i vojne pripreme. Na Balkanu je uinjen prvi korak, Be je dao saglasnost za proglaenje dravne nezavisnosti Bugarske. Time je bio uinjen presedan u vezi sa Berlinskim ugovorom, ali sile Antante, kao ni Srbija nisu protestovale. Ipak, trebalo je neutralisati otpor najzainteresovanije sile na Balkanu, Rusije. 29 Bez obzira to je austrougarski generaltab bio uvjeren da Rusija nije u stanju da vodi evropski rat, naroito ako za protivnika ima Njemaku, austrougarski ministar spoljnih poslova Erental je vie volio da osigura uspjeh uz najmanji rizik. U jesen 1908. godine Erental i ruski ministar spoljnih poslova Izvoljski sastali su se u Buchlamu (16.9.1908.). Oni su zakljuili ovakav ugovor. Izvoljski je pristao na aneksiju Bosne i Hercegovine, a Erental je obeao da se nee protiviti u nastojanju Rusije da od Osmanskog carstva dobije pravo na slobodan prolaz ruskih ratnih brodova kroz moreuze.30 Ubrzo je poslije toga, 5. oktobra 1908. godine , Franjo Josif I potpisao dekret o aneksiji ime je proglaena aneksija Bosne i Hercegovine. 31 Srbija i Crna Gora su energino ustale protiv Aneksije, a ne znajui za pogodbu, oekivale su podrku Rusije. Ruska vlada je potpomagala Srbiju i savjetovala joj umjerenost. Meutim, zbog odbijanja Engleske i Osmanskog carstva da Rusija dobije pravo slobodne plovidbe kroz moreuze, ona je i sama protestovala protiv aneksije. Njen zahtjev za sazivanje meunarodne konferencije pao je u vodu. Austro-Ugarska je uspjela nakon dugih pogaanja izdejstvovati da Osmansko carstvo
24

Od Berlinskog kongresa Srbija se orijentisala prema Austriji, ali poslije dravnog udara od 1903. godine, ona se poela orijentisati prema Rusiji. 25 Carinski rat ili tzv. Svinjska politika, kojom je pokuala Austro-Ugarska da omete izvoz itarica, voa i svinja iz Srbije ime bi je ugrozila u ekonomskom pogledu, ali i vratila pod okrilje Bea, ali u tome nije uspjela. 26 Na elu vojne partije bili su prijestolonasljednik Franc Ferdinand i naelnik generaltaba Konrad fon Hecendorf. 27 J. V. Tarle, n. dj., 638. 28 Prvi ugovor zakljuen je u Skernevicu 1897. godine, a drugi u Mirctegu 1903. godine. 29 . Popov, n. dj., 287. 30 J. V. Tarle, n. dj., 638. 31 S druge strane Izvoljski je naiao na velike tekoe prilikom svoga pokuaja da realizuje svoj dio austroruskog ugovora. Engleska vlada nije htjela dati pravo Rusiji na slobodan prolaz kroz moreuze, a ni Osmansko carstvo nije bilo spremno na to da Rusiji dragovoljno da to pravo.

26. februara 1909. godine prizna aneksiju Bosne i Hercegovine. Traila je to i od Srbije. Ministar spoljnih poslova Austro-Ugarske Erental nije se htio da zadovolji time da beogradskoj vladi nametne gotov in ve je htio postii pismeno obeanje male kraljevine da naputa svaki stav prosvjeda ili protivljenja i da e izmjeniti smjer svoje dosadanje politike prema Austro-Ugarskoj da bi ubudue s njom ivjela u odnosu dobrog sudsjedstva. 32 Budui da se Srbija opirala, u martu 1909. godine Austro-Ugarska je otpoela mobilizaciju i koncentraciju svojih trupa na srpskoj granici. Potpomaui svoju saveznicu u konflikt se umjeala i Njemaka. Krajem marta 1909. godine njemaki kancelar Bilov uputio je u Petrograd neku vrstu ultimatuma. Traio je da Rusija izdejstvuje od Srbije neodlono priznanje aneksije Bosne i Hercegovine i nedvosmisleno priprijetio da e u protivnom zaratiti protiv Srbije. Rusija se nije mogla opirati. Vlada je priznala da ne moe ratovati jer vojska nije bila spremna, finansijski poloaj je bio teak, a opasnost od unutranjih nemira nije bila otklonjena. Ne osjeajui se spremnom da pomogne Srbiji, a ne naiavi na potporu Engleske i Francuske, Rusija je morala popustit. Naputena Srbija je 31. marta 1909. godine notu koju je traila Austro-Ugarska. Priznala je svren in koji se dogodio u Bosni i Hercegovini i obeala da e biti posluna. 33 Austro-Ugarska je odnijela diplomatsku pobjedu, ali ona se nije zadovoljila time to je postigla, namjeravala je da nastavi agresivnu politiku na Balkanu u pravcu Soluna. Njemaka je na prodiranje svoje saveznice na Balkanu gledala kao na korak ka jo veem ekonomskom i politikom potinjavanju Osmanskog carstva. Izmeu austrougarskog i njemakog generaltaba ve je odavno bila uspostavljena prisna saradnja. Aneksiona (Bosanska) kriza izazvala je naglo pogoravanje odnosa izmeu Rusije i Centralnih sila, Austro-Ugarske i Njemake.34 Rusko-italijanska antanta u Racconigiju, rusko-njemaki razgovori u Potsdamu35, englesko-njemaki pomorski pregovori, svi ti napori da bi se izmjenio sistem evropskih sporazuma nisu dali ozbiljnije rezultate, ali su oznaavali tendenciju koje nitko nije smio potcjenjivati. Iako grupa drava nisu prestajale da se meusobno nadziru, nisu se ipak ni estoko suprostavljale jedna drugoj. Bio je trenutak predaha u meunarodnim odnosima.36 IV. DRUGA MAROKANSKA (AGADIRSKA) KRIZA

Godina 1910. protekla je bez tee meunarodne krize, ali to je bila posljednja kolikotoliko mirna godina. U proljee 1911. godine izbio je ustanak u okolini marokanske prijestolnice Feza. Francuzi su to iskoristili, te su pod izgovorom da zavode red i brane francuske podanike u maju 1911. godine okupirali Fez. Bilo je jasno da Maroko prelazi pod francusku vlast.

32 33

P. Renouvin, n.dj., 134. Ibid., 134. 34 J. V. Tarle, n. dj., 639. 35 Njemaka je jo jednom pokuala da odvoji Rusiju od Antante. Pokuala je od Rusije da iznudi obavezu da nee uzimati uea u diplomatskim grupisanjima koja bi bila uperena protiv Njemake. U naknadu za to, Njemaka je nudila da sjeverna Persija prizna za sferu ruskog uticaja. Takoer, od Rusije se trailo da da pristanak da ne ometa graenje bagdadske eljeznice i njenog ogranka ka persijskoj granici koji bi se izgradio njemakim kapitalom. Poslije izvjesnog kolebanja Rusija je odbila obaveze optepolitikog karaktera, te je sporazum, potpisan 1911. godine, bio ogranien na pitanja koja su se ticala Persije i bagdadske eljeznice. Antanta je na kraju sreno preivjela i ovaj napad Njemake. 36 P. Renouvin, n. dj., 135.

Kako njemaka vlada nije bila u mogunosti da sprijei Francusku u zauzimanju Maroka, ona je odluila da izdejstvuje bilo kakvu vaniju kompenzaciju. U tu svrhu Njemaka je izabrala put prijetnji. Pod izgovorom da namjerava tititi njemaka preduzea, 1. jula 1911. godine, njemaka vlada poslala je ratni brod Panter koji je uplovio u zaliv Agadir 37, na atlantskoj obali Maroka. Bio je to znameniti panterski skok, koji je izazvao novu krizu u Maroku. Trebalo je da Agadir poslui kao neka vrsta zaloga u rukama Njemake, koja se nadala da e tako nagnati Francusku na vee ustupke. Francuski poslanik Kambon zapitao je je dravnog sekretara za spoljne poslove Njemake kakvu kompenzaciju Njemaka trai za odlazak broda iz Agadira i za pristanak da Francuska i panija zauzmu Maroko.38 Odgovoreno mu je da Njemaka trai cijeli francuski Kongo, ali Francuska nije mogla prihvatiti te njemake zahtjeve. Postojala je opasnost od evropskog rata. Meutim, ova opasnost je otklonjena zahvaljujui odlunom stavu Engleske. Ona nije mogla dozvoliti da se Njemaka ugnijezdi u Agadiru, bogatim rudnim blagom, te je zbog toga nagovjestila svoju intervenciju u sluaju njemako-francuskog rata.39 Predsjednik engleske vlade Lojd Dord je izjavio da e Ujedinjeno kraljevstvo u potpunosti stati na stranu Francuske.40 Suoena sa opasnou od rata sa Engleskom i Francuskom, Njemaka je pristala na pregovore sa Francuskom. Poslije dugih pregovora bio je napokon u novembru 1911. godine potpisan francusko-njemaki sporazum. Njemaka je bez rezerve priznavala da se Maroko nalazi pod protektoratom Francuske, a kao naknadu dobila je samo je jedan dio francuskog Konga. Umjesto velike i vrijedne kolonije morala se Njemaka zadovoljiti malom povrinom tropskih movara.41 Imperijalisti ni na jednoj strani nisu bili zadovoljni. U Francuskoj su smatrali da su Njemakoj suvie dali, a u Njemakoj je postojalo uvjerenje da je bilo mogue i vie dobiti. Ali je Njemakoj tee od toga pala injenica da je dolo do jo veeg zbliavanja Engleske i Francuske.42 Nijedna meunarodna kriza prolih godina nije izazvala takvu buru ovinizma u svim zemljama kao agadirska. U Njemakoj su i tampa, i vlada, i kajzer gorjeli od mrnje na Englesku. ovinizma je bilo i u Francuskoj. Jednak uinak imala je agadirska kriza i na Englesku u kojoj je ojaala antinjemaka agitacija. Jedna od najvanijih posljedica Agadira bio je itav niz mjera da se pojaa naoruanje koje su provodile sve velike sile od poetka 1912. pa do 1914. godine. U toj utrci za naoruanjem prednjailo je Njemako carstvo.43 V. ITALIJANSKO-OSMANSKI RAT

Odmah nakon to je prola najkritinija faza marokanske krize, Italija je zapoela osvajaki rat protiv Osmanskog carstva. Italija se htjela uvrstiti na drugoj obali Jadranskog mora, sudjelovati u diobi Osmanskog carstva i proiriti svoje kolonije u Africi. 44 Poslije neuspjeha u Tunisu i u Etiopiji sa najveom zavidnou gledala je na uspjehe veih sila u trci
37

Jedan od najpodesnijih zaliva u Maroku, bio je od velikog strategijskog znaaja kao baza na sjeverozapadnoj obali Afrike, nedaleko od Gibraltara. 38 J. V. Tarle, n. dj., 640. 39 Po nalogu svoje vlade, Lojd Dord je 21. jula 1911. godine, u jednom svom javnom govoru, nedvosmisleno izjavio da u marokanskom pitanju Engleska nee prezati od rata protiv Njemake. 40 . Popov, n. dj., 291. 41 V. P. Potemkin, n. dj., 184. 42 G. autora, n. dj., 14. 43 V. P. Potemkin, n. dj., 184. 44 arlota uranovi, Opa povjest 1870-1918, Zagreb, 1954., 224.

za podjelom svijeta. Italijanski imperijalizam ve odavno je teio da po svoju kontrolu stavi Tripoli. Osvajanjem Tripolija moglo je da se rijei demografski problem juga Italije i iseljavanja u Ameriku. Birokrate, politiari, novinari, poslovni ljudi, svi su bili zaintersovani.45 Engleska vlast nad Maltom i francuska nad Tunisom umanjivali su znaaj Tripolija za Italiju, ali su italijanski imperijalisti gledali na Tripoli kao na posebno uporite za dalju ekspanziju. U Tripoliju je vane interese imala i rimska banka, Banco di Romo, koja je bila povezana sa Vatikanom. Ona se upustila u ambiciozni program ulaganja u eljeznicu, plovidbu, luke, modernizaciju poljoprivrede, kupovinu zemlje, polahko pripremajui teren za politiko iskoritavanje. Rat za ovu oblast izazvala je u prvom redu ba elja italijanskih magnata za dobitkom.46 Italija je jo po francusko-italijanskom ugovoru od 1902. godine osigurala sebi pristanak Francuske za osvajanje Tripolija i Kirenaike (Bengazi), a 1909. godine zakljuila je sporazum sa Rusijom u Rakoniiju po kojem je Rusija pristala da Italija zauzme Tripoli, a ova se obavezala da se nee protiviti tenji carske Rusije da zavlada moreuzima. Italijanski imperijalisti raunali su da ni Njemaka, ni Austro-Ugarska nee raditi protiv njih, nego da e izdati interese svoga tienika Osmanskog carstva. Italija je ekala da nastane pogodan trenutak kako bi ula u rat sa Osmanskim carstvom, a to je podrazumjevalo potpunu sigurnost da e druge sile ostati neutralne. Taj trenutak nastao je kada je izbila Agadirska kriza. Njemaka, Francuska i Engleska bile su zaokupljene meusobnom raspravom. Bilo je jasno, da im toga trenutka nije stalo do Tripolija i da Italija moe izvesti svoju akciju. 47 Birajui trenutak za rat, Italija je u obzir uzela i teak unutranji poloaj mladoturske vlade. 48 Italijanska vlada uputila je 28. septembra Osmanskom carstvu jedan besramno cinian ultimatum.49 Po svom cinizmu to je bio jedan od najneobinijih dokumenata. On poinje sa konstatacijom da Osmansko carstvo dri Tripoli i Kirenaiku u stanju nereda i bijede. Dalje se reaju tube na smetnje koje ine osmanske vlasti italijanskim preduzeima u Tripoliju. Zakljuak je sasvim neoekivan: italijanska vlada, prisiljena da se pobrine za zatitu svoga dostojanstva i svojih interesa, odluila je pristupiti vojnoj okupaciji Tripolija i Kirenaike. Ali krajnju granicu drskosti dosegla je italijanska diplomacija u zavrnim rijeima ultimatuma u kojima se Osmansko carstvo poziva ak da samo pomogne osvajanju svog teritorija i da poduzme mjere da se sprijei svaki otpor italijanskim trupama. 50 Bez obzira koliko je osmanska vlada tada nisko pala, odbacila je ovaj ultimatum. Zapoeo je rat. Velike sile osudile su rat jer su sve eljele da odre Osmansko carstvo i da, to je mogue due, odloe istono pitanje. Ali nijedna nije eljela da izgubi prijateljstvo Italije.51 Italijanske trupe iskrcale su se u Tripoli 4. oktobra 1911. godine. Za nekoliko nedelja, zauzele su zonu obale ne nailazei na ozbiljniji otpor. Italijanskom su napadu otpor mogle pruiti samo snage formirane od lokalnog stanovnitva (sunsije) pod komandom osmanskih oficira dobrovoljaca kao to su bili Enver paa i Mustafa Kemal paa. Napad Italijana nastavljen je bombardovanjem nekih osmanskih gradova na obali Sredozemnog mora (Bejrut, 24. februara 1911. godine), okupiranjem nekih ostrva (Rodosa i ostrva Dodekaneza) i
45 46

Robert Mantran, Istorija Osmanskog carstva, Clio, Beograd, 2002., 724. V. P. Potemkin, n. dj., 185. 47 Ibid., 185. 48 Mladoturci su bili svjesni opasnosti po njihovu posljednju afriku provinciju. Pokuali su da razbiju italijanski ekonomski kvazimonopol, privlaei investicije drugih zemalja. Tako je marta 1910. godine novi valija Tripolija Ibrahim paa, uveo ameriki kapital u eksploataciju fosfata. U isto vrijeme mladoturci su potpuno zanemarili odbranu provincije. Milicija joj je postojala u vrijeme Abdulhamida II bila je rasformirana nakon 1908. godine a vojska pvuena da bi smirila nerede u Jemenu. 49 . Popov, n. dj., 292. 50 V. P. Potemkin, n. dj., 185. 51 A. D. P. Tejlor, n. dj., 429.

10

napadom na Dardanele (18. aprila 1912. godine). 52 Italija da bi ublaila nepovoljan utisak koji je u svijetu ovim postupkom ostavila, obeala je da e ih uskoro napustiti im proe opasnost po tamonje hriansko stanovnitvo. Po izbijanju Prvog balkanskog rata 1912. godine Osmansko carstvo bilo je primorano da potpie mir i ustupi Tripoli italijanskim osvajaima. Porta je 15. oktobra 1911. godine prihvatila da pregovara sa Italijom. Mir je potpisan u Lozani. Njime je osmanska vlada priznala anketiranja Tripolija i Kirenaike, gdje je sultan, u svojstvu halifu, zadrao svoj duhovni autoritet nad muslimanima. Italijani su se obavezali da napuste ostrvo Dodekaneza, ali izbijanje balkanskih ratova omoguilo im je da se tamo zadre. Osmansko carstvo je prestalo da postoji u Africi, u iekivanju da nestane i iz Evrope.53 VI. PRVI BALKANSKI RAT

Italijansko-osmanski rat ubrzao je izbijanje jo jedne krize koja je ve odavno sazrijevala. Austrijska aneksija Bosne i Hercegovine, bugarsko proglaenje nezavisnosti, ponovna iredentistika komeanja na Kritu, jo od jeseni 1908. godine ponovo su pokrenuli apetite balkanskih drava.54 6.1. Balkanski savezi Balkanske drave eljele su da zauzmu ostatke osmanskih teritorija u Evropi, jer bi teritorijalno irenje podstaklo njihovu privredu, a i tamonje stanovnitvo je eljelo da im se prikljui kako bi se oslobodilo sve slabije sultanske vlasti. Stanje u evropskim dijelovima Osmanskog carstva nametalo je balkanskim vladama neophodnu saradnju prilikom njihove diobe prije neposrednog ukljuivanja sila. Ve 1903. godine Srbija i Bugarska popravljaju svoje odnose, a 1905. godine zakljuuju privredni sporazum koji je nagovjestio njihovu namjeru da djeluju jedinstveno. Nakon to je prola Aneksiona kriza obnovljeni su pregovori izmeu Beograda i Sofije. Beograd je elio podjelu Makedonije na sferu dejstava, a Sofija autonomiju za itavu Makedoniju. Pregovori o stvaranju Balkanskog saveza zapoeli su na inicijativu Srbije. Predsjednik srpske vlade Milovanovi u aprilu 1911. godine predloio je bugarskom poslaniku Toevu da sklope sporazum o prijateljskoj podjeli uticajnih sfera u Makedoniji. Taj sporazum je po Milovanovievoj zamisli mogao posluiti kao osnov za zajedniku vojnu akciju protiv Osmanskog carstva.55 Rusija koja je 1908. godine pretrpjela neuspjeh u svojim pokuajima da izdejstvuje slobodan prolaz svojih ratnih brodova kroz moreuze nije odustala od borbe za ostvarenje svojih ciljeva, te je pruila pomo u stvaranju saveza balkanskih drava, koji je bio uperen protiv Osmanskog carstva. Rat koji je septembra 1911. godine Italija zapoela sa Osmanskim carstvom oko Tripolija ubrzao je postizanje sporazuma. 56 Poslije petomjesenog pregovaranja zakljuen je bugarsko-srpski sporazum, 13. marta 1912. godine. Bugarska vlada je priznala da Stara Srbija, dio Kosovskog Vilajeta koji je za Srbe predstavljao Kosovo, treba da ostane izvan sporazuma, kao i postojanje srpskih interesa u Makedoniji57. Srpska vlada je, sa svoje strane, odobrila u naelu autonomiju Makedonije, sve dok Srbi i Bugari u njoj uivaju ista prava, uz uslov da se Makedonija pridrui zajednikoj carinskoj uniji. Dogovorene su dvije zone dejstva, sjeverna za Srbiju i istona za Bugarsku, a
52 53

Ekmeleddin Ihsanoglu, Historija osmanske drave i civilizacije, Sarajevo, 2004., 143. R. Mantran, n. dj., 729. 54 Ibid., 729. 55 V. P. Potemkin, n. dj., 194. 56 Stevan Pavlovi, Istorija Balkana, Beograd, 2001., 288. 57 Nije postojala osmanska administrativna oblast po imenu Makedonija. Obino se smatralo da se Makedonija sastoji od vilajeta Solun, Janjina i Bitolj.

11

uspostavljena je i sporna zona, o ijoj sudbini je trebalo da se odlui na buduim pregovorima, po potrebi uz arbitrau ruskog cara.58 Ovim sporazumom carevina Bugarska i kraljevina Srbija garantovale su jedna drugoj dravnu nezavisnost i teritorijalni integritet, te su se obavezale da e jedna drugoj pritei u pomo svim svojim snagama ako jedna od njih bude napadnuta od jedne ili vie drava. Obavezale su se da e svim svojim snagama pritei u pomo jedna drugoj ako neka velika sila pokua anketirati, okupirati svojim trupama ili zauzeti privremeno.59 Po svojoj spoljanosti ovaj sporazum bio je obostrani odbrambeni ugovor, uz tajni dodatak koji je predviao rat sa Osmanskim carstvom i podjelu osloboenih teritorija, kao i vojnu konvenciju (12. maja 1912. godine) kojom je ovaj sporazum dopunjen.60 Dva mjeseca kasnije, 29. maja 1912. godine, nakon tog prvog sporazuma, uslijedio je grko-bugarski pakt, kojim su se dvije zemlje obavezale da imajui u vidu makedonski problem, jedna drugoj priteknu u pomo u sluaju osmanskog napada. Poetkom jeseni, Crna Gora je takoer pristupila balkanskoj koaliciji potpisujui sporazum o saradnji, prvo sa Bugarskom 29. septembra, a zatim i sa Srbijom 6. oktobra 1912. godine.61 Borbu za rjeenje nacionalnog pitanja na Balkanu ometalo je i komplikovalo mjeanje evropskih sila. Rusija je potpomagala balkanske drave, ali samo zbog toga to je htjela da se koristi njima radi slabljenja Osmanskog carstva i lakeg ostvarenja svoga plana da osvoji moreuze. Njemaka je s druge strane nastojala da ometa uspjehe balkanskih drava i potpomagala je Osmanlije, ali uprkos tome to je vojni vrh Njemake i dio politikog vostva Austro-Ugarske bio rjeen da napadne Srbiju, Njemaka se ovom prilikom uzdrala, pa su balkanske drave imale otvoren put za pohod protiv Osmanskog carstva.62 6.2. Povod, poetak i tok rata Bilo je oigledno da svi ti sporazumi balkanskih drava mogli su samo da dovedu do opte ofanzive na Osmansko carstvo. U Istanbulu su uvidjeli opasnost. Situacija je bila teka po Osmansko carstvo jer su ga pogaala brojna previranja od kraja 1911. godine koja su dijelom blokirala rad vlade. Pred pojaanom opasnou od strane udruenih balkanskih drava, Visoka Porta je reagovala veoma brzo. Zapoela je pregovore o miru sa Italijom kako bi mogla da koncentrie svoje trupe u Makedoniji, angaovala se da smiri albansku pobunu, te poslala demare velikim silama da izvre pritisak na balkanske drave da se odreknu svojih ratnih poklia, ali je bilo suvie kasno.63 Protivnici Osmanskog carstva proglaavaju 30. septembra 1912. godine optu mobilizaciju, a ve sljedeeg dana to isto ine i Osmanlije. Nedugo nakon toga udruene balkanske drave alju ultimatum Porti u kojem je ona pozvana da imenuje generalnog guvernatora vajcarca ili Belgijanca u Makedoniji, morala je da formira lokalne zakonodavne skuptine, andarmerijske snage pod evropskom komandom, morala je da sprovede reforme na koje se obavezala Berlinskim sporazumom pdo kontrolom ambasadora velikih sila i predstavnicima velikih balkanskih drava. Porta je pokuala sa odugovlaenjem i okolianjem. Ona je izjavila da je spremna da sprovede potrebne reforme, ali je odbijala da da

58 59

S. Pavlovi, n. dj., 288. V. P. Potemkin, n. dj., 196. 60 O potpisivanju srpsko-bugarskog ugovora bila je obavjetena francuska i engleska vlada i one su ga odmah potpuno odobrile. Sporazum je saopten i Rusiji koja ga je i podstakla. 61 R. Mantran, n. dj., 731. 62 . Popov, n. dj., 293. 63 R. Mantran, n. dj., 731.

12

garancije sve dok se osmanska skuptina ne sastane. 64 Balkanska koalicija to je shvatila kao odbijanje i bio je potreban samo povod da se zapone sa ratnim operacijama. Drave balkanskog bloka zaratile su protiv Osmanskog carstva prvih dana mjeseca oktobra 1912. godine kada se njihova zatitnica Rusija jo nije osjeala sasvim spremnom za veliki evropski rat. U oktobru su Austro-Ugarska i Rusija uputile posljednje upozorenje balkanskim dravama, ali je bilo kasno. Austro-ruska nota podnijeta je 8. oktobra, a tog istog dana Crna Gora je objavila rat Osmanskom carstvu. Jedan dugotrajan granini spor Crna Gora je iskoristila kao povod za objavu rata. Rat je zapoeo napadom Crne Gore na osmanske snage u Sandaku. Na ratnu akciju balkanskih drava velike sile su formalno protestvovale jer se time rui evropski mir, ali su ostale uzdrane, iako kao zapete puke spremne na intervenciju.65 U rat su 17. i 18. oktobra ule Srbija, Bugarska i Grka i sve su krenule ofanzivno. Srpska vojska ila je u tri pravca: na Sandak, Kosovo i Metohiju i na Makedoniju. Bugari su upali u Trakiju, a Grci u Epir i junu Makedoniju, uz istovremene pomorske akcije prema Kritu i egejskim ostrvima. Za samo mjesec dana balkanske vojske izvojevale su velike pobjede na svim frontovima. Srbi su u dvodnevnoj bitci (23-24.oktobra 1912.) odnijeli veliku pobjedu kod Kumanova, da bi poslije krvavog boja 18. novembra definitivno porazili Osmanlije kod Bitolja. Za samo mjesec i po dana cijela Vardarska Makedonija bila je osloboena. Laki posao bio je prodor u sjeverni dio Rake zemlje (Sandaka) i na Kosovo i Metohiju, preko kojih su uli u sjevernu Albaniju zauzevi Dra i Lje na jadranskoj obali. Bugarska vojska je 23. oktobra odnijela pobjedu kod Kirk-kilisa u Trakiji, ali je njen prodor kod Jedrena bio zaustavljen. Ni poslije nekoliko mjeseci opsade oni nisu mogli da ga zauzmu. Grke operacije su tekle bez velikih tekoa, a 8. septembra su, samo dva sata prije Bugara, Grci zauzeli Solun. Uz to pobjedili su Osmanlije kod Sarantoporosa i Seltoe u Epiru, ali Janjinu nisu uspjeli da osvoje. Krit je sam, najzad, ostvario stari san i proglasio ujedinjenje sa kraljevinom Grkom. Grka flota je oslobodila Hios, Samos i Mitilenu. Za to vrijeme crnogorska vojska je zaposjela juni dio Sandaka, slomila albanski otpor i, najzad, ula, u Plav i Gusinje, a oslobodila je i dio Metohije i grad Pe. 66 Posljedice poraza bile su migracije velikih razmjera. Ponovo se preivljavao dogaaj iz devedeset tree i na stotine hiljada rumelijskih muslimana naputali su svoju zemlju ili su bili izloeni nemilosrdnom unitavanju od strane neprijatelja.67 Za nekoliko nedelja, Osmansko carstvo je izgubilo skoro sve svoje evropske teritorije. 6.3. Mirovne konferencije u Londonu Situacija je bila toliko oajna u Osmanskom carstvu tako da je dolo do promjene na mjestu velikog vezira. Umjesto Ahmeda Muhtar pae doao je Kamil paa koji se odmah obavezao da e da stupi u kontakt sa svojim engleskim prijateljima i da izdejstvuje sa njima sporazum po kojem bi Trojna antanta intervenisala na strani Osmanskog carstva. Dobio je nekoliko ratnih brodova u istanbulskoj luci i obeanje da e Engleska posredovati kada bude dolo do razgovora o miru.68 Osmanlije su u novembru 1912. godine zatraili primirje na koje su pristale i lanice Balkanskog saveza. Uz posredovanje velikih sila zapoela je 16. ili 17. decembra 1912. godine mirovna konferencija u Londonu. Srbija je gledala da dobije izlaz na more, pa je zato polagala pravo na sjevernu Albaniju, preko kojeg je mogla izai na Jadran. Ali je protiv toga odluno ustala Austro-Ugarska. Ona nije htjela dopustiti da Srbija ojaa.
64 65

Ibid., 732. . Popov, n. dj., 295. 66 . Popov, n. dj., 295. 67 E. Ihsanoglu, n. dj., 144. 68 R. Mantran, n. dj., 733.

13

Vojna partija u Austro-Ugarskoj traila je da se protiv Srbije povede preventivni rat. Meutim, smatralo se da je meu balkanskim dravama ba Srbija glavno uporite Rusije na Balkanu. Zbog toga su Rusija i njena saveznica Francuska podupirale srpske pretenzije. Austrija i Rusija izvrile su djeliminu mobilizaciju. Krajem novembra 1912. godine nastala je opasnost da se balkanski rat ne pretvori u evropski. Do rata nije dolo samo zbog toga to je Rusija morala popustiti, jer se nije osjeala spremnom za rat s Njemakom i AustroUgarskom, pa se nije ni odluila da prui vojnu pomo Srbiji. Sve se zavrilo time to Srbija nije dobila izlaz na more.69 Sa osmanske strane vlast je bila spremna da uini neke ustupke: priznavanje autonomije Albaniji, ustupanje svih teritorija zapadno od provincije Jedrene, odobrenje pripajanja Krita Kraljevini Grkoj. Ali u pogledu nekih taaka nisu bili skloni da daju ustupke: grad Jedrene i ostrva u Egeju morali su da ostanu osmanski. 70 Osmansko carstvo je odbacilo te uslove, te su se u januaru 1913. godine ponovo poele ratne operacije. 71 Bugari su ponovo poeli da bombarduju Jedrene, dok su kod atlade pokuavali da razbiju posljednju liniju osmanske odbrane. Grci 6. marta zauzimaju Janjinu, a Osmanlije 28. marta 1913. godine predaju Jedrene. Crnogorci sredinom aprila su zauzeli Skadar. Konano, novi veliki vezir Mahmud evket paa morao je da prihvati potpisivanje mira u skladu sa zahtjevima balkanskih drava. Mir je potpisan krajem maja. Pod pokroviteljstvom Forin offisa pregovarai su se okupili ponovo u Londonu. Nije se odugovlailo sa pregovorima, jer nije bilo nieg posebno o emu bi se pregovaralo Osmanski delegati potpisali su 30. maja 1913. godine sporazum po kojem se Osmansko carstvo odrie svih evropskih teritorija, osim male tampon zone oko Istanbula. Osmanska vlada bila je primorana da prihvati sve zahtjeve balkanskih drava nakon tri mjeseca ratovanja.72

VII.

DRUGI BALKANSKI RAT

Odmah poslije potpisivanja Londonskog mira, lanice Balkanske koalicije posvaale su se, nesposobne da se dogovore oko podjele zauzetih teritorija. Sve to je Osmansko carstvo izgubilo u Evropi trebalo je da bude podjeljeno meu saveznicima, a to je bio nemogu zadatak. Bugari nisu mogli da priznaju Grcima pravo na Solun, a Grci su s druge strane smatrali da njihovi vojni napori nisu bili dovoljno nagraeni i eljeli su da se proire vie nego to su to uinili u Epiru i u zapadnoj Trakiji. 73 Srbija je uz pomo Grke zatraila da joj Bugari na ime kompezacije prilikom podjele ustupe vei dio Makedonije. To je Bugare potpuno izbacilo iz takta jer su oni smatrali da su teritorije koje je zahtjevala Srbija, po pravu pripadale njima. Srbija i Grka zakljuile su savez protiv Bugarske. Bugarska je odluila da ne eka da je napadnu njeni bivi saveznici, pa je bugarska vojska 29. juna 1913. godine napala Srbe. Otpoeo je drugi balkanski rat. Srbiji je osim Grke prila i Rumunija koja se bojala
69 70

J. V. Tarle, n. dj., 641. R. Mantran, n. dj., 733. 71 U meuvremenu u Istanbulu dolazi do pua 23. januara 1913. godine nazvanog napad Visoke Porte. Na elu jednog vojnog odreda, Enver, jedan od junaka revolucije iz 1908. godine s revolverom u ruci primorao je Kamil pau da podnese ostavku. Na vlast su doli ponovo Unionisti. 72 R. Mantran, n. dj., 735. 73 Ibid., 736.

14

pretjeranog jaanja Bugarske, poto se pokazalo da je u ratu protiv Osmanskog carstva Bugarska bila vojniki najjaa zemlja na Balkanu. Protivbugarskoj koaliciji prilo je i Osmansko carstvo koje se nadalo da e na raun Bugarske povratiti bar neto od onoga to je izgubilo u prethodnom ratu.74 Drugi balkanski rat bio je mnogo krai nego prvi i trajao je samo petnestak dana. estoko tueni od Srba na Bregalnici, Bugari su brzo podlegli. S druge strane Visoka Porta izdala je nareenje vojsci da se pokrene. Osmanska vojska ponovo je osvojila Jedrene, grad simbol, 22. jula 1913. godine. 7.1. Mir u Bukuretu Mirom u Bukuretu, 10. avgusta 1913. godine Bugari su pretrpjeli znatne gubitke. Bugarska je imala da plati cijenu svima, Dobrudu- Rumuniji, Jedrene- Osmanskom carstvu, Srbi su uzeli veliki dio Makedonije, Grci ostatak i zapadnu Trakiju sa Solunom. Bugarska je dobila samo uzak pojas Makedonije i istone Trakije sa izlaskom na Egejsko more. Dobila je samo 400.000, dok su Srbija i Grka, svaka posebno, dobile po milion i po novih stanovnika. Bukuretanski mir nije bio podnijet velikim silama na odobrenje.75 Ovaj mir, naknadno dopunjen nizom drugih sporazuma, postavio je osnove nove podjele teritorija Balkana.76 Sve u svemu, nijedna strana nije bila u potpunosti zadovoljna, ali makedonsko pitanje je bilo privremeno zatvoreno. Drugi balkanski rat odnio je vie ivota nego prethodni, njime je sruen Balkanski savez. Balkanskim ratovima uglavnom je zavreno oslobaanje balkanskih naroda od osmanske vlasti. 7.2. Balkansko pitanje potkraj 1913. godine i u poetku 1914. godine Ubrzo je na Balkanu izbio novi meunarodni sukob. Srbija koja je silno ojaala poslije drugog balkanskog rata, odluila je jo jednom pokuati da dobije izlaz na Jadransko more osvajanjem jednog dijela Albanije. U ljeto 1913. godine Londonska konferencija poslanika donijela je organski statut albanske drave.77 Pri odreivanju granica albanske drave podupirale su Rusija i Francuska Srbiju i Grku, a Njemaka, Austrija i Italija, kojima je poela prilaziti i Engleska, Albaniju. Konferencija 11. avgusta 1913. godine donijela je odluku o granicama u glavnim crtama. Formirane su dvije komisije za razgranienje koje su otile na teren da provedu odluke meunarodne konferencije. 78 Dok je trajao rad komisije, dolazilo je izmeu Srba i Albanaca, neprekidno do sukoba. Srbi su, posluivi se izgovorom da je izbio pogranini sukob sa Arnautima, mobilisali jedan dio vojske i ponovo pristupili okupaciji albanske teritorije.79 Ona je pritom izjavila da je nee evakuirati, dokle god se u Albaniji ne zavede red. Tada je austrijska vlada odluila da napokon iskoristi srpsku akciju za preventivni rat i potpuno unitenje. Nou od 17. na 18. oktobar 1913. godine poslao je austrijski ministar vanjskih poslova, grof Berthold, poslaniku u Beogradu da preda ultimatum srpskoj vladi. Austrija je traila momentalnu evakuaciju Albanije jer u protivnom prijetila je ratom. Poslije savjetovanja sa ruskom vladom, srpska vlada je prihvatila ultimatum i povukla je svoje trupe 24 sata prije odreenog roka.80 VIII. SARAJEVSKI ATENTAT
74 75

J. V. Tarle, n. dj., 642. A. D. P. Tejlor, n. dj., 449. 76 Osmansko-bugarski mirovni ugovor potpisan je 29. septembra 1913. godine U Istanbulu. Rat na Balkanu zavren je i drugim mirovnim ugovorima napravljenim sa Grkom, u Atini 14. novembra 1913. godine, i Srbijom u Istanbulu 14. marta 1914. godine. 77 Albanija je bila proglaena nezavisnom kneevinom pod garancijom est velikih sila. Izbor monarha imale su izvriti velike sile u roku od est mjeseci. 78 V. P. Potemkin, n. dj., 209. 79 J. V. Tarle, n. dj., 642. 80 V. P. Potemkin, n. dj., 210.

15

Od 1911. godine ratna opasnost se pojavljuje svake godine, tako da se nijedna meunarodna kriza nije mogla zavriti, a da ne nastupi druga. U tadanjoj tekoj situaciji svaki novi konflikt mogao je izazvati svjetski rat. Politike krize 1911., 1912., 1913. godine nisu izazvale rat, ali je svaki put mir visio o koncu. Nakon balkanskih ratova dvorski i vojni krugovi Austro-Ugarske smatrali su da je prijeko potreban preventivni rat protiv Srbije koji bi je izbrisao kao politiki faktor. Austro-Ugarska je teila da odstrani Srbiju kao znaajnog politikog faktora na Balkanu i time sebi stvori dominantnu poziciju i izbije na Solun, koji bi joj otvorio iroki pristup morskim putevima za istok.81 Kao direktan povod za rat posluio im je sarajevski atentat. VIII.1.Crna ruka U Srbiji je postojalo vie nacionalistikih organizacija koje su postavile sebi zadatak da ujedine June Slavene i stvore Veliku Srbiju. Meu oficirima srpske vojske postojala je tajna organizacija koja se zvala Crna ruka.82 Njen cilj bio je oslobaanje Srba, koji su se nalazili pod vlau Austro-Ugarske. Crna ruka je bila organizirana na principu najstroe konspiracije. Imena njenih lanova bila su poznata samo Vrhovnoj centralnoj upravi. Obini lanovi nisu se meusobno poznavali. Svaki lan drutva je bio obavezan da pridobije novoga lana i odgovarao je svojim ivotom za njegovu vjernost. Voa Crne ruke bio je ef srpske kontrapijunae pukovnik Dragutin Dimitrijevi Apis.83 On se nerado prikljuio Centralnom izvrnom komitetu Crne ruke. Apis je stvorio bliske veze sa ruskim konzularnim osobljem, naroito sa vojnim ataeima. Pored Apisa u orgaizaciji Crna ruka istakli su se Ljubomir Jovanovi i Gainovi koji su inili nestabilan most izmeu Crne ruke i Mlade Bosne iji su motivi, metodi bili veoma razliiti. Mladobosanci su smatrali Srbiju stubom. Oni su bili manje uspjeni u odreivanju kakav bi trebao da bude odnos izmeu Srbije, Srba i ostalih junih Slavena u sluaju da se Bosna i Hrvatska odcjepe od Habzburke monarhije. Emotivno vezani za seljatvo, mladobosanci su smatrali da je socijalna revolucija nephodna posljedica moralnog osloboenja.84 Kada je izbio rat izmeu Balkanskog saveza i Osmanskog carstva u oktobru 1912. godine grupa mladobosanaca otila je u Srbiju da se dobrovoljno javi u srpsku vojsku i etnike druine. Neki su bili odbijeni zato to su bili suvie mladi ili slabani, a jedan od takvih bio je i Gavrilo Princip.85 Tada su neki od njih prvi puta doli u dodir sa Crnom rukom. VIII.2.Atentat na Franca Ferdinanda Stari austrijski car Franjo Josip I proivljavao je svoje posljednje godine. Njemu je 1914. godine bilo ve 84 godine. to je on vie slabio dobivao je u politikom ivotu AustroUgarske sve vee znaenje njegov sinovac prijestolonasljednik nadvojvoda Franc Ferdinad 86,
81 82

G. autora, n. dj., 15. Mia Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile , Knjiga I, Beograd, 1999., 308., Zavjerenici iz maja 1903. godine, ubice kralja Aleksandra Obrenovia i kraljice Drage, sainjavali su jezgro Crne ruke . Crna ruka je bila izdajnika organizacija jer je zavjerenika zakletva bila u suprotnosti sa dunou vojnih oficira da slue svome kralju. 83 V. P. Potemkin, n. dj., 219. 84 M. Gleni, n. dj., 310. 85 Gavrilo Princip.... 86 Nadvojvoda Franc Ferdinad, sin nadvojvode Karla Ludviga, a brata cara Franje Josifa, roen 1843. Godine. Nasljednik prijestolja postao je preko oca, kada je carev sin nadvojvoda Rudolf 1889. Godine izvrio samoubistvo. Oenio se 1900. Godine ekom groficom Sofijom Chotek, dvorskom damom jedne nadvojvotkinje. Poto je njegov brak smatran morganatskim, morao je poloiti zakletvu da potomstvo iz toga braka nee imati pravo na nasljedstvo prijestolja. Bio je autokrata po prirodi, vjerovao u boansko porijeklo carske vlasti, te bio iskljuivi katolik. Jednom je izjavio da e crkva, armija i germanstvo biti stubovi njegove vladavine.

16

ef vojne stranke kao i generali, oko kojih su se okupljali najagresivniji krugovi u monarhiji, oni koji su eljeli preventivni rat protiv Srbije. Nadvojvodini planovi bili su poznati Crnoj ruci, te je ona odluila da ubije austrijskog nasljednika prijestola. Srpska vlada je slutila tu zavjeru i nije je odobravala. Ona se plaila njenih posljedica u trenutku, kada jo nije bio zavren program reorganizacije ruske vojske, a srpska vojska nije jo zalijeila rane, koje su joj zadali balkanski ratovi. Ali srpska vlada nije pravila smetnje Crnoj ruci koja ju je drala u strahu.87 U junu 1914. godine austrijski nadvojvoda Franc Ferdinand posjeti je Bosnu i Hercegovinu. Tada su vreni veliki vojni manevri kraj Sarajeva kojima je prisustovao i sam prijestolonasljednik Franc Ferdinand. Da bi jo vie provocirao narod Franc Ferdinand je na sam Vidovdan 28. juna 1914. godine vraajui se sa manevra, doao u Sarajevo. 88 Dok je prijestolonasljednik bio na manevrima, vojvotkinja Sofija obilazila je u Sarajevu katolike kole, crkve, klostere, internate, dobrotvorne ustanove. Doekivana je sa vladarskim poastima, koje joj u Beu kao morganatskoj supruzi prijestolonasljednika nisu ukazivane. To je njoj godilo, a i Franc Ferdinand bio time vrlo zadovoljan.89 Za 28. juni 1914. godine potvren je i program za nadvojvodu Franc Ferdinanda i vojvotkinju Sofiju koji je predviao njihove posjete odreenim mjestima u Sarajevu, izmeu ostalog zgradi Zemaljskog muzeja, te etnju Sarajevom, pored Begove damije. Na Vidovdan, 28. juna 1914. godine osvanulo je vedro i sunano vrijeme. Nadvojvoda sa svojom suprugom krenuo je da obavi predviene aktivnosti. Prvi pokuaj ubistva Franc Ferdinanda bio je kada je Vasa ubrilovi bacio bombu na automobil u kojem se vozio Franc Ferdinand na umuriji upriji. Bomba je pala na naslon automobila i kliznula sa njega na ulicu, ofer je jurnuo svom brzinom naprijed i poslije eksplozije bombe usporio. Bomba je eksplodirala iza narednog automobila. Nadvojvoda Franc Ferdinand i pored toga je nastavio sa protokolom. Odluan trenutak dogodio se kada je automobil u kojem se nalazio nadvojvoda i vojvotkinja skrenuo u Franc Josefovu ulicu zbog toga to naelnik uri i vladin povjerenik doktor Gerde nisu bili obavjeteni o promjeni programa, te je njihov automobil skrenuo u Franc Jozefovu ulicu, a za njima je krenuo automobil u kojem su bili nadvojvoda i njegova supruga.Kada je Potiorek primjetio, doviknuo je oferu da stane jer su pogrijeili pravac. ofer je morao zadrati automobil da bi promjenio pravac. Gavrilo Princip je to iskoristio i u tom asu ispalio dva hitca iz revolvera. Prvim je ciljao u Ferdinanda i pogodio ga u vrat, a drugi je pogodio vojvotkinju Sofiju. Oba hitca bila su smrtonosna. 90 Principov atentat izazvao je zaprepatenje i paniku. U Beogradu je atentat izazvao zabrinutost, a po vladinom nareenju izvrene su premetaine po stanovima atentatora, a mnogi od njihovi drugova su uhapeni. IX. JULSKA KRIZA Jul 1914. godine. Od diplomatskih nota do ultimatuma, od osvetnikih izjava do naredbi za mobilizaciju, Evropa se prepustila ratnom zanosu. Bilo je dovoljno nekoliko revolverskih hitaca, koji su odjeknuli Sarajevom i smrt prijestolonasljednika Franca Ferdinand i njegovu enu, pa da bure baruta odleti u vazduh.
87 88

V. P. Potemkin, n. dj., 219. . uranovi, n. dj., 225. 89 Dragoslav Ljubibrati, Mlada Bosna i sarajevski atentat, Sarajevo, 1964., 167. 90 Ibid., 173.

17

Pogibija Franca Ferdinanda i njegove supruge u Sarajevu primljena je u najviim austrougarskim krugovima, osim ueg kruga njegovih ljudi, s najveim zadovoljstvom i olakanjem, jer je postojalo uvjerenje da bi njegovo stupanje na prijesto moglo izazvati ozbiljne sukobe, ako ne i graanski rat. 91 Ali sve to nije smetalo da vojna partija u Austriji insistira na tome da se ta nova manifestacija velikosrpskog pokreta iskoristi kao izgovor za unitenje Srbije ratom.92 Ona je teila da odstrani Srbiju kao znaajnog politikog faktora na Balkanu i time sebi tamo stvori dominantnu poziciju i izbije na Solun, koji bi joj otvorio irok pristup morskim putevima za Istok.93 Meutim, u Austro-Ugarskoj postojale su i snage koje su se protivile ratu, na prvom mjestu maarski premijer grof Tisa. Stari Franjo Josif se kolebao. Poto su u Austriji shvatili da se u rat sa Srbijom lahko moe umijeati i Rusija oni su odluili da se zatrai miljenje od njemake vlade. Njemaka vlada je ne samo obeala da e, u sluaju proirenja rata na velike sile, biti solidarna sa svojom saveznicom, nego je zahtjevala da ona to prije zarati sa Srbijom. Ustvari, Njemaka je eljela da Autro-Ugarska, iskoristi kao most za vezu sa Istanbulom, preko kojega je, Bagdadskom eljeznicom u izgradnji, stremila Persijskom zalivu i dalje na Istok. Ona je imala planove o germanizaciji Austrije i uguivanju Ugarske kao klupeta nemogunosti, a Be i Budimpeta, kao vani eljezniki vorovi i Trst, sa isto tako velikim znaajem za pomorske veze, trebalo je da poslue zamanim planovima prodiranja na Istok.94 Austrougarski zvanini krugovi, pak, smatrali su da bi ih pobjeda u ratu toliko ojaala da bi ih uinila ravnopravnim partnerima Njemake. U sporazumu sa njemakom vladom, austrougarska vlada je vrlo briljivo pripremila tekst ultimatuma Srbiji i dala mu takav oblik, da je unaprijed znala, da Srbija ultimatum ne moe prihvatiti. U ultimatumu se optuuje srpska vlada da je atentat pripremljen sa njenim znanjem, iako Austro-Ugarska nije za to imala konkretnih dokaza. U ultimatumu se zahtjeva, da vlada Srbije javno osudi svaku propagandu protiv Austro-Ugarske, da raspusti protivaustrijske organizacije, otpusti sve oficire, inovnike i nastavnike koji su vrili protivaustrijsku propagandu, i to po spisku, koji e sastaviti austrougarska vlada, da u uguivanju protivaustrijske propagande u Srbiji sudjeluju austrougarski policijski organi, a naroito u vezi sa istragom o sarajevskom atentatu, i najzad, da se strogo kazne lica koja su sudjelovala u pripremi atentata. Srpska vlada morala je odgovoriti u roku od 48 sati. 95 Ona se obratila za savjet Rusiji i Francuskoj, ali kako Rusija jo nije bila dovrila ratne pripreme, savjetovala je srpskoj vladi, da njezin odgovor bude to pomirljiviji. Prihvatanjem tog ultimatuma Srbija bi se djelimino odrekla svoje politike samostalnosti. Srpski premijer Pai 25. jula 1914. godine predao je austrijskom poslaniku odgovor Srbije, koja je pristala na sve zahtjeve pobrojane u austrijskom ultimatumu, izuzev jednog.96 Odbijen je zahtjev austrougarske vlade da astrougarski policijski

91 92

D. Ljubibrati, n. dj., 173. Serbien must sterben (Srbija mora umrijeti) glasila je igra rijei pretvorena u ratni slogan. 93 G. autora, n. dj., 15. 94 Ibid., 16 95 . uranovi, n. dj., 225. 96 J. V. Tarle, n. dj., 644.

18

organ sudjeluju u istrazi o sarajevskom atentatu. 97 Iako je Srbija bila popustljiva, austrijski poslanik Gizl odmah je zatraio putne isprave i prekinuo diplomatske odnose sa Srbijom. U Petrogradu je bilo odlueno da se ovoga puta ne popusti i da se Srbiji ukae pomo. Rusija je 27. jula 1914. godine odgovorila da nee napustiti Srbiju ni u sluaju da se mora ratovati. Ustvari, Rusija je preduzela sve to je mogla da do rata ne doe. Predlagala je Austro-Ugarskoj direktne razgovore da bi nali neko prihvatljivo rjeenje za srpskoaustrougarski spor, ali je njen prijedlog odbijen. Na slian nain je Njemaka odbila prijedlog Engleske da takvo rjeenje potrae sile neumjeane u spor, na nekoj meunarodnoj konferenciji. Ni Francuska nije bila sasvim spremna za rat, ali je znala da bi odbijanjem da prui pomo Rusiji, kao 1904. i 1909. godine, dovela u pitanje mogunost daljeg odravanja saveznikih odnosa. S toga je izjavila da e izvriti svoje obaveze prema Rusiji. 98 Njemakoj je pogodovalo takvo dranje Francuske, jer su njemaki planovi predviali obraun najprije sa Francuskom. Ali je na Berlin djelovala poraavajue izjava od 29. jula 1914. godine ser Edvarda Greja da e Engleska ui u rat na strani Francuske, ako samo u rat na kontinentu bude uvuena Njemaka i Francuska. Ako je Njemaka do toga dana na sve mogue naine izazivala rat, sada je njemaki kancelar, iako ve kasno, poeo uticati na Austrijance da pristanu na kakav bilo kompromis. Objava rata je, poslije svega ovoga, bila samo puka formalnost. Austro-Ugarska je 28. jula 1914. godine objavila rat Srbiji. Njemaka vlada je ve sutradan zaprijetila da e i Njemaka pribjei mobilizaciji ako Rusija ne obustavi ratne pripreme. Rusija je odluila 30. jula 1914. godine da na njemaku prijetnju odgovori objavljivanjem opte mobilizacije. Njemaka je ve sutradan uputila Rusiji ultimatum da obustavi ratne pripreme, meutim ruska vlada odbila je to, te je 1. avgusta Njemaka objavila rat Rusiji, a 3. avgusta 1914. godine i Francuskoj. Engleska objavljuje Njemakoj rat nou izmeu 4. i 5. avgusta 1914. godine. Tako je otpoeo Prvi svjetski rat.

IX.

ZAKLJUAK

Period od 1900. do 1914. godine obiljeen je stvaranjem francusko-englesko-ruske antante koja je stvorena kao protivtea Trojnom savez. U najveoj mjeri do saveza ovih triju sila, nekada suparnica,dolo je zbog njihovog zajednikog straha od Njemake odnosno borbi protiv nje i njene Svjetske politike. Do konanog formiranja ove antante dolo je sporazumom izmeu Engleske i Rusije potpisanog 1907. godine, a prethodili su mu sporazumi Francuske i Rusije 1893. i Francuske i Engleske 1904. godine. Meunarodne krize, do kojih je dolazilo u ovome periodu, bile su opasnost za izbijanje rata svjetskih razmjera. Period od 1905. do 1909. obiljeile su dvije marokanske krize, te aneksiona kriza. Meutim, nijedna od njih nije dovela do rata, iako je u njima dolo do sukoba izmeu sila Antante sa
97

U odgovoru Srbije koji je Pai predao austrijskom poslaniku esti lan se odnosi na zahtjev koji je odbijen i on glasi:Samo se po sebi razumije da kraljevska vlada smatra svojom dunou da otvori istragu protiv svih onih koji su, ili bi eventualno mogli biti, umijeani u zavjeru do 15. juna, i koji bi se nalazili na teritoriji kraljevine. to se tie, uea u toj istrazi austrougarskih organa vlasti koji bi bili delegirani u tom cilju od carske i kraljevske vlade, kraljevska vlada ne moe ga primiti, jer bi to bila povreda Ustava i zakona o krivinoj proceduri, meutim u konkretnim sluajevima mogla bi se davati austrougarskim organima saopenje u pogledu rezultata istrage u pitanju. 98 G. autora, n. dj., 17.

19

jedne strane i Njemake i Austro-Ugarske s druge strane. Naredna, 1910. godina, prola je bez vee meunarodne krize, ali ve sljedee godine dolazi do italijansko-osmanskog rata oko Tripolija koji se zavrava pobjedom Italijana, koja nije bila samo rezultat oigledne slabosti Osmanskog carstva ve i toga to je ono dolo u sukob i sa Balkanskim savezom. Od 1912. do 1913. godine vode se dva balkanska rata. U ovim sukobima veliku su ulogu su imale Srbija i Bugarska, u Prvom balkanskom ratu kao saveznice, a u Drugom kao zaraene strane. Naredna, 1914. godina, ostat e upamena kao godina u kojoj je izvren atentat na austrougarskog nadvojvodu Franca Ferdinanda to je bio povod za Prvi svjetski rat, kao i godina poetka prvog rata koji je imao svjetske razmjere, rata koji nije nita dobro donio ovjeanstvu kao ni jedan drugi rat.

XI. LITERATURA 1. uranovi arlota, Opa povjest 1870-1918, Zagreb, 1954. 2. Gleni Mia Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile, Knjiga I, Beograd, 1999. 3. Grupa autora, Prvi svetski rat II, Opta istorija, Beograd, 2006. 4. Ihsanoglu Ekmeleddin, Historija osmanske drave i civilizacije, Sarajevo, 2004. 5. Ljubibrati Dragoslav, Mlada Bosna i sarajevski atentat, Sarajevo, 1964. 6. Mantran Robert, Istorija Osmanskog carstva, Clio, Beograd, 2002. 7. Pavlovi Stevan, Istorija Balkana, Beograd, 2001.
20

8. Popov edomir, Graanska Evropa (1871-1914), Drutvena i politika istorija Evrope ,

Beograd, 2010.

9. Potemkin Vladimir Petrovi, Historija Diplomacije, Zagreb, 1951. 10. Renouvin Pierre, Evropska kriza i prvi svjetski rat, Zagreb, 1965. 11. Tarle Jevgenij Viktorovi, Istorija novog veka, Beograd, 2008. 12. Tejlor Alan Don Persival, Borba za prevlast u Evropi 1848-1918, Sarajevo, 1968.

21