II Portugalska putovanja

U periodu Velikih geofrafskih otkria prvi koji su krenuli sa pomorskoistraivakim ekspedicijama bili su Portugalci. Portugalski sukobi sa muslimanima sjeverne Afrike predstavljaju poetak tih pomorskih putovanja a voeni su sa ciljem kontrole trgovine zlatom.1 Portugalci su ve bili projektirali karavelu, spor, ali sposoban za duge plovidbe jedrenjak teine oko 150 tona. Korisitli su astrolab, spravu kojom se pomou zvijezda odreivala geografska irina, a pretpostavlja se da su se koristili i nekom vrstom kompasa, jer su osobine magnetskog eljeznog oksida ve bile poznate u Evropi.2 Glavna tenja putovanja koja e uslijediti je zaobii Afriku te na taj nain otkriti novi put koji bi povezao Evropu direktno sa Orijentom. U ovim ekspedicijama istakli su se, te postigla svjetsku slavu imena kao to su: Henri Moreplovac, Bartolomej Dijaz, Vasko de Gama koji stie u Indiju nakon ega e panja biti usmjerena prema Novom Svijetu te Fernando Magelan i drugi.3

2.1. Henri Moreplovac (1394-1460) Henri Moreplovac bio je uenjak, vojnik, kriar (u neto irem znaenju te rijei) te prije svega portugalski Princ. Godine 1416. Henri osniva kolu za navigaciju u Sagresu, te se u potpunosti posvetio prouavanju kartografije, planirao putovanja i opremao ekspedicije. Glavna tenja mu je bila kako je ve reeno stii do Indije, pa je u tom pravcu svake godine slao nove karavele. Njegovo najvee dostignue je bilo otkrie Azurskih otoka.4 Tokom ovih ekspedicija nije bilo strano da se tokom plovidbi bavi gusarstvom, a ni to da se teilo irenju kranstva meu zateenim domorodakim stanovnitvom. Pored gusarstva i pokrtavanja stanovnitva kapetani Henrijevih ekspedicija su na obalama sjeverozapadne Afrike hvatali Crnce te ih prodavali u Evropi kao robove, to se pokazalo kao unosna trgovina.5

1 2

Dragoljub R. ivojinovi, Uspon Evrope 1450-1789, Novi Sad 1989., 40-41 Frank Debenham, Otkria i istraivanja, Split, 2005., 62 3 D.R. ivojinovi, n.dj. 41-43 4 F. Debenham, n. dj.62-65 5 F. Debenham, n. dj. 65

2.2.Bartolomeja Dijaz (1450-1500) U periodu nakon Henrija Moreplovca, ime koje se istie je sigurno Diego Kam koji je putovao du Afrike. U prvom putovanju je otkrio ue rijeke Kongo a u drugom stigao do dananjeg zaljeva Valvis.6 Godine 1487. Bartolomeja Dijaz je sa 3 broda krenuo iz Lisabona. O njegovom putovanju nema podataka osim jednog kratkog zapisa. Na tom putovanju pokuao je slijediti Kamov put, te je stigao do zaljeva koji je danas poznat kao Luderitz. Meutim tokom putovanja njegova ekspedicija je bila pod naletom oluje punih 13 dana, tako da je skrenuo sa zacrtanog kursa. Nakon 13 dana je okrenuo kurs prema istoku u namjeri da pronae kopno na kojem bi se iskrcao, kada nije uspio u toj namjeri promijenio je kurs prema sjeveru, pristavi kod zaljeva Mossel, a potom je pratio obalu sve do rijeke Big Fish.7 Tokom tog mukotrpnog puta posada mu je otkazala poslunost, pa je bio primoran da se vrati kui. Vraajui se kui bio je iznenaen kada je otkrio da je preplovio pokraj Rta dobre nade. Po povratku kui postavljen je da se brine o izgradnji i opremanju brodova kojima e Vasko de Gama oploviti Afriku te stii u Kalkutu8

6 7

F. Debenham, n.dj. 65 Isto 8 Isto

III Novi Svijet

3.1. Kristofor Kolumbo (1451-1506) Kristofor Kolumbo se rodio u u mnogolanoj porodici u enovi od oca Dominika i majke Sozane Fontanarubea. Sa bratom Bartolomija je studirao u enovi i bavio se crtanjem hidrografskih karti. U paniji mijenja ime u Kristoval Kolon. Ne zna se kako je i kada doao u Portugal ali smatra se da je to bilo 1470. godine.9 Budui da njegov prijedlog za ekspediciju u Indiju putujui prema zapadu nije naiao na odobravanje od portugalske krune, on naputa Portugal i odlazi u paniju.10 Aprila, 1492. godine sklopljen je ugovor izmeu Kolumba i panske krune o potencijalnim novootkrivenim teritorijama pri traenju puta za Orijent.11 to se tie brodova za pomo se obratio brai Pinzon koji su bili brodovlasnici u Palosu, tako da je Kolumbo isplovio sa 3 karavele; Santa maria, Pinta, i Nina u augustu 1492. godine. Za samo 33 dana plovidbe stigao je do Bahamskih otoka dajui im ime San Salvador, prisvojivi ih za pansku krunu .12 U paniju se vratio 1493. godine 13 da bi potom odma naredne godine pokrenuo novu ekspediciju. Kolumbo je bio uvjeren da je stigao u Aziju, a obavio je jo tri putovanja 1494., 1498., 1504. godine, ostajui pri miljenju da je stigao na azijsko kopno, traei dalji prolaz za Indiju. Na svojim putovanjima otkrio je Portoriko, brojna Karipska ostrva, Trinidad, dijelove June i Srednje Amerike.14 Novootkriveni continent je ipak nazvan po Amerigu Vespuiju.15

3.2. Fernando Magelan Magelan potjee is portugalske plemike porodice, proveo je sedam godina u slubi portugalskih potkraljevima Indije, gdje se stekao potrebnu vjetine za budue ekspedicije. Nakon otkria do tada nepoznatih zemalja, Magelan na ideju da oplovi itavu Zemlju, putujui na Zapad bazirajui ovu ideju na pretpostavci da je zemlja okrugla. Nakon to je njegova ideja odbijena u Portugalu, obratio se panskom kralju Karlu V koji je podupro njegov plan.16
9

Juraj Cari, Kristof Kolumbo i otkrie Amerike, Split, 2005., 23-26 J. Cari, n.dj., 27-30 11 J. Cari, n. dj. 46 12 Dragoljub R. ivojinovi smatra da je Kolumbo isplovio sa etri broda a ne tri 13 Miodrag Rajii, Istorijska itanka, Prirunik za strune kole, Beograd, 1967., 97 14 D.R. ivojinovi, n.dj., 43 15 A. Vespui je bio unajmljeni dobavlja ivenih namirnica na Kolumbovom drugom putovanju 16 F. Debenham, n. dj., 80
10

Magelanova ekspedicija je trajala tri godine u rasponu od 1519. do 1522. godine, u potrazi za prolazom kojim bi iz Atlantskog okeana proo u vode blie Aziji. Uprkos brojnim propalim pokuajima da nae prolaz koji bi ga izveo iz Atlantika i preveo na drugu stranu novootkrivenog kontinenta, 29. septembra je otkrio tjesnac kod Rta djevica, te su proavi kroz njega uplovili u neko mirno more pa su ga nazvali Pacifik (Tihi okean).17 Od pet brodova sa kojima je Magelan krenuo u ekspediciju jedino se Viktoria sa kapetanom Sebastijanom Elkanom vratila u paniju, a sam Magelan je poginuo u sukonu sa domorocima pri ekspediciji na mali otok nazvan Maktan.18 Ovo putovanje je bez ikakve sumnje dokazalo da je Zemlja okrugla i ponitilo viestoljetno vjerovanje koje je plasirano od strane Crkve.

17 18

F. Debenham, n. dj., 82 Isto

IV panska kolonizacija
Tokom perioda otkria dolazi do utrke izmeu panaca i Portugalaca u otkrivanju i prisvajanju teritorija za jednu ili drugu krunu. Tako da je od tadanjeg pape Aleksandra VI Bordije da povue liniju ili granicu izmeu panskih i portugalskih zemalja, to je ovaj i uinio 1494. godine.19 Iako panci i Portugalci u poetku imaju iste ciljeve to se tie kolonija, diferencijacija prirodnih dobara u njima te nain njihove eksploatacije dovesti e do postizanja potupno drugaijih rezultata. panci otkrivaju zlato i srebro u ogromnim koliinama to e pokrenuti osvajanje i koloniziranje Amerike. Zateeno domorodako stanovnitvo se upoljava u rudnicima da rade na eksploataciji plemenitih metala, ili pak da obezbjeuju hranu za radnike. Zlato se prvo otkriva na Hispanoli, Kubi i Portoriku, a kasnije i unutar samog kontinenta.20 Voeni tenjama za pronalazak novih nalazita zlata, panci ulaze prvo u Meksiko a potom u Peru, pri emu slijedi osvajanje carstva Azteka te carstva Inka.21 Hernan Kortez je 1519. godine isplovio sa samo 500 ljudi i 16 konja i pristao na mjestu dananjeg Vera Kruza otpoevi krvavi pohod koji e trajati 2 godine, prilikom kojeg se sluio unutranjom razjedinjenou samih Azteka, a negdje krvavim pljakanjima. U svojim pohodima stigao je sve do Kalifornijskom zaljeva na sjeverozapadu, te Hondurasa na jugoistoku. Njegov pohod je udvostruio blago to ga je slao u paniju.22 Pohodi Franciska Pizara nisu proli u nita boljem svijetlu od Kortezovih. Pizaro se predstavljao Inkama da dolazi u miru da uspostavi odnose izmeu zemlje iz koje on dolazi i naroda Inka. Da bi kasnije podmuklo pobio carevu strau o onda zahtijevao otkup od 3 miliona funti sterlinga, a nakon primanja otkupa, priredio je namjetenu suenje caru Atahualpi, poslije ega ga je smaknuo.23

19 20

F. Debenham, n. dj., 66 D.R. ivojinovi, n.dj., 44-45 21 Isto 22 F. Debenham, n. dj., 74 23 F. Debenham, n. dj., 75

V Portugalska dominacija

Na osnovu ugovora iz Tordesiljasa 1494. godine pancima su pripale zemlje zapadno od meridijana koji je papa povukao (koji se protezao od junog kraja Grenlanda do ua Amazonke), Portugalcima su pripale sve ostale novootkrivene zemlje.24 Za razliku od panaca, Portugalci nisu prodirali dublje u teritorije niti ih u tolikoj mjeri kolonizirali. Strategija Portugalaca je bila graenje utvrda du obala kojima bi kontrolisali trgovake puteve. Njihove tenje su se ogledale u stjecanju monopola nad trgovinom zainima, pokrstavanje domorodakog stanovnitva, te potragom za robovima, biserima i zlatom.25 Pospjeuje se trgovina Portugala, i to u prvom redu sa panijom, na takav nain, da Portugalski uvozni zaini se plaaju panskim zlatom iz kolonija, to pospjeuje razvoj obje ove drave.26 U drugoj polovini 16. stoljea portugalski dvor tei izjednaavanju krana bez obzira na boju koe, to se potvrdjuje kraljevskim dekretima izdatim 1562. godine te desetljee kasnije, 1572. godine. Iako je taj process izjednaavanja trajao dugo vremena, ali malo po malo, kolonisti se poinju eniti domorcima, a domoroci ulaze u crkvene redove.27

24 25

F. Debenham, n. dj., 66 D.R. ivojinovi, n.dj., 46-47 26 D.R. ivojinovi, n.dj., 44 27 D.R. ivojinovi, n.dj., 47

VI Zakljuak

Posmatrajui geografska otkria kao takva, moemo uoiti kako do se do tada zatvoreni Sredozemni bazen otvara i kako se evropska civilizacija iri na druge teritorije i prostore. Vidimo kako se centar panje u Evropi za bar kratko vrijeme izmijeta sa kontintentalne Evrope na atlantske zemlje isto tako moemo uoiti otvaranje svijesti srednjovjekovnog evropskog ovjeka. On prestaje biti zadovoljan poznatim ve se usuuje kroiti u nepoznato pa ak i prkositi stoljetno utemeljenom znanju o Zemlji kao ravnoj ploi. Iako je i dalje glavni motiv tih otkria , tenja za bogatstvom i prestiom vidimo na primjeru Portugala kako se postepeno pokuavaju otkloniti stereotipi bazirani na boji koe. Posmatrajui geografska otkria u kontekstu vremena i prostora u kojima se ona deavaju onda slika kudikamo postaje jasnija jer vidimo utjecaj humanizma i renesanse na svijest evropskog ovjeka, vidimo transformaciju od needukovanog, preplaenog ovjeka u ovjeka koji ezne za novim saznanjima, kratko reeno vidimo poetak Novog vijeka.

VII Literatura

1. Dragoljub R. ivojinovi, Uspon Evrope 1450-1789, Novi Sad 1989. 2. Frank Debenham, Otkria i istraivanja, Split, 2005. 3. Juraj Cari, Kristof Kolumbo i otkrie Amerike, Split, 2005. 4. Miodrag Rajii, Istorijska itanka, Prirunik za strune kole, Beograd, 1967.

Sadraj