Gaz upkowy wPolsce szanse, wyzwania izagroenia

Pawe Turowski
Istniejce w Polsce regulacje prawne nie gwarantuj wysokich wpyww do budetu ztytuu eksploatacji kopalin. Zperspektywy ewentualnego uruchomienia produkcji gazu upkowego na skal przemysow zmiany legislacyjne wydaj si konieczne. Polski rzd zapowiedzia wprowadzenie zmian wprawie. Europejscy producenci ropy igazu zbudowali system podatkowy pozwalajcy budetowi czerpa wysokie dochody zwydobycia surowcw. Ulgi motywuj koncerny energetyczne do kosztownego uruchamiania nowych z, zastpujcych wyeksploatowane pola. Wiele pastw nadzwyczajne dochody z produkcji surowcw energetycznych gromadzi w specjalnych funduszach majtkowych. rodki s wykorzystywane do rozwoju gospodarczego kraju izapewnienia dobrobytu kolejnym generacjom.

Wkraju toczy si dyskusja dotyczca zasobw gazu upkowego, jednak do chwili obecnej publikowane szacunki oparte s na technice porwnywania struktur geologicznych wystpujcych wPolsce ztymi, zawierajcymi gaz upkowy w Stanach Zjednoczonych. Najprawdopodobniej z powodu przyjtej metody, szacunki przedstawiane przez rne instytucje znacznie si od siebie rni. Najnisze szacunki wskazuj, e zasoby wydobywalne gazu upkowego w Polsce wynosz 1 bln m3 surowca, kolejne podwyszaj t warto do 3blnm3, natomiast wyliczenia amerykaskiej Agencji Informacji Energetycznej z2011r. oceniaj polskie zoa na 5,3 bln m3 gazu1. Wmarcu 2012r. Pastwowy Instytut Geologiczny (PIG) przedstawi raport2, wedug ktrego zasoby gazu upkowego wPolsce mieszcz si w przedziale od 0,34bln
P. Poprawa, Zasoby ipotencja gazu niekonwencjonalnego wPolsce, w: Gaz niekonwencjonalny szansa dla Polski iEuropy? Analiza irekomendacje. Instytut Kociuszki, Krakw 2011, s. 119, http:// ik.org.pl/cms/wp-content/uploads/2011/09/Instytut_Kosciuszki_GNK_raport_29.08.20111.pdf (dostp: 16 stycznia 2012 r.). 2 Ocena zasobw wydobywalnych gazu ziemnego iropy naftowej wformacjach upkowych dolnego paleozoiku w Polsce (Basen batycko-podlasko-lubelski). Raport pierwszy, Pastwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, marzec 2012 r., http://www.pgi.gov.pl/pl/dla-prasy-mainmeu-656/4109-zasobygazu-z-upkow-w-polsce-gwarancja-z-zapasem (dostp: 22 marca 2012 r.).
1

123

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Wykres 1. Szacunki dotyczce zasobw gazu upkowego w Polsce

5300 mld m wydobywalne zasoby gazu upkowego w Polsce (Agencja Informacji Energetycznej; 2011)

3000 mld m wydobywalne zasoby gazu upkowego w Polsce (Advanced Resources International; 2009) 1400 mld m wydobywalne zasoby gazu upkowego
w Polsce (Wood Mackenzie; 2009)

1000 mld m wydobywalne zasoby gazu upkowego wycznie dla 6 koncesji Lane (3 Legs; 2011) 1000 mld m wydobywalne zasoby gazu upkowego
w Polsce (Rystad Energy; 2010)

340-760 mld m wydobywalne zasoby gazu upkowego w Polsce (Pastwowy Instytut Geologiczny; 2012) 140,5 mld m zasoby gazu konwencjonalnego w Polsce 14 mld m roczne zuycie gazu w Polsce 5 mld m roczna produkcja gazu w Polsce 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 mld m

rdo: P. Poprawa, Zasoby i potencja gazu niekonwencjonalnego w Polsce, op. cit., s. 119; Ocena zasobw wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach upkowych dolnego paleozoiku w Polsce (Basen batycko-podlasko-lubelski), op. cit.

do 0,76 bln m3. Rnice midzy najwyszymi i najniszymi prognozami, s bardzo due, cho wszystkie orodki analityczne korzystay z tych samych informacji geologicznych dotyczcych specyfiki podoa skalnego w Polsce. Mona to tumaczy odmienn metodologi wykorzystan przez naukowcw. W uproszczeniu wynika to z faktu, e orodki amerykaskie szacoway cakowit wielko gazu upkowego w poszczeglnych basenach (zoach), natomiast Pastwowy Instytut Geologiczny oszacowa jedynie t ilo gazu, ktr przy obecnym rozwoju technologii mona wydoby na powierzchni. Dostpne dzi rozwizania technologiczne umoliwiaj wydobycie ok. 25 proc. gazu zalegajcego w zou, lecz nie jest wykluczone, e w zwizku z cigym udoskonalaniem rozwiza technicznych za kilka lat bdzie moliwe wydobycie wikszej iloci surowca. Jeli tak si stanie, to wwczas szacunki ulegn podwyszeniu. Naley pamita, e wszystkie opublikowane prognozy nie wykorzystuj danych uzyskanych podczas prac wierce i szczelinowa przeprowadzonych przez koncerny poszukujce gazu na terenie Polski. Wiadomo jedynie, e spord 30 odwiertw poowa jest bardzo obiecujca, za pozostae wyniki s dalekie od oczekiwa. Niemniej, jak twierdz specjalici branowi, dopiero po przeprowadzeniu ok. 100
124

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

odwiertw bdzie mona oszacowa bardziej precyzyjn wielko zasobw gazu upkowego w Polsce. Pomimo niszych szacunkw opublikowanych przez PIG midzynarodowe koncerny energetyczne, ktre rozpoczy dziaalno poszukiwawcz szacuj, e roczna produkcja zkrajowych z moe wynie ok.3040 mld m3 gazu rocznie. Porwnanie zasobw gazu konwencjonalnego innych europejskich pastw suy bdzie lepszemu zobrazowaniu potencjalnej wielkoci krajowych z gazu upkowego. WNorwegii w2010r. wydobyto 106,4 mld m3 gazu, przy potwierdzonych zasobach sigajcych 2 bln m3. Wielka Brytania wtym samym okresie wyprodukowaa 57,1 mld m3 gazu, przy zoach sigajcych 0,3 bln m3. Znaczcym producentem gazu jest Rosja, ktrej zoa wynosz 44 bln m3, za eksport roczny siga cznie 216 mld m3 gazu3. Powysze dane wskazuj, e jeli zostan potwierdzone najnisze szacunki zasobw gazu upkowego wPolsce, tobd wynosiy od jednej szstej do jednej trzeciej z Norwegii, za prognozowana przez koncerny ianalitykw produkcja roczna w Polsce na poziomie 3040 mld m3 gazu signie co najmniej poowy obecnej produkcji Holandii lub co najmniej 1/3 wydobycia Norwegii. Jest to porwnywalne z iloci gazu, jak mia dostarczy Unii Europejskiej rurocig Nabucco. Mona ocenia, e potencjalna krajowa produkcja gazu upkowego moe wprzyszoci by znaczcym rdem surowca dla UE, za zasoby surowca obliczane zgodnie znajbardziej ostronymi szacunkami pozwol na utrzymanie produkcji przez ok. 30 lat. Ztej perspektywy zasadne jest obliczenie wartoci krajowych z gazu upkowego. Doprzeprowadzenia tej kalkulacji mona posuy si cenami gazu sprzedawanego wramach kontraktw dugoterminowych. W2010r. rosyjski koncern Gazprom najtaniej sprzedawa gaz do Niemiec, gdzie cena za 1tys. m3 wynosia 270 dolarw, za Polska za t sam ilo pacia rednio 336 dolarw4. Uwzgldniajc rozpito cenow zwizan z koniecznoci dostosowania cen przez producenta do konkurencji na rynkach krajw Unii Europejskiej, przyjmijmy na potrzeby obliczenia redni cen 1 tys. m3 gazu na poziomie 300 dolarw. Do wyliczenia wykorzystane zostay ceny znaczco nisze od obecnie paconych przez Polsk wostatnim kwartale 2011r. si BP Statistical Review of World Energy 2011, http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/pdf/statistical_review_of_world_energy_full_report_2011.pdf (dostp: 9 stycznia 2012 r.). 4 A. Kublik, Jakie rabaty daje Gazprom wEuropie Zachodniej, Gazeta Wyborcza, 5 marca 2011 r.
3

125

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Tabela 1. Warto potencjalnych z gazu upkowego wPolsce

Cena gazu kontrakty dugoterminowe za 1 tys. m3/2010r. (Gazprom) Potencjalna wielko z gazu upkowego wPolsce 0,340,76 bln m3 1 bln m3 1,4 bln m3 3 bln m3 5,3 bln m3 Warto gazu przy cenie 300 dolarw/1 tys. m3 100228 mld dolarw 300 mld dolarw 420 mld dolarw 0,9 bln dolarw 1,59 bln dolarw

rednio 1 tys. m3 300 dolarw

rdo: Wyliczenia wasne, na podstawie urednionej ceny paconej za1tys. m3 gazu wkontraktach dugoterminowych zGazpromem w2010 r.

gay za 1 tys. m3 ok. 550 dolarw5. Wzrost ma zwizek z faktem, e cena gazu wkontraktach dugoterminowych jest pochodn kosztu baryki ropy naftowej, ata za bya bardzo wysoka isigaa ponad 110 dolarw. Jednak wiele krajw eksportujcych rop szacuje wperspektywie dugookresowej koszt baryki ropy na poziomie ok.70 dolarw, co wskazuje, e przyjcie cen za gaz zroku 2010r., cho nie uwzgldnia dodatkowych zyskw zwizanych zobecnym wzrostem cen ropy igazu, bdzie wwikszym stopniu odzwierciadla dugookresowe prognozy cen surowcw energetycznych. Wykorzystanie kontraktw dugoterminowych do oblicze algorytmu cenowego uatwia bardziej precyzyjne oszacowanie wartoci z, poniewa ponad 85 proc. gazu jest sprzedawane w kontraktach dugoterminowych, za kontrakty krtkoterminowe lub pojedyncze dostawy (tzw. spotowe) s znaczco tasze i stanowi tylko niewielk cz rynku dostaw surowca. Ma to zwizek zfaktem, e wtych kontraktach najczciej sprzedawany jest gaz, ktry nie znalaz nabywcy wdugoterminowych umowach (poniewa te zreguy zawieraj formu umoliwiajc odbiorcy podwyszenie lub obnienie rocznych dostaw o1015 proc.), wzwizku zczym producenci s zmuszeni znale kupca napojawiajc si nadwyk surowca istosuj bardzo atrakcyjne ceny. Jeli zoa gazu upkowego w Polsce ksztatuj si w przedziale 0,340,76bln m3 wwczas ich warto wynosi od ok. 100 do 228 mld dolarw, jeli wynosz 1 bln m3, to warto surowca szacowanego wostrony sposb wynosi 300 mld dolarw. Jeli wielko z wyniosaby 1,4 bln m3,
Zblienie Rosji iBiaorusi. To zagroenie dla polskiego przemysu, PAP,27 listopada 2011r., http:// szczesniak.pl/2037 (dostp: 16 lutego 2012 r.).
5

126

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

wwczas znajdujcy si wnich cay gaz byby wart 420 mld dolarw. Natomiast, jeli zoa signyby 5,3 bln m3, jak w 2011 r. szacowaa amerykaska Agencja Informacji Energetycznej, wwczas ich warto wyniosaby 1,59bln dolarw. Trzeba zaznaczy, e powysza kalkulacja zawiera oczywiste uproszczenia, zwizane choby zfaktem, e cena gazu corocznie ulega zmianom, co utrudnia precyzyjne prognozowanie wartoci z. Uzmysawia take, e nowe regulacje prawne dotyczce kwestii opat za wydobycie surowcw energetycznych, w tym gazu upkowego, powinny uwzgldnia wielko z. Musz take okrela, ile pienidzy powinien otrzymywa skarb pastwa wpostaci podatkw ijaki powinien by zysk koncernw energetycznych operujcych na zoach. Przy szacowaniu dochodw naley uwzgldni, jakie mog by potencjalne koszty wydobycia 1 tys. m3 gazu upkowego metod szczelinowania. Na razie nie istniej reprezentatywne dane dotyczce tych kosztw w Polsce, poniewa nie s prowadzone prace wydobywcze na skal przemysow. Dla porwnania, wStanach Zjednoczonych wydobycie 1 tys.m3 gazu niekonwencjonalnego ksztatuje si na poziomie 100150 dolarw, wzalenoci od specyfiki geologicznej zoa. Specjalici branowi wskazuj, e wraz zrozwojem rynku koszty wydobycia wPolsce powinny spada. Instytut Studiw Energetycznych zCambridge wWielkiej Brytanii wskazuje na wysokie koszty wydobycia w Europie6, jednak cz specjalistw branowych kwestionuje te dane. Koncern PGNiG wpoowie 2011r. szacowa koszt wydobycia 1 tys. m3 gazu upkowego napoziomie ok. 180 dolarw7. Jeli przyj t kalkulacj zawiarygodn, tornica midzy cen rynkow surowca (w 2010 r.) a kosztami wydobycia wynosiaby ok. 120 dolarw za 1 tys. m3 gazu. Przygotowujc nowe prawo, majce zapewni znaczce dochody Skarbowi Pastwa, trzeba bdzie rozway, jaka cz zkwoty 120 dolarw powinna zasila budet narodowy, ajaka cz powinna stanowi przychd koncernu energetycznego. Wpracach nad nowymi rozwizaniami legislacyjnymi umoliwiajcymi czerpanie zyskw przez Skarb Pastwa zprodukcji gazu upkowego naley uwzgldni strategie, jakimi kieruj si koncerny energetyczne wydobywajce surowce, atake dowiadczenia innych krajw producenckich.
F. Gny, Can Unconventional Gas Be a Game Changer in European Gas Markets?, The Oxford Institute for Energy Studies, grudzie 2010 r. 7 akoma Szubski, Znaczenie irola gazu upkowego, tv.rp.pl z19 maja 2011 r., http://tv.rp.pl/video/Ekonomia,Rozmowy/Lakoma-Szubski-Znaczenie-i-rola-gazu-lupkowego (dostp: 11 stycznia 2012r.).
6

127

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Tabela 2. Najwiksi producenci gazu iich systemy polityczne

Kraj Arabia Saudyjska ZEA Iran Irak Katar Kuwejt Algieria Egipt Wenezuela Rosja Turkmenistan Kazachstan Azerbejdan Nigeria USA Norwegia Posiadane zasoby gazu (procent wiatowych z) 2010 r. 4,3 3,2 15,8 1,7 13,5 1,0 2,4 1,2 2,9 23,9 4,3 1,0 0,7 2,8 4,1 1,1 System rzdw niedemokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny demokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny demokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny niedemokratyczny demokratyczny demokratyczny

rdo: BP Statistical Review of World Energy 2011, op. cit.

Tabela 2 pokazuje, e wwikszoci krajw dysponujcych duymi zasobami gazu ziemnego panuje niedemokratyczny system polityczny8. Determinuje to strategie rzdw dotyczce sposobu eksploatacji surowcw energetycznych. Wtych krajach od co najmniej dwudziestu lat prowadzony jest proces renacjonalizacji z surowcw energetycznych idy si do ograniczania wydobycia wcelu uzyskiwania niewielkiego deficytu poday. Warto zwrci uwag, e tak polityk wsektorze ropy naftowej realizuje Organizacja Krajw Eksportujcych Rop Naftow (Organization of the Petroleum Exporting Countries OPEC), ktrej istotnym narzdziem ksztatowania wiatowych cen paliwa slimity na produkcj przyznawane poszczeglnym pastwom. Poprzez to utrzymuje si m.in.: niewielka nadwyka popytu wstosunku do poday, coumoliwia producentom uzyskiwanie wyszych dochodw bez koniecznoci zwikszania wydobycia. Zasoby surowcowe
8 Na podstawie typologii producentw ropy. Wicej: I. Chalupec, C. Filipowicz, Rosja, ropa ipolityka, czyli onajwikszej inwestycji PKN Orlen, Prszyski i S-ka, Warszawa 2009, s. 75.

128

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

pniej ulegn wyczerpaniu i tym samym wydueniu ulega okres wysokich wpyww budetowych. Pastwa osystemie demokratycznym prowadz odmienn polityk surowcow. Koncesje wydobywcze s sprzedawane wprzetargach (wyjtek stanowi Federacja Rosyjska, gdzie pastwo limituje dostp obcych koncernw do z wydobywczych). Koncerny, ktre je nabywaj, wnaturalny sposb d douzyskania zwrotu poniesionych kosztw izwizanej ztym produkcji wkrtszym czasie. Wkonsekwencji wpywy do budetu ztego tytuu trwaj krcej. Ztej perspektywy warto zwrci uwag, e nowe prawo dotyczce eksploatacji gazu upkowego wPolsce take powinno odnie si do zagadnienia tempa eksploatacji surowcw energetycznych. By moe warto rozway rozwizania systemowe utrudniajce zbyt szybk ich eksploatacj itym samym zapobiegajce skrconemu okresowi wpyww do budetu pastwa. Prawo obowizujce wPolsce Wpywy do budetu z tytuu eksploatacji kopalin, w tym w przyszoci zgazu niekonwencjonalnego, reguluj dwa akty prawne: ustawa prawo geologiczne igrnicze9 oraz ustawa opodatku dochodowym od osb prawnych10. Podatek CIT wynosi 19 proc., jednake dziki moliwoci uzyskiwania odlicze, realne wpywy do budetu ztego tytuu s nisze11. Prawo geologiczne igrnicze nakada opat koncesyjn, eksploatacyjn ipatno za ustanowienie uytkowania grniczego12. Za koncesj na poszukiwanie kopalin na powierzchni 1km2 Skarb Pastwa otrzymuje niespena 212 z13, za wysoko opaty zaustalenie uytkowania grniczego na okres 50 lat nie zostaa ustalona wustawie. Prawo nakazuje zawarcie umowy cywilnoprawnej i okrela jedynie doln, niewysok granic opaty14. Opata eksploatacyjna od wydobywanego surowca wnoszona przez koncerny energetyczne jest take niewielka, za1tys.m3 wydobytego gazu Skarb Pastwa otrzymuje jedynie 5,89 z15, podczas gdy taka sama ilo gazu kupowane Ustawa prawo geologiczne igrnicze zdnia 9 czerwca 2011r. (Dz.U.2011.163.981). Ustawa zdnia 15 lutego 1992r. opodatku dochodowym od osb prawnych (Dz.U.00.54.654 j.t.). 11 Ibidem, art. 19 ust. 1. 12 Art. 21 ust. 1 pkt 12, art. 10 ust. 15, art. 12 ust. 12 ustawy prawo geologiczne i grnicze, op.cit. 13 Ibidem, art. 133 ust. 2 pkt. 3, art. 133 ust. 3. 14 Ibidem, art. 13 ust. 1, 3, 4, art. 43 ust. 2, art. 45 ust. 2. 15 Stawki opat eksploatacyjnych zacznik do ustawy prawo geologiczne igrnicze.
9 10

129

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Tabela 3. Strategie pastw produkujcych surowce energetyczne iich skutki

Producenci ustrj niedemokratyczny renacjonalizacja z pastwo dy do ograniczania wydobycia nisze wydobycie = duszy czas eksploatacji z
rdo: Analiza wasna.

Producenci ustrj demokratyczny sprzeda koncesji wydobywczych koncerny d do intensywnego wydobycia intensywne wydobycie = krtszy czas eksploatacji z

go przez Polsk w2010r. odGazpromu kosztowaa rednio 336 dolarw. Obecnie dochody, jakie uzyskuje pastwo polskie ztytuu wydobycia ropy igazu, s bardzo niskie wporwnaniu zinnymi krajami producenckimi. Taki poziom opat wPolsce spowodowany jest m.in. tym, e pastwo nie postrzegao siebie jako producenta surowcw energetycznych, ze sprzeday ktrych chciaoby uzyskiwa dodatkowe dochody. Wie si to ztym, e zapisy zawarte wprawie geologicznym zostay wypracowane kilkanacie lat wczeniej, gdy pilnym problemem byo zbudowanie efektywnego mechanizmu finansowego umoliwiajcego ochron rodowiska naturalnego. Akt prawny powstawa wokrelonej sytuacji ekonomicznej, podstawowym surowcem energetycznym by wgiel kamienny, ktrego wydobycie znaczco redukowano, aprodukcja ropy igazu bya stosunkowo niewielka. Wzwizku z tym ustanowienie wysokich wpyww do budetu pastwa nie byo gwnym celem przyjmowanego prawa. wiatowe systemy opodatkowania produkcji surowcw energetycznych Kraje produkujce surowce energetyczne dbaj ouzyskiwanie znaczcych wpyww budetowych. W Stanach Zjednoczonych podatek CIT wynosi conajmniej 35proc. wartoci surowca, ajeli firma wykazuje straty lub podstawa opodatkowania ulega znaczcemu obnieniu, wwczas wprowadzany jest dodatkowy podatek wwysokoci 20proc. WKanadzie na rzecz pastwa uiszczany jest 26-proc. podatek, ktry moe by nieznacznie niszy zuwagi naamortyzacj. Dodatkowo kada prowincja nakada opaty wwysokoci 1045proc. wartoci sprzedanego surowca. WDanii efektywny poziom podatkowy wynosi 64proc. wartoci sprzedanego surowca. Najwysze daniny pobiera Norwegia. Skadaj si one zpodatku dochodowego wwysokoci
130

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

28proc. ispecjalnego podatku naftowego, nakadanego co roku przez parlament, wwysokoci 50 proc., co powoduje, e najwyszy czny podatek moe wynosi 78proc. wartoci sprzedanego surowca16. Najpopularniejsze rozwizania stosowane przez pastwa producenckie wcelu uzyskiwania opat zprodukcji wglowodorw to:  system koncesyjny,  umowy owsplnej produkcji (production sharing contract),  specjalny podatek naftowy. Wiele pastw stosuje kombinacj powyszych metod. Wkrajach europejskich popularny jest system koncesyjny, ktry w poczeniu z innymi mechanizmami instytucjonalnymi zapewnia wysokie dochody budetowe. Podstawowym zaoeniem tego systemu jest uzyskiwanie wpyww na podstawie opaty eksploatacyjnej i podatku dochodowego od osb prawnych (CIT). Wistocie sprowadza si to do rozwizania, wktrym przedsibiorstwo pouzyskaniu koncesji uzyskuje prawo do eksploatacji surowca zdanego zoa. Wiele krajw rezerwuje cz udziaw w ramach przyznanej licencji dla pastwa. Wten sposb udziay wkoncesjach trafiaj do kontrolowanego przez pastwo przedsibiorstwa energetycznego lub specjalnego pastwowego funduszu. Takie rozwizanie zostao wprowadzone w Danii w 2005 r., kiedy to prawnie zagwarantowano, e pastwo moe obj do 20 proc. udziaw we wszystkich nowych koncesjach na eksploatacj z poprzez tzw. Duski Fundusz Morza Pnocnego17. Inna struktura administracyjna jest odpowiedzialna za ponoszenie kosztw zwizanych zzagospodarowaniem zoa proporcjonalnie do wysokoci pastwowych udziaw. Po uruchomieniu produkcji do budetu wpywaj dochody ze sprzeday surowca z danego zoa, w proporcji odpowiadajcej pastwowym udziaom. Wartym zauwaenia jest fakt, e mechanizm ten tworzy kontrolowanego przez pastwo wirtualnego operatora, finansowanego bezporednio zbudetu, co umoliwia produkcj surowca bez koniecznoci angaowania pastwowego koncernu energetycznego. Biorc pod uwag rozmiar prowadzonych prac eksploatacyjnych, nie mona wykluczy, e pastwowy koncern nie miaby wystarczajcych rodkw finansowych, aby angaowa siwewszystkie pastwowe koncesje.
M. Matyka, Wydobycie ropy i gazu. Szanse i zagroenia podatkowe w Polsce, Raport Kancelarii Prawnej DLA Piper Wiater sp.k., padziernik 2011 r. 17 Analiza uregulowa formalnoprawnych wsektorze poszukiwania iwydobycia wglowodorw na przykadzie wybranych pastw, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, wrzesie 2010r., s. 45.
16

131

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Inny model zapewnienia wpyww budetowych zastosowano wNorwegii, gdzie odstpiono od opat licencyjnych jako gwnego rda dochodw, wprowadzajc mechanizm bezporedniego udziau w zou ustanawiajc specjalny podatek wsektorze naftowym wwysokoci 50proc. wartoci wydobytego surowca i 28-proc. podatek od dochodu przedsibiorstwa wydobywajcego surowce (CIT). Dodatkowo pastwo corocznie samo okrela warto ropy igazu, od ktrej naliczane s opaty, aby unikn strat finansowych zwizanych zpotencjalnym zanianiem przez koncerny wydobywcze wartoci sprzedanego surowca. Te rozwizania zostay poprzedzone wydzieleniem Norweskiego Szelfu Kontynentalnego, gdzie znajduj si wszystkie norweskie zoa gazu iropy naftowej, jako osobnej strefy podatkowej. Podobnie jak wDanii, powoano instytucj odpowiedzialn za bezporednie udziay pastwa wzoach (State Direct Financial Interest, SDFI), ktrej budet corocznie ustala parlament. SDFI posiada udziay w wikszoci przyznawanych przez pastwo koncesji i ponosi proporcjonalne do pastwowych udziaw koszty inwestycyjne wdanym projekcie. Pastwo uzyskuje wpywy zwyprodukowanych na danym zou surowcw energetycznych, odpowiednio do wielkoci udziaw. SDFI administruje domenami pastwowymi poprzez powoan do tego celu spk Petoro AS, ktra, podobnie do rozwiza duskich, peni funkcj take wirtualnego operatora. Dodatkowo Norwegia uczestniczy wprzemyle wydobywczym poprzez udzia wacicielski w koncernie energetycznym Statoil Hydro ASA (udzia pastwa siga 67 proc.). Koncern corocznie wpaca dobudetu wysok dywidend. Statoil Hydro ASA jest globalnym przedsibiorstwem, oprcz dziaalnoci wydobywczej w kilkudziesiciu krajach wiata kontroluje ok. 80 proc produkcji ropy igazu ze z Norweskiego Szelfu Kontynentalnego18. Midzynarodowe koncerny mog ubiega si oprawo do wydobycia poprzez uzyskiwanie licencji produkcyjnych. Przyznawane s one na podstawie tzw. rund licencyjnych, za wygrywajcy staje si wacicielem wydobytego ze zoa surowca. Gdy zapadaj rozstrzygnicia dopuszczajce kilka koncernw ispk Petoro AS, wwczas dane przedsibiorstwo uzyskuje prawo wydobycia czci surowca odpowiadajcej jej udziaowi. Warto nadmieni, e norweski przemys wydobywczy podlega precyzyjnemu planowaniu icechuje si duym zaangaowaniem pastwa. Wanym instrumentem stymulujcym uruchamianie wydobycia na kolejnych
18

Ibidem, s. 1632.

132

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

zoach jest mechanizm odlicze podatkowych. Przedsibiorstwo wydobywcze w okresie zagospodarowywania zoa moe uzyska kilkunastoprocentowe odliczenie amortyzacyjne za wydatki na budow niezbdnej infrastruktury. Ulgi przyznawane s na 6 lat, jednak istnieje moliwo wyduenia tego okresu, jeli przedsibiorstwo wygra kolejn rund licencyjn irozpocznie prace na nowym zou. To sprawia, e inwestorzy stale d do zagospodarowywania nowych z, za pastwo moe zastpowa spadajce dochody ze z wyeksploatowanych nowymi przychodami zotwieranych pl wydobywczych19. Lokowanie dochodw zprodukcji surowcw energetycznych Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat kraje producenckie wypracoway efektywne metody lokowania relatywnie wysokich dochodw z produkcji wglowodorw. Wynika to znegatywnej oceny wczeniejszej praktyki przeznaczania wikszoci dochodw na krtkoterminowy cel podnoszenia stopy yciowej obywateli, co doprowadzao do zaniedbywania inwestycji sprzyjajcych rozwojowi gospodarczemu imodernizacji gospodarki. Powysze obserwacje przyczyniy si do wypracowywania mechanizmw instytucjonalnych umoliwiajcych osiganie modernizacyjnych celw. Zmiana dziaania wynikaa zkonstatacji, e surowce zczasem wyczerpi si idlatego obecne wysokie dochody naley inwestowa, nie za przeznacza na konsumpcj. Poniszy przykad zilustruje, jakie instrumenty ma potencjalnie do dyspozycji kade pastwo producenckie. Norwegia w celu dugoterminowego rozoenia korzyci finansowych zdynamicznie rosncych dochodw zprodukcji wglowodorw w1990r. powoaa moc ustawy Fundusz Ropy Naftowej. Prawo przewidywao, euzyskiwane rodki bd zasilay fundusz wsytuacji, kiedy budet pastwa niebdzie odnotowywa deficytu. Dopiero w1995r. nastpio zbilansowanie budetu pastwa, co umoliwio przekazanie pierwszych rodkw do Funduszu. Od tego czasu coroczne wpaty systematycznie rosn, za prognozy wskazuj, eok. 2030r. zgromadzone rodki wynios 250proc. norweskiego PKB, poczym nastpi spadek wpyww wzwizku zprogno-

19

Ibidem, s. 1632

133

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Tabela 4. Pastwowe fundusze majtkowe

Kraj Zjednoczone Emiraty Arabskie Norwegia Arabia Saudyjska Kuwejt Libia Brunei Federacja Rosyjska Katar Kazachstan Azerbejdan Algieria Razem: Nazwa funduszu Abu Dhabi Investment Authority Government Pension Fund Global SAMA Foreign Holdings Kuwait Investment Authority Libyan Investment Authority Brunei Investment Agency National Welfare Fund Qatar Investment Authority Kazakhstan National Fund State Oil Fund Revenue Regulation Fund rodki (mld dolarw) 627,0 560,0 472,5 296,0 65,0 30,0 149,7 85,0 38,6 30,2 56,7 4 813,7 Podstawa dochodw paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa paliwa

rdo: SWF Institute, http://www.swfinstitute.org/fund-rankings/ (dostp: 21 lutego 2012 r.).

zowanym wyczerpywaniem si z ropy igazu20. W2006r. norweski rzd zmieni nazw Fundusz Ropy Naftowej na Rzdowy Fundusz Emerytalny (The Government Pension Fund Global) wcelu podniesienia wiadomoci obywateli w sprawie koniecznoci tworzenia rezerwy, majcej zapewni kolejnym pokoleniom godne ycie21. Norweski Rzdowy Fundusz Emerytalny dysponuje obecnie olbrzymim kapitaem, ktrego wysoko

20 A. Zawisza, Perspektywy rozwoju gazu niekonwencjonalnego w Polsce system koncesyjno-podatkowy, w: Gaz niekonwencjonalny szansa dla Polski iEuropy? Analiza irekomendacje, op.cit., s.174. 21 http://www.regjeringen.no/en/dep/fin/Selected-topics/The-Government-Pension-Fund.html (dostp: 12 stycznia 2012 r.).

134

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

siga 560 mld dolarw22. Fundusz inwestuje rodki wycznie za granic, przy czym 40proc. aktyww jest inwestowana wakcje przedsibiorstw (poow stanowi firmy europejskie, poow przedsibiorstwa z innych kontynentw), a60proc. rodkw inwestowane jest wdune papiery wartociowe23. Analitycy szacuj, e fundusz dysponuje obecnie 2 proc. akcji europejskich przedsibiorstw notowanych nagiedach i0,5proc. akcji wiatowych koncernw. Wcigu ostatnich kilkunastu lat fundusze opodobnym do norweskiego charakterze stworzyy inne kraje produkujce surowce energetyczne (tabela 4). Pastwowe fundusze majtkowe, okrelane take mianem funduszy przyszych pokole (sovereign wealth funds, SWF), dysponuj cznie olbrzymi kwot okoo 4,8 bln dolarw24. Zgromadzone rodki inwestowane s zgodnie zwzorami norweskimi, inne za prowadz agresywn gr spekulacyjn na wiatowych rynkach finansowych isurowcowych. Warto nadmieni, e wopinii ekspertw Banku wiatowego olbrzymie skoki cen baryki ropy naftowej, jakie miay miejsce na przeomie lat 2007 i 2008 mogy by zwizane zdziaaniami spekulacyjnymi niektrych SWF25. Komu Polska moe sprzeda gaz upkowy? Sektor energetyczny skada si z trzech podsystemw, niezbdnych dofunkcjonowania brany. S to: wydobycie (upstream), przesy surowca (midstream), przetwrstwo, dystrybucja (downstream). Wydajno systemu energetycznego jest limitowana efektywnoci najsabszego ogniwa wymienionej triady. Zperspektywy uruchomienia przemysowej produkcji gazu upkowego wPolsce najwikszym utrudnieniem bdzie mao wydajny system przesyowy. Przepustowo istniejcych gazocigw jest dostosowana do potrzeb krajowych odbiorcw, ktrzy rocznie
22 SWF Institute, Fund Rankings, http://www.swfinstitute.org/fund-rankings/ (dostp: 21 lutego 2012 r.). 23 A. Zawisza, op. cit., s. 175. 24 Ibidem. 25 M. Krupa, S. Stolorz, Nowe wyzwania dla instytucji zBretton Woods, Rzeczpospolita, 24 listopada 2008 r.

135

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Rysunek 1. System przesyowy gazu ziemnego w Polsce

Szczecin Lwwek

Wocawek

Tietierwka T Wysokoje W

Lasw

Drozdowicze punkt zdawczo-odbiorczy gazocigi przesyowe gazocig przesyowy i tranzytowy Jama

rdo: Opracowanie wasne.

zuywaj ok. 14 mld3 surowca. Tymczasem w opinii specjalistw branowych, jak i na podstawie szacunkw koncernw poszukujcych gazu upkowego w Polsce, wydobycie tego surowca moe oscylowa rocznie midzy 30 a 40 mld m3. Stwarza to ryzyko wystpienia deficytu moliwoci przesyowych. W opinii branowych specjalistw obecne moce rurocigw uniemoliwiaj roczny przesy dodatkowych 5 mld m3 gazu. W sytuacji hipotetycznej rezygnacji Polski z dugoterminowego kontraktu na dostawy gazu z Federacji Rosyjskiej (tzw. kontrakt jamalski) roczna wydajno rurocigw zwikszyaby si do 1315 mld m3 gazu rocznie26. Naley wskaza, e zoa gazu upkowego rozcigaj si midzy Pomorzem a Lubelszczyzn, tam gdzie
26 M. Kaliski, M. Krupa, A. Sikora, Perspektywy wykorzystania gazu niekonwencjonalnego w Polsce. Potencja wzrostu konsumpcji gazu ziemnego w sektorach pozaenergetycznych oraz gwne bariery dla rozwoju sektora gazu niekonwencjonalnego, w: Gaz niekonwencjonalny..., op. cit., s. 156; http://ik.org. pl/cms/wp-content/uploads/2011/09/Instytut_Kosciuszki_GNK_raport_29.08.20111.pdf (dostp: 11 stycznia 2012 r.).

136

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

infrastruktura przesyowa jest sabo rozwinita. Dodatkowo trzeba bdzie rozbudowa gazocigi kopalniane czce zoa zsystemem przesyowym. Jest prawdopodobne, e cz wydobycia gazu upkowego zostanie wykorzystana w kraju, jednak mog pojawi si znaczce nadwyki surowca naeksport. Wzwizku ztym naley ustali, ktre kraje mog by zainteresowane kupnem surowca z Polski. Istniejca w Europie rodkowej sie przesyowa ma kluczowy wpyw na list potencjalnych odbiorcw. Dominuj szlaki opooeniu rwnolenikowym do przesyu surowca zkierunku wschodniego. Brakuje pocze poudnikowych, umoliwiajcych transport surowca zPolski do Czech, na Sowacj iWgry. Jednak wostatnim okresie zaplanowano, przy wsparciu rodkw finansowych zUnii Europejskiej, budow gazocigw od Polski przez Sowacj i Czechy do Wgier (wie si tozinicjatyw krajw Grupy Wyszehradzkiej, zakadajc budow trjkta energetycznego pomidzy budowanym terminalem gazowym wwinoujciu w Polsce, projektowanym gazoportem w Chorwacji a magazynami gazowymi wAustrii, gdzie gaz mia dostarczy rurocig Nabucco). Ztej perspektywy kierunek ewentualnego eksportu gazu powinien by skorelowany zinicjatyw krajw Grupy Wyszehradzkiej. Ewentualna sprzeda surowca do krajw batyckich (Litwy, otwy, Estonii) jest utrudniona saboci infrastruktury przesyowej w pnocno-wschodniej czci Polski i relatywnie wysokimi kosztami jej rozbudowy wstosunku dozapotrzebowania tych pastw. Niemniej pomoc finansowa ze strony Unii Europejskiej mogaby uatwi realizacj wsplnego planu. Pojawiaj si take propozycje dotyczce wykorzystania terminala LNG wwinoujciu do eksportu gazu. Takie rozwizanie teoretycznie byoby moliwe, po rozbudowie instalacji omodu skraplajcy. Zgaszana jest take koncepcja rozbudowy rurocigu jamalskiego okolejn nitk lub wykorzystanie czci wolnych mocy przesyowych istniejcego szlaku do przesyu krajowego wydobycia. Warto zauway, e to rozwizanie, cho teoretycznie najatwiejsze, pozostanie bez wpywu na cel, jakim jest wzmocnienie bezpieczestwa energetycznego Unii Europejskiej. Ma to zwizek zfaktem, eNiemcy posiadaj najlepiej zdywersyfikowany rynek dostaw gazu wEuropie isame aspiruj do penienia funkcji centrum dystrybucyjnego gazu dla innych krajw wsplnoty. Tym samym Polska, wybierajc ten kierunek sprzeday potencjalnych nadwyek gazu zupkw, nie wykorzystaaby szansy wzmocnienia swojej pozycji, jaka pojawia si przed producentami idystrybutorami surowca energetycznego. Potencjalne kierunki sprzeday gazu wi si te zUkrain iBiaorusi.
137

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

Rysunek 2. Koncepcja budowy trjkta energetycznego

Terminal LNG Polska Polska

Czechy Hub Baumgarten Austria Sowacja

Wgry

Chorwacja Terminal LNG Chorwacja T

punkty odbioru gazu gwne gazocigi przesyowe

rdo: Opracowanie wasne.

Jednak na obecnym etapie trudno jest oszacowa prawdopodobiestwo eksportu do tych pastw. Wnioski Analizujc zagadnienia zwizane z projektem budowy efektywnego systemu prawnego i instytucjonalnego, umoliwiajcego czerpanie wysokich zyskw z potencjalnej produkcji gazu upkowego na skal przemysow, naley przedstawi nastpujce wnioski i hipotezy:
138

POZAMILITARNE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

 istnieje due prawdopodobiestwo, e wcigu najbliszych lat produkcja przemysowa gazu upkowego w Polsce moe sign 30 40 mld m3 rocznie. To oznaczaoby, e Polska awansuje do grona jednego zwikszych dostawcw gazu wUnii Europejskiej. Podobn ilo surowca mia dostarcza projektowany rurocig Nabucco dysponujcy moliwociami przesyowymi 30 mld m3 gazu rocznie;  istniejce dotychczas rozwizania prawne uniemoliwiaj czerpanie przez budet wysokich dochodw zprodukcji wglowodorw. Wynika to z faktu, e pastwo polskie nie postrzegao siebie jako istotnego producenta gazu ziemnego. Aby uzyskiwa odpowiednie wpywy budetowe, pilne staje si przyjcie nowych regulacji. Polska, wedug najbardziej wstrzemiliwych szacunkw moe posiada od 340 do 760 mld m3 wydobywalnych zasobw gazu upkowego, ktrego warto zgodnie zcenami kontraktw dugoterminowych (z2010 r.) moe ksztatowa si na poziomie rzdu 100228 mld dolarw; r  ozwizania prawne iinstytucjonalne przyjte przez pastwa europejskie bdce znaczcymi producentami wglowodorw (np. Norwegia, Dania czy Holandia) pozwalaj uzyskiwa wysokie dochody ztej dziaalnoci. Podobne rozwizania mog zosta wykorzystane przy tworzeniu regulacji wPolsce. Nowe prawo powinno obejmowa zagadnienia zwizane zwysokoci podatkw, moliwoci objcia przez pastwo czci udziaw wzoach oraz budow instytucji zarzdzajcej uzyskanymi rodkami. Rozwizaniem umoliwiajcym wykorzystanie czci dochodw zprodukcji wglowodorw wcelu modernizacji iwykorzystania szansy rozwojowej mogoby by powoanie pastwowego funduszu majtkowego (sovereign wealth fund); w  krajach demokratycznych bdcych producentami surowcw energetycznych wydobywanie wglowodorw powierzane jest najczciej koncernom energetycznym na podstawie licencji wydobywczej. Wnaturalny sposb przedsibiorstwa kierujc si koniecznoci uzyskania szybkiej stopy zwrotu zponiesionych nakadw prowadz polityk intensywnego wydobycia. Naley rozway budow systemu prawnego ipodatkowego, ktry zjednej strony umoliwiby wyduenie czasu eksploatacji gazu upkowego wcelu zagwarantowania wpyww przez duszy okres, zdrugiej za strony zachcaby koncerny do kolejnych prac poszukiwawczych iwydobywczych;  istotnym zagadnieniem jest rozbudowa istniejcego systemu przesyowego, gazu, ktrego obecna przepustowo jest za maa wstosunku
139

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr 21, I 2012

do prognozowanej produkcji, jak i okrelenie kierunkw eksportu potencjalnych nadwyek gazu upkowego. Moliwe s nastpujce rozwizania:  w celu wzmocnienia bezpieczestwa energetycznego Unii Europejskiej zasadna jest rozbudowa pocze na osi pnocpoudnie, umoliwiajca eksport ewentualnych nadwyek gazu m.in. do Czech, na Wgry i Sowacj;  potencjalny eksport gazu do krajw batyckich (Litwy, otwy, Estonii) napotyka barier infrastrukturaln w postaci braku sieci przesyowej wregionie pnocno-wschodniej Polski. Ewentualna pomoc finansowa zerodkw Unii Europejskiej mogaby uatwi realizacj tego projektu;  rozbudowa rurocigu jamalskiego w celu eksportu ewentualnych nadwyek gazu upkowego do Niemiec nie miaaby wpywu na wzmocnienie bezpieczestwa energetycznego UE. Niemcy posiadaj najlepiej zdywersyfikowany rynek gazowy wEuropie isame aspiruj do roli centrum dystrybucyjnego surowca dla krajw ssiadujcych;  wart rozwaenia jest projekt rozbudowy terminala LNG w winoujciu o instalacj skraplajc, co pozwolioby eksportowa surowiec. Wybrane kraje Unii Europejskiej Wochy, Francja, Hiszpania iWielka Brytania posiadaj gazoporty itym samym mog by odbiorcami polskiego gazu;  potencjalnymi odbiorcami gazu upkowego zracji pooenia geograficznego iistniejcej infrastruktury przesyowej mog sta si Ukraina i Biaoru. Niemniej obecnie jest zbyt mao przesanek natury politycznej i ekonomicznej umoliwiajcych ocen prawdopodobiestwa tych kierunkw eksportu.

140