T.C.

ADNAN MENDERES NVERSTES

AYDIN MESLEK YKSEKOKULU

DEMN GELECE

AYMYO YAYINLARI
DERS NOTU NO: 00

MALZEME BLGS

Hazrlayan
r. Gr. Serap KARAGZ
Makine Resim Konstrksiyon Program
malzemebilimi.net

Aydn 2008
malzemebilimi.net

NDEKLER
KONU

Sayfa No
NSZ 7

1.

MALZEME BLGS 8

1.1.
1.2.
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.2.4.
1.3.
1.3.1.

TANIMLAR .. 8
MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI ............
.. 8
Metaller ... 8
Seramikler ... 8
Polimerler 8
Kompozitler 9
MALZEME SEM . 9
Maddenin Yaps 9

1.3.1.1. Atomlar Aras Balar .. 9

1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri ..... 12
1.3.2. Malzeme zellikleri 14
1.3.3. malat lemleri 14
1.4.
ALAIMLAR .......
14
1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar) 14
1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar) ... 15
1.5.
ATOMK DFZYON . 16
1.6.
ERGME KATILAMA ... 17
1.7.
ALLOTROP FAZ DNM . 18
2.
DEMR .. 19
2.1.
DEMR FLZLER ... 19
2.1.1. Hematit 19
2.1.2. Magnetit .. 19
2.1.5. Pirit .. 19
2.1.4. Siderit .. 19
2.1.3. Limonit 19
2.2.
YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES .. 20
2.3.
YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER ... 21
2.3.1. Hamdemir 21
2.3.2. Yksek Frn Gaz .. 21
2.3.3. Curuf 21
3.
DKMEDEMR . 23
3.1.
DKMEDEMR RETM 24
3.2.
YAPI VE GRAFT OLUUMU .. 25
3.3.
KATILAMA EKLLER 25
3.4.
DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER . 25
3.5.
DKMEDEMR ETLER ... 25
3.5.1. Dkme elik ... 26
3.5.2.
Lamel Grafitli Dkmedemir ........................................................
26
3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir .. 26
malzemebilimi.net

KONU

Sayfa No
3.5.4. Temper Dkmedemir 26
3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi 26
3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan . 27
3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler) .. 27
4.
ELK . 28
4.1.
ELK RETM .....................
28
4.1.1.
Bessemer-Thomas Yntemi .......
28
4.1.2. Siemens-Martin Yntemi . 29
4.1.3. Oksijen fleme Yntemi .. 29
4.1.4. Elektro-elik Yntemi .. 30
4.2.
eliklerin Snflandrlmas . 30
4.2.1.
retim Yntemine Gre ..............
30
4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre .. 30
4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre 31
4.2.4. Kaliteye Gre . 31
4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre . 31

4.3.
4.4.
4.4.1.
4.4.2.
4.4.3.
4.4.4.
4.4.5.
4.4.6.
4.4.7.
4.4.8.
4.4.9.
4.4.10.
4.4.11.
4.4.12.
4.4.13.
4.4.14.
4.4.15.
4.4.16.
4.5.
4.5.1.
4.5.2.
4.5.3.
4.5.4.
4.5.5.
4.5.6.

KATKI ELEMANLARININ ELE KAZANDIRDII

GENEL ZELLKLER 31
ELKTE KATKI ELEMANLARI 31
Karbon 31
Silisyum ... 31
Manganez 31
Fosfor ... 32
Kkrt . 32
Oksijen . 32
Azot .. 32
Hidrojen .. 32
Bakr 32
Krom 32
Nikel 32
Wolfram .. 32
Molibden . 32
Vanadyum ... 33
Kobalt .. 33
Alminyum . 33
ELK STANDARDLARI . 34
elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas 34
elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri 34
Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar .. 35
eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi . 35
eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar 36
Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri . 41

4.5.6.1. Ktle elii .. 41

malzemebilimi.net

KONU
Sayfa No
4.5.6.2. Kalite elikleri 42
4.5.6.3. Otomat elikleri . 42
4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri . 43
4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri 43
4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri .... 44
4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler ... 44
4.5.6.8. Yksek Alaml Asal elikler ... 45
4.5.6.9. Dkme elikler 46
4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler .. 46
4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler 46
5.
ELKLERN ISIL LEMLER .. 47
5.1.
TANIMLAR . 47
5.2.
ISIL LEMLERN AMALARI .. 48
5.3.
DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI .. 48
6.
TAVLAMA 53
6.1.
TAVLAMA ETLER . 53
6.1.1. Normalletirme Tav .. 53
6.1.2. Yumuatma Tav . 54
6.1.3 Gerilme Giderme Tav (Temperleme) . 54
6.1.3.2. Islah Etme . 55
6.1.3.1. Menevileme . 55
6.1.4. Difzyon Tav 55
6.1.5. Yeniden Kristalletirme Tav .. 55
7.
SERTLETRME . 56
7.1.
ELKLERN SERTLETRLMES .. 56
7.2.
SERTLETRME LEMNN AAMALARI .. 57
7.2.1. n Istma 57
7.2.2. Austenite Dntrme ... 57
7.2.3. Bekletme Is Emdirme ... 57
7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme 57
7.3.
SU VERME ... 58
7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar .. 59
7.3.1.1. Su ......................
59
7.3.1.2. Tuzlu Su ...........
59
7.3.1.3. zel Bileikler ... 59
7.3.1.4. Yalar ...............
59
7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar . 59
7.4.
YZEY SERTLETRME . 59

7.4.1.

Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirerek Yaplan Yzey

Sertletirme . 59

7.4.1.1. Sementasyon . 60
7.4.1.2. Nitrrasyon 61

7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey

Sertletirme (Is Birikimi le yzey Sertletirme) ...........................
7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme ... 61
7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme 61
malzemebilimi.net

61

KONU

8.
8.1.
8.1.1.
8.1.2.
8.1.2.1.
8.1.2.2.
8.1.2.3.
8.1.2.4.

8.2.
8.2.1.
8.2.2.
8.2.3.
8.2.4.
8.2.4.1.
8.2.4.2.
8.2.4.3.

9.
9.1.
9.1.1.
9.1.1.1.
9.1.1.2.

9.2.
9.2.1.
9.2.1.1.
9.2.1.2.

9.3.
9.3.1.
9.4.
9.4.1.
9.5.
9.6.
9.7.
9.8.
9.9.
9.10.
9.11.
9.12.
9.13.
9.14.
9.15.
9.16.
9.16.1.
9.16.2.
9.16.3.

Sayfa No
KOROZYON .... 62
KOROZYON ETLER . 62
Kimyasal Korozyon 62
Elektrokimyasal Korozyon .. 62
Deme Yoluyla Korozyon 62
Kendi Kendine Korozyon 62
D Akmlardan Doan Korozyon ... 63
Kristaller Aras Korozyon 63
KOROZYONDAN KORUNMA ... 63
Alam Yaparak Korozyondan Koruma . 63
Korozyona Neden Olan Cisimleri Uzaklatrmak .. 63
Katodik Koruma . 63
Kaplama le Koruma 63
Madensel Koruyucu rtler .. 64
Organik Koruyucu rtler 64
norganik Koruyucu rtler . 64
DEMR OLMAYAN METALLER ...........
65
BAKIR . 65
Bakr Alamlar .. 65
Dkme Bakr Alamlar . 66
Dvme Bakr Alamlar . 66
ALMNYUM . 67
Alminyum Alamlar . 67
Dkme Alminyum Alamlar ... 67
Dvme Alminyum Alamlar ... 67
NKO 68
inko Alamlar . 68
NKEL 68
Nikel Alamlar ... 68
KALAY .. 69
KURUN 69
KROM ..... 69
WOLFRAM .. 69
MOLBDEN ............
70
VANADYUM 70
KOBALT 70
KADMYUM 71
BZMUT . 71
MAGNEZYUM ... 71
TTAN . 71
SOY METALLER .. 71
Platin ... 71
Altn 72
Gm . 72

malzemebilimi.net

KONU

Sayfa No
10.
PLASTKLER . 73
10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER 73
10.2. PLASTKLERN RETM .. 74
10.3. PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI ... 75
11.
KOMPOZTLER .. 77
11.1.
KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI .. 77
11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler 77
11.1.2. Lif Takviyeli Kompozitler . 78
11.1.3. Tabakal Malzemeler . 78
11.2.
KOMPOZTLERN YAPISI .. 78
11.3.
KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI 78
12.
MALZEME MUAYENES . 79
12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI 79
12.1.1. ekil Bakmndan Muayene 79
12.1.2. Tip Bakmndan Muayene .. 79
12.1.3. Ama Bakmndan Muayene ......
79
12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER . 80
12.2.1. Atelye Deneyleri ................
80
12.2.1.1. Grnle Belirleme ..................
80
12.2.1.2. Ses Deneyi .................................
80
12.2.1.3. Kvlcm Deneyi .........................
81
12.2.2. Teknolojik Deneyler .. 82
12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi ....................
82
12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi ...........
82
12.2.2.3. Derinletirme Deneyi ..................
83
12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol ..............
83
12.2.2.5. Borularn Denenmesi .................
83
12.2.2.6. Burma Deneyi ...........................
84
12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi ...............
84
12.2.3. Mekanik Deneyler .. 84
12.2.3.1. ekme Deneyi ...........................
84
12.2.3.2. Basma Deneyi ...........................
85
12.2.3.3. Kesme Deneyi ...........................
85
12.2.3.4. Yorulma...................................
85
12.2.3.5. Snme .....................................
85
12.2.3.6. Geveme .....................
86
12.2.3.7. Kayma .....................................
86
12.2.3.8. Krlma ....................................
86
12.2.3.9. Anma .....................................................
86
12.2.4. Tahribatsz Malzeme Muayenesi .. 86

malzemebilimi.net

KONU

13.
13.1.
13.1.1.
13.1.2.
13.1.3.
13.1.4.
13.1.5.

TASARIMDA

Sayfa No
MALZEME SEM 87

MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN

KURALLAR 87
Malzemenin Bulunabilirlii 87
Fiziksel,Kimyasal, Mekanik Ve Teknolojik zelikler .. 88
Ekonomiklik Deeri ... 88
Korozyon Direnci ... 88
retim lemlerine Uygunluk 88

KAYNAKLAR 90

malzemebilimi.net

NSZ
Makine Resim Konstrksiyon Program retim programlarna genel olarak bakldnda,
her ders rencilerin tasarm becerilerini gelitirmeye ynelik btnn bir parasdr. Makine
tasarmnda ama belirli gereksinimi karlayan, alan bir sistem oluturmaktr. Belirli bir
gereksinimi karlayacak olan sistem nce dnce olarak ortaya kar. Daha sonra zm
olabilecek dnceler kda aktarlr. Yani birinci aama dnce, ikinci aama ise izimdir.
Ancak izim aamasna gemeden nce evresel faktrler gz nne alnarak baz koullar
belirlenir. Tasarlanan sistemde koullar yerine getirecek paralar ve biimleri ile, bu biimleri
oluturacak imalat yntemleri dikkate alnmaldr. Sistemlerin ilevlerini yerine getirebilmeleri
ve ekonomik mrl almalar nemlidir. Bu da sistemi oluturan paralar iin uygun malzeme
semekle mmkn olur.
Sonu olarak bir tasarmcnn malzeme cinsi, alma koullar ve imalat yntemi ilikileri
konusunda yeterli bilgiye sahip olmas gereklidir. rencilerin doru malzeme seimi
yapabilmeleri iin gerekli bilgileri edinmeleri amacyla, Malzeme Bilgisi dersi retim
programna alnmtr.
Bu ders notu Aydn Meslek Yksekokulu rencilerine ynelik olarak hazrlanmtr.
Konular retim programna uygun olarak sralanm, iyap ve malzeme zellikleri ile alma
koullar ilikileri gz nne alnmtr. Makinecilikte en ok kullanlan malzemeler ve malzeme
seimi ile ilgili genel bilgilere yer verilmitir.

r.Gr.Serap KARAGZ
AYDIN 2007

malzemebilimi.net

1. MALZEME BLGS
1.1. TANIMLAR
Malzeme: Bir amac gerekletirmek iin kullanlan her madde malzeme adn alr. Baka bir
ifade ile belirli n ilemlerden geerek insanlarn ihtiyalarn karlayan her maddeye malzeme
denir.
Maddeler ilenerek malzemeyi, malzemeler de ilenerek eyalar meydana getirir. Dili
yapmnda kullanlan elik, iletken olarak kullanlan bakr, uak endstrisinde kullanlan
alminyum, s yaltmnda kullanlan asbest, inaatta kullanlan imento vb. maddeler bir ama
iin kullanlan malzemelerdir.
Atom: Ntron ve protonlardan oluan bir ekirdek ve ekirdein etrafnda dnen elektronlardan
meydana gelen maddenin en kk birimidir.
Element: Ayn cins atomlardan meydana gelen ve her noktasnda ayn zellikleri tayan saf
maddedir.
Bileik: ki veya daha fazla elementin kimyasal bir tepkime ile birleerek oluturduu maddedir.
Karm: ki veya daha fazla elementin homojen veya heterojen olarak kartrlmas sonucunda
meydana gelen maddedir.
Saf madde: Btn zellikleri her noktasnda ayn olan maddedir. Saf madde element, karm
veya bileik eklinde olabilir.
Organik madde: Genellikle karbonun dier elementlerle yapt bileiklerdir.
norganik madde: Genellikle karbon dndaki elementlerin yapt bileiklerdir.

1.2. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI

Metaller
Seramikler
Polimerler
Kompozitler

1.2.1. Metaller
Demir, alminyum, inko, krom, bakr, nikel v.b elementler bu guruba girer. Elementler
genellikle tek balarna kullanlmazlar. ki veya daha fazla element kartrlp alam yaplarak
kullanlabilir hale getirilirler.
Metaller genel olarak elektrik ve s iletkenlii, dayanm, rijitlik, ekillendirilebilirlik,
darbe direnci gibi zelliklere sahiptirler.

1.2.2. Seramikler
Kil ve kaolen gibi malzemelerin yksek scaklkta piirilmesi ile elde edilen
malzemelerdir. Genel olarak metal ve metal olmayan elementlerden oluan inorganik
bileiklerdir. Cam, tula, porselen, talar, tula gibi malzemeler bu guruba girer. Yaplar kararl,
korozyona ve yksek scaklklara dayankl, sert, krlgan, s ve elektrik yaltkanl olan, erime
scaklklar yksek malzemelerdir. Malzeme olarak makine sanayine de giren seramikler,
rnein rulmanlarn yuvarlanma eleman yapmnda kullanlmaktadr. Hibrid rulman da denilen
seramik rulmanlar, elik rulmanlara gre sertlik, sya dayanm, elastiklik gibi konularda daha
stn zelliklere sahiptir.

1.2.3. Polimerler
Polimerler genel olarak plastik ve lastik malzemelerdir. Tarm ve petrol rnlerinin
organik molekllerinden polimerizasyon ilemi ile elde edilir. Genel olarak s ve elektrik
yaltkanl, dk dayanm, korozyon direnci ve hafiflik gibi zelliklere sahiptirler.

malzemebilimi.net

1.2.4. Kompozitler
Kompozitler ok fazl malzemelerdir. Birbirlerinin zayf ynlerini yok edecek ekilde
maddeler bir araya getirilerek iyi zellikler kazandrlm bileiklerdir. Bileenler gzle
grlebilecek niteliktedir. Beton, kontrplak, cam fiber, oto lastii kompozit malzemelerdir.
Hafif, salam, yksek scaklklara dayankl, sert darbelere dayanmldrlar.

1.3. MALZEME SEM

Makine paralarnn uygun yntemlerle ekillendirilmeleri ve kendilerinden beklenen
srede grevlerini yapabilmeleri iyap ve zellikleri ile ilikilidir. Bir teknik elemann doru
malzemeyi seebilmesi iin malzemelerin iyaps ve zellikleri ile imalat yntemleri konusunda
bilgi sahibi olmas gerekir. Yap, zellik ve ekillendirme biimi birbirini dorudan etkileyen
faktrdr. Bir tanesinin deiiklii dier iki faktr dolaysyla sonucu etkiler. Bu nedenle
malzeme seimi bu faktr ve ilikileri gz nne alnarak yaplmaldr.

1.3.1. Maddenin Yaps

Malzemelerin zelliklerini renmek iin atomik yapy bilmek gerekir. Doada bulunan
btn elementler atomlardan meydana gelmitir.
Atom ekirdekteki ntron ve protonla, evredeki elektronlardan oluur. Bir atomun
elektron ve proton saylar eittir. Eitlik bozulup, atomun elektron ve proton saylar farkl
olursa iyon ad verilir. Atomda protonlar (+) ykl ve ntronlar yksz (ntr) olup merkezde,
elektronlar ise (-) elektrik ykl olup ekirdek etrafnda bir yrngede sonsuz hzla hareket
ederler. ekirdek merkezdeki gne, elektronlarsa gnein etrafnda dnen gezegenlere
benzetilebilir.
Elektronlar ekirdek etrafnda kabuk (yrnge) olarak adlandrlan yerlerinde sonsuz
hzla dnerler. Bir atomda en d kabukta bulunan elektronlara valans elektronlar ad verilir.
Elektronlarn dizilii malzemenin kimyasal zelliklerini, atomlar aras ba kuvvetini, atom
bykln, elektrik ve s iletkenliini, optik zelliklerini ve daha baka zelliklerini
etkilemektedir.
Cisimler doada gaz, sv ve kat halde bulunurlar.
Gazlarda atomlar aras mesafe ok fazla, atomlar aras ba kuvveti zayf olduundan
atomlar serbeste hareket edebilir ve bu nedenle sktrlarak hacimleri kltlebilir.
Svlarda atomlar aras mesafe yok denecek kadar azdr, ancak aralarndaki ba zayf
olduundan birbirleri ile temas halindeki atomlar serbeste hareket ederler ve bir ekle sahip
olamazlar ve sktrlamazlar.
Kat cisimlerde ise durum farkldr. Katlarn atomlar arasnda kuvvetli bir ba vardr ve
atomlar birbirlerine skca baldr. Bu nedenle katlar belirli bir ekle sahiptir ve bu ekli
bozmak iin (biim deiiklii salayabilmek iin) byk kuvvetler gereklidir.
1.3.1.1. Atomlar Aras Balar
Maddelerin atomlar arasnda belirli bir ekim gc (ba) vardr. Bu ba malzemelerin
dayanm, sertlik v.b. zelliklerini belirler.
Ba kuvvetleri yksek ve zayf olmak zere iki gurupta toplanabilir. Yksek kuvvetli
balar;
Metalik Ba
yonik Ba
Kovalent (Valans) Ba
Zayf kuvvetli ba ise Van Der Waals Badr.
Atomlar aras ba kuvvetli olan maddeler ekillendirmeye direnli, ergime scakl
yksek, sl genlemesi dk malzemelerdir.

malzemebilimi.net

10

Metalik Ba
Metal atomlarn bir arada tutan ba trdr. Metal atomlarnn elektronlar d kabukta
maksimum sayda olmadndan ekirdee bal olarak kabul edilmezler. D kabuktaki bu
elektronlar (Valans elektronlar) metal ierisinde serbeste hareket ederler ve belirli bir atoma ait
deillerdir. Baka bir deyile, dk valansl metal elementler valans elektronlarn brakarak bir
elektron bulutu olutururlar. Serbest hale geen valans elektronlar tek bir atomla deil birok
atomla ilgili olurlar. ekirdekler (+) ykl merkezlerdir ve sonsuz saydaki (-) ykl
elektronlarla aralarnda bir ekim gc olutururlar. Sonsuz saydaki + ykl ekirdekle, sonsuz
saydaki ykl elektronun birbirini ekmesi metalik ba meydana getirir (ekil 1.1).

ekil 1.1 Metalik ba (Erdoan, 1998)

Bir metal eilmeye zorlandnda elektronlarn durumu nedeniyle atomlar aras ba
krlmaz sadece yer deitirir. Bu da metallerde elastikiyet ve biimlendirme kolayl salar.
Metaller elektrii iyi iletirler. Metalik bal malzemelerde uygulanan bir gerilim etkisi
altnda valans elektronlar, hareket ederek devrenin tamamlanmasna dolaysyla akma neden
olurlar.
yonik Ba
Kat cisimlerde iyonik ba iki ayr cins atomda valans elektronlarnn alveriine bal
olarak oluur. Bir atom valans elektronlarn vererek dier atomun d kabuunu doldurur (ekil
1.2). Elektron veren element + yk kazanrken alan element yk kazanr. iyon ad verilen bu +
ve ykl atomlar birbirini eker ve bu ekim gcne de iyonik ba denir.

ekil 1.2 yonik ba (Erdoan, 1998)

yonik bal yapya bir kuvvet uygulandnda, metalik badaki gibi elektronlarn hareket
rahatl olmadndan iyonlar arasndaki elektriksel denge bozulur. yonik bal malzemeler
genellikle bu nedenle gevrek ve krlgandrlar. rnein seramikler iyonik bal malzemelerdir.
Bir iyonik bal malzemeye gerilim uygulandnda akmn akn salamak iin
iyonlarn hareket etmesi gerekir. Oysa iyonlarn hareketi yava olduundan bu tr malzemelerin
genellikle elektrik iletkenlii zayftr.
malzemebilimi.net

11

Kovalent Ba
Valans ba da denilen bu ba trnde atomlar valans elektronlarnn bazlarn ortak
kullanrlar. Ortak kullanlan (-) ykl elektronlarla (+) ykl ekirdek arasnda valans ba
oluur (ekil 1.3).

ekil 1.3 Kovalent ba (Erdoan, 1998)

Bu ekilde bal maddeler esnek deildir ve elektrii iyi iletmezler. Kovalent balar ok
salam bir yap oluturur. Ban krlmas iin byk kuvvetler gerekir. Elektrik iletkenlii de
zayftr. nk bir elektronun akm tayabilmesi iin hareket etmesi gerekir. Ba kuvvetli
olduundan bu ok zordur. rnein doadaki en sert malzeme olan elmas kovalent bal bir
maddedir.
Van Der Waals Ba
Asal gazlarda molekllerinin birbirlerini balayabilmesi iin serbest elektronlar yoktur.
Bu tip molekller ancak ok zayf bir elektrik yk ile birbirlerini ekerler. Bu zayf elektrik
yk de molekllerdeki + ve ykl merkezlerin birbirlerini ekmesine neden olarak bir ba
oluturur ki bu baa Der Waals ba ad verilir.
Birok plastik, seramik, su gibi maddelerin moleklleri guruplaarak bazlar pozitif, baz
molekller ise negatif yklenirler. Bir molekln pozitif yklenmi ksm ile dier bir molekln
negatif yklenmi ksm arasnda meydana gelen ekim molekller arasnda zayf bir ba
oluturur.
Van der Waals balar ikincil balardr. Molekl ierisindeki atomlar birbirlerine
kovalent veya iyonik ba ile balanrlar. rnein su kaynama noktasna kadar stlrsa
molekller arasndaki Van Der Waals ba krlr. Ancak molekl oluturan hidrojen ve oksijen
atomlar arasndaki kovalent ba krmak iin byk scaklklar gereklidir (ekil 1.4).

ekil 1.4 Van Der Waals ba (Erdoan, 1998)

malzemebilimi.net

12

1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri

Atomlar kristal, molekler ve amorf olmak zere farkl dizili gsterirler.
Kristal Kafes Yaps
Tm metallerin, seramik malzemelerin ounluunun, plastik malzemelerin de
bazlarnn atom ve molekllerinin, dizili ekli ve bulunduklar konum, dzgn geometrik
ekiller meydana getirir. X nlar ile yaplan aratrmalar bu malzemelerde atomlarn
bulunduklar noktalarn birletirilmesiyle 14 deiik dzgn geometrik ekle sahip olduklarn
gstermitir. Bu geometrik yapya kristal kafes denir. Metallerin oluturduu kafes yapsna da
faz ad verilir (ekil 1.5).

ekil 1.5 a) Hacim merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir (,,), molibden, wolfram, vanadyum
b)Yzey merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir , alminyum, bakr, nikel, kurun, gm
altn.c)Hekzagonal sk dolgulu kristal kafesine sahip metaller; Titan, Magnezyum, kobalt, inko, kadmiyum. 1-Basit
monoklinik 2-U merkezli monoklinik 3-Triklinik 4-Hekzagonal 5-Rombohedral 6-Basit orthorombik 7-Hacim
merkezli orthorombik 8-U merkezli orthorombik 9-Yzey merkezli orthorombik 10-Basit kbik 11-Hacim merkezli
kbik 12-Yzey merkezli kbik 13-Basit tetragonal 14-Hacim merkezli tetragonal (Baydur, 1979)

Katlama srasnda, her bir kristal yap kendi karakterine uygun kristal dzenini
oluturur. Her bir birim hcre dierine balanr. Bunu bir aacn dallarna benzetebiliriz. Bu
yapya dentrik denir. Dar doru gelien dentritler dierleri ile birleerek taneleri oluturur.
Birleen dentrit snrlarna tane snrlar ad verilir. Yava soutma ile kaba, hzl soutma ile
ince taneli bir yap oluur (pek, 1999).

ekil 1.6 Dentrik oluumu a) Katlamann balad ekirdek b) dentrik dallanma

c) dentrik kollarn birlemesi
d) taneler ve snrlar (pek, 1999)

malzemebilimi.net

13

Molekler Yap
Birbirlerine bir kuvvetle bal atom gruplarna molekl ad verilir. Molekllerin i balar
kuvvetli ancak molekller aras balar zayftr. Bu nedenle Van Der Waals ba olarak da
adlandrlrlar. Molekller aras ban zayf olmas molekllere bir lde serbest hareket
yetenei salar. Bu nedenle bu yapdaki malzemelerin ergime ve kaynama scaklklar dktr
ve kat halde bile yumuaktrlar. Kk molekllere manomer denir. Manomerlerin bir araya
gelerek belirli koullarda balanmas polimerleri meydana getirir. Bu olaya polimerizasyon ad
verilir. Polimerlerin bir dier ve yaygn olarak bilinen ismi plastiklerdir.

ekil 1.7 Molekler yap (Erdoan, 1999)

Amorf Yap
Kristal yapda olduu gibi dzenli dizilmi bir yaps olmayan atomlardan oluan yapya
amorf yap denir. Gazlar, svlar, hzl soumu metaller, cam v.b. malzemeler bu yapdadr.
Atomlar aras mesafe maddenin zelliine gre eit veya farkl olabilir. rnein gazlar
molekler yapda olmasna ramen, molekller birbirlerinden uzak ve bamszdrlar. Svlarn
ise gazlar gibi akkan ve dzenli bir kristal yaplar yoktur. Ancak iyap bakmndan yar
dzenlidirler. Atomlar arasndaki mesafe birbirine byk oranda eittir. Sv haldeki metallerin
de atomlar aras mesafesi genellikle eit, ancak dzenli bir yaplar yoktur.

ekil 1.8 Amorf yap (Erdoan, 1998)

malzemebilimi.net

14

1.3.2. Malzeme zellikleri

Malzemelerin zellikleri mekanik zellikler ve fiziksel zellikler olmak zere iki guruba
ayrlarak incelenebilir.
Mekanik zellikler, malzemelerin ykler ve gerilmeler karsnda gsterdikleri
davranlardr. Dayanm, sneklik, srtnme hz, anma, yorulma, elastiklik, uzama v.b.
zellikler mekanik zelliklerdir. Kimyasal yap, elektrik iletkenlii - yaltkanl, manyetiklik, s
karsndaki davranlar vb. ise fiziksel zellikleridir.

1.3.3. malat lemleri

Scak ve souk, talal ve talasz ekillendirme gibi, makinelerin ve makine paralarnn
retilmeleri srasnda kullanlan tm yntemler imalat ilemleridir. Malzemelerin mekanik ve
fiziksel zellikleri hem imalat ilemleri, hem de retilen parann grevini yapmas asndan
nemlidir. Malzemenin iyaps zelliklerini belirler. zellikler ise imalat ynteminin seimi
iin nemlidir.

1.4. ALAIMLAR
Genellikle metaller, tek balarna kullanlmazlar. Endstriyel amalar karlamak iin
alam yaplarak kullanlrlar. ki veya daha fazla metalin veya en az birisi metal dieri metal
olmayan malzemenin bir arada ergitilmesi ile oluturulan yeni malzemeye alam denir. Bir
baka ekilde alam, yeni zellikler kazandrmak amacyla bir metale baka maddeler
kartrlarak elde edilen yeni malzeme olarak tanmlanabilir. Alamlar, alam tipine bal
olarak kendisini meydana getiren elemanlarn zelliklerini tayabildii gibi, kendisini meydana
getiren elemanlarn zellikleri ile hi ilgisi olmayan yepyeni bir malzeme olarak da ortaya
kabilirler.
Metaller belirli bir kafes yapsna sahiptir. Metallerin kafes yapsna faz ad verilir. Saf
metallerde tek tip faz vardr. Alamlarda ise tek tip faz olabildii gibi iki ve daha fazla tipte faz
olabilir. Fazlarn meydana gelmesinde alam oluturan metallerin bileimi ve scaklk faktrleri
etkilidir. Alamlarn zellikleri, alam meydana getiren elemanlarn fazlar arasndaki ilgiye
baldr.
Alamlar iki ekilde meydana gelir.
1- Kat Eriyikler
2- tektikler

1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar)

Bu tip alamlarda alam elemanlarnn kafes sistemlerinde bir deiim olur ve
elemanlardan birinin kristal kafesinde her iki elemannda atomlar yerleir. Bir tek faz (yap)
meydana getirirler. Sonu olarak yeni zelliklerde bir malzeme (alam) oluur. Tek Fazl
alamlara kat eriyik ad verilir. Bu alamlarda yalnz bir kafes ekli vardr. Bu kafeste alam
meydana getiren elemanlarn atomlar bulunmaktadr. Kafesteki saynn az olduu alam
elemannn atomlarna erimitir, kafeste says fazla olan alam eleman atomlarna da eritmitir
denir. Alam elemanlarnn atomlar byklklerine gre kafeste iki ekilde bulunabilirler.
Yerine geme yoluyla oluan kat eriyikler
Araya skma yoluyla olan kat eriyikler (ekil 1.9)

ekil 1.9 Kat eriyiklerin kafes yaplar (Baydur, 1979)

malzemebilimi.net

15

1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar)

Bu tip alamlarda alam meydana getiren elemanlarn kafes sistemlerinde bir deiim
olmaz. Elemanlar alamda kendi kafes sistemlerini aynen korurlar. Bu tip alamlarda alam
oranna bal olarak homojen bir yapda her iki faznda zellii grlr. Bu nedenle bu tip
alamlar stn zellik gstermez ve snrl zellik deiimi gsterebilir. Alamdaki elemanlarn
oranlarna bal olarak her iki elemann ortak zelliklerini veya alamda oran fazla olan
elemann zelliinin etkin olduu zellikler gsterirler. ift fazl alamlara tektik denir.
Mekanik karm ad da verilen bu tip alamlarda alam elemanlarnn ortak zelliklerine sahip
bir alam elde edilir.
tektik alamlarda mutlak homojenliin saland oran tektik oran, scaklk da tektik
scaklk olarak isimlendirilir. tektik scaklk her iki alam elemannn da ergime scaklklar
altndaki bir deerdir.
ekil 1.10da kadmiyum ve bizmut metallerinin oluturduu tektik yap grlmektedir.
ekildeki denge diyagramnda saf haldeki iki metal ile 9 farkl alam orannn zaman scaklk
koordinatlarndaki erilerine bakldnda saf metaller birer, alamlarda ise ikier durak noktas
olduu grlmektedir. Durak noktalarnn birletirilmesi ile de yanda scaklk alam oranlar
diyagram elde edilmitir. E noktas tektik oran ve tektik scakl gstermektedir. AEB
noktalar arasndaki eri svlama erisi, CED erisi ise katlama erisidir. Svlama ve
katlama erileri arasndaki iki blge ise kat ve sv fazlarn birlikte olduu blgedir.
tektik orandaki alama tektik alam denir. tektik alamlarn saf metaller gibi bir tek
ergime ya da katlama scakl vardr ve ayn metallerin dier oranlardaki alamlarna gre en
dk ergime katlama scaklna sahiptirler. Bunun nedeni farkl metal atomlarnn
birbirlerinin kristal kafes oluturmasna engel olmasdr. Scaklk katlama scaklna dt
zaman, her ikisi de ayn anda kristal kafeslerini oluturmaya balarlar. ekil 1.10da grld
gibi kadmiyum ve bizmut alam iin tektik oran %40 kadmiyum %60 bizmut eklindedir.
tektik alamlar ergime derecesi dk ve kendini ekme oran az olduundan, dkme
elverilidirler. Ayrca iri taneli yaplar nedeniyle iyi mekanik zelliklere sahiptirler.

ekil 1.10 tektiklerin oluumu (Erdoan, 1999)

malzemebilimi.net

16

1.5. ATOMK DFZYON

Kat cisimlerde atomlar bulunduklar yerde bir salnm (titreim devinim) hareketi yaparlar. Bu
salnm hareketi cismin scaklna ve zerindeki enerjiye baldr. Bir kat cisme s verildii
zaman, snn kinetik enerjiye dnmesi sonucu atomlarn yapmakta olduklar titreim hareketi
iddetlenir. Titreimin artmas atomlarn daha fazla yer kaplamalarna ve dolaysyla
hacimlerinin bymesine neden olur ki bu olaya sl genleme denir.
Metallere verilecek olan sy daha da artracak olursak atomlarn titreim hareketi daha
fazla artar. Titreimin atomlar birbirine balayan kuvveti yenecek seviyeye ulamas ile baz
atomlar serbest hareket etme yeteneine kavuur. Is etkisi ile baz atomlarn aradaki ba
kuvvetini yenecek bir enerji kazanarak serbest hareket etmesi olayna atomik difzyon denir.
Atomik difzyondan endstride geni lde yararlanlmaktadr. Sementasyon,
nitrrasyon, siyanrleme, borlama ilemleri atomik difzyon uygulamalardr.
Atomik difzyon ile serbest hareket yetenei kazanan atomlar, yerlerini terk ederek;
1- Baka bir kristal kafeste yer bulup yerleebilir.
2- Kristal snr izgilerinde yer bulur yerleebilir.
3- Metal ierisinde uygun bir yer buluncaya kadar serbest hareket etmeye devam
edebilirler (ekil 1.11).

ekil 1.11 Atomik difzyon (Erdoan, 1998)

malzemebilimi.net

17

1.6. ERGME KATILAMA

Metale s vermeye devam edilirse, atomik difzyon iddetlenir ve yerlerini terk ederek
serbest hareket eden atom says artar. Svlarda atomlar serbeste hareket ettiklerine gre, kat
atomlar da serbeste hareket ediyorsa kat sv hale gemi demektir.
Ergime; metallerde atomik difzyonun iddetlenmesi sonucunda atomlar bir arada tutan
ban ortadan kalkmas ve buna bal olarak kristal kafes yaps dzeninin bozulmas olaydr.
Metallere verilen s balangta metal atomlarnn titreimlerini artrmaya harcanrken scaklk
ykselmesi olur. Ancak atomlarda difzyon iddetlenip, atomlar serbest harekete balad andan
itibaren btn metal ktlesi ergiyinceye kadar scaklk ykselmesi grlmez. nk ergime
balangcndan, ergime bitinceye kadar verilen s metallerde kristal kafeslerin bozulmasna ve
serbest kalmasna harcanr.
Katlama srasnda ise olay tersine iler. Ergiyik metalin katlamas iin s etkisinin
ortadan kalkmas gerekir. Yksek s azaltldnda ya da ortadan kaldrldnda kristal kafes
yaps olumaya balar. Yani atomlar aras ba oluur ve atomlar belirli bir dzenle kristal
kafesleri oluturur. Uygulanan s dtke atomlarn titreimi azalr, aralarndaki ba
kuvvetlenir. Ancak dtan uygulanan s yok edilse bile katlama balangcndan bitiine kadar
metalde scaklk dmesi grlmez. nk kristal kafeslerin olumas srasnda doan enerji
scaklk dmesini nler ve scaklk sabit kalr. Kristal kafesler oluup metal kat eklini aldktan
sonra s dmesi tekrar balar ve ortam scaklna ulancaya kadar devam eder (ekil 1.12).

Ergime

Katlama

ekil 1.12 Ergime Katlama davranlar (Baydur, 1979)

malzemebilimi.net

18

1.7. ALOTROP FAZ DNM

Metallerin sl erilerini izerken, ergime ve katlama noktalarnda bir duraklama
grlmektedir. Bu noktalarda s iletimi srd halde scaklk deimemektedir. Baz
metallerde ergime katlama noktalarnn dnda da duraklamalar grlr. Bu srada bir sre
scaklk deimez ve incelenirse sz konusu noktalarda o metalin zellik ve yaplar
deimektedir. Metallerde ergime noktas dnda meydana gelen zellik ve yap deiimine
alotropi ya da faz deiimi denir. Bu metallere de alotropik metal denir. Demir, manganez,
kobalt, titanyum alotropik metallere rnek gsterilebilir. ekil 1.13de demirin faz deiimleri
grlmektedir.

ekil 1.13 Demirin alotropisi (Baydur, 1979)

malzemebilimi.net

19

2. DEMR
En ok kullanlan metallerin banda gelen demir, yer kabuunun %5.6 sn
oluturmaktadr. Yumuak, kolay biimlendirilebilen, younluu 7,88 gr/cm3, ergime scakl
1535C, sertlii 67 BSD (Brinell sertlik deeri), uzamas %40 olan, mknatslanabilen, elektrik
ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir.
Saf demirin, laboratuarlarda aratrma amal kullanm dnda manyetik donanm,
vakum tp imalat gibi ok kstl kullanm alan vardr. Demiri, endstrinin en nemli metali
haline getiren ierisindeki karbondur. Deiik oranlarda karbon ve dier metallerle yapt
alamlarla istenen zellikler kazandrlan demir ok geni bir kullanm alanna sahiptir.

2.1. DEMR FLZLER

Doada demire sahip pek ok filiz vardr. Ancak demir, ierisindeki demir miktar ve
elde etme kolaylklar bakmndan en ok Hematit, Limonit, Siderit ve Piritden elde
edilmektedir.

2.1.1. Hematit
Kimyasal bileimi Fe2O3 demir oran %70 civarnda olan, dnya demir retiminin en
fazla yapld filizdir.

2.1.2. Magnetit
Kimyasal bileimi Fe3O4 demir oran %72,4 olan rengi kuruniden siyaha kadar deien
bir filizdir. erisindeki demir oran hematite gre daha fazla olmasna ramen mknatslanma
zellii nedeniyle ergitilmesi srasnda sorun yaratt iin demir retiminde ok fazla tercih
edilmemektedir.

2.1.3. Limonit
Kimyasal bileimi 2Fe2O3xH2O - Fe2O3 3 H2O3, demir retiminde hematitten sonra en
ok kullanlan, ierisindeki demir oran %50-60 olan demir filizidir.

2.1.4. Siderit
Kimyasal bileimi FeCO3 demir oran %48,2 olan demir karbonatl filizdir. Temel
maddeleri demir ve nikel olan bu filiz gkta olarak da bilinir. erisinde bulunan karbonat
bileimi nedeniyle demir retimi srasnda fazla kire ta gerektirmemesi nedeniyle retimi
ekonomik hale getirir.

2.1.5. Pirit
Kimyasal bileimi FeS3 demir oran %46,6 olan kkrtl demir filizidir. erisindeki
kkrt nedeniyle elik retiminde krlganlk zellii kazandrmas nedeniyle demir retiminde
en son srada tercih edilen filizdir.

malzemebilimi.net

20

2.2. YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES

ekil 2.1 Yksek frn (ahin, 1997)

Demir filizlerinin kok ve kire ta ile bir arada ergitilmesinde kullanlan ve
kapasitelerine gre ykseklikleri 3090 m arasnda deien frnlara yksek frn ad verilir.
Yksek frn ters kapatlm iki kesik koniden oluur. Yksek frnn i ksm ok yksek
scaklklara maruz kald iin kalnl 1,5 myi bulan ate tulas (amet) ile kaplanmtr.
Yksek frnn ii ok scak olduu iin frnn soutulmas evrede bulunan kanallardan
su geirilerek salanr. Frnlarn d ksm kaln elik levhalarla kaplanmtr.
Ate tulalarnn mr 510 yl arasndadr. Frnn st kapandan devaml olarak
kok+filiz+kire ta karm doldurulur. Bir yksek frn arj edildikten (doldurulduktan) sonra
atelenir. Yanma srasnda tam yanamayan bir gaz frnn st ksmnda toplanr. Bu gaza Yksek
frn gaz ya da az gaz denir.
Yksek frnn st ksm kurutma blgesidir. Kuruma ilemi 300400C scaklklarda
olur. Bu blgede filiz, kok ve kire ta karmndaki nem buharlar. st blgede kurutulup
stlan karmn ierisindeki yabanc gazlar ayrr.
Orta blgede s ykselirken kimyasal reaksiyon balar. Karmn ierisindeki oksit
ayrrken ergiyen demir karbonla birleerek ham demiri oluturmaya balar.
Ergiyen demir (1300 1500C) alt blgeye akarken yabanc maddeler de ergiyerek kire
tann yardmyla curuf olarak ergiyiin stnde toplanr.
Hamdemirin topland haznenin scakl 1600C kadardr. Haznede alttan demir stten
de curuf alnr. Yksek frndan elde edilen hamdemire PK denir.
Hamdemirin ierisinde %2,5-4,5 arasnda karbon vardr. Sert, krlgan ve
biimlendirilebilme zellii olmayan bir rndr. elik ya da dkmedemir retiminde kullanlr.

malzemebilimi.net

21

2.3. YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER

2 ton %50'lik filiz; 1ton kok,
1 ton kire ta, 3000 m scak hava
Yksek Frn

Curuf
1,1 ton

Hamdemir
1 ton

Gaz 4000 m
% 20 - 27 CO

ekil 2.2 Hamdemir retimi

2.3.1. Hamdemir
Yksek frnda ama hamdemir retmektir. Ancak elde edilen dier maddeler de deiik
amalarla kullanlr. Hamdemir retimi srasnda iki eit hamdemir retilir.
Esmer Hamdemir: Bu hamdemirde silisyum oran fazladr. Karbonu grafit hale
dntrerek demire esmer renk verir. Bu nedenle bu demire esmer hamdemir denir.
Beyaz Hamdemir: Bu hamdemirde manganez oran fazladr. Manganez demirdeki
karbon ile birleerek hamdemirin renginin beyaz olmasn salar. Bu nedenle de bu demire beyaz
hamdemir denir.
Beyaz hamdemir sert, anmaya dayankl, esmer hamdemir yumuak ve dayankszdr.
Beyaz hamdemir elik, esmer hamdemir dkmedemir yapmnda kullanlr.
Hamdemirde % 2,54,5 orannda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme
zellii olmayan bir rndr. elik ve dkmdemir retiminde kullanlr.

2.3.2. Yksek Frn Gaz

Yksek frnda yanmann tam olmayndan dolay frnn st ksmndan alnan gazda
% 25 CO, % 15 CO2, % 4 H, % 0,2 kadar da metan bulunur. Kalan miktar da azottur. Azot ve
karbondioksit dndaki dier gazlar yand zaman enerji verirler. Is enerjisinin dk olmasna
ramen ok miktarda elde edildiinden yan rn olarak yksek frnda ve elik frnlarnda
kullanlr.

2.3.3. Curuf
Yksek frnda elde edilen curuf ise zel ilemlerden geirilerek mineral yn ad verilen
ve izolasyonda kullanlan bir malzeme elde edilir. Curufun bir ksm da beton iinde kum ve
akl olarak kullanlr.

malzemebilimi.net

22

ekil 2.3 elik ve dkmedemirin imalat sreci (Akkurt ve Kent, 1979)

malzemebilimi.net

23

3. DKMEDEMR
inlilerin demir madenini eritirken karbon ieriini ykseltmeleri sonucu 3000 yl nce
dkmedemir rettikleri bilinmektedir. Dkm endstrisinin en yksek tonaja sahip rn dkme
demirlerdir. Dkme demirlerin iyi bir malzeme oluu ve retim maliyetinin dk olmas
kullanm alann geniletmektedir. Dkme demirler ok geni bir aralkta deien mukavemet,
sertlik, ilenebilirlik, anma direnci, korozyon direnci ve dier zelliklere sahiptirler.
Yksek frndan alnan ham demir, dayanksz ve krlgandr. Makine imalatnda ve
konstrksiyon ilerinde kullanlmaya elverili deildir. Genel olarak ham demir yksek frndan
alndktan sonra byk potalara dklr daha sonra kupal ocaklarna gnderilerek dkm
ilerinde kullanlmak zere dkme demirler elde edilir
Gemite dkmedemir malzemeler kalite arandnda tercih edilmezken, gnmzde
birok alanda dvme ve kaynakl paralara oranla daha ekonomik bir zm getirmektedir.
Paralarn dayanmlar dnldnde en uygun ekil dkm yoluyla elde edilir.
Dkmedemir, yksek frndan elde edilen hamdemirin kupal ocaklarnda karbonunu
yakarak %1,7 ila %3e kadar drmek suretiyle elde edilen, dk scaklklarda ergiyen akc
bir malzemedir. Ergime scakl yaklak 1250C dir. Kendini ekme zellii %k=1~2,
younluu 7,2 7,4 g/cm3, karbon oran yaklak %2dir. Yalnzca dkm ilerinde kullanlr.
erisinde karbonun yan sra Silisyum (Si), Manganez (Mn), Kkrt (S), ve Fosfor (P) bulunur.
Dkmedemirde karbonun yan sra silisyum da bulunduundan ve souma hznn yava
olmasndan katlama srasnda karbon grafit halinde katlar. erisindeki karbonun sementit
halinde olmas nedeniyle ok serttir ve dvlerek biimlendirilemez.
Dkmedemirler, birok farkl zellik ieren bir demir alam ailesidir ve isimlerinden de
anlalaca gibi, kat halde allmayp istenilen ekle dklerek getirilirler. %2den ve
genellikle %1 den de daha az karbon ieren eliklerin aksine % 2~% 4 aras karbon ve % 1~%3
aras silisyum ierirler. Belirli zellikleri kontrol etmek ve eitlendirmek iin baka metalik ve
ametalik alam elemanlar da ilave edilir.
Kimyasal yapnn yan sra zelliklerine etki eden dier nemli faktrler katlama ilemi,
katlama derecesi ve sl ilemlerdir. Dkmedemirler mkemmel dkme alamlar olurlar, geni
bir g ve sertlik yelpazeleri vardr. Bununla birlikte makinede kullanlmalar da kolaydr.
Anmaya, izilmeye ve oksitlenmeye kar alamla kullanldklar takdirde byk diren
gsterirler. Yaygn kullanmlar daha dk fiyatl olularna ve ilenebilme zelliklerine
baldr.
Yeni malzemelerin yaratt rekabete ramen dkmedemirler ekonomik ve binlerce
mhendislik uygulamasna uygun malzemeler olduklarn kantlamlardr. Dkmedemirler
dk maliyeti, dkme elverililii ve yksek basma dayanmlar sebebiyle geni kullanm
alanna sahiptirler.
Dkmedemirler katlat zaman, son katlaan zerreler tektiklik seviyesindedir.
Eer baka katk eleman yoksa dkmedemirde en az %1,7 karbon bulunur. Dokuda %1,7 den az
karbon varsa bu malzeme dkmedemir deildir ve dokuda tektiklik yoktur. Dkmedemirdeki
yabanc maddeler ve katk elemanlar bulunduu zaman karbon miktar daha dk olabilir. Eer
dkmedemirde %2 silisyum bulunuyorsa karbon miktar %1,7 den %1,1 e dmektedir.
Dkme ilerinde kullanlan bu malzeme iinde silisyum fazla ise esmer (kr) dkmedemir,
manganez fazla ise beyaz dkmedemir adn alr.

malzemebilimi.net

24

3.1. DKMEDEMR RETM

Kupal ocaklarnda bir kat kok, bir kat hamdemir, ve bir kat kireta konulmak suretiyle
frna alttan gnderilen basnl souk hava yardm ile saat ierisinde ergiyik dkme demir
frndan alnr. Gerekirse frna hurda malzemeler ve katk elemanlar da konulabilir (ekil 3.1).
Kire ta hamdemirdeki yabanc maddelerle birleerek curufu oluturur. Altta haznede
ergiyik zerinde toplanan curuf, curuf alma kanalndan zaman zaman boaltlr. Altta toplanan
sv, dkmedemir kanalndan alnr. Dkmedemirin zellii ve bileimi hamdemir ve frna
eklenen hurda malzemeye baldr.

ekil 3.1 Kupol frn (Baydur, 1979)

malzemebilimi.net

25

3.2. YAPI VE GRAFT OLUUMU

Dkme elik tamamen metastabil olarak katlarken, (tm karbon sementit olarak i
yapda yer alr) dkmedemir demir-karbon alamnn stabil sisteminde katlar (tm karbon
element olarak grafit halinde i yapda yer alr).
-Grafit yava souma sonucu ve silisyum varsa oluur.
-Sementit hzl souma sonucu ve manganez varsa oluur.
Kalnlk souma hzn etkiler. Farkl kalnlktaki dkm paralarnda dzensiz bir i yap
meydana gelir. Parann dayanm ve sertlii farkllklar gsterir.
Dkmedemirlerde standartlatrma genellikle ekme dayanmna gre yaplr. ekme
dayanmn etkileyen nemli bir faktr de grafit kristallerinin ekil ve bykldr (ekil.3.2).

ekil 3.2 Dkmedemir malzemelerde grafit kristalleri (Erdoan, 1999)

3.3. KATILAMA EKLLER

Stabil sistem: Demir kristalleri (ferrit) + karbon kristalleri (grafit)
Alamdaki tm karbon miktar yap ierisinde grafit eklindedir. Bu i yap yava
soutma ile elde edilir. Silisyum miktar iyapnn ferrit + grafit eklinde olmasn kolaylatrr.
Bu tip yap stabil katlama veya stabil sistem olarak adlandrlr.
Metastabil sistem: Demir kristalleri (ferrit) + Demir karbr kristali (sementit)
Alamn ierdii btn karbon miktar, kimyasal olarak demir karbr eklinde
balanmtr ve sementit eklinde yapda yer alr. Bu i yap hzl souma ile oluur ve manganez
oran ile oluumu kolaylar. Sementit kristali yksek scaklkta paralanm ferrit ve grafit
taneciklerine (temper grafiti) dnebilecei iin bu tip bir katlamaya uram alam sistemine
metastabil sistem denir.

3.4.

DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER

Dkm malzemelerden istenen verimin alnabilmesi iin baz zelliklere sahip olmalar
gerekir.
1. Dk ergime scakl
2. Dk kendini ekme
3. yi kalp doldurma kabiliyeti
4. yi ilenebilme kabiliyeti

3.5.

DKMEDEMR ETLER
Dkmedemirler i yaplarna gre eitlendirilirler.
1. Dkme elik
2. Lamel grafitli dkmedemir
3. Kresel grafitli dkmedemir
4. Temper dkmedemir
5. zel dkmedemirler

malzemebilimi.net

26

3.5.1. Dkme elik

Yukarda sz edilen, dkm malzemelerde aranlan zelliklerin en az bulunduu dkm
malzemesidir. Ancak yksek dayanm ve fazla snme zellii aranyorsa, iletme scakl
300Cn zerinde ise dkme elik kullanlr. Dier dkm malzemeleri bu koullarda yeterli
olmamaktadr.

3.5.2. Lamel Grafitli Dkmedemir

Lamel grafitli dkmedemir (DDL), Kupol ocaklarnda hamdemir ve belirli miktarda
hurda, sirklasyon maddeleri ve gerekiyorsa alam ilavesi ile retilir. Dkm malzemelerinde
aranlan zellikleri genellikle iyidir.
Kullanm Alan: DDL10-DDL20 aras malzeme, anma etkisi altnda olmayan,
titreimlerin ok iyi yutulmas istenen paralarn imalatnda kullanlr. rnein makine
gvdeleri, ereveleri, yatak bloklar vb.
DDL25-DDL40 ise daha ok anma sz konusu olduunda, rnein silindir bloklar,
motor gvdeleri, diliarklar, makinelerin tayc ayaklarnda kullanlr.

3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir

Kresel grafitli dkmedemir daha ok elektrik frnlarnda, zel hamdemir ve elik
hurdasndan retilir. DDK zellikleri bakmndan elie DDLden daha fazla benzer. yi
dklebilirlii yannda elie benzeyen dayanm ve uzama zellii ile orta derecede sneklii
vardr. Titreimleri tutma kabiliyeti DDLye gre daha dktr.
Kullanm Alan: Dkme eliin dkmnn zor olduu, kr dkmedemirin ok gevrek
bulunduu, temper dkmn de boyut bakmndan kullanlamad durumlarda DDK
kullanlabilir. rnein krank milleri, hadde silindirleri, makine gvdeleri, dili arklar
gibi.

3.5.4. Temper Dkmedemir

Temper dkm genellikle az karbonlu eliklerin zelliini gsterir. Esmer
dkmedemirden pahal, elikten ise ucuzdur. Temper dkmler grafitlemeyi nleyen ksa
devreli yumuatma tav ya da katk elemanlar ile elde edilmektedir. erisinde bulunan az
miktardaki perlit, temper dkmedemirin krlmaz, esnek, eilip bklmeye uygun dkmedemir
olmasn salar.
Temper dkmedemir iki ekilde elde edilir.
Beyaz Temper Dkmedemir (DDTB): Beyaz dkmedemir oksitleyici cisimler ierisine
gmlerek karbonun bir ksm uzaklatrlr. Dkmedemirin karbonu azaltlr, beyaz bir i yap
oluur.
Siyah Temper Dkmedemir (DDTS): Beyaz dkmedemir ntr cisimler ierisine
gmlr ve sonra s ilemine tabi tutulur. Gri-siyah renkli bir i yaps vardr.
3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi
Kupol ocaklarnda zel hamdemir ve elik hurdasndan ergitilir. DDTS ikinci bir frnda
son haline gelecek ekilde tekrar ergitilir. nk kupol ocanda dk karbon miktarna inmek
gtr. Temper dkmedemir grafitsiz olarak katlamaldr. Kendini ekme oran %2dir. Bu
nedenle paralarn bykl snrldr. Byklk yaklak 100 kg ve et kalnl (cidar)
maximum 60 mm civarndadr. Daha kaln paralarda souma srasnda grafit oluumu sz
konusu olabilir. Bu istenmeyen yap tavlama ile dzelmez ve sneklii drr. DDTB iin ise et
kalnl temperleme srasnda dekarbrizasyonun olumas iin 25 mm ile snrlandrlmtr.

malzemebilimi.net

27

3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan

Temperleme ileminden sonra malzeme 70C kadar olan scaklklarda bile snek ve
darbeye dayankldr. Tala kaldrma zellii iyidir. Kaynak edilebilir.
Temper dkmedemir zellikle darbeye dayankl olmas istenen ince cidarl, kark
dkm paralarda uygulanr. Bu tip paralar iin dkme elik kullanlmas dkm teknii
zorluklar nedeniyle ekonomik deildir.

3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler)

1-Anmaya dayankl dkmedemirler
2-Korozyona dayankl dkmedemirler
Alam
Simgesi
Alama Etkisi
Malzemesi
Dkmedemir ierisindeki karbonun kresel olmasn,
Magnezyum
Mg
dolaysyla yumuak olmasn salar.
Nikel

Ni

Dayanm, sertlii, korozyon dayanmn ykseltir. Talal

imalat kolaylatrr.

Krom

Cr

Karbonun grafitlemesini nler. Sertlii, s ve korozyon

dayanmn ykseltir.

Nikel - Krom

Ni - Cr

Dkmedemir ierisindeki karbonun karbr ve grafitlemesini

nler. Sertlik ve dayanmn arttrr.
Dkmedemirlerin Kuvvetler karsndaki dayanmn
arttrr.Is ve anma dayanmn ykseltir.Tm yapnn
sertlemesini salar, ancak talal imalat gletirir.
Dkmedemir ierisindeki karbonun karbrlemesini salar.
Sertlik ve s dayanmn ykseltir.

Molibden

Mb

Vanadyum

Alminyum

Al

Dkmedemirlerin pullanmasn nler, ancak azottan etkilenir.

Kobalt

Co

Sertlik ve s dayanmn, byk oranda da dayanm arttrr.

Wolfram

ekme ve s dayanmn ykseltir.

Karbon

Dayanm ve sertlii arttrr. Sertlrtirme ilemlerine uygun

hale getirir.

Hidrojen

Gevreklemeye neden olur.

Azot

Gevreklemeye neden olur.

Fosfor

ekme dayanm, uzama snr ve korozyon dayanmn

ykseltir.

Silisyum

Si

ekme dayanm, uzama snr ve korozyon dayanmn

ykseltir.

izelge 3.1 Dkmedemirlerde alam elementleri ve etkileri (ahin, 1997)

malzemebilimi.net

28

4. ELK
Demire endstriyel zellik kazandran ierisindeki karbondur. elik ise ierisindeki
karbon oranna gre, karbonun meydana getirdii sementit ile saf demirin (Ferrit) karmndan
oluan bir alamdr. Bunun yannda elikler karbonla beraber elik katk elementleri (manganez,
silisyum v.b.) veya alaml elikler ise byk oranda alam elementleri ierirler.
elikte karbon fazla ise karbonun demirle yapaca kimyasal bileik olan sementit de
fazla olacandan elik sertleir. nk sementit sert, krlgan ve biimlendirilme zellii
olmayan bir fazdr. elikte karbon az ise bu kez ferrit fazla olacandan yumuak ve
biimlendirilme zellii yksek olur.
elik, herhangi bir ilemden gemeden dvlebilen ve genellikle % 1,7den fazla karbon
iermeyen bir demir-karbon alamdr. zel durumlarda % 2 karbon ieren yksek alaml
elikler, orandaki alam maddeleri nedeni ile elik grubuna girer.
Hamdemirde byk miktarda karbon, ayrca da katk elementleri bulunur. Bu katk
elemanlarndan manganez ve silisyum % 0,8den fazla olmamak art ile elikte istenen
elementlerdir. Kkrt ve fosfor ise her oranda zararldr ve mmkn olduu kadar
uzaklatrlmaldr.

4.1. ELK RETM

Demirin ierisinde katk elementleri vardr. stenmeyen bu katk elementleri hamdemirin
ierisinden hava ile birlikte oksijen yardm ile yaklarak karlabilir. Bu oksidasyon ilemine
fleme ilemi denir. Oksidasyon iin gerekli oksijen eitli ekillerde sisteme verilebilir. Bu da
elik retiminin yntemini belirler.

4.1.1. Bessemer-Thomas Yntemi

ekil 4.1 Konvertr (Baydur, 1979)

Bessemer ynteminde reaksiyonlar armut biimindeki konvertr denilen, d elik, i
ksm zel tulalarla kaplanm bir kapta meydana gelir. Bir eksen etrafnda dnebilen konvertr
30 - 100 ton hamdemir alabilir. Oksijen alttan hava ile birlikte flenir. Basnl havann
ierisindeki oksijenin etkisi ile hamdemirdeki karbon byk bir iddetle yanar.(1600 Co ) 15-20
dk. sren reaksiyondan sonra hava flemesi kesilir ve saf demir zelliine sahip eriyik
konvertrden alnr. Karbon ve dier katk elemanlarnn oranlarn ayarlamak iin konvertre
veya eriyie uygun miktarda ferromangan ve ferrosilisyum katlr.
Bessemer yntemi ile retilen eliklerde krlganlk ve biimlendirme gl gibi kt
zellikler grlmtr. Bu olumsuzluklara tam yanma olmamas nedeniyle hamdemirdeki kkrt
ve fosfor neden olmaktadr.
Thomas adl ingiliz bilim adam, konvertrn ierisini kaplayan silika tulalarn
(%90 SiO2) hamdemirdeki kkrt ve fosforun yanmas iin yeteri kadar sya dayankl
olmadn saptam, bunun yerine yksek scaklklara dayankl Dolamit tulalar (MgO + CaO)
kullanarak ve konvertre kireta atarak Bessemerden elde edilen eliklerdeki olumsuzluklarn
giderilmesini salamtr. Bessemer elik retim yntemi eski bir sistemdir. Yerini Thomas
yntemine brakmtr (Baydur, 1979).
malzemebilimi.net

29

4.1.2. Siemens-Martin Yntemi

ekil 4.2 Siemens-Martin frn (Baydur, 1979)

Bessemer-Thomas yntemi ile iyi kalitede ve ekonomik elik retimi salanmaktadr.
Ancak daha kaliteli ve katkl elik retimi Siemens-Martin yntemi ile elde edilmektedir. Hurda
malzemelerin retimde kullanlarak deerlendirilmesi de bu yntemle mmkn olmaktadr
(ekil 4.2).
Bu yntemde de oksijen sisteme hava ile birlikte flenir. Siemens-Martin Frnlarnda
hava, baca gazlar ile stlp, fazladan oksijen verilerek 2000 Ca kadar scaklk elde edilebilir.
Bu scaklk hurda malzeme ve birok katk elementinin eritilmesine yeterlidir. Bu yntemle
byk miktarlarda hurda malzeme deerlendirilir. Bu yntemde elik ierisinde daha az fosfor
ve azot kalr.

4.1.3. Oksijen fleme Yntemi

Thomas eliklerinin yksek miktarda azot ve fosfor iermeleri gibi kt zellikleri
nedeniyle, Thomas ynteminde dk azot ve fosfor miktarl elikler retmek amacyla
almalar yaplm ve baz deiiklere gidilmitir. Bu yntemde teknik olarak saf olan oksijen
su soutmal bakr borudan geirilerek flenir. Kazan eklindeki reaksiyon kab, kapal bir
tabana ve kolayca yer deitirebilecei bir sisteme sahiptir (ekil 4.3).
Bu yntemde konvertre stten bir borudan oksijen flenir. Oksijen flenerek retim
saland iin Oksijen Konvertr yntemi olarak da bilinir. Dier yntemlerden daha stn elik
retilir. Konvertre flenen oksijen hem kimyasal etki yaparak ve hem de yanarak CO ve CO2
oluturur. CO ve CO2 konvertrde iddetli kaynamaya yol aar. Karbonun yanmas sonucunda
konvertr scakl 1610C ye ular. lem bittikten sonra konvertr eilerek, ergiyik elik
potalara dklr. Gerekiyorsa potalara Ferromangan ve Ferrosilisyum ilavesi ile eliin
Manganez ve silisyum miktar ayarlanr.

ekil 4.3 Konvertr (Baydur, 1979)

malzemebilimi.net

30

4.1.4. Elektro-elik Yntemi

stn kalitede ve ksa srede ok miktarda elik retmenin mmkn olduu bir
yntemdir. Elektrikle elik retiminde Ark ve Endksiyon frnlarndan yararlanlr. Ark
frnnda kmr elektrotla ark salanarak ergitme ss elde edilir.
Endksiyon frnlarnda byk frekansl akmn getii sarglar arasndaki bir pota frn
ilevini grr. Ksa srede byk slar elde edilir. Yksek alaml eliklerin ergitilmesinde
kullanlr (ekil 4.4).

ekil 4.4 Elektrik Ark ve Endksiyon frrnlar (Baydur, 1979)

4.2. ELKLERN SINIFLANDIRILMASI

elikleri be grupta snflandrabiliriz;
1-retim yntemine gre
2-Kullanm alanlarna gre
3-Kimyasal bileimlerine gre
4- Kaliteye gre
5-Sertletirilme ortamlarna gre

4.2.1. retim Yntemine Gre

elikler Bessemer- Thomas, Siemens-Martin, Oksijen konvertr ve benzeri yntemlerle
retilir. elik hangi yntemle retilmi ise o ismi alr, Siemens Martin elii gibi.

4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre

eliklerin tadklar zellikler olduka fazladr. Bu nedenle her elik kendi zelliine
uygun yerde kullanlr ve kullanld yere gre isim alr. Takm elii, yay elii gibi.

4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre

Bu grupta elikler, ierisindeki elemanlara gre snflandrlmaktadr. Bunlar;
Sade Karbonlu elikler: inde yalnzca karbon bulunan eliklerdir. u ekilde snflandrlr.
tektik Alt elikler; ierisinde %0,85den az karbon bulunan eliklerdir.
Yumuak elikler (%0,1 0,2 karbonlu elikler)
Az karbonlu elikler (%0,2 0,3 karbonlu elikler)
Orta karbonlu elikler (%0,3 0,85 karbonlu elikler)
tektik st elikler; ierisinde %0,85den fazla karbon bulunan eliklerdir.

malzemebilimi.net

31

Katkl elikler: stenilen zelliklere sahip olabilmeleri iin ilerine katk elemanlar eklenerek
elde edilen eliklerdir. Katkl elikler de kendi aralarnda u ekilde snflandrlr.
Basit Alaml elikler; Bu tip eliklerde katk eleman olarak karbondan baka
yalnzca bir eleman vardr. erisinde Nikel varsa Nikelli elik, Krom varsa Kromlu
elik gibi adlar alrlar.
ift Alaml elikler; Bu eliklerde karbondan baka iki eit katk eleman vardr.
Buna gre adlandrlrlar. rnein Krom-Nikelli elik gibi.
ok Alaml elikler; Bu eliklerde katk eleman says snrl deildir. elikte
istenildii kadar katk eleman bulunabilir.

4.2.4. Kaliteye Gre

Kalitesi dikkate alndnda elikler aadaki ekilde snflandrlr.
Biimlendire zellii bakmndan (dkmeye ve dvmeye elverili elikler gibi.)
Yapsal zellikleri bakmndan (Korozyona, sya, anmaya dayankl elikler gibi.)
Mikroskobik yap bakmndan (Ferritik, Perlitik elikler gibi.)

4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre

eliklerin sertletirilmesinde kullanlan sv, ya ve havaya gre isimlendirilir. rnein su
elii, ya elii, hava elii gibi.

4.3. KATKI
ELEMANLARININ
ZELLKLER

ELE

KAZANDIRDII

GENEL

Katk elemanlarnn elie kazandrd zelliklerin en nemlileri aada sralanmtr.

1. Dayanm ve sertliini artrr.
2. Sertletirmeyi kolaylatrr, ekirdeine kadar sertletirmeyi salar.
3. Korozyona kar direncini ykseltir.
4. Mknatslanma zelliini gelitirir.
5. Yksek scaklklara kar dayanmn artrr.
6. Elektrik direncini ykseltir.
7. Is etkisi altnda genlemeyi ayarlar.
8. Kristal yapsn inceltir.

4.4. ELKTE KATKI ELEMANLARI

4.4.1. Karbon
elikteki en nemli katk elemandr. eliin zelliklerini bal bana belirler. eliin
oksitini alr, sertletirir ve austenitin dnme scakln 910Cdan 723C scakla drp
elektrik direncini ykseltir.

4.4.2. Silisyum
eliin oksitini alr, yabanc maddeleri curuf halinde yzeyde toplar. Dayanm ve akma
snrn ykseltir. ekirdee kadar sertlemeyi salar. Silisyumlu elikler yay, yap ve lah
elikleri olarak kullanlrlar. erisinde %14e kadar silisyum bulunan elikler kimyasal etkilere
dayanml olur.

4.4.3. Manganez
Her elikte bulunur. Kuvvetli oksit giderici bir elemandr. eliin yapsn kabalatrr ve
sl ilemlere kar hassaslatrr. Manganezli elikler kesmeye ve anmaya byk diren
gsterirler. Kasa ve hapishane parmaklklar yapmnda kullanlrlar. %1 manganezli elikler sl
ilemden sonra l deitirmedikleri iin scak i kalplar yapmnda tercih edilirler.
malzemebilimi.net

32

4.4.4. Fosfor
eliklere zararl etkisi olan bir elemandr. eliklerde genellikle %0,05 - %0,005 arasnda
bulunduu zaman dkme akclk kazandrr ve az miktarda dayanm ykseltir. Buna karlk
elektrik direncini ve asitlere dayanmn azaltr.

4.4.5. Kkrt
elii gevrek ve krlgan yapar. elikte genellikle % 0,02 - % 0,035 arasnda bulunur.
Kkrdn zararl etkisini nlemek iin, iki kat kadar manganez elie ilave edilir.

4.4.6. Oksijen
Oksijen elikte istenmeyen bir elementtir. elii sertletirir ve krlgan yapar. Oksijenin
giderilmesi iin retim srasnda ortama manganez, alminyum ve vanadyum gibi elementler
katlr.

4.4.7. Azot
Genellikle elii gevrek ve krlgan yapar. Gaz boluklar meydana getirir. Bu nedenle
zararldr. Ancak korozyon nleyici etkisi vardr. Bunun dnda eliin yzeyine azot
emdirilerek yaplan nitrrasyon ileminde, elii sertletirmek amacyla kullanlr.

4.4.8. Hidrojen
Hidrojenin elii gevrekletirici etkisi vardr, ancak 200Clk scaklklarda stldnda
bu gevreklik kaybolur.

4.4.9. Bakr
Bakr eliin dayanmn ykseltir. Asit ve korozyon direnci salar. Paslanmaz eliklerin
retiminde katk eleman olarak kullanlr. Fosforla beraber bulunduu zaman atmosfer etkilerine
direnci daha da arttrr.

4.4.10. Krom
eliklerde en ok kullanlan katk elemanlarndandr. Karbonla birleerek ok sert olan
krom karbr meydana getirir. Dnme hzn yavalatr. Kromlu elikler mknats yapmnda
kullanlr. %1e kadar kromlu elikler suda, daha fazla kromlu elikler yada ya da havada
sertletirilirler. Krom dvme ve sl ilemlere hassasiyeti artrr. eliklere korozyona dayanm, s
ve yksek anma direnci ile kesme zellii kazandrr.

4.4.11. Nikel
Nikel eliin dnme scakln drr. Dayanmn ykseltici etkisi olmasa da
elastikliini artrr. Bakrla birlikte katlrsa korozyon direncini ykseltir. Otomobil endstrisinde
ok kullanlr. %22 nikelli elikler tuzlu su ve korozyona dayankldrlar. %24 32 nikelli
elikler elektrik diren telleri yapmnda kullanlr. %36 46 nikelli elikler 0 100C aras
scaklklarda genlemezler.

4.4.12. Wolfram
Wolfram, elikte sertlii artrp, yksek kesme zellii kazandran bir elementtir.
Dnme hzn drr. Bu nedenle havada sertletirilir. Mknats yapmnda ve kesici
takmlarn imalatnda kullanlr. Scak i kalplarnn imalatnda da % 4 - 9 W bulunur.

4.4.13. Molibden
Molibden, elikte yalnz bana bulunmayp daima krom ve nikelle birlikte kullanlan bir
alam elemandr. Dayanm ve akma snrn ykseltir. Gevrekliini ortadan kaldrr. Darbeli ve
vuruntulu yerlerde kullanlmaya elverilidir. Molibdenli elikler uak, dizel motorlar v.b.
makine paralarnn yapmnda kullanlrlar.
malzemebilimi.net

33

4.4.14. Vanadyum
eliklere az miktarda katlan, buna karlk ok byk zellik deiimi salayan bir katk
elemandr. Dnme scakln ykseltir. Sertlik ve dayanm arttrr. Vanadyumlu elikler
darbeli ve vuruntulu alan makine elemanlar iin uygundur. Vanadyum hava eliklerinin en
nemli katk elemandr.

4.4.15. Kobalt
Kobalt eliin manyetik zelliklerini iyiletirir. %5 40 kobaltl elikler mknats
yapmnda kullanlr. elii s ilemlerine elverili hale getirir. Hava eliklerine nemli oranda
kobalt katlr.

4.4.16. Alminyum
Alminyum elikte silisyuma benzer etkiler yapar. Oksitleri gidererek oksijeni zararsz
hale getirir. elii iri taneli yapar. Yksek scaklklarda oksitlenmeyi engeller. %5 orannda
alminyum eliklerde gaz giderici etkiye sahiptir.

izelge 4.1 Alam elementlerinin eliklerin zelliklerine etkileri (Eker ve ark. 1994)

malzemebilimi.net

34

4.5. ELK STANDARDLARI

elikler TSE tarafnda ilk defa 1972 ylnda TS 1111 numara ile Demir-karbon dkm
malzemesi, snflar ve iaretler ad altnda standardlatrlmtr. TSE elik standardlarn 5 (be)
ana gurupta toplamtr.
1- elik ve Demir-karbon alamlarnn snflandrlmas
2- elik ve Demir-karbon alamlarnn eritme ve sl ilemleri
3- Alamsz ve alaml eliklerin sl ilemleri
4- eliklerin genel sembol saylar ile gsterilmesi
5- eliklerin ksa gsterilme ekilleri

4.5.1. elik ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas

elikler

Dkme demirler

Ktle elii
Az Alaml
Alamsz elik

zel Dkmedemirler

ok Alaml

Kalite elii
Alaml
Dkme elikler

Otomat elii

Alamsz

Asal elik

Beyaz DD
Austenitik

Alaml

Dkmedemirler

Alamsz
Lamel Grafitli
Alaml elik

Az Alaml

Kresel Grafitli

ok Alaml

Grafitli
Temper Dkmedemirler
Siyah TD
Beyaz TD

ekil 4.5 elik ve deimr-karbon alamlar (Baydur, 1979)

4.5.2. elik ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri

retim lemleri
M- Siemens-Martin elikleri
I - Endksiyon elektrik oca elikleri
E Elektrik ark oca elikleri
D Oksijen konvertr elikleri
B Bazik elikler
A Asit elikler
S - Sakin dklm
Sy- Yar sakin dklm
K Kaynar dklm
Y Yalanmayan elik

Isl lemleri
Sr Sertletirilmi
Me - Menevilenmi
Yt - Yumuatma tav grm
Nr - Normalletirme tav grm
Gt - Gerilim giderme tav grm
Is - Islah edilmi

malzemebilimi.net

35

4.5.3. Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar

Sade Karbonlu elikler

03 - 04 - 05 - 06
Otomat elikleri
07
Az Alaml Kalite elikleri
08 - 09
Genel Amalar iin Adi elikler
00
Genel Yap elii
01

Alamszasalelikler

Asal elikler
zel fizik karekteristii
olan elikler 10
Makine Yapm elikleri
11 - 12 ; G. 13 - 14
Takm elikleri
15 - 16 - 17 - 18; G.19
Takm elikler i
20 - 28 ; IG.29

Alamlasalelikler

Ktleelikleri

Kaliteelikleri

Ktle ve Kalite elikleri

eitli elikler
30 - 39

Kimyasal Etkilere Dayankl

elikler 40 - 49

Genel Yap elii

Dndaki elikler
02

Makine Yapm elikleri

50 - 85
Sert Kesici Ular
86 - 87 - 88 - 89

ekil 4.6 eliklerin sembol saylar (Baydur, 1979)

4.5.4. eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi

XXXX

Malzeme Ana Sembol Says

elik = 1

elik Tip Numaralar

ve Kimyasal Bileim

XX
Tiplerin Numaralar

XX
elik retim Yntem
ve sl ilemleri A - B

XX
Sra Numaralarna gre
Kimyasal Bileimler

ekil 4.7 eliklerin genel gsterilileri (Baydur, 1979)

elik retim ve yntem ve sl ilemleri ile ilgili olan nc sembol grubunda
A = elik retim ve ilemlerini, B = eliin sl ilemlerini belirtmektedir.

malzemebilimi.net

36

4.5.5. eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar

Tantma
Says
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Akma
snr

Katlama
veya
iirme

Vurma Anma
Dayanm s
Dayanm

X
X
X
X
X
X

X
X

X
X

izelge 4.2 Tantma Saylar (Baydur, 1979)

Karbonlu elikler
Sade karbonlu
Otomat elikleri
Manganl elikler,
Nikelli elikler
%0,5 Ni
%1,5 Ni
%2,5 Ni
%5 Ni
Nikel Kromlu elikler
%1,25 Ni, %0,65 Cr
%1,75 Ni, %1,00 Cr
%2,50 Ni, %1,57 Cr
%2,00 Ni, %0,80 Cr
Korozyon ve sya dayankl elikler
Molibdenli elikler
Krom
Krom Nikel
Nikel
Kromlu elikler
Dk kromlu
Kromlu
Yksek kromlu
Krom Vanadyum elikler
Tungstenli elikler
Yksek alaml elikler
Silisyum Manganl elikler
Kurunlu elikler

10xx
11xx
13xx
20xx
21xx
23xx
25xx
31xx
32xx
33xx
34xx
303xx
41xx
43xx
46xx ve 48xx
50xx
51xx
52xx
6xxx
7xxx
8xxx
9xxx
11Lxx

izelge 4.3 SAE AISI elik standartlar (x % karbon miktarn gsterir) (pek, 1999)

malzemebilimi.net

37

Tipi

Karbon Oran

SAE
Numaras

Kullanm Yeri

1006
1008
1010
1015
1020
1030
1111
1113
1040

Souk ekillendirilebilir.
Tel, ivi, cvata, perin
Sac retimi
Kaynak ubuklar, fan
Mil, imalat ekilleri (profil, lama)
Dvme, karbrlenmi paralar
Otomat elikleri
Otomat elikleri
Isl ilemle kuvvetlendirilen ve yksek
tokluk gerektiren yk tayan eitli
millerin imalat
Yksek mukavemet ve yksek tokluk
gerektiren yay testere lamas, dili
bilezii, spab yaylar
Takm malzemesi, zmba
Mzik aleti teli, kesici alet, yaprak yay
Ee, marangoz kesici takm, yaprak
yay, bak
Bilyal yataklar, zmba, kalp

Karbonlu elik

0,05 ile 0,30

Dk

Orta

0,30 ile 0,60

1060

Yksek

0,60 ile 2,0

1070
1080
1095
5210

Dkmedemirler
Kesilebilir dkmedemirlerden motor
bloklar, boru, dili, tezgah yataklar
Talal imalat ok zor, anma direnci
yksek makine paralar
Kam mili, krank mili
Piston, silindir blou ve kafas, dvme
kalplar

Gri
Beyaz
Dvlebilir
Kresel

izelge 4.4 eliklerde karbon oranlar ve kullanma yerleri (pek, 1999)

malzemebilimi.net

38

Trk Standartlarna Gre Malzeme eitleri

Ad

TS Nr.

Gsterilmesi

Kullanm alan

Yalanmayan elik

3364

yFe35 - yFe41
yFe45 - yFe52

Uzun bekleme ile sneklii ve ilk

yapld duruma gre belirli mekanik
zelliklerinin korunmasnda

Cvata ve Somun
elii

2837

Fe36 Fe38 Fe44

Cvata ve somun yapmnda

Scak Takm
elikleri

3920

55 Ni Cr Mo V6, 56 Ni Cr Mo 7,
38 Cr 5 Mo 1 V, 40 Cr 5 Mo 1 V
32 Cr 3 Mo V

alma srasnda yzey scakl

200Cnin zerine kan takmlarn
yapmnda

Filmasinler
(Deiik profillerde
kangal halinde yar
maml elik)

2348

C5-1, C7-1, C9-1, C12-1,

C6-2, C8-2, C15-2, C20-2,
C26-2, C35-2, C45-2, C55-2,
C65-2, C75-2, C85-2, C95-2

Burulma, krlma ve atlama

olmamas gereken yerlerde

Genel Yap elikleri

2162

Fe33, Fe37-2, Fe37-3,

Fe44-2, Fe44-3, Fe50-2,
Fe52-3, Fe60-2, Fe70-2

Dayanmn fazla olmas istenen

yerlerde

Yksek Hz elikleri

3703

H 6-5-3, HC 6-5-2, H 7-5-2-5,

H7-4-2-5, H 10-4-3-10,
H12-1-4-5, H 18-1-2-5

ok iyi tokluk ve kesme zelliine

sahip kaba talal imalat takmlar,
torna kalemleri ve freze aklarnda

38Si6, 60SiCr7, 60SiMn5,

38Si7, 66Si7, 66SiMn5, 46Si7,
67Si7, 55Cr3, 51Si7, 67SiCr5,
50CrV3, 55Si7, 58CrV4,
50CrMV4, 65Si7
Sade Karbonlu: HI, HII, HIII, HIV
Az alaml
: 17Mn4, 19Mn5
15Mo3, 13CrMo44

Yaylarn, segmanlarn ve esneme

zellii olan makine elemanlarnn
yapmnda

Yay elikleri

2288

Kazanlar in elik ve
Sac Levhalar

3650

Alamsz elik
erit Saclar
(Yumuak elik)

3811

Fe12 (sert)
Fe13 (orta sert)
Fe14 (yumuak)

Souk ekillendirmeye uygun

yerlerde

Alamsz ve genel
yap elii saclar

3812

Fe37, Fe42, Fe50

Fe52, Fe60, Fe70

Sacdan yaplan elemanlarda

Perin elii

1909

Fe34, Fe40, Fe44

Scak ve souk perinlerde

Alamsz Yumuak
elikler

3813

Fe12, Fe14, Fe13

Souk haddelenerek yaplan elik

erit ve saclarda

Alamsz Takm
elikleri

3941

C60T, C70T, C80T,

C85T, C105T

Yzeyleri sert ve anmaya dayankl

olmas istenen yerlerde

Kazanlarn yapmnda

izelge 4.5 elik Trleri (en ve zilingir, 2004)

malzemebilimi.net

39

Trk Standartlarna Gre Malzeme eitleri

Ad
TS Nr.
Gsterilmesi
Alaml Souk

3921

Takm elikleri

Alamsz Parlak

3186

elikler

X 210 Cr 12 W, 155 Cr V 3
X 210 Cr 12, 100 Cr 6
X 165 Cr 12 Mo V, 145 W 33
X 155 Cr 123 V 1 Mo, 21MnCrV8
X 45 Ni 4 Cr Mo, 90 Mn Cr 5
X 19 Cr 17 Mo, 60 W Cr V 7
Fe 34.6
Fe 37.1
Fe 37.2
Fe 42.1
Fe 42.2
Fe 50.1
Fe 50.2
Fe 60.2
Fe 70.2

C 10
C 15
Ck 10
Ck 15
C 22
C 35
C 45
C 60

Ck 22
Ck 35
Ck 45
Ck 60

Kullanm alan
alma esnasnda 200Cyi
gemeyen takmlarn yapmnda

Parlak elik ubuk yapmnda

3149

Ck 35, 40 Cr Mo V 47
Cq 35, X 19 Cr Mo V NBN 111
21Cr MoV57, X8CrNiMoBnb1616
24 Cr Mo 5, X 22 Cr Mo V 121

Yksek scakla dayankl

cvata ve somun yapmnda

Otomat elikleri

3051

9 S 20, 9 S Mn Pb 28
9 S Mn 28, 9 S Mn 36

Hzl tala kaldrma ileminde

tala alma iiliinin kolay
olduu yerlerde
(yzey sertletirmeye uygun olan
elikler)

Sementasyon
elikleri

2850

Ck 10, 20 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 8
Ck 15, 20 Mo Cr 5, 17 Cr Ni Mo 8
15 Cr 3, 25 Mo Cr 4, 21Ni Cr Mo2
16 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 6

Yzey sertletirmeye uygun olan

yerlerde

Nitrrlenebilen
elikler

2556

31 Cr Mo 12, 34 Cr Al Mo 5
39 Cr Mo V 139, 41 Cr Al Mo 7
34 Cr Al Ni 7

Nitrrasyonla yzey
sertletirmeye uygun olan yerler

2835

KFe 35-2
SFe 35-2
Fe 35-3
SFe 41-2
Fe 41

Zincir halkalar yapmnda

Yksek Scakla
Dayankl Cvata Ve
Somun Gereleri

Zincir elikleri

Biimlendirilebilen

2532

Paslanmaz elikler

Islah elikleri

2525

15 Mn 3 Al
21 Mn 24
21 Mn Al 4
21 Mn Si 5
27 Mn Si 5

Ferritik: X7Cr13, X8Cr17, X8Cr17Nb

Martensitik: X10Cr13, X22 Cr17Wr
X12Cr17Mo3, X40Cr13
Ostenitik: X2Cr18Ni9, X10Cr18Ni12Mo
X10Cr18Ni9Ti, X2Cr18Ni10Mo
X5Cr18Ni9, X5Cr18Ni10
X10Cr18Ni10MoTi, X2Cr18Ni13MoW
C22, C35, C45, C55, C60
40 Mn 4, 28 Mn 6, 38 Cr 2, 46 Cr 2,
34 Cr 4, 50 Cr Mo 4, 36 Cr Ni Mo 4,
30 Cr Ni Mo 8,
Ck22, Ck35, Ck45, Ck55,
25 Cr Mo 4, 42 Cr Mo 4, 37 Cr 4, 41 Cr 4

Paslanmaya kar dayanm

gerektiren yerlerde

Sertlemeye elverili olan slah

edilmi durumda yksek zllk
isteyen yerlerde

izelge 4.6 elik Trleri (en ve zilingir, 2004)

malzemebilimi.net

40

Demir Karbon Dkm Malzemeleri

TS 1111 (DIN 17006)

Demir Karbon Dkm Malzemelerin Snflandrlmas ve Sembolleri:

Alamsz : Normal kalite, zel kalite
Dkme elik (D)
Alaml : Scaa dayankl, slah edilmi yksek dayanml, alev ve indksiyonla
sertletirilen, paslanmaz, yksek scakla dayankl, mknatslanmayan
Siyah temper dkme demir : DDTS
Temper Dkme
Demir (DDT)

Beyaz temper dkme demir : DDTB

Beyaz dkme demir : DDB

Dkme Demir (DD)

Lamel grafitli dkme demir : DDL

Kresel grafitli dkme demir : DDK
Ostenitik grafitli dkme demir : DDO
Az alaml : Sert dkm, sert yzeyli dkm
Grafitli dkme demir : DDG

zel Dkme
Demir (DD)

Yksek alaml : Az karbonlu, ok karbonlu

Lamel Grafitli Dkme Demir

GG - 15

Malzeme
Nr
0.6015

ekme Gerilmesi
2
Rm N/mm
155

Brinell Sertlii
HB 30
245

GG 20

0.6020

205

270

GG - 25

0.6025

250

285

GG 30

0.6030

270

285

Scaa ve basnca dayankl

paralar

GG - 35

0.6035

315

285

Yksek gerilmeli paralar

Ksa Ad

Kullanld Yerler
Az ve normal gerilmeli paralar,
kol, destek ve yatak gvdeleri

Kresel Grafitli Dkme Demir

GGG - 40

0.7040

400

Akma
Gerilmesi
Rp
2
N/mm
250

GGG - 50

0.7050

500

320

GGG - 60

0.7060

600

380

GGG - 70

0.7070

700

440

FerritikPerlitik
FerritikPerlitik
Perlitik

GGG - 80

0.7080

800

500

Perlitik

Ksa Ad

Malzeme
Nr

ekme
Gerilmesi
2
Rm N/mm

%
Uzama
Says
A5
15

Malzeme

Kullanld Yerler

Yaps

Ferritik

lenebilme zellii iyi olan, anmaya kar

az direnli yerlerde; makine gvdelerinde
lenebilme zellii iyi olan, orta derecede
mukavemetli yerlerde; balama paralar,
pres gvdesi ve pres kollarnda
Yzey sertletirmesi iyi olan, dili azlar,
krank mili ve kavrama paras, zincir gibi
yerlerde

Genel Kullanm Amal elik Dkm

200

%
Uzama
Says
A5
25

= 0,15

450

230

22

= 0,25

1.0552

520

260

18

= 0,35

1.0558

600

300

15

= 0,45

Ksa Ad

Malzeme
Nr

ekme
Gerilmesi
2
Rm N/mm

Akma
Gerilmesi
2
Rp N/mm

GS - 38

1.0420

380

GS 45

1.0446

GS 52
GS - 60

C
%

Kullanld Yerler

Orta ve yksek gerilmeler

etkisinde olan, tekerlek atal,
valf gvdesi gibi paralarda

izelge 4.7 Dkm Malzemeler (en ve zilingir, 2004)

malzemebilimi.net

41

4.5.6. Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri

elie katlan alam elementlerinin miktarn ifade etmek iin elikteki % miktarlar
aadaki katsaylarla arplmaldr (en ve zilingir, 2005).
Cr, Co, Mn, Si, Ni, W --------------------- 4
Al, Be, Cu, Mg, Nb, Ta, Ti, V, Zr ------- 10
P, S, N, Ce, C ------------------------------- 100
B ---------------------------------------------- 1000

Normal olarak verilen element miktarlar aada verilen deerleri gemezse yazlmaz
(en ve zilingir, 2005).
Mn: % 1
Cu : % 0,4

Si: % 0,5
Cr: % 0,25

N : % 0,5
Mo: % 0,1

V : % 0,6
B : % 0,01

Fe 33
33 daN/mm2 dayanml genel yap elii
Fe 44 2
44 daN/mm2 dayanml, 2. kalite genel yap elii
4.5.6.1. Ktle elii
IA

Sy Fe 42

Eritme ekli(Endksiyon
elektrik oca-asit elik)
Eritme ekli ile ilgili
zel nitelik(yar sakin dklm)
elik sembol (demir)
En kk ekme dayanm
Kg/mm veya daN/mm)
Garanti edilen zellik tanma
says(anma s dayanm)
Isl ilem durumu
(Sertletirilmi)

malzemebilimi.net

Sr

42

4.5.6.2. Kalite elikleri

yaplr.
M

C 20

Siemens-Martin elii
Sakin dklm

Karbon
Karbon yzdesi % 0,20
Vurma dayanm garanti edilmi
Isl ilem durumu
(yumuatma tav grm)
4.5.6.3. Otomat elikleri
35

S 20

Karbon yzdesi % 0,35

Kkrt
Kkrt yzdesi % 0,20
45

Mn

Karbon yzdesi % 0,45

Kkrt
Mangan
(mangan oran % 0,35-1olduu iin gsterilmez)
Kurun
Kurun yzdesi % 0,20

malzemebilimi.net

Pb

20

Yt

43

4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri

25

Mn

65

Mn

Si

Karbon %0,25
Manganez
Manganez % 1,5(x4)
8

Karbon % 0,65
Manganez %1'den az
miktar yazlmaz
Silisyum
Silisyum % 2 (x4)
4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri

60

T1

100

Karbon
Karbon yzdesi % 0,35
1.Kalite takm elii

Karbon
Karbon yzdesi % 1
zel takm elii

malzemebilimi.net

44

4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri

C
85

Karbon

Cf

65

Karbon
(Alev ve endksiyonla
Yzey sertletirme)

Karbon yzdesi % 0,85

Karbon yzdesi % 0,65

Cq

20

Ck

Karbon
(Souk ezmeye uygun
slah elii)

Karbon
(Fosfor ve kkrt
oran %35'ten az olanlar)

Karbon yzdesi % 0,20

Karbon yzdesi % 0,1

4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler

25

Ni

15

Cu

30

Karbon yzdesi % 0,25

Nikel
Nikel yzdesi % 2(8/4=2)

Karbon yzdesi % 0,15

Bakr
Bakr yzdesi % 3(30/10=3)

malzemebilimi.net

10

45

4.5.6.8. Yksek Alaml Asal elikler

X 10 Cr 18 Ni 8
Yksek alaml elik
Karbon yzdesi % 0,1
Krom
Krom yzdesi % 18
Nikel
Nikel yzdesi % 8
X 35 Ni 13 Mn 9 Cr 8
Yksek alaml elik
Karbon yzdesi % 0,35
Nikel
Nikel yzdesi % 13
Manganez
Manganez yzdesi % 9
Krom
Krom yzdesi % 8
Azot (% 0,5'in altnda)

malzemebilimi.net

46

4.5.6.9. Dkme elikler

D

52

C15

C20 D50

Dkme elik
Dayanm 52 daN/mm

Dkme elik
Karbon oran % 0,15

Dkme elik
Karbon oran % 0,20
Dayanm 50 daN/mm
D

C15 MnSi

Dkme elik
Sakin dklm
Karbon oran % 0,15
Manganezli ve Silisyumlu

4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler

DDL 25

Lamel grafitli dkmedemir

Dayanm 25 daN/mm

4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler

DDK 60

Kresel grafitli dkmedemir

Dayanm 60 daN/mm
malzemebilimi.net

47

5. ELKLERN ISIL LEMLER

5.1. TANIMLAR
Faz: Metallerin kafes yapsna FAZ ad verilir.
Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar): Alam oluturan elementlerin kafes sistemlerinde bir
deiim olur ve elementlerden birisinin kristal kafesinde her iki elementin de atomlar yerleir.
Bir tek faz meydana gelir. Sonu olarak yeni zelliklere sahip bir malzeme (alam) oluur.
tektikler (ift Fazl Alamlar): Alam meydana getiren elementlerin kafes sistemlerinde
bir deiim olmaz. Elementler kendi kafes sistemlerini ayn ekilde korurlar. Bu tip alamlar
orana bal olarak homojen bir yapda her iki fazn da zelliini gsterirler. Bu nedenle bu tip
alamlar stn zellikli deildir ve snrl zellik deiimi salanabilir. Homojenliin saland
oran TEKTK ORAN ve scaklkta TEKTK SICAKLIK olarak adlandrlr. tektik scaklk
alam elemanlarnn ergime scaklklarnn altnda bir scaklktr.
tektoit: Kat eriyiklerin yapm olduklar bir tektiktir. Kat eriyikler scaklk deiimi ile
baka yaplara dnrler. Bu dnme kat durumda meydana geldiinden aradaki fark
belirleyebilmek iin tektoit ad verilmektedir.
Ferrit: Oda scaklnda 9 atomlu, hacim merkezli, kbik kristal kafeslerinden olumutur. Saf
demirdir.
Sementit (Fe3C): %93,3 Ferrit ile %6,67 karbonun oluturduu kimyasal bileiktir.
zgl
arl dk, sert ve krlgandr. 215C
scaklkta mknatslanma zelliini kaybeder.
Biimlendirilebilme zellii yoktur.
Perlit:: %87 Ferrit ve %13 sementitin yapt bir tektiktir. Yaps mikroskop altnda incelendii
zaman inci gibi parlak olduu grlr.
Austenit: 14 atomlu yzey merkezli kark kristallerine verilen isimdir. Scaklk ykselmesi ile
karbon eritkenlii artarak %1,7ye kadar
ykselir. Saf veya karbon eritmi halde
mknatslanmaz. Nikel ve manganez karm ile elde edilen ve alak scaklklarda da yaps
Austenit olan elikler de elde edilmektedir. Bu elikler mknatslanmazlar. Biimlendirme
zellii ok yksektir. Is ve elektrii iyi iletmezler.
Ledeburit: Yksek scaklklarda Austenit ile Sementitin, oda scaklnda ise perlit ile
sementitin meydana getirdii bir yapdr.
Isl lem: Metal ve alamlarnn zelliklerini deitirmek iin kat halde iken uygulanan stma
ve soutma ilemleridir. Paralarn sl ilem sonunda i yaplarnda deime olur, d ekilleri
deimez.
Isl ilemler ana grupta toplanr.
1-Tavlama

2-Sertletirme

3-Islah etme

malzemebilimi.net

48

5.2.

ISIL LEMLERN AMALARI

eliklere uygulanan sl ilemlerin genel olarak amalar aada sralanmtr.

1. Souk ve scak ekillendirme gerginliklerini gidermek.
2. Tala karan iilikleri kolaylatrmak.
3. Sertlik ve dayanm kazandrmak.
4. Darbelere direnci ykseltmek.
5. Elektrik ve manyetik zellikleri gelitirmek.
6. Kristal yapy deitirmek.
7. Is ve korozyon direncini ykseltmek.
8. Kimyasal bileimi deitirerek zellik kazandrmak.
9. Zamanla sertlemeyi salamak.
10. Metal ve alamlarnn gazlarn uzaklatrmak.

5.3. DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI

Demir malzemenin endstriyel amalara uygunluu, ierisindeki sementit miktarna
baldr. Sementiti meydana getiren karbon olduuna gre, demirin zelliklerini de belirleyen
karbondur. Demir ierisindeki karbonun element halinde olmayp hemen bileik meydana
getirmesi ve bu bileiin de ana malzeme demirle alam yapmasndan dolay bu alama demir
sementit alam, denge diyagramna da demir sementit denge diyagram denir.
Bir miktar saf demir ergitilir ve ierisine 1900C scaklklarda arln toplam %6,67si
orannda karbon katlacak olursa karbonun hepsi demir ierisinde erir. Scaklk oda scaklna
inerek katlat zaman Fe3C kimyasal bileiindeki demirkarbr oluur. Demir ve karbonun bir
arada bulunduu malzemenin hepsi, karbon oranna bal olarak, saf demirle sementitin meydana
getirdii bir seri alamlar dizisi oluturur.
Denge diyagram incelenecek olursa demir ve sementitin birok faz meydana getirdii,
gerek tektik, gerek tektoit ve gerekse kat eriyik olan bir dizi alamlar grlr.
Delta Blgesi
Demir sementit denge diyagramna (ekil 5.4) bakldnda, kristallerinin 1400C
scaklkta kristal kafeslerine dnt grlmektedir. Bu blge endstride byk nem
tamaktadr. ile gsterilen blgede saf () kristalleri, ile ifade edilen blge ve
kristallerinden olumaktadr. nc blge ise + sv blgesini gstermektedir.
tektoit Blge
Bu blge ierisinde %0,008 karbon bulunan (pratikte sfr karbon) snr ile % 1,7 karbon
bulunan snra kadardr. Saf demir ile austenitin vermi olduu bir tektik olmasna ramen
tektoit ad verilir (ekil 5.3). Saf demir, 910C scaklkta kristallerine dnr. Demire karbon
katld zaman durum tektie benzemekte ve dnme 910C scaklktan daha alak
scaklklara dmektedir. Dnme tektoit scaklk olan 723C scaklkta tamamlanr. tektoit
oran % 0,85 karbon oranndadr. Karbon bu blgede saf demrden yeteri kadar ile sementit yapar
ve bu sementit de belirli orandaki demirle perlit adn verdiimiz yapy oluturur.
Demirdeki karbon oran tektoit snr olan %0,85e ulancaya kadar yapda ferrit ile
perlit bulunur. Karbon miktar %0,85 olduu zaman yapda tektoit olan perlit bulunur. Oran
%0,85ten fazla olacak olursa, karbonun ancak %0,85 kadar tektoit yapacandan fazla karbon
yapda sementit olarak bulunur. Bu nedenle tektoit blge ekil 5.1de grld gibi karbon
oran %0,85ten az, %0,85 ve %0,85ten fazla olmak zere e ayrlr. Scaklk 723C zerine
knca tektoit yap hemen austenite dnr. Yapda karbon oranna bal olarak ferrit ve
sementitin austenite dnmeleri ise ekilde bulunan kendi erileri ald zaman gerekleir.
Ferrit ve sementit daha yksek scaklklarda dnmlerini tamamlarlar. Dnm tamamland
zaman btn yap austenite dnr.

malzemebilimi.net

49

ekil 5.1 tektoit blge (Baydur, 1979)

erisinde %0,3 karbon bulunan X noktasndan balayarak diyagram incelendiinde

(ekil 5.1) austenit blgesinde a noktasnda 900C scaklktan soutmaya balanan yap
b noktasna gelindiinde dnme urayarak tektoit orandan fazla olan ferrit olumaya balar.
Kalan austenitin karbon oran (saf demirin ayrlmasndan dolay) ykselmeye balar. Scaklk (0)
noktasna geldii zaman daha nce tektiklerde yaplan inceleme uyarnca alamda oluan ferrit
miktar kalan austenit ve kalan austenitteki karbon orannn bulunmas mmkndr. Austenitteki
karbon oran Odan inilen dik ile bulunabilir. b noktasndaki ferrit oluumunu ise yle
aklanabilir.
tektiklerde olduu gibi tektik fazlas olan ferritin nce olumas gerektiinden austenitten
ferrit ayrlr. Kalan austenitin karbon oranda bu nedenle artar.
Austenit 14 atomlu, yzey merkezli kristal kafeslerinden ibarettir. Bu noktada austenitte
erimi olan karbon miktar ok azdr. Bu nedenle ierisinde karbon eritilmemi olan
kristalleri dnmeye daha kolay imkan bulur ve ferrit bu ekilde olumu olur. Scaklk
dmeye devam ettike, ferrit oluumunun artmas karsnda, kalan austenitin karbon oran
da artar ve scaklk 723C olduu zaman austenitin karbon oran tektoit oran olan %0,85
olur.
C noktasnda grlen scakln altnda karbon oran %0,85e ulaan austenit perlite
dnr. 723C scaklk altnda oda scaklna kadar yapda ferrit + perlit bulunur.
Karbon oran tektoit oran olan Y noktasnda bakldnda, S noktasna kadar herhangi
bir dnme olmadan austenit olarak kalan yapnn, bu noktada ve 723C scaklkta birdenbire
ve tamamen Perlite dnt grlr.
Z blgesinde ise, yap D noktasnda austenit yap varken scaklk dmesi ile b noktasna
eriilince (SE izgisi en fazla karbon eritme izgisi olduundan) austenitte eriyebilecek en fazla
karbonun eritilebilecei snra eriilmi olur. Bu scaklk altnda austenit daha az karbon
eritebilir. Bu nedenle scaklk bden aa indii zaman austenitin eritemiyecei karbon atomlar
austenitten kacak fakat serbest kalamayaca iin de bir miktar demir atomlar ile birleerek
sementiti oluturacaktr.
Bu noktadan sonra yaplacak inceleme aynen X noktasndaki inceleme eklinde devam
edecektir. Tek fark ferrit yerine sementitin yer almasdr.
eliklerin snmas srasnda olaylar tersine bir ekilde geliir. Yukarda anlatlan olaylar
yava souma ile gerekleir. Hzl souma ile yapda farkl olaylar oluur.
malzemebilimi.net

50

Perlit Oluumu
Karbon atomlar austenitte ancak 723C zerinde erimi olarak bulunabilir. Bu scakln
altnda karbon atomlar austenitte kalamazlar ve austenit kristallerinden ayrlarak serbest hale
geerler. Ancak serbest olarak da bulunmalar imkansz olduundan bir ksm demir atomlar ile
birleerek sementit meydana getirirler.

ekil 5.2 Perlitik yap (Baydur, 1979)

Austenit dnm ile bir taraftan sementit meydana gelirken dier yandan karbon
atomlarnn sementit yapmas sonunda geriye kalan saf demir de ferrit kristallerini oluturur.
Yalnz bu oluum, tektik prensiplerine gre olduundan plakalar halindedir. nce bir sementit
plakas oluur ve etrafn hemen ferrit plakalar kaplar. Bylece btn austenit bitinceye kadar
dnme devam eder (ekil 5.2).
tektik Blge
Bu blge ierisindeki yap %1,7 karbon bulunan austenit ile yine ierisinde %6,67 karbon
bulunan sementitin meydana getirdii bir tektiktir. tektik oran %4,3 karbon ve %95,7
demirden ibarettir. tektik scaklk 1130Ctr.
erisinde %2,5 karbon bulunan blge incelendiinde, sv blgeden soutma balad
zaman nce austenitin (ierisinde %1,7 karbon vardr) katlamaya balad grlr. nk bu
noktada austenit oran tektik orandan fazladr. Scaklk dtke svnn karbon oran
ykselmeye balar. Scaklk 1130C olunca kalan svnn karbon oran %4,3e ular. Bu noktada
svnn katlamas ile tektik yap yani ledeburit meydana gelir. Scaklk 1130oCtan aa
dmeye balaynca daha nce akland gibi austenit ancak %1,7 karbon eritebileceinden ve
bu scaklk altnda eritebilecei karbon miktar azalacandan austenitte bir ksm karbon aa
karak sementit meydana getirir. 1130C altndaki scaklklarda yapda ledeburit + sementit +
austenit bulunur. Scaklk 723C altna dnce austenitte daha nce aklanan biimde karbon
oran tektoit orana decei iin, bu oranda da karbona sahip austenitin perlite dnmesi ile
yapda perlit + sementit + ledeburit bulunur.
tektoit orana bakldnda (ekil 5.3) C noktasndaki 1130C scakla kadar herhangi
bir dnme olmaz. Karbon %4.3 orannda kald srece scaklk dmesiyle btn yap yalnz
ledeburite dnr ve scaklk oda scaklna eriinceye kadar da aynen devam eder.
tektik orandan fazla karbon bulunan bir alamda nce sementit oluur. Scaklk 1130C
olunca kalan sv ledeburit olur ve bu scaklktan oda scaklna kadar baka bir deiiklik
meydana gelmez.

malzemebilimi.net

51

ekil 5.3 Demir-Sementit denge diyagram (Erdoan, 1998)

malzemebilimi.net

52

ekil 5.4 Demir Sementit Denge Diyagram (Baydur, 1979)

malzemebilimi.net

53

6. TAVLAMA
Tavlama, eliin demir sementit denge diyagramnda grlen katlama erisi altnda
belli bir scakla kadar stlmas, bu scaklkta belirli bir sre bekletildikten sonra soutulmas
ilemlerine denir.

6.1. TAVLAMA ETLER

Tavlama amacna gre deiik scaklklarda yaplr.
1. Normalizasyon tavlamas
2. Yumuatma tavlamas
3. Gerilme giderme tavlamas
4. Difzyon tavlamas
5. Yeniden kristalleme tavlamas (Yaln ve Gr, 2002)

ekil 6.1 Karbon miktarna bal olarak eliklerin tavlanma scaklklar (Erdoan, 1999)

6.1.1. Normalletirme Tav

Haddeleme, dkm, ekme gibi ilemlere tabi tutulmu elik ile kaynak edilmi
paralarn kaynak blgesinde, yksek scaklkta bekleme sonucunda iri taneli bir yap meydana
gelir. ri taneli elik yapsnda sekil deitirme srasnda kopmaya kar eilim oluur.
Normalletirme tav, eliin ince taneli yapsna geri dnmesini salar ve elie ekme
dayanm, sneklik gibi zelliklerini geri kazandrr.
Demir karbon denge diyagramnn elik blgesindeki %0,8 karbon oran snrnn solunda
kalan blge tektoit alt, sandaki blge ise tektoit st elikleri ifade etmektedir. (Sekil 6.1)
Bu blgelerde bulunan eliklerin yaplar ve zellikleri birbirlerinden olduka farkldr. tektoit
alt elikler Ferrit + perlit tektoit st elikler ise perlit + sementit yapdan meydana gelir.
zellik farkll, tektoit st ve alt eliklere uygulanacak sl ilemlerin farkl olmasn
gerektirir.
tektoit alt elikler, demir karbon denge diyagramnn elik blgesinde bulunan GS
erisi zerinde austenitin soutulmasndan oluurlar. tektoit alt demirin stlmas ile austenit
yap hemen olumaz. PS erisi zerinde perlit kaybolur. Perlit ierisindeki ferrit kristalleri
dnme (+) urarlar. Oluan austenit kristalleri zamanla irilemeye baslar. Bu nedenle
malzemebilimi.net

54

normal yapya dnmeleri iin scakln derhal PS ergisinin altna drlmesi gerekir. nce
taneli austenit soutma sonucu gene ince taneli olan ferrit + perlit haline dnr.
Bileiminde %0,85 ila %1,7 karbon bulunan elikler tektoit st eliklerdir. Bu elikler
tamamen austenit yapya dnemezler. Yap iinde miktar sementit de bulunur. SK erisi
zerine kldnda sadece perlit ksm ayn ekilde ince taneli austenit yapya dnr. Sementit
a nceleri paralanmaz, ancak SE erisi scakl geilince yava yava austenit iinde
znmeye baslar. Yksek tavlama scakl nedeniyle tane irilemesinin meydana gelmesi
nlenemez. Bu yzden tektoit st elikler iin tavlama scakl SK erisi zerindedir. Yksek
scaklk ve yava souma, i yapnn iri taneli olmasna yol aar. Dolaysyla da tektoit st
eliklerin tavlanmas sirasinda ortaya kan iri tanelerin ortadan kaldrlmas gerekir. Bu ilem
normalletirme tavlamasyla yaplr. Normalletirme tavlamas sonucunda tektoit st
eliklerde iri taneli yap kaybolur ve malzeme daha iyi mekanik zelliklere kavuur.
Normalletirme tavnda elik, her noktas ayn sda olacak ekilde 600C scakla kadar
yava olarak tav frnlarnda stlr. Daha sonra 723C'deki dnm blgesi scaklnn
3050C zerine kadar hzl olarak stlr ve bu scaklkta malzemenin merkezi de tamamen
dnme urayana kadar bekletilir. Bu bekletme sresinin, malzemenin her 1 mmsi iin
2 dakika olmas yeterlidir. Daha sonra hzl soutma ile dnm blgesi scaklnn altna
inilir(Yaln ve Gr, 2002).

6.1.2. Yumuatma Tav

Yumuatma tav, elii ulaabilecei en yksek yumuakla eritirmek iin uygulanr.
Yani dayanm ve sertlii drp, yksek uzama gsterebilecek hale getirmek amac ile yaplr.
Bu ekilde tavlama ile yksek karbonlu eliklerde tala kaldrma kolaylatrlm olur.
Yumuatma tav eliklerde elverili bir iyap kazandrmak iin, %0,5den daha fazla
karbonlu eliklerde ise, su verme sertliini gidermek amac ile uygulanr.
Malzeme birka saat perlit alt eliklere ait PSK erisi civarnda tavlanr. Perlit st
eliklerde scaklk bu eri boyunca inili kl deimelidir (ekil 6.1).
Ardndan 600C
scakla kadar yava soutma yapldktan sonra paralarn ekline bal olarak oda scaklnda
soutulur.
Btn eliklerde talasz ilemler iin elverili bir balang i yaps oluturmak,
%0,5den fazla karbon ieren eliklerde talal ilemlere hazrlama, takm eliklerinde
sertletirmeye hazrlk, su verme sertliini gidermek amalar ile uygulanr.

6.1.3. Gerilme Giderme Tav (Temperleme)

Dklm ve scak dvlm paralar, genellikle dzensiz sourlar. Parann ekline
bal olarak iinde ve dnda scaklk fark olur. Bu da ite ekme gerilmeleri, dta basma
gerilmesi olumasna neden olur. Malzeme kullanld srada da baka gerilmelerin etkisinde
kalr. st ste gelen gerilmeler toplanarak malzemenin atlamasna neden olur. yap gerilme
giderme tavlamas srasnda deiime uramaz. lem sonunda sz edilen gerilmeler giderilerek
parann ilenme yetenei arttrlr.
Makina paralar 550 600C scaklklar arasndaki blgeye yava eriecek ekilde
stlr ve burada yaklak 4 saat sre ile tavlanr. Soutma parann btn ksmlar ayn
scaklkta kalacak ekilde yava yaplr.
Scak dvlm ve dklm eliklere tala kaldrma ileminden nce, dar toleransl
paralara yzey temizlemeden nce ve kaynak yaplm paralara uygulanr. Byk kaynak
konstrksiyonlarnda kaynak dikiinin yanndaki blgeler, blgesel olarak alevle tavlanr ve
hemen arkasndan su pskrtlerek gerilmeler giderilir.
Gerilme giderme tavlamas, normalizasyon ve yumuatma tavlar ile birlikte de
dnlebilir. Bunun iin normalizasyon veya yumuatma tav srasnda 600C scaklktan sonra
yava soutma gerilmeleri giderme iin yeterlidir. Gerginlik giderme ilemi menevileme ve
slah etme olmak zere iki ekilde yaplr.
malzemebilimi.net

55

6.1.3.1. Menevileme
eliklere dk scaklklarda uygulanan bir sl ilemdir. Menevileme ile elikteki gergin
yap giderilerek darbe, sarsnt ve vuruntulara daha dayankl hale getirilir. Sade karbonlu
eliklerde 100300C, alaml eliklerde 200-400C scaklklar arasnda uygulanr.
Menevileme srasnda kristal kafesler ierisinde hapsedilmi olan karbon atomlarnn ok kk
bir ksm ayrlarak serbest karbr tanecikleri oluturur.
6.1.3.2. Islah Etme
Su verilerek sertletirilmi eliklerde dnme scaklna yakn 400675 C scaklklar
arasnda tavlamak eklinde uygulanan bir sl ilemdir. Isl ilemi ile yapdaki martenzit tamamen
yok edilerek zl ve darbelere direnli bir yap elde edilir.

6.1.4. Difzyon Tav

Yksek scaklklarda elik birok maddeyi zndrme yetenei olan austenitten
meydana gelir. znebilir bileenlerin i yapda dzenli bir ekilde dalmasn salamak
amacyla yaplr. Para ierdii karbon miktarna gre 1000 1300C scaklklar arasnda uzun
sre tavlanr ve sonra soutulur.
Difzyon tavlamas, yksek oranda kkrt ieren otomat eliklerine uygulanr. Alam
elementlerinin yksek scaklklarda ergiyen karbrleri eriyik ierisinde ilk nce katlatklar iin
kaba kristaller meydana getirirler. Difzyon tav ile bunlar daha dzenli olarak dalrlar. Bu
nedenle zndrme veya datma tavlamas da denir.

6.1.5. Yeniden Kristalletirme Tav

Souk sekil deitirme ilemlerinden sonra bozulan kristal yapy dzeltmek ve uzama
yeteneini yeniden kazandrmak amac ile uygulanr. elik, kuvvetli bir souk sekil
deitirmeden sonra 500Cde, zayf bir souk sekil deitirmeden sonra ise, yaklak 300Cde
yeniden kristalletirilir.
Yar mamul malzemelerde (ince sac, tel, boru ve profil) souk sekil verme ilemi
srasnda malzeme sertletii iin ilemler arasnda malzeme yeniden ekil deitirilebilir hale
getirilmelidir. Bu nedenle yaplan yeniden kristalletirme tavlamasna ara tavlama da denilir.
Derin ekme paralarnda dk sekil deitirmi blgelerin olumasna engel olunamaz. Bu
blgelerdeki iri taneli yap, normalizasyon tavlamas ile giderilebilir. Kullanlan dk karbonlu
eliklerde normalizasyon scakl yksektir. Enerji sarfiyatnn fazla olmas nedeniyle bu gibi
durumlarda yalnzca bir yeniden kristalletirme tavlamas uygulanr.

malzemebilimi.net

56

7. SERTLETRME
Sertletirme, eliklerin yapsn deitirmek iin yaplan kontroll soutmadr. eliklerin
sertletirilmesinde ama malzemenin dayanmn arttrmaktr. Bu nedenle elikler 700C
scakln zerinde stlr. Istma srasnda elikteki balar kopar. Istlan elik ani soutma
ortamnda (suda ya da yada) soutulduunda kopan balar ilk hallerine dnemediklerinden
yeni bir doku elde edilir. eliin ani soutulmas ile gerginlik kazandrlm dolaysyla malzeme
sertletirilmi olur.
Sertletirilme sonucunda dayanm nemli lde artar. Sade karbonlu eliklerde
dayanm bu ekilde katna kadar karmak mmkndr. Sade karbonlu eliklerde su verme
ile salanan sertlik, dnmn hzl olmas nedeniyle yzeyde yksek, ekirdee inildike
dktr. Katkl eliklerde ise dnm yava olduundan ekirdee kadar sertleme
salanabilmektedir.

ekil 7.1Sertletirme ortam (Serfieli, 2000)

7.1. ELKLERN SERTLETRLMES

elie zellik kazandran en nemli sl ilem sertletirmedir. Sertletirme iin eliklerin
austenit blgesine kadar stlmas gerekir. elik bir ferrit-sementit alamdr. Bu alamn
karbon oran %1,7ye kadar bir tektoit yapar. tektoit oranda karbon %0,085 ve scaklk 723C
dr. tektoit scaklk zerinde elik bir yap deiimine urar. Isl ilemine tabi tutulmadan nce
elik ift fazldr. Bu fazlar karbon oranna gre ferrit + perlit veya perlit + sementittir. tektoit
scaklk zerinde perlit yap austenite dnr. Dier fazlar ferrit ve sementit ise GSE izgisi
zerinde dnmesini tamamlayarak austenit olur. Austenit karbon eritme zellii olan 14
atomlu yzey merkezli bir kristal yapdr.
Is verilmeye balandnda tektik scaklk zerinde perlit ve sementitin dnmesi
sonucunda serbest kalan karbon atomlar austenitik yapda merkez boluuna girerek yerleir ve
kat eriyik meydana getirir. Is arttka boluklar byyeceinden daha fazla karbon atomu
eritme (iine alma) yetenei kazanan kristaller %1,7ye kadar karbon alacak duruma gelir.
elik soumaya baladnda ilem tersine ileyerek yine sementit ve perlit yap oluur.
Hzl soutma yaplarak buna zaman verilmezse karbon atomlar bulunduu kristal kafes
ierisinde kalm olur. Yeni kristal yap karbon eritme yeteneine sahip olmad halde zoraki
karbon atomu bulundurur. Fazladan karbon atomlar olduu iin bu kristaller dzgn kbik
ekilde olamazlar. Dzgn olmayan bu kristal yap martenzit adn alr ve ekil bozukluu
gerginliklere neden olur. Sertliin sebebi de budur.
malzemebilimi.net

57

S (Bain) diyagramlar herhangi bir eliin, hangi scaklkta, hangi hzla, hangi yapya
dntn belirleyen diyagramlardr (ekil 7.2).

ekil 7.2 S (Bain) diyagram (Baydur, 1979)

7.2. SERTLETRME LEMNN AAMALARI

7.2.1. n Istma
elik malzeme oda scaklndan hemen su verme scaklndaki frna konulacak olursa,
d yzeyler yksek syla karlarken, i ksmlar balangta souk kalr. Bu scaklk fark
byk i gerilimlere ve sonucunda da atlamalara neden olur. Bunu nlemek iin elik esas
frnlamadan nce, daha dk scaklktaki bir frnda n stmaya tabi tutulur. n stma sade
karbonlu eliklerde 650-700C, alaml eliklerde ise 800-900C scaklklarda yaplmaldr. n
stmada zaman genellikle nemli deildir.

7.2.2. Austenite Dntrme

Sade karbonlu eliklerde austenite dntrme scakl perlitin dnme scakl olan
723C tr. tektoit st eliklerde austenite dntrmek iin SE izgisinin stne kmaya
gerek yoktur. nk 723Cta perlit austenite dnmektedir. Sementitin austenite
dntrlmesine gerek yoktur. Dnmede elde edilecek martenzit de sementit kadar serttir.
Ancak tektik alt eliklerde btn yapnn austenite dnmesi gereklidir. Alaml eliklerde
alam elemanlarnn karbrlerinin erimesi iin daha yksek scaklklar gereklidir.

7.2.3. Bekletme Is Emdirme

eliklerin su verme scaklnda dnmesinin tamamlanmas iin bir sre bekletilmesi
gerekir. Bu bekletme ilemi genellikle her cm kalnlk iin 5 dakikadr. Katkl eliklerde
dnm daha ge olduundan 20- 30 dakika daha fazla bekletme gerekir.

7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme

Su verme scaklna kadar tavlanm olan elikler S diyagramnda ki Ms izgisine kadar
soutulacak olursa Martenzit yap elde edilir. Sertletirme genel olarak Austenit blgesinden,
elle tutulabilecek bir scakla kadar yaplr.

malzemebilimi.net

58

7.3. SU VERME
Martenzit yap elde etmek iin stlan eliin hzla soutulmas iin yaplan ilemlere
genel olarak su verme ad verilir. eliklerin sertletirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr.
izelge 7.1de soutma maddeleri ve hzlarn grlmektedir.
Soutma ortam
Perlit blgesi Ms snrnda
723 550C 200C
%10 tuzlu su
1.96
0,98
Su 0C
1,06
1,02
Su 18C
1,00
1,00
Cva
0,78
1,62
Hzl soutma ya
0,27
0,04
Yava soutma ya
0,14
0,02
%10 ya emlsiyonlu su
0,11
1,33
Su 100C
0,044
0,71
Hava
0,03
0,007
Vakum
0,011
0,004
izelge 7.1 Soutma svlarnn soutma hzlar (Baydur, 1979)
Sertletirmede su verme ilemi iki ekilde uygulanr.
1-Basit su verme
2- Kademeli su verme

ekil 7.3 (Baydur, 1979)

Basit su verme, en basit ve en fazla uygulanan yntemdir. Sertletirilecek elik su verme
scaklna kadar stldktan sonra su veya ya banyosuna daldrlmak suretiyle hzla soutulur.
Soutma banyosu uygun seilmezse atlama ve arplmalar olabilir.
Kademeli su verme ynteminde ise su verme scaklna karlm elik perlit burnuna
(ekil 7.3) kadar hzla soutulduktan sonra bu sda bir sre bekletilir. Kademeli su verme iki
ekilde yaplr.
1. Austemperleme: Bu ilemde elik hzla perlit burnuna kadar soutulup, bu sda dnm
salanncaya kadar bekletilir. Austemperleme sonucu elde edilen yap, sneklii yksek,
darbe ve vuruntulara dayankldr.
2. Martemperleme: Bu ilemde ise perlit burnunun altna kadar hzla soutulan elik bir sre
bekletilir. Dnme balamadan hzla tekrar soutulur. Martemperleme ile elik yine
martenzit yapda olmakla beraber i gerginlikleri az, atlama ve arplmalar en az dzeye
inmi olur.
malzemebilimi.net

59

7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar

eliklerin sertletirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr. Kullanlan svlar
genellikle su, tuzlu su, zel eriyikler, ergimi tuz ve kurun banyolardr.
7.3.1.1. Su
En ucuz ve basit su verme ortamdr. elii byk bir hzla soutur. Soutma hz yadan
kat daha fazladr. Sade karbonlu elikler iin en uygun soutma svs sudur. Su ile
sertletirmede soutma hznn yksekliinden ileri gelen i gerginlikler eliin atlamasna ve
arplmasna neden olabilir. Byk paralar iin su scakl 10C, Kark ekilli paralar iin
ise 27C civarnda olmaldr. Genellikle su scakl 18 20C olur.
7.3.1.2. Tuzlu Su
Arlk oran bakmndan %10 yemek tuzu kartrlm sudur. Korozyona neden
olabileceinden yaygn olarak kullanlmaz. Su verme ileminden sonra paralarn ykanmas
gerekir. Tuz suyun kaynama noktasn ykselttiinden buharlamay azaltr ve daha iyi sertleme
salar.
7.3.1.3. zel Bileikler
%10 Sodyum Hidroksitli (Na OH), Slfrik asitli veya Potasyum Hidroksitli (P OH) su
banyolardr. En hzl soutma salayan banyolardr. Su verme ileminden sonra elik yzeyinin
parlak kalmasn salar.
7.3.1.4. Yalar
Yada sertletirmede, eliklerde daha az i gerginlik doar. Buna bal olarak da atlama
ve arplmalar da daha az olur. Yksek scaklklarda ayrmayan madeni yalar kullanlr.
7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar
Baz elik trleri iin 200 600C scaklklar arasnda ergiyik tuz ve metal banyolar
kullanlmaktadr. Tuz banyolarndaki soutma hz ya banyosundan daha stndr. Yaplan
aratrmalarda 250 C scaklktaki tuz banyosu 20C scaklktaki ya banyosu ile ayn soutma
hzna sahiptir.

7.4. YZEY SERTLETRME

Sertletirilmesi istenen makine elemanlarnn alma artlar gz nne alnrsa, tmyle
sertletirilmesinin istendii durumlar yannda, sadece gerekli ksmlarnn sertletirilmesi de
istenebilir. Genellikle makine paralarnda anmamas gereken yzeylerin sertletirilmesi
gereklidir. Darbeli ve vuruntulu alma koullar iin eliin zl olmas; zl olabilmesi iin
de ekirdeine kadar sertlememesi gereklidir. Bu nedenle elikler yalnz yzeyde ince bir
katmann sertletirilmesi ile alma koullarna uygun hale getirilirler. Bu ileme de yzey
sertletirilmesi denir.
Yzey sertletirme ilemleri iki gruba ayrlr.
1. Yzeyin kimyasal bileimini deitirerek yaplan yzey sertletirme
2. Yzeyin kimyasal bileimini deitirmeden yaplan yzey sertletirme

7.4.1. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirerek Yaplan Yzey Sertletirme

ekirdeine kadar sertleme yeteneine sahip olmayan eliklere uygulanr. Sertlemeye
yetecek kadar karbonu olmayan bu eliklerin yzeyine ince bir katmann sertlemesine yetecek
karbon veya azot verilir. Yzeyde ince bir katmann kimyasal bileimi sertleme yetenei
kazanacak kadar deitirilir.
Bu ekildeki yzey sertletirme sementasyon veya nitrrasyon ilemleri ile salanr.

malzemebilimi.net

60

7.4.1.1. Sementasyon
Karbrasyon ad da verilen bu yntemle elik yzeyine atomik difzyon yolu ile karbon
atomlar emdirilir. elik yzeyinin karbon oran ykseltilerek sertleme yetenei kazandrlr. Bu
ileme sementasyon denir. Sementasyon ilemi ile yzeyde 1- 3 mmlik bir katman karbon
emdirilerek sertletirilir.
Sementasyon eitleri
Kat Sementasyon
Kat karbon verici maddeler kullanlarak yapla sementasyondur. Karbon verici maddeler
mee kmr, kok ya da linyit, kemik kmr, deri, ksele, trnak ve boynuz talalardr.
Sementasyon edilecek para kat karbon vericilerle zel elik kasalar ierisine yerletirilip
kapatlr. elik paralarn etraf en az 30 mm kalnlnda sementasyon maddesi ile kaplanm
olmaldr. Kasann kapa szdrmaz bir ekilde kapatlarak, kasa frna yerletirilir. Frn
scakl 875 950C olmaldr. Sementasyon kasas frnda 8 16 saat sre ile bekletilir. Bunun
sonucunda malzeme yzeyi yeterli oranda karbon emerek sertlemi olur (ekil 7.4).
Gaz Sementasyon
Gaz sementasyon zel frnlarda cvata, vida, pim gibi kk makine paralarna
uygulanr. Gaz sementasyonda metan, etan, asetilen, hava gaz v.b. gaz karbon vericiler
kullanlr. Gaz sementasyonu uzun zaman alr, buna karlk kabuk ince olur. Frna gnderilen
karbon verici gaz, sementasyon scaklnda karbon atomlarn elie vererek etki eder ve
kabuktaki karbon yzdesinin ykselmesini salar (ekil 7.4).
Sv Sementasyon
Sv karbon vericilerle yaplan sementasyon ilemidir. Sodyum Siyanr (Na CN),
Potasyum Siyanr (K C N), Kalsiyum Siyanr (N2) sv sementasyon ileminde kullanlan
bileiklerdir. Bu maddeler ergitilerek sv hale getirilir. elik paralar 800 875C scakla
kadar stlp sv siyanr banyosuna daldrlr. Bu banyoda 15 45 dakika bekletilir. Bu sre
ierisinde malzeme yzeyinin sertletirilmesi gerekleir. Ekonomik olduu iin en fazla
kullanlan yntemdir. Sv sementasyona Siyanr banyosu ad da verilir (ekil 7.4).

ekil 7.4 Sementasyon (Erdoan, 1999)

malzemebilimi.net

61

7.4.1.2. Nitrrasyon
Az karbonlu ve az katkl (krom, molibden ve alminyumlu) eliklere uygulanan yzey
sertletirme yntemidir. Sementasyondan farkl olarak elik yzeyine karbon yerine azot
atomlar emdirilir. Azot atomlar elik yzeyinde bir nitrr tabakas olutrur. Bu tabaka ayrca
sertletirmeye gerek olmayan sert olan bir katmandr. Nitrrasyon frnlarnn scakl
450 540Cdir ve frndan srekli amonyak gaz geirilir. Nitrr tabakasn, paralanan
amonyak gazndan serbest kalan azot atomlar elik yzeyine girerek oluturur. Bu oluum 72
saatte gerekleir. Elde edilen bu tabaka yksek scaklklarda da sertliini korur.

7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirme

(Is Birikimi le Yzey Sertletirme)
Yapsnda sertlemeye yetecek kadar karbon bulunan eliklere uygulanan yzey sertletirme
yntemidir. erisinde %0,35 0,70 karbon bulunan eliklerin yzeylerinde ince bir katmann
sertletirilmesi ilemidir. eliklerin merkez ksm deiime uratlmadan yzeyde bir tabakann
sertletirilmesi s birikimi ile yaplr.
eliin s iletme yetenei dktr. Kuvvetli s verilirse bu s yzeyle ayn lde i
ksmlara gemez, yzeyde birikir ve ksa zamanda bu ksm sertletirme scaklna ykselir. Su
verme scaklna ulaldnda su ve ya pskrtlerek soutma iki ekilde yaplr.
Alevle yzey sertletirme
Endksiyon akm ile yzey sertletirme
7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme
erisinde karbon oran %0,35 0,70 arasnda bulunan krom-nikelli, krom-molibden
katk elemanl ve sade karbonlu eliklere uygulanr. Sertletirilecek yzey, alev yardm ile ksa
zamanda su verme scaklna kadar stlr. Istlan yzeye su pskrtlerek soutma ilemi
yaplr. Yaplan bu ilemle yzeyde 1 3 mm kalnlktaki bir ksm sertletirilmi olur. Alevle
yaplan yzey sertletirme ilemi frna smayacak kadar byk paralara uygulanr (ekil 7.5).

ekil 7.5 Alevle yzey sertletirme (Erdoan, 1999)

7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme
Frekans 10.000 1.000.000 arasnda deien bir akmn getii sarglar arasna konulan
elik paralar ok ksa bir zamanda yzeyden snrlar. Akm kesilip, snan yzeye su
pskrtlerek soumas dolaysyla sertlemesi salanm olur. Krank milleri, dililer, miller
v.b. paralar bu yntem ile sertletirilir. Para yzeyinden ince bir tabaka sertletii iin parada
i gerginlik meydana gelmez(ekil 7.6).

ekil 7.6 Endksiyonla yzey sertletirme (Erdoan, 1999)

malzemebilimi.net

62

8. KOROZYON
Madensel malzemelerin d etkenlerle anmasna korozyon ad verilir. Bir baka deyile
malzemenin evresi ile girdii kimyasal ya da elektrokimyasal reaksiyonlar sonucu grd
zarara KOROZYON denir. Ancak metallerin birbirleriyle srtnmeleriyle oluan anma
korozyon deildir. Korozyon yzeyde balar. Malzemenin zelliine gre yzeyde kalabilir ya
da derinlere ileyebilir ve bir sre sonra malzemeyi kullanlamaz hale getirir.
Korozyon u yollarla oluur.
1- Malzeme yzeyden korozyona urar (Demirin paslanmas).
2- Alamlarda alam elemanlarndan birisi korozyona urar.
3- Vida, perin ve kaynakl birletirmelerde temas noktalarnda korozyon oluur.
4- Farkl malzemelerin birbirleriyle temaslar sonucunda korozyon oluur.
5- Yksek gerilim altndaki malzemelerde korozyon oluur.

8.1. KOROZYON ETLER

Korozyon kimyasal ve elektrokimyasal olmak zere meydana geli ekli bakmndan
ikiye ayrlr.

8.1.1. Kimyasal Korozyon

Metalik malzemelerin, korozyona sebep olan bir malzemenin dorudan etkisinde
olmakszn, kendi kendine baz maddelerden etkilenip kimyasal bileikler oluturarak anmasna
kimyasal korozyon denir. Kimyasal korozyon zt elektrik ykl iyonlarn birbirlerini ekmeleri
sonucunda kimyasal bileik oluturmalardr.
Madensel malzemelerin oksijen, kkrt, azot, youn asitler, bazlar ve tuzlar tarafndan
andrlmas bir kimyasal korozyondur. Metallerin kimyasal bileik yapmas yksek
scaklklarda olabildii iin kimyasal korozyon sk grlmeyen bir korozyon trdr.
Kimyasal korozyon normal havann, endstriyel havann, deniz suyunun etkisi ile oluur.
Normal hava oksitlenmeye, endstriyel havada bulunan gazlar (CO2, SO2, H2S, NH3, NO2 )
havann nemi ile birleip asitleri oluturarak anmaya, deniz suyu ise iindeki tuz ile deniz
aralarnn zarar grmesine yani korozyona neden olur.

malzemebilimi.net

63

8.1.2. Elektrokimyasal Korozyon

Madensel malzemelerin elektrik akm ile anmasdr. Elektrokimyasal korozyonun
olabilmesi iin elektrik akmnn oluabilecei bir ortamn (iletken ve elektrolit) var olmas
gerekir. Elektrolit; su, nem ya da ter olabilir. Elektrokimyasal korozyon genellikle kimyasal
olaylardan doar.
Elektrokimyasal Korozyon eitleri
Elektrokimyasal korozyon, iki metalin birbirine demesiyle, metali kendi ierisinde,
dardan ald veya malzemenin kristalleri arasndaki meydana gelen bir elektrik akm ile
oluabilir.
8.1.2.1. Deme Yoluyla Korozyon
Elektrolit bulunan bir ortamda iki metal temas halinde olursa deme noktasnda bir
elektrik akm oluur. Elektrokimyasal gerilimi az olan metal dierini andrr. Bu tip korozyon
deme yoluyla korozyondur.
8.1.2.2. Kendi Kendine Korozyon
ki metalin bir arada bulunmad, bir tek metalin kendi kendine korozyona uramasdr.
Kendi kendine korozyon drt ekilde oluur.
Korozyondan korumak iin yaplan rtnn hatal olmasndan,
Metal veya alam yapsnn homojen olmamasndan,
Metal yzeyinde yabanc maddeler bulunmasndan,
Kaynak noktalarndaki dikiin farkl zellikte oluundan.
Dkmedemirde grafitin katot olmas sonucunda da anma meydana gelir. Bir
malzemenin zerinde biriken is de korozyona nedendir. Bu tip korozyonlar kendi kendine
korozyondur.
8.1.2.3. D Akmlardan Doan Korozyon
Bir metalden doru akm geecek olursa akmn kayna anot olaca iin malzeme
srekli zarar grr. Bu ekildeki korozyona elektrik direklerinde, yeralt kablolarnda, gemilerde
ve elektrik santrallerinde rastlanr.
8.1.2.4. Kristaller Aras Korozyon
Metal alamlarnda grlen en tehlikeli korozyondur. Farkl elektrokimyasal gerilime
sahip kristaller arasnda piller oluur ve malzemeyi iten korozyona uratr. Kristaller aras
korozyon tehlikelidir, nk malzemenin yzeyinde korozyon grlmez ve bir sre sonra birden
bire paralanma olur.

malzemebilimi.net

64

8.2. KOROZYONDAN KORUNMA

paralarnn ve makine paralarnn kullanm sreleri ve iletme gvenlii ou kez
korozyon olaynn nlenmesine bal olur. Korozyondan korunmann tm yntemleri, ya pil
oluumunu, ya da kimyasal zlme etkisi gsteren malzemenin etkisini nleme amacyla
gelitirilmitir.
Madensel malzemelerde korozyondan korunma drt ekilde salanr.
1- Alam yaparak
2- Korozyona neden olan cisimleri uzaklatrarak
3- Katodik koruma yolu ile
4- Kaplama yolu ile

8.2.1. Alam Yaparak Korozyondan Koruma

Korozyondan korumak istenilen malzemenin ierisine baka malzemeler katarak koruma
yaplr. Korozyondan korunmada en gvenilir yol olmasna ramen pahaldr. Korozyon yzeyde
olutuu halde alam yaplarak malzemenin tamam korozyondan korunur. rnein elie krom
katlarak korozyon nlenir.

8.2.2. Korozyona Neden Olan Cisimleri Uzaklatrmak

Korozyondan korunmada gvenli bir yol olmasna ramen kullanm her zaman mmkn
deildir. Kimya endstrisinde kimyasal maddelerle temas kesmek, kalorifer kazanlarnda kazan
sac ile suyun temasn, s ilemleri yaparken yksek scaklklarda havann oksijeni ile eliin
temasn nlemek her zaman mmkn deildir. rnein suyun demirle temasn kesmek iin oto
radyatrlerinde %0,6 orannda potasyum kromat katlarak korozyon nlenebilir.

8.2.3. Katodik Koruma

Elektrokimyasal korozyon malzemenin iyonlaarak zerinde toplanan elektronlar baka
bir iletkene vermesi ile tekrar iyonlaarak anmas olaydr. Eer malzemeye dardan elektron
verecek olursak malzemenin iyonlamas nlenmi olacak ve korozyon olumayacaktr. Sonu
olarak bu ekilde korunacak malzemeye dardan akm vermek katodik korumann bir yoludur.
Baka bir yol ise korozyondan korumak istediimiz malzemeye daha aktif bir malzeme
balamaktr. Bu ekilde daha aktif olan malzeme korozyona urayacak, kullandmz malzeme
zarar grmeyecektir.

8.2.4. Kaplama le Koruma

Korozyondan korumada en ok kullanlan yntemdir. Korunmak istenen malzeme uygun
bir kaplama maddesi ile kaplanr. Korozyondan koruma rtleri eittir. Her yntemde de
korozyondan koruma rts yeterli kalnlkta ve dayanmda olmal ve gzenek bulunmamaldr.
8.2.4.1. Madensel Koruyucu rtler
inko, krom, kadmiyum, kalay, kurun, nikel, bakr gibi madenlerle yaplan yzey
kaplama yntemidir. Bu madenler korozyonu nleyecek kalnlkta ve gzeneksiz olarak
elektroliz, ergitilmi banyolara daldrmak, ergiterek yzeye pskrtmek suretiyle korunacak
yzeye kaplama eklinde uygulanr.
8.2.4.2. Organik Koruyucu rtler
Yalboya, vernik, lak, katran, ya, kauuk, plastik gibi organik maddelerle yaplan
kaplama ilemidir. Bu maddeler korozyon etkisine sahip ortamla malzemenin temasn keserek
koruma salarlar.
8.2.4.3. norganik Koruyucu rtler
imento, emaye gibi organik olmayan maddelerle yaplan kaplamadr.
malzemebilimi.net

65

9. DEMR OLMAYAN METALLER

Demir olmayan metaller metal ileme endstrisinde birok rnn imalat iin gerek
duyulan metallerdir.
Metaller zgl arl suyun zgl arlnn be katndan fazla olanlar ar metaller,
daha az olanlar hafif metaller olarak iki ana gruba ayrlr. Baka bir deyile zgl arl
5 kg/dm3den fazla olanlar ar metaller, 5 Kg/dm3den az olanlar hafif metaller snfna girer
(Erdoan, 1999)
nemli ar metaller; bakr, inko, kalay, kurun, nikel, krom, wolfram, molibden,
kobalt, manganez, antimon, kadmiyum, bizmut, cva ve soy metaller olarak da gm, altn,
platin saylabilir. En nemli hafif metaller ise; alminyum, magnezyum, titan, berilyumdur. Bu
metaller tek balarna dayanm az ve yumuaktrlar. Alam yaplarak zellikleri iyiletirilir ve
istenilen zelliklere ularlar. Sertlik ve dayanm artar, uzama azalr. Elektrik iletimi, korozyon
direnci genellikle ktleir. Tala kaldrma ilemleri kolaylar.

9.1. BAKIR
Bakr doada saf veya bileik eklinde bulunan, s ve elektrii iyi ileten, kolay
ilenebilen, korozyona dayankl bir metaldir. Kimyasal simgesi Cu, zgl arl 8,93 kg/dm3,
ergime ss 1083C, ekme dayanm 1600 kg/cm2dir.
Bakr doada saf olarak bulunabildii gibi, halkopirit, azurit, malahit, bornit, halkozin,
kurpit, tedrahit gibi filizler eklinde de bulunabilir.

9.1.1. Bakr Alamlar

Bakr, endstride alamlar yaplarak kullanlr. Bakr alamlar genel olarak aada
sralanan zelliklere sahiptir.

Yksek dayanma sahip ve serttir.

Souk biimlendirme ile mekanik zellikleri gelitirilebilir ve s ilemlerine

elverili hale getirilir.

Dkme elverilidir.

Korozyon direnleri daha fazladr.

inko ile yapt alam daha ucuzdur.

Bakra gre daha elastikidir.

Bakr birok metalle alam yapar. Bu alamlarn en nemlisi inko ile yapt alam
sonucu meydana gelen pirintir. Pirin, bakr oran en az %50 olan ve en ok kullanlan bakr
alamdr. Bakr oran ne kadar artarsa o kadar iyi talasz ya da souk ekillendirilebilir.
Bakrn ok kullanlan bir dier alam Kalayla yapt ve tun olarak da bilinen bronzdur. Sert,
dayankl, korozyondan etkilenmeyen bir metaldir. Bu zelliklerinden dolay evre etkilerinin
youn olduu yerlerde kullanlr. Bronz ierisindeki kalay oran arttka dayanm artar, ancak
gevrekleir ve retim maliyeti artar.

malzemebilimi.net

66

9.1.1.1.
Alam Dkme Bakr Alamlar
% arlk oran
Kzl dkm
Bakr 85 inko 5 Kalay 5 Kurun 5

Kullanma alanlar
Diliark yapmnda

Sar dkm

Ss eyas dkmlerinde

Bakr 60 inko 38 Kalay 1 Kurun 1

Dkm mangan bronzu

Bakr 58 inko 39,7 Alminyum 1

Demir 1 Manganez 0,3
% 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5

Pervane gbekleri
Diliarklar, yataklar, burlar

Kurunlu kalay bronzu

Bakr 88 inko 4,5 Kalay 6 Kurun 1 Valfler, diliarklar, yataklar

Gun metal

Bakr 88 inko 2 Kalay 1

Cvatalar, pompa paralar

% 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5

kum dkm, sertletirilmi

Alminyum bronzlar
sertletirilebilme zelliine
sahiptir.

izelge 9.1 Dkme bakr alamlar

9.1.1.2.
Alam Dvme Bakr Alamlar
% Arlk oran
1-Yldz metali
Bakr 95 inko 5

Kullanma alanlar
Para ve altn kaplama alamlar

2- Ticari Bronz

Bakr 90 inko 10

Ucuz ziynet eyas

3- Kzl pirin

Bakr 85 inko 15

Su tesisat malzemeleri

4- Adi pirin

Bakr 80 inko 20

Mzik aletleri, pompa v.b.

5-Kartu pirinci

Bakr 70 inko 30

Radyatr, tulumba v.b.

6-Sar pirin

Bakr 65 inko 35

Reflektr, yay, balayclar

7-Muntz metal

Bakr 60 inko 40

Valf gvdeleri, cvata, somun

8- Kurunlu adi pirin

Bakr 64,5 inko 35 Kurun 0,5

Su tesisat v.b.

9- Kurunlu orta pirin

Bakr 64 inko 35 Kurun 1

Diliark, vida v.b.

10-Otomat pirinci

Bakr 62 inko 35 Kurun 3

11- % 5lik alminyum Bakr 95 Alminyum 5

bronzu
12- Manganez bronzu
Bakr 58,5 inko 39,2 Kalay 1
Demir 1 Manganez 0,3
13-Fosfor bronzu % 5lik Bakr 94,8 Kalay 5 Fosfor 0,2

Korozyona dayankl boru tesisat

14-Fosfor bronzu % 10luk Bakr 89,8 Kalay 10 Fosfor 0,2

Kpr yatak yaylar, zel yaylar

Pervane gbekleri
Diyaframlar, anahtarlar

izelge 9.2 Dvme bakr alamlar

malzemebilimi.net

67

9.2.ALMNYUM
Alminyum saf iken dayanm az, ilenebilirlii kolay, abuk oksitlenen, oksitlenme ile
sert bir yzey tabakasna sahip olan, s ve elektrik iletkenlii iyi olan bir metaldir. Kimyasal
simgesi Al, zgl arl 2,7 kg/dm3, ergime ss 658C, ekme dayanm 90-120 kg/mm2,
genlemesi %3,25dir.
Doada filizler eklinde ok bulunan (yer kabuunun yaklak %6s), demir dndaki
metaller ierisinde retim ve kullanm miktar asndan bata gelen hafif bir metaldir. ok
kullanlmasnn sebebi ise ilenebilirlii, hafiflii, s ve elektrik iletkenlii, korozyon direnci,
yeniden kullanlabilirlii gibi zellikleridir.

9.2.1. Alminyum Alamlar

Saf alminyumun yumuak, dayanmnn dk oluu nedeni ile kullanm alan snrldr.
Bu nedenle alminyum, mekanik zelliklerini iyiletirmek iin alam yaplarak kullanlr.
Alam sayesinde sl ilemlere de elverili hale getirilir. Souk ve scak olarak biimlendirilmesi
kolay, makinede tala kartlmas zordur. Makine ile yaplan ilemede yksek hz ve zel keskin
takmlar kullanlr.
Alminyum, alam yaplarak kullanm alan genileyen, sl ilem sayesinde de
(sertletirme) 600 N/mm2 dayanma ulaabilen bir metaldir. Sertletirilemeyen alminyum ise
zellikle deniz suyuna dayankldr.
Otomat alminyumu ierisinde %5,5 bakr, %0,5 kurun ve %0,5 bizmut bulunan
alminyum alamdr. Makinede kolayca ilenebilir. Alminyum alamlar kiye ayrlr.
9.2.1.1. Dkme Alminyum Alamlar
Dkm yaplarak kum ya da madeni kalplarda elde edilen alamlardr. zellikleri
dkm ekline gre deiir. Alminyum bata bakr, silisyum, manganez ve inko olmak zere
birok metal ile alam yapar. Mimaride, sslemecilikte, deniz motorlar gvde ve bloklarn
yapmnda, motor paralarnda ve korozyona dayanm isteyen yerlerde silisyumlu alam
kullanlr. Manganezle yapt alamda korozyon direnci asndan stn zelliklere sahiptir.
inko ile yapt alam ise ar, ucuz, sertlik asndan olduka iyi, ancak korozyon direnci
dktr.
Dkme alminyum alamlarndan, %11-13,5 silisyum, %0-0,5 magnezyum ieren
dkme alminyum alam, ok iyi dkm zellii gsterir. Talal iilii iyi ve korozyon
direnci yksektir. Zorlanan ince kenarl ve arpmalara dayankl paralarn imalatnda kullanlr.
%9-11 silisyum, %0,2-0,4 magnezyum ve %0-0,5 manganez ieren dkme alminyum alam,
yksek zorlanmal, ar ve titreimli alacak paralar iin dklr. Kaynak edilebilir ve
korozyona direnlidir. %11 silisyum ieren alminyum alam ise anmaya kar olduka
direnlidir.
9.2.1.2. Dvme Alminyum Alamlar
Dvme alminyum alamlar, dkme alminyum alamlarndan daha stn mekanik
zelliklere sahiptir. Bu stnlk dvme, haddeleme, ekme ve s ilemlerinden sonra oluur. Bu
ilemler alminyumun yapsn inceltir ve daha homojen bir yap oluturur. Dvme alminyum
alamlar aamada elde edilirler. Dkm yolu ile nce byk bloklar elde edilir. Daha sonra
300 500C scaklklarda souk veya scak ekme, haddeleme ile uygun profiller haline getirilir.
Gerektii zamanlarda sl ilemler uygulanr.
%3,54,9 bakr, %0,21,9 magnezyum, %0,31,1 manganez ieren dvme alminyum
alamlar otomat tezghlar iin uygundur. % 0,6-1,6 magnezyum, %0,6-1,6 silisyum,
% 0,2-1 manganez, %0-0,3 krom ieren alam ise iyi bir korozyon direncine sahiptir. Ayn
alama toplam %13 kadar kurun, kalay, bizmut ve kadmiyum katlrsa talal ilemler iin
uygun hale gelmektedir. %0,67,2 magnezyum, %00,6 manganez, %00,3 krom ieren
alminyum alam dnen paralarn talal ilemleri iin uygundur. zellikle optik ve hassas
alet endstrisinde kullanlr.
malzemebilimi.net

68

9.3. NKO
Doada en fazla bulunan metallerdendir. Korozyon direnci yksek, ancak kimyasal
etkilere direnci olmayan bir metaldir. Doadaki inko filizlerinin en nemlileri sphalerite,
willemite, franklinite, zincitedir.
Kimyasal simgesi Zn, zgl arl 7,133 kg/dm3, ergime ss 419Cdr. 930C
scaklkta buharlar. Katk eleman olarak pirin ve bronz retiminde, pil yapm, inaat levhas,
su borular, en ok da eliklerin korozyona kar dayanm iin kaplanmas ilerinde kullanlr.

9.3.1. inko Alamlar

inkoda en fazla %1,6 kurun, %0,8 demir, %0,75 kadmiyum bulunabilir. Dnya da
retilen inko en ok galvanizlemede, kalplkta ve pirin yapmnda kullanlr. inko bunlarn
dnda deiik amalarla da kullanlmaktadr.
Galvanizleme: Demirin inko ile kaplanmasdr. Galvanizleme demirin korozyondan
korunmas amacyla yaplr. Demir yzeyinin inko ile kaplanmasnda, ergiyik inko ierisine
nceden temizlenmi demiri daldrmak, elektrolizlemek ya da toz inko ierisinde stlmas,
para yzeyine inko pskrtlmesi yntemleri uygulanr.

9.4. NKEL
Nikel, gmi beyaz renkte, yksek dayanm ve genleme zelliine sahip, korozyona
olduka dayankl, souk ilenebilen, kaynak edilebilen, lehim yaplabilen, talal ilenemeyen
bir metaldir. Magnetik ve s iletkenlii yksektir. Kimyasal maddelere, zellikle de asitlere kar
dayankldr.
Kimyasal simgesi Ni, zgl arl 8,85 kg/dm3, ergime ss 1453C, ekme dayanm
400800 N/mm2dir. Bakr, demir, manganez filizlerinde nikel bulunur, ancak retimin %85i
slfrl filizlerden elde edilir.

9.4.1. Nikel Alamlar

Ana maddesi nikel olan alamlarda en az % 50 nikel bulunur. En nemli nikel alam
moneldir. erisinde 2/3 nikel, 1/3 bakr bulunan bu alama alminyum ve titan da katlabilir.
Bu ekilde zellikleri daha da iyileir. Monel s ilemi ile sertletirilebilir. Souk biimlendirme
ile dayanm ve sertlii ykselir. Sertlii 85 100 Rb olan monel malzemeden yaplan 0,75 mm
ve daha kk apl tellerde dayanm 10.000-14.000 kg/cm2dir.
Nikelli alamlar genellikle; nikel-krom, nikel-krom-demir, nikel-molibden alamlar
eklinde olur. inkonel ad verilen Nikel-Krom-Demir alamlarnn (%80 Ni, %20 Cr veya %60
Ni, %15 Cr+Demir) elektrik direnci ve s dayanm yksektir. nkonel alkalilere, organik
bileiklere, amonyak, hidrojen, azot, karbondioksit gazlarna ve buhar etkilerine byk dayanm
gsterir. Sementasyon kasalar, st pastrizasyon kaplar, fotoraf banyo kvetleri, fotoraf
makinas paralar, pompalar, miller, makaralar, tekstil makinalar imalatnda kullanlr.
Nikel Molibden alamlar ok miktarda demir ierir. Dayanm bakmndan alaml
eliklerle karlatrlabilir. Tuz asiti ve nemli tuz asiti gazlarna byk dayanm gsterir. 800C
scaklklarda atmosfer etkilerine dayankldr.
Kullanma Alanlar: Nikel s ve korozyona dayankl olmas nedeniyle galvenize
kaplamalarda, alaml eliklerin retiminde, kimya endstrisinde kullanlan ara-gerecin
yapmnda saf veya alam eleman olarak kullanlr. Nikelin alminyum, magnezyum ve
berilyum ile yapt alam stc elemanlarn imalatnda, yksek dayanm ve genleme zellii
nedeniyle yaylarda, uak endstrisinde kullanlan perinlerde tercih edilir. En nemli ve yaygn
kullanm yeri ise Nikel-Krom-Molibdenli yksek sya ve korozyona dayankl eliklerin
retimidir.

malzemebilimi.net

69

9.5. KALAY
yi korozyon direnci nedeniyle elik saclarn kaplama malzemesi (Teneke ve konserve
kutular) olarak kullanlmas nemlidir. Asit ve bazlardan etkilenir. 10Cnin altnda yzeyde gri
toz halinde bir tabaka oluur.
Kimyasal simgesi Sn, zgl arl 7,3 kg/dm3, ergime ss 232C, ekme dayanm
4050 N/mm2 uzamas %40dr.
Kalay elik saclarn kaplanmasnda, teneke retiminde, lehim ve alamlarda kullanlr.
0,008 0,2 mm kalnlklarda yaprak halinde retilebilir.
En nemli alam lehimdir (rnein L-Sn 60 Pb). Lehimde % 12 - 90 aras kalay ve geri
kalan kurun, antimon ya da kadmiyum bulunur. Kalay kayma ve yk tama zellii
bakmndan yatak metali (beyaz metal) olarak da kullanlr.

9.6.

KURUN

Kuun, asitleri de ieren iyi bir korozyon direncine sahiptir. Kurun bileikleri ok
zehirlidir. Bu nedenle zel gvenlik iaretleri ile belirtilir. Kimyasal simgesi Pb, zgl arl
11,3 kg/dm3, ergime ss 327C, ekme dayanm 1520 N/mm2 , uzamas %5030dur.
100Cn zerinde abuk krlr.
Kurun yer kabuunda deiik birok filizde bulunsa da en fazla galen ad verilen
kkrtl filizden elde edilir. ok yumuak olan kurun kolaylkla souk olarak biimlendirilir ve
biimlendirme srasnda sertlemez. Tala kaldrma ileminde olduka yumuaktr.
Kurun tm metallerle alam yapar. En ok kullanlan alam, %5 25 antimonla
yapt sert kurundur. Kurun yatak metali olarak kadmiyumla beyaz metali oluturur.
Anmaya dayankldr ve iyi kayma zellii gsterir.
Kurun retiminin yaklak %50si akmlatr plakalarnn retiminde tketilir. Rntgen
nlarn ve radyoaktif maddeleri iyi absorbe etmesi nedeniyle kuvvetli bir koruyucudur.
Bunlarn yannda kurun otomobil paralar, eitli cihazlar, silah yapm, mhr yapm,
ambalaj malzemesi, matbaaclkta harf ve kalp yapm, asitlere dayankl olmas nedeniyle kazan
ve depo kaplamalar, kaynaklkta lehim yapm gibi ilerde kullanlmaktadr.

9.7. KROM
Ergitme ve elektroliz yollar ile elde edilen krom sert ve krlgan olduu iin saf olarak
pek kullanlmaz. Isya dayankl ve korozyondan etkilenmeyen parlak renkte bir metaldir.
Elektrik iletkenliine, souk ve scak ekillendirmeye kar diren gsterir. Ancak souk halde
iken delinebilir, eelenebilir, kaynak edilebilir, pres ve torna edilebilir. elii korozyona ve
kimyasal etkilere direnli hale getirir. elikte krom karbr oluturarak sertlik verir.
Kimyasal simgesi Cr, zgl arl 6,8 kg/dm3, ergime ss 1615C, soukken eilip
bklemeyen ancak 325C scaklkta kolayca biimlendirilebilen bir metaldir. Krom katkl
eliklerin en nemli katk elemanlarndandr. zellikle paslanmaz eliklerin nemli katk
elemandr. Isya dayankl olmas nedeniyle eliin s ve elektrik direncini ykselttii iin
elektrik diren telleri yapmnda, kromun nikelle yapt alam ise stma elemanlarnn
yapmnda kullanlr.

9.8. WOLFRAM
Doada bulunan en ar metallerdendir. Kimyasal simgesi W, zgl arl 19 kg/dm3,
ergime ss 3370C (metallerde en yksek ergime derecesi), kaynama ss 5930Cdr. Tungsten
olarak da isimlendirilir. Ergime ssnn yksek olmas nedeniyle normal yollarla
ekillendirilmesi mmkn deildir. Toz metalurjisi yolu ile biimlendirilebilir.
Yksek ergime ss olduu iin elektrik ampullerinde, kaynak elektrotlarnda, oto
elektrik kontaklarnda, uak ateleme dzenlerinde, radyoaktif madde saklama kaplar
yapmnda, alam katk eleman olarak yapm ve takm eliklerinde ve sert metal iin kullanlr.
eliklere yksek s ve iyi kesilme zellii kazandrr. Sert karbr kesici ularn (elmas kalemler)
yapmnda kullanlr.
malzemebilimi.net

70

9.9. MOLBDEN
Molibden saf halde gmms beyaz renkli olup ok sert bir metaldir. Kimyasal
zellikleri bakmndan krom ve wolfram ile benzerlik gsteren molibden, yksek ergime ve
kaynama noktas, yksek s dayanm, yksek s iletkenlii ve dk termal genleme gibi stn
zelliklere sahiptir. zgl arl 10,28 gr/cm3 olan molibden 2623C de ergir, 4639C de
kaynar. Soukta havadan etkilenmez, akkor halindeyken oksitlenir, nitrik ve slfrik asitlerden
etkilenir, yksek scaklkta su buharn ayrtrr.
Molibden, wulfenit (PbMoO4) veya powellit (CaMoO4) gibi minerallerde bulunursa da,
asl ticari molibden kayna molibdenittir (MoS2). Molibden dorudan madencilik yoluyla ve
bakr madencilii srasnda yan rn olarak ta elde edilebilir.
Genel olarak kullanm alanlar yle zetlenebilir:
eliin yksek scaklklarda dayanmn arttrmada,
Hava tatlar ve uzay aralarnn yapmnda,
Nkleer enerji uygulamalarnda,
Elektrik uygulamalarndaki tellerin yapmnda,
Yksek scaklklarda yalarn yaps bozulduu iin molibden slfat kaydrc ya
olarak,
Katalizr olarak,
Boya endstrisinde renk verici (pigment) olarak.

9.10. VANADYUM
Kimyasal simgesi V, zgl arl 5,7 kg/dm3, ergime ss 1715Cdr. Biimlendirilme
zellii olan, tel haline getirilebilen, atmosfer etkilerine direnli bir metaldir. Vanadyum filizi
vanaditten elde edilir. Ayrca demir filizi, granit ve ate topranda vanadyum bulunur. elik
grisi renginde ve ok serttir. elikler iin alam malzemesi olarak kullanlr. Karbondan sonra
elie en fazla etkisi olan alam elemandr. ok az miktar byk zellik art salar. Bu
zellik artn %0,10,2 arasndaki vanadyum salar. Daha fazla vanadyum ayn lde zellik
art salamaz. %0,10,15 vanadyum katlan eliklerin dayanm %50 artar. Vanadyum elii
ince kristalli yapar ve sl ilemi sonunda ekirdek ksmnn yumuak, d ksmnn sert olmasn
salar.
erisinde %0,30,35 karbon bulunan vanadyumlu elikler, kk miller, makine
paralar, piston kollar, ar darbe etkisi altnda alan makine elemanlar yapmnda kullanlr.
Anmaya dayanm gerektiren ve yksek sertlik isteyen yerlerde tercih edilir. Az karbonlu krom
vanadyumlu elikler yzey sertletirilmesi ile otomobil, uak dilisi, kam mili, piston pimi gibi
sertlik ve zllk gereken ilerde kullanlr.
Ayrca dkmedemirlerde de dayanm arttrc
elemandr. Ar makine imalatnda, madencilik ve yol yapmnda kullanlan makinelerde, byk
ve ar paralarn yapmnda dkme yoluyla vanadyumlu elikler kullanlmaktadr.

9.11. KOBALT
Kobalt kuruni renkte, kimyasal simgesi Co, zgl arl 8,6 kg/dm3, ergime ss
1495C olan, 124 BSD sertlikte bir metaldir. Dkm halinde ekme dayanm 25 kg/mm2, basma
direnci 90 kg/mm2dir. Kobalt demire katld zaman yksek scaklklarda yumuamay nler.
Bu nedenle hava eliklerinin en nemli katk elemandr. Yine elie belirli oranlarda
(%0,5-%40) ilave edildiinde mknatslanma zelliini ykseltir. Bu nedenle kobalt
mknatslarn vazgeilmez bir alam elemandr.
Genel olarak kobalt, cam ve metal birletirmelerinde, yksek scakla dayanm gereken
yerlerde, gaz trbinleri, vida, cvata, egsoz k kanallar yapmnda kullanlr. erisinde
%2065 kobalt bulunan alamlar iddetli korozyon etkilerine, anmaya ve oksitlenmeye kar
direnlidirler.

malzemebilimi.net

71

9.12. KADMYUM
Dk scaklkta ergiyen alamlarn retiminde ok ynl kullanlr. %10 kadmiyum
ieren bir alam 55 65Cda ergir. Demir, elik ve alminyumda galvenize tabaka oluturulur.
Bu tabaka ok ince olmasna ramen dayankldr. zgl arl 8,65 kg/dm3, ergime ss
320Cdr. Metallerin kaplanmasnda kullanlan kadmiyum tek bana hi kullanlmayan bir
metaldir. Alam eleman olarak srtnmeli yataklarda yatak eleman olarak kullanlr.

9.13. BZMUT
Hafif pembe renkte, ok krlgan bir metaldir. Katlama srasnda galyum, antimon gibi
hacmini genileten ender metallerdendir. Katlarken %3,3e kadar hacmi byr. Kimyasal
simgesi Bi, zgl arl 9,8 kg/dm3, ergime ss 2713Cdr. Normal scaklklarda
biimlendirmeye elverili deildir. Ancak 225C scaklkta sngerleerek istenilen biim
verilebilir.
Kolay ergimesi istenen alamlarn ana maddelerindendir. Bu nedenle basnl gaz, buhar
kazanlar, ddkl tencereler, yangn sndrme, su pskrtme sistemlerinin emniyet tapalarnda
kullanlr.

9.14. MAGNEZYUM
Gmi beyaz renkte, 1,74 kg/dm3
zgl arl olan, 650Cda ergiyen, ekme
dayanm 12002300 kg/cm2
olan bir metaldir. Souk biimlendirme ile dayanm
3300 kg/cm2ye ykseltilebilir.
Magnezyum en fazla deniz suyundan retilmektedir. Deniz suyunda %0,1 kadar
magnezyum vardr. retimde yardmc madde olarak da deniz hayvanlarnn kabuklarndan
yararlanlr.
Saf magnezyumun ergidii zaman yanma zellii vardr. Donanma fiei yapmnda
kullanlr. Magnezyum ierisine alminyum, inko, manganez katlarak kullanlr. Bu alamlar
korozyona dayankl ve yksek mekanik zelliklere sahiptir.

9.15. TTAN
Genellikle hafif metallerden saylan titan, iyi yapm elikleriyle denk dayanmda ve
korozyona direnlidir. Kimyasal simgesi Ti, zgl arl 4,51 kg/dm3, ergime ss 1700Cdr.
Sert metallerin katk malzemelerindendir. Uak retiminde elik ve alminyum alamlarna
katk malzemesi olarak katlr.

9.16. SOY METALLER

Genellikle kimyasal birleme yapmayan, oksitlenmeyen metallerdir. Doadan ou
zaman saf olarak elde edilirler. Platin, altn, gm en nemlileridir. Bunlarn dnda osmiyum,
palladyum, iridyum, rutenyum, radyum v.b. de saf metallerdir.

9.16.1. Platin
Platin, osmiyum ve iridyumdan sonra en ar metaldir. Kimyasal simgesi Pt, zgl
arl 21,5 kg/dm3, ergime ss 1770Cdr. Oksitlenmez ve metal parlakln her zaman korur.
Asitlerden ve bazlardan etkilenmez. yi mekanik zelliklere sahiptir. Haddelenir, ekilir ve pres
edilebilir. 0,025 mm kalnlnda tabaka ve 0,105 mm apnda tel haline getirilebilir.
Platin kendi grubundaki dier metaller gibi (radyum, iridyum, rutenyum, osmiyum)
yksek scaklklarda kimyasal olarak etkilenmedii ve iyi bir katk eleman olduu iin kimya,
petrol, elektrik, cam sanayii, diilik ve tp alannda, otomotiv sanayiinde, ss eyalar yapmnda
kullanlr.

malzemebilimi.net

72

9.16.4. Altn
Element olarak soy metaller grubunda yer alan altnn kimyasal simgesi Au, zgl
arl 19,3 kg/dm3, ergime ss 1013Cdr. Sar renkli, ok kolay ilenebilen, ekil verilebilen,
elektrik ve sy iyi ileten bir metaldir. Doada genellikle saf halde veya gm ve dier
metallerle birlikte bulunur.
Genellikle gm, bakr ve nikelle alam yaparak kullanlr. Altna ileme kolayl
kazandrmak iin inko da katlabilmektedir. Altn ss eyalarnda, dekorasyon ilerinde,
elektrolizle kaplamada, inicilikte, kimya endstrisinde potalarn yapmnda, elektrik
endstrisinde kullanlmaktadr.

9.16.5. Gm
En iyi elektrik ve s iletkenliine sahip olmas, gmn dier metaller arasnda n plana
kmasna neden olmaktadr (Serfieli, 2000). Doada bazen saf olarak bulunabilse de genellikle
kurun ve bakr filizleri ile birliktedir. Kimyasal simgesi Ag, zgl arl 10,5 kg/dm3, ergime
ss 960Cdr.
Gmn en nemli alam malzemesi bakrdr. Ancak dier birok metalle de alam
yapar ya da bu metaller gm bakr alamlarna katlr. Ss eyalarnda, gda endstrisinde,
elektrik endstrisinde, diilikte (dolgu malzemesi olarak), optik aletlerin yapmnda kullanlr.

malzemebilimi.net

73

10. PLASTKLER
Plastikler, petrol, kmr, kire ta, tuz, kkrt, pamuk, odun gibi hammaddelerden
kimyasal yollarla elde edilen, organik madde olarak tanmlanan malzemelerdir.
Yapay (sentetik) malzemeler kapsamnda; doal maddenin kimyasal deiimiyle elde
edilen malzemelerin dnda, bitkisel hammaddeden (selloz) elde edilen selloz plastii ve
hayvansal hammaddeden (stten) elde edilen sentetikler de vardr.
Tm yapay malzemeler, hazrlanmalar srasnda genellikle 90 200C scaklklarda
dvlebilir (yorulabilir) biimdedir ve plastik ekil verilebilir. Bu nedenle plastik olarak
adlandrlrlar.
Asit, baz, tuz zeltilerine ve su, hava etkilerine kars direnlidirler. Bu yzden yzey
kaplamaya ihtiya duymazlar. Plastiklerin biimlendirilmeleri kolaydr. Dkmden sonra
genellikle talal ileme gerek duyulmaz, ancak tala kaldrlabilir. Ayrca yaptrlabilir, baz
eitleri kaynak edilebilir(termoplastlar). Byk elastikiyete ve zlle sahiptirler. Anmaya
kars direnlidirler. Ancak s iletkenliine sahip olmalar nedeniyle yatak malzemesi olarak
kullanlmalarnda zel nlemler gereklidir. Bu bakmdan kullanlmalar snrldr. Dk basnl
ve dk devirli yataklarda kullanlrlar. Grlt ve titreimi absorbe etme zelliine sahip
olmalar dili yapmnda tercih sebebidir.
Yksek scaklkta almamalar dezavantajlardr. Termoplastlar yumuarlar ve erirler,
duroplastlar ise yanarlar. Kullanlma scaklklar genellikle dktr (bazen l20C'nin stnde)
(Sekil 9.1). (Erdoan, 1999).

ekil 10.1 (Erdoan, 1999)

10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER

Hafiflik zgl arlk genellikle 0,9 1,4 kg/dm3tr. Ender olarak 2,2 kg/dm3de olabilir.
Nem almama
Elektrik yaltkanl
Dk s iletme
Korozyon dayanm
Dk scaklklarda ergime ve bu nedenle kolay biimlendirilme
stenilen renkte yaplabilme
Yksek kimyasal diren
Kat veya esnek yaplabilmesi
Talal ileme uygunluk
Saydamlk
Ekonomiklik
Hurdas tekrar kullanlmaz
Fizyolojik olarak tehlikelidir
Btn bu zellikler plastiklere geni bir kullanm alan kazandrmaktadr. ok deiik
zellikte ki birok plastik mhendislik malzemesi olarak kullanlmaktadr.
malzemebilimi.net

74

10.2. PLASTKLERN RETM

Plastik retiminde gaz ya da sv manomerlerinin binlerce moleklleri, plastiklerin byk
(Makro) molekllerini oluturmak iin, birbirlerine balanrlar. Manomerin bileimine gre,
uygulanan sentez yntemi, polimerizasyon, polikondenzasyon ve poliadisyon adlarn alr. Bu
yntem, 3 farkl malzeme dokusu oluturur. Makro molekllerinin biimi, bykl ve
dzenlenmesi yannda kimyasal bileim de plastiin zelliini belirler.
Polimerizasyonda, ip gibi uzun makro molekller oluur. Oda scaklnda, ip molekller
ok ya da az dzenli skk ve hemen hemen hareketsizdir. Artan scaklkla aralarndaki ekme
kuvveti azalr, molekl balar zayflar ve plastik madde elastikleir. Srdrlen stma ile her bir
molekl iplii birbirinden kayarak uzaklar ve malzeme plastik yumuakla ular. Istma ile
krlganlktan, elastiklikten uzaklaarak plastik yumuama durumuna gelen ve soutulduunda
yine sertleen malzemelere termoplast adi verilir. ekil 10.3)
Polikondenzasyonda, iki ayr balang maddesi oluur. rnein Fenol ve Formaldehit, su
gibi bir yan rnn ayni zamanda kondenzasyonu (yoguturmasi) ile byk molekl ba oluur.
Oluan byk molekller dar gzl bir a tekil edecek biimde birbirlerine de balanrlar (Sekil
10.3). Molekllerin birbirlerine balar ok skdr, ne stma ile ne de bir eriyikte zlebilir.
Sert ve krlganlnn dnda kaynatlamaz ve zlemez. Bu tip plastik malzemeler termoset
plastik (duroplastik) adn alrlar.
Poliadisyonda da, makro molekller, byk gzl a biiminde birbirlerine balanrlar.
Buradaki fark, balang moleklleri, yoguma iin ek bir madde istemezler. Makro molekler
yap, plastiin retimi srasnda etkilenir. Bu durumda ayn kimyasal bileimde olmalarna
ramen, sertlik ve s direnleri gibi zellikleri farkl malzemeler elde edilmektedir. Bu ekilde,
molekleri birbirlerine az noktadan bal geni a oluturan, plastik malzemelere lastik
elastikiyetinde olduundan elastomer (elastikler) adi verilmektedir.

ekil 10.2 Baz termoplastiklerin hammadeleri ve retimi

malzemebilimi.net

75

10.3 . PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI

Plastikler molekl yaplarna gre snflandrlrlar.

ekil 10.3 (Deveci, 1977)

TERMOPLASTKLER
Asetaller
Akrilikler
Floroplastikler
Poliamidler
Polietilen
Polipropilen
Polistiren
Polikarbonat
Polifenilen eter
Polifenilen slfit
Polyamidler
Polislfon
Polivinil klorr
Poliretan
Sellozikler

TERMOSETLER
Alkitler
Alil
Kazein
Aminoplastlar
Fenolikler
Epoksiler
Dialiftalat
Poliester
Melamin
Poliretan

ELASTMERLER
Btil
Neopren
Buna S
Stiren butadien
Silikon

izelge 10.1 Endstride ok kullanlan plastikler (Yaln ve Gr, 2002)

malzemebilimi.net

76

Fenolik(Termoset)

Poliretan

Camdolgulu

Kpk

Kpk

Kpk

HDKpk
UHMW

Kpk

Kpk

PVC

Polislfon

Polistiren

Polietilen

Polpropilen

Polyester

Polyamide

Polikarbonat

Fenilenoksit

Naylon

Floroplastik

malzemebilimi.net

izelge 10.2 Baz plastiklerin uygulama alanlar (Yazcolu, 1999)

UHMW: ok yksek molekl arlkl

Kpk

Selloztik

Akrilik

Asetal

HD: Yksek younluklu

Makine paralar, dili,

kam, piston, supap,
pompa pervanesi, fan
kanad, rotor, amar
makinesi kartrcs
Hafif hizmet ve
dekoratif kullanm,
dme, kol, kamera
kutusu, boru fittingi,
ak kutusu, direksiyon
simidi, gzlk
erevesi, takm sap
Kk yuva ve ii bo
ekiller, telefon
gvdesi, baret, pompa,
kk alet gvdeleri
Byk yuva ve i bo
ekiller, tekne, byk
alet gvdesi, tank,
boru, hava kanal,
buzdolab astar
Optik ve saydam
paralar, emniyet
gzl, lens, kar
arac iin siper cam,
iaret levhas,
buzdolab raf
Anmaya dayankl
paralar, dili, bur,
yatak, oluk astar,
kayak tekerlei
makaralar, anma
eritleri

ABS

Uygulama alan

Polifenilenslfit

Termoplastikler

77

11. KOMPOZTLER
Kompozit malzemeler birbirlerinin zayf ynlerini kapatarak daha iyi zellikler elde
etmek amacyla bir araya getirilen maddelerden oluan stn zellikli malzemelerdir. Metal,
seramik, plastik gibi farkl malzemeler kartrlarak yeni bir doku oluturulmas yoluyla elde
edilen ok fazl malzemelerdir.
Bir baka tanmlamayla; ki veya daha fazla saydaki ayn veya farkl gruptaki
malzemelerin, en iyi zelliklerini bir araya toplamak ya da yeni bir zellik ortaya karmak
amacyla, makro seviyede birletirilmesiyle oluan malzemelere Kompozit Malzeme denir.
Ortaya kan malzeme; ou zaman kendisini meydana getiren malzemelerden dayanm,
tokluk, elastiklik gibi zellikleriyle daha nitelikli hale gelebilir.
Dayanm, yorulma dayanm, anma dayanm, korozyon dayanm, termal zellikler, s
iletkenlii, akustik iletkenlik, elastiklik, rijitlik, hafiflik gibi baz zelliklerin iyiletirilmesi
amacyla kompozit malzemeler retilir. Kompozit malzeme retmenin amac stn zellikli
malzemeler elde etmektir.

11.1. KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI

Kompozit malzemeler matriks malzemenin cinsine gre drt ana gruba ayrlrlar;
1- Metal Matriks Kompozit Malzemeler
2- Seramik Matriks Kompozit Malzemeler
3- Polimer Matriks Kompozit Malzemeler
4- Nano Kompozit Malzemeler
Takviye malzemelerin ekline gre ise;
1- Tanecik takviyeli kompozitler
2- Lif takviyeli kompozitler
3- Tabakal kompozitler
olmak zere gruba ayrlrlar. (Erdoan, 1999)

11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler

imento (balayc), kum ve akl (tanecik) su ile kartrlarak oluturulan beton, tanecik
takviyeli kompozitler iin ok bilinen bir rnektir. Benzer olarak, zmpara tasnda alminyum
oksit taneciklerini balayan cam ya da reine, toz haline getirilmi metallerin yksek scaklkta
piirilmesi ile elde edilen sinter malzemeler tanecik takviyeli malzemeye rnek olarak
gsterilebilir.
Sinter malzemeler, sinterleme ad verilen piirme ilemi ile toz haline getirilmi
metallerin birbirine balanmas ile elde edilirler. Birbirinden ok farkl younluk ve zelliklere
sahip malzemelerin birbirine balanmas sinterlemenin avantajdr. Sinterlerne sv ve kat olmak
zere 2 farkl yntemle uygulanr.
Sv sinterlemede balayc metal ergir ve karbr taneleri arasnda srekli bir faz
oluturur. Sinterleme ileminden sonra balayc metal kristalleir. Balayc olarak reine
kullanldnda, sinterlemeden sonra reine polimerize olur ve kuvvetli bir ba oluturur.
Balayc olarak cam (silisli) malzeme de yaygn olarak kullanlmaktadr.
Kat sinterlemede ise metal, metal oksit ya da karbr tozlar karm halinde kalp iinde
preslenir ve piirilir. Erime noktalarnn altndaki bir scaklkta ve basn altnda bekletilirler.
Atom difzyonu yoluyla paralar birbirine balanr.
Sinterleme ile gzenekli (filtre ve yatak burlar gibi) ya da rijit (dili gibi) malzemeler
elde edilebilmektedir. Sinter malzemelerden elde edilmi makine paralar son llerini alm
olduundan talal ileme gerek duyulmaz.

malzemebilimi.net

78

11.1.2. Lif Takviyeli Malzemeler

Cam, grafit gibi lif eklindeki dayankl malzemelerle, alminyum, plastik gibi balayc
(matriks) malzemelerin bir araya gelerek oluturduu kompozitlerdir. Lif takviyeli
kompozitlerde lifler, kuvvet ynne paralel, dik ya da rasgele dalm olabilmektedir. Bu tr
kompozitler dayanm yksek ve hafif malzemelerdir.
rnein, cam lifi takviyeli epoksi reinesinin ekme dayanm 25 katna kadar
artmaktadr. Cam yn takviyeli plastik matriksli kompozit malzemeler geni bir kullanm alan
bulmaktadr. Dili, boru, su deposu, plverizatr ila deposu vb. elemanlarnn yapmnda tercih
edilmektedirler.

11.1.3. Tabakal Malzemeler

Plak ya da levha halindeki, dayankl malzemenin reine gibi balayclar yardm ile elde
edilen kompozitlerdir. Sert dokuma, preslenmi aa, kontrplak rnek olarak saylabilir.

11.2. KOMPOZTLERN YAPISI

Kompozit malzemeler matriks (ana) malzeme ile katk malzemelerinden oluur. Genel
olarak takviye malzemesi tayc, matris faz ise onu bir arada tutmaya ve desteklemeye yarar.
Genel olarak matrisin grevi yapy bir arada tutmak, evresel etkilerden korumak ve yk eit
datmaktr. Bir matris malzemesi balangta dk viskoziteli bir yapda iken daha sonra katk
malzemelerini salam ve uygun bir ekilde evreleyebilecek kat forma kolaylkla
geebilmelidir.
rnein alminyum ierisine silisyum karbr elementi ilave edersek, burada matriks
malzemesi alminyum, takviye malzemesi de silisyum karbr olur. Oluan yeni malzeme metal
matriks kompozit malzeme olur. Baka bir deyile silisyum karbr takviyeli alminyum
kompozit malzemesidir. Gnmzde en ok kullanlan kompozitlerden biri de betondur.
imento ve kumdan meydana gelen malzeme matris elik ubuklar ile desteklenir. Bir dier
tannm kompozit ise kerpitir. amur ve samann kartrlmas ile oluturulur. Yakn dnemde
yaygnlam ve ska kullanlan bir dier polimer matrisli kompozit ise anorganik ve organik
elyaflarn (elyaf olarak: fiberglas, karbon, aramid, polietilen, polipropilen vs.) kullanld
fiberglas bileiklerdir.
Rulman sanayisinde kullanlan hibrit rulmanlar da kompozit malzemelerin kullanmna
bir rnektir. Seramik ve takm eliinin bir arada kullanm ile ortaya kan bu rn elik
rulmanlara gre 6 kat daha uzun mrldr.

11.3. KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI

123456-

Yksek Dayanm
Hafiflik
Tasarm esneklii
Boyutsal stabilite
Elektrik yaltkanl
Korozyon dayanm

7- Kalplama kolayl
8- Renklendirilebilme
9- effaflk zellii
10- Is Dayanm
11- malat ilemlerine uygunluk

malzemebilimi.net

79

12. MALZEME MUAYENES

Endstride retim ve malzeme muayenesi birlemitir. Muayene yaplmadan retim sz
konusu deildir. Byk endstriyel kurulularda kalite-kontrol birimleri retimin btn
aamalarnda grev yapmaktadr. letmeler satmak, satabilmek iin retimlerinin kaliteli ve
gvenilir olduunu kantlamak zorundadr. letmelerdeki kalite kontrol niteleri bu adan byk
nem tarlar. Malzeme muayenesi yaplamam rnlerin tketiciye sunulmas dnlemez.
Muayenesiz yaplan, satlan ya da satn alnan her rn byk riskler tar.
Herhangi bir ama iin malzeme seimi veya seilen bir malzemenin yerinde grevini
yapp yapmayacan anlamak iin ya da malzemenin zelliklerini belirlemek iin uygulanan eitli
deneyler malzeme muayenesi olarak tanmlanabilir. Malzeme muayenesi ile hatal ilerden
saknmak, uygun malzeme seerek gvenli ve ekonomik retim yapmak mmkndr.

12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI

Bir malzemenin muayenesinin balca nedeni vardr. Malzemenin esas grevi,
malzemenin dayanm ve korozyona kar dayankllk gibi teknolojik zelliklerini belirlemektir.
Malzeme muayenesi malzemenin alaca yerde grevini yapp yapmayaca, standardlarla
belirlenmi teknolojik zelliklere sahip olup olmad gibi ayrntlarn saptanmasn amalar.
Malzeme muayeneleri genel olarak, ama, tip, ekil bakmndan ana balkta
toplanabilir.

12.1.1. ekil Bakmndan Muayene

Bu ekilde muayeneler tahribatl ve tahribatsz olmak zere ikiye ayrlr. Tahribatl
muayenelerde malzeme krlr, ezilir, paralanr, kertilir, eilir, iirilir, kopartlr, kesilir. Sonu
olarak bir daha kullanlamayacak duruma getirilir. Tahribatsz muayenelerde ise malzemeler
herhangi bir zarara uramadan X nlar, ultraviyole nlar, mikroskop altnda doku kontrol,
sertlik lme ilemleri, ultrasonik muayene, kvlcm testi gibi yollarla kontrol edilerek zellikleri
hakknda bilgi edinilir.

12.1.2. Tip Bakmndan Muayene

Ticari, aratrma ve bilimsel olmak zere e ayrlr.
Ticari muayeneler, anlamalarda belirtilen zelliklerin olup olmadn kontrol amacyla
yani ticari amalarla yaplan kontrollerdir.
Aratrma amal muayeneler, belirli koullarda malzemenin zelliklerinin ne lde
deitiini saptamak iin yaplr. rnein malzeme zellikleri ou zaman oda scaklnda
belirlenir. 20 C scaklk ve normal atmosfer basnc altnda elde edilmi deerlerin bazen yeterli
olmad ve malzemelerin belirli artlarda hangi zellikleri gsterecei aratrlmak istenir.
150Co veya + 350C scaklklarda bir krom nikelli eliin dayanm ve zll nedir? gibi
sorulara yant aranr.
Blimsel muayenede ise, yeni bulunan ya da gelitirilen bir malzemenin temel zellikleri, bu
zelliklerle ilgili deerler ve katsaylarn bulunmas iin yaplan muayenelerdir.

12.1.3. Ama Bakmndan Muayene

Ama, malzemelerin temel zelliklerinin belirlenmesidir.
Fiziksel zellikler, zgl arlk, ekil, l, nem oran, yapsal durumu, ergime ve
kaynama scaklklar, manyetik zellik, sl genleme zellikleridir.
Mekanik zellikler, malzemelerin ekme, basma, eme, burulma, kesme dayanmlar,
vurma dayankll, % uzama, % kesit daralmas, sertlik, elastik ve plastik biim deitirebilme
yetenei, zllk, krlganlk ve akma zellikleridir.

malzemebilimi.net

80

Termal zellikler, malzemelerin s ve elektrik iletkenlii, genleme ve uzama deerleri,

zel s deerleridir.
Teknolojik zellikler, dvlebilme, dklebilme, kesilebilme, kaynak edilebilme,
biimlendirilebilmedir.
Fiziko kimyasal zellikler, malzemelerin su emme ve geirgenlik zellikleri ile bu zellikle
ilgili olarak ime ve byme durumlardr.
Kimyasal zellikler, bileim, atomik yap ve atom arlklar ile atmosfer ve korozyon
etkilerine dayanm zellikleridir.
Akustik zellikler, ses iletimi ve yanstma zellikleridir.
Optik zellikler, malzeme rengi, yanstmas ve ses iletme zellikleridir.

12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER

Malzeme muayeneleri, malzemenin kullanlaca yere, zelliine,
ekonomikliine, malzemenin bulunduu ortama gre eitli ekillerde yaplabilir.

muayenenin

12.2.1. Atlye Deneyleri

Atlye kontrolleri zel cihazlar veya makineler olmakszn yaplabilen muayenelerdir.
Malzemenin cinsi, bileimi, nitelikleri ve kullanlaca yere uygunluu tam olarak deil yaklak
deerlerle belirlenir.
12.2.1.1. Grnle Belirleme
Cinsi ve zellii bilinmeyen metalin yzeyi kesici bir aletle tannacak hale getirilir.
Bylece malzeme hakknda bir fikir edinilebilir.
12.2.1.2. Ses Deneyi
Malzeme belirli bir ykseklikten serbeste beton veya dzgn sert bir yzeye drlr.
Dtnde malzeme tiz bir ses veriyorsa sert ve salam bir malzemedir, tok bir ses veriyorsa
yumuak bir malzemedir, denir. Eer ses akrtl ( farkl ) kyorsa malzemede atlak olabilir.
Grn
Malzeme
Metalk renk, elik parlakl, krmz, sar, ak gm
Demir, bakr, pirin, alminyum
Kabuk balam st yzeyler, keskin kenarlar,dzlem Yap elii (scak haddelenmi
yzeyler
olabilir.)
Dz gm grnnde yzeyler, tam kesit ekli
Yap elii (souk haddelenmi
olabilir.)
Siyah grimsi renk, przl st yzeyler, yuvarlak Takm elii
kenarlar
Ses ( nlama )
Tiz ses
Tok ses
akrtl ses

Malzeme
Sert malzeme
Yumuak malzeme
atlak malzeme
izelge 12.1 (ahin, 1997)

malzemebilimi.net

81

12.2.1.3. Kvlcm Deneyi

Kontrol edilecek malzeme zmpara tana tutularak kan kvlcmn ekli, rengi ve
byklne gre malzemenin cinsi tahmin edilir. ekil 12,1de baz malzemelerin kvlcm
deneyi sonular grlmektedir.

ekil 12.1 (ahin, 1997)

malzemebilimi.net

82

12.2.2. Teknolojik Deneyler

12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi
Malzeme paras mengeneye balanarak bkmeye allr. Bklyorsa yumuak bir
malzemedir. Bklmeden krlyorsa sert bir malzemedir. Bklyor ve krlmadan eklini
koruyor, yani tekrar eski haline geliyorsa elastik malzeme, bkmden sonra krlmyor ve eklini
koruyorsa plastik malzeme gurubuna dhil edilir. Dkm malzemeler bklmeden krlr.
Yumuak malzemeler bklebilir, krlmaz. Ancak birka kez bkmeden sonra krlr. Bkmeden
sonra krlm yzey incelenerek malzeme hakknda baz bilgiler de edinilebilir.
Bkme Deneyi
Malzeme
Bklmez, sert yklemede krlr.
Sert gevrek malzeme, kr dkm
veya
sertletirilmi, menevilenmi elik
Byk kuvvetle bklmez, geriye Sert, elastik malzeme,
yaylanr.
sertletirilmi, menevilenmi elik
Kolay bklr, bkmlerden sonra Yumuak malzeme,
krlr.
yumuak tavlanm
Krlma yzeyleri
Malzeme
Kaba taneli, lif halinde krlma yzeyi
Sertletirilmi elik
nce taneli, dzgn krlma yzeyi
Sertletirilmi elik
Kaba lifli krlma, ince taneli kenar Yzeyi
sertletirilmi
veya
tabakas
sementasyonla sertletirilmi elik
izelge 12.2 (ahin, 1997)
12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi
Teknolojik eme deneyi genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz deney
malzemelerine uygulanr. Eme deneyi, deney parasnn yn deitirmeksizin ortasna bir eme
kuvveti uygulandnda malzeme eme yzeyinin herhangi bir yerinde atlak oluuncaya kadar
bir biim deitirmesi ilemidir. Borularda eme ilemi bir ucu sabitlenen bir borunun
bklmesidir. Bir i paras zerinde uygulanan kuvvet sonucunda oluan eme as
malzemenin kalite ls olarak sylenir.
Katlama deneyi ise, eme deneyinin zel bir durumu olup, i parasnn iki ucunun
birbirine paralel duruma gelinceye kadar katlanmaya allmasdr. Katlamada krlma derecesi
malzemenin kalite lsn gsterir.

Eme Deneyi

Katlama Deneyi
ekil 12.2 (ahin, 1997)

malzemebilimi.net

83

12.2.2.3. Derinletirme Deneyi

Bu deney genellikle sac malzemeler zerinde uygulanr. Sac malzeme herhangi bir
noktasndan ucu yuvarlak bir zmba ile kertilmeye allr. Bu ileme yzeyde yrtlma
oluuncaya kadar devam edilir. kmenin mm cinsinden derinlik ls sacn kalitesini gsterir.

ekil 12.3 (ahin, 1997)

12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol
Kaynakla birletirilmi i paras bir eki yardm ile kaynak yerinden krlmaya allr.
Kaynak yerinden krlan paralarn kendileri, kaynak malzemesi (Elektrod, kaynak teli),
kaynan yapl ve uygunluu hakknda gzle muayene edilerek bir yorum yaplr.

ekil 12.4 Kaynak diki kontrol (ahin, 1997)

12.2.2.5. Borularn Denenmesi
Borulara basn, ezme geniletme ve kvrma muayeneleri uygulanr. Basn denemesi
iin sv kullanlr. Basn denemesi gaz ve hava ile yaplmaz, patlama tehlikesi vardr. Bunun
dndaki deneyler borularn balant ilemlerine uygunluunun aratrlmas iin yaplr.
Borularn katlama deneyi normal yassltma ve sk yassltma olarak iki ekilde yaplr.
Normal yassltmada boru belirli bir ykseklie kadar katlanr. Sk yassltmada ise borunun
yzeyleri birbirine deinceye kadar katlanr. Bu srada atlama, yrtlma veya alma gibi olaylar
gzlenir.

ekil 12.5 Borularn katlama deneyi (ahin, 1997)

malzemebilimi.net

84

12.2.2.6. Burma Deneyi

Bu deneyle metalik tellerin bir ynde burulmas ile biim deitirme zellii ve homojen
olup olmad saptanr. Deney parasnn bir ksmnn dier ksma gre ekseni etrafnda asal
olarak dndrlmesi eklinde yaplr. Ama parann dayanmn saptamaktr.

ekil 12.6 Burma deneyi (ahin, 1997)

12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi
entik darbeli bkme deneyi bir malzemenin dayankll hakknda bilgi edinmek iin
yaplr. Bu deneyi yapmak iin zel cihaz kullanlr. rnek i paras cihaza balandktan sonra
belirli bir uzaklktan bir eki serbest olarak drlr ve ekicin i parasna arpma ve geri
dn mesafesi llr. Aradaki fark (JL) malzemenin dayankllk deerini verir.

12.2.3. Mekanik Deneyler

Malzemelerin zelliklerini belirlemek iin malzeme zerinde deiiklik yapacak ekilde
uygulanan deneylerdir.
12.2.3.1. ekme Deneyi
Bir malzemenin alma srasnda karakteristik deerlerinin belirlenmesi iin, oda
scaklnda, silindirik, kare, prizmatik veya dikdrtgen kesitli, boyu apnn be kat olan bir
rnek para iki ucundan ekme deneyi cihazna balanr. Her iki ucundan yava yava ekilir. lk
nce parann apnda bir deiiklik olmakszn bir miktar uzama olur. Daha sonra kesit
daralmaya balar ve uygulanan kuvvet ile uzama deerleri kaydedilir. Uygulama devam
ettirildiinde uzama srer ve sonunda para kopar. Kopma anndaki deer bu parann ekme
dayanmn gsterir. ekme deneyinde para ap mm veya cm, uygulanan kuvvet kg cinsinden
belirtilir. Para kesitine uygulanan g ise kg/mm2 veya kg/cm2 olur.

ekil 12.7 ekme deneyinde parann durumu ve ekme diyagram (ahin, 1997 -Curun,1981)

malzemebilimi.net

85

12.2.3.2. Basma Deneyi

Basma deneyinde denenecek paralar genellikle silindir eklindedir. zel durumlarda
dikdrtgen ya da sacdan deney paralar da kullanlabilir. Deney paras cihaza para ekseninde
ve cihaz bask kalplar deney parasn tam tutacak ekilde balanr. Deney srasnda deney
paras zerine uygulanan g ve hz ile deney parasnn boyutundaki deime aralklar
llr. Uygulanan gcn deiimi ile para boyutundaki deiim saptanr. Gcn, parann
balangtaki kesit alanna blnmesi parann basma dayanmn verir. Basma dayanmn
bulurken hesaplamada kullanlan g ilk atlamalarn balad anda llebilen deerdir.

ekil 12.8 Basma deneyi (ahin, 1997)

12.2.3.3. Kesme Deneyi

Kesme deneyinde silindirik deney paras kesme deney dzeneinde yava yava
byyen bir makaslama kuvveti ile kesme etkisinde kalncaya kadar yklenir. Kesmenin olduu
andaki g llr ve parann alanna blnerek kesme dayanm hesaplanr.

ekil 12.9 Kesme deneyi (ahin, 1997)

12.2.3.4. Yorulma
Srekli yk altnda alan malzemelerde zamanla dayanmda azalma grlr ve
malzemenin belirli bir yerinde anma, atlama ve krlma oluur. Yorulma krlmas ne zaman,
nerede ve hangi koullarda olaca bilinemedii iin tehlikelidir. Bu nedenle alan malzemeler
zaman zaman test edilir. Test alma yerine ve parann grevine gre belirlenir.
12.2.3.5. Snme
Snme sabit gerilme etkisi altnda alan malzemelerde boy uzunluu asndan deer
artmasdr. Boyuna snme olay, gerilme etkisi altnda alan i paralarnda ergime scaklnn
yarsna yakn scaklklarda etkili olur ve malzeme grevini yapamaz hale gelir. Snme deneyleri
i parasnn alaca yere gre belirli bir scaklk altnda malzemenin boyuna gerilmesi
eklinde yaplr.
malzemebilimi.net

86

12.2.3.6. Geveme
Sabit yk altnda alan malzemelerin gerilme dayanmnn azalmasna gerilme
gevemesi ya da ksaca geveme denir. Geveme snme olay gibi zamana bal olarak ve
snmeden dolay oluur. Bu olay cvatal balantlarda, kazanlarn birleme yerlerinde, elik
kafes ve beton ierisinde alan elik malzemelerde ok nemlidir.
12.2.3.7. Kayma
Kayma malzemenin yapsn oluturan kristallerin bir etki ile birbiri zerinde plastik
olarak yer deitirmesidir. Bir kristal yap ierisinde kaymann balamas iin kayma direncinin
yenilmesi gerekir. Bu diren azald zaman malzeme yapsnda oluan kayma, kopma veya
krlma olarak grlr.
12.2.3.8. Krlma
Bir kuvvet etkisinde kalan malzemelerin i yapsndaki dayanm gc veya atomlar
arasndaki ba kuvveti belirli bir zorlamadan sonra dayanamaz. Malzeme nce gever, uzar,
sner ve kopar. Bir malzemenin iki veya daha ok sayda paraya ayrlmasna krlma denir.
Krlma gevrek ve snek krlma olarak iki ekilde olur. Gevrek krlmada malzeme plastik ekil
deitirmeden aniden krlr. Snek krlmada ise malzeme bir miktar ekil deitirdikten sonra
veya nce gever, uzar ve en sonunda da krlr.
12.2.3.9. Anma
Anma srtnerek alan malzemelerin yzeylerinde oluan kayptr. Anma miktar,
malzemenin zelliine, trne, srtnen yzeylerin kalitesine, srtnme koullarna, evrenin
fiziksel ve kimyasal etkilerine baldr. Anma miktar yzeyin kalitesi ile dorudan ilgili
olduu iin alan yzeylerin iyi ilenmesi ve srtnmeyi kolaylatrc nlemlerin alnmas ile
anma en aza indirilebilir.

12.2.4. Tahribatsz Malzeme Muayenesi

Bu ekilde muayene ile yar mamul ve mamul i paralarnn gzle grlmeyen kusurlar
saptanabilir. Bu deneylerde herhangi bir deney parasna gerek yoktur. Deney dorudan i
paras zerinde yaplabilir ve sonuta malzeme yapsnda bir bozulma ya da deiiklik olmaz.
Tahribatsz deneyler, malzemelerin scak ilenmesinden sonra katlamas srasnda
oluan scak yrtlmay ve i ekmeyi, i ve d klcal atlaklar, souk birleme yerlerini,
malzeme ierisinde oluan boluklar ve havay, malzeme ierisinde kalan curuf, kum gibi
kalntlar, gaz gzenekleri gibi hatalar belirlemek iin yaplr. Tahribatsz malzeme
deneylerinin genellikle en ok kullanlanlar aada sralanmtr.
a)
b)
c)
d)

Ultrasonik Muayene
Rontgen Ve Gama Inlar le Muayene
Mikroskop Muayenesi
Mknats Aks le Muayene

malzemebilimi.net

87

13. TASARIMDA MALZEME SEM

Tasarmda malzeme seimi, makinelerin alma koullar gz nne alnarak,
gereksinimleri karlayacak en uygun zelliklere sahip malzemeyi saptamak amacyla yaplr.
Tasarmda ama, istenene ynelik, ileyebilen, alabilen bir para, aygt, makine vb.
yapmak ya da retmektir. izim aamasna gelinceye kadar byklkle ilgili snrlar, kapasite,
retim hz gibi deerlerle mekanizmalarn biimi, balant paralar saptanr. Btn bunlar
maliyet gz nnde bulundurularak yaplr. Sistem oluturulduktan sonra, gerilim, titreim, hz,
ivme, g vb. hesaplar yaplr. Paralarn alma koullarna gre sert veya yumuak olmas,
yzey kalitesi, anma ve korozyon durumu gibi etmenler deerlendirilir. Btn bu bilgiler
toplandktan sonra paralarn detay resimlerine geilir. Burada en nemli i amaca en uygun
gereci semektir. Bu seim yaplrken, kullanlan malzemenin zellikleri, bulunabilirlii ve
maliyeti gz nnde bulundurulmaldr.
Malzeme seiminde, belirli bir ilemi grecek makine paras iin, belirlenen koullar
altnda alacak en uygun ve olabildiince ucuz malzeme semek amalanr. Bu seimi en
uygun ve en iyi ekilde yapabilmek iin bir yandan yaplacak parann alma koullar ile ilgili
tm gereksinimlerini belirlemek, dier yandan da bu gereksinimlere en uygun zellikleri
salayacak malzemeyi saptamak gerekir.
Malzeme seiminde, malzemenin yaps, zgl arl, ergime ss, elektrik ve s
iletkenlii, dk veya yksek scaklk ortamnda m kullanlaca, malzeme zerine gelecek
kuvvetler, malzemenin bulunabilirlii, iilie elverililii, fiziki, mekanik ve teknolojik
zellikleri, ekonomiklii, i ve d etkilere dayanm, retimde hangi yntemlerin kullanlaca
gibi etmenler gz nne alnmaldr.
Malzemelerin kullanld yere uygunluu son derece nemlidir. Uygun seilen
malzemeler sayesinde makinelerin, tezgahlarn, makine paralarnn daha uzun mrl ve daha
emniyetli olmalar salanacaktr.

13.1. MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR

Bir teknik elemann malzeme seimi yaparken gz nnde bulundurmas gereken be
nemli faktr vardr;
1-Malzemenin bulunabilirlii
2-retim ilemlerine uygunluk
3-Fiziksel, kimyasal, teknolojik ve mekanik zellikler
4-Ekonomiklik deeri
5-Korozyon direnci

13.1.1. Malzemenin Bulunabilirlii

Bir iin retiminde kullanlacak malzeme, ekil, miktar, l bakmndan her istendiinde
bulunabilmelidir. Malzeme salanmasndaki aksama bir iletmenin dk kapasite ile
almasna neden olur. Sanayi kurulular ancak tam kapasite ile ekonomik alabilirler ve
yaamlarn srdrebilirler. Zaman zaman malzeme bulmakta zorlanan bir iletmenin zarara
uramas kanlmazdr.
Bir iletme kuruluunda malzeme etdn tamamlam ve retimde hangi malzemeleri
kullanacan ve bu malzemeleri nasl salayacan belirlemi olmaldr. Bu almalar sadece
bugn dnerek deil gelecee ynelik de yapmaldr.

malzemebilimi.net

88

13.1.2. Fiziksel, Kimyasal, Mekanik ve Teknolojik zelikler

Makine elemanlarnn kullanlacaklar yerde grevlerini yapp yapmayacaklar, malzeme
zelliklerinin aratrlmas ve belirlenmesi ile anlalr. Sertlik, dayanm, zllk, anma direnci,
elektrik ve s iletkenlii, dvlebilme, dklebilme v.b. bir ok zellik bir malzemenin
kullanma alanndaki uygunluunu belirler. Malzemenin fiziksel, kimyasal, mekanik ve
teknolojik zellikleri malzemenin i yaps ile ilgilidir. Bir malzemeye uygulanacak herhangi bir
ilemin malzemede ne gibi zellik deiiklerine yol aaca i yapya baldr. Sonu olarak
malzeme seiminde, malzemenin zelliklerini bilmek ok nemlidir.

13.1.3. Ekonomiklik Deeri

Malzeme seiminde alma koullarna uygun olan en ucuz malzemeyi semek
nemlidir. Bir makine paras iin malzeme seerken fiyat, kullanlabilme zaman ile birlikte
dnlmelidir. Ucuz olduu dnlerek seilen bir malzeme, pahal bir malzemeye gre ksa
srede kullanlamaz hale gelirse daha byk ekonomik zarara neden olur. Bir makine parasnn
belirli bir sre salkl almas istenir. Seilen malzeme belirlenen mrn tamamlamadan
kullanlamaz hale gelmise ekonomik deildir. Bunun yannda balangta pahal olsa bile uzun
sre kullanlabilen malzeme ekonomiktir.

13.1.4. Korozyon Direnci

Korozyon madensel malzemelerin kimyasal ve elektrokimyasal yollarla anmas
olaydr. Malzemeler bulunur, ilenir, kullanlr bir sre sonra da kullanlamaz hale gelir.
Malzemenin kullanm yerinde i ve d etkilerden en az etkilenecek ekilde seilmesi ve
kullanlmas, kullanmnda mrn uzatacak nlemlerin alnmas gerekir. Andrc etkiye sahip
bir ortamda alacak makine elemanlar bu etkiye direnli malzemeden yaplmaldr. rnein,
deniz suyunda alacak bir para iin normal elik bir malzeme deil, paslanmaz elik bir
malzeme tercih edilmelidir. la, gda, kimya sanayisinde kullanlan ara ve aletlerin,
Hastanelerdeki operasyon takmlarnn, hassas l aletlerinin, deniz aralarnn, gzel grnm
isteyen ilerin korozyon dayanml malzemeden yaplmas gerekir.

13.1.5. retim lemlerine Uygunluk

Bir parann malzemesi belirlenirken retim ynteminin de gz nnde bulundurulmas
gerekir. Bir makine parasnn yapmnda kullanlmak zere piyasadan deiik birok malzeme
bulunabilir. Ancak birok malzemeden bir tanesi en uygun olarak tanmlanabilir. Uygunluk,
parann alma koullarna uygunluu yannda parann retim yntemine uygunluu olarak da
anlalmaldr. Ancak bazen bir iin yaplmasnda ok fazla malzeme seenei yoktur. rnein,
wolfram biimlendirilmesi ok zor bir malzemedir. Buna karlk elektrik ampullerinde
kullanlan flaman (tel) sadece wolframdan yaplabildii iin kullanlmas zorunludur.
izelge 13.1de baz malzemelerin retim yntemleri grlmektedir.

malzemebilimi.net

89

METALLER
Dkm: Kum, kokil, pres ve hassas dkm, srekli
dkm

Sv haldeki metal, istenen ekle kalp

ierisine dklerek veya enjekte edilerek
getirilir.

Biimlendirme: Dvme, tel ekme, derin ekme,

eme ve bkme

Kat haldeki metal genellikle stlarak yksek

basnla istenen ekle getirilir.

Kaynak: Gaz kayna, diren kayna, ark kayna,

srtnme kayna, sert lehim, yumuak lehim,
difzyonla birletirme

Metal paralar, sv metal, yksek basn

veya scaklk kullanarak birletirme yoluyla
ekillendirilir.

Makine ile ileme: Tornalama, delme, frezeleme,

kesme

Metaller tala kaldrma ilemleri uygulanarak

ekillendirilir.

Toz Metalurjisi:

Metal tozlar yksek scaklklarda ve basnla

sktrlr ve piirilirler(sintirleme).

SERAMKLER
Dkm:

Sv malzeme kat ieren karm istenen

ekil verilmek zere kalba dklr.

Sktrma: Ekstrzyon, presleme, izostatik

biimlendirme

Seramiklerin kat ve sv amurlar

sktrlarak ekillendirilir.

Sinterleme:

Sktrlm haldeki malzemenin balar

glendirilmek zere yksek scaklklarda
biimlendirilir.

POLMERLER
Kalplama: enjeksiyon kalplama, transfer kalplama

Sv haldeki malzeme kalplara dklerek

istenen biimi almas salanr.

Biimlendirme: Sarma ekstrzyon, vakumlu

biimlendirme

Scak haldeki polimer belirli bir ekil vermek

zere bir kalba veya belirli bir modelin
etrafn doru basn uygulanarak zorlanr.

KOMPOZTLER
Kompoziti elde etmek iin takviye elemannn
etrafn sv haldeki ana malzeme ile doldurma

Dkm:

Biimlendirme:
Birletirme: Yaptrcl balama, patlamal balama,
difzyonla balama
Sktrma ve sinterleme:

Kompoziti oluturacak yumuak elemanla sert

elemann birlemesi basn uygulanarak
salanr.
Kompoziti oluturacak elemanlar yaptrc
yardmyla, deformasyonla veya yksek
scaklk etkisi ile birletirilir.
Toz eklindeki elemanlar yksek basnla
sktrlarak piirilir.

izelge 13.1 Malzemelerin retim yntemleri (Erdoan, 1998)

malzemebilimi.net

90

KAYNAKLAR
AKKURT, M., KENT, M. 1979. Makine Elemanlar. Birsen Yaynlar, stanbul.
Anonymous, 2007 http://tr.wikipedia.org/wiki/Molibden. Eriim tarihi 20.08.2007
ASKELAND, D.R.(eviri M. ERDOAN). 1998.
Malzeme Bilimi ve Mhendislik
Malzemeleri I II, Nobel Yayn, Ankara.
BAYDUR, G. 1979. Malzeme Bilgisi. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara.
CURUN, N. 1981. Cisimlerin Dayanm. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara.
EKER,B., TAER, L., Gnaydn, L. 1994. Makine Tasarm El Kitab. Trakya niversitesi
Yaynlar- 214, Tekirda.
ERDOAN, D. 1999. Makine Malzeme Bilgisi. Ankara niversitesi- Ziraat Fakltesi Yaynlar1507, Ankara.
PEK, R. 1999. Pratik Malzeme Bilgisi. Cumhuriyet niversitesi Yaynlar -81, Sivas.
LAWRENCE, H.V.(eviri R.A. SAFOLU). 1990. Malzeme Bilimine Giri. Birsen Yaynevi,
stanbul.
SANDELOWSKY(eviri Kemal DEVEC). 1977. Plastik Kalp Konstrksiyonu. MEB- Mesleki
ve Teknik retim Kitaplar- 127, Ankara.
SERFEL, Y.S. 2000. Malzeme Bilgisi. Milli eitim Bakanl Yaynlar- 3458, stanbul.
AHN, S. 1997. Malzeme Bilgisi. afak Matbaa, Ankara.
EN,.Z., ZLNGR,N, Makine Resmi, DE-HA Yaynclk, stanbul, 2005
EN,.Z., ZLNGR,N. 2004. Standard Makine Elemanlar izelgeleri. DE-HA Yaynclk,
stanbul.
WEISSBACH, W (eviri S. ANIK, E.S. ANIK ve M.VURAL). 1984. Malzeme Bilgisi ve
muayenesi. Birsen Yaynlar, stanbul.
YALIN, H., GR, M. 2002. Malzeme Bilgisi. Palme Yaynclk:203, Ankara.
YAZICIOLU, O. 1999. Makine Elemanlar. Beta Yaynclk, stanbul.

malzemebilimi.net