PRIKAZ KNJIGE Dr.

Atif Purivatra: Jugoslavenska muslimanska organizacija u politikom ivotu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo, 1977., 658 str. Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO) bila je jedina politika stranka u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina SHS), ''koja je po svom postanku i djelovanju bila regionalno bosanska ograniavajui se uz to samo na muslimanski dio stanovnitva Bosne i Hercegovine. JMO je cijelo vrijeme svoga postojanja okupljala u svoje redove ogromnu veinu muslimanskih biraa, bez obzira na njihove klasne, socijalnoekonomske, obrazovne i kulturne razlike, kao i bez obzira na nacionalnu ideologiju koju su pojedinci u redovima JMO zastupali'' (str. 5). Knjiga dr. Atifa Purivatre Jugoslavenska muslimanska organizacija u politikom ivotu Kraljevine SHS pisana je kao doktorska disertacija branjena 1972. godine na Fakultetu politikih nauka u Beogradu. Svoje prvo izdanje doivjela je 1974. godine, a druga dva, neizmijenjena ,1977. i 1999. Tema i sadraj ove knjige su djelovanje JMO u periodu od 1918. do 1929. godine. Knjiga, naime, govori o politikom organizovanju bosanskohercegovakih muslimana, odnosno o osnivanju, ustroju i politikom radu jedne muslimanske politike stranke u razdoblju stvaranja nove drave Kraljevine SHS. Pri izuzetno uspjenom naunom rekonstruiranju politikog ivota JMO autor se koristio zaista obimnom historijskom graom razliite provenijencije, posveujui najveu panju, kako sam istie, ''izvorima koji se smatraju prvorazrednim, posebno arhivskoj grai'' (str. 7). Ovdje treba istai da je arhiva JMO izgubljena, pa, stoga, istraivaki napor dr. Purivatre dobija jo vie na znaaju, obzirom da se za rekonstruiranje historije ove politike stranke koristio posrednim izvorima razliitog porijekla i znaaja, slaui ih u cjelinu koju predstavlja ova monografija. Knjiga sadri, pored uvodnih, zakljunih i bibliografskih napomena, 12 poglavlja, koji se praktino mogu podijeliti na dva dijela. Prvi dio, koji obuhvata prvih osam poglavlja, obrauje uslove nastanka i konkretnu politiku djelatnost JMO do uvoenja estojanuarske diktature. U tom dijelu, kako sam autor istie, ''materija je obraena hronoloki i iz

metodolokih razloga nisu uvijek date potpunije ocjene svih dogaaja i politike JMO, koja ima sve karakteristike graanske politike stranke, ija se politika u odnosu na radniki pokret, pa prema tome i u odnosu na muslimansko radnitvo nije nita drugaije ponaala od ostalih graanskih stranaka (NRS, DS, HSS, SLS, i drugih)'' (str. 8). U drugom dijelu, u zadnja etiri poglavlja, dr. Purivatra je obradio program JMO i njegovu realizaciju u praksi, organizovanost JMO i oblike njene aktivnosti, socijalnu strukturu muslimana i lanstva JMO, te stav JMO po pitanju nacionalnosti bosanskohercegovakih muslimana. Autor kae da u tom dijelu knjige i u zakljuku ''problemski je data ocjena cjelokupne politike JMO'' (str. 8). I. DIO 1. Osnivanje Jugoslavenske muslimanske organizacije (JMO) Jugoslavenska muslimanska organizacija proistekla je iz opih okolnosti u kojima su se bosanskohercegovaki muslimani nali poslije Prvog svjetskog rata, odnosno nakon osnivanja Kraljevine SHS 1918. godine. Obzirom da su se muslimanske stranke iz austrougarskog perioda ugasile ve na samom poetku rata, nekolicina muslimana, u raznim krajevima Bosne i Hercegovine, ve u decembru 1918. poinje intenzivnije politike aktivnosti s ciljem politikog organizovanja na jednom viem nivou.. Na te aktivnosti podstakli su ih, prije svega, stalni napadi na linu i imovinsku sigurnost muslimanskog stanovnitva gotovo u cijeloj Bosni i Hercegovini, zatim nerijeeno agrarno pitanje i neadekvatna zastupljenost muslimana u dravnim organima. Dr. Purivatra navodi da poloaj muslimana neposredno poslije ujedinjenja karakterizira njihova opa, lina i imovinska nesigurnost usljed razliitih osveta i ikaniranja koja su nad njima esto vrili i organi vlasti. On za sve to, naravno, navodi brojne dokumente koji o tome govore. Takoer, on istie i da je jedan dio tampe otvoreno sijao mrnju i nepovjerenje prema muslimanima, pripisujui im antidravne tenje i raspoloenja. Upravo u takvim okolnostima dolazi do okupljanja muslimanskih politiara i stvaranja paralelnih organizacija u Sarajevu i Tuzli, te pokretanja dva lista Jednakost i Vrijeme, koji su trebali zastupati muslimanske interese. Do ujedinjenja tih organizacija dolo je na Skuptini koja je odrana u Sarajevu od 14. do 17. februara 1919. godine. Tada je osnovana jedinstvena politika stranka bosanskohercegovakih muslimana

pod nazivom Jugoslavenska muslimanska organizacija, usvojen njen program i statut i izabran Centralni odbor, najvie rukovodee tijelo stranke, od 31 lana. Za predsjednika je izabran muftija hadi hafiz Ibrahim Maglajli, a za potpredsjednike dr. Hamdija Karamehmedovi i dr. Halid Hrasnica. 2. JMO do ulaska u vladu Nikole Paia Ukljuujui se u politiki ivot nove drave, konkretnije Privremeno narodno predstavnitvo (PNP) Kraljevine SHS, JMO je na poetku imala veoma skuen prostor za djelovanje. Naime, Glavni odbor Narodnog vijea SHS za BiH u kome su glavnu rije imale demokrate (muslimani nacionalno deklarisani kao Srbi), delegirao je 11 muslimana u PNP, od kojih je JMO samo dvojicu, dr. Mehmeda Spahu i dr. Halida Hrasnicu, priznala za svoje predstavnike. Ostali su pripadali demokratama iz grupe oko lista Jednakost. Kao svoje najvanije zadatke u ovom periodu JMO je smatrala postizanje line i imovinske sigurnosti muslimana, zatitu njihovih agrarnih interesa i vjersko-prosvjetne autonomije, te zahtjev da se omogui proirenje organizacije meu muslimanima i izvan Bosne i Hercegovine. Ovi zadaci i zahtjevi ine sutinu programske orjentacije stranke usvojene na osnivakoj skuptini u februaru 1919. godine. Kada je rije o dravnom ureenju (sloena ili unitarna drava), koje je predstavljalo osnovni ustavni i politiki problem Kraljevine SHS, JMO nije bila dosljedna. Dozvoljavala je mogunost odstupanja od zauzetih stavova, zavisno od stjecaja okolnosti politikih odnosa, to e ostati trajna karakteristika njene politike. Zbog svoje tenje da ouva cjelinu i autonomiju BiH JMO se pribliavala tadanjim federalistikim strankama u Kraljevini SHS. S druge strane, vodstvo JMO smatralo je svoje ekonomske i druge zahtjeve ne moe ostvariti u opoziciji nego uz oslonac i saradnju, ''a eventualno i fuziju sa onim strankama koje imaju pristae i u Srbiji, koje rade oko izgradnje dravnog jedinstva'' (str. 60). Odatle je JMO u svom djelovanju taktizirala zavisno od konstelacije politikih odnosa i esto u praksi odstupala od proklamiranih naela. U PNP zastupnici JMO zauzeli su opozicioni stav iz razloga to nisu nali oslonac koji bi im pomogao u rjeavanju teke situacije u kojoj su bili muslimani u tom periodu.

Izbori za Konstituantu (Ustavotvornu skuptinu) 28. novembra 1920. godnine predstavljali su prvu politiku provjeru za JMO. U to vrijeme odnos prema bosanskohercegovakim muslimanima nije se bitnije mijenjao. Situaciju su i dalje karakterizirale pravna nesigurnost i brojne nezakonitosti prema muslimanima, to je jako psiholoki djelovalo na njih, te uzrokovalo uvrivanje nepovjerenja, prvenstveno prema organima vlasti. S druge strane, to je djelovalo na zbijanje i uvrivanje njihovih redova, prvenstveno oko JMO, ije je vodstvo uspjelo da muslimanskim masama nametne svoj uticaj i idejno-politiku hegemoniju. U dosta otroj borbi pred izbore 1920. godine vodstvo JMO uloilo je maksimalne napore da postigne to bolji uspjeh, pa su se u svojoj agitaciji sluili i parolama koje su prelazile u demagogiju. S druge strane, na ruku im je ilo i to to u to vrijeme ostale politike snage nisu svoje programe i agitaciju prilagoavale potrebama i politikom raspoloenju bosanskohercegovakih muslimana. Njihovi programi i predizborni proglasi nisu predviali, pa ni spominjali muslimane i njihov stvarno teak poloaj. Zbog toga je JMO, kao graanska stranka, uspijevala stalno okupljati gotovo sve muslimanske birae bez obzira na njihovo socijalno porijeklo i klasnu pripadnost. Sve to je uticalo da JMO ostvari veliki uspjeh na izborima 28. novembra 1920. kada je postigla 110 895 glasova i 24 mandata. Njen uspijeh je tim izrazitiji to su u BiH ostale stranke dobile: Savez teaka 12 mndata, Narodna radikalna 11, Hrvatska teaka (Narodni klub) 7, KPJ 4, Hrvatska puka 3 i jugoslovenska demokratska 2 mandata. Izbori su pokazali da su praktino gotovo svi muslimanski birai glasali za JMO. Ova kompaktnost muslimanskog birakog tijela uz JMO dola je do izraaja i na svim kasnijim parlamentarnim izborima u Kraljevini SHS, mada u broju osvojenih mandata uspijeh iz izbora za Konstituantu nije vie nikada ostvaren. 3. JMO u vladi Nikole Paia U Ustavotvornoj skuptini vodstvo JMO nalo se pred alternativom: ostati u opoziciji, to nije prualo neke naroite izglede, ili saraivati sa vladinom radikalno-demokratskom koalicijom, koja je uivala povjerenje dvora. Poslaniki klub JMO odluio se za drugu

alternativu, koja je otvarala put prema vlasti i ostvarenju neposrednih stranakih i klasnih ciljeva. Sporazumom sa vladom Nikole Paia, do kojeg je dolo nakon obostranih poputanja sredinom marta 1921. godine, JMO se obavezala da e glasati za vladin nacrt ustava. Istovremeno JMO je dobila dva ministarska mjesta u vladi (za ministra trgovine i industrije postavljen je dr. Mehmed Spaho, a dr. Hamdija Karamehmedovi za ministra narodnog zdravlja) i etiri naelnika mjesta u Zemaljskoj vladi za BiH. S druge strane, JMO je traila od vlade da se u ustavu ouva cjelina BiH (to je djelimino unijeto u lan 135. Vidovdanskog ustava), da se muslimanima prui efikasna zatita od progona, da se vjersko-prosvjetnim i vakufskim ustanovama muslimana prui materijalna pomo, te da vlada rijei pitanje naknade za oduzeta kmetovska selita i begovske zemlje. Veinu ovih zahtjeva vlada, nakon izglasavanja ustava, nije ispunila. To je predstavljalo stalan izvor neslaganja u vodstvu JMO pred koje se postavljala dilema demisionirati ili dalje saraivati sa vladom koja ne izvrava preuzete obaveze. To pitanje se posebno zaotrilo kada je u skuptini poela rasprava o nacrtu zakonu o podjeli zemlje na oblasti. Tada je dolo i do podjele u Poslanikom klubu JMO na ''desniare'', koji su bili za nastavljanje saradnje sa vladom, i ''ljeviare'', koji su traili prekid saradnje. ''Ljeviare'' je vodio dr. Mehmed Spaho, koji je 1. odnosno 2. februara 1922., zajedno sa dr. Karamehmedoviem, podnio ostavku na ministarski poloaj. ''Desniari'', koji su u Poslanikom klubu JMO imali veinu (13 od 24) i na ijem elu je bio muftija Maglajli, nastavili su saradnju sa vladom i odmah popunili upranjena ministarska mjesta u vladi. 4. Rascjep u vodstvu JMO Neslaganje iz Poslanikog kluba prenijelo se na Centralni odbor stranke, zbog ega je sredinom juna 1922. dolo do konanog rascjepa u JMO. U Centralnom odboru i na Skuptini stranke ''desniari'' su ostali u manjini, pa su napustili JMO. Odmah po naputanju JMO, ovi disidenti su, uz svesrdnu podrku vlade, osnovali novu stranku pod nazivom Jugoslovensku muslimansku narodnu organizaciju (JMNO), a za njenog predsjednika izabrali muftiju Ibrahima Maglajlia. Njihovi poslanici osnovali su posebni Jugoslovensku muslimanski narodni klub i od tada su u Narodnoj skuptini postojala dva muslimanska kluba, od kojih je

Poslaniki klub JMO bio u opoziciji, dok je Jugoslavenski muslimanski narodni klub saraivao sa vladom. Vodstvo novoformirane JMNO nastojalo je da formira svoje organizacije u svim mjestima, gdje su ve postojali i djelovali odbori JMO. U tome su nailazili na velike tekoe. Iako su imali veliku pomo i podrku od strane vlasti, JMNO nije prihvatana od muslimanskih masa, pa je formiran veoma mali broj mjesnih odbora i organizacija. A i neizvravanje obaveza Pribievieve vlade, sa kojom je ova stranka saraivala, jo joj je vie oslabilo pozicije u muslimanskim masama. Zbog toga je na izborima, koji su odrani 18. marta 1923. godine, JMNO ostvarila neznatan uspjeh. Naime, na skuptinskim izborima u martu 1923. za glasove muslimanskih biraa JMNO borila se zajedno sa JMO. Mada je uivala podrku organa vlasti na terenu, disidentska JMNO na ovim izborima pretrpjela je potpuni poraz. Dok je JMO dobila 112 228 glasova koji su joj donijeli 18 mandata, od ukupno 48, dotle je JMNO dobila svega 10 226 glasova, zbog ega nije osvojila nijedan mandat. Poslije izbora JMNO sve je manje znaila u politikom ivotu. Zato ''desniarima'' radikali nisu vie pridavali znaaj, a u politikom radu meu muslimanima doivjeli su potpuni neuspjeh. Posljednji broj njihovog lista izaao je 26. novembra 1924. i taj datum se moe uzeti kao dan prestanka politike aktivnosti ''desniarske'' grupe JMO. Ovdje je potrebno istai da, dr. Purivatra smatra da neslaganja u vodstvu JMO ''nisu bila samo posljedica linih ambicija i rivalstva unutar JMO i razlika u politikim gleditima dviju struja u njenom vrhu, nego i veoma jakog uticaja izvan stranke, prvenstveno uticaja vladajuih radikala i njihovog stalnog nastojanja da oslabe uticaj JMO, posebno razbijanjem njenog vodstva. Pri tome su se radikali koristili pridobijanjem pojedinih istaknutih linosti u JMO. Oni su se, u svojim nastojanjima u odnosu na JMO, sluili i prijetnjama, zastraivanjima, ucjenama i drugim slinim postupcima, uobiajenim u politikoj praksi, posebno u odnosima velikih stranaka prema malim, kada su im one potrebne za osvajanje ili uvrivanje vlasti '' (str. 126). 5. JMO u Opozicionom bloku U opoziciji JMO je ulazila u razliite blokove i kombinacije. Prvi sporazum koji je sklopila bio je sa vodstvom Hrvatske republikanske seljake stranke i SLS krajem marta 1923. godine. To su bile stranke koje su zajedno sa JMO i Bunjevako-okakom strankom pripadale

opoziciji, i koje su isticale zahtjev za reviziju Vidovdanskog ustava, te bile protiv centralizma i vladajue radikalne stranke. Saradnja JMO sa te dvije stranke dovela je do stvaranja Federalistikog bloka i jaanja opozicionih stranaka, koje su insistirale na prureenju drave i imale stav da politiko ureenje mora uvaavati dotadanji historijski razvitak. No, s obzirom na dominantnu ulogu HRSS u Federalistikom bloku, sutinu odnosa bloka sa vladajuom Narodnom radikalnom strankom inio je hrvatsko-srpski spor i nerijeena pitanja izmeu srpske i hrvatske buroazije. Zato je funkcija JMO i SLS u Federalistikom bloku bila drugorazrednog znaaja. To se ogledalo i u injenici da odnosi u Federalistikom bloku nisu bili regulisani, odnosno da nisu postojale precizirane obaveze stranaka, niti jasno formulisani ciljevi bloka. Vodstvo JMO, analizirajui politiku poziciju svoje stranke poslije stupanja u Federalistiki blok, posebno krajem 1923. godine, zakljuilo je da je naelni sporazum sa HRSS i SLS ojaao stranku, ali da joj nije davao mogunosti da s uspjehom radi u Narodnoj skuptini na ostvarenju svoga politikog programa. Zbog toga je vodstvo JMO, uz saglasnost vodstva stranaka iz Federalistikog bloka, sklopilo sporazum s Demokratskom strankom 8. marta 1924. godine formirajui Opozicioni blok koga su inile etiri stranke: JMO, HRSS, SLS i Demokratska stranka. Meutim, ova koalicija se praktino pokazala kao jedan od brojnih slinih saveza graanskih stranaka u Kraljevini SHS, koji nije imao vrste osnove niti sposobnosti da mijenja osnovni pravac politikog razvoja u zemlji. 6. Uee JMO u Davidovievoj vladi i Bloku narodnog sporazuma i seljake demokratije Sve do 1927. godine JMO je bila u opoziciji, izuzev kratkotrajnog uestvovanja u Davidovievoj vladi od 27. jula do 6. novembra 1924. godine. Do ulaska JMO u tu vladu dolo je nakon to je Pai - Pribievi vlada, koja je bila vlada skuptinske manjine, bila prisiljena da podnese ostavku. Kralj je nakon toga povjerio novi sastav vlade predstavnicima skuptinske veine, odnosno Opozicionom bloku, pa je 27. jula 1924. obrazovana Davidovieva vlada. U tu vladu su uli, osim JMO, SLS, Demokratska stranka i grupa radikalnih disidenata, dok su etiri ministarska mjesta predviena za HRSS ostala nepopunjena.

Iako je imala podrku veine stranaka u skuptini funkcionisanje Davidovieve vlade od samog poetka bilo je veoma oteano, s jedne strane, zbog otre i sistematske kampanje protiv nje, koju je vodila radikalna stranka, i s druge, zato to nije imala razumijevanje i podrku od strane dvora u realizaciji svoje politike platforme. Tako je ova vlada, ve na samom poetku svoga rada, bila osuena na neuspjeh. Davidovi je ve 16. oktobra 1924. podnio ostavku vlade. A, nakon neuspjelih pokuaja da se obrazuje nova vlada, kralj je raspustio skuptinu i povjerio novi sastav vlade Nikoli Paiu, koji je 6. novembra 1924. obrazovao osmu Paievu i treu Pai Pribievi vladu, koja je sprovela nove skuptinske izbore. Novi skuptinski izbori odrani su 8. februara 1925. godine, u atmosferi opteg pritiska na pristalice opozicionih stranaka i apsolutne poslunosti dravnog aparata u korist vladajuih stranaka, prvenstveno Narodne radikalne stranke. Najvei broj glasova na tim izborima u BiH ostvarila je JMO, osvojivi 29,9% glasova, koji su joj osigurali 15 mandata. No, za razliku od izbora u 1920. i 1923. godini JMO na ovim izborima nije uspjela zadrati primat u BiH ni po broju glasova, ni po broju mandata, ako se uzmu zajedno obje radikalne grupe (NRS i Nacionalni blok), bez obzira to je dobila vei broj glasova nego na prethodnim izborima. Nakon izbora opozicione stranke, kojima je pripadala i JMO, odnosno njihovi efovi odluili su krajem februara 1925. da se udrue i obrazuju stalnu politiku zajednicu pod imenom Blok narodnog sporazuma i seljake demokratije, koji e imati svoje organe, i to: predsjednika, izvrni odbor (iri i ui) i plenarnu sjednicu narodnih poslanika Bloka. Ulaskom u ovaj blok JMO je, zapravo, htjela izboriti mjesto u politikom ivotu. Predviajui mogunost direktne saradnje HRSS sa radikalima vodstvo JMO je nastojalo onemoguiti takav potez predlaui formiranje jedinstvene politike stranke bez obzira na vjerske karakteristike, nacionalne i regionalne okvire pojedinih postojeih stranaka. Za njih je u tom trenutku bilo najvanije da sauvaju klasne pozicije i ekonomske interese muslimanskog stanovnitva. Vodstvu JMO je bilo jasno da JMO, kao ''mala'' politika stranka, ne moe postii gotovo nikakav uspjeh bez oslonca na jae i vee stranke. Predvianja vodstva JMO, o mogunosti saradnje HRSS sa radikalima, ostvarila su se sredinom jula 1925. godine kada je HRSS sklopila sporazum sa Narodnom radikalnom strankom, to je obiljeeno formiranjem radikalsko-radievske vlade. Ovim inom HRSS izigrala je JMO, kojoj, obzirom da je bila ''mala'' stranka i u opoziciji, nije ostalo nista drugo nego da trai saveznike u drugim strankama, kako bi si otvorila mogunost za uspjeniju

politiku aktivnost. U tom cilju JMO je poela aktivniju saradnju sa Demokratskom strankom, koja je na kraju rezultirala osnivanjem zajednikog parlamentarnog predstavnitva obje stranaka pod imenom Demokratska zajednica, krajem septembra 1926. godine. Stvaranjem Demokratske zajednice JMO je izbjegla stapanje sa Demokratskom strankom, ojaala je svoje pozicije u Narodnoj skuptini i stvorila realnije izglede za dolazak na vlast, te obezvrijedila protivnike prigovore o vjerskom karakteru stranke i hrvatskoj nacionalnoj orijentaciji poslanika JMO. Do jae saradnje izmeu JMO i Demokratske stranke dolo je i na oblasnim izborima, koji su odrani 23. januara 1927. godine, kada su ove dvije stranke izale sa zajednikim kandidatskim listama u trima oblastima u Bosni i Hercegovini, gdje su obezbijedili 15 mandata. Inae, JMO je iz ovih izbora izala kao najjaa bosanskohercegovaka stranka zahvaljujui politikom jedinstvu muslimanskog stanovnitva. Uprkos agresivnom nastojanju radikala da oslabe JMO ona je i dalje zadrala kompaktnu muslimansku biraku snagu. Pored 15 mandata koje je osvojila zajedno sa Demokratskom strankom, JMO je osvojila i 52 mandata nastupajui samostalno. Ono to je karakteristino za ovo razdoblje, od 1923. do 1927. godine, u kojem je JMO, osim tromjesenog uestvovanja u Davidovievoj vladi, bila u opoziciji, gdje je ulazila u razliite blokove i kombinacije, jeste da se uslovi djelovanja JMO nisu bitno izmijenili u odnosu na vrijeme stvaranja ove stranke. Lina i imovinska sigurnost muslimana se poboljala nakon Vidovdanskog ustava i opeg smirenja prilika, ali pljake, ubistva i ikaniranja pojedinaca praktino nisu prestajala, posebno u pojedinim dijelovima BiH i Sandaka. Vjerski pritisak na muslimane, posebno u vojsci bio je i dalje prisutan, esto u veoma otrim vidovima. Sumnje u muslimane kao u ''antidravne'' elemente i u JMO kao ''autonomaku'' i ''kemalistiku'' stranku stalno su u odreenim formama podgrijavane. Takoer, stalne i, uglavnom, agresivne akcije radikala na suzbijanju jedinstva JMO i pridobijanju muslimana za radikalnu politiku karakteristike su ovog perioda politikog ivota JMO u Kraljevini SHS. 7. JMO u vladama Velje Vukievia Posljednje dvije godine parlamentarnog ivota u Kraljevini SHS JMO je provela u vladi, poto je 17. aprila 1927. godine, skupa sa Demokratskom strankom, ula u vladu Velje

Vukievia. Iz JMO u vladu je uao njen predsjednik dr. Mehmed Spaho, kome je povjereno ministarstvo trgovine i snabdijevanja. Tako se vodstvo JMO ponovo ukljuilo meu vladajue stranke. Na taj korak vodstvo JMO odluilo se bez dvoumljenja zato to im je opoziciono dranje stvaralo velike potekoe u ostvarivanju vlastitih klasno-politikih interesa, koji su stalno bili ugroeni od srpske i hrvatske buroazije.. Zato su i iskoristili prvu priliku koja im se ukazala za ulazak u vladu, bez obzira to sa svojim tretmanom u Vukievievoj vladi nisu bili zadovoljni jer su, po njihovom miljenju, bili neadekvatno zastupljeni. Vodstvo JMO ulazak svog predstavnika u vladu Velje Vukievia objanjavalo je kao korisno za sprovoenje slobodnih izbora. Inae, cjelokupna politika aktivnost JMO poslije prihvatanja saradnje sa radikalskom grupom Velje Vukievia bila je orijentisana na dalje uvrivanje vlastitih redova i pripremanje svojih biraa za naredne izbore, koji su se ubrzo oekivali s obzirom na ekonomske, a posebno politike odnose u zemlji i odnose politikih snaga u Narodnoj skuptini. Tada je ponovo dolo do jake i raznovrsne saradnje izmeu JMO i demokrata, koja se ogledala u meusobnoj podrci ne samo u skuptini nego i izvan nje, na terenu. Ta saradnja sa Demokratskom strankom omoguila je JMO da posveti vie panje muslimanskim biraima u Sandaku i u Crnoj Gori, pozivajui ih da glasaju za listu Demokratske stranke jer je to lista Demokratske zajednice, to znai da je to i lista JMO. Raspisivanje parlamentarnih izbora vodstvo JMO je spremno doekalo, jer je u kratkom vremenskom roku od ulaska u Vukievievu vladu uinilo dosta na uvrivanju svojih redova. Rezultete uloenog truda JMO je dobila 11. septembra 1927. godine kada su muslimanski birai, u veoj mjeri nego ikad ranije, glasali za kandidate JMO, koji su samostalno i u koaliciji sa Demokratskom strankom dobili 127 121 glasova i 19 mandata, to je JMO ponovo dovelo na prvo mjesto meu strankama u BiH. Slina situacija se ponovila i na optinskim izborima u BiH, koji su odrani godinu dana kasnije, 28. oktobra 1928. godine. Tada je JMO od ukupnog broja postignutih muslimanskih mandata u BiH osvojila 1 466 ili 97%, dok su sve ostale liste dobile svega 46 mandata ili oko 3%. Nakon krvoprolia u Narodnoj skuptini 20. juna 1928. godine, kada je Punia Rai ubio dr. uru Basarieka i Pavla Radia, najblie saradnike voe HSS Stjepana Radia, koji je bio takoe smrtno ranjen, i ostavke vlade Veje Vukievia, JMO je ula, mada sa velikim oprezom, u vladu Antona Koroeca, posljednju parlamentarnu vladu prije proglaenja estojanuarske diktature. Ta vlada je obrazovana 27. jula 1928. godine i bila je gotovo

10

identina sa prethodnom Vukievievom vladom, jer je imala gotovo isti sastav kao ona a i nastavila je njenu politiku drastine borbe protiv opozicionera produbljujui optu krizu u Kraljevini SHS. Po miljenju dr. Purivatre, JMO se odluila da uestvuje u Koroevoj vladi iz straha od amputacije preanskih krajeva iz sastava Kraljevine SHS, o emu se tada dosta govorilo. JMO je bila apsolutno protiv amputacije, poto bi u tom sluaju dolo do podjele BiH, ime bi i muslimani bili razdvojeni u dvije drave. Zbog toga je vodstvo JMO smatralo da samo ulaskom u vladu mogu uticati da ne doe do ovakvog scenarija. Vodstvo JMO, koristei se prilikom to se nalazi u vladi, uspjelo je da rijei za njih dva vana pitanja. Prvo, odrani su 28. oktobra 1928. godine prvi optinski izbori u BiH i, drugo, usvojen je krajem 1928. godine Zakon o beglukim zemljama. No, uprkos zaista znaajnim politikim naporima JMO, jedna od slabih strana njenog djelovanja bila je u tome to je vrlo malo doprinijela kulturnom i ekonomskom podizanju muslimana, te naroito prosvjeivanju muslimanskog seljatva. 8. Jugoslavenska muslimanska organizacija i i estojanuarska diktatura JMO, i pored svojih mnogobrojnih zvaninih izjava o lojalnosti kralju, kao i izjava o neophodnosti jedinstvene jugoslovenske drave, te uprkos direktnom ueu u Vukievievoj i Koroevoj vladi u kojima su glavnu rije imali ljudi bliski dvoru, nije imala svoje predstavnike u prvoj estojanuarskoj ivkovievoj vladi. Dr. Purivatra smatra da se objanjenje za to moe traiti u sljedeem: prvo, zavoenjem diktature jedna od najuticajnijih linosti novog reima postao je dr. Milan Srki, voa bosanskohercegovakih radikala, koji je sve vrijeme od ujedinjenja 1918. bio energini i nepomirljivi protivnik posebnog muslimanskog politikog organizovanja i politike JMO. Drugo, neuspjeli pokuaj dvora da ponudom ministarskog poloaja Salihu Baljiu, jednom od istaknutijih funkcionera JMO, razbije JMO stvaranjem frakcijskih grupa i postigne ono to mu je uspjelo u odnosu na ostale politike stranke. Tree, miljenje dvora po kome se postavljalo pitanje da li je JMO pogodna da bude u vladi kraljevog linog reima, obzirom na njeno stalno suprostavljanje zvaninoj politici srpske vladajue elite da su muslimani u nacionalnom smislu Srbi islamske vjere. I na kraju, nije sasvim jasno da li bi predstavnici JMO i uzeli uee u kraljevoj diktaturi, jer je stav

11

Davidovia, koji se odmah distancirao od diktature, bio dosta mjerodavan u vanijim politikim koracima vodstvu JMO. Iako je neposredno poslije zavoenja diktature dolo je do zabrane rada politikih stranaka, vladajui krugovi, to se tie JMO, i dalje su sistematski radili na razbijanju jedinstva dotadanjeg vodstva JMO. U skladu s tom plitikom, sa svih znaajnijih mjesta u javnom i drutvenom ivotu potiskivani su muslimani pristalice JMO, pa ak i u isto muslimanskim vjerskim institucijama, kao to je bio Vakuf. Na njihova mjesta su postavljani muslimani koji su bili poznati kao radikalski ljudi, iji je politiki uticaj meu muslimanima bio gotovo nikakav. Ovim postupcima vladinih krugova, vodstvo JMO se nije moglo suprostavljati kao ranije kada je bilo u Narodnoj skuptini, jer je JMO bila rasputena i nije joj se dozvoljavala politika aktivnost. Funkcioneri JMO, uglavnom, vratili su se svojim profesijama i u prvo vrijeme se potpuno povukli iz politikog ivota. Dr. Spaho kao predsjednik JMO pokuavao je u ovo vrijeme odravati stari uticaj meu muslimanskim biraima, prvenstveno putem linih kontakata, dok je veze sa srbijanskim graanskim politiarima odravao uz pomo dr. evkije Behmena, koji je upravo u tom cilju otvorio advokatsku kancelariju u Beogradu. Prije petomajskih izbora 1935. Spaho je u dva navrata otvoreno istupio protiv diktature. Prvi put nakon oktroiranja ustava, pred novembarske izbore 1931. kada je dao zajedniku izjavu zajedno sa voama etiri druge graanske stranke (A. Stanojeviem, LJ. Davidoviem, J. Jovanoviem, A. Korocem) da novi ustav ne omoguava izraavanje prave narodne volje na predstojeim izborima, te da njihove partije nee na njih izai. U januaru 1933., nakon objavljivanja tzv. Zagrebakih te Koroevih punktacija, Spaho je izaao sa svojim ''punktacijama'' u kojima se centralistiko dravno ureenje otro napada i zahtjeva ureenje drave po ravnopravnim politiko-historijskim jedinicama. Vodstvo JMO i kasnije zauzima opozicioni stav prema vladinoj plitici, saraujui prvenstveno sa opozicionim radikalima i SLS, da bi se poslije Spahinog odbijanja uslova za ulazak u Jevtievu vladu prikljuili Udruenoj opoziciji sa isticanjem svojih kandidata na petomajskim izborima 1935. godine. Poslije izbora vodstvo JMO je na ponudu da sa opozicionim radikalima i SLS obrazuje vladu napustilo Udruenu opoziciju, pa je dolo do formiranja Stojadinovieve vlade, u kojoj su znaajna mjesta zauzimali predstavnici SLS i JMO. Nedugo nakon toga, uslijedilo je

12

formiranje Jugoslovenske radikalne zajednice udruivanjem opozicionih radikala, SLS i JMO. Od tada su funkcioneri JMO uestvovali u svim vladama Kraljevine Jugoslavije, sve do njene kapitulacije. II. DIO U drugom dijelu knjige, dr. Purivatra je rezultate do kojih je doalo pratei historijski razvitak JMO podvrgao provjeri politolokom analizom programa, oblika organizacije i formi konkretnog djelovanja i socijalnog sastava ove stranke. Tom analizom on je utvrdio da vjerski inilac u JMO nije imao nikakvu izuzetnu dimenziju koja nije bila prisutna u djelatnosti drugih graanskih stranaka u Kraljevini SHS. Istina je da je JMO nastojala da u vakufskim odborima i ostalim vjersko-prosvjetnim institucijama Islamske zajednice osigura svoj uticaj, pa je zbog toga poklanjala znatnu panju vakufskim izborima, skuptinama kulturnih drutava itd. Meutim, i ostale stranke su se trudile da u slinim institucijama osiguraju svoj politiki uticaj. U pogledu stranake organizacije moe se rei da je JMO u odnosu na veinu ostalih graanskih stranaka u Kraljevini SHS imala vei stepen organizacije i unutranje povezanosti. Dr. Purivatra je naveo da JMO po svojoj organizaciji, programu, taktici i strategiji, te odnosu prema biraima spada u red graanskih stranaka u kojoj ni vjerski ni ''feudalni'' inioci, koji su joj obino pripisivani, nemaju neki izuzetan znaaj. Oni se u djelatnosti JMO javljaju samo kao izraz osobenosti poloaja muslimana i jednog manjeg dijela njihove socijalne strukture. Mada je JMO posveivala dosta panje ekonomskim interesima muslimanskih veleposjednika, u njoj je ipak dominantnu ulogu imao graanski, odnosno neto modernizirani ''arijski'' element. U posebnom poglavlju dr. Purivatra je obradio stav JMO prema nacionalnosti muslimana. On je u svojoj analizi pokazao da vodstvo JMO nije imalo jasan stav u pitanju nacionalnosti muslimana, mada se borilo da ouva njihovu cjelinu i posebnost u odnosu i na Srbe i na Hrvate. Vodstvo JMO nikad nije dolo do nekog jasnog i odlunog koncepta, pa tako se ni posebnost muslimana nije nikad uspjela podii na nivo nacionalnog pitanja. Na osnovu svega onog sto je dr. Purivatra iznio u svojoj knjizi moe se ustvrditi da je JMO potpuno nova stranka i da izmeu nje i muslimanskih stranaka koje su djelovale u doba austo-ugarske uprave u Bosni i Hercegovini ne postoji kontinuitet ni u organizaciji ni u vodstvu, ali da postoje izvjesni elementi idejno-politikih konstanti obzirom na slinost

13

objektivnih okolnosti u kojima su se nalazili bosanskohercegovaki muslimani prije i poslije Prvog svjetskog rata. Muslimanske stranke prije Prvog svjetskog rata imale su da rjeavaju gotovo iste probleme vezano za ivot muslimanskog stanovnitva kao to je i JMO rjeavala poslije tog rata. Jugoslavenska muslimanska organizacija u politikom ivotu Kraljevine SHS knjiga je koja, po mom miljenju, prestavlja obavezno tivo svakome ko eli saznati u kakvim su okolnostima ivjeli Bonjaci izmeu dva svjetska rata, o njihovom jedinstvu u tom razdoblju, te svakako o djelovanju njihovih politikih predstavnika, prvenstveno onih iz Jugoslovenske muslimanske organizacije. O svemu ovome dr. Purivatra je dosta opirno, jasno i zaista argumentovano pisao u ovoj knjizi, pa je, izmeu ostalog, i zbog toga preporuujem za itanje.

14