, XXXVII (2012)

Annual Review of the Faculty of Philosophy, Novi Sad, Volume XXXVII (2012)
Slobodan Vladui
Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu
stalker@eunet.rs

27

UDC 821.163.41.09-3 Peki B.

Originalan nauni rad

U POTRAZI ZA BISEROM TRETMAN ISTORIJE U KAKO

UPOKOJITI VAMPIRA BORISLAVA PEKIA

U radu se, na temelju intertekstualne veze izmeu Konrada Rutkovskog, junaka

Pekievog romana Kako upokojiti vampira i Geteovog Fausta, istrauje Pekieva kritika
istoriografije. Osnova zamerka koju Pekiev junak upuuje istoriografiji jeste da ona nikada
ne dolazi do filozofskog smisla istorijskog zbivanja (bisera) nego tek do istorijskih injenica
(prazna ,,koljka). Dovodei u pitanje istoriografsku objektivnost, Peki ide i korak dalje,
kritikujui implicitno i istorografski diskurs, zasnovan na Fukoovoj koncepciji diskursa.
Kako upokojiti vampira nije, meutim, samo kritika istoriografije, ve i implicitni nain
dosezanja ,,bisera istorijskih zbivanja. To nas dovodi do poetikih razlika izmeu Kia i
Pekia. Ki svoju prozu vidi kao korekciju fikcionalizovane istoriografije, gde knjievnost
na sebe preuzima zadatak da rekonstruie istorijske injenice i tako se distancira od fikcije.
Suprotno tome, Peki svoju prozu distancira od istorijske istine da bi je zauzvrat usmerio ka
tumaenju smisla istorijskih injenica, dakle, ka filozofskoj istini istorijskih dogaaja, ka
onome to Rutkovski naziva biserom istinskim i moda nedostinim istorijskim znanjem.
Kljune rei: istorija, diskurs, postmodernizam, poststrukturalizam.

Kada italac okrene stranicu na kojoj pie Deo prvi Pisma profesora
Konrada Rutkowskog i tako naini jo jedan korak u imaginarnom svetu sotije
Kako upokojiti vampira, na levoj stranici knjige primetie citat iz Geteovog Fausta.
Pridodamo li tome injenicu koja je itaocu poznata iz Predgovora Prireivaa da
su pisma Rutkovskog upuena njegovom uraku Hilmaru Vagneru (Peki 2002: 9)
onda je to zaista jasan znak da izmeu Pekievog Konrada Rutkovskog i Geteovog
Fausta postoji neka ne tako tajna veza. Kritika je, jasno, ve obratila panju na ovu
injenicu (Ahmetagi 1997).
Po naem miljenju, postoje dve kljune take dodira izmeu Pekievog i
Geteovog junaka. Prva linija je junakov ugovor sa avolom, pri emu bi trebalo

28

Slobodan Vladui

obazrivo postupiti prema oiglednoj razlici izmeu Faustovog voljnog pristupanja

tom ugovoru i Konradovog nevoljnog, kompromiserskog klizanja ka naruju
pukovnika tajnbrehera. Sem toga, trebalo bi pokazati i u emu je razlika izmeu
Geteovog Mefistofela i Pekievog tajnbrehera. Druga taka dodira izmeu Geteovog
i Pekievog dela jeste kritika nauke koju upranjavaju.
Vano je na poetku zapaziti da kritiki odnos prema nauci uopte (kod
Fausta), odnosno prema istoriografiji (kod Rutkovskog), dolazi iz samog naunog
diskursa. I Faust i Rutkovski su opisani kao istaknuti lanovi akademske kaste.
U prilog takvom tumaenju statusa Konrada Rutkovskog govori i injenica da on
radi na Hajdelberkom univerzitetu, jednoj od najprestinijih nemakih i evropskih
nauno-obrazovnih ustanova.

Konradovi napadi na istoriografiju oblikovani su kroz primedbe
koje Rutkovski upuuje Hilmaru Vagneru, pravovernom nauniku lienom refleksija
o istoriografskom diskursu kome pripada i unutar koga dela. U kritikim stavovima
Konrada Rutkovskog mogue je zapaziti nekoliko pravaca napada na istoriografiju,
ali je najvaniji onaj koji dovodi u pitanje mogunost istinske istorijske spoznaje.
I tu treba pokazati hermeneutiku obazrivost: naime, Pekiev tretman istorije
ne moe se svesti tek na dobro poznatu kritiku istoriografije iz ugla postmoderne
teorije. Postmoderna kritika istorijsku istinu dovodi u pitanje usled nekoliko bitnih
momenata: najpre, to je sumnja u mogunost postojanja svedoenja koje nee biti
iskrivljeno uplitanjem identitetskih afiniteta svedoka. To uplitanje je, po miljenju
postmodernih teoretiara, neiskorenjivo. Potom, tu je pitanje jezika: jezik koji nije
prost medij prikazivanja istorijske istine, nego instrument ,,manipulacije, upravljanja
i konstruisanja (Haion 1996: 311). Najzad, na deformaciju/nemogunost istorijske
istine utie i sam in narativizacije istorijskih dogaaja (Haion 1996: 320). Kod
Pekia je mogunost istorijske greke takoe ugraena u kritiku istoriografskog
znanja radi se tu o poznatoj epizodi sa spomenikom Adamu Trpkoviu, spomeniku
istorijskoj Greci, a ne Heroju istorije ali to je tek jedan pravac Pekieve sumnje u
istoriju.
Drugi pravac, hermeneutiki puno izazovniji, jeste onaj koji nas primorava
da nainimo razliku izmeu istorijskih injenica i sri istorijskih dogaaja. Ova
distinkcija proizilazi iz rei Korada Rutkovskog upuenih Hilmaru Vagneru:
,,emu se zavaravati, Hilmare. Ni najbolji meu nama nikada ne dospevaju

U POTRAZI ZA BISEROM TRETMAN ISTORIJE U KAKO UPOKOJITI ...

29

dalje od manje-vie savesne rekonstrukcije istorijiskih injenica. A istorijske su

injenice koljke iz kojih je vreme izvuklo biser. Uprkos najobilnijoj grai, mi nismo
kadri da restauriemo njihovu ivu sr, ve samo suvu i mrtvu ljuturu, ostavljajui
izvan saznanja i oseanja sve to se stvarno zbivalo pod tim enigmatskim iframa
prolosti, pa ma to imalo najsurovije oblike patnji, iskuenja i smrti, a to, tek sada
uviam, ini jedini relevantni sadraj prave istorije, koja nikada nee biti napisana
(Peki 2002: 26).
U citiranom odlomku dominiraju metafore ,,bisera i (prazne) ,,koljke.
Metaforinost Pekievog jezika nije sluajna. Re je, naime, o tekoi da se diskurzivno
razjasni ta je zapravo ,,biser istorije, ta je njena sr. Po naem miljenju, u metafori
bisera se krije duh istorijskih dogaaja, odnosno njihov smisao. Ako metaforu
bisera tako protumaimo, onda emo videti da Peki zamera istoriografiji to to je
premalo filozofija istorije, a previe popis injenica. Ukoliko postmoderni teoretiar
istoriaru zamera da je fikcionar (a ne naunik), Pekiev junak zamera istoriaru,
dakle i samome sebi, da je zapisniar: Ja sam zapisniar koji sve zapisuje, a nikome
ne pripada. Kao dobri istoriari, mislio sam. I oni ne smeju nikome da pripadaju.
Nikome osim istoriji (Peki 2001: 127).
Osobina zapisniara je njegova objektivnost, njegovo nepripadanje bilo
kome drugom osim samoj istoriografiji i taj asketizam, ije je drugo ime objektivnost,
trebalo bi da bude nagraen istinskom istorijskom spoznajom, odnosno ,,biserom
istorije. Meutim, kao to vidimo, Rutkovski svoje uverenje o potrebi istoriara da ne
pripada nikome vidi kao uverenje iz prolosti, kao uverenje koje vie nije validno. Do
,,bisera prolosti do spoznaje sutine dogaaja iz prolosti, do neega to moemo
nazvati objektivnim znanjem prolosti ne dopire se zapisniarskom objektivnou.
U pitanju je, nesumnjivo, jedan paradoks: iz objektivne istoriografske
procedure ne dobija se objektivno istorijsko znanje. Kako je to mogue? Odgovor
na ovo pitanje mora uzeti u obzir jedan ve postojei odgovor iji je autor teoretiar
koji se susreo sa istim paradoksom. Njegovo ime je Teodor Adorno: Pojmovi
subjektivnog i objektivnog potpuno su se izokrenuli. Objektivno znai nekontraverznu
stranu pojave, njen nepropitano uzeti otisak, fasadu sklopljenu iz klasifikovanih data,
dakle ono subjektivno, a subjektivnim se naziva ono to tu stranu probija, to stupa u
specifino iskustvo stvari, to se oslobaa presuenog convenusa o tome i namjesto
zakljuaka veine onih koji predmet nisu ni pogledali, a kamoli o njemu mislili,

30

Slobodan Vladui

postavlja odnos prema predmetu dakle, ono objektivno (Adorno 2002: 77-78).
Peki je, kao to vidimo, na tragu Adorna: obojica koriste metafore koje
sugeriu odnos unutranjosti i spoljanjosti: Pekiev ,,biser je Adornovo ,,specifino
iskustvo stvari u koje se ,,stupa; dakle, kod Adorna stupamo u objektivnu istinu i
time se ona pojmi poput nekakve unutranjosti. Sa druge strane, Pekieva (prazna)
,,koljka je kod Adorna fasada: neto spoljanje to ne odgovara istini pojave.
Obrt subjektivnog i objektivnog, koji sugeriu Adorno i Peki, predstavlja
zapravo kritiku poststrukturalistike koncepcije pojma diskursa, a tu pre svega
mislimo na Fukoovo uenje o diskursu, kao istinskom proizvoau znanja.
Tumaei pojam diskursa, Sara Mils pie: Diskurs regulie skup pravila koja vode u
distribuiranje i kruenje izvesnih iskaza i izjava (Mils 2009: 53). Tumaenje pojma
diskursa koje smo citirali upuuje na razumevanje diskursa kao skupa pravila ije
potovanje omoguuje da se bude u istini. Biti u istini ne zavisi, dakle, od same
istine, ve pre svega od pokoravanja diskursu. Fuko je tu nedvosmislen: Neko u
prostoru divlje spoljanjosti govori istinu, ali neko je u istini samo pokoravanjem
pravilu diskurzivne policije, koja treba da se reaktivira u svakom od pojedinanih
diskursa (Fuko 2007: 27).
Diskurs funkcionie kao skup pravila koji ureuju, a zapravo ograniavaju
sticanje znanja. Tanije reeno, pravila vie nisu pre svega metod put ka znanju
nego ono to zapreava taj put. Istraivanja nije otuda usmereno ka sticanju novog
znanja, ve postaje in priznavanja pravila, pri emu re pravilo ovde podrazumeva
i pojam niza autoriteta koji vladaju diskursom. To je vidljivo u konkretizacijama
ideja diskursa, kao to je to sluaj sa orijentalizmom. Edvard Said na jednom mestu
zapisuje da je diskurs orijentalizma na kraju krajeva, sistem citiranja del i autor
(Said 2000: 38).
Pekieva kritika formalizacije znanja koja nastupa unutar koncepta diskursa
iskazana je kroz Konradovo gorko-komino poigravanje sa tehnikom izlaganja
istorijskog znanja u kome vei znaaj ima broj referenci i grafika ogranizacija
izlaganja, nego samo izloeno znanje (Peki 2002: 170-171). Zakljuak je jasan:
istoriografska rekonstrukcija injenica ima svoju analogiju u premoi diskursa (ovde
simbolizovanog grafikim pravilima i referencama) nad rezultatima istraivanja.
Jasnije reeno: forma izlaganja ima prevlast nad onim to se izlae.
Razume se, pojam diskursa pretpostavlja i instituciju moi koja ga konstruie.

U POTRAZI ZA BISEROM TRETMAN ISTORIJE U KAKO UPOKOJITI ...

31

Kod Fukoa dodue, nailazimo i na izvesnu ambivalenciju u pogledu odnosa moi i

diskursa. Jedno takvo mesto je poznati odlomak iz Istorije seksualnosti: ,,Diskursi,
kao ni utanja, nisu jednom zasvagda potinjeni moi ili pokrenuti protiv nje.
Valja uvaiti sloeno i nestalno meudejstvo u kom diskurs moe u isti mah biti
i orue i dejstvo moi, ali i prepreka, kamen spoticanja, taka otpora i polazite
za neku suprotnu strategiju. Diskurs prenosi i proizvodi mo; on je pojaava, ali
je i potkopava, izlae, ini lomljivom, i omoguuje postavljanje prepreka pred
nju (Fuko 2006: 114-115). Pa ipak, ova ambivalencija, ini nam se, ne dovodi u
pitanje sugestivnost Pekieve kritike diskursa istoriografije kao orue moi. Naime,
Rutkovski na vie mesta celokupnu Vagnerovu istoriografska praksu vidi kao
delikatnu reviziju nemake pozicije u Drugom svetskom ratu (Peki 2002: 24, 109).
Cilj Vagnerovog prividno objektivnog pristupa nije dakle, nikakvo objektivno znanje,
ve ,,subjektivno znanje, pri emu re ,,subjektivno ovde oznaava znanje koje, pre
svega, slui instanci moi. Implicitno se dakle, tvrdi da je objektivnost istoriara,
zamiljenja kao njegova vernost pravilima diskursa, zapravo nain sluenja instanci
moi koja instalira diskurs. Tako konstruisan diskurs istoriografije, jasno, ne moe da
dosegne do ,,bisera prolosti, ve samo do njegove ,,koljke, ili do ,,fasade, koja
se onda ili promovie u ,,biser ili se pak sama ideja ,,bisera negira kao nepostojea.
Pekieva kritika istoriografije koja podrazumeva podelu na ,,biser sutinu
istorijskog zbivanja (odnosno na njen filozofski smisao) i njenu ,,koljku odnosno
nizanje istorijskih dogaaja lienih filozofske refleksije ima smisla jedino ukoliko
se, makar i implicitno, veruje u to da postoji nain da se ponovo dospe u posed
,,bisera. Pitanje kako dopreti do ,,bisera je poetiko pitanje: Pekievi eksplicitni
poetiki iskazi, kao i imanentna poetika sotije Kako upokojiti vampira daje nam
odgovor na to pitanje.
Da bismo razumeli poetiki odgovor, treba se vratiti samom Pekievom
tekstu, tanije Rutkovskom, koji jedini zna da spomenik Adamu Trpkoviu nije
spomenik Heroju, ve spomenik Greki i Logici koja tu greku proizvodi. Rutkovski
koji to zna nije Rutkovski-istoriar, ve Rutkovski-svedok, dakle, pojedinac.
Ima neke udesne i fine ironije u tome to je Rutkovski istovremeno i
nepouzdani svedok/napouzdani pripoveda i neastan ovek a to je upravo suprotno
od Kiove formule ,,asni ljudi i pouzdani svedoci (Ki 1992:7) koja se pojavljuje
u Grobnici za Borisa Davidovia. Tom formulom, odnosno stavom da postoje asni

32

Slobodan Vladui

ljudi i pouzdani svedoci, Ki nastoji da prodre kroz koloplet montiranih procesa iz

doba Staljinovih istiki, i da na videlo iznese istinu o stradanju nevinih. Ironija je jo
vie naglaena injenicom da je Peki svoju sotiju Kako upokojiti vampira posvetio
upravo Kiu.
Pekiev poetiki put do ,,bisera zamiljen je tako kao jedna prijateljska
polemika sa Kiom: dok Ki nastoji da putem asnih ljudi i pouzdanih svedoka svoju
knjievnost oblikuje kao korekciju fikcionalizovane istoriografije, Peki pokuava
da putem jednog nepouzdanog pripovedaa i neasnog oveka (Rutkovskog) svoju
knjievnost odmakne od istorijskih injenica da bi umesto toga dosegnuo njihovu
filozofsku istinu, njihov smisao. Ovakvu poetiku razliku u pogledu tretmana
istorije razotkriva i razliita terminologija u njihovim autopoetikim iskazima.
Govorei u jednom intervjuu o Peaniku, Ki upotrebljava termin ,,rekonstrukcija:
roman pokuava da na osnovu tog jednog jedinog pisma, tog turog dokumenta,
rekonstruie itav jedan svet... (Ki, 2006: 186). Sa druge strane, Pekiu je blia
re ,,reinkarnacija: naime, kada je re o prolosti, Peki smatra da je u ,,dobrom
istorijskom romanu re je o rekonstrukciji (tanije reinkarnaciji) njenog duha (Peki
1993: 228). Ispravka koju je sam pisac nainio reinkarnacija umesto rekonstrukcije
nije sluajna: ona je simptom znaajne poetike razlike izmeu dva pisca. Dok
Kia tei prikazivanju konkretnih istorijskih injenica prikrivenih istoriografskom
fikcionalizacijom, Pekia vie zanima ,,duh istorije, odnosno filozofsko tumaenje
istorijskog fenomena totalitarne drave. Takva Pekieva intencija moe biti
protumaena kao nastojanje da se jezikom knjievnosti dosegne ,,biser prolosti
ono to istoriografija ne moe da uini.
O emu nam svedoi taj biser koji sotija Kako upokojiti vampira tajno
izvlai pred oi itaoca? To je posebno pitanje. Evo samo okvirne teze: Pekieva
sotija nam sugerie zastraujuu istinu da totalitarna drava, kao politiko ureenje, te
antihumanizam, kao njen filozofski temelj, nisu nikakav kontrapunkt humanistikoj
tradiciji evropskog miljenja, te graanskom, demokratskom drutvu, ve sasvim
suprotno od toga, potencijalni nastavak te tradicije. To se vidi iz injenice da policijska
istraga (kao simbol antihumanizma i totalitarne drave) te istorija i filozofija (kao
simboli humanistikog obrazovanja) dele isti instrument oblikovanja istine sveta
to je logika kao i istu indignaciju prema onom oiglednom. U toj identinoj ulozi
logike, kao i u injenici da graanska hrabrost ustupa mesto graanskoj sklonosti za

U POTRAZI ZA BISEROM TRETMAN ISTORIJE U KAKO UPOKOJITI ...

33

kompromisom a upravo je kompromis lajtmotiv karaktera Konrada Rutkovskog

Peki vidi mogunost laganog preobraaja humanizma u antihumanizam, a
demokratije u totalitarizam.

LITERATURA
Adorno, Teodor (2002). Minima Moralia. Sremski Karlovci Novi Sad:
Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia.
Ahmetagi, Jasmina (1997). ,,Citatnost u romanu Kako upokojiti vampira.
Re, 36/37: 124-128.
Fuko, Miel (2006). Istorija seksualnosti I. Loznica: Karpos.
Fuko, Miel (2007). Poredak diskursa. Loznica: Karpos.
Ki, Danilo (1992). Grobnica za Borisa Davidovia. Beograd: BIGZ.
Ki, Danilo (2006). Homo Poeticus. Beograd: Prosveta.
Mils, Sara (2009). Diskurs. Zlatna greda, God. IX - 87/88: 5358.
Peki Borislav (1993). Vreme rei. Beograd: BIGZ, SKZ.
Peki, Borislav (2002). Kako upokojiti vampira. Novi Sad: Solaris.
Said, Edvard (2000). Orijentalizam. Beograd: Biblioteka XX vek.

Slobodan Vladui

IN QUEST FOR THE PEARL - TREATMENT OF HISTORY IN HOW TO QUIET A

VAMPIRE BY BORISLAV PEKI
Summary
Connections between Konrad Rutkovski, the hero of Pekis How to Quiet a Vampire
and Goethes Faust are revealed, among other things, in the criticism of science articulated
by both characters. In the case of Rutkovski the criticism of science is seen as the criticism
of historiography. The basic reproach to historiography in Rutkovskis opinion is that it never
comes to philosophical meaning of historic event (the pearl), but rather to mere historical
facts (the sea shell). A path to the pearl of philosophical meaning of historic event, or
facts, leads Peki to poetic polemic with Ki. Ki sees his prose as a correction of fictionalized

34

Slobodan Vladui

historiography, thus taking role of historical reconstruction of historical facts dissociating

from the fiction. Contrary to this, Peki dissociates his prose from historical truth in order to
focus it on the task of interpretation of meaning of historical facts, thus turning attention
towards the philosophical truth of historical events, in other words what Rutkovski considers
as the pearl, the true historical knowledge.
Key words: history, discourse, postmodernism, postculturalism