Chmiel Web 2012

Dobre praktyki rolnicze w produkcji integrowanej z zastosowaniem poytecznych mikroorganizmw
w uprawie chmielu
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich: Europa inwestujca w obszary wiejskie Publikacja opracowana przez Stowarzyszenie EkosystEM-Dziedzictwo Natury Publikacja wsp nansowana ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarzdzajca Programem Rozwoju Obrzarw Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Redakcja: Stowarzyszenie EkosystEM-Dziedzictwo Natury dr in. Jacek Wereszczaka dr in. Zbigniew Stpie mgr Micha Marciniak adres do korespondencji: ul. Krakowskie Przedmiecie 66 00-950 Warszawa www.dziedzictwonatury.pl biuro@dziedzictwonatury.pl ISBN 978-83-930046-5-2 Korekta i skad: Marek Gacka Projekt okadki: Dominik Gacka Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Fundacja Programw Pomocy dla Rolnictwa FAPA
Prof. dr hab. Ewa Solarska
Dobre praktyki rolnicze w produkcji integrowanej z zastosowaniem poytecznych mikroorganizmw
w uprawie chmielu
Warszawa 2012
Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ
Spis treci
WSTP...............................................................................................................6 Integrowana produkcja chmielu.....................................................................8 Ochrona przed chorobami i szkodnikami...................................................14 Nawoenie.......................................................................................................19 Nawoenie naturalne i organiczne.................................................19 Nawoenie mineralne......................................................................22 Nawoenie azotem...........................................................................22 Nawoenie fosforem, potasem i magnezem.................................24 Ssiedztwo plantacji.......................................................................................26 CHOROBY CHMIELU..................................................................................28 Mczniak rzekomy chmielu............................................................28 Mczniak prawdziwy.......................................................................32 Werticilioza.......................................................................................34 Fuzarioza...........................................................................................36 CHOROBY INFEKCYJNE POWODOWANE PRZEZ WIRUSY............39 Wirus mozaiki chmielu...................................................................39 Wirus nekrotycznej piercieniowej plamistoci liwy.................40 CHOROBY POWODOWANE PRZEZ WIROIDY...................................42 Wiroid utajony chmielu..................................................................42 SZKODNIKI CHMIELU...............................................................................44 Mszyca liwowo-chmielowa...........................................................44 Przdziorek chmielowiec................................................................48 Opuchlak lucernowiec...................................................................50 Omacnica prosowianka...................................................................53 Pcheka chmielowa..........................................................................55 Paciepnica ziemniaczana................................................................57 Spryki....................................................................................58 Rolnice..............................................................................59 Chrab szcze...........................................................................60
Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU
Wrogowie naturalni szkodnikw................................................................62 Zotook pospolity............................................................................62 Gsienniczniki i mszycarze.............................................................63 Dobroczynek szklarniowy...............................................................63 Biedronka siedmiokropka...............................................................63 Biegaczowate i inne.........................................................................63 Podsumowanie................................................................................................65 Pimiennictwo.................................................................................................66 Fotogra e.........................................................................................................67 NOTATKI........................................................................................................68
Wstp
Waciwoci lecznicze rolin chmielu s znane od wiekw. Zwizki decydujce o atrakcyjnoci tego gatunku gromadz si w kwiatostanach eskich, zwanych potocznie szyszkami. Chmiel wykorzystywany jest gwnie w przemysach piwowarskim i farmaceutycznym. Rolina ta ma dziaanie uspokajajce, hamujce nadmiern pobudliwo, a dziki zawartoci polifenoli chroni przed chorobami chronicznymi takimi jak nowotwory, cukrzyca, choroby serca i inne. Wikszo polifenoli chmielu to awanole typu tanin. Kilka polifenoli jest unikalnych tzn. wystpuj prawie wycznie w chmielu. Potwierdzone prozdrowotne dziaanie na organizm czowieka zwizkw zawartych w chmielu, klasy kuje je jako podane w diecie bioaktywne skadniki ywnoci. Dlatego ostatnio chmiel wykorzystywany jest do produkcji nutraceutykw oraz ywnoci i napojw funkcjonalnych. Aby piwo oraz rodki farmaceutyczne i ywnociowe z udziaem chmielu miay wysok warto prozdrowotn powinny by wytwarzane z produktw pozbawionych syntetycznych dodatkw i pozostaoci pestycydw tj. ekologicznych oraz pochodzcych z poprawnie prowadzonej produkcji integrowanej. Stosowane w rolnictwie konwencjonalnym chemiczne rodki ochrony rolin i nawozy sztuczne s jedn z gwnych przyczyn degradacji rodowiska naturalnego. Wynikajce z tego zagroenia s powszechnie znane. Alternatyw takiego gospodarowania jest integrowana produkcja (IP) jako prorodowiskowy system gospodarowania uwzgldniajcy najnowsze osignicia nauki i techniki rolniczej. Chemiczna ochrona rolin przed chorobami, szkodnikami czy chwastami, o ile to moliwe, powinna by zastpowana metodami biologicznymi, mechanicznymi i agrotechnicznymi. Specy ka uprawy wynika z prawidowo dobranej agrotechniki, racjonalnego nawoenia opartego na rzeczywistym zapotrzebowaniu pokarmowym rolin. Chemiczna ochrona rolin w odrnieniu od rolnictwa konwencjonalnego ograniczona jest do stosowania tylko rodkw ochrony rolin bezpiecznych dla rodowiska naturalnego, w tym dla organizmw poytecznych. Zabronione jest stosowanie preparatw z grupy toksycznych i bardzo
toksycznych dla ludzi. rodki ochrony rolin stosuje si tylko wtedy, gdy inne metody ograniczania wystpowania agrofagw nie s wystarczajce, w moliwie najniszych dopuszczalnych dawkach i stosuje si je po przekroczeniu przez agrofaga progu szkodliwoci lub na podstawie sygnalizacji. Konieczne jest systematyczne prowadzenie monitoringu pod ktem wystpowania chorb, szkodnikw i chwastw. W systemie tym produkowane s wysokiej jakoci pody rolne. Integrowana produkcja (IP) jest systemem, ktry obejmuje opisy produktw, a zgodno z tymi opisami jest wery kowana przez niezaleny organ kontrolny. Produkt w systemie IP jest uzyskiwany zgodnie z zasadami okrelonymi w ustawie o ochronie rolin z dnia 18 grudnia 2003 (Dz.U. z 2004 r. Nr 11, poz. 94 z pn. zm.) oraz w rozporzdzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. z 2004 r. Nr 178, poz. 1834 z pn zm.). Produkcja w systemie IP prowadzona jest w oparciu o szczegowe metodyki zatwierdzone przez Gwnego Inspektora Ochrony Rolin i Nasiennictwa, ktre dokadnie okrelaj sposb prowadzenia upraw. Zgodno sposobu prowadzenia upraw z metodykami IP oraz obowizujcymi przepisami prawa w tym zakresie, wery kowana jest w trakcie przeprowadzanych kontroli, obejmujcych: kontrol Notatnika IP obejmujc wszystkich producentw; kontrol w gospodarstwie w trakcie wegetacji rolin; kontrol jakoci podw rolnych. Integrowana produkcja (IP) jest systemem przejrzystym i zapewnia pen moliwo identy kowalnoci wytworzonych w ramach tego systemu produktw. Jedn z podstawowych zasad w systemie Integrowanej Produkcji jest moliwo identy kowania miejsca pochodzenia produktu. Cel ten osignity jest poprzez odpowiednie ewidencjonowanie producenta. Na podstawie pierwszego zgoszenia do systemu IP producent zostaje wpisany do ewidencji pod niepowtarzalnym numerem, ktry jest potwierdzony stosownym zawiadczeniem. Nadawanie numerw ewidencyjnych odbywa si zgodnie z tzw. kodami NUTS zwizanymi z podziaem administracyjnym kraju, co umoliwia szybk identy kacj producenta. Produkty oznaczone zastrzeonym znakiem IP zawieraj nr certy katu IP.
Integrowana produkcja chmielu

Celem integrowanej produkcji chmielu jest doskonalenie agrotechniki rolin przez wykorzystanie rodkw i sposobw w najwikszym stopniu bezpiecznych dla czowieka i rodowiska. Metody chemiczne, niezalenie od rozwoju metod alternatywnych, odgrywaj cigle podstawow rol w ochronie chmielu. Chmiel naley do grupy rolin intensywnie chronionych przed chorobami i szkodnikami. Ochrona chemiczna obok ewidentnych korzyci, przynosi rwnie wiele negatywnych skutkw, do ktrych zalicza si: skaenie rodowiska naturalnego tj. gleby, wd gruntowych i atmosfery, skaenie ywnoci, zmiany w biocenozie, powstawanie odpornoci agrofagw na pestycydy. Niemniej rodki chemiczne aktualnie znajdujce si w doborze s na og mniej szkodliwe dla rodowiska, nierzadko s selektywne i posiadaj mniejsz trwao w rolinie. Najwiksze znaczenie w ochronie integrowanej maj metody zapobiegawcze, ktrych celem jest wzmocnienie naturalnych wrogw szkodnikw, redukcja sprawcw chorb pochodzenia glebowego oraz zmniejszenie podatnoci rolin na choroby i szkodniki. W Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie autor niniejszej instrukcji opracowa metodyk produkcji chmielu, w ktrej wykorzystuje si metody biologiczne oraz agrotechniczne. Jej podstaw jest wykorzystanie probiotycznych mikroorganizmw oraz fermentowanych ekstraktw rolinnych do poprawy urodzajnoci gleby, jej stanu sanitarnego oraz do ochrony rolin przed szkodliwym wpywem agrofagw.
Probiotyczne mikroorganizmy to kompozycja kultur bakterii fotosyntetycznych, bakterii kwasu mlekowego, promieniowcw, drody i grzybw fermentujcych wprowadzana do ekosystemu w celu przyspieszenia jego biologicznej regeneracji, dziaa w rodowisku glebowym, w rolinach i na ich powierzchni. Poyteczne mikroorganizmy wytwarzaj enzymy, ktre zapewniaj im przetrwanie i rozwj w rodowiskach zdominowanych przez patogeny. Systematycznie wypierajc je, przerywaj ich dominacj w tych rodowiskach tworzc warunki dla zdrowego, optymalnego rozwoju rolin, zwierzt i ludzi. Wspieraj biornorodno odtwarzajc pierwotny ekosystem. Korygujc procesy w glebie wzmacniaj efektywno naturalnego nawoenia, optymalizuj pH gleby, poprawiaj jej yzno. Dziki nim moemy eliminowa gnicie materii organicznej, ktre jest rdem odorw i toksyn. Drobnoustroje wykorzystuj pierwiastki zwizane w mineraach, przeksztacajc je w formy atwo przyswajalne przez roliny. Roliny wyrastajce w symbiozie z poytecznymi mikroorganizmami, zawieraj tak niezbdne dla zdrowia ludzi i zwierzt, makro i mikroelementy pochodzenia naturalnego oraz witaminy. Optymalna koncentracja probiotycznych mikroorganizmw w rodowisku anabiotycznym powoduje wydzielanie przez nie substancji odywczych dla rolin i zwierzt, takich jak aminokwasy, kwasy organiczne, polisacharydy, makro i mikroelementy i witaminy i innych zwizkw bioaktywnych. S wrd nich hormony i stymulatory wzrostu. Pobudzaj one podzia komrek, zwaszcza w stre e wierzchokowej. Du rol w ochronie rolin przed chorobami przypisuje si naturalnym mikrobiologicznym antybiotykom. Kompozycje poytecznych mikroorganizmw przerywaj dominacj patogenw ograniczajc ich populacje do wielkoci poniej progw ekonomicznej szkodliwoci. S bezpieczne dla czowieka, zwierzt i rolin, nie wymagaj wic okresw karencji, ani prewencji. Maj pozytywny wpyw na dobrostan zwierzt: poprawiaj trawienie, wspieraj zdrowotno siedlisk, likwiduj przyczyny emisji odorw i rozwoju insektw. Tworz alternatyw wobec konwencjonalnej agrochemii, nazbyt czsto sprzyjajcej skaeniom oraz degradacji rodowiska i zagraajcej zdrowiu ludzi.
Kultury mateczne w zespoach probiotycznych mikroorganizmw tworz: bakterie kwasu mlekowego (Bi dobacterium animalis, Bi dobacterium bi dum, Bi dobacterium longum, Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus bulgaricus, Lactobacillus casei, Lactobacillus buchneri, Lactobacillus delbrueckii, Lactobacillus plantarum, Lactococcus diacetylactis, Lactococcus lactis, Streptococcus thermophilus) maj silne waciwoci sterylizujce, hamuj rozwj w rodowisku takich drobnoustrojw jak: fusarium, salmonella, bakterie coli, produkuj kwas mlekowy z cukrw i innych wglowodanw wytwarzanych przez bakterie fotosyntetyzujce i drode, przyspieszaj przyjazny dla rodowiska rozkad materii organicznej; bakterie fotosyntetyzujce (Rhodopseudomonas palustris Rhodopseudomonas sphaerorides) s niezalenymi, samoywnymi mikroorganizmami, funkcjonuj jak roliny zielone, tworz poyteczne dla rolin substancje z wydzielin korzeni, ma teriau organicznego i szkodliwych gazw jak siarkowodr, wykorzystujc do tego dwutlenek wgla z atmosfery, wiato soneczne i ciepo gleby, produkuj aminokwasy, kwasy nukleinowe i substancje bioaktywne; grzyby fermentujce powoduj szybszy rozkad materii organicznej w wyniku ktrej powstaj alkohole, estry i antymikrobiologiczne substancje tumice przykre zapachy i hamujce rozwj owadw; promieniowce produkuj substancje o dziaaniu antybiotycznym, hamujce rozwj szkodliwych grzybw i bakterii z aminokwasw wydzielanych przez bakterie fotosyntetyzujce i z materii organicznej, przypieszaj wizanie azotu;
10
drode (Saccharomyces cerevisiae) syntetyzuj antybiotyczne i poyteczne dla rolin substancje z wydzielin m.in. bakterii fotosyntetyzujcych, produkuj hormony i enzymy aktywizujce podzia komrek, ich wydzieliny s substratem dla bakterii kwasu mlekowego i promieniowcw. Badania przeprowadzone w Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie wykazay, e chmiel mona uprawia bez uycia nawozw sztucznych i chemicznych rodkw ochrony. W badaniach prowadzonych w latach 2009 -2011 na trzech plantacjach chmielu oddalonych od siebie o okoo 3 km: w Jastkowie na plantacji chmielu o powierzchni 1,38 ha z odmian Marynka, w Jastkowie na plantacji chmielu o powierzchni 1,56 ha z odmian Magnum, w Natalinie na plantacji chmielu o powierzchni 2,36 ha z odmian Marynka - stosowano preparaty zawierajce probiotyczne m i k ro or g a n i z my aplikowane przez oprysk na roliny w celu ograniczenia rozwoju chorb i szkodnikw oraz
11
przez dawkowanie do gleby jako domieszka do nawozw organicznych : obornika i kompostu w celu przyspieszenia mineralizacji, uaktywnienia skadnikw i zapobiegania stratom azotu. Stosowano rwnie chemiczne rodki miedziowe. W skad preparatw zawierajcych probiotyczne mikroorganizmy wchodz: - mateczne kultury oraz melasa z trzciny cukrowej i woda nie chlorowana. - kultury mateczne oraz bakterie fototropowe w roztworze melasy z trzciny cukrowej i wody rewitalizowanej. - bioaktywatory procesw grzybobjczych i owadobjczych, w skad ktrych wchodz poza kulturami matecznymi ocet winny, melasa z trzciny cukrowej i alkohol etylowy. W ochronie rolin chmielu przed chorobami i szkodnikami bardzo przydatne s fermentowane ekstrakty rolinne. W tym celu stosowano wodne ekstrakty z wrotyczu pospolitego, pokrzywy zwyczajnej, mniszka lekarskiego, skrzypu polnego i czosnku. Fermentowany ekstrakt z wrotyczu pospolitego przygotowywano nastpujco: tysiclitrowy zbiornik napeniano sieczk z zebranych i wysuszonych w poprzednim roku caych rolin wrotyczu pospolitego, nastpnie wlewano 20 l roztworu zawierajcego probiotyczne mikroorganizmy, uzupeniano do pena wod i szczelnie okrywano. Ekstrakt fermentowa przez 3 tygodnie. Fermentowany ekstrakt z pokrzywy, skrzypu oraz mniszka i mleczu przygotowywano nastpujco: tysiclitrowy zbiornik napeniano rozdrobnion mas z caych rolin, nastpnie wlewano 20 L roztworu zawierajcego probiotyczne mikroorganizmy, uzupeniano do pena wod i szczelnie okrywano. Tak przygotowana ciecz fermentowaa od 2 do 3 tygodni. Przed opryskiem do odcedzonej cieczy dodawano kolejne 20 L roztworu zawierajcego probiotyczne mikroorganizmy. Fermentowany ekstrakt z czosnku przygotowywano w nastpujcy sposb: w zbiorniku o pojemnoci 1000 L zmacerowany czosnek zalewano roztworem zawierajcym probiotyczne mikroorganizmy w stosunku 5:1 i uzupeniano do pena wod. Szczelnie przykryta mieszanina fermentowaa przez 3 tygodnie. Fermentowane ekstrakty rolinne stosowano jako mieszaniny ze rodkami zawierajcych mikroorganizmy probiotyczne w okresach roz-
12
woju chorb i szkodnikw na poziomie progu zagroenia w rnych dawkach (tabela 1), stosujc na 1 ha zalenie od fazy rozwojowej rolin od 650 L do 2000 L. Zabiegi naley wykonywa wieczorem lub wczenie rano, gdy rodki biologiczne wykazuj mniejsz skuteczno, gdy s aplikowane w silnym wietle sonecznym. Dokadne i czste lustracje plantacji pozwoliy na precyzyjne okrelanie wystpowania agrofagw i podjcie decyzji o sposobie ich zwalczania. Stwierdzono bardzo dobr skuteczno rodkw zawierajcych mikroorganizmy probiotyczne w mieszaninach z nastpujcymi ekstraktami rolinnymi: fermentowany ekstrakt z pokrzywy - w zwalczaniu mczniaka rzekomego, mczniaka prawdziwego, mszycy liwowo chmielowej i przdziorka chmielowca; fermentowany ekstrakt ze skrzypu polnego - w zwalczaniu przdziorka chmielowca i mszycy liwowo chmielowej; fermentowany ekstrakt z wrotyczu pospolitego - w zwalczaniu mszycy liwowo chmielowej, pdrakw, opuchlaka lucernowca i mczniaka prawdziwego; fermentowany ekstrakt z czosnku - w zwalczaniu mczniaka rzekomego i mczniaka prawdziwego; fermentowany ekstrakt z mniszka lekarskiego - w zwalczaniu mszycy liwowo chmielowej.
13
Ochrona przed chorobami i szkodnikami

Zabiegi przy uyciu rodkw zawierajcych probiotyczne mikroorganizmy oraz przy uyciu mieszanin tych rodkw z fermentowanymi ekstraktami rolinnymi w latach o sabej i redniej presji infekcyjnej sku-
14
tecznie chroni roliny chmielu przed gronymi chorobami: mczniakiem rzekomym i mczniakiem prawdziwym. Poraenie lici i kwiatw w wyniku rozwoju chorb grzybowych na rolinach chronionych byo mae i wynosio od 0% do 6%, podczas gdy na rolinach kontrolnych notowano od 5% do 32% poraonych lici i kwiatw. Procent szyszek uszkodzonych w wyniku rozwoju mczniaka rzekomego i mczniaka prawdziwego by rwnie may i wynosi na rolinach chronionych od 0% do 1,8%. Tabela 1. Mieszaniny probiotycznych mikroorganizmw (PB) z fermentowanymi ekstraktami rolinnymi stosowane do ochrony chmielu przed chorobami i szkodnikami w Jastkowie w latach 2009 -2011
Lp. 1 2009r.
termin zabiegu forma rodkw i dawka/ha* termin zabiegu
2010r.
forma rodkw i dawka/ha* termin zabiegu
2011r.
forma rodkw i dawka/5,5 ha*
5.05 PB 15 L PB + Wrot. 8L+8L PB + Wrot. 17 L + 5 L PB + Cz. 25 L + 8 L PB + Wrot. 45 L + 12 L PB + Mnisz. 45 L + 65 L
19.04 13.05 24.05 4.06 19.06
PB + Wrot. 20 L + 10 L PB 20 L PB + Mnisz. 20 L + 50 L PB + Pokrz. 20 L + 50 L PB + Pokrz. 20 L + 50 L
26.04 24.05 6.06 15.06 18.06 23.06 27.06 9.07 15.07
PB + Wrot. 100 L + 50 L Preparat miedziowy 3 L PB + Mnisz. 100 L + 250 L PB + Pokrz. 100 L + 250 L Preparat miedziowy 5 L PB 115 L Preparat miedziowy 7 kg PB + Skrz. 115 L + 150 L PB 115 L
2 25.05 3 4 9.06 8.07
5 16.07 6 7 8 9 24.07 4.08 10.08 18.08
3.07 PB+Mnisz.+Pokrz. 20 L+5 L+35 L
PB+Mnisz.+Wrot. 17.07 PB + Skrz. 45 L + 45 L + 20 L 20 L + 30 L PB + Mnisz. 45 L + 45 L PB + Mnisz. 45 L + 45 L 31.07 PB + Pokrz. 20 L + 30 L 6.08 PB + Pokrz. 20 L + 30 L
15
Lp. 10 11 12 13 14
2009r.
termin zabiegu forma rodkw i dawka/ha* termin zabiegu
2010r.
forma rodkw i dawka/ha* termin zabiegu
2011r.
forma rodkw i dawka/5,5 ha*
13.08 PB + Pokrz. 20 L+30 L 27.08 PB 20 L
23.07 30.07 8.08 20.08 23.08
Preparat miedziowy 9 kg PB + Pokrz. 115 L + 150 L PB + Po krz. 115 L + 150 L Preparat miedziowy 9 kg Preparat miedziowy 7 L
*na 1 ha zalenie od fazy rozwojowej rolin od 650 do 2000 L cieczy roboczej W latach o silnej presji infekcyjnej, na wiosn, po stwierdzeniu na modych pdach objaww infekcji pierwotnej powodowanej przez grzyb Pseudoperonospora humuli, przyczyny gronej choroby jak jest mczniak rzekomy, naley natychmiast wykona pasowe opryskiwanie rolin uywajc mieszaniny produktu zawierajcego probiotyczne mikroorganizmy i fermentowany ekstrakt wrotyczu. Celowe jest trzykrotne powtrzenie zabiegu w odstpach 2-3 dniowych. Wskazane jest te usunicie na plantacji pdw zainfekowanych, zwanych kosowatymi. Zwalczenie infekcji pierwotnej w bardzo wczesnym stadium rozwoju roliny jest ogromnie wane, gdy rolina poraona systemicznie nie rozwija si prawidowo, ma zahamowany rozwj, choroba opanowuje licie, kwiaty i szyszki. Kolejne zabiegi wykonywane w miar potrzeby w pniejszych fazach rozwojowych rolin przy uyciu probiotycznych nikroorganizmw z fermentowanymi ekstraktami z pokrzywy i skrzypu bardzo skutecznie chroni roliny przed rozwojem mczniaka rzekomego oraz mczniaka prawdziwego. W latach o silnej presji infekcyjnej patogenw czstotliwo zabiegw musi by wiksza. Na ekologicznych plantacjach chmielu dopuszcza si stosowanie siarki elementarnej do zwalczania mczniaka prawdziwego oraz rodkw miedziowych do zwalczania mczniaka rzekomego.
16
Grony szkodnik chmielu, jakim jest mszyca liwowo chmielowa, jest efektywnie ograniczany przy uyciu mieszaniny probiotycznych mikroorganizmw i fermentowanych ekstraktw z mniszka lekarskiego i mleczu zwyczajnego oraz pokrzywy zwyczajnej. rodki te powoduj powolne obumieranie szkodnika, ktre jest zauwaalne ju w trzecim dniu po zabiegu. Celowe jest wykonanie przy uyciu tej mieszaniny 3 lub nawet 4 zabiegw w odstpach kilkudniowych od poowy czerwca. W wyniku dziaania rodka mszyce stopniowo trac zdolno erowania, nieruchomiej, pczniej, przyjmuj brunatn barw i spadaj lub pozostaj na liciach w postaci brunatnych, zmumi kowanych szcztkw. rodki suce do zwalczania mszycy liwowo chmielowej niszcz rwnie bardzo skutecznie przdziorka chmielowca. Zastosowanie w opryskach pasowych ekstraktu z wrotyczu wczesn wiosn pozwala na ograniczenie wystpowania szkodnikw glebowych takich jak opuchlak lucernowiec i chrabszcz majowy oraz erujc na modych pdach pchek chmielow. Naley podkreli, e chemiczne rodki zalecane do zwalczania szkodnikw glebowych w konwencjonalnym chmielu wykazuj bardzo ma skuteczno.
17
W sezonach sprzyjajcych rozwojowi chorb grzybowych dla skutecznego ich zwalczania naley wykona nawet 15 zabiegw ochronnych, w latach o sabej presji infekcyjnej wystarcza 10 zabiegw. W przypadku sabej skutecznoci rodkw biologicznych lub ich niedostpnoci naley zastosowa rodki chemiczne zarejestrowane w Polsce do ochrony chmielu przed chorobami i szkodnikami (Tabela 2) Tabela 2. rodki chemiczne zarejestrowane w Polsce do ochrony chmielu przed chorobami i szkodnikami
Choroba/szkodnik
Mczniak rzekomy Mczniak prawdziwy
Substancja aktywna
Fosetyl Mied Mied i Cymoxanil Siarka elementarna Trifloxystrobin Imidacloprid Alfa-cypermetryna Lambda-cyhalotryna Spirotetramat Propargit
Mszyca liwowo-chmielowa Przdziorek chmielowiec
18
NAWOENIE Nawoenie naturalne i organiczne

W integrowanej produkcji rolin najwaniejsze s elementy biologiczne, a chemiczne czynniki wprowadza si tylko w uzasadnionych przypadkach. W nawoeniu rolin rwnie naley kierowa si t zasad. W integrowanej produkcji chmielu zaleca si stosowanie przede wszystkim nawozw naturalnych i organicznych tj. wysokich dawek obornika i/lub kompostu (do 40 t/ha rocznie) oraz wsiewek o zrnicowanym skadzie gatunkowym. Nie wolno stosowa wyszych dawek obornika z uwagi na ochron rodowiska i wd gruntowych. Ustawa o nawozach i nawoeniu zabrania bowiem uycia nawozw naturalnych, w ktrych zawarto azotu przekracza 170 kg N/ha/ 1 rok. W ramach regulacji odczynu gleby najwaciwsze jest stosowanie kredy, ktra po jednokrotnym zastosowaniu podwysza pH o 1 stopie. Nawoenie rolin stanowi wany element ochrony rolin przed agrofagami, gdy roliny dobrze zaopatrzone w skadniki pokarmowe s mniej podatne na poraenie przez patogeny i uszkodzenia przez szkodniki. Chmiel posiada due zapotrzebowanie na cynk, mied i bor, dlatego te mikroelementy musz by dostarczane w nawozach organicznych i w postaci mczki bazaltowej. W celu oceny zasobnoci gleby w makro- i mikroelementy naley co roku przeprowadza analizy chemiczne gleby, a nastpnie na tej podstawie stosowa nawoenie. Nawoenie naturalne i organiczne przyczynia si rwnie do zwikszenia zawartoci prchnicy w glebie, a tym samym poprawy jej yznoci. W dowiadczalnym chmielniku, w ktrym stosowano wycznie nawoenie naturalne i organiczne obserwowano rokrocznie wzrost zawartoci prchnicy w glebie. W integrowanej produkcji chmielu znaczco mona ograniczy nawoenie mineralne, bez obnienia plonu szyszek, stosujc doglebowo probiotyczne mikroorganizmy oraz kompost z pdw chmielu. Naley uy 60 L probiotycznych mikroorganizmw na 1 hektar. Mikroorganizmy rozcieczone wod stosuje si rozlewajc ciecz z pojemnika opryskiwacza wzdu rzdw rolin za pomoc gumowego wa. W ten sposb zuywa si do 2000 L wody na 1 hektar w zalenoci od typu opryskiwacza i prdkoci cignika. Czynno t naley wykona na wiosn po naprowadzeniu rolin, przed pierwszym oboraniem. Przy takiej dawce probiotycznych mikroorganizmw mona obniy nawoenie
19
azotem o ok. 2/3 tj. wystarczy zastosowa 70 kg N/ha przy plonie szyszek wynoszcym 2,5 do 3 t/ha. Przy nawoeniu fosforem i potasem naley bra pod uwag wyniki analizy gleby. Przy niskim i rednim zaopatrzeniu rolin w te skadniki pokarmowe nawoenie nimi mona obniy o 20%.
20
Natomiast wysoki poziom tych skadnikw w glebie pozwala na rezygnacj z tych nawozw przy stosowaniu probiotycznych mikroorganizmw. Nawoenie z uyciem probiotycznych mikroorganizmw w wymienionej dawce powinno stosowa si co dwa lata, przy czym po czterech latach od pierwszego zastosowania mona zmniejszy dawk nawet o poow. Znaczn popraw efektywnoci nawoenia naturalnego i organicznego osiga si przez wprowadzenie do pryzmy obornikowej czy kompostowej mikroorganizmw probiotycznych w iloci od 1 L do 10 L na 1 m3. Przyspiesza si w ten sposb rozkad materii organicznej i zwiksza dostpno dla rolin skadnikw mineralnych, znaczco zmniejsza si straty azotu, podnosi biologiczn aktywno gleby oraz poprawia jej yzno i urodzajno, sprzyja tworzeniu struktury gruzekowatej i regulacji stosunkw powietrzno wodnych gleby, gwarantuje optymalne wykorzystanie wody, aktywuje fermentacj gnojowicy. Mikroorganizmy probiotyczne funkcjonuj w rodowisku beztlenowym, dlatego zaleca si po ich aplikacji na prymie obornikowej lub kompostowej ugniatanie jej, w celu usunicia powietrza. Drobnoustroje posiadaj zdolno wykorzystania pierwiastkw zwizanych w mineraach, przeksztacajc je w formy atwo przyswajalne przez roliny. Dlatego celowe jest dodawanie na pryzmie obornikowej mczki bazaltowej, bdcej rdem cennych skadnikw, szczeglnie mikroelementw. Bardzo wanym rdem skadnikw pokarmowych s kompostowane w postaci sieczki czci pdw i odyg chmielu pozostae po zbiorze. Zaleca si rwnie stosowanie nawozw zielonych wsiewanych w midzyrzdzia o zrnicowanym skadzie gatunkowym np. koniczyna czerwona, gorczyca, sonecznik, peluszka, bobik, gryka (300 kg/1 ha). Poza funkcj czysto nawozow roliny wsiewane w midzyrzdzia penetrujc gleb korzeniami poprawiaj jej struktur, spulchniaj ugniatane przez maszyny koleiny, przywracaj rwnowag biologiczn, okrywajc gleb zapobiegaj parowaniu wody, maj dziaanie tosanitarne. Niektre gatunki np. yto i pszenyto ograniczaj rozwj grzybw powodujcych widnicie infekcyjne chmielu, a gryka ogranicza rozwj pdrakw. Wsiewki nawozowe stanowi rwnie doskona ochron plantacji przed chwastami.
21
Nawoenie mineralne
Nawoenie mineralne w produkcji integrowanej chmielu moe by tylko uzupenieniem nawoenia naturalnego i organicznego, niemniej poniej podano pene zasady nawoenia mineralnego w celi zapoznania odbiorcw niniejszego opracowania z potrzebami pokarmowymi chmielu.
Nawoenie azotem
Zawarto azotu mineralnego w glebie z roku na rok moe ulega silnym wahaniom. Dlatego wielko dawek azotu w zasadzie powinno si wylicza co roku na podstawie laboratoryjnych analiz okrelajcych zasobno gleby w ten skadnik. W sytuacji, kiedy wykonywanie corocznych analiz glebowych jest niemoliwe wielko dawek azotu okrela si na podstawie przewidywanego plonu chmielu, przy uwzgldnieniu rednich plonw z ostatnich 3 5 lat. W tym celu mona posuy si danymi zawartymi w tabeli 3. Tabela 3. Dawki azotu w zalenoci od przewidywanego plonu chmielu. Przewidywany plon szyszek chmielu (t/ha) 0,7 0,9 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 Dawka N (kg/ha) 70 90 100 120 140 160 180 200 220 240
Dawki azotu dla odmian silnie rozbudowanych i wysokoplennych powinny by wysze od dawek przeznaczonych dla odmian aromatycznych. Przy okrelaniu dawki azotu podawanego w nawozach mineral-
22
nych naley uwzgldni ilo tego skadnika podawanego z obornikiem. Jeli jesieni roku poprzedniego zastosowano obornik w iloci 30 t/ha, to dawk N podawanego w nawozach mineralnych naley zmniejszy o 45 kg/ha. Nawozy zielone naley traktowa jako dawki obornika. Najbardziej efektywne s dawki N od 150 kg/ha do 200 kg/ha, a dawki powyej 250 kg/ha czsto obniaj plony szyszek. Efektywno nawoenia azotem jest wiksza na plantacjach pooonych na glebach lekkich, jednak cakowita pula nawozu azotowego musi by podzielona na 3-4 rwne dawki podawane: przed wiosennym ciciem karp (ale nigdy na karpy!), po naprowadzeniu rolin na przewodniki, gdy roliny osign konstrukcji, przed kwitnieniem (pocztek lipca). Po naprowadzeniu rolin na przewodniki zaleca si stosowanie nawozw niesaletrzanych (mocznik, siarczan amonu), a w nastpnych terminach korzystniej jest stosowa saletrzak lub saletr amonow. Na glebach kwanych nie naley stosowa siarczanu amonu. Wielu plantatorw dzieli cakowita dawk azotu na poow, aplikujc jedn cz doglebowo, a drug cz przez dokarmianie dolistne. Ten ostatni system polecany jest szczeglnie na plantacjach, na ktrych wystpuje werticilioza i inne choroby infekcyjnego widnicia, w latach suchych oraz gdy zachodzi potrzeba szybkiego dokarmienia rolin. Dokarmianie dolistne polega na opryskaniu rolin 1% roztworem mocznika w odstpach co 10 14 dni poczwszy od poowy czerwca do poowy sierpnia. Na jeden oprysk zuywa si przecitnie okoo 3000 L roztworu/1ha, co odpowiada okoo 15 kg azotu. W sezonie wegetacji moliwe jest wykonanie od 5 do 7 opryskw, dolistnie mona wic dostarczy rolinom od 75 kg do 105 kg azotu. Mocznik stosowany dolistnie ju po upywie 0,5 2,0 godzin jest wchaniany przez roliny. Przyswajalno azotu jest przy tego typu aplikacji bardzo wysoko, bo wynosi okoo 90%. Du efektywno w dokarmianiu dolistnym wykazuj nawozy wieloskadnikowe dostarczajce gwnie mikroelementy. Zastosowanie tych nawozw jest szczeglnie wskazane na plantacjach, wykazujcych objawy liciozwoju. Zawieraj one bowiem due iloci cynku, ale rwnie magnezu, boru i manganu. Dolistne dokarmianie mocznikiem i nawozami wieloskadnikowymi powoduje wzrost plonw od 5% do 15%.
23
Nawoenie fosforem, potasem i magnezem

Wysoko dawek fosforu, potasu i magnezu wnoszonych na plantacje chmielu zaley od zasobnoci gleb w te skadniki i rodzaju gleb, a o przyswajalnoci tych skadnikw przez roliny decyduje w gwnej mierze odczyn gleby. Zdarza si czsto, e zawarto skadnikw odywczych w glebie jest wysoka, ale ich dostpno dla rolin jest ograniczona z powodu nieodpowiedniego odczynu gleby. Przy okrelaniu dawek P, K i Mg, podobnie jak przy nawoeniu azotem, naley kierowa si wynikami analiz glebowych podajcych rwnie informacje o odczynie gleby (pH) Tabela 4, Tabela 5. W oparciu o te informacje powinien by opracowany program wapnowania i nawoenia chmielnikw. Optymalny odczyn gleby na plantacjach chmielu jest zbliony do obojtnego i wynosi od 6,3 pH do 6,5 pH, przy czym na glebach lekkich tolerowany moe by odczyn do 5,8 pH, a na glebach cikich do 6,9 pH. Dawki CaO wymagane dla zmiany pH o 0,1 jednostki wynosz: na piaskach gliniastych i utworach pyowych pochodzenia wodnego 0,26 t/ha CaO na glinach lekkich, piaszczystych i lessach zwykych 0,32 t/ha CaO na glinach rednich, cikich, iach i lessach ilastych 0,40 t/ha CaO Jednorazowa zmiana pH nie powinna by wiksza od 1 jednostki. Tabela 4. Ocena zasobnoci gleb na chmielnikach w przyswajalne formy skadnikw mineralnych (mg/100 g gleby)
P 2O 5
Zawarto Wszystkie rodzaje gleb Glega lekka
K 2O
Gleba rednia Gleba cika Glega lekka
MgO
Gleba rednia Gleba rednia
Niska rednia Wysoka B.wysoka Nadmierna
<10 10-20 20-35 35-60 >60
<8 8-15 15-25 25-50 >50
<12 12-25 25-40 40-60 >60
<15 15-30 30-50 50-70 >70
<2 2-6 6-9 >9 -
<4 4-9 9-12 >12 -
<5 5-12 12-15 >15 -
24
Tabela 5. Dawki nawozw fosforowych, potasowych i magnezowych na plantacjach chmielu w zalenoci od zasobnoci gleb
Zawarto Niska rednia Wysoka B.wysoka Nadmierna
Plantacje o plonach do 2 t/ha P 2O 5 135 85 45 25 0 K2O* 260 210 160 80 0 MgO 80 60 40 20 0
Plantacje o plonach pow. 2 t/ha P 2O 5 150 100 60 30 0 K2O* 300 250 200 100 0 MgO 90 70 50 25 0
* na glebach cikich dawki nawozw potasowych mog by nisze Nawozy fosforowe i potasowe najlepiej stosowa jesieni po kultywatorowaniu plantacji, rozrzucajc je po caej powierzchni i przyorujc ork zimow. Z nawozw fosforowych polecane s przede wszystkim: mczka fosforytowa, a zwaszcza superfosfat prosty i magnezowy (pylisty lub granulowany), superfosfat pojedynczy (pylisty lub granulowany), w ostatecznoci superfosfat potrjny. Wrd nawozw potasowych najbardziej wskazane s: potasowo magnezowe: kainit lub kamex, sole potasowe 40%, 50% lub 60%, siarczan potasu (stosowany wiosn przed ciciem karp). W oglnej dawce nawozw naley uwzgldni skadniki wnoszone z nawozami naturalnymi i organicznymi: obornikiem bydlcym i od trzody chlewnej (najczciej stosowane w dawce 30 t/ha), nawozem kurzym (stosowanym w dawce 4,5 t/ha), odpadami chmielowymi (po ich przekompostowaniu, w dawce 25 t/ha), nawozami zielonymi. W dawce 30 t/ha obornika bydlcego wnosi si do gleby: 45 kg N, 90 kg P2O5, 180-200 kg K2O, 57 kg MgO, 120 kg CaO oraz mikroelementy (Jastrzbski i in. 1995).
25
Zasobno gleby w mikroelementy poprawia stosowanie mczek i granulatw ze ska bazaltowych. Zaleca si stosowanie ich w dawkach od 1,2 t /ha, stwierdzono jednak celowo stosowania dawek wielokrotnie wikszych (tzw. dawek wieloletnich) bez degradacji gleb i bez groby utraty skadnikw mineralnych w wyniku ich wymywania. Stopie wykorzystania s mineraw z mczek bazaltowych zwiksza si w wyniku kompostowania ich z nawozami organicznymi na pryzmach obornikowych.
Ssiedztwo plantacji
Aby utrzyma rwnowag rodowiskow trzeba zapewni wok plantacji chmielu bogactwo rolin, w ktrym mog bytowa organizmy poyteczne np. biedronki czy dobroczynek gruszowy, zotook i ptaki: sikorki, kosy, pliszki, muchowki, rudziki itp. Tylko tereny krajobrazowo zrnicowane cechuj si du stabilnoci ekologiczn i rolnicz. Istniejce ju elementy krajobrazu, takie jak zakrzewienia, ywopoty czy zadrzewienia jeeli to moliwe naley pozostawi w obrbie plantacji lub w jej pobliu. Jeeli ich nie ma, naley zaoy w miejscach do tego odpowiednich nowe skupiska drzew, najlepiej w pasach stanowicych ochron przed wiatrem, i krzeww (kalina, trzmielina, bez czarny), ktre dostarczaj kryjwek i poywienia licznym owadom drapienym i pasoytniczym. Nie naley niszczy chwastw za ogrodzeniem sadu, w rowach i wzdu lokalnych drg. Zaleca si gromadzi wok ogrodze kamienie, midzy ktrymi mog bytowa drapiene ssaki (tchrze, asice itp.). Na obrzeach plantacji, zawiesza skrzynki lgowe dla ptakw. W ten sposb powstaj korzystne warunki do rozmnaania si organizmw poytecznych. W celu ograniczenia wystpowania pdrakw (larw chrabszczy), larw opuchlakw zaleca si kilkakrotn upraw gleby w okresie maj-sierpie za pomoc orki, brony talerzowej czy glebogryzarki. Szkodniki s niszczone mechanicznie, a wydobyte na powierzchni gleby wybierane i wyjadane s przez ptaki. Dobre rezultaty daje te uprawa gryki, ktrej garbnik (tanina) hamuje rozwj pdrakw.
26
27
Sprawca: Pseudoperonospora humuli Miy. et Tak.. Wystpowanie i znaczenie Mczniak rzekomy jako jedna z najbardziej rozpowszechnionych chorb grzybowych chmielu jest przyczyn powanych strat w rnych rejonach uprawy tej roliny. Choroba powoduje obnik plonw i wartoci technicznej szyszek. Przy silnym poraeniu rolin spadek plonu dochodzi moe do 70%, a obnika zawartoci ywic i kwasw gorzko-chmielowych w szyszkach do 50% w porwnaniu z rolinami zdrowymi. Roliny u ktrych zostaa poraona karpa pniej dojrzewaj, a spadek plonu wynosi w tym przypadku, okoo 27% (Solarska 1990). Objawy i warunki rozwoju Pseudoperonospora humuli poraa chmiel w cigu caego okresu wegetacji. Pierwszym objawem choroby na wiosn jest tzw. kosowato wyrastajcych z ziemi pdw. Pdy takie maj midzywla skrcone i grubsze ni normalnie, a licie tawo-zielone lub te, skdzierzawione, zdrobniae i kruche. Spodnia strona blaszki liciowej pokryta jest grub warstw szaro oletowego nalotu. Objawy te maj charakter infekcji systemicznej. rdem infekcji pierwotnej jest przede wszystkim grzybnia zimujca w karpie i pczkach picych chmielu oraz zarodniki zimowe tzw. oospory. Wiosenne pdy kosowate stanowi rdo infekcji wtrnej. Objawy jej obserwuje si najpierw na liciach pooonych najbliej ziemi, a nastpnie choroba obejmuje pozostae licie, rozwijajce si pdy boczne, kwiaty i szyszki. Poraenie lici ma charakter infekcji lokalnej. tawe plamki rnej wielkoci, czsto zlewajce si, wystpuj zwykle na caej powierzchni licia, bd te u nasady ogonka w rozwidleniu nerww gwnych, albo na samym brzegu licia - na zbkach. W miejscu plam, na spodniej stronie blaszki liciowej, tworzy si oletowoszary nalot. Poraone pdy boczne przypominaj wiosenne pdy kosowate, s zahamowane we wzrocie, maj janiejsze, czasem tawe zabarwienie i skrcone midzywla. Pdy owocujce ulegaj rwnie deformacji. Poraone kwiaty przybieraj ciemno oletowobrunatne zabarwienie, a nastpnie
CHOROBY CHMIELU Mczniak rzekomy chmielu
28
zasychaj i opadaj. W chorych szyszkach brunatniej listki okrywowe. Schorzenie karpy objawia si w postaci czerwonobrzowych przebarwie i brzowych nekrotycznych plam w parenchymatycznej tkance kory, ksylemu, oemu i rdzenia. Nalot wystpujcy na poraonych przez Pseudoperonospora humuli organach chmielu zoony jest z trzonkw i zarodnikw konidialnych grzyba. Grzyb zarodnikuje przy wilgotnoci wzgldnej powietrza sigajcej 95-100%. Warunkiem koniecznym dla kiekowania zarodnikw jest wilgotna powierzchnia licia w nastpstwie opadw deszczu. Optymalny zakres temperatury dla rozwoju grzyba wynosi od 15 do 230C. Zwalczanie Najskuteczniejsz metod walki z mczniakiem rzekomym jest wprowadzenie do uprawy odpornych odmian chmielu, przy czym wyhodowano jedynie odmiany mniej podatne na poraenie przez Pseudoperonospora humuli. Due znaczenie w ochronie chmielu przed mczniakiem rzekomym maj wic w dalszym cigu metody biologiczne i agrotechniczno-higieniczne oraz metody chemiczne. W integrowanym systemie ochrony przyznajcym absolutne pierwszestwo metodom biologicznym wykonuje si zabiegi ochronne po stwierdzeniu pierwszych, nawet sabych objaww choroby. Na wiosn, po stwierdzeniu na plantacji pojedynczych pdw wykazujcych objawy infekcji pierwotnej naley wykona pasowe opryski przy uyciu fermentowanego ekstraktu z wrotyczu z dodatkiem mikroorganizmw probiotycznych. Zabieg taki naley wykona 3 4 razy co 2 3 dni, szczeglnie na plantacjach poraonych silnie w roku poprzednim. W kolejnych terminach po stwierdzeniu objaww infekcji wtrnej naley a do zbioru chmielu wykonywa zabiegi oprysku przy uyciu fermentowanych ekstraktw z pokrzywy, skrzypu, wrotyczu i czosnku z dodatkiem mikroorganizmw probiotycznych. Dawka ekstraktw rolinnych i rodkw zawierajcych mikroorganizmy probiotyczne oraz ilo cieczy roboczej na 1 ha zmienia si wraz z rozbudow rolin i ich gstoci w anie (Tabela 1). Do naturalnych rodkw grzybobjczych nale rwnie ekstrakty z grejpfruta, ktre posiadaj wszechstronne dziaanie zapobiegawcze i interwencyjne w ochronie chmielu przed mczniakami rzekomym i prawdziwym. Opryskiwanie rolin tymi rodkami nie powoduje adnego zagroenia dla ludzi, zwierzt i owadw poytecznych. rodki te nie
29
posiadaj okresu karencji, z tego te wzgldu mog by bezpiecznie stosowane nawet niedugo przed zbiorem chmielu. Biopreparaty mog by z powodzeniem stosowane przemiennie z klasycznymi fungicydami. Na rynku wystpuje ekstrakt z grejpfruta, ktry stosuje si na chmielu w steniu 0,1% do podlewania i w steniu 0,2% w formie oprysku. W przypadku stosowania wymienionego rodka naturalnego na chmielu poza bardzo dobrym dziaaniem ochronnym przeciw obydwu mczniakom obserwowano rwnie wzrost plonu i zawartoci alfa-kwasw. W tradycyjnym systemie ochrony chmielu przed mczniakiem rzekomym terminy zabiegw chemicznych wyznacza si na podstawie obserwacji fenologicznych lub z wiksz czstotliwoci biorc jedynie pod uwag okres dziaania stosowanych fungicydw. W naszym kraju zakada si przeprowadzenie od 5 do 6 zabiegw w sezonie wegetacji w terminach dostosowanych do fenologii rolin czyli do ich odpowiednich faz rozwojowych. Szczegowe poznanie biologii i ekologii Pseudoperonospora humuli stao si podstaw przewidywania okresw wystpienia infekcji czyli prognozowania rozwoju choroby. Ograniczenie liczby zabiegw, ktre uzyskuje si dziki prognozowaniu pozwala obniy koszty ochrony, a take zmniejszy chemizacj rodowiska. W IUNG opracowano w latach osiemdziesitych zasady prognozowania wystpowania mczniaka rzekomego chmielu. Zalecana metoda prognozowania choroby polega na wyliczeniu wspczynnika na podstawie wzoru uwzgldniajcego wartoci temperatury, wilgotnoci wzgldnej powietrza i sumy opadw. Niezalenie prowadzi si obserwacje zdrowotnoci rolin. Aby przeprowadzi zabiegi ochronne zgodnie z sygnalizacj naley dysponowa stacj meteorologiczn lub komputerowym rejestratorem warunkw pogody. Od pocztku wdroenia w naszym kraju prognozowania mczniaka rzekomego chmielu sygnalizacja tej choroby bya prowadzona przez wiele lat w IUNG w Jastkowie. Wystpoway w tym okresie lata, w ktrych zgodnie z prognoz nie naleao wykona adnego zabiegu ochronnego lub wykona maksymalnie jeden czy dwa. Wikszo plantatorw nie ma jednak warunkw do wykonania zabiegw zgodnie z sygnalizacj wystpowania mczniaka rzekomego chmielu, std zaleca si ich przeprowadzenie w wymienionych wyej terminach. W chemicznym zwalczaniu choroby powinno si uwzgldni pocztkowy okres wzrostu chmielu, kiedy stwierdza si wystpowanie in-
30
fekcji pierwotnej. Obserwacje wystpowania tej infekcji naley prowadzi w okresie od wybijania pdw do okoo poowy maja. W trzech do piciu punktach plantacji naley odliczy po 100 rolin. Jeeli rednio na 100 karp wicej ni 3 posiada pdy poraone tj. tzw. kosowate naley wykona zabieg ochronny przez oprysk lub podlewanie preparatem systemicznym. Aktualnie dostpny na rynku rodek systemicznym na bazie fosetylu, aplikuje si tradycyjnie, przez oprysk, stosujc stenie 0,25% w 600 1000 L wody. Bardziej efektywny w tym okresie bdzie jednak zabieg podlewania. Stosuje si wwczas 0,5 L cieczy roboczej pod rolin, w takim samym steniu jak przy oprysku. W pniejszych fazach, kiedy roliny osign wysoko konstrukcji nonej mona rwnie stosowa podlewanie, przy czym stenie preparatu w cieczy uytkowej powinno wynosi 0,5%. Do stosowania w pniejszych fazach rozwojowych tj. w okresie od maja do sierpnia zaleca si rwnie preparaty podawane w formie oprysku zawierajce mied oraz zawierajce mied i cymoksanil. Moliwe jest wykonanie zabiegu na fragmencie plantacji, jeli wyranie wida, e tylko na okrelonej czci kwatery wystpuj pdy kosowate. Jeeli w roku poprzednim plantacja bya silnie poraona, to naley wykona gbokie cicie karp i zabieg przy uyciu fungicydu. Naley pamita, e rdem infekcji moe by chmiel dziki (naley go karczowa) i zaniedbane plantacje. Zabiegi ochronne w pozostaych wymienionych terminach powinny by zalecane do wykonania, jeli obserwuje si minimalne poraenie kwiatw wzgldnie szyszek. Jeeli podane warunki nie s spenione, to oprysku mona nie przeprowadza. Moliwo ograniczenia stosowania rodkw chemicznych daje czenie nawozw dolistnych o dziaaniu ochronnym z poow dawki fungicydu. (Solarska 1995, Chmielarskie ABC). Florosol A jest nawozem specjalnie przystosowanym do mieszania z Aliette 80WP. rodka na bazie fosetylu nie mona miesza z adnymi innymi nawozami dolistnymi. W okresie silnego zagroenia chorob stosowa pen dawk fungicydu w mieszaninie z odpowiednim nawozem dolistnym, natomiast w okresie maego zagroenia chorob np. dugo trwajcej suszy, mona stosowa same nawozy dolistne. czone zabiegi nawozowo-pestycydowe, poza dziaaniem ochronnym powoduj wzrost plonu. Skadniki pokarmowe z nawozw pynnych s szybciej pobierane przez roliny, a stosowane czsto tzn. w odstpach 2 tygodniowych zapewniaj lepsz cigo ywienia rolin. Ponadto czne stosowanie pestycydw oraz pestycydw z nawozami dolistnymi pozwala zaoszczdzi do 30% robocizny i do 40%
31
oleju napdowego oraz wody. Ograniczaj one take liczb przejazdw opryskiwaczy, zmniejszaj straty spowodowane ugniataniem gleby i mechanicznym uszkodzeniem rolin. Nie bez znaczenia jest rwnie zwikszenie skutecznoci niektrych pestycydw uytych cznie z nawozami dolistnymi. Do zabiegw agrotechnicznych ograniczajcych rozwj choroby naley prawidowe przeprowadzenie ogawiania karp, polegajce na usuniciu wszystkich podziemnych pdw rozogowych, a nastpnie dokadne oczyszczenie plantacji ze zbdnych pdw w czasie naprowadzania rolin na przewodniki i pniej, w okresie pasynkowania. Sprawca: Sphaeroteca humuli DC./Burrill./ Wystpowanie i znaczenie Mczniak prawdziwy jest najstarsz chorob grzybow chmielu i nazw prawdziwy nadano jej dla odrnienia od innej choroby, ktra pojawia si pniej, a nazwano j mczniakiem rzekomym. Choroba ta stanowia zawsze duy problem na chmielu uprawianym w Anglii i Belgii, natomiast sporadycznie wystpowaa na tej rolinie w pozostaej czci Europy tj. np. w Niemczech i w Polsce. W ostatnich latach wzroso znaczenie mczniaka prawdziwego na chmielu rwnie i w tych krajach, tak wic obecnie jest to jedna z najgroniejszych chorb tej roliny prawie we wszystkich rejonach wiata. Objawy i warunki rozwoju Pierwsze objawy mona zauway wiosn, tj. w poowie maja, w postaci wzniesie na grnej stronie lici, odznaczajcych si janiejsz barw zielon, ktre wkrtce pokrywaj si pajczynowato-mczystym nalotem, ktry stopniowo staje si coraz bardziej ob ty i znacznie rozszerza si. Nalot taki tworzy si rwnie na ogonkach liciowych i kocach modych pdw, a pniej na szyszkach. Pocztkowo zupenie biay nalot staje si z czasem szary lub nawet przybiera w okresie wytwarzania owocnikw, tobrzowe zabarwienie. Poraone pdy przestaj rosn, licie czsto zamieraj i zasychaj. Szyszki mog by poraane w kadym stadium rozwojowym. Infek-
Mczniak prawdziwy
32
cja bardzo modych szyszek prowadzi do cakowitego zahamowania ich wzrostu i znieksztacenia, natomiast w pniejszym stadium rozwoju szyszki mog by poraane lokalnie i wwczas s jednostronnie uszkodzone przyjmujc w miejscu uszkodzenia czerwonobrunatne zabarwienie. Poraone szyszki zupenie trac sw warto techniczn. Karpa nie jest poraana. W okresie wegetacyjnym grzyb rozprzestrzenia si za pomoc zarodnikw konidialnych, ktre tworz si bardzo szybko, zwaszcza podczas ciepej i suchej pogody. Zimuje natomiast w postaci zarodnikw workowych w otoczniach. Na wiosn askospory s pierwotnym rdem zakaenia. Optymalna temperatura kiekowania askospor wynosi 10-20C. Tworzeniu si konidiw sprzyjaj suche, soneczne i ciepe wiosny oraz lata. Do kiekowania zarodnikw konidialnych nie jest potrzebna kropla wody. Korzystne warunki dla rozwoju choroby stwarza pcie co czsto wystpuje na plantacji chmielu. Zwalczanie Due znaczenie w ograniczaniu rozprzestrzeniania si omawianej choroby ma niszczenie w ssiedztwie plantacji dziko rosncego chmielu, ktry moe stanowi rdo infekcji. Stosuje si rwnie walk chemiczn. W przypadku stwierdzenia objaww choroby opryski naley wykonywa szczeglnie czsto i starannie w okresie przed kwitnieniem, w czasie kwitnienia i zawizywania szyszek. W pniejszych fazach rozwoju naley rwnie starannie chroni szyszki, gdy odmiany pniej dojrzewajce s szczeglnie wraliwe i podatne na poraenie przez Sphaerotheca humuli. W sezonie konieczne jest wykonanie 4-6 zabiegw ochronnych. W integrowanej produkcji stosuje si przede wszystkim rodki biologiczne, a wic fermentowane ekstrakty z pokrzywy, skrzypu i czosnku z preparatami zawierajcymi mikroorganizmy probiotyczne. rodki te dziaaj zapobiegawczo, dlatego zwalczanie mczniaka prawdziwego daje efekty tylko wtedy, gdy zabieg wykonany bdzie na samym pocztku infekcji. Aby zaobserwowa wczesne objawy poraenia w postaci mczystego, biaego nalotu na blaszkach liciowych, kwiatach czy szyszkach, naley co najmniej raz w tygodniu szczegowo przeglda plantacj. Jeeli zawodz rodki biologiczne lub s one niedostpne zaleca si stosowanie rodkw siarkowych oraz zwizek syntetyzowany na bazie rti oxystrobinu.
33
Sprawca: Verticillium albo-atrum Reinke and Berth. Werticilioza jest jedn z chorb chmielu przyczyniajcych si do powstawania duych strat ekonomicznych. Schorzenie stwierdzono w Polsce w poowie lat szedziesitych, a na pocztku lat siedemdziesitych przyjo niebezpieczne rozmiary. Obecnie posiada mniejsze znaczenie w naszym kraju i zagraa przede wszystkim plantacjom o naruszonej rwnowadze biologicznej gleby, powstaej gwnie w nastpstwie stosowania zbyt wysokiego, niezsynchronizowanego nawoenia mineralnego, w tym szczeglnie azotem. Objawy i warunki rozwoju Przyczyna werticiliozy chmielu - grzyb Verticillium albo-atrum bytuje w glebie i wnika do rolin przez najmodsze korzenie, a nastpnie rozwija si w tkance naczyniowej pdw powodujc ich nekroz. Poraenie rolin odbywa si wiosn, a objawy ich widnicia i obumieranie wystpuj w okresie kwitnienia i owocowania. Najbardziej typowym objawem w pocztkowym okresie choroby jest knicie dolnych lici, a nastpnie ich zasychanie. knicie zaczyna si od brzegw blaszki liciowej i postpuje w kierunku jej rodka. Licie takie bardzo atwo daj si oderwa od pdu. W przypadku gwatownego przebiegu choroby roliny reaguj nagym widniciem pdw bez stopniowych objaww knicia. Podstawa pdu poraonej roliny wykazuje zgrubienie. Opisanym objawom towarzyszy zbrunatnienie tkanki naczyniowej. Zwidnicie i obumarcie nadziemnej czci roliny w wielu przypadkach nie oznacza mierci caej roliny. Karpa moe by tylko czciowo uszkodzona i na wiosn wybijaj z niej zdrowe pdy. Roliny gin cakowicie tylko wskutek zupenego obumarcia karpy. Gwnym rdem infekcji s zarodniki konidialne tworzone przez grzyb na powierzchni spadych lici i korzeniach poraonych rolin. W Anglii i Sowenii stwierdzono wystpowanie kilku ras V.albo-atrum rnicych si patogenicznoci w stosunku do chmielu. W wyniku hodowli wprowadzono do uprawy odmiany odporne na ras wirulentn, jednak po 25 latach pojawiy si nowe patogeniczne rasy grzyba. W naszym kraju do tej pory stwierdza si wystpowanie tylko agodnej rasy grzyba.
Werticilioza
34
Zwalczanie Do najwaniejszych elementw systemu ochrony chmielu przed werticlioz naley sposb ywienia rolin. Na plantacjach, na ktrych stwierdza si wystpowanie chorych rolin, wskazane jest zmniejszenie nawoenia azotem. Bardzo wany jest te termin stosowania nawozu azotowego oraz podzia dawki. Ostatni dawk azotu powinno si stosowa przed drugim przyoraniem lub wczeniej. Midzy poszczeglnymi skadnikami nawoenia mineralnego powinny by zachowane odpowiednie proporcje. Niezachowanie takich proporcji, gwnie midzy azotem i potasem, zwiksza podatno chmielu na poraenie przez Verticillium albo-atrum. Jakkolwiek w wyniku prawidowego nawoenia mineralnego mona zahamowa werticilioz chmielu, to jednak najlepszy efekt ochronny uzyskuje si w nastpstwie stosowania integrowanej ochrony. W programowaniu integrowanej ochrony naley rwnie uwzgldni takie elementy uprawy, jak nawoenie obornikiem i kompostem, na ktrych jeszcze w czasie skadowania na pryzmach zastosowano rodki na bazie probiotycznych mikroorganizmw podawane przez oprysk w iloci 1 3 litry na 1 m3 obornika i w iloci 1- 10 litrw na 1 m3 kompostu. Wprowadzane do rodowiska glebowego wraz z obornikiem i namnoone w nim mikroorganizmy probiotyczne przywracaj rwnowag biologiczn w glebie, hamuj rozwj, a nastpnie redukuj patogena. Wanym elementem walki z werticilioza jest usuwanie z plantacji chorych rolin jako rda infekcji, zwalczanie chwastw umoliwiajcych patogenowi przetrwanie oraz uprawa odmian mao podatnych. Zapobieganie omawianemu schorzeniu jest szczeglnie uzalenione od maksymalnego wykorzystania elementw ochrony biologicznej, bo tylko takie dziaania mog doprowadzi do przywrcenia rwnowagi biologicznej w glebie. Znaczcy efekt ochronny wyraajcy si zmniejszeniem chorych rolin nawet o 70% osiga si przez upraw yta w midzyrzdziach chmielu. W nastpstwie uprawy yta wsprzdnie z chmielem uzyskuje si popraw tosanitarnego stanu gleby wskutek wzrostu liczebnoci bakterii antagonistycznych w stosunku do Verticillium albo-atrum. yto uprawiane z chmielem wpywa na podwyszenie wartoci pH co jest niezwykle wane dla rozwoju bakterii. Ponadto yto wzrasta na polu przez 8 miesicy tj. od polowy wrzenia do poowy maja, a jego oddziaywanie tosanitarne
35
trwa jeszcze dugo po przyoraniu, co wydua okres wpywu na chmiel prawie do roku. Wysiew i przyorywanie yta w midzyrzdziach chmielu jako roliny o duej wartoci nawozowej oraz poprawiajcej waciwoci zykochemiczne gleby jest zabiegiem agrotechnicznym zalecanym take przez specjalistw z zakresu uprawy. Wspomniane wyej usuwanie z plantacji chorych rolin jest jedn z najwaniejszych czynnoci. Ich pozostawianie wpywa bowiem na rozprzestrzenianie si grzyba, a tym samym sprzyja nasileniu wystpowania choroby w nastpnych latach. Dokadnie usunite z plantacji chore roliny naley pali lub kompostowa. W czasie kompostowania rolin wytwarza si wysoka temperatura, ktra niszczy grzyba. Jednym z czynnikw ograniczajcych wystpowanie werticiliozy jest gbokie spulchnianie, powodujce przewietrzanie gbszych warstw gleby, gwnie gleb zwizych, oraz zwikszenie ich przepuszczalnoci. Do zabiegw powodujcych rozlunienie takich gleb nale: gboka orka, kultywatorowanie, nawoenie kred, a na plantacjach konwencjonalnych wapnowanie. Sprawca: Fusarium sambucinum Fuck., Fusarium culmorum (W.G. Smith) Sacc. Wystpowanie i znaczenie Fuzarioza ma mniejsze znaczenie gospodarcze od werticiliozy. Choroba wystpuje corocznie na niektrych plantacjach chmielu w Polsce, lecz najczciej ogranicza si do niewielkiej liczby rolin i do jednego sezonu wegetacji. Objawy i warunki rozwoju Grzyb Fusarium sambucinum poraa roliny chmielu w rnych fazach rozwojowych. Niekiedy fuzarioza atakuje sadzonki chmielu podczas przechowywania w okresie zimy, objawiajc si such zgnilizn. Grzyby z rodzaju Fusarium powoduj take zgorzel siewek chmielu. Najwicej chorych rolin stwierdza si na plantacjach chmielu w okresie poprzedzajcym kwitnienie tj. od poowy czerwca. Schorzenie
Fuzarioza
36
rozpoznaje si po przedwczenie widncych i zasychajcych liciach, a nastpnie caych pdach. W odrnieniu od werticiliozy, u rolin z takimi objawami nie wystpuje zbrunatnienie wizek naczyniowych, a obserwuje si jedynie zgnilizn podstawy pdu. Pdy takie daj si atwo wyjmowa z gleby. Ulegaj one bowiem zniszczeniu w miejscu przytwierdzenia do karpy, lub tu pod powierzchni gleby. Obserwowano rwnie w ostatnich latach such zgnilizn pdu powodowan przez Fusarium sambucinum na odcinku pdu dugoci ok. 10 cm znajdujcym si tu nad powierzchni gleby. Sytuacja ta dotyczya odmiany Marynka w okresie po pasynkowaniu zbyt modych pdw. Grzyb wnika do roliny przez zranienia powstae w wyniku pasynkowania powodujc such zgnilizn pdu. Na powierzchni zaatakowanych odcinkw pdw widoczny jest ob ty biay albo rowy nalot grzyba skadajcy si z grzybni oraz sierpowatych, ostro zakoczonych kilkukomrkowych konidiw, za porednictwem ktrych choroba przenoszona jest na zdrowe roliny. Grzybnia patogena wytwarza rwnie kuliste chlamidospory, ktre s zdolne przezimowa w glebie i po wykiekowaniu na wiosn mog spowodowa zakaenie rolin. Fusarium culmorum rwnie powoduje zgnilizn podstawy pdu o objawach znacznie ostrzejszych ni ma to miejsce w przypadku poraenia przez Fusarium sambucinum. Czsto stwierdza si wystpowanie na jednej rolinie fuzariozy i werticiliozy, i w takich przypadkach u widncych rolin obserwuje si zarwno nekroz tkanki naczyniowej, jak i zgnilizn podstawy pdu. Zgnilizna podstawy pdu powodowana przez Fusarium sambucinum wystpuje gwnie na chmielu uprawianym na glebach wilgotnych i nieodpowiednio nawoonych. Natomiast ukad czynnikw rodowiska korzystny dla Fusarium culmorum to sucha i ciepa pogoda oraz intensywne nawoenie mineralne. Grzyby z rodzaju Fusarium nabieraj w ostatnich latach coraz wikszego znaczenia jako czynniki chorobotwrcze wielu gatunkw rolin. Zjawisko to obserwuje si rwnie na chmielu. Powoduj one bowiem schorzenia tych organw chmielu, na ktrych dotychczas ich nie stwierdzano, np. na szyszkach. Naley si liczy z dalszym wzrostem znaczenia tych czynnikw chorobotwrczych, gdy wikszo stosowanych w chmielarstwie fungicydw do ograniczania mczniakw rzekomego i prawdziwego nie zwalczaj grzybw z rodzaju Fusarium.
37
Zwalczanie Podobnie jak w przypadku werticiliozy moliwo zwalczania schorzenia ogranicza si do stosowania zabiegw agrotechniczno-higienicznych. Przede wszystkim w programie integrowanej produkcji zaleca si stosowanie metod biologicznych, a wic nawoenie plantacji chmielu wysokimi dawkami obornika i kompostu zaszczepionego na pryzmie w trakcie skadowania rodkami zawierajcymi mikroorganizmy probiotyczne, gbokie spulchnianie gleby, wsiewanie w midzyrzdzia yta, pszenyta i owsa na przyoranie. W programach integrowanych przy nawoeniu mineralnym naley przede wszystkim zwrci uwag na zrwnowaone nawoenie tj. stosowa waciwe proporcje midzy makroskadnikami, unika przenawoenia oraz sypania nawozw bezporednio na roliny. Ponadto oglne zasady zwalczania s takie same jak w przypadku werticiliozy.
38
CHOROBY INFEKCYJNE POWODOWANE PRZEZ WIRUSY Wirusy s to ultramikroskopowej wielkoci czstki nukleoproteinowe, namnaajce si kosztem tylko ywych komrek, ktre przez to ulegaj dezorganizacji. Wirusy chmielu nale do trzech rodzajw: Carlavirus, Nepovirus i Ilavirus. Do rodzaju Carlavirus nale: wirus mozaiki chmielu /HMV/, wirus latentny /HLV/ oraz wirus latentny amerykaski /AHLV/. Do rodzaju Nepovirus naley wirus mozaiki gsiwki /ArMV/, a do rodzaju Ilavirus wirus nekrotycznej plamistoci liwy /PNRSV/. Nazwy wirusw okrelaj w skrcie rodzaj objaww i rolin, na ktrej objawy te wystpuj. Stosuje si literowe skrty nazw, skadajce si z pierwszych liter sw nazwy angielskiej. W przypadku identy kacji chorb wirusowych chmielu napotyka si na liczne trudnoci, gdy objawy te s niespecy czne i umoliwiaj jedynie wysunicie hipotezy wskazujcej na wirusowe pochodzenie choroby. Ponadto niektre wirusy chmielu tylko sporadycznie wywouj widoczne objawy.
Wirus mozaiki chmielu /HMV/

Wystpowanie i znaczenie Wirus mozaiki chmielu wystpuje powszechnie na chmielu uprawianym w naszym kraju. Objawy i warunki rozwoju Wirus mozaiki chmielu powoduje objawy jedynie na odmianach typu Golding. Te objawy to knicie nerww modych i niewyrane ctkowanie starszych lici, ktrych brzegi zwijaj si w d. Pdy maj skrcone midzywla, a wierzchoki takich pdw zatracaj zdolno owijania si i zwisaj, roliny z takimi objawami wytwarzaj niewiele pdw owocujcych. W przypadku silnego poraenia rolina ginie w cigu dwch lat. Odmiany uprawiane w naszym kraju nie wykazuj objaww poraenia przez ten wirus. Zaobserwowano natomiast due rnice w stopniu podatnoci poszczeglnych odmian chmielu na ten wirus. Najbardziej podatnymi odmianami na poraenie przez HMV okazay si
39
Northern Brewer i Izabella. Natomiast odmiana Marynka jest mniej podatna i najmniejsz podatnoci na ten wirus charakteryzuje si najstarsza polska odmiana Lubelski. Wirus jest przenoszony w sposb mechaniczny i przez mszyce, ktre odgrywaj najwaniejsz rol w jego rozprzestrzenianiu. Zwalczanie W celu uwolnienia rolin od wirusa stosuje si termoterapi, a nastpnie z rolin poddawanych dziaaniu wysokiej temperatury pobiera si cz wierzchokow i prowadzi metod in vitro na sztucznych podoach. Za najbardziej efektywny sposb ochrony rolin przed wirusami uznaje si upraw odmian odpornych. Jak do tej pory nie uwzgldnia si jednak w hodowli chmielu cechy odpornoci na wirusy.
Wirus nekrotycznej piercieniowej plamistoci liwy /PNRSV/

Wystpowanie i znaczenie Wirus nekrotycznej plamistoci liwy wystpuje powszechnie w chmielu uprawianym w Polsce i jego szkodliwo przejawia si w zmniejszeniu zawartoci alfa-kwasw w szyszkach poraonych rolin. Objawy i warunki rozwoju Wirus ten najczciej nie powoduje objaww chorobowych na rolinach chmielu. Czasami jednak objawy w postaci chlorotycznych piercieni na liciach mog wystpi w okresach obnienia temperatury po dugo utrzymujcych si upaach. Odmiany uprawiane w naszym kraju s rwnie w rnym stopniu podatne na poraenie przez tego patogena, ale odmiennie ni w przypadku reakcji na poraenie przez HMV. Ot najbardziej podatn jest odmiana Lubelski, a najmniej podatn odmian jest Marynka. Roliny wymienionych odmian charakteryzuj si najczciej kompleksowym poraeniem przez HMV i PNRSV. Wirus piercieniowej plamistoci liwy przenosi si przez mechaniczny kontakt midzy rolinami lub te przez zainfekowane narzdzia podczas wykonywania na plantacji zabiegw pielgnacyjnych.
40
Zwalczanie Uzyskiwanie rolin wolnych od wirusw odbywa si na drodze termoterapii i hodowli in vitro stokw wzrostu. Do wirusw wystpujcych na chmielu zalicza si rwnie wirus mozaiki gsiwki /ArMV/ oraz wirus latentny /HLV/ i amerykaski latentny /AHLV/. Najbardziej gronym z tych wirusw jest wirus mozaiki gsiwki. Nie stwierdzono do tej pory obecnoci tego wirusa na chmielu uprawianym w Polsce. Nie notowano rwnie wystpowania w naszym kraju wirusa amerykaskiego latentnego.
41
CHOROBY POWODOWANE PRZEZ WIROIDY

Wiroidy najczciej poraaj roliny strefy tropikalnej, subtropikalnej lub uprawiane w szklarniach. Naley sdzi, e zmiany klimatyczne jakie zachodz w stre e umiarkowanej tj. czsto wystpujce okresy upaw latem i agodne zimy, doprowadziy do wzrostu znaczenia chorb powodowanych przez wiroidy rwnie i w tej stre e. Szybkie rozprzestrzenianie si wiroidw wynika take z faktu bardzo atwego przenoszenia si tych czynnikw chorobotwrczych. Najwiksze znaczenie ma przenoszenie mechaniczne Wikszo wiroidw atwo przenosi si na narzdziach uywanych do prac polowych przy rolinach. Przenoszone s rwnie z pykiem i nasionami.
Wiroid utajony chmielu /HLVd/

Wystpowanie i znaczenie Wiroid utajony chmielu wystpuje powszechnie praktycznie we wszystkich uprawianych odmianach chmielu na wiecie i w Polsce. Patogen ten powoduje spadek zawartoci alfa-kwasw w rolinach chmielu rednio o 20%. Redukcja plonu alfa-kwasw wynika zarwno z obnienia zawartoci alfa-kwasw w szyszkach jak i zmniejszenia wielkoci szyszek co jest nastpstwem wczeniejszego dojrzewania szyszek na rolinach poraonych. Objawy i warunki rozwoju Wiroidowi wystpujcemu na chmielu nadano nazw utajony z tego wzgldu, e nie powoduje widocznych objaww na wikszoci uprawianych odmian. Jednake angielska odmiana Omega reaguje na poraenie przez ten wiroid wyranymi objawami chorobowymi w postaci przejanienia lici. W wyniku takiego poraenia plon alfa-kwasw obnia si o 50% w stosunku do plonu rolin zdrowych. Niejednokrotnie w trakcie uwalniania rolin chmielu od wirusw namnaany by wiroid utajony jak to midzy innymi miao miejsce w Anglii i w naszym kraju. Szybkie rozprzestrzenienie si tego patogena
42
na plantacjach chmielu w Anglii przypisano wprowadzeniu go na chmielniki z sadzonkami wolnymi od wirusw. Zwalczanie W przypadku braku rolin okrelonej odmiany wolnych od wiroida pozyskuje si wiosn merystemy ze stokw wzrostu rolin poraonych i nastpnie umieszcza si je na podoach sztucznych. Otrzymane w ten sposb roliny testuje si na obecno wiroida utajonego przy pomocy bardzo czuej metody PCR. Cz z tak uzyskanych rolin jest wolnych od wiroida. Obecnie Anglicy dysponuj wycznie wolnymi od wirusw i wiroida latentnego sadzonkami chmielu wszystkich gwnych odmian uprawianych w tym kraju. Rwnie Czesi otrzymuj cakowicie zdrowy materia sadzonkowy. W naszym kraju przygotowano wolne od wiroida utajonego i wirusw roliny gwnych odmian chmielu. Wanym zadaniem bdzie wic teraz wprowadzenie do praktyki programu wymiany poraonego chmielu na zdrowy i wymogu obrotu wycznie zdrowym materiaem sadzonkowym.
43
SZKODNIKI CHMIELU Mszyca liwowo-chmielowa

(Phorodon humuli Schrank) Cechy rozpoznawcze Uskrzydlone mszyce tzw. migrantki, rodzce si z jaj na rolinach zimowych, przelatuj wiosn na roliny chmielu. Dugo ciaa uskrzydlonych migrantek wynosi od 1,5 do 2,2 mm, gowa, tuw i czuki s ciemnobrunatne, na tuowiu i odwoku od strony grzbietowej znajduj si nieregularne jasno-zielono-brzowe rysunki. Zrodzone z nich bezskrzyde samice s zielone. Rozwj Jaja zimuj na rolinach liwowych penicych rol ywicieli zimowych w cyklu yciowym mszyc. Bezskrzyde mszyce, wylge wczesn wiosn, eruj na liciach wierzchokowych tych rolin, powodujc ich skrcanie. W maju rodz si uskrzydlone samice, ktre przelatuj na chmiel. Migracje wiosenne rozpoczynaj si zwykle w kocu maja i trwaj do poowy lipca. Uskrzydlone samice na rolinach chmielu zasiedlaj najmodsze, grne licie i po 2-3 dniach rodz bezskrzyde samice dzieworodne dajce pocztek od 9 do 10 pokoleniom. Rozwj jednego pokolenia moe trwa zalenie od temperatury od 8 do 16 dni. Podno jednej bezskrzydej samicy pokolenia letniego zaley od temperatury i wilgotnoci powietrza i waha si od 52 do 94 osobnikw. Dynamiczny rozwj pokole letnich obserwuje si w latach wilgotnych i ciepych, natomiast w latach suchych i upalnych dochodzi do zaamania liczebnoci populacji wskutek obumierania mszyc. W kocu sierpnia i na pocztku wrzenia pojawiaj si uskrzydlone samice, ktre przelatuj na liwy i tarnin i tam rodz bezskrzyde samice. Od drugiej dekady wrzenia na chmielu rodz si samce, ktre przelatuj na ywicieli zimowych i zapadniaj tam bezskrzyde samice. Samice po zapodnieniu skadaj jaja zimujce.
44
Szkodliwo Straty plonu w wyniku erowania mszycy na chmielu mog dochodzi nawet do 100%. Szkodnik eruje na dolnej stronie lici, a take na odygach i szypukach liciowych oraz kwiatach i szyszkach. Kujco-sscy aparat gbowy umoliwia mszycom pobieranie sokw z wizek sitowych lub z mikiszu, a pod wpywem wprowadzanych do komrek wydzielin gruczow linowych nastpuje zakcenie metabolizmu roliny. Zaatakowane pdy s zdeformowane, licie zwijaj si rurkowato ku dolnej stronie blaszki, kwiaty mog ulec cakowitemu zniszczeniu, a szyszki s sabo wyksztacone, bladozielone i brunatniej. Wszystkie uszkodzone organy s zahamowane we wzrocie, a na spadzi wydzielanej przez mszyce rozwijaj si grzyby sadzaki, ktrych czarne strzpki pokrywaj powierzchni lici i hamuj procesy asymilacji. Pokryte przez sadzaki szyszki staj si gorszym surowcem, a niekiedy cakowicie trac sw warto dla przemysu piwowarskiego. Mszyca liwowo-chmielowa jest wektorem wirusa mozaiki chmielu i ten sposb przenoszenia wirusa odgrywa najwaniejsz rol w jego rozprzestrzenianiu. Zwalczanie - W pobliu chmielnikw wycina tarnin w okresie zimowym. Nie zaleca si karczowania, aby odrastajce latem pdy tarniny suyy znw za przynt dla mszyc. W ten sposb wyzyskuje si tarnin jako rolin chwytn i co roku mona zniszczy na niej pewn ilo jaj szkodnika. - Niszczy latem dziki chmiel, na ktrym mszyce rwnie eruj. - liwy opryskiwa rodkiem zawierajcym 50% soli sodowej DNOC w steniu 1% w celu zniszczenia zimujcych jaj mszyc. - W okresie od czerwca do zbioru chmielu wykonywa opryski przy wykorzystaniu probiotycznych mikroorganizmw z dodatkiem fermentowanego ekstraktu z mniszka lekarskiego i mleczu polnego. Kompozycje rodkw na bazie probiotycznych mikroorganizmw z innymi ekstraktami rolinnymi rwnie skutecznie ograniczaj rozwj mszycy liwowo chmielowej, jednak ekstrakty z mniszka i mleczu s zdecydowanie najskuteczniejsze w walce z tym szkodnikiem. Prg szkodliwoci mszycy liwowo chmielowej na chmielu przy wykorzystaniu rodkw
45
biologicznych jest zdecydowanie niszy, ni przy zwalczaniu chemicznym. Naley starannie monitorowa plantacj, i ju po stwierdzeniu rednio 5 15 osobnikw bezskrzydych na 1 liciu wykona zabieg ochronny. W celu uzyskania podanego efektu zabieg naley wykona 3 do 5 razy co 5 7 dni. Jednorazowy zabieg nie zapewnia wysokiej skutecznoci zwalczania. rodki biologiczne dziaaj powoli, a ich trwao i fotostabilno na rolinie jest mniejsza ni rodkw chemicznych. W wyniku dziaania rodkw biologicznych mszyce najpierw nieruchomiej, ograniczaj erowanie, nastpnie zamieraj przybierajc form brunatnych mumii, ktre spadaj z lici. Dla uzyskania podanego efektu trzeba w sezonie wegetacji wykona kilka zabiegw oprysku. Nie naley oczekiwa wysokiej skutecznoci takich zabiegw po kilku godzinach od pierwszego oprysku, tak jak to dzieje si przy stosowaniu rodkw chemicznych. - Po wyczerpaniu wszystkich moliwoci, jakie daj rodki biologiczne, w produkcji integrowanej przewiduje si stosowanie rodkw chemicznych do ochrony rolin chmielu przed erowaniem mszyc. Asortyment rodkw mszycobjczych do stosowania na rolinach chmielu jest szeroki. Dostpne s rodki na bazie takich substancji aktywnych jak: imidacloprid , alfa cypermetryna, lambda cyhalotryna czy spirotetramat. Decyzj o wykonaniu zabiegu podejmuje si, gdy liczba szkodnikw na rolinach przekracza warto progow. Wykonywanie zabiegu chemicznego zwalczania szkodnika, zanim jego liczebno osignie warto progow, jest z ekonomicznego i ekologicznego punktu widzenia nieuzasadnione. Dla mszycy liwowo-chmielowej zwalczanej na chmielu przy uyciu rodkw chemicznych przyjmuje si dwa progi szkodliwoci: 1. od rozpoczcia wegetacji do pocztku kwitnienia rednio od 100 do 200 osobnikw bezskrzydych na 1 liciu, 2. od pocztku kwitnienia do zbioru chmielu obecno na liciach pojedynczych mszyc bezskrzydych. Celowo wstrzymania si z wykonaniem pierwszego zabiegu przed osigniciem przez mszyce wartoci progowej znajduje dodatkowe uzasadnienie, jeeli wemie si pod uwag naturaln redukcj liczby owadw w wyniku niesprzyjajcych dla ich rozwoju warunkw pogodowych albo ograniczania jej populacji przez wrogw naturalnych. W ostatnich latach dosy czsto obserwuje si w pierwszej dekadzie lipca zahamowanie rozwoju mszyc bezskrzydych po pocztkowym dynamicznym wzrocie ich populacji, a od poowy lipca, a do zbioru cakowite ich obumarcie. Przy
46
prowadzonych wic systematycznie obserwacjach wystpowania mszycy mona byo w niektrych sezonach wegetacji zrezygnowa ze zwalczania mszyc przy uyciu chemicznych rodkw mszycobjczych. Naturaln redukcj populacji obserwuje si od 1995 roku, kiedy do zwalczania mszyc coraz powszechniej zaczto stosowa preparat nalecy do grupy nitroquanidin. rodek moe by stosowany tradycyjnie, tj. przez oprysk, ale rwnie przez tzw. pdzlowanie czyli nanoszenie go pdzlem lub specjalnym dozownikiem na doln cz pdu roliny chmielowej. Preparat wykazuje dziaanie kontaktowe powierzchniowe, ale rwnie odkowe, gdy jest w rolinie przemieszczany systemicznie. Pdzlowanie rodka jest szczeglnie zalecane, gdy caa substancja aktywna jest pobierana przez rolin, przy oprysku natomiast nawet 30% substancji aktywnej jest tracone w wyniku dryfu powietrznego, tra a do gleby i wd gruntowych obciajc rodowisko. Preparaty z grupy nitroquanidin aplikowany przez oprysk wykazuje dziaanie mszycobjcze prawie natychmiast po wykonaniu zabiegu, natomiast aplikowany przez pdzlowanie zalenie od wilgotnoci gleby zaczyna dziaa po 2 6 tygodniach. Decyzj o wyborze rodzaju aplikacji podejmuje sam plantator, biorc pod uwag pozostajce w jego dyspozycji rodki techniczne, pracochonno, warunki pogodowe, wilgotno gleby i faz rozwojow rolin. Jednokrotne zastosowanie preparatu z grupy nitroquanidin w sezonie wegetacji zabezpiecza zwykle roliny chmielu przed erowaniem mszyc a do zbioru. Gdyby jednak przed zbiorem chmielu na rolinach pojawiy si mszyce, naley wykona zabiegu oprysku przy uyciu preparatu kontaktowego o odpowiednio krtkim okresie wegetacji. Jeeli plantator decyduje si na ochron rolin chmielu bez uycia nitroquanidin, to musi liczy si z koniecznoci przeprowadzenia 2 4 zabiegw przy wykorzystaniu preparatw kontaktowych. Naley przy tym pamita o zasadzie rotacji uywanych w kolejnych zabiegach preparatw, przestrzeganiu okresw ich karencji i warunkw temperatury w jakich zachowuj skuteczno oraz oglnych zasad obowizujcych przy wykonywaniu zabiegw ochrony chemicznej.
47
Przdziorek chmielowiec
(Tetranychus urticae Koch.), Cechy rozpoznawcze Zimujce samice s barwy tawej z dwoma ciemnymi plamami po bokach ciaa. Samice te ksztatu owalnego o dugoci okoo 0,5 mm maj 4 pary odny. Na liciach skadaj kuliste, perowo kremowe jaja, z ktrych wylgaj si larwy. Kolejne, letnie pokolenia samic mog przybiera kolor rowy, zielonkawy i szary. Rozwj Przdziorek chmielowiec jest roztoczem erujcym na ponad 200 gatunkach rolin, w tym rwnie na chmielu. Optymalne warunki rozwoju szkodnika wystpuj w wysokiej temperaturze powietrza tj. powyej 25C i maej wilgotnoci powietrza tj. od 35% do 50%. Szkodnik stanowi najwiksze zagroenie dla plantacji zaoonych na glebach lekkich i rednio zwizych. W acuchu pokarmowym przdziorka wane ogniwo stanowi chwasty pokrzywowate, std naley starannie usuwa je z plantacji. Na wiosn z gleby, resztek rolin pozostawionych na plantacji i supw konstrukcji nonej wychodz zimujce samice. Na liciach skadaj jaja, z ktrych wylgaj si larwy erujce podobnie jak postacie dorose na liciach, w kwiatostanach i w szyszkach. Podno samic dochodzi do 150 jaj, a rozwj jednego pokolenia w sprzyjajcych warunkach moe trwa nawet mniej ni 10 dni. Natomiast w sezonie jedna zimujca samica za porednictwem kolejnych pokole moe da potomstwo liczce 2 miliardy osobnikw. Na jednym liciu roliny chmielowej moe erowa nawet par tysicy osobnikw przdziorka chmielowca w rnych stadiach rozwojowych. W miejscu erowania wida biaawe wylinki larw przechodzcych kolejne stadia rozwojowe i pajczynk. Po rozroniciu si rolin na konstrukcji nonej i zwarciu anu, szkodnik przechodzi na inne roliny na plantacji. Pojedyncze osobniki mog te by przenoszone przez wiatr.
48
Szkodliwo W ostatnich latach ten roztocz wystpuje w kadym roku na rolinach chmielu. Przy niestarannym zwalczaniu, szkodnik moe cakowicie zniszczy plony. Jeli wiosna jest sucha i upalna, to od najmodszych stadiw rozwojowych roliny chmielu mog by opanowane przez przdziorki. Szkodnik zasiedla najpierw dolne, pniej grne partie rolin, na plantacji za zasiedlanie rozpoczyna si od rolin skrajnych Roztocze wystpujc w znacznych ilociach chroni si na dolnej stronie blaszki liciowej pod warstw gstej pajczynki, ktra utrudnia lub wrcz uniemoliwia dotarcie do szkodnika rozpylanych preparatw przdziorkobjczych. erowanie przdziorka chmielowca na liciach, w kwiatach i szyszkach, polegajce na wysysaniu sokw, powoduje w rolinach zaburzenia w przemieszczaniu substancji pokarmowych. Uszkodzone licie intensywniej oddychaj, zwiksza si transpiracja m.in. w wyniku zego funkcjonowania aparatw szparkowych, zmniejsza si zawarto chlorolu. Szkody powodowane przez przdziorka chmielowca na chmielu okrela si mianem zgorzeli miedziowej. W wyniku nakuwania i wysysania sokw licie kn, nastpnie przybieraj kolor miedziano brunatny i zasychaj. Zmiany barwy obejmuj rwnie szyszki, ktre s miedziano czerwone, sabo wyksztacone i nie zamykaj si. Zwalczanie Kontrol plantacji, a zwaszcza rolin na skraju plantacji, naley prowadzi za pomoc lupy od wczesnej wiosny najpierw w odstpach 10 dniowych, a nastpnie 7 dniowych. Ma to bardzo istotne znaczenie, gdy nie wykonanie zabiegu w odpowiednim czasie powoduje przenoszenie si szkodnika na nastpne roliny chmielu i cakowite opanowanie plantacji. Zabiegi zwalczania biologicznego naley rozpocz, gdy rednio na jednym liciu stwierdza si erowanie 5 osobnikw. Wszystkie fermentowane ekstrakty rolinne stosowane w mieszaninach z probiotycznymi mikroorganizmami skutecznie zwalczaj tego roztocza, dlatego zwykle nie ma potrzeby wykonywania zabiegw specjalnie przeciw przdziorkowi chmielowcowi. Jest on zwalczany skutecznie, niejako przy okazji wykonywania zabiegw przeciwko chorobom grzybowym.
49
Po wyczerpaniu wszelkich moliwoci zwalczania roztocza metodami biologicznymi, w integrowanej produkcji przewiduje si uycie rodkw chemicznych. Zabieg chemicznego zwalczania naley wykona natychmiast po stwierdzeniu nieznacznego przekroczenia progu zagroenia, ktry wynosi 5 osobnikw dorosych na 1 liciu. W starszych fazach rozwojowych rolin naley stosowa do opryskw maksymaln ilo wody tj. 2500 3000 L na 1 ha. Znaczna masa pdw, lici i szyszek moe by dokadnie pokryta na caej powierzchni substancj aktywn tylko wtedy, gdy jest ona podana w duej iloci wody. Obecnie do chemicznego zwalczania przdziorka chmielowca poleca si preparat na bazie propargitu.
Opuchlak lucernowiec
(Otiorrhynchus ligustici L.) Cechy rozpoznawcze Chrzszcze dugoci 9-14 mm s czarne, na pokrywach maj czerwonawe szczecinki oraz szare uski tworzce nieregularne plamki. Ciao silnie wypuke , gowa wyduona w gruby ryjek. Larwy s pocztkowo mlecznobiae, pniej tobiae, misiste, o trzech parach ng, z brzow gow. Larwy po zakoczeniu wzrostu osigaj dugo okoo 1,5 cm Rozwj Peny cykl rozwojowy tego owada trwa 2 lata. Z jaj skadanych do gleby w pobliy karp, w lipcu wylgaj si larwy, ktre eruj do koca okresu wegetacji na korzeniach chmielu. Na zim larwy schodz do gbszych warstw gleby na gboko 60 80 cm. Na wiosn larwy nie podejmuj erowania, lecz zapoczwarczaj si. Po okoo 3 tygodniach z poczwarki wychodzi mody chrzszcz, pocztkowo o barwie kremowej, po kilku dniach przybiera kolor szaro ziemisty, typowy dla osobnikw dorosych. Chrzszcze po wyjciu z poczwarki nie eruj, lato spdzaj
50
w glebie w pobliu karp, a na zim schodz w gb gleby na gboko 50 60 cm. Wczesn wiosn wychodz na powierzchni i w soneczne dni eruj na modych pdach chmielu obgryzajc stoki wzrostu. Na noc i w dni pochmurne, chodne, chrzszcze chowaj si pod grudami gleby i w glebie na gbokoci 2 3 cm, gdzie mog rwnie erowa na szczytach wyrastajcych z karp pdw. Dorose chrzszcze dugoci okoo 1,3 1,5 cm maj zronite pokrywy i nie posiadaj skrzyde. Chrzszcze eruj do koca maja, a nastpnie schodz do gleby i skadaj jaja, a nastpnie obumieraj. Podno samic moe wynosi nawet 600 jaj. W cyklu rozwojowym opuchlaka lucernowca wystpuj wycznie samice, ktre skadaj niezapodnione jaja. Nie stwierdzono wystpowania samcw. W wyniku erowania larw na podziemnych czciach rolin najmodsze korzenie s obgryzione, a w starszych korzeniach widoczne s wyjedzone charakterystyczne jamki i rynienki. Mode pdy ukazujce si na wiosn maj uszkodzone stoki wzrostu lub szczyty pdw s cakowicie odgryzione. Przy masowym wystpowaniu chrzszczy brakuje silnych pdw odpowiednich do naprowadzania. Pdy uszkodzone maj zahamowany wzrost, na przewodnikach czsto nie osigaj wysokoci konstrukcji nonej, zawizywane szyszki s sabo wyksztacone, a plony bardzo niskie. Ogodzone karpy nie rozrastaj si, ich masa jest maa, a w kolejnych sezonach wegetacji prchniej i gnij. Szkodliwo Ocenia si, e ponad 30 % powierzchni upraw chmielu w Polsce jest zagroonych z powodu erowania opuchlaka lucernowca. Szczeglnie dogodne warunki rozwoju szkodnik ten napotyka na glebach piaszczysto-gliniastych, na agodnych zboczach o wystawie poudniowej, szybko ogrzewajcych si wiosn. Znane s przypadki wystpowania na jednej karpie ponad 100 larw erujcych na korzeniach i 40 chrzszczy niszczcych pdy nadziemne. Osabione w wyniku erowania larw i chrzszczy roliny s szczeglnie podatne na infekcj przez grzyby patogeniczne zasiedlajce rodowisko glebowe, a wywoujce widnicie rolin. Przy tak licznej populacji tego szkodnika roliny s cakowicie zniszczone i obumieraj.
51
Zwalczanie Okrelenie liczby larw erujcych na korzeniach jest niemoliwe, dlatego prg zwalczania opuchlaka lucernowca na chmielu wyznacza liczba chrzszczy. Przyjto, e zabieg ich zwalczania naley przeprowadzi, jeeli na 3 kolejnych przegldanych karpach stwierdza si obecno 1 lub wicej chrzszczy. Tak niska warto progu zwalczania, przy ktrej nie obserwuje si jeszcze wpywajcych na wielko i jako plonw uszkodze, skania niekiedy plantatorw do lekcewaenia zalece. Jest to decyzja bardzo ryzykowna, gdy w krtkim czasie populacja opuchlaka moe znacznie wzrosn i na skuteczn interwencj bdzie za pno. Do zwalczania opuchlaka lucernowca na chmielu poleca si biologiczny rodek zoony z fermentowanego ekstraktu z wrotyczu i preparatw na bazie mikroorganizmw probiotycznych. Pasowy oprysk wykonany na wiosn w okresie ukazywania si pdw chmielu oraz masowego wychodzenia z gleby i erowania chrzszczy opuchlaka lucernowca daje bardzo dobre rezultaty. Zabieg powtarzany 3 krotnie w odstpach dwu trzy dniowych bardzo skutecznie zwalcza tego szkodnika. Chrzszcze wychodz na powierzchni gleby i po zetkniciu si ze rodkiem biologicznym zamieraj nie podejmujc przynoszcego straty erowania. Naley podkreli, e stosowany w tym okresie rodek biologiczny zwalcza rwnoczenie grone szkodniki glebowe: pdraki i drutowce odporne na rodki chemiczne. W ochronie chemicznej chmielu przed opuchlakiem lucernowcem poleca si preparat Orthene 75SP. Mona go stosowa zarwno w postaci oprysku, jak i przez podlewanie. Oprysk pasowy zaleca si wykonywa w okresie ukazywania si pdw chmielu, co zalenie od odmiany, terminu cicia i warunkw pogody nastpuje zwykle w kocu marca lub w kwietniu. Oprysk jest zabiegiem szybkim i atwym do wykonania. Naley jednak pamita, e rozpylana ciecz w wyniku dryfu powietrznego jest znoszona na tereny ssiadujce z plantacj. Dlatego bezpieczniej jest wykona zabieg podlewania rolin, gdy preparaty do zwalczania opuchlaka lucernowca, wykazuj dziaanie powierzchniowe, ale rwnie ukadowe. Ze wzgldu na gniazdowy charakter wystpowania tego szkodnika na plantacjach chmielu, celowe jest okrelenie granic powierzchni opanowanej i wykonanie zabiegu chemicznego zwalczania tylko na wydzielonym fragmencie plantacji. Przeprowadzanie zabiegu chemicznego na
52
caej plantacji, w wypadku wyranie gniazdowego wystpowania opuchlaka, jest z ekonomicznego, organizacyjnego i ekologicznego punktu widzenia nie uzasadnione. Bez wzgldu na sposb aplikacji preparatu, zabieg naley wykona w dniu sonecznym, ciepym, gdy wtedy chrzszcze wychodz z gleby i masowo eruj. Ze wzgldu na 2 letni cykl rozwojowy tego szkodnika zabieg zwalczania naley wykonywa przez kolejne 2 3 lata, bowiem polecane preparaty niszcz tylko formy dorose, czyli chrzszcze. Naley wic liczy si, e przebywajce w glebie nie aktywne stadia rozwojowe w nastpnym roku osign dojrzao i podejm erowanie.
Omacnica prosowianka
(Pyrausta nubilalis Hbn.) Cechy rozpoznawcze Omacnica prosowianka jest motylem nocnym (m), o ubarwieniu beowo brzowym. Zoa jaj licz zwykle od 5 do 25 sztuk i s skadane na dolnej stronie blaszki liciowej. Pojedyncze, owalne jaja o wymiarach 1 mm x 0,75 mm s uoone dachwkowato i okryte kremowo-bia osonk. Po kilku dniach z jaj wylgaj si kremowe larwy o czarnej gowie. Larwy ostatniego stadium rozwojowego s barwy cielistej, z brzowymi plamkami na grzbiecie i na bokach oraz ciemn przepask na grzbiecie. Zalenie od stadium rozwojowego dugo larwy wynosi od 1,6 mm do 20,0 mm. Rozwj Samice odbywaj loty i skadaj jaja na liciach chmielu, najczciej w drugiej poowie czerwca i na pocztku lipca, cho spotykano zoa jaj tego motyla rwnie w poowie maja. Wylge z jaj larwy po kilku dniach erowania na liciach, najczciej w kcikach nerww liciowych, niekiedy rwnie w miejscu otarcia pdu przez drut przewodnika, wgryzaj si do pdu. O obecnoci larw wiadcz otwory w pdzie, z ktrych wysypuj si trociny zmieszane z odchodami. W jednym pdzie moe prze-
53
bywa rwnoczenie kilka larw, natomiast w jednym midzywlu eruje zwykle tylko jedna larwa. W wyniku uszkodzenia rdzenia odygi zakcony jest obieg wody w rolinie, w grnych partiach rolin na pdach bocznych widn i zasychaj licie i szyszki. Larwy zimuj w pdach, na wiosn nastpuje ich przepoczwarczenie i wylatuj osobniki dorose. Rozwojowi tego motyla sprzyjaj warunki klimatu stepowego, ciepego. W warunkach obserwowanego od kilku lat wyranego ocieplenia klimatu, naley liczy si w kadym roku z zasiedlaniem rolin chmielu przez tego szkodnika. Szkodliwo Od poowy lat dziewidziesitych na Lubelszczynie na licznych plantacjach chmielu obserwuje si wystpowanie na rolinach chmielu larwy omacnicy prosowianki. Szkodnik ten w latach 1960-1995 tylko sporadycznie wystpowa na rolinach chmielu, co byo m. in. wynikiem powszechnego stosowania insektycydw kontaktowych z grupy karbaminianw i fosforoorganicznych. Preparaty te stosowane przede wszystkim do zwalczania mszycy liwowo-chmielowej, ograniczay rwnie rozwj omacnicy prosowianki. W ostatnich latach do zwalczania mszycy liwowo-chmielowej stosuje si powszechnie preparat na bazie imidaclopridu , bardzo skutecznie niszczcy mszyce, nie niszczcy larw omacnicy prosowianki. Larwy omacnicy prosowianki eruj wewntrz pdu roliny chmielowej. W jednym pdzie do wysokoci 4 m moe erowa nawet 15 larw. W wyniku erowania uszkodzony jest rdze odygi, zakcony jest obieg wody w rolinie, a w latach suchych moe doj do widnicia i zasychania pdw bocznych, szyszki s drobniejsze i lejsze. Zwalczanie Do skutecznych i najprostszych metod zwalczania tego szkodnika naley staranne palenie w zimie wyschnitych pdw chmielu, w tym rwnie odziomkowych ich odcinkw, pozostawianych na karpie przy cinaniu rolin. Celowe jest rwnie wycinanie i palenie suchych pdw dzikiego chmielu. Zabiegi chemicznego zwalczania larw omacnicy prosowianki na chmielu wykonuje si po stwierdzeniu pierwszych zoy jaj na liciach. Okres lotu motyli i skadania jaj jest dugi, moe trwa od pierwszej de-
54
kady maja do poowy lipca. W tym czasie co 4 5 dni naley bardzo starannie przeglda roliny, a po stwierdzeniu na dolnej stronie lici jaj natychmiast wykona zabieg oprysku. Preparaty chemiczne wykazuj skuteczno owadobjcz przez 10 14 dni, dlatego szczeglnie na plantacjach, na ktrych omacnica prosowianka wystpia w znacznym nasileniu w latach poprzednich, zabieg naley powtrzy po 2 tygodniach. Do preparatw skutecznie niszczcych larwy omacnicy prosowianki nale: Karate 2,5EC w steniu 0,03% oraz Marshal 25CS i Marshal 250EC w steniu 0,1%. Naley podkreli, e podstawowym warunkiem skutecznego zwalczania omacnicy prosowianki jest wykonanie zabiegu w okresie erowania larw na powierzchni lici, a wic przed ich wgryzaniem si do wntrza pdu. Preparaty zarejestrowane do zwalczania omacnicy prosowianki wykazuj dziaanie kontaktowe, powierzchniowe, std larwy erujce w rdzeniu pdu rolin chmielu nie s zwalczane. (Psylliodes attenuata Koch.) Cechy rozpoznawcze Chrzszcze o ciele smukym, opywowym, dugoci okoo 3 mm, s lnico - czarne, maj zronite pokrywy, nie posiadaj wic skrzyde. Trzecia para odny przystosowana jest do skakania, co upodabnia ich sposb poruszania si do pche. Biaawe larwy maj dugo 3 mm, ciemn gow i trzy pary krtkich odny. Rozwj Pcheka chmielowa zimuje w fazie chrzszcza w glebie, pod resztkami rolinnymi. Wczesn wiosn chrzszcze pierwszego pokolenia eruj na pokrzywach, a nastpnie zasiedlaj mode pdy chmielu wygryzajc na blaszkach liciowych drobne otwory lub nawet je szkieletujc, powodujc w ten sposb zahamowanie wzrostu rolin. W czasie masowego erowania, tj. podczas ciepej i sonecznej pogody, moe doj do zamierania uszkodzonych pdw. W czerwcu chrzszcze skadaj jaja do wierzchniej warstwy gleby, a wylge po kilku dniach larwy ywi si modymi korzonkami, nie powodujc znacznych uszkodze. Larwy eruj w glebie okoo 4 6 tygodni, nastpnie przepoczwarczaj si, a po
Pcheka chmielowa
55
trzech tygodniach z poczwarki wychodz chrzszcze drugiego pokolenia. Intensywno i szkodliwo erowania chrzszczy znacznie maleje w fazie dynamicznego przyrostu wysokoci i masy rolin. eruj one na liciach pdw bocznych, gwnie jednak na listkach okrywowych szyszek. Szyszki takie maj czciowo wygryzione osadki, s zdeformowane i pozbawione czci listkw okrywowych. W przypadku znacznych uszkodze szyszki przedstawiaj ma warto dla przemysu piwowarskiego. Po zbiorze chmielu chrzszcze przebywaj jeszcze jaki czas na rolinach chmielu pozostawionych na plantacjach, nastpnie przechodz na chwasty i w padzierniku schodz do gleby, gdzie zimuj na gbokoci okoo 10 cm. Szkodliwo Gradacji szkodnika naley oczekiwa w latach o wczesnej i ciepej wionie, na glebach bogatych w resztki rolinne, rwnie ob cie nawoonych organicznie obornikiem somiastym, ktry stwarza dogodne warunki do zimowania chrzszczy. Najwiksze szkody wyrzdza w pocztkowym okresie rozwoju rolin tj. przed naprowadzeniem rolin na przewodniki i po naprowadzeniu, w okresie wiosennych niedoborw wilgoci w glebie. Zwalczanie Do rolin ywicielskich pcheki chmielowej nale chwasty pokrzywowate. Szkodnik odbywa na nich cz cyklu yciowego. Usuwanie chwastw rosncych w pobliu plantacji uniemoliwia szkodnikowi odbycia penego cyklu rozwojowego. Szkodnik jest niszczony w trakcie wykonywania zabiegw zwalczajcych opuchlaka lucernowca. Fermentowany ekstrakt z wrotyczu z dodatkiem probiotycznych mikroorganizmw bardzo skutecznie niszczy chrzszcze pcheki chmielowej. Chemiczne zwalczanie pcheki chmielowej, w przypadku rzeczywistego zagroenia plantacji, naley prowadzi na wiosn, przed naprowadzeniem pdw na przewodniki. Naley wykona wtedy oprysk pasowy, zuywajc na 1 ha od 150 do 300 L cieczy roboczej preparatem z grupy karbaminianw. Zabiegi chemicznego niszczenia mszycy liwowo-chmielowej przy uyciu preparatw kontaktowych aplikowanych przez oprysk niszcz rwnoczenie chrzszcze pcheki chmielowej.
56
Paciepnica ziemniaczana
(Hydroecia micacea Esp.). Cechy rozpoznawcze Motyle maj rozpito skrzyde okoo 5 mm, skrzyda s brunatne z janiejszym obrzeeniem zewntrznym, na ktrym widoczne s nerkowate plamki. Skadane przez nie jaja s pkuliste, biaawo -te, pniej czerwonawo te. Wewntrz pdu chmielu eruje czerwonawo cielista larwa dugoci do 5 cm. Rozwj Na wiosn mode pdy wyrastajce z karp maj grny odcinek laskowato zagity ku doowi, widn a nastpnie zasychaj. U podstawy pdu znajduje si otwr, z ktrego moe wydostawa si luzowata wydzielina. Wewntrz pdu eruje larwa penetrujca pd do wysokoci 30 cm. Po kilku dniach larwa opuszcza zasiedlony pd i wgryza si do innego, zdrowego. Po zabiegu przyorania karp erowanie larw paciepnicy ziemniaczanej koczy si. Po zakoczeniu erowania w pdzie, larwy schodz do gleby, gdzie przez jaki czas eruj na korzeniach. W lipcu i sierpniu larwy zapoczwarczaj si, a od sierpnia do padziernika wylatuje posta dorosa owada motyl. Na jesieni motyle skadaj jaja na rnych rolinach uprawnych i chwastach, szczeglnie na perzu. Paciepnica ziemniaczana zimuje w fazie jaja chocia motyle wylatujce pn jesieni mog rwnie przezimowa. Na wiosn z jaj wylgaj si larwy, ktre zasiedlaj mode pdy. Szkodliwo Jest to szkodnik o maym znaczeniu gospodarczym. W Polsce od wielu lat tylko sporadycznie wystpuje na nielicznych plantacjach zaoonych na glebach wilgotnych, szczeglnie zaniedbanych, silnie zachwaszczonych perzem bdcym jednym z jego ywicieli. W wyniku erowania larw tego motyla cz modych pdw wyrastajcych na wiosn z karpy moe by zniszczona i wybr pdw do naprowadzania moe by ograniczony.
57
Zwalczanie Zaleca si staranne odchwaszczanie plantacji i jej okolic, ze szczeglnym zwrceniem uwagi na zwalczanie perzu. Szczeglnie naley dba o czysto plantacji od poowy lipca do zbioru, kiedy samice skadaj jaja. Na wiosn pdy obumare w wyniku erowania szkodnika naley usun z plantacji i spali. W przypadkach silnego opanowania plantacji przez szkodnika, natychmiast po stwierdzeniu pierwszych objaww naley wykona zabieg chemiczny aplikujc preparaty z grupy karbaminianw lub fosforoorganicznych przez oprysk pasowy lub podlewanie rolin. Za prg zagroenia przyjmuje si: na modych plantacjach 1 uszkodzony pd na 10 ocenianych karpach, na starszych plantacjach od 2 do 3 uszkodzonych pdw na 10 ocenianych karpach. (Elateridae) Cechy rozpoznawcze Chrzszcze dojrzae maj dugo od 7 do 14 mm, ciao wyduone, rwnowskie, pokrywy s brunatne, jednolicie granatowe lub ziemisto-szare, niekiedy bruzdkowane. Pooone na grzbiecie wykonuj charakterystyczne podskoki. Larwy czyli drutowce s twarde, silnie wyduone, te lub pomaraczowe, z trzema parami krtkich ng i maj dugo od 2 do 25 mm. Rozwj Drutowce s larwami rnych gatunkw chrzszczy, z ktrych liczne mog erowa na chmielu, np. osiewnik rolowiec (Agriotes lineatus), osiewnik ciemny (Agriotes obscuratus), osiewnik skibowiec (Agriotes sputator), osiewnik obrzeek (Agriotes ustulatus), zaciosek kruszcowy (Salatosomus aeneus). Samica skada jaja do gleby w pobliu karpy. Larwy eruj przez 2 do 5 lat zalenie od gatunku i warunkw rozwoju, dlatego mona spotka rwnoczenie wszystkie stadia rozwojowe tego chrzszcza. Na zim schodz do gbszych warstw gleby. Przepoczwarczenie nastpuje w kocu lata, jesieni pojawiaj si stadia dorose spdzajce zim w komorze poczwarkowej i uaktywniajce si dopiero wiosn. Roliny,
Spryki
58
na ktrych eruj drutowce s osabione, ich wzrost jest zahamowany. Przy licznej populacji drutowcw roliny mog nie osign wysokoci konstrukcji nonej, plony s bardzo niskie. Szkodliwo Szkody wyrzdzane przez drutowce maj charakter lokalny. Uszkodzeniu ulegaj gwnie mode roliny na nowo zakadanych plantacjach po wieloletnich uytkach zielonych. Postaci szkodliw s larwy nazywane drutowcami, uszkadzajce wiosn i w lecie korzenie oraz wierzchoki modych pdw przed ich ukazaniem si nad powierzchnia gleby. Zwalczanie Drutowce, tak jak inne szkodniki glebowe s skutecznie zwalczane przez fermentowane ekstrakty rolinne z dodatkiem mikroorganizmw probiotycznych aplikowane na wiosn pasowo na mode pdy w trakcie zwalczania opuchlaka lucernowac. Chemiczne zwalczanie drutowcw prowadzi si w okresie odkrywania karp przy uyciu preparatw zalecanych do zwalczania opuchlaka lucernowca. Najlepsze efekty osiga si aplikujc ciecz robocz przez podlewanie rolin. (Agrotis spp.) Cechy rozpoznawcze redniej wielkoci motyle maj rozpito skrzyde 35-50 mm. Pierwsza para skrzyde jest ubarwiona szaro, a druga jasno lub nawet biao. Gsienice maj barw ciemn, najczciej ziemistooliwkow z niewyranym rysunkiem. Rozwj Na chmielu najczciej spotyka si gsienice rolnicy zbowki (Agrotis segetum). Motyle skadaj jaja w maju na chwastach. Wylge larwy przechodz na chmiel, gdzie eruj do jesieni na czciach podziem-
Rolnice
59
nych w nocy i nadziemnych w dzie. Mode, sabe roliny gin, starsze maj zahamowany wzrost i rozwj. Larwy przechodz trzy fazy rozwojowe osigajc dugo okoo 5 cm. Zimuj w glebie, a wiosn przepoczwarczaj si. Wylot motyli nastpuje w maju. Szkodliwo Rolnice nie maj wikszego znaczenia gospodarczego, jednak w lata ciepe i suche wystpuj w wikszym nasileniu. Rolnica zbowka zasiedla gwnie stanowiska o przewiewnych i niezbyt wilgotnych glebach. Zwalczanie Zaleca si staranne niszczenie chwastw na plantacji i w jej ssiedztwie oraz na wiosn stosowanie preparatw zalecanych do zwalczania opuchlaka lucernowca.
Chrabszcze
(Melolontha F.) Cechy rozpoznawcze Owad dorosy to chrzszcz z rodziny ukowatych. Jego ciao jest cylindryczne, wyduone, dugoci 20-25 mm. Pokrywy, czuki i nogi s brzowobrunatne, reszta ciaa czarna. Odwok owada jest do duy, a po jego bokach znajduj si rzdy trjktnych, biaych plam. Czuki due, wachlarzowate, zoone u samcw z 7, a u samic z 6 pytek. Jaja s tawe, wielkoci ziarna prosa, skadane w zoach po 25-30 sztuk. Larwa zwana pdrakiem, biaa, pniej kremowobiaa, wygita w podkwk, z du, brunatn gow i trzema parami silnych ng. Po trzech, czterech latach rozwoju osiga dugo ok. 5 cm. Rozwj Larwy zimuj w glebie. Cykl rozwojowy trwa zwykle zalenie od gatunku 2 5 lat. Postacie dorose wychodz na wiosn i prowadz er uzupeniajcy na liciach i organach generatywnych drzew liciastych
60
i przelatuj na ssiednie uprawy (np. chrabszcz majowy Melolontha melolontha) lub nie pobieraj pokarmu (np. guniak czerwczyk Amphimallon solstitiale). Samice skadaj jaja w glebie w pobliy rolin np. chmielu. W lipcu wylgaj si larwy, zwane pdrakami. Larwy eruj na czciach podziemnych przez 3 4 lata przechodzc kilka faz rozwojowych. Larwy ostatniego pokolenia maj kremowo - biae powoki, przez ktre wida wypeniony treci ukad pokarmowy. W cigu dwch pierwszych lat rozwoju larwy odywiaj si gwnie martw substancj organiczn i drobnymi korzonkami nie wyrzdzajc wikszych strat. W trzecim i czwartym roku cyklu rozwojowego larwy s bardzo aroczne, obgryzaj korzenie, a rwnie mog podgryza mode pdy nadziemne. W ostatnim roku rozwoju larwa przepoczwarcz si na jesieni i w komorze poczwarkowej zimuje w stadium owada dojrzaego. Szkodliwo Gradacja szkodnikw wystpuje tylko lokalnie co kilka lat i moe trwa 2 3 sezony. Szczeglnie naraone s plantacje pooone w ssiedztwie zaniedbanych uytkw zielonych, w ssiedztwie lasw i zaroli, zaoone na glebach ciepych i przepuszczalnych. Przy masowym wystpieniu wzrost i rozwj pojedynczych rolin moe by zahamowany, a plony szyszek nisze. Zwalczanie Preparaty biologiczne na bazie mikroorganizmw probiotycznych z dodatkiem fermentowanego wycigu z wrotyczu stosowane na wiosn w opryskach pasowych bardzo skutecznie zwalczaj szkodnika. Zwykle naley wykona 3 zabiegi w odstpach dwu - trzy dniowych dla uzyskania dobrej skutecznoci zwalczania. Produkcja integrowana, po wyczerpaniu moliwoci, jakie daj metody biologiczne, zakada rwnie stosowanie preparatw chemicznych z grupy karbaminianw do zwalczania szkodnikw glebowych, przy czym wikszo z nich wykazuje dziaanie na najmodsze stadia larwalne szkodnika.. Preparat nie zwalcza form dorosych i dlatego w latach rjki, w miar moliwoci, w lasach i na terenach zadrzewionych, naley zwalcza je rodkami o dziaaniu kontaktowym (np. pyretroidami) w dawkach jak dla larw szkodnikw licioernych.
61
Wrogowie naturalni szkodnikw

Powszechna chemizacja ochrony chmielu sprawia, e szkodniki traktowane syntetycznymi rodkami owadobjczymi i roztoczobjczymi uodparniaj si na te preparaty, a postpujce obcienie rodowiska naturalnego i samego produktu pozostaociami preparatw zmusza do szukania rozwiza alternatywnych. Coraz czciej do zwalczania szkodnikw wykorzystuje si ich naturalnych wrogw wystpujcych w rodowisku lub wprowadzanych na plantacje w celu zwikszenia ich koncentracji. Biologiczne metody ochrony rolin zyskay na znaczeniu odkd w warunkach laboratoryjnych rozpoczto rozmnaanie drapienych i pasoytniczych owadw i roztoczy i wypuszczano je na plantacjach. Dziki dobrze poznanej biologii szkodnikw i ich wrogw naturalnych, w uprawach pod osonami mona byo cakowicie zrezygnowa ze stosowania chemicznych rodkw ochrony, zastpujc je preparatami biologicznymi. W uprawach polowych i specjalnych, utrzymanie wprowadzonych wrogw naturalnych na danym poziomie jest bardzo trudne z powodu zmiennych warunkw klimatycznych. Wielu wrogw naturalnych szkodnikw chmielu wystpuje na chmielnikach i odgrywa powan rol w ograniczeniu liczby szkodnikw, dlatego warto zapozna si z ich najwaniejszymi przedstawicielami. Aby populacj wrogw naturalnych szkodnikw utrzyma na plantacji na znaczcym poziomie naley do zwalczania szkodnikw uywa rodkw selektywnych, tj. oszczdzajcych inne organizmy poza zwalczanymi. Do takich rodkw naley preparat syntetyzowany na bazie imidaclopridu stosowany do zwalczania mszycy jeli uywany jest w formie pdzlowania, oraz heksytiazox stosowany do zwalczania przdziorka. Zotook pospolity odgrywa znaczna rol w biocenozie upraw. Owad o smukym, delikatnym ciele ma ob cie uykowane skrzyda mienice si w socu rnymi barwami. Czuki s nitkowate, dugie, a oczy due wypuke. Posta dorosa zimuje pod kor starych drzew, w domostwach. Zotook jest barwy zielonej, a pod koniec lata przybiera tawe zabarwienie . Samice skadaj biae jaja umieszczone na kocu nitkowatych wyrostkw . Larwy zotooka odywiaj si mszycami i odgrywaj powan rol wrd czynnikw redukujcych liczebno tych szkodnikw.
62
Gsienniczniki i mszycarze to dwie rodziny nalece do rzdu bonkwek. S to owady redniej wielkoci lub mae, gowa poczona jest z tuowiem za pomoc wskiego trzonka . Samice maj dugie pokadeko, tj. wyrostek na kocu odwoka suce do skadania jaj do jamy ciaa o ary . Z jaj rozwijaj si larwy , ktre eruj w ciele o ary i zabijaj je. Gsienniczniki s parazytoidami mszyc oraz larw motyli i chrzszczy. Spasoytowane mszyce pczniej i twardniej, staj si skrzastymi szarymi lub beowo-brzowymi mumiami. Zimuj w jamie ciaa martwych o ar. Dorose bonkwki wylatuj przez okrgy otwr w tylnej czci mumii. Dobroczynek szklarniowy jest drapienym roztoczem, erujcym na wszystkich stadiach rozwojowych przdziorka chmielowca, przy czym preferuje modsze stadia rozwojowe. Larwy i osobniki dorose aktywnie poszukuj przdziorkw, wysysajc je. Ciao wyssanych przdziorkw kurczy si i zasycha. Osobniki dorose dobroczynka s jasnoczerwone, gruszkowate, posiadaj dugie odna. Jaja s okrge, lekko spaszczone, na pocztku rowe i przezroczyste, pniej ciemniej. Jaja dobroczynka szklarniowego s dwukrotnie wiksze ni jaja przdziorka . Biedronka siedmiokropka naley do rodziny biedronkowatych, ktrych przedstawiciele licznie wystpuj na chmielu tpic mszyce. Cechuj si ogromn podnoci jedna samica skada na liciach od 400 do 700 jaj, w zoach liczcych po kilkanacie jaj, zmieniajcych kolor od bladotego do pomaraczowego. Wylge z jaj larwy s jaskrawo ubarwione i pokryte brodawkami. Brunatne, nieruchome poczwarki s przyczepione do lici gow w d . Dorose chrzszcze dugoci 5 8 mm maj jasnoczerwone pokrywy ozdobione 7 czarnymi, regularnie rozmieszczonymi kropkami . Na mszycach eruj larwy i chrzszcze, jeden osobnik zjada dziennie do 50 mszyc. Biegaczowate to rodzina chrzszczy, czsto bardzo okazaych, spord ktrych liczne gatunki jak np. biegacz ogrodowy prowadz drapieny tryb ycia. yj one na powierzchni gleby, gdzie zarwno formy larwalne jak i dorose zjadaj gsienice motyli. Mae chrzszcze z rodziny kusakowatych s wrogami biologicznymi muchwek (m.in. pryszczarkw) i mszyc. Osobniki dorose rydzenicy, maj smuke wyduone ciao i skrcone czerwono - brunatne pokrywy.
63
Ciao ich jest czarne, dugoci do 2,5 mm. Po bokach odwoka widoczne s mae, zotawe plamki . yj w ziemi odywiajc si larwami i poczwarkami rolinoernych pryszczarkw. Samice skadaj po kilkaset jaj, z ktrych wylgaj si larwy. Larwy wgryzaj si do poczwarek pryszczarkw i na nich pasoytuj. Zimuj larwy w poczwarkach swych o ar. Wrd pryszczarkw i bzygowatych, poza szkodnikami rolin, wystpuj gatunki drapiene. Postacie dorose odywiaj si sokami rolin, nektarem kwiatw i spadzi. Larwy natomiast skutecznie niszcz mszyce erujce na liciach. Larwy pryszczarkw koloru tego lub pomaraczowego wysysaj mszyce, czsto napoczte o ary porzucaj i rozpoczynaj erowanie na nowych, przez co ich skuteczno ronie. Inna muchwka bzyg mszycznik to mucha o dugoci 12mm i czarno-tym ubarwieniu. Wiosn zapyla kwiaty drzew owocowych. Z jaj skadanych na liciach wylgaj si larwy, ktre usadawiaj si w koloniach mszyc i wysysaj je jedn po drugiej . Jedna larwa bzyga tpi dziennie do 100 mszyc. Rodzina dzibakowatych obejmuje drapiene pluskwiaki o paskim, delikatnym ciele. Ich o ara padaj gwnie mszyce. Dziubaek gajowy osiga 4 mm dugoci, jest czarny, pokrywy ma czciowo biae, a czuki i uda te. Zimuj postacie dorose, gwnie samice. W cigu roku rozwijaj si dwa pokolenia. Dziubaek gajowy poza mszycami atakuje rwnie przdziorki . Wrogowie naturalni szkodnikw omwieni powyej stanowi tylko niewielki odsetek gatunkw drapienych i pasoytniczych wystpujcych na rolinach chmielu. S to jednak formy najczciej wystpujce i najliczniej reprezentowane.
64
Podsumowanie
Badania prowadzone nad wykorzystaniem biologicznych rodkw uprawy i ochrony rolin chmielu przed chorobami i szkodnikami wykazay, e istnieje moliwo uprawy chmielu metodami ekologicznymi. Biologiczne metody ochrony rolin oraz nawoenie organiczne i mineralne w postaci mczek skalnych powinny te dominowa w integrowanej produkcji chmielu. rodki na bazie probiotycznych mikroorganizmw i fermentowanych ekstraktw rolinnych skutecznie chroni roliny chmielu przed agrofagami we wszystkich fazach rozwojowych. W integrowanej produkcji chmielu znaczco mona ograniczy nawoenie mineralne, bez obnienia plonu szyszek, stosujc doglebowo probiotyczne mikroorganizmy oraz kompost z pdw chmielu. Znaczn popraw efektywnoci nawoenia organicznego osiga si przez wprowadzenie do pryzmy obornikowej czy kompostowej mikroorganizmw probiotycznych. Przyspiesza si w ten sposb rozkad materii organicznej i zwiksza dostpno dla rolin skadnikw mineralnych oraz znaczco zmniejsza si straty azotu. Celowe jest te dodawanie do pryzmy obornikowej mczki bazaltowej, bdcej rdem cennych skadnikw, szczeglnie mikroelementw. Zaleca si rwnie stosowanie nawozw zielonych wsiewanych w midzyrzdzia o zrnicowanym skadzie gatunkowym. Wszystkie wymienione elementy biologiczne przyczyniaj si do utrzymania chmielu w dobrej kondycji zdrowotnej oraz uzyskania wysokiej jakoci plonu szyszek.
65
Pimiennictwo: 1. Aimovi M. (1965): Upotrebna vrednost nekih fungicida za zatitu hmelja od Pseudoperonospora humuli (Miy. et Tak.) Wils. Savremena poljoprivreda br. 5, Novi Sad, s.10 2. Aimovi M. (1978): Uticaj nekih faktora na populaciju lisne vai (Phorodon humuli Schr.) na hmelju (Humulus lupulus L.) i mogunosti njenog suzbijanja. etvrti jugoslovenski simpozijum za hmeljarstvo. alec 3. Aimovi M., Mijavec A. (1978): Osetljivost sorata hmelja prema Sphaerotheca humuli (D.C.)Burr. etvrti jugoslovenski simpozijum za hmeljarstvo, alec 4. Bontea V., Abraham P. (1967): Ein Beitrag zur Biologie des Falschen Mehltaus (Pseudoperonospora humuli Miy. et Tak. Wilson) am Hopfen. Nachrichtenblatt fr den Deutschen P anzenschutzdienst, He 5. 5. Coley-Smith R.J. (1964): Persistence and identi cation of downy mildew Pseudoperonospora humuli (Miy. et Tak.) Wilson in hop rootstocks. Ann. of Applied Biology, 53. 6. Hoerner R.G. (1969): Hop diseases in United States. e Brewers Digest, Vol. XXIV, No.4 7. Jastrzbski A., Migdal J., Solarska E. (1995): Chmielarskie ABC. IUNG, Puawy, s. 70 8. Kisgeci J. (2002): Hmelj, Partenon, Beograd, , s.380 9. Kohlmann H., Kastner A. (1975): Der Hopfen. Hopfen Verlag, Wolnzach 10.Praca zbiorowa (1961): Chmielarstwo. PWRiL s. 288 11.Praca zbiorowa (1996): Poradnik plantatora chmielu. IUNG, Puawy, s.315 12.Royle J.D. (1970): Infection periods in relation to the natural development of hop downy mildew (Pseudoperonospora humuli). Ann. of Applied. Biol. Pr. Great Britain, 66. 13.Rybaek i in. (1980): Chmelastvi. Statn. zemed. nakl., Praha, 14.Schmidt E.H. (1969): Untersuchungen ber Virosen des Hopfens (Humulus lupulus L.).Phytopathologische Zeitschri , Band 64, Berlin und Hamburg. 15.Solarska E. (1990): Choroby i szkodniki chmielu. S.P./45/, IUNG, s.79 16.Tjamos E.C. (1988): Verticillium dahliae Kleb and Verticillium albo-atrum Reinke and Berthold. European Handbook of Plant Diseases,
66
Blackwell Scienti c Publication, London. 17.Wormald H. (1955): Diseases of Fruits and Hops. Chapter fourteen, London. 18.Zub L. (1962): Uprawa chmielu. Warszawa
Fotogra e: Sebastian Podstawka - s. 5, 8, 11, 14, 17, 20, 27, 65, 67 choroby-szkodniki.pl - s. 44 storczyki.wiki.pl - s. 48 psylla.pl - s. 50 bayercropscience.pl - s. 50 pl.wikipedia.org - s. 53
67
NOTATK I
68

Chmiel Web 2012

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chmiel Web 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dobre praktyki rolnicze w produkcji integrowanej z zastosowaniem poytecznych mikroorganizmw

Prof. dr hab. Ewa Solarska

Dobre praktyki rolnicze w produkcji integrowanej z zastosowaniem poytecznych mikroorganizmw

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Integrowana produkcja chmielu

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Ochrona przed chorobami i szkodnikami

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

5.05 PB 15 L PB + Wrot. 8L+8L PB + Wrot. 17 L + 5 L PB + Cz. 25 L + 8 L PB + Wrot. 45 L + 12 L PB + Mnisz. 45 L + 65 L

19.04 13.05 24.05 4.06 19.06

PB + Wrot. 20 L + 10 L PB 20 L PB + Mnisz. 20 L + 50 L PB + Pokrz. 20 L + 50 L PB + Pokrz. 20 L + 50 L

26.04 24.05 6.06 15.06 18.06 23.06 27.06 9.07 15.07

2 25.05 3 4 9.06 8.07

5 16.07 6 7 8 9 24.07 4.08 10.08 18.08

3.07 PB+Mnisz.+Pokrz. 20 L+5 L+35 L

PB+Mnisz.+Wrot. 17.07 PB + Skrz. 45 L + 45 L + 20 L 20 L + 30 L PB + Mnisz. 45 L + 45 L PB + Mnisz. 45 L + 45 L 31.07 PB + Pokrz. 20 L + 30 L 6.08 PB + Pokrz. 20 L + 30 L

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

13.08 PB + Pokrz. 20 L+30 L 27.08 PB 20 L

23.07 30.07 8.08 20.08 23.08

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Mszyca liwowo-chmielowa Przdziorek chmielowiec

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

NAWOENIE Nawoenie naturalne i organiczne

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Nawoenie fosforem, potasem i magnezem

Niska rednia Wysoka B.wysoka Nadmierna

<10 10-20 20-35 35-60 >60

<8 8-15 15-25 25-50 >50

<12 12-25 25-40 40-60 >60

<15 15-30 30-50 50-70 >70

<2 2-6 6-9 >9 -

<4 4-9 9-12 >12 -

<5 5-12 12-15 >15 -

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Plantacje o plonach do 2 t/ha P 2O 5 135 85 45 25 0 K2O* 260 210 160 80 0 MgO 80 60 40 20 0

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

CHOROBY CHMIELU Mczniak rzekomy chmielu

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU

Prof. Ewa Solarska DOBRE PRAKTYKI ROLNICZE W PRODUKCJI INTEGROWANEJ

Z ZASTOSOWANIEM POYTECZNYCH MIKROORGANIZMW W UPRAWIE CHMIELU