Pawe Nowak Akademia Morska w Gdyni Wydzia Mechaniczny III rok ESOiOO Studenckie Koo Naukowe "Nautica"

Urzdzenia sterowe specjalne - ster strumieniowy.

WSTP
Wynalezienie urzdzenia umoliwiajcego manewrowanie statkami w spoczynku jak i w ruchu z maymi prdkociami stanowio wyzwanie dla konstruktorw ju 150 temu. Tak narodzia si potrzeba istnienia steru strumieniowego. Za prekursora i wynalazc uwaa si Roberta Foulertona, ktry zainstalowa rczny ster strumieniowy w czci rufowej statku Stocton Collier w drugiej poowie XIX wieku. Wraz z rozwojem napdw hydraulicznych, nowych konstrukcji oraz materiaw stosowanych w przemyle okrtowym nastpi wzrost zainteresowania sterami przypadajcy na lata 50 ubiegego wieku. Lepsza wytrzymao oraz odporno na korozj morsk przyczyniy si do powszechnego obecnie montowania sterw strumieniowych na wikszoci nowo powstajcych jednostek. Typowy ster strumieniowy (Rys. 1) skada si z trzech gwnych czci: ruby steru (wirnik pompy, pdnik), podstawy silnika oraz tunelu (kanau przepywowego) [1, 3].

Rys. 1. Budowa steru strumieniowego

Stery strumieniowe s stosowane przede wszystkim jako uzupenienie steru biernego. W praktyce eksploatacyjnej korzysta si bowiem z dziaania steru strumieniowego gwnie przy manewrach statkiem takich jak wejcia do portw i wyjcia oraz przy cumowaniu lub odbijaniu od nabrzea.

Umieszcza si je w tunelu prostopadle do paszczyzny symetrii statku poniej linii wodnej najczciej w czci dziobowej (Rys. 2) oraz rzadziej w rufowej. W przypadku wymagania zwikszonej manewrowoci oraz dynamicznego pozycjonowania statku montuje si w kadubie, co najmniej dwa stery na dziobie i na rufie tak, aby rami wytworzonej pary si byo jak najwiksze. Stery zainstalowane na czci dziobowej oraz rufowej powinny znajdowa si moliwe jak najdalej od siebie w celu uzyskania maksymalnego momentu obrotowego wok centralnej osi obrotu. Wlot steru powinien by odpowiednio zanurzony, aby zapobiec wirowaniu oraz porywom powietrza w tunelu, ktre mog mie istotny wpyw na jego efektywno. Z reguy, wierzchnia cz tunelu steru musi znajdowa si co najmniej o jedn rednic tunelu poniej wodnicy balastowej.

Rys. 2. Typowe umiejscowienie steru strumieniowego na statku

Istnieje wiele typw konstrukcyjnych sterw strumieniowych, rnicych si gwnie rodzajem pdnika, silnika napdowego, lub ukadem sterowania. Jednake, obecnie owa rnorodno rozwiza maleje, a produkowane przez powaniejsze firmy stery strumieniowe staj si coraz bardziej podobne do siebie.

1. STERY STRUMIENIOWE, RODZAJE I CHARAKTERYSTYKA Stery strumieniowe powszechnie dzieli si w zalenoci od pdnika, ktrym moe by ruba okrtowa o skoku staym, ruba okrtowa o skoku nastawnym oraz pdnik cykloidalny. Budowane s te stery strumieniowe dwurubowe. Co wicej, ze wzgldu na przeznaczenie wyrniamy cztery odmiany sterw: - stery strumieniowe standardowe, wykorzystywane jako urzdzenia pomocnicze na statku. Pracuj w sposb okrelony i czasowy. - stery wysokiej klasy lodowej, ktre cechuj si zmiennym skokiem ruby wykonanej ze stali nierdzewnej. - stery do pracy cigej dotyczce statkw o niewielkiej gbokoci zanurzenia typu OPV (Offshore Patrol Vessel).

- stery do pracy cigej dotyczce jednostek o znacznej gbokoci zanurzenia typu tankowce dowozowe lub statki wykonujce odwierty. W odniesieniu do ksztatu kanau poprzecznego steru, moemy podzieli je na nastpujce rodzaje: prosty; daszkowy; pitrowy z przepywem w ksztacie litery Z; z czerpni w dnie jednostki; w ksztacie litery S. Dodatkowo kana wlotowy steru moe mie ksztat litery "Y" lub "T" albo by wyposaony w denny wlot wody i kana w ksztacie litery "U" Rodzaj napdu, w tym gwnie silnika oraz jego typu i lokalizacja maj duy wpyw na konstrukcj steru. Wikszo sterw strumieniowych jest napdzana elektrycznie. Niekiedy, mona spotka si z napdem hydraulicznym bd, co jest rzadkoci, silnikami tokowymi spalinowymi. Rozpowszechnienie napdu elektrycznego wynika z dostpnoci tego rda energii oraz moliwoci przekazania na due odlegoci z maymi stratami. Najczciej silniki elektryczne s zasilane napiciem 380[V], 50[Hz] lub 440[V], 60[Hz], ale obecnie w zwizku ze wzrostem mocy instalowanych sterw, stosowane s coraz czciej napicia wysze 3,3 [kV] i 6 [kV]. Zastosowanie napdu elektrycznego bd hydraulicznego wykazuje si podobnymi zaletami. S to moliwo regulacji prdkoci obrotowej oraz pynna zmiana kierunkw obrotw. Zesp steru strumieniowego z jego napdem elektrycznym jest zazwyczaj umieszczony pionowo nad prostym poprzecznym do osi symetrii statku tunelem.Moc sterw strumieniowych zaley od wielkoci statku i siga nawet kilkuset kilowatw. Istnieje kilka sposobw zwikszenia efektywnoci pracy sterw. W celu zniwelowania wpywu strefy niekorzystnych pl cinie stosuje si dodatkowy bierny kana wyrwnawczy umiejscowiony za sterem. Rozwizanie zmniejsza rnic cinie po obu stornach kaduba poprzez przepyw wody. W efekcie, praca steru podczas pynicia wzrasta o 10 [%] kosztem nieznacznego pogorszenia dziaania podczas postoju. Ponadto, skuteczno dziaania steru moe by zwikszona przez umieszczenie go w kanale wlotowym w ksztacie litery "Y" lub "T" z wlotem umieszonym na dziobie w paszczynie symetrii statku i dwoma wylotami na burtach. Powysze usprawnienia gwarantuj wzrost efektywnoci steru ze zwikszeniem prdkoci statku oraz dodatkowe funkcje poprzez odpowiednie wykorzystanie klap (dysz) . S nimi zapobieganie startom mocy wynikajcym ze wzrostu oporu ruchu kaduba (klapy zamknite) oraz hamowanie ruchu statku (klapy otwarte). Przy duej prdkoci statku ster dziaa rwnie przy wyczonym pdniku. Z uwagi na zrnicowanie konstrukcyjne, rozwizania techniczne i sposoby sterowania sterami, jest wskazane, aby po zmustrowaniu na pokad, zapozna si z zainstalowanym urzdzeniem. Szczegln uwag naley zwrci na moc steru, kierunki pracy, rodzaj pdnika, sposb regulacji oraz efektywno. Naley na sucho przewiczy posugiwanie si manetk steru strumieniowego aby absolutnie wykluczy ewentualno odwrotnej do podanej komendy.

1.1 STERY STRUMIENIOWE ZE RUB NASTAWN Podstawowymi zaletami sterw tego typu jest moliwo pynnej zmiany wartoci kierunku wytwarzanej siy naporu przy jednoczesnym utrzymaniu staej prdkoci obrotowej wau silnika napdowego. Napd steru stanowi proste i niezawodne silniki asynchroniczne klatkowe, ktre mog pracowa w pozycji pionowej oraz s instalowane bezporednio nad tunelem za sterem strumieniowym. Usytuowanie silnika jest korzystne, gdy pozwala na zastosowanie tylko jednostopniow przekadni zbat ktow w ukadzie napdowym steru. Konstrukcja przedstawiona na (Rys. 3) charakteryzuje si mechanizmem dostarczania oleju do siownika hydraulicznego znajdujcego si w tylnej czci piasty ruby w kopaku. Jest to zesp wywoujcy przesterowanie patw ruby. Wykorzystanie odpowiedniego uszczelnienia siownika hydraulicznego przyczynio si do moliwoci podania wysokiego cinienia roboczego oleju do przesterowania patami. Dziki temu, budowa steru jest prostsza a wymiary rednicy siownika oraz wymiary i ciar piasty ruby zostay pomniejszone. Ponadto, ster z tego typu pdnikiem posiada specjalny zesp mechanizmu przesterowania patami w piacie. Jest to me chanizm kulisowy z czopem korbowym w stopie skrzyda. Charakteryzuje si prost i zwart budowa, ktra umoliwia uzyskanie duego promienia wykorbienia. Dziki temu, sia przesterowania oraz cinienie robocze oleju mog by duo mniejsze.

Rys. 3. Ster strumieniowy ze rub nastawn

Zastosowanie odpowiednich oysk oraz uszczelnie wau rubowego jak i pionowego stanowi bardzo wany element konstrukcji sterw. Z reguy, stosowane s oyska toczne kulkowe przenoszce siy promieniowe oraz barykowe przenoszce siy osiowe waw. Uszczelnienie wau rubowego jest zazwyczaj realizowane poprzez zastosowane pakietu (minimum trzech) elastycznych piercieni wargowych. W efekcie, jest zapewniona szczelno ukadu olejowego oraz brak przedostawania si oleju do wody morskiej. 1.2 STERY STRUMIENIOWE ZE RUB STA Zastosowanie pdnika ze rub sta w sterze znacznie upraszcza konstrukcje ruby oraz systemu olejowego. Jednake, to rozwizanie stwarza problem z zapewnieniem odpowiedniego sterowania wielkoci i kierunkiem wytwarzanej siy naporu oraz zabezpieczeniem silnika przed przecieniem, szczeglnie w czasie startu. Profilaktyk stanowi odpowiedni dobr silnika napdowego wraz z urz dzeniem zabezpieczajcym. Pod wzgldem sposobu uoyskowania i uszczelnienia waw, stery tego typu wykorzystuj podobne rozwizania co stery ze rub nastawn. W przypadku zastosowania napdu elektrycznego steru naley rozpatrzy dwie kwestie. Pierwsza dotyczy pracy steru strumieniowego, ktra moe by dorywcza lub ciga. Dla sterw instalowanych na jednostkach handlowych, na ktrych urzdzenia wykorzystywane s przez stosunkowo krtki okres w trakcie manewrw, dobiera si silniki, do pracy dorywczej na czas 30 lub 60 [min]. Natomiast, jednostki specjalne takie jak pogbiarki, statki wiertnicze, ratownicze czy rybackie wykorzystuj silniki dobrane do pracy cigej. Napd wymaga zastosowania silnika nawrotnego, najlepiej ze sterowan prdkoci obrotow oraz hamulcem zabezpieczajc prac ruby. Wspomniana druga kwestia dotyczy wyboru tego silnika. Moe nim by napd prdu staego (nie stosowany w nowych rozwizaniach) lub silnik asynchroniczny piercieniowy bd klatkowy. W przypadku zastosowania mniej popularnego napdu hydraulicznego, stosuje si kana prosty, a silnik umieszczony w pooeniu pionowym tu nad kanaem, napdza rub sta poprzez przekadni ktow. Jednake, z uwagi na znaczn zoono i koszt napdu, ukad nie jest szeroko rozpowszechniony i znalaz zastosowanie jedynie na maych jednostkach. Konstrukcja steru strumieniowego ze sta rub zostaa przedstawiona na rysunku poniej.

Rys. 4. Ster strumieniowy ze rub sta

3. Stery strumieniowe na SV "Dar Modziey" oraz MS "Horyzont II" W latach 2009-2011 przeprowadzono badania efektywnoci pracy sterw strumieniowych zamontowanych na statkach szkolnych Akademii Morskiej w Gdyni. Zostay pomierzone prdkoci ktowe rotacji niepyncych statkw pod wpywem pracy sterw oraz prdkoci cyrkulacji statkw pyncych naprzd z prdkociami manewrowymi przy pracy wycznie sterw strumieniowych, ale bez wychylania petw sterw zarubowych statkw. Badania dotycz dziobowych sterw strumieniowych dla pracy na obie burty statku. Interpretacj wynikw dla pyncej jednostki jest charakterystyka pracy steru strumieniowego opisywana jako kinetyczna efektywno E(v). ( )

( ) gdzie: V - prdko ktowa cyrkulacji pyncego statku

(1)

0 - do prdko ktowa rotacji niepyncego naprzd statku v - prdko pywania statku

Dar Modziey zosta doposaony w ster strumieniowy w 2008 roku. Skada si z prosto osiowego cylindrycznego tunelu, zamontowanego w dziobowej czci kaduba statku i z umieszczonego wewntrz tunelu rubowego pdnika o staym skoku. Pdnik, poprzez przekadni ktow, napdzany jest silnikiem elektrycznym prdu przemiennego o mocy 300 [kW]. W rzeczywistoci, maksymalna moc dostarczana do steru wynosi 250 [kW]. Zmiana parametrw pracy steru (kierunku i wielkoci wytwarzanego naporu) jest uzyskiwana poprzez nastaw kierunku i wielkoci obrotw silnika napdowego steru. Horyzont II posiada zainstalowany ster strumieniowy typu STT 060 LK. Jest to urzdzenie aktyw nego sterowania, skadajce si z prosto osiowego cylindrycznego tunelu, zamontowanego w dziobowej czci kaduba statku i z umieszczonego wewntrz tunelu rubowego pdnika o staym skoku i trzech skrzydach. Pdnik, poprzez przekadni ktow, napdzany jest silnikiem elektrycznym prdu przemiennego. Maksymalna moc dostarczana do steru wynosi 125 [kW]. Zmian parametrw pracy steru uzyskuje si poprzez nastaw kierunku i wielkoci obrotw silnika napdowego steru. E(v) dla Daru Modziey (2) oraz Horyzontu II (3):

( )

(2)

( )

(3)

W obu przypadkach uzyskano podobne kinetyczne charakterystyki dziobowych sterw strumieniowych. Na Darze, dla prdkoci pynicia naprzd 2,5 [w] otrzymano 50[%] efektywnoci pracy steru uzyskanej dla rotacji na niepyncym naprzd statku. Dla Horyzontu, tego typu prdko wynosi 2,7 [w]. Dla powyszych wartoci pywania mona wykorzysta prac dziobowych sterw strumieniowych podczas manewrw. Co wicej, jest to wskazane, gdy same stery zarubowe (zapdnikowe) bez wspomagania dziaaj mao skutecznie dla maych prdkoci pywania. Powyej otrzymanych wartoci efektywno pracy sterw strumieniowych znaczco maleje wraz ze wzrostem prdkoci jednostki. W efekcie, wspomaganie sterw zarubowych staje si mao skuteczne a w rezultacie jest zbdne.

ZAKOCZENIE
Wykorzystanie sterw strumieniowych znaczco uatwia eksploatacje jednostki w zwizku z czym, s powszechnie stosowane we wspczesnym okrtownictwie. Rnorodno konstrukcji sprawia, e

zastosowanie steru wymaga wstpnej oceny jego przydatnoci i warunkw pracy. Niezalenie od typu, urzdzenia cechuj si pewnymi podobnymi zaletami oraz wadami. Zalety stosowania sterw strumieniowych s nastpujce: - doskonaa sterownoci przy bardzo maych prdkociach ruchu naprzd - zadowalajca sterowno przy ruchu wstecz - moliwo samodzielnego obrotu statku na ograniczonych akwenach - moliwo uruchomienia bezporednio z mostku - wiksza precyzja manewrowania ni przy uyciu holownikw - natychmiastowa reakcja urzdzenia - niektre konstrukcje umoliwiaj wykonanie niewielkich ruchw bez uycia steru gwnego - moliwo pracy we wszystkich kierunkach Wady charakteryzujce stery strumieniowe: - dodatkowy, inwestycyjny koszt instalacji - spadek efektywnoci wraz ze wzrostem prdkoci - zwikszenie oporu holowania - wzrost oporw kaduba o 1-3 [%] - ryzyko nieszczelnoci Powysze wady poza kwestiami finansowymi mona wyeliminowa. Biorc pod uwag moliwoci zastosowania steru, nie jest to zdecydowanie wydatek zbdny. wiadczy o tym fakt, e coraz wicej nowych jednostek powstaje z zainstalowanymi sterami strumieniowymi a starsze na drodze modernizacji otrzymuj je jako urzdzenia podstawowe i konieczne w dalszej eksploatacji statku.

LITERATURA
1. Wickiewicz W., Efektywno Pracy Sterw Strumieniowych Na Darze i Horyzoncie II, s. 123-133 2. Sobieszczaski T., Manewrowanie Statkiem Morskim, s. 55-60 rozwiza sterw modziey

3.

Dymarski Cz., Wieliczko L., Nalewajski A., Analiza techniczna i statystyczna konstrukcyjnych ukadw sterowania oraz okrelenie strumieniowych, s. 3-17, 42-44 zaoe projektowych

4.

Grski Z., Budowa i dziaanie okrtowych urzdze sterowych, rub

nastawnych

pochew

waw rubowych, s. 80-88 Grski Z., Perepeczko A., Okrtowy Maszyny i Urzdzenia Pomocnicze, s. 364-371 Iwanicki L., Ciecierski J., Materiay niepublikowane: Stery strumieniowe 2012 Rolls-Royce

5.

6.

7.

Dokumentacja techniczna, Stery Strumieniowe firmy Rolls-Royce