Zrównoważony Rozwój - Zastosowania NR 5: Woda W Mieście

zrwnowaony
rozwj
zastosowania
2014 Fundacja Sendzimira
5
woda w miecie
woda w miecie
zrwnowaony rozwj
zastosowania
5
Woda w miecie
Seria wydawnicza: Zrwnowaony Rozwj Zastosowania
Redakcja naukowa
Tomasz Bergier, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie
Jakub Kronenberg, Uniwersytet dzki
Iwona Wagner, Uniwersytet dzki, ERCE p/a UNESCO PAN
Recenzja
Prof. dr hab. Tadeusz Borys, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu
Dr hab. in. Pawe Licznar, prof. Politechniki Wrocawskiej
Korekta
Anna Kronenberg
Fotografa na okadce
Pawe Modkowski
Projekt okadki
Anna Wojtunik
Copyright by Fundacja Sendzimira
Krakw 2014
Monografa: Woda w miecie
ISBN 978-83-62168-03-3 (wersja drukowana), ISBN 978-83-62168-04-0 (wersja online)
ISBN 978-83-62168-05-7 (wersja angielskojzyczna online)
Seria wydawnicza: Zrwnowaony Rozwj Zastosowania
ISSN 2081-5727 (wersja drukowana), ISSN 2084-0594 (wersja online)
ISSN 2081-8610 (wersja angielskojzyczna online)
Poniewa ostatnie numery ZRZ przybieray form caociowych opracowa powiconych
okrelonym tematom, wraz z numerem pitym ZRZ ofcjalnie staje si seri wydawnicz,
a niniejsze wydawnictwo jednotematyczn monograf.
Wydawca
Fundacja Sendzimira
www.sendzimir.org.pl
Wydrukowano na papierze z recyklingu
Dofnansowanie
Dofnansowano ze rodkw projektu LIFE08 ENV/PL/000517
Ekohydrologiczna rekultywacja zbiornikw rekreacyjnych Arturwek (d)
jako modelowe podejcie do rekultywacji zbiornikw miejskich zudziaem
instrumentu fnansowego LIFE Unii Europejskiej
Niniejszy materia zosta opublikowany dziki dofnansowaniu
Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki
Wodnej. Za jego tre odpowiada wycznie Fundacja Sendzimira.
Organizacja Narodw
Zjednoczonych do Spraw
Owiaty, Nauki i Kultury
Europejskie Regionalne
Centrum Ekohydrologii
Polskiej Akademii Nauk
Partnerzy
Sowo wstpne
Wielkie cywilizacje powstaway nad wod i dziki wodzie. Po rewolucji przemysowej
okazao si, e traktowanie wody wycznie jako niewyczerpanego surowca i medium
transportowego prowadzi do zahamowania rozwoju na skutek jej zuycia, zanieczysz-
czenia, wyrwnania dna i brzegw oraz zaniku organizmw wodnych biorcych udzia
w procesie samooczyszczania wd.
Po tych dowiadczeniach nastpi swoisty powrt do ekosystemw zwizanych z wod.
Odwrcona dotychczas od wody architektura miast ponownie zwraca si frontem do
rzek, jezior i mrz. Rosnca liczba ludnoci i popyt na dobr wod postawiy przed
rzdami i samorzdami cywilizacyjne wrcz wyzwanie wypracowania nowej gospodarki
wodnej. Zmiany klimatu podniosy to wyzwanie na wyszy szczebel, wobec rosncych
zagroe zwizanych z brakiem lub nadmiarem wody.
W konsekwencji, zoptymalizowana gospodarka wodna w procesach planowania prze-
strzennego miast ma kluczowe znaczenie dla jakoci ycia i bezpieczestwa mieszkacw.
Pozwala take na przeciwdziaanie zjawiskom wynikajcym m.in. ze zmian klimatu.
Obszary wodne staj si coraz waniejszym skadnikiem struktury miejskiej. Dbao
o nie stanowi wane zadanie wszystkich podmiotw zaangaowanych w ksztatowanie
przestrzeni miejskiej, zarwno publicznych, jak i prywatnych. Dlatego wanie kwestia
gospodarowania wod na obszarach zurbanizowanych stanowi istotny punkt zaintereso-
wania Krajowej Polityki Miejskiej powstajcej obecnie w resorcie infrastruktury i rozwoju.
W kontekcie tych wyzwa, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju poleca wszystkim
zainteresowanym niniejszy poradnik pt. Woda w miecie. Wychodzi on naprzeciw
dotychczasowych dziaa Ministerstwa na rzecz dofnansowania samorzdw w go-
spodarce wodnej i wodno-ciekowej. Stanowi jednoczenie doskonae wprowadzenie
do dziaa planowanych przez nas do wsparcia w miastach w ramach perspektywy
fnansowej 20142020. Gorco zachcam Pastwa do lektury.
Adam Zdziebo
Sekretarz Stanu
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju
Spis treci
Wstp 6
Woda jako podstawa jakoci ycia w miastach przyszoci | Maciej Zalewski 9
Narzdzia planowania i zarzdzania strategicznego wod w przestrzeni
miejskiej | Iwona Wagner, Anna Januchta-Szostak, Anita Waack-Zajc 17
Rola urbanistyki i architektury w gospodarowaniu wod | Anna Januchta-Szostak 31
Woda w przestrzeni miejskiej a zdrowie mieszkacw | Izabela Kupry-Lipiska,
Piotr Kuna, Iwona Wagner 49
Mechanizmy fnansowe gospodarowania wodami opadowymi
w miastach | Ewa Burszta-Adamiak 59
Jak bezpiecznie zatrzyma wod opadow w miecie?
Narzdzia techniczne | Iwona Wagner, Kinga Krauze 75
Woda w przestrzeni miejskiej a zintegrowane zarzdzanie
miastem | Kinga Krauze, Iwona Wagner 95
Dobre praktyki zarzdzania wod deszczow w miastach 115
6 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 5, 2014
Wstp
Wstp
Wraz z trzecim numerem rozpoczlimy nowy roz-
dzia w historii naszej serii wydawniczej pt. Zrw-
nowaony Rozwj Zastosowania. Po raz pierwszy
wydalimy wtedy numer tematyczny, w caoci po-
wicony niezwykle aktualnym sprawom przyrody
w miecie. Ze wzgldu na wag tego tematu, zdecy-
dowalimy si go kontynuowa w numerze czwartym,
a teraz i pitym, ktry trzymaj Pastwo w rkach
(lub ogldaj na ekranie). Tym razem koncentrujemy
si na temacie wody w miecie. Powizania midzy
wod a zieleni s bardzo cise nie sposb efek-
tywnie zarzdza zieleni miejsk w oderwaniu od
wody, tak jak nie sposb skutecznie rozwizywa ilo-
ciowe i jakociowe problemy gospodarki wodnej bez
uwzgldnienia zielonej infrastruktury. Doskonale po-
kazuj to przykady inynierii ekologicznej lub eko-
hydrologii. S to koncepcje, do ktrych wielokrotnie
odwoujemy si w naszych wydawnictwach, poniewa
skutecznie cz wiedz ekologiczn i inyniersk
w celu zwikszenia skutecznoci i efektywnoci za-
rzdzania systemem przyrodniczym.
Po opublikowaniu dwch poradnikw powico-
nych sprawom zieleni miejskiej, w obecnym numerze
zajmujemy si tematyk wody w miecie. Poradnik
otwiera rozdzia Woda jako podstawa jakoci ycia
w miastach przyszoci, prezentujcy wyzwania go-
spodarki wodnej w miastach, w kontekcie globalnych
wyzwa zrwnowaonego rozwoju i dziaa podej-
mowanych w tym obszarze przez organizacje mi-
dzynarodowe. W kolejnych rozdziaach ukazujemy
praktyczne zagadnienia zwizane z zarzdzaniem
wod w miecie na rnych poziomach: strategicz-
nym, planistycznym, zdrowotnym, fnansowym,
technicznym, aby wreszcie podsumowa wszystkie
te zagadnienia w rozdziale o zintegrowanym zarz-
dzaniu miastem. Tradycyjnie, poradnik zamyka zbir
dobrych praktyk tym razem powiconych tema-
tyce zarzdzania wodami opadowymi w miastach.
Omawiane w niniejszym poradniku zagad-
nienia cile wi si z tymi, ktre poruszalimy
w poprzednich numerach. Wyranie wida to na
poniszym rysunku, ilustrujcym zwizki pomidzy
rozdziaami z ostatnich trzech numerw serii wy-
dawniczej Zrwnowaony Rozwj Zastosowania
(35). Aby pokaza praktyczne zalenoci midzy
omawianymi tematami, tym razem postanowili-
my dodatkowo zilustrowa wikszo omawianych
w poradniku zagadnie przekrojowymi studiami
przypadku, zamieszczonymi na kocu poszcze-
glnych rozdziaw. Wiele z nich zagadnienia
zwizane z wod w miecie ukazuje w szerszym
kontekcie zarzdzania systemem przyrodniczym
miasta lub, jeszcze szerzej, systemem spoeczno-
-ekologicznym miasta.
Fundacja Sendzimira powicia bardzo duo uwagi
w czasie ostatnich dwch lat tematyce wody w mie-
cie. Dotyczyy jej m.in. projekty lokalne, realizowane
w trakcie prowadzonych przez Fundacj Akademii
Letnich Wyzwania zrwnowaonego rozwoju (w la-
tach 2013 i 2014) oraz Akademii Jesiennej Wyzwa-
nia zrwnowaonej gospodarki wodnej w 2013 roku.
Byy one organizowane w ramach projektu Wyzwania
zrwnowaonej gospodarki wodnej. Usugi ekosyste-
mw w dobie zmian klimatycznych, dofnansowa-
nego ze rodkw NFOiGW i objtego patronatem
Ministra rodowiska. Ich uczestnicy rozwizywali
problemy dotyczce zarzdzania wod w Toruniu,
Poznaniu i Krakowie, w kadym przypadku wsp-
pracujc z wadzami miast i innymi interesariuszami.
Opracowane przez uczestnikw Akademii raporty do-
starczaj wielu praktycznych wskazwek z tego zakresu.
Zainteresowani czytelnicy mog pobra je ze strony
internetowej Fundacji Sendzimira.
Zwaszcza ostatni z nich, dotyczcy zrwnowa-
onego zagospodarowania wd opadowych w Kra-
kowie, wykorzystujcy przykad osiedla domw
komunalnych przy ul. Magnolii, uzmysowi nam
potrzeb realizacji w naszym kraju duych projek-
tw demonstracyjnych z tego zakresu. Projekty osie-
dli wykorzystujcych na du skal rozwizania tego
typu zrealizowano w innych krajach, np. w Augu-
stenborg (Malm, Szwecja) i Kronsberg (Hanower,
Niemcy). Opisy tych przedsiwzi zamieszczamy
na kocu niniejszego poradnika, w czci prezen-
tujcej dobre praktyki, jako rdo inspiracji. Po-
dobne realizacje w Polsce mona byoby z atwoci
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 5, 2014 | 7

zaklasyfkowa jako priorytetowe projekty z zakresu
rewitalizacji miast, wykorzystujc przy ich realizacji
rodki unijne. W przypadku inwestycji miejskich,
mona byoby wykorzysta dodatkowo takie roz-
wizania, jak zielone zamwienia publiczne. Po-
dobnie jak Augustenborg i Kronsberg, tego typu
demonstracyjne projekty mogyby sta si zalkiem
szerszych programw zrwnowaonego zarzdzania
wodami opadowymi w miastach.
W mniejszej skali Fundacja Sendzimira przyczy-
nia si do popularyzacji tego typu rozwiza w prak-
tyce, zakadajc pokazowe mae ogrody deszczowe
w odzi, a take udostpniajc broszury na ich temat,
uwzgldniajce polskie warunki klimatyczne i ro-
dzime gatunki rolin. Ogrody deszczowe s szczegl-
nie silnie promowane w miastach australijskich, np.
w Melbourne, o czym pisalimy w jednej z dobrych
praktyk w poprzednim poradniku (ZRZ4).
Na zwizki zieleni i wody w miecie wskazy-
wali wreszcie mieszkacy Krakowa, odzi, Pozna-
nia i Warszawy za pomoc platformy internetowej
<www.licznazielen.pl>. Powstaa ona w ramach
projektu Licz na ziele. Realizujc go, Fundacja
Sendzimira korzysta z najlepszych dowiadcze
z zakresu partycypacyjnych systemw informa-
cji geografcznej i tzw. geoankiet. Rozwizania te
prezentowalimy w poprzednim poradniku. Teraz
Fundacja Sendzimira, wsppracujc z wadzami
wymienionych miast, wykorzystuje je do wspie-
rania zarzdzania przyrod w polskich miastach.
Jak mona si przekona, przegldajc na stronie
projektu mapy z wynikami przeprowadzonego
wrd mieszkacw wymienionych miast badania,
mieszkacy pytani o miejsca spdzania czasu wrd
zieleni (lub o inne wartociowe, zielone miejsca)
bardzo czsto wskazuj te zwizane z wod.
Planujc dalszy rozwj polskich miast, przygo-
towujc wnioski o dofnansowanie ich rewitalizacji
ze rodkw unijnych, a take realizujc wytyczne
zawarte w Krajowej Polityce Miejskiej, naley wicej
uwagi przywizywa do spraw zwizanych z przy-
rod. Majc to na uwadze, przygotowalimy po-
przednie i niniejszy poradnik. Teraz pozostaje nam
tylko yczy sobie i czytelnikom, by prezentowane
w nich treci okazay si inspirujce i przydatne
w podnoszeniu jakoci ycia w miastach.
Tomasz Bergier, Jakub Kronenberg, Iwona Wagner
WODA A SYSTEM PRZYRODNICZY MIASTA
Jak wycenia warto przyrody w miecie? Wycena drzew przyulicznych w centrum odzi (ZRZ3)
Usugi ekosystemw wodnych w miecie (ZRZ3) Bkitne aspekty zielonej infrastruktury (ZRZ4)
Usugi ekosystemw w miastach (ZRZ3) Ekohydrologia jako podstawa wizji dla miasta przyszoci (ZRZ5)
ZARZDZANIE WOD W MIECIE
Wody opadowe a zintegrowane zarzdzanie miastem (ZRZ5)
Narzdzia strategiczne i prawne zarzdzania bkitn i zielon infrastruktur w miastach (ZRZ5)
Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier (ZRZ3)
PLANOWANIE PRZESTRZENNE,
URBANISTYKA
Rola urbanistyki i architektury
w gospodarowaniu wod (ZRZ5)
Woda w miecie a zdrowie
mieszkacw (ZRZ5)
Nasadzenia zastpcze drzew
w miastach gwne problemy
z decyzjami administracyjnymi
(ZRZ4)
PARTYCYPACJA SPOECZNA
Partycypacja spoeczna
w podejmowaniu decyzji
dotyczcych przyrody
w miecie (ZRZ3)
Niekonwencjonalne formy
wsppracy midzysektorowej
w ksztatowaniu zieleni
miejskiej na przykadzie
Londynu (ZRZ4)
NARZDZIA TECHNICZNE
Jak bezpiecznie zatrzyma
wod w miecie? Narzdzia
techniczne (ZRZ5)
Podoa strukturalne i inne
metody uatwiajce rozwj
drzew w trudnych warunkach
siedliskowych miast (ZRZ4)
Planowanie i zasady
ochrony drzew w procesie
inwestycyjnym (ZRZ4)
Ochrona drzew na
placu budowy (ZRZ4)
Ochrona drzew w miecie
a postrzegane zagroenie
bezpieczestwa (ZRZ4)
FINANSOWANIE
Innowacyjne metody wspierania
tworzenia zielonej infrastruktury
w miastach: wsppraca wadz
lokalnych z inwestorami
i wacicielami budynkw (ZRZ4)
Miejscowy plan zagospodaro-
wania przestrzennego jako
narzdzie zarzdzania
przyrod w miecie (ZRZ4)
Rwnowaenie rozwoju
urbanistycznego z ochron
biornorodnoci na miejskich
terenach niezagospodarowanych
sie drg kolejowych
w Monachium (ZRZ4)
Mechanizmy fnansowe
gospodarowania wodami
opadowymi w miastach (ZRZ5)
Systemy informacji geogra-
fcznej w partycypacyjnym
zarzdzaniu przyrod
w miecie (ZRZ4)
Woda jako podstawa
jakoci ycia w miastach
przyszoci
1
Maciej Zalewski
Uniwersytet dzki
Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii pod auspicjami UNESCO, PAN
Wedug raportu UN HABITAT, w 2008 roku po raz
pierwszy w historii ponad poowa ludzkoci mieszkaa
w miastach, a w Unii Europejskiej w miastach mieszka
ju 3/4 ludnoci. Postpujca urbanizacja stwarza nowe
wyzwania w zakresie jakoci ycia w miastach oraz zdrowia
i bezpieczestwa ekologicznego mieszkacw. Pod znakiem
zapytania staje te wydajno tradycyjnych inynieryjnych
systemw w gospodarce wodno-ciekowej. W tym
kontekcie konieczne staje si stosowanie innowacyjnych
rozwiza w zarzdzaniu wod i rodowiskiem, w oparciu
o zintegrowanie wiedzy inynierskiej ze zrozumieniem
procesw biologicznych i hydrologicznych. Takie podejcie
proponuje ekohydrologia.
Sowa kluczowe: ekohydrologia, urbanizacja, woda w miecie,
Midzynarodowy Program Hydrologiczny UNESCO,
bkitno-zielona infrastruktura
1
Niniejszy rozdzia zawiera syntez zagadnie, ktre zostay szerzej opisane w artykuach: (Zalewski 2013, 2014).
Woda jako podstawa jakoci ycia w miastach przyszoci
rodowych zobowizaniach, takich jak Milenijne
Cele Rozwoju ONZ i deklaracja Te Future
We Want, przyjta podczas konferencji Rio+20
w 2012 r. Zagadnienia te zostay rwnie odzwier-
ciedlone w szeciu priorytetowych tematach VIII
fazy Midzynarodowego Programu Hydrologicz-
nego UNESCO (UNESCO IHP), najwikszego
midzyrzdowego programu hydrologicznego na
wiecie, na lata 20142021. Jeden z nich (temat
4: Woda i osiedla ludzkie przyszoci) w cao-
ci odnosi si bezporednio do miast (UNESCO
2012). Kolejny temat, powicony zagadnieniom
ekohydrologii (temat 5: Ekohydrologia i inynieria
ekologiczna dla zrwnowaonego wiata), rw-
nie przewiduje obszar priorytetowy dotyczcy
ekohydrologii terenw miejskich. Ta zajmuje si
szeroko pojtymi aspektami i interakcjami pomi-
dzy zielon i bkitn infrastruktur, dla poprawy
funkcjonalnoci rodowiska miejskiego i dostar-
czania usug ekosystemowych jego mieszkacom.
W swoim najnowszym dokumen-
cie, UNESCO IHP dyskutuje
globalne cele dotyczce wody
w zaproponowanych przez ONZ
Celach Rozwoju Zrwnowaonego
po roku 2015. W zakresie wody
zaproponowano nastpujce cele:
zmniejszenie zanieczyszczenia
wody z gwnych rde na poziomie krajowym
o 30% poprzez zwikszenie zbierania i oczysz-
czania ciekw w miastach do co najmniej 80%;
zwikszenie oczyszczania ciekw przemysowych
do co najmniej 95%; zmniejszenie zanieczyszcze-
nia ze rde rozproszonych o 30% i podejmowa-
nie dziaa na rzecz ograniczenia zanieczyszcze
u rda do roku 2030 (UNESCO2014). Tak wy-
soki priorytet dla zagadnie zwizanych z wod
w miastach wynika std, e ju ponad poowa glo-
balnej spoecznoci mieszka na obszarach zurbani-
zowanych, a tempo urbanizacji nigdy wczeniej nie
byo tak wysokie. Miasta to gwni emitenci za-
nieczyszcze do wd. Z drugiej strony, to wanie
woda i ziele w duym stopniu okrelaj jako
ycia. S najwaniejszymi elementami ekohydro-
logicznej gospodarki wodnej, ktra poprawia stan
rodowiska przyrodniczego i bezpieczestwo eko-
logiczne mieszkacw miast.
Wprowadzenie
Podstawowym pytaniem, na ktre powinna od-
powiedzie ludzko w XXI wieku, kiedy tempo
eksploatacji zasobw rodowiska przekracza regene-
racyjny potencja biosfery, brzmi: jaka jest przyszo
ycia i cywilizacji? Pierwszym krokiem w kierunku
sformuowania odpowiedzi, jest okrelenie gw-
nych zagroe dla rodowiska przyrodniczego. S to:
zmiana i degradacja podstawowych procesw
ekologicznych, niezbdnych do podtrzymania
ycia na Ziemi, np. obiegu wody i skadnikw
odywczych, takich jak azot, fosfor, wgiel;
degradacja biosfery przez wylesianie, urbani-
zacj i transport;
emisja zanieczyszcze;
nadmierne zuycie wszystkich rodzajw zaso-
bw rodowiska.
Drugim krokiem, a zarazem warunkiem ko-
niecznym dla przyszoci ycia i cywilizacji oraz
prawdziwej poprawy dobrostanu
czowieka, jest zrozumienie zo-
onoci interakcji pomidzy
systemami abiotycznymi (rodo-
wiskiem fzycznym), biotycznymi
i spoeczno-ekonomicznymi. Ko-
nieczne jest opracowanie nowego
paradygmatu i nowych rozwiza
w oparciu o nauk interdyscyplinarn. Proces ten
zapocztkowao sprawozdanie Komisji Brundtland
(WCED 1987). Kolejnym etapem byo stworze-
nie teoretycznych podstaw dla integracji hydrologii
i ekologii ekohydrologii (Zalewski i in. 1997;
Zalewski 2011) w ramach Midzynarodowego
Programu Hydrologicznego UNESCO. Przypie-
cztowaniem tego procesu byo przyjcie Deklaracji
Columbus (EcoSummit 2012), w ktrej za pod-
stawowy cel uznano harmonizacj potrzeb czo-
wieka ze zdolnoci rodowiska do absorbowania
stresu i regeneracji.
Woda a jako ycia
Woda determinuje jako rodowiska, a take
moliwoci rozwoju gospodarczego i spoecz-
nego, co znalazo odzwierciedlenie w midzyna-
Kluczowe jest zrozumienie
zoonoci interakcji pomi-
dzy systemami abiotycznymi
(rodowiskiem fzycznym),
biotycznymi i spoeczno-
-ekonomicznymi.
Maciej Zalewski
dowiska, wbrew oczekiwanym celom dziaania.
Ponadto, aktualne programy badawcze i eduka-
cyjne, dotyczce rodowiska, zbyt czsto kad
niewystarczajcy nacisk na integralno procesw
ekologicznych ksztatowanych przez ewolucj,
a zwaszcza zakresu i skutkw ich modyfika-
cji przez ludzi i wiedzy o tym, jak cofn te
zmiany. Powierzchowne monitorowanie stanu
rodowiska nie pozwala pogbia wiedzy, ktra
ma znaczenie dla opracowywania nowych metod
i rozwiza systemowych dla zrwnowaonego
zarzdzania rodowiskiem (Zalewski 2011).
Nowe, oparte o ekohydrologi wykorzystanie
i ksztatowanie wody i zieleni w przestrzeni miejskiej,
mona przeciwstawi mechanistycznemu podejciu
do zarzdzania zasobami wodnymi. W obliczu glo-
balnych zmian klimatu podejcie mechanistyczne
powoduje zwikszanie kosztw oraz wzrost zagroe.
Osignicie zrwnowaonego i przyjaznego miesz-
kacom bkitno-zielonego miasta wymaga nowej
perspektywy. Mechanistyczno-deterministyczne
1
po-
dejcie naley zastpi podejciem systemowo-ewo-
lucyjnym
2
, zdefniowanym w szeciu priorytetowych
tematach UNESCO IHP (rysunek 1).
Podejcie sektorowe a podejcie
systemowe
Zrwnowaona i bezpieczna przyszo cywiliza-
cji wymaga dostpu do wody i ywnoci, ktrych
produkcja zaley od stanu i funkcjonowania bios-
fery. Konieczne jest wic zrozumienie, dlaczego
w niektrych czciach biosfery coraz bardziej
brakuje wody? Dlaczego wody sodkie s czsto
zanieczyszczone? Jak odwrci te trendy? Tym
bardziej, e ich bezporedni konsekwencj jest
spadek liczby naturalnych siedlisk, biornorod-
noci i produktywnoci biologicznej.
W wielu przypadkach niekorzystne zjawiska
s wynikiem podejcia sektorowego, ograni-
czonej komunikacji pomidzy rnymi uyt-
kownikami i decydentami oraz braku wymiany
wiedzy midzy specjalistami z rnych dyscy-
plin. Szczeglnym wyzwaniem jest brak dialogu
midzy naukowcami zajmujcymi si proble-
mami rodowiskowymi i inynierami. Prowadzi
to do nadmiernego wykorzystania technologii
w rodowisku oraz zwizanych z tym wysokich
kosztw. Skutkuje to rosnc degradacj ro-
Rysunek 1. Strategia UNESCO IHP VIII na lata 20142021
1
Podejcie mechanistyczno-deterministyczne zakada osignicie jednego okrelonego celu w ograniczeniu zagroe zwizanych
z zarzdzaniem rodowiskiem, bez uwzgldniania interakcji midzy rodowiskiem a infrastruktur.
2
Podejcie systemowo-ewolucyjne jest podejciem caociowym, zakadajcym osignicie wicej ni jednego celu w oparciu o zrozumienie
dugoterminowych procesw ekologicznych oraz interakcji midzy rnymi elementami rodowiska, spoeczestwa i infrastruktury.
Katastrofy
zwizane
z wod i zmiany
hydrologiczne
Wody gruntowe
w zmieniajcym
si rodowisku
Problemy braku
wody i jej
jakoci
Woda i osiedla
ludzkie
w przyszoci
Ekohydrologia
jako podstawa
zrwnowaonego
rozwoju
Edukacja
kluczem dla
zabezpieczenia
zasobw
wodnych
korzystanie technologii w krajobrazie i powszechna
praktyka odprowadzania wd opadowych do rzek
zwiksza koszty zarzdzania zasobami wodnymi
i zmniejsza zasilanie wd pod-
ziemnych (Wagner i Zalewski
2009). Wzrasta zanieczyszczenie
powietrza i powstaj miejskie wy-
spy ciepa, co ma negatywne skutki
na ludzkie zdrowie (por. rozdzia
o zwizkach wody i zdrowia
ludzkiego: Kupry-Lipiska i in.
w tym tomie). Procesy te dopro-
wadzaj do utraty funkcji i usug ekosystemw oraz
zmniejszaj odporno na zmiany klimatyczne.
Przyspieszenie i nasilenie spywu powierzch-
niowego w zlewniach miejskich skutkuje zwik-
szonym eksportem zanieczyszcze. Dostaj si one
do rzek bezporednio poprzez zwikszony spyw
powierzchniowy, jak i porednio, poprzez: odpywy
kanalizacji deszczowej odbierajcej wody z obsza-
rw czsto znacznie przekraczajcych fzyczny za-
sig naturalnej zlewni i pojemno ciekw; odpywy
z przeleww burzowych kanalizacji oglnospawnej,
dodatkowo zanieczyszczajce cieki ciekw ko-
munalnych; oraz nielegalne zrzuty zanieczyszcze
punktowych. Pogorszenie jakoci wody uniemo-
liwia bezpieczne korzystanie ze rodowiska przez
spoeczestwo i zachowanie biornorodnoci.
Negatywny wpyw stresu hydrologicznego i za-
nieczyszcze jest potgowany przez powszechne
w miastach interwencje w fzyczn struktur eko-
systemw dolin i koryt rzecznych. Obejmuj one
zabudow i regulacj hydrotechniczn rzek, pole-
gajc na regulacji, prostowaniu i zabudowie koryt
przy pomocy pyt betonowych oraz na ujmowaniu
ich w podziemne kanay. Zmieniany lub zwany jest
take przekrj poprzeczny rzeki, pozbawia si rzek
cznoci z dolin i terenami podmokymi, itp. Rw-
nie szkodliwa jest zabudowa dolin w celu mieszkal-
nym, przemysowym lub drogowym. Uproszczenie
siedlisk wpywa negatywnie na biornorodno,
transport osadw i wymian jonw z osadami den-
nymi, ktre to procesy s kluczowe dla zdolnoci rzek
do samooczyszczania. Jeli ulegaj one zaburzeniu,
to obnia si potencja rzek w tym zakresie.
Opisane procesy ekologiczne oznaczaj znacz-
nie wicej ni tylko obnienie estetyki krajobrazu.
Barier dla zrwnowaonego rozwoju jest czsto
niedocenienie jego lokalnego wymiaru. Znaczenie
i wysok skuteczno lokalnych systemw gospo-
darczych podkrelaa w swoich
badaniach m.in. noblistka, Elinor
Ostrom. Wskazywaa, e kada
spoeczno yjca w okrelonych
warunkach rodowiska musi wy-
pracowa wasny sposb zrwno-
waonego wykorzystania zasobw
naturalnych i zrwnowaonego
wspistnienia z ekosystemami.
Struktura ekosystemw i ich potencja w dostar-
czaniu czowiekowi usug s wynikiem okrelonej
geomorfologii, klimatu i historycznie okrelonych
wzorcw kulturowych i intensywnoci uytkowania.
Utrzymanie mechanistyczno-deterministycznego
podejcia sektorowego moe w cigu kilku dekad
spowodowa pogorszenie funkcjonowania biosfery.
Jednoczenie zdolno produkcyjna, absorpcyjna i re-
generacyjna rodowiska maleje, co moe prowadzi
do lokalnych, regionalnych i globalnych konfiktw.
Wyzwania zwizane z wod
w miecie
Opisane powyej problemy dotycz szczeglnie
miast, poniewa to w nich wystpuje degradacja
krajobrazu i biosfery. Z tego z kolei wynikaj zmiany
w obiegu wody i materii. Ponadto miasto jest ob-
szarem sprzecznych de i priorytetw rnych
grup interesariuszy.
Jednym z najwaniejszych (cho czsto pomi-
janym przez decydentw i praktykw) skutkw
mechanistycznego podejcia do zarzdzania wod
w miecie jest przyspieszenie odpywu wody. Skut-
kuje to wzrostem prdkoci i wielkoci spywu po-
wierzchniowego, powodujc podtopienia i powodzie
oraz przepywy ekstremalne w rzekach. Zmniejszona
retencja wody i wyduajce si okresy suszy unie-
moliwiaj funkcjonowanie zielonej infrastruktury
w miastach. Zmniejszaj take przepywy minimalne
w rzekach, zagraajc utrzymaniu ycia biologicz-
nego. Dodatkowo, powszechna regulacja koryt degra-
duje struktury i funkcje biologiczne rzek oraz obnia
ich potencja samooczyszczania si. Nadmierne wy-
Kada spoeczno, yjca wokre-
lonych warunkach rodowiska,
musi wypracowa wasny spo-
sb, zrwnowaonego wyko-
rzystania zasobw naturalnych
izrwnowaonego wspistnie-
nia zekosystemami.
Maciej Zalewski
logicznej. Jednak w XXI wieku ekologia rekonstruk-
cyjna nie wystarczy, eby zatrzyma proces degradacji
rodowiska. Dwie kluczowe przyczyny to demogra-
fa i gospodarka. Warto pamita, e konsekwen-
cje wpywu czowieka na biosfer, w poczeniu ze
wzrostem populacji ludzkiej, globalnymi zmianami
klimatu i mechanizmami ekonomicznymi, ktre
wymuszaj lawinow konsumpcj, generuj coraz
wiksze zapotrzebowanie na usugi ekosystemw,
powodujc rosnc presj na rodowisko. Powszech-
nie uywany miernik produktu krajowego brutto
(PKB) sta si myln miar krajowego sukcesu,
poniewa skupia si na konsumpcji i fnansach, ale
nie uwzgldnia zasobw naturalnych, ludzkiego do-
brobytu, stabilnoci i rwnoci (Costanza i in. 2014).
Negatywne zmiany w miastach mona odwrci,
zmieniajc paradygmat zarzdzania wodami. Jeli
bd waciwie zagospodarowane stan si cen-
nym zasobem poprawiajcym warunki ycia i zdro-
wia mieszkacw, zwaszcza w dobie nasilajcych si
zmian klimatu. Warunkiem takiej polityki jest celowa
i bezpieczna retencja krajobrazowa wd opadowych
W wymiarze spoecznym, zapobieganie im przekada
si na szereg korzyci skadajcych si na budowa-
nie bezpiecznej i atrakcyjnej przestrzeni miejskiej.
Odwrcenie degradacji systemu przyrodniczego
moe zapewni szereg usug ekosystemw, takich
jak: zapobieganie powodziom i suszom, regulowanie
jakoci powietrza i wody, korzystny wpyw na zdro-
wie mieszkacw, wysoka jako przestrzeni publicz-
nych, bezpieczna przestrze rekreacyjno-uytkowa,
obnienie kosztw funkcjonowania miasta.
Rozwizania
Mylenie ukierunkowane na procesy
Rosnca wiadomo na temat potrzeby ochrony
rodowiska siga epoki przemysowej i bya odpo-
wiedzi na intensywn eksploatacj zasobw natu-
ralnych i postp w naukach biologicznych w XVIII
i XIX w. Doprowadzio to do degradacji ekosyste-
mw. Dlatego procesom tym towarzyszy wzrost
zrozumienia uwarunkowa i dynamiki sukcesji eko-

ZWIEKSZENIE BIORNORODNOCI
i odpornoci ekosystemw miejskich

Zbiorniki
Zwikszona infltracja
do wd gruntowych,
poprawa walorw funkcjonalnych,
estetycznych i rekreacyjnych
krajobrazu, poprawa jakoci wody

Osadniki i biofltry
hydrobotaniczne
retencja wd opadowych,
redukcja wezbra,
oczyszczanie wody

Poprawa mikroklimatu

POPRAWA ZDROWIA
(zmniejszenie iloci przypadkw alergii i astmy)
I JAKOCI YCIA MIESZKACW
(rekreacja, regeneracja psychofzyczna)

Kana boczny
transport wd
opadowych

Transport wd
burzowych kanaem
gwnym

REDUKCJA TRANSPORTU
ZANIECZYSZE
do Odry i Batyku

Wzrost ewapotranspiracji
poprzez zwikszenie obszarw
zieleni i akwenw wodnych

Plantacja wierzby
energetycznej
Zastosowanie osadw
pociekowych do
produkcji biomasy
Grupowa
Oczyszczalnia
ciekw
Osadniki i biofltry
hydrobotaniczne dla niskiego
przepywu
Zwikszona infltracja
do wd gruntowych,
poprawa jakoci wody

BIOENERGIA
Biologiczne oczyszczanie
wd burzowych

Kana meandrujcy
rehabilitacja habitatw,
zwikszenie biornorodnoci,
poprawa statusu/potencjau
ekologicznego,
samooczyszczanie

Korzystne przeksztacenie
krajobrazu

Wpyw rehabilitacji zlewni na
redukcj wezbra w rzekach
i wydajno oczyszczania
ciekw burzowych w Grupowej
Oczyszczalni ciekw
Rysunek 2. Koncepcja rehabilitacji rzeki miejskiej, z wykorzystaniem ekohydrologii i rozwiza systemowych,
jako podstawa odtworzenia cyklu obiegu wody i biogenw, usug ekosystemw i obnienia kosztw funkcjo-
nowania miasta. Dziaania te zrealizowano w ramach projektw badawczo-wdroeniowych, bdcych efektem
wsppracy instytucji naukowych i Urzdu Miasta odzi
t wykorzystuje si we wzajemnej regulacji powy-
szych procesw, m.in. dla poprawy funkcjonowania
rodowiska (w tym zielonej i bkitnej infrastruk-
tury miejskiej).
Skuteczne zarzdzanie wod i dynamik obiegu
skadnikw odywczych musi odbywa si poprzez
harmonizacj tradycyjnych rozwiza hydrotech-
nicznych z ksztatowaniem krajobrazu pod ktem
regulacji procesw z biotechnologiami ekosystemo-
wymi, ktrych istot jest wykorzystanie organizmw
do przeksztacania materii. Przykadem takiego roz-
wizania jest konstrukcja barier denitryfkacyjnych,
wykorzystujcych bakterie, ktre zmniejszaj transfer
azotanw do ekosystemw wodnych przez prze-
ksztacanie ich w form gazow. Wane jest rw-
nie wczenie do praktyki wiedzy ekologicznej, np.
dotyczcej moliwoci zastosowania mikrobiologii
i analizy genetycznej w celu wykorzystania zdolnoci
mikroorganizmw wodnych do mineralizacji materii
organicznej i biodegradacji innych zanieczyszcze,
np. tworzenie ekotonowych stref buforowych.
Dziaania takie wymagaj opracowania i testo-
wania rozwiza w zakresie nowych biotechnologii
ekosystemowych. Przykadem s badania nad eko-
hydrologi terenw zurbanizowanych. W ramach
dziaa badawczo-rozwojowych w odzi powstaa
koncepcja renaturyzacji rzeki, kaskada zbiornikw
wodnych skonstruowanych w oparciu o koncepcj
ekohydrologii oraz sekwencyjny system sedymen-
tacyjno-biofltracyjny dla doczyszczania wd desz-
czowych (Wagner i Zalewski 2009). Zaproponowany
system dziaa jako rozwizanie systemowe poszu-
kujce wielu rozwiza w wyniku zharmonizowania
zielonej i bkitnej infrastruktury z systemem funk-
cjonalnym i spoecznym miasta (rysunek 2).
Podsumowanie
Rozwizania oparte o integracj najnowszych
osigni w dziedzinie inynierii, zintegrowane
z bkitn i zielon infrastruktur i zastosowaniem
ekohydrologii, podnosz skuteczno dziaa na-
prawczych na obszarach miejskich i jednoczenie
obniaj ich koszty (rysunek 3). Warto podkreli,
e t strategi dziaa w gospodarce wodnej po raz
pierwszy zaproponowali Statzner i Sperling (1993).
w obszarze miejskim (Wagner i Zalewski 2009) oraz
ich oczyszczanie. Nauka proponuje tu szereg rozwi-
za. Jednym z nich jest projektowanie ekosystemw
przynoszcych korzyci zarwno dla przyrody, jak
i ludzi, proponowane przez inynieri ekologiczn
(Mitsch 1996, Mitsch i Jorgensen 2004). Mona
np. wykorzysta tereny podmoke jako narzdzia
zmniejszenia odpywu zanieczyszcze z obszarw
zurbanizowanych. Kolejne to ekohydrologia i pro-
ponowane przez ni rozwizania systemowe.
Ekohydrologia dla poprawy jakoci ycia
w miastach
Ekohydrologia jest zintegrowan, transdyscypli-
narn nauk ukierunkowan na rozwizywanie
problemw, w ktrej kluczowym sowem jest re-
gulacja procesw ekologicznych i hydrologicznych.
Obejmuje ona nie tylko hydrologi i ekologi, ale
take geofzyk, geologi, biologi molekularn,
genetyk, techniki geoinformacyjne, modelowanie
matematyczne, badania spoeczno-ekonomiczne
i prawne. Ekohydrologia to nauka transdyscypli-
narna, badajca powizania pomidzy procesami
hydrologicznymi (np. cykl wody w krajobrazie mia-
sta, przepyw w rzekach, czas retencji w zbiorniku)
a biologicznymi (np. transpiracja, parowanie, infl-
tracja do wd gruntowych, transformacja biogenw
w biomas, wzrost rolinnoci, biofltracja). Wiedz
Rysunek 3. Zwikszenie efektywnoci dziaa
na rzecz poprawy jakoci rodowiska i jakoci
ycia i zmniejszenie ich kosztw dziki integracji
inynierii, ekohydrologii i biotechnologii
Niska
Bardzo
niskie
rednia
K
o
s
z
t
y
Niskie
Wysoka
Bardzo
wysokie
rednie
Inynieria
Jako rodowiska miejskiego
Zdolno ekosystemw do dostarczania usug
Jako ycia mieszkacw
Ekohydrologia
i zastosowanie
bkitnej
i zielonej
infrastruktury
Podejcie
mechaniczno-
deterministyczne
Podejcie
ewolucyjno-
systemowe
Literatura
Costanza, R., Kubiszewski, I., Giovannini, E. i in., 2014.
Time to leave GDP behind. Nature, 505, s. 283285.
EcoSummit 2012 Scientifc Committee, 2013.
Harmonization of societal needs with the ecosphere in
the Anthropocene Era. Ecohydrology and Hydrobiology,
13, s. 67.
Mitsch, W., 1996. Ecological engineering. A new paradigm
for engineers and ecologist. In: Schulze, P.C. (Ed.),
Engineering within ecological constrains, National Academy
Press, Washington, D.C.
Mitsch, W., Jorgensen, S.E., 2004. Ecological engineering and
ecosystem restoration, New York: Wiley.
Romer, D., 2006. Advanced macroeconomics, California:
McGraw-Hill Irwin.
Statzner, B., Sperling, F., 1993. Potential contribution of
system-specifc knowledge (SSK) to stream management
decisions: ecological and economic aspects. Freshwater
Biology, 29, s. 313342.
UNESCO, 2012. Water security: responses to local, regional, and
global challenges. Strategy plan, Paris: UNESCO IHP.
UNESCO, 2014. Water in the post-2015 development agenda
and sustainable development goals, Paris: UNESCO IHP.
Wagner, I., Zalewski, M. 2009. Ecohydrology as a basis
for the sustainable city strategic planning focus on
Lodz, Poland. Reviews in Environmental Science and Bio/
Technology, 8, s. 209217.
WCED (World Commission on Environment and
Development), 1987. Our common future, Oxford: Oxford
University Press.
Zalewski, M., 2011. Ecohydrology for implementation of
the UE water framework directive. Proceedings of the
Institution of Civil Engineering Water Management, 164,
s. 375385.
Zalewski, M., 2013. Ecohydrology: process-oriented
thinking towards sustainable river basins. Ecohydrology
and Hydrobiology, 13, s. 97103.
Zalewski, M., 2014. Ecohydrology, biotechnology
and engineering for cost efciency in reaching the
sustainability of biogeosphere. Ecohydrology and
Hydrobiology, 14, s. 1420.
Takie dziaanie przyspiesza take osignicie wy-
mogw dyrektyw unijnych (np. Ramowej Dyrek-
tywy Wodnej), co moe zmniejszy zagroenie
naoenia na Polsk wysokiej kary fnansowej za
ich niedotrzymanie. Ponadto, coraz bardziej po-
wszechny i wyszy poziom edukacji i wiadomoci
spoeczestwa zwiksza oczekiwania co do jakoci
ycia. A ta w coraz wikszym stopniu zaley od
zdrowego rodowiska, bliskoci terenw zieleni
i zbiornikw wodnych w miecie. Ich obecno
redukuje koszty funkcjonowania miasta i jego
infrastruktury. Zmniejsza te liczb czynnikw
wywoujcych astm i alergie oraz stwarza moli-
woci regeneracji psychofzycznej. Bkitno-zielona
infrastruktura jest take nonikiem coraz wyej ce-
nionych wartoci estetycznych i kulturowych dla
mieszkacw. W wielu miastach na wiecie iny-
nierowie, planici i miejscy architekci krajobrazu
postrzegaj doliny rzeczne i tereny zieleni jako o,
wok ktrej funkcjonalnie zorganizowane s prze-
strzenie zurbanizowane.
Wedug Romera (2006) postp, rozwj i in-
nowacje zale w poowie od nowych technologii,
a w poowie od idei i rozwiza systemowych. W celu
osignicia zrwnowaonego rozwoju naszej planety,
naley rozwin podejcie holistyczne i transdyscypli-
narne do zarzdzania rodowiskiem. Trzeba przej
od podejcia mechanistyczno-deterministycznego do
ewolucyjno-systemowego, z uwzgldnieniem my-
lenia zorientowanego na wykorzystanie procesw
dla trwaego uytkowania zasobw. Optymalizacja
poytku dla spoeczestwa jest kluczowa (Zalew-
ski 2013). Jednak priorytetem pozostaje obnienie
zuycia energii oraz zasobw naturalnych, wykorzy-
stywanych do ulepsze technologicznych lub innych
realizowanych dziaa. Z metodologicznego punktu
widzenia naley przej od redukcjonizmu i specjali-
zacji intelektualnej do integracyjnego, interakcyjnego,
zapobiegawczego i adaptacyjnego podejcia opartego
na etyce. Taka zmiana paradygmatu na rnych po-
ziomach powinna zmniejszy obserwowan ostatnio
tendencj do nadmiernego zuycia i nadmiernego
wykorzystywania inynierii w rodowisku i prowadzi
do harmonizacji potrzeb spoecznych ze zdolnoci
absorpcyjn i regeneracyjn rodowiska.
Maciej Zalewski
Narzdzia planowania
i zarzdzania
strategicznego wod
w przestrzeni miejskiej
Iwona Wagner
Uniwersytet dzki
Anna Januchta-Szostak
Politechnika Poznaska
Anita Waack-Zajc
Urzd Miasta odzi
Idee zrwnowaonego rozwoju, w tym zintegrowanego
zarzdzania zasobami wodnymi, zostay zapisane
w dyrektywach unijnych, ustawach i programach krajowych.
S one sukcesywnie transponowane na zapisy strategii
i planw regionalnych. Niestety, nie zawsze znajduj
odzwierciedlenie w lokalnych dziaaniach i strategiach
rozwoju miast i gmin. Zarzdzanie przestrzeni i zasobami
rodowiska naley bowiem do kompetencji samorzdw
lokalnych (gmin, miast), ktre wci zbyt rzadko stawiaj cele
zintegrowanej gospodarki wodnej wrd priorytetw swojego
rozwoju. Brakuje rwnie skutecznych narzdzi prawnych
i planistycznych, umoliwiajcych ich realizacj. Tymczasem
to wanie decyzje podejmowane na poziomie lokalnym,
w gminach wiejskich i miejskich, maj kluczowe znaczenie
dla osignicia celw strategicznych ujtych w dokumentach
wyszego rzdu.
Sowa kluczowe: planowanie strategiczne, zarzdzanie
zintegrowane, urbanistyka, adaptacja do zmian klimatu
Narzdzia planowania i zarzdzania strategicznego wod w przestrzeni miejskiej
maej retencji
1
. Jednak nie mniej wane s decyzje
zwizane z zagospodarowaniem przestrzennym, za-
pisane w podstawowych dokumentach planistycz-
nych (studium i mpzp; por. kolejny rozdzia nt. roli
urbanistyki i architektury w gospodarowaniu wod),
gdy skuteczno gospodarowania wod w mia-
stach zaley nie tylko od sprawnoci infrastruktury
wodno-kanalizacyjnej i przeciwpowodziowej, ale
przede wszystkim od stopnia uszczelnienia grun-
tw i moliwoci zagospodarowania deszczwki na
miejscu zaistnienia opadw.
Gminy i miasta maj du swobod przy kon-
struowaniu wasnych programw strategicznych,
ktre stanowi podstaw efektywnego dziaania na
swoim terenie. Niestety, cele spoeczno-gospodarcze
w lokalnych strategiach najczciej formuowane s
w oderwaniu od korzyci wynika-
jcych z zarzdzania potencjaem
przyrodniczym ekosystemw.
Take gospodarowanie wodami
uwzgldniane jest zwykle jedynie
w wskim zakresie, niezbdnym
do zaspokajania potrzeb wodnych
ludnoci i gospodarki oraz zabez-
pieczenia przed powodzi. Rzad-
koci s strategie i programy lokalne, uwzgldniajce
potrzeby maej retencji w zlewniach miejskich lub
renaturyzacji rzek i biocenoz dolinnych w celu po-
prawy jakoci wody. Planowanie i koordynowanie
dziaa dla skutecznego wykorzystania usug eko-
systemw oraz bkitnej i zielonej infrastruktury
w przestrzeni miejskiej jest wic bardzo zoone,
zwaszcza e transformacja wiadomoci spoecznej
trwa znacznie duej ni zmiany aktw prawnych.
Narzdzia europejskie, krajowe
i regionalne
Strategiczny kontekst zrwnowaonego
rozwoju
Podstawowym dokumentem, okrelajcym prio-
rytety rozwoju w krajach czonkowskich Unii
Wprowadzenie
Od wejcia Polski do Unii Europejskiej (UE), prawo-
dawstwo polskie podlega sukcesywnej transformacji
wynikajcej z potrzeby dostosowania do obowizuj-
cych w UE przepisw. W zakresie gospodarki wodnej,
kluczowe znaczenie maj dwie dyrektywy: Ramowa
Dyrektywa Wodna oraz Dyrektywa Powodziowa.
Kad one nacisk na zintegrowane zarzdzanie za-
sobami wodnymi. Nadrzdnym celem gospodarki
wodnej w Polsce, wskazanym w projekcie Polityki
Wodnej Pastwa do roku 2030, jest zapewnienie
powszechnego dostpu ludnoci do czystej i zdrowej
wody oraz istotne ograniczenie zagroe wywoanych
przez powodzie i susze w poczeniu z utrzymaniem
dobrego stanu wd i zwizanych z nimi ekosystemw,
przy zaspokojeniu uzasadnionych
potrzeb wodnych gospodarki,
poprawie spjnoci terytorialnej
i deniu do wyrwnania dyspro-
porcji regionalnych. Cele te wpi-
suj si rwnie w szerszy kontekst
polskich i unijnych strategii roz-
wojowych, w ide rozwoju zrw-
nowaonego, zielonej gospodarki
oraz ochrony rodowiska.
Niekwestionowan korzyci integracji midzy-
sektorowej i transformacji prawa jest zwikszanie
spjnoci dziaa krajowych i regionalnych (woje-
wdzkich) z szersz polityk europejsk i czytelno
celw dugoterminowych, opartych o idee rozwoju
zrwnowaonego. Prawne i strategiczne narzdzia
europejskie, krajowe (ujte w programy) i regionalne,
stanowi z kolei podstaw dla tworzenia i wykorzy-
stania narzdzi lokalnych na potrzeby realizacji kon-
kretnych dziaa na terenie gmin i miast. Wytyczne
wyszego rzdu wskazuj jednoznacznie, jakie cele
naley osign, a nawet jakie dziaania szczegowe
gmina winna realizowa. Realizacja celw strate-
gicznych odbywa si na rnych paszczyznach,
np. prawno-fnansowej poprzez wprowadzanie
motywacji ekonomicznej. Oznacza ona opaty za
korzystanie z zasobw rodowiska i kary za jego za-
nieczyszczanie oraz dopaty do lokalnych systemw
Gminy i miasta maj du swo-
bod przy konstruowaniu wa-
snych programw strategicznych.
Wane, by cele w nich zawarte
uwzgldniay nie tylko korzyci
i koszty spoeczno-gospodarcze,
ale rwnie rodowiskowe.
1
Np. w ramach Krakowskiego programu maej retencji wd opadowych samorzd miasta przeznaczy w 2014 r. 1 mln PLN na
dofnansowanie budowy instalacji i montau zbiornikw na wod deszczow. Por. rozdzia nt. mechanizmw fnansowych: Burszta-
-Adamiak w tym tomie.
Iwona Wagner, Anna Januchta-Szostak, Anita Waack-Zajc
20122015 dziaanie w kierunku wprowadzenia
zintegrowanego systemu ochrony i zarzdzania za-
sobami przyrodniczymi na podstawie kompleksowej
inwentaryzacji oraz jego integracja z planami zago-
spodarowania przestrzennego. Dokument wska-
zuje na znaczenie zielonej infrastruktury, zwaszcza
w obszarach miejskich, dla ksztatowania przyjaznej
przestrzeni publicznej, na potrzeb stworzenia stan-
dardw zrwnowaonego rozwoju na terenach miej-
skich oraz zmiany podejcia do ochrony rodowiska
na tych terenach.
Zarzdzanie zasobami wodnymi
Zasadnicze cele gospodarki wodnej w Polsce, wyni-
kajce z postanowie Ramowej Dyrektywy Wod-
nej i Dyrektywy Powodziowej, zostay zawarte
w kolejnych nowelizacjach Prawa
Wodnego
5
, w projekcie Narodo-
wej Strategii Gospodarowania
Wodami 2030
6
i Polityki wodnej
pastwa do roku 2030. Znalazy
te odzwierciedlenie w kluczo-
wych dokumentach planistycz-
nych w zakresie gospodarowania
wod (por. tabela 3 w kolejnym
rozdziale), do ktrych nale: program wodno-ro-
dowiskowy kraju i plany gospodarowania wodami
na obszarze dorzeczy, plany zarzdzania ryzykiem
powodziowym i plany przeciwdziaania skutkom
suszy na obszarze dorzeczy, a take warunki ko-
rzystania z wd regionu wodnego i, sporzdzane
w miar potrzeby, warunki korzystania z wd zlewni
(rysunek 1).
Ramowa Dyrektywa Wodna ustanawia ramy, cele
i dziaania w dziedzinie polityki wodnej Unii Eu-
ropejskiej
7
. Jej gwny cel, w odniesieniu do gospo-
darki wodnej w Polsce, to uzyskanie dobrego stanu
wd powierzchniowych i podziemnych do 2015 r.
Jest on realizowany poprzez plany gospodarowania
Europejskiej, jest strategia Europa 2020
2
. Opiera si
ona na priorytetach rozwoju inteligentnego, zrw-
nowaonego i sprzyjajcego wczeniu spoecz-
nemu. Uwzgldnia stojce przed UE dugofalowe
wyzwania zwizane z globalizacj, starzeniem si
spoeczestw i koniecznoci racjonalnego wykorzy-
stywania zasobw. Strategia Europa 2020 wskazuje
na zrwnowaony rozwj oraz rozwj zielony jako
jedne z kluczowych obszarw dla tworzenia nowych
przedsibiorstw, innowacji i umocnienia wiodcej
roli Europy na wiecie. Efektem tej deklaracji ma
by nie tylko oszczdne gospodarowanie zasobami
przyrody, ale rwnie niskoemisyjna gospodarka
oparta na wiedzy, promujca przyjazne rodowisku
technologie, kreujca nowe, zielone miejsca pracy,
zachowujca dbao o spjno spoeczn. B-
kitna i zielona infrastruktura sta-
nowi przykady takich wanie
niskoemisyjnych i oszczdnych
dziaa. S nie tylko przyjazne
rodowisku, ale do pewnego
stopnia odwracaj skutki jego
degradacji, przyczyniajc si do
lepszego wykorzystania istniej-
cych zasobw przyrody i poprawy
potencjau systemu przyrodniczego dla dostarczania
usug ekosystemw. To z kolei przekada si bez-
porednio na korzyci w obszarze ekonomicznym
i spoecznym.
Nakrelona w Strategii Europa 2020 perspek-
tywa czasowa wyznaczya rwnie ramy dla dziaa
krajowych, w ramach ktrych rzd polski opracowa
rednio- i dugookresow wizj i kierunki rozwoju
kraju do roku 2020
3
i 2030
4
. Strategia Rozwoju
Kraju wrd priorytetowych dziaa wymienia ra-
cjonalne gospodarowanie zasobami, popraw stanu
rodowiska i adaptacj do zmian klimatu. Szczegl-
nie obiecujce, w kontekcie wdraania bkitnej
i zielonej infrastruktury, jest zaplanowane na lata
Strategia Rozwoju Kraju wska zuje
na znaczenie zielonej infrastruktury
dla ksztatowania przyjaznej prze-
strzeni publicznej oraz potrzeb
zmiany podejcia do ochrony ro-
dowiska i stworzenia standardw
zrwnowaonego rozwoju miast.
2
Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju, sprzyjajcego wczeniu spoecznemu, Komunikat
Komisji KOM (2010) 2020, Bruksela 2010.
3
Strategia Rozwoju Kraju 2020 Aktywne spoeczestwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne pastwo, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2012.
4
Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju Polska 2030: Trzecia fala nowoczesnoci, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa 2013.
5
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. 2001 nr 115 poz. 1229 z pn. zm.).
6
Strategia Gospodarki Wodnej. Projekt aktualizacji strategii. KZGW, Warszawa 2006.
7
Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika 2000 r. w sprawie ustanowienia ram dla dziaalnoci
Wsplnoty w dziedzinie polityki wodnej. (tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna RDW).
traktatowych. Dla ich realizacji gminy mog ko-
rzysta z dofnansowania, m.in. ze rde unijnych
(Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodo-
wisko, regionalnych programw operacyjnych oraz
Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich) oraz
krajowych (Narodowego i Wojewdzkich Fundu-
szy Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej).
Uzbrojenie terenw miejskich w zbiorcze systemy
kanalizacji deszczowej ma niestety rwnie ne-
gatywne skutki: nie motywuje do wprowadzania
rozwiza proekologicznych, a wrcz zmusza in-
westorw do odprowadzania wd opadowych do
kanalizacji
10
. Tym samym zwiksza przecienia
w istniejcych sieciach.
Skuteczne dziaania zmierzajce do poprawy
stanu ekologicznego wd, rwnie na terenach
miejskich, zdecydowanie wykraczaj poza oczysz-
czanie ciekw. Wedug Ramowej Dyrektywy Wod-
nej dobry stan ekologiczny wd, poza elementami
fzykochemicznymi, obejmuje rwnie elementy
morfologiczne i biologiczne. A te znaczco poprawi
zagodzenie ekstremalnych przepyww w rzekach,
wodami na obszarach dorzeczy oraz uzupeniajce
MasterPlany dla dorzeczy Wisy i Odry, a take
Program Wodno-rodowiskowy Kraju
8
.
Dobry stan wd mona osign m.in. przez
zapobieganie dalszemu pogarszaniu si stanu eko-
systemw wodnych i objciu ich ochron oraz ogra-
niczanie iloci zanieczyszcze wprowadzanych do
wd, aczkolwiek osignicie tego celu stanowi due
wyzwanie, m.in. ze wzgldu na konieczno integra-
cji dziaa w wielu innych obszarach. Obowizujca
w tym zakresie tzw. Dyrektywa ciekowa
9
nakada
na pastwa czonkowskie obowizek wyposae-
nia wszystkich aglomeracji w systemy i instalacje,
odbierajce i przekazujce cieki komunalne do
oczyszczalni, oraz zapewnienia okrelonych wy-
maga dotyczcych jakoci oczyszczonych ciekw.
Niezbdne przedsiwzicia w zakresie budowy, roz-
budowy lub modernizacji oczyszczalni ciekw ko-
munalnych i zbiorczych systemw kanalizacyjnych
do koca 2015 r. s zawarte w Krajowym Programie
Oczyszczania ciekw Komunalnych (KPOK),
stanowicym narzdzie wypenienia zobowiza
Rysunek 1. Gwne dokumenty strategiczne suce realizacji celw gospodarki wodnej w Polsce
RAMOWA DYREKTYWA
WODNA
DYREKTYWA
POWODZIOWA
POLITYKA WODNA PASTWA DO ROKU 2030
Plany przeciwdziaania
skutkom suszy
Wstpna ocena ryzyka
powodziowego (2011)
Mapy zagroenia i mapy
ryzyka powodziowego (2013)
Plany zarzdzania
ryzykiem powodziowym (2015)
Plany gospodarowania wodami
na obszarach dorzeczy
Uzupeniajce MasterPlany
dla dorzeczy Wisy i Odry
Program Wodno-rodowiskowy Kraju
Krajowy Program Oczyszczania
ciekw Komunalnych
8
PWK uwzgldnia rwnie zadania wynikajce z innych dyrektyw (m.in. dyrektywy azotanowej, dyrektywy ciekowej i KPOK).
9
Dyrektywa 91/271/EWG Rady z dnia 21 maja 1991 r. w sprawie oczyszczania ciekw komunalnych.
10
Zgodnie z art. 28 ust. 5. Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada
budynki i ich usytuowanie (Dz.U. 2002 nr 75 poz. 690 z pn. zm.)
Zarzdzanie ryzykiem powodziowym
Dyrektywa Powodziowa
14
wprowadzia radykaln
zmian w pojmowaniu bezpieczestwa powodzio-
wego i zada z nim zwizanych. Celem strategicznym
nie jest obecnie ochrona przed powodzi i zapewnie-
nie penego bezpieczestwa, ale zmniejszenie ryzyka
powodziowego i zarzdzanie nim. Osiga si to dziki
lepszej integracji z planowaniem przestrzennym ( Ja-
nuchta-Szostak 2012), m.in. poprzez: zwikszanie
przestrzeni dla rzek (kontrolowane zalewy), skutecz-
niejsz retencj wd oraz dziaania na rzecz zrwno-
waonego zagospodarowania terenw zlewni (take
miejskich). Cele te eksponowane s te w strategicz-
nym dokumencie krajowym, Polityce Ekologicznej
Pastwa
15
, w ktrym podkrelono konieczno zwik-
szenia retencji wodnej oraz przywrcenia waciwej
roli planowania przestrzennego.
Gwnym narzdziem, sucym realizacji ce-
lw Dyrektywy Powodziowej, s plany zarzdza-
nia ryzykiem powodziowym (pzrp), ktre zgodnie
z Dyrektyw Powodziow powinny by opraco-
wane do 22 grudnia 2015 r. Jednak dla planowania
przestrzennego i zarzdzania wod w miastach,
kluczowe znaczenie maj mapy zagroenia i ry-
zyka powodziowego, ktre zostay udostpnione
z kocem grudnia 2013 r. Informacje w nich zawarte
umoliwiaj dostosowanie rodzaju zagospodaro-
wania dolin rzecznych i nadbrzenych obszarw
miejskich do poziomu zagroe oraz minimaliza-
cj potencjalnych strat powodziowych

(propozycje
wytycznych planistycznych w tym zakresie przed-
stawimy w kolejnym rozdziale). Dokumenty te s
uwzgldniane przy sporzdzaniu planw zagospo-
darowania przestrzennego wojewdztw, studiw
uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania prze-
strzennego gmin, miejscowych planw zagospoda-
rowania przestrzennego oraz wydawaniu decyzji
o lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzji
o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu.
zasilanych wodami opadowymi z miast, oraz ogra-
niczenie dopywajcych do nich zanieczyszcze.
Mona to uzyska w zlewniach miejskich, stosujc
midzy innymi przedstawione w tym poradniku
najlepsze praktyki zagospodarowania wd opa-
dowych w miejscu wystpienia opadu. Konieczna
jest jednak zmiana podejcia do gospodarki wod-
nej w przestrzeni miejskiej. Na szczeblu lokalnym
istnieje wiele moliwoci wprowadzania tego typu
rozwiza. Naley traktowa opady jako zasb, in-
tegrowa rozwizania techniczne z zielon i bkitn
infrastruktur i stosowa rozwizania innowacyjne,
takie jak opisane w tym poradniku (por. kolejny
rozdzia oraz rozdzia dotyczcy narzdzi technicz-
nych: Wagner i Krauze w tym tomie).
W polskim prawodawstwie brakuje jednoznacz-
nych zapisw wspierajcych praktyki lokalnego za-
gospodarowania wd deszczowych (omotowski
2008; Kundzewicz 2014), ktre s aktualnie re-
gulowane przez dwa akty prawne
11
. Ekologiczne
podstawy funkcjonowania zielonej i bkitnej infra-
struktury oraz zapewnienie ich cznoci w miecie
nie s w ogle przedmiotem aktw prawnych. Prawo
wodne oraz Prawo ochrony rodowiska
12
obejmuj
programy retencji dla zlewni, ale nie uwzgldniaj
dziaa w skali lokalnej, zwaszcza w miastach,
ktrych czno ze zlewni jest marginalizowana.
Odwouj si rwnie do ochrony rnorodnoci
gatunkowej i siedliskowej, natomiast nie dotycz
terenw o znacznym stopniu modyfkacji, gdzie ga-
tunkw chronionych jest niewiele, za to zapotrze-
bowanie na usugi ekosystemw ogromne (miasta).
Cele te mona wspiera przez takie mechanizmy,
jak zalecenia w miejscowych planach zagospoda-
rowania przestrzennego i decyzjach o ustaleniu
warunkw zabudowy i zagospodarowania terenu
13
,
a take poprzez edukacj spoeczn i budowanie
wiadomoci, prowadzce do przewartociowania
priorytetw w planowaniu przestrzennym miast.
11
Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunkw, jakie naley speni przy wprowadzaniu ciekw
do wd lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczeglnie szkodliwych dla rodowiska wodnego (Dz. U. 2006 Nr 137 poz. 984
z pn. zm.) oraz Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim
powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 2002 Nr 75 poz. 690).
12
Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 z pn. zm.).
13
Narzdzia i zalecenia planistyczne omwione zostay szerzej w kolejnym rozdziale.
14
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodzi i za-
rzdzania nim.
15
Polityka Ekologiczna Pastwa w latach 2009-2012 z perspektyw do roku 2016. Ministerstwo rodowiska, 2008.
wego), prowadz do zaniku struktury fzycznej, ga-
tunkowej i zmiany przebiegu procesw ekologicznych
a w efekcie do degradacji ekosystemw wodnych.
Ochrona ta realizowana jest rwnie postanowieniami
Ramowej Konwencji Ramsarskiej
20
oraz Europejskiej
Konwencji Krajobrazowej
21
. Podstawowymi krajowymi
aktami prawnymi w tym zakresie jest prawo ochrony
rodowiska i ustawa o ochronie przyrody
22
.
Adaptacja do zmian klimatu
Zarzdzanie gruntowymi i biologicznymi zasobami,
ich ochrona oraz dziaania ukierunkowane na utrzy-
manie i przywrcenie zdrowych i sprawnie funk-
cjonujcych ekosystemw s podstaw adaptacji
systemw spoeczno-ekonomicznych do zmian
klimatu i zapobiegania katastrofom. Konieczno
opracowania i wdroenia strategii
politycznych w tym kierunku wy-
raa Biaa Ksiga: adaptacja do
zmian klimatu: europejskie ramy
dziaania
23
. Wskazuje ona, e
korzystanie z przyrody w zakresie
niwelowania i kontrolowania skut-
kw zmian klimatu na obszarach
miejskich i wiejskich moe by
skuteczniejszym sposobem adaptacji ni poleganie
tylko na infrastrukturze wytworzonej przez czo-
wieka. Na terenie Polski, w dziaania adaptacyjne
wytyczone przez strategi UE wpisuje si Stra-
tegiczny plan adaptacji dla sektorw i obszarw
wraliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z per-
spektyw do roku 2030
24
. Dokument ten porusza
aspekty zwizane z ochron rnorodnoci biolo-
gicznej oraz dostosowaniem sektorw gospodarki
wodnej, gospodarki przestrzennej i budownictwa do
zmian klimatu. Tereny miejskie znajduj si wrd
gwnych obszarw dziaa.
Szczeglnym rodzajem zagroe zwizanych
z wod, charakterystycznym dla rodowiska miej-
skiego i narastajcym wraz ze zmianami klima-
tycznymi, s podtopienia i powodzie miejskie (nie
uwzgldniane w pzrp) oraz zjawiska suszy i miejskich
wysp ciepa. Minimalizacja tych zagroe wymaga
odpowiedzialnego ksztatowania rodowiska zlewni
miejskich i wykorzystania zielonej infrastruktury.
rodowisko i zielona infrastruktura
W 2013 roku Komisja Europejska przedstawia
dokument Zielona infrastruktura zwikszanie
kapitau naturalnego Europy
16
. Jest on odpowie-
dzi Komisji na unijn Strategi Ochrony R-
norodnoci Biologicznej do 2020
17
, zawierajc
zobowizanie Komisji do opracowania strategii
dotyczcej zielonej infrastruk-
tury. Komisja Europejska
podkrela w nim problemy
niedostatecznej ochrony na-
szego kapitau przyrodniczego
i niedoceniania wartoci usug
ekosystemw. Wskazuje te na
kluczow rol kapitau przy-
rodniczego w procesie wy-
chodzenia z kryzysu, poprawy konkurencyjnoci
i ksztatowania nowych obszarw rozwoju dla UE.
Proponuje te uznanie kapitau przyrodniczego za
podstaw strategii rozwoju regionalnego oraz two-
rzenia nowych miejsc pracy.
Z realizacj koncepcji zielonej infrastruktury, zwasz-
cza w kontekcie zasobw wodnych, nierozerwalnie
wi si dwie Dyrektywy: Siedliskowa
18
i Ptasia
19
, usta-
nawiajce cele ochrony ekosystemw wodnych i od wd
zalenych. Zmiany reimu odpywu, na skutek zmian
zagospodarowania zlewni w miastach (zwikszenie
wielkoci i przyspieszenie odpywu powierzchnio-
16
Zielona Infrastruktura zwikszanie kapitau naturalnego Europy, Komunikat Komisji KOM(2013)249, Bruksela 2013.
17
Unijna strategia ochrony rnorodnoci biologicznej na okres do 2020, COM(2011) 244 fnal, Bruksela 2011..
18
Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i fory.
19
Dyrektywa 79/409/EWG Rady z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa.
20
Konwencja o obszarach wodno-botnych majcych znaczenie midzynarodowe, zwaszcza jako rodowisko yciowe ptactwa wodnego)
podpisana 2 lutego 1971 r. w Ramsarze, ratyfkowana w 1978 r.
21
Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporzdzona we Florencji dnia 20 padziernika 2000 r. (Dz. U. 2006 nr 14 poz. 98).
22
Ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 z pn. zm.).
23
Biaa Ksiga: Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy dziaania, KOM(2009) 147, Bruksela 2009.
24
Strategiczny Plan Adaptacji dla sektorw i obszarw wraliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektyw do roku 2030,
Ministerstwo rodowiska, Warszawa 2013.
Korzystanie z przyrody, w zakre-
sie niwelowania i kontrolowania
skutkw zmian klimatu na obsza-
rach miejskich i wiejskich, moe by
skuteczniejszym sposobem adaptacji
ni poleganie tylko na infrastruktu-
rze wytworzonej przez czowieka.
Planowanie rozwoju miast
Wobec intensyfkacji procesw urbanizacyjnych
w Europie z jednej strony i wyzwa rozwoju
zrwnowaonego z drugiej, konieczne stay si
zmiany w podejciu do planowania przestrzen-
nego i zagospodarowania miast. Nowa Karta
Ateska
25
, uchwalona w 1998 r. przez Europej-
sk Rad Urbanistw na kongresie w Atenach
i zaktualizowana w 2003 r., okrelia aktualne
problemy urbanistyczne oraz gwne priorytety
w planowaniu miast XXIwieku
26
. Jednym z pod-
stawowych zalece Karty w zakresie ksztatowania
rodowiska miejskiego byo
traktowanie miasta jako sys-
temu ekologicznego, w ktrym
naley ograniczy pobieranie
zasobw nieodnawialnych
i produkcj odpadw. Mona
przypuszcza, e gwnym za-
daniem w XXI wieku bdzie
roztropne korzystanie z zaso-
bw zwaszcza z nieodnawialnych zasobw
naturalnych: terenw, powietrza i wody. [...] Za-
rzdzanie gospodark wodn w caych obszarach
zlewni pozwoli na wykorzystanie rzek, potokw
i terenw zalewowych do agodzenia skutkw
powodzi i innych ekstremalnych zjawisk pogo-
dowych, spowodowanych zmianami klimatu i nie-
dostatkami rozwiza inynieryjnych. W miastach
i wok nich, powikszona zostanie powierzch-
nia lasw i terenw zieleni w takim zakresie, aby
mogy one mie istotny wpyw na czysto po-
wietrza i stabilizacj temperatury. Autorzy i sy-
gnatariusze Nowej Karty Ateskiej podkrelaj
znaczenie ekosystemw i konieczno zapewnienia
biornorodnoci obszarw miejskich. Z drugiej
strony, kad te duy nacisk na ksztatowanie
przestrzeni publicznej oraz tosamo, spjno
i atrakcyjno krajobrazu miejskiego. Priorytety
te podkrela rwnie Karta Lipska
27
, ktra zaleca
m.in. zapewnianie wysokiej jakoci przestrzeni
publicznych, popraw jakoci ycia w miecie i pu-
blicznych usug komunalnych, m.in. poprzez wy-
dajno energetyczn oraz oszczdne i efektywne
wykorzystanie zasobw naturalnych.
Dla porwnania, w Stanach Zjednoczonych
kluczowe znaczenie dla integracji gospodarki
wodnej z planowaniem przestrzennym miaa
Karta z Baltimore. Stanowia zobowizanie
do opracowania nowych, zdecentralizowanych
systemw wodnych, opartych na naladowaniu
naturalnych cyklw przyrodniczych. Su one
ochronie zdrowia i bezpieczestwa publicznego
oraz regeneracji krajobrazu naturalnego i an-
tropogenicznego, w oparciu
o nastpujce zasady: zago-
spodarowanie wody w miej-
scu i okolicy, wykorzystanie
zielonej infrastruktury, od-
budowa funkcji zlewni miej-
skich, tworzenie zielonych
miast i inteligentny rozwj.
Niektre z miast ameryka-
skich, jak San Francisco, Chicago czy Portland,
mog poszczyci si wyjtkowymi osigniciami
w zakresie zintegrowanego zarzdzania wod
w powizaniu z planowaniem przestrzennym,
architektur krajobrazu, projektowaniem infra-
struktury komunikacyjnej i kanalizacyjnej.
Europejska Strategia tematyczna w sprawie
rodowiska miejskiego dotyczy bezporednio te-
renw miejskich. Jej celem jest poprawa jakoci
rodowiska miejskiego i uczynienie z miast miejsc
atrakcyjnych i zdrowych do zamieszkiwania, pracy
i inwestowania oraz zmniejszenie szkodliwego
wpywu miast na rodowisko przyrodnicze, dziki
wsppracy midzysektorowej. Jednym z propo-
nowanych rodkw dla osignicia tego celu, jest
opracowanie wytycznych dotyczcych zintegro-
wania kwestii rodowiskowych z polityk miejsk.
Powinny one opiera si na dobrych praktykach
oraz opinii ekspertw i prowadzi do lepszego pla-
nowania i zapobiegania rozbienociom pomidzy
stosowanymi rozwizaniami.
Preferowana jest rewitalizacja irege-
neracja terenw ju zainwestowanych,
zamiast zagospodarowania nowych
obszarw, oraz nowe standardy archi-
tektoniczno-budowlane, ktre pozwa-
laj ograniczy utrat powierzchni te-
renw biologicznie czynnych.
25
Nowa Karta Ateska 2003: wizja miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistw, Lizbona 2003.
26
Nowa Karta Ateska zasadniczo zmienia zaoenia Karty Ateskiej CIAM z 1933 r., odchodzc od idei miasta funkcjonalnego
na rzecz miasta zrwnowaonego.
27
Karta Lipska w sprawie Zrwnowaonych Miast Europejskich z dnia 27 kwietnia 2007 r., przyjta na spotkaniu ministrw ds.
rozwoju miast i spjnoci terytorialnej UE w Lipsku, w dniach 2425 maja 2007 r.
tworzcych jako i indywidualno miasta. Rw-
noczenie jednak samorzdy znajduj si pod presj
wyborcw, zatem kierunki i cele dziaa nastawione
s przede wszystkim na zaspokojenie najbardziej
palcych potrzeb spoeczno-gospodarczych i za-
pewnienie szybko widocznych wynikw dziaania
dla poprawy warunkw ycia. Na etapie budowy
strategii bardzo trudno przewidzie, jakie konse-
kwencje dla gospodarki wodnej i rodowiska bd
miay decyzje podejmowane zgodnie z prioryte-
tami strategii, ktrych wyniki bd widoczne do-
piero w perspektywie dugoterminowej. Narzdzia
oceny oddziaywania na ro-
dowisko s wci zbyt rzadko
wykorzystywane w planowaniu
strategicznym i zarzdzaniu
przestrzeni miejsk.
Z punktu widzenia dugo-
terminowego i zintegrowanego
zarzdzania wod w przestrzeni miejskiej, znaczna
dowolno dziaania stwarza moliwo wia-
domego wczenia aspektw wodnych w rozwj
wszystkich sektorw w miastach (np. systemu trans-
portowego, budownictwa, planowania przestrzen-
nego, gospodarki komunalnej, edukacji, sportu,
zdrowia). Zapewnia to spjno dziaa i osigni-
cie wielowymiarowych korzyci. Samodzielne for-
muowanie i realizacja zada rozwojowych przez
miasta pozwala rwnie wadzom samorzdowym
na uwzgldnienie specyfki miasta i regionu, w tym
specyfki ich uwarunkowa fzjografcznych, takich
jak klimat, uksztatowanie terenu, stosunki wodne,
cenne ekosystemy i gatunki fauny i fory oraz klu-
czowe dla funkcjonowania miasta obszary przy-
rodnicze, niezbdne dla skutecznego dostarczania
mieszkacom miasta usug ekosystemw na wyso-
kim poziomie (por. kolejny rozdzia). Jest to o tyle
wane, e te same wytyczne wyszego szczebla, np.
dotyczce zielonej i bkitnej infrastruktury, bd
inaczej realizowane w miastach zlokalizowanych
na terenach podgrskich, gdzie due spadki terenu
powoduj znaczny spyw powierzchniowy, inaczej
za w miastach nizinnych lub znajdujcych si
w pobliu duych rzek. Moliwo indywidualnego
W Polsce aspektw tych dotyczy Krajowa Stra-
tegia Rozwoju Regionalnego 20102020
28
. Strategia
ta oparta jest na zaoeniu, e procesy urbanizacyjne
nie mog zaburza racjonalnych proporcji pomidzy
terenami biologicznie czynnymi i zabudowanymi.
Wrd 11 obszarw strategicznych, wymieniono
ochron i racjonalne wykorzystanie zasobw przy-
rodniczych oraz adaptacj do zmian klimatu. Zna-
czenie wewntrzmiejskich enklaw przyrodniczych
podkrela te Koncepcja Przestrzennego Zagospo-
darowania Kraju 2030. Preferuje regeneracj zamiast
zagospodarowania nowych obszarw oraz nowe
standardy architektoniczno-
-budowlane, ktre pozwalaj
ograniczy utrat powierzchni
terenw biologicznie czyn-
nych. W oparciu o powysze
dwa dokumenty, Ministerstwo
Infrastruktury i Rozwoju przy-
gotowuje Krajow Polityk Miejsk. Zostan w niej
uwzgldnione: konieczno zintegrowanego pla-
nowania miejskich obszarw funkcjonalnych dla
poprawy jakoci wody i powietrza; adaptacja do
zmian klimatu; poprawa jakoci rodowiska miej-
skiego oraz zrwnowaone gospodarowanie wodami
opadowymi i systemem przyrodniczym miasta.
Narzdzia lokalne
Integracja wytycznych wyszego rzdu
w dziaania lokalne
Europejskie, krajowe i regionalne cele zrwnowa-
onego rozwoju s wdraane na poziomie lokalnym
w poszczeglnych gminach. Spoczywa na nich od-
powiedzialno za gospodarowanie zasobami rodo-
wiska. Podstawowym aktem prawnym, okrelajcym
zadania i obowizki gmin, m.in. w zakresie zarz-
dzania wod i rodowiskiem, jest ustawa o samorz-
dzie gminnym
29
. Wadze samorzdowe w miastach,
posikujc si wytycznymi wyszego szczebla, zy-
skuj wic stosunkowo du autonomi w tworzeniu
programw i strategii kierunkujcych rozwj oraz
Z punktu widzenia dugo terminowego
i zintegrowanego zarzdzania wod
wprzestrzeni miejskiej konieczne jest
wczanie aspek tw wodnych w roz-
wj wszyst kich sektorw w miastach.
28
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 20102020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2010.
29
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie terytorialnym (Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95).
Niektre z nich nie s dokumentami wymaganymi
przepisami prawa (por. tabela 1 w kolejnym roz-
dziale), ale mog by bardzo pomocne jako narz-
dzia umoliwiajce realizacj poszczeglnych dziaa.
Przykadowo programy maej retencji mog by
przydatnym narzdziem, sucym: analizie skutkw
hydraulicznych zagospodarowania przestrzennego;
wyrwnywaniu przepyww w ciekach miejskich
oraz poprawie zdolnoci retencyjnej miejskich zlewni.
Dokumentem spajajcym wszystkie dziaania w za-
kresie ochrony rodowiska na poziomie gminy jest pro-
gram ochrony rodowiska, ktrego opracowanie moe
by traktowane jako podstawa
dla wprowadzania spjnego
i sprawnego systemu zarzdzania.
Biorc pod uwag silne powiza-
nia ekohydrologiczne pomidzy
obiegiem wody w miecie i funk-
cjonowaniem jego systemu przyrodniczego zarwno
diagnoza i analiza potrzeb, jak i sam program ochrony
rodowiska, stwarzaj doskona platform do wcze-
nia celw gospodarowania wod w przestrzeni miejskiej
jako istotnego elementu rozwoju miasta.
Szczeglnie silnym narzdziem wspierajcym
zrwnowaone zagospodarowanie wd opadowych
i zielon infrastruktur w miastach moe by stu-
dium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania
przestrzennego ( Januchta-Szostak 2012; por. te
kolejny rozdzia w tym tomie). Umoliwia ono m.in.
wyczenie z zabudowy terenw zieleni, cennych dla
retencji i infltracji wd opadowych; ochron przed
zabudow ekosystemw wodnych wraz z ich otu-
lin; zapewnienie przestrzennej cznoci zielonej
i bkitnej infrastruktury; wyznaczenie terenw pod
zabudow i/lub okrelenie zasad tej zabudowy (np.
udzia terenw biologicznie czynnych, konieczno
retencji wody, ograniczenia stosowania powierzchni
nieprzepuszczalnych (por. rozdzia o rozwizaniach
technicznych: Wagner i Krauze w tym tomie).
Uwzgldniane w studium ustalenia, dotyczce zasad:
ochrony rodowiska i jego zasobw; ochrony przy-
rody; krajobrazu kulturowego, a zwaszcza wytyczne
ich okrelania w planach miejscowych
30
stwarzaj
moliwo wykorzystania potencjau zielonej i bkit-
nej infrastruktury oraz usug ekosystemw.
podejcia do realizacji strategii wyszego szczebla
pozwala na wkomponowanie miasta w regionalny
system przyrodniczy. Stanowi on podstaw dla
poprawnego funkcjonowania systemu przyrodni-
czego miasta. Zintegrowane i zindywidualizowane
podejcie moe sta si podstaw do podjcia lo-
kalnej decyzji o ochronie tych terenw, rozbudo-
wie miasta do wewntrz (miasto kompaktowe)
i zagszczaniu ju zainwestowanych obszarw (np.
w wyniku rewitalizacji i zagszczania stref zurbani-
zowanych w centrum miasta) i powstrzymania jego
rozpezania si. Taki rozwj, aby zapewnia wysok
jako ycia, musi by jednak
rekompensowany przez zwik-
szenie powierzchni biologicznie
czynnych w zagszczanych ob-
szarach. Tworz one przyjazn,
zdrow i bardziej atrakcyjn
przestrze. Taki cel mona osign przez uwzgld-
nienie zielonej infrastruktury ju na wczesnym eta-
pie planowania. Podjcie zintegrowanych dziaa
wspierajcych retencj wody (por. rozdzia o roz-
wizaniach technicznych: Wagner i Krauze w tym
tomie) wspomaga waciwe funkcjonowanie zielo-
nej infrastruktury. Inwestowanie w centrum miast,
zamiast kosztownego uzbrajania terenw daleko
od nich pooonych, przynosi korzyci wszystkim
mieszkacom. W dugoterminowej perspektywie
powstrzymuje proces rozpezania si miast, obnia
koszty ich funkcjonowania, poprawia jako ycia
i pozwala zachowa oglnodostpne podmiejskie
tereny rekreacyjne.
Narzdzia planowania strategicznego
i zarzdzania wod, tworzone na poziomie
lokalnym
Samorzdy miast dysponuj szerokim wachlarzem
narzdzi lokalnych, ktre su powyszym celom.
Obejmuje on m.in.: programy ochrony rodowiska,
studium uwarunkowa i kierunkw zagospodaro-
wania przestrzennego, miejscowe plany zagospoda-
rowania przestrzennego, projekty zagospodarowania
rzek, programy i projekty maej retencji, polityki
sektorowe w zakresie zasobw wodnych, zasobw
przyrody oraz inne wizje i strategie rozwoju miasta.
Procesy urbanizacyjne nie mog za-
burza racjonalnych proporcji pomi-
dzy terenami biologicznie czynnymi
izabudowanymi.
30
Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 z pn. zm.), art. 72.
Jednym z podstawowych dokumentw, ktry
okrela kierunki rozwoju, rwnie w zakresie zaso-
bw wodnych, moe by strategia rozwoju gminy.
Strategia przygotowana prawidowo i z du do-
kadnoci umoliwia realizacj spjnej wizji miasta
nowoczesnego, funkcjonalnego i przyjaznego. Jest
take wygodnym narzdziem planowania w zakresie
wykorzystania rodkw fnansowych i monitorowa-
nia postpu wdraania rozwiza zintegrowanych.
Ekosystemy wodne zwaszcza due rzeki
czsto staj si wanym elementem takiej strategii.
Niektre polskie miasta (np. Bydgoszcz, Tczew,
Warszawa, Pozna) uchwaliy strategie i programy
powrotu nad rzeki. Jednak cele tych programw
s ukierunkowane przede wszyst-
kim na popraw jakoci frontw
wodnych, aktywizacj turystyczn
i gospodarcz nadbrzey oraz
popraw ochrony przeciwpowo-
dziowej. Rzadko uwzgldniaj np.
odbudow biocenoz dolinnych oraz dziaania na
terenie caej zlewni, ktre mogyby przyczyni si
do spowolnienia i poprawy jakoci spyww z tere-
nw miejskich, a tym samym poprawi jako wody
i zmniejszy ryzyko powodzi. Kolejnym wyzwaniem
s zapisy lokalnych strategii, ktrych priorytetowe
kierunki dziaa s odmienne w rnych gminach.
Wiele miast boryka si np. z problemami podto-
pie i powodzi miejskich, wystpujcych na skutek
nadmiernego uszczelnienia wasnych terenw lub
zbyt szybkiego odprowadzania wody z terenw s-
siednich gmin. Dla skutecznego gospodarowania
wod, wane jest wykorzystanie danych hydrau-
licznych z obszarw zlewni, ktre nie pokrywaj si
z granicami administracyjnymi gmin (por. kolejny
rozdzia w tym tomie). W tym celu konieczna jest
wsppraca midzygminna i koordynacja celw
rnych strategii sektorowych.
Podsumowanie
Cele dziaa w zakresie gospodarki wodnej s ci-
le okrelone przez polityki europejskie i krajowe.
Natomiast ich realizacja pozostawia znaczn
swobod wadzom samorzdowym w tworze-
niu wasnych mechanizmw ich integracji ze
strategi rozwoju miasta. Temu celowi su
lokalne narzdzia strategiczne, przedstawione
w niniejszym rozdziale. Jednak okrelenie w do-
kumentach strategicznych celw i priorytetw,
uwzgldniajcych zrwnowaon gospodark
wodn, to tylko poowa sukcesu. Dla osigni-
cia tych celw konieczna jest integracja dziaa
w sferze spoecznej, gospodar-
czej i przestrzennej oraz zlew-
niowe podejcie do planowania
i zarzdzania wod w miecie
(por. rozdzia o zintegrowanym
zarzdzaniu: Krauze i Wagner
w tym tomie). Oznacza to uwzgldnianie eko-
hydrologicznych skutkw decyzji gospodarczych
i przestrzennych, podejmowanych nie tylko na
obszarze miasta, ale rwnie w gminach ocien-
nych, pooonych w obrbie zlewni. Osiganie
celw zwizanych z gospodark wodn moe
nastpi szybciej i przy niszych nakadach, je-
eli uwzgldni si ekosystemowe metody zarz-
dzania wod i usugi ekosystemw. W wymiarze
praktycznym oznacza to wczenie do wszystkich
dziaa w przestrzeni miejskiej zintegrowanych
rozwiza, uwzgldniajcych bkitn i zielon
infrastruktur oraz najlepsze praktyki w zagospo-
darowaniu wd opadowych i rozwizania eko-
hydrologiczne. Z drugiej strony, wykorzystanie
spoecznych i krajobrazowych walorw zieleni
i wody, o ktrych bdzie mowa w kolejnym
rozdziale, umoliwia rwnie realizacj innych
celw strategicznych, zwizanych np. z popraw
wizerunku miasta, atrakcyjnoci przestrzeni
publicznych oraz integracj mieszkacw. Ho-
listyczne podejcie konieczne jest nie tylko przy
tworzeniu strategii, ale te w konsekwentnym
transponowaniu jej zapisw na dziaania plani-
styczne i wdroeniowe.
Dla skutecznego gospodarowania
wod konieczna jest wsp praca
midzygminna i koordynacja ce-
lw rnych strategii sektorowych.
Studium przypadku:
woda w przestrzeni miejskiej odzi przykad podejcia strategicznego
Obszar miasta odzi charakteryzuje si bardzo
ograniczonymi zasobami wd naturalnych oraz
znacznymi (jak na miasto pooone w centralnej
Polsce) spadkami terenu i skromnymi moliwo-
ciami retencyjnymi. Podstawowym powodem ta-
kiej sytuacji jest lokalizacja miasta na wododziale
I-go rzdu pomidzy rzekami Wis i Odr, a take
duy udzia powierzchni szczelnych i ograniczona
pojemno retencji gruntowej. Osiemnacie niewiel-
kich, uoonych odrodkowo ciekw, o ograniczo-
nej pojemnoci retencyjnej, odbiera wody opadowe
z terenu o powierzchni ponad 290 km
2
. Skutkuje
to cakowit ucieczk wody z terenu miasta. Jej
nadmiar powoduje czasowe podtopienia zarwno
w odzi, jak i na terenach pooonych w dole biegu
pyncych przez ni rzek.
Jednym ze sposobw poprawy gospodarki wod-
nej w miecie jest zwikszenie liczby zbiornikw
retencyjnych na jej ciekach. Cz z nich jest odtwa-
rzana w miejscach, w ktrych istniay wczeniej, lecz
zostay zniszczone, zasypane lub zaronite. Cz
projektowana jest i tworzona od nowa. Zintegro-
wanie wszystkich dziaa, zwizanych z realizacj
tych zamierze, stao si podstaw przygotowanego
w 1999 r. Aneksu do zaoe do projektu gene-
ralnego rzek zbiorniki, na podstawie ktrego
Wydzia Gospodarki Komunalnej Urzdu Miasta
odzi opracowa w 2001 r. Program maej reten-
cji dla miasta odzi. Jest on wdraany w oparciu
o projekty obejmujce nie tylko rzek, lecz rwnie
jej dolin, zlewni i spoeczno lokaln.
Dobrym przykadem zintegrowanych dziaa
jest zlewnia rzeki Sokowki (rysunek 2). Podstaw
realizacji zamierze inwestycyjnych by przygoto-
wany w 2003 r. Projekt Generalny rzeki, obejmujcy
caociowe spojrzenie na zlewni. PG mia dwa
podstawowe zadania: oceni potencja zlewni (np.
moliwoci lokalizacji zbiornikw i terenw cen-
nych przyrodniczo) oraz wskaza zadania, ktrych
wykonanie byo niezbdne dla osignicia zamie-
rzonych celw (poprawa jakoci wody, podniesienie
pojemnoci retencyjnej rzeki, zwikszenie bior-
norodnoci, poprawy warunkw ycia mieszka-
cw). W planowanych zamierzeniach uwzgldniono
aspekty przyrodnicze, krajobrazowe, inynierskie
i spoeczne. W ramach realizacji zada odbudowano
retencj zbiornikow, wykonano system podczysz-
czania wd (SSBS, por. rozdzia o rozwizaniach
technicznych: Wagner i Krauze w tym tomie) oraz
projekt techniczny rehabilitacji odcinka rzeki, ktry
obecnie czeka na realizacj. Wykonano rwnie sze-
reg dziaa porednio wpywajcych na popraw
jakoci wody i warunki ycia mieszkacw. Byo
to m.in. nowe kryte koryto rzeki, dziki ktremu
skutecznie wyeliminowano nielegalne zrzuty cie-
kw sanitarnych. Uzupeniono take sie kanalizacji
sanitarnej (co umoliwio podczenie nieruchomo-
ci do sieci i likwidacj szamb) oraz zaopatrzono
lokalne drogi w urzdzenia odwadniajce. Cako-
wity koszt przeprowadzonych w latach 20042012
dziaa w grnej zlewni Sokowki wynis ponad
26 mln PLN, z tego koszt uporzdkowania go-
spodarki wodno-ciekowej ponad 18 mln PLN,
a realizacja inwestycji na rzekach ok. 8 mln PLN.
Realizowane w zlewni Sokowki inwestycje maj
charakter innowacyjny i wykorzystuj szereg roz-
wiza ekohydrologicznych dla poprawy jakoci
wody dopywajcej do rzek i zbiornikw. S one
obecnie stosowane rwnie na innych dzkich rze-
kach (por. studium przypadku zbiornikw w Ar-
turwku w rozdziale o narzdziach technicznych:
Wagner i Krauze w tym tomie).
Funkcjonowanie przepenionych dzkich rzek
jest jednak wci utrudnione w warunkach ekstre-
malnych przepyww i zmusza do szukania bar-
dziej zaawansowanych rozwiza, ktre wzmocni
potencja systemu przyrodniczego miasta w reten-
cjonowaniu wd opadowych. Opisana w poprzed-
nim poradniku koncepcja Bkitno-Zielonej Sieci
(Zalewski i in. 2012; Wagner i in. 2013) zostaa
stworzona midzy innymi w tym celu, aby wzmoc-
ni krajobrazow retencj wody, wywoujc szereg
powizanych pozytywnych efektw w funkcjono-
waniu miasta. W 2010 roku koncepcja ta zostaa
uwzgldniona w formuowanym wwczas Studium
uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania
Rysunek 2. Budowa zbiornikw retencyjnych na rzece Sokowce, zrealizowana w ostatnich 10 latach przez
Miasto d w zlewni rzeki Sokowki w ramach programu maej retencji dla odzi. Cz zada realizowano
dziki wsppracy wadz miasta i naukowcw w ramach projektw europejskich (SWITCH i POIG)
31
(Wagner
i Zalewski 2009)
31
SWITCH (6 FP EU, GOCE 018530); POIG.01.01.02-10-106/09-04 Innowacyjne rodki i efektywne metody poprawy bez-
pieczestwa i trwaoci obiektw budowlanych i infrastruktury transportowej w strategii zrwnowaonego rozwoju (fnansowany
z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka).

Zbiornik suchy ze stref
staego przepywu
(rok bud. 2012)

S
W E

N
Proponowany Park Doliny Sokowki
z odrestaurowanym korytem rzeki

Sekwencyjny system
sedymentacyjno-biofltracyjny (SSBS)
(rok bud. 2010)

Zbiornik rekreacyjny
(rok bud. 2011)

Najlepsze praktyki w zagospodarowaniu
wd opadowych w budynkach mieszkalnych
(rok bud. 2009)

Zbiornik o zwikszonym
potencjale samooczyszczania
(rok bud. 2008)
Zbiornik sedymentacyjny
(rok bud. 2009)
System monitoringu
hydrologicznego online
(rok instl. 2008)
System monitoringu
hydrologicznego online
(rok instl. 2008)
u
l
.

a
b
i
e
n
i
e
c
u
l
.

P
a
b
i
a
n
k
a
u
l
.

B
r
u
k
o
w
a
A
l
.

W
k
n
i
a
r
z
y
u
l
.

Z
g
i
e
r
s
k
a
u
l
.

F
o
l
w
a
r
c
z
n
a
r
z
. B
r
z
o
z
a
przestrzennego miasta odzi. W 2012 roku zostaa
wczona do sformuowanej przez Urzd Miasta
odzi Strategii Zintegrowanego Rozwoju odzi
2020+ (UM 2012). Strategia zawiera trzy pod-
stawowe flary:
flar I: gospodarka i infrastruktura;
flar II: spoeczestwo i kultura;
flar III: przestrze i rodowisko.
Koncepcja Bkitno-Zielonej Sieci staa si
jednym z elementw trzeciego flaru. Jego celem
jest poprawa jakoci ycia odzian i zwikszenie
atrakcyjnoci miasta dziki wykorzystaniu po-
tencjau rodowiska przyrodniczego, zachowaniu
i porzdkowaniu przestrzeni aktywnej biologicz-
nie i obszarw sucych rekreacji i budowaniu
zdrowego stylu ycia. Wedug Strategii, cel jest
realizowany przez dziaania zintegrowane, obej-
mujce midzy innymi:
umiejtne wykorzystanie usug ekosystemw
i potencjau przyrodniczego, zapewniajce
odzi stabiln podstaw dla dalszego zrw-
nowaonego rozwoju miasta kompaktowego;
podnoszenie jakoci rodowiska przyrod-
niczego, zrwnowaony rozwj, tworzenie
orodka uporzdkowanego urbanistycznie,
przestrzennie, redukujcego rozlewanie si
tkanki miejskiej;
minimalizowanie negatywnych oddziaywa
na rodowisko w politykach: przestrzennej,
zdrowotnej, mieszkaniowej, edukacyjnej, trans-
portowej oraz w dziaaniach gospodarczych
i promocyjnych, a take systemie zamwie
publicznych;
wykorzystanie moliwoci zwizanych z two-
rzeniem Bkitno-Zielonej Sieci, zintegro-
wanej w jedn funkcjonaln, atwo dostpn,
dobrze skomunikowan i spjn sie miejskich
i metropolitalnych terenw zieleni.
Od 2013 roku Urzd Miasta odzi wdraa
kompleksowy system zarzdzania strategicznego,
ktrego elementem s polityki sektorowe. Wyzna-
czaj one kierunki rozwoju okrelonych obszarw
aktywnoci miasta oraz stanowi programy realiza-
cyjne Strategii 2020+. Polityki sektorowe s skorelo-
wane ze Strategi w ujciu czasowym. Umoliwiaj
oszacowanie nakadw na realizacj poszczegl-
nych celw, identyfkacj rezultatw, ich monito-
ring i ewaluacj. Gospodarka wodna i zarzdzanie
rodowiskiem przyrodniczym s zawarte w Poli-
tyce Komunalnej i Ochronie rodowiska przyjtej
w 2013 r. U jej podstaw ley zaoenie ochrony
i zintegrowanego zarzdzania kapitaem przyrodni-
czym miasta, ktry jest niezbdny dla zapewnienia
wysokiej jakoci ycia. Dokument ten podkrela, e
dostarczanie usug przez ekosystemy wymaga ich
waciwego utrzymania, a czsto rewitalizacji. Jako
priorytet w gospodarowaniu wodami opadowymi
wymienia promowanie, inicjowanie i wprowadzanie
wszelkich dziaa zmierzajcych do rozszczelnienia
zlewni i zwikszenia retencji opadu w miejscu jego
powstawania. Wana jest take budowa zbiornikw
retencyjnych, poniewa usuwaj one skutki zwik-
szonej iloci wd opadowych.
Literatura
Januchta-Szostak, A., 2012. Usugi ekosystemw wodnych
w miastach. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania, 3,
s. 91110.
Kundzewicz, Z., red., 2014. Raport o zagroeniach
zwizanych z wod. Nauka, 1, s. 59195.
omotowski, J., red., 2008. Problemy zagospodarowania wd
opadowych, WrocawWarszawa: Seidel-Przywecki.
UM, 2012. Strategia zintegrowanego rozwoju odzi 2020+,
d: Urzd Miasta odzi.
Wagner, I., Krauze, K., Zalewski, M., 2013. Bkitne
aspekty zielonej infrastruktury. Zrwnowaony Rozwj
Zastosowania, 4, s. 145155.
Wagner, I., Zalewski, M. 2009. Ecohydrology as a basis
for the sustainable city strategic planning focus on
Lodz, Poland. Reviews in Environmental Science and Bio/
Technology, 8, s. 209217.
Zalewski, M., Wagner, I., Fratczak, W., Mankiewicz-
Boczek, J., Parniewki, P., 2012. Bluegreen city for
compensating global climate change. Te Parliament
Magazine, 350, s. 23.
Rola urbanistyki
i architektury
w gospodarowaniu
wod
1
Politechnika Poznaska
Wielu architektw i urbanistw jest coraz bardziej
wiadomych negatywnych skutkw urbanizacji i potrzeby
uwzgldniania zarzdzania wod w planowaniu
przestrzennym. Brakuje jednak ram prawnych i narzdzi
ekonomicznych, ktre wspierayby zintegrowane
i proekologiczne podejcie do zarzdzania przestrzeni i wod
w miastach. Planowanie przestrzenne w Polsce ma charakter
oddolny i opiera si na prawie samorzdw lokalnych
do podejmowania decyzji o formach zagospodarowania
przestrzennego gminy. Nie uwzgldnia jednak podejcia
zlewniowego. Warto zatem, w oparciu o dobre wzorce,
rozszerza zapisy podstawowych dokumentw
planistycznych, czyli studium uwarunkowa i kierunkw
zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych
planw zagospodarowania przestrzennego w taki sposb,
by wiadomie zarzdza zasobami wodnymi i lepiej
wykorzystywa nietechniczne rodki ochrony przed powodzi.
Sowa kluczowe: planowanie strategiczne, planowanie
przestrzenne, adaptacja do zmian klimatu, gospodarka wodna
1
Publikacja zawiera wnioski z bada prowadzonych w ramach projektu DS.PB pt. Poprawa jakoci przestrzeni ssiedzkich
i publicznych w Poznaniu z wykorzystaniem systemw zrwnowaonego zagospodarowania wd opadowych, realizowanego
przez autork na Wydziale Architektury PP w 2014 r.
Rola urbanistyki i architektury w gospodarowaniu wod
synergii w realizacji rnych, czsto rozbienych
celw strategii sektorowych.
Proekologiczne nurty Eco-Urbanism, Green
Urbanism, Green Architecture coraz wyraniej od-
ciskaj swoje pitno na projektowaniu budynkw
i caych struktur miejskich w Europie, Stanach
Zjednoczonych lub Australii. W Polsce take po-
jawia si coraz wicej inwestycji, ktre mog po-
szczyci si certyfkatami LEED
3
czy BREEAM
4
.
Niestety, w polskiej praktyce gospodarowania prze-
strzeni nadal brakuje kompleksowego podejcia
oraz skutecznych narzdzi wdraania celw go-
spodarki wodnej, a pojedyncze przykady dobrych
praktyk stanowi kropl w morzu potrzeb.
Zarzdzanie wod nie moe by wycznie przed-
miotem planowania sektorowego (branowego), ale
wymaga penej integracji z gospodark przestrzenn,
urbanistyk i architektur, poniewa sposb zago-
spodarowania terenu ma decydujcy wpyw na mo-
liwoci gospodarowania wod w obrbie zlewni.
Narzdzia planowania
przestrzennego
w Polsce a gospodarowanie wod
w miastach
Uwzgldnianie roli wody w ksztatowaniu prze-
strzeni zurbanizowanej powinno wiza si nie
tylko z ograniczaniem zagroe zwizanych z jej
niedoborem (susze), nadmiarem (deszcze nawalne,
powodzie, podtopienia) lub nisk jakoci (go-
spodarka ciekami, zanieczyszczenia wd po-
wierzchniowych i podziemnych). Rwnie wane
jest pene wykorzystanie jej potencjau w zakresie
usug zaopatrujcych, regulacyjnych i kulturowych
(Kronenberg 2012) na kadym poziomie plano-
wania i projektowania. Poczwszy od Koncepcji
Wprowadzenie
Wspczesne tendencje w urbanistyce, wyraone
w zapisach Nowej Karty Ateskiej (2003)
1
i Karty
Lipskiej (2007)
2
, podkrelaj konieczno ksztato-
wania miast zwartych i przyjaznych uytkownikom,
a rwnoczenie kad nacisk na roztropne korzysta-
nie z zasobw naturalnych. Cele te niekiedy trudno
pogodzi, zwaszcza jeli priorytety gospodarcze
zdecydowanie dominuj nad rodowiskowymi.
rodowisko miejskie jest przestrzeni silnie prze-
ksztacon antropogenicznie, co wpywa na zaburzenia
naturalnego cyklu obiegu wody. W wyniku procesw
urbanizacji, w XIX i XX w. nastpio znaczne zubo-
enie sieci wodnej wielu miast. Liczne niegdy stawy,
mokrada, starorzecza, fosy, kanay i strumienie zostay
zasypane lub skanalizowane, a due rzeki uregulo-
wane. Na skutek uszczelnienia gruntw zmienia si
dynamika przepyww w ciekach, bdcych odbior-
nikami wd opadowych. Coraz czciej wystpuj
powodzie miejskie i lokalne podtopienia. Dziaania
interwencyjne koncentruj si najczciej na obszarach
dolin rzecznych i maj na celu popraw zabezpiecze
przed powodziami. Tymczasem konieczne jest zarz-
dzanie wod u rda problemw, czyli na obszarze
caej zlewni, a nie tylko u ujcia.
Tak jak wielkie wezbrania powodziowe s efek-
tem kanalizowania spywu miliardw kropli desz-
czu, tak skuteczno zrwnowaonej gospodarki
wodnej w miastach jest zalena od wdraania na
szerok skal drobnych i proekologicznych roz-
wiza. W tym celu potrzebne s dziaania eduka-
cyjne, skuteczne narzdzia planistyczne, techniczne
i ekonomiczne oraz odpowiednie regulacje prawne.
A przede wszystkim zintegrowane planowanie i za-
rzdzanie miastem w oparciu o dostpno i wy-
mian informacji oraz koordynacj dziaa, ktra
umoliwia obnianie kosztw i osiganie efektu
1
Nowa Karta Ateska 2003: wizja miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistw, Lizbona 2003
2
Karta Lipska w sprawie Zrwnowaonych Miast Europejskich z dnia 27 kwietnia 2007 r., przyjta na spotkaniu ministrw ds. rozwoju
miast i spjnoci terytorialnej UE w Lipsku, w dniach 2425 maja 2007 r.
3
System certyfkacji Leadership in Energy and Enviromental Design powsta w Stanach Zjednoczonych i jest jednym z najbardziej
popularnych systemw wielokryteriowej oceny w celu promowania i tworzenia zielonych budynkw.
4
Building Research Establishment Environmental Assessment Method budynki poddane ocenie BREEAM otrzymuj certyfkat
brytyjskiego Building Research Establishment. Ocenia on funkcjonowanie budynku w jego otoczeniu w kategoriach: oszczdnoci
energii, oszczdnoci wody, gospodarki materiaami, komfortu dla uytkownikw, wpyw na rodowisko przyrodnicze, ograniczenia
zanieczyszcze, zarzdzania budynkiem, ograniczenia odpadw.
mach zagospodarowania przestrzennego gminy,
z uwzgldnieniem wytycznych z planw wyszego
rzdu oraz ponadlokalnych inwestycji celu publicz-
nego. Podstawowymi instrumentami planowania
przestrzennego s: studium uwarunkowa i kie-
runkw zagospodarowania przestrzennego gminy
(studium) oraz miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego (mpzp), ktrych zapisy musz ko-
respondowa ze strategi rozwoju miasta i planem
zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa
oraz uwzgldnia ustalenia innych nadrzdnych
programw i planw sektorowych, w tym planw
gospodarki wodnej
5
.
W planowaniu przestrzennym obowizuje po-
dzia ad ministracyjny, natomiast w gospodarce wod-
nej podzia na obszary dorzeczy i regiony wodne
(tabela 1). Trudnoci w koordynacji gospodarki
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK)
i planw zagospodarowania przestrzennego woje-
wdztw, poprzez studia uwarunkowa i kierunkw
zagospodarowania przestrzennego gmin, a na pla-
nach miejscowych, projektach konkretnych budowli
oraz terenw publicznych i prywatnych koczc.
Planowanie przestrzenne w Polsce prowadzone
jest na trzech poziomach (rysunek 1): krajowym,
regionalnym i lokalnym (miasta lub gminy). Pod-
staw systemu planowania jest spjno planw
ze strategiami rozwoju na wszystkich poziomach
administracji rzdowej i samorzdowej.
Formalnoprawne podstawy realizacji przed-
siwzi tworzone s na poziomie lokalnym, gdy
system planowania przestrzennego w Polsce ma
charakter oddolny. Opiera si na prawie samorz-
dw lokalnych do podejmowania decyzji o for-
SYSTEM PLANOWANIA W POLSCE
PLANOWANIE STRATEGICZNE PLANOWANIE PRZESTRZENNE
NARODOWA STRATEGIA
ROZWOJU
STRATEGIE ROZWOJU
WOJEWDZTW
STRATEGIE ROZWOJU
MIASTA/GMINY
Nieobligatoryjne
Dugoletnie plany inwestycyjne
Plany operacyjne
KONCEPCJA PRZESTRZENNEGO
ZAGOSPODAROWANIA KRAJU(KPZK)
PLAN ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO WOJEWDZTWA
Studium Uwarunkowa i Kierunkw
Zagospodarowania Przestrzennego Gminy
Miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego (akty prawa lokalnego)
Programy krajowe
Programy lokalne
G
M
I
N
A
/
M
I
A
S
T
O
P
O
W
I
A
T
W
O
J
E
W
D
Z
T
W
O
K
R
A
J
Decydenci:
Rada
Ministrw RP
Sejm
Sejmik
Wojewdzki
Starosta
Rada Miasta/
Gminy
Prezydent Miasta,
Burmistrz, Wjt
Uzgadnianie warunkw wprowadzania zada
krajowych i regionalnych do miejscowych
planw zagospodarowania przestrzennego
Programy regionalne
Rysunek 1. Schemat systemu planowania przestrzennego w Polsce (na podst. Maier i in. 2012)
5
Ustawa Prawo wodne (Dz.U. 2005 nr 239 poz. 2019 z pn. zm.), art. 113 i 118.
renie miasta i okreli stopie uszczelnienia po-
wierzchni na tym terenie. Pozyskiwanie, analiza
i wymiana informacji, dotyczcych uwarunkowa
i priorytetw zagospodarowania lokalnych zlewni,
jest zatem utrudniona
6
. W niektrych miastach,
zwaszcza tych, ktre borykaj si z problemami lo-
kalnych podtopie (np. w Krakowie, odzi, Pozna-
niu, Lesznie), powodzi lub suszy, opracowywane s
analizy zdolnoci retencyjnej zlewni miejskich oraz
studia i programy gospodarowania wod na obsza-
rze gminy, miasta lub tzw. miejskie programy maej
retencji. Nie s to jednak opracowania obligatoryjne
przestrzennej i wodnej wynikaj z odmiennych
granic obszarw objtych planowaniem i rnych
priorytetw instytucji za nie odpowiedzialnych.
Na szczeblu lokalnym (tabela 1) w miastach
i gminach, czyli tam, gdzie faktycznie podejmowane
s podstawowe decyzje dotyczce gospodarowania
przestrzeni, nie obowizuj adne formalne doku-
menty planistyczne w zakresie gospodarki wodnej.
Trudno zatem mwi o podejciu zlewniowym
w planowaniu przestrzennym, poniewa zlewnia
hydrografczna nie tylko nie stanowi podstawowego
obszaru dziaa planistycz nych i decyzyjnych, ale
trudno nawet ustali dokadnie jej granice na te-
Tabela 1. Narzdzia planowania przestrzennego i gospodarki wodnej
Poziom
planowania
Dokumenty
strategiczne
Plany zagospodarowania
przestrzennego
Plany i programy zwizane
z gospodarowaniem wod
Krajowy Strategia rozwoju kraju,
Polityka ekologiczna
pastwa w latach
20092012 z perspektyw
do roku 2016
Koncepcja przestrzennego
zagospodarowania kraju
(KPZK)
Programy zawierajce
zadania rzdowe, suce
realizacji inwestycji
o charakterze celu pu
blicznego o znaczeniu
krajowym
Program wodnorodowiskowy
kraju z uwzgldnieniem podziau
na obszary dorzeczy
na obszarach dorzeczy
Plany zarzdzania ryzykiem
powodziowym
Plany przeciwdziaania skutkom
suszy na obszarach dorzeczy
Krajowy Program Oczyszczania
ciekw Komunalnych
Regionalny Strategia rozwoju
wojewdztwa
Plan zagospodarowania
przestrzennego
wojewdztwa (PZPW)
Programy zawierajce
zadania dotyczce
inwestycji celu pu
blicznego o znaczeniu
regionalnym
na obszarach dorzeczy w obrbie
regionw wodnych
Plany przeciwdziaania skutkom
suszy w regionach wodnych
Warunki korzystania z wd
regionu wodnego i sporzdzane
w miar potrze by warunki
korzystania z wd zlewni
Regionalne programy
ochrony rodowiska
Regionalne programy maej retencji
Lokalny Strategia rozwoju
miasta/gminy
Wieloletni plan
inwestycyjny
miasta/gminy
Studium uwarunkowa
i kierunkw
zagospodarowania
przestrzennego gminy
Miejscowe plany
zagospodarowania
przestrzennego (mpzp)
Na poziomie lokalnym, dla realizacji
zada wasnych gminy w zakresie
gospodarki wodnej (art. 7 ust.
1 pkt. 1 ustawy o samorzdzie
gminnym), opracowywane jest
studium i program gospodarowania
wod na obszarze gminy lub miasta.
Opracowanie studium nie jest
jednak wymagane obligatoryjne
6
Trudnoci wynikaj z ograniczonej dostpnoci i spjnoci danych o zagospodarowaniu terenu, rnych zakresw (granice admini-
stracyjne nie pokrywaj si z granicami zlewni), stopnia szczegowoci, jakoci oraz postaci zapisu.
w zakresie gospodarowania przestrzeni. Musz by
zgodne z zapisami studium. Ustalenia mpzp daj
due moliwoci wpywania na warunki gospoda-
rowania wod i ograniczanie skutkw powodzi.
Okrelaj bowiem wskaniki, formy i funkcje zabu-
dowy, przede wszystkim sposb zagospodarowania
i uytkowania gruntw, w tym obszary wyczone
z zabudowy oraz udzia procentowy powierzchni
terenw biologicznie czynnych. Zapisy planw
miejscowych mogyby by w wikszym stopniu
wykorzystywane w celu kontrolowania stopnia
uszczelnienia terenu, gdyby byy formuowane na
podstawie analiz zdolnoci retencyjnych zlewni
i restrykcyjnie przestrzegane. Niestety, w wielu
przypadkach inwestorzy bezkarnie przekraczaj
dopuszczalne wielkoci po-
wierzchni uszczelnionych,
a neutralno hydrologiczna
inwestycji nie jest wymagana.
Bardzo przydatne, z punktu
widzenia jakoci rodowiska
i retencji wody, byyby nie tylko
ilociowe, ale rwnie jako-
ciowe wytyczne do ksztato-
wania powierzchni biologicznie
czynnych (analogiczne do nie-
mieckich wytycznych FLL Towarzystwa ds.
Bada nad Rozwojem i Struktur Krajobrazu
Foschungsgesellschaft Landschaftsentwicklung
Landschaftsbau e.V.).
W polskim prawie niestety brakuje przepisw
umoliwiajcych decentralizacj gospodarowania
wod opadow i narzucenie obowizku jej zatrzy-
mywania, zarwno w przestrzeni publicznej, jak
i na indywidualnych dziakach. Wrcz przeciwnie
inwestorzy s zobowizani do odprowadzania
deszczwki do zbiorczych sieci kanalizacyjnych.
Jedynie w razie braku moliwoci przyczenia do
sieci kanalizacji deszczowej lub oglnospawnej,
dopuszcza si odprowadzanie wd opadowych
na wasny teren nieutwardzony, do dow chon-
nych lub do zbiornikw retencyjnych
8
. W odr-
nieniu od polskich przepisw, brytyjska ustawa
i rzadko przekadaj si na ustalenia dokumentw
planowania przestrzennego.
W Polsce jedynym narzdziem planistycznym na
szczeblu lokalnym, umoliwiajcym zapisy dotyczce
ksztatowania krajobrazu i struktury funkcjonalno-
-przestrzennej caej gminy (miasta), jest studium
uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania prze-
strzennego gminy. Dokument ten nie jest wpraw-
dzie wicym aktem prawnym, ale jest obligatoryjny
i sporzdzany dla caego obszaru gminy lub miasta
na prawach powiatu. Daje to moliwo powiza-
nia sposobw zagospodarowania oraz uytkowa-
nia terenw z priorytetami gospodarki wodnej. Na
przykad uwzgldnianie uwarunkowa wynikajcych
z wielkoci i jakoci zasobw wodnych oraz zagroe
zwizanych z wod (tereny szcze-
glnego zagroenia powodzi na
podstawie map zagroe i ryzyka
powodziowego). Opracowania
ekofzjografczne sporzdzane
s na potrzeby studium. Zawie-
raj szereg istotnych z punktu
widzenia gospodarki wodnej in-
formacji, m.in. na temat budowy
geologicznej, rzeby i pokrycia
terenu, klimatu, wd powierzch-
niowych i podziemnych, gleb oraz szaty rolin nej.
Ich analiza w granicach zlewni hydrografcznych,
a nie tylko w granicach administracyjnych, mogaby
stanowi podstaw m.in. do wyznaczania w studium
obszarw o duej zdolnoci retencyjnej i potencjale
ekologicznym, jak rwnie terenw o obnionej po-
jemnoci retencyjnej, ktre wymagaj kompensacji.
Moliwoci, jakie daje ocena oddziaywania na ro-
dowisko, mogyby by wykorzystywane nie tylko do
ochrony cennych siedlisk i nasadze zieleni wyso-
kiej, ale rwnie do odbudowy zdolnoci retencyjnej
zlewni. W miastach niemieckich programy ochrony
i rewitalizacji ekosystemw wodnych mog by f-
nansowane ze rodkw pozyskiwanych w wyniku
obowizywania tzw. regulacji kompensacyjnej
7
.
Miejscowe plany zagospodarowania przestrzen-
nego (mpzp) s jedynymi aktami prawa lokalnego
7
Obowizek wynika z Federalnej Ustawy o Ochronie rodowiska i Federalnego Kodeksu Budowlanego, ktre nakazuj sprawcom
znacznej ingerencji w rodowisko i krajobraz uiszczanie opat kompensacyjnych (Maier i in. 2012).
8
Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie
(Dz.U. 2002 nr 75 poz. 690 z pn. zm.), art. 28 ust. 5.
Zarzdzanie wod nie moe by
wycznie przed miotem plano-
wania sektorowego (branowego),
ale wymaga penej integracji z go-
spodark przestrzenn, urbanisty-
k i architektur, poniewa sposb
zago spodarowania terenu ma decy-
dujcy wpyw na mo liwoci gospo-
darowania wod w obrbie zlewni.
Zalecenia planistyczne i projektowe
W planowaniu i projektowaniu polskich miast
nadal wiksz wag przywizuje si do skutecz-
nego odprowadzania wody, ni jej zatrzymywania,
oczyszczania i wykorzystywania na miejscu opadu
(rysunek 2). Tymczasem wytyczne europejskich
dyrektyw wodnych (Ramowej Dyrektywy Wod-
nej
10
i Dyrektywy Powodziowej
11
), dowiadczenia
krajw zaawansowanych w ich wdraaniu (takich
jak Holandia, Wielka Brytania czy Niemcy) oraz
wnioski z analiz sytuacji w Polsce (Kundzewicz i in.
2014) wskazuj na konieczno poprawy integracji
gospodarki wodnej z planowaniem przestrzennym,
zarwno w zakresie ksztatowania dolin rzecznych,
jak i zagospodarowania zlewni.
Dobrym przykadem takiego zintegrowanego
planowania jest brytyjski projekt LIFE (Long-term
Initiatives for Floodrisk Environments), ktrego au-
torzy wskazali moliwoci pogodzenia potrzeb
urbanizacyjnych z ochron przed rnymi rodza-
jami powodzi oraz wykorzystaniem usug ekosyste-
mw miejskich. W 2005 r. rzd brytyjski zatwierdzi
strategi pt. Tworzenie przestrzeni dla wody (Ma-
king Space for Water), w ktrej zdefniowano zasady
zagospodarowania terenw naraonych na ryzyko
wystpienia powodzi. Zasady te obejmuj m.in. do-
stosowanie zabudowy do skali i rodzaju zagroe
powodziowych oraz wprowadzanie SUDS w zlew-
niach miejskich.
Zagospodarowanie dolin rzecznych
Informacje, zawarte na mapach zagroe i ryzyka
powodziowego, mog by wykorzystane w pla-
nowaniu przestrzennym, zarwno w celu ograni-
czenia lub zakazu zabudowy terenw zalewowych
oraz kontroli zagospodarowania tych terenw, jak
i ochrony szczeglnie cennych ekosystemw wod-
nych i przywodnych (rysunek 3).
o powodziach i gospodarce wodnej
9
znosi prawo
automatycznego podczania nowych inwestycji
do systemw kanalizacji zbiorczej. Przewiduje ona
zastosowanie systemw zrwnowaonego zago-
spodarowania wd opadowych (SUDS Susta-
inable Urban Drainage Systems) w standardach,
ktre umoliwiaj redukcj szkd powodziowych
i popraw jakoci wody. Odpowiedzialno za
wdraanie i utrzymanie tych systemw tam, gdzie
dotycz one wicej ni jednej posesji, spoczywa na
barkach wadz lokalnych.
Rysunek 2. Modele przepyww ilustrujce gospo-
dark wodn w miastach. Na grze model istnie-
jcy w polskich miastach: mao skuteczna ochrona
przed powodzi, odprowadzanie zanieczyszczonych
wd opadowych do ciekw, brak retencji. Nadole
model podany: przepyw o niezmienionych para-
metrach ilociowych i jakociowych, zatrzymywanie,
oczyszczanie i wykorzystanie wd opadowych
MODEL ISTNIEJCY
MODEL PODANY
MIASTO
MIASTO
odpyw
odpyw
uytkowanie
drena
o
d
p
o
r
n
o
o
d
p
o
r
n
o
retencja
oczyszczanie
ponowne
wykorzystanie
napyw
napyw
WODA ZANIECZYSZONA WODA CZYSTA
WODA ZANIECZYSZONA WODA CZYSTA
9
Ustawa o powodziach i gospodarce wodnej w Wielkiej Brytanii (Te Flood and Water Management Act) z dnia 8 kwietnia 2010 r.
10
Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika 2000 r. w sprawie ustanowienia ram dla dziaalnoci
Wsplnoty w dziedzinie polityki wodnej.
11
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodzi i za-
rzdzania nim.
Z drugiej strony niezwykle istotne jest zachowa-
nie i odtwarzanie ekosystemw wodnych i przywod-
nych, a w szczeglnoci rnorodnoci biologicznej
strefy litoralu, ktra ma kluczowe znaczenie w pro-
cesach samooczyszczania wody. Zapisy w dokumen-
tach planistycznych powinny uwzgldnia m.in.:
tworzenie cigych systemw parkw nad-
rzecznych w oparciu o ukad hydrografczny
(bkitno-zielone sieci);
zwikszanie pojemnoci retencyjnej poprzez
odtwarzanie mokrade i rozlewisk, odkrywanie
i wyduanie (meandrowanie) skanalizowanych
niegdy, maych ciekw, ktre s odbiornikami
wd opadowych;
ochron i ksztatowanie stref buforowych wzdu
ciekw (w miastach o szerokoci min. 30 m,
na terenach otwartych 100 m), ktre umo-
liwiaj podczyszczanie spyww opadowych
z terenw zurbanizowanych i rolnych, ekspansj
rzeki w okresach wezbra, tworzenie korytarzy
migracyjnych i terenw rekreacji mieszkacw
( Januchta-Szostak 2013; Maier i in. 2012).
Tereny zagroone tzw. wod stuletni (1%) po-
winny by wyczone z zabudowy. Jednak w mia-
stach europejskich, w ktrych presja urbanizacji jest
dua, dopuszcza si formy zagospodarowania i za-
budowy, ktre nie zwikszaj ryzyka powodziowego
ani nie blokuj przepywu tzw. wielkiej wody. Popra-
wiaj one dostpno i efektywno wykorzystania
terenw nadwodnych. Przy sporzdzaniu planw
miejscowych (mpzp), przydatne byyby wytyczne do
zagospodarowania poszczeglnych stref zagroe
powodziowych, analogiczne do wytycznych bry-
tyjskich zawartych w dokumencie Planning Policy
Statement 25 (DCLG 2009) (rysunki 4 i 5).
W oparciu o zasig stref zagroe, wraliwo
na zagroenia powodziowe i ocen ryzyka powo-
dziowego, mona okreli szereg szczegowych
wytycznych, m.in. w zakresie: funkcji zabudowy
i zagospodarowania terenu; gospodarowania wo-
dami powierzchniowymi i opadowymi; dostpnoci
terenw, komunikacji i transportu; wykorzystania lo-
kalnych zasobw naturalnych (energii i wody), a na-
wet preferowanych rodzajw konstrukcji budynkw.
Rysunek 3. Zagospodarowanie doliny rzecznej zgodne z Dyrektyw Powodziow UE zwikszanie
przestrzeni dla ekspansji rzeki i dostosowanie funkcji i form zabudowy do stopnia zagroenia powodzi
Nadrzeczne parki buforowe
Moliwo ekspansji rzeki, podczyszczanie spyww
opadowych, ochrona ekosystemw wodnych, rekreacja
Obiekty o funkcjach
strategicznych
Drogi ewakuacji
Budynki drugorzdne, dostosowane
do zmiennego poziomu wody
Obiekty zwizane
z uytkowaniem wody
Moliwo wystpienia
wezbra ekstremalnych
Niskie prawdo-
podobiestwo
powodzi
(mniej ni 0,1%)
rednie prawdo-
podobiestwo
powodzi
Koryto ulgi Terasa zalewowa Koryto rzeki
Obszary szczeglnego zagroenia powodzi
Prawdopodobiestwo
powodzi:
0,1% woda 1000-letnia
(historyczna)
1% woda 100-letnia
5% woda 20-letnia
Klasyfkacja stref powodziowych
wg Agencji rodowiskowej
Strefa zalewowa 1
(niskie prawdopodobiestwo)
Obszary o prawdopodobiestwie
powodzi niszym ni raz
na 1000 lat (0,1%)
Strefa zalewowa 2
(rednie prawdopodobiestwo)
powodzi wyszym ni raz na 1000 lat
(0,1%) i niszym ni raz na 100 lat (1%)
Strefa zalewowa 3a
(wysokie prawdopodobiestwo)
powodzi wikszym ni raz
na 100 lat (1%)
Strefa zalewowa 3b
(funkcjonalne tereny zalewowe)
Zwykle obszary o prawdopodobiestwie
zalewania wikszym ni raz
na 20 lat (5%)
Klasyfkacja funkcji wg wraliwoci
na szkody powodziowe
Funkcje bardzo wraliwe
takie jak usugi strategiczne dla
bezpieczestwa, powinny by lokowane
tylko w strefe 1, natomiast w strefe 2
wycznie w wyjtkowych wypadkach.
Funkcje wraliwe
takie jak zabudowa mieszkaniowa,
powinny by lokalizowane
w strefe 1 lub 2, w wyjtkowych
wypadkach w strefe 3.
Funkcje mniej wraliwe
np. budynki biurowe, administracyjne,
handlowe itp. mog by lokalizowane
w strefe 1, 2 i 3a.
Funkcje zwizane z wod
takie jak zabudowa portw i przystani
oraz otwarte tereny rekreacyjne, mog
by brane pod uwag w strefe 3b.
Lokalizacja funkcji
w adekwatnych strefach
S
t
r
e
f
a

1
S
t
r
e
f
a

2
S
t
r
e
f
a

3
a
S
t
r
e
f
a

3
b
Funkcje bardzo
wraliwe
Funkcje wraliwe wyjtkowo
wyjtkowo
Funkcje mniej
wraliwe
Funkcje zwizane
z wod
Rysunek 4. Zestawienie funkcji zabudowy i zagospodarowania terenu pod ktem wraliwoci na szkody
powodziowe (na podst. DCLG 2009)
Rysunek 5. Strefy zalewowe z lokalizacj rnych funkcji wzdu rzeki (Baca Architects i BRE 2009)
Strefa zalewowa 1
Strefa zalewowa 2
Strefa zalewowa 3a
Strefa zalewowa 3b
Zabudowa mieszkaniowa
Zabudowa magazynowa,
przemysowa i biurowa
Tereny rekreacyjne i siedliskowe
Usugi edukacyne, szkoy
Zabudowa o znaczeniu strategicznym:
np. szpitale, elektrownie, policja
Zabudowa portw i przystani
Strefy zalewowe z lokalizacj
rnych funkcji wzdu rzeki
Wykorzystanie systemw SUDS/TRIO
w aranacji budynkw i miejsc publicznych,
umoliwia powizanie spoecznych oczekiwa
wobec jakoci przestrzeni miejskich z podnosze-
niem efektywnoci infrastruktury technicznej i wa-
lorw ekologicznych miasta. Kulturowy potencja
wody, wyraajcy si bogactwem wielozmysowego
oddziaywania i przekazu symbolicznego, stanowi
bowiem znakomite tworzywo dla kreowania atrak-
cyjnych kompozycji w miejscach publicznych.
Kompozycje wodne wspomagaj ksztatowanie
podanych cech dobrej przestrzeni publicznej
(tabela 3).
Zagospodarowanie wd opadowych
w miastach
Powierzchniowe systemy zagospodarowania wd
opadowych SUDS/TRIO
12
( Januchta-Szostak 2011)
su redukcji objtoci i spowolnieniu odpywu po-
wierzchniowego w miastach. Jednak, jako rozwiza-
nia terenochonne, s rzadko wdraane, z uwagi na
konieczno uszczuplania terenw inwestycyjnych
i brak dowiadcze samorzdw lokalnych w zakresie
oceny ich efektywnoci i kosztw utrzymania. Dla-
tego bardzo wane jest kompleksowe wykorzystanie
takich systemw, nie tylko jako elementw infra-
struktury, ale rwnie jako tworzywa architektury
i aranacji krajobrazowych o wysokich walorach es-
tetycznych i funkcjonalnych. Podejcie takie przyczy-
nia si bowiem do wzrostu ich spoecznej akceptacji
i upowszechniania.
Moliwoci wdraania systemw SUDS/TRIO
w rnych typach przestrzeni miejskiej zale od
wielu czynnikw, m.in. od charakteru i funkcji zabu-
dowy, struktury wasnoci i pojemnoci retencyjnej
rnych typw przestrzeni miejskich oraz rnych
potrzeb w zakresie zagospodarowania przestrzeni
publicznej (tabela 2).
Dziki holistycznemu podejciu, systemy zago-
spodarowania wd opadowych i powierzchniowych
su poprawie nie tylko sytuacji ekohydrologicz-
nej, ale rwnie adu przestrzennego i jakoci ycia
w miastach. Dlatego przyczyniaj si do realizacji
celw strategicznych gospodarki wodnej i urbani-
styki. Plany, projekty i programy, takie jak wdraany
w Singapurze ABC Waters (Active, Beautiful, Clean
Waters, por. studium przypadku na kocu tego roz-
dziau) dowodz, e moliwe jest uzyskanie efektu
synergii nawet w rodowisku silnie zurbanizowa-
nym. Dobrym przykadem takiego efektu jest te
rondo miejskie Uptown Normal Circle (Normal, Il-
linois, Stany Zjednoczone, projekt Hoerr Schaudt),
ktrego aranacj powizano z systemem zagospo-
darowania i oczyszczania wd opadowych spywa-
jcych z ulic (rysunek 6).
Rysunek 6. Rondo miejskie Uptown Normal
Circle z zastosowaniem systemu zagospodarowania
wd opadowych w miecie Normal, Illinois, Stany
Zjednoczone (proj. Hoerr Schaudt)
12
Zaproponowana przez autork polska nazwa zintegrowanych systemw zagospodarowania wd opadowych TRIO jest
akronimem nazw czterech gwnych procesw technologicznych stosowanych w systemach SUDS, czyli: (T) transportowania, (R)
retencji, (I) infltracji i (O) oczyszczania wody deszczowej.
F
o
t
.

<
w
w
w
.
h
o
e
r
r
s
c
h
a
u
d
t
.
c
o
m
>
T
a
b
e
l
a

2
.

M
o
l
i
w
o
c
i

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
a

e
l
e
m
e
n
t
w

s
y
s
t
e
m
u

z
a
g
o
s
p
o
d
a
r
o
w
a
n
i
a

w
d

o
p
a
d
o
w
y
c
h

S
U
D
S
/
T
R
I
O

d
l
a

r
n
y
c
h

t
y
p
w

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i

m
i
e
j
s
k
i
e
j

(
n
a

p
o
d
s
t
.

J
a
n
u
c
h
t
a
-
S
z
o
s
t
a
k

2
0
1
1
)
T
y
p

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i

m
i
e
j
s
k
i
e
j
/
t
y
p

z
a
b
u
d
o
w
y
W
s
p
c
z
y
n
-
n
i
k

s
p
y
w
u

p
o
w
i
e
r
z
c
h
-
n
i
o
w
e
g
o
K
o
r
z
y
c
i

w
d
r
a
a
n
i
a

s
y
s
t
e
m
w

S
U
D
S
/
T
R
I
O

d
l
a

c
e
l
w

p
u
b
l
i
c
z
n
y
c
h
P
r
o
p
o
z
y
c
j
e

w
d
r
a
a
n
i
a

s
y
s
t
e
m
w

S
U
D
S
/
T
R
I
O
N
a

t
e
r
e
n
a
c
h

p
u
b
l
i
c
z
n
y
c
h
N
a

t
e
r
e
n
a
c
h

p
r
y
w
a
t
n
y
c
h
H
i
s
t
o
r
y
c
z
n
e

c
e
n
t
r
a

m
i
a
s
t

z
a
b
u
d
o
w
a

k
w
a
r
t
a
o
w
a

b
a
r
d
z
o

g
s
t
a
0
,
7

0
,
9
P
o
p
r
a
w
a

e
s
t
e
t
y
k
i

r
e
p
r
e
z
e
n
t
a
c
y
j
n
y
c
h

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i

p
u
b
l
i
c
z
n
y
c
h
;

i
n
t
e
g
r
a
c
j
a

m
i
e
s
z
k
a
w
,

r
e
k
r
e
a
c
j
a
,

e
l
i
m
i
n
a
c
j
a

s
p
y
w
u

w
.
o
.

d
o

k
a
n
a
l
i
z
a
c
j
i

o
g
l
n
o
s
p
a
w
n
e
j
;

p
o
p
r
a
w
a

w
a
r
u
n
k
w

w
e
g
e
t
a
c
y
j
n
y
c
h

r
o
l
i
n

(
z
a
s
i
l
e
n
i
e

w
d

g
r
u
n
t
o
w
y
c
h
)
,

z
w
i
k
s
z
e
n
i
e

p
o
w
.

z
i
e
l
e
n
i
,

p
o
p
r
a
w
a

m
i
k
r
o
k
l
i
m
a
t
u
O
z
d
o
b
n
e

k
o
m
p
o
z
y
c
j
e

w
o
d
n
e

z

r
e
c
y
r
k
u
l
a
c
j

n
a

p
l
a
c
a
c
h
,

r
e
t
e
n
c
j
a

w

z
b
i
o
r
n
i
k
a
c
h

p
o
d
z
i
e
m
n
y
c
h

(
z
a
l
e
c
a
n
a
)

i

o
t
w
a
r
t
y
c
h

(
o
g
r
a
n
i
c
z
o
n
a
)
,

i
n
f
l
t
r
a
c
j
a

z
a

p
o
m
o
c

e
l
e
m
e
n
t
w

p
o
d
z
i
e
m
n
y
c
h

(
s
k
r
z
y
n
k
i

r
o
z
s
c
z
a
j
c
e
,

r
u
r
y

d
r
e
n
a
r
s
k
i
e
,

r
i
g
o
l
e
)
,

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
e

w
o
d
y

d
o

c
e
l
w

p
/
p
o
.
,

n
a
w
a
d
n
i
a
n
i
a

z
i
e
l
e
n
i

i

s
p
u
k
i
w
a
n
i
a

u
l
i
c
O
g
r
a
n
i
c
z
o
n
e

m
o
l
i
w
o
c
i

z
a
s
t
o
s
o
w
a
n
i
a

z
i
e
l
o
n
y
c
h

d
a
c
h
w

(
w
y
t
y
c
z
n
e

k
o
n
s
e
r
w
a
t
o
r
s
k
i
e
)
;

r
e
t
e
n
c
j
a

w

c
y
s
t
e
r
n
a
c
h

p
o
d
z
i
e
m
n
y
c
h
,

s
y
s
t
e
m
y

r
e
c
y
r
k
u
l
a
c
j
i
,

o
g
r
o
d
y

p
i
o
n
o
w
e
;

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
e

w

o
b
r
b
i
e

b
u
d
y
n
k
w

i

k
w
a
r
t
a
w

z
a
b
u
d
o
w
y

d
o

s
p
u
k
i
w
a
n
i
a

t
o
a
l
e
t

i

n
a
w
a
d
n
i
a
n
i
a

P
r
z
e
s
t
r
z
e
d
m
i
e
j
s
k
a

z
a
b
u
d
o
w
a

k
w
a
r
t
a
o
w
a
,

w
z
d

u
l
i
c

z
w
a
r
t
a
0
,
5

0
,
7
P
o
p
r
a
w
a

e
s
t
e
t
y
k
i

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i

p
u
b
l
i
c
z
n
e
j

o
r
a
z

m
o
l
i
w
o
c
i

i
n
t
e
g
r
a
c
j
i

i

r
e
k
r
e
a
c
j
i

m
i
e
s
z
k
a
w
,

z
w
i
k
s
z
a
n
i
e

p
o
w
.

z
i
e
l
e
n
i
,

o
g
r
a
n
i
c
z
e
n
i
e

o
d
p
y
w
u

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e
g
o
,

p
o
p
r
a
w
a

m
i
k
r
o
k
l
i
m
a
t
u
J
w
.
;

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

w
s
z
e
l
k
i
c
h

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i

z
i
e
l
e
n
i

p
u
b
l
i
c
z
n
e
j

(
s
k
w
e
r
y
)

d
o

r
e
t
e
n
c
j
i

i

i
n
f
l
t
r
a
c
j
i

o
r
a
z

w
p
r
o
w
a
d
z
a
n
i
a

e
l
e
m
e
n
t
w

m
a
e
j

a
r
c
h
i
t
e
k
t
u
r
y

w
o
d
n
e
j

i

w
o
d
n
y
c
h

p
l
a
c
w

z
a
b
a
w
Z
i
e
l
o
n
e

d
a
c
h
y

i

f
a
s
a
d
y
;

r
e
t
e
n
c
j
a
,

i
n
f
l
t
r
a
c
j
a
,

o
c
z
y
s
z
c
z
a
n
i
e
,

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
e

w
d

o
p
a
d
o
w
y
c
h

d
o

s
p
u
k
i
w
a
n
i
a

t
o
a
l
e
t

i

n
a
w
a
d
n
i
a
n
i
a
P
r
z
e
s
t
r
z
e

o
s
i
e
d
l
i

m
i
e
s
z
k
a
n
i
o
w
y
c
h

w

z
a
b
u
d
o
w
i
e

j
e
d
n
o
r
o
d
z
i
n
n
e
j

z
a
b
u
d
o
w
a

w
z
d

u
l
i
c
,

w
o
l
n
o
s
t
o
j
c
a

i

s
z
e
r
e
g
o
w
a
,

l
u
n
a
0
,
2

0
,
5
M
o
l
i
w
o

t
w
o
r
z
e
n
i
a

m
i
e
j
s
c

i
n
t
e
g
r
a
c
j
i
,

p
l
a
c
w

z
a
b
a
w

i

o
g
r
o
d
w

d
e
s
z
c
z
o
w
y
c
h
;

o
g
r
a
n
i
c
z
e
n
i
e

o
d
p
y
w
u

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e
g
o
,

z
w
i
k
s
z
e
n
i
e

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i

z
i
e
l
e
n
i

p
u
b
l
i
c
z
n
e
j
,

u
s
p
o
k
o
j
e
n
i
e

r
u
c
h
u

k
o
o
w
e
g
o
W
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

w
o
d
n
y
c
h

p
l
a
c
w

z
a
b
a
w
,

o
g
r
o
d
w

d
e
s
z
c
z
o
w
y
c
h
,

p
r
z
y
u
l
i
c
z
n
y
c
h

z
a
t
o
k

r
e
t
e
n
c
y
j
n
o
i
n
f
l
t
r
a
c
y
j
n
y
c
h

d
o

s
p
o
w
a
l
n
i
a
n
i
a

r
u
c
h
u
,

i
n
t
e
g
r
a
c
j
i

i

e
d
u
k
a
c
j
i

m
i
e
s
z
k
a
w
;

n
i
e
w
i
e
l
k
i
e

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i
e

p
u
b
l
i
c
z
n
e

b
r
a
k

m
o
l
i
w
o
c
i

t
w
o
r
z
e
n
i
a

p
a
r
k
w

Z
a
g
o
s
p
o
d
a
r
o
w
a
n
i
e

w
o
d
y

p
r
z
e
d
e

w
s
z
y
s
t
k
i
m

n
a

t
e
r
e
n
a
c
h

d
z
i
a
e
k
;

r
e
t
e
n
c
j
a

i

i
n
f
l
t
r
a
c
j
a

w

p
r
y
w
a
t
n
y
c
h

o
g
r
o
d
a
c
h
,

z
i
e
l
o
n
e

d
a
c
h
y
,

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

w
d

o
p
a
d
o
w
y
c
h

d
o

s
p
u
k
i
w
a
n
i
a

t
o
a
l
e
t
,

n
a
w
a
d
n
i
a
n
i
a

o
g
r
o
d
w

i

p
r
a
c

g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
y
c
h

o
s
z
c
z
d
n
o

w
o
d
y

p
i
t
n
e
j
P
r
z
e
s
t
r
z
e

o
s
i
e
d
l
i
,

w
i
e
l
o
r
o
d
z
i
n
n
y
c
h

z
a
b
u
d
o
w
a

b
l
o
k
o
w
a
,

l
u
n
a

0
,
2

0
,
5
I
n
d
y
w
i
d
u
a
l
i
z
a
c
j
a

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i
,

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

e
l
e
m
e
n
t
w

w
o
d
n
y
c
h

d
l
a

i
n
t
e
g
r
a
c
j
i

m
i
e
s
z
k
a
w
,

p
l
a
c
w

z
a
b
a
w

i

o
g
r
o
d
w

d
e
s
z
c
z
o
w
y
c
h
,

o
g
r
a
n
i
c
z
e
n
i
e

s
p
y
w
u
,

u
s
p
o
k
o
j
e
n
i
e

r
u
c
h
u

k
o
o
w
e
g
o
D
u
e

m
o
l
i
w
o
c
i

r
e
t
e
n
c
j
i
,

i
n
f
l
t
r
a
c
j
i

i

o
c
z
y
s
z
c
z
a
n
i
a

b
i
o
l
o
g
i
c
z
n
e
g
o

w

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i

p
u
b
l
i
c
z
n
e
j

z

z
a
s
t
o
s
o
w
a
n
i
e
m

s
y
s
t
e
m
w

k
r
a
j
o
b
r
a
z
o
w
y
c
h
,

m
a
e
j

a
r
c
h
i
t
e
k
t
u
r
y

w
o
d
n
e
j
,

c
i
e
e
k

e
d
u
k
a
c
y
j
n
y
c
h

i

p
l
a
c
w

z
a
b
a
w
Z
i
e
l
o
n
e

d
a
c
h
y

i

f
a
s
a
d
y
,

r
e
t
e
n
c
j
a
,

i
n
f
l
t
r
a
c
j
a

p
r
z
e
z

p
e
r
f
o
r
o
w
a
n
e

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
e

p
a
r
k
i
n
g
w
;

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
e

w
d

o
p
a
d
o
w
y
c
h

d
o

n
a
w
a
d
n
i
a
n
i
a

z
i
e
l
e
n
i

o
s
i
e
d
l
o
w
e
j
P
r
z
e
s
t
r
z
e

o
b
i
e
k
t
w

w
i
e
l
k
o
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
y
c
h

z
a
b
u
d
o
w
a

p
r
z
e
m
y
s
o
w
a
,

h
a
n
d
l
o
w
a
0
,
2

0
,
7
E
l
i
m
i
n
a
c
j
a

s
p
y
w
u

z
a
n
i
e
c
z
y
s
z
c
z
o
n
y
c
h

w
d

o
p
a
d
o
w
y
c
h
,

p
o
p
r
a
w
a

a
t
r
a
k
c
y
j
n
o
c
i

w
i
z
u
a
l
n
e
j

i

f
u
n
k
c
j
o
n
a
l
n
e
j
,

k
r
e
a
c
j
a

p
r
o
e
k
o
l
o
g
i
c
z
n
e
g
o

w
i
z
e
r
u
n
k
u
N
i
e
w
i
e
l
k
i
e

o
b
s
z
a
r
y

p
u
b
l
i
c
z
n
e
,

g
w
n
i
e

z
w
i
z
a
n
e

z

s
y
s
t
e
m
e
m

k
o
m
u
n
i
k
a
c
j
i

e
l
e
m
e
n
t
y

f
l
t
r
a
c
y
j
n
e

i

s
e
d
y
m
e
n
t
a
c
y
j
n
e

d
o

o
c
z
y
s
z
c
z
a
n
i
a

s
p
y
w
w

i

n
e
u
t
r
a
l
i
z
a
c
j
i

z
a
n
i
e
c
z
y
s
z
c
z
e
;

o
z
d
o
b
n
e

k
o
m
p
o
z
y
c
j
e

r
o
l
i
n
n
o
w
o
d
n
e
Z
i
e
l
o
n
e

d
a
c
h
y

i

f
a
s
a
d
y
,

r
e
t
e
n
c
j
a
,

i
n
f
l
t
r
a
c
j
a

p
r
z
e
z

p
e
r
f
o
r
o
w
a
n
e

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
e

p
a
r
k
i
n
g
w
,

e
l
e
m
e
n
t
y

f
l
t
r
a
c
y
j
n
e

i

s
e
d
y
m
e
n
t
a
c
y
j
n
e
;

w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
e

j
w
.

o
r
a
z

w

u
k
d
a
c
h

d
e
k
o
r
a
c
y
j
n
o
r
e
k
r
e
a
c
y
j
n
y
c
h
P
r
z
e
s
t
r
z
e

p
a
r
k
o
w
a

z
a
b
u
d
o
w
a

r
e
k
r
e
a
c
y
j
n
a

i

p
o
m
o
c
n
i
c
z
a
0
,
0

0
,
1
P
o
p
r
a
w
a

a
t
r
a
k
c
y
j
n
o
c
i

i

w
a
l
o
r
w

e
d
u
k
a
c
y
j
n
y
c
h

p
a
r
k
w
;

p
o
d
n
o
s
z
e
n
i
e

b
i
o
r
n
o
r
o
d
n
o
c
i
,

p
o
d
c
z
y
s
z
c
z
a
n
i
e

s
p
y
w
w

o
p
a
d
o
w
y
c
h

i

i
c
h

i
n
f
l
t
r
a
c
j
a
,

z
a
s
i
l
a
n
i
e

w
d

g
r
u
n
t
o
w
y
c
h
G
w
n
e

o
b
s
z
a
r
y

a
p
l
i
k
a
c
j
i

f
u
n
k
c
j
i

r
e
t
e
n
c
y
j
n
o
i
n
f
l
t
r
a
c
y
j
n
y
c
h
;

m
o
l
i
w
o

t
w
o
r
z
e
n
i
a

z
r
w
n
o
w
a
o
n
y
c
h

b
i
o
t
o
p
w

o

d
u
y
c
h

w
a
l
o
r
a
c
h

k
r
a
j
o
b
r
a
z
o
w
y
c
h
,

s
p
o
e
c
z
n
y
c
h

i

p
r
z
y
r
o
d
n
i
c
z
y
c
h
;

m
i
e
j
s
c
a

l
o
k
a
l
i
z
a
c
j
i

d
u
y
c
h

z
b
i
o
r
n
i
k
w

w
o
d
n
y
c
h

i

a
r
a
n
a
c
j
i

k
r
a
j
o
b
r
a
z
o
w
y
c
h
,

n
p
.

m
o
k
r
a
d
e

i

p
l

i
n
f
l
t
r
a
c
y
j
n
y
c
h
Tabela 3. Moliwoci wykorzystania wody do tworzenia atrakcyjnych przestrzeni publicznych (na podst. Januchta-
-Szostak 2011)
Kluczowe atrybuty
dobrej przestrzeni
publicznej
Cele stosowania i podane sposoby aranacji miejsc
publicznych z wykorzystaniem elementw wodnych
1. Integracyjno
inspirowanie do aktywnego uczestnictwa w przestrzeni;
aranacja przestrzenna i wyposaenie miejsca, ktre umoliwiaj nawizywanie kontaktw
midzy uytkownikami oraz integracj midzypokoleniow;
pobudzanie do kontaktw midzyludzkich, zachcanie do zabawy, oswajanie z wod;
wspodpowiedzialno za funkcjonowanie systemu, czno ssiedzka, gospodarno, duma;
budowanie konsensusu spoecznego wok rozwiza proekologicznych;
wspuczestnictwo w tworzeniu i utrzymaniu miejsc publicznych;
tworzenie siedlisk atrakcyjnych dla rnych gatunkw zwierzt (moliwo obserwacji
i poznawania biornorodnoci ekosystemw miejskich).
2. Dostpno
i cigo
fzyczna dostpno miejsc publicznych dla wszystkich uytkownikw, rwnie dzieci oraz
osb starszych i niepenosprawnych;
wizualny i fzyczny kontakt z wod;
cigo przywodnych szlakw pieszorowerowych;
eksponowanie elementw wodnych w miejscach pocze tras rekreacyjnych i szlakw
komunikacji miejskiej oraz w punktach docelowych;
tworzenie czytelnych wej na obszar zagospodarowania wd opadowych (np. w parkach),
ktre bd zapraszajce, intrygujce i atwo dostpne;
kompozycyjna cigo elementw wodnych (prowadzenie rdoujcie);
powizanie kierunkw spywu wody z osiami kompozycyjnymi przestrzeni publicznych
(wizualne prowadzenie uytkownika).
3. Edukacyjno
wykorzystanie symboliki i kompozycyjnych walorw wody do przekazywania treci miejsca,
jego znaczenia kulturowego (genius loci);
zagadkowo intrygowanie, pobudzanie do eksploracji przestrzeni z zapewnieniem zarwno
wraenia przygody, jak i bezpieczestwa;
nauka poprzez zabaw (edutainement) wykorzystanie prostych urzdze
hydrotechnicznych (np. minijazw, upustw, zastawek, studzienek, pomp, rub Archimedesa,
stow wodnych), moliwo poznawania praw fzyki i hydrauliki poprzez zabaw; budowanie
kompozycji, ktre mog by modyfkowane przez uytkownikw;
wykorzystywanie ekosystemw do aranowania cieek i gier edukacyjnych lub wydarze
kulturalnych;
wizualna czytelno procesw transportowania, retencji, infltracji i oczyszczania wody
(powierzchniowe systemy zagospodarowania wd opadowych), odzwierciedlanie etapw cyklu
hydrologicznego;
wykorzystanie i uwidacznianie procesw oczyszczania wody (wyapywanie mieci
i neutralizowanie zanieczyszcze);
ksztatowanie wiadomoci ekologicznej przekaz informacji o procesach, zasadach
dziaania, znaczeniu ekosystemw wodnych oraz oddziaywaniu na rodowisko przyrodnicze
i czowieka.
4. Komfort
i bezpieczestwo
uytkowania
bezpieczestwo uytkowania (szczeglnie dla dzieci) bezpieczne uksztatowanie brzegw
i dna (stopniowanie), dostosowanie gbokoci do sposobw uytkowania; ograniczanie
gbokoci wody poprzez tworzenie rozlewisk; w przypadku gbokich zbiornikw o stromych
brzegach ograniczenie dostpu do wody przez zastosowanie balustrad, murkw, relingw
lub pasw rolinnoci;
tworzenie mostkw, pomostw i platform do bezpiecznej obserwacji wody, a w pytkich
zbiornikach stosowanie np. kamieni lub elementw betonowych, sucych jako alternatywne
przejcia przez wod;
Kluczowe atrybuty
dobrej przestrzeni
publicznej
Cele stosowania i podane sposoby aranacji miejsc
publicznych z wykorzystaniem elementw wodnych
4. Komfort
i bezpieczestwo
uytkowania
(cd.)
aranacja przestrzenna i wyposaenie miejsca przyjazne dla rnych grup uytkownikw
(dzieci, osb starszych i niepenosprawnych); umoliwianie obserwacji i poznawania
systemw poprzez tworzenie dogodnych miejsc do siedzenia i ogldania (na murkach,
awkach, pniach, gazach itp.);
zapewnienie waciwego owietlenia miejsc publicznych (moliwo wykorzystanie efektw
odbicia w wodzie);
wykorzystanie pozytywnego oddziaywania psychologicznego i mikroklimatycznego wody;
prostota dziaania urzdze wodnych (unikanie rozwiza skomplikowanych technologicznie),
bezawaryjno, atwo konserwacji;
moliwo obserwacji w czasie deszczu (np. zadaszenia w pobliu atrakcyjnych elementw
systemu) oraz uytkowania w czasie upaw (zacienienie);
wykorzystanie elementw wodnych (np. kurtyny wodne, pasae rolinne) do redukcji
negatywnego oddziaywania rodowiska miejskiego (np. ruchu koowego).
5. Wizerunek miejsca
czysto wody i brzegw;
czytelno ukadu (prowadzenie, zatrzymanie, hierarchizacja) i spjno z kompozycj
przestrzeni publicznej i architektury;
estetyka oprawy architektonicznej (kolorystyka, jako materiaw i wykonania)
dostosowanie do rangi miejsca, wykorzystanie lokalnych materiaw i technik;
zrnicowanie form wodnych i wykorzystanie atutw kompozycji (odbicie, ruch, zmienno,
uksztatowanie brzegw itp.), multisensoryczne efekty estetyczne: wizualne, akustyczne,
zapachowe, dotykowe;
tworzenie eleganckich, prostych kompozycji, zachowanie umiaru w rnorodnoci form, faktur
i kolorw;
wykorzystanie zmiennoci poziomw i dynamiki wody w kompozycji;
przekaz symboliczny kompozycji wodnych;
wykorzystanie walorw estetycznych kompozycji rolinnych, towarzyszcych elementom
wodnym;
urok, powab, tajemniczo, magia wody (miejsca magiczne);
tosamo podkrelenie specyfcznych cech miejsca, nawizanie do historycznych form,
podkrelanie ladu lub odtwarzanie dawnych ciekw;
presti podnoszenie rangi miejsc reprezentacyjnych: ekspozycja architektury i sztuki
w przestrzeniach publicznych dziki przedpolu wody;
moliwo organizacji wydarze kulturalnych.
6. Atrakcyjno
funkcjonalna
wielofunkcyjno aranacji wodnych i przywodnych (funkcje biocenotyczne, edukacyjne,
dekoracyjne, rekreacyjne, izolacyjne, sanitarne itp.), np. wykorzystanie szumu wody
dla niwelowania haasu ulicznego, a pasw rolinnoci do tworzenia barier wizualnych
i sterowania dostpem;
adekwatno form i funkcji w stosunku do rangi i charakteru miejsca publicznego;
moliwo aktywnej rekreacji wodnej i przywodnej (plae miejskie, kpiele, dki/kajaki,
wodne place zabaw, wdkowanie itp.); szerokie spektrum aktywnoci oferowanych przez
miejsce publiczne;
przystosowanie do rnych form aktywnoci ludzi; strefowanie obszarw aktywnoci
(pobudzenie/wyciszenie, integracja/izolacja);
podnoszenie atrakcyjnoci przestrzeni publicznych w rnych porach roku oraz
w niesprzyjajcych warunkach meteorologicznych (w okresach: deszczu i upaw).
le na budow w drodze decyzji administra-
cyjnych, szczeglnie na terenach zagroonych
powodzi;
lepsze wykorzystanie ocen oddziaywania na
rodowisko uwzgldnianie kompensacji
utraconej zdolnoci retencyjnej zlewni miej-
skich;
zwikszanie udziau nietechnicznych metod
ochrony przed powodzi
13
poprzez skoordy-
nowane dziaania planistyczne, prawne i eko-
nomiczne;
wdraanie zintegrowanych metod planowania
i projektowania, poprawa integracji midzy-
branowej oraz spjnoci i dostpnoci danych.
W sferze ekonomicznej konieczne jest:
wykorzystanie instrumentw ekonomicznych
dla motywowania inwestorw do zwikszania
powierzchni biologicznie czynnych. Zatrzymy-
wanie i zagospodarowanie wd deszczowych
w obrbie posesji, poprzez: wprowadzenie
dopat do instalacji systemw zbierania desz-
czwki lub zrnicowanie opat za odpro-
wadzanie wd opadowych w zalenoci od:
wielkoci i poziomu zanieczyszczenia spyww
opadowych, wyceny punktowej wartoci eko-
logicznej terenu i zastosowanych rozwiza
retencyjno-infltracyjnych;
nakadanie kar za przekroczenie wielkoci
powierzchni szczelnej w stosunku do okrelo-
nej w projekcie budowlanym i pozwoleniu na
budow;
redystrybucja opaty rodowiskowej za odpro-
wadzanie zanieczyszczonych wd opadowych
do wacicieli nieruchomoci.
W sferze spoecznej konieczne jest:
rozszerzanie dziaa edukacyjnych i populary-
zatorskich poprzez promowanie dobrych prak-
tyk zagospodarowania wd opadowych oraz
wspieranie programw edukacji ekologicznej
i lokalnych inicjatyw spoecznych;
zagospodarowanie przestrzeni i obiektw
publicznych (szczeglnie szk i przedszkoli)
w sposb umoliwiajcy edukacj ekologiczn
Podsumowanie
Konieczno ochrony rodowiska przyrodniczego,
a zwaszcza respektowania praw wody, w obliczu
zmian klimatycznych i cigej presji urbanizacji
wymaga radykalnej zmiany podejcia do zagospo-
darowania wd opadowych i powierzchniowych
w polskich miastach. Niezbdna jest poprawa in-
tegracji planowania przestrzennego z gospodark
wodn w wielu sferach.
W sferze legislacyjno-planistycznej konieczne
jest:
dostosowanie Prawa budowlanego i ustawy
o planowaniu i zagospodarowaniu prze-
strzennym do wymogw i strategicznych ce-
lw wodno-rodowiskowych, m.in. zniesienie
obowizku przyczania nowych inwestycji do
zbiorczej kanalizacji deszczowej oraz wpro-
wadzenie narzdzi prawnych wspierajcych
decentralizacj systemw zagospodarowania
wd opadowych;
uwzgldnianie gospodarki zlewniowej
w lokalnych dokumentach planistycznych
obligatoryjne sporzdzanie miejskich pro-
gramw maej retencji lub rozszerzenie zakresu
i znaczenia opracowa ekofzjografcznych;
uwzgldnianie celw wodno-rodowiskowych
w studium uwarunkowa i kierunkw zago-
spodarowania przestrzennego gminy/miasta
oraz transponowanie wytycznych na zapisy
miejscowych planw zagospodarowania prze-
strzennego i decyzji o warunkach zabudowy;
uszczegowienie zasad planowania prze-
strzennego na obszarach szczeglnego za-
groenia powodzi. Stworzenie wytycznych
na podstawie map zagroenia i ryzyka powo-
dziowego dla okrelania warunkw zagospo-
darowania terenu (i ewentualnej zabudowy)
w rnych strefach zagroe. Uwzgldnienie
presji urbanizacyjnej z jednej strony i koniecz-
noci ochrony ekosystemw i zagwarantowania
okrelonej pojemnoci retencyjnej z drugiej.
Ograniczenie moliwoci wydawania pozwo-
13
W tym: poprawy zdolnoci retencyjnej zlewni zurbanizowanych, poprzez redukcj dopuszczalnego uszczelnienia powierzchni
i wielkoci odpywu powierzchniowego z poszczeglnych obszarw miejskich, a take podnoszenia pojemnoci retencyjnej dolin
rzecznych (tworzenie nadrzecznych parkw buforowych, odtwarzanie starorzeczy, rozlewisk i mokrade).
poprzez zabaw (np. cieki rekreacyjno-eduka-
cyjne, wodne place zabaw, ogrody deszczowe);
wczanie spoecznoci lokalnych w proces
planowania, realizacji, utrzymania i monito-
rowania systemw maej retencji i rewitalizacji
ekosystemw wodnych;
wykorzystywanie kulturowego potencjau eko-
systemw wodnych i elementw infrastruktury
(systemy TRIO) do tworzenia zrwnowao-
nych, wielofunkcyjnych i spoecznie atrakcyj-
nych przestrzeni publicznych (parkw, placw,
ulic, nadbrzey i obiektw uytecznoci pu-
blicznej), dostpnych dla wszystkich uytkow-
nikw miasta.
Rola urbanistyki w zarzdzaniu wod obejmuje
przede wszystkim koordynacj procesw plani-
stycznych. Polega ona na uwzgldnianiu m.in. klu-
czowych celw gospodarki wodnej i przekadaniu
ich na kontrol stopnia uszczelnienia i sposobw
uytkowania terenu. Wane jest take planowanie
uwraliwione na wod (water sensitive planning
and design), zarwno w skali caego miasta, jak i po-
szczeglnych dzielnic, osiedli i miejsc publicznych
(np. parkw, placw czy dolin rzecznych). Roz-
wizania architektoniczne poszczeglnych budyn-
kw i dziaek powinny umoliwia zmniejszanie
i spowalnianie odpywu powierzchniowego oraz
zatrzymywanie, oczyszczanie i wykorzystanie wody
w miejscu wystpienia opadw atmosferycznych.
Korzyci wynikajce ze zrwnowaonego gospo-
darowania wod deszczow i proekologicznego
zagospodarowania terenw nadwodnych odczu-
walne s nie tylko w sferze ekohydrologicznej i kra-
jobrazowej, ale rwnie spoecznej i gospodarczej

(por.Januchta-Szostak 2012).
Rysunek 7. Singapur plan miejscowy 2014
Studium przypadku:
Singapur integracja planowania przestrzennego z gospodark wodn
Singapur jest drugim po Monako najgciej za-
ludnionym pastwem (7 540 osb/km). Wysp
o powierzchni 572 km zurbanizowano w 90%.
Ma bardzo mao naturalnych terenw otwartych
(4,5%) i niewielkie zasoby wodne (rysunek 7). Zu-
ycie wody pitnej w gospodarstwach domowych
wynosi obecnie 155 l/dzie na osob. Woda pitna
jest importowana z Malezji, pozyskiwana z opadw,
odsalanej wody morskiej lub oczyszczanych ciekw.
Przez wiele lat zasoby wd opadowych byy marno-
trawione, poprzez zbyt szybkie odprowadzanie ich
do morza skanalizowanymi rzekami. Problemem
byo rwnie ich silne zanieczyszczenie i zwizana
z tym degradacja rodowiska. Na skutek wysokiego
poziomu urbanizacji i intensyfkacji ekstremw po-
godowych (deszcze monsunowe, tajfuny), Singapur
jest naraony na powodzie miejskie i morskie. Do-
tkliwie rwnie odczuwa okresy suszy.
Wadze Singapuru pooyy nacisk na nowe
technologie, integracj planowania przestrzen-
nego z gospodark wodn oraz udzia spoeczno-
ci i biznesu w ochronie zasobw wodnych (3P
Approach Water for All: Conserve, Value,
Enjoy Programme). Ministerstwo rodowiska
i Zasobw Wodnych Singapuru, w porozumieniu
z krajow jednostk odpowiedzialn za planowanie
przestrzenne (Urban Redevelopment Authority),
wprowadzio szereg programw, ktre umoliwiy
wykorzystywanie wd opadowych w zlewniach
miejskich (obecnie obejmuj 2/3 pow. kraju) po-
przez wdraanie systemw SUDS, rewitalizacj
rzek, budow zbiornikw retencyjnych i wykorzy-
stanie zielonej infrastruktury. Jednym z takich
kluczowych programw jest ABC Waters (Active,
Beautiful, Clean Waters, 20072030), ktrego celem
jest: aktywizacja nadwodnych przestrzeni publicz-
nych, przyciganie ludzi do wody, wzmacnianie
poczucia wspodpowiedzialnoci za rodowisko
i zasoby wodne (Active); upikszanie zbiornikw
wodnych i terenw zieleni zintegrowane z krajo-
brazem miejskim, zagospodarowanie wychodzce
poza cele przeciwpowodziowe i retencyjne, two-
rzenie turystycznych i miejskich atrakcji wodnych
(Beautiful); poprawa jakoci wody, edukacja eko-
logiczna, budowa relacji midzy mieszkacami
a wod (Clean) (rysunek 8). Realizacja programu
obejmowaa opracowanie planu gospodarowania
wod zintegrowanego z planem zagospodarowania
przestrzennego. Wskazano ponad 100 potencjal-
nych lokalizacji wdroeniowych, a take stworzono
ramy prawne i zalecenia projektowe, obejmujce
m.in. wytyczne do tworzenia ogrodw deszczowych,
F
o
t
.

U
r
b
a
n

R
e
d
e
v
e
l
o
p
m
e
n
t

A
u
t
h
o
r
i
t
y

<
w
w
w
.
u
r
a
.
g
o
v
.
s
g
/
u
o
l
>
roww bioretencyjnych, biotopw czyszczcych,
renaturyzacji rzek i kanaw i podnoszenia bio-
rnorodnoci. rodki na realizacj programu po-
zyskiwane s m.in. z podatkw: Water Conservation
Tax podatek na odnow zasobw wodnych; Wa-
terborne Fee opata uzaleniona od objtoci
pobieranej wody; Sanitary Appliance Fee opata
za odprowadzanie ciekw komunalnych w oparciu
o liczb urzdze sanitarnych. Instytucj odpowie-
dzialn za prowadzenie projektw jest Narodowa
Agencja Wodna Singapuru (Singapores National
Water Agency).
Jedn z najbardziej spektakularnych inwestycji
jest Bishan Park (projekt Atelier Dreiseitl, 2012,
Rysunek 8. Bisham Park nad Rzek Kallang jest przykadem wdraania programu ABC Waters
Rysunek 9. Po lewej: Bisham Park z lotu ptaka. Po prawej: przeksztacenia Rzeki Kallang powyej: betonowe
koryto rzeki przed rewitalizacj, poniej: widok po renaturyzacji doliny
F
o
t
.

A
t
e
l
i
e
r

D
r
e
i
s
e
i
t
l

<
w
w
w
.
d
r
e
i
s
e
i
t
l
.
c
o
m
>
pow. 62 ha), ktry nie tylko umoliwia retencj
opadw monsunowych i zapobiega powodziom,
ale rwnie jest atrakcyjnym miejscem wypoczynku
mieszkacw i siedliskiem wielu gatunkw rolin
i zwierzt. Skanalizowany odcinek rzeki Kallang
(w postaci betonowego kanau o dugoci 2,7 km)
zosta zrenaturyzowany i wyduony do 3,2 km
(rysunek 9). Znacznie zwikszono pojemno re-
tencyjn na tym odcinku doliny, a dziki oywieniu
strefy litoralu wzrosy te moliwoci samooczysz-
czania cieku. Pikna aranacja krajobrazu, dostp-
no i walory edukacyjne parku oraz zlokalizowane
nieopodal usugi i place zabaw stay si atrakcj dla
mieszkacw i turystw.
Literatura
Baca Architects, BRE, 2009. Long-term initiatives for food-
risk environments, London: Crown.
DCLG (Department for Communities and Local
Government), 2009. Planning Policy Statement 25:
Development and food risk. Practice guide, London: Crown.
Januchta-Szostak, A., 2011. Woda w miejskiej przestrzeni
publicznej. Modelowe formy zagospodarowania wd
opadowych i powierzchniowych, Pozna: Wydawnictwo
Politechniki Poznaskiej.
Januchta-Szostak, A., 2012. Usugi ekosystemw wodnych
w miastach. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania, 3,
s. 91110.
Januchta-Szostak, A., 2013. Multifunctional riverside bufer
parks the research on nature-urban revitalisation of
river valleys. Journal of Sustainable Architecture and Civil
Engineering, 4(5), s. 4250.
Kronenberg, J., 2012. Usugi ekosystemw w miastach.
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania, 3, s. 1330.
Kundzewicz, Z.W., Gromiec, M., Iwanicki, J., Kindler, J.,
Matczak, P., 2014. Raport o zagroeniach zwizanych
zwod wprowadzenie. Nauka, 1, s. 5962.
Maier, W., Bender, E., Bigga, L., red., 2012. Rzeki
wmiastach przestrzenie pene ycia, Stuttgart:
REURIS.
Woda w przestrzeni
miejskiej a zdrowie
mieszkacw
Izabela Kupry-Lipiska, Piotr Kuna
Uniwersytet Medyczny w odzi
Iwona Wagner
Uniwersytet dzki
Urbanizacja pozbawia miasto wody i zieleni, a przez to
zdrowego rodowiska ycia mieszkacw. W wybetonowanej
przestrzeni ludzie czciej zapadaj na choroby naczyniowo-
sercowe, otyo, depresj, chorob zwyrodnieniow staww,
astm i alergie. Te ostatnie s w Polsce najpowaniejszym
problemem zdrowotnym dzieci i dorosych do 30. roku ycia.
Wczenie bkitnej i zielonej infrastruktury do planowania
miasta jest jednym z najwaniejszych elementw dziaa
proflaktycznych w walce z epidemi chorb cywilizacyjnych.
Poprawia ona termik i wilgotno powietrza, zmniejsza ilo
zanieczyszcze, stymuluje ukad immunologiczny czowieka,
stwarza warunki do aktywnego spdzania czasu na wieym
powietrzu, a w konsekwencji: zachowania prawidowej
masy ciaa, dobrej wydolnoci fzycznej i optymalnego stanu
psychicznego.
Sowa kluczowe: astma, alergie, choroby cywilizacyjne,
bkitno-zielona infrastruktura, woda w miecie,
uszczelnianie powierzchni
Woda w przestrzeni miejskiej a zdrowie mieszkacw
Osuszanie miasta jest efektem niekontrolowanego
rozprzestrzeniania i zagszczania zabudowy oraz nie-
proporcjonalnej, w stosunku do infrastruktury zielonej
i bkitnej, rozbudowy tzw. szarej infrastruktury (tra-
dycyjnie zaprojektowanej zabudowy, ulic, parkingw,
chodnikw, betonowych lub asfaltowych placw).
Kada decyzja o regulacji pozostaych w miecie
pnaturalnych rzek lub zbiornikw wodnych, o za-
sypaniu czy skanalizowaniu rowu melioracyjnego lub
terenu podmokego, realizacja inwestycji budowlanej
kosztem zieleca, skweru, parku, ki lub starego sadu,
rozbudowa pasa ulicy lub chodnika kosztem zieleni
przyulicznej i tym podobne dziaania degraduj
system przyrodniczy miasta, ktry stanowi naturalny
nawilacz powietrza (o czym pisalimy w poprzed-
nim poradniku pt. Przyroda w miecie. Rozwiza-
nia). Mogoby si wydawa, e takie dziaania maj
charakter lokalny, nieistotny dla funkcjonowania
caego miasta. Jednak ich powszechne stosowanie
zmienia warunki obiegu wody i funkcjonowania zie-
leni miejskiej i wywouje powane skutki dla zdrowia
mieszkacw miast. Efekt nadmiernego osuszania
miasta jest dodatkowo pogbiany przez tradycyjn
gospodark wodn, ukierunkowan na jak najszybsze
odprowadzanie z jego terenu wd opadowych.
Wzrost czstoci wystpowania
chorb alergicznych i astmy
oskrzelowej
Choroby alergiczne, w tym wikszo przypadkw
astmy, s wynikiem nieprawidowej reakcji ukadu
Wprowadzenie
Dane GUS pokazuj, e astma i choroby alergiczne
stay si w XXI wieku w Polsce najpowaniejszym
problemem zdrowotnym dzieci i dorosych do 30.
roku ycia. Czsto ich wystpowania w Polsce
znacznie wzrosa w ostatnich latach (rysunek 1).
W poowie lat 90. XX wieku w Poznaniu odsetek
chorych na astm dzieci w wieku 1314 lat siga
2%. W latach 20012002 chorowao ju ponad 5%
dzieci. W tym samym czasie w Krakowie odsetek
ten wzrs z 2,3 do 6,8% (Lis i in. 2003). Zatem
wzrost ten, w cigu niespena 10 lat, by ponad dwu-
krotny i nastpi w duych miastach.
Szczegowa analiza danych w wojewdztwie
dzkim, gdzie wystpowanie astmy i alergicznego
nieytu nosa utrzymuje si na poziomie zblionym
do redniej krajowej (Kupry-Lipiska i in. 2010),
pokazaa ok. 3-krotne rnice w chorobowoci mi-
dzy cile zabudowanym centrum miasta, a zielo-
nymi terenami wiejskimi oddalonymi od niego o 18
km (rysunek 2). Zjawisko to potwierdzaj rwnie
inne badania dotyczce czstoci wystpowania
astmy, przeprowadzone w wojewdztwie dzkim
na grupie modziey szkolnej w wieku 1216 lat
(Majkowska-Wojciechowska i in. 2007).
Urbanizacja a zdrowie
Czowiek yje w cisym zwizku z przyrod.
Gwatowne zmiany zachodzce w naturalnym ro-
dowisku, wraz z rozwojem cywilizacyjnym, przekra-
czaj zdolnoci adaptacyjne organizmu i s jedn
z gwnych przyczyn rozwoju niezakanych chorb
przewlekych, zwanych chorobami cywilizacyjnymi.
Ryzyko ich rozwoju znacznie wzrasta w wyniku
ograniczenia codziennego kontaktu z przyrod
oraz braku koniecznoci, przestrzeni i motywacji
do aktywnoci fzycznej. Do chorb cywilizacyjnych
nale choroby naczyniowo-sercowe, cukrzyca, cho-
roby zwyrodnieniowe staww, choroby nowotwo-
rowe, depresja i inne zaburzenia psychiczne, a take
przewleke choroby ukadu oddechowego i alergie.
Te ostatnie s w znacznym stopniu skutkiem braku
wody i zrnicowanych zbiorowisk rodzimej rolin-
noci w przestrzeni miejskiej.
Rysunek 1. Wzrost czstoci wystpowania astmy
oskrzelowej w Polsce (na podst. Liebhart i in. 2007;
Samoliski i in. 2009)
1998-1999 2006
doroli
(20-44 r.)
dzieci
(13-14 r.)
dzieci
(6-7 r..)
doroli
(>16 r..)
dzieci
(3-16 r..)
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
+28%
+67%
8,6%
5,4%
11% 11%
9%
Izabela Kupry-Lipiska, Piotr Kuna, Iwona Wagner
lub zmian ich alergenowoci (czyli zdolnoci wy-
woania odpowiedzi alergicznej).
Niewtpliwie jednym z przejaww zmian w rodowi-
sku jest szybki rozwj miast, ktry w najwikszym stop-
niu zmienia warunki ycia spoeczestw. Ponadto, proces
ten dotyczy znacznej liczby ludzi jeszcze w latach 60.
XX wieku tylko 25% ludnoci wiata
mieszkao w miastach, obecnie odse-
tek ten zblia si do 55%. Dlatego te,
przyczyn wzrostu zachorowa poszu-
kuje si wrd czynnikw zwizanych
z postpem cywilizacyjnym. Badania
wykazuj, e najwicej zachorowa na
alergie i astm nawet do 40% po-
pulacji obserwuje si wrd miesz-
kacw krajw wysokorozwinitych z tzw. zachodnim
stylem ycia, zwaszcza za mieszkacw duych miast.
Zachorowa jest tam nawet 15 razy wicej ni w krajach
rozwijajcych si (ISAAC 1998; ECRHS 1996).
Przyczyny wysokiej zapadalnoci
na choroby alergiczne i astm
oskrzelow w miastach
Przyczyny wysokiej zapadalnoci na choroby cy-
wilizacyjne, w tym na astm oskrzelow i choroby
alergiczne, wrd mieszkacw miast s zoone,
ale niewtpliwie urbanizacja je nasila (rysunek 3).
Wysza temperatura i nisza biornorodno
Miasta zabudowane szar infrastruktur i pozba-
wione zieleni i wody borykaj si ze zjawiskiem
immunologicznego na obojtne dla zdrowego czo-
wieka i powszechnie wystpujce w rodowisku sub-
stancje (zwykle biaka), zwane alergenami. Jeszcze na
pocztku XX wieku wystpoway one rzadko (doty-
czyy mniej ni 1% ludnoci) i byy mao znane (Kupry
i Kuna 2003). Jednak w drugiej poowie poprzedniego
stulecia, w niektrych spoeczestwach
odsetek ten wzrs nawet do 40%.
Obecnie, wedug szacunkw wiato-
wej Organizacji Zdrowia (WHO), na
alergiczny nieyt nosa choruje ponad
400 mln, a na astm oskrzelow ponad
300 mln osb na wiecie (Bousquet
i in. 2007). Skd ta zmiana?
Za wzrost zachorowa odpo-
wiedzialnych jest wiele czynnikw, wrd ktrych
istotn rol odgrywaj czynniki genetyczne. Jednak
geny nie s jedyn przyczyn tak gwatownego i po-
wszechnego wzrostu wystpowania alergii i astmy
na wiecie. Zmiany w genomie zachodz bowiem
powoli i potrzeba wielu pokole, by zaobserwowa
ich wpyw na duych populacjach. Badania epi-
demiologiczne wykazay natomiast, e kluczow
rol w wywoywaniu chorb alergicznych i astmy
odgrywaj czynniki rodowiskowe. Dziaaj one
na rne sposoby. Po pierwsze, mog aktywowa
geny odpowiedzialne za alergi. Po drugie, mog
uatwia alergenom kontakt z komrkami ukadu
immunologicznego, uszkadzajc naturaln barier
ochrony, jak jest skra i luzwki. Mog take
zwiksza ryzyko zachorowa, poprzez: wzrost
ste alergenw, wyduenie okresu ich dziaania,
wprowadzanie do rodowiska nowych alergenw
Rysunek 2. Porwnanie czstoci wystpowania astmy i alergicznego nieytu nosa w populacji miejskiej i wiej-
skiej na terenie woj. dzkiego (na podst. Kupry-Lipinska i in. 2009)
Czsto wystpowania astmy
Czsto wystpowania alergicznego
sezonowego nieytu nosa
20%
15%
10%
5%
0%
6,0%
13,2%*
4,2%
16,1%*
6,7%
10,1%
dzieci doroli
centrum miasta wie
18,4%*
20%
15%
10%
5%
0%
13,2%*
dzieci doroli
(*oznacza wartoci statystycznie istotne, p < 0,05)
Badania epidemiologiczne
wykazay, e kluczow ro-
l w wywoywaniu chorb
alergicznych i astmy odgry-
waj czynniki rodowisko-
we, w tym te zwizane z po-
stpujc urbanizacj.
Podwyszona temperatura prowadzi do wcze-
niejszego pocztku, wyduenia okresu i zwikszenia
intensywnoci pylenia rolin, zwaszcza w zbyt przy-
rodniczo ujednoliconym systemie przyrodniczym.
Jeeli przestrze miejska pozbawiona jest gatunkw
rodzimych i ma nisk biornorodno (jest zago-
spodarowana np. jednym lub dwoma gatunkami,
ktre wystpuj w duej iloci na danej przestrzeni),
wwczas moe nasila ryzyko wystpienia choroby.
Zastosowanie gatunkw alergennych przy niskiej
biornorodnosci skutkuje ich silniejszym negatyw-
nym oddziaywaniem na organizm ludzki. Trzeba
rwnie pamita, e podwyszona temperatura
zwiksza ekspansj nowych gatunkw rolin i szanse
przeycia rolin egzotycznych (czsto alergennych),
ktrych nie naley stosowa w miastach. Te mog
powodowa pojawianie si nowych, nienotowanych
wczeniej uczule (Carinanos i Casares-Porcel 2011).
Nisza wilgotno i zanieczyszczenie powietrza
atmosferycznego
Kolejnym zjawiskiem, zwizanym z miejsk wysp
ciepa, jest obniona wilgotno powietrza. W o-
dzi rnice we wzgldnej wilgotnoci pomidzy
centrum miasta i jego otoczeniem zazwyczaj sigaj
2030%, natomiast najwiksze notowane wartoci
osigay nawet ok. 40% (Fortuniak i in. 2006).
Wysuszone powietrze w dwojaki sposb oddzia-
uje na zdrowie czowieka. Po pierwsze, wysusza
i uszkadza luzwki i skr, uatwiajc bakteriom,
wirusom i alergenom negatywne oddziaywanie na
organizm. Po drugie, w suchym powietrzu atwiej
unosz si pyy i zanieczyszczenia, zwikszajc ry-
zyko zachorowa.
Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego
nasilaj wystpowanie chorb alergicznych. Wzrost
stenia SO
2
, O
3
i drobnych pyw (PM10) na-
sila objawy astmy. Charakterystyczne dla duych
miast wysokorozwinitych krajw zanieczyszczenia
zwizkami organicznymi ozonem i tlenkami
sprzyjaj rozwojowi alergii. Unoszce si w miastach
spaliny samochodowe, w szczeglnoci pochodzce
z silnikw Diesla, rwnie powoduj wzrost cho-
rb alergicznych. W Japonii stwierdzono, e (przy
zblionym steniu pykw cedru w powietrzu
atmosferycznym) zapadalno na pykowic bya
wiksza u osb mieszkajcych w pobliu autostrad
miejskiej wyspy ciepa. Zwikszenie iloci po-
wierzchni uszczelnionych, zwizane z gst za-
budow i sieci drg oraz wykorzystanie do ich
budowy szybko nagrzewajcych si materiaw,
sprzyja wystpowaniu ekstremalnie wysokich
temperatur w lecie i znacznemu podwyszeniu
(w stosunku do terenw podmiejskich) temperatur
w zimie. Rnice temperatury w miecie i poza jego
granicami osigaj bardzo due wartoci, w zaleno-
ci od strefy klimatycznej, wielkoci miasta, gstoci
jego zabudowy, struktury trjwymiarowej i poziomu
rozwoju gospodarczego. Badania dla ponad 400
duych miast na wiecie pokazuj, e miejska wy-
spa ciepa rednio rocznie podwysza temperatur
powietrza o okoo 1,5 ( 1,2)C w dzie i ok.1,1
( 0,5)C w nocy (Peng i in. 2012). Jednak jeli
przyjrze si pojedynczym miastom, proces ten
jest znacznie bardziej zrnicowany. Przykadowo,
rnica temperatur pomidzy centrum odzi i jej
przedmieciami przez wikszo czasu utrzymuje
si na poziomie 24C, okresowo osiga warto
8C, a maksymalna obserwowana rnica osigna
nawet 12C (Kysik i Fortuniak 1999).
Utrzymujce si wysokie temperatury mog
mie negatywny skutek dla zdrowia czowieka:
powoduj obnione samopoczucie, nasilenie pro-
blemw zdrowotnych, a nawet przedwczesn
mier, szczeglnie u osb obcionych przewle-
kymi chorobami naczyniowo-sercowymi i ukadu
oddechowego, a take u niemowlt, maych dzieci,
osb w podeszym wieku, jak rwnie osb wyklu-
czonych spoecznie i yjcych samotnie. Najbardziej
niebezpieczna sytuacja wystpuje w czasie gorcego
lata w czciach miast pozbawionych zieleni (due
place, parkingi, rozbudowana, pozbawiona zieleni
infrastruktura drogowa i mieszkaniowa). W cigu
dnia temperatura moe tam osiga nawet 4050C,
uniemoliwiajc przebywanie i funkcjonowanie
w takiej przestrzeni. Szacuje si, e fale upaw
w Europe w 2003 r. spowodoway nawet 52 000
przedwczesnych zgonw (EPI 2006). Wystpiy
one w przewarzajcej czci w przegrzanych mia-
stach. Niski udzia zielonej i bkitnej infrastruktury
w istotny sposb przyczynia si do tego zjawiska,
dodatkowo obniajc zdolno adaptowania si
miasta do postpujcych globalnych zmian klimatu
(EEA 2012).
rwnie ilo mikroorganizmw w glebie, wodzie
i powietrzu, niezdolnych do przeycia w warun-
kach miejskiej suszy. W konsekwencji zmienia si
skad jakociowy i ilociowy tzw. bioaerozoli, czyli
unoszcej si w powietrzu mieszaniny mikrobw
i produktw ich rozpadu oraz innych komponentw
fauny i fory pochodzcych z gleby i wody.
Takie rodowisko nie tworzy zdrowych warunkw
dla mieszkacw miast. Wedug teorii higienicznej
alergia, ktra te jest gwn przyczyn astmy, jest
wynikiem zaburze funkcjonowania ukadu immu-
nologicznego. Jego prawidowy rozwj u dziecka
zachodzi w kontakcie z drobnoustrojami chorobo-
twrczymi. Ograniczenie lub brak takiego kontaktu,
wskutek nadmiernie sterylnych warunkw ycia, ja-
owej ywnoci i szerokiego stosowania antybiotykw
sprzyja rozwojowi astmy i alergii (Kuna i Kupry-
-Lipiska 2010). Nie mniej istotn rol dla zdrowia
czowieka maj mikroorganizmy saproftyczne (bak-
terie, grzyby). Wystpuj w rodowisku zewntrznym
i, ze wzgldu na sw rnorodno i liczb, mog
mie kluczowe znaczenie dla rozwoju alergii.
Potwierdzeniem roli bakterii rodowiska ze-
wntrznego dla rozwoju ukadu immunologicznego
s wyniki bada oddziaywania rodowiska wiejskiego
na czsto wystpowania alergii i astmy. Pokazuj
one, e dzieci urodzone w gospodarstwach wiejskich
rzadziej zapadaj na te choroby (Filipiak i in. 2001),
(Ishizaki i in. 1987). W Niemczech z kolei wyka-
zano, e wystpowanie pykowicy, objaww chorb
alergicznych oraz uczulenia na pyki, roztocze kurzu
domowego, alergeny kota i mleko wzrastao wraz
z poziomem dwutlenku azotu (NO
2
) w powietrzu
atmosferycznym (Kramer i in. 2000), ktry odzwier-
ciedla stopie zanieczyszczenia powietrza spalinami
samochodowymi.
Mechanizm szkodliwego dziaania zanie-
czyszcze polega na uszkadzaniu nabonka drg
oddechowych. Uatwia to penetracj alergenw
i ich kontakt z ukadem immunologicznym oraz
wywouje stan zapalny w drogach oddechowych.
Zwizki aktywne chemicznie mog te oddziay-
wa na same alergeny, zmieniajc struktur biaek
i tym samym przyczyniajc si do wzrostu ich
zdolnoci do indukowania reakcji alergicznej. Po-
nadto, pod wpywem zanieczyszcze roliny mog
produkowa biaka, ktre peni dla nich funkcj
obronn, ale dla czowieka stanowi silne alergeny.
Pozbawienie kontaktu z mikroorganizmami
Badania epidemiologiczne pokazuj cisy zwizek
midzy zapadalnoci na astm, a rozwojem szarej
infrastruktury (Rodriguez i in. 2011). Uszczelnienie
powierzchni gruntowych, regulacja rzek, likwidacja
terenw zieleni i ekosystemw wodnych obniaj
wilgotno rodowiska miejskiego. Obnia si wic
Rysunek 3. Wpyw urbanizacji na zapadalno na astm oskrzelow i choroby alergiczne oraz inne choroby
cywilizacyjne
URBANIZACJA
ujednolicanie krajobrazu, wypieranie rolinnoci, obnianie biornorodnoci,
ograniczenie obszarw retencji wody w krajobrazie, osuszanie miasta,
regulacja rzek, zabudowa i degradacja dolin, usuwanie zbiornikw wodnych,
Zwikszenie udziau terenw
uszczelnionych beton,
asfalt, zabudowa
Ograniczony kontakt organizmu
czowieka z bakteriami saproftycznymi
Brak waciwej stymulacji ukadu
immunologicznego
Brak atrakcyjnej przestrzeni
do rekreacji i aktywnoci
na wieym powietrzu
Miejski styl ycia wynikajcy
z ograniczonej aktywnoci fzycznej
Ryzyko rozwoju otyoci
Miejska wyspa ciepa:
wysza temperatura, nisza
wilgotno, fale upaw
Wyduone i intensywniejsze
pylenie rolin, zwikszone
zanieszczyszczenie powietrza
Wiksza ekspozycja na pyki (alergeny)
ni w rodowisku naturalnym
Zwikszone ryzyko wystpowania astmy i alergii
oraz
chorb naczyniowo-sercowych, otyoci, depresji, choroby zwyrodnieniowej staww i innych chorb przewlekych
jest takie ukierunkowanie tego rozwoju, aby po-
zytywnie oddziaywa na wszystkie obszary ycia
rwnie na jako rodowiska przyrodniczego
i uzalenione od niego zdrowie czowieka. Temu ma
suy zintegrowane zagospodarowanie miast (por.
rozdzia o planowaniu strategicznym: Januchta-
-Szostak w tym tomie; i rozdzia o zintegrowa-
nym zarzdzaniu: Krauze i Wagner w tym tomie),
uwzgldniajce potrzeby infrastrukturalne rosncej
populacji, ale te jej potrzeby zdrowotne i jako
ycia.
Ksztatowanie rodowiska przyrodniczego w mia-
stach jest szczeglnie duym wyzwaniem. Przestrze
dla ekosystemw jest bowiem powanie ograniczona
przez silne przeksztacenia terenu w wyniku zagsz-
czenia szarej infrastruktury i intensywnej dziaalno-
ci czowieka. Jednoczenie wysokie ceny gruntw
powoduj du presj na ich szczeln zabudow.
Bezporednie konsekwencje to: zaburzenie krenia
wody w krajobrazie, obnienie (bio)rnorodnoci
systemu przyrodniczego miasta i przerwanie cz-
noci pomidzy ekosystemami. Te wanie cechy
prowadz do dysfunkcji systemu przyrodniczego,
ograniczajc potencja ekosystemw dla dostarcza-
nia usug niezbdnych mieszkacom miast dla za-
chowania zdrowia. Dziaania naprawcze powinny
koncentrowa si na ich przywrceniu.
Retencja wody w miecie: poprawa wilgotnoci
i jakoci powietrza
Retencja wody w miecie jest kluczem dla zdrowego
rodowiska ycia. Mona j zwikszy przez stosowa-
nie narzdzi planistycznych (wikszy udzia terenw
biologicznie czynnych, rozszczelnienia powierzchni,
zwikszenie cznoci i rnorodnoci zielonej i b-
kitnej infrastruktury) i poczy z najlepszymi prakty-
kami w zagospodarowaniu wd opadowych, rozwiza
ekohydrologicznych i biotechnologii ekosystemowych.
W konsekwencji obnia si temperatura, wzrasta nawil-
enie powietrza, a take poprawia si jego jako. Wyniki
wielu bada midzynarodowych wskazuj, e obnienie
temperatury i podwyszenie wilgotnoci powietrza po-
woduje spadek stenia szkodliwych pyw. Dotyczy to
przede wszystkim stenia PM10 mieszaniny czstek
o bardzo maej rednicy (poniej 10m), ktra moe za-
wiera substancje toksyczne, takie jak wielopiercieniowe
wglowodory aromatyczne, np. benzo(a)piren, metale
w szczeglnoci gdy w tych gospodarstwach pro-
wadzona jest hodowla zwierzt, zwikszajca ilo
mikroorganizmw w rodowisku. Migracja ze wsi do
miasta, ktre jest ubosze mikrobiologicznie, wie si
ze wzrostem ryzyka zachorowania na choroby aler-
giczne i astm oskrzelow do poziomu notowanego
u osb urodzonych w miecie, co oznacza silny wpyw
czynnikw zwizanych z urbanizacj na zdrowie, nie-
zalenie od czasu ich dziaania w yciu osobniczym.
Miejski styl ycia
Gsta zabudowa miejska, pozbawiona atrakcyj-
nych przestrzeni zieleni i wody, w powizaniu
z coraz powszechniejszym siedzcym trybem ycia
i spdzaniem wikszoci czasu w pomieszczeniach
zamknitych, rwnie pogarsza stan zdrowia i ogra-
nicza kontakt z mikroorganizmami yjcymi w na-
turalnym rodowisku. Osoby mieszkajce w domach
wielorodzinnych, w porwnaniu do osb zamiesz-
kujcych w domach jednorodzinnych, maj z nimi
znacznie mniejszy kontakt. Jest to prawdopodobnie
zwizane ze zmniejszon aktywnoci poza domem,
w porwnaniu do osb mieszkajcych w domach
jednorodzinnych lub poza miastem, ktre maj
wicej okazji i moliwoci spdzania czasu na wie-
ym powietrzu. Ograniczenie aktywnoci fzycznej
zwiksza rwnie ryzyko zachorowa na choroby
naczyniowo-sercowe (Drygas i in. 2000) oraz otyo-
ci, kolejnej plagi cywilizacyjnej, ktra ma powane
konsekwencje zdrowotne. Osoby otye maj wiksze
ryzyko rozwoju cukrzycy, chorb naczyniowo-serco-
wych, choroby zwyrodnieniowej staww, depresji, ale
take astmy oskrzelowej. W przypadku astmy efekt
ten jest proporcjonalny do wartoci wskanika masy
ciaa (body mass index, BMI) i u osb z BMI powyej
25 (nadwag i otyoci) roczna zachorowalno na
astm wzrasta o ponad 50% w porwnaniu do osb
z prawidowym BMI (Beuther i in. 2007).
Bkitna i zielona infrastruktura
w ksztatowaniu zdrowego miasta
Rozwj miast jest nieuniknion konsekwencj
postpu cywilizacyjnego i jego motorem. Jest ko-
rzystny i podany pod wzgldem gospodarczym,
spoecznym i kulturowym. Wyzwaniem natomiast
odporno systemu przyrodniczego miasta w wa-
runkach stresu i zmieniajcych si czynnikw ze-
wntrznych, np. zmian i anomalii klimatu. Dobrze
funkcjonujcy system przyrodniczy wspiera z kolei
odporno czowieka zwiksza moliwoci re-
generacji psychofzycznej w kontakcie z przyrod,
a obecno mikroorganizmw w rodowisku sty-
muluje ukad immunologiczny.
W czciach miast, w ktrych dokonuje si nasa-
dze, naley zdecydowanie wzmacnia biornorod-
no i sadzi gatunki rodzime. Dobr strategi moe
by zachowanie rnorodnoci taksonomicznej (rne
rodzaje i gatunki), morfologicznej (zrnicowane roz-
miary i ksztaty) i biologicznej (rne strategie zapy-
lania i okres pylenia). System przyrodniczy wysokiej
jakoci opiera si o rodzime typowe dla danego
regionu gatunki i zespoy rolinne. W polskich
miastach zaleca si take, aby sadzi rzadko uczula-
jce drzewa: graby, klony, bzy, wierki, sosny i jaminy,
kasztanowce, jarzbiny, jody, modrzewie, eskie
(niepylce) osobniki topoli, wierzby i jesionu; krzewy,
np. irgi, bukszpany, derenie, forsycje, pigwowce, ber-
berysy i gogi, a z rolin pncych: bluszcz pospolity,
winobluszcz piciolistkowy i rdestwk. Poza do-
broczynnym wpywem na zdrowie czowieka, s one
rwnie lepiej przystosowane do lokalnych warunkw.
Maj wic wiksze szanse na poprawne funkcjono-
wanie w warunkach stresu miejskiego, gdy mog
regenerowa si z naturalnych puli genowych zbioro-
wisk rolinnych znajdujcych si w otoczeniu miasta.
Zachowanie cznoci systemu przyrodniczego:
lepsza regeneracja psychofzyczna
Zachowanie cznoci systemu przyrodniczego
polega na zapewnieniu moliwie rwnomiernego
rozmieszczenia elementw systemu przyrodniczego
w obszarze miasta oraz ich fzycznej, przestrzennej
cznoci. Dotyczy to zarwno pnaturalnych/natu-
ralnych ekosystemw wodnych i ldowych, jak i ele-
mentw sztucznych (penicych funkcje przyrodnicze
lub spoeczne), takich jak: rozwizania ekohydrolo-
giczne, rozwizania strukturalne z zakresu zagospoda-
rowania wd opadowych, ziele przyuliczna, ogrdki
dziakowe, cmentarze, parki i in. Przykadem takiego
podejcia jest opisana w poprzednim poradniku,
stworzona dla odzi koncepcja Bkitno-Zielonej
Sieci (Zalewski i in. 2012; Wagner i in. 2013).
cikie oraz dioksyny i furany. Badania przeprowadzone
w miecie Drobeta-Turnu Severin w Rumunii pokazay,
e obnienie dranicego wpywu tych zanieczyszcze
na drogi oddechowe w czasie wilgotnej pogody jest
tak istotne, e przekada si na znaczco mniejsz ilo
zgosze do szpitali z powodu zaostrze przewlekych
chorb ukadu oddechowego (Leitte i in. 2009).
Jeeli zintegrowane zastosowanie systemu zie-
lonej i bkitnej infrastruktury nie jest moliwe,
wwczas obecno nawet niewielkiej iloci zieleni
na terenach cile zabudowanych moe lokalnie wy-
woywa pozytywny efekt, ktry jest nie do prze-
cenienia dla okolicznych mieszkacw. Pojedyncze
due drzewo moe wyparowa nawet 500 litrw
wody dziennie, dziaajc jak lokalny nawilacz po-
wietrza. Jednak sama obecno drzew, bez zapew-
nienia im odpowiedniej iloci wody, nie poprawia
mikroklimatu. W obliczu suszy, roliny przestaj
bowiem odparowywa j do atmosfery (Wagner
i in. 2013). Konieczne jest zapewnienie strefe ko-
rzeniowej drzew niezbdnego dostpu do wody.
Mona w tym celu wykorzysta zatrzymywan
w przestrzeni miejskiej cenn wod deszczow.
Obecno rolin poprawia rwnie jako po-
wietrza. Zdolno fltracji zaley przede wszyst-
kim od powierzchni lici. Dlatego drzewa znacznie
wydajniej zatrzymuj zanieczyszczenia ni niskie
krzewy i trawniki. Lune, przewiewne skupiska
drzew, pozwalajce na swobodny przepyw po-
wietrza lub aleje wzdu ulic s natomiast bardziej
wydajne ni pojedyncze drzewa. Najlepsze efekty
osiga si poprzez wkomponowanie w przestrze
miejsk zrnicowanych, stopniowanych zespow
rolinnoci (np. trawnik + krzewy + drzewa). Park
moe przefltrowa a do 85% zanieczyszcze, aleja
drzew wzdu ulicy do 70% (Bernatzky 1983).
Zachowanie (bio)rnorodnoci systemu
przyrodniczego: redukcja iloci alergenw
i stymulacja ukadu immunologicznego
Rnorodno jest bardzo wanym aspektem plano-
wania zielonej i bkitnej infrastruktury w strategii
zapobiegania chorobom w miastach. Dotyczy ona
rnorodnoci wystpujcych w miecie gatunkw,
ekosystemw i form krajobrazu. Rnorodno
form przyrodniczych oraz (w miar moliwoci)
zachowanie ich naturalnego charakteru, wspieraj
Poczenie ekosystemw w sie (system przy-
rodniczy) sprawia, e funkcjonuj znacznie lepiej,
ni gdy s od siebie odizolowane. Poprawia si
zdolno systemu przyrodniczego do dugotrwa-
ego retencjonowania i powolnego uwalniania wody.
Lepiej te funkcjonuje w warunkach ekstremal-
nych, np. w czasie dugo utrzymujcych si suszy
i wysokich temperatur. A to wtedy wanie wpyw
ekosystemw na mikroklimat miasta ma najwiksz
warto dla zdrowia jego mieszkacw.
Zachowanie cznoci przyrodniczej jest ele-
mentem poprawiajcym atrakcyjno przestrzeni
miejskiej i dostpno terenw zieleni dla miesz-
kacw. Stwarza moliwo aktywnego spdzania
czasu na wieym powietrzu i wspomaga wykszta-
cenie potrzeby i nawyku zachowa prozdrowotnych.
Zwyczaj wypoczynku poprzez rekreacj i uprawia-
nie sportu wspomaga regeneracj psychofzyczn
i przyczynia si do zachowania prawidowej masy
ciaa, dobrej wydolnoci fzycznej i korzystnego
stanu psychicznego. Tym samym zapobiega si
wystpowaniu najczstszych przewlekych chorb,
zwizanych z wymuszon przez urbanizacj zmian
stylu ycia oraz z wpywami miejskiego rodowiska
spoecznego, takich jak: otyo, cukrzyca, choroby
naczyniowo-sercowe, choroby zwyrodnieniowe
staww, depresja, nerwice, astma i alergia. Po-
czenie terenw zieleni umoliwia rwnie rozwj
alternatywnego transportu, co sprzyja zwikszeniu
aktywnoci fzycznej oraz wie si z korzystn
dla zdrowia redukcj zanieczyszcze powstajcych
w wyniku ruchu samochodowego. Dane z Atlanty
pokazuj, e czasowe zmniejszenie natenia tego
ruchu w zwizku z olimpiad o 22,5% przyczy-
nio si do zmniejszenia liczby przyj do szpitala
z powodu astmy o 41,6%, cho nie zmienio liczby
przyj z powodu innych zdarze zdrowotnych
( Jackson i Kochtitzky 2001).
Kapita przyrodniczy
w zrwnowaonym rozwoju miasta
W terapii wielu chorb przewlekych (w tym cho-
rb alergicznych i astmy oskrzelowej) zaleca si
obecnie zindywidualizowany plan leczenia dostoso-
wany do potrzeb, moliwoci i oczekiwa chorego.
Takie podejcie przynosi dobre efekty leczenia na
poziomie jednostki. Jednak, aby odwrci nieko-
rzystne tendencje na terenach miejskich, potrzebne
s rozwizania systemowe. Stworzenie prawdziwie
przyjaznego zdrowiu ludzkiemu rodowiska miej-
skiego wydaje si jednym z najwaniejszych elemen-
tw dziaa proflaktycznych w walce z epidemi
nieinfekcyjnych chorb przewlekych ukadu od-
dechowego i wielu innych chorb cywilizacyjnych.
Tworzenie zdrowego rodowiska miejskiego jest
te fundamentem trwaego i zrwnowaonego roz-
woju miast, opartego o rwnomierny rozwj kapi-
tau gospodarczego, spoecznego i przyrodniczego.
Kapita przyrodniczy, poza wartoci sam w sobie,
przyczynia si w tym kontekcie rwnie do kszta-
towania zdrowego spoeczestwa (wzmacnia kapita
spoeczny). To z kolei wspiera konkurencyjno,
zadowolenie i wyrwnanie szans rozwojowych, co
w poczeniu z atrakcyjn, zielon przestrzeni two-
rzy miasto przyjazne dla inwestorw i pracodawcw
(wzmocnienie kapitau gospodarczego).
W praktyce z koncepcj kapitau przyrodniczego
wie si bkitna i zielona infrastruktura. W zinte-
growanym planowaniu mog one sta si elementem
spajajcym struktur i funkcje miasta. Warunkiem
jest jednak powane wczenie bkitnej i zielonej
infrastruktury do procesu planowania i projektowania
oraz procesw inwestycyjnych i rewitalizacyjnych, na
rwni z infrastruktur szar, ju na wczesnych jego
etapach. Zdrowie przyszych pokole wychowuj-
cych si w projektowanych przez nas miastach jest
argumentem za takim wanie podejciem.
Literatura
Bernatzky, A., 1983. Te efects of trees on the urban climate.
W: Trees in the 21st century, Berkhamster: Academic
Publishers, s. 5976.
Beuther, D.A., Sutherland, E.R., 2007. Overweight, obesity,
and incident asthma. a meta-analysis of prospective
epidemiologic studies. American Journal of Respiratory and
Critical Care Medicine, 175(7), s. 661666.
Bousquet J., Dahl R., Khaltaev, N., 2007. Global alliance
against chronic respiratory diseases. Allergy, 62(3),
s.216223.
Carinanos, P., Casares-Porcel, M., 2011. Urban green zones
and related pollen allergy: a review. Some guidelines for
designing spaces with low allergy impact. Landscape and
Urban Planning, 101, s. 205214.
Drygas, W., Kostka, T., Jegier, A., Kuski, H., 2000.
Long-term efects of diferent physical activity levels on
coronary heart disease risk factors in middle-aged men.
International Journal of Sports Medicine, 21(4), s. 235241.
ECRHS, 1996. Variations in the prevalence of respiratory
symptoms, self-reported asthma attacks, and use of
asthma medication in the European Community
Respiratory Health Survey. European Respiratory Journal,
9(4), s. 687695.
EEA, 2012. Urban adaptation to climate change in Europe.
Challenges and opportunities for cities together with
supportive national and European policies, Luxembourg:
Ofce for Ofcial Publications of the European Union.
EPI, 2006. Setting the record straight more than 52,000
Europeans died from heat in summer 2003. Strona
internetowa Earth Policy Institute <www.earth-policy.org>.
Filipiak, B., Heinrich, J., Schafer, T., Ring, J., Wichmann,
H.-E., 2001. Farming, rural lifestyle and atopy in adults
from southern Germany results from the MONICA/
KORA study Augsburg. Clinical & Experimental Allergy,
31(12), s. 18291838.
Fortuniak, K., Klysik, K., Wibig, J., 2006. Urbanrural
contrasts of meteorological parameters in Lodz.
Teoretical and Applied Climatology, 84(13), s. 91101.
ISAAC, 1998. Worldwide variation in prevalence of
symptoms of asthma, allergic rhinoconjunctivitis, and
atopic eczema. Lancet, 351(9111), s. 12251232.
Ishizaki, T., Koizumi, K., Ikemori, R., Ishiyama, Y.,
Kushibiki, E., 1987. Studies of prevalence of Japanese
cedar pollinosis among the residents in a densely
cultivated area. Annals of Allergy, Asthma & Immunology,
58(4), s. 265270.
Jackson, R.J., Kochtitzky, C., 2001. Creating a healthy
environment: the impact of the built environment on public
health, Washington, D.C.: Sprawl Watch Clearinghouse.
Kysik, K., Fortuniak, K., 1999. Temporal and spatial
characteristics of the urban heat island of d, Poland.
Atmospheric Environment, 33, s. 38853895.
Kramer, U., Koch, T., Ranft, U., Ring, J., Behrendt, H. 2000.
Trafc-related air pollution is associated with atopy in
children living in urban areas. Epidemiology, 11(1), s. 6470.
Kuna, P., Kupry-Lipiska, I. 2010. Astma oskrzelowa. W:
Antczak, A., red., Pulmonologia cz. II. (Wielka interna),
Warszawa: Medical Tribune Polska, s. 133134.
Kupry, I., Kuna, P., 2003. Epidemics of allergic diseases:
a new health problem in the modern world. Polski
Merkuriusz Lekarski, 14(83), s. 453455.
Kupry-Lipiska, I., Elgalal, A., Kuna, P., 2009. Urban-rural
diferences in the prevalence of atopic diseases in the
general population in Lodz Province (Poland). Postpy
Dermatologii i Alergologii, XXVI(5), s. 249256.
Kupry-Lipiska, I., Elgalal, A., Kuna, P., 2010. Te
underdiagnosis and undertreatment of asthma in general
population of the Lodz Province (Poland). Pneumonologia
i Alergologia Polska, 78(1), s. 2127.
Leitte, A., M., Petrescu, C., Franck, U. i in., 2009.
Respiratory health, efects of ambient air pollution
and its modifcation by air humidity in Drobeta-Turnu
Severin, Romania. Science of the Total Environment, 407,
s. 40044011.
Liebhart, J., Malolepszy, J., Wojtyniak, B. i in., 2007. Polish
Multicentre Study of Epidemiology of Allergic Diseases.
Prevalence and risk factors for asthma in Poland: results
from the PMSEAD study. Journal of Investigational
Allergology and Clinical Immunology, 17(6), s. 367374.
Lis, G., Breborowicz, A., Cichocka-Jarosz, E. i in., 2003.
International Study of Asthma and Allergies in
Childhood. Increasing prevalence of asthma in school
children ISAAC study (International Study of Asthma
and Allergies in Children). Pneumonologia i Alergologia
Polska, 71(78), s. 336343.
Majkowska-Wojciechowska, B., Peka, J., Korzon, L.
i in., 2007. Prevalence of allergy, patterns of allergic
sensitization and allergy risk factors in rural and urban
children. Allergy, 62(9), s. 10441050.
Peng, S., Piao, S., Ciais, P. i in., 2012. Surface urban heat
island across 419 global big cities. Environmental Science
& Technology, 46(2), s. 696703.
Rodriguez A, Vaca M, Oviedo G. i in., 2011. Urbanisation
is associated with prevalence of childhood asthma in
diverse, small rural communities in Ecuador. Torax,
66(12), s. 10431050.
Samoliski, B., Sybilski, A. J., Raciborski, F. i in., 2009.
Wystpowanie astmy oskrzelowej u dzieci, modziey
i modych dorosych w Polsce w wietle badania ECAP.
Astma Alergia Immunologia, 14(1), s. 2734.
Zalewski M., Wagner I, Fratczak W., Mankiewicz-Boczek J.,
Parniewki P., 2012. Blue-green city for compensating global
climate change. Te Parliament Magazine, 350, s. 23.
Mechanizmy finansowe
gospodarowania wodami
opadowymi w miastach
Ewa Burszta-Adamiak
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu
Zarzdzanie odpywem wd opadowych wie si
nie tylko z podejmowaniem decyzji dotyczcych
rozwiza technologicznych i organizacyjnych, ale take
z pozyskiwaniem potrzebnych rodkw fnansowych.
Stosunkowo nowym rdem fnansowania inwestycji,
majcych na celu zapewnienie efektywnej gospodarki wodami
opadowymi, jest opata za odprowadzanie wd opadowych
i roztopowych do kanalizacji. W Polsce opata ta staa si
przyczyn wielu sporw i protestw spoeczestwa. Cz
nieporozumie na tym tle wynika z faktu zaniedbywania
kampanii informacyjnej kierowanej do mieszkacw oraz
niespjnoci prawa. Jak pokazuj dowiadczenia zagraniczne:
tumaczenie mieszkacom celowoci wprowadzania
opat, konsekwencji braku ich pobierania, a take pomoc
techniczna i fnansowa w realizacji przedsiwzi sucych
gospodarce wodnej jest kluczem do sukcesu we wdroeniu
i akceptacji opat oraz w poprawie funkcjonowania systemw
odwodnieniowych w miastach.
Sowa kluczowe: opaty za korzystanie ze rodowiska, opaty
za wody opadowe i roztopowe, uszczelnianie powierzchni,
zielone dachy
Mechanizmy fnansowe gospodarowania wodami opadowymi w miastach
Opaty za korzystanie ze
rodowiska
Ujmowanie wd opadowych i roztopowych, pocho-
dzcych z zanieczyszczonych powierzchni, w sys-
temy kanalizacyjne i wprowadzanie ich nastpnie
do wd lub do ziemi, podlega opacie ekologicznej
zwizanej z korzystaniem ze rodowiska. Zgodnie
z zapisami Prawa ochrony rodowiska
1
, wysoko
opaty w przypadku wd opadowych i roztopowych
zaley od wielkoci, rodzaju i sposobu zagospoda-
rowania terenu, z ktrego odprowadzane s wody
opadowe lub roztopowe. Stawka liczona jest w z za
rok i za m
2
zanieczyszczonej powierzchni.
W razie postpowania niezgod-
nego z warunkami korzystania ze
rodowiska, ustalonymi w decyzji
administracyjnej, podmiot korzy-
stajcy ze rodowiska ponosi ad-
ministracyjn kar pienin. Ten
rodzaj kar, obok opat za korzysta-
nie ze rodowiska, stanowi wany
instrument ekonomiczny ochrony wd. Podstawa
ich ponoszenia jest zgodna z zapisami ustawy Prawo
ochrony rodowiska
2
.
rodki, pochodzce z opat za korzystanie ze
rodowiska i z kar pieninych, stanowi przychody
funduszy celowych, fnansujcych przedsiwzicia
ochrony rodowiska i gospodarki wodnej. Fundu-
szami tymi s: Narodowy Fundusz Ochrony ro-
dowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewdzkie,
powiatowe i gminne fundusze ochrony rodowiska
i gospodarki wodnej. Opaty wnosi si na rachunek
urzdu marszakowskiego wojewdztwa, na terenie
ktrego nastpuje korzystanie ze rodowiska, podle-
gajce opacie. Kary pienine wpywaj natomiast
na rachunki wymierzajcych je wojewdzkich in-
spektoratw ochrony rodowiska.
Opaty usugowe
Wody opadowe i roztopowe, odprowadzane do
urzdze kanalizacyjnych (kanalizacji oglno-
spawnej lub deszczowej), objte s reimem
Wprowadzenie
Opaty za korzystanie ze rodowiska oraz admini-
stracyjne kary pienine s podstawowym rdem
fnansowania inwestycji proekologicznych, w tym
zwizanych z gospodark wodami opadowymi. Jednak
obecnie, jak pokazuje praktyka przy wzrastajcych
potrzebach w zakresie regulacji spywu wd opado-
wych, poprawy funkcjonowania systemw kanaliza-
cyjnych oraz polepszenia jakoci wd w odbiornikach
rodki fnansowe przeznaczone na zaspokojenie
tych celw s niewystarczajce. Z kolei fnasowanie
odprowadzania wd opadowych i ich oczyszczania
w oparciu o wpywy np. z opat za odprowadzanie
i oczyszczanie ciekw bytowo-
-gospodarczych lub przychodw ze
sprzeday wody, osiganych przez
frmy wodocigowo-kanalizacyjne,
nie jest moliwe, poniewa obowi-
zuje zakaz subsydiowania skronego.
Sytuacja ta wymusza wprowadzenie
autonomicznego systemu fnanso-
wania zarzdzania wodami deszczowymi. Dlatego
coraz wiksza liczba przedsibiorstw wodocigowo-
-kanalizacyjnych decyduje si na pobieranie opat za
wody opadowe i roztopowe. Mimo e konieczno
ich wprowadzania oraz sposb naliczania s okrelone
w polskim prawie, s to opaty, ktre budz wiele kon-
trowersji, zarwno prawnych jak i spoecznych. Nie-
porozumienia na tym tle wynikaj nie tylko z braku
spjnoci prawa, ale take z zaniedbywania kampanii
informacyjnej, ktra by pozwolia zrozumie cel i prze-
znaczenie pobieranych opat. Potrzeb edukowania
spoeczestwa potwierdzaj dowiadczenia innych
krajw, w tym Stanw Zjednoczonych, Niemiec oraz
Danii, w ktrych opaty za wody opadowe i roztopowe
zostay wprowadzone znacznie wczeniej ni w Polsce.
Warto, tak jak uczyniono to w Portland w Stanach
Zjednoczonych, jednoczenie wdraa programy pro-
mujce i realizujce zrwnowaone systemy zagospo-
darowania wd opadowych. W ich ramach inwestorzy
otrzymuj niezbdn wiedz, wsparcie techniczne i f-
nansowe. Dzi podobne programy, tylko na mniejsz
skal, oferuj w Polsce niektre z miast, w tym m.in.
Krakw, Gdask oraz Warszawa.
1
Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 z pn. zm.), art. 274 ust. 4 pkt 1.
2
Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 z pn. zm.), art. 298 ust. 1.
Pobieranie opat za wody opa-
dowe i roztopowe powinno
by poczone z programami
promujcymi i realizujcymi
zrwnowaone systemy zago-
spodarowania wd opadowych.
Ewa Burszta-Adamiak
rozporzdzenia taryfowego, cena za odprowadzone
wody opadowe i roztopowe to wielko wyraona
w jednostkach pieninych, ktr odbiorca usug
jest zobowizany zapaci przedsibiorstwu wo-
docigowo-kanalizacyjnemu za 1 m
3
odprowadza-
nych ciekw lub za jednostk miary powierzchni
zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni, z ktrej
odprowadzane s cieki opadowe i roztopowe ka-
nalizacj deszczow.
W przypadku istnienia na danym terenie ka-
nalizacji oglnospawnej, zgodnie z rozporzdze-
niem Ministra Budownictwa, koszty odprowadzania
ciekw opadowych i roztopowych kanalizacj
oglnospawn stanowi wsplne dla wszystkich
taryfowych grup odbiorcw usug kanalizacyjnych
koszty zwizane z odprowadzaniem ciekw (Ziem-
ski i Bujny 2013). Opata za wody opadowe i rozto-
powe, odprowadzane do systemu kanalizacyjnego,
naliczana jest rocznie lub miesicznie. Okrela si
j dla poszczeglnych taryfowych grup odbiorcw
usug, podobnie jak przy zbiorowym zaopatrzeniu
w wod, na podstawie niezbdnych przychodw
przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjnego.
prawnym zbiorowego odprowadzania ciekw,
regulowanym ustaw z dnia 7 lipca 2001 r. o zbio-
rowym zaopatrzeniu w wod i zbiorowym odpro-
wadzaniu ciekw, tzw. ustaw zaopatrzeniow
3
.
W dniu 16 sierpnia 2006 r. weszo w ycie roz-
porzdzenie Ministra Budownictwa, tzw. rozpo-
rzdzenie taryfowe
4
, w ktrym okrelono sposb
kalkulacji cen i stawek za odprowadzania ciekw
opadowych i roztopowych. Wprowadzanie w pol-
skich miastach opat za wody opadowe i roztopowe
ma zmotywowa odbiorcw usug do racjonalnego
gospodarowania tymi wodami i do ograniczania
adunkw zanieczyszczenia w nich zawartych.
Tym samym przyczyni si do zmniejszenia zmian
rodowiskowych. Opaty te maj take aspekt iny-
nierski, gdy pozwalaj na pokrycie czci kosztw
eksploatacyjnych zwizanych z odwodnieniem te-
renu, na zwikszenie przepustowoci i rozbudow
istniejcej kanalizacji deszczowej. Umoliwiaj te
podjcie dziaa majcych na celu budow urz-
dze podczyszczajcych cieki opadowe i roz-
topowe przed wprowadzeniem do odbiornika
(Burszta-Adamiak 2010). Zgodnie z 2 pkt. 10
Kluczowe kwestie naliczania opat za wody opadowe i roztopowe:
opata z tytuu odprowadzania wd opadowych i roztopowych nie ma charakteru podatkowego, lecz
charakter ceny za wiadczon usug przez przedsibiorstwo wodocigowokanalizacyjne, podobnie jak
zaopatrzenie w wod i odbieranie ciekw sanitarnych;
wdroenie opat za wody opadowe i roztopowe jest procesem dugofalowym, wymagajcym m.in. ustale
nia sposobu zagospodarowania terenu oraz wielkoci powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni,
z ktrej wody opadowe s odprowadzane do kanalizacji deszczowej, dokonania wyceny sieci kanalizacyj
nej, przekazania sieci aportem na majtek przedsibiorstw wodocigowokanalizacyjnych oraz ustalenia
przez rad miejsk wysokoci opat;
niektre gminy wprowadzaj opat za wody opadowe i roztopowe z powierzchni dachw, co jest
dyskusyjne w wietle przepisw (dach nie jest nawierzchni trwale zwizan z gruntem), natomiast ma
to swoje uzasadnienie w kosztach eksploatacyjnych sieci kanalizacyjnych, na podstawie ktrych jest
okrelana wysoko opat;
brak naliczania opat pozbawia przedsibiorstwa wodocigowokanalizacyjne rda dochodw, niezbd
nych do realizacji inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej. Problem ten, wobec coraz czciej
powtarzajcych si ekstremalnych zdarze atmosferycznych (m.in. gwatowne ulewy), ktre wymuszaj
modernizacj istniejcej sieci kanalizacji deszczowej, staje si coraz powaniejszy;
powierzchnie, z ktrych wody opadowe i roztopowe s zagospodarowywane na terenie nieruchomoci,
np. wprowadzane do gruntu, a nie do miejskiej sieci kanalizacyjnej, nie podlegaj opacie.
3
Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i zbiorowym odprowadzaniu ciekw (Dz. U. 2001 nr 72 poz. 747 z pn. zm.), art. 1
i 2 pkt. 8c.
4
Rozporzdzenie w sprawie okrelania taryf, wniosku o zatwierdzenie taryf oraz warunkw rozlicze za zbiorowe zaopatrzenia w wod
i zbiorowe odprowadzanie ciekw (Dz. U. 2006 nr 127 poz. 886).
Bielsku-Biaej, Poznaniu, Biaej Podlaskiej oraz Bo-
lesawcu. W pozostaych miastach przedsibiorstwa
wodocigowo-kanalizacyjne przygotowuj si do
wdroenia opat za wody opadowe, z uwagi na ci-
cy na nich obowizek ustawowy. W tabelach 12
zestawiono wysokoci opat za wody opadowe i roz-
topowe w wybranych miastach oraz gminach Polski,
a w tabelach 34 przedstawiono rodzaje taryfowych
grup odbiorcw w zalenoci od przyjtego sposobu
naliczania opat. Z zestawie tych wyranie wida,
e zarwno wysoko cen, jak i liczba i rodzaj ta-
ryfowych grup odbiorcw, s bardzo zrnicowane.
Wdroenie opat za wody
deszczowe na przykadach polskich
miast
W Polsce opaty za wody opadowe i roztopowe zo-
stay wprowadzone po raz pierwszy przez Miejskie
Wodocigi i Kanalizacj Sp. z o.o. w Pile w 2003 r.,
cho przygotowania do wdroenia opat byy pro-
wadzone od 1993r. Od tamtej pory s one wdraane
sukcesywnie w kolejnych miastach. Obecnie przed-
sibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne naliczaj
opaty m.in. w Ostrowie Wielkopolskim, Nysie,
Tabela 1. Wysoko cen za zbiorowe odprowadzanie wd opadowych i roztopowych, w przypadku naliczania
opaty na podstawie m
3
odprowadzonych ciekw, z powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni, obowizu-
jcej na terenie wybranego miasta lub gminy
Miasto/Gmina
Cena netto (minmax)*,
z/m
3
Liczba taryfowych
grup odbiorcw
Okres obowizywania taryfy
Miasto Ostrw Wielkopolski 2,763,27 4 1.01 2014 do 31.12.2014
Miasto Biaa Podlaska 5,89 1 1.04.2013 do 31.03.2014
Miasto Pozna 5,00 3 1.04.2014 do 31.03.2015
Gmina Gogw 2,855,08 4 1.01.2014 do 31.12.2014
Gmina Prudnik 1,612,20 2 1.07.2013 do 30.06.2014
Gmina ory 1,824,39 5 1.05.2013 do 30.04.2014
Gmina Bolesawiec 2,91 1 1.01.2014 do 31.12.2014
Gmina Siedlce 3,00 1 1.03.2014 do 28.02.2015
Miasto Suwaki 2,60 1 1.01.2014 do 31.12.2014
* Do cen netto naley doliczy podatek od towarw i usug (8% VAT)
Tabela 2. Wysoko cen za zbiorowe odprowadzanie wd opadowych i roztopowych, w przypadku naliczania
opaty na podstawie m
2
powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni, obowizujcej na terenie wybranego
miasta lub gminy
Miasto/Gmina
Cena netto (minmax)*,
z/m
2
/rok
Liczba taryfowych
grup odbiorcw
Okres obowizywania taryfy
Miasto Wgrowiec 1,652,26 2 1.04.2013 do 31.03.2014
Miasto Radom 0,921,12 3 1.01.2014 do 31.12.2014
Miasto Tarnobrzeg 3,24 1 1.03.2014 do 28.02.2015
Miasto Elblg 1,10 1 1.01.2013 do 31.12.2014
Gmina Zawiercie 0,310,52 2 1.04.2014 do 31.03.2015
Gmina Czarnkw 0,720,96 3 1.04.2014 do 31.03.2015
Gminy BielskoBiaa, Jawor,
Wilkowice
4,147,06 2 1.01.2014 do 31.12.2014
Gmina Kluczbork 1,081,32 4 1.01.2014 do 31.12.2014
Gmina Nysa 0,350,65
1 grupa z wyszczegl
nieniem na 4 kategorie
1.07.2013 do 30.06.2014
Gmina ory 1,443,48 5 1.05.2013 do 30.04.2014
Gmina Koszalin 2,11 1 1.01 2014 do 31.12.2014
Gmina Kdzierzyn Kole 1,80 1 1.05.2013 do 30.04.2014
* Do cen netto naley doliczy podatek od towarw i usug (8% VAT)
Tabela 3. Taryfowe grupy odbiorcw w wybranych miastach oraz gminach, w ktrych naliczane s opaty w z/m
3

Miasto/Gmina Taryfowe grupy odbiorcw
Miasto Ostrw Wielkopolski
odbiorcy odprowadzajcy cieki opadowe i roztopowe z terenw
przemysowych, skadowych oraz baz transportowych;
odbiorcy odprowadzajcy cieki opadowe i roztopowe
z drg i parkingw o nawierzchni szczelnej;
odbiorcy odprowadzajcy cieki opadowe
i roztopowe z parkingw o nawierzchni nieszczelnej o liczbie
miejsc parkingowych powyej 500 samochodw;
odbiorcy odprowadzajcy cieki opadowe i roztopowe z innych
powierzchni zanieczyszczonych o trwaej nawierzchni.
Miasto Pozna
odbiorcy usug, odprowadzajcy cieki opadowe i roztopowe w sposb
bezporedni lub poredni do urzdze kanalizacji oglnospawnej
z powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni (w tym drogi
i parkingi), nalecych do nieruchomoci o przeznaczeniu mieszkalnym;
z powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni (w tym drogi
i parkingi), nalecych do nieruchomoci o przeznaczeniu sakralnym,
miejskich jednostek organizacyjnych, jednostek sfery budetowej, organizacji
spoecznych i innych podmiotw niewymienionych w pozostaych grupach;
z powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni (w tym drogi i parkingi),
nalecych do nieruchomoci o przeznaczeniu przemysowym, handlowym,
usugowym, skadowym, baz transportowych oraz portw i lotnisk.
Gmina Gogw
dostawcy ciekw z powierzchni zanieczyszczonej o trwaej nawierzchni,
tj. drg i ulic krajowych, wojewdzkich oraz pasw drogowych
i parkingw przy tych ulicach, parkingw i cigw komunikacyjnych
przy sklepach wielkopowierzchniowych, zatok autobusowych;
tj. drg i ulic powiatowych i gminnych oraz pasw drogowych
i parkingw przy tych ulicach, stacji paliw oraz baz transportowych;
tj. drg i ulic osiedlowych oraz wewntrznych, chodnikw osiedlowych
przy drogach osiedlowych, parkingw osiedlowych, placw, parkingw
oraz drg i innych powierzchni zanieczyszczonych o trwaej nawierzchni
towarzyszcej obiektom usugowym, handlowym, przemysowym;
dostawcy ciekw z pozostaych powierzchni
zanieczyszczonych, niezdefniowanych w ww. grupach.
Gmina Prudnik
do kanalizacji oglnospawnej;
odprowadzane do kanalizacji deszczowej.
Ewa Burszta-Adamiak
Tabela 4. Taryfowe grupy odbiorcw w wybranych miastach oraz gminach, w ktrych naliczane s opaty w z/m
2

Miasto/Gmina Taryfowe grupy odbiorcw (odbiorcy na terenie, na ktrym znajduj si:)
Miasto Wgrowiec
powierzchnie drg i parkingw o nawierzchni szczelnej;
powierzchnie terenw przemysowych i skadowych oraz baz transportowych.
Miasta BielskoBiaa,
Jawor, Wilkowice
gospodarstwa domowe;
pozostali odbiorcy.
Gmina Zawiercie
powierzchnie terenw przemysowych, skadowych,
baz transportowych (bez drg i parkingw);
drogi i parkingi o trwaej nawierzchni.
Miasto Radom
tereny przemysowe, skadowe lub bazy transportowe;
drogi i parkingi o nawierzchni szczelnej, w tym take pooone na
terenach przemysowych, skadowych lub baz transportowych;
drogi i parkingi o nawierzchni szczelnej.
Gmina Czarnkw
powierzchnie dachowe;
powierzchnie drg i parkingw;
powierzchnie przemysowe.
Gmina Kluczbork
powierzchnie terenw przemysowych i skadowych oraz baz transportowych;
powierzchnie drg i parkingw o nawierzchni szczelnej, pooonych
w miastach o gstoci zaludnienia przekraczajcej 1 300 osb/km
2
;
powierzchnie drg i parkingw o nawierzchni szczelnej;
powierzchnie terenw o nawierzchni nieszczelnej (gruntowej i ulowej).
Gmina Nysa
drogi i chodniki bitumiczne;
bruki kamienne, klinkierowe i betonowe;
bruki j.w., bez zalanych spoin;
bruki inne j.w., bez zalanych spoin.
Gmina ory
terenach przemysowych, skadowych lub baz transportowych;
drogi i parkingi o nawierzchni szczelnej,
w tym take pooone na terenach przemysowych, skadowych
lub baz transportowych, ktrymi wada miasto ory;
terenach przemysowych, skadowych lub baz transportowych, ktre
s we wadaniu podmiotw lub osb innych ni miasto ory;
powierzchnie zanieczyszczone o trwaej nawierzchni, niewymienione
w grupie I, II, III, z tym rwnie z budynkw i budowli
z wyjtkiem budynkw i budowli wymienionych w grupie V;
powierzchnie dachw budynkw mieszkalnych, obiektw
sakralnych oraz instytucji charytatywnych.
mieszkaniowe (np. za 50100 m
2
powierzchni nie-
przepuszczalnej na dziace budowlanej opata mie-
siczna wynosi 2USD, za 101150 m
2
2,5USD
itp.). Dodatkowo do opaty za wody opadowe do-
liczana jest opata administracyjna oraz opata za
drogi publiczne, tzw. skadnik drogowy. Dodatek
ten jest sta opat miesiczn dla kadej posesji.
Jeszcze innym spotykanym sposobem nalicza-
nia opat za wody opadowe jest
okrelenie staej opaty za kady
m
2
powierzchni uszczelnionej
i przepuszczalnej w obrbie danej
posesji. Opata za powierzchni
nieprzepuszczaln moe by na-
wet 40 razy wysza ni dla prze-
puszczalnej. Wysoko opat miesicznych za wody
opadowe lub roztopowe, w przeliczeniu na jedn
posesj, naliczanych w rnych miastach Stanw
Zjednoczonych, przedstawiono na rysunku 1.
W Danii opata za wody opadowe wynosi 40%
cakowitej opaty, ktr mieszkacy pac w ramach
tzw. opaty odwodnieniowej (drainage fees). W Szwe-
cji opata za wody opadowe pobierana jest w oparciu
o wielko nieprzepuszczalnej powierzchni, z ktrej
wody odprowadzane s do kanalizacji.
W Niemczech w wikszoci landw opaty za
odprowadzanie wd opadowych do kanalizacji
deszczowej naliczane s w oparciu o wielko po-
wierzchni zabudowanej, z ktrej wody spywaj do
kanalizacji deszczowej. Corocznie ustalana jest kwota
za kady m
2
tzw. zlewni zredukowanej (zweryfko-
wanej powierzchni uszczelnionej, pomnoonej przez
wspczynnik spywu podany odgrnie przez za-
rzdc kanalizacji). Innym powszechnie stosowanym
na terenie Niemiec sposobem naliczania opaty za
wody opadowe jest tzw. opata tabelaryczna podsta-
wowa i schodkowa. Pierwsza z nich polega na opacie
ustalonej kwoty za kade rozpoczte Xm
2
nieprze-
puszczalnej powierzchni na posesji (np.w miecie
Detmold w zachodniej czci Niemiec, w 2008 r.
obowizywaa opata roczna w wysokoci 11,25
EUR za kade rozpoczte 15 m
2
). Opata tabela-
ryczna schodkowa naliczana jest w oparciu o kwot
za ustalon wielko powierzchni nieprzepuszczalnej.
Po przekroczeniu pierwszego (podstawowego) progu
obliczeniowego, nastpuje wzrost opaty o sta war-
to przy kadym nastpnym progu obliczeniowym.
Przykady naliczania opat za
wody opadowe i roztopowe
w innych krajach
Dowiadczenia w naliczaniu opat za wody opadowe
i roztopowe s o wiele bogatsze zagranic. Wynika
to z tego, e ich wdroenie w wielu przedsibior-
stwach wodocigowo-kanalizacyjnych zostao zapo-
cztkowane ju w latach 90. XX w.
Opaty za wody opadowe i rozto-
powe s naliczane w wielu miastach
Stanw Zjednoczonych, Niemiec,
Danii oraz Szwecji(Burszta-Ada-
miak 2010; Burszta-Adamiak i Su-
ligowski 2012).
W Stanach Zjednoczonych praktykowane jest
naliczanie opat za wody opadowe kilkoma meto-
dami. W wikszoci miast Stanw Zjednoczonych
ustalenie dla terenw przeznaczonych pod budow-
nictwo mieszkaniowe wysokoci opat, odbywa si
w oparciu o tzw. ekwiwalentn jednostk przeli-
czeniow (m.in. odpywu, powierzchni zabudowy).
Odpowiada ona urednionej wartoci lub medianie
obliczonej na podstawie wielkoci nieprzepuszczal-
nej powierzchni, jaka zostaa ustalona dla wszystkich
lub wybranych dziaek z zabudow jednorodzinn,
rozmieszczonych na obszarze danego miasta. Od-
mian jednostki ekwiwalentnej jest ekwiwalentny
akr hydrauliczny (Equivalent Hydraulic Acres, EHA)
oraz podstawowa jednostka wymiarowa (Basic As-
sessment Unit, BAU). Jednostka EHA odpowiada
ustalonej dla wybranych posesji prywatnych redniej
wielkoci zsumowanych powierzchni przepuszczal-
nych i nieprzepuszczalnych, przemnoonych przez
odpowiednie wspczynniki spywu, oraz wsp-
czynniki jakoci odpywu (podane odgrnie przez
zarzdc kanalizacji), charakterystyczne dla danego
typu zagospodarowania terenu. Jednostka BAU od-
powiada iloczynowi redniej wielkoci powierzchni
nieprzepuszczalnej, ustalonej dla wybranych posesji
miasta, oraz urednionego dla tych posesji wsp-
czynnika spywu.
W Stanach Zjednoczonych spotyka si take
rozwizania, ktre bazuj na okreleniu wyso-
koci opat dla ustalonego przedziau wielkoci
powierzchni nieprzepuszczalnej, znajdujcej si
na terenach przeznaczonych pod budownictwo
Opaty za wody opadowe i roz-
topowe s naliczane w wielu
miastach Sta nw Zjednoczo-
nych, Niemiec, Danii, Szwecji
i innych krajw rozwinitych.
Ewa Burszta-Adamiak
(przed wprowadzeniem opat za wody opadowe)
i w przemylany sposb (tumaczenie celowoci
wprowadzania opat, moliwoci ich obnienia
i konsekwencji niekontrolowanego odprowadza-
nia wd opadowych oraz zwizanych z tym szkd
rodowiskowych i strat materialnych).
Wiele kontrowersji wzbudza take, sygnalizo-
wana niejednokrotnie w orzecznictwie i literatu-
rze, niekompatybilno zapisw w powizanych ze
sob tematycznie aktach prawnych, np. w przypadku
opat za wody opadowe i roztopowe niespjno
przepisw dotyczy ustawy zaopatrzeniowej i roz-
porzdzenia taryfowego (Ziemski i Bujny 2013).
W odrnieniu do Polski, w wielu innych krajach
wprowadzenie opat za wody opadowe poprzedzi
system szkole organizowanych na potrzeby agod-
nego wprowadzenia opat (Burszta-Adamiak 2011;
Taylor i in. 2007). W pocztkowej fazie wdraania
opat za wody opadowe przeprowadzano spotkania
z mieszkacami, odbyway si prezentacje przed-
stawiajce dostpne rozwizania, przykady wdro-
onych przedsiwzi oraz moliwoci poprawy
funkcjonowania systemu odwadniajcego danego
obszaru. Wszyscy odbiorcy usug otrzymywali in-
formacje za pomoc poczty elektronicznej i ulotek
informacyjnych, ktre byy doczane do rachunkw
Opata tabelaryczna schodkowa funkcjonuje m.in.
w miecie Kiel (pnocne Niemcy). W 2008 r. wy-
soko opaty rocznej za wody opadowe i roztopowe
ustalono tam na poziomie 33 EUR za pierwsze 60
m
2
i nastpnie za kade rozpoczte 20m
2
pacono
11 EUR (Edel 2008).
Partycypacja spoeczna
Wprowadzenie nowej opaty, jak jest taryfa za
zbiorowe odprowadzanie wd opadowych i roz-
topowych do kanalizacji deszczowej lub oglno-
spawnej, byo w Polsce przyczyn wielu sporw
i protestw spoeczestwa. Z kolei pracownicy
przedsibiorstw wodocigowo-kanalizacyjnych na
og s przekonani, e sposb ustalania nalenoci
jest akceptowalny, zrozumiay dla odbiorcw oraz
w prosty sposb moliwy przez nich do kontro-
lowania. Tego typu opinie mona znale np. na
stronie internetowej przedsibiorstwa w orach
(przy cenniku taryf za odprowadzanie wd opa-
dowych i roztopowych). Cz nieporozumie na
tym tle wynika z faktu zaniedbywania kampanii
informacyjnej kierowanej do mieszkacw, ktra
powinna by prowadzona odpowiednio wczenie
Rysunek 1. Wysoko opaty miesicznej za wody opadowe i roztopowe, ponoszonej przez mieszkacw posesji
w wybranych miastach Stanw Zjednoczonych. redni wysoko opaty miesicznej oznaczono lini czerwon
(na podst. UD/WRA 2009)
5,00
4,00
3,00
2,00
1,00
0,00
C
o
l
u
m
b
i
a
,

M
O
T
r
a
c
y
,

C
A
S
a
n
t
a

C
r
u
z
,

C
A
L
o
s

A
n
g
e
l
e
s
,

C
A
V
a
l
l
e
j
o
,

C
A
L
a
k
e
w
o
o
d
,

C
O
O
v
e
r
l
a
n
d

P
a
r
k
,

K
S
S
t
o
c
k
t
o
n
,

C
A
M
t

P
l
e
a
s
a
n
t
,

S
C
B
i
l
l
i
n
g
s
,

M
T
G
r
e
e
n
s
b
o
r
o
,

N
C
C
i
n
c
i
n
n
a
t
i
,

O
H
F
a
y
e
t
t
e
v
i
l
l
e
,

N
C
A
i
k
e
n
,

S
C
A
r
l
i
n
g
t
o
n
,

T
X
G
o
l
d
e
n
,

C
O
G
r
i
f
f
n
,

G
A
S
p
o
k
a
n
e
,

W
A
S
i
l
v
e
r

S
p
r
i
n
g
,

M
D
M
i
a
m
i
-
D
a
d
e

C
o
.

F
L
L
a
w
r
e
n
c
e
,

K
S
R
a
l
e
i
g
h
,

N
C
S
u
m
m
e
r
v
i
l
l
e
,

S
C
P
r
o
v
o
,

U
T
C
e
d
a
r

R
a
p
i
d
s
,

I
A
D
u
r
h
a
m
,

N
C
USD/posesja/miesic
W tabelach 59 przedstawiono przykady sub-
wencjonowania w zakresie ochrony wd, realizowa-
nego w ramach rozpisanych na 2014 r. programw.
Maj one na celu mobilizowanie mieszkacw,
przedsibiorcw i jednostek samorzdowych do
wykonywania urzdze sucych zwikszaniu re-
tencji wodnej w miastach oraz na wiksza skal, do
ochrony przeciwpowodziowej. Programy wspomaga-
jce zagospodarowanie wd opadowych w polskich
miastach to wci nowo, ale i rzadko. Pierw-
sze programy tego typu weszy w ycie na drodze
uchway Rady Miast w 2011 r. Dzi takie programy
oferuj: Sopot, Krakw, Gdask oraz Warszawa.
Pomimo moliwoci fnansowych, jakie stwa-
rzaj programy majce na celu popraw gospodarki
wodami opadowymi na terenach zurbanizowanych,
zainteresowanie wykorzystaniem tych rodkw jest
wci bardzo mae. Wynika to w gwnej mierze
z niedostatecznego promowania informacji na te-
mat realizowanych projektw wrd mieszkacw,
inwestorw oraz decydentw. Inn przyczyn s
obwarowania pewnymi ograniczeniami niekt-
rych z dotacji. I tak np. w Gdasku o dotacj mog
ubiega si tylko ci inwestorzy, ktrych dotyczy
problem ze spywem, np. kiedy zalewana jest ich
nieruchomo spywami wody z ssiedniej pose-
sji lub z drogi. Natomiast wsparcie fnansowe nie
zostanie udzielone mieszkacom, ktrzy chcieliby
uregulowa gospodark wodami deszczowymi na
swojej dziace. Nie dostan oni dotacji na budow
systemu do retencji lub infltracji wd opadowych,
ktre pozwalaj zagospodarowa wody opadowe
na miejscu, zamiast odprowadza je do kanalizacji.
Maa liczba zoonych dotychczas wnioskw o f-
nansowanie ze wspomnianych programw pokazuje,
e niezbdna jest kampania spoeczna, aby miesz-
kacy zrozumieli potrzeb stosowania systemw
zagospodarowujcych lokalnie wody opadowe oraz
wiedzieli, na jakiego typu inwestycje otrzymaj dof-
nansowanie. Przykadem, pokazujcym jak wany jest
dialog pomidzy mieszkacami a decydentami, in-
stytucjami naukowymi oraz administracj publiczn,
jest Bkitno-Zielona Sie w odzi. Jej idea powstaa
w 2008 r. w Europejskim Centrum Ekohydrolo-
gii pod auspicjami UNESCO (Wagner i in. 2013).
W jej ramach realizowano w 2010 r. projekt FP6
SWITCH Zrwnowaone gospodarowanie wod
za wod i cieki. Treci tych informacji zawieray
wyjanienia celowoci wprowadzenia opat za wody
opadowe, ich wysokoci i sposobu naliczania. Do-
datkowo materiay edukacyjne byy dostpne dla
zainteresowanych mieszkacw w przedsibior-
stwach wodocigowo-kanalizacyjnych oraz na stro-
nach internetowych poszczeglnych miast.
W wikszoci miast zagranicznych praktyko-
wane jest na szerok skal wsparcie fnansowe in-
westycji proekologicznych (Burszta-Adamiak 2009;
Doll i in. 1999). Przykadem takiego miasta moe
by Portland (Stany Zjednoczone), ktre wdraa
wiele projektw promujcych systemy funkcjonu-
jce zgodnie z zasadami zrwnowaonego rozwoju
oraz zachca mieszkacw i wadze lokalne do
ich stosowania na wiksz skal. Jednym z takich
przedsiwzi jest realizacja programu zazieleniania
dachw w Portland (Portlands Ecoroofs Program),
ktre nie tylko przyczyniaj si do ochrony rodo-
wiska, ale i przynosz oszczdnoci (szczegowy
opis w studium przypadku na kocu rozdziau).
Finansowe narzdzia motywacyjne
stosowane w Polsce
Subwencje s form wspomagania, ktra umoliwia
realizacj inwestycji speniajcych wymogi prawne
oraz dziaa edukacyjnych i organizacyjnych, ktre
maj na celu ochron rodowiska, w tym ochron
wd. S one udzielane na zasadach, ktre nie wyni-
kaj wprost z mechanizmu rynkowego, ale z wytycz-
nych polityki ekologicznej lub realizacji ustalonych
programw rzdowych. W Polsce subwencjonowa-
nie przedsiwzi opiera si gwnie na rodkach
przyznawanych przez fundusze ochrony rodowiska
i gospodarki wodnej (Rauba 2008). Finansowo za-
silane s wpywami z opat i kar zwizanych z wy-
korzystaniem rodowiska. W praktyce stosowane
s nastpujce formy subwencji:
dotacje i poyczki z funduszy ochrony rodo-
wiska i gospodarki wodnej;
kredyty z preferencyjnym oprocentowaniem
dla inwestycji zwizanych z ochron rodo-
wiska, np. udzielane przez Bank Ochrony
rodowiska;
dotacje budetowe.
Ewa Burszta-Adamiak
Tabela 5. Program motywujcy zastosowany w Krakowie
Teren inwestycji Miasto Krakw
Tytu programu Krakowski program maej retencji wd opadowych (2014)
Podstawa dofnansowania Uchwaa nr LXXX/1223/13 Rady Miasta Krakowa z dnia 28 sierpnia 2013 r.
Cel Zmniejszenie iloci wody odprowadzanej do kanalizacji deszczowej i odbiornikw;
zmniejszenie zuycia wody do nawadniania ogrodw i celw gospodarczobytowych
Benefcjenci Mieszkacy miasta: osoby fzyczne, wsplnoty mieszkaniowe, osoby
prawne, przedsibiorcy, jednostki sektora fnansw publicznych
bdce gminnymi lub powiatowymi osobami prawnymi
Przedmiot fnansowania Dotacja w wysokoci 50% (nie wicej ni 5 000 z) dla mieszkacw na
zainstalowanie systemw do gromadzenia i wykorzystania wd opadowych
(pokrycie kosztw zakupu i montau urzdze wchodzcych w skad systemu
deszczowego do gromadzenia i wykorzystywania wd deszczowych, a take
kosztw modernizacji istniejcej instalacji, w celu umoliwienia
podczenia ww. systemu do gromadzenia wody deszczowej)
rdo dofnansowania Budet miasta, wojewdzki i gminny Fundusz Ochrony rodowiska.
czna kwota przeznaczona na program wynosi 1 000 000 PLN
Uwagi Dotacja nie moe by wykorzystana na:
dokumentacj sporzdzan w ramach przygotowania zadania
(projekt budowlanowykonawczy montau instalacji),
zadania, ktrych realizacja nie gwarantuje trwaego efektu ekologicznego*.
rdo informacji <www.bip.krakow.pl>
* Efekt ekologiczny to objto zretencjonowanej wody deszczowej wyraonej w m
3
Tabela 6. Program motywujcy zastosowany w Gdasku
Teren inwestycji Miasto Gdask
Tytu programu Dotacja celowa na zadania zwizane z ochron rodowiska i gospodark wodn
Podstawa dofnansowania Uchwaa Nr XLVII/1051/13 Rady Miasta Gdaska z dnia 16 grudnia 2013 r.
Cel Zagospodarowanie wd opadowych poprzez ich retencjonowanie
i/lub odprowadzanie do gruntu, wd, kanalizacji deszczowej
Benefcjenci Osoby fzyczne, wsplnoty mieszkaniowe, osoby prawne, przedsibiorcy
Przedmiot fnansowania Wysoko dotacji ustala si wedug nastpujcych zasad:
jednorazowa dotacja w wysokoci 100% cznej wartoci
wydatkw (nie wicej ni 5000 z dla osb fzycznych);
jednorazowa dotacja w wysokoci 100% cznej wartoci wydatkw
(nie wicej ni 10 000 z dla wsplnot mieszkaniowych, grupy
wacicieli nieruchomoci, przedsibiorcw, osb prawnych,
spdzielni mieszkaniowych oraz innych podmiotw).
rdo dofnansowania Budet Miasta Gdaska, a take opaty i kary za korzystanie
ze rodowiska oraz usuwanie drzew i krzeww
Uwagi Dotacja przekazywana jest w formie zwrotu udokumentowanych wydatkw,
zwizanych z realizacj zadania po jego zakoczeniu. Dotacja nie dotyczy
infrastruktury technicznej zagospodarowania wd opadowych, wykonanej
w ramach inwestycji drogowej, mieszkaniowej, usugowej, przemysowej
rdo informacji <www.gdansk.pl>
w miecie przyszoci. Stworzono m.in. sekwen-
cyjny system sedymentacyjno-biofltracyjny rzeki
Sokowki dla doczyszczania wd opadowych. Do
poprawy jakoci wody wykorzystywane s procesy
sedymentacji oraz wychwytywania zanieczyszcze
rozpuszczonych. Zastosowano take szereg innowa-
Tabela 7. Program motywujcy zastosowany w Warszawie
Teren inwestycji Wojewdztwo mazowieckie
Tytu programu Budowa, przebudowa i remont urzdze sucych zwikszaniu retencji wodnej
jako sposobu zmniejszenia zagroe obszarw zurbanizowanych przed powodzi
Podstawa dofnansowania Program ogoszony na rok 2014 przez Wojewdzki Fundusz
Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej
Cel
ochrona terenw przed powodzi i susz;
retencjonowanie wd w celu ograniczenia skutkw suszy hydrologicznej;
retencjonowanie wd powierzchniowych w celu zmniejszenia fali powodziowej;
ochrona przed nadmiernym obnianiem si poziomu wd gruntowych;
zwikszanie zasobw wodnych na terenach rolnych i lenych.
Benefcjenci
jednostki samorzdu terytorialnego i jednostki podlege;
Lasy Pastwowe;
Kampinoski Park Narodowy;
parki krajobrazowe;
jednostki organizacyjne utworzone przez w/w podmioty.
Forma dofnansowania
poyczka oraz dotacja;
do 100% kosztw kwalifkowanych zadania;
limit dofnansowania w formie dotacji wynosi do 50% kosztw
kwalifkowanych zadania, pod warunkiem zacignicia poyczki
stanowicej przynajmniej 50% kosztw kwalifkowanych zadania.
rdo dofnansowania Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej
Uwagi
warunkiem uzyskania dofnansowania w formie dotacji jest zacignicie poyczki;
realizacja zadania musi odby si na terenie wojewdztwa mazowieckiego;
dofnansowaniu podlega budowa, odbudowa i modernizacja zbiornikw
wodnych, cznie z towarzyszcymi budowlami hydrotechnicznymi.
rdo informacji <www.wfosigw.pl/strefabenefcjenta/programy2014>
cyjnych technologii, m.in. w zakresie ksztatowania
struktury rolinnoci i zastosowania biodegrado-
walnych geowknin (Wagner i Zalewski 2013).
Koncepcja Bkitno-Zielonej Sieci zostaa ofcjal-
nie przyjta przez Urzd Miasta odzi jako cz
Strategii Zintegrowanego Rozwoju odzi 2020+.
Ewa Burszta-Adamiak
Podsumowanie
W ramach obecnie funkcjonujcego krajowego sys-
temu fnansowania zada, zwizanych z gospoda-
rowaniem wodami opadowymi, istnieje moliwo
uruchomienia rodkw na inwestycje proekolo-
giczne. Cz z tych rodkw pochodzi od przed-
sibiorstw wodocigowo-kanalizacyjnych (opaty
za korzystanie ze rodowiska oraz administracyjne
kary pienine), a cz z preferencyjnych poy-
czek oraz dotacji udzielanych z budetu pastwa lub
funduszy ochrony rodowiska. Stosunkowo nowym
narzdziem fnansowania gospodarki wodno-cie-
kowej s opaty za wody opadowe i roztopowe.
W Polsce, do chwili obecnej, tylko niewielka
cz przedsibiorstw wodocigowo-kanalizacyj-
nych zdecydowaa si na pobieranie tego typu
opat. Wynika to z niepewnoci w zakresie pod-
stawy prawnej, trudnoci z ewidencjonowaniem
sieci i powierzchni spywu, z potrzeby okrele-
nia sprawiedliwego podziau na taryfowe grupy
odbiorcw oraz z postawy spoeczestwa, ktre
wci nie moe si pogodzi z ponoszeniem
dodatkowych wydatkw. Ostatnia z przyczyn
pokazuje, jak wane s kampanie informacyjne,
prowadzone z sukcesem w innych krajach. Na-
leaoby je uwzgldni ju na etapie wdraania
opat za wody opadowe i roztopowe odprowadzane
sieci kanalizacyjn. Kampania edukacyjna po-
winna uwiadamia zarwno potrzeby pobierania
tego typu opat, jak i wyjania moliwoci ich
obnienia lub wyeliminowania poprzez zagospo-
darowywanie wd opadowych w zrwnowaony
i przemylany sposb.
Studium przypadku:
Program zazieleniania dachw w Portland
Portland, miasto w Stanach Zjednoczonych, jest
uznanym liderem w zrwnowaonym gospodaro-
waniu wodami opadowymi. Od wczesnych lat 90.
XX w. Biuro Usug rodowiskowych (Portlands
Bureau of Environmental Services), wydzielona jed-
nostka urzdu miasta, realizuje wiele projektw. Ich
celem jest edukacja spoeczestwa, promocja i wdra-
anie rozwiza uwzgldniajcych lokaln infltracj
oraz retencj w zagospodarowaniu wd opadowych
oraz wsparcie techniczne i fnansowe inwestycji.
Realizacja tych zaoe przynosi wymierne korzyci
miastu i jego mieszkacom. S to m.in.: odcienie
systemw kanalizacyjnych, poprawa jakoci wd
w odbiornikach, poprawa mikroklimatu oraz wzrost
walorw estetycznych najbliszego otoczenia. Jed-
nym z programw realizowanych w ramach zrw-
nowaonego zarzdzania wodami opadowymi jest
Program zazieleniania dachw w Portland.
W Portland spada rocznie ponad 800 mm desz-
czu, co daje okoo 38 mln m
3
wody opadowej, ktr
trzeba zagospodarowa. Wysoki stopie uszczel-
nienia gruntw, bdcy efektem postpujcego
procesu urbanizacji (same dachy stanowi 40%
powierzchni uszczelnionej w miecie), nie sprzyja
naturalnej retencji i infltracji wd opadowych. Skut-
kuje to ich szybkim odprowadzeniem do systemw
kanalizacyjnych (Liptan i Strecker 2003). Dodat-
kowo spyw wd opadowych po powierzchniach
nieprzepuszczalnych przenosi zanieczyszczenia do
rzek, przyczyniajc si do pogorszenia jakoci wd
w odbiornikach. Dlatego podjto dziaania majce
na celu ograniczenie iloci wd opadowych wprowa-
dzanych do systemw kanalizacyjnych, ograniczenie
czstotliwoci wczania si przeleww burzowych
oraz utrzymanie w dobrym stanie odbiornikw
kocowych. Jednym z rozwiza, pozwalajcych
na redukowanie odpywu powierzchniowego s
zielone dachy, zwane take ekodachami
5
. Celem
programu jest ich promocja (poniewa zagospoda-
rowuj one wody opadowe w sposb zrwnowaony)
oraz zachcanie mieszkacw do wykonywania tego
typu konstrukcji na dachach budynkw prywatnych
i publicznych.
Promowanie stosowania zielonych dachw od-
bywa si za pomoc wsparcia fnansowego oraz edu-
kacji spoeczestwa. Zachty fnansowe obejmuj
zniki w opatach za wody opadowe (mieszkaniec,
ktry wykona ekodach na budynku, ktrego jest
wacicielem, paci o 35% niszy rachunek za wody
opadowe), dopaty do kadego m
2
powierzchni za-
zielenionej w centrum miasta (2,5USD/m
2
) oraz
bezzwrotne granty (do 50USD) za kady m
2
zie-
lonego dachu wykonanego na prywatnym lub pu-
blicznym budynku.
Miasto dodatkowo zaproponowao deweloperom
moliwo zabudowy terenu lub wykonywania bu-
dynkw o wikszej liczbie kondygnacji w zamian za
spenienie okrelonych wymaga dotyczcych zazie-
lenienia powierzchni dachu, tzw. Ecoroof Floor Area
Ratio Bonus (Chomowicz 2012). I tak w przypadku
zazielenienia dachw w 1030%, deweloperzy otrzy-
muj zgod na zajcie dodatkowego 1 m
2
za kady
1 m
2
wykonanego zielonego dachu (stosunek 1:1).
Przy zazielenieniu powierzchni w 3060%, stosunek
ten wynosi 2:1, a powyej 60% 3:1. Z moliwoci
tej korzystali gwnie inwestorzy realizujcy due
inwestycje, takie jak hale przemysowe, budynki
usugowe oraz wielorodzinne.
Wsparcie edukacyjne polega na szerokim rozpo-
wszechnianiu informacji na temat zielonych dachw
i korzyci pyncych ze stosowania systemw zago-
spodarowujcych wody opadowe lokalnie. Informacje
te przekazywane s na ofcjalnej stronie internetowej,
w czasie organizowanych warsztatw, pokazw pu-
blicznych oraz konferencji. Od 2004 r. miasto jest
ofcjalnym sponsorem konferencji dotyczcej zazie-
leniania dachw (Greening Rooftop Conference),
organizowanej w Portland. Mieszkacy mog liczy
5
W Portland zielone dachy nazywane s ekodachami w celu zwrcenia uwagi na fakt, e ze wzgldu na rny dobr rolinnoci
i okresowo moliw gorsz ich kondycj, np. w okresach suszy, dachy nie zawsze maj kolor zielony. Przedrostek eko- ma take na
celu podkrelenie walorw ekonomicznych dachw zielonych.
Ewa Burszta-Adamiak
opadw deszczu na terenie miasta. Zielone dachy
obniyy te temperatur spyww, w porwnaniu
z wodami opadowymi odpywajcymi z tradycyj-
nych pokry dachowych w czasie gorcych dni.
Miao to pozytywny wpyw na kondycj odbior-
nikw naturalnych, take na yjce w nich ryby
i inne ywe istoty.
Korzystajc z dowiadcze Portland inne
miasta, m.in. New York, Chicago i Los Angeles,
wprowadzaj sukcesywnie podobne programy ro-
dowiskowe. Patrzc na ich dokonania, take kraje
europejskie, w tym Polska, coraz czciej bior pod
uwag zastosowanie zrwnowaonych systemw
w gospodarowaniu wod opadow w miastach. Klu-
czem do sukcesu miasta Portland byo niewtpliwie:
zintegrowanie, w niewielkich odstpach cza-
sowych, kilku programw promujcych zrw-
nowaone zagospodarowanie wd opadowych,
dziki czemu zaoone efekty byy widoczne
stosunkowo szybko;
due zaangaowanie wadz lokalnych w reali-
zacj celw programu oraz szeroko stosowane
konsultacje spoeczne, majce na celu wskazy-
wanie preferencji mieszkacw;
ze strony specjalistw take na wsparcie techniczne
podczas zakadania zielonych dachw.
Na realizacj programu w cigu 5 lat (2008
2013) przeznaczono 6 mln USD. Do gwnych
osigni mona zaliczy:
wybudowanie w latach 20082013 ponad
400 zielonych dachw o cznej powierzchni
174tys.m
2
(rysunek 2);
wzrost wiadomoci spoeczestwa na temat
racjonalnego gospodarowania wod opadow
w miecie, co przeoyo si na wzrost zain-
teresowania ekodachami na terenie Portland,
zarwno inwestorw indywidualnych jak in-
stytucjonalnych;
odcienie systemw kanalizacyjnych poprzez
zatrzymanie ok. 113 tys. m
3
wd opadowych
rocznie na zielonych dachach.
Wyniki bada, prowadzonych w ramach moni-
toringu na zrealizowanych zielonych dachach wyka-
zay, e tego typu konstrukcje pozwoliy na retencj
wd opadowych rednio w skali roku o 60%. Zielone
dachy redukoway take szczytow fal odpywu
rednio o 90%. Pozwolio to na zmniejszenie czsto-
ci wystpowania podtopie w czasie intensywnych
Rys historyczny programu
1996 wybudowano pierwszy zielony dach w Portland na dachu prywatnego garau;
1999 zielone dachy uznano ofcjalnie za zrwnowaone systemy odwadniajce miasto;
2001 wprowadzano wsparcie fnansowe dla wykonywanych zielonych dachw w centrum miasta;
2005 uchwalono ustaw nakazujc, aby wszystkie dachy budynkw, ktrych wacicielem jest miasto,
byy pokryte zielonymi dachami w co najmniej 70%;
2006 wprowadzono znik w wysokoci opat za wody opadowe dla osb, ktre wykonay zielone dachy;
2008 rozpoczto inicjatyw o nazwie szare na zielone, obejmujc program grantw na realizacj
ekodachw.
Rysunek 2. Przykady ekodachw zrealizowanych w Portland
F
o
t
.

<
w
w
w
.
p
o
r
t
l
a
n
d
o
n
l
i
n
e
.
c
o
m
/
b
e
s
/
e
c
o
r
o
o
f
>
koordynowanie projektem przez specjalistw
z wielu bran, m.in. inynierw, projektantw,
planistw, specjalistw z ochrony rodowiska,
architektw krajobrazu, ktrych wymiana po-
gldw pozwalaa na wybranie najlepszych
rozwiza dla danej lokalizacji;
szeroko rozwinita kampania informacyjna
oraz na bieco aktualizowana ofcjalna strona
internetowa programu <www.portlandonline.
com/bes/ecoroof>, zawierajca informacje na
temat przepisw prawnych, sympozjw, danych
technicznych, wykazy specjalistw a take po-
radniki na temat budowy, doboru materiaw,
kosztw zwizanych z zielonymi dachami itp.;
wdraane systemy byy obejmowane monito-
ringiem i badaniami, ktrych wyniki pozwalay
na ocen poprawnoci ich wykonania i efek-
tywnoci dziaania;
wdraanie systemw rozpoczynano od realiza-
cji pilotowych projektw. Dziki temu, wykryte
w nich nieprawidowoci mogy by skorygo-
wane w projektach zrwnowaonych systemw
wykonywanych na wiksz skal.
Literatura
Burszta-Adamiak, E., 2009. Opaty za wody opadowe
dowiadczenia polskie i zagraniczne. Gaz, Woda
i Technika Sanitarna, 3, s. 1518.
Burszta-Adamiak, E., 2010. Narzdzia motywacyjne dla
poprawy gospodarki wodami opadowymi. Przegld
Komunalny, 4(223), s. 7981.
Burszta-Adamiak, E., 2011. Wody opadowe edukacja
i motywacja spoeczestwa. Wodocigi i Kanalizacja,
5(87), s. 8488.
Burszta-Adamiak, E, Suligowski, Z., 2012. Funkcjonowanie
przedsibiorstw kanalizacyjnych w Polsce. W: Bolt,
A., Burszta-Adamiak, E., Gudelis-Taraszkiwicz,
K., Suligowski, Z., Tuszyska, A., red. Kanalizacja.
Projektowanie, wykonanie, eksploatacja, Warszawa:
Wydawnictwo Seidel-Przywecki, s. 27138.
Chomowicz, A., 2012. Ecoroofs in Portland. W: Proceedings
of 49
th
International Making Cities Livable Conference. True
Urbanism: Planning Healthy Communities for All & exhibit
on Successful Designs for Healthy Inclusive Communities.
Portland.
Doll, A., Scodari, P.F., Lindsey, G., 1999. Credit as economic
for on-site stormwater management issues and examples.
W: Proceedings of the U.S. Environmental Protection Agency
National Conference on Retroft Opportunities for Water
Resource Protection in Urban Environments, Chicago,
s.13117.
Edel, R., 2008. Opaty za wody opadowe w Niemczech.
W: omotowski, J., red., Problemy zagospodarowania wd
opadowych, Wrocaw: Wydawnictwo Seidel-Przywecki,
s.103113.
Liptan, T., Strecker, E., 2003. Ecoroofs (greenroofs) a more
sustainable infrastructure, W: Proceedings of National
Conference on Urban Storm Water: Enhancing programs at
the local level, Chicago, Cincinnati: U.S. EPA, s. 198214.
Rauba, E., 2008. Instrumenty ekonomiczne ochrony wd.
W: Cygler, M., Miaszewski, R., red., Materiay do
studiowania ekonomiki zaopatrzenia w wod i ochrony
wd, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko,
s.168181.
UD/WRA (University of Delaware, Water Resources
Agency), 2009. Stormwater Utility Feasibility Report.
Stormwater is drinking water in Newark, Newark,
Delaware: City of Newark.
Taylor, A., Curnow, R., Fletcher, T., Lewis, J., 2007.
Education campaigns to reduce stormwater pollution
in commercial areas: Do they work? Journal of
Environmental Management, 84, s.323335.
Wagner, I., Zalewski, M., 2013. Bkitno-Zielona Sie
poprawa jakoci ycia w miastach w obliczu zmian
klimatu. Panorama, 4, s. 912.
Ziemski, K.M., Bujny, J., 2013. Kontrowersyjne opaty za
deszcz i nieg. Przegld Komunalny, 12, s. 6870.
Ewa Burszta-Adamiak
Jak bezpiecznie
zatrzyma wod
opadow w miecie?
Narzdzia techniczne
Iwona Wagner
Uniwersytet dzki
Kinga Krauze
Obszar przemysowy Dahlwitz-Hoppegarten, lecy na
wschd od Berlina, przed 1990 rokiem mia powierzchni
40 ha. Przy maksymalnych opadach odpywao z niego do
strumienia Wernergraben 360 litrw wody na sekund. Po
roku 1990 teren mia zosta rozbudowany o kolejnych 120ha.
Wedug pozwolenia, cakowity odpyw z rozbudowanego
terenu mg wynie tylko 400 l/s. Tak wic poczony obszar,
czterokrotnie wikszy od pierwotnego, mg odprowadza
zaledwie ok. 10% wicej wody. Cel ten udao si osign,
dziki zastosowaniu najlepszych praktyk w zagospodarowaniu
wd opadowych. Dodatkowo poprawia si jako wody
w rzece, teren przemysowy zyska na estetyce, a koszty
zagospodarowania wd opadowych byy o 25% nisze ni
w systemie konwencjonalnym. Przez ostatnich 1520 lat,
zagospodarowanie wd opadowych w miejscu ich wystpienia
stao si standardow procedur w miejskich zlewniach
w Niemczech.
Sowa kluczowe: bkitna i zielona infrastruktura,
zagospodarowanie wd opadowych, infltracja, retencja
Jak bezpiecznie zatrzyma wod opadow w miecie? Narzdzia techniczne
Wprowadzenie: zagospodarowanie
wd opadowych w miejscu ich
wystpienia
Nowy sposb mylenia
Opad jest podstawowym rdem wody w miecie
i pocztkiem wielu pozytywnych procesw w jego
przestrzeni. Oczyszcza powietrze, agodzi mikrokli-
mat, poprawia warunki ycia mieszkacw. Dziki
niemu, w silnie zmienionym rodowisku miasta,
moe funkcjonowa ziele i mae ekosystemy
wodne, ksztatujce zdrowe rodowisko ycia dla
ludzi. Dobrze zaplanowane tereny zieleni zapobie-
gaj z kolei powodziom i miejskiej suszy, stanowic
przestrze dla bezpiecznego gromadzenia wody
opadowej (Wagner i in. 2013).
Zarzdzanie wodami opadowymi jest jednocze-
nie jednym z podstawowych wyzwa dla wikszo-
ci wspczesnych miast, ktrych zabudowa stale
si zagszcza. W konsekwencji mieszkacy zostaj
pozbawieni terenw biologicznie czynnych zie-
leni i wody. Nadmiar wody, na powierzchni szczelnie
pokrytej szar infrastruktur (ulice, chodniki, par-
kingi, budynki, place miejskie, utwardzona i zdegra-
dowana gleba), nie moe wsika. Podczas deszczu
lub roztopw woda pynie po powierzchni gruntu,
powodujc paraliujce miasto podtopienia i powo-
dzie. W tradycyjnej gospodarce
wodnej, zapobiega im miay sys-
temy kanalizacji oglnospawnej
i deszczowej. Jednak w praktyce
czsto potguj one problem.
Podczas intensywnych opadw
woda deszczowa nie nada od-
pywa przecionymi kolekto-
rami deszczowymi i podtapia ulice. Moe te tworzy
cofki, wybijajc w innych czciach miasta. Jednak,
nawet jeli wod uda si skutecznie odprowadzi
z miasta, pojawiaj si negatywne efekty, w postaci
suszy miejskiej. Dochodzi do obniania poziomu
wd powierzchniowych i gruntowych, nasilania
efektu miejskiej wyspy ciepa, pogarszania si funk-
cjonowania terenw zieleni i warunkw ycia ludzi
(por. rozdzia o zwizkach wody i zdrowia ludzkiego:
Kupry-Lipiska i in. w tym tomie).
Alternatyw dla gospodarki tradycyjnej jest
zintegrowane zarzdzanie wodami opadowymi
(deszczowymi i roztopowymi), oparte o techniki
zagospodarowania opadu w miejscu jego wystpie-
nia. Celem nie jest tu jak najszybsze odprowadze-
nie wody z miasta, lecz jej zatrzymanie (retencja)
w miejscu, na ktre spada lub jego najbliszej
okolicy. Woda jest nastpnie stopniowo uwalniana
w okresie pogody suchej (lub po przejciu zagro-
enia powodziowego), przede wszystkim poprzez
parowanie i infltracj, a w mniejszym stopniu przez
odpyw powierzchniowy i do systemw kanalizacji.
Potrzebna jest tu wic zmiana sposobu mylenia
o miecie. Od przekonania o koniecznoci jego od-
wadniania (woda jako zagroenie), w kierunku zro-
zumienia korzyci wynikajcych z kontrolowanego
nawadniania miasta (woda jako zasb element
niezbdny dla ksztatowania wysokiej jakoci ycia).
Koncepcje i rozwizania stosowane
na wiecie
Do wiatowej czowki, jeeli chodzi o wiedz tech-
niczn, wdraanie, formuowanie wytycznych, na-
rzdzi prawnych, organizacyjnych i ekonomicznych
dla zagospodarowania wd opadowych w miejscu
ich wystpienia, nale Stany Zjednoczone, Ka-
nada, Australia i Nowa Zelan-
dia. Kraje te stosuj najlepsze
praktyki ju od 50 lat. Stany
one, znacznie wczeniej ni
Europa, w obliczu problemw
wywoywanych przez inten-
sywn urbanizacj, powodzie
i susze. W Europie najwiksze
dowiadczenie posiadaj Niemcy, kraje skandynaw-
skie, Wielka Brytania i Francja.
Nowe sposoby zagospodarowania wd opa-
dowych i roztopowych opisywane s przez rne
koncepcje (ramka) i rozwizania, ktre posiadaj
szereg cech wsplnych:
uznanie znaczenia wody jako podstawy spraw-
nie funkcjonujcego systemu przyrodniczego,
zapewniajcego szereg korzyci mieszkacom
miast (usugi ekosystemw);
Potrzebna jest zmiana sposobu my-
lenia z koniecznoci odwadniania
miasta (woda jako zagroenie) w kie-
runku zrozumienia korzyci wynika-
jcych z kontrolowanego zatrzymania
wody w miecie (woda jako zasb).
Iwona Wagner, Kinga Krauze
akceptacja obecnoci wody w miecie i za-
planowanie specjalnie przeznaczonej dla niej
przestrzeni;
stosowanie rozwiza technicznych (kon-
strukcyjnych), wspomagajcych rozproszon
infltracj i retencj wd opadowych w zlewni
miejskiej oraz ich doczyszczanie;
moliwo stosowania najlepszych praktyk
w zagospodarowaniu wd opadowych in-
dywidualnie lub w poczeniu z metodami
tradycyjnymi (kanalizacj oglnospawn lub
deszczow);
moliwo poczenia zagospodarowania wd
opadowych z architektur miejsk i krajobrazu
oraz z systemem przyrodniczym miasta.
Stosowanie najlepszych praktyk zapewnia szereg
korzyci, takich jak:
uniknicie lub zminimalizowanie powodzi
i suszy miejskiej i ich skutkw;
moliwo stworzenia zintegrowanego systemu
infrastrukturalnego (szara, zielona i bkitna
infrastruktura), ktry bdzie elastyczny wobec
zmiennych warunkw (klimatycznych, rozwoju
przestrzennego miasta, zmian demografcz-
nych i gospodarczych);
oczyszczanie wd opadowych i ograniczanie
przemieszczania si zanieczyszcze;
zmniejszenie presji na odbiorniki wd
ograniczanie iloci zanieczyszcze i stresu
hydraulicznego, powodowanego przez systemy
kanalizacji (zagospodarowanie opadu w mie-
sjcu jego wystapienia obnia przepyw mak-
symalny, zmniejsza gwatowno wezbrania,
wydua czas jego trwania, podwysza prze-
pyw minimalny i poziom wd gruntowych);
odcienie i lepsze funkcjonowanie kanaliza-
cji deszczowej i oglnospawnej w warunkach
ekstremalnych;
obnienie kosztw zarzdzania wodami opa-
dowymi i innych kosztw funkcjonowania
miasta (np. nawadnianie terenw zielonych,
obnienie opat za korzystanie ze rodowiska,
obnienie strat powodziowych);
zapewnianie korzyci spoecznych, wynika-
jcych z usug ekosystemw oraz wielofunk-
cyjnej przestrzeni (zastosowanie rozwiza
zrwnowaonych na okrelonym terenie po-
Koncepcje zagospodarowania wd deszczowych
i opadowych
Zabudowa o niskim oddziaywaniu na rodowi-
sko (Low Impact Development, LID). Koncepcja,
ktra powstaa w Stanach Zjednoczonych, polega
na takim planowaniu przestrzennym nowych
i rewitalizowanych terenw miejskich, ktre
uwzgldnia specyfk krajobrazu (np.uksztato
wanie, budow geologiczn, obecno ekosyste
mw wodnych i ldowych) jako ramy dla rozwoju
przestrzeni miejskiej. Takie podejcie ogranicza
negatywny wpyw zabudowy na funkcjonowa
nie nowo zagospodarowanej i ssiadujcych
przestrzeni oraz systemu przyrodniczego. Opad
wykorzystywany jest w miejscu jego wystpienia,
w oparciu o retencj krajobrazow, wspomagan
rozwizaniami technicznymi.
Planowanie miasta ukierunkowane na wod
(Water Sensitive Urban Design, WSUD). Jest to
opracowany w Australii system interdyscyplinar
nej wsppracy pomidzy specjalistami z zakresu
gospodarki wodnej, architektury, planowania prze
strzennego i ochrony rodowiska. Dotyczy wszyst
kich elementw miejskiego cyklu wodnego (opad,
zaopatrzenie w wod, odprowadzanie ciekw,
ekosystemy wodne) i czy ich funkcjonalno
z zasadami urbanistyki. Jego celem jest upodob
nienie miejskiego obiegu wody (zwaszcza wd
opadowych) do obiegu naturalnego. Por. przykad
Mordialloc Industrial Precinct wrd dobrych prak
tyk zamieszczonych na kocu poradnika.
System zrwnowaonego zagospodarowania
wd opadowych (Sustainable Urban Drainage
Systems, SUDS). Obejmuje rozwizania techniczne
odprowadzajce wody opadowe z miasta, ktre
s jednak bardziej przyjazne rodowisku ni
tradycyjne rozwizania inynierskie. Poczenie
wielu dziaa minimalizuje zanieczyszczenia i stres
hydrauliczny rzek i jezior. Koncepcja powstaa
w Wielkiej Brytanii. Por. przykad SUDS for Schools
Project wrd dobrych praktyk zamieszczonych na
kocu poradnika.
Najlepsze praktyki w zagospodarowaniu wd
opadowych (Best Management Practices, BMPs).
Obejmuj dziaania strukturalne, retencjonujce
opad i usuwajce zanieczyszczenia, oraz niestruk
turalne, ograniczajce odpyw powierzchniowy i po
wstawanie zanieczyszcze. Rozwizania techniczne,
proponowane przez BMPs, s elementem wszystkich
przedstawionych tu koncepcji, std czsto dla
opisania zrwnowaonego zagospodarowania
wd opadowych uywa si okrelenia najlepsze
praktyki lub BMPs.
i Breil 2013). Regulacja ekohydrologiczna wzmac-
nia i optymalizuje dziaanie zielonej i bkitnej
infrastruktury, co ma znaczn warto zwaszcza
w silnie zabudowanych terenach miejskich, gdzie
chcemy uzyska spodziewany efekt (np. wysok
retencj wody, wysok wydajno oczyszczania) na
niewielkim terenie. Przykadowo, dobr gatunkw
drzew o wyszym wspczynniku transpiracji
1
moe
efektywniej agodzi mikroklimat miasta. Dziaa-
nia ekohydrologiczne mog by czone z miejsk
infrastruktur (hydro)techniczn. Takie poczenie
umoliwia kontrolowanie parametrw hydrologicz-
nych, np. prdkoci i kierunku przepywu wody,
ktre pomog regulowa, midzy innymi, przebieg
procesu sedymentacji i tempo oczyszczania wody
lub wzmocni/ogranicz wzrost okrelonych gatun-
kw rolin w ekosystemach wodnych.
Proponowane metody regulacji przepywu
wody i materii (np. biogenw, czyli skadnikw
odywczych, oraz zanieczyszcze)
w krajobrazie miejskim wspoma-
gaj funkcje tradycyjnie penione
w miastach przez infrastruktur
szar (np. oczyszczanie wody
lub zapobieganie powodziom).
Z tej perspektywy ekosystemy
i ich usugi staj si wanymi na-
rzdziami w zarzdzaniu miastem. Dodatkow za-
let jest obnienie kosztw wdroenia, utrzymania
i funkcjonowania systemw miejskich, aktywnie
wykorzystujcych zielon i bkitn infrastruktur
(EPA 2007; por. te rozdzia o zintegrowanym
zarzdzaniu: Krauze i Wagner w tym tomie).
Dziaania strukturalne
Dziaania strukturalne w zakresie najlepszych
praktyk zagospodarowania wd opadowych obej-
muj rozwizania konstrukcyjne, wspomagajce
rozproszon infltracj i retencj wd opado-
wych w zlewni miejskiej oraz ich doczyszczanie.
W praktyce obejmuj budow urzdze oraz dzia-
ania inwestycyjne lub okooinwestycyjne, takie
jak: budowa, rozbudowa, przebudowa i adaptacja
zwala na jego wykorzystanie jako parku, terenu
rekreacji, edukacji, a nawet boiska czy placu
miejskiego. Zrenaturyzowana rzeka moe
mie nie tylko wiksz pojemno retencyjn,
ale sta si atrakcyjnym miejscem spdzania
wolnego czasu).
Zielona i bkitna infrastruktura,
ekohydrologia
Komisja Europejska (KE 2013) okrela zielon
infrastruktur jako strategicznie zaplanowan sie
obszarw przyrodniczych, zaprojektowan i zarz-
dzan w sposb majcy zapewni szerok gam
usug ekosystemw. Komisja wspomina rwnie
o bkitnej infrastrukturze, ktra dotyczy ekosys-
temw wodnych (rzek i ich dolin, jezior, sztucznych
zbiornikw lub terenw podmokych). Oba po-
czone systemy zielony i bkitny
s wanym narzdziem w natu-
ralnej retencji i oczyszczaniu wd
opadowych. Zielona infrastruktura
ma szczeglne znaczenie w krajo-
brazie miasta (ekosystemach l-
dowych), gdzie suy poprawie
warunkw krenia wody oraz
wsparciu funkcjonowania szarej infrastruktury,
w tym odcieniu kanalizacji deszczowej i ogl-
nospawnej.
Zielona i bkitna infrastruktura cile wsp-
pracuj ze sob: rolinno jest biologicznym
zbiornikiem wody, woda za jest niezbdna dla
wzrostu rolinnoci. Dostrzeenie takiej funkcjo-
nalnej spjnoci wpisuje si w zaoenia koncepcji
ekohydrologii (Zalewski 2011). Opiera si ona na
zrozumieniu wzajemnych zalenoci pomidzy
procesami hydrologicznymi (takimi jak: opad, in-
fltracja, odpyw, intercepcja, parowanie, przepyw
rzeczny, retencja wody) oraz ekologicznymi (ta-
kimi jak: biologiczne, fzyczne i chemiczne pro-
cesy obiegu materii, transpiracja, biodegradacja,
produkcja pierwotna, denitryfkacja). W praktyce
te zalenoci s wykorzystane do zarzdzania ro-
dowiskiem, w tym rodowiskiem miejskim (Wagner
1
Ilo wyparowanej wody, ktrej rolina potrzebuje do wyprodukowania okrelonej iloci biomasy.
Zielona i bkitna infrastruk-
tura cile wsppracuj ze so-
b: rolinno jest biologicz-
nym zbiornikiem wody, woda
za jest niezbdna dla wzrostu
zieleni miejskiej.
niach miejskich napotyka na wiele wyzwa. S
one, wraz z metodyk wymiarowania, szeroko
opisane w dostpnej na rynku polskim litera-
turze (np. Edel 2010; Geiger i Dreiseitl 1999;
Krlikowska i Krlikowski 2012). Opracowania
te zawieraj rwnie szczegowe opisy, wytyczne
techniczne i warunki doboru przedstawionych
poniej rozwiza strukturalnych.
W centrach miast mona stosowa takie roz-
wizania, jak zielone dachy lub urzdzenia do
retencji podziemnej. Zgromadzon wod mona
nastpnie wykorzystywa np. do podlewania zie-
leni lub zasilania fontann miejskich. Infiltracja
w obszarach cile zabudowanych napotyka na
og na przeszkody techniczne (fundamenty
budynkw, infrastruktura podziemna) i moe
by stosowana w szczeglnych obiektach (np.
stadiony lub parki). Poza cisym centrum miast,
a take na jego obrzeach, mona stosowa urz-
dzenia infiltracyjne, ktre cz-
sto s czone z powierzchniami
przepuszczalnymi, zieleni,
a nawet z wysokimi drzewami.
Maa retencja moe by sto-
sowana w parkach, czona
z zielecami miejskimi i ma
architektur. Znacznie wicej
moliwoci stwarzaj obszary
znajdujce si na obrzeach
miast. Tutaj mona swobodnie
stosowa infiltracj i reten-
cj powierzchniow, zarwno
w poczeniu z otwart przestrzeni publiczn
i obszarami rekreacji, jak i w przestrzeni pry-
watnej. W przypadku nowych inwestycji, zago-
spodarowanie opadu w miejscu jego wystpienia
pozwala zaoszczdzi na kosztach infrastruktury
kanalizacyjnej. Poprawia take jako i atrakcyj-
no tych obszarw. W praktyce, zagospodarowa-
nie wd opadowych pozostawia wiele przestrzeni
na wyobrani i kreatywno architektw i pla-
nistw oraz pozwala czy na wiele sposobw
proponowane rozwizania z elementami archi-
tektury i tkank miejsk. Najwaniejszym wa-
runkiem jest takie ich stosowanie, aby tworzona
przestrze bya bezpieczna dla wszystkich jej
uytkownikw.
infrastruktury szarej (np. zielone dachy, zmiana
proflu ulic, doprojektowanie zieleni lub po-
wierzchni przepuszczalnych).
Istnieje wiele klasyfkacji rozwiza struktu-
ralnych. W tym opracowaniu, posikujc si kla-
syfkacj zaproponowan przez projekt europejski
DayWater i wytyczne Agencji Ochrony rodo-
wiska Stanw Zjednoczonych, wyodrbnilimy:
powierzchnie przepuszczalne, pasy rolinnoci
buforowej oraz urzdzenia do infltracji i retencji
wd opadowych. Niektre opracowania oddzielnie
opisuj systemy ich podczyszczania, znajdujce si
tu przy dopywie do odbiornikw.
Dobr rozwiza i urzdze struktural-
nych jest podyktowany przede wszystkim ilo-
ci odpywajcej z danego terenu wody oraz
moliwoci jej retencjonowania. Zale one
od zagospodarowania i fizjografii zlewni i cha-
rakterystyki opadu. Zagospodarowanie zlewni
dotyczy przede wszystkim g-
stoci zabudowy danego terenu
i terenw przylegych, obec-
noci i usytuowania terenw
zieleni, przebiegu i obcienia
sieci kanalizacyjnej i obecnoci
infrastruktury podziemnej. Fi-
zjografia terenu to gwnie jego
nachylenie (decydujce o prd-
koci formowania si i wielko-
ci spywu powierzchniowego),
budowa geologiczna i warunki
gruntowe (okrelajce mo-
liwo naturalnej infiltracji), obecno ciekw
i stosunki wodne oraz oglne warunki klima-
tyczne. Charakterystyka opadu atmosferycz-
nego, stanowica podstaw dla wymiarowania
urzdze strukturalnych, w praktyce inynier-
skiej na og obejmuje intensywno i wysoko
opadu. Waciwe oszacowanie wielkoci opadu,
ktry trafi do urzdze retencjonujcych lub
infiltrujcych wod opadow, pozwala unikn
podtopienia terenu. Dla bezpieczestwa mona
zaprojektowa przelewy awaryjne, ktre w wy-
padku wystpienia takiego zagroenia pozwol
bezpiecznie odprowadzi nadmiar wody do ka-
nalizacji. Wymiarowanie kanalizacji i urzdze
strukturalnych w dobrych praktykach w zlew-
Zagospodarowanie wd opado-
wych pozostawia wiele przestrzeni
na wyobrani i kreatywno ar-
chitektw i planistw oraz pozwa-
la czy na wiele sposobw propo-
nowane rozwizania z elementa-
mi architektury i tkank miejsk.
Najwaniejszym warunkiem jest
takie ich stosowanie, aby tworzo-
na przestrze bya bezpieczna dla
wszystkich jej uytkownikw.
Poniej znajduj si przykady rozwiza zrw-
nowaonego zagospodarowania wd opadowych,
ktre najefektywniej przyczyniaj si do poprawy
mikroklimatu i systemu przyrodniczego miasta.
Powierzchnie przepuszczalne
Przepuszczalne chodniki, asfalt i kraty
trawnikowe
Najwicej problemw z niekontrolowanym spy-
wem powierzchniowym sprawiaj due i pozba-
wione rolinnoci powierzchnie, np. parkingi,
drogi, chodniki. Czsto nie da si wykorzysta
tu zielonej infrastruktury. Do ich konstrukcji
mona jednak stosowa materiay umoliwia-
jce infltracj wody, tj. przepuszczalne chodniki
i asfalt. Zastosowanie betonowych kratownic lub
wykonanych z tworzywa sztucznego aurowych
krat trawnikowych umoliwia dodatkowo wzrost
trawy w wolnych przestrzeniach (rysunek 1). Po-
wierzchnie przepuszczalne lokalizuje si na pod-
ou umoliwiajcym dalsze wsikanie wody, np.
na drenau zbudowanym z naturalnego materiau
(tucznia, piasku, wiru, kamieni) lub na skrzyn-
kach infltracyjnych.
Rysunek 1. Przepuszczalne powierzchnie schemat przedstawiajcy betonowe kratownice poronite traw
na drenau i woda przepywajca przez warstw przepuszczalnego podoa
F
o
t
.

C
h
e
s
a
p
e
a
k
e

S
t
o
r
m
w
a
t
e
r

N
e
t
w
o
r
k
Pasy rolinnoci buforowej
Zielone dachy i ciany
Zwikszanie powierzchni biologicznie czynnej,
polegajce na zachowaniu lub powikszaniu po-
wierzchni terenw zieleni (np. trawnikw, skwerw,
zielecw, zieleni przyulicznej i innych), jest wa-
nym dziaaniem dla odtworzenia cyklu wody w mie-
cie. W strategi t, zwaszcza na terenach silnie
zabudowanych, wpisuj si obsadzane rolinami, na
odpowiednio przygotowanych podoach, zielone
dachy i ciany (Kamierczak 2013). W zalenoci
od konstrukcji i intensywnoci deszczu, zielone da-
chy mog zatrzyma nawet cao spadajcego na
nie opadu. Inne korzyci to np. izolacja termiczna
budynkw, zwikszenie parowania, zwikszenie
terenu biologicznie czynnego i biornorodnoci,
wykorzystanie dachu jako dodatkowej przestrzeni
dla mieszkacw. Zielone ciany rwnie reguluj
temperatur, poprawiaj termoizolacj i estetyk
budynkw, a ich rolinno moe by zasilana wod
opadow.
Trawiaste pasy buforowe
W terenach o luniejszej zabudowie, zwaszcza
w ssiedztwie drg, dobrze sprawdzaj si trawiaste
pasy buforowe. S to lekko nachylone i poronite
traw powierzchnie, stymulujce powolny, poziomy
i boczny spyw wd opadowych z przylegych te-
renw (rysunek 2). Skuteczne usuwanie zawiesin
staych i zwizanych z nimi zanieczyszcze sprawia,
e pasy rolinnoci buforowej s czsto stosowane
jako obszary podczyszczajce i ochrona dla kolej-
nych rozwiza (np. niecek).
Urzdzenia do infiltracji wd
opadowych
Urzdzenia do infltracji wd opadowych stosuje
si w miejscach, w ktrych podoe charakteryzuje
si wystarczajc przepuszczalnoci, a zwiksze-
nie udziau powierzchni biologicznie czynnych lub
przepuszczalnych nie jest moliwe lub, mimo ich
zastosowania, istnieje potrzeba zagospodarowania
wikszej iloci wody. Woda dopywajca do takich
urzdze z zasady opuszcza je infltrujc do gruntu.
Inne sposoby odprowadzania wody (np. odpyw do
kanalizacji lub bezporednio do rzeki) peni funkcj
przeleww awaryjnych, wykorzystywanych w przy-
padku przepenienia.
Niecki chonne
Poronite rolinnoci obnienia terenu, o wysokim
wskaniku przenikania wody do gleby i maej prdko-
ci przepywu (<0,15 m/s), to niecki chonne. W ideal-
nych warunkach powinno je cechowa mae nachylenie
oraz przepuszczalne gleby. Infltracj mona wspomc
przez dodatkowe warstwy infltracyjne. Skuteczno
usuwania zanieczyszcze w nieckach chonnych jest
wysoka. Dlatego mona je stosowa jako urzdzenia
podczyszczajce wod, zanim zostanie ona skierowana
do innych obszarw zielonej i bkitnej infrastruktury.
Wprowadzenie progw pitrzcych zwiksza zdolno
retencji, sedymentacj i infltracj oraz obnia tempo
odpywu wody. Niecki chonne mog by lokalizowane
na terenach o rnym stopniu zabudowy (rysunek4).
Ich nieregularny ksztat i zrnicowana gboko
wspieraj rnorodn rolinno.
Wyproflowanie ulic i zielonej infrastruktury
Aby tereny zielone (i urzdzenia infltrujce)
mogy przechwytywa wod opadow z ulic
i chodnikw, musz by usytuowane poniej ci-
gw komunikacyjnych. Woda odpywa wwczas
swobodnie przez obnienie czci krawnika,
ktre stanowi najprostsz form odwodnienia
ulicy (rysunek 3).
Rysunek 3. Obnienie krawnika pozwala na odpyw wody z ulic i chodnikw. Na zdjciu woda
odpywajca z ulicy NE Siskiyou w Portland, Oregon, Stany Zjednoczone
Rysunek 2. Trawiaste pasy buforowe wzdu cigw komunikacyjnych schemat i przykad zastosowania
w poczeniu z nieck chonn i mostkiem dla przechodniw w Aiken, Stany Zjednoczone
F
o
t
.

C
l
e
m
s
o
n

U
n
i
v
e
r
s
i
t
y
F
o
t
.

K
e
v
i
n

R
o
b
e
r
t

P
e
r
r
y
,

C
i
t
y

o
f

P
o
r
t
l
a
n
d
Zbiorniki chonne
Rozwizanie o podobnej charakterystyce i dziaaniu
jak niecka chonna, lecz wiksze, gbsze i stosowane
do odwadniania wikszych powierzchni (powyej
1 ha), to zbiornik chonny (rysunek 5). Stosuje si
je na obszarach o rnym stopniu zabudowy i przy
odwadnianiu drg, przede wszystkim autostrad. Jeeli
pozwala na to jako doprowadzonych do nich wd,
mog peni dodatkowe funkcje krajobrazowe i re-
kreacyjne. W zlewniach o znacznym udziale zawiesin,
poddanie dopywajcej wody wstpnej sedymentacji
zapobiega kolmatacji ich dna w czasie eksploatacji.
Rysunek 4. Niecka chonna na terenie otwartym (schemat) i silnie zabudowanym (zdjcie), ktra poza funkcj
retencyjn stanowi gwny element architektury krajobrazu na osiedlu w Portland
Rysunek 5. Zbiornik chonny wykorzystywany w czasie pogody suchej jako teren rekreacyjny (schemat)
i odbierajcy wod z terenu ulic i parkingu
F
o
t
.

<
g
r
e
e
n
w
o
r
k
s
p
c
.
c
o
m
>
F
o
t
.

<
w
w
w
.
s
u
d
s
w
a
l
e
s
.
c
o
m
>
Studnie chonne
Na szczelnie zabudowanych terenach, gdzie nie
ma moliwoci zatrzymania wody na powierzchni,
mona j infltrowa podpowierzchniowo. Na
rynku jest wiele dostpnych, gotowych pro-
duktw z tworzyw sztucznych do podziemnej
retencji i infltracji. Alternatyw dla nich jest
tzw. studnia chonna, ktra moe by wykonana
mniejszym nakadem kosztw (rysunek 6). Jest to
wypeniona materiaem infltracyjnym i przykryta
gleb, kamieniami lub innym pokryciem stud-
nia, odbierajca wody z okolicznych powierzchni
uszczelnionych. Moe zajmowa powierzchni
dziesitek metrw kwadratowych, jednake naj-
czciej jest ona niewielka (<4m
2
), a jej gboko
nie przekracza 2 m. Wyoenie dna studni geo-
wknin oddziela przyleg gleb od materiau
wypeniajcego i zapobiega osuwaniu si gleby.
Infltracja nastpuje przez dno lub dno i boki
studni.
Rowy chonne i rowy trawiaste
Liniowym urzdzeniem infltracyjnym (budowa-
nym np. wzdu drogi) jest rw chonny, czasem
zwany rigol (rysunek 7). Wypenia go, jak i stud-
ni chonn, materia infltracyjny. Pokryty jest ka-
mieniami, lun kostk lub poronity rolinnoci.
Woda opadowa przescza si do gleby lub perfo-
rowanej rury, a jej nadmiar moe by kierowany do
tradycyjnego przelewu. Czsto stosowan alterna-
tyw dla tradycyjnego betonowego rowu odwadnia-
jcego jest rw trawiasty trjktny w przekroju
rw o agodnych stokach (zwykle nachylenie 1:3
od strony drogi, 1:31:5 od strony zewntrznej),
w ktrym gromadzona woda opadowa jest cz-
ciowo infltrowana, a czciowo powierzchniowo
odprowadzana dalej (rysunek 8).
Rysunek 6. Przekrj przez studni chonn (Burszta-Adamiak, 2011) i studnia chonna w przydomowym
ogrodzie w Bellis, Wynnum Queensland w Australii.
F
o
t
.

J
.

C
o
l
e
b
y
-
W
i
l
l
i
a
m
s

F
o
t
.

<
w
w
w
.
c
s
c
.
t
e
m
p
l
e
.
e
d
u
>
Rysunek 7. Przekrj przez rw infltracyjny (schemat) i rw infltracyjny koo szpitala Einstein w East
Norriton, w Pensylwanii, w Stanach aZjednoczonych
Rysunek 8. Rw trawiasty wzdu torw tramwajowych w centrum miasta, Fryburg, Niemcy
F
o
t
.

<
e
x
p
o
2
0
1
0
.
f
r
e
i
b
u
r
g
.
d
e
>
Urzdzenia do powierzchniowej
retencji wd opadowych
Urzdzenia do retencji to systemy czasowo lub stale
wypenione wod, przetrzymujce nadmiar odpywu
ze zlewni miejskich. Cz wody moe ulega infl-
tracji i parowaniu, ale wikszo odpywa powierzch-
niowo lub systemami rur podziemnych do odbiornika.
Suche zbiorniki
Suche zbiorniki s wypenione wod tylko w okresie
gwatownych opadw. Woda, spywajca z drg (na
og autostrad) lub obszarw o gstej zabudowie,
jest retencjonowana do momentu, kiedy minie za-
groenie powodziowe, a nastpnie odprowadzana do
odbiornika ekosystemu wodnego lub kanalizacji.
Wielko, pojemno i charakter tych zbiornikw s
rne najbardziej wartociowe z punktu widzenia
usug ekosystemw s te, ktre maj pnaturalny
charakter i cz elementy bkitnej i zielonej in-
frastruktury. Tereny, ktre powstaj w ten sposb,
oferuj (poza pojemnoci retencyjn) atrakcyjne
i otwarte przestrzenie publiczne w okresach bez-
deszczowych. Su wwczas jako tereny zieleni do
rekreacji i sportu np. stadion w Liourat Vitrolles
we Francji. Mog by rwnie czone z architektur
miejsk. Ciekawym i odwanym przykadem jest
plac wodny Benthemplein w Rotterdamie (rysu-
nek 10). Jest on z powodzeniem wykorzystywany
w czasie pogody suchej jako atrakcyjna przestrze
publiczna, a w czasie opadu moe pomieci pra-
wie 2 miliony litrw wody. Od czasu zbudowania
w 2013 roku, jego maksymalna pojemno nie bya
jeszcze wykorzystana.
Zadrzewione muldy i rigole
Rozwizaniem, integrujcym retencj podziemn
z wysok zieleni (np. przyuliczn), s zadrzewione
muldy lub rigole. W obszarach silnie zabudowanych
drzewa mog rwnie pobiera i odparowywa wod
bezporednio ze specjalnie do tego celu dostosowa-
nych systemw retencji podziemnej. W kadym
z tych przypadkw, pas zadrzewie jest poczony
spjnym podziemnym systemem retencyjnym, in-
fltracyjnym lub retencyjno-infltracyjnym, umoli-
wiajcym przepyw zgromadzonej wody pomidzy
rolinami (rysunek 9). W razie intensywnych opa-
dw, nadmiar deszczwki moe by przechwytywany
przez tradycyjne systemy kanalizacji.
Rysunek 9. Przykad zieleni przyulicznej poczonej z systemem infltracyjnym, kaskada rolinnoci zasilana
wod z dachw, Maynard Avenue Green Street, Seattle, Waszyngton, Stany Zjednoczone
F
o
t
.

S
v
R

D
e
s
i
g
n

C
o
m
p
a
n
y
Suche zbiorniki ze staym przepywem
Odmian suchych zbiornikw s suche zbiorniki ze
stref staego przepywu (rysunek 11), czsto lokali-
zowane na ciekach. Skadaj si z rozleglejszego, su-
chego, grnego poziomu, ktry jest zatapiany tylko
w przypadku wystpienia intensywnego opadu, oraz
z koryta, w ktrym przez cay czas znajduje si woda
lub pytkie mokrado (0,20,5m), stanowice ele-
ment estetyczny oraz ostoj biornorodnoci. Wy-
dajno usuwania staych zawiesin i metali cikich
jest w ich przypadku wysoka porwnywalna ze
zbiornikami retencyjnymi i oczyszczalniami hy-
drobotanicznymi i wzrasta, wraz z wydueniem
czasu retencji.
F
o
t
.

D
e

U
r
b
a
n
i
s
t
e
n
Rysunek 10. Suchy zbiornik plac wodny Benthemplein w Rotterdamie w Holandii: zdjcie w czasie pogody
suchej i wizualizacja w czasie pogody mokrej
F
o
t
.

C
e
n
t
e
r

f
o
r

W
a
t
e
r
s
h
e
d

P
r
o
t
e
c
t
i
o
n
Rysunek 11. Suche zbiorniki ze stref staego przepywu: zbiornik na rzece Sokowce w odzi i w Virginii,
w Stanach Zjednoczonych
F
o
t
.

I
.

W
a
g
n
e
r
Zbiorniki retencyjne
Rozwizaniami, ktre stosuje si bezporednio w ko-
rytach rzecznych lub ich ssiedztwie, s zbiorniki re-
tencyjne (rysunek 12). Przetrzymuj one wod, ktra
zostaa ju doprowadzona do rzeki w wyniku bez-
poredniego spywu powierzchniowego oraz przez
systemy kanalizacji deszczowej lub oglnospawnej.
Zbiorniki zwikszaj pojemno retencyjn rzeki,
agodzc ekstremalne przepywy burzowe. Oczysz-
czanie wd opadowych zachodzi tu przede wszyst-
kim w wyniku nasilonej sedymentacji. Nasadzenia
rolinnoci mog wspomaga biologiczne usuwanie
zanieczyszcze. Zbiorniki na og stanowi wane
elementy krajobrazu miasta, podnosz jego warto
przyrodnicz oraz peni funkcje estetyczne, eduka-
cyjne i rekreacyjne. Zachowanie krtkiego (poniej 2
tygodni) czasu retencji pomaga unikn wzrostu sinic,
ktre mog w okresie lata tworzy toksyczne zakwity.
Osadnik
Rzeka
Oczyszczalnia
hydroftowa
Separator
Urzdzenia hydrofitowe do
oczyszczania wd opadowych
Oczyszczalnie hydroftowe to konstrukcje wy-
korzystujce makrofty (np. paka szerokolistna,
paka miniaturowa, tatarak zwyczajny, kosaciec
ty, oczeret jeziorny, trzcina pospolita) do
oczyszczania wd deszczowych na granicy od-
biornika (rzeki, zbiornika, jeziora). Ich dziaanie,
zwaszcza przy dopywie wd znacznie zanie-
czyszczonych (z ulic, parkingw, stacji obsugi
samochodw), moe by wspomagane urzdze-
niami podczyszczajcymi w postaci separatorw
i osadnikw. Pomaga to podtrzyma funkcje sys-
temw biologicznych.
Oczyszczalnie hydroftowe
By moe najpopularniejszymi rozwizaniami dla
retencji i podczyszczania wd opadowych, bezpo-
rednio przed ich odpywem do ekosystemw wod-
nych, s oczyszczalnie hydroftowe (rysunek 13). S
to poronite rolinnoci systemy o wyduonym
czasie retencji, trwale i w rnym stopniu nasycone
wod. Wikszo miejskich oczyszczalni hydrof-
towych dla ciekw opadowych to systemy pozio-
mego przepywu powierzchniowego. Dziki duej
pojemnoci i przepustowoci, najlepiej sprawdzaj
si w warunkach gwatownych miejskich przepy-
ww. Roliny naczyniowe (wynurzone i zanurzone)
skutecznie usuwaj zanieczyszczenia i zwikszaj
sedymentacj.
F
o
t
.

B
a
r
b
a
r
a

G
o
r
t
a
t
Rysunek 12. Zbiornik retencyjny na rzece Sokowce w odzi w roku jego konstrukcji (2006) i 6 lat pniej
ju z uksztatowan rolinnoci
Rysunek 13. Przykadowy schemat oczyszczalni hydroftowej dla wd opadowych. Na zdjciu dua oczysz-
czalnia hydroftowa dla wd opadowych w Massachusetts w Stanach Zjednoczonych
F
o
t
.

K
l
e
i
n
f
e
l
d
e
r
Buforowe strefy rolinnoci
przybrzenej z barier
biogeochemiczn
Systemy sedymentacyjno-biofltracyjne mog by
czone ze strefami rolinnoci buforowej na brze-
gach zbiornikw wodnych
3
(rysunek 15). Usuwanie
zanieczyszcze zachodzi tu w wyniku intensywnej
sedymentacji i asymilacji przez rolinno wodn
i adsorpcj w barierach biogeochemicznych w po-
staci gabionw wypenionych kamieniem dolomi-
towym lub wapiennym i osonitych od gry mat
kokosow. Rozwizanie to moe by stosowane do
podczyszczania wd opadowych doprowadzanych
do rzek i zbiornikw punktowymi wylotami kana-
lizacji deszczowej. To ostatnie jest jednak moliwe
tylko wwczas, gdy odwadniana powierzchnia jest
niewielka, a prdko przepywu wody w czasie
opadu nie jest na tyle wysoka, aby zniszczy rosnc
w systemie rolinno. Wskazane jest rwnie za-
stosowanie podziemnych separatorw i osadnikw
przed wprowadzeniem wody do systemu.
Sekwencyjne systemy sedymentacyjno-
biofltracyjne
Sekwencyjny system sedymentacyjno-biofltracyjny
(rysunek 14) jest odmian oczyszczalni hydrofto-
wej, wykorzystujcej regulacj ekohydrologiczn.
Stosuje si go na bezporednim dopywie wd opa-
dowych do odbiornika lub na samym cieku
2
. Skada
si z trzech stref: intensywnej sedymentacji (w kt-
rej kombinacja staych i przenonych konstrukcji
modyfkuje hydrodynamik komory i zwiksza se-
dymentacj); intensywnych procesw biogeoche-
micznych (gdzie grube frakcje wapienia wychwytuj
zwizki fosforu); i biofltracyjnej (sucej usuwaniu
zwizkw biogennych z wykorzystaniem makro-
ftw). Strefy s oddzielone od siebie gabionami
z grubego wiru, ktre dodatkowo fltruj wod.
Rysunek 14. Sekwencyjny system sedymentacyjno-biofltracyjny schemat i jego pilotaowe wdroenie na
rzece Sokowce w odzi
F
o
t
.

S
e
b
a
s
t
i
a
n

S
z
k
l
a
r
e
k
2
System taki zosta zrealizowany na rzece Sokowce w odzi, w ramach projektu europejskiego SWICTH (6 FP EU, GOCE 018530)
i POIG.01.01.02-10-106/09-04 Innowacyjne rodki i efektywne metody poprawy bezpieczestwa i trwaoci obiektw budowlanych
i infrastruktury transportowej w strategii zrwnowaonego rozwoju, fnansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
3
Takie rozwizanie zastosowano w projekcie Ekohydrologiczna rekultywacja zbiornikw rekreacyjnych Arturwek (d) jako
modelowe podejcie do rekultywacji zbiornikw miejskich (EH-REK; LIFE08 ENV/PL/000517).
strefa
biofltracyjna
strefa
intensywnej
sedymentacji
strefa
intensywnych
procesw
biogeochemicznych
kontrola nielegalnych przycze zapobie-
ganie nielegalnym przyczeniom do kanali-
zacji deszczowej, ich wykrywanie i likwidacja;
ponowne wykorzystanie wd opadowych
wykorzystanie wd opadowych do celw
niekonsumpcyjnych (np. spukiwania toalet,
podlewanie zieleni miejskiej).
Dowiadczenia z Krajowego Systemu Elimina-
cji Odpywu Zanieczyszcze (National Pollutant
Discharge Elimination System, NPDES) w Stanach
Zjednoczonych wskazuj, e dziaania niestruktu-
ralne, ktre angauj i wczaj wielu interesariuszy
(spoeczestwo, szkoy, przedsibiorcw, decyden-
tw, politykw, media, artystw), mog by nawet
bardziej skuteczne w rozwizywaniu problemw
wd opadowych ni dziaania strukturalne. Ich
podstaw jest powszechne zrozumienie wyzwa
zwizanych z tradycyjnym zagospodarowaniem wd
opadowych w miecie, skutkw podejmowanych de-
cyzji i dziaa w przestrzeni miejskiej oraz potrzeby
zmiany podejcia i wynikajcych z niego korzyci.
S one punktem wyjcia do stworzenia platformy
wsppracujcych instytucji, wypracowania wytycz-
nych, norm prawnych i procedur, a take budowania
atmosfery odpowiedzialnoci za wsplne dziaa-
nia w obszarach publicznych (np. w planowaniu
przestrzennym, architekturze, ochronie rodowi-
ska, planowaniu infrastruktury) i prywatnych (np.
konieczno retencji odpywu wygenerowanego na
terenie wasnej posesji).
Dziaania niestrukturalne
Wdraanie rozwiza z zakresu zrwnowaonego
zagospodarowania wd opadowych wymaga nie
tylko podejmowania dziaa technicznych, ale
rwnie osadzenia ich w szerszym kontekcie. Ten
kontekst powstaje w wyniku szeregu dziaa nie-
strukturalnych (mikkich), ktre obejmuj nast-
pujce obszary (EPA 2005):
edukacja/wiadomo edukacja obywateli
i kampanie informacyjne na temat alternatyw
dla zagospodarowania wd opadowych;
planowanie i zarzdzanie kontrola zanie-
czyszcze emitowanych przez pojazdy, wia-
dome projektowanie przestrzeni miejskiej,
planowanie rolinnoci, zmniejszenie po-
wierzchni nieprzepuszczalnych i odczanie
ich od kanalizacji deszczowej;
obsuga i utrzymanie systemw kanalizacji
deszczowej sprztanie ulic, czyszczenie stu-
dzienek i wpustw kanalizacyjnych, przepu-
kiwanie systemu kanalizacji, utrzymanie drg
i mostw, utrzymanie kanaw burzowych oraz
roww i ciekw wodnych;
zapobieganie wyciekom zanieczyszcze i usu-
wanie ich skutkw kontrola wyciekw oleju
z samochodw i cystern, kontrola szczelnoci
kanalizacji sanitarnej i szamb;
kontrola skadowania odpadw znakowanie
kanalizacji deszczowej, odbir niebezpiecznych
odpadw z gospodarstw domowych, odbir
i recykling zuytego oleju;
Rysunek 15. Strefa buforowa z barier biogeochemiczn do podczyszczania wd odprowadzanych bezpored-
nio do zbiornika wodnego schemat i przykad pilotaowego zastosowania na stawach w Arturwku w odzi
F
o
t
.

T
o
m
a
s
z

J
u
r
c
z
a
Niestrukturalne dziaania
planistyczne wykorzystanie
potencjau zielonej i bkitnej
infrastruktury
Planowanie przestrzenne ma ogromne znaczenie
dla tworzenia warunkw sprzyjajcych zrwnowa-
onemu zagospodarowaniu wd opadowych. Jednym
z celw planistycznych powinno by funkcjonalne
poczenie systemu bkitnej i zielonej infrastruk-
tury i spjne wkomponowanie jej w zwart zabu-
dow miejsk, co jest czsto duym wyzwaniem.
Takie podejcie jest jednak wane dla zachowania
wysokiego potencjau systemu przyrodniczego mia-
sta, co przekada si na jego zdolno dostarczania
usug ekosystemw, w tym dla retencjonowania wd
opadowych. Zapewnienie tego potencjau wymaga
zintegrowanego sposobu mylenia o miecie i jego
systemie przyrodniczym (por. rozdzia o zintegrowa-
nym zarzdzaniu: Krauze i Wagner w tym tomie).
Aby optymalnie wykorzysta potencja przyrodniczy
zielonej i bkitnej infrastruktury, naley zapewni
rnorodno jej form oraz ich przestrzenn cz-
no, zwikszajc infltracj wody na terenie miasta.
Ograniczenie udziau powierzchni
uszczelnionych
Ograniczenie udziau powierzchni uszczelnionych
w przestrzeni miejskiej jest jednym z podstawowych
dziaa dla zatrzymania wody w miecie. Moe
by realizowane na kilka sposobw. Podstawowym
dziaaniem jest wyznaczenie i zabezpieczenie przed
zabudow obszarw retencji, infltracji i spywu po-
wierzchniowego, naturalnie zatrzymujcych wod.
Ze wzgldu na ich, czsto, podmoky charakter,
odstpienie od ich zabudowy ogranicza rwnie
ryzyko podtopienia i powodzi dla inwestycji. Szcze-
glnej i bezwzgldnej ochronie powinny tu podlega
rzeki i doliny rzeczne, jako odbiorniki wd opado-
wych, oraz korytarze czce system przyrodniczy
miasta z jego otoczeniem.
Kolejnym krokiem jest okrelenie warun-
kw zabudowy dla nowych inwestycji i terenw
rewitalizowanych w poszczeglnych strefach mia-
sta. Istniej tu dwie moliwoci. Pierwsza wie
si z okreleniem sposobu zabudowy, ustalajcym
minimaln wielko dziaki i gsto zabudowy,
dozwolony maksymalny udzia powierzchni nie-
przepuszczalnej lub minimalny udzia terenu
biologicznie czynnego. Moe rwnie okrela
szczegowe wymogi i wytyczne techniczne doty-
czce najlepszych praktyk i materiaw stosowa-
nych do utwardzania i budowy duych nawierzchni
(np. przepuszczalne nawierzchnie ulic, podjazdw,
parkingw). Dobr praktyk, zwikszajc lokaln
retencj wody, jest wymg zachowania zrnicowa-
nego uksztatowania terenu przy inwestycjach (np.
zagbie, zrnicowanych spadkw, nierwnoci
zatrzymujcych wod), zamiast poronitych traw
paskich powierzchni.
Druga moliwo polega na wprowadzeniu wy-
mogu zachowania okrelonej wielkoci odpywu z te-
renu inwestycji po jej zakoczeniu. Mona zaoy, e
odpyw powinien pozosta niezmieniony w stosunku
do odpywu wystpujcego na danym terenie przed
realizacj inwestycji. Mona rwnie oczekiwa osi-
gnicia okrelonej wartoci odpywu z powierzchni
po zakoczeniu budowy (np. wspczynnik spywu
0,1 oznacza, e 90% wody pochodzcej z opadu zo-
stanie zatrzymane na analizowanej powierzchni).
Podobne rozwizania stosuje si z powodzeniem
w Niemczech, a ostatnio rwnie w Polsce (Krakw).
Zapewnienie rnorodnoci bkitnej i zielonej
infrastruktury
Ochrona rnorodnoci i jakoci bkitnej i zielo-
nej infrastruktury to przede wszystkim zachowanie
rnorodnoci jej elementw w krajobrazie miasta
(rzeki, doliny rzeczne, zbiorniki wodne, naturalne
i sztuczne obszary podmoke, parki, skwery, sady,
ogrody, ogrdki dziakowe, zazielenione cmenta-
rze, pasy zieleni przyulicznej, uytki ekologiczne
i inne). Dobr praktyk jest stosowanie rodzimych
gatunkw i zgodnych z fzjograf terenu zbioro-
wisk rolinnych. Jest to praktyka stosowana w Polsce
rzadko, mimo i takie rozwizania nie tylko podno-
sz warto przyrodnicz, ale i zdrowotn miasta.
Tworz rwnie oryginalne i urokliwe elementy
krajobrazu miasta i buduj tosamo przyrodnicz
jego mieszkacw.
Dla bkitnej infrastruktury bardzo wane jest
podjcie dziaa w kierunku zachowania istniej-
cych ekosystemw wodnych i od wd zalenych
(sprzyjajcych retencji wody) w moliwie niezmie-
wytycznych dotyczcych warunkw przyrodniczych
w dolinie i jej okolicy.
Zapewnienie przestrzennej cznoci systemu
przyrodniczego miasta
Zapewnienie przestrzennej cznoci obszarw
systemu przyrodniczego miasta zwiksza ich od-
porno na dziaanie czynnikw zewntrznych
i wzmacnia ich potencja do dostarczania usug
ekosystemw. Jest to zadanie trudne w ciasno zabu-
dowanej przestrzeni miejskiej, w ktrej konkurencja
i wysokie ceny gruntw czsto powoduj przedka-
danie inwestycji twardych nad tworzeniem tere-
nw bkitnej i zielonej infrastruktury. Projektujc
system przyrodniczy miasta, naley jednak kiero-
wa si kilkoma reguami. Tereny zieleni powinny,
w okrelonych warunkach, by jak najwiksze, jak
najbardziej zwarte i pooone jak najbliej siebie.
Ich integracja z rozwizaniami strukturalnymi naj-
lepszych praktyk zarzdzania wod opadow bdzie
sprzyjaa lepszemu funkcjonowaniu tych obszarw,
poniewa zapewnia lepsz dostpno wody dla
rolinnoci. Jeeli nie jest moliwe zapewnienie ci-
goci zielonej infrastruktury, mona j rekompen-
sowa waciwie zaplanowan zieleni przyuliczn
(por. poprzedni poradnik z serii Zrwnowaony
Rozwj Zastosowania), stworzeniem zielonych
wysp (np. pooonych blisko siebie zielonych da-
chw, skwerw) oraz zwikszeniem powierzchni
przepuszczalnych lub upowszechnieniem rozwiza
strukturalnych dla retencji i infltracji wody.
nionym stanie, wraz z ich zielon otulin (sprzyja-
jc poprawie jakoci wody i stanu ekosystemw).
Przykadem moe by opracowana w odzi kon-
cepcja strefowego zagospodarowania maych dolin
rzecznych. Zakada ona, e kada miejska rzeka
powinna by otoczona trzema strefami:
I strefa bezwzgldnie chroni koryto rzeki
i jej dolin przed zabudow. Zakada rekultywacj
rzek zdegradowanych, jeli pozwalaj na to moli-
woci techniczne. Te tereny s wykorzystywane do
odprowadzania i doczyszczania wd opadowych
i jako tereny rekreacyjne. Stref I wyznaczono na
krawdzi wody 100-letniej, uwzgldniajc przy tym
zakres stref siedlisk przyrodniczych i korytarzy eko-
logicznych, o ile s one wyznaczone w strefe wody
100-letniej i pozwala na to obecny stan zagospo-
darowania.
II strefa obejmuje tereny czasowo podtapiane.
Przewiduje moliwo zagospodarowania lekk
infrastruktur rekreacyjn (np. trawiaste boiska,
miejsca piknikowe, cieki do biegania). Stref wy-
znaczono w odlegoci 50100 m od granicy strefy
I, wczajc obszary krajobrazu przyrodniczego
i przyrodniczo-kulturowego, o ile s one poczone
z wyznaczan stref w sposb cigy.
III strefa to strefa niskiej zabudowy o cile
okrelonych parametrach, ze znacznym udziaem
terenw biologicznie czynnych i retencj wody na
terenie posesji. Stref wyznaczono pomidzy gra-
nic strefy II a lini istniejcej zabudowy w doli-
nach rzek lub w ich ssiedztwie oraz na podstawie
Rysunek 17. Wykorzystanie bkitnej i zielonej infrastruktury dla zintegrowanego zagospodarowania wd
opadowych w miastach
Kierunki dziaa
dla zintegrowanego zagospodarowania wd opadowych w miecie
Dziaania strukturalne:
powikszanie pojemnoci retencyjnej krajobrazu
i poprawa funkcjonalnoci systemw kanalizacji
zastosowanie najlepszych praktyk w retencji
krajobrazowej i infirtacji wd opadowych
zastosowanie najlepszych praktyk w podczyszczaniu
wd opadowych dopywajcych do rzek i zbiornikw
integracja szarej, zielonej i bkitnej infrastruktury
Dziaania planistyczne:
wykorzystanie potencjau przyrodniczego
zielonej i bkitnej infrastruktury
kontrola udziau powierzchni uszczelnionych
rnorodno i przestrzenna czno zielonej
i infrastruktury
rnorodno i przestrzenna czno rzek i ich
dolin (bkitnej infrastruktury)
strefowe zagospodarowanie dolin rzecznych
Podsumowanie
Zrwnowaone zagospodarowanie wd opadowych
w miecie to podstawa funkcjonowania zielonej
i bkitnej infrastruktury. Jego osignicie jest mo-
liwe w oparciu o integracj wielu obszarw dziaa,
ktre wykorzystuj zarwno rozwizania struktu-
ralne, jak i planistyczne (rysunek 17). Ich czenie
prowadzi do powikszania pojemnoci retencyj-
nej krajobrazu, rwnie pod presj zmieniajcego
si klimatu i postpujcej urbanizacji, odciajc
systemy kanalizacji deszczowej i redukujc ryzyko
podtopie, powodzi i suszy (w tym miejskiej wy-
spy ciepa) i ich nastpstw. Dostpno wody jest
jednym z podstawowych czynnikw, ktre stanowi
warunek dla poprawnego funkcjonowania ekosyste-
mw miejskich. Zachowanie wysokiego potencjau
przyrodniczego zielonej i bkitnej infrastruktury
przekada si take na zdolno dostarczania wielu
usug ekosystemw, istotnych z punktu widzenia
jakoci ycia mieszkacw miast i bdcych pod-
staw ich bezpieczestwa ekologicznego.
Studium przypadku: ekohydrologiczna rekultywacja zbiornikw
rekreacyjnych w Arturwku w odzi
Mae rzeki i zbiorniki wodne s nieodcznym ele-
mentem krajobrazu odzi miasta na wododziale
Wisy i Odry. Taka lokalizacja i brak duego od-
biornika ciekw deszczowych powoduj rwnie,
e miasto jest zmuszone do powanego rozwaa-
nia koniecznoci stosowania zrwnowaonych roz-
wiza w zagospodarowaniu wd opadowych i do
wielofunkcyjnego wykorzystania przestrzeni (np.
czenia retencji wody z funkcjami rekreacyjnymi,
krajobrazowymi i ochron biornorodnoci).
Trzy stawy w Arturwku na rzece Bzurze, wraz
z otaczajcym je kompleksem lenym, to jeden z naj-
cenniejszych i oglnodostpnych obszarw rekreacji,
a nawet wypoczynku wakacyjnego, dla mieszka-
cw miasta. Du atrakcj dla wypoczywajcych s
wyznaczone kpieliska. Dopyw wd opadowych
i zasilanie wewntrzne zbiornikw w zwizki bio-
genne, z nagromadzonych przez lata osadw den-
nych, skutkoway nisk jakoci wody. Najwikszym
zagroeniem byy pojawiajce si w gorce dni lata
zakwity sinic, produkujcych szkodliwe dla zdrowia
ludzi toksyny. Intensywno zakwitu znacznie prze-
kraczaa wytyczne WHO dla wd rekreacyjnych.
Taka sytuacja stanowia zagroenie dla zdrowia ko-
rzystajcych ze staww ludzi i wielokrotnie skutko-
waa zamkniciem kpieliska. Poprawa jakoci wody
i stanu ekologicznego staww staa si warunkiem
zachowania atrakcyjnoci obszaru, stworzenia bez-
piecznej przestrzeni publicznej oraz odtworzenia
dostarczanych przez ten ekosystem usug.
W ramach projektu ekohydrologicznej rekulty-
wacji staww w Arturwku
4
, opracowano analiz
zagroe i szans dla rekultywowanego obszaru ( Jur-
czak i in. 2012). Na tej podstawie okrelono plan
dziaa dla poprawy jakoci wody w stawach, w kt-
rym jednym z wyzwa byo podczyszczenie dopy-
wajcych do staww wd opadowych. W tym celu
zastosowano nastpujce rozwizania (rysunek 16):
Stawy w Arturwku zasilane s rzek, na kt-
rej znajduje si kaskada siedemnastu maych
zbiornikw zaporowych. Dwa z nich pod-
dano adaptacji ekohydrologicznej usunito
osady, obsadzono rolinnoci przyspieszajc
oczyszczanie wody oraz wykonano adaptacj
hydrotechniczn, wymuszajc przepyw wody
przez strefy rolinne.
Zaprojektowano i wybudowano system prze-
chwytujcy zanieczyszczenia dopywajce
z ulicy do zbiornikw w Arturwku. W wyniku
nasilonej sedymentacji i asymilacji w strefach
rolinnych transportowany adunek zanieczysz-
cze jest niszy o ponad 60%.
Najwicej osadw dopywajcych do staww
w Arturwku gromadzio si w grnej czci
pierwszego z nich. Grna cz jego czaszy
zostaa wic rwnie przeksztacona w sekwen-
cyjny system sedymentacyjno-biofltracyjny.
Do zbiornikw w Arturwku punktowo do-
pywaj wody opadowe odprowadzane bez-
porednio z niewielkich zlewni deszczowych
(hotel, orodek sportu). W miejscu ich wlotu
do zbiornika zastosowano opisane wczeniej
w tym rozdziale buforowe strefy rolinnoci
z barier biogeochemiczn.
W najniej pooonym stawie usunito osady
i umieszczono wyspy pywajcej rolinnoci,
dodatkowo doczyszczajce wod.
W pierwszym roku po zakoczeniu inwestycji
(2014), po raz pierwszy od wielu lat stenia bioge-
nw spady dziesiciokrotne, nie wystpiy zakwity
sinic, a woda jest tak przejrzysta, a wida dno.
Nowatorstwo proponowanych rozwiza
wie si gwnie z kompleksowym zastosowa-
niem wielu uzupeniajcych si rozwiza wzdu
caego systemu rzeki. Zastosowanie rozwiza
ekohydrologicznych pozwolio osign znaczce
4
Projekt Ekohydrologiczna rekultywacja zbiornikw rekreacyjnych Arturwek (d) jako modelowe podejcie do rekultywacji
zbiornikw miejskich (EH-REK; LIFE08 ENV/PL/000517) jest realizowany przez Katedr Ekologii Stosowanej Uniwersytetu
dzkiego, we wsppracy z dzk Spk Infrastrukturaln oraz Urzdem Miasta odzi, reprezentowanym przez Miejski Oro-
dek Sportu i Rekreacji. Projekt jest fnansowany przez Komisj Europejsk, Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki
Wodnej i wspfnansowany przez Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w odzi oraz stanowi wkad
wasny benefcjentw projektu.
Rysunek 16. Rozwizania zastosowane w rekultywacji staww w Arturwku
KONCEPCJA WDROENIA
Zadanie 1 Zadanie 2 Zadanie 3 Zadanie 4
Konstrukcja stref buforowych
z barierami biogeochemicznymi
i mat rolinnoci pywajcej
(ograniczenie dopywu substancji
biogennych ze zlewni bezporedniej;
stworzenie kryjwek dla zooplanktonu)
Ekohydrologiczna
adaptacja zbiornika
(intensyfkacja sedymentacji
i samooczyszczania wody)
Konstrukcja Sekwencyjnego
Systemu Sedymentacyjno
Bifltracyjnego SSSB
(redukcja rzecznego dopywu
biogenw do zbiornika)
Ekohydrologiczna adaptacja
zbiornikw maej retencji
(intensyfkacja samooczyszczania
w grze rzeki)
Zadanie 5
Usunicie osadw dennych
(ograniczenie zasilania
wewntrznego zbiornikw
biogenami)
BN
AD
A
AG
BP
BW
SW
W
BPW
U
kierunek przepywu rzeki
kierunek spywu wd deszczowych
zbiorniki rekreacyjne
Arturwek
rzeka
Bzura
zbiornik
maej
retencji
Legenda * - STANOWISKA:
BN rzeka Bzura poniej zbiornikw Arturwek, AD zbiornik Arturwek Dolny, A zbiornik Arturwek rodkowy, AG zbiornik Arturwek Grny,
BP rzeka Bzura powyej zbiornikw Arturwek, BW rzeka Bzura poniej ul. Wycieczkowej, SW staw przy ulicy Wycieczkowej,
W ulica Wycieczkowa, BPW zbiornik nr 17 w kaskadzie powyej ul. Wycieczkowej, U zbiornik nr 7 w kaskadzie powyej ul. Wycieczkowej
korzyci przy relatywnie niskich kosztach. Obszary
przyrodnicze stay si podstaw dla stworzenia
atrakcyjnej i bezpiecznej przestrzeni, przekadajcej
si na cele strategiczne miasta, zawarte w Strategii
Zintegrowanego Rozwoju odzi 2020+ i koncepcji
Bkitno-Zielonej Sieci (Wagner i in. 2013).
Literatura
Burszta-Adamiak, E., 2011. Odprowadzanie wd opadowych
systemami do podziemnej retencji i infltracji. Rynek
Instalacyjny, 5, s. 4851.
Edel, R., 2010. Odwadnianie drg, Warszawa: Wydawnictwa
Komunikacji i cznoci.
EPA, 2005. National management measures guidance to control
nonpoint source pollution from urban areas, Washington,
D.C.: U.S. Environmental Protection Agency.
EPA, 2007. Reducing stormwater costs through Low Impact
Development (LID) strategies and practices, Washington,
D.C.: U.S. Environmental Protection Agency.
Geiger, W., Dreiseitl, H., 1999. Nowe sposoby odprowadzania
wd deszczowych. Poradnik retencjonowania i infltracji
wd deszczowych do gruntu na terenach zabudowanych,
Bydgoszcz: Ofcyna Wydawnicza Projprzem-EKO.
Jurczak, T., Wagner, I. Zalewski, M., 2012. Ekohydrologiczna
rekultywacja zbiornikw rekreacyjnych Arturwek (d)
jako modelowe podejcie do rekultywacji zbiornikw
miejskich (EH-REK). Analiza zagroe i szans (LIFE08
ENV/PL/000517), d: Wydzia Biologii i Ochrony
rodowiska U.
Kamierczak, A., 2013. Innowacyjne metody wspierania
tworzenia zielonej infrastruktury w miastach: wsppraca
wadz lokalnych z inwestorami i wacicielami budynkw.
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania, 4, s. 98109.
KE, 2013. Zielona infrastruktura zwikszanie kapitau
naturalnego Europy (COM (2013)249), Bruksela: Komisja
Europejska.
Krlikowska, J., Krlikowski, A., 2012. Wody opadowe.
Odprowadzanie zagospodarowanie podczyszczanie,
Piaseczno: Wydawnictwo Seidel-Przywecki.
Wagner, I., Breil, P., 2013. Te role of ecohydrology
in creating more resilient cities. Ecohydrology &
Hydrobiology, 13(2), s. 113134.
Zalewski, M., 2011. Ecohydrology for implementation of the
EU Water Framework Directive. Proceedings of the ICE
Water Management, 164(8), s. 375386.
Woda w przestrzeni
miejskiej a zintegrowane
zarzdzanie miastem
Kinga Krauze
Iwona Wagner
Uniwersytet dzki
Zintegrowane zarzdzanie miastem opiera si na trzech
flarach: rwnym dostpie do wysokiej jakoci rodowiska
przyrodniczego, wydajnym wykorzystaniu zasobw przyrody
dla uzyskania korzyci ekonomicznych oraz na zachowaniu
rwnowagi ekologicznej i zdolnoci systemu przyrodniczego
miasta do regeneracji. W kadym z flarw zarzdzanie wod
stanowi aspekt kluczowy, poniewa jest ona cennym zasobem,
istotnym elementem krajobrazu i si napdow procesw
ekologicznych. Tym samym zintegrowane zarzdzanie
wymaga podejcia interdyscyplinarnego, wielosektorowego,
wieloletniego planowania oraz szerokiej wsppracy wielu
grup interesariuszy. Podjcie tego wyzwania przynosi jednak
wymierne korzyci: pozwala na rewitalizacj miast i zwikszenie
ich konkurencyjnoci, obnienie kosztw zarzdzania,
oraz zwiksza ich adaptacyjno do zmian globalnych, nie
tylko zmian klimatu, ale rwnie demografcznych czy
gospodarczych.
Sowa kluczowe: zarzdzanie zintegrowane, planowanie
strategiczne, system przyrodniczy, kapita spoeczny i ludzki,
integracja przestrzenna i sektorowa
Woda w przestrzeni miejskiej a zintegrowane zarzdzanie miastem
promujcy harmonijny rozwj oraz zarzdzanie
wod, przestrzeni i innymi zasobami, w celu mak-
symalizacji korzyci spoecznych i ekonomicznych
w granicach zachowania zdrowia ekosystemw.
Jego wdraanie stao si szczeglnie istotne w kon-
tekcie czonkostwa Polski w Unii Europejskiej.
Wdraanie ktrejkolwiek z dyrektyw unijnych
(w tym istotnych z perspektywy niniejszej publi-
kacji: Ramowej Dyrektywy Wodnej
1
, Dyrektywy
Siedliskowej
2
wraz z sieci Natura 2000, Dyrektywy
Azotanowej
3
), wymaga podejcia zintegrowanego.
Naley zdefniowa zagroenia dla jakoci i do-
stpnoci wody obecnie oraz w przyszoci. Trzeba
take wzi pod uwag zwizane z ni siedliska,
gatunki i sektory gospodarki, a take zagroenia
wynikajce z: dziaalnoci gospodarczej; struktury
spoecznej; mechanizmw prawnych; uwarunkowa
kulturowych; systemowych; technologicznych oraz
stanu rodowiska (rysunek 1).
Wprowadzenie
Zarzdzanie zasobami, w tym wod w miecie, to
problem zoony. W literaturze angielskojzycz-
nej opisywane jest jako wicked problem, co w wol-
nym tumaczeniu oznacza problem opierajcy si
rozwizaniom. Problemy te wcale nie musz by
nierozwizywalne, ale wymagaj zmiany sposobu
ich rozwizywania. Zwykle charakteryzuj si na-
stpujcymi cechami:
nie da si im przypisa jednego i idealnego
rozwizania, moliwych rozwiza jest wiele,
poniewa dotycz wielu grup interesariuszy
i kada z nich moe mie inny pogld na to,
ktre rozwizanie jest lepsze;
nie ma rozwiza cakowicie zych lub cako-
wicie dobrych, s tylko lepsze i gorsze w kon-
tekcie rozwaanej skali czasowo-przestrzennej
i uwarunkowa;
adnego rozwizania nie da si przetestowa
wczeniej, wiedz zdobywa si dopiero na eta-
pie poznawania konsekwencji;
czsto rozwizanie problemu staje si proble-
mem samym w sobie, poniewa nie s znane
wszystkie zalenoci przyczynowo-skutkowe;
kade z wybranych rozwiza wymaga uzgod-
nienia stanowisk i zrwnowaenia potrzeb za-
interesowanych grup.
Biorc to pod uwag, naley do zarzdzania
wod w miecie podej w sposb zintegrowany,
ktry czy polityki i strategie na rnych pozio-
mach podejmowania decyzji, w celu zapewnienia
ich penej kompatybilnoci. Konieczne jest rwnie
odniesienie si do wszystkich zwizanych z tym te-
matem zagadnie jednoczenie, np. do zarzdzania
terenami zurbanizowanymi, zintegrowanego pla-
nowania przestrzennego, dobrobytu mieszkacw,
konkurencyjnoci miejsc, wczenia spoecznego,
ochrony i odpowiedzialnoci za rodowisko.
Koncepcja zintegrowanego zarzdzania wod
zostaa zdefniowana przez Globalne Partnerstwo
dla Wody (Global Water Partnership) jako proces
Rysunek 1. Elementy wdraania europejskiej
polityki wodnej, ktre mog by osignite jedynie
poprzez przyjcie zintegrowanego podejcia do
zarzdzania zasobami wody
1
Dyrektywa 2000/60/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady Wsplnoty Europejskiej, ustanawiajca ramy wsplnotowego dziaania
w dziedzinie polityki wodnej.
2
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i fory.
3
Dyrektywa 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 w sprawie ochrony wd przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany
pochodzenia rolniczego.
Elementy
europejskiej
polityki
wodnej
WDRAANIE
RAMOWEJ
DYREKTYWY
WODNEJ
INNE
DYREKTYWY
DOT. WODY
CELE
RODOWISKOWE
WARUNKI
REFERENCYJNE
STAN WD
I RODOWISKA
MONITORING PLANY
GOSPODAROWANIA
PROGRAM
DZIAA
INSTRUMENTY
EKONOMICZNE
UDZIA
SPOECZESTWA
POLITYKA
REGIONALNA
I MIDZYNARODOWA
Kinga Krauze, Iwona Wagner
2. Precyzyjnego zdefniowania roli i kompeten-
cji instytucji oraz stworzenia koniecznego po-
tencjau ludzkiego;
3. Wypracowania takich narzdzi zarzdzania,
ktre pozwalaj na racjonalizacj wyborw
i ocen alternatyw.
Inne istotne czynniki to: wola polityczna i za-
angaowanie, kapita spoeczny oraz adekwatne f-
nansowanie, uwzgldniajce kontekst planowania
dugoterminowego i moliwoci zwrotu z inwestycji
w infrastruktur, jak rwnie kompleksowy monito-
ring i ocen efektw dziaa na polu politycznym,
spoecznym i wdroeniowym.
Korzyci wynikajce ze
zintegrowanego zarzdzania
Postrzeganie wody jako surowca, rzek jako rda
zagroenia (zarwno powodziowego, jak i zwi-
zanego z zanieczyszczeniami i wektorami cho-
rb), a maej retencji w kategoriach konkurencji
o przestrze, przyczynio si do degradacji zasobw
wodnych oraz do zaniku cennych przyrodniczo eko-
systemw wodnych oraz ekosystemw ldowych
zwizanych ze rodowiskiem wodnym (mokrade,
staww, k zalewowych).
Odwrcenie procesu degradacji i rehabilitacja
4

zdegradowanych ekosystemw wodnych i zwiza-
nych ze rodowiskiem wodnym wymagaj wsp-
dziaania, zarwno zarzdzajcych wod, jak i jej
Zintegrowane zarzdzanie opiera si na trzech
flarach:
1. Rwnoci spoecznej: wszyscy maj rwne
prawo dostpu do zasobw w zakresie gwa-
rantujcym godne ycie, niezalenie od sytu-
acji ekonomicznej;
2. Wydajnoci ekonomicznej: naley zapewni
jak najwiksze korzyci pynce z zasobw
jak najwikszej liczbie uytkownikw w gra-
nicach dostpnych moliwoci oraz zasobw
wody;
3. Ekologicznej rwnowagi: ekosystemy maj by
traktowane jak inni uytkownicy wody, zatem
ich prawa do dostpu do niezbdnych zasobw,
w zakresie zapewniajcym istnienie i trwao,
musz by zagwarantowane na rwni z pra-
wem ludzi do korzystania z zasobw.
W wymiarze operacyjnym zintegrowane zarz-
dzanie wymaga zastosowania wiedzy interdyscy-
plinarnej oraz konsultacji i partycypacji spoecznej
w planowaniu i opracowaniu narzdzi oraz wdra-
aniu dobrych praktyk zarzdzania wod. Poniewa
wiele sektorw gospodarki w znacznym stopniu
zaley od wody, rwnie rozwizania musz mie
charakter midzysektorowy, a wsppraca midzy
interesariuszami powinna cechowa si otwartoci
i elastycznoci. Sukces zrwnowaonego zarzdza-
nia zaley zatem od:
1. Stworzenia warunkw sprzyjajcych wdraa-
niu stosownych strategii, polityki i rozwiza
prawnych;
Tabela 1. Korzyci ze zintegrowanego zarzdzania
Ryzyko Efektywno Wsppraca Wiedza
Caociowe spojrzenie
na problem zwizki
przyczynowoskutkowe
Decentralizacja
odpowiedzialnoci
i zada
Eliminacja
niekompatybilnych
kompetencji i struktur
Harmonizacja
i optymalizacja
rozwiza
Pozyskiwanie rodkw
w oparciu o kapitay:
przyrodniczy, ludzki,
spoeczny i ekonomiczny
Rzetelna ocena celw
i potrzeb
Cigo dziaa oparta
na pamici i wiedzy
spoecznej
Warunki sprzyjajce
partycypacji spoecznej
Warunki do wymiany
wiedzy i dowiadcze
Zarzdzanie adaptacyjne
Porozumienie
interesariuszy
4
To dziaania majce na celu przywrcenie procesw zblionych do naturalnych w silnie zdegradowanym ekosystemie, rehabilitacja
nie prowadzi do odtworzenia pierwotnego, naturalnego systemu.
w Filadelfi. Okazuje si, e regulacje prawne, zwi-
zane bezporednio z zarzdzaniem wodami desz-
czowymi, poprawiaj wydajno wykorzystania tych
wd tylko na 20% powierzchni gruntw miejskich.
W celu osignicia sukcesu konieczne jest zaanga-
owanie instytucji zajmujcych si opracowaniem
stosownych mechanizmw prawnych w zakresie ulg
i kar (kolejne 6% powierzchni miasta), zaangao-
wanie prywatnych wacicieli gruntw (4%), stwo-
rzenie interdyscyplinarnego i midzysektorowego
zespou oraz stosownej strategii do planowania
i wdraania programu zielonych ulic (17%) i alei
miejskich (2%), wreszcie wsppraca w zakresie
planowania zabudowy oraz przewidywania i ogra-
niczania jej negatywnego wpyw na zasoby wody
w miecie (8%). W ten sposb, poprzez czenie
dziaa i polityk, zintegrowanym zarzdzaniem ob-
jte zostao 57% powierzchni miasta, co pozwala
na ograniczenie odpywu wd deszczowych o 65%.
W skali miasta oznacza to oszczdnoci rzdu 85
mln USD rocznie.
uytkownikw. W praktyce potrzebne s do tego
zoone bazy danych, wiedza ekspercka oraz narz-
dzia umoliwiajce analiz, ekstrapolacj i progno-
zowanie dynamiki zasobw, jako efektu obecnego
i historycznego stanu rodowiska oraz caoci od-
dziaywania ludzi na rodowisko.
Wyzwanie zintegrowanego zarzdzania wod
zostao podjte przez wiele miast na wiecie. Pierw-
szym krokiem jest zazwyczaj uznanie koniecznoci
zastosowania innowacyjnych rozwiza w zakresie
wykorzystania wody deszczowej w miejscu opadu.
Umoliwia to odcienie systemw kanalizacji
deszczowej, zwikszenie zasilania wd gruntowych,
zwikszenie efektywnoci oczyszczania ciekw,
a w konsekwencji popraw mikroklimatu, wsparcie
rozwoju zielonej infrastruktury i popraw jakoci
ycia mieszkacw oraz estetyki miast (por. rozdzia
o rozwizaniach technicznych: Wagner i Krauze
w tym tomie).
Rysunek 2 pokazuje przykad zintegrowanych
dziaa zwizanych z zarzdzaniem deszczwk
Rysunek 2. Zintegrowane dziaania podejmowane w Filadelfi, w celu zmniejszenia objtoci ciekw
dopywajcych do rzek z przeleww burzowych oraz ograniczenia kosztw zarzdzania miastem i wspierania
zielonej infrastruktury (EPA 2010)
68,0
61,0
53,0
45,0
38,0
30,0
23,0
15,0
8,0
0
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Obszary objte
regulacjami
prawnymi dot.
wd
deszczowych
Parcele publiczne
Wolne grunty
Zielone ulice
Program alei miejskich
Program planowania
i zabudowy nabrzey
Powierzchnie zajte pod
specjalne usugi
Procent powierzchni nieprzepuszczalnych zwizanych
ze sposobami uytkowania terenu
C
a
k
o
w
i
t
a

o
b
j
t
o
c
i
e
k
w

s
p
y
w
a
j
c
y
c
h

d
o

r
z
e
k

z

p
r
z
e
l
e
w
w

b
u
r
z
o
w
y
c
h

(
m
l
n

m
3
/
r
o
k
)
Obszary objte
mechanizmami
fnansowymi:
karami i ulgami
dejcie takie utrwalio si w zarzdzaniu miastem,
poniewa pozwala na przyspieszenie procesu pla-
nowania i wykorzystania istniejcych struktur ad-
ministracyjnych oraz polityk.
Obecnie, wobec wyzwania zarzdzania zin-
tegrowanego, tworzy si nowy model organizacji
przestrzennej miasta, oparty raczej na podejciu
wizjonerskim i projektowym. Mylenie projek-
towe ukierunkowane jest na tworzenie jednolitej
wizji miasta o zracjonalizowanej lokalizacji tere-
nw mieszkalnych, centrw biznesowych, pocze
transportowych oraz innej (w tym zielonej i b-
kitnej) infrastruktury. Integraln czci tej wizji
jest rozpoznanie unikatowych elementw terenu,
zarwno przyrodniczych, jak i kulturowych, oraz
stworzenie moliwoci ich utrzymania i rozwinicia
w przestrze, z jednej strony realizujc potrzeby
mieszkacw, z drugiej zabezpieczajc jako ycia
obecnie i w przyszoci, poprzez wczenie przyrody
jako penowartociowego i obligatoryjnego elementu
zielonej i bkitnej infrastruktury. Takie planowanie
struktury miasta pozwala na odejcie od zaoenia,
e jest ono do prostym systemem, rozwijajcym
si liniowo i przewidywalnie. Miasto postrzegane
jest jako ko-ewoluujcy system przyrodniczo-spo-
eczny, w ktrym kady z komponentw w rwnym
i znacznym stopniu zaley od drugiego. W wymiarze
polityki zarzdzania przestrzeni miast, konsekwen-
cje nowego podejcia s nastpujce:
plan zagospodarowania przestrzennego jest
nie tylko instrumentem prawnym i wytyczn
dla inwestycji, ale przede wszystkim planem
Jednoczenie zintegrowane zarzdzanie mia-
stem, oparte na podejciu interdyscyplinarnym,
pozwala na jego rewitalizacj i zwikszenie kon-
kurencyjnoci. Nie bez znaczenia jest te obnienie
kosztw zarzdzania miastem. Wynika to z faktu, e
raz stworzony system ekologiczny zwiksza z cza-
sem swoj wydajno i stabilno, w efekcie wzrostu
rolin, zwikszania liczby gatunkw, intensyfkacji
procesw glebotwrczych, a tym samym retencji
wody w glebie, intensywniejszej ewapotranspiracji,
regulacji klimatu, wreszcie postpujcej adaptacji
do istniejcej infrastruktury (rysunek 3).
Zintegrowane zarzdzanie miastem oznacza
zatem integracj przestrzenn, funkcjonaln, eko-
logiczn i spoeczn. Zgodnie z koncepcj rozwi-
zywania problemw opornych na rozwizania, jest
metod defniowania i caociowego podejcia do
problemw, ktre maj korzenie w rnych aspek-
tach funkcjonowania miasta.
Integracja przestrzenna
Miasta rozwijaj si w sposb, ktry wspiera bu-
dowanie i kumulacj potencjau ekonomicznego
i infrastruktury, ktra mu suy. W ten sposb stwo-
rzylimy model zagospodarowania przestrzennego,
ktry nie sprzyja harmonijnej organizacji ycia
mieszkacw oraz nie uatwia, a czasem wrcz
uniemoliwia, realizacj wszystkich aspektw tego
ycia (Bolund i Hunhammar 1999). W planowaniu
przestrzennym, podobnie jak w zarzdzaniu zaso-
bami przyrody, przyj si model centralnej kontroli
i dowodzenia (command and control). Opiera si
on na analizie struktury przestrzennej miasta oraz
okresowej modyfkacji studium uwarunkowa i kie-
runkw zagospodarowania przestrzennego, w od-
powiedzi na przewidywane tempo i kierunki zmian
zachodzcych w miecie, ochron cennej przyrody,
zachowanie elementw przestrzeni podmiejskiej dla
potrzeb rekreacji i wreszcie na dopasowanie infra-
struktury, w tym sieci drg. Model taki jest dosy
statyczny, nawizuje do wizji i strategii sektorowych
i w niewielkim tylko stopniu pozwala na zacho-
wanie rwnowagi pomidzy rnymi elementami
przestrzeni miast, a w jeszcze mniejszym stopniu
pomidzy komponentami w ramach regionu. Po-
Rysunek 3. Przykadowe zestawienie zmian
zdyskontowanych kosztw dla przyulicznego
rolinnego systemu infltracyjnego o powierzchni
0,2ha (SCWS 2012)
Kolejny rok od zakoczenia inwestycji
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Z
d
y
s
k
o
n
t
o
w
a
n
e

k
o
s
z
t
y

t
y
s
.

U
S
D
pozwala na zdefniowanie najlepszej struktury
miasta w odniesieniu do struktury wiekowej,
zawodowej i ekonomicznej jego mieszkacw.
Na przykad w Finlandii prowadzone s dzia-
ania, poparte badaniami spoecznymi, nad
dostosowaniem miasta do potrzeb rodzicw
z maymi dziemi, a w Wenezueli i Brazylii
prowadzi si dziaania nad integracj dziel-
nic poprzez tworzenie zielonych przestrzeni
publicznych; w Korei Poudniowej odtwarza
si historyczny wizerunek miasta w celu przy-
wrcenia gincych tradycji oraz zwizku ludzi
z rzekami;
wskazuje waciw alokacj rodkw na rewi-
talizacj i rozwj miast, ktra odzwierciedla
potrzeby mieszkacw, a nie system admini-
strowania i zarzdzania funduszami. Na przy-
kad w chwili obecnej dostpno funduszy
unijnych w znacznym stopniu determinuje
priorytety miast w zakresie szarej i zielonej
infrastruktury, co w poczeniu ze scentrali-
zowanym i sektorowym modelem zarzdzania
miastem powoduje, e jednoczenie prowadzi
si prace rehabilitacyjne i kanalizacj rnych
odcinkw tej samej rzeki. Tymczasem wy-
pracowanie caociowego programu dla rzeki
i zaangaowanie mieszkacw sprzyjaoby
harmonizacji dziaa i stworzeniu przyjaznej,
spjnej i uytecznej przestrzeni;
stwarza moliwoci zintegrowania dziaa
sektorowych dla osignicia wsplnych celw.
Na przykad poczenie planowania i moder-
nizacji drg z tworzeniem i ochron zielonych
korytarzy oraz ochron i wykorzystaniem wd
gruntowych i opadowych;
zapobiega realizacji indywidualnych potrzeb
i uzyskiwaniu indywidualnych korzyci, kosz-
tem spoecznoci lokalnej i dugoterminowych
celw publicznych. Na przykad zwiksza udzia
rnych grup interesariuszy zarwno w pla-
nowaniu, jak i realizacji dziaa, nasilona jest
rwnie kontrola spoeczna w zakresie uwzgld-
nienia potrzeb wszystkich zainteresowanych.
operacyjnym defniujcym obszary interwencji
w ramach ju istniejcych przestrzeni miej-
skich, jak rwnie narzdziem programowania
polityki miasta i tworzenia partnerstwa pu-
bliczno-prywatnego;
lokalni administratorzy peni znacznie
wiksz rol w tworzeniu i egzekwowaniu
miejscowych planw zagospodarowania prze-
strzennego;
znaczc rol uzyskuje wsppraca horyzon-
talna pomidzy miastami oraz miastami i re-
gionami, a minimalizacji ulega rola zarzdzania
hierarchicznego i wertykalny przepyw decyzji,
co sprzyja uelastycznieniu procesu planowania;
zarzdzanie przestrzeni miasta zyskuje cha-
rakter dugoterminowy, choby na skutek
koniecznoci pogodzenia interesw i potrzeb
wielu grup interesariuszy;
mieszkacy miasta w wikszym stopniu iden-
tyfkuj si z jego przestrzeni.
Nowe podejcie w wymiarze operacyjnym:
umoliwia zachowanie cznoci pomidzy
obszarami w obrbie miasta, jego elementami
przyrodniczymi i kulturowymi, zarwno w za-
kresie sieci drg, szlakw dla alternatywnych
(przyjaznych rodowisku) rodkw transportu,
jak rwnie zielonych korytarzy i zielonych
krgw wok miast, ktre zapewniaj wysok
jako ycia. Na przykad mieszkacy miasta
mog by wczeni w wytyczanie przyrodni-
czo-kulturowych szlakw i wprowadzenie zie-
lonej infrastruktury do przestrzeni rekreacyjnej
w sposb, ktry otwiera moliwoci rozwoju
maych frm usugowych;
okrela rol miasta w regionie oraz sie wza-
jemnych powiza i zalenoci, rwnie w za-
kresie wsplnej ochrony zasobw wody, zielonej
infrastruktury, kompatybilnoci rozwoju miast
satelitarnych. Umoliwia na przykad ustalenie
wsplnej polityki zabudowy, tworzenie metro-
politalnych obszarw kulturowych, wspprac
w ochronie wd, a w jej ramach dziaania dla
osignicia dobrego stanu ekologicznego rzek,
rozbudow i ochron zielonych korytarzy lub
minimalizowanie negatywnego wpywu roz-
budowy infrastruktury drogowej na przyrod;
presja zewntrzna moe by kompensowana
wycznie wielkoci obszaru zieleni, poniewa
najwiksze zdolnoci samoregulacji i regenera-
cji przyroda zachowuje w centralnej czci tego
obszaru, a zdolnoci te malej ku obrzeom
(tzw. efekt brzegowy). Im wikszy jest stosu-
nek powierzchni do dugoci linii brzegowej,
tym lepiej.
Integracja ekologiczna w kontekcie funkcjono-
wania miasta oznacza rwnie zachowanie cznoci
pomidzy miastem a kluczowymi zasobami, od kt-
rych ono zaley, wczajc w to ochron tych zaso-
bw. Przykadem podjcia wysiku, zmierzajcego
do zintegrowanego zarzdzania, moe by miasto
So Carlos (Brazylia). Jego generalny plan rozwoju
(Peres i da Silva 2013) identyfkuje strategiczne
rda wody, zarwno te wykorzystywane obecnie,
jak i te, ktre bd wykorzystywane w przyszoci.
Zakada ju teraz bezwzgldn ochron terenu wo-
k strategicznych zbiornikw wodnych. Dlatego
nie wydaje si na przykad zezwole na budow
w pobliu terenw objtych ochron. W strefe pod-
miejskiej wyznaczono rwnie, ze znacznym wy-
przedzeniem, obszary dla rozwoju przemysu oraz
zabudowy rezydencjonalnej, w oparciu o spodzie-
wany napyw kapitau i zainteresowania inwestorw.
Wzito rwnie pod uwag warunki hydrografczne,
przepyw wd podziemnych, przepuszczalno gleb,
wraliwo rolinnoci na presj antropogeniczn.
Zaplanowano te rozwj obszarw rolniczych
z upraw ekstensywn i intensywn, zarwno tych,
ktre maj zaopatrywa miasto, jak i tych, ktre
przyczyni si do rozwoju regionu. Z perspektywy
zintegrowanego zarzdzania, wczenie usug eko-
systemw w system adaptacji miast do zmian glo-
balnych wymaga:
bezwzgldnego zachowania zielonych krgw
wok miast oraz zapobiegania rozprzestrze-
nianiu/rozpezaniu si miast;
utrzymania zielonych korytarzy czcych
wszystkie strefy miasta z zielonym krgiem
oraz zachowania wysokiej jakoci oraz wie-
lofunkcyjnoci dolin rzecznych, tzn. zabez-
pieczenia ich roli jako stref migracji zwierzt
i rolin (elementem zielonych korytarzy mog
by parki miejskie, aleje, stare sady, ogrody
dziakowe);
Integracja ekologiczna
W nowoczesnym zarzdzaniu przywizuje si zna-
czc rol do tworzenia i wkomponowania w infra-
struktur systemw o duej zdolnoci adaptacji, czyli
systemw przyrodniczych i dostarczanych przez nie
usug. Jednak, jak wielokrotnie podkrelano w tym
i innych podrcznikach zrwnowaonego rozwoju,
przyroda spenia swoj rol tylko wtedy, kiedy
rzeczywicie funkcjonuje jako system. Wynika to
z kilku podstawowych cech takich systemw, ktre
zyskuj szczeglne znaczenie w miastach:
ich odporno na presj naturaln i antro-
pogeniczn oraz efektywno wiadczenia
usug (oczyszczanie powietrza, wody, gleby;
regulacja klimatu; regulacja cyklu wodnego,
retencja wody) zale od liczby gatunkw i ich
liczebnoci/biomasy na jednostk powierzchni.
Dlatego wszystkie gatunki naley postrzega
jako ubezpieczenie na przyszo, na wypa-
dek zmian cech rodowiska;
s one zalene od staego dopywu gatunkw
oraz osobnikw z terenw podmiejskich, po-
niewa z jednej strony kompensuje to straty
zwizane z trudnymi warunkami bytowania
rolin i zwierzt w miastach, a z drugiej
pozwala na wzrost rnorodnoci biologicznej
w oparciu o bogatsz pul genw na terenach
pozamiejskich;
bez wczenia miast w system zielonych ko-
rytarzy i zielonej infrastruktury, rnorodno
gatunkowa w krajobrazie pozamiejskim rw-
nie podlega zwikszonej presji. Wie si to
z postpujc rozbudow drg stanowicych
barier dla zwierzt, urbanizacj i intensyf-
kacj rolnictwa. Zintegrowane planowanie,
czce miasto z krajobrazem, pozwala na sku-
teczniejsz ochron przyrody, a jednoczenie
ograniczenie ryzyka rodowiskowego;
s zwizane z cyklami krenia wody i materii,
ktre zachodz w konkretnej skali, np. zlewni.
Nie da si zatem utrzyma samowystarczal-
nego systemu przyrodniczego (nie wymaga-
jcego wysokich nakadw, np. nawadniania,
nasadze kompensacyjnych, nawoenia) tam,
gdzie cykle s zaburzone fragmentacj krajo-
brazu (Wagner i in. 2013);
zachowania terenw przyrodniczo cennych,
w tym szczeglnie ekosystemw wodnych
i podmokych, oraz utrzymanie warunkw
hydrologicznych, gwarantujcych ich istnienie;
zagwarantowania w planach rozwoju miast
przestrzeni i czasu potrzebnych dla efektyw-
nego funkcjonowania zielonej infrastruktury;
stworzenia warunkw do rehabilitacji i renatu-
ryzacji terenw zielonych i ekosystemw wod-
nych, zmierzajcych do osignicia ambitnych
celw, wykraczajcych poza potencja ekolo-
giczny. Np. w Sztokholmie jeden z gwnych
strumieni miejskich osign stan umoliwia-
jcy rozmnaanie si 30 gatunkw ryb, a tym
samym sta si jednym z najpopularniejszych
w kraju miejsc wdkowania (Stadbyggnad-
skontoret 1995).
Integracja funkcjonalna
Jedn z funkcji miast jest zapewnienie mieszkacom
zdrowej przestrzeni (por. rozdzia o zwizkach wody
i zdrowia ludzkiego: Kupry-Lipiska i in. w tym
tomie) dla realizacji ich potrzeb: pracy, nauki, wy-
poczynku, zaopatrzenia, dozna estetycznych oraz
budowania tosamoci poprzez kontakt z przyrod
i kultur. Jednoczenie celem zarzdzania jest za-
pewnienie zrwnowaonego rozwoju miast, cz-
cego fzyczne zdrowie i dobrobyt z jakoci przyrody
i etyk rwnoci. Tym samym zintegrowane zarz-
dzanie zmierza do wielofunkcyjnoci przestrzeni
miejskiej, ktra wspiera integracj spoeczn i ak-
tywizacj mieszkacw.
Koncepcja wczenia spoecznego zakada stwo-
rzenie rwnych warunkw ycia i rozwoju rnym
grupom spoecznym, mieszkacom o rnym po-
ziomie zamonoci oraz zamieszkujcym rne cz-
ci miasta. Wane, aby nie tworzy zamknitych
i przestrzennie izolowanych enklaw, ktrych miesz-
kacy z rnych powodw nie mog uczestniczy
w kreowaniu i yciu miasta.
Przyczynami wykluczenia spoecznego s nie
tylko ubstwo i zwizane z nim bezrobocie i brak
perspektyw. Czasem jest to niepenosprawno, po-
deszy wiek, odlege lokalizacje dzielnic mieszkal-
nych, degradacja infrastruktury, poczucie zagroenia
lub te rozproszone funkcje miasta, ktre zmuszaj
mieszkacw do przemieszczania si na znaczne
odlegoci.
Jednak to ubstwo jest jednym z najpowaniej-
szych wyzwa, poniewa w wielu przypadkach jest
dziedziczne. Dzielnice o zej reputacji nie przy-
cigaj inwestorw i odstraszaj zamoniejszych
mieszkacw, co nasila problem (Warzywoda-Kru-
szyska i Grotowska-Leder 1996; Warzywoda-
-Kruszyska 1998).
Raport Rzdowego Instytutu Zarzdzania
Wod i rodowiskiem CIWEM z Wielkiej Bry-
tanii (Grant 2010) wskazuje, e istnieje odwrotna
zaleno midzy zagszczeniem zielonej infra-
struktury oraz estetycznych, czystych i oglnie
dostpnych terenw publicznych, a lokalizacj
terenw wykluczenia spoecznego. Na przykad
w Manchesterze, w dzielnicach zamoniejszych
i przycigajcych kapita, tereny zieleni stanowi
min. 10% powierzchni, podczas gdy w uboszych
jedynie 2%. W raporcie podkrelono jednak te,
e wysiki w kierunku poprawy jakoci i zarzdza-
nia przestrzeni miejsk nie przynios oczekiwa-
nych rezultatw bez zaangaowania mieszkacw
w planowanie i wdraanie programw miejskich.
To buduje take poczucie tosamoci z miejscem
i odpowiedzialnoci za nie.
Zintegrowane zarzdzanie, poprzez udostp-
nianie wszystkim mieszkacom wysokiej jakoci
przestrzeni publicznej, otwiera moliwoci ucze-
nia si, kontaktu z kultur i tradycj, uprawiania
sportu, obcowania z przyrod i innymi miesz-
kacami, wreszcie planowania i programowej
rewitalizacji miast opartej na partycypacji spo-
ecznej. W ten sposb moe skutecznie elimi-
nowa poczucie wyalienowania. Dbao o ca
przestrze miejsk i powszechny dostp do prze-
strzeni publicznej uatwia zapewnienie czystoci
i adu przestrzennego w perspektywie wielolet-
niej. Zintegrowane zarzdzanie miastem i jego
przyrod pozwala te na wyznaczenie obszarw
o szczeglnych funkcjach dla lokalnych spoecz-
noci, np. przestrzeni dla rolnictwa/ogrodnictwa
miejskiego, bdcego form aktywizacji rucho-
wej osb w podeszym wieku, edukacji dla dzieci
i modziey oraz rdem dochodu dla uboszych
mieszkacw miast.
Integracja sektorowa
Zrwnowaone zarzdzanie miastem wymaga inte-
gracji dziaa wielu podmiotw odpowiedzialnych
za jego wspzalene aspekty. Biorc pod uwag
krytyczne obszary dziaa, kluczowymi interesa-
riuszami, ktrych wczenie powinno by rozpatry-
wane na rnych etapach wsppracy, s:
instytucje zajmujce si infrastruktur, w tym
sanitarn i deszczow;
instytucje zajmujce si rozbudow szarej in-
frastruktury miejskiej, w tym drg i transportu
oraz rewitalizacj miast;
wydziay/zakady komunalne;
wydziay/zakady/pracownie planowania prze-
strzennego;
wydziay ds. strategii i planowania nowy
paradygmat zarzdzania wod i przestrzeni
w miecie moe sta si elementem budowania
jego konkurencyjnoci jeli znajdzie swoje od-
zwierciedlenie w planach rozwoju miast;
wydziay/instytucje ds. promocji i edukacji
dla budowania nowego wizerunku miasta,
wiedzy o postpujcych zmianach i zapotrze-
bowaniu na nie;
instytucje i urzdy ds. ochrony przyrody;
instytucje zajmujce si zasobami wd w skali
regionu (np. RZGW) dla utrzymania spj-
noci polityki i strategii w zakresie zarzdzania
przestrzeni, przyrod i wod;
urzdy marszakowskie w celu zachowania
spjnoci regionalnej dziaa;
instytucje prowadzce monitoring rodowi-
ska umoliwiaj monitorowanie skutkw
dziaa w przestrzeni miejskiej i podmiejskiej
i zarzdzanie adaptacyjne ich zasobami;
organizacje pozarzdowe stowarzyszenia
i fundacje, uczestniczce w budowaniu kapitau
spoecznego, wczajce rnych interesariuszy
w dziaania na rzecz miasta;
instytucje fnansujce, np. WFOiGW
umoliwiaj dofnansowanie dziaa lokalnych
i oddolnych inicjatyw.
Zaangaowane instytucje, na bazie analizy
sabych i mocnych stron oraz moliwoci i zagro-
e (Strenghts, Weaknesses, Opportunities, Treats,
SWOT), wsplnie wypracowuj wizj dziaa.
Przestrze w miastach jest cenna z powodu jej
intensywnego uytkowania oraz zwizanych z ni
licznych i rnorodnych potrzeb mieszkacw.
Zarzdzanie przestrzeni w miecie wymaga stwo-
rzenia bezpiecznych warunkw do ycia, ochrony
przeciwpowodziowej, regulacji mikroklimatu,
ochrony przed podtopieniami i zanieczyszcze-
niami. Wane jest take stworzenie alei i parkw
zlokalizowanych w obszarach nasilonego ruchu
w celu zachowania czystoci powietrza i ochrony
przed haasem. Wobec ograniczonego zasobu
przestrzeni, tereny miejskie powinny czy jak
najwicej funkcji.
Z tego punktu widzenia, ochrona i dbao o za-
chowanie terenw zieleni w miastach jest szczegl-
nie opacalna. Tereny zieleni maj bowiem wikszy
potencja suenia rozmaitym formom aktywnoci
mieszkacw, ni np. dzielnice rezydencjalne, centra
handlowe, biurowe i obszary przemysowe. Tereny
zieleni stanowi:
szlaki przemieszczania si ludzi, rolin i zwie-
rzt, enklawy zieleni i biornorodnoci;
tereny okresowej lub staej retencji wody, za-
bezpiecze przeciwpowodziowych;
tereny wypoczynku, rekreacji, aktywnoci f-
zycznej centra zdrowia;
tereny pozyskiwania biomasy oraz produkcji
rolniczej;
potencjalne tereny wytwarzania energii ze
rde odnawialnych: wodnej, sonecznej,
wiatrowej;
projekty demonstracyjne dla propagowania:
integracji zielonej, bkitnej i szarej infrastruk-
tury, sztuki uytkowej i nowoczesnej archi-
tektury; technologii i inynierii ekologicznej;
miejsca edukacji ekologicznej, kulturalnej oraz
dobrych tradycji i praktyk;
miejsca inspiracji w zakresie nowych techno-
logii, usug, sztuki i techniki;
tereny promocji, reklamy i sprzeday pomy-
sw i usug, np. promocji lokalnych produk-
tw, kawiarni na kkach, gier miejskich;
tereny promocji miasta i jego czniki z re-
gionem.
korzyci dla wszystkich interesariuszy i sprzy-
jajcych rwnemu rozkadowi kosztw. Wedug
piramidy odpowiedzialnego zarzdzania ONZ
(rysunek 4), zrwnowaony rozwj wymaga
przede wszystkim dostrzeenia i wykorzysta-
nia istniejcego potencjau (kapitau) przyrod-
niczego i czenia go z kapitaem spoecznym
oraz ekonomicznym, jak rwnie nieustannej
dbaoci o jego rozwj. Rozwijajc miasto, na-
ley w pierwszej koniecznoci unika presji
na rodowisko, w nastpnej przynajmniej j
minimalizowa. Jeli adne z powyszych roz-
wiza nie jest moliwe, trzeba przynajmniej
zaplanowa zintegrowane dziaania naprawcze
i kompensacyjne.
Kade z rozwiza wymaga dostosowania do
lokalnych funkcji i struktury miasta oraz stop-
nia przeksztacenia terenu i potencjau ekolo-
gicznego. Wybrane rozwizania, odpowiadajce
kolejnym poziomom piramidy, przedstawiamy
w tabeli 1.
Taka strategia wyranie okrela zasady wspdzia-
ania, zakres kompetencji oraz wytyczne pozwa-
lajce na osignicie krtko- i dugoterminowych
celw. Zmiana systemu zagospodarowania wd
opadowych wymaga dziaa w rnych skalach
przestrzennych i czasowych, std konieczne jest
wypracowanie mechanizmw podejmowania spj-
nych decyzji na wszystkich szczeblach. Trzeba te
okreli system monitorowania nowych inwestycji
oraz zapewni krytyczne warunki brzegowe dla
efektywnego dziaania infrastruktury.
Jednoczenie warto rozway wczenie do wsp-
pracy lokalnych frm oraz rodowiska akademickiego,
ktrych praktyka biznesowa i wiedza ekspercka mog
by pomocne w weryfkacji planw dziaa.
Rozwizania zintegrowane
Zintegrowane zarzdzanie sprzyja stosowaniu
zintegrowanych rozwiza, maksymalizujcych
Rysunek 4. Zasady odpowiedzialnego inwestowania ONZ, opracowane i wdraane przez UNEP Finance
Initiative oraz UN Global Compact
Dziaania majce na celu najlepsze wykorzystanie
istniejcych moliwoci i zielonej infrastruktury.
Dziaania, ktrych naley unika w celu minimalizacji
kosztw ekonomicznych, spoecznych i ekologicznych
oraz konsekwencji dla zdrowia mieszkacw i jakoci ycia.
Dziaania majce na celu ochron systemu
przyrodniczego miasta oraz ograniczenie niekorzystnego
wpywu inwestycji na ten system oraz jako ycia.
W wypadku braku moliwoci uniknicia niekorzystnych
dla kapitau ekologicznego decyzji i inwestycji, dziaania
konieczne dla naprawy zaistniaych szkd w kontekcie
funkcji ekologicznych systemw przyrodniczych.
Na obszarach silnie zdegradowanych i przeksztaconych
jako ycia mieszkacw zaley od moliwoci
zrekompensowania skutkw dziaa podjtych w przeszoci.
TAK
NIE
JELI INNE
MOLIWOCI
ZAWIOD
TWORZENIE
POTENCJAU
UNIKANIE
MINIMALIZOWANIE
NAPRAWA
KOMPENSACJA
Tabela 1. Moliwo czenia dziaa w obrbie rnych typw zagospodarowania przestrzeni miejskiej, w celu
tworzenia kapitau przyrodniczego oraz realizacji programu odpowiedzialnego i zintegrowanego zarzdzania
miastem dla unikania/minimalizacji/naprawy/kompensacji presji antropogenicznej
DROGI
PLANOWANIE I BUDOWA
TERENY MIESZKALNE PARKINGI I INWESTYCJE
WIELKOPOWIERZCHNIOWE
TERENY REKREACJI
I SYSTEM PRZYRODNICZY
Wyznaczenie obszarw bezwzgldnej ochrony przyrody jako systemu podtrzymujcego ycie oraz obszarw wielo
funkcyjnych.
Zachowanie krytycznej cznoci terenw zieleni dla ochrony i tworzenia kapitau przyrodniczego.
Zdefniowanie rzeczywi
stych potrzeb w zakresie
budowy drg.
Priorytetyzacja transportu
alternatywnego oraz two
rzenie zielonych szlakw
pieszorowerowych zamiast
nadmiernej rozbudowy
drg.
Ochrona terenw pod
miejskich przed nowymi
inwestycjami.
Stworzenie fnansowych
i prawnych mechanizmw
promujcych rewitalizacj
i dostosowanie istniejcej
infrastruktury miejskiej.
Stworzenie mechanizmw kar
i podatkw zapobiegajcych
zabudowie terenw zielonych
i podmiejskich.
Wczenie mieszkacw
w tworzenie i rozwj zielonej
infrastruktury, np. wsp
praca w projektowaniu
niecek chonnych i roww
infltracyjnych wzdu drg
dojazdowych.
Minimalizacja potrzeb.
Planowanie inwestycji w har
monii z istniejc zielon
i szar infrastruktur.
Zachowanie towarzyszcych
terenw zieleni.
Wykorzystanie szarych cie
kw do utrzymania lokalnej
zieleni.
Tworzenie projektw demon
stracyjnych i edukacyjnych
w centrach usugowych.
Ochrona przestrzeni pod
miejskiej poprzez czenie
inwestycji wielkopowierzch
niowych z istniejc infra
struktur.
Planowanie i tworzenie
terenw rekreacyjnych
jako obszarw bufo
rowych dla cennych
zasobw przyrody.
Wczanie terenw rekre
acyjnych w sie bkitno
zielonej infrastruktury.
Tworzenie terenw rekre
acyjnych na obszarach
o gstej zabudowie.
Stosowanie niekon
wencjonalnych podej
w kreowaniu zielonej
infrastruktury, np. High
Line Park w Nowym Jorku
park o dugoci 2,3km
zaoony na dawnym
wiadukcie kolejowym.
Zachowanie cznoci i spjnoci strukturalnej i funkcjonalnej wszystkich elementw przestrzeni miejskiej.
Tworzenie moliwie gstej sieci terenw wielofunkcyjnych na bazie zielonej infrastruktury.
Zachowanie drzew oraz terenw zieleni o najwyszym potencjale i wraliwoci ekologicznej: ekosystemy wodne,
podmoke, lasy, pnaturalne ki.
Planowanie nowych
inwestycji w miejsce ju
istniejcych.
Unikanie inwestycji
drogowych, o ile nie s
absolutnie konieczne,
poniewa przyczyniaj si
do fragmentacji krajobrazu,
niszcz czno procesw
ekologicznych oraz izoluj
populacje zwierzt i rolin
od niezbdnych zasobw.
Omijanie, na etapie plano
wania drg, ekosystemw
wodnych i podmokych.
Omijanie, na etapie plano
wania drg, krajobrazw
o unikatowych cechach
kulturowych.
Zabezpieczenie cennych
terenw wzdu drg przed
zabudow bdc konse
kwencj rozwoju infrastruk
tury drogowej.
Pozostawienie duych (powy
ej 1 ha), zwartych terenw
zieleni, zarwno lenych, jak
i rolniczych, na wczesnych
etapach planowania zabu
dowy.
Zachowanie cznoci patw
zieleni oraz zapewnienie
estetycznych terenw zieleni
dla utrzymania aktywnoci
ruchowej mieszkacw.
Zapewnienie penej funk
cjonalnoci osiedli poprzez
rozwj lokalnych usug;
ogranicza to ruch samocho
dowy oraz zapobiega migracji
mieszkacw miast do obsza
rw podmiejskich.
Zachowanie zrnicowanego
uksztatowania terenu oraz
jego potencjau do magazy
nowania wody i zapewnienia
rnorodnoci siedlisk.
Dopuszczanie nowych inwe
stycji jedynie na terenach
zurbanizowanych, zwaszcza
poprzemysowych, zahamo
wanie rozpezania si miast
na skutek rozbudowy centrw
logistycznych i handlowych.
Planowanie inwestycji na
terenach dotknitych wyklu
czeniem spoecznym, w celu
przycignicia inwestorw
i oglnej poprawy jakoci
rodowiska.
Pozostawienie duych
terenw zieleni, zarwno
lenych, jak i rolniczych.
czenie inwestycji z alter
natywnymi rozwizaniami dla
retencji wd opadowych.
Zdefniowanie obsza
rw, w ktrych funkcja
rekreacyjna jest wtrna
w stosunku do innych.
Ochrona systemw
wodnych, rzek, jezior,
oczek wodnych, poprzez
lokowanie w ich pobliu
terenw rekreacji jako
stref buforowych.

DROGI
PLANOWANIE I BUDOWA
TERENY MIESZKALNE PARKINGI I INWESTYCJE
WIELKOPOWIERZCHNIOWE
TERENY REKREACJI
I SYSTEM PRZYRODNICZY
Tworzenie miejscowych systemw infltracji, retencji i podczyszczania wd opadowych.
Zachowanie moliwie duych fragmentw siedlisk naturalnych i rolniczych.
Planowanie metropoli
talne: zintegrowane pla
nowanie rozwoju, zarwno
miast centralnych, jak
i satelitarnych.
Rozbudowa systemu
przej i zielonych koryta
rzy nie tylko w odniesieniu
do autostrad, ale te
wszystkich drg o nat
eniu ruchu wikszym ni
1000 pojazdw na dob,
w celu zapewnienia cigo
ci krajobrazu.
Zachowanie unikatowych
kulturowych elementw
krajobrazu.
Opracowanie szczegowych
wymogw i wytycznych
technicznych dla budownic
twa o zmniejszonej presji
na rodowisko (Low Impact
Development).
Zagszczanie zabudowy przy
jednoczesnym zapewnieniu
penej funkcjonalnoci i este
tyki dzielnic.
Zachowanie moliwie duych
terenw zieleni miejskiej
i wzbogacenie ich o gatunki
rodzime.
Opracowanie szczegowych
wymogw i wytycznych
technicznych dla budownic
twa o zmniejszonej presji
na rodowisko (Low Impact
Development).
Konstrukcja systemw maej
retencji oraz innych BMPs
jako siedlisk dla zwierzt
i rolin oraz metody odpro
wadzania wd opadowych.
Zachowanie moliwie
duych terenw zieleni
miejskiej, cznikw mi
dzy nimi i wzbogacenie
ich o gatunki rodzime.
Tworzenie zbiornikw
i biofltrw na ciekach
miejskich jako siedlisk
dla rolin i zwierzt
oraz/lub orodkw
sportw wodnych i wd
karstwa.
Odtworzenie cznoci midzy poszczeglnymi elementami strukturalnofunkcjonalnymi miasta i terenami zielo
nymi poprzez rehabilitacj rzek i ich dolin oraz tworzenie korytarzy ekologicznych.
Indywidualizacja projek
tw w celu ich lepszej har
monizacji z krajobrazem:
odtworzenie siedlisk oraz
zachowanie krajobrazu
kulturowego wzdu drg.
Zastosowanie rolinnych
systemw podczyszczania
wd wzdu drg: roww
infltracyjnych, oczysz
czalni hydroftowych itd.
Tworzenie sieci terenw
zieleni parkw, skwerw,
starych sadw, zielonych
dachw.
Tworzenie lokalnych oczysz
czalni ciekw, w tym oczysz
czalni hydroftowych.
czenie obszarw inwestycji
wielkopowierzchniowych z te
renami rekreacyjnymi i rezy
dencjalnymi sieci zielonych
szlakw komunikacyjnych.
Tworzenie przestrzeni
rekreacyjnej z wyko
rzystaniem terenw
opuszczonych, poprze
mysowych oraz dziaek
miejskich po wyburze
niach.
Konstrukcja zbiornikw
wodnych, fontann, oczek
wodnych.
Stosowanie powierzchni biologicznie czynnych.
Tworzenie zielonych cznikw w postaci siedlisk pomostowych (stepping stones).
Zachowanie dodatkowych
terenw zieleni w grani
cach miasta dla kompen
sacji terenw utraconych
pod cigi komunikacyjne.
Zastosowanie rolinnych
systemw podczyszczania
wd wzdu drg: roww
infltracyjnych, oczysz
czalni hydroftowych itd.
W strefach gstej zabudowy
rozbudowa mikroinfrastruk
tury zielonej jako elementu
architektury.
Tworzenie wielofunkcyjnych
terenw zieleni w obrbie
inwestycji.
Tworzenie miejsc wypo
czynku skwerw i alei
czcych lokalne ele
menty kulturowe, sztuk
uytkow i rodzim
rolinno.
Tworzenie zielonych
szlakw umoliwiajcych
szybkie dostanie si do
terenw rekreacyjnych.
Tworzenie zielonych
korytarzy dla moliwie
bezkonfiktowego prze
mieszczania si zwierzt
i rozprzestrzeniania
rolin.
Przykady najlepszych praktyk
Zintegrowane zarzdzanie nie dotyczy wycznie
interdyscyplinarnego i midzysektorowego podej-
cia. Wymaga rwnie dziaania w rnych skalach
przestrzennych i czasowych. Wynika to z cech inte-
growanych systemw (spoecznego, gospodarczego
i przyrodniczego) oraz przestrzennej i funkcjonalnej
struktury miast. Ju sama prba poczenia r-
nego typu inwestycji w jeden system, sprzyjajcy
poprawie jakoci ycia mieszkacw, obejmuje za-
rwno dziaania w skali kilkukilkunastu metrw,
jak i dzielnicy, caego miasta czy nawet systemu
metropolitalnego. Tabela 2. przedstawia przykady
zintegrowanych dziaa w rnych skalach.
Tabela 2. Przykady zintegrowanego planowania i zarzdzania w skalach: miejskiej, dzielnicy i lokalnej
Programy wielkoskalowe miasto
From Grey to Green, Portland, Stany Zjednoczone (Hoyer i in. 2011; Sustainlane, 2010)
KONCEPCJA ASPEKTY ZINTEGROWANEGO ZARZDZANIA
Przebudowa miasta w kierunku decentralizacji
systemu zarzdzania wod deszczow: odczenie
czci dzielnic od kanalizacji deszczowej, wprowa
dzenie ogrodw deszczowych, roww infltracyjnych,
zielonych dachw, zazielenianie ulic, ograniczenie
powierzchni nieprzepuszczalnych. Dziaania prowa
dzone s w ramach programw: Ekodachy, Zielone
Ulice, Ograniczenie przyczy deszczwkowych,
Program adaptacji do mokrej pogody.
Zintegrowane zarzdzanie pozwala na konsekwentne
obnianie presji na system kanalizacji deszczowej
poprzez uwraliwienie na wod nowych inwestycji
oraz odtworzenie cyklu krenia wody w miecie,
oparte na koherentnym podejciu do planowania
i rewitalizacji przestrzeni. Polega to na: czeniu
ze sob terenw zielonych i tworzeniu przestrzeni
buforowej. Zielece, bdce elementem zarzdzania
wod deszczow, peni funkcj ogrodw publicz
nych i przyczyniaj si do budowania tosamoci
miejsca i mieszkacw. Jednoczenie stanowi one
element edukacji i partycypacyjnego tworzenia stra
tegii Najbardziej zrwnowaonego miasta w Stanach
Zjednoczonych. Zdjcie przedstawia zagospodaro
wanie wody deszczowej na ulicy w Portland, Oregon,
Stany Zjednoczone.
F
o
t
.

K
e
v
i
n

R
o
b
e
r
t

P
e
r
r
y
,

C
i
t
y

o
f

P
o
r
t
l
a
n
d
Programy wielkoskalowe miasto
Waterplan 2, Rotterdam, Holandia (Hoyer i in. 2011; Municipality of Rotterdam i in. 2007)
Stworzenie sieci wielofunkcyjnych terenw zieleni,
penicych funkcj ochrony przeciwpowodziowej
oraz zwikszajcych atrakcyjno miasta, zwaszcza
w rejonach o gstej zabudowie. Efektem dziaa
ma by rwnie: oczyszczenie wd i osignicie ich
dobrego potencjau ekologicznego, wymaganego
przez Ramow Dyrektyw Wodn; czenie funkcji
mieszkalnej, biznesowej i rekreacyjnej; reorgani
zacja systemu kanalizacji miejskiej, opartego na
alternatywnych metodach zarzdzania deszczwk,
dostosowanych do lokalnych uwarunkowa.
Rotterdam Waterplan 2 zaspokaja szereg potrzeb
zwizanych z rozwojem miasta. Zdecydowano si
poczy planowanie przestrzenne oraz strategi
rozwoju i tworzenia wizerunku miasta z elementami
odpowiedzialnego i innowacyjnego zarzdzania
wod. Pierwszym krokiem byo opracowanie wizji
caego miasta, ktr nastpnie uszczegowiono dla
poszczeglnych dzielnic, uwzgldniajc ich spoeczny
i kulturowy charakter oraz lokalne warunki rodowi
skowe. Jednostkowe, lokalne rozwizania stay si
odzwierciedleniem, w mniejszej skali, studium zago
spodarowania przestrzennego (master planu) miasta,
a jednoczenie wyjciem na przeciw potrzebom lo
kalnych spoecznoci. W planowaniu opierano si na
dugoterminowych prognozach zmian klimatycznych,
spoecznych i gospodarczych. Stworzono warunki
komunikacji i wsppracy dla wszystkich zaintereso
wanych, w celu uniknicia konfiktw i stworzenia
atrakcyjnej, wielofunkcyjnej przestrzeni.
F
o
t
.

<
w
w
w
.
f
i
c
k
r
.
c
o
m
/
p
h
o
t
o
s
/
i
s
o
b
r
o
w
n
>
F
o
t
.

<
w
w
w
.
f
i
c
k
r
.
c
o
m
/
p
h
o
t
o
s
/
s
t
m
a
a
r
t
e
n
p
i
l
o
o
t
>
Programy redniej skali dzielnica
Cheonggyecheon Restoration, Seoul, Korea Poudniowa <www.globalrestorationnetwork.org>
Zintegrowana rewitalizacja dzielnicy miasta, oparta
na rehabilitacji rzeki Cheonggyecheon, bdcej
elementem systemu podziemnej kanalizacji. Likwi
dacja arterii komunikacyjnej, w celu wydobycia na
powierzchni koryta rzeki i udostpnienia go miesz
kacom oraz przyrodzie, poczona z przywrceniem
kulturowej i historycznej roli rzeki. Stworzenie
wiatowego precedensu dla odwrcenia procesw
urbanizacji i zmiany priorytetw miasta.
Szczegowe cele obejmoway:
odnowienie infrastruktury miejskiej w harmonii
z nowymi funkcjami terenu;
stymulacj rozwoju gospodarczego przez stworze
nie atrakcyjnej przestrzeni;
otwarcie doliny rzecznej i rzeki dla nowych form
aktywnoci, np. wdkowania i kpieli;
edukacj rodowiskow i historyczn;
odtworzenie wartoci historycznych i kulturowych;
popraw potencjau ekologicznego rzeki, jakoci
powietrza i wody;
redukcj efektu wyspy ciepa na terenach przyle
gajcych (o 3,6C).
Projekt i jego zarzdzanie stanowi przykad procesu
odgrnego, zainicjowanego przez wadze miasta.
Ich organ Centrum Rewitalizacji Cheonggyecheon
zrzesza ekspertw z rnych dziedzin i sektorw
oraz prowadzi konsultacje spoeczne, dziaania
informacyjne i edukacyjne. Zintegrowane podejcie
obejmowao wszystkie poziomy dziaa: wspprac
w likwidacji jednej z gwnych arterii komunikacyj
nych miasta wraz z monitoringiem zmian natenia
ruchu w centrum, planowanie ochrony przeciwpo
wodziowej, rozbudow urzdze hydrotechnicznych
chronicych rzek przed spywem ciekw deszczo
wych, wyznaczenie stref dla dziaalnoci kulturalnej
i ekonomicznej, okrelenie moliwoci stworzenia
siedlisk dla zwierzt i rolin, zdefniowanie rde
wody zasilajcej system w celu utrzymania min.
gbokoci 40 cm oraz BOD nie wyszego ni 3mg/l,
rozbudow miejskiej oczyszczalni ciekw jako
przyszego rda wody, powtrne wykorzystanie
materiaw z rozbirki (100% recykling stali i elaza,
95% betonu i asfaltu) oraz wykorzystanie technik
ograniczajcych emisj pyw w czasie prowadzenia
prac. Jednoczenie projekt poszerzono o przywrce
nie historycznego wygldu ssiadujcym ulicom.
Projekt lokalny
Potsdamer Platz, Berlin, Niemcy (Potsdamer Platz 2010)
Budowa kompleksu komercyjnobiurowego opartego
na cakowitym wykorzystaniu wd deszczowych
w miejscu opadu. Stworzenie miejsca czcego
nowatorsk architektur z funkcjami ekologicznymi
oraz kreujc bogat w wod przestrze rdmiej
sk (waterscape). Stworzenie, w oparciu o jedn
inwestycj, parku wrd ciasnej zabudowy miejskiej
z zarzdzaniem wod, jako funkcj integrujc.
Integracja dziaa obejmowaa poczenie wartoci
uytkowych, estetyki, funkcjonalnoci technicznej,
innowacyjnej inynierii oraz zaoe ekologicznych
w jeden projekt przestrzeni wielofunkcyjnej.
Zintegrowane zarzdzanie w skali lokalnej pozwolio
na zbudowanie infrastruktury wspierajcej zarzdza
nie wod: zielonych dachw, podziemnych cystern
(2600m), naziemnych zbiornikw, w tym trjkt
nego stawu, biofltra i ekspozycji rzeb oraz kanaw
z systemem fltrw (cakowita pojemno 13 649m).
Jednoczenie recyrkulacja wody poprzez strefy oczysz
czania pozwala na zachowanie standardw sanitar
nych, a stworzenie rolinnych stref buforowych nie
tylko sprzyja oczyszczaniu wody, ale chroni te przed
haasem. Rolinno i zbiorniki wodne tworz estetyk
przestrzeni biznesowej, wystawienniczej, rekreacyjnej.
interdyscyplinarno planowania;
akceptacja spoeczna.
Gabe i in. (2009) zaproponowali jeszcze szerszy
sposb oceny zintegrowanego zarzdzania. Pojawiy
si w nim dodatkowo takie aspekty, jak:
w zakresie wpywu na rodowisko przyrodnicze:
wzrost integralnoci siedlisk, wzrost rnorod-
noci biologicznej, poprawa jakoci wody, ogra-
niczenie zuycia energii nieodnawialnej i wody,
recykling materiaw, recykling infrastruktury;
w zakresie ekonomicznym: wzrost gospodar-
czy (np. liczba nowych przedsibiorstw, pro-
jektw), niezaleno ekonomiczna miasta
i regionu (udzia lokalnych przedsibiorstw
w PKB regionu), tworzenie miejsc pracy, ge-
nerowanie zwrotu przez projekty zintegrowane
(stopa zwrotu z inwestycji), obnienie kosz-
tw funkcjonowania gospodarstw domowych
i przedsibiorstw, minimalizowanie konieczno-
ci wykorzystania transportu samochodowego
(np. dugo szlakw pieszych i rowerowych,
procent powierzchni dedykowanej wycznie
ruchowi samochodowemu);
na polu spoecznym: stworzenie moliwoci lo-
kalnego rozwoju dla wszystkich grup spoecz-
nych i sektorw, bezpieczestwo, moliwoci
dostpu do infrastruktury oraz zieleni rnych
grup interesariuszy na wszystkich etapach y-
cia (np. procent przestrzeni dostosowanej do
potrzeb osb w podeszym wieku, edukacyjna
warto przestrzeni miejskiej);
na polu kultury: stworzenie/zachowanie uni-
katowoci i tosamoci miejsc (np. zachowanie
i eksponowanie krajobrazu kulturowego, uni-
katw przyrodniczych), zachowanie kulturowej
odrbnoci mieszkacw, zachowanie cigoci
tradycji lokalnych (np. procent zachowanych
i zrewitalizowanych miejsc kulturowo wanych,
wczenie lokalnego wzornictwa w nowy design).
Niezalenie od przyjtych wskanikw, na-
ley rwnie okreli czas osignicia rezultatw
w poszczeglnych kategoriach, biorc pod uwag,
e nie wszystkie dziaania przynosz natychmia-
stowe efekty. Ponadto, niektre czy zaleno
przyczynowo-skutkowa, np. czsto spoeczna ak-
ceptowalno kosztw czy si z osigniciem
wielofunkcyjnoci przestrzeni miejskiej.
Podsumowanie
Zintegrowane zarzdzanie miastem, jako element
zrwnowaonego rozwoju, jest w znacznej mie-
rze oparte na zintegrowanym zarzdzaniu zaso-
bami, w tym wod. Jednak kluczem do niego s
kapita spoeczny (relacje) i ludzki (umiejtnoci
i wiadomo). Zmiana podejcia do zarzdzania
wymaga zdefniowania systemu oceny efektywnoci
jego wdraania. Wobec wieloaspektowoci dziaa,
rnych skal przestrzennych i wieloci grup inte-
resariuszy, istotne jest zatem wypracowanie odpo-
wiednich wskanikw.
W ramach realizowanego w latach 20052009
projektu SWITCH Zarzdzanie wod w miecie
przyszoci <www. switchurbanwater.eu> zapro-
ponowano 12 przykadowych wskanikw sukcesu
zintegrowanego zarzdzania wod w miecie. S to:
ochrona cyklu hydrologicznego (na ile podjte
dziaania chroni lub umoliwiaj odtworzenie
zaburzonego cyklu krenia wody);
estetyka krajobrazu;
strukturalna i funkcjonalna integracja z obsza-
rami ssiednimi (na ile programy realizowane
w ramach zintegrowanego zarzdzania wpisuj
si w design, struktur, walory kulturowe i hi-
storyczne miejsc);
poprawno projektowa (proponowane dziaa-
nia, projekty i programy musz by zaplanowane
w sposb, ktry zapewnia waciwe uytkowanie
przestrzeni i potencjaw: ludzkiego, przyrodni-
czego i ekonomicznego oraz musz odpowiada
lokalnym warunkom i potrzebom);
doprecyzowanie warunkw utrzymania two-
rzonej infrastruktury w dugich okresach;
adaptacyjno rozwiza (przyjte rozwiza-
nia powinny zwikszy adaptacyjno miasta
do zmieniajcych si warunkw spoecznych,
ekologicznych i ekonomicznych);
uyteczno (wielofunkcyjno przestrzeni
uwzgldniajca ochron usug ekosystemw);
partycypacja spoeczna (uwzgldnienie potrzeb
maksymalnej liczby interesariuszy i zaangao-
wanie ich na rnych etapach zarzdzania);
koszty (nie powinny przekracza kosztw za-
rzdzania konwencjonalnego);
poczenie potrzeb interesariuszy;
Literatura
EPA, 2010. Green infrastructure case studies: municipal
policies for managing stormwater with green infrastructure,
Washington: EPA Ofce of Wetlands, Oceans and
Watersheds.
Gabe, J., Trowsdale, S., Vale R., 2009. Achieving integrated
urban water management: planning top-down or bottom-
up? Water Science & Technology, 59(10), s. 19992008.
Grant, L., 2010. Multi-functional urban green infrastructure.
A CIWEM briefng report, London: Chartered Institution
of Water and Environmental Management.
Hoyer, J., Dickhaut, W., Kronawitter, L., Weber, B., 2011.
Water sensitive urban design principles and inspiration for
sustainable stormwater management in the city of the future,
Berlin: Jovis Verlag.
Municipality of Rotterdam i in., 2007. Waterplan 2
Rotterdam. Working on water for an attractive city (English
summary), Rotterdam.
Bolund, P., Hunhammar, S., 1999. Ecosystem services in
urban areas. Ecological Economics, 29, s. 293301.
Peres, R., da Silva, R., 2013. Interfaces of urban
environmental management and regional management:
analysis of the relationship between Municipal Master
Plans and Watershed Plans. Brazilian Journal of Urban
Management, 5(2), s. 1325.
Potsdamer Platz, 2010. History and ecology,
<www.potsdamerplatz.de>.
SCWS, 2012. In-curb water vaults, Sarasota County Water
Services <www.scgov.net>.
Stadbyggnadskontoret,1995.Stockholms ekologiska knslighet,
Stockholm: Stadsbyggnadskontoret.
Warzywoda-Kruszyska, W., red., 1998. y i pracowa
w enklawach biedy. d: Instytut Socjologii U.
Warzywoda-Kruszyska, W., Grotowska-Leder, J., 1996.
Wielkomiejska bieda w okresie transformacji. d: Instytut
Socjologii U.
WERF (Water Environment Research Foundation), 2009.
Users guide to the BMP and LID whole life cost models.
Version 2.0, Alexandria, VA: WERF.
Dobre praktyki
zarzdzania wod
deszczow w miastach
Wprowadzenie
Wzorem poprzednich poradnikw z serii Zrwnowaony
Rozwj Zastosowania, na zakoczenie przedstawiamy
zbir dobrych praktyk. Skoncentrowalimy si na
przykadach pokazujcych innowacyjne sposoby zarzdzania
wod w przestrzeni miasta, zwaszcza wodami opadowymi.
Tradycyjnie, szerszy wybr dobrych praktyk zamiecilimy
na stronie internetowej <www.uslugiekosystemow.pl>.
Znajdujce si tam opisy rozbudowane s o bardziej
szczegowe informacje, m.in. odniesienia do literatury,
aktywne linki do zasobw internetowych, bardziej
rozbudowane charakterystyki, dodatkowe zdjcia.
Dobre praktyki zostay opracowane przez uczestnikw
i uczestniczki szkolenia e-learningowego pt. Zastosowania
zrwnowaonego rozwoju. Przeprowadzia je Fundacja
Sendzimira wiosn 2014 r. jako faz przygotowawcz
Akademii Letniej Wyzwania zrwnowaonego rozwoju
w Polsce. Wyboru i redakcji dobrych praktyk dokonaa
Joanna Klak liderka zespou nauczycielek i nauczycieli
szkole e-learningowych Fundacji Sendzimira.
Sowa kluczowe: wody opadowe, infltracja, retencja,
fnansowanie, zagospodarowanie wd opadowych.
Spis dobrych praktyk
Zrwnowaony system odprowadzajcy wod deszczow (Augustenborg, Malm) 117
Fot. Henrik Ahldin
Zdecentralizowane zarzdzanie wod deszczow (Hohlgrabencker) 118
Fot. Wikimedia Commons
SUDS dla szk (Londyn) 119
Fot. Fundacja Sendzimira/mat. wasne
Rzeka na terenie zakadw przemysowych (Kingston) 120
Fot. Dziki uprzejmoci Urzdu Miasta Kingston
Przyuliczne ogrody (San Francisco) 121
Fot. Friends of the Urban Forest <www.fuf.net>
Zbieranie wd opadowych z duego osiedla mieszkaniowego (Queensland) 122
Fot. Brisbane City Council
Zielone miasto, czysta woda (Filadelfa) 123
Fot. Philadelphia Water Departament <www.phillywatersheds.org>
Zielone dachy na lotnisku OHare (Chicago) 124
Fot. Chicago Department of Aviation (CDA) <www.fychicago.com>
System zbierania wody z dachw w miecie (Warrnambool) 125
Fot. Wannon Water
Park Houtan (Szanghaj) 126
Fot. Turenscape
CzowiekPrzyrodaTechnologia koncepcja zrwnowaonej gospodarki
wodami opadowymi (Kronsberg, Hanower) 127
Fot. EURIST
Kompleksowa rewitalizacja osiedla Augustenborg opieraa si na idei zrwnowaonego rozwoju. Jednym
z gwnych celw w zakresie gospodarowania wod bya minimalizacja ryzyka podtopie i powodzi
poprzez budow spjnej sieci odwadniajcej, przypominajcej naturaln sie hydrografczn. Wanym
aspektem byo wczenie mieszkacw w proces rehabilitacji rodowiska przyrodniczego.
Problem: okolica Augustenborga borykaa si z kry-
zysem spoeczno-gospodarczym, jak rwnie z lokal-
nymi podtopieniami, spowodowanymi przecion
kanalizacj ciekow. Przestarzay system odprowa-
dzania ciekw nie by w stanie odprowadza wody
deszczowej, ciekw domowych i wody spywaj-
cej z innych czci miasta. Powodzie powodoway
zniszczenia w garaach podziemnych i piwnicach
oraz podtopienia lokalnych drg i chodnikw. Nie-
oczyszczone cieki czsto byy zrzucane do ciekw
wodnych, poniewa oczyszczalnie ciekw nie byy
w stanie ich oczyci.
Rozwizanie: Projekt realizowany by wsplnie przez
rad miasta i tamtejsz spdzielni mieszkaniow,
przy udziale mieszkacw Augustenborga, ktrzy
dziki temu podnieli swoj wiadomo nt. znacze-
nia wody deszczowej oraz potrzeby zarzdzania ni.
Jednym z gwnych etapw projektu bya bu-
dowa otwartego systemu kanalizacji deszczowej,
dziki ktremu moliwe stao si zarzdzanie
wod opadow. Woda spywajca z dachw i in-
nych powierzchni jest zbierana systemem kana-
w, roww, staww i terenw podmokych, a jej
nadmiar trafa do tradycyjnego systemu kanali-
zacji deszczowej. Korzyci z takiego otwartego
systemy kanalizacji s nastpujce: urozmaica kra-
jobraz, jest miejscem ycia rolin i zwierzt pre-
ferujcych wodne siedlisko, stwarza moliwoci
aranacji przestrzeni na potrzeby wypoczynkowe
mieszkacw.
W 2001 r. wprowadzono take zielone dachy
i powsta pierwszy na wiecie ogrd botaniczny
na dachu. WAugustenborgu znajduje si Skandy-
nawski Instytut Zielonych Dachw (Scandinavian
Green Roof Institute), wany orodek badawczy
technologii majcych zastosowanie w konstrukcji
zielonych dachw. System odprowadzania wody
deszczowej i zielone dachy zatrzymuj ok. 70% caej
wody deszczowej z obszaru 32-hektarowej dzielnicy.
Inicjatywa wdraana w Augustenborgu zostaa
uznana za pionierskie podejcie do zrwnowao-
nego systemu odprowadzajcego wod. Badania
wskazuj, e Augustenborg sta si atrakcyjn, wie-
lokulturow dzielnic, w ktrej obrt najmu spad
o prawie 20%. W podobnym zakresie zmniejszy
si negatywny wpyw na rodowisko.
Koszt inwestycji: cakowity koszt inwestycji
wynis ok. 22 mln EUR (ok. 92 mln PLN)
Instytucja odpowiedzialna: miasto Malm
w partnerstwie z MKB (spka budownictwa
socjalnego)
Opracowanie: Deana Jurada
Zrwnowaony system odprowadzajcy
wod deszczow
Augustenborg, Malm (Szwecja), lata realizacji: 19982014
Hohlgrabencker to nowe osiedle na obrzeach Stuttgartu, gdzie wdroono zdecentralizowane zarzdza-
nie wod deszczow. Gwnym celem byo obnienie kosztw gospodarki wodnej poprzez zastosowanie
zielonych dachw, chodnikw z przepuszczalnymi powierzchniami oraz zbiornikw zbierajcych wod
deszczow z dachw i powierzchni nieprzepuszczalnych.
Problem: na terenie przewidzianym pod nowe osie-
dle, istniejce kanay ciekowe miay ograniczone
moliwoci odprowadzania wody. Dlatego wadze
Stuttgartu oczekiway zmniejszenia odpywu wody
deszczowej z Hohlgrabencker do maksymalnie 30%.
Ponadto gleby, wystpujce na obszarze przewidzia-
nym pod zabudow, nie nadaway si do infltracji wd
deszczowych, a strome zbocza wykluczay moliwo
zastosowania technik powierzchniowej infltracji. Po-
niewa miasto Stuttgart pobierao tzw. opat desz-
czow (zalen od nieprzepuszczalnoci powierzchni),
chciano obniy koszty zwizane z t opat.
Rozwizanie: wprowadzono rne elementy zde-
centralizowanego zarzdzania wod deszczow:
obowizkowe zielone dachy z minimaln g-
bokoci podoa 12 cm w gciej zabudowa-
nych obszarach (stanowi lokalne elementy
magazynujce wod deszczow, chroni za-
soby naturalne, obniaj temperatur powietrza
i speniaj funkcje estetyczne, zajy 0,18 ha);
podziemne zbiorniki stosowane tam, gdzie zie-
lone dachy nie s obowizkowe (zbieraj wod
opadow z terenw utwardzonych, ktra moe
by nastpnie wykorzystywana do nawadniania
ogrodw i w gospodarstwach domowych do
spukiwania toalet itd., 56 szt.);
przepuszczalne powierzchnie tam, gdzie byo
to moliwe (16 000 m
2
);
nowa kanalizacja deszczowa w miejscach pu-
blicznych, ktra umoliwia bezporednie odpro-
wadzanie wody deszczowej do cieku wodnego.
W projekt zaangaowani byli eksperci z r-
nych specjalizacji: urbanistyki, inynierii wodnej,
architektury krajobrazu i architektury. Na etapie
projektowania mieszkacy nie byli zaangao-
wani, natomiast po wybudowaniu osiedla zostali
poinformowani o wymaganiach odnoszcych si
do zielonych dachw i zbiornikw podziemnych.
S odpowiedzialni za ich utrzymanie na terenach
prywatnych. Osiedle Hohlgrabencker uzyskuje
znaczne oszczdnoci dziki wdroeniu technik
zarzdzania wod cakowity koszt wykonania
zastosowanych technologii jest znacznie mniejszy
ni koszt konwencjonalnych rozwiza. Dodat-
kow korzyci jest to, e mieszkacy s wiadomi
obecnoci wody deszczowej (poziom wody w zbior-
nikach) oraz jej wartoci (oszczdnoci w zuyciu
wody pitnej).
Koszt inwestycji: do 2014 r. 532900 EUR
(ok.2,2 mln PLN)
Instytucja odpowiedzialna: gmina Stuttgart
Opracowanie: Gabriela Bieniek
Zdecentralizowane zarzdzanie wod deszczow
Hohlgrabencker (Niemcy), w realizacji od 2003 r.
Zdecentralizowane zarzdzanie wod deszczow
Hohlgrabencker (Niemcy), w realizacji od 2003 r.
SUDS dla szk
Londyn (Wielka Brytania), w realizacji od 2013 r.
W 2013 r. wprowadzono szereg ulepsze na terenie Szkoy Podstawowej Hollickwood w ramach projektu
SUDS for Schools, ktrego celem bya poprawa jakoci wody i zagospodarowania wody deszczowej w re-
jonie dorzecza Pymmes Brook. Projekt skierowany by do szk w pnocnym Londynie.
Problem: projekt mia na celu rozwizanie dwch
problemw: powodzi oraz niskiej jakoci wody. Teren,
na ktrym pooona jest szkoa, charakteryzuje si
urozmaicon rzeb terenu. Powodowao to, e woda
spywajca z wyej pooonych terenw zalewaa
niej pooone obszary, na ktrych znajduj si place
zabaw i boiska, wic nie mona byo z nich korzysta
po ulewnych deszczach. Kolejnym problemem bya
jako wody. Wody opadowe i gruntowe niosy ze
sob osady do dopywu Pymmes Brook, pogarszajc
jako wody w rzece, a ponadto wywieray negatywny
wpyw na siedliska znajdujce si w zlewni.
Rozwizanie: system zrwnowaonego zagospo-
darowania wd opadowych (Sustainable Urban
Drainage System, SUDS) pozwala zmniejszy ne-
gatywny wpyw urbanizacji na zarzdzanie wodami
powierzchniowymi. Celem SUDS jest odwzorowa-
nie naturalnych funkcji rodowiska w odniesieniu do
retencjonowania wody deszczowej. System skada
si z zagbie infltracyjnych, ogrodw deszczo-
wych, przepuszczalnych nawierzchni oraz zielo-
nych cian i dachw. Projekt SUDS for Schools
jest wspln inicjatyw organizacji Wildfowl &
Wetlands Trust (WWT), Agencji Ochrony ro-
dowiska i frmy Tames Water. Do udziau w pro-
jekcie wybranych zostao 10 szk z dzielnicy North
London, wrd nich Hollickwood.
Gwne problemy, tj. powodzie i jako wody, zo-
stay rozwizane poprzez stworzenie miejsc zatrzy-
mania i retencji wd opadowych. Woda deszczowa
z czci powierzchni dachowej jest odprowadzana do
nowoutworzonego ogrodu torfowego, poronitego
rodzimymi rolinami mokradowymi (ogrd zosta
poczony z terenami rekreacyjnymi wok szkoy i jest
miejscem spotka dla rodzicw i dzieci). Nadmiar
wody jest rozprowadzany systemem roww i niecek
chonnych (na tym etapie dochodzi take do infltra-
cji), a w ostatecznoci odprowadzany do kanalizacji
deszczowej. Szkoa Hollickwood zarzdza systemem,
wykorzystujc wsparcie oferowane przez WWT.
Uczniowie i nauczyciele zostali zaangaowani
w projekt ju na etapie projektowania i nasadze.
Ponadto projekt nie tylko chroni istniejce miejsca
zabaw, ale tworzy nowe. Dziki temu uczniowie s
bardziej wiadomi koniecznoci zrwnowaonego
zarzdzania wod opadow oraz funkcji i wartoci,
jakie maj mokrada dla ludzi, fauny i fory.
Koszt inwestycji: do 2014 r. 15000 GBP
(ok.78500 PLN), nie wliczajc w to VAT oraz
kosztw zarzdzania projektem, wynagrodzenia dla
WWT i nasadze
Instytucja odpowiedzialna: WWT, Agencja
Ochrony rodowiska, Tames Water
Opracowanie: Nina Markowska
Teren zakadw przemysowych poddano gruntownej rewitalizacji, ktra obja m. in. system zagospoda-
rowania wd opadowych. Infrastruktura trzech ulic zostaa tak przeprojektowana, e obecnie jest moliwe
przechwycenie 4 000 m
3
wody deszczowej rocznie. Zapewnia to ochron rzeki Mordialloc i umoliwia
nawadnianie terenw osiedla.
Problem: punktem wyjcia dla projektu bya koniecz-
no poprawy stanu nawierzchni drg i kanalizacji.
Kingston to jeden z najbardziej uprzemysowio-
nych obszarw w Australii, na ktrym funkcjonuje
okoo 4200 frm, zatrudniajcych 27 000 pracownikw.
Autorzy projektu podkrelali, e obszary przemysowe
przyczyniaj si do wysokiego stenia zanieczyszcze,
ktre negatywnie wpywaj na jako wd rzeki Mor-
dialloc. Celem projektu byo rwnie zmniejszenie
zuycia wody do picia.
Rozwizanie: projekt zosta zainicjowany i zapro-
jektowany przez gminnych inynierw we wsp-
pracy z ekspertami z Melbourne Water jednego
z pionierw wdraania rozwiza z zakresu pla-
nowania miasta ukierunkowanego na wod (Water
Sensitive Urban Design, WSUD). Zadania realizo-
wane w ramach projektu obejmoway przeprojek-
towanie trzech ulic: wykonano dwa nowe kolektory
deszczowe, zbudowano 54 rowy infltracyjne wzdu
drg, przyczyniajce si do zatrzymywania zawie-
sin, a 330 m
2
powierzchni drg i parkingu pokryto
nawierzchni przepuszczaln.
Przeprojektowane drogi umoliwiaj groma-
dzenie wody spywajcej z jezdni i dachw w celu
ochrony pobliskiego potoku, nawadniania przyle-
gego parku i ulicznych drzew oraz zapewniaj zwik-
szon ochron przeciwpowodziow. Dwa osadniki
usuwaj zawiesiny z wody, ktra nastpnie jest gro-
madzona w podziemnym systemie zbiornikw reten-
cyjnych (61 metrw rur o rednicy 2,4m). Nadmiar
wd opadowych odprowadzany jest bezporednio do
rzeki, z pominiciem systemu oczyszczania. Woda
ze zbiornikw retencyjnych przepompowywana jest
do systemu hydroftowego o powierzchni 180 m
2
.
W systemie tym roliny uzdatniaj wod, usuwajc
z niej metale i biogeny. Uzdatniona woda, groma-
dzona w naziemnym zbiorniku o pojemnoci 240m
3
,
wykorzystana jest do nawadniania.
Dziki podejmowanym od pocztku projektu
dziaaniom informacyjno-edukacyjnym, zwikszono
wiadomo spoeczn i wiedz na temat gospodaro-
wania wodami opadowymi. W kadej fabryce znaj-
dujcej si w zlewni odbya si kampania edukacyjna,
aby wyjani sposoby, ktre mog zmniejszy ilo za-
nieczyszcze emitowanych do rodowiska. Wydano
take biuletyny informacyjne projektu i umieszczono
reklamy w lokalnej gazecie oraz zamieszczano infor-
macje na stronie internetowej lokalnego samorzdu.
Koszt inwestycji: 2,8 mln AUD (ok. 8 mln PLN)
Instytucja odpowiedzialna: wadze miasta
Kingston
Opracowanie: Elgars Felcis
Na terenie zakadw przemysowych
Kingston (Australia), lata realizacji: 20082013
Na terenie zakadw przemysowych
Kingston (Australia), lata realizacji: 20082013
W San Francisco zlewnia w obrbie miasta pokryta jest w wikszoci nieprzepuszczalnymi powierzchniami,
takimi jak beton i asfalt, z ktrych wody opadowe odprowadzane s przede wszystkim do kanalizacji miejskiej.
Przyuliczne ogrody, wykorzystujce naturalne procesy zachodzce w glebie i rolinach, zapewniaj retencj
wody i jej oczyszczanie, zmniejszaj rwnie obcienie miejskiej sieci kanalizacyjnej.
Problem: na skutek uszczelnienia powierzchni,
w czasie ulewnych opadw dominuje spyw po-
wierzchniowy, a wody opadowe nie maj moliwoci
infltracji do gruntu. Wody opadowe, przepywajc
przez powierzchnie utwardzone, ulegaj zanieczysz-
czeniu wypukuj chemikalia, zawiesiny i inne
zanieczyszczenia. Miejski system kanalizacji ma ogra-
niczon przepustowo. W przypadku pojawiania si
duej iloci wody, dochodzi do podtopie budynkw
i zalewania, co potguje korki drogowe i stwarza ry-
zyko wypadkw. Co wicej, nadmiar wody, odprowa-
dzony kanalizacj poprzez przelewy burzowe, spywa
bezporednio do zatoki, a to wie si z wysokimi
karami fnansowymi.
Rozwizanie: projekt Sidewalk Garden, ktry jest
czci wikszego programu (Urban Watershed
Assessment in the Sewer System Improvement
Program), jest inicjatyw agencji publicznych,
frm inynieryjnych i projektowych, organizacji
pozarzdowych, ekspertw oraz mieszkacw San
Francisco. W ramach projektu betonowe chodniki
s zastpowane przyulicznymi ogrodami, ktre
przechwytuj wod opadow i przez to zmniej-
szaj obcienie sieci kanalizacyjnej, a jednocze-
nie upikszaj ulice i przyczyniaj si do ochrony
rodowiska.
Przyuliczne ogrody powstaj midzy chodni-
kiem a budynkami i ulicami. Lokalne prawo sta-
nowi, e chodnik powinien mie szeroko ok. 180
cm, a wic szersze chodniki mog by zwane
na potrzeby ogrodu przyulicznego. Z przej -
czcych chodnik z ulic najczciej usuwany jest
beton, a w jego miejsce ukadana przepuszczalna
nawierzchnia. Typowy ogrd skada si z rodzi-
mych i odpornych na susz rolin, kostki brukowej,
otoczki z kamienia i ciki z kory.
Mieszkacy i organizacje pozarzdowe mog
zoy projekt ogrodu przyulicznego i dosta
pozwolenie na jego utworzenie. Dla wacicieli
nieruchomoci, koszt zazielenienia okolicy to za-
ledwie koszt uzyskania zezwolenia na utworzenie
przyulicznego ogrodu (okoo 160 USD). Pozostae
koszty, w tym usuwania betonu oraz nowych ma-
teriaw i rolin, s pokrywane przez partnerstwo
wymienionych niej instytucji odpowiedzialnych
za projekt.
Instytucja odpowiedzialna: San Francisco Water
Power Sewer (Services of the San Francisco
Public Utilities Commission) i Friends of the
Urban Forest (organizacja pozarzdowa)
Opracowanie: Olga Galblaub
Przyuliczne ogrody
San Francisco (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2013 r.
Celem projektu FiSH (Fitzgibbon Stormwater Harvesting) jest zbieranie wd opadowych z obszaru
mieszkaniowego Fitzgibbon Chase o powierzchni 290 ha i dostarczanie 89000 m
3
oczyszczonej wody
deszczowej rocznie do wykorzystania. Inwestycja pozwala na gromadzenie wd opadowych z obszaru
miejskiego, z wykorzystaniem obrbki wstpnej, i jej przechowywanie w zadaszonym zbiorniku, a take
oczyszczanie poprzez fltracj i dezynfekcj.
Problem: gwnym problemem byy bardzo niskie
zasoby wody, spowodowane wieloletnimi suszami.
Chciano zwikszy samowystarczalno spoeczno-
ci miejskich poprzez utworzenie duego systemu
zbierania wody deszczowej. Dodatkowo, stworzony
system mia umoliwi zmniejszenie zanieczysz-
czenia wody deszczowej i podnie jako wody
tak, by spenia obowizujce w Australii wytyczne
i nie by drogi.
Rozwizanie: w ramach projektu FiSH woda desz-
czowa nie jest kierowana do gwnej kanalizacji,
a podlega uzdatnianiu i moe by wykorzystywana
np. do podlewania ogrodu, spukiwania toalet,
mycia samochodw i podlewania zieleni w prze-
strzeniach publicznych. Wody opadowe s zbierane
z miejskiego obszaru o powierzchni 290ha i prze-
pompowywane przez osadniki do laguny mogcej
pomieci 5000 m
3
wody. Przechwytywane i reten-
cjonowane jest tam ok. 10% redniego rocznego
odpywu wody deszczowej.
Woda jest oczyszczana, a jej jako monitoro-
wana, aby zapewni obowizujce normy. Przez ukad
oczyszczania wd opadowych przepywa ok. 400
m
3
wody dziennie. Wstpna fltracja jest przepro-
wadzana przy uyciu automatycznego sita, fltry
piaskowe zapewniaj fltracj gwn, a nastpnie
aktywnym wglem usuwa si zwizki organiczne. Na
kocu dochodzi do dezynfekcji promieniowaniem
UV i chlorowania. Projekt cieszy si powszechn
aprobat panuje opinia, e jest to przyjazne dla
rodowiska rozwizanie, ktre poprawia estetyk
okolicy. Projekt speni oczekiwania i przynis ko-
rzyci zarwno rodowiskowe, jak i spoeczne:
mniejsze zapotrzebowanie na ograniczone
zasoby wodne;
korzyci edukacyjne;
poprawa estetyki okolicy;
wzrost uytecznoci i wartoci gruntw pod
zabudow;
poprawa stanu ekologicznego arterii wodnych.
Koszt inwestycji: ok. 17 milionw AUD
(ok.49mln PLN)
Instytucja odpowiedzialna: Urban Land
Development Authority i Queensland Water
Commission
Opracowanie: Magorzata Markowska
Zbieranie wd opadowych z duego osiedla
mieszkaniowego
Fitzgibbon (Queensland, Australia), lata realizacji: 20092014
Rozpoczty w 2011 roku projekt Green City, Clean Waters (GCCW) jest 25-letnim planem z wizj zjed-
noczenia Filadelfi z otaczajcym rodowiskiem wodnym, w celu stworzenia zielonego dziedzictwa, poprzez
osignicie rwnowagi midzy ochron rodowiska, rozwojem gospodarczym i spoecznym. Opiera si
na zastosowaniu zrwnowaonej gospodarki wodnej w poczeniu z zielon infrastruktur deszczow.
Problem: stay rozwj aglomeracji Filadelfi wpywa
na jej zasoby wodne: pogarsza jako wody, a eko-
systemy i drogi wodne ulegaj degradacji. Po-
nadto, w wyniku urbanizacji zwiksza si udzia
powierzchni nieprzepuszczalnych, ktre tworz
barier dla naturalnej retencji i infltracji wody
deszczowej.
Rozwizanie: w 2011 roku Departament Ochrony
rodowiska Filadelfi i Departament ds. Wody
Filadelfi podpisay umow o rozpoczciu realizacji
projektu GCCW. Projekt ten skada si z szeregu
polityk, rozporzdze, innowacji i wymaga zaan-
gaowania ekspertw oraz uczestnictwa lokalnej
spoecznoci. Kadzie nacisk na zielon infrastruk-
tur deszczow, ktra zawiera szereg systemw
hydroftowych, ktre przechwytuj wod opadow.
Cz wody jest nastpnie infltrowana w gb
ziemi, cz wyparowuje do atmosfery, a cz
trafa do kanalizacji ciekowej. GCCW sprzyja
zrwnowaonemu rozwojowi, integrujc kwestie
wpywu na rodowisko przyrodnicze, spoecze-
stwo i gospodark. Oczekuje si, e spoecze-
stwo odniesie korzyci dziki wdroeniu rozwiza
z zakresu zielonej infrastruktury, m.in. stworzone
zostan tereny zieleni, wzronie warto nierucho-
moci, wzronie absorpcja CO
2
itp.
Do marca 2014 r. nastpujce elementy zielo-
nej infrastruktury zostay zrealizowane: posadzono
drzewa majce zatrzymywa odpyw wd desz-
czowych, rozmieszczono donice deszczowe oraz
urzdzenia do sztucznego nawadniania i donice
przelotowe, utworzono zielone wysepki wcinajce
si w jezdni, zaoono ogrody deszczowe, niecki
i rowy chonne, rowy infltrujce/magazynujce
wod, wykonano chodniki o przepuszczalnej po-
wierzchni oraz mokrada. W ramach projektu,
w duszej perspektywie odtworzone zostan natu-
ralne warunki siedliskowe na ciekach wodnych oraz
zbudowane zielone ulice, zielone szkoy, otwarte
przestrzenie publiczne z zieleni.
Projekt angauje wielu lokalnych interesa-
riuszy: mieszkacw, firmy, szkoy. S oni za-
praszani do podejmowania rnych dziaa, np.
dotyczcych zielonych budynkw, zielonych
projektw infrastrukturalnych i programw
partnerskich. Organizowane s rwnie imprezy
i warsztaty dla lokalnej spoecznoci.
Koszty inwestycji: planowany budet na 25 lat
wynosi 2 mld USD (ponad 6 mld PLN)
Instytucja odpowiedzialna: Philadelphia Water
Department (PWD)
Opracowanie: Iva Vali
Zielone miasto, czysta woda
Filadelfa (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2011 r.
Projekt zachca do instalacji ogrodw na dachach obiektw lotniskowych. Gwnym celem jest zmniej-
szenie efektu miejskiej wyspy ciepa, oszczdno energii i zmniejszenie odpywu wody deszczowej.
Projekt zrealizowany w Chicago pokazuje, e instalowanie na dachach obiektw lotniskowych ogrodw
jest rozwizaniem praktycznym i opacalnym.
Problem: lotnisko OHare to duy obszar o nie-
przepuszczalnych powierzchniach, a dachy poro-
nite rolinnoci zwikszaj retencj i fltracj
wd deszczowych. Drugim problemem jest tzw.
efekt wyspy ciepa, ktra powoduje podwyszenie
temperatury w miecie w okresie letnim. Prowadzi
to do nadmiernego zuycia energii na klimatyzacj,
co moe prowadzi do zwikszenia zanieczyszcze
pochodzcych z produkcji energii elektrycznej.
Rolinno na dachach poprawia izolacj ciepln,
przez co pomaga obniy koszty ogrzewania zim
i chodzenia latem.
Rozwizanie: departament ds. lotnictwa w Chicago
na 12 obiektach na lotnisku OHare (ponad 3ha)
utworzy zielone dachy, m.in. na centrum sterowania
systemem owietlenia, parkingach i pomieszcze-
niach wypoyczalni samochodw. Po raz pierwszy
na wiecie zielony dach zosta utworzony na wiey
kontroli lotw.
Dziki zielonym dachom mona zatrzyma od-
pyw 7090% wody deszczowej w okresie letnim
i 2540% w zimie. Na budynku gwnej sortowni
frmy FedEx zielony dach zatrzymuje okoo 2000 m
3

wody deszczowej rocznie. Oszczdno energii wy-
nosi okoo 0,20 USD na stop kwadratow rocznie.
Zielony dach na budynku frmy FedEx przyniesie
oszczdnoci energii w wysokoci ok. 35 000 USD
rocznie i 1400 000 USD w perspektywie 40-letniej.
Kolejn zalet jest to, e fale dwikowe wytwarzane
przez maszyny budowlane, ruch pojazdw i samolo-
tw, s absorbowane przez gleby i roliny znajdujce
si na powierzchni dachu. 2,5-centymetrowa war-
stwa rolinnoci na dachu moe zmniejszy poziom
dwiku przedostajcego si do budynku o okoo
40 decybeli. Zielony dach na lotnisku wpisuje si
w now wizj caego miasta, w ktrym zielone dachy
s promowane na szerok skal.
Koszt inwestycji: do 2014 r. ok. 10 mln USD
(ok. 31 mln PLN)
Instytucja odpowiedzialna: Departament
ds.lotnictwa Urzdu Miasta Chicago
Opracowanie: Daniela Gluhak
Zielone dachy na lotnisku OHare
Chicago (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2006 r.
Zielone dachy na lotnisku OHare
Chicago (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2006 r.
System zbierania wody z dachw w miecie
Warrnambool (Australia), lata realizacji: 20102011
Firma Wannon Water, we wsppracy z rzdem centralnym i wadzami lokalnymi, opracowaa system
zbierania wody z dachw w miecie Warrnambool. Projekt Roof Water Harvesting polega na zdecen-
tralizowanym podejciu do zagospodarowania wody deszczowej, w ramach ktrego woda deszczowa
jest kierowana do napowierzchniowego zbiornika, ktry jest poczony z systemem uzdatniania wody.
Nastpnie woda deszczowa jest uzdatniana tak, aby speniaa normy dla wody do picia.
Problem: cigy rozwj miasta Warrnambool powo-
duje dwa gwne problemy z wod: wzrost popytu
na zasoby wodne oraz gwatowny wzrost objtoci
spywu wody deszczowej podczas intensywnych
opadw. Zwikszone zapotrzebowanie na wod po-
woduje zwikszenie wykorzystania wody z pobliskiej
rzeki oraz wykorzystanie dwch zbiornikw wd
podziemnych, pooonych 50 i 90 km od miasta,
co generuje due koszty zwizane z potrzebn in-
frastruktur i energi. Jednoczenie odpyw wody
deszczowej ronie z powodu duej iloci nieprzepusz-
czalnych powierzchni w rozwijajcym si miecie.
Rozwizanie: zaproponowane rozwizanie wy-
magao budowy infrastruktury, ktra pozwala na
gromadzenie i oczyszczanie wody w trzech kro-
kach. Pierwszy etap zbieranie wody z dachw
wymaga poczenia rynien kadego domu na
osiedlu z indywidualnym zbiornikiem, ktry jest
czci wikszego zdecentralizowanego systemu
(waciciele domw nie byli obligowani do insta-
lowania zbiornikw, ale mogli z tego skorzysta).
Drugi krok magazynowanie wody polega
na przetransportowaniu zebranej wody systemem
kanalizacji deszczowej oddzielonym od kanalizacji
miejskiej. Powstaa wic oddzielna sie wodoci-
gowa o dugoci 2250 m oraz 4400 m mniejszych
sieci przyczeniowych. Woda zebrana z dachw
domw pynie pod wpywem grawitacji do zbior-
nika retencyjnego Wannon Water, gdzie czy si
z wod z rzeki. Trzeci krok uzdatnianie wody
obejmuje wykorzystanie istniejcego w miecie
zakadu uzdatniania wody. Obecnie inicjatyw ob-
jtych jest prawie 130 domw ulokowanych na 260
dziakach przygotowanych pod ten projekt. W 2013
r. zebrano z ich dachw 16 mln litrw wody, tyle
samo, ile w tych domach zuyto wody pitnej.
Zastosowane rozwizanie pozwala kademu do-
mowi sta si prosumentem wody pitnej i znacznie
zmniejszy rodowiskowe i ekonomiczne koszty
zaopatrzenia w wod. Przy projekcie wsppraco-
way frmy prywatne i instytucje publiczne. Zosta
on opracowany i zrealizowany przez Wannon Wa-
ter, podczas gdy jego priorytety zostay okrelone
w pastwowych programach centralnych i regio-
nalnych. Projekt by fnansowany ze rodkw pu-
blicznych.
Koszty inwestycji: 3,8 mln USD
(blisko 12 mln PLN)
Organizacja odpowiedzialna: Wannon Water
Opracowanie: Karol Grabias
Zadaniem stojcym przed organizatorami wiatowej Wystawy Expo 2010 w Szanghaju, odbywajcej si
pod hasem Lepsze miasto, lepsze ycie, byo utworzenie zielonej wystawy gotowej do przyjcia duej
liczby odwiedzajcych. Projektujc teren wystawy, nacisk pooono na wiadome wykorzystanie zielonej
i bkitnej infrastruktury. Renaturyzacja terenu miaa zapewni: ochron przeciwpowodziow, oczyszczanie
wody, biornorodno, estetyk przestrzeni publicznej, moliwoci rekreacji i edukacji.
Problem: jako lokalizacj pokazowego projektu towarzy-
szcego wystawie, wybrano teren poprzemysowy, poo-
ony pomidzy autostrad a brzegiem zanieczyszczonej
rzeki Huangpu. Teren ten by wykorzystywany jako miej-
sce skadowania materiaw i odpadw przemysowych.
Istniejce betonowe budowle przeciwpowodziowe byy
pozbawione przyrody i niedostpne dla ludzi.
Rozwizanie: podstaw infrastruktury parku jest li-
niowy teren podmoky, oczyszczajcy wod z rzeki
Huangpu wycznie za pomoc metod naturalnych.
Dziki odpowiedniemu uksztatowaniu terenu i do-
borowi gatunkw rolin kolejne terasy, kaskady
i zbiorniki gromadz zanieczyszczenia, oczyszczaj
oraz napowietrzaj wod. Woda jest wykorzystywana
w pooonym niej Expo Park, a zastosowanie me-
tod naturalnych przynosi oszczdnoci okoo 145 000
USD rocznie (w stosunku do wykorzystania na porw-
nywaln skal konwencjonalnych metod oczyszczania).
Betonowe nabrzea zostay zastpione kamienn
opask brzegow i obsadzone rodzimymi gatun-
kami rolin, ktre chroni zbocza przed erozj
i otwieraj teren dla ludzi. W ten sposb Park Ho-
utan stanowi naturalny obszar zalewowy dla wd
powodziowych. Tereny podmoke i terasy stanowi
rodowisko o wysokiej rnorodnoci gatunkw
i siedlisk. Zlokalizowana na tym terenie ziele po-
chania z atmosfery blisko 250 ton CO
2
rocznie.
Ssiedztwo wody poprawia atrakcyjno parku
jako miejsca rekreacji, odpoczynku i spacerw.
W parku uprawia si m.in. ry, soneczniki i koni-
czyn, co oprcz dostarczania podw rolnych, po-
zwala odwiedzajcym wrci do tradycji i dowiadczy
sezonowej zmiennoci. Aby przypomina o niedawnej
przeszoci, niektre z obiektw poprzemysowych
zostay zachowane i wkomponowane w krajobraz.
czc rne funkcje i tradycje, Park Houtan
reprezentuje caociowe podejcie do zarzdzania
przestrzeni miasta, czerpice z tradycji chiskich.
Osiem metod, wykorzystanych przy projektowa-
niu parku, zostao opatentowanych. Wiele zostao
powielonych przy okazji realizacji kolejnych pro-
jektw. Wadze Chin ofcjalnie popieraj podobn
metodyk dziaania w projektach prowadzonych na
szerok skal w caym kraju.
Budet: 15,7 mln USD (ok. 50 mln PLN)
Instytucje odpowiedzialne: Turenscape
<www.turenscape.com>, Shanghai Landscape
Construction Company, Shanghai University of
Oceanography
Opracowanie: Micha Czepkiewicz
Park Houtan
Szanghaj (Chiny), rozpoczcie projektowania 2007 r., oddanie do uytku 2010 r.
Park Houtan
Szanghaj (Chiny), rozpoczcie projektowania 2007 r., oddanie do uytku 2010 r.
Koncepcja zrwnowaonej gospodarki wodami opadowymi dla osiedla Kronsberg stanowi cz komplek-
sowego projektu rozwoju dzielnicy mieszkaniowej w Hanowerze, ktry uwzgldnia w rwnym stopniu
potrzeby gospodarcze, spoeczne i rodowiskowe, zwizane z rozbudow osiedli miejskich.
Problem: osiedle powstao w pnych latach 90. XX
w. na zachodnim stoku wzgrza Kronsberg i stano-
wio zaplecze mieszkalne dla osb zatrudnionych przy
przygotowywanej wystawie EXPO 2000 przekszta-
cone pniej w mieszkania komunalne. Okolicznoci
powstania osiedla wymagay koncepcji budowy zgod-
nej z wymogami zrwnowaonego rozwoju.
Rozwizanie: teren osiedla Kronsberg prawie w caoci
stanowi wasno komunaln, co byo jednym z czynni-
kw gwarantujcych sukces przedsiwzicia. W 1993
roku wadze miasta utworzyy zespoy w wydziaach:
rodowiska, budownictwa oraz spraw spoecznych, kt-
rych celem byo stworzenie kompleksowej koncepcji
zrwnowaonego rozwoju osiedla. W ramach tych
prac powstaa strategia (Wasserkonzept), ktra stano-
wia plan dziaa w zakresie gospodarowania wodami
opadowymi z wykorzystaniem poczenia zielonej
infrastruktury z konwencjonalnymi rozwizaniami
technicznymi. Miao to pozwoli na zatrzymanie jak
najwikszej iloci wody opadowej w miejscu jej po-
wstania. Zaprojektowano zdecentralizowany otwarty
system przechwytywania i retencjonowania wody
opadowej. Woda opadowa jest gromadzona i prze-
trzymywana w kanaach obsadzonych traw, nastpnie
fltrowana przez warstw humusu do niej pooonej
warstwy wypenionej wirem, co pozwala na skuteczne
jej retencjonowanie i oczyszczanie.
Szczeglnym punktem tej koncepcji jest zinte-
growany system zagospodarowania wd opadowych
opracowany dla osiedlowej szkoy podstawowej.
Woda opadowa jest w caoci przechwytywana
przez system kanaw i magazynowana w podziem-
nym zbiorniku. Kanay, mae stawy oraz obszary
o zwikszonej pojemnoci retencyjnej, stanowi
szczeglne elementy kompozycyjne terenu wok
szkoy. Tworz take naturalne siedliska oraz pe-
ni funkcj rekreacyjn. Budynek szkoy pokrywa
zielony dach, ktry przechwytuje wod i spowalnia
jej odpyw. Zmagazynowana woda wykorzystywana
jest do spukiwania toalet oraz podlewania szkolnego
ogrodu. Ten zintegrowany system pozwala na zaosz-
czdzenie rocznie okoo 550 m
3
wody pitnej, a take
stwarza moliwoci edukacyjne dla uczniw szkoy.
Kronsberg jest osiedlem demonstracyjnym, po-
kazuje wiele dobrych praktyk nie tylko w zakresie
gospodarki wodnej, ale take pozostaych aspektw
zrwnowaonego rozwoju. Obecnie stanowi najbar-
dziej atrakcyjne osiedle mieszkaniowe w Hanowerze.
Koszt inwestycji: cakowity koszt budowy osiedla
w latach 19972000 wynis 500 mln EUR
(ponad 2 mld PLN), brak szczegowych danych
dotyczcych tylko gospodarki wodnej
Instytucja odpowiedzialna: wadze miasta
Hanower
Opracowanie: Katarzyna Sabura
CzowiekPrzyrodaTechnologia koncepcja
zrwnowaonej gospodarki wodami opadowymi
Kronsberg, Hanower (Niemcy), powstanie koncepcji 1992 r., rozpoczcie budowy 1997 r.
Cykl poradnikw dotyczcych
usug ekosystemw, skierowanych
do pracownikw administracji
samorzdowej, organizacji
pozarzdowych oraz wszystkich
zainteresowanych zieleni miejsk,
tworzeniem bkitno-zielonych
sieci, podnoszeniem jakoci ycia
i przestrzeni publicznej w polskich
miastach.
Przyroda w miecie. Rozwizania
W odpowiedzi na potrzeby zgoszone przez
czytelnikw i uytkownikw poprzedniego
poradnika, przedstawilimy praktyczne
i szczegowe zagadnienia zwizane
z zarzdzaniem przyrod w miecie,
dzielc je na rozwizania techniczne
i organizacyjne.
Woda w miecie
W kolejnym poradniku przedstawiamy
rozwizania techniczne, planistyczne
i systemowe, pozwalajce na prowadzenie
do przestrzeni zurbanizowanej
ekosystemw wodnych rnej skali.
Przyroda w miecie. Usugi
ekosystemw niewykorzystany
potencja miast
Poradnik wyjania koncepcj usug
ekosystemw i wskazuje, jak uwzgldni
je w zarzdzaniu miastem. Kadzie
nacisk na przeciwdziaanie barierom dla
ochrony przyrody w miecie, partycypacj
spoeczn i wycen ekonomiczn.
Poradniki s dostpne bezpatnie
na stronie:
www.sendzimir.org.pl/magazyn

Zrównoważony Rozwój - Zastosowania NR 5: Woda W Mieście

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zrównoważony Rozwój - Zastosowania NR 5: Woda W Mieście

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

zrwnowaony

You might also like