Earth Conservation

Copyright Jan Berdo 2006

Zdjcia na okadce: Delta Amazonki, NASA; Sjka bkitna (Cyanocitta cristata), Dave Menke; Sosna Pinus mugo Turra, USDA-NRCS PLANTS Database / Herman, D.E. et al..

Zdjcie na stronie tytuowej: Cowichan girl, Edward S. Curtis 1913, Northwestern University Library, Edward S. Curtis's The North American Indian: the Photographic Images, 2001.

Earth Conservation www.ziemia.org Sopot 2006

SPIS TRECI

Rozdzia I Zrwnowaony rozwj To Idea zrwnowaonego rozwoju Etyczne podstawy zrwnowaonego rozwoju Gospodarka naturalna Rozdzia II Polityka dla zrwnowaonego rozwoju Stabilizowanie wzrostu populacji Ochrona biornorodnoci Rolnictwo ekologiczne Odnawialne rda energii Rozdzia III Rozwizania indywidualne Konsumpcja na zrwnowaonym poziomie Ekologiczny dom Stosowna technologia Zrwnowaony transport Zrwnowaone gospodarowanie zasobami wody Zrwnowaony biznes Ekowioski Zakoczenie Przypisy Bibliografia

1 1 8 20 22

25 25 32 40 48

55 55 58 63 65 68 72 74 77 81 95

Problem z Ziemi polega na tym, e jaki czas temu przestano j produkowa 1. Mark Twain

Rozdzia I

ZRWNOWAONY ROZWJ

TO koo 400 roku n.e. odzie Polinezyjczykw przybiy do brzegu niewielkiej wyspy, pooonej 3200 kilometrw na zachd od wybrzey Ameryki Poudniowej 2. Wyspa ta, o powierzchni 166 km2, znana jest obecnie jako Wyspa Wielkanocna. Tysic szeset lat temu Polinezyjczycy, ktrzy wysiedli z odzi, ujrzeli na wyspie ttnicy yciem las. Byy w nim cenne gatunki drzew jak palmy, z ktrych mona byo budowa odzie i domostwa. Ziemia bya yzna, w lesie yy ptaki, na ktre mona byo polowa, a niektre drzewa dochodziy do 25 metrw wysokoci i 2 metrw rednicy pnia 3. Osadnicy przywieli ze sob kury, zaczli uprawia banany, taro, sodkie ziemniaki i trzcin cukrow. Polowali na delfiny i foki. ycie, ktre wiedli byo dostatnie i populacja wzrosa do siedmiu, a wedug innych szacunkw nawet do 20 tysicy osb. Zapotrzebowanie na drewno rwnie wzroso i przekroczyo moliwoci naturalnej reprodukcji drzewostanu. Wznoszenie rzeb, z ktrych znana jest Wyspa Wielkanocna wymagao wykorzystania duych iloci drewna do ich przetaczania i do budowy prostych maszyn. Najwiksze rzeby wa 80 ton. Lata wycinania drzew do budowy domw, wyrabiania lin, gotowania, a take zjadanie nasion tych drzew przez szczury, przywiezione przez osadnikw, doprowadziy do cakowitego wylesienia. Zniszczone zostay tereny lgowe ptakw, a polowania spowodoway wyginicie wszystkich gatunkw ptakw ldowych. Okoo 1400 roku wycito ostatni palm, a przywiezione przez osadnikw szczury uniemoliwiay ich regeneracj nadgryzajc orzechy 4. Gdy zabrako palm, nie mona byo zbudowa odzi do polowa na delfiny, ani te przenie si odziami na inn wysp. Zasoby opau zmniejszyy si, strumienie zaczy wysycha, a ziemia zostaa poddana erozji i staa si jaowa. Kiedy 5 kwietnia 1722 roku holenderski odkrywca Jacob Roggeveen przyby do wybrzey Wyspy Wielkanocnej, ujrza ziemi pokryt trawami, bez ani jednego drzewa lub krzewu wyszego ni 3 metry 5. Kwitnca niegdy kultura podupada, a liczba ludnoci zmniejszya si o 75 90% do 2000 osb, yjcych w biedzie 6. Przyroda zapewnia ludziom rodki niezbdne do ycia: poywienie, wod, czyste powietrze i surowce. Lasy i mokrada oczyszczaj wod, dostarczaj tlen, a take lekarstwa. W interesie ludzi jest dbanie o prawidowe funkcjonowanie ekosystemw, w ktrych yj. 1

Wyspa Wielkanocna. Zdjcie: omas Rivinius.

Bez usug i dbr, ktre zapewniaj ekosystemy przyrodnicze na Ziemi, ycie ludzi nie byoby moliwe. W dziejach ludzkoci zdarzao si jednak, e cywilizacje lub lokalne spoecznoci przekraczay granic odnawiania si zasobw naturalnych i nadmiernie bd niewaciwie wykorzystyway ekosystemy. Miao to miejsce w przypadku cywilizacji Sumerw, Majw czy wanie mieszkacw Wyspy Wielkanocnej i doprowadzio do upadku tych cywilizacji 7. Pomimo tych lekcji z historii, ludzko zuywa dzi o 1/3 wicej surowcw naturalnych ni przyroda potrafi uzupeni 8. Sytuacja na wiecie zaczyna obecnie coraz bardziej przypomina dzieje Wyspy Wielkanocnej. Skala zagroe dotyczy jednak nie tylko maej wyspy na Oceanie Spokojnym, lecz caej planety. Powierzchnia lasw na Ziemi zmniejszya si o ponad 50% i jedynie 40% tego, co zostao to due, naturalne systemy lene. Kadego roku wycinanych jest ponad 9 milionw hektarw lasu (obszar wielkoci Portugalii), aby uzyska nowe ziemie uprawne, drewno na opa i rne produkty takie jak papier 9. Okoo poowa papieru produkowanego na wiecie zuywana jest do produkcji opakowa. Lasy zatrzymuj wod deszczow, przeciwdziaajc powodziom. W dolinie rzeki Yangtze w Chinach zostao wycitych 85% drzew, powd, jaka miaa tam miejsce w 1998 roku, dotkna 120 milionw osb 10. 2

Zmniejszanie si powierzchni Lasu Atlantyckiego w Brazylii na przestrzeni lat 1500 2000. Dzi pozostao jedynie 8% jego pierwotnej powierzchni 13. rdo: Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes 14.

Lasy tropikalne na wiecie (powierzchnia w milionach hektarw). rdo: CIDA Forestry Advisors Network 11.

Las tropikalny w Amazonii zamieniony na pastwisko. rdo: Earth Observatory NASA 12.

Pustynnienie obejmuje okoo 6 milionw hektarw rocznie w 60 krajach wiata 15. Nigeria kadego roku traci 351 tysicy hektarw gleby na skutek pustynnienia, co stanowi powane zagroenie dla gospodarki tego kraju 16. W Brazylii pustynnienie dotkno okoo 58 milionw hektarw ziem. Straty gospodarcze zwizane z pustynnieniem szacuje si tam na 300 milionw USD rocznie 17. W Indiach rokrocznie susza i wylesianie zamieniaj 2,5 miliona hektarw ziemi w nieuytki, a w Meksyku a 70% ziemi jest zagroone pustynnieniem 18. 700 tysicy 900 tysicy Meksykanw kadego roku na skutek pustynnienia opuszcza swoje domy, by szuka pracy w USA 19. Szacuje si, e liczba uchodcw z terenw dotknitych pustynnieniem w Afryce subsaharyjskiej moe sign 20 milionw na przestrzeni nastpnych 20 lat 20.

W kwietniu 2001 roku potna burza piaskowa w Ameryce Pnocnej przykrya pyem obszar od Kanady do Arizony. Obok pyu by na tyle gsty, e ludzie mieszkajcy u podny Gr Skalistych nie widzieli nawet gr. Burza ta nie powstaa jednak na terytorium USA. Przywdrowaa z Chin, gdzie ziemia pustynnieje na skutek zbyt intensywnego rolnictwa i nadmiernego wypasu byda 21. Na zdjciu tumany piasku przekraczaj wybrzee Chin w kwietniu 2001 roku. rdo: NOAA 22.

Okoo 36% wszystkich ziem uprawnych na Ziemi ucierpiao na skutek erozji. W Afryce, na skutek erozji gleby roczne zbiory zmniejszyy si o 1,9 miliarda dolarw 23. Powierzchnia ziem uprawnych w Kazachstanie, ktra w 1960 roku wynosia 25 milionw hektarw, wicej ni terytorium caej Wielkiej Brytanii, w 2001 roku na skutek erozji zmniejszya si o ponad poow do 12 milionw hektarw 24.

Przyczyny degradacji gleb na wiecie. rdo: Global Environmental Outlook 3 25.

Indeks yjcej Planety (Living Planet Index), na ktry skadaj si trendy zmian populacji setek gatunkw ptakw, ssakw, gadw, pazw i ryb zmniejszy si przecigu lat 1970 - 2000 a o 35% wskazujc na niezwykle szybkie zmniejszanie si populacji zwierzt na Ziemi. W cigu zaledwie 30 lat indeks populacji gatunkw lenych zmniejszy si o 15%, gatunkw morskich spad o 35%, a gatunkw sodkowodnych o 55% 26. World Wide Fund for Nature (WWF) porwnuje wspczesne tempo zmniejszania si populacji zwierzt do okresw masowego zanikania gatunkw, jakie miay miejsce pi lub sze razy w historii Ziemi. 23% wszystkich gatunkw ssakw jest zagroonych lub prawie zagroonych wyginiciem 27. Zagroonych jest take 25% gatunkw gadw, 12% gatunkw ptakw i 3% gatunkw ryb 28. Wedug raportu organizacji Birdlife International z 2000 roku prawie 1200 gatunkw ptakw jest zagroonych wyginiciem w przecigu najbliszych stu lat 29. Dzieje si tak przede wszystkim na skutek niszczenia ich siedlisk przez czowieka. Charakterystycznym przykadem zwierzcia, ktre znikno z europejskich lasw, jest tur, ktrego ostatnia sztuka zgina w XVII wieku. W Polsce pod koniec lat 80-tych wyginy pochliwe dropie, ktre na skutek mechanizacji rolnictwa nie mogy znale sobie zacisznego miejsca, a obecnie na terenie Polski zagroone s takie ptaki, jak orze bielik, wodniczka czy biegus zmienny. Dziaalno czowieka ma wpyw take na klimat naszej planety. wiatowe emisje wgla, pochodzcego ze spalania paliw kopalnych wyniosy w 2002 roku 6443 miliony ton, z czego 372,9 ton to dwutlenek wgla 30. Pomimo tego, e naukowcy nie s zgodni co do tego, jak duy wpyw maj gazy cieplarniane wytwarzane przez czowieka na globalne zmiany klimatu, to rednia temperatura na ziemi wyniosa w 2002 roku 14,52C i by to drugi, po 2001 roku, najcieplejszy rok od czasw kiedy zaczto prowadzi badania w 1880 roku31 Wedug prognoz IPCC (International Panel on Climate Change) z 2001 roku, jeli 5

Zmiany redniej temperatury na wiecie w latach 1860 1999, w stosunku do redniej temperatury z lat 1961 - 1990. rdo: Environment Canada 36.

Wierzchoek Kilimanjaro w latach 1993 i 2000. Wedug Lonnie ompson z Uniwersytetu w Ohio pokrywa lodu na grze Kilimanjaro moe znikn w przecigu 15 najbliszych lat.37 rdo: Earth Observatory NASA 38.

nie zostan podjte dziaania majce na celu zmniejszenie wpywu czowieka na zmiany klimatu, rednia temperatura na wiecie moe wzrosn o 1,4 5,8C jeszcze do koca wieku, a redni poziom mrz i oceanw moe podnie si o 9 - 88 cm, zalewajc nisko pooone obszary 32. Ocieplanie si klimatu bdzie miao wpyw nie tylko na obszary przybrzene, lecz rwnie na rolnictwo, zasoby wody, rozprzestrzenianie si chorb tropikalnych (np. malarii), topnienie lodowcw, zmian skadu gatunkowego lasw czy wymieranie gatunkw rolin i zwierzt 33. Topnienie lodowcw w Himalajach zagraa bezpieczestwu milionw ludzi w Indiach i w Chinach. Woda wypywajca z tych lodowcw zasila zasoby rzek takich, jak Ganges, Indus, Brahmaputra, Yangtze czy Mekong i jest gwnym rdem wody do nawadniania pl dla wielu farmerw. Lodowce w Himalajach zmniejszaj si rednio o 10-15 m kadego roku 34. Szybkie tempo topnienia lodowcw z pocztku zwikszy ilo wody w rzekach, powodujc powodzie, jednak po upywie kilku dekad poziom wd zacznie opada, co bdzie wiza si z mniejsz iloci wody dostpnej do nawadniania pl 35. Na wiecie gin jeziora. Intensywne nawadnianie pl wod z rzek, ktre zasilaj jeziora, sprawia, e zagroone jest istnienie okoo 5 milionw jezior 39. W dolnej i rodkowej czci rzeki Yangtze znikno okoo 800 jezior, a powierzchnia jezior w tym rejonie zmniejszya si o 13 000 km2 40. Powierzchnia jeziora Czad w Afryce zmniejszya si o 95%, jezioro Mono w Kalifornii stracio 97% powierzchni mokrade, bdcych wanym

przystankiem na drodze ptakw wdrownych, a brzeg Morza Aralskiego cofn si o 250 kilometrw 41. Do rzek i mrz trafiaj cieki z miast, przemysowe odpady chemiczne, zmywy powierzchniowe z pl, a take zanieczyszczenia powietrza 42. Na skutek zakwaszenia wody opadami kwanych deszczy w samej tylko Kanadzie jest 14 tysicy martwych jezior. Inne zanieczyszczenia zwizane ze spalaniem wgla jak na przykad emisje rtci, rwnie dotycz wody. W Stanach Zjednoczonych okoo 50 tysicy jezior, strumieni i staww ma wod niezdatn do spoycia ze wzgldu na wysok zawarto rtci 43. Dziaalnoci czowieka zagroone s take zasoby wd podziemnych. Tempo, z jakim zachodz zmiany we wspczesnym wiecie, wzroso w przecigu XX wieku i jest spowodowane postpem technologicznym i szybkim wzrostem populacji. W 1950 roku yo na wiecie 2,5 miliarda ludzi. W 2002 roku liczba ta wynosia ju 6,2 miliarda i wzrasta w tempie okoo 1,2% rocznie 44. Wedug szacunkw ONZ wielko populacji moe wynie 8,9 miliarda ludzi w 2050 roku, z czego wikszo nowych mieszkacw Ziemi urodzi si w krajach najbiedniejszych, gdzie przyrost naturalny wynosi 2,4% rocznie, wielokrotnie wicej ni w krajach uprzemysowionych, gdzie wynosi on 0,25 % 45. Produkt wiatowy Brutto - ilo wyprodukowanych na wiecie dbr i usug w przecigu roku, wynis w 2002 roku 48 bilionw dolarw 46. Produkt wiatowy Brutto wzrs siedmiokrotnie od 1950 roku, kiedy wynosi 6,7 biliona dolarw 47. redni przyrost Produktu wiatowego Brutto na przestrzeni ostatnich lat wynosi 3,9%. Oznacza to, e ludzie konsumuj coraz to wiksz ilo dbr, zuywaj wicej surowcw naturalnych, a tym samym ronie nacisk wywierany przez ludzi na rodowisko (ecological footprint). Wedug oblicze organizacji Redefining Progress na naszej planecie dostpnych jest tylko 1,9 ha uprawnej ziemi na osob 48. Zuywanie surowcw naturalnych wyprodukowanych na tym obszarze pozwala na ich skuteczne odnawianie si. redni poziom konsumpcji surowcw naturalnych na wiecie wynosi 2,3 ha, co oznacza, e ludzko przekroczya moliwoci ekologiczne Ziemi 49. Jak wykazuje to na przykadzie Chin Lester Brown, kontynuowanie wspczesnego modelu ekonomicznego, ktrego podstawami s samochody, paliwa kopalne, wyrzucanie zuytych produktw na mietnik i denie do cigego podnoszenia poziomu konsumpcji nie bdzie w przyszoci moliwe, albowiem zabraknie do tego zasobw naturalnych. Liczba ludnoci w Chinach wynosi dzi okoo 1,3 miliarda. Po wprowadzeniu reform, ktre umoliwiy rozwj prywatnych przedsibiorstw, Chiny przeywaj boom gospodarczy, odnotowujc od 1980 roku stay wzrost gospodarczy na poziomie 9,5%50. Chiny zamierzaj sta si pastwem bogatym, wzorowanym na przykadzie pastw zachodnich, jednak zaoenia ich polityki gospodarczej uzalenione s nie tylko od pracowitoci Chiczykw, lecz take od iloci dostpnych surowcw naturalnych. Jeeli liczba samochodw w Chinach przypadajca na jednego mieszkaca osigna by poziom notowany w USA i rwnie wysokie byoby zuycie paliwa, konsumpcja ropy w Chinach wzrosa by do ponad 80 milionw baryek ropy, czyli wicej ni produkuje si dzi na caym wiecie 51. Gdyby spoycie woowiny w Chinach miao osign poziom konsumpcji, jaki jest w USA, potrzebne by byo 49 milionw dodatkowych ton woowiny. Jeli natomiast krowy miay by by hodowane w amerykaskim stylu i karmione zboem, potrzebne by byy jeszcze 343 miliony ton ziarna rocznie, czyli tyle ile wynosz w USA cae roczne zbiory52. 7

Zachodni styl ycia wymaga olbrzymiej iloci zasobw naturalnych i nie jest moliwe, aby wszyscy ludzie na wiecie yli w ten sposb. Jeli kady mieszkaniec Ziemi chciaby konsumowa tyle samo dbr co przecitny Amerykanin, potrzebne by byo jeszcze pi planet, aby dla wszystkich starczyo zasobw naturalnych. Moliwy jest jednak taki sposb rozwoju, dziki ktremu podstawowe potrzeby ludzi bd zaspokojone, a przyroda bdzie ttni yciem. Rozwj, ktry zmierza w tym kierunku, nazywany jest zrwnowaonym (sustainable). Jego podstaw jest waciwa relacja z przyrod, ycie w harmonii z ni.

IDEA ZRWNOWAONEGO ROZWOJU Jako ycia Celem zrwnowaonego rozwoju jest dobre ycie, przy zachowaniu biornorodnoci, rwnoci spoecznej i dostatku zasobw naturalnych. Dobre ycie nie oznacza bogactwa materialnego lub te luksusowych warunkw ycia, lecz to, e ludzi s szczliwi. Przykadem miejsca, w ktrym udao si poczy dobr jako ycia i ekologiczne technologie, jest Gaviotas. W 1971 roku Paolo Lugari wraz z grup inynierw zaoy na kolumbijskiej sawannie osad, by udowodni, e moliwe jest dobre ycie w najtrudniejszych nawet warunkach53. Osad nazwano Gaviotas, od mewy majcej tam swoje siedlisko. W cigu nastpnych lat inynierowie z Gaviotas opracowali wiele prostych i ekologicznych technologii takich, jak: urzdzenie do gotowania potraw, do ktrego energia pochodzi z kolektorw sonecznych, lekkie wiatraki, ktre porusza agodna bryza z sawanny, solarny czajnik do destylowania wody czy wreszcie pompa gbinowa, ktrej jednym z wariantw jest hutawka dla dzieci. Udao si take zaoy uprawy warzyw, cho jednak nie na samej sawannie, ktrej gleba jest nadzwyczaj kwana (4 pH)55, lecz dziki zastosowaniu hydroponiki korzenie warzyw nie znajduj si w glebie, lecz w neutralnym podou (np. gliniany granulat) i podlewa si je wod, w ktrej rozpuszczone s substancje niezbdne dla ycia rolin. W Gaviotas sprbowano take sadzi na sawannie drzewa. Po kilku latach dowiadcze, okazao si, e gatunkiem najlepiej przystosowanym do tego terenu jest karaibska sosna. Zaczto wic sadzi las. Igy sosen opadajc na ziemi chroniy gleb przed socem i zaczy wzbogaca warstw prchnicy. Dziki Schemat rcznej pompy gbinowej z opcj hutawki dla dzieci, temu gleba staa si mniej kwana osigajc 5 opracowany przez inyniera z Gaviotas. pH i w lesie mogy pojawi si inne gatunki rdo: Social Design Notes 54. rolin. Niesione wiatrem nasiona rolin z puszczy 8

Dziaajca pompa gbinowa. rdo: ZERI 56.

tropikalnej znalazy tam miejsce, by zakiekowa. Naliczono ich tam niemal 250 gatunkw. Pojawiy si liczne gatunki ptakw, a take ssakw. Mieszkacy Gaviotas zaczli si zastanawia jak wykorzysta ten las i doszli do wniosku, e mog pozyskiwa ywic z sosen i przerabia j na kalafoni, poszukiwany surowiec do produkcji naturalnych farb. Do 2000 roku mieszkacy Gaviotas obsadzili okoo 11 tysicy hektarw lasu57. Z posadzonych drzew, a 92% przeywa. Drzewa osigaj dojrzao po 8 10 latach i kade z nich daje 7 gramw kalafonii dziennie58. Drzewa po zebraniu ywicy pozostawia si na kilka lat, by mogy si zregenerowa, dziki czemu plantacja ta jest zrwnowaona (sustainable). Obecnie Gaviotas liczy sobie okoo 200 mieszkacw60. Osadnikom udao si stworzy co wicej ni tylko technologie pozwalajce przey na kolumbijskim llanos. Ich najwikszym sukcesem jest zbudowanie harmonijnie funkcjonujcej spoecznoci. Sposb zorganizowania spoecznoci Gaviotas pojawi si waciwie samoistnie, w duej mierze bdc wynikiem tego, e Gaviotas bya organizacj nonprofit, majc jasno okrelony kierunek dziaania. Od samego pocztku wszyscy mieszkacy mieli zapewnion prac, 8000 ha lasu posadzonego niekoniecznie zwizan z badaniami naukowymi, lecz przez mieszkacw Gaviotas. take z pielgnowaniem ogrodu czy uczeniem w szkole. rdo: ZERI 59. Pensje spniay si czasem o kilka miesicy, lecz w 9

zwizku z tym, e byo co je, nikt specjalnie nie narzeka. Nowo przybye osoby miay zapewnione wszystkie podstawowe potrzeby: ywno opiek medyczn, edukacj i miejsce do mieszkania61. Osob, ktra formalnie prowadzi fundacj jest Gaviotas jest Paolo Lugari, jednak mieszkacy osady wsptworz ycie Gaviotas i maj poczucie, e mog mie wpyw na rne podejmowane decyzje. W spoecznoci tej nie byo Kuchnia w Gaviotas wykorzystujca energi osoby penicej rol przywdcy, ktry soneczn. rdo: Luis Guillermo Camargo 62. podporzdkowywaby swojej woli reszt mieszkacw, nie byo te wizienia, ani policji63. W Gaviotas nie wolno nosi broni, pi alkoholu ani trzyma psw (ze wzgldu na to, e odstraszaj ptaki). Normy spoeczne nie s spisane, a ich przestrzeganie jest wymuszane przez nacisk ogu. Mieszkacy wsplnie jedz posiki i pracuj w projektach prowadzonych przez wiosk. ycie spoeczne obejmuje take wsplne muzykowanie, sport i wydarzenia kulturalne. Gabriel Garcia Marquez po zwiedzeniu Gaviotas stwierdzi, e to jest to, czego potrzebuje Kolumbia. Prezydent Hiszpanii Felipe Gonzales kiedy zjawi si z rodzin w Gaviotas stwierdzi, e to jest to czego potrzebuje Ameryka aciska. Natomiast kiedy w 1984 roku do Gaviotas przyjechaa z wizyt grupa czonkw Klubu Rzymskiego, zaoyciel klubu Aurelio Peccei powiedzia: To jest to, Centrum badawcze w Gaviotas. czego wiat potrzebuje65. rdo: Luis Guillermo Camargo 64. Zaoona w 1958 roku na ri Lance organizacja pozarzdowa Sarvodaya ramadana opracowaa list 10 potrzeb, ktrych zaspokojenie stwarza korzystne warunki do dobrego ycia. S to: 1. czyste i pikne rodowisko, 2. odpowiedni dostp do czystej wody, 3. minimalna ilo ubra, 4. odpowiednia, zrwnowaona dieta, 5. prosty dom, 6. podstawowa opieka medyczna, 7. podstawowe urzdzenia komunikacyjne, 8. minimalny dostp do energii, 9. wszechstronna edukacja, 10

10. zaspokojenie kulturalnych i duchowych potrzeb 66. Sarvodaya ramadana celowo nie zamiecia na tej licie zatrudnienia i moliwoci zarabiania pienidzy. Te gwne kategorie wspczesnej ekonomii s traktowane jako majce mae znaczenie lub za bdce w ogle bez znaczenia w deniu wiosek do samowystarczalnoci. Sarvodaya podkrela bowiem zaspokajanie jedynie podstawowych potrzeb, podobnie jak czyni to Mahatma Gandhi 67. Wspczesne badania naukowe wskazuj, e dobrobyt materialny ma wpyw na jako ycia, pozwala bowiem zaspokoi potrzeby zwizane np. z ywnoci, wod lub domem, jednak nie jest rwnoznaczny ze szczciem. W Stanach Zjednoczonych, gdzie redni dochd na osob podwoi si od 1957 roku, ilo ludzi bardzo szczliwych prawie si nie zmienia 68. W 2002 roku przeprowadzono badania na grupie Amerykanw, ktrych roczne dochody przekraczaj 75 tysicy USD czyli ponad 25 tysicy zotych miesicznie. Jedynie 20% z nich uwaao si za bogatych 69. Styl ycia ludnoci plemiennej z rnych stron wiata, wskazuje natomiast, e skromne i proste ycie - mieszkanie w szaasie, jedzenie tego, co znajdzie si w lesie, wystarcza do tego, aby by zupenie szczliwym. Wdz Indian Mimac z Ameryki Pnocnej wyrazi to nastpujco: Cho w waszych oczach wygldamy ndznie, uwaamy si za szczliwszych od was, jestemy bowiem bardzo zadowoleni majc tak niewiele 70. Model spoeczestwa proponowany przez Sarvoday ramadan to spoeczestwo ani biedy, ani bogactwa. Dobre warunki ycia maj tu wspiera rozwj duchowy, ktry jest centraln osi ruchu. Wedug jednego z obserwatorw Sarvodayi, staranie si o lepsze warunki ycia ni te, przedstawione powyej wiadczy jedynie o chciwoci, lenistwie lub ignorancji71. Program rozwoju proponowany przez Sarvodaya ramadan, zapewniajcy zaspokojenie potrzeb zarwno materialnych, jak i duchowych, obejmujcy budow latryn, przedszkoli i orodkw kulturalnych, spotka si z yczliwym przyjciem na ri Lance i dzi obejmuje ponad 13 000 wiosek, z okoo 30 000 wiosek istniejcych na wyspie 72. Jedn z korzyci, jakie przynioso wprowadzenie w ycie programu Sarvodayi s silne wizi spoeczne, jakie tworz si w wioskach. Ma to miejsce, albowiem mieszkacy wiosek dziel si jedzeniem i prac. Wsplnie pracuj przy projektach takich jak budowa drg bd czyszczenie kanaw nawadniajcych, przynoszcych korzyci caej wiosce. Wsplnie te jedz, piewaj, modl si i medytuj. Aspekt spoeczny przyja, dobra atmosfera w spoecznoci to podstawowe elementy dobrego ycia. Ich tworzeniu si sprzyja wanie wsplne dziaanie. Do budowania wizi spoecznych bardziej korzystne jest mieszkanie w wioskach ni w miastach, gdzie ludzi jest zbyt wielu by tworzyli razem zgran grup. Dlatego te optymalne warunki do szczliwego ycia s wioskach, gdzie ludzie mog stworzy harmonijnie funkcjonujc spoeczno, wspiera si nawzajem i y w zgodzie zarwno z samymi sob jaki i z przyrod. Zrwnowaony rozwj wie si ze zmian kierunku rozwoju miast. Wspczesne miasta rozrastaj si pochaniajc tereny uprawne, czemu sprzyja budowanie nowych drg, a w szczeglnoci autostrad. Powikszaj si przedmiecia, bdce w praktyce sypialniami, z ktrych ludzie dojedaj samochodami do pracy w centrum. Zrwnowaony rozwj miasta to denie do tworzenia sieci maych spoecznoci, ktre przypominaj swoj 11

organizacj i zagospodarowaniem przestrzennym wioski. Przykadem zrwnowaonego rozwoju miasta s projekty zrobione dla Berkeley w Kalifornii. W rejonach istniejcych w miecie centrw, wok ktrych skupia si ycie, powstaj z biegiem lat mae spoecznoci, efektywnie wykorzystujce dostpny teren, otoczone obszarami rolniczymi, parkami lub dzikim lasem. Owe mae spoecznoci poczone s ze sob sieci publicznego transportu. Kade z poszczeglnych centrw posiada zwiz zabudow po ktrej mona porusza si na piechot, jest wielofunkcyjne (mona tam zarwno mieszka, pracowa jak i wypoczywa), energi czerpi one ze rde odnawialnych i posiadaj system segregacji odpadw 75.

Obecny plan miasta Berkeley z zaznaczonymi centrami oraz Berkeley 15 50 lat pniej. rdo: City of Berkeley Public Works Department oraz Richard Register Ecocity Berkeley: Building Cities for a Healthy Future , North Atlantic Books 73.
Copyright Richard Register 1987. Zamieszczono za zgod wydawcy.

Berkeley 25 90 lat pniej oraz 40 125 lat pniej. rdo: Richard Register, op. cit. 74. 12

W ekologicznych miastach podstaw transportu nie s samochody, lecz chodzenie na piechot, jazda rowerem i czysty transport publiczny. Poruszanie si po miecie pieszo lub rowerem uatwia tu zwiza zabudowa i specjalnie przystosowane ulice. Mniejszy ruch samochodowy to mniejsza ilo potrzebnych szerokich ulic. W ich miejsce mona zaoy parki lub inne obszary zieleni. Take w miastach mona uprawia ogrody. Jeli miejsca dla ogrodw nie ma na ziemi architekci proponuj zaoenie ich na balkonie lub na dachu budynku. Drzewa i Wizja ekologicznego miasta. tereny zielone w miecie peni nie rdo: Diane Schatz, RAIN Magazine 76. tylko funkcj dekoracyjn. Posadzone w odpowiednich miejscach drzewa daj cie, ktry pozwala zmniejszy koszty klimatyzacji w domach oraz stanowi ochron przed wiatrem. Trawniki i rabaty kwiatw pozwalaj unikn powstawaniu efektu tzw. wyspy termicznej, ktry pojawia si tam, gdzie znajduj si due powierzchnie betonu lub asfaltu, ktre rozgrzewa soce i podnosi w tych miejscach temperatur powietrza. Obszary zielone pochaniaj rwnie dwutlenek wgla, poprawiaj drena gleby przez co uatwiaj odpyw wody deszczowej oraz stanowi siedlisko dla ptakw i innych zwierzt. Celem budowy miejskich wiosek jest stworzenie dla mieszkacw miast warunkw do dobrej jakoci ycia. Szczcie spoeczestwa jest priorytetem programu rozwoju Bhutanu. O ile dla wikszoci pastw wiata podstawowym wskanikiem rozwoju jest Produkt Krajowy Brutto, wadze Bhutanu opracoway program Szczcie Krajowe Brutto (Gross National Happiness). Koncepcja Szczcia Krajowego Brutto zostaa stworzona przez krla Bhutanu Jigme Singye Wangchuck, wkrtce po jego koronacji w 1972 roku 77. Przez nastpne lata koncepcja ta dojrzewaa i rozwijaa si. Idea Szczcia Krajowego Brutto odnosi si zarwno do sfery materialnej jak rwnie duchowej. Zakada si bowiem, e o ile redukcja ubstwa i materialny rozwj zapewniaj dobrobyt fizyczny, to szczcie duchowe nie moe zosta zapewnione jedynie poprzez stwarzanie dobrych warunkw materialnych 78. Koncepcja Szczcia Krajowego Brutto oparta jest na przekonaniu, Domy na skaach w Bhutanie. e czowiek z natury poszukuje szczcia i e rdo: Discover Asia Travel 79. 13

szczcie jest najbardziej podan rzecz przez wszystkich obywateli. Bhutan nie odrzuca denia do szczcia obywateli jako utopijnego przedsiwzicia, lecz stara si je wspiera poprzez dostosowanie polityki pastwa do zaoe koncepcji Szczcia Krajowego Brutto. Program rozwoju Bhutanu, ktrego podstaw jest koncepcja Szczcia Krajowego Brutto, obejmuje cztery gwne obszary: 1. zrwnowaony rozwj spoeczno-ekonomiczny oparty na zasadzie rwnoci spoecznej, 2. ochron rodowiska, 3. zachowanie i promowanie kultury, 4. promowanie dobrych rzdw 80. Celem rzdu Bhutanu jest stworzenie makro-warunkw dla szczcia obywateli. Rozwj ekonomiczny ma zapewni moliwo godnego utrzymania si obywateli, niemniej jednak zauwaa si, e szczcie nie ley w stale rosncej konsumpcji. Z tego te wzgldu za wskanik rozwoju uznaje si osignicie stabilnego poziomu konsumpcji, zamiast cigego denia do jego wzrostu. Bhutan, zamiast zmierza do zwikszenia populacji miast, zdecydowa si na rozwj wsi. Zmieniono programy nauczania w szkoach tak, aby dawa dzieciom i modziey praktyczne umiejtnoci, ktre przydatne s do ycia na wsi, takie jak rolnictwo i rzemioso. Do odlegych wiosek doprowadzono prd elektryczny, utworzono wiejskie orodki zdrowia. Postawiono take na decentralizacj i wiele decyzji oddano w rce lokalnych organizacji 81. W koncepcji Szczcia Krajowego Brutto zwraca si take uwag na rol przyrody w yciu czowieka oraz na wpyw rodowiska naturalnego na szczcie ludzi. Z tego te wzgldu opracowano program ochrony przyrody i zazieleniania kraju. Obecnie 26% powierzchni Bhutanu zajmuj obszary chronione, a lasy pokrywaj a 72% powierzchni kraju 82. Rwno spoeczna Rwno spoeczna nie oznacza, e wszyscy maj tyle samo, lecz e maj rwny dostp do podstawowych dbr. O braku rwnoci mona mwi wtedy, gdy kto przywaszcza sobie wiksz ilo dbr ni jest mu to potrzebne do zaspokojenia podstawowych potrzeb, ograniczajc innym dostp do ziemi i przez to pozbawiajc ich rodkw do ycia. Wedug danych ONZ w 2002 roku 815 milionw ludzi na wiecie byo niedoywionych 83. W Kenii, Zambii i Zimbabwe okoo 40% populacji jest niedoywiona 84. Gd dotyka przede wszystkim mieszkacw wsi, ktrzy nie maj ziemi lub te ich pola s zbyt mae 85. Niemniej jednak s kraje o wysokim wskaniku niedoywienia, gdzie produkuje si nawet nadwyki ywnoci. ywno ta trafia jednak na Liczba ludnoci yjcej za mniej ni 1 USD dziennie w 2001 roku. eksport, a zyski z jej sprzeday rdo: Millenium Development Goals Report 2005 87. wdruj do wskiej grupy ludzi86. 14

Wedug szacunkw ONZ w 2001 roku poniej granicy ubstwa (1 USD dziennie) yo na wiecie blisko 1,1 miliarda ludzi 88. W Zambii 86% ludnoci yje poniej granicy ubstwa, a bezrobocie w 2000 roku wynosio tam 50% 89. Tymczasem zarobki 1,7 miliarda ludzi na wiecie przekraczaj 7000 USD rocznie,90 a wedug analiz WHO (World Health Organization) otyo i nadwaga bya przyczyn 2,6 miliona zgonw w 2000 roku 91. Brak rwnoci wyrany jest szczeglnie tam, gdzie wspczesny biznes prowadzony na du skal styka si z ludnoci plemienn. W latach osiemdziesitych na kolumbijskiej sawannie pojawiy si gigantyczne, liczce setki hektarw rancza. Sawann przegrodziy cignce si kilometrami poty. Uniemoliwiy one wdrwk zwierzt, przez co Indianie Guahibo utracili swoje tradycyjne tereny owieckie 92. W Papui-Nowej Gwinei z kolei kopalnia miedzi i zota Ok Tedi dostaa zgod od rzdu na zrzucanie odpadw grniczych wprost do rzeki. Kadego roku 30 milionw ton odpadw i 40 milionw ton ska trafia do rzeki Ok Tedi, a nastpnie do rzeki Fly 93. Powoduje to ekologiczn katastrof, ktra dotyka 50 tysicy mieszkacw ze 120 wiosek pooonych nad brzegami rzek. Populacja ryb zmniejszya si tam o okoo 70-90%, znikny wie, a zwierzta, na ktre Odpady z kopalni Ok Tedi wylewane do rzeki. polowali mieszkacy wiosek, przeniosy rdo: No Dirty Gold 96. si na inne tereny 94. Ilo osadw w korycie rzeki jest tak dua, e woda wylaa zalewajc okoo 1300 km2 lasu 95. Prowadzony na du skal biznes pozbawia tu innych ludzi warunkw do ycia. Ludno plemienna jest tu przeszkod dla osb prowadzcych dziaalno gospodarcz, ktrych zyski przekraczaj znacznie podstawowe potrzeby. Kolejnym przykadem braku rwnoci jest sytuacja Indian w Brazylii. Indianie zamieszkiwali obszar dzisiejszej Brazylii na tysice lat przed pojawieniem si tam Europejczykw. W XVI wieku, kiedy zjawili si tam pierwsi kolonizatorzy, Brazyli zamieszkiwao okoo 5 milionw Indian yjcych w ponad tysic plemion. Dzi liczb plemion szacuje si na 21597. Europejscy osadnicy i ich brazylijscy potomkowie zabili setki tysicy Indian lub doprowadzili ich do sytuacji, gdzie Dziecko z plemienia Aw. Aw w przeszoci u mier bya nieunikniona. Przez pi trzymywali si z ogrodnictwa. Dzi, aby unikn zagroenia ze strony ranczerw i osadnikw, Aw wiekw liczba Indian zmniejszya si prowadz koczowniczy tryb ycia. Szacuje si, e o 93% do 350 tysicy 98. Jeszcze dzi na 101 obecnie yje okoo 350 czonkw tego plemienia . terenie Brazylii yje okoo 53 plemion, rdo: Survival International 102. ktre nie miay kontaktu ze wspczesn 15

cywilizacj. Indianie ci nie wiedz nawet, e mieszkaj na terenie Brazylii. Dla nich s to ziemie ich plemienia. Niemniej jednak adne z 215 wspczenie istniejcych plemion nie ma prawa wasnoci do ziemi. Istniej co prawda rezerwaty, ktre s wyznaczone jako ziemie Indian, aczkolwiek Indianie nie s prawnymi wacicielami tych terenw 99. W Brazylii istnieje silny nacisk ze strony przemysu grniczego, naftowego, drzewnego jak rwnie ze strony farmerw, by nie przyzna Indianom prawa wasnoci do ziemi, dziki czemu firmy bd mogy eksploatowa bogate w zasoby naturalne tereny Indian 100. Wiele plemion zostao pozbawionych terenw do ycia na skutek wyrbu lasu lub budowy wielkich hydroelektrowni, ktre spowodoway zalanie tysicy hektarw ziem. Wielu Indian yje dzi w skrajnej ndzy na marginesie spoeczestwa. Celem zrwnowaonego rozwoju jest stworzenie warunkw, w ktrych wszyscy obywatele maj moliwo zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb maj dostp do wody, ywnoci i innych podstawowych elementw dobrego ycia. Rwno spoeczna oznacza take rwno ludzi wobec prawa, bez wzgldu na pe, wyznanie czy kolor skry.

Ochrona biornorodnoci Warunkiem zrwnowaonego rozwoju jest take ochrona biornorodnoci, czyli ochrona bogactwa gatunkowego rolin i zwierzt. Ma ona na celu zapewnienie prawidowego funkcjonowania ekosystemw i wszystkich usug, jakie zapewnia przyroda. Badania naukowe dowiody, e bogate i zrnicowane ekosystemy s bardziej odporne na kataklizmy ekologiczne i szybciej odnawiaj si ni ekosystemy pozbawione genetycznej i gatunkowej rnorodnoci 103.

Amazonia to najwikszy las tropikalny wiata, obejmujcy powierzchni 3,7 miliona km2. Kadego dnia jego obszar zmniejsza si o okoo 200 km2 104. 16

Przyroda jest rdem jedzenia, surowcw, lekarstw. Bogate ekosystemy mog poprawia jako wody, zmniejszaj ryzyko powodzi, mog nawet oczyszcza cieki, jak dzieje si to na przykad nieopodal Kalkuty w Indiach. cieki z miasta zostaj oczyszczone przez rolinno rosnc wok staww i przetworzone na substancje pokarmowe, ktrymi odywiaj si ryby. Te z kolei odawiaj rybacy. Celem ochrony biornorodnoci jest bogata, ttnica yciem przyroda, zachowanie lasw pierwotnych i innych naturalnych rodowisk oraz odnowa terenw zniszczonych ekologicznie. By chroni przyrod nie wystarczy otoczy potem naturalne lasy. Poty, granice cisych rezerwatw czy nawet granic pastw nie stanowi przeszkody dla kwanych deszczw, skaonego powietrza lub skaonej wody pyncej w rzekach. Wyniki bada z 1972 roku wskazuj, e okoo 75% kwanych deszczy padajcych w Szwecji jest spowodowanych zanieczyszczeniami pochodzcymi z innych krajw 105. Przyczyn wspczesnego wymierania gatunkw rolin i zwierzt oraz zmniejszenia si o ponad poow powierzchni lasw jest dziaalno czowieka. Dla ochrony biornorodnoci potrzebna jest zmiana stylu ycia ludzi i wprowadzenie czystych technologii.

Dostatek zasobw naturalnych Dostatek zasobw naturalnych oznacza natomiast taki sposb gospodarowania surowcami, ktry nie powoduje kurczenia si zasobw odnawialnych, szybkiego wyczerpania si zasobw nieodnawialnych, a take degradacji rodowiska naturalnego. Podstawowym wskanikiem zrwnowaonego gospodarowania zasobami naturalnymi jest brak czynnych wysypisk mieci. Produkty zaprojektowane s w taki sposb, e mona je ponownie wykorzystywa lub przetwarza i adna ich cz nie staje si bezuyteczna. Opakowania takie jak butelki lub soiki mog by powtrnie uywane (reuse) i dziki wielokrotnemu napenianiu butelek zmniejsza si nie tylko zuycie szka, lecz take oszczdza si energi potrzebn do wyprodukowania nowych butelek. Stal wytworzona ze zomu zuywa tylko 1/3 energii potrzebnej do zrobienia jej z rudy elaza. Papier gazetowy pochodzcy z recyklingu potrzebuje 25 do 60% mniej energii, a jego produkcja to 74% mniej zanieczyszczenia powietrza, 35% mniej zanieczyszcze dostajcych si do wody i mniej wycitych drzew. Produkcja stali ze zomu zmniejsza zanieczyszczenia powietrza o 85%, zanieczyszczenia wody o 76% i nie przysparza adnych nowych zanieczyszcze zwizanych z jej wydobyciem106. Aby ograniczy ilo odpadw wprowadzono w Danii w 1977 roku zakaz uywania jednorazowych opakowa do napojw, a w 1981 roku rozszerzono ten zakaz take na piwo107. W Polsce takie przepisy nie obowizuj, jednak ju w 2006 roku producenci opakowa bd zobowizani do odzyskania 43% opakowa wprowadzonych na rynek 108. Rwnie due sklepy bd musiay wystawia pojemniki na opakowania produktw, ktre maj w sprzeday, a producenci sprztu RTV i AGD odbiera stary sprzt i zaj si jego utylizacj. W gminach, ktre zbieraj odpady biodegradowalne (np. we Wadysawowie), nie mona bdzie pali ognisk, aby pozby si gazi lub chwastw 109. Odpady mog rwnie stanowi cenny surowiec. Na Malcie zuyty olej do smaenia zbiera si w restauracjach do specjalnych pojemnikw. Olej ten transportowany jest do rafinerii, gdzie zostaje przetworzony na paliwo samochodowe biodiesela. 17

Stacja biodiesela na Malcie. rdo: World Challenge 113

W procesie, ktry zajmuje blisko 15 godzin, z zuytego oleju powstaje okoo 60% paliwa 110. Biodiesel ten nie zawiera siarki i jego spaliny s czystsze ni w przypadku zwykego oleju napdowego 111. Zuyty olej z restauracji stanowi problem na Malcie, albowiem wylewany do zlewu zapycha miejsk kanalizacj i trafia do morza. Dla wadz Malty biodiesel pozwala zarwno dba o czyst wod, sprawny system kanalizacji, zmniejszy zanieczyszczenie powietrza, jak i zmniejszy uzalenienie od importowanego paliwa. Aby zachci ludzi do kupowania biodiesela wadze Malty zdecydoway, e produkowany tam biodiesel nie bdzie opodatkowany112.

Na Filipinach firma Cocogreen wykorzystuje wkna ze skorup orzechw kokosowych. Uywa si ich do produkcji siatek do zapobiegania erozji oraz produktw rolniczych takich jak nawz, podoe dla rolin czy sznury 114. Coconets, sieci z wkien kokosowych, umieszcza si na brzegach rzek na stromych zboczach lub na poboczach drg, gdzie wietnie sprawdzaj si w zapobieganiu osuwaniu si ziemi. Wkna, ktre traktowano wczeniej jako odpad, stay si surowcem. Kadego miesica firma Cocogreen produkuje okoo 30 000 m sieci Coconet, ktra znajduje odbiorcw nie tylko na Filipinach, lecz take w innych miejscach na wiecie 16. Produkty jednorazowego uytku, takie jak torebki plastikowe, sztuce czy opakowania do ywnoci, mog by zrobione z materiaw ulegajcych biodegradacji. Pierwszy biopolimer, ktry jest cakowicie biodegradowalny, to Mater-bi, opracowany przez wosk firm Novamont 117. Mater-bi wytwarza si midzy innymi z kukurydzy, a cay proces produkcji chroni ponad 50 patentw118. Z Mater-bi mona korzysta tak jak z plastiku, znajduje ono zastosowanie w produkcji nie tylko opakowa, lecz take zabawek, doniczek czy ow18

Ukadanie sieci Coconet. rdo: Cocogreen 115

Przykady zastosowania plastikw biodegradowalnych. rdo: Biodegradable Plastics Society 120.

Biodegradacja butelki w kompocie z lici po 2, 4 i 6 tygodniach. rdo: Biodegradable Plastics Society 121.

kw 119. Wszystkie wyroby z Mater-bi nadaj si do kompostowania. Istotnym elementem zrwnowaonego gospodarowania zasobami s take oszczdne technologie, gdy umoliwiaj zmniejszenie potrzebnej liczby surowcw. Pozwalaj np. zmniejszy zuycie paliwa w samochodach, zuywa mniej energii na owietlenie lub zminimalizowa straty ciepa przy ogrzewaniu domw. Oszczdne technologie s szczeglnie istotne w przypadku nawadniania pl, albowiem wiele systemw irygacyjnych jest nieefektywnych i powoduje wysychanie rzek lub obnianie si poziomu wd gruntowych. Obecnie w Chinach na skutek niezrwnowaonego nawadniania pl 2460 km2 ziem rocznie zamienia si w pustyni 122. Wiele rzek jest suchych. Trzeba kopa coraz gbsze System nawadniania kropelkowego 125 studnie, by dosta si do wd gruntowych. Pepsi drip w Indiach. rdo: Practica . Pustynnienie w Chinach dotyka 400 milionw 123 ludzi . Jednym z rozwiza jest opracowany przez chiskich i izraelskich naukowcw system nawadniania kropelkowego, dziki ktremu mona osign wysok wydajno w nawadnianiu upraw. System wydziela wod kropla po kropli z wy, w ktrych nakuto dziurki co kilkadziesit centymetrw. Woda dociera prosto do rolin, podczas gdy przy tradycyjnym nawadnianiu wiele jej marnowao si na skutek parowania i spywu powierzchniowego. W stacji Orodka Nawadniania Kropelkowego w Aaszanie w Chinach system zuywa 3 000 litrw wody dziennie, oszczdzajc okoo 27 000 litrw w porwnaniu z systemem tradycyjnym 124. Oszczdno w korzystaniu z zasobw naturalnych oznacza take ograniczenie konsumpcji do poziomu zaspokajania podstawowych potrzeb. W sytuacji, gdy na Ziemi yje ponad 6 miliardw ludzi, zmniejszenie poziomu konsumpcji zasobw odnawialnych pozwala zachowa liczne siedliska dzikiej przyrody, ktre mogyby w przeciwnym razie by wykorzystane rolniczo lub po prostu zdegradowane, jak to ma miejsce w przypadku lasw tropikalnych wycinanych na potrzeby przemysu drzewnego. Dziki temu mona chroni biornorodno, ktra ma kluczow rol w utrzymywaniu stabilnych ekosystemw, a tym samym zapewni dostatek zasobw zwizanych z przyrod. Znaczenie ma nie tylko oszczdne korzystanie z samych surowcw, jak np. drewna, lecz rwnie wydajne gospodarowanie sam ziemi. Rozrastajce si miasta, drogi, parkingi pochaniaj tysice produktywnych hektarw ziemi. Aby powstrzyma rozrastanie si miast konieczne jest przede wszystkim promowanie zwizej zabudowy w gospodarce przestrzennej oraz inwestowanie w transport publiczny. Rwnie na wsi mona gospodarowa ziemi bardziej efektywnie ni ma to miejsce w przypadku konwencjonalnej zabudowy. Na poniszej ilustracji na rysunku 1a przedstawiony jest teren przed rozbudow. Na rysunku 1b rozwj wsi mia miejsce w oparciu o konwencjonalny sposb gospodarki przestrzennej. Z kolei, na rysunku 1c ukazano t sam liczb nowych budynkw, jednak 19

zastosowano tu zaoenia kreatywnego rozwoju (creative development), dziki czemu zachowano du ilo produktywnego terenu, zapewniajc jednoczenie mieszkacom dobr jako ycia.

1a

1b
Projekty zagospodarowania terenu w dolinie rzeki Connecticut. rdo: Yaro et al. 126. Copyright Center for Rural Massachusetts.

1c

ETYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU Przez tysice lat styl ycia Indian z dorzecza Amazonki pozwala im korzysta z bogactw lasu tropikalnego, bez niszczenia go. Las zapewnia Indianom ywno, lekarstwa, materiay na budow domw i wszystko inne, co byo potrzebne do ycia. Podobnie byo w Ameryce Pnocnej. Plemiona Siuksw, Apaczw, Pueblo, Czejenw czy Hopi, yy tam przez cae pokolenia, nie wyczerpujc moliwoci swego rodowiska. Kiedy pierwsi osadnicy z Europy przybyli do Ameryki Pnocnej, lasy byy pene dzikich zwierzt, a preri przemierzay ogromne stada bizonw. Od czasu pojawienia si konkwistadorw bogactwo przyrody zaczo si kurczy. Konkwistadorzy nie postrzegali siebie jako czci przyrody, tak jak Indianie. Uwaali si za zdobywcw i starali si przyrod ujarzmi. Wedug Indian czowiek nalea do ziemi 127. Wedug europejskich konkwistadorw ziemia naleaa do czowieka. Podstaw kultury Indian jest szacunek do Ziemi, do przyrody i zamieszkiwanych przez nich terenw 128. Wedug Indian ludzie nie s waniejsi od innych istot i w zwizku z tym wszystkie stworzenia powinny dzieli si ziemi na zasadach partnerskich 129. W kulturze Indian Cherokee pojcie rodziny obejmuje nie tylko najbliszych krewnych, lecz take czonkw klanu, czonkw caej spoecznoci, wszystkie yjce istoty tego wiata, przyrod jako cao, wszechwiat 130. Pozytywny stosunek czowieka do przyrody przekazywany jest w nauczaniu religii takich, jak taoizm, buddyzm, hinduizm, dinizm i jest obecny take w chrzecijastwie. Przykadem moe tu by w. Franciszek z Asyu, ktry w 1979 roku zosta ogoszony patronem ekologw 131, jak rwnie nauczanie Jana Pawa II. Zagadnienia ekologiczne 20

znalazy si m.in. w encyklice Centessimus Annus z 1 maja 1991 roku, w ktrej Jan Pawe II pisa: Obok problemu konsumizmu niepokj budzi cile z nim zwizana kwestia ekologiczna. Czowiek, opanowany pragnieniem posiadania i uywania bardziej anieli bycia i wzrastania, zuywa w nadmiarze i w sposb nie uporzdkowany zasoby ziemi, naraajc przez to take wasne ycie 132. Etyczne zasady, ktre sprzyjaj urzeczywistnianiu zrwnowaonego rozwoju, zostay sformuowane przez twrcw permakultury. Permakultura to system projektowania zrwnowaonych osad ludzi 133 (ogrody, farmy, wioski, a take miasta). Permakultura zostaa stworzona przez dwch Australijczykw, Billa Mollisona i Davida Holmgrena, w latach 70-tych 134. Nazwa permakultura powstaa z poczenia dwch angielskich sw: permanent (trwae) oraz agriculture (rolnictwo)135. Permakultura obejmuje nastpujce zasady etyczne: 1. troska o ziemi, 2. troska o ludzi, 3. dzielenie si nadwykami, 4. minimalizowanie konsumpcji 136. Troska o ziemi to dbanie o o wszystkie ywe istoty, jak rwnie o rodowisko nieoywione. Ta zasada etyczna obejmuje zarwno roliny i zwierzta, jak i gleb, powietrze i wod 137. Troska o ludzi dotyczy natomiast zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich takich, jak ywno, schronienie, edukacja, satysfakcjonujca praca czy kontakty midzyludzkie 138. Bill Mollison przedstawia take nastpujce zasady etyczne dotyczce ekosystemw przyrodniczych: - bezkompromisowa ochrona naturalnych lasw, - intensywna rekultywacja zdegradowanych ekosystemw, - zakadanie systemw dla potrzeb czowieka na najmniejszej stosownej powierzchni terenu, - zakadanie rezerwatw dla rzadkich i zagroonych gatunkw rolin i zwierzt 139 . Permakultura obejmuje rwnie etyk ycia (life ethic), zgodnie z ktr kada ywa istota ma warto sam w sobie 140. Przykadowo drzewo ma warto sam w sobie, nawet jeli nie przedstawia adnej wartoci ekonomicznej. Podstaw permakultury jest wsppraca, a nie konkurencja 141. Permakultura to filozofia dziaania w zgodzie z przyrod, a nie przeciwko niej 142. Zasady etyczne proponowane przez twrcw permakultury maj nastpujce zastosowanie w projektowaniu zrwnowaonych ekosystemw: - przewidywanie dugoterminowych konsekwencji dziaa, planowanie dla osignicia trwaych efektw, - uprawianie przede wszystkim lokalnych gatunkw rolin, unikanie gatunkw inwazyjnych, - uprawianie (na wasne potrzeby) najmniejszego moliwego obszaru, projektowanie maych i wydajnych systemw, ktre nie wymagaj duych nakadw pracy lub energii, - zakadanie upraw wielogatunkowych, - pomaganie ludziom sta si niezalenymi, promowanie w spoecznoci 21

odpowiedzialnoci, zalesianie ziemi, rekultywacja gleb, recykling odpadw, postrzeganie rozwiza, zamiast koncentrowania si na problemach, dziaanie tam, gdzie przyniesie to rezultaty (sadzenie drzew w miejscach, gdzie si przyjm; pomaganie ludziom, ktrzy chc si uczy) 143.

GOSPODARKA NATURALNA Koncepcja zrwnowaonego rozwoju zakada, e model ekonomiczny powinien by dopasowany do tego, jak funkcjonuje przyroda, a nie odwrotnie. Model gospodarczy powinien rwnie pozwala na osignicie dobrej jakoci ycia i utrzymywanie si wizi spoecznych. Model gospodarczy, ktry najlepiej spenia zaoenia zrwnowaonego rozwoju to gospodarka naturalna. Gospodarka naturalna to zaspokajanie wszystkich podstawowych materialnych potrzeb takich, jak ywno, ubrania, dom, narzdzia lub energia w obrbie lokalnej spoecznoci lub nawet pojedynczego gospodarstwa. Jakkolwiek anachroniczna moe si wydawa gospodarka naturalna w porwnaniu ze wspczesn gospodark globaln ze sw wysok specjalizacj i wysokim poziomem technologicznym, ma ona jednak istotne zalety zarwno pod wzgldem ekologicznym jak i spoecznym. Podstaw gospodarki naturalnej jest samowystarczalno pod wzgldem zaopatrzenia w ywno. Pola i ogrody uprawiane przez mieszkacw wsi lub pojedynczego gospodarstwa dostarczaj wszystkich skadnikw zdrowej diety. Uprawa ywnoci na wasne potrzeby oznacza du rnorodno gatunkow w obrbie jednego gospodarstwa w przeciwiestwie do monokultur rolnictwa przemysowego. Pozwala take zmniejszy potrzeby zwizane z transportem dbr, a tym samym zmniejszy zuycie energii. Denie do samowystarczalnoci wie si rwnie z uniezalenieniem od producentw nawozw sztucznych i chemicznych rodkw ochrony rolin, co z kolei pozwala ograniczy skaenia rodowiska. Aby utrzyma yzno gleby i wysokie plony niezbdne jest jednak stosowanie ekologicznych metod upraw. Przykadem gospodarki naturalnej s lene ogrody uprawiane w indyjskim stanie Kerala. S one bardzo gsto obsadzone wieloma gatunkami rolin i przypominaj swym wygldem naturalny las z wieloma pitrami rolinnoci. Ogrody te, zwane rwnie systeLeny ogrd w Tanzanii. mami agrolenymi (agroforestry systems), zardo: International Agroforestry Resources 145 22

Struktura lenego ogrodu w Tanzanii. rdo: e Chagga homegardens 149.

pewniaj ywno na codzienne posiki, pasz dla zwierzt, drewno, oleje, wiklin, wkna i roliny lecznicze. W Kerali, w ogrodzie o powierzchni zaledwie 0,12 hektarw, naliczono 23 palmy kokosowe, 12 drzew godzikowych, 56 bananowcw, 49 ananasw i 30 pnczy pieprzu 144. Lene ogrody uprawia si rwnie w wielu innych pastwach wiata: w Ugandzie, Kenii, Brazylii, Gabonie, Tajlandii, Kambody czy Nigerii. Lene ogrody w Nigerii maj a 9 piter rolin uprawianych od palm kokosowych i olejowych na samej grze przez redniej wielkoci drzewa chlebowe i grusze, a do drzew niskich mango, pomaraczy i cytryn. Poniej nich rosn banany i papaje, a w strefie krzeww pieprz. Oprcz tego s jeszcze dwie warstwy warzyw i winorole 146. Na Indonezyjskiej wyspie Jawa stwierdzono w obrbie jednej wsi blisko 250 gatunkw uprawianych rolin, a na Jawie uprawia si ich w ogle okoo 500 gatunkw 147. Lene ogrody, cho czsto niewielkich rozmiarw, s bardzo produktywne. Przykadowo, leny ogrd uprawiany w Tanzanii przez ludno Chagga o powierzchni 0,68 hektara daje utrzymanie rodzinie skadajcej si z 10 osb 148. Gospodarka naturalna oznacza nie tylko dostatek ywnoci i bogat biornorodno. Wi si z ni najlepsze warunki do funkcjonowania zdrowych spoecznoci i generalnie rzecz ujmujc do dobrego ycia. Robert Hart tak opisuje styl ycia mieszkacw Kerali, ktrzy uprawiaj lene ogrody: Styl ycia, ktry zapewniaj owe lene ogrody jest zdrowy, bezpieczny, oparty na wsppracy, konstruktywny i pobudzajcy kreatywno. Zapotrzebowanie na pienidze jest niewielkie. Keralczycy pracuj nie tyle ze wzgldu na gotwk, lecz dla caociowej samorealizacji - ich samych i ich rodzin. Jest to prawdziwa wolno. Rodzinne lene ogrody s podstawow jednostk spoeczestwa, ktra zapewnia praktyczn edukacj dla dzieci i szczliwe ycie, w wikszoci wolne od biurokratycznych, politycznych lub ekonomicznych zmartwie 150. 23

Gospodarka naturalna moe si oczywicie wiza z handlem ywnoci, a cile rzecz biorc z nadwykami ywnoci. Dziki temu rolnicy maj zapewnione bezpieczestwo ywnociowe i s niezaleni od zmian cen na rynkach lokalnych lub midzynarodowych, bd te od nieuczciwoci odbiorcw. Dodatkowe rdo dochodu w gospodarce naturalnej moe stanowi rzemioso lub rnego rodzaju usugi. Z upraw lenych ogrodw w Kerali zwizane s z nimi liczne lokalne gazie przemysu takie jak produkcja mebli, wyrb koszy, przetwarzanie orzechw, budowa wozw i katamaranw, destylacja oleju, produkcja mat czy ananasw w puszkach 151. Gospodarka naturalna daje moliwo funkcjonowania gospodarki, ktrej pozwala na wspprac, zamiast konkurencji152. Nie ma tu bowiem potrzeby walki o klienta i koniecznoci zdobywania miejsca na rynku. Dobrobyt materialny w gospodarce naturalnej jest jak najbardziej moliwy, tyle e oznacza bdzie nie tyle mono zakupu dowolnych rzeczy, lecz zaspokojenie wszystkich podstawowych potrzeb. Bogactwo w gospodarce naturalnej to rnorodno i dostatek rolin w ogrodzie, to las, ktry zapewnia drewno, jedzenie i opa, to czysta woda pynca w strumieniu i czyste powietrze. Bogactwo to wolny czas, dobre zdrowie i spoeczno, w ktrej ma si przyjaci i oparcie.

24

Historia czowieka zaczyna coraz bardziej przypomina wycig pomidzy edukacj a katastrof 1. H.G.Wells

Rozdzia II

POLITYKA DLA ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

STABILIZOWANIE WZROSTU POPULACJI Zmiany wielkoci zaludnienia na wiecie czasach Juliusza Cezara, w I wieku p.n.e., na Ziemi yo okoo 250 milionw ludzi, czyli mniej ni obecnie yje w samych tylko Stanw Zjednoczonych 2. Przez nastpne wieki wzrost populacji by bardzo powolny, a przyczyn tego byy wysoka miertelno dzieci i niemowlt oraz krtka dugo ycia. Podwojenie si liczby ludnoci miao miejsce dopiero okoo 1650 roku 3. Rewolucja przemysowa, wzrost wydajnoci pracy oraz postp technologiczny przyczyniy si do poprawy warunkw ycia ludzi, co stao si impulsem do dalszego wzrostu zaludnienia 4. W XVIII wieku wraz z dostpem do podstawowej opieki zdrowotnej, przestrzeganiem zasad higieny (np. myciem rk), szczepionkami, antybiotykami, a take lepszym sposobem odywiania si o wiele wicej dzieci osigao wiek, w ktrym mogy zosta rodzicami. Dlatego te w 1800 roku na Ziemi by ju 1 miliard ludzi, natomiast w 1900 roku liczba ta wynosia 1,6 miliarda 5. Boom demograficzny zacz si jednak dopiero po 1950 roku. Na Ziemi yo wtedy 2,5 miliarda ludzi 6. Wystarczyo jedynie p wieku, by 12 padziernika 1999 roku Komisja ds. Ludnoci ONZ ogosia, e liczba ludnoci wiata przekroczya 6 miliardw 7. W 2004 roku populacja ludzi wynosia ju 6,4 miliarda 8. Globalne tempo wzrostu osigno szczyt w 1960 roku (2,1%) zmniejszajc si potem wraz z upowszechnieniem si rodkw antykoncepcyjnych do obecnego tempa, ktre wynosi 1,18% 9. Od pocztku XXI wieku kadego roku pojawia si na Ziemi 74 milionw nowych mieszkacw, co stanowi odpowiednik ludnoci Polski, Czech, Wgier i Holandii razem wzitych 10. Wzrost populacji nie odbywa si jednak w tym samym tempie na caym wiecie. W najbiedniejszych krajach wiata tempo wzrostu wynosi 2,4% rocznie12. Szacuje si, e liczba ludnoci w Etiopii wynoszca w 2005 roku ponad 77 milionw moe wzrosn w 2050 roku do 170 milionw, natomiast Indie mog przegoni Chiny i zosta pastwem o najwikszej liczbie ludnoci na wiecie z ponad 1,5 miliarda mieszkacw 13.

25

Liczba ludnoci na wiecie (w tysicach). rdo: UN World Population Prospects 2004 11.

Take wspczynnik podnoci (ilo narodzin dzieci na jedn kobiet) jest najwyszy wrd krajw najbiedniejszych 14. W krajach uprzemysowionych roczny przyrost naturalny wynosi 0,25% 15. W wielu tych krajach populacja jest stabilna, a w niektrych, jak na przykad w Rosji, zmniejsza si. Przewidywane tempo przyrostu naturalnego w Rosji na lata 2005 - 2010 wynosi -0,45%.16 W Japonii natomiast wielko populacji moe si zmniejszy o 13% do 2050 roku 17.

Liczba ludnoci na wiecie (w tysicach). rdo: UN World Population Prospects 2004 11.

26

wiat Okres Wspczynnik podnoci Okres

Afryka Wspczynnik podnoci

2000-2005 2005-2010 2010-2015 2015-2020 2020-2025 2025-2030 2030-2035 2035-2040 2040-2045 2045-2050

2.65 2.55 2.46 2.38 2.31 2.23 2.17 2.12 2.09 2.05

2000-2005 2005-2010 2010-2015 2015-2020 2020-2025 2025-2030 2030-2035 2035-2040 2040-2045 2045-2050

4.97 4.68 4.35 4.00 3.68 3.39 3.13 2.90 2.69 2.52

Zmiany wspczynnika podnoci na wiecie i w Afryce w latach 2000 2050. rdo: World Population Prospects 2004 19.

W skali globalnej, wedug prognoz ONZ populacja ludzi na Ziemi w 2050 roku moe osign 8,9 miliardw 20. Wraz ze wzrostem populacji zwiksza si take ilo zasobw naturalnych, potrzebna do zaspokojenia jej potrzeb. Oznacza to wicej wody, wicej ywnoci, wicej energii, wicej ropy itd. Zasoby ropy i wody s jednak ograniczone. Jest tylko okrelona liczba ziemi dostpnej pod uprawy i wody, ktra nadaje si do picia i nawadniania pl. Inne gatunki zwierzt, a take rolin, od ktrych egzystencji zaley funkcjonowanie ekosfery, rwnie potrzebuj dostpu do zasobw naturalnych. W 1960 roku przypadao rednio 0,44 hektara ziemi rolnej na jednego mieszkaca naszej planety. Dzi jest jej mniej ni 0,25 hektara. Minimalna ilo to 0,07 hektara na jedn osob. Ju dzi s pastwa tak gsto zaludnione, e osigny ten stosunek jak na przykad Japonia. Dotyczy to 420 milionw ludzi. W 2025 roku moe to by 1 miliard 21. Zaludnienie a rodowisko Ile ludzi jest w stanie wyywi Ziemia? Zaley to od ich stylu ycia i poziomu konsumpcji. Gdyby produkcja zb wzrosa do 2 miliardw ton wystarczyoby, aby wyywi 10 miliardw ludzi na poziomie na jakim yj Hindusi lub 2,5 miliarda na poziomie konsumpcji jaki jest w USA. Przecitny mieszkaniec krajw biednych, jak na przykad Indii, zjada rocznie 200 kg zb. Jego dieta to, przede wszystkim, ry i niewielka ilo misa. Amerykanin z kolei zjada 800 kg zb rocznie, z czego wikszo porednio jako woowin, wieprzowin, jajka, mleko, lody czy jogurt 22.
27

Zuycie wody w stosunku do iloci dostpnych zasobw. rdo: GRID Arendal / UNEP 25.

Okoo 3/5 cznej powierzchni ldowej Ziemi nie sprzyja osadnictwu, przede wszystkim ze wzgldu na nieodpowiednie dla rolnictwa warunki przyrodnicze: s to obszaru zbyt suche, zbyt wilgotne, zbyt zimne lub zbyt grzyste, by prowadzi zwyk praktyk rolnicz 23. Wedug szacunkw Population Action International w 2025 roku pomidzy 2,6 miliarda a 3,2 miliarda ludzi moe znale si w warunkach, gdzie bdzie brakowa dla nich wody pitnej 24. Nawet tam jednak, gdzie jest dostpna woda, jej jako moe pozostawia wiele do yczenia. Skaenia dotykaj zarwno wd powierzchniowych jak i gruntowych, a ich rdem s nie tylko cieki przemysowe. W krajach rozwijajcych si przyczyn biologicznego zanieczyszczenia rzek jest brak systemw sanitarnych. Obecnie 1,1 miliarda ludzi nie ma dostpu do wody, ktra nadaje si do picia, a 2,4 miliarda ludzi nie ma dostpu do systemw sanitarnych 26.

Wielko populacji mieszkajcej w miastach na przestrzeni lat 1950 2000 (w procentach). W 1950 roku na wiecie mieszkao w miastach 29,1% ludnoci. W 2005 roku ju 49,2%. rdo: World Population Prospects 2004 30.

28

Woda potrzebna jest nie tylko do picia, Wielko lecz take do nawadniania pl i do celw Rok populacji przemysowych. Do wyprodukowania 1 tony (w tysicach) zboa potrzebne jest 1000 ton wody. W skali 1950 224 068 globalnej rednio 70 % wody uywanej jest do systemw irygacyjnych, 20 % do celw 1955 250 253 przemysowych, a tylko 10 % trafia do domw 1960 281 659 ludzi.27 Na skutek wzrostu populacji w 2050 1965 318 937 roku bdzie o 74% mniej wody na mieszkaca 1970 363 535 naszej planety ni byo w 1950 roku28. 1975 415 824 Zwikszajce si zaludnienie wywiera 1980 478 824 take nacisk na dzik przyrod i stanowi 1985 553 255 zagroenie dla istnienia wielu gatunkw 1990 635 685 rolin i zwierzt. Ludzie pozyskujc nowe tereny pod uprawy wycinaj lasy i niszcz 1995 722 669 inne naturalne siedliska. Ma to miejsce przede 2000 812 466 wszystkim w krajach rozwijajcych si. 2005 905 936 Ubogie rodziny rolnicze wypalaj las, przez 2010 1 006 905 kilka lat uprawiaj w tym miejscu ziemi, a 2015 1 115 358 gdy staje si ona jaowa posuwaj si dalej. 2020 1 228 276 Dzieje si tak na przykad w Brazylii lub 2025 1 344 491 na Madagaskarze, gdzie wycito okoo 90% 2030 1 463 493 pierwotnych lasw 29. 2035 1 584 258 W biodiversity hotspots miejscach o wyjtkowej biornorodnoci, zagroonej 2040 1 704 870 powanie przez dziaalno czowieka, przy2045 1 823 062 rost naturalny jest wyszy ni wiatowa red2050 1 936 952 nia z lat 1995 2000 (1,3 %) i wynosi 1,8 31. Wzrost zaludnienia w Afryce Wysza jest w biodiversity hotspots take w latach 1950 2050. rednia gsto zaludnienia, ktra na wiecie rdo: World Population Prospects 35. wynosi 42 osoby na kilometr kwadratowy 32. Powanym zagroeniem dla biornorodnoci jest take kusownictwo. W Afryce rodkowej, w rejonie dorzecza Kongo, sprzedaje si rocznie milion ton misa dzikich zwierzt, ktre trafia na targ by zaspokoi potrzeby gwatownie rosncej i urbanizujcej si populacji. upem kusownikw padaj sonie, goryle, antylopy, szympansy i wiele innych gatunkw zwierzt 33. Do kusownictwa czsto zmusza ludzi brak moliwoci zdobycia poywienia lub zarobku. Las jest pozostaje jedynym miejscem, gdzie mona zdoby poywienie. Upolowane zwierzta, jak na przykad tygrysy w Azji, mona te sprzeda z ogromnym zyskiem na czarnym rynku. Przez wieki wiele spoecznoci myliwskich utrzymywao si z polowania. Byo to jednak moliwe gdy populacja bya maa, a wraz z jej wzrostem nacisk na rodowisko sta si zbyt duy i lasy jak choby dorzeczu Kongo staj si przetrzebione. Wzrost populacji ludzi w jakim rejonie wiata jest dua, nie oznacza jeszcze, e degradacja rodowiska jest tam nieuchronna. Potrzebne jest tam wicej
29

zasobw naturalnych, ale najbardziej istotne jest to jak ludzie yj, jakich technologii uywaj, czy dbaj o to by y w harmonii z przyrod. Sposb uprawy ogrodw, jaki prowadz Chagga yjcy w rejonie Kilimandaro w Tanzanii, pozwoli im na zapewnienie ywnoci dla rosncej szybko populacji. W latach 1940 1980 populacja Chagga zwikszaa si o 3% rocznie, podwajajc si co 20 lat. Pomimo tego, dziki dobrym umiejtnociom rolniczym i zrwnowaonemu gospodarowaniu ziemi, lene ogrody ludzi Chagga, zwane Vihamba, s nadal produktywne 34. We wspczesnym wiecie stabilizacja populacji, a w dalszej perspektywie jej zmniejszenie si byyby korzystne zarwno dla ludzi, ze wzgldu na zmniejszenie popytu na zasoby naturalne, jak i dla przyrody, ktra nie byaby tak naraona na destrukcyjn dziaalno czowieka. Dziaania pastwa dla stabilizowania wzrostu populacji Na wielko populacji maj wpyw dwa czynniki: liczba narodzin i liczba zgonw. Zatem sposobem na ograniczenie populacji jest zmniejszenie liczby narodzin. Populacja ma stabiln wielko jeli na jedn kobiet przypada rednio 2,1 dziecka. Okrelane jest to jako replacement level fertility poziom podnoci, ktry pozwala na zastpowanie odchodzcej generacji now. Sytuacja gdzie wspczynnik podnoci wynosi 2,1 lub mniej, ma miejsce w 54 krajach, zamieszkanych przez 2,5 miliarda ludzi 36. Niski wspczynnik podnoci dotyczy przede wszystkim krajw uprzemysowionych. W Rosji nawet populacja zmniejsza si o 900 tysicy rocznie37. Jednak w wielu krajach rozwijajcych si sytuacja przedstawia si wrcz dramatycznie. Etiopia jest jednym z najbiedniejszych krajw nie tylko ze wzgldu na niskie PKB, lecz take z powodu maych zasobw naturalnych. Zwikszenie si tam populacji na skutek wysokiej podnoci (5,9) moe grozi po prostu godem. Jeli w Pakistanie (wspczynnik podnoci 5,6) liczba ludnoci wzronie z dzisiejszych 141 milionw do 344 milionw w 2050 roku, to ilo ziemi uprawnej przypadajcej na jedn osob zmniejszy si tam do 0,04 ha obszaru wielkoci kortu tenisowego, zauwaa Lester Brown 38. Podstawow rol w ksztatowaniu si wysokoci wspczynnika podnoci odgrywaj: sytuacja kobiet ich edukacja, zatrudnienie i status spoeczny oraz moliwo planowania rodziny39. Badania zalenoci czcej edukacj kobiet i ich podno wskazuj, e im wysze kobieta ma wyksztacenie, tym mniej ma dzieci40. S od tego wyjtki, lecz tak przedstawia si oglna tendencja. Na ri Lance. Gdzie 87% kobiet powyej 15 roku ycia potrafi czyta i pisa, na jedn kobiet przypada rednio dwjka dzieci. W Pakistanie natomiast, gdzie jedynie 24% kobiet potrafi czyta i pisa, wspczynnik podnoci wynosi 5,6 41. Uczszczanie do szkoy podstawowej, zdobycie podstawowej wiedzy na temat zdrowia i seksualnoci, sprawia, e dziewczta decyduj si zostawa matkami w pniejszym wieku i maj mniej dzieci. W Egipcie tylko 5% kobiet z wyksztaceniem podstawowym urodzio dzieci bdc nastolatkami, podczas gdy ponad poowa kobiet bez adnego wyksztacenia zostawao matkami w tym wieku 43 . Kobiety w Afryce, Poudniowej Azji i niektrych czciach Ameryki aciskiej, ktre uczszczay do szkoy redniej maj nawet o czworo dzieci mniej ni kobiety,
30

ktre nigdy nie chodziy do szkoy 44. Gsto Dwie trzecie ludzi na wiecie, bdcych Rok zaludnienia analfabetami, to kobiety 45. W 2002 roku byo to 549 milionw kobiet. 60 % dzieci, ktre 1950 7 nie uczszczaj do szkoy podstawowej 1955 8 to dziewczta 46. Zmniejszenie rnicy 1960 9 w wyksztaceniu kobiet i mczyzn oraz 1965 11 podniesienie poziomu edukacji kobiet ma kluczowe znaczenie w zatrzymaniu wzrostu 1970 12 populacji. Lawrence Summers, dyrektor 1975 14 ds. bada w Banku wiatowym, wykaza, 1980 16 e kady dodatkowy rok edukacji kobiet to zmniejszenie wspczynnika podnoci 1985 18 47 o 10 % . Wyrwnanie iloci dziewczt i 1990 21 chopcw zaczynajcych nauk w szkole 1995 24 podstawowej oznaczaoby dodanie okoo 2000 27 25 milionw dziewczt, co kosztowaoby 48 rocznie 938 milionw dolarw . Na poziomie 2005 30 szkoy redniej, aby wyrwna t ilo 2010 33 naleaoby doda 21 milionw dziewczt, co 2015 37 kosztowaoby rocznie 1,4 miliarda dolarw 49. 2020 41 Edukacja kobiet nie tylko ma wpyw na wielko populacji, lecz jest take sposobem 2025 44 na polepszenie warunkw ycia i uporanie 2030 48 si z bied. Wyksztacone kobiety lepiej radz 2035 52 sobie w yciu i bior wikszy udzia w yciu 2040 56 spoecznym. Same bdc wyksztacone dbaj o edukacj swoich dzieci, a dziki temu, e 2045 60 maj mniejsza rodzin, mog wicej rodkw 2050 64 przeznaczy na ich ksztacenie oraz na Gsto zaludnienia w Afryce zaspokojenie codziennych potrzeb. na przestrzeni lat 1950 2050. Inwestowanie w planowanie rodziny rdo: World Population Prospects 42. rwnie przynosi korzyci dla budetu pastwa. Rzd Bangladeszu na przykad wydaje 62 dolary na zapobieganie narodzinom kolejnego dziecka, przez co zaoszczdza 615 dolarw na wydatkach na usugi socjalne, ktre musiaby ponie, gdyby si ono urodzio.50 Rocznie program w Bangladeszu zapobiega 890 tysicom narodzin. Oszczdnoci dla budetu z tego powodu wynosz 547 milionw dolarw, ktre mona zainwestowa w edukacj lub opiek zdrowotn 51. Na wiecie okoo 350 milionw kobiet nie ma dostpu do usug zwizanych z planowaniem rodziny 52. 125 milionw kobiet nie chce zaj w ci, lecz nie ma dostpu do rodkw antykoncepcyjnych53. O ile w Polsce rodki antykoncepcyjne s dostpne w aptekach, to dla mieszkaca rejonw pustynnych Namibii ich zdobycie moe by sporym problemem. Oprcz ich braku, czsto przeszkod jest take wysoka cena.
31

Przyczyny nie uywania rodkw antykoncepcyjnych mog by te natury religijnej bd kulturowej 54. W Arabii Saudyjskiej ich sprzeda jest ograniczona przez prawo. Istotn rol w ich nie stosowaniu odgrywa rwnie brak zgody partnera. Zdarza si, e kobieta nie uywa rodkw antykoncepcyjnych, gdy m nie wyraa na to zgody. W 14 krajach wiata ma to due znaczenie, gdy bez zgody ma kobieta nie ma dostpu do rodkw antykoncepcyjnych. Ponadto miliony kobiet, ktre uywaj rodkw antykoncepcyjnych, zachodzi w ci na skutek niewaciwego ich stosowania, co wynika czsto z braku wiedzy co do tego, ktre z nich s dla nich najwaciwsze 55. Strategia pastwa w stabilizowaniu wzrostu populacji powinna obejmowa: - Zapewnienie dostpu do edukacji (obecnie dostpu do szkoy podstawowej nie ma 113 milionw dzieci 56); - Objcie edukacj zarwno chopcw jak i dziewczta; - Zapewnienie w szkole wiedzy na temat metod planowania rodziny; - Wspieranie rwnego statusu kobiet i mczyzn. Polityka pastwa powinna zapobiega dyskryminowaniu kobiet i przemocy w rodzinie. - Zapewnienie dostpu do opieki zdrowotnej, informacji dla dorosych na temat metod planowania rodziny i rodkw antykoncepcyjnych; Zdecydowana polityka pastw rozwijajcych si w sferze populacji moe przynie efekty take w postaci poprawy warunkw ycia. OCHRONA BIORNORODNOCI Warto biornorodnoci Biornorodno to rnorodno organizmw ywych, zarwno pod wzgldem gatunkw, rodzajw czy rodzin, jak i ekosystemw i rnorodnoci genetycznej w obrbie jednego gatunku. Rnorodno biologiczna ma wpyw na prawidowe funkcjonowanie ekosystemw. Z ekonomicznego punktu widzenia przyroda wiadczy wiele cennych usug jak: regulacja klimatu i skadu atmosfery, tworzenie si gleby, kontrola erozji, usuwanie zanieczyszcze, zapylanie kwiatw, kontrolowanie szkodnikw i rozprzestrzenianie si chorb, produkcja surowcw, rekreacja czy regulacja obiegu wody. Te usugi s darmowe, lecz maj one sw wymiern warto ekonomiczn. W 1997 roku na amach magazynu Nature ukaza si artyku, w ktrym grupa naukowcw pod kierunkiem Roberta Constanzy Uniwersytetu z Maryland opublikowaa wycen 17 usug wiadczonych przez przyrod. Ich czna warto to 33 biliony dolarw rocznie 57. Dla porwnania PKB Polski w 2000 roku wynis 327,5 miliarda dolarw 58. Aby przyroda moga zapewnia wykonanie tych usug, ekosystemy musz by zdrowe, odporne na kataklizmy, a do tego przyczynia si wanie biornorodno. Naturalny las jest ostoj bogactwa gatunkowego. W Puszczy Biaowieskiej, jedynym lesie pierwotnym Europy, wystpuje 228 gatunkw ptakw, 62 gatunki ssakw, ponad 8500 gatunkw owadw, w tym okoo 1000 gatunkw motyli, okoo 990 gatunkw rolin naczyniowych i ponad 1000 gatunkw grzybw 59. Dla porw32

nania w parku narodowym Bory Tucholskie, w ktrym na skutek dziaalnoci czowieka dominuje monokultura sosnowa, wystpuje 108 gatunkw ptakw lgowych i 43 gatunki ssakw 60. Wedug oblicze zespou Costanzy lasy na Ziemi zapewniaj usugi o wartoci 4,7 bilionw dolarw rocznie, co daje 969 dolarw na hektar lasu61.Dziki wykonywaniu tych usug obszary lene maj czstokro wiksz warto ekonomiczn ni wynosi warto drewna jakie by mona z nich pozyska. Korzyci ze sprzeday drewna odnosi wska grupa ludzi, natomiast korzyci z normalnego funkcjonowania lasu odnosi caa spoeczno danego obszaru, a w przypadku Puszczy Amazoskiej, spoecznoci caej planety. Lasy filtruj i oczyszczaj wod, ktra trafia do zbiornikw podziemnych. Nowy Jork pozyskuje wod dla swych 10 milionw mieszkacw wanie z takich zbiornikw. W zwizku z pogarszajc si jakoci wody pitnej w USA Nowy Jork stan przed koniecznoci wybudowania stacji uzdatniania wody. Koszt tej inwestycji mia wynie 6 8 miliardw dolarw, a roczne koszty jej utrzymania 300 500 milionw dolarw. Zdecydowano si na inne rozwizanie. Po przeanalizowaniu sytuacji wadze miasta postanowiy przywrci naturalny sposb oczyszczania wody i przeznaczy okoo 1,5 miliarda dolarw na rekultywacj obszarw lenych 62. Inn wan rol lasw w obiegu hydrologicznym jest to, e dziki nim wystpuj opady w gbi ldu. Woda parujca z lasw stanowi 75% wszystkich opadw, podczas gdy woda, ktra wyparowaa z mrz i oceanw to tylko 25 % deszczu. Z jednej brzozy w ciepy dzie wyparowuje okoo 400 litrw wody 63. Tam, gdzie las zostaje wycity, opadw jest mniej, klimat staje si bardziej gorcy, ziemia szybciej ulega erozji i ycie ludzi w tamtym rejonie moe sta si w ogle niemoliwe. Wida to na przykadzie Madagaskaru. Niegdy prawie ca wysp pokryway obszary lene, jednak na skutek dziaalnoci czowieka ich wielko zmniejszya si o 90%, a w gbi ldu powstay spalone socem pustynie 64. Roczna suma opadw jest tam mniejsza ni na terenach zalesionych. Lasy s siedliskiem ptakw, ktre maj udzia w kontrolowaniu szkodnikw oraz rozmaitych zwierzt, ktre bior udzia w zapylaniu kwiatw. Okoo 80 % upraw w gospodarstwach rolniczych na wiecie wymaga zapylenia przez dzikie lub p dzikie zwierzta 65. Kiedy w 1996 roku we Woszech w Piedmoncie zapylanie kwiatw w sadach jabek i moreli byo sabe, straty z tego powodu wyniosy 124 milionw dolarw 66. Kwiaty zapylaj nie tylko pszczoy, lecz take 120 000 200 000 innych gatunkw zwierzt takich jak uki, motyle, my, mrwki, ptaki, nietoperze czy nawet lemury. W samej Europie warto zapylania upraw przez pszczoy oszacowano w 1989 roku na 100 miliardw dolarw 67. Udzia pszcz w zapylaniu kwiatw jest 60 do 100 razy bardziej cenny ni ich udzia w produkcji miodu 68. Lasy oraz mokrada zatrzymuj wod deszczow, a tym samym zapobiegaj powodziom. Troska o ich zachowanie moe przynie leprze efekty ni regulowanie koryt rzek i wznoszenie waw przeciwpowodziowych. Przyroda ma take ogromn warto w brany turystycznej. Przyroda Kostaryki przyciga rocznie milion turystw, daje 1 miliard dolarw rocznie. Parki
33

Narodowe w USA przynosz 14,2 miliarda dolarw lokalnym spoecznociom i wspieraj okoo 300 tysicy miejsc pracy zwizanych z turystyk. Obserwowanie dzikiej przyrody stao si popularnym hobby w USA i przychody zwizane z nim wynosz okoo 29 miliardw dolarw 71. Wpywy pochodz ze sprzeday sprztu turystycznego i bardziej specjalistycznego jak lunety do obserwowania ptakw, zakwaterowania, wyywienia, transportu i innych usug zwizanych ze spdzaniem czasu na onie przyrody. W turystyce nawet jedna para ptakw moe stymulowa lokaln gospodark i mie sw wymiern warto ekonomiczn. Jedyna gniazdujca w USA para to-zielonych wireo, ktr mona zobaczy w poudniowym Teksasie przynosi firmom pooonym w pobliu rezerwatu 150 000 dolarw rocznie. Z kolei stado urawi krzykliwych (Grus americana), zimujcych nieco dalej na pnoc, daje miasteczku Rockport wpywy z turystyki wysokoci 1,2 milionw dolarw 72.

Lemury Varecia Varegiata s najwikszymi zapylaczami kwiatw na wiecie. Ich dieta skada si przede wszystkim z owocw, nektaru i pyku kwiatowego.69 rdo: Alfred Grandidier 70.

Zagroenia dla biologicznej rnorodnoci na wiecie Prawidowe funkcjonowanie ekosystemw i bogactwo gatunkowe s zagroone dziaalnoci czowieka tak jak: - niszczenie naturalnych rodowisk (siedlisk), - wycinanie lasw (deforestacja), - fragmentacja lasw, - zanieczyszczenie rodowiska, - rozpowszechnianie gatunkw inwazyjnych, - intensywne polowania, - handel dzikimi zwierztami (kadego roku tylko z brazylijskich lasw wywoone jest nielegalnie 38 milionw zwierzt 73), - mechanizacja w rolnictwie (korzystanie z maszyn rolniczych, sprawio, e z Polski w latach 80-tych znikny dropie). Kadego roku wycinanych jest ponad 9 milionw ha lasw na wiecie. Wylesianie w rejonie Amazonki wzroso w 2003 roku o 40% w porwnaniu z 2001 roku 74. 10% gatunkw drzew jest zagroonych wyginiciem75. Liczba wszystkich gatunkw rolin zagroonych wyginiciem w 2003 roku wedug IUCN to 6774 76. Lasy tropikalne ze sw ogromn rnorodnoci gatunkow s siedliskiem licznych rolin leczniczych. Okoo 47 wanych to-zielony wireo. lekw na wiecie zawiera skadniki pochodzce rdo: John D. Ingram. z rolin z lasw deszczowych. Warto
34

Liczna opisanych gatunkw

Procent Liczba gatunkw Liczba Liczba gatunkw zagroonych gatunkw gatunkw zagroonych spord ocenionych zagroonych w latach gatunkw w 2004 roku w 2004 1996/98 ocenionych w 2004 roku

Krgowce

Ssaki Ptaki Gady Pazy Ryby Razem

Bezkrgowce

5,416 9,917 8,163 5,743 28,5 57,739 950 70 40 130,2 1,190,200 15 13,025 980 199,35 59,3 287,655 10 10 1,545,594

4,853 9,917 499 5,743 1,721 22,733 771 2,163 498 55 3,487 93 210 907 9,473 1,141 11,824 2 2 38,046

1,096 1,107 253 124 734 3,314 537 920 407 27 1,891 ----142 4,929 257 5,328 ----10,533

1,101 1,213 304 1,77 800 5,188 559 974 429 30 1,992 80 140 305 7,025 771 8,321 2 2 15,503

23% 12% 61% 31% 46% 23% 73% 45% 86% 55% 57% 86% 67% 34% 74% 68% 70% 100% 100% 41%

Owady Miczaki Skorupiaki Inne Razem

Roliny

Mchy Paprocie i pokrewne Nagozalkowe Dwulicienne Jednolicienne Razem

Inne

Porosty Razem
RAZEM

Ilo zagroonych gatunkw w gwnych grupach organizmw. rdo: IUCN 81.

35

tych lekw na wiecie to 147 miliardw dolarw77. Wedug ONZ obecne tempo wymierania gatunkw oznacza, e co dwa lata ludzko traci jeden wany lek, jaki potencjalnie mg zosta odkryty78. W 2004 roku 162 gatunki ssakw byy zagroone w stopniu krytycznym. Rwnie w stopniu krytycznym zagroone byy 179 gatunki ptakw. Poznano dotd 9917 gatunki ptakw. 129 z nich ju wygino 79. W Polsce w 1627 roku zosta zabity przez kusownika ostatni tur 80. Lasom i yjcym w nich zwierztom zagraa rwnie proces okrelany jako fragmentacja. Jest to podzia duego, zwartego obszaru lasu na mniejsze czci na skutek wyrbu, budowy drg, itp. Skutkiem tego jest zwikszenie dugoci krawdzi lasu, ktra w wilgotnym lesie tropikalnym jest bardziej gorca i sucha, a take bardziej naraona na dziaanie wiatru ni miejsca w gbi lasu. Powoduje to, e roliny, ktre dobrze si czuj w gbi lasu s wypierane przez te, ktre s lepiej przystosowane do warunkw jakie panuj na jego skraju. Efekty powstania nowej krawdzi mog powodowa zmiany w skadzie rolin nawet do 300 metrw w gb lasu 82. Skutki fragmentacji odczuwaj take zwierzta. Ich migracja, a przez to wymiana materiau genetycznego jest utrudniona, a czasem wrcz niemoliwa. Wiele gatunkw ptakw yjcych w lesie tropikalnym nie jest bowiem w stanie pokona wicej ni kilkaset metrw otwartej przestrzeni 83. Ograniczenie migracji zwierzt ma take wpyw na rozsiewanie nasion rolin, gdy wiele nasion jest rozsiewanych przez ptaki i ssaki. Aby przeciwdziaa negatywnym skutkom fragmentacji niezbdne jest zalesianie, tworzenie tzw. korytarzy czcych ze sob obszary lene. Odnawianie terenw zdegradowanych i odtwarzanie naturalnych siedlisk jest kluczowym elementem dugofalowej strategii ochrony przyrody. Zaoenia polityki dla ochrony przyrody Dziaalno pastwa w zakresie ochrony biornorodnoci powinna obejmowa nastpujce elementy: - ochrona prawna naturalnych siedlisk takich jak, lasy, ki czy mokrada (obejmuje ona tworzenie parkw narodowych, parkw krajobrazowych, rezerwatw), - ograniczenie emisji zanieczyszcze, - ograniczenie kusownictwa i handlu egzotycznymi zwierztami, - kontrolowanie migracji egzotycznych gatunkw rolin i zwierzt, - odnawianie terenw zdegradowanych, - zaangaowanie rolnictwa w ochron przyrody, - powstrzymanie rozrastania si miast, - zazielenienie miast, - zmniejszenie ekologicznej stopy spoeczestwa, - podniesienie wiadomoci ekologicznej spoeczestwa (rwnie poprzez wspprac z organizacjami pozarzdowymi). Aby mc korzysta z usug oferowanych przez przyrod konieczna jest znaczna redukcja zanieczyszcze, a docelowo ich cakowita eliminacja. Oznacza to nie tylko przejcie na czyste rda energii, zmian sposobu produkcji w wielu
36

fabrykach, by wyeliminowa szkodliwe emisje, lecz nawet zmian skadu proszku do prania. Polskie prawo dopuszcza do 6 % fosforanw w przeliczeniu na fosfor w proszkach. Fosforany z proszkw do prania trafiaj do rzek i przyczyniaj si w istotny sposb do eutrofizacji procesu nadmiernego wzbogacania zbiornikw wodnych w substancje pokarmowe, na skutek czego wystpuje wzmoony rozwj glonw i planktonu, spadek iloci tlenu w wodzie i zarastanie zbiornikw. Dodawanie fosforanw do proszkw do prania nie jest jednak niezbdne, s proszki, ktre nie zawieraj ich w ogle, jak na przykad Jelp 84. W krajach rozwijajcych si dzikiej przyrodzie zagraa take ekspansja rolnictwa, wycinanie drzew na opa i do produkcji wgla drzewnego, skaenie wd powierzchniowych na skutek braku systemw sanitarnych, nadmierny i niekontrolowany wypas byda oraz brak wiadomoci tego jak wana jest biornorodno i brak wiedzy jak mona y w harmonii z ni, korzystajc z jej dobrodziejstw. Okoo 2,4 miliarda ludzi na wiecie korzysta z drewna do gotowania lub ogrzewania domu 85. W 1996 roku przeznaczonych zostao na ten cel 1,9 miliarda metrw szeciennych drewna 86. W Ugandzie, Tanzanii i Rwandzie drewno jest gwnym rdem energii, stanowic 80 lub wicej procent ze wszystkich rde energii 87. W wielu miejscach na wiecie, jak na przykad w Nepalu, pozyskiwaKuchenka soneczna pudekowa. nie drewna na opa w istotny sposb przyrdo: Ministry of Non-Conventional czynio si do zmniejszenia si powierzchEnergy Sources 88. ni lasw. Drewno opaowe mog jednak zastpi kuchenki soneczne, ktrych koszt budowy w przypadku najprostszych modeli wynosi okoo 2,50 USD. W Indiach budowa kuchenek sonecznych jest wspierana przez program rzdowy, ktry realizuj agencje rzdowe, organizacje pozarzdowe i indywidualni producenci. W latach 1982-2003 w ramach tego programu sprzedano lub zainstalowano w Indiach ponad 541 tysicy kuchenek pudekowych, 630 kuchenek parabolicznych i 6 systemw gotowania na parze 89. W Tirumali w stanie Andhra Pradesh wybudowano najwikszy na wiecie system gotowania na parze (Solar Steam Cooking System), ktParaboliczna kuchenka soneczna ry pozwala przygotowywa posiki dla 15 w Ladakh w Himalajach. rdo: Snow Leopard Conservancy 93. 000 osb dziennie 90. Ministerstwo Niekon37

wencjonalnych rde Energii Indii wspiera finansowo promocj kuchenek sonecznych, badania i rozwj nowych systemw oraz budow systemw demonstracyjnych 91. Program promocji kuchenek sonecznych jest bardzo potrzebny take w Afryce, gdzie szacuje si, e liczba ludnoci korzystajcej z drewna opaowego moe wzrosn z 583 milionw w 2000 roku do 820 milionw w 2030 roku 92. Zamiast pozyskiwa drewno z lasu mona rwnie uywa bio-opau pochodzcego z upraw rolin zielonych lub traw, albo biomasy pochodzcej z drewna z plantacji. W Ameryce rodkowej na biomas uprawia si drzewo Acacia pennatula nazywane po hiszpasku carbn, czyli wgiel drzewny. Uprawia si je m.in. na zadrzewionych pastwiskach 95. Problem z upraw biomasy polega jednak na Drugi co do wielkoci na wiecie system tym, e konkuruje ona o tereny uprawgotowania na parze w Taleti w Radastanie rdo: Ministry of Non-Conventional ne z uprawami ywnoci. Energy Sources 94. Najprostsze systemy sanitarne, ktre ograniczaj skaenie wd powierzchniowych, rwnie nie wymagaj duych nakadw finansowych. Toalety kompostujce (composting toilets) oprcz zapewnienia standardw sanitarnych, s take rdem ekologicznego nawozu. Ograniczanie obszarw, na ktrych pasie si bydo, poprzez np. wypas kwaterami pozwala na regenerowanie si rolinnoci. Natomiast zwikszenie gatunkowej rnorodnoci rodzimych traw poprawia produktywno pastwisk. Liczne organizacje pozarzdowe zajmujce si ochron przyrody, oprcz opiekowania si rezerwatami, inwestuj take w edukacj i staraj si wcza lokalne spoecznoci do swoich akcji. WWF USA udziela na przykad stypendiw na ksztacenie dzieci w rejonach takich jak Bhutan czy Kenia. Conservation International wspiera natomiast mikrokredytami rozwj ekoturystyki, dziki czemu ludzie mog czerpa finansowe korzyci z mieszkania na obszarach cennych przyrodniczo. W Kostaryce rezerwat ACG (Area de Coservacion Guanacaste) zatrudnia omiu nauczycieli, ktrzy prowadz zajcia dla dzieci ze szk podstawowych, na ktrych dzieci poznaj rozliczne zwierzta i roliny jakie wystpuj w tamtym rejonie i ucz si dba o przyrod 96. W Polsce natomiast Polskie Towarzystwo Przyjaci Przyrody Pro Natura wczyo do Programu Ochrony Bociana Biaego i Jego Siedlisk ponad 2000 szk z caego kraju97. Uczestnicy programu otrzymuj bezpatne materiay edukacyjne przeznaczone dla nauczycieli, ktre zawieraj informacje o biologii, wystpowaniu, zagroeniach i ochronie bociana biaego, a take propozycje zada dla uczniw z rnych grup wiekowych. W ramach tego projektu uczniowie wraz z nauczycielem prowadz obserwacj gniazd i erowisk bocianw w swojej okolicy. Uczniowie staraj si rwnie o odnawianie bocianich gniazd i gromadz informacje o bocianach 98.
38

W Polsce istnieje system obszarw chronionych, ktrego zadaniem jest utrzymanie na chronionym obszarze naturalnych procesw przyrodniczych i stabilnoci ekosystemw, zachowanie rnorodnoci biologicznej oraz dziedzictwa geologicznego, ksztatowanie waciwych postaw czowieka wobec przyrody oraz przywracanie do waciwego stanu zasoBieszczadzki Park Narodowy. Widok na Tarnic i Szeroki Wierch. 99 bw i skadnikw przyrody . Sysrdo: Wikimedia Commons 101. tem ten obejmuje: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu 100. Rola pastwa w ochronie przyrody to nie tylko wyznaczanie rezerwatw, lecz rwnie zapewnienie edukacji przyrodniczej i ekologicznej w szkoach, stanowienie prawa, ktre ogranicza emisje zanieczyszcze i promuje rozwizania przyjazne dla rodowiska. Niezwykle wane jest, aby przez system dopat pastwo wspierao rolnictwo ekologiczne i prowadzio programy rolnorodowiskowe. Ma to na celu zachcanie rolnikw do troski o ziemi, wod, biornorodno, a take o zachowanie siedlisk dzikiej przyrody. Stosowne przepisy i egzekwowanie prawa pozwalaj kontrolowa nielegalny handel egzotycznymi zwierztami. W Polsce dopiero od 1 stycznia 2004 roku zwierzta takie jak we czy papugi sprzedawane w sklepach zoologicznych musz posiada wiadectwo pochodzenia, ktre jest dowodem na to, e nie zostay schwytane w ich naturalnym rodowisku. Obowizkowa jest rwnie ich rejestracja w urzdzie gminy. Dziki odpowiednim przepisom mona rwnie ograniczy rozprzestrzenianie si gatunkw inwazyjnych. Oznacza to w praktyce zakaz wwoenia do kraju gatunkw rolin i zwierzt, ktre mog stanowi zagroenie Azjatycki uk dugorogi. 105 dla biornorodnoci. Pospolitym gardo: e Nature Conservancy . tunkiem inwazyjnym s szczury, ktre podrujc na statkach przedostay si do rnych zaktkw wiata powodujc tam spustoszenia w lokalnej faunie. By zapobiec wizytom gatunkw inwazyjnych konieczne s specjalne kontrole statkw i samolotw. Szukanie zwierzt ukrytych w adowni jest konieczne, albowiem w na przykad azjatycki uk dugorogi (Anoplophora glabripennis), ktry atakuje drzewa, a przywdrowa do USA z Chin, w samym Nowym Jorku zniszczy drzewa wartoci 2,2 miliarda dolarw. Na wiecie za spowodowane przez tego uka straty w miastach szacuje si na 669 miliardw dolarw 102. W rolnictwie inwazyjne gatunki rolin konkuruj z rolinami uprawnymi
39

o gleb i wod, powodujc w USA co roku straty wysokoci 7,4 miliarda dolarw w produkcji 64 gatunkw rolin103. W Stanach Zjednoczonych roczne straty powodowane przez gatunki inwazyjne przekraczaj 100 miliardw USD 104. Walory przyrodnicze terenu powinny by brane pod uwag, kiedy przygotowywany jest plan zagospodarowania danego obszaru. Przez wane siedlisko nie moe przebiega autostrada, a elektrownia wiatrowa nie moe zosta zbudowana na szlaku wdrwek ptakw. Dziki uregulowaniom prawnym, ktre stanowi, e w planowaniu przestrzennym ochrona naturalnych rodowisk jest priorytetem, t kwesti mona rozstrzygn. W cigu ostatnich lat miao miejsce wiele pozytywnych dziaa na rzecz ochrony biornorodnoci, ktre zakoczyy si sukcesem. Naukowcy i studenci z uniwersytetu w Wisconsin odtworzyli na bardzo zniszczonych terenach porolnych zbiorowiska prerii wysokiej i prerii suchej 106. Amerykaski departament rolnictwa prowadzi natomiast program odnowy mokrade Wetlands Reserve Program i w samym tylko stanie Arkansas w latach 1995 2000 obj on 100 tysicy akrw ziemi 107. Rolnicy, ktrzy przekazali w dzieraw swoje ziemie na uytek tego programu, otrzymuj z tego tytuu wynagrodzenie. Dziki temu powstay siedliska dla wdrownych ptakw piewajcych, ptakw wodnych i drapienych, a take dla licznych gatunkw rolin. Dziki staraniom rzdw i organizacji pozarzdowych, publicznym kampaniom edukacyjnym ronie populacja zagroonych gatunkw papug na wyspach St. Vincent, St. Lucia i Dominika 108. Czerwona lista zagroonych gatunkw nie musi si stale powiksza na skutek dziaalnoci czowieka. Moe take si zmniejsza. ROLNICTWO EKOLOGICZNE Rolnictwo konwencjonalne a ekologiczne Przed wspczesnym rolnictwem stoj dwa wyzwania: pierwsze to dostarczy wystarczajc ilo ywnoci dla rosncej populacji, a drugie to zrobi to tak, by nie zniszczy przy tym planety i zachowa jej bogactwo naturalne. Konwencjonalne rolnictwo, ktre cechuje uprawa monokulturowa, stosowanie pestycydw i sztucznych nawozw, przyczynia si do niszczenia rodowiska. Od 1945 roku rolnictwo byo przyczyn degradacji okoo 3 miliardy akrw ziemi109. Szacuje si, e kadego roku w Wielkiej Brytanii, USA w Niemczech wydaje si miliardy dolarw na naprawienie szkd spowodowanych przez intensywne rolnictwo takich jak skaenie wody, erozja gleby czy zniszczenie naturalnych siedlisk 110. W USA rolnictwo przemysowe jest gwnym rdem zanieczyszczenia wody. Do rzek trafiaj z pl toksyczne dla ludzi pestycydy i nawozy powodujce eutrofizacj. Rzek Missisipi pynie tak dua ilo nawozw, e u jej ujcia w Zatoce Meksykaskiej znajduje si martwa strefa wielkoci stanu New Jersey111. Stosowanie pestycydw do zwalczania szkodnikw na polach nie pozostaje te bez wpywu na zdrowie rolnikw. Na Filipinach koszty zdrowotne zwizane z uywaniem pestycydw, takie jak wizyty u lekarza i wydatki na lekarstwa
40

przewyszaj warto plonw ocalonych przed zjedzeniem przez szkodniki 112. Czsto to wanie problemy zdrowotne spowodowane stosowaniem pestycydw sprawiaj, e rolnicy decyduj si zmieni sposb uprawy ziemi na taki, ktry nie wymaga uywania substancji chemicznych i jest przyjazny dla rodowiska. Rolnictwo ekologiczne nie jest now metod uprawy ziemi, przez 4000 lat w staroytnych Chinach uprawiano ziemi tak, by gleba stale zachowywaa yzno i nie uywano do tego celu sztucznych nawozw 113. Jego warto polega nie tylko na tym, e dostarcza zdrowej ywnoci, lecz rwnie na tym, e stwarza miejsce dla biornorodnoci, dziki czemu moe ona wykonywa swe niezwykle cenne usugi. Tereny upraw i pastwiska zajmuj okoo 30% ldw wiata. W Polsce uytki rolne stanowi prawie 60% powierzchni kraju i ze wzgldu na zajmowany obszar s podstawowym siedliskiem wielu gatunkw ptakw 114. Gra toczy si wic o bardzo duy obszar, ktry warto by nie zamieni si w ekologiczn pustyni, tzw. stref ecological sacrifiece. Rolnictwo ekologiczne to system rolniczy, ktry obejmuje nastpujce elementy: - praktyk, ktra podtrzymuje zdrowie i yzno gleby, - korzystanie z naturalnych metod ochrony przed chwastami, chorobami i szkodnikami, - wysoki dobrostan zwierzt, - niski poziom skaenia rodowiska, - trosk o krajobraz, dzikie zwierzta i ich siedliska, - zakaz uywania wszelkich produktw inynierii genetycznej 115. Badanie przeprowadzone w USA, ktrego celem byo porwnanie wysokoci plonw rolnictwa ekologicznego i konwencjonalnego wykazao, e zbir organicznej kukurydzy stanowi 94% plonu kukurydzy uprawianej w sposb konwencjonalny, zbir pszenicy stanowi 97%, soi 94%, a wysoko plonu pomidorw bya taka sama 117. W raporcie FAO z 2002 roku stwierdza si, e rolnictwo ekologiczne moe podwoi, a nawet potroi wysoko plonw w krajach rozwijajcych si Powierzchnia upraw ekologicznych na wiecie w porwnaniu z uprawami tradycyjny podzia na kontynenty. mi. Zauwaa si w nim rwnie, e pordo: SOEL 2005 116. rwnywanie korzyci rolnictwa ekologicznego i tradycyjnego, poprzez samo tylko porwnywanie wysokoci plonw jest niepene, gdy rolnictwo ekologiczne przynosi rozliczne korzyci dla rodowiska, ktre trudno jest przedstawi w kategoriach finansowych 118. W krajach rozwijajcych si istotny jest take fakt, e rolnictwo ekologiczne nie wymaga zakupu drogich rodkw chemicznych.

41

Korzyci z ekologicznego rolnictwa Podstawowe korzyci, jakie zapewnia rolnictwo ekologiczne, to zdrowa ywno o wysokiej jakoci, wzrost biornorodnoci na terenach rolniczych, dobre warunki ycia zwierzt i korzyci ekonomiczne. Wedug raportu Soil Association ywno ekologiczna zawiera wicej mineraw i witaminy C ni ywno pochodzca z konwencjonalnych gospodarstw 119. Z przeprowadzonych bada wynika take, e mleko pochodzce od krw hodowanych zgodnie ze standardami ekologicznymi, jedzcych wie traw i koniczyn, zawiera 50% wicej witaminy E, 75% wicej beta karotenu oraz dwa do trzech razy wicej przeciwutleniaczy ni mleko z gospodarstw konwencjonalnych 120. Stwierdza si rwnie, e owoce i warzywa z upraw ekologicznych mog by mniejsze i nieco brzydsze, zyskuj jednak na jakoci odywczej i smaku 121. Rynek ywnoci ekologicznej stale ronie w 2002 roku sprzeda ywnoci z upraw ekologicznych na wiecie przekroczya 23 miliardw dolarw. Powierzchnia upraw ekologicznych posiadajcych certyfikaty to blisko 23 milionw hektarw 122. W Europie ywno ekologiczna to 3 5% sprzedawanej ywnoci, na ktr rocznie wydaje si blisko 10 miliardw dolarw. W 2001 roku w Austrii udzia upraw ekologicznych w oglnej liczbie upraw rolnych to 10 %, a w niektrych austriackich prowincjach nawet 50% 123. W 2003 roku w krajach takich jak Dania, Szwajcaria i Finlandia powierzchnia upraw ekologicznych stanowia ponad 6% oglnej liczby upraw 124. W Europie Zachodniej obszar upraw ekologicznych posiadajcych certyfikaty wzrs od 1985 roku 35 krotnie, powikszajc si rocznie o blisko 30 % 125. W Danii postawiono sobie za cel przeksztaci a 50 % upraw w uprawy ekologiczne do 2012 roku 126. Rynek ywnoci ekologicznej w Wielkiej Brytanii jest obecnie trzeci co do wielkoci na wiecie, a sprzeda wzrosa tam o 10,4% osigajc 1,015 miliarda funtw pomidzy kwietniem 2002 a 2003 roku. Blisko 80% gospodarstw domowych kupuje ywno ekologiczn, popyt znacznie przerasta poda na skutek czego okoo 70% ywnoci ekologicznej jest importowana 127. Obszar ziemi uprawianej metodami ekologicznymi podwoi si w latach 2000 2001 i w kwietniu 2003 roku wynosi 726,400 ha. Stanowi to okoo 4% upraw rolnych Wielkiej Brytanii, w blisko 4000 gospodarstw rolnych 128. ywno, ktrej moesz zaufa Wzrost zainteresowania ywno- reklama ywnoci ekologicznej w sklepie. 129 ci ekologiczn wie si z trosk o zdrordo: British Council . w ywno. Czstokro rodzice decyduj si karmi swoje mae dzieci ywnoci z gospodarstw ekologicznych ze wzgldu na to, e organizm dziecka jest bardziej wraliwy na dziaanie pestycydw, antybiotykw czy hormonw wzrostu zawartych w produktach gospodarstw konwen42

cjonalnych, ni organizm dorosego czowieka. Cena ywnoci ekologicznej moe by w sklepie wysza, jednak cena ywnoci z gospodarstw konwencjonalnych jest zaniona poprzez subsydia oraz wi si z ni dodatkowe wydatki na oczyszczanie rodowiska. Produkcja ywnoci ekologicznej niesie za ze sob korzyci oglnospoeczne takie jak zmniejszenie si zanieczyszczenia wody czy wzrost biornorodnoci. Wedug raportu Soil Association rolnictwo ekologiczne w porwnaniu z konwencjonalnym, wie si take z korzyciami dla biornorodnoci. Raport podaje, e: - na obrzeach pl gospodarstw ekologicznych zaobserwowano 25% wicej ptakw, a 44% wicej na polach po sezonie lgowym, - ponad dwa razy wicej skowronkw i wicej ich lgw zakoczonych sukcesem, - piciokrotnie wicej dzikich rolin, 57% wicej gatunkw rolin, a w tym kilka gatunkw rzadkich, - blisko dwa razy wicej bezkrgowcw, w tym trzykrotnie wicej motyli (nie bdcych szkodnikami) i od jednego do piciu razy wicej pajkw 130 . Rolnictwo ekologiczne stwarza korzystniejsze warunki dla utrzymania biornorodnoci ni uprawy konwencjonalne, a w zwizku z tym, e uytki rolne zajmuj 76% powierzchni ldu w Wielkiej Brytanii, promowanie ekologicznych metod uprawy ziemi ma kluczowe znaczenie dla ochrony przyrody w tym kraju. Biornorodno w Polsce naley do jednych z najbogatszych w Europie. Wystpuje tu 365 typw zespow rolinnych, z czego poowa zwizana jest z obszarami rolniczymi. 45 typw zbiorowisk rolinnych jest uytkowanych jako ki lub pastwiska. W Polsce na terenach rolniczych wystpuje okoo 100 gatunkw ptakw, w tym gatunki zagroone wyginiciem wodniczka i derkacz 131. Polska jest kluczowym siedliskiem w skali wiata dla zachowania populacji ptakw takich jak: bocian, kuropatwa, skowronek, ortolan czy poklskwa. Liczebno kuropatwy (od 250 tysicy do 1,5 miliona par) czy skowronka (5 9 milionw par) naley do najwyszych w Europie 132. Polska zawdzicza sw bogat biornorodno dogodnym warunkom naturalnym, a take zachowaniu si ekstensywnych form rolnictwa i wraz z nimi takich elementw krajobrazu, jak miedze, oczka wodne, ugory, zadrzewienia rdpolne czy ki z naturalnie wystpujcymi gatunkami rolin. Polityka rolna Unii Europejskiej zachcaa rolnikw do zwikszenia produkcji i intensywnoci gospodarowania poprzez system dopat bezporednich. Na skutek tego uytki zielone i miedze byy likwidowane, by zwikszy powierzchni upraw. Doprowadzio to do drastycznego zmniejszenia si liczby rolin i zwierzt. W 15 krajach Unii Europejskiej pospolite jeszcze kilkadziesit lat temu ptaki jak bocian, skowronek czy derkacz stay si rzadkoci lub wyginy 133. Szacuje si, e wzrost plonu o kad ton powoduje zmniejszenie si liczebnoci ptakw obszarw rolnych o 8,7% 134.

43

Promowanie ekologicznego rolnictwa poprzez polityk pastwa Na subsydia dla rolnictwa wydaje si na wiecie 300 miliardw dolarw rocznie 135. Aby te subsydia suyy ludziom i przyrodzie, zamiast przyczynia si do skaenia wd, gleby i zanikania gatunkw, wystarczy by byy przeznaczane na wsparcie dla rolnictwa ekologicznego, zamiast konwencjonalnego. Co wicej, warte rozwaenia jest opodatkowanie pestycydw, nawozw sztucznych i gospodarstw rolnych uprzemysowionych, ze wzgldu na negatywne skutki dla rodowiska, jakie nios one ze sob. W Polsce po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej uruchomiony zosta system dopat do rolnictwa ekologicznego w ramach Krajowego Programu Rolnorodowiskowego 136. KPR obejmuje 7 pakietw rolnorodo-wiskowych, ktrych celem jest wsparcie gospodarowania rolniczego ukierunkowanego na ochron rodowiska, zachowanie siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych oraz zachowanie zasobw genetycznych zwierzt gospodarskich: - Rolnictwo zrwnowaone (polega ono na ograniczeniu nawoenia, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego nastpstwa rolin); - Rolnictwo ekologiczne; - Utrzymanie k ekstensywnych. Wie si ono z przywrceniem lub kontynuacj wykaszania traw w terminie od 1 lipca na kach jednokonych, do ktrych zaliczono ki bagienne (turzycowiska, mechowiska), ki trzlicowe i ki ciepolubne. Zbiorowiska te s wanym miejscem gniazdowania i erowania ptakw takich jak batalion, dubelt czy wodniczka i w istotny sposb przyczyniaj si do retencji wodnej. Rolnik, ktry korzysta z tego pakietu, otrzymuje 1030 PLN za hektar skoszony mechanicznie. - Utrzymanie ekstensywnych pastwisk (zakada przywrcenie lub zachowanie ekstensywnych wypasw na pnaturalnych pastwiskach w sposb gwarantujcy utrzymanie walorw florystycznych i miejsc przebywania gatunkw zagroonych wyginiciem); - Ochrona gleb i wd (polega na stosowaniu midzyplonw w celu zwikszenia udziau gleb z okryw rolinn w okresie jesienno zimowym); - Strefy buforowe (polega na tworzeniu nowych 2 lub 5 metrowych pasw zadarnionych na granicy gruntw rolnych ze zbiornikami wd powierzchniowych lub terenami intensywnie uytkowanymi rolniczo, w celu ograniczania ich negatywnego oddziaywania i ochrony siedlisk wraliwych),ochrona rodzimych ras zwierzt gospodarskich (polega na utrzymywaniu ras byda, koni i owiec zagroonych wyginiciem 137. Aby otrzyma opat do upraw ekologicznych rolnik musi midzy innymi zachowa na terenie gospodarstwa trwae uytki zielone i wszystkie elementy krajobrazu bdce ostojami dzikiej przyrody jak oczka wodne, zadrzewienia, miedze, torfowiska itd. Zacht do przestawienia gospodarstwa na ekologiczne s dopaty take w okresie przejciowym, ktry trwa dwa lub trzy lata (dla rolin
44

sadowniczych). Dla upraw rolniczych w okresie przestawiania si dopaty wynosz 680 PLN na hektar, natomiast dla upraw z certyfikatem 600 PLN na hektar (dane z 2004 roku)138. Dziki dotacjom do rolnictwa ekologicznego moliwe jest take utrzymanie miejsc pracy w rolnictwie. W pastwach uprzemysowionych bowiem, mae gospodarstwa zanikaj, a na ich miejsce pojawiaj si gospodarstwa wielohektarowe, intensywnie uytkowane, ktrych wacicielami s czsto koncerny rolne. Od 1950 roku liczba osb zatrudnionych w rolnictwie zmniejszya si w niektrych regionach nawet o 80%. Wedug prognoz rzdu Nowej Zelandii w przecigu 10 15 lat zniknie okoo 6000 farm mlecznych, w Szwecji natomiast szacuje si, e liczba gospodarstw rolnych zmniejszy si o poow 139. Szans dla drobnych gospodarstw rolnych jest zakadanie grup producenckich lub spdzielni rolniczych. Rolnicy dysponuj wwczas du iloci towaru i jest to korzystniejsza strategia do szukania odbiorcy. Spdzielnie oprcz sprzeday hurtowej podw rolnych, mog rwnie zajmowa si przetwrstwem i zamiast dostarcza np. owoce mikkie do wyrobu demw, produkowa je samemu, dziki czemu maj moliwo zwikszenia zyskw. Pastwo moe wspiera zakadanie grup producenckich i spdzielni rolniczych zapewniajc proste procedury przy ich zakadaniu oraz oferujc kredyty preferencyjne na inwestycje. Rozwj rolnictwa ekologicznego dziki wsparciu konsumentw Gospodarstwa rolne mog take proponowa klientom indywidualnych bezporedni sprzeda warzyw i owocw w systemie subscription farming. Polega on na tym, e klient skada u rolnika zamwienie na dane warzywa lub owoce, ktre nastpnie s mu w przecigu roku dostarczane. Podstawow korzyci dla rolnika jest tu gwarancja zbytu, albowiem klient paci z gry. Form takiej wsppracy jest community supported agriculture (CSA) czyli rolnictwo wspierane przez spoeczno. Przykadem CSA jest farma Buschberghof w Niemczech. Osoby, ktre odbieraj ywno nie s tu klientami, lecz czonkami spoecznoci, ktra korzysta z farmy. Raz do roku caa spoeczno farmy rolnicy i konsumenci zbieraj si na spotkaniu, gdzie rolnicy przedstawiaj budet na nadchodzcy rok. Konsumenci wykadaj fundusze stosownie do swoich moliwoci finansowych, tak aby pokry wszystkie wydatki. ywno dowoona jest z farmy do kilku punktw, skd odbieraj j konsumenci. Dystrybucja opacana jest ywnoci. Rnorodno produktw pochodzcych z farmy jest tak dua, obejmuje m. in. warzywa, pieczywo, ser i jogurty, e czonkowie CSA pozyskuj z farmy niemal ca swoj ywno 140. Community supported agriculture oraz spdzielnie rolnicze mog by zakadane take przez farmerw z krajw Trzeciego wiata. Tam, gdzie sprzeda na rynek lokalny jest nieopacalna, najprostszym rozwizaniem jest gospodarka naturalna. Aby jednak nie bya to wegetacja na skraju ndzy, lecz gospodarka, ktra zapewnia dobr jako ycia i jest stabilna pod wzgldem ekologicznym, konieczne jest podnoszenie umiejtnoci farmerw poprzez kursy i warsztaty, ktre organizowa moe pastwo bd organizacje pozarzdowe. W przypadku eksportu towarw dobrym rozwizaniem jest nawizanie wsppracy z importerem zgodnie ze standardami Fair Trade. Jednym z najczciej
45

eksportowanych towarw rolnych jest kawa. Niska wiatowa cena kawy sprawia, e uprawa kawy przestaa by opacalna dla drobnych farm w Kenii, Meksyku czy Kolumbii. W samym tylko Meksyku 300 tysicy farmerw porzucio uprawy kawy141. Przecitne wynagrodzenie farmera uprawiajcego kaw to 3 dolary dziennie 142. Inaczej jednak ma si sprzeda zgodnie ze standardami Fair Trade. Aby importer mg otrzyma certyfikat Fair Trade i mg zamieci specjalny znak na swoich produktach, musi speni nastpujce warunki (w przypadku kawy): - paci farmerom nie mniej ni wynosi minimalna cena za 1 funt kawy ustalona przez International Fair Trade Coffee Register (wicej ni cena wiatowa kawy), - paci dodatkowe 0,15 USD za funt kawy posiadajcej certyfikat organic coffee, - kupowa ziarno od demokratycznie zorganizowanych farmerw, - zapewni kredyty dla farmerw przed zbiorami, - nawiza wieloletni wspprac 143. FLO (Fairtrade Labelling Organization) wprowadzia take zakaz uywania na certyfikowanych przez siebie farmach szeregu szczeglnie niebezpiecznych pestycydw i zachc producentw do wprowadzania standardw ekologicznych 146. Certyfikacja Fair Trade obejmuje nie tylko kaw, lecz take herbat, kakao, cukier z trzciny cukrowej, wiee owoce i ry147. Dla farmerw z Ekwadoru, ktrzy w 1997 roku nawizali wspprac z amerykaskim importerem bananw, pensje potroiy si, umoliwiajc popraw standardu ycia dla ich rodzin 148. Dodatkowa premia zwizana ze sprzeda Logo Fair Trade zgodnie ze standardami Fair Trade trafia do kasy lokalnej przyznawane na produkty sprzedawane w USA. spdzielni farmerw i przeznaczana jest na cele zwizane z rdo: TransFair 144. edukacja, opiek zdrowotn lub inne programy spoeczne. Obecnie na wiecie ponad 600 tysicy farmerw korzysta z programu Fair Trade 149. Wedug organizacji TransFair z USA farmerzy biorcy udzia w programie zyskali od 1999 roku okoo 60 milionw dolarw dodatkowego dochodu 150. Korzyci finansowe jak i ekologiczne daje rwnie uprawa kawy w cieniu drzew - shade grown coffee. Naturalnym rodowiskiem kawy nie jest bowiem pole, lecz tropikalny las. Wielu konsumentw, a take firm handlujcych kaw jest gotowych zapaci za tak kaw wicej ni za kaw uprawian w socu, gdy uprawa w cieniu pozwala zachowa las, a take nie wymaga stosowania pestycydw ani nawet nawoenia. Ochron przed szkodnikami oraz yzno gleby zapewnia Europejskie logo FAIRTRADE na sam las i jego mieszkacy ptaki, drzewa, grzyczekoladzie Divine importowanej z Ghany. rdo: Divine 145. by, owady i inne organizmy. Kawa taka powin46

Kawa uprawiana w rnorodnym ekosystemie lenym. rdo: TransFair 151.

na posiada certyfikat organic potwierdzajcy ekologiczne metody uprawy oraz shade grown lub Bird Friendly potwierdzajcy, e uprawiana bya w cieniu drzew. Dziki uprawianiu kawy w cieniu w cieniu drzew lasu tropikalnego zostaj zachowane siedliska dziesitkw gatunkw ptakw. Z tego powodu kawa taka nazywana jest rwnie kaw przyjazn dla ptakw (Bird Friendly Coffee). Gdyby las wycity niegdy pod upraw kawy w socu, znw zosta zasadzony, w skali wiata przybyoby blisko 10 Logo umieszczane na kawie milionw hektarw lasu 153. Kawa uprawiana w cieniu uprawianej w cieniu drzew dojrzewa nieco wolniej, zyskuje jednak w smaku i rdo: Cafe Canopy 152. aromacie. Jej cena jest wysza ni cena zwykej kawy, jednak konsument kupujc j wydaje pienidze na co wicej ni tylko kaw. Zapewnia godziwe ycie farmerom, utrzymanie lasu i siedlisk ptakw, zmniejszenie erozji gleby i inne usugi zapewniane przez las. Rolnictwo ekologiczne jest podstawowym elementem zrwnowaonego rozwoju. Zaspokaja ono potrzeby rolnikw, przyrody i spoeczestwa. Dostarcza zdrow ywno, a jednoczenie nie powoduje degradacji rodowiska. Zapewnia yzn gleb i pozwala na zachowanie bogactwa przyrodniczego.
47

ODNAWIALNE RDA ENERGII Energia odnawialna to energia zwizana jest z aktywnoci Soca, geotermi wntrza Ziemi i z grawitacyjnym oddziaywaniem Ksiyca, ktrej zasoby w dostpnej skali czasowej nie ulegn wyczerpaniu 154. rda energii odnawialnej mona podzieli ze wzgldu na pierwotne rdo energii oraz techniczne procesy przemiany energii: a) woda: - elektrownie wodne, b) wiatr: - elektrownie wiatrowe, - elektrownie falowe, c) promieniowanie soneczne: - elektrownie wykorzystujce prdy oceaniczne, - elektrownie wykorzystujce ciepo oceanw, - pompy ciepa, - kolektory cieplne i elektrownie soneczne, - fotoogniwa i elektrownie soneczne, d) biomasa: - ogrzewanie i elektrownie cieplne, e) rozpad izotopw: - ogrzewanie i elektrownie geotermalne, f) grawitacja: - elektrownie pywowe 155. W przecigu XX wieku energia elektryczna staa si powszechna w pastwach uprzemysowionych do tego stopnia, e uwaa si j dzi za oczywist i niezbdn do ycia, a nieliczne miejsca, gdzie prdu nie ma traktuje si jak oazy zacofania. Niemniej jednak przez tysice lat ludzko radzia sobie bez prdu, a take dzi 2 miliardy ludzi yje bez energii elektrycznej 156. Wynalezienie generatora prdu pocigno za sob skonstruowanie rozlicznych wynalazkw od arwki po komputery i telefony komrkowe, ktre miay duy wpyw na zmian stylu ycia ludzi. Energia elektryczna ma take swj duy udzia we wzrocie gospodarczym i powstaniu cywilizacji zachodniej w obecnym jej ksztacie. Zagroenia zwizane z uywaniem konwencjonalnych rde energii Od 1950 do 2002 roku zuycie energii wzroso 4,7 razy i nadal ronie 157. Gwny problem zwizany dzi z energi to sposb jej wytwarzania 64% energii na wiecie pochodzi z paliw kopalnych 158. Ich spalanie powoduje skaenie powietrza, wody, kwane deszcze oraz jest rdem gwnego gazu cieplarnianego jakim jest dwutlenek wgla. Wedug opinii wikszoci klimatologw CO2 uwalniany do atmosfery na skutek dziaalnoci czowieka jest przyczyn zmian klimatu i wystpowania takich zjawisk jak wzrost temperatur na wiecie, topnienie pokryw lodowych, podnoszenie si poziomu oceanu i wystpowanie niszczycielskich sztormw. Emisje zanieczyszcze odbijaj
48

si take na zdrowiu ludzi. Szacuje si, e w Chinach koszty jakie spowodowao zanieczyszczenie powietrza dla zdrowia ludzi i rodowiska wyniosy w 1995 roku 7% PKB rocznie 159. Paliwa kopalne maj jeszcze jedn wan cech ich zasoby s ograniczone. Zasoby ropy, wgla kamiennego czy gazu ziemnego s nieodnawialne w perspektywie najbliszych kilku tysicy lat i dzie po dniu zmniejszaj si. Szacuje si, e cakowite zasoby paliw kopalnych, zarwno znanych, jak i tych, ktre mog zosta w przyszoci odkryte wystarcz na: - wgiel: 200 lat, - ropa: 100 lat, - gaz: 150 lat 160. Powysze oszacowanie zostao opracowane przy zaoeniu, e wydobycie paliw kopalnych nie wzronie, albowiem wzrost poziomu np. wydobycia ropy o 2% spowoduje, e jej zapasw wystarczy jedynie na okoo 55 lat161. Jeeli podstaw gospodarki jest energia pochodzc z paliw kopalnych, to jest ona uzaleniona od ich dostawcw i maj na ni wpyw zmiany cen paliw oraz wysoko ich dostaw. Zmniejszenie si zasobw paliw kopalnych niesie te ze sob ryzyko wybuchu konfliktw o kontrol nad nimi. Energia atomowa z kolei jest jednym z najdroszych sposobw pozyskiwania energii, wymaga duych iloci wody, stwarza ogromne zagroenie dla rodowiska i jest potencjalnym celem atakw terrorystycznych. Problemem pozyskiwania energii z wgla kamiennego jest take niska efektywno jedynie 35% energii podczas spalania jest zamieniana na prd elektryczny 162. Wgiel trzeba do tego jeszcze wydoby i dowie do elektrowni. Najprostszym rozwizaniem tych problemw jest zrezygnowanie z prdu elektrycznego w ogle. Jednak obecna sytuacja spoeczno ekonomiczna oraz rozliczne udogodnienia, jakie niesie ze sob prd elektryczny sprawiaj, e jest to dzi praktycznie niemoliwe. Wane jest zatem, by jego wytwarzanie odbywao si w sposb jak najbardziej przyjazny dla rodowiska i zdrowia ludzi. Wymaganie to speniaj odnawialne rda energii takie jak soce, wiatr, energia fal i pyww morskich, rzek, energia biomasy czy energia geotermalna. Rozwj energetyki odnawialnej Zasoby energii odnawialnych w najbliszej przyszoci nie ulegn wyczerpaniu, s dostpne lokalnie dla kadego kraju i w zwizku z tym nie stwarzaj zagroenia wybuchu konfliktu ekonomicznego lub zbrojnego. Oznacza to niezaleno od importu paliw kopalnych i popraw bezpieczestwa energetycznego. Czysta energia to take lepsza jako ycia i mniej wydatkw na leczenie. Mniej zanieczyszcze to lepsze warunki dla funkcjonowania przyrody. Wspczesny poziom technologii wytwarzania prdu z odnawialnych rde energii, pozwala na to by cakowicie zrezygnowa z wgla czy energii jdrowej. Unia Europejska postawia sobie za cel by do 2010 roku 22% energii pochodzio ze rde odnawialnych 163. Ilo zainstalowanych na wiecie systemw czerpicych energi ze soca i wiatru zwiksza si kadego roku o 30% 164. Jednoczenie ronie ich wydajno, a ceny obniaj si. Drogie w pocztkowym okresie moduy fotowoltaiczne przetwarzajce energi promieniowania sonecznego w prd elektrycz49

ny, s teraz dostpne take w pastwach rozwijajcych si i produkuje si je na przykad na Kubie lub te w Kenii. Ich wydajno jest na tyle dua, e pozwala zaopatrywa w energi elektryczn domy nawet w warunkach atmosferycznych zblionych do Polski w Niemczech czy Wielkiej Brytanii. Ju w 1992 roku we Freiburgu w Niemczech powsta dom mieszkalny, ktry czerpie energi niemal ca energi ze soca165. Z energii sonecznej korzysta take osiedle BedZED w Londynie 166. W Polsce najwicej soca jest w miesicach letnich, a zim nasonecznienie w Gdyni spada do rednio 33,3 godzin w styczniu, w porwnaniu z 266,3 godzinami w czerwcu 167. W takich warunkach rozOsiedle BedZED w Londynie wizaniem s systemy hybrydowe, polegajto 82 mieszkania oraz biura. ce na tym, e wykorzystuje si naprzemienrdo: Schumacher UK 168. nie lub cznie dwa rda energii, na przykad soce i wiatr. Korzystanie z energii wiatru jest tanie i wydajne. Najmniejsze wiatraki takie jak Air 403 produkowany przez Southwest Wind Power kosztuj jedynie 600 USD 169. redni koszt wytwarzania prdu z energii wiatru spad z 44 centw za kW godzin na pocztku lat osiemdziesitych do 4 6 centw w miejscach o sprzyjajcych warunkach 170. rednia wielko turbiny to dzi 900 kW, jest moc potrzebna do zapewnienia prdu dla 540 europejskich domw 171. W sprzeday dostpne s turbiny o mocy nawet 5 MW. Energia wiatrowa cho czysta i tania ma jednak swoje negatywne strony. Due turbiny stanowi istotny element krajobrazu, ktry nie zawsze spotyka si z yczliwym przyjciem okolicznych mieszkacw i bywa okrelany jako visual pollution skaenie krajobrazu. Ponadto pracujce wiatraki wywouj szum. Due turbiny mog stanowi zagroenie dla ptakw i nie wszystkie gatunki ptakw toleruj ich ssiedztwo. Dlatego bardzo wane jest prawne okrelenie miejsc, w jakich mona stawia wiatraki i jak mog one mie maksymaln wielko. Duy potencja ma wykorzystanie jako paliwa wodoru. Wytwarzajc prd przy uyciu ogniwa paliwowego, do ktrego dostarcza si wodr, jedynymi produktami ubocznymi s ciepo i Wiatrak przydomowy na szkockiej wyspie Eigg.z rdo: Ampair 172. woda. Ogniwo paliwowe jest dzi
50

5 moduw PC25 z ogniwami paliwowymi zainstalowanych w Anchorage na Alasce dla urzdu pocztowego. rdo: Fuel Cell Today 173.

jeszcze drogie, lecz wraz ze wzrostem sprzeday jego cena powinna male. Wodr jest gazem wybuchowym, jednak opracowano ju metody jego przechowywania, na przykad w postaci tlenkw, dziki temu jest to bezpieczne. Podstawowymi zaletami wodoru s jego dostpno, niska cena oraz to, e z generatora z ogniwem paliwowym mona korzysta bez wzgldu na warunki atmosferyczne, od ktrych uzalenione jest funkcjonowanie paneli solarnych czy turbin wiatrowych. Istotn zalet jest take to, e elektrochemiczny proces wytwarzania prdu w ogniwie paliwowym przebiega bezgonie. Na Wyspie Ksicia Edwarda przygotowywany jest projekt demonstracyjny Wind-Hydrogen Village, ktrego celem jest pokazanie w realnych warunkach zastosowania technologii wiatrowych i wodorowych w dostarczaniu energii elektrycznej 174. Jakkolwiek podstawowym rdem energii ma by energia wiatrowa, to ma by ona rwnie wykorzystana do wytwarzania wodoru z wody, korzystajc z procesu elektrolizy. Uzyskany wodr ma zosta wykorzystany do zasilania systemw z ogniwami paliwowymi lub silnikw do wytwarzania energii elektrycznej na potrzeby przemysowe, rolnicze i domowe oraz do suy jako paliwo dla rodkw transportu. Pierwsza faza projektu Wind-Hydrogen Village, ktrego budet wynosi 10,3 milionw USD, to m.in. instalacja elektrowni wodorowej i systemu przechowywania wodoru. Kolejnym etapem jest wprowadzenie 3 autobusw, korzystajcych cakowicie z paliwa wodorowego, a nastpnie oddanie do uytku statku turystycznego zasilanego wodorem 175. Dziki zastosowaniu powyszych technologii prowincja ma nadziej zmniejszy swoje uzalenienie od importowanego paliwa, osign czciow samowystarczalno energetyczn i chroni rodowisko 176.
51

Schemat projektu Solar Power Village. rdo: J. Kleinwchter, Solar Power Village 181.

Innowacyjne sposoby wykorzystania energii sonecznej zaproponowano w projekcie Solar Power Village, ktrego gwnym autorem jest niemiecki inynier Jrgen Kleinwchter 177. Energia soneczna jest tu wykorzystywana m.in. do generowania prdu elektrycznego, jednak zastosowane s w tym celu nie moduy PV, lecz kolektory soneczne. Kolektory zainstalowane na dachu szklarni koncentruj wizk promieni sonecznych na rurkach z olejem rolinnym. System rurek transportuje rozgrzany do temperatury 220C olej do zbiornika o pojemnoci 2000 litrw. Gorcy olej moe by nastpnie wykorzystany do gotowania lub wytwarzania energii elektrycznej w silniku Stirlinga, ktry przetwarza energi ciepln na energi mechaniczn. Kuchnia olejowa pozwala na smaenie, gotowanie i pieczenie o dowolnej porze dnia, z moliwoci regulowania temperatury, zapewniajc komfort, jaki daje kuchnia elektryczna. Energia soneczna moe by take wykorzystywana do pompowania wody. Sunpulse to niskotemperaturowy silnik redniotemperaturowy silnik Stirlinga, ktry wykorzystuje nieskoncentrowane Stirlinga z projektu Solar Power Village. promienie soneczne do pompowania wody. Dziaa rdo: J. Kleinwchter, on niezalenie od zbiornika z gorcym olejem i w Solar Power Village 180. poczeniu z pomp hydraulic ram pozwala na
52

pompowanie wody z gbokoci nawet 60 m 178. Projekt Solar Power Village zosta opracowany z myl o pastwach rozwijajcych si, przede wszystkim afrykaskich, gdzie jest duo soca przez cay rok. Zaspokaja on potrzeby energetyczne wioski majcej 50 mieszkacw. Zastosowane technologie s na tyle proste w budowie, e niemal wszystkie elementy urzdze mog by wytwarzane w lokalnych warsztatach 179. Wklse kolektory soneczne maj by take wykorzystane w budowie elektrowni sonecznej w Priolo na Sycylii. Na gruncie o powierzchni 40 hektarw ma zosta zainstalowanych 360 kolektorw parabolicznych, ktrych lustra skupiaj promienie soneczne 182. Kolektory te pozwalaj uzyska temperatur 550C, ktra jest doprowadzana stalowymi rurkami, napenionymi saletr potasow i sodow do turbiny parowej 183. ElekProjekt elektrowni sonecznej na Sycylii. trownia ta ma dostarcza 20 megardo: SolarPACES 185. watw energii elektrycznej, czyli ilo wystarczajc do zaspokojenia potrzeb mieszkacw 20 tysicznego miasta. Koszt inwestycji to 50 milionw euro, ma si on zwrci w przecigu 6 lat 184. Energia odnawialna niesie ze sob korzyci w sferze spoeczno ekonomicznej. Wedug raportu opublikowanego przez Uniwersytet Berkeley z Kalifornii w kwietniu 2004 roku sektor energii odnawialnej stwarza wicej miejsc pracy na jeden zainstalowany megawat, na jednostk wytworzonej energii i na kady zainwestowany dolar ni ma to miejsce w przypadku energii pochodzcej z paliw kopalnych 186. Energia odnawialna w Niemczech to dzi okoo 40 tysicy miejsc pracy,187 ktre pojawiy si w przecigu 10 lat od wejcia ustawy umoliwiajcej rozwj sektora energii odnawialnej. Aby sektor ten mg si rozwija i mg konkurowa z energi konwencjonaln konieczne jest wsparcie prawne ze strony pastwa. Podstawow zacht dla inwestorw jest zagwarantowanie zakupu energii pochodzcej ze rde odnawialnych oraz ustalenie minimalnej ceny tego zakupu. Dziki temu obnione znaczco zostaje ryzyko inwestycji, a inwestor wie jakich spodziewa si zyskw. Zacht do inwestycji s take preferencyjne kredyty i ulgi podatkowe. Kadego roku na wiecie wydaje si okoo 300 miliardw dolarw na subsydia do energii konwencjonalnej. To cztery razy wicej ni wydano na promowanie energii odnawialnej w cigu ostatnich 20 lat 188. Te subsydia mog by przeznaczone tymczasowo na wspieranie rozwoju energii odnawialnej, natomiast energia konwencjonalna ze wzgldu na jej szkodliwy wpyw na rodowisko i zdrowie ludzi powinna by oboona dodatkowym podatkiem. W Niemczech subsydia do wydobycia wgla w Zagbiu Ruhry wynosz rocznie 6,7 miliarda
53

dolarw. Za mniejsz kwot mona wypaca grnikom pensje do koca ycia i zamkn wszystkie kopalnie 189. Do przekonania inwestorw i konsumentw do korzyci, jakie pyn z korzystania z odnawialnych rde energii, niezbdna jest edukacja ekologiczna. Przecitny czowiek nie widzi zwizku midzy tym, e wczy wiato w azience, a kwanym deszczem niszczcym las. W Polsce nie ma jeszcze moliwoci wyboru rda energii, lecz na przykad w USA mona w niektrych regionach wybra czy chcemy korzysta z energii konwencjonalnej czy z zielonej 190. Szacuje si, e potencjalne zasoby energii odnawialnej w Polsce to 25 GW, a wedug wielu specjalistw potencja ten moe w 2010 roku wzrosn nawet do 32 GW, co pozwalaoby na zaspokojenie okoo 25% potrzeb zwizanych z konsumpcj energii (127 GW)191. Te potencjalne zasoby dla poszczeglnych rde energii przedstawiaj si nastpujco: - energia soneczna: 11,7 GW, - biomasa w postaci somy: 5 GW, - energia geotermalna 3,2 GW, - biomasa w postaci drewna: 3 GW, - energia wody: 1,4 GW, - biopaliwa: 0,5 GW, - energia wiatru 0,2 GW 192. Aby energia odnawialna moga pokrywa 100% zapotrzebowania na energi, potrzebne jest upowszechnienie energooszczdnych technologii, jak rwnie dalszy rozwj efektywnoci technologii zwizanych z odnawialnymi rdami energii (np. ogniw fotowoltaicznych). Ju dzi ilo energii wytwarzanej na wiecie z samych tylko turbin wiatrowych wystarczyaby do zaopatrzenia w prd 19 milionw europejskich domw 193. Moliwoci energii odnawialnej s jednak o wiele wiksze.

54

Jedyny zrwnowaony wiat, jaki moemy zbudowa, to wiat zdecentralizowanych, lokalnych spoecznoci, ktre minimalizuj konsumpcj zasobw naturalnych, a maksymalizuj ludzkie szczcie i dobrobyt. Jest to wiat ekowiosek (...) 1. Vandana Shiva

Rozdzia III

ROZWIZANIA INDYWIDUALNE
akkolwiek dua jest rola pastwa we wprowadzaniu zrwnowaonego rozwoju, podstawowe znaczenie ma udzia samych obywateli, ktrych codzienne wybory i zachowania maj wpyw na rodowisko. Obywatele mog prowadzi ycie zgodne z zasadami zrwnowaonego rozwoju, bez oczekiwania na polityczne regulacje ze strony rzdu: mog budowa domy z przyjaznych dla rodowiska materiaw, korzysta z przydomowych rde energii odnawialnej, uywa tyle wody, e nie powoduje to obnienia si poziomu wd gruntowych, uprawia ogrd metodami ekologicznymi i jedzi do pracy na rowerze. KONSUMPCJA NA ZRWNOWAONYM POZIOMIE Poziom konsumpcji zasobw naturalnych na wiecie Poziom wykorzystania zasobw naturalnych przekracza obecnie moliwoci ich naturalnego odnawiania si. Wskanikiem, uywanym do mierzenia poziomu konsumpcji zasobw naturalnych, jest ekologiczna stopa. Ekologiczna stopa przedstawia oszacowanie tego, jaki obszar biologicznie produktywnego terenu jest potrzebny do wytworzenia dbr takich jak ywno, energia i surowce oraz do absorpcji odpadw pochodzcych od osb, osoby indywidualnej, miasta, regionu lub pastwa2. Maksymalnie wysoki poziom ekologicznej stopy, jaki mieci si w granicach zrwnowaonej konsumpcji to 1,9 hektara na osob3. W skali ludzkoci zosta on przekroczony pod koniec lat siedemdziesitych i utrzymuje si od tego czasu poza t granic4. Wysoko ekologicznej stopy rni si w zalenoci od kraju i rejonu wiata, a najwysza jest w pastwach wysoko uprzemysowionych, gdzie pierwsze miejsce zajmuj Stany Zjednoczone ze stop 9,7 hektara5. W pastwach uprzemysowionych najbardziej znaczcym skadnikiem ekologicznej stopy jest zuycie energii. Paliwa kopalne ropa, gaz i wgiel, to a 53,72 %6. Korzystajc z energii konwencjonalnej przelicza si na hektary szacujc ile terenw lenych jest potrzebne, aby mc pochon dan ilo wyemitowanego CO2. Przykadowo, jedna tona emisji CO2 jest wchaniana przez 1 hektar lasu, tak wic wytworzenie 1 tony CO2 oznacza 1 hektar stopy ekologicznej7. W pastwach
55

o niskim dochodzie najwikszy udzia w ekostopie stanowi ywno 39,68 % to tereny uprawne a 7,05 % to rybowstwo8. W pastwach bogatych wydatki na ywno stanowi niewielk cz miesicznego budetu, dla przykadu w USA tylko 13 %, w Danii 16 %, natomiast w Tanzanii, ktrej PKB w 2000 roku wynosio 25,1 miliarda dolarw9, wydatki na jedzenie to a 67 % wszystkich wydatkw10. Produktywne obszary ldu i mrz to jedynie 11,4 miliarda hektarw11. Przy populacji 6,2 miliarda ludzi wypada wanie owe 1,9 hektara na osob. Ta ilo dostpnego terenu na osob zmniejsza si wraz ze wzrostem populacji i dla 9 miliardw ludzi to ju tylko 1,27 hektara na osob. Wysoko redniej ekologicznej stopy na wiecie to 2,3 hektara czyli 20 % ponad moliwoci biologiczne planety12. Dla przecitnego mieszkaca Europy Zachodniej ekologiczna stopa wynosi okoo 5 hektarw, podczas gdy dla mieszkaca Afryki mniej ni 1,4 hektara w 1999 roku13.

wiatowa ekologiczna stopa w latach 1961 2000. rdo: J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 14.

Klasa konsumpcyjna na wiecie liczy dzi sobie 1,7 miliarda ludzi15. Klasa konsumpcyjna jest to grupa osb, ktrych zarobki przekraczaj 7000 USD rocznie w parytecie siy nabywczej16. Zakadajc kurs 1 USD 3,5 PLN oznacza to zarobki powyej 2024 PLN miesicznie netto. Zarobki takie pozwalaj na konsumpcj dbr powyej poziomu zaspokajania podstawowych potrzeb. Konsumpcja surowcw naturalnych w pastwach uprzemysowionych, gdzie klasa konsumpcyjna stanowi 80% spoeczestwa, jest o wiele wysza ni w pastwach rozwijajcych si, gdzie klasa konsumpcyjna to jedynie 16% spoeczestwa17. Dla przykadu zuycie papieru w USA to ponad 300 kg rocznie na osob, podczas gdy w Indiach s to tylko 4 kg18. Z kolei, zuycie aluminium w USA to 22 kg na osob rocznie, w Indiach natomiast s to 2 kg na osob rocznie19.
56

W sferze konsumpcji, dla osoby indywidualnej zrwnowaony rozwj to konsumowanie takiej iloci dbr, ktra mieci si w biologicznych moliwociach ekosystemu, w ktrym yje. Aby mieszkacy krajw uprzemysowionych miecili si w tych granicach powinni kupowa mniej, wykorzystywa ponownie rnego rodzaju produktw (np. opakowania) oraz bra udzia w recyklingu. Oznaczenia ekologiczne Konsumenci maj take swj udzia w Amerykaski eko-znak USDA ORGANIC, przyznawany producentom ywnoci ochronie rodowiska jeli wybiera j produkekologicznej. rdo: Walnut Acres 20. ty z ekoznakami. Ekoznak to oznaczenie, ktre informuje o tym, e produkt zosta wytworzony zgodnie z normami ekologicznymi w danej kategorii. Eko-znaki mog posiada np.: ywno, drewno, papier czy urzdzenia elektryczne. Najstarszym eko-znakiem jest Bkitny Anio. Znak ten powsta w 1977 roku w Niemczech i zosta zatwierdzony przez Ministerstwo rodowiska. Przyznawany jest on w ponad 80 kategoriach takich jak farby, papier do druku, opony czy kasety video. Logo Bkitny Anio mog umieszcza na swoich produktach firmy tworzce Eko-znak Bkitny Anio produkty bezpieczne zarwno dla rodowiska jak i dla ludla papieru pochodzcego dzi. Pod uwag brane s takie czynniki jak: sposb produkz recyklingu. cji, ekonomiczne wykorzystanie surowcw, trwao uyt24 kowania i utylizacja22. Polska rwnie posiada ekoznak i rdo: Earth Conservation . jest nim Znak Ekologiczny przyznawany przez Polskie Centrum Bada i Certyfikacji. W Skandynawii za przyznaje si Nordyckiego abdzia. Eko-znakiem Unii Europejskiej jest kwiatek, nazywany rwnie margaretk. Kryteria opracowane przez European Union Eco-labelling Board obejmuj 21 kategorii, m.in.: farby, pralki, lodwki, detergenty do prania, lampy owietleniowe, tekstylia, komputery przenone, polepszacze glebowe, a nawet usugi turystyczne 23. W kategorii zrwnowaonego rybowstwa certyfikat przyznaje powstaa w 1997 roku organizacja Marine Stewardship Council. Aby otrzyma ten ekoznak ryby naley poawia tak, by ich populacja moga si w naturalny sposb odnawia, a pow nie zagraa innym gatunkom. Ponadto, pow powinien pozwala na zachowanie produktywnoci struktury, funkcjonowania i rnorodnoci ekosystemu od ktrego zaley, a take system zarzdzania firmy powinien uwzgldnia lokalne, narodowe i midzynarodowe prawa i standardy Eko-znak rolnictwa ekologicznego w Unii Europejskiej. rdo: Europa 21. zrwnowaonego rybowstwa26.
57

W dziedzinie gospodarki lenej rwnie istniej stosowne ekoznaki. Jeden z nich Znak FSC przyznaje Forest Stewarding Council. Znak ten umieszczany jest na produktach wykonanych z drewna i informuje o tym, e drewno pochodzi z lasu zarzdzanego zgodnie z ekologicznymi zasadami. Oznacza to ochron terenw podmokych, lasw pierwotnych oraz Eko-znak zrwnowaonego rybowstwa. kluczowych siedlisk rdo: M&J Seafoods 27. zwierzt. W lasach certyfikowanych przez FSC nie stosuje si chemicznych rodkw ochrony rolin, utrzymuje si na czci powierzchni drzewa liciaste i nie wywozi si martwych drzew28. Wybierajc produkty z ekoznakami, konsument wybiera ekologiczne metody produkcji i dziki temu Logo Forest Stewarding Council. 29 rdo: WWF Belgium . dba o rodowisko. Rola pastwa w promowaniu ekologicznej konsumpcji Pastwo moe wspiera ekologiczny model konsumpcji poprzez: - Wprowadzenie edukacji konsumenckiej do programu nauczania w szkoach. Celem tej edukacji jest wyksztacenie proekologicznych postaw konsumenckich poprzez przekazywanie wiedzy o tym jak produkowane s przedmioty codziennego uytku oraz jaki jest ich wpyw na rodowisko. W Polsce zagadnienia takie mog by wczone do lekcji przyrody w szkole podstawowej i do programu wiedzy o spoeczestwie w gimnazjum; - Wspieranie inicjatyw organizacji pozarzdowych w zakresie edukacji ekologicznej (w Polsce dziaalno tak prowadzi Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej); - Prowadzenie kampanii promujcej eko-znaki; - Finansowanie audycji z zakresu edukacji ekologicznej w publicznym radiu i w publicznej telewizji. EKOLOGICZNY DOM Ekologiczny dom wykonany jest z przyjaznych dla rodowiska materiaw, w tym take wykorzystanych powtrnie jak na przykad cegy i kamienie ze starego domu. Dom taki jest energooszczdny, wyposaony w ekologiczne systemy sanitarne, system zagospodarowywania szarej wody i odnawialne rdo energii.
58

Znak ekologiczny Unii Europejskiej. rdo: Europa 25.

Zrwnowaone technologie budowlane Istnieje wiele rnych technologii budowy ekologicznych domw, s to midzy innymi: - domy z drewna, - z kamieni, - z gliny zmieszanej ze som (cob), - z prasowanej ziemi (rammed earh), - domy z niewypalonej cegy (adobe), - z bali ze somy, - z opon i ziemi. Domy z drewna s ekologiczne tylko pod warunkiem, e drewno pochodzi z lasu, ktrym gospodaruje si w zrwnowaony sposb. Optymalnie, drewno powinno pochodzi z rozbirki lub jeli pochodzi z lasu powinno posiada certyfikat ekologiczny, np. FSC. Wszelkie materiay, z ktrych wykonany jest ekologiczny dom powinny by pozyskane, przetwarzane i nadajce si do uycia w taki sposb, ktry nie ma negatywnego wpywu na rodowisko. Cob, czyli glina lub ziemia zmieszana ze som, moga pojawi si w Europie ju w XIII wieku30. Wiele domw wykonanych w tej technologii powstao w Wielkiej Brytanii. Tysice takich domw zbudowano tam w XVIII i XIX wieku. Pozostaoci po budowlach wykonanych w tej technologii sprzed 800 lat znajduj si take w Ameryce Pnocnej, a s to domy Indian Pueblo. Cob uywano take na Dalekim i rodkowym Wschodzie31. Technologia ta jest atwa w uyciu, daje stosunkowo du swobod przy projektowaniu, Budowa domku dla dzieci z cob w Meksyku. a materiay do budowy s zwykle dostpne rdo: Canelo project 32. lokalnie. Pomimo tego, e uywa si somy, ciany wykonane z cob s ognioodporne. Z kolei, pierwsze domy z bali somy zaczto budowa dopiero w XIX wieku, a technologia ta pojawia si wraz z wynalezieniem maszyny robicej paczki ze somy34. Pierwsi zaczli uywa jej bieli kolonizatorzy Ameryki Pnocnej w rejonie Wielkich Rwnin, gdzie brakowao drewna do budowy domw. Paczki somy, czyli bale, traktuje si jak due cegy i ukada z nich ciany. Gotowe ciany pokrywa si warstw tynku. Zalet cian wykonanych w tej technologii jest to, e stanowi dobr izolacj ciepln i akustyczn. Trzeba jednak dba o to Dom z cob w Devon na poudniu Anglii, zbudowany w 1539 roku. by soma bya dobrze zabezpieczona przed rdo: Cob Cottage Company 33. wilgoci.
59

Budowa domu z bali somy w Ellensburgu rdo: e Iron Straw Group 35.

Earthship ogrzewany pasywnie, z moduami PV dostarczajcymi energi elektryczn oraz systemem zbierania deszczwki. rdo: Green Home Buliding 39.

ciana z opon w trakcie budowy. rdo: Earthship Biotecture 38.

Wspczesnym pomysem na budow ekologicznych domw jest earthship czyli ziemianka, w ktrej do budowy cian wykorzystuje si stare opony samochodowe, a take aluminiowe puszki. Poukadane jedna na drugiej opony wypenia si ziemi. Tworz one stabiln tyln cian domu o dobrej charakterystyce izolacyjnej. Konstrukcja earthship moe by zintegrowana z systemem zbierania wody deszczowej. W modelu earthship nazwanym Us znajduj si dwie cysterny na 37 tysicy litrw wody kada na skrzydach domu36. Deszczwka lub roztopiony nieg z dachu spywaj rynnami do cystern. Due okna na poudniowej stronie domu zapewniaj dostp wiata sonecznego i ciepa. Aby zapewni lepszy dostp promieni sonecznych do wntrza earthship okna mog by ustawione pod ktem. Pomimo tego, e domy te zbudowane s z niekonwencjonalnych materiaw s one trwae i wytrzymae. Istnieje nawet specjalny model earthship odporny na dziaanie huraganw i tornad37.
60

Technologia budowy domw z blokw prasowanej ziemi pojawia si natomiast we Francji na pocztku XIX wieku. Francuski architekt Francois Cointeraux zrobi w 1803 roku pierwszy blok z wilgotnej ziemi, ktr rcznie sprasowa w maej, drewnianej formie40. Technologia ta zostaa rozwinita w 1950 roku w Kolumbii w ramach programu badawczego majcego na celu udoskonalenie rcznie wyrabianych cegie z niewypalanej gliny. Zbudowano wwczas pras, ktra umoliwiaa robienie blokw o regularnym ksztacie, mocniejszych i bardziej wytrzymaych ni tradycyjna cega adobe 41. Bloki z ziemi mog by dodatkowo stabilizowane wapnem lub cementem. Jedn z najlepszych rcznych pras na wiecie opracowano w Auroville Earth Institute w Indiach, prasa Auram 3000 pozwala wytwarza 125 blokw na godzin w 16 rnych ksztatach 42. Sia nacisku tej prasy to a 15 ton. Stabilizowane bloki s na tyle wytrzymae, e pozwalaj na budow kilkupitrowych budynkw. W Auroville Earth Institute opracowano take system budowy domw w technologii CSEB ( Compressed Stabilised Earth Blocks) odpornych na trzsienia ziemi 43. Wan cech ekologicznego domu jest jego rozmiar. Jego powierzchnia powinna by na tyle dua, by zaspokoi wszystkie podstawowe potrzeby. Jednak nic ponad to. Chodzi tu przede wszystkim o ilo materiaw, jaka potrzebna jest do jego budowy oraz o powierzchni terenu, jaki on zajmuje. Dom ekologiczny powinien by tak zaprojektowany, aby dobrze wkomponowywa si w otoczenie. Powinien by rwnie energooszczdny i dziki na przykad odpowiedniej konstrukcji cian i szczelnym oknom zapewnia niewiele straty ciepa zim.

Dom wykonany w technologii CSEB. rdo: Auroville Earth Institute 44.

Prasa Auram 3000. rdo: Auroville Earth Institute 45.

Wntrze domu wykonanego w technologii CSEB. rdo: Auroville Earth Institute 46.

61

Wyposaenie ekologicznego domu Energia elektryczna i cieplna w ekologicznym domu powinna pochodzi ze rde odnawialnych. Istnieje wiele systemw zapewniajcych energi dla domw jednorodzinnych, s to kolektory soneczne, mae turbiny wiatrowe, pompy ciepa czy zestawy z ogniwami paliwowymi. Dom moe by take tak zaprojektowany, e cae jego ogrzewanie pochodzi ze wiata sonecznego wpadajcego przez okna jest to tzw. system ogrzewania pasywnego. Zuycie wody mona zmniejszy na przykad montujc wodooszczdne kocwki na kranach lub instalujc system wykorzystujcy szar wod. Szara woda to woda, ktra bya uyta do prania, zmywania lub mycia. Mona j wykorzysta ponownie do podlewania ogrodu, pod warunkiem, e zawarte w niej detergenty ulegaj biodegradacji. W typowym jednorodzinnym domu w USA zuywa dziennie okoo 265 litrw wody na osob47. Ilo t mona zmniejszy nawet do 151 litrw jeli bdzie si korzystao z wodooszczdnych urzdze (pralek, zmywarek itd.). Wodooszczdne urzdzenia maj swj znak ekologiczny Umweltbaum, ktry oznacza jednoczenie, e produkt jest energooszczdny. 75 litrw zuytej wody moe dodatkowo wykorzysta system szarej wody. 18 % wody zuywanej w typowym amerykaskim domu to prysznic, 15 % to zlew i umywalka, pranie to 23 %, a najwicej bo a 26 % , to woda do spukiwania toalet48. Ilo wody do spukiwania toalety mona zmniejszy z 19 34 litrw za jednym spukaniem do 6 litrw, przy zachowaniu tej samej skutecznoci, montujc toalet wodooszczdn (low-flush toilet). Toalety kompostowe natomiast nie potrzebuj w ogle spukiwania. Co wicej ludzkie odchody po zamienieniu na kompost mog stanowi cenny nawz. Wbrew pozorom dobrze skonstruowana i utrzymana toaleta kompostowa nie wydziela nieprzyjemnych zapachw. Patogeny, ktre mog znajdowa si w ludzkich odchodach, mog zosta unicestwione ju po tygodniu kompostowania (jeli temperatura wewntrz pryzmy przekracza 46C) i w zwizku z tym nawz pochodzcy z toalet kompostowych mona wykorzystywa nie tylko do nawoenia kwiatw i drzew, lecz take upraw warzyw50. W ekologicznym domu powinny si take znajdowa pojemniki do segregowania odpadw. Toaleta kompostowa z systemem elektrycznym, zapewniajcym optymalne warunki do Mog by one uwzgldnione przy projektowaniu kompostowania. rdo: Envirolet 49. umeblowania kuchni i pod zlewem zamiast jednego pojemnika mog znajdowa si pojemniki na szko, plastik, papier, odpady organiczne, aluminium i absolute waste, czyli odpady nie nadajce si do powtrnego przetworzenia i trafiajce na wysypisko mieci. Ekologiczne domy zapewniaj korzyci w aspektach ekonomicznym, spoecznym i rodowiskowym, s bowiem trwae, tanie w budowie, zdrowe, przyjazne dla rodowiska, dobrze komponuj si z krajobrazem i zajmuj ma powierzchni.
62

STOSOWNA TECHNOLOGIA Stosowna technologia (appropriate technology) jest okrelana jako technologia z ludzk twarz51. Stosowne technologie nie stanowi zagroenia dla rodowiska, wykorzystuj rozwizania, ktre odpowiadaj potrzebom zarwno lokalnej spoecznoci jak i rodowiska naturalnego, uwzgldniaj czynniki spoeczne i kulturowe, przyczyniaj si do rozwoju czowieka i budowania kapitau spoecznego, wykorzystuj lokalnie dostpne materiay, mog by produkowane w lokalnych warsztatach, pozwalaj na zaangaowanie i inicjatywy lokalnej spoecznoci oraz innowacyjno i nie wymagaj wysokiego poziomu specjalistycznej wiedzy 52. Rudolf Diesel, konstruujc pierwszy silnik wysokoprny, nie podejrzewa nawet, e jego wynalazek przyczyni si do ogromnego wzrostu zuycia ropy, a tym samym do globalnych zmian klimatu i powanego zanieczyszczenia powietrza. Wiele wynalazkw i technologii weszo do powszechnego uycia bez zbadania, jaki bd efekt miay na rodowisko i zdrowie ludzi. Stosowanie freonw w aerozolach i lodwkach wydawao si przez lata doskonaym rozwizaniem, dopki nie okazao si, e przyczyniaj si one do powstawania dziury ozonowej. Upowszechnienie si telefonw komrkowych, z jednej strony pozwala na atwiejszy kontakt z ludmi, z drugiej za strony przyspiesza tempo ycia. Ponadto telefony komrkowe emituj silne promieniowanie, ktre jest szkodliwe dla zdrowia (m.in. podnosi temperatur siatkwki oka), a kolejnym rdem promieniowania s przekaniki budowane, by zapewni czno. W 1948 roku Paul Mller otrzyma Nagrod Nobla za wynalezienie DDT niezwykle skutecznego pestycydu53. Po latach stosowania DDT okazao si jednak, e jego dziaanie jest szkodliwe dla przyrody, e przez dziesiciolecia akumuluje si w organizmach zwierzt i obecnie stosowanie DDT jest zabronione w wikszoci pastw wiata. Wynalazki mog uatwia prac, jednak ich niekorzystny wpyw na ycie spoeczne moe sprawia, e nie s warte uywania. Tak wanie byo w przypadku mynka do kasawy, ktry wynalaz Luis Robles, inynier z Gaviotas. Mynek ten pozwala skrci czas jaki kobiety we wsiach w Kolumbii potrzeboway kadego dnia na mielenie kasawy z okoo 10 godzin do jednej. Urzdzenie to byo napdzane pedaami tak jak zwyky rower. Problem polega na tym, e w tamtych rejonach panowa przesd, e kobiety nie powinny jedzi na rowerze bo mog uszkodzi sobie genitalia. Nowego mynka zaczli wic uywa mczyni a kobiety, ktrych tradycyjn rol byo przygotowywanie posikw, straciy poniekd prac. Ponadto mczyni zaczli narzeka, e ich ony maj zbyt duo wolnego czasu, a kobiety, e zmienia si ich relacja z dziemi, ktre zazwyczaj pomagay im w mieleniu kasawy54. Wynalezienie telewizji zmienio styl ycia milionw ludzi i w istotny sposb przyczynio si do globalizacji i rozpowszechnienia konsumpcyjnego modelu ycia w stylu zachodnim. Bhutan by ostatnim krajem wiata, w ktrym pojawia si telewizja. Przez kilkadziesit lat krl Bhutanu Jigme Singye Wangchuck opiera si
63

wprowadzeniu telewizji w trosce o zachowanie tradycyjnego stylu ycia i kultury55. Telewizja pojawia si w Bhutanie dopiero w 1999 roku. Raport opracowany przez niezalen grup bhutaskich naukowcw stwierdza, e w przecigu kilku zaledwie lat, telewizja kablowa przyczynia si do dramatycznych zmian w bhutaskim spoeczestwie56. Wie si z ni niespotykany wczeniej wzrost przestpczoci, korupcji, pragnienia zwizane z chci posiadania zachodnich produktw oraz zmiana stosunku do mioci i relacji midzyludzkich. Cathy Scott-Clark i Adrian Levy pisz, e telewizja kablowa stworzya z niezwyk prdkoci nard godnych konsumentw57. Wedug nieoficjalnych bada jedna trzecia bhutaskich dziewczt chce wyglda bardziej po amerykasku, mie janiejsz skr i blond wosy. Podobna ilo preferuje zwizek nieformalny - chopaka zamiast ma i seks zamiast maestwa. Blisko 50% dzieci w Bhutanie oglda telewizj do 12 godzin dziennie58. Wybr stosownych technologii ma na celu trosk o czyste rodowisko, zdrowie ludzi, o zachowanie biornorodnoci, jak rwnie wizi spoecznych. To, czy technologia jest stosowna czy tez nie, zaley od konkretnej sytuacji. Zainstalowanie pompy do wody jest szybkie i atwe, jednak we wsiach w Angoli trudno jest zdoby czci zamienne, kiedy pompa si zepsuje. Z tego powodu Oxfam we wspopracy z lokalnymi spoecznociami buduje tam tradycyjne studnie, ktre nie wymaBudowa studni we wsi Kakalakassa w Angoli. gaj czci zamiennych i mog si nimi opierdo: Oxfam UK 61. kowa sami mieszkacy wiosek59. Zbudowanie studni zajmuje a dwa tygodnie, duej ni wywiercenie otworu dla pompy, jednak dziki zaangaowaniu si w budow lokalnej spoecznoci powstaje poczucie wasnoci i przez to mieszkacy bd dbali o studni w przyszoci 60. W Polsce natomiast budowa pompy na wsi nie jest problemem, albowiem dostpni s inynierowie specjalici, ktrzy bd potrafili j naprawi w razie potrzeby. Zaoona w 1966 roku organizacja Practical Action (jej poprzednia nazwa to Intermediate Technology Development Group ITDG), ktra dziaa w ubogich spoecznociach w krajach rozwijajcych si, wprowadza rozwizania technologieczne w dziedzinach takich, jak: rolnictwo, przetwrstwo ywnoci, energia czy transport. Practical Action dba take o to, by spoecznoci, w ktrych wprowadzane s nowe technologie miay wiadomo zarwno korzyci, jakie pyn z ich uywania, jak rwnie zwizanych z nimi zagroe62. Organizacja ta stara si rwnie, aby rozwizania polityczne i prawne dotyczce nowych technologii byy korzystne dla ubogich spoecznoci i by miay one wpyw na ich tworzenie 63. Stosowne technologie s oprcz rolnictwa czy rzemiosa wprowadzane take w opiece zdrowotnej. Zaoona w 1977 roku organizacja pozarzdowa PATH (Program for Appropriate Technology in Health) promuje zrwnowaone rozwizania, majce na celu popraw stanu zdrowia spoecznoci w ponad 100 krajach wiata 64. Technologie wykorzystywane przez PATH przeznaczone s
64

dla ubogich spoecznoci i musz by: skuteczne, akceptowalne kulturowo oraz dostpne pod wzgldem finansowym i produkcyjnym, dziki czemu mog by powszechnie uywane 65. Jedn z technologii wykorzystywanych przez PATH jest zestaw do bezpiecznego porodu w domu (Clean-delivery kit). Kadego roku okoo 57 milionw kobiet rodzi dzieci bez pomocy wykwalifikowanego pracownika opieki medycznej 66. Porody te maj czsto miejsce w domu, gdzie wystpuje wysokie ryzyko zakaenia. Okoo 950 tysicy noworodkw umiera kadego roku na skutek infekcji 67. Zestaw do bezpiecznego porodu zawiera podstawowe rodki, ktre pomagaj kobietom i ich dzieciom unikn zakaenia: mydo do umycia rk, folie plastikow, czyst nic do zawizania ppowiny, yletk do jej przecicia oraz ilustracje przedstawiajce przebieg porodu i czynnoci zalecanych dla bezpiecznego porodu 68. PATH wprowadzajc zestaw w Nepalu, pomg zaoy lokalne, prowadzone przez kobiety przedsibiorstwo, zajmujce si sprzeda zestawu oraz zapewni rodki na reklam i szkolenie wolontariuszy w lokalnych spoecznociach69. Zestawy s sprzedawane po przystpnej dla kobiet cenie, w latach 1994-2005 sprzedano ich ponad 1 milion 70. ZRWNOWAONY TRANSPORT Zrwnowaony transport jest to system przemieszczania si, ktry: - pozwala zaspokoi potrzeby obywateli zwizane z transportem, w sposb, ktry nie zagraa zdrowiu ludzi i ekosystemw i pozwalajc na zachowanie rwnoci midzypokoleniowej, - jest przystpny pod wzgldem ekonomicznym dla wszystkich obywateli, efektywny i pozwala na funkcjonowanie zdrowej gospodarki, - ogranicza szkodliwe emisje i odpady, - nie powoduje zatoczenia ulic 71. Poruszanie si pieszo W 1998 roku organizacja Azafady przeprowadzia badania w 26 wioskach na poudniu Madagaskaru odnonie stylu ycia ich mieszkacw. W czci powiconej transportowi padao pytanie o najczciej uywany rodek transportu. Okazao si, e 100% mieszkacw wiosek korzysta ze rodka transportu, ktry jest ekologiczny i zrwnowaony. Wszyscy oni chodz na piechot72. Chodzenie moe wydawa si anachronizmem w dzisiejszych czasach, kiedy dostpne s samochody czy pocigi. Jeli jednak rozway si je pod wzgldem ekologicznym i spoecznym, to ma ono wiele zalet. Chodzenie nie powoduje zanieczyszczenia powietrza, ani te nie przyczynia si do globalnych zmian klimatu. Do chodzenia nie potrzeba szerokich drg wylanych asfaltem w samych tylko Stanach Zjednoczonych zbudowano dla samochodw 6,2 miliona kilometrw drg, ktre pokrywaj okoo 1% powierzchni kraju73. Chodzenie ma take istotny aspekt spoeczny albowiem pozwala nawizywa kontakty ze spotykanymi osobami. W 1969 roku przeprowadzone zostay badania odnonie tego, jaki wpyw ma natenie ruchu samochodowego na ssiedzkie wizi
65

Deptak w miecie Curitiba, Brazylia. rdo: CREST 76.

spoeczne. Okazao si, e na ulicach, gdzie samochodw jedzio, mao ludzie czciej zatrzymywali si, eby porozmawia z ssiadami, mieszkacy domw przy tych ulicach mieli trzy razy wicej przyjaci w okolicy i dwukrotnie wicej dalszych znajomych74. Ulice przeznaczone tylko dla pieszych, deptaki, stwarzaj take dobre warunki dla rozwoju handlu. Kiedy w 1972 roku w miecie Curitiba w Brazylii mia powsta pierwszy deptak przy Rua Quinze de Novembro, sklepikarze grozili pozwami sdowymi obawiajc si spadku zyskw. Przebudow ulicy rozpoczto jednak w pitkowy wieczr i w niedziel wieczr deptak zosta otwarty. Ilo klientw w sklepach bya tak dua, e ju w poudnie nastpnego dnia sklepikarze domagali si wyduenia deptaka 75. Transport rowerowy W przypadku odlegoci duszych ni 2 kilometry istotn rol zaczyna odgrywa rower. Rowery daj du mobilno, s wielokrotnie tasze ni samochody, a koszty podry rowerem s do 24 razy nisze w porwnaniu w porwnaniu z podrowaniem samochodem77. Rowery nie potrzebuj te szerokich drg przestrze, ktr zajmuje jeden samochd, wystarcza dla 6 rowerw78. W przypadku miejsca na parkowanie a 20 rowerw mona ustawi w miejscu parkingowym jednego samochodu79. Koszty budo66

Parking dla rowerw przy stacji Redhill w Borough, Wielka Brytania. rdo: Reigate & Banstead Borough Council 82.

wy jednego, zadaszonego miejsca parkingowego dla rowerw w USA wynosz od 50 do 500 USD. Tymczasem koszt budowy jednego miejsca garaowego dla samochodu to od 12 tysicy do 18 tysicy USD80. Aby rowery zyskay na znaczeniu jako rodek transportu w miastach konieczne jest ze strony lokalnych wadz budowa cieek rowerowych, dodanie pasw dla rowerw na istniejcych ulicach i budowa parkingw dla rowerw. Obecnie w miejscach gdzie istnieje dobra infrastruktura dla rowerw, ciesz si one popularnoci w Holandii okoo 30% wszystkich podry po miecie to wanie podre na rowerze81.

Dwupitrowy parking dla rowerw w Amsterdamie. rdo: TravelBlog 83.

Transport publiczny Transport rowerowy mona take poczy z transportem publicznym. Rowery mona zabiera ze sob do pocigu bd zostawia na specjalnych parkingach przy dworcach. Sam transport publiczny autobusy, tramwaje, pocigi jeli jest dobrze zorganizowany i czysty, pozwala zmniejszy ruch uliczny w miecie i jest rozwizaniem bardziej przyjaznym dla rodowiska ni podre prywatnym samochodem. Produkowane s ju autobusy z silnikiem elektrycznym i z ogniwem paliwowym. Jako paliwo do nich moe suy wodr. Firma Norsk Hydro buduje stacje paliwowe z wodorem, z ktrych mog korzysta autobusy. Pierwsz tak stacj otworzono w Reykjaviku na Islandii w 2003 roku84. Autobusy z silnikiem elektrycznym s bardzo ciche, a jeli korzystaj z wodoru, to zamiast kbw spalin emituj tylko wod.

Nowoczesny tramwaj w Strasbourgu. rdo: J. Crawford 86.

Prototyp autobusu z ogniwem paliwowym w Brukseli. rdo: Europe Research News Centre 85.

67

Car sharing W miejscowociach, w ktrych brak jest dostpu do transportu publicznego lub jest on sabo rozwinity rozwizaniem moe by car sharing czyli korzystanie z jednego samochodu przez wiele osb. Car sharing moe mie charakter nieformalny, na przykad grupa osb z jednego osiedla umawia si na wsplne uywanie jednego samochodu, razem ponosi koszty jego eksploatacji i ustala grafik korzystania z niego. Car sharing moe by take biznesem. Niemiecka firma Statt Auto w 1998 roku miaa 4000 czonkw i udostpniaa 150 samochodw. Aby zosta czonkiem Statt Auto naley wpaci wpisowe 110 USD i zoy depozyt wysokoci 550 USD. Car sharing w Boloniii we Woszech. Miesiczna skadka wynosi 6,50 USD. rdo: ATC. Jeeli korzystamy z samochodu pacimy za kad przejechan mil 0,12 USD oraz za kad godzin, w cigu dnia jest to 1,60 USD87. Car sharing jest rozwizaniem zdecydowanie taszym ni kupno i utrzymanie prywatnego samochodu. Uwalnia on take uytkownikw od kopotw zwizanych z utrzymaniem samochodu, takich jak przegldy czy serwisy. Wedug bada przeprowadzonych w Danii na zlecenie agencji ochrony rodowiska, jeden wsplny samochd zastpuje 4,6 6,2 prywatnych samochodw88. Car sharing wie si z mniejszym ruchem na drogach, a ponadto zmniejsza ilo miejsca potrzebnego na parkowanie czy garaowanie. W 2000 roku dziaao w Europie okoo 200 organizacji car sharing w okoo 550 miastach w Szwajcarii, Niemczech, Holandii, Austrii, Danii, Szwecji, Norwegii, Anglii, Francji i we Woszech, a liczba ich czonkw przekraczaa 130 tysicy osb89. ZRWNOWAONE GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODY Zasoby wody na wiecie Woda pokrywa wiksz cz naszej planety, jednake 97 jej procent jest zasolona, a z pozostaej wody sodkiej mniej ni jeden procent jest dostpne dla ludzi zdecydowan wikszo stanowi lodowce90. W XX wieku ilo wody wykorzystywanej przez ludzi zwikszya si szeciokrotnie91. W wielu rejonach wiata brakuje wody do picia i do nawadniania pl, jak rwnie nie spenia ona podstawowych standardw jakoci. Szacuje si, e okoo 1 miliard ludzi na wiecie nie ma dostpu do bezpiecznej wody pitnej92. W Afryce dotyczy to a 36% ludnoci 93 . Zasoby wody s rozoone na naszej planecie bardzo nierwnomiernie. O ile na jednego mieszkaca Kanady przypadaj 92 tysicy m3 wody, to na jednego
68

mieszkaca Izraela przypadaj zaledwie 124 m3 94. Masaj w Kenii zuywa rednio okoo 10 litrw dziennie. Przecitny Amerykanin z Los Angeles zuywa 500 litrw wody na dob95. Na wiecie okoo 70% wody wykorzystywanej przez ludzi trafia na potrzeby rolnictwa97. W Polsce jednak, ze wzgldu na korzystne warunki klimatyczne i hydrologiczne pl nie nawadnia si prawie wcale. Nie wszdzie jednak warunki s tak sprzyjajce. W wielu rejonach pustynnych, w pastwach takich Masaje poruszeni wiadomoci o atakach z 11 wrzenia w USA, przekazali jak Namibia czy Etiopia, uprawa roli bez Amerykanom w darze bydo. nawadniania jest po prostu niemoliwa. rdo: Departament stanu USA96.. W Egipcie 100% upraw jest nawadnianych98. Podstawowym krokiem w stron zrwnowaonego korzystania z zasobw wody jest zwikszenie wydajnoci. Ponad poowa wody z rzek i wd gbinowych, ktrej uyto do nawadniania pl, odparowuje lub spywa po powierzchni nigdy nie docierajc do rolin99. Wydajno tradycyjnych roww irygacyjnych w Indiach, Meksyku lub Pakistanie to 25-40%, w Malezji i Maroko 40-45%, a Izraelu, Japonii i na Tajwanie to tylko 50-60%100. Wydajne technologie irygacyjne Rolnicy maj do dyspozycji wiele rozwiza, dziki ktrym mog poprawi wydajno wykorzystywanej wody. Systemy nawadniania kropelkowego dostarczaj wod bezporednio do rolin i ich wydajno wynosi 95%, podobnie jak precyzyjnych zraszaczy LEPA (low energy precision application), 90 95%102. Dziki wykorzystaniu nawadniania z wykorzystaniem urzdze LEPA udao si zwikszy zbiory kukurydzy o 10%, baweny o 15%, przy jednoczesnym zmniejszeniu zuycia wody o 15 35% 103 . Rolnicy mog take wybiera odmiany i gatunki rolin, ktre nie wymagaj duej iloci wody oraz s przygotowane do danych warunkw klimatycznych. Istotne jest take dobre rozeznanie, w jakim okresie roliny powinny by nawadniane, a kiedy niekoniecznie.

Wielko nawadnianych upraw na wiecie w latach 1961 1999 (miliony hektarw). rdo: Earth Policy Institute 101.

Zraszacz typu LEPA. rdo: Plains Cotton Cooperative Assiociation 104.

69

Ochrona wd gruntowych Zrwnowaone korzystanie z zasobw wodnych to take troska o wody gruntowe. Oznacza to monitorowanie ich poziomu i dbanie o to, by nie wypompowywa wikszej iloci wody ni moe zasta uzupeniona. Zbiorniki wd gruntowych s uzupeniane wod deszczow, wod z rzek lub z topniejcych lodowcw. Niektre z nich s nieodnawialne. Zasoby wd gruntowych dostarczaj zarwno wody dla rolnictwa jak i wody pitnej. W rejonach wiejskich USA 99% wody pitnej pochodzi z zasobw podziemnych, w rejonach wiejskich Indii 80% 105. Wody gruntowe uywane s na 43% nawadnianych upraw, w Indiach natomiast na ponad poowie, dziki czemu wody gruntowe maj swj udzia w powstawaniu 9 % PKB kraju106. Zasoby wd gruntowych s niezwykle cenne dla ludzi, jednak pomimo tego, s one nadmiernie wykorzystywane i zatruwane. Kadego roku wypompowuje si z nich o 160 miliardw metrw szeciennych wody wicej ni ley to w moliwociach ich naturalnej regeneracji107. W 1999 roku poziom wd gruntowych pod Pekinem w Chinach spad o 1,5 metra, a od 1965 roku zwierciado wody obniyo si o okoo 59 metrw108. W pnocnych Chinach, w rejonie chronicznego deficytu wodnego, wypompowuje si kadego roku o 30 miliardy metrw szeciennych wody za duo109. W 1997 roku w rejonie Rwniny Pnocno Chiskiej opuszczono 99 900 studni ze wzgldu na to, e nie sigay ju poziomu wody110. Aby zapobiega obnianiu si poziomu wd gruntowych rolnicy mog przede wszystkim bardziej efektywnie wykorzystywa wod deszczow. Do jej zbierania buduje si rnorodne konstrukcje, takie jak mae zapory, stawy czy te swales - pytkie rowy o agodnych zboczach, ktre zatrzymuj wod deszczow. Ze strony czowieka wody gruntowe zagroone s rwnie zanieczyszczeniami. S to substancje Swale zrobiony w Sherwood Energy Village. takie jak: azotany, pestycydy, merdo: Sherwood Environmental Village Limited 111. tale cikie, petrochemikalia czy nawet materiay radioaktywne. Duy udzia w zatruwaniu wd gruntowych ma konwencjonalne rolnictwo. US National Research Council szacuje, e w Stanach Zjednoczonych 33 50 % nawozw azotowych zamiast trafia do rolin zostaje zmyte z pl, a dua ilo niewykorzystanych azotanw dostaje si do wd gruntowych112. DDT, cho zabroniono go uywa ponad trzydzieci lat temu, wci znajduje si w wodach gruntowych USA113. Koszty oczyszczania wd gruntowych s ogromne aby oczyci 300 400 tysicy bardzo skaonych miejsc, rzd USA bdzie musia wyda w cigu najbliszych 30 lat okoo 1 biliona dolarw114. Aby zapobiega skaeniu wd gruntowych, co jest najskuteczniejsz strategi ich ochrony, firmy powinny zrezygnowa ze stosowania substancji
70

toksycznych lub przynajmniej uniemoliwi ich przedostawanie si do rodowiska, a rolnicy zmieni metody uprawy rolin na ekologiczne. 20% wykorzystywanej przez ludzi wody trafia na potrzeby przemysu. Oszczdzanie wody przez firmy to nie tylko korzy dla rodowiska, lecz take konkretny zysk dla nich samych. Dla przykadu amerykaska firma Columbia Steel Casting Co. produkujca stal, dziki zastosowaniu wodooszczdnych technologii, uywaniu wody deszczowej i zoptymalizowaniu procesu produkcji oszczdza rocznie 588 tysicy dolarw115. Na menaderach firm spoczywa take odpowiedzialno za to, by odpady powstajce przy produkcji nie trafiay do rzek lub wd gruntowych. Oszczdne zuycie wody na potrzeby domowe Do zaspokojenia swoich codziennych potrzeb, takich jak mycie czy picie, ludzie wykorzystuj jedynie 10% caej wody, jaka jest uywana na wiecie. W przecitnym amerykaskim domu 26% zuywanej wody stanowi spukiwanie toalety, 18% to prysznic, 15% spywa do umywalki, 23% przeznaczone jest na pranie, a 1% na zmywanie. Istnieje wiele technologii, ktre pozwalaj zmniejszy zuycie wody, niektre z nich zostay opisane wczeniej. Rwnie wane jest jednak zachowanie - dbanie o to by zakrca wod podczas mycia zbw, nie pra pod biec wod lub my samochd wod z wiadra zamiast z wa. Biorc prysznic zamiast kpa si w wannie, mona zaoszczdzi kilkadziesit litrw wody. Kpiel pod prysznicem to zwykle 15 30 litrw wody, podczas gdy kpiel w wannie to ju 100 litrw lub wicej. Zwyky czowiek moe take wpyn na zachowanie czystoci wody, wybierajc detergenty z ekoznakami, rodki czyszczce ulegajce biodegradacji lub proszki do prania bez fosforanw, ktre przyczyniaj si do eutrofizacji. Zuycie wody wie si z wytwarzaniem wikszoci produktw od chleba i masa poczwszy, a na samochodach i benzynie skoczywszy. Do tego by zebra z pola pszenic o wartoci 500 kalorii potrzebne jest 219 litrw wody116. Przy produkcji jednego samochodu zuywa si okoo 500 litrw wody,117 a 1 litra benzyny 18 litrw wody118. Kupujc mniej produktw, ludzie automatycznie oszczdzaj wod. Podobnie sytuacja ma si w przypadku diety, albowiem konsumpcja misa wie si z okoo dwukrotnie wikszym zuyciem wody ni ma to miejsce w przypadku diety wegetariaskiej. Przecitna amerykaska dieta, w ktrej jest duo misa wie si z zuyciem a 5,4 metrw szeciennych wody dziennie119. 500 kalorii woowiXeriscaping - ogrd, zaprojektowany ny to 4902 litry zuytej wody, natotak, aby roliny zuyway jak najmniej wody. miast 500 kalorii ziemniakw to tylko 120 rdo: City of Albuquerque. 89 litrw wody .
71

Na oszczdzanie zasobw wody ma wpyw rwnie wybr rolin ozdobnych, ktre sadzi si w ogrodzie. Niektre z nich wymagaj duych iloci wody, inne doskonale radz sobie przy niewielkim nawadnianiu. Projektowanie ogrodw lub krajobrazu, tak by zapewni minimalne zuycie wody okrela si jako xeriscaping (od greckiego xeros suchy i angielskiego landscape krajobraz) 121. Rola instytucji pastwowych w ochronie zasobw wody Dziaalno instytucji pastwowych moe wspiera ochron zasobw wody poprzez: - utrzymanie publicznej wasnoci zasobw wodnych, zamiast odsprzedawania ich firmom prywatnym. Ma to na celu umoliwienie ich prawnej ochrony oraz zagwarantowanie dostpu do wody dla najbiedniejszych, - zapewnienie stosownych regulacji prawnych w zakresie ochrony wd gruntowych, - wczenie ochrony caej zlewni rzek do programu zapewnienia dobrej jakoci wody, - monitorowanie stanu wd i podejmowanie dziaa do ich poprawy, - ustalanie ceny za wod tak, by nie zachca do nadmiernego jej wykorzystania. Cena moe przykadowo rosn wraz z poziomem zuycia wody, - ustalenie standardw wydajnoci zuycia wody w przemyle, w rolnictwie i w miastach, - wspieranie farmerw w zakupie wydajnych systemw irygacyjnych, - zapewnienie edukacji dla obywateli w zakresie tego jaki wpyw maj ich wybory konsumenckie na zasoby wody oraz promowanie zrwnowaonych rozwiza 122. ZRWNOWAONY BIZNES Zrwnowaony biznes okrelany jest jako sposb prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, ktry pozwala na funkcjonowanie ekologicznie zrwnowaonej gospodarki, przy jednoczesnym zachowaniu rwnoci spoecznej 123. Zrwnowaony biznes to co wicej ni jedynie sposb na zdobywanie pienidzy. Tutaj za zysk uwaa si nie tylko wpywy finansowe, lecz take popraw stanu rodowiska, utrzymywanie bogatej biornorodnoci, dawanie ludziom godnej pracy i stwarzanie im warunkw do dobrego ycia. To wszystko jest traktowane jako zysk, na rwni z przypywem gotwki. Zrwnowaony biznes obejmuje dwa aspekty: ekologiczny i spoeczny. Od strony ekologicznej taki biznes powinien by przyjazny dla rodowiska - od zaprojektowania produktu, tak by nie trafia on pniej na wysypisko mieci, poprzez wykorzystanie odpowiednich materiaw do produkcji, a do korzystania z czystych odnawialnych rde energii we wasnej firmie i zamawiania dla pracownikw ekologicznej ywnoci. W zrwnowaonym biznesie nie chodzi tylko o minimalizowanie zanieczyszcze powstajcych podczas produkcji. Za zrwnowaony biznes nie mona uzna fabryki nawozw sztucznych, ktra zapobiega wydostawaniu si do rodowiska szkodliwych substancji czy hodowli wi w systemie zamknitym tylko dlatego, e utylizuje si tam gnojowic. Sam przedmiot dziaalnoci firmy musi by zgodny z
72

zasadami zrwnowaonego rozwoju i nie moe wspiera dziaalnoci szkodliwej dla przyrody lub po prostu nieetycznej. Tak samo zrwnowaonym biznesem nie jest prowadzenie elektrowni wglowej, nawet jeli dym jest oczyszczany ze zwizkw siarki i innych substancji szkodliwych. Samo bowiem CO2 pochodzce z wgla jest gazem cieplarnianym, a grnictwo jest dziaalnoci uciliw dla przyrody. Przykadem zrwnowaonego biznesu jest amerykaska firma Patagonia zajmujca si produkcj odziey turystycznej i sportowej. Ekologiczne podejcie do biznesu przez t firm obejmuje wszystkie aspekty jej dziaalnoci, od uywania ekologicznie uprawianej baweny, a po czyste rdo energii dla komputerw w biurze. Do budowy gwnego budynku firmy w Reno wykorzystano materiay pochodzce z recyklingu (stal, szko, materiay ociepleniowe) Moduy PV zainstalowane na budynku oraz zastosowano w nim rozwizania firmy Patagonia w Reno, USA. zmniejszajce zuycie energii takie rdo: Reno News and Review 125. jak, czujniki ruchu wczajce i wyczajce wiato124. 100% dywanw w firmie zrobionych jest z polyestru pochodzcego z recyklingu. Cae drewno uyte do budowy budynku pochodzi z lasw z certyfikatem ekologicznym lub zostao wykorzystane ponownie126. Patagonia bya pierwsz firm w Kalifornii, ktra w caoci kupowaa energi, pochodzc ze rde odnawialnych. Ich sklep w Denver wykorzystuje energi wiatrow, a sklep w Reno ma zainstalowane moduy fotowoltaiczne127. Od 1985 roku Patagonia przeznacza 1% swoich przychodw na projekty zwizane z ochron rodowiska w ramach projektu 1% for the planet. Firma przeznaczya ponad 18 milionw dolarw na projekty krajowe jak i zagraniczne129. W 1989 roku Patagonia bya wspzaoycielem The Conservation Alliance. Czonkami tej organizacji jest 70 firm, ktre przeznaczyy cznie ponad 3 miliony dolarw na ochron przyrody130. Logo, ktre mog zamieszcza Ekologia i kwestie spoeczne s wane rwnie dla na swoich produktach czonkowie firmy The Body Shop produkujcej kosmetyki. The Body stowarzyszenia 1% dla planety Shop korzysta z tradycyjnych receptur i uywa naturalnych rdo: Patagonia 128. skadnikw do produkcji kremw, szamponw czy myde. Dla The Body Shop szczeglnie istotne jest skd pochodz skadniki ich produktw. Firma stara si kupowa surowce od zmarginalizowanych spoecznoci za dobr cen, dziki czemu moe wpyn na popraw warunkw ycia ludzi131. The Body Shop kupuje surowce od ponad 35 dostawcw z okoo 25 krajw. Firma wspiera projekty tych spoecznoci zwizane z edukacj i opiek zdrowotn, jak na przykad projekt edukacyjny na temat AIDS w Indiach i Nepalu132.
73

Zaoona w 1989 roku firma Seeds of Change powstaa, aby chroni rnorodno odmian uprawianych rolin i promowa zrwnowaone, ekologiczne rolnictwo 133. Wiele cennych odmian rolin uprawnych na wiecie jest zagroonych wyginiciem na skutek uprzemysowienia w rolnictwie. Selekcjonowane przez stulecia odmiany mog znikn z ogrodw i pl. Dlatego Seeds of Change dba o to, by tradycyjne odmiany z Ameryki Pnocnej i Poudniowej oraz cenne odmiany z innych rejonw wiata zostay zachowane, a take by byy dostpne w sprzeday. Firma oferuje nasiona ponad 600 odFarma dowiadczalna prowadzona mian rolin, z ktrych wszystkie byy uprawiaprzez firm Seeds of Change. ne w ekologiczny sposb, potwierdzony certyrdo: Seeds of Change 135. fikatem, a ponadto sadzonki, ksiki, narzdzia ogrodnicze i ekologiczn ywno 134. Wszystkie nasiona pochodz z rolin zapylanych w naturalny sposb i wyhodowane z nich roliny mog same da nasiona. Seeds of Change prowadzi farm dowiadczaln, gdzie kadego roku sprawdzane s nowe roliny i odmiany. Na farmie selekcjonuje si take nowe odmiany rolin i np. odmiana kukurydzy Rainbow Inca pochodzi wanie z farmy Seeds of Change 136. Firma prowadzi take program Seed donation, w ramach ktrego przekazuje nieodpatnie nasiona na rzecz organizacji, ktre zajmuj si edukacj i promowaniem ekologicznego stylu ycia poprzez projekty ogrodnicze 137. EKOWIOSKI Ekowioska to grupa ludzi mieszkajcych razem, ktra prowadzi zrwnowaony styl ycia w harmonii ze sob, z innymi yjcymi istotami i z planet138. Funkcjonowanie ekowiosek obejmuje trzy sfery: ekologiczn, spoeczn, kulturow. W sferze ekologicznej w ekowioskach uprawia si ywno metodami ekologicznymi, uywa si odnawialnych rde energii, buduje si ekologiczne domy, dba si o biornorodno, jako wody, powietrza i recyklingu odpadw. W sferze spoecznej ekowioski staraj si tworzy spoecznoci, w ktrych wszyscy mieszkacy maj wpyw na podejmowane decyzje, wspieraj si nawzajem, zapewniaj edukacj, dbaj o zdrowie i stwarzaj warunki do prowadzenia ekologicznego biznesu. Ekowioski mog te posiada sw wasn walut lub may bank139. W sferze kulturowej ekowioski daj moliwo realizowania projektw artystycznych i rozwoju duchowego. Ekowioska jest rwnie okrelana jako osada o ludzkim rozmiarze, obejmujc wszystkie sfery ludzkiego ycia, w ktrej dziaalno czowieka jest harmonijnie zintegrowana ze wiatem przyrody, tak e moliwy jest zdrowy rozwj czowieka, ktry moe by kontynuowany w przyszoci141. Ludzki rozmiar okrela wielko osady, ktra powinna wynosi do 500
74

Ekowioska Findhorn w Szkocji. rdo: Ecovillage Findhorn 140.

mieszkacw, a w szczeglnych warunkach grny limit to 1000 osb 142. Taka ilo mieszkacw ma zapewni, e ludzie znaj si nawzajem i mog mie bezporedni wpyw na podejmowane decyzje. Wielofunkcyjno oznacza, e ekowioska nie jest tylko sypialni lub miejscem uprawy roli, lecz e w ekowiosce zarwno si mieszka, pracuje, prowadzi ycie towarzyskie, wypoczywa i produkuje ywno. Ekowioska to cae zoone spoeczestwo. Jedn z pierwszych zaoonych ekowiosek byo Findhorn ze Szkocji 143. Ekowioska Findhorn powstaa w 1962 roku i byo to wwczas pole z przyczepami samochodowymi. Pniej zaczto budow ekologicznych domw, turbin wiatrowych i w 2002 roku Findhorn liczyo sobie 450 mieszkacw, bdc jednym z najwikszych tego typu przedsiwzi w Europie144. Mieszkacy Findhorn zaoyli w 1972 roku fundacj, ktra prowadzi dziaalno edukacyjn, a organizowane przez ni kursy przycigaj ponad 4500 goci rocznie z okoo 50 krajw145. Przez ostatnie 40 lat mieszkacy Findhorn prowadzili ponad 40 przedsiwzi biznesowych takich jak: Findhorn Flower Essences, produkujce lecznicze roztwory kwiatowe, Living Technologies firma zajmujca si projektowaniem i budow oczyszczalni hydrofitowych czy Findhorn Bay Holiday Park ekologiczny kemping146. Findhorn prowadzi rwnie lokalny system wymiany handlowej LETS (Local Banknot uywany przez czonkw Exchange Trading System), ktry posystemu LETS w Australii. zwala na wymian usug i towarw bez rdo: Permaculture International Ltd 148. uywania gotwki. W 2002 roku wprowadzono natomiast w Findhorn wasn walut eko, ktrej warto wynosi tyle samo co funt szterling. Gwnym celem wprowadzenia eko byo zachcenie do handlu pomidzy firmami prowadzonymi przez mieszkacw Findhorn, zmniejszenie oprocentowania bankowego oraz zapewnienie dostpu do niskooprocentowanego kapitau147.
75

Ekowioski w swej wspczesnej formie istniej na caym wiecie: w Niemczech, w Anglii, w Portugalii, w Brazylii, Meksyku, Boliwii, we Woszech i w Senegalu. W Senegalu tworzenie ekowiosek jest wspieranie przez rzd i jest czci strategii zrwnowaonego rozwoju149. W styczniu 2002 roku utworzono w Senegalu narodow sie ekowiosek150. Czonkiem tej sieci jest midzy innymi EcoYoff, miejska ekowioska znajdujca si w Yoff (cz Dakaru). EcoYoff prowadzi Living and Learning Center - centrum edukacyjne, w ktrym mona zamieszka w spoecznoci yjcej w zrwnowaony sposb i uczy si poprzez praktyczne dowiadczenie151. Pierwsze osiedle (FROG) w ekowiosce Ithaca w Organizacj zrzeszajc ekowioski stanie Nowy Jork, USA jest Global Ecivillage Network (Globalna rdo: Tendai Chittewere 152. Sie Ekowiosek - GEN). GEN ma za zadanie przede wszystkim umoliwienie wsppracy i wymian informacji midzy wioskami z rnych czci wiata. Do czonkw GEN nale: Sarvodaya ze ri Lanki (11 tysicy wiosek), EcoYoff, Colufifa i 350 wiosek z Senegalu, Auroville z Indii, Crystal Waters z Australii, projekt Ladakh, Centrum Alternatywnych Technologii z Walii, Damanhur z Woch i wiele innych153.

76

Dla nas dobrobyt to czyste powietrze i czysta woda, to ycie blisko Pachamamy (Matki Ziemi) i naszych rodzin, jedzenie wieego jedzenia, ktre emy sami lub nasi ssiedzi wyhodowali z kochajca trosk. To wiedza, z codziennego ycia, e wszyscy jestemy jednym. To czczenie i chronienie Matki Ziemi, wiedzc, e jest tu zawsze dla nas 1.
Manco, Quechua

ZAKOCZENIE

a przestrzeni dziejw spoecznoci na wiecie obieray rne kierunki rozwoju. Byo to tworzenie militarnej potgi, bogactwo materialne lub realizacja duchowa, jak na przykad w Tybecie. Celem zrwnowaonego rozwoju jest jako ycia szczcie ludzi i moliwo realizacji w rnych sferach ycia (w yciu rodzinnym, twrczoci, w sferze duchowej itd.). Charakterystyczn cech zrwnowaonego rozwoju jest to, e wskazuje na to, e ycie ludzi jest uzalenione od przyrody, od rodowiska, od stanu planety. Wie si to wanie z korzystaniem z ekologicznych technologii, dbaniem o biornorodno oraz o utrzymywaniu konsumpcji na takim poziomie, eby miecia si ona w granicach produktywnoci ekosystemw. Zrwnowaony rozwj w praktyce to proste ycie w harmonii z przyrod, w maej spoecznoci, zorganizowanej na przykad tak jak Gaviotas. Takie warunki ycia pozwalaj nie tylko na atwe wprowadzenie wszelkich ekologicznych rozwiza, lecz take na budowanie wizi spoecznych, dobrych relacji z innymi ludmi oraz na bliski kontakt z przyrod. Dla pastw uprzemysowionych zrwnowaony rozwj oznacza przede wszystkim obnienie poziomu konsumpcji zasobw naturalnych. Celem zrwnowaonego rozwoju jest poziom konsumpcji, ktry mieci si w granicach produktywnoci ekosystemw. Zgodnie z prognozami ONZ, e w 2050 r. populacja ludzi na wiecie osignie 89 miliardw 2. Dla kadego czowieka bdzie wwczas przypadao 1,28 ha produktywnego terenu. Dla Stanw Zjednoczonych denie do obnienia poziomu konsumpcji do poziomu zrwnowaonego rozwoju zmniejszenie ekologicznej stopy z 9,57 ha do 1,28 ha w 2050 r., czyli a o 86%. Aby poziom konsumpcji w Niemczech mieci si w moliwociach naszej planety stop ekologiczn trzeba zmniejszy o 70%, we Francji o 78%, a w Polsce o 62%3. Tak zdecydowane obnienie ekologicznej stopy nie jest jedynie pomysem grupy ekologw przejtych losem ostatnich obszarw dzikiej przyrody. Jest to matematyczna konieczno, by ludzko moga dalej funkcjonowa na naszej planecie i nie doszo do katastrofy ekologicznej na globaln skal. O ile chwilowe przekroczenie granicy produktywnoci ekosystemw 77

jest moliwe, to dalsze utrzymywanie si zbyt wysokiego poziomu wykorzystywania zasobw naturalnych prowadzi wprost do sytuacji, jaka zaistniaa przed laty na Wyspie Wielkanocnej. Wysoko stopy ekologicznej mona znacznie obniy wprowadzajc energooszczdne technologie i odnawialne rda energii. Dla pastw uprzemysowionych paliwa kopalne stanowi a 53,72% ekologicznej stopy 4. Podstawowe znaczenie ma rwnie takie gospodarowanie surowcami naturalnymi, na skutek ktrego surowce takie jak np.: papier, elazo, szko czy aluminium, nie trafi na wysypisko mieci, gdzie kocz swj ywot, lecz s wykorzystywane powtrnie przez recykling lub reuse. Resztki jedzenia to take surowiec naturalny i zamiast by wywoone na wysypisko, powinny by segregowane, kompostowane i trafia z powrotem na pola. Dla obnienia ekologicznej stopy niezbdna jest take zmiana stylu odywiania, ktra oznacza po pierwsze przejcie na diet bezmisn. Dieta, ktra wie si z du iloci konsumowanego misa pochodzcego z farm przemysowych, wymaga dwa do czterech razy wicej ziemi5 i dwukrotnie wikszego zuycia wody6, ni ma to miejsce w przypadku diety bezmisnej. Produkcja misa wie si ponadto z wycinaniem lasw (w samej Ameryce rodkowej 40% wycitych lasw deszczowych zostao zamienionych na pastwiska7), degradacj ekosystemw trawiastych i powstaniem ogromnych iloci zwierzcych odchodw. Wedug bada World & Hunger Program cae zboe produkowane na wiecie w 1990 r. wystarczao by zapewni bezmisn diet dla 6 miliardw ludzi. Gdyby za uy czci tego zboa jako paszy, wyprodukowa miso i rozdzieli w postaci standardowej diety z duym udziaem misa, to tej ywnoci starczyoby ju tylko dla 2,6 miliarda ludzi 8. Wedug bada EPA (amerykaskiej agencji ochrony rodowiska) odchody hodowanych w USA zwierzt zanieczyciy ponad 270 tys. mil rzek i wody gruntowe w kilkudziesiciu stanach9. Z ywnoci wie si take zuycie energii na transport, przetwarzanie, przechowywanie i pakowanie. Korzystnie zatem, z ekologicznego punktu widzenia, jest kupowa ywno z pobliskich upraw, dziki czemu zostaj ograniczone koszty zwizane z transportem. Kupujc wie ywno bezporednio od rolnika na rynku, eliminuje si rwnie koszty zwizane z przechowywaniem w chodniach czy pakowaniem. O ile mieszkacom pastw uprzemysowionych zrwnowaony rozwj moe si wydawa krokiem do tyu, gdy oznacza powrt do stylu ycia, jaki prowadzono wieki temu, to dla pastw rozwijajcych si bdzie to zdecydowany krok naprzd. W rejonach gdzie dua cz spoeczestwa jest niedoywiona, gdzie ludzie nie maj dostpu do czystej i bezpiecznej wody pitnej, do systemw sanitarnych, tam standard ycia podniesie si, a dziki zastosowaniu ekologicznych technologii i stosowania si do zasad zrwnowaonego gospodarowania zasobami naturalnymi bdzie mona go utrzyma w przyszoci. Pastwa ubogie jak Etiopia, Malawi czy Zambia potrzebuj dla wprowadzania zrwnowaonego rozwoju nie tyle wikszego napywu gotwki z zagranicy czy inwestycji w infrastruktur, lecz edukacji. Ekologiczne rozwizania s czsto proste pod wzgldem technologicznym, wymagaj lokalnie dostpnych surowcw i obywatele mog wprowadza je samodzielnie, bez oczekiwania na wsparcie ze strony administracji publicznej. Brak toalet na przykad wie si, midzy innymi, z rozprzestrzenianiem si chorb i skaeniem wody pitnej. Okoo 2,6 miliarda ludzi na wiecie nie ma dzi dostpu do toalet 10. Tymczasem najprostsza toaleta 78

kompostowa saw dust toilet wymaga jedynie wiaderka, do ktrego dosypuje si trociny lub popi oraz pryzmy kompostowej. eby jednak mc korzysta z tej technologii, a cay proces kompostowania przebiega prawidowo, niszczc patogeny i tworzc prchnic, potrzebna jest stosowna wiedza. Wwczas widmo szkodliwych bakterii w wodzie pitnej zostaje zastpione procesem przemiany odchodw w pachncy ziemi, wartociowy nawz. Inwestycji finansowych nie wymaga przestrzeganie podstawowych zasad higieny, ktre pozwalaj uchroni si przed licznymi chorobami. Za technologia SODIS, suca do oczyszczania mikrobiologicznego wody, to zwyka plastikowa butelka (PET), ktra postawiona w penym socu na ponad 6 godzin, pozwala wyeliminowa z wody wszelkie patogeny 11. Priorytetem w pastwach rozwijajcych si powinna by take troska o naturalne ekosysPrezentacja technologii SODIS w Indonezji. temy i odtwarzanie tych zdegrardo: SODIS. dowanych. Ostpy lene, mokrada czy sawanny s bogactwem, ktre zapewnia czowiekowi warunki niezbdna do ycia. Jest moliwe ycie w harmonii z lasem, tak by czerpa z niego wszystkie potrzebne do ycia rzeczy i nie niszczc rodowiska, w ktrym si yje. Jeszcze w dzisiejszych czasach Indianie Yanomami z tropikalnego lasu Amazonii, yj ze zbieractwa, owiectwa i lenych ogrodw. Las jest podstaw ich utrzymania. Yanomami zbieraj w lesie ponad 500 gatunkw rolin, a oprcz tego owoce, ryby, aby i nawet owady. Rnorodno ich posikw jest tak dua, e rzadko jedz przez dwa dni to samo 12. Lene ogrody, ktre uprawiaj na poletkach wypalonych w rodku lasu , pozwalaj zachowa yzno gleby. Indianie bowiem od samego pocztku pozwalaj rosn tam dzikim rolinom. Po kilku latach zakadaj ogrd w innym miejscu, a stary ogrd przejmuj dzikie roliny i po okoo dziesiciu latach trudno jest ju odrni to miejsce od dzikiego lasu. To pozornie prymitywne ycie w lesie, jakie wiod Yanomami w Brazylii, Baka w Kamerunie czy Penan na Borneo wymaga ogromnej wiedzy o rolinach i zwierztach z tropikalnego lasu oraz o sposobach na przeycie. Kultury te przetrway setki lat i nie naruszyy produktywnoci swoich ekosystemw. Nie zatruy rzek i nie zbudoway gigantycznych wysypisk mieci. Nawet tropikalny las mona jednak posadzi na nowo. Amerykaski ekolog Daniel Jenzen i jego zesp rekultywowali okoo 120 tysicy hektarw tropikalnego lasu w Kostaryce14. Zaoony przez Jenzena obszar chroniony Guanacaste Conservation Area, jest domem dla okoo 235 tys. gatunkw rolin i zwierzt 15. Odnowi mona take zdegradowane obszary rolnicze. Farm mona zaoy nawet na pustyni w ekstremalnie trudnych warunkach. Przykadem takich pionierskich przedsiwzi jest ogrd 79

zaoony przez Geoffreya Lawtona z Permaculture Research Institute, ktremu udao si to na sonej pustyni w Jordanii. Cho jordascy naukowcy z brany rolniczej, twierdzili, e jest to niemoliwe, roliny si przyjy i udao si stworzy takie warunki, e wilgotno ciki pozwolia nawet na pojawienie si dziko rosncych grzybw16. Z kolei Matsanobu Fukuoka z Japonii zaoy sad na zboczu gry, gdzie ziemia z pocztku bya tak twarda, e z trudem mona byo wbi w ni opat 17. W pastwach rozwijajcych si promowanie ekologicznego rolnictwa Ogrd na pustyni w Jordanii jest podstawowym sposobem na zaw 18 miesicy po zaoeniu. pewnienie utrzymania ludziom zarwrdo: Permaculture Research Institute 13. no dzi jak i w dalszej przyszoci. Rolnictwo ekologiczne pozwala bowiem osign zadowalajce plony, a take przyczynia si do ochrony biornorodnoci, zapobiega erozji gleby, nie powoduje skaenia wd gruntowych pestycydami wszystko to jest wane w perspektywie dugoterminowej. Kluczowe znaczenie ma take zahamowanie wzrostu populacji poprzez ograniczenie przyrostu naturalnego. Albowiem nawet jeli zwiksz si plony, to nacisk na rodowisko i zasoby naturalne spowodowany wzrostem populacji moe by tak duy, e nie bdzie mona zaspokoi podstawowych potrzeb wszystkich ludzi. Zrwnowaony rozwj obejmuje wiele rnych dziedzin od rolnictwa, przez ochron przyrody, a po energetyk i demografi. Jego podstawowa zasada jest jednak bardzo prosta. Nie czerpie si ze rodowiska wicej ni jest ono w stanie da. Rozumieli to ju Aborygeni w okresie przedkolonialnym - wiedzieli, e jeli w jednym roku upoluj zbyt wiele kangurw, to w nastpnym nie bd mieli co je 18. Wspczenie ludzko ju przekroczya granice moliwoci planety. Mona jednak zmieni kierunek rozwoju, obra za kurs rozwj zrwnowaony, odbudowa ekosystemy i powrci do ycia w harmonii z przyrod.

80

PRZYPISY

Rozdzia I
E. Koodziejczak Nieckua, Nasz lad na ziemi, Wiedza i ycie 2003, nr 9, s. 34. J. Diamond, Easters End, www.mc.maricopa.edu/dept/d10/asb/anthro2003/origins/eastersend.html. 3 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 15. 4 J. Diamond, op.cit.. 5 Ibidem. 6 T. Prough, E. Assadourian, What Is Sustainability Anyway?, World Watch wrzesie / padziernik 2003, s. 20. 7 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 14 16. 8 National Geographic, nr 7, lipiec 2001, s. 14. 9 Ibidem, s. 10. 10 Ibidem. 11 CIDA Forestry Advisors Network, http://www.rcfa-cfan.org/english/issues.12-3.html, 03.07.2005. 12 Earth Observatory, http://earthobservatory.nasa.gov/Study/AmazonFire/amazon_fire4.html, 04.07.2005. 13 Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes, pod red. G. Schroth, G. da Fonseca, C. Harvey, C. Gascon, H. Vasconcelos, A. M. Izac, 2004, s. 416. 14 Ibidem. 15 Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Pustynnienie, 12.06.2006. 16 L. Brown, Outgrowing the Earth 2004, s. 87. 17 Ibidem, s.86. 18 K. Annan, Desertification is both cause and consequence of poverty, http://www.un.org/News/Press/docs/2003/sgsm8750.doc.htm, UN, 02.06.2005. 19 Ibidem. 20 Ibidem. 21 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 49. 22 NOAA, http://www.noaanews.noaa.gov/stories/s624.htm, 20.06.2005. 23 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 68. 24 Ibidem, s. 65. 25 Global Environmental Outlook 3, http://www.grida.no/geo/geo3/english/141.htm#tab64, 02.07.2005. 26 Ibidem. 27 The IUCN Red list of Threatened Species 2004, www.redlist.org/info/tables/table1.html . 28 Ibidem. 29 H. Youth, Watching Birds Disappear. State of the World 2003 2003, s. 14. 30 M. O. Sheehan, Carbon Emissions and Temperature Climb. Vital Signs 2003 2003, s. 41. 31 Ibidem, s. 40. 32 National Statistics Online, http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=368, 05.07.2005. 33 GRID-Arendal, http://www.grida.no/climate/vital/20.htm, 05.07.2005. 34 BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4346211.stm, 04.07.2005. 35 Ibidem.
1 2

81

Environment Canada Ecosystem Information, http://www.ecoinfo.ec.gc.ca/env_ind/region/climate/climate_e.cfm, 05.07.2005. 37 Earth Observatory News, http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/MediaAlerts/2001/200102184538.html, 07.07.2005. 38 Earth Observatory Newsroom, http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=10856, 07.07.2005. 39 Earth Policy Institute, http://www.earth-policy.org/Updates/2005/Update47.htm. 40 Ibidem. 41 Ibidem. 42 S. Kozowski, Gospodarka a rodowisko naturalne 1991, s. 110. 43 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 52. 44 M. O. Sheehan, Population Growth Slows, Vital Signs 2003 2003, s. 66. 45 Ibidem. 46 E. Assadourian, Economic Growth Inches Up, Vital Signs 2003 2003, s. 44. 47 Ibidem. 48 WWF Publications: Living Planet Report 2002, www.panda.org/news_facts/publications/general/livingplantet/index.cfm. 49 Ibidem. 50 Earth Policy Institute, http://www.earth-policy.org/Indicators/Econ/2005.htm, 08.06.2006. 51 L. Brown, op. cit., s. 18. 52 Ibidem, s. 17. 53 A. Weisman, Gaviotas, 1998, skrzydeko lewe. 54 Social Design Notes, http://www.backspace.com/notes/2003/08/09/x.html, 25.11.2005. 55 Friends of Gaviotas, Las Gaviotas: an amazing case of sustainable development in Colombia, http://www.friendsofgaviotas.org/documents/video%20script.htm, 23.06.2005. 56 Zero Emissions Research and Initiative, www.zeri.org, 12.07.2004. 57 Friends of Gaviotas, Las Gaviotas: an amazing case of sustainable development in Colombia, http://www.friendsofgaviotas.org/documents/video%20script.htm, 23.06.2005. 58 Ibidem. 59 ZERI, http://www.zeri.org/index.cfm?id=projectGaviotas, 21.10.2005. 60 G. Gardner, E. Assadourian, Rethinkitg the Good Life. State of the World 2004 2004, s. 173. 61 Ibidem. 62 Friends of Gaviotas, http://www.friendsofgaviotas.org/about.htm, 26.11.2005. 63 G. Gardner, E. Assadourian, Rethinkitg the Good Life. State of the World 2004 2004, s. 173. 64 Friends of Gaviotas, http://www.friendsofgaviotas.org/about.htm, 26.11.2005. 65 A. Weisman, Gaviotas 1998, s. 18. 66 Sarvodaya, http://www.sarvodaya.org/about/development-model/, 09.07.2005. 67 G. D. Bond, Buddhism at Work 2004, s. 17. 68 G. Gardner, E. Assadourian, Rethinkitg the Good Life. State of the World 2004 2004, s. 166. 69 T. Prough, E. Assadourian, What Is Sustainability Anyway?, World Watch, wrzesie / padziernik 2003, s. 11. 70 G. Gardner, Engaging Religion in the Quest for a Sustainable World. State of the World 2003, 2003, s.167. 71 G. D. Bond, op. cit.. 72 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 134. 73 M. Roseland, Toward Sustainable Communities 1998, s. 22. 74 Ibidem. 75 Ibidem, s. 21. 76 Ibidem, s. 20. 77 J. Y. Thinley, What is GNH? 2005, s. 1.
36

82

Ibidem. Discover Asia Travel, http://www.discoverasiatravel.net/bhutan/, 26.09.2005. 80 J. Y. Thinley, op. cit., s. 6. 81 T. Worcester, Bhutan puts farms before markets, news.bbc.co.uk, 09.09.2005. 82 J. Y. Thinley, op. cit., s. 6. 83 United Nations, Millenium Development Goals Report 2005 2005, s. 8. 84 C. Flavin, Rich Planet, Poor Planet. State of the World 2001 2001, s. 7. 85 United Nations, Millenium Development Goals Report 2005 2005, s. 8. 86 C. Flavin, op.cit.. 87 United Nations, Millenium Development Goals Report 2005 2005, s. 6. 88 Ibidem. 89 CIA The World Factbook, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/za.html . 90 G. Gardner, E. Assadourian, R. Sarin, The State of Consumption Today. State of the World 2004 2004, s. 6. 91 T. Prough, E. Assadourian, What Is Sustainability Anyway?, World Watch, wrzesie / padziernik 2003, s.18. 92 A. Weisman, Gaviotas 1998, s. 30. 93 P.Ghazi, Unearthing Controversy at the Ok Tedi Mine, WRI features, http://newsroom.wri.org/wrifeatures_text.cfm?ContentID=1895&NewsletterID=39, 11.07.2005. 94 Ibidem. 95 Ibidem. 96 No Dirty Gold, http://www.nodirtygold.org/poisoned_waters.cfm, 29.09.2005. 97 Disinherited, Survival International 2002, s. 1. 98 Ibidem. 99 Ibidem, s. 3. 100 Ibidem, s. 84. 101 Ibidem, s. 27. 102 Survival International, http://www.survival-international.org/sights.php?gallery_id=10, 29.09.2005. 103 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World 2003 2003, s.42. 104 Yannartusbertrand.org, http://www.yannarthusbertrand.com/yann2/affichage.php?reference=TVDC%20108&pais =Bresil, 13.07.2005. 105 Environmental Milestones, Worlwatch Institute 2004. 106 L. Brown, C. Flavin, S. Postel, Saving the Planet 1991, s. 65. 107 L. Brown, Eco-economy 2001, s. 139. 108 Z. Jwiak, Pakuj, pa i edukuj klientw, Rzeczpospolita DF Vademecum z dn. 26.09.2005, s. 4. 109 Tae, Segreguj odpadki, nie pal ognisk, Rzeczpospolita DF Vademecum z dn. 26.09.2005, s. 3. 110 Alexanders Gas & Oil Connections, http://www.gasandoil.com/goc/news/nte44996.htm, 04.10.2005. 111 Ibidem. 112 World Challenge, http://www.theworldchallenge.co.uk/finalists6.html, 04.10.2005 113 Ibidem. 114 Cocogreen, http://www.cocogreen.net/productlines.html, 06.10.2005. 115 Cocogreen, http://www.cocogreen.net/demo_netinstal.html, 06.10.2005. 116 World Challenge, http://www.theworldchallenge.co.uk/finalists4.html, 06.10.2005 117 Biobag, http://www.biogroupusa.com/mater_bi.htm, 26.06.2005. 118 Ibidem. 119 Novamont, www.materbi.com, 26.06.2005.
78 79

83

Biodegradable Plastics Society, http://www.bpsweb.net/02_english/03_new_e/what_g/what.htm, 26.06.2005. 121 Ibidem. 122 Peoples Daily, http://english.people.com.cn/english/200004/25/eng20000425_39678.html, 24.06.2005. 123 D. Webster, Aaszan, National Geographic 2002, nr 1, s. 19. 124 Ibidem, s. 24. 125 Practica Foundation, http://www.practicafoundation.nl/smartwater/pepsidrip.htm, 14.07.2005. 126 M. Roseland, Toward Sustainable Communities 1998, s. 19. 127 R. Hanbury-Tenison, People of the Forest. The Rainforests: a Celebration 1992, s. 196. 128 L. Zimmerman, Indianie Ameryki Pnocnej 2003, s. 78. 129 Ibidem. 130 Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Native_American_spirituality, 17.01.2006. 131 S. Kozowski, Ekorozwj wyzwanie XXI wieku 2000, s. 45. 132 A. Kalinowska, Ekologia wybr przyszoci 1992, s. 73. 133 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 1. 134 T. Hemenway, Gaias Garden 2001, s. 4. 135 Ibidem. 136 R. Morrow, Earth users Guide to Permaculture 2002, s. 11. 137 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 3. 138 Ibidem. 139 B. Mollison, Permaculture: A Designers Manual 2004, s. 7. 140 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 3. 141 B. Mollison, Permaculture: A Designers Manual 2004, s. 2. 142 Ibidem, s. 3. 143 B. Mollison, Introduction to Permaculture 2002, s. 3. 144 Web of Hope, www.thewebofhope.com/hopestars/biodiversity/. 145 International Agroforestry Resources, http://www.css.cornell.edu/ecf3/Web/new/AF/homeGardens_02.html, 13.10.2005. 146 R. Hart, Forest Gardening 1999, s. 117. 147 Ibidem, s. 140. 148 Ibidem, s.118. 149 E. C. M. Fernandes, A. Oktingati i J. Maghembe, The Chagga homegardens, http://www.unu.edu/unupress/food/8F073e/8F073E06.htm, 13.10.2005. 150 R. Hart, Forest Gardening 1999, s. 7. 151 Ibidem, s. 5. 152 H. Norberg-Hodge, Ancient Futures 1992, s. 102.
120

84

Rozdzia II
The Quotations Page, http://www.quotationspage.com/quote/26977.html, 16.07.2005. K. Kuciski, Geografia gospodarcza wiata pod red. I. Fierli, 2005, s. 113; 3 R. Domaski, Zasady geografii spoeczno-ekonomicznej 1998, s. 36; 4 K. Kuciski, op. cit., 116; 5 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives, State of the World 2002 2002, s. 130; 6 K. Kuciski, op. cit., 115; 7 M. Czerny, Globalizacja a rozwj 2005, s. 53. 8 Ibidem. 9 M. O. Sheehan, Population Growth Slows. Vital Signs 2003 2003, s. 66. 10 Ibidem. 11 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005. 12 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 20.07.2005. 13 Ibidem. 14 M. O. Sheehan, op. cit., s. 66. 15 Ibidem. 16 Ibidem. 17 L. Brown, Outgrowing the Earth 2004, s. 24. 18 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005. 19 Ibidem. 20 Ibidem. 21 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of the World 2002 2002, s. 134. 22 L. Brown, G. Gardner i B. Halweil, Beyond Malthus 1999, s. 15. 23 R. Domaski, Zasady geografii spoeczno-ekonomicznej 1998, s. 24. 24 Population Action International, http://www.populationaction.org/news/press/news_042005_PitBUpdate.htm, 18.07.2005. 25 GRIDA, http://www.grida.no/climate/vital/37.htm, 04.07.2005. 26 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, op. cit, s. 134. 27 L. Brown, G. Gardner i B. Halweil, Beyond Malthus, s. 16. 28 Ibidem. 29 Peopleandplanet.net, http://www.peopleandplanet.net/doc.php?id=821 . 30 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005. 31 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity, State of the World 2003 2003, s. 44. 32 Ibidem. 33 Ibidem. 34 Peopleandplanet.net, http://www.peopleandplanet.net/doc.php?id=31. 35 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005. 36 L. Brown, Eco Economy 2001, s. 230. 37 L. Brown, Eco Economy 2001, s. 230. 38 Ibidem, s. 216. 39 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of the World 2002 2002, s. 143. 40 L. Brown, Outgrowing the Earth 2004, s. 38. 41 L. Brown, Eco Economy 2001, s. 231. 42 UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/, 17.07.2005. 43 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of the World 2002 2002, s. 132. 44 Ibidem.
1 2

85

M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World 2003 2003, s. 53. 46 Ibidem. 47 L. Brown, Eco Economy 2001, s. 226. 48 Ibidem. 49 Ibidem. 50 Ibidem, s. 224. 51 Ibidem. 52 R. Engelman, B. Halweil i D. Nierenberg, Rethinking Population, Improving Lives. State of the World 2002 2002, s. 132. 53 M. MacDonald, D. Nierenberg, Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World 2003 2003, s. 53. 54 Ibidem. 55 Ibidem. 56 Ibidem. 57 R. Costanza et al., The Value of the worlds ecosystem services and natural capital, Nature 1997, s. 253. 58 Leksykon pastw wiata 2002, s. 34. 59 Puszcza Biaowieska, mapa turystyczna PPWK, 1993. 60 Polskie parki narodowe na weekend, pod red. A. Hetnaa, 2000, s. 116. 61 L. Brown, Eco Economy 2001, s. 172. 62 G. C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 4. 63 M. L. Kreuter, Ogrd w zgodzie z natur 2003, s. 30. 64 Conservation Frontlines, http://www.conservation.org/xp/frontlines/protectedareas/06030501.xml . 65 J. N. Abramovitz, Putting a Value on Natures Free Services, World Watch stycze / luty 1998, s. 16. 66 Ibidem, s. 17. 67 Ibidem. 68 Ibidem, s.16. 69 Duke University Primate Center, http://primatecenteR.duke.edu/animals/redruffed/feeding.php, 22.07.2005. 70 A. Grandidier, Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar, t. XX, 1892. 71 H. Youth, Watching us Taking, World Watch maj / czerwiec 2000, s. 15. 72 Ibidem, s. 14. 73 State of the World 2003, pod red. L. Stark, 2003, s. xx. 74 State of the World 2004, pod red. L. Stark, 2004, s. xxiv. 75 Ibidem, s. xxv. 76 The IUCN Red List of Threatened Species, www.redlist.org/info/tables/table1.html, 28.02.2004. 77 G. C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 173. 78 State of the World 2003, pod red. L. Stark, 2003, s. xxiii. 79 The IUCN Red List of Threatened Species, www.redlist.org/info/tables/table3a.html, 22.07.2005. 80 A. Kalinowska, Ekologia wybr przyszoci 1992, s. 103. 81 The IUCN Red List of Threatened Species, http://www.redlist.org/info/tables/table1.html, 22.07.2005. 82 C. Bright i A. Matoon, The Restoration of a Hotspot Begins, World Watch listopad / grudzie 2001, s. 12. 83 Ibidem, s. 13. 84 Jelp, http://www.jelp.pl/?s=19, 25.07.2005.
45

86

CIFOR, http://www.cifoR.cgiar.org/docs/_ref/publications/areports/english2003/fuelwood.htm, 27.07.2005. 86 World Resources Institute, http://earthtrends.wri.org/text/energy-resources/feature-3.html, 27.07.2005. 87 Ibidem. 88 Ministry of Non-Conventional Energy Sources, http://mnes.nic.in/solarc.html, 25.07.2005. 89 Ibidem. 90 Ibidem. 91 Ibidem. 92 CIFOR, http://www.cifor.cgiar.org/docs/_ref/publications/areports/english2003/fuelwood.htm, 27.07.2005. 93 Snow Leopard Conservancy, http://www.snowleopardconservancy.org/homestays.htm, 25.07.2005. 94 Ibidem. 95 Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes, pod red. G. Schroth, G. da Fonseca, C. Harvey, C. Gascon, H. Vasconcelos, A. M. Izac, 2004, s. 457. 96 G. C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 184. 97 Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Pro Natura, http://www.bociany.pl/wspolpraca/edukacja.shtml, 22.06.2005. 98 Ibidem. 99 B. Kotoska, Znowelizowana ustawa o ochronie przyrody i wynikajce z niej uprawnienia dla samorzdw i organizacji samorzdowych. Ochrona przyrody na obszarach rolnych 2003, s. 11. 100 Ibidem. 101 Wikimedia Commons, http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Tarnica_Szeroki_Wierch.jpg, 08.10.2006. 102 The Nature Conservancy, The Invasive Species Initiative, http://tncweeds.ucdavis.edu/products/gallery/anogl1.html, 22.06.2005. 103 Stopping the Spread of Invasive Species, http://www.serconline.org/invasives/fact.html, 22.06.2005. 104 Agricultural Research Service, http://www.ars.usda.gov/research/projects/projects.htm?ACCN_NO=403775&showpars=tru e&fy=2004. 22.06.2005. 105 The Nature Conservancy, http://tncweeds.ucdavis.edu/products/gallery/anogl1.html, 22.06.2005. 106 E. P. Solomon, L. R. Berg, D. W. Martin, C. A. Ville, Biologia 2000, s. 1202. 107 D. Imhoff, Farming with the Wild 2003, s. 68. 108 H. Youth, Watching Birds Disappear. State of the World 2003 2003, s. 36. 109 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 194. 110 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 72. 111 G.C. Daily, K. Ellison, The New Economy of Nature 2002, s. 37. 112 Ibidem, s. 78. 113 M. L. Kreuter, Ogrd w zgodzie z natur 2003, s. 14. 114 Dlaczego rolnictwo w Polsce sprzyja ochronie ptakw?, publikacja Oglnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptakw, s. 1. 115 Soil Association, What is organic farming?, www.soilassociation.org, 04.04.2004. 116 SOEL, http://www.soel.de/oekolandbau/weltweit_grafiken.html, 28.07.2005. 117 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 78. 118 Ibidem, s. 79. 119 Soil Association, Benefits of organic farming, www.soilassociation. org/web/sa/saweb.nsf/Farming/benefits.html, 04.04.2004.
85

87

Soil Association, http://www.soilassociation.org/web/sa/saweb.nsf/7626dec679c2455580256de2004bae42/b1a b478889d5122180256f7d0041ec34!OpenDocument, 30.07.2005. 121 M. L. Kreuter, Ogrd w zgodzie z natur 2003, s. 36-39. 122 B. Hailweil, D. Nierenberg, op. cit., s. 78. 123 B. Hailweil, Organic Gold Rush, World Watch maj / czerwiec 2001, s. 23. 124 Organic Europe, http://www.organic-europe.net/europe_eu/statistics.asp, 29.07.2005. 125 B. Hailweil, Organic Gold Rush, World Watch maj / czerwiec 2001, s. 23. 126 Ibidem, s. 24. 127 Soil Association, Benefits of organic farming, www.soilassociation. org/web/sa/saweb.nsf/Farming/benefits.html, 04.04.2004. 128 Soil Association, Food & Farming Report 2003 Executive Summary 2003. 129 British Council, http://www2.britishcouncil.org/ukinfocus-food-healthy-eating.htm, 23.10.2005. 130 Soil Association The Biodiversity Benefits of Organic Farming Executive Summary, http://www.soilassociation.org/web/sa/saweb.nsf/0/80256ad800554549802568e80048af3d?O penDocument , 22.06.2005. 131 Plan rozwoju obszarw wiejskich na lata 2004 2006, Ministerstwo rolnictwa i rozwoju wsi, stycze 2004, s. 29. 132 Dlaczego rolnictwo w Polsce sprzyja ochronie ptakw?, Oglnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptakw, s. 2. 133 Rolnictwo dla ycia, BirdLife, 2003, s. 1. 134 Ibidem. 135 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 85. 136 Agencja Nieruchomoci Rolnych, http://www.anr.gov.pl/pl/article/13290, 06.01.2006. 137 Plan rozwoju obszarw wiejskich na lata 2004 2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, stycze 2004, s. 102 103. 138 Ibidem, s. 106. 139 B. Hailweil, Where Have All theFarmers Gone?, World Watch wrzesie / padziernik 2000, s. 16. 140 P. Whitefield, Earth Care Manual 2004, s. 293. 141 Ibidem, s. 39. 142 B. Hailweil, Why Your Daily Fix Can Fix More Than Just Your Head, World Watch maj / czerwiec 2002, s. 38. 143 Specialty Coffee, Hillside Agricultural Program - Product Bulletin nr 3, 2001 2002. 144 TransFair USA, http://www.transfairusa.org/, 24.10.2005. 145 Divine, http://www.divinechocolate.com/, 24.10.2005. 146 Fairtrade Standards for Coffee, Fairtrade Labelling Organizations International, czerwiec 2004, s. 5. 147 TransFair USA, http://www.transfairusa.org/, 19.10.2005. 148 Cleveland.com, http://www.cleveland.com/search/index.ssf?/base/business/1128763840108150.xml?bxbiz&c oll=2&thispage=1, 19.10.2005. 149 Ibidem. 150 Ibidem. 151 TransFair USA, http://www.transfairusa.org/content/resources/image_gallery_coffee.php, 23.10.2005. 152 Cafe Canopy, http://www.cafecanopy.com/, 23.10.2005. 153 B. Hailweil, Why Your Daily Fix Can Fix More Than Just Your Head, World Watch maj / czerwiec 2002, s. 40. 154 W. Lewandowski, Proekologiczne rda energii odnawialnej 2002, s. 38. 155 W. Lewandowski, Proekologiczne rda energii odnawialnej 2002, s. 40. 156 M. Rouer, Ziemia w liczbach. Ziemia z nieba 2002, s. 451.
120

88

J. Sawin, Fossil Fuel Use Up. Vital Signs 2003 2003, s. 34. Ibidem. 159 J. Sawin, Charting a New Energy Future. State of the World 2003 2003, s. 87 88. 160 W. Lewandowski, Proekologiczne rda energii odnawialnej 2002, s. 24. 161 Ibidem. 162 J. Sawin, Making Better Energy Choices. State of the World 2004 2004, s. 24. 163 J. Sawin, Chartning New..., s. 108. 164 L. Brown, Plan B 2003, s. 164. 165 Siemens Webzine, http://w4.siemens.de/FuI/en/archiv/zeitschrift/heft2_99/artikel12/, 26.10.2005. 166 Northeast Sustainable Energy Association, http://www.nesea.org/publications/NESun/BedZED.html , 22.06.2005. 167 E. Klugmann-Radziemska, E. Klugmann, Systemy sonecznego ogrzewania i zasilania elektrycznego budynkw 2002, s. 26. 168 Schumacher UK, http://www.schumacher.org.uk/forthc_lectures.htm, 26.10.2005. 169 D. Chiras, The Natural House 2000, s. 307. 170 J. Sawin, Charting a New Energy Future. State of the World 2003 2003, s. 91. 171 Ibidem, s. 91. 172 Ampair, http://www.ampair.com/homepages/index.php?module=photoalbum&PHPWS_Album_op= view&PHPWS_Album_id=4, 16.09.2005. 173 Fuel Cell Today, http://www.fuelcelltoday.com/FuelCellToday/IndustryInformation/IndustryInformationExte rnal/Reports/DisplayReport/0,1620,484,00.html, 27.10.2005. 174 Prince Edward Island: News Release Archive, 22 kwietnie 2005, www.gov.pe.ca/index.php3/index.php3?number=news&lang=E&newsnumbr=4080 . 175 Ibidem. 176 Ibidem. 177 Tamera, www.tamera.org/Solar_Power_Village/SPV10_2004_engl.html 178 J. Kleinwchter, Solar Power Village 2004, s. 5. 179 Ibidem, s. 7. 180 Ibidem, s. 4. 181 Ibidem, s. 2. 182 K. Kowalski, Archimedes nie doczeka, Rzeczpospolita nr 195, z dn. 20 sierpnia 2004 r., s. A8. 183 Ibidem. 184 Ibidem. 185 SolarPACES, http://www.solarpaces.org/News/Projects/Italy.htm, 27.10.2005. 186 D. Kammen, K. Kapadia, M. Fripp, Putting Renewables to Work: How Many Jobs Can the Clean Energy Industry Generate? 2004, s. 3. 187 J. Sawin, Charting a New Energy Future. State of the World 2003 2003, s. 89. 188 World Council for Renewable Energy, Action Plan for the Global Proliferation of Renewable Energy, s. 8. 189 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 160. 190 L. Brown, Plan B 2003, s. 174. 191 W. Lewandowski, Proekologiczne rda energii odnawialnej 2002, s. 45. 192 Ibidem. 193 J. Sawin, Mainstreaming Renewable Energy in the 21st Century 2004, s. 7.
157 158

89

Rozdzia III
Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, okadka s. 4. J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 7. 3 WWF, Living Planet Report 2002, www.panda.org/news_facts/publications/general/livingplantet/index.cfm 4 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 7. 5 Ibidem, s. 12. 6 Ibidem. 7 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 14. 8 Ibidem, s. 11. 9 Leksykon pastw wiata 2002, s. 108. 10 G. Gardner, E. Assadourianm R. Sarin, The State of Consumption Today. State of the World 2004 2004, s. 8. 11 WWF, Living Planet Report 2002, www.panda.org/news_facts/publications/general/livingplantet/index.cfm . 12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 7. 15 G. Gardner, E. Assadourianm R. Sarin, The State of Consumption Today. State of the World 2004 2004, s. 6. 16 Ibidem. 17 Ibidem, s. 7. 18 Ibidem, s. 9. 19 Ibidem, s. 11. 20 Walnut Acres, http://www.walnutacres.com/news_view.php?id=41, 30.10.2005. 21 Europa, http://europa.eu.int/comm/agriculture/qual/organic/logo/index_en.htm, 30.10.2005. 22 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/blekitnyaniol.php, 30.10.2005. 23 PCBC, http://www.pcbc.gov.pl/ecolabel/ecolabel.htm, 01.11.2005. 24 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/blekitnyaniol.php, 30.10.2005. 25 Europa, http://europa.eu.int/comm/environment/ecolabel/index_en.htm, 31.10.2005. 26 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/rybolostwo.php, 01.11.2005. 27 M&J Seafoods, http://www.mjseafoods.com/msc.htm, 01.11.2005. 28 Earth Conservation, http://www.ziemia.org/certyfikatylasow.php, 01.11.2005. 29 WWF Belgium, http://www.wwf.be/newsletter/fsc/02-2005-fr.htm, 01.11.2005. 30 D. Chiras, The Natural House 2000, s. 146. 31 Ibidem, s. 146. 32 Canelo project, http://www.caneloproject.com/pages/currrent%20projects/playhouse.html, 03.11.2005. 33 Cob Cottage Company, http://www.cobcottage.com/node/115, 8.10.2005. 34 Ibidem, s. 66. 35 The Iron Straw Group, http://www.ironstraw.org/habitat_strawbale.jpg,14.10.2005. 36 Ibidem, s. 66. 37 Ibidem, s. 116. 38 Earthship Biotecture, http://www.earthship.org/imagegallery/index.php?gallery=./Construction&image=tire_wor k.jpg, 02.11.2005. 39 Greenhomebuilding.com, http://www.greenhomebuilding.com/earthship.htm, 14.10.2005.
1 2

90

Auroville Earth Institute, http://www.earthauroville.com/index.php?nav=menu&pg=earthworld&id1=8, 03.11.2005. 41 Ibidem. 42 Auroville Earth Institute, http://www.earthauroville.com/index.php?nav=menu&pg=auram&id1=3, 03.11.2005. 43 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 155. 44 Auroville Earth Institute, http://www.earthauroville.com/index.php?nav=menu&pg=auram&id1=7, 03.11.2005. 45 Ibidem. 46 Ibidem. 47 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 220. 48 Ibidem. 49 Envirolet, http://www.envirolet.com/enwatsel.html, 04.11.2005. 50 J. Jenkins, The Humanure Handbook 1999, s. 173 174. 51 Campus Center for Appropriate Technology, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.html. 52 Appropriate Technology Asia, http://www.atasia.org.uk/ata.aspx, 02.01.2006. 53 Nobelprize.org, http://nobelprize.org/medicine/laureates/1948/muller-bio.html, 04.06.2005. 54 A. Weisman, Gaviotas 1998, s. 146. 55 C.Scott-Clark, A. Levy, Fast forward into trouble, The Guardian, http://www.guardian.co.uk/weekend/story/0,3605,975769,00.html, 04.06.2005. 56 Ibidem. 57 Ibidem. 58 Ibidem. 59 Practical Action, http://www.practicalaction.org/?id=about_us, 22.01.2006. 60 Ibidem. 61 Practical Action, http://www.practicalaction.org/?id=about_us, 22.01.2006. 62 Practical Action, http://www.practicalaction.org/?id=new_technologies, 22.01.2006. 63 Ibidem. 64 PATH, http://www.path.org/faq.php, 22.01.2006. 65 PATH, http://www.path.org/about.php, 22.01.2006. 66 PATH, http://www.path.org/projects/clean-delivery_kit.php, 22.01.2006. 67 Ibidem. 68 Ibidem. 69 Ibidem. 70 Ibidem. 71 Na podstawie: Departament Transportu Wielkiej Brytanii, http://www.dft.gov.uk/stellent/groups/dft_susttravel/documents/page/dft_susttravel_0393 83.hcsp, 07.01.2006 oraz Sustainable Transport Coalition, http://www.stcwa.org.au/, 07.01.2006. 72 Azafady village survey, Azafady 1998, s. 11, http://www.azafady.org/pdfs/Reports/Azafady_village_survey.pdf. 73 M. OMeara Sheehan, Making Better Transportation Choices. State of the World 2001 2001, s. 111. 74 M. Roseland, Toward Sustainable Communities 1998, s. 109. 75 P. Hawken, A. Lovins, L. Hunter Lovins, Natural Capitalism 1999, s. 289. 76 Solstice CREST, http://solstice.crest.org/sustainable/curitiba/part6.html, 05.11.2005. 77 G. Gardner, When Cities Take Bicycles Seriously, World Watch wrzesie / padziernik 1998, s. 22. 78 L. Brown, Eco-economy 2002, s. 198. 79 Ibidem.
40

91

G. Gardner, op. cit., s. 20. L. Brown,, op. cit., s. 20. 82 Reigate & Banstead Borough Council, http://www.reigatebanstead.gov.uk/public/news/pr98_2004.asp, 05.11.2005. 83 Travelblog, http://www.travelblog.org/Photos/52840.html, 05.11.2005. 84 Norsk Hydro, http://www.hydro.com/en/press_room/news/archive/2003_04/hydrogen_island_en.html, 23.06.2005. 85 Europe Research News Centre, http://europa.eu.int/comm/research/press/press2002_en.html, 18.10.2005. 86 Carfree, http://www.carfree.com/cpix/str.html, 06.11.2005. 87 M. W. Walsh, Car Sharing Holds the Road in Germany, Sustainable City, http://www.sustainable-city.org/articles/sharing.htm, 23.06.2005. 88 Miljministeriet, Car sharing reduces traffic volume in Denmark, http://www.mst.dk/project/NyViden/2001/09020000.htm, 23.06.2005. 89 Ibidem. 90 Access to Water in Developing Countries, Postnote, maj 2002, s. 2. 91 M. Rouer, Ziemia w liczbach, Ziemia z nieba 2002, s. 451. 92 Access to Water in Developing Countries, Postnote, maj 2002, s. 1. 93 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 51. 94 Ibidem, s. 49. 95 Oxfam, www.oxfam.org.uk/coolplanet/ beyondwave/downloads/water_facts.pdf . 96 U.S. Department of State, http://usinfo.state.gov/is/Archive_Index/The_International_Response_Global_Condolences.h tml, 02.06.2005. 97 M. Rouer, Ziemia w liczbach. Ziemia z nieba 2002, s. 452. 98 S. Postel, Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000 2000, s. 40. 99 Ibidem, s. 48. 100 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 52. 101 Earth Policy Institute za FAO, http://www.earth-policy.org/Indicators/indicator7.htm, 07.11.2005. 102 S. Postel, Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000 2000, s. 51. 103 Ibidem. 104 Plains Cotton Cooperative Assiociation, http://www.pcca.com/Publications/Commentator/1999/Winter/page11.asp, 18.10.2005. 105 P. Sampat, Uncovering Groundwater Pollution. State of the World 2001 2001, s. 22. 106 Ibidem. 107 L. Brown, Eco-economy 2002, s. 45. 108 L. Brown, Eco-economy 2002, s. 43. 109 S. Postel, Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000 2000, s. 42. 110 L. Brown, op.cit, s. 43. 111 Sherwood Environmental Village Limited, http://www.ahk92.dial.pipex.com/Home/S_U_D_S_/body_s_u_d_s_.html, 24.11.2005. 112 P. Sampat, Uncovering Groundwater Pollution. State of the World 2001 2001, s. 26. 113 Ibidem, s. 30. 114 Ibidem, s. 31. 115 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 62. 116 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 54. 117 M. Rouer, Ziemia w liczbach. Ziemia z nieba 2002, s. 451. 118 S. Postel, A. Vickers, op. cit., s. 63. 119 Ibidem, s. 52.
80 81

92

Ibidem. Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Xeriscaping, 23.01.2006. 122 Na podstawie: S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 63-64 oraz S. Postel,, Safeguarding Freshwater Ecosystems. State of the World 2006 2006, s. 58. 123 Sustainable Business, http://www.sustainablebusiness.com/info/aboutus.cfm, 07.01.2006. 124 Patagonia, www.patagonia.com/enviro/our_buildings.html, 12.11.2005. 125 Reno News and Review, http://www.newsreview.com/issues/reno/2001-0419/cover2.asp, 12.11.2005. 126 Ibidem. 127 Ibidem. 128 Patagonia, http://www.patagonia.com/enviro/one_percent.shtml, 20.10.2005. 129 Patagonia, www.patagonia.com/enviro/one_percent.shtml, 22.06.2005. 130 Patagonia, www.patagonia.com/enviro/conservation_alliance.shtml, 22.06.2005. 131 The Body Shop, www.thebodyshopinternational.com/web/tbsgl/about_business.jsp, 23.06.2005. 132 Ibidem. 133 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/default.asp?UID=, 13.11.2005. 134 Ibidem. 135 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/research_farm.asp, 13.11.2005. 136 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/research_farm.asp, 13.11.2005. 137 Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/about/donation_program.asp, 13.11.2005. 138 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 10. 139 Ibidem, s. 12. 140 Ecovillage Findhorn, http://www.ecovillagefindhorn.com/fe/index.php, 21.10.2005. 141 R. Gilman, The Eco-village Challenge, In Context, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.html, 23.06.2005. 142 Ibidem. 143 Global Ecovillage Network, http://gen.ecovillage.org/about/history/1995/history01.php, 08.01.2006. 144 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 93. 145 Zdjcia dziki uprzejmoci Cathrine Glennie z Findhorn Foundation, www.findhorn.org. 146 Ibidem, http://www.ecovillagefindhorn.com/sustainable/index.php, 28.06.2005. 147 Ibidem, http://www.ecovillagefindhorn.com/currency/index.php, 28.06.2005. 148 Permaculture International Ltd, http://www.permacultureinternational.org/articles/currency.htm#top, 17.08.2005. 149 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, 2002, s. 138. 150 Ibidem, s. 121. 151 EcoYoff, http://www.cresp.sn/llc.htm, 28.06.2005. 152 Ecovillage at Ithaca, http://www.ecovillage.ithaca.ny.us/etour/virtual.html, 15.11.2005. 153 GEN, gen.ecovillage.org/about/index_body.html, 28.12.2004.
120 121

93

Zakoczenie
1 2

K. Ausbel, Restoring the Earth 1997, s. 232. M. O. Sheehan, Population Growth Slows. Vital Signs 2003 2003, s. 66. 3 Na podstawie danych o ekologicznej stopie z: J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 12. 4 J. Venetoulis, D. Chazan, C. Gaudet, Ecological footprint of Nations 2004, s. 11. 5 S. Postel, A. Vickers, Boosting Water Productivity. State of the World 2004 2004, s. 54. 6 B. Hailweil, D. Nierenberg, Watching What We Eat. State of the World 2004 2004, s. 75. 7 Worldwatch Insitute, praca zbiorowa, Meat: Now, Its Not Personal., World Watch lipiec / sierpie 2004, s. 13. 8 Ibidem. 9 Ibidem,,s. 15. 10 Meeting the MDG Drinking Water and Sanitation Target a Mid-Term Assesment of Progress, Unicef, World Health Organization, 2004, s. 6. 11 Solar Water Desinfection SODIS, http://www.sodis.ch/Text2002/T-Howdoesitwork.htm, 24.06.2005. 12 R. Hanbury-Tenison, People of the Forest. The Rainforests: a Celebration 1992, s. 192. 13 Permaculture Research Institute, www.permaculture.org.au, 30.09.2006. 14 C. Bright i A. Matoon, The Restoration of a Hotspot Begins, World Watch listopad / grudzie 2001, s. 13. 15 W. Allen, Green Phoenix 2001, lewe skrzydeko okadki. 16 Permaculture Research Institute, www.permaculture.org.au, 12.05.2005. 17 M. Fukuoka, The One-Straw Revolution 2004, s. 61. 18 Australian Aborigine culture, www.allsands.com/History/People/australianabori_ssy_gn.htm, 31.07.2004.

94

BIBLIOGRAFIA

rda i materiay drukowane

Action Plan for the Global Proliferation of Renewable Energy, Bonn 2002 A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development, Bruksela 2001 Dlaczego rolnictwo w Polsce sprzyja ochronie ptakw?, Gdask 2003 Fairtrade Standards for Coffee, Bonn 2004 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997 Konwencja o dostpie do informacji, udziale spoeczestwa w podejmowaniu decyzji oraz dostpie do sprawiedliwoci w sprawach dotyczcych rodowiska, Warszawa 1998 Konwencja o ocenach oddziaywania na rodowisko w kontekcie transgranicznym, Warszawa 1991 Konwencja o rnorodnoci biologicznej, Warszawa 1992 Ochrona rodowiska 2005 - wykresy, Warszawa 2005 Ochrona rodowiska 2005, Warszawa 2005 Plan rozwoju obszarw wiejskich na lata 2004 2006, Warszawa 2004 Polityka ekologiczna pastwa na lata 2003 2006, Warszawa 2002 Prawo ochrony rodowiska, Warszawa 2001 Prognoza oddziaywania na rodowisko projektu narodowej strategii rozwoju regionalnego na lata 2007 2013, Warszawa 2005 Protok z Kioto, Warszawa 1997 Puszcza Biaowieska, Warszawa 1993 Ramowa konwencja Narodw Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, Warszawa 1992 Rolnictwo dla ycia, Gdask 2003 Stan rodowiska w Polsce na tle celw i priorytetw Unii Europejskiej, Warszawa 2006 Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Polski do 2025 roku, Warszawa 2000 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r . o ochronie przyrody, Warszawa 2004 Wprowadzenie Ministra rodowiska do Strategii Zrwnowaonego Rozwoju Polski do 2025 r., Warszawa 2001

95

Internet
Agencja Nieruchomoci Rolnych, http://www.anr.gov.pl/ Agricultural Research Service, http://www.ars.usda.gov/ Alexanders Gas & Oil Connections, http://www.gasandoil.com/ Ampair, http://www.ampair.com/ Appropriate Technology Asia, http://www.atasia.org.uk/ Auroville Earth Institute, http://www.earth-auroville.com/ Australian Aborigine culture, www.allsands.com/History/People/australianabori_ssy_gn.htm Azafady, http://www.azafady.org/ BBC News, http://news.bbc.co.uk/ Biobag, http://www.biogroupusa.com/ Biodegradable Plastics Society, http://www.bpsweb.net/ BMVEL, http://www.verbraucherministerium.de/ British Council, http://www2.britishcouncil.org/ Cafe Canopy, http://www.cafecanopy.com/ Campus Center for Appropriate Technology, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.html Canelo project, http://www.caneloproject.com/ Carfree, http://www.carfree.com/ Carnegie Institution of Washington, http://carnegieinstitution.org/ CIDA Forestry Advisors Network, http://www.rcfa-cfan.org/ CIFOR, http://www.cifor.cgiar.org/ Cleveland.com, http://www.cleveland.com/ CNN.com, http://edition.cnn.com/ Cob Cottage Company, http://www.cobcottage.com/ Cocogreen, http://www.cocogreen.net/ Conservation Frontlines, http://www.conservation.org/ Department for Transport, http://www.dft.gov.uk/ Diamond J., Easters End, www.mc.maricopa.edu/dept/d10/asb/anthro2003/origins/eastersend.html Divine, http://www.divinechocolate.com/ Dom Wydawniczy ABC, http://www.abc.com.pl/ Duke University Primate Center, http://primatecenter.duke.edu/ Earth Conservation, http://www.ziemia.org/ Earth Observatory, http://earthobservatory.nasa.gov/ Earth Policy Institute, http://www.earth-policy.org/ Earthaven Ecovillage, http://www.earthaven.org/ Earthship Biotecture, http://www.earthship.org/ EAWAG, http://www.eawag.ch/ Ecovillage at Ithaca, http://www.ecovillage.ithaca.ny.us/ Ecovillage Findhorn, http://www.ecovillagefindhorn.com/ EcoYoff, http://www.cresp.sn/llc.htm Envirolet, http://www.envirolet.com/ Environment Canada Ecosystem Information, http://www.ecoinfo.ec.gc.ca/ Environmentally Responsible Farming, http://forum.fwag.org/

96

EPA, http://www.epa.gov/ Escape Artist, http://www.escapeartist.com/ Europa Sprawozdania oglne 2005, http://europa.eu/generalreport/pl/2005/rg64.htm Europa, http://europa.eu.int/ Europe Research News Centre, http://europa.eu.int/comm/research/ Fotografia Adam awnik, http://www.adamlawnik.art.pl/ Friends of Gaviotas, http://www.friendsofgaviotas.org/ Fuel Cell Today, http://www.fuelcelltoday.com/ Global Ecovillage Network, http://gen.ecovillage.org/ Global Environmental Outlook 3, http://www.grida.no/geo/geo3/english/ Greenhomebuilding.com, http://www.greenhomebuilding.com/ GRID-Arendal, http://www.grida.no/ In Context, http://www.humboldt.edu/~ccat/appropriatetechnology/frames.html International Agroforestry Resources, http://www.css.cornell.edu/ecf3/Web/new/AF/homeGardens_02.html Jelp, http://www.jelp.pl/ Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, http://www.kprm.gov.pl/ Kurfeurstendamm, http://www.kurfuerstendamm.de/ M&J Seafoods, http://www.mjseafoods.com/ Miejskie Centrum Edukacji Ekologicznej w Bolesawcu, http://www.ekologia.org.pl/ Miljministeriet, http://www.mst.dk/ Ministerstwo rodowiska, http://www.mos.gov.pl/ Ministry of Non-Conventional Energy Sources (Indie), http://mnes.nic.in/ MSN News, http://www.msnbc.msn.com/ Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej, http://www.nfosigw.gov.pl/ National Statistics Online, http://www.statistics.gov.uk/ Natural Resources Conservation Service, http://www.wi.nrcs.usda.gov/ NOAA, http://www.noaanews.noaa.gov/ Nobelprize.org, http://nobelprize.org/ Norsk Hydro, http://www.hydro.com/ Northeast Sustainable Energy Association, http://www.nesea.org/ Novamont, http://www.materbi.com/ Organic Europe, http://www.organic-europe.net/ Oxfam, www.oxfam.org.uk/ Patagonia, www.patagonia.com/ PATH, http://www.path.org/ PCBC, http://www.pcbc.gov.pl/ Peoples Daily, http://english.people.com.cn/ Peopleandplanet.net, http://www.peopleandplanet.net/ Permaculture International Ltd, http://www.permacultureinternational.org/ Permaculture Research Institute, http://www.permaculture.org.au/ Phnix SonnenStrom AG, http://www.sonnenstromag.de/ Plains Cotton Cooperative Assiociation, http://www.pcca.com/ Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Pro Natura, http://www.bociany.pl/ Population Action International, http://www.populationaction.org/

97

Practica Foundation, http://www.practicafoundation.nl/ Practical Action, http://www.practicalaction.org/ Prince Edward Island, www.gov.pe.ca/ Reigate & Banstead Borough Council, http://www.reigate-banstead.gov.uk/ Reno News and Review, http://www.newsreview.com/ Schumacher UK, http://www.schumacher.org.uk/ Seeds of Change, http://www.seedsofchange.com/ Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, http://ks.sejm.gov.pl/ Sherwood Environmental Village Limited, http://www.ahk92.dial.pipex.com/Home/S_U_D_S_/body_s_u_d_s_.html Siemens Webzine, http://w4.siemens.de/ Snow Leopard Conservancy, http://www.snowleopardconservancy.org/ Social Design Notes, http://www.backspace.com/notes/ SOEL, http://www.soel.de/ Soil Association, www.soilassociation.org Solar Water Desinfection SODIS, http://www.sodis.ch/ SolarPACES, http://www.solarpaces.org/ Solstice CREST, http://solstice.crest.org/ Stopping the Spread of Invasive Species, http://www.serconline.org/ Stowarzyszenie na Rzecz Zrwnowaonego Rozwoju Polski, http://ekorozwoj.pl/ Sustainable Business, http://www.sustainablebusiness.com/ Sustainable City, http://www.sustainable-city.org/ Sustainable Living, http://www.sustainableliving.org/ Sustainable Transport Coalition, http://www.stcwa.org.au/ Tamera, http://www.tamera.org/ The Body Shop, www.thebodyshopinternational.com/ The Chagga homegardens, http://www.unu.edu/unupress/food/8F073e/8F073E06.htm The Guardian, http://www.guardian.co.uk/ The Iron Straw Group, http://www.ironstraw.org/ The IUCN Red list of Threatened Species 2004, www.redlist.org/info/tables/table1.html The Nature Conservancy, The Invasive Species Initiative, http://tncweeds.ucdavis.edu/ The Quotations Page, http://www.quotationspage.com/ TransFair USA, http://www.transfairusa.org/ Travelblog, http://www.travelblog.org/ U.S. Department of State, http://usinfo.state.gov/ UN World Population Prospects, http://esa.un.org/unpp/ United Nations, http://www.un.org/ Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, http://www.cie.gov.pl/ Vassar, http://www.aavc.vassar.edu/ Visible Earth, http://visibleearth.nasa.gov/ Walnut Acres, http://www.walnutacres.com/ Wikipedia, http://wikipedia.org/ Wild Madagascar, http://wildmadagascar.org/ Windows on Nature, http://www.windowsonnature.com/

98

Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w Gdasku, http://www.wfosigw-gda.pl/ World Challenge, http://www.theworldchallenge.co.uk/ World Resources Institute, http://earthtrends.wri.org/ World View of Global Warming, http://www.worldviewofglobalwarming.org/ WWF Belgium, http://www.wwf.be/ WWF, http://www.panda.org/ Yann Arthus-Bertrand, http://www.yannarthusbertrand.com/ Zero Emissions Research and Initiative, http://www.zeri.org/

Przewodniki, leksykony
Leksykon ochrony rodowiska ze sownikami, pod red. M. Maciejowskiego, Gdask 1995 Leksykon pastw wiata, Warszawa 2002 Leksykon politologiczny: polityka, ustrj, idee, pod red. M. Chmaja i W. Sokoa, Lublin 1999 Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocaw 1995 Polskie parki narodowe na weekend, pod red. A. Hetnaa, Warszawa 2000

Opracowania - Artykuy
Abramovitz J. N., Putting a Value on Natures Free Services. World Watch stycze / luty 1998 Access to Water in Developing Countries. Postnote nr 178, Londyn 2002 Bright C. i Matoon A., The Restoration of a Hotspot Begins. World Watch listopad / grudzie 2001 Costanza R. et al., The Value of the worlds ecosystem services and natural capital. Nature, 1997 Gardner G., When Cities Take Bicycles Seriously. World Watch wrzesie / padziernik 1998 Hailweil B., Organic Gold Rush. World Watch maj / czerwiec 2001 Hailweil B., Where Have All theFarmers Gone?. World Watch wrzesie / padziernik 2000 Hailweil B., Why Your Daily Fix Can Fix More Than Just Your Head. World Watch maj / czerwiec 2002 Jwiak Z., Pakuj, pa i edukuj klientw. Rzeczpospolita, Warszawa 2005 Jwiak Z., Segreguj odpadki, nie pal ognisk. Rzeczpospolita, Warszawa 2005 Koodziejczak Nieckua E., Nasz lad na ziemi. Wiedza i ycie, Warszawa 2003 Kowalski K., Archimedes nie doczeka. Rzeczpospolita nr 195, Warszawa 2004 Meat: Now, Its Not Personal, pod red. Worldwatch Insitute. World Watch lipiec / sierpie 2004 Prough T., Assadourian E., What Is Sustainability Anyway?. World Watch wrzesie / padziernik 2003 Specialty Coffee. Hillside Agricultural Program - Product Bulletin nr 3, 2001 2002 Webster D., Aaszan. National Geographic, Warszawa 2002 Youth H., Watching us Taking. World Watch, maj / czerwiec 2000

- Wydawnictwa zwarte
Agroforestry and Biodiversity Conservation in Tropical Landscapes, pod red. G. Schroth, G. da Fonseca, C. Harvey, C. Gascon, H. Vasconcelos, A. M. Izac, Waszyngton 2004 Allen W., Green Phoenix, Nowy Jork 2001

99

Arthus-Bertrand, Y., Ziemia z nieba, Warszawa 2002 Assadourian E., Economic Growth Inches Up. Vital Signs 2003, Nowy Jork 2003 Ausbel K., Restoring the Earth, Tiburon 1997 Bond G. D., Buddhism at Work, Bloomfield 2004 Brown L., Eco-economy, Nowy Jork 2001 Brown L., Flavin C, Postel S., Saving the Planet, Nowy Jork 1991 Brown L., Gardner G. i Halweil B., Beyond Malthus, Nowy Jork 1999 Brown L., Outgrowing the Earth, Nowy Jork 2004 Brown L., Plan B, Nowy Jork 2003 Chiras D., The Natural House, White River Junction 2000 Czaja S., Becla A., Ekologiczne podstawy procesw gospodarowania, Wrocaw 2002 Czowiek, rodowisko, zagroenie, pod red. J. Zwodziaka, Wrocaw 2002 Daily G. C., Ellison K., The New Economy of Nature, Waszyngton 2002 Domaski R., Zasady geografii spoeczno-ekonomicznej, Warszawa - Pozna 1998 Ecovillage Living, pod red. H. Jackson i K. Svensson, Totnes 2002 Engelman R., Halweil B. i Nierenberg D., Rethinking Population, Improving Lives. State of the World 2002, Nowy Jork 2002 Europejski ad ekologiczny a problemy ochrony rodowiska krajw nadbatyckich, pod red. J.C Chojnackiego i E.J. Paygi, Warszawa 1995 Flavin C., Rich Planet, Poor Planet. State of the World 2001, Nowy Jork 2001 Fukuoka M., The One-Straw Revolution, Mapusa 2004 Gardner G., Assadourian E., Rethinking the Good Life. State of the World 2004, Nowy Jork 2004 Gardner G., Assadourian E., Sarin R., The State of Consumption Today. State of the World 2004, Nowy Jork 2004 Gardner G., Engaging Religion in the Quest for a Sustainable World. State of the World 2003, Nowy Jork 2003 Geografia gospodarcza wiata, pod red. I. Fierli, Warszawa 2005 Hailweil B. , Nierenberg D., Watching What We Eat. State of the World 2004, Nowy Jork 2004 Hanbury-Tenison R., People of the Forest. The Rainforests: A Celebration, San Francisco 1992 Hart R., Forest Gardening, White River Junction 1999 Hawken P., Lovins A., Hunter Lovins L., Natural Capitalism, Boston 1999 Hemenway T., Gaia's Garden, White River Junction 2000 Imhoff D., Farming with the Wild, San Francisco 2003 Jenkins J., The Humanure Handbook, White River Junction 1999 Kalinowska A., Ekologia wybr przyszoci, Warszawa 1992 Kammen D., Kapadia K., Fripp M., Putting Renewables to Work: How Many Jobs Can the Clean Energy Industry Generate?, Berkeley 2004 Kassenberg A., Marek M. J., ekologiczne aspekty zagospodarowania kraju, Warszawa 1986 Klugmann-Radziemska E., Klugmann E., Systemy sonecznego ogrzewania i zasilania elektrycznego budynkw, Gdask 2002 Kozowski S., Ekorozwj wyzwanie XXI wieku, 2000 Kozowski S., Gospodarka a rodowisko naturalne, 1991 Kreuter M. L., Ogrd w zgodzie z natur, Warszawa 2003 Lewandowski W., Proekologiczne rda energii odnawialnej, Warszawa 2002 Lisicka H., Marek I., Radecki W., Leksykon ochrony rodowiska prawo i polityka, Wrocaw 1999

100

Living Planet Report 2002, pod red. WWF, 2002 MacDonald M., Nierenberg D., Linking Population, Women and Biodiversity. State of the World 2003, Nowy Jork 2003 Millenium Development Goals Report 2005, pod red.United Nations, Nowy Jork 2005 Millenium Development Goals Report 2005, United Nations, Nowy Jork 2005 Mollison B., Introduction to Permaculture, Sisters Creek 2002 Mollison B., Permaculture - a Designers' Manual, Tyalgum 2004 Morrow R., Earth users Guide to Permaculture, East Roseville 2002 Norberg-Hodge H., Ancient Futures, San Francisco 1992 OMeara Sheehan M., Making Better Transportation Choices. State of the World 2001, Nowy Jork 2001 Ochrona przyrody na obszarach rolnych, pod red. T. Strojnego i T. Wakowicza 2003 Pietra M., Bezpieczestwo ekologiczne w Europie, Lublin 2000 Postel S., Safeguarding Freshwater Ecosystems. State of the World 2006, Nowy Jork 2006 Postel S., Vickers A., Boosting Water Productivity. State of the World 2004, Nowy Jork 2004 Postel S., Redesigning Irrigated Agriculture. State of the World 2000, Nowy Jork 2000 Roseland M., Toward Sustainable Communities, Gabriola Island 1998 Sampat P., Uncovering Groundwater Pollution, State of the World 2001, Nowy Jork 2001 Sawin J., Fossil Fuel Use Up. Vital Signs 2003, Nowy Jork 2003 Sawin J., Mainstreaming Renewable Energy in the 21st Century, Nowy Jork 2004 Sheehan M. O., Carbon Emissions and Temperature Climb. Vital Signs 2003, Nowy Jork 2003 Solomon E. P., Berg L. R., Martin D. W., Ville C. A., Biologia, Warszawa 2000 Venetoulis J., Chazan D., Gaudet C., Ecological footprint of Nations 2004 Weisman A., Gaviotas, White River Junction 1998 Whitefield P., The Earth Care Manual, East Meon 2004 Youth H., Watching Birds Disappear. State of the World 2003, Nowy Jork 2003 Zielony pakiet, Regionalne Centrum Ekologiczne na Europ rodkow i Wschodni, Warszawa 2000 Zimmerman L., Indianie Ameryki Pnocnej Warszawa 2003

101