MC LC

-M u
A: Ci ngun ca tin trnh lch s Champa
1-Khi qut
2-Lch s champa theo truyn thuyt, ngn ng hc v s liu
3-Lch s nn vn minh Champa theo khoa kho c hc
4-Lch s nn vn minh Champa qua vn t v vn ha l hi
5-Lch s nn vn minh Champa qua tn gio v C cu t chc quc gia
B-Lch s Champa qua cc triu vng
1. Triu vng th nht (192-366)
2. Triu vng th hai (337-420)
3. Triu vng th ba (420-530)
4. Triu vng th t (529-757)
5.Triu vng th nm (758-854)
6.Triu vng th su (859-991)
7.Triu vng th by (991-1044)
8. Triu vng th tm (1044-1074)
9. Triu vng th chn (1074-1139)
10. Triu vng th mi (1139-1145)
11. Triu vng th mi mt (1145-1318)
12. Triu vng th mi hai (1318-1390)
13. Triu vng th mi ba (1390-1458)
14. Triu vng th mi bn (1458-1471)
15. S tht th Kauthara (1471-1653)
16. S suy yu ca Panduranga (1653-1771)
17. Nhng ngy cui cng ca Champa (1771-1832)
18-Tm tt cc triu vng Champa
C-Nhng di sn Champa
1-Gii thiu cc thp Champa
a-Thp Cnh Tin
b-Thp i
c-Thp Dng Long
d-Thp Bnh It
e-Thp Bng An
f-Thp Dng Bi
g-Thp Chnh L
h-Thp Yang Prong
i-Thp Vn thch Ha
k-Thp M Khnh
l-Thp Mn
m-Thp B Nha Trang
n-Thp i Liu Cc
1

o-Mi thp Champa trong kinh thnh Vijaya b con ngi tn ph

p-Thp Ph Din
q-Thp Po Rome
r- Thp Po Sah In
s-Thp Po Dam
v- Thp Poklong garai
2-Pht vin ng Dng
3- Kosa-di sn Champa
4-Thin tnh s huyn trn cng cha- Hong hu Parmecvari champa
5-M Bia-Mih Ai: N Trinh lit- Vng phi champa
6-Vua i Vit Mai hc dn tc Thanh Champa
7-Kin trc thnh Vijaya(Champa)- Thnh Hong pht l
8-vn ha m thc Champa
9-Ch Lan Vin v tuyn tp iu Tn
10-Tng ng Avalokitesvara Champa i Hu-Qung Bnh l bo vt Quc gia
11-Di sn Champa trong lng Qung Tr
E-Nguyn nhn vng quc Champa suy vong
a-Vn xung t x hi Champa trong qu trnh lch s
b-X hi Champa trc th k 15
c-Khi u ca s cch bit nam bc Champa
d-Nguyn nhn s xung t gia nam v bc Champa
1-Tnh hnh 1145-1160
2-Tnh hnh 1190-1220
3-Chin tranh vi Mng c 1283-1285
4-Vua Tr Hoa b trong chnh sch ha ng dn tc v ngoi giao: 1342-.1360
5-Vai tr Ch Bng Nga trong chnh sch ha ng dn tc: 1360-1390
6-S phn chia nam bc Champa: 1360-1471
7- X hi Champa t 1471 n 1832
8-Ch thuyt bnh trng t ai ca vua cha i Vit
9-Nn nhn ca ch thuyt Thin T
10- Cuc ni chin gia Ty Sn v Nguyn nh
11- Ni chin gia Minh Mnh v L Vn Duyt
12-Trc ln sng di dn ngi Vit
13-Chnh sch b mn ta cng
14-Hai ch thuyt chin tranh i ngc
15-Thay li cm t
F-Ngun tham kho

M u

Trong qu kh, trn dy t Vit Nam ny c s tn ti mt nn vn minh:

Vng quc Champa. Vng quc Champa c lnh th tri di t mi
Honh sn pha bc, nam gip ng nai, ty gip nam Lo, ng gip bin
ng, thuc min Trung ngy nay. Hu ht lnh th tri di theo dy
Trng sn v bin ng, c nhng cnh ng nh nm dc theo nhng con
sng ra bin, pha ty dy trng sn l nhng bnh nguyn Ty nguyn
rng ln. Kh hu c hai ma ma v nng r rt. Vng quc Champa
chuyn canh cy la, u, ng, madc theo nhng con sng t Ty
nguyn ra bin. Vng Ty nguyn c nhng ti nguyn qu gi nh: trm,
hng, mun, tre Ngoi ra ty nguyn Champa cn cung cp nhiu khong
sn qu nh: vng, bc, ng , st. ng vt gm: voi, t gic, s t, hu
trngnhiu v k. Vng quc Champa hin ti tuy n b st nhp vo
nc Vit Nam, nhng chng ta khng th ph nhn s nh hng ca nn
vn ha Champa, trong qu kh cng nh hin ti, i vi tng th vn ha
54 dn tc anh em vit nam. Nht l vn ha tc ngi Champa c nh
hng rt ln.Vn ha Champa pht trin mt nn vn minh rc r, bc
nht ng nam sut gn 18 th k. Bi qu trnh tn ti, nh hnh lch s
v vn ha pht trin, c b dy ng k trn nm ngn nm (T ngi
Champa c Bu tr thi i ,vn ha sa Hunh thi i kim kh, cho n
ngy hm nay). V mun tho thm vi nt v cho bc tranh lch s, vn ha
nn vn minh Champa cn b ng, nn ti mt ngi con trong dng tc
Champa mo mui t vn cho ti ny. Ti khng mun ph phn hin
ti v qu kh, ti ch mun ngi v ngi nhn thc cht v bn sc v
vn ha ca nn vn minh Champa, gi chn chc vo lng t kh cn,
bo l min Trung y nhn bn v nhn vn. Tri di hng ngn nm lch
s, thng trm trong vinh quang, kh au, ti hn ri tht bi. Th l h bt
3

u hnh thnh s khc bit, d rng h cng mt ngun ci, c chung mt

dng mu.
Thi gian thm thot tri, qua ri ci thi gnh con vt di Trng Sn,
ci thi dong bum thch thc con sng d ca bin c i trnh cn binh
ao. Gi y h c yn vui sng trn mnh t c gi nm na l qu
hng th hai , mc d c nhng ni h sng trc kia tng l lng qu, t
t, l t nc ca h. Cn g xt li h ngoi dng mu v cht t ng
vng trong ngn t. Cc tn gio ln trong khu vc du nhp ngy cng
mnh, lm o ln trt t x hi Champa c t lu i. Xung t gia n
gio, o hi v nho gio ln n nh im. Phn bit tn gio lm mt
i tnh t ho dn tc, mt i s on kt thit yu bo v dn tc
Champa. Sao con ngi khng quan tm n n ko li gn sau hng th
k xa cch. xin ng tha tn gio, tnh phn bit lun khng chp nhn
nhng g hi xa l i vi mnh. Mt cng ng tan r, b dm nt qua thi
gian theo dng lch s au bun, cn lm nhng bn tay xoa du cha
lnh vt thng bao nm thng

T nh, nhn chung quanh l nhng thp Chm u su, l li vi thi gian,
lng ti lun hiu k v vng quc Champa, hay l bn th con chu h Tr
Champa. S hiu k pha ln ln mn v nui tic mt nn vn minh tn
li, c l mt phn b nh hng t tp th iu tn ca Ch Lan Vin? V
y l vn ln trong khoa hc, ti khng kh nng xy dng li din
mo ca n, nn ch c gng phc ha vi nt m thi. Ti ngh rng ti
ny s gp thm mt ht ct vo b ct tri thc mnh mng ca loi ngi
hin ti trong qu trnh tm hiu, phn tch, phc tho bc tranh nn vn vn
minh tc ngi Champa Malayo Polynsien, trong tng th nn vn ha dn
tc Vit Nam mt cch khoa hc v nhn vn. c bit vic nghin cu gi
tr ca mt nn vn minh b b ng, mai mt rt nhiu trong h thng vn
ha, th vic tm hiu dn tc ngi Champa chnh l iu cn yu, c
4

ngha cp thit gp phn lm r hn bn sc vn ha Vit Nam, ng nam

Malayo Polynsien, chng ta c phng php bo tn, pht huy gi tr
ca n trong cng cuc xy dng nn vn ha Vit Nam v ng nam
ngy nay. Qui lut ca lch s nhn loi l s sinh tn v bin i mt cch
bin chuyn lin tc. S sp hon ton ca Vng Quc Champa vo
nm1832, cho d bt c nguyn nhn no, cng u nm trong qui lut tt
yu ca lch s. Tuy nhin, nu mt dn tc c mt lch s, cho d quc
gia khng cn na, lch s dn tc vn lun lun cn hin din trong
tin trnh ca lch s nhn loi, t ra vn cn trong k c ca dn tc lu
truyn t i ny sang i khc v mi mi cho n tn cngca lch s
nhn loi. Nu mt dn tc c mt lch s, mt nn vn minh c th,
ng nhin c mt ci ngun. Ni n ci ngun l ni n nhng g rt
xa v cng rt gn. Rt xa v ci ngun c t chn hng hoang, t trong
mt m ca tin s. Rt gn v ci ngun lun lun c trong tm tng ca
bt c ai cn bit nh n t tin, bit yu thng nhng ngi cng chung
huyt thng ca chng tc. Ni huyt thng v ngi ta c th thay i t
duy, c th thay i hon cnh, c th thay i c tin, nhng khng th
thay i c dng mu ng chng ang lun lu chy trong khp chu
thn ca mi mt con ngi. ti ny chc chn rng s cn nhiu sai xt
v khng t ngi khng ng , v lch s qua l bt di, bt dch, trong
khi s liu v vng quc Champa qu t v ang dn chn vi theo thi
gian. Tc phm lc s nn vn minh Champa ra i c vit trong gn 16
nm, t nm 1996 n 2012 do tm hiu nhiu ngun s liu, ti liu kho
c, thc a tp qun vn ha, tham kho, kho st lin quan qu nhiu
nghnh, nhiu tn gio trong khi s liu champa cn li qu t. Do cng
khng cho php ghi li nhng ti liu trch dn mt cch t m. B li nhng
trch dn quan trng iu c ghi ngay trong bi vit. Ti mong rng mi c
gi khi c s b qua phn ny. Nu c g thiu xt trong bi vit ti rt
mong mi ngi rng lng tha th. Ti mong rng nhiu ngi s cng
ng gp v xy dng cho hon chnh thm.
bn 20/12/2012
Tr thanh Ton

A-Ci ngun ca tin trnh lch s Champa

1-Khi qut:
T trong mt m ca tin s, khi nhng thnh tu tin tin khoa hc hm
nay cha gip c nhn loi vn ln bc mn tin ha ca v tr, cha
gip nhn loi hiu bit ht v xut x ca mnh, t u m ra, t u m
n. Con ngi thng nu ln s hin hu ca mnh trn hnh tinh ny
bng nhng truyn thuyt. M truyn thuyt l ci bng ca s tht, c
dn gian tng tng v thu dt bng nhng chi tit ly k, lm cho truyn
thuyt tr nn hoang ng. Do trong truyn thuyt c s hoang ng
v cng c bng dng ca s tht. Ni n truyn thuyt ca giai thoi,
ca lch s, l ni n bng dng ca giai thoi, n bng dng ca lch s.
Gia lch s v truyn thuyt vn c lin quan mt thit vi nhau nh hnh
vi bng, m hnh no th bng . V d nh dn tc Champa theo ch
mu h t x hi nguyn thy cho n ngy nay vn cn. Trong khi theo
truyn thuyt, ngi m x s l N Thn Po Ngar.

Do ci hnh l ch mu h, cn ci bng l N Thn Po In Ngar

theo truyn thuyt. trnh by cu hi: Ai sanh ra t tin Champa v h t
u n? Tht l vn nan gii, ngoi s hiu bit v cch ngh ca chnh

hu du ngi Champa? V tm c hng v ci ngun, th ngun s c

trong tm.
Ngi Champa quan nim do tri v t l Thy t sinh ra t tin ca h.
Tri (Dyaus) ngi Cha, mang dng tnh. t (tanh amaik) ngi M
mang m tnh. S tc hp gia Tri v t l s giao ha kh dng v kh
m to thnh vn vt v sn sinh ra thy t dn tc Champa. Do dn
tc Champa chp nhn thuyt m dng, s kin ny cng ph hp vi biu
tng Linga (dng tnh), Yoni (m tnh) Thn Shiva c th ti cc n
Thp Champa. y l quan nim chung cho cc chng tc trn th gii.
Ngun gc t tin Champa: T kt qu s khai qut ca cc nh kho c
khm ph nn vn ha Sa Hunh trn phn t Vng Quc Champa c
cng xc nh c t tin Champa l c dn a phng, trn vng t
ny ngay t thi tin s. Cng trnh khai qut ny c din tin nh sau:
T nm 1909 Vinet mt vin chc ngi Php tnh c pht hin c (ti
c Ph Qung Ngi), tip theo t 1923-1951 nh Labarre, Henry
Parmentier v nh N Tin S hc tt c l ngi Php ln lt n Sa
Hunh v nhng a im khc nhau thuc lnh a Vng Quc Champa
c trc y, t Qung Bnh n ng nai khai qut khm ph c
nhiu m Chum khc. M chum hay l kho chum cao chng 0m,80 lm
bng t nung, trong kho Chum cha nhng dng c cn thit lm vn,
ph ry, cht cy, nu nng nh: ni t, ra v.v..v nhng vt dng khc.
Sau nm 1951 v chin tranh Vit Nam, nn cng vic kho c b khng li
cho n sau nm 1975, cng tc kho c c tip tc vi ngi Ty
Phng ,cng vi cc nh kho c Vit Nam tr li Sa Hunh, tip tc o
bi lp t c ca vng c tr Champa c v o ra nhiu kho Chum mi
dc theo ven bin min Trung, vi nhng i ct trng phau ni tip nhau
trong gi lng ca min bin c. Nhng kho Chum c o ln cha nhiu
di tch vn ha Sa Hunh, vi trnh pht trin khc nhau, c cc nh
nghin cu khoa c hc chia thnh hai nhm , vo 2 giai on khc nhau:
Thi k Tin Sa Hunh hay l Tin Champa:Di tch vn ha c ng sm
nht ca vn ha tin Sa Hunh l thi i , ng thau c nin i cch
ngy nay khong hn nm ngn nm.
Thi k Sa Hunh st: y l thi k cc dng c mu sinh c lm bng
st nh: li dao, kim ngn, dao qum, lao, ra thung, x beng, lim hi,
c v.v.. nhng st ny l dng c khai ph, cht, tm k sinh nhai v c
loi dng lm v kh nh: lao, kim, dao
Vn ha Sa Hunh st l vn ha ni lin vi thi k tin Sa Hunh (khng
st), gn lin vi vng t m c dn chnh l thn dn ca nc champa
v chnh l cng ng dn c ca t Nht Nam, ni Khu Lin dy binh
lp quc u tin, vi danh xng Lm p. C dn vng Vn ha Sa Hunh
7

vo thi thng dng khoan tai hai u th (hnh hai u con d) l biu
tng ca vn ha Sa Hunh. Trn a bn sinh c ca vng vn ha Sa
Hunh trc y (tc vng min Trung nc Vit by gi) u c nui
nhiu n d v cho n ngy nay ta thy cc lng Champa ti tnh Ninh
Thun, Bnh Thun c nui D, cc l cng gi, cng Yang c dng tht D
cng.
Trong cc di tch vn ha Sa Hunh, ngoi nhng k thut ch tc trang
sc bng thy tinh hai u th (D), nhng c dn thuc vng Vng Quc
C Champa cn s trng v cng ngh gm, m cc nh kho c hc
khai qut c trong nhng m Chum di lng t min Trung vit nam
ngy nay, u c hnh loi lm bng cht liu t st pha ct, hoc pha tp
vi nhng cht khc thng gi l Gu th mu nu, xm en, c khi
vng nht, nht ging nh nhng loi gm cc lng champa Hu
An, Phan L Chm Bnh Thun v lng Bu Trc, An Phc, Ninh Thun
ngy nay. Champa bin mt cch y gn 3 th k, nay ch cn li cc
di tch Chm ri rc cc tnh Trung phn Vit Nam, nh Tr Kiu, M
Sn, ng Dng, Khng M, Thp Mm.. Vin bo tng Champa, do nh
nghin cu Php Parmentier thnh lp nm 1919, thu thp cc bo vt,
nh tng,b, cng trnh kin trc, iu khc ca cc n, cung in.. t
nhiu ni tn gi. Nhng ti y, tri qua nhiu bin c lch s, cc di sn
c sc ca vn minh Champa cng khng thot qua nhiu s mt mt, lu
lc. Ngy 9 thng 12 nm 1946, trong nhng ngy u ca chin tranh VitPhp, gia s hn lon v thiu an ninh Nng, vin bo tng b xm
nhp. Rt nhiu bo vt cng nh t liu trong th vin b nh cp. Hn
mt nm sau, vo nm 1948, Trng Vin ng bc c gi ng Manukus
n hi phc li vin bo tng. Hn 150 bo vt ny c tm li t
nh dn, tri lnh, phi trng v tn Lo (Savanakhet). Nm 1954, Vin
bo tng l ni tr ng ca khong 300 ngi dn di tn chin tranh. Nm
Mu Thn 1968, trong trn nh chim li Hu, Vin bo tng ny tr
thnh tri tp trung v l ni n ca qun i Nam Vit Nam. Gia nhng
s x b, hn n, va chm v khng c s bo v v bo tr nh vy, th s
h hi, hay mt mc cc tng , cc cng trnh iu khc tt nhin xy
ra. Gn y trong nm 1996, cc nhn vin vin bo tng tnh c tm ra
c 157 mnh c vt c chn di lng t trong khun vin ca vin
bo tng. Champa bin mt qua nhng cn bo lch s, nhng di sn ca
nn vn minh ny cng chu ng nhiu s c khng may mn. Mt s
phn hm hiu ca nn vn minh Champa? Tri qua nhiu th k, cc ngi
thp Champa nhiu ni b h hi v nt bi thi gian v do thin nhin
tc ng. Theo L Qu n, Ng Th Ln, vo th k 18 li bi th
8

Ch bn c thnh hoi c, cho thy tnh trng s st, b hoang ca cc thp,

in i ca vng quc Champa cch y hn 300 nm.
Bng t dng nga ng
Man mc ni h vong
Lng uyn lm cha Pht;
Cung nh thnh rung cy
Ni tn tr thp c;
Nc c hin thnh hoang
Thn o nguyn v c;
Ca ty trn khc bia(bn dch)
Khng khc chi tnh trng hin nay ca nhiu thp c khp min trung Vit
Nam. Trong cuc chin va qua, di tch ng Dng hu nh b hu hoi
hon ton do bom n. Mt mt mc to ln i vi nhng th h v sau.
Hu nh tt c nhng g ta bit v vn minh Champa l ng t gc ca
ngi khng phi dn tc Champa. Ngy nay, trong sch gio khoa i hc
ca gio s D.Hall v lch s ng Nam , ta c th bit tng qut v lch
s t nc Champa. Tuy vy phn ln d kin t sch ca Hall l da vo
nhng cng trnh nghin cu tin phong cc hc gi Php nh G.Coedes,
H.Parmentier v H.Maspero u TK 20.
Ni chung v kho c v s ca cc nc Champa, Campuchia v mt s
nc khc ng Nam th ch vo u th k 20 ngi ta mi bit c
nhiu m thi. Trc khng my ai bit nhiu v Campuchia c mt nn
vn minh Angkor rc r, c s ca Nam Dng cng m tt cho n khi
Coedes khm ph ra vng quc SriVijaya Sumatra, cn s ca Champa
th m m, ch bit qua t liu ca cc nc lng ging nh Vit Nam (i
Vit s k ton th) hay ca Trung quc (Tng s, Minh s..) n khi Finot,
Parmentier, Majumdar v Maspero khm ph ra bng phng php c h
thng. c trong s ca n , trc y hong Ashoka ch ai bit nhiu,
ch nghe tn trong vi kinh in Pht gio, n khi Princep khm ph ra qua
bia k l c tht, mt nh vua hin trit chung o Pht vi mt vng
quc rng ln.

Hin nay nghin cu v nn minh v vn ha Champa c quan tm v

c mt s cng trnh nghin cu c gi tr c xut bn gn y Vit
Nam. y l mt du hiu ng mng cho s nghin cu Champa hc
Vit nam. Trc y, trong cc thp nin 1970 v sau 1975, c s d dt
trong s nghin cu Champa hc, v ngnh ny a s l do cc nh nghin
cu nc ngoi, ch yu l Php, khai ph v pht trin vi s cng tc ca
mt s cng tc vin Champa v Vit. S d dt nghi k ca ngi Vit v
mc ch chnh tr i vi cc cng trnh nghin cu Champa hc khng
phi l khng c l do. V c nhiu th lc chnh tr li dng chia r,
hay mun tch ri a phn c lp lm kh khn cho Vit Nam trong
nhng nm chin tranh chng thc dn, gim i tim nng v bc tin ca
lch s. Nhng s d dt v nghi ng ny nu i qu cng c h qu l lnh
vc Chm hc, sn chi ch dnh cho lc lng ngi nc ngoi nghin
cu, m Vit Nam th ch c la tha vi ngi.
Khi cp n s thch v nghin cu vn minh Champa th mi ngi i
thi v hi d dt lo u. Cui thp nin 1990, t chc Toyota Foundation
ti tr cho Gs Trn K Phng xut bn b sch tng hp v s hiu bit
hin nay v vn minh Champa Vit Nam, nh trc y h ti tr cho
b sch v vn minh ng Sn do Gs H Vn Tn xut bn. Khng may l
s vic khng thnh.
Ngy nay Vit Nam khc nhiu v t tin hn v t nc mnh qua s
chuyn mnh v kinh t v tim nng trong tng lai. T duy cng thay
i t thi chin qua thi bnh, mc du c nhng kh khn trong nhng
nm chuyn tip. S vng tin ny cng th hin trong lnh vc vn ha, vn
hc v nghin cu trong nhng nm gn y. Vin Nghin cu ng Nam
thnh lp. Vit Nam ngy nay l thnh vin ca t chc ASEAN. Cng
ng Champa Vit Nam l gch ni vi cc thnh vin Indonesia, M Lai
cng tn gio v lin h ngn ng. Cc nc ny c nhng chng trnh
10

hot ng vn ha, nghin cu chung vi cng ng Champa. Si dy lin

h gia Vit Nam v ng Nam s cng an kt v tht chc.
Ln u tin sau nhiu nm qua c mt hi ngh Champa hc vo thng
8/2004 Singapore qui t mt s hc gi t nhiu nc nh Vit Nam,
Singapore, Nht, Anh, M, Php. Nhiu bo co, khm ph mi c gi tr
c thng bo: nhng hiu bit v vn minh Sa Hunh v Champa qua a
im kho c Tr Kiu, lin h gia ngn ng Champa v cc ngn ng dn
tc Ty Nguyn. Mt im ng ch trong cc bn bo co l cc ti liu
Trung quc trc kia cha c quan tm n nay c mt s hc gi
nghin cu: Minh s, Tng hi yu tp cao v Cu Phin Ch. Tng hi
yu tp cao c nhiu thng tin v Champa t 960-1180 nh s lin h ca
Champa vi triu nh Tng, Chn Lp, Srivijaya, i Vit (thuc Giao
Chu thi b Trung quc h v sau khi c lp nm 960) nng lm
nghip, thng mi hng hi...
Tip ni cng trnh b d ca Boisselier khi ng ny mt, Emmanuel
Guillon nm 2002 xut bn tc phm v ngh thut Champa qua nhng
bo vt vin bo tng Nng. Sch c gi tr tham kho, tng hp s
hiu bit t trc n nay k c nhng khm ph cc di vt kho c mi thu
thp c.
Vit Nam, cc sch v vn ha,vn hc, ngh thut Champa ca Ng Vn
Doanh, Trn K Phng, Pgs ts:Po Dharma, Inrasara... vi nhng hiu bit
mi cng c xut bn. Lnh vc Chm hc nh c lung sinh kh mi
m u cho thi k Phc hng trong nghin cu m trc y b b qun,
t c quan tm trong mt thi gian di, sau nhng cng trnh khm ph
tin phong ca cc hc gi Php trong giai on na u th k 20.
-Indrapura vng t t o Ngang, Honh Sn n o Hi Vn (Qung
Bnh, Qung Tr v Tha Thin) l vng giao im ca hai vn minh t
hng Bc v hng Nam hi o. y l vng t "m" ca hai nn vn
minh n-Hoa. Di tch Champa trong vng ny cn M c, Qung Bnh,
H Trung, Thch An, Bch La cng nh di cn Ca Tng, Ca Vit. Di
tch Thp Champa c tm thy An X (Do Linh), Cam Giang, Cam L,
C Thnh i T v Tr Lin.
Ti vng ny, ngi ta cng tm c nhiu gm xa ca vn ho
Champa v Trung quc t thi ng, Tng, Minh.. chng t xa kia y
cng c th l ni c cc hi cng thng mi sm ut khng km cng Hi
An v sau ny.
Xa hn na vo thi tin s, vng ny l ni chuyn tip ca giao lu vn
ha Sa Hunh v vn minh ng Sn qua o Ngang. Ni y cn c cc
di tch vn ha Sa Hunh Cn Bu, o Cn C, C Trai Ca Tng.
ng ng Sn c tm thy Tam M, Ph Ha v mi y tn mi
11

Bnh nh, cn nhng khuyn tai hai u th v cc ht chui thu tinh

thuc vn ho Sa Hunh, th tm thy c Xun An, Lng Vc (Ngh An,
H Tnh). Vn ho Sa Hunh c cc nh kho c Vit Nam v nc ngoi
cho l c khng gian chnh t Qung Nam n ng Nai.
Thng 8, 2001 Tha Thin, Hu, tnh c tm c mt ngi thp Chm
nh, nh thp mt, thn thp cao khong gn 2m. Theo Ng Vn Doanh,
ngi thp ny (gi l thp M Khnh) c nin i th k 8. Nh vy l
ngi thp Chm c nht hin cn thuc phong cch M Sn E1.
Trong chin tranh chng Mng c di i vua Trn Nhn Tng, lin minh
Champa- Vit thnh cng y lui him ha xm lng t phng bc qua
ng b v thy. T s lin kt ny qua chnh sch chin lc sng sut
ca vua Trn Nhn Tng, m Jaya Simha varman III (Ch Mn) cng
ng theo li ngh ca thng hong Nhn Tng, trong dp ng ri ni
tu dng ni Yn T i ving Champa, ly cng cha Trn Huyn
Trn, em gi ca vua Trn Anh Tng.
Trong hn nhn Champa- Vit ny, lnh th Champa l chu v chu R
(Qung Tr v Tha Thin) c nhng tng cho i Vit. Trong thi
tr v ca vua Ch Mn, quyn lc Champa rt mnh tri rng n tn Ty
Nguyn nam phn. Thp Yang Prong Ty Nguyn v thp Jaya
Simhalingesvara (thp P Klaung Garai) ni ting Phan Rang l do chnh
Ch Mn xy dng. Tuy nhin sau khi Nhn Tng v Jaya Simha varman
mt, vua Anh Tng hon ton thay i chnh sch. Chin tranh ChampaVit tr li khc lit hn khi Champa i li vng t nhng.
Theo Minh s, mt trong nhng l do nh Minh gi tng Trng Ph
xm lng i Vit l i Vit nhiu ln xm phm lnh th Champa. S
gi Champa lc ny dng chin thut ngoi giao rt c tc dng. H
bo co thng xuyn rt nhiu ln v nh nh Minh tr gip qun s hay
mua v kh nh tr i Vit. Nhng cng chnh s chim ng h
i Vit ca nh Minh, trong mt thi gian a n cc nguyn nhn dn
n s suy tn ca vng quc Champa, sau khi i Vit dnh li c c
lp. Theo Wade th c 2 nguyn nhn chnh: S chim ng v qun l ca
nh Minh i Vit v cc qun Indrapura m rng phm vi i Vit,
khi qun Minh rt i S chuyn giao k thut qun s (sng ng) ca nh
Minh vo i Vit. n thi L Thnh Tng, vng quc Champa hon
ton b mt th trong tng quan lc lng qun s. Champa bt u tn li
sau khi th ph Vijaya b tn ph vi dn s mt phn b tiu dit v b bt
lm t binh mang v i Vit.
Theo Shiro Momoki, qua cc t liu nh Tng hi yu tp cao, Ch
Phin Ch th Champa vo th k 10 n 11 vn cn cc c cu x hi,
chnh quyn pha bc o Hi Vn. Nh vy quan im cho rng ngi
12

Vit lin tc m rng xung pha Nam t th k 10 l khng ng. Ngay c

th k 14, Champa khng suy tn nh ta ngh, m vn pht trin hot ng
thng mi vi Trung Quc v cc nc trong vng. Vi bng, gm
Chm xut khu n cc nc ng Nam hi o. Ca Th Ni l cng
quan trng bin Nam m Kublai Khan coi l cng tip ni t cng Qung
Chu n cng Qui lam nam n . Nh vy s nam tin ca i Vit
sau 1390 ch c th c coi nh l mt chin thng len li t sau lng.
-Amaravati

T o Hi Vn (Qung Nam) xung pha nam n gip Bnh nh l vng

trng im ca vn minh Champa vi cc di tch ln nh M Sn, Tr Kiu,
ng Dng, Khng M, Chin n. Ni y ng Dng tm thy
tng pht ng rt p y m thut (hin cn tng tr vin bo tng
Thnh ph SG). c bit cc tng iu khc,kin trc n ng Dng
chu nh hng ca Pht gio i tha. Trong tt c cc di tich Chm, ngh
thut Chm ng Dng l c o sng to v l ni duy nht c chu nh
hng t tng t Trung quc phng bc. Di tch ng Dng hu nh
b hu dit hon ton trong cuc chin tranh va qua. Tr Kiu hay
Simhapura (Thnh ph s t, t ch Simha, Singha ngha l s t v pura l
thnh ph) l kinh xa nht ca Champa Amaravati. Trc c 2 thnh
ph "s t" khc ng Nam l Singapore (Lion City, t Singha v
pura) v Singburi (Singha v buri (thnh ph), gn Ayuthaya, Thi Lan. Xa
kia s t cn hin din Cn ng v Bc n (cc vua ngi Assyria
thng i sn bn s t nh trn cc bia khc n m t), sau ny s t
chu tuyt chng ch cn li s t Phi Chu. Theo Ng Vn Doanh th t
Tr Kiu hin nay l bin m t ch Chm c ya sng, nc v ch Phn:
keo - ngc, m ngi Vit gi l thnh Sng Ngc ch thnh ph
Simhapura. Mariko Yamagata, Ian Glover, Nguyn Kim Dung ca nhm
nghin cu Vit- Anh- Nht khai qut Tr Kiu (1997-2000) v G Cam
(2000) gn sng Thu Bn, cch thnh c Tr Kiu 3.5km v pha ng. Ti
13

y tm thy cc h t ging cc hin vt Tr Kiu, cc gm, ng,

du n thi Hn, di tch nh g c nht (c xc nh khong ). Di tng
khai qut trn l cc di vt thuc vn ha Sa Hunh, cho thy c s lin tc
v ngi Chm l hu du ca ngi Sa Hunh. a im G Cam gn ba di
tch m chn Sa Hunh: G Miu ng, G M Voi, G Vng. ng
Yamagata cho rng Tr Kiu v G Cam xut hin sau s suy tn ca vn
ha Sa Hunh. Tng cui nht ca a im kho c Hon Chu (Tr Kiu)
v G Cam c thm dnh na u th k 2.
M Sn l di tch Champa ln nht, nm trong thung lng, dc theo mt con
sui. Ni y c nhiu n, thp, bia k c nhiu triu i trong lch s
Champa xy dng. Nh bia k tm c m ngi ta bit c l ngi sng
lp ra M Sn vo th k th 4 l vua Bhadra varman I . D th c di
hay ni no khc do thi cuc, cc vua cha Champa vn hng v M
Sn tng nh v xy n th. Thnh a M Sn v th c nhiu kin
trc khc nhau theo cc phong thi ring ca mi thi Phn ln nhng
cng trnh kin trc hin cn M Sn c xy dng vo th k th 10 c
chung mt phong cch kin trc c cc nh nghin cu gi chung l
phong cch M Sn A1. Trc phong cch M Sn A1 l cc nhm thp
thuc th k 8 n 9. Qua lch trnh pht trin kin trc Champa th trong 2
th k 8 v 9, c ba phong cch khc nhau phong cch M SnE1, phong
cch Ho Lai v phong cch ng Dng.
Trong cuc chin tranh Vit- M va qua, n M Sn A1 v vi di tch ln
cn b ph hu khi trng bom my bay M trong mt phi v oanh kch.
Vo nm 1988, trong mt cng trnh thy li, ngi ta tnh c khm ph ra
di tch thp An M, Tam K vi nhiu iu khc nh b linga-yoni, trang
tr kin trc (nh, ct thp), mnh v ca tm bia Nin i c thm
nh vo u th k 10, thuc phong cch chuyn tip t ng Dng n
M Sn A1.

Vo nm 1997, tnh Qung Nam v chnh ph Vit Nam ngh v xin

Lin Hip Quc a Tr Kiu, M Sn v ng Dng ln danh sch
nhng di sn ca th gii (World Heritage list) bo tn. y l nhng di
14

tch vn ha xa nht Trung Vit Nam, lu hn Hu hn 12 th k. Hin

nay qun th M Sn c cng nhn l mt di sn vn ho th gii.
ng Dng (Indrapura) mt thi l kinh Champa di triu i
Indrapura. Triu i Indrapura, do vua Indra varman II sng lp, bt u t
nm 875. Cc n thp phong cch M Sn A1 u c xy dng di
triu i Indrapura.Sau hn mt th k pht trin, kinh thnh Indra pura b
tiu hy trong trn chin vi vua L i Hnh vo nm 982. Nm 1000, vua
Champa Hari varmanII ri hn th v Vijaya pha Nam.
Mt s ngi Champa cng di c qua o Hi Nam (v hin nay h vn
cn) sau cuc chinh pht ca L Hon vo Amaravati. Mt tng ca L
Hon l Lu K Tng, phn li nh L, t xng vng Amaravati (986988) cai tr h khc,hu dit n i v nhiu bia k M Sn, nn mt
s ngi Champa chy n o Hi Nam (Trung Quc). Theo s gia
Maspero v b mt nhiu bia k (tk 8-10), nn trong giai on ny lch s
Champa khng c bit nhiu.
-Vijaya

Mc du Indrapura v Amaravati vn l lnh th Champa khi di v

Vijaya vo nm 1000, Indrapura v Amaravati tr thnh cc tnh ngoi vi,
khng cn chim v tr quan trng v kinh t, chnh tr ca Champa. Nm
1286, t Indrapura pha bc o Hi Vn nhng cho i Vit khi vua vua
Champa ci cng cha Huyn Trn. Vua Champa Ch Bng Nga ly li
c trong chin tranh vi i Vit. Nm 1390, khi Ch Bng Nga mt,
Indrapura mt hn, sau khng lu Amaravati cng ri vo tay i Vit.
Sau khi b mt Indrapura v Amaravati vo tay i Vit th vng t t Bnh
nh n Ph Yn l ni dn tc Champa rt v tp trung ra sc chng chi
li cuc nam tin ca i Vit. Khi dn Vit i vo nh c, th ngi
Champa c c tnh v khuynh hng l khng bm tr li. a s h di
i ch khc xung pha Nam, ch khng li vi ngi Vit. C th y v
hai vn ha c s khc bit nhiu.

15

Tp trung quanh khu vc kinh mi Tr bn (Vijaya), h cng c gng ly

li mt cch v vng nhng vng t pha bc b mt. Nhng n nm
1471, kinh Tr bn cng b tht th v tn ph khi vua L Thnh Tng
em qun chim bn. y l cuc tn st m mu nht ca i vit vi
champa, hn 60000 ngi b git, 30000 b bt v thng long, vua champa
Tr ton b bt v b st hi ngy 12 thng 4 m lch (1471) trn ng
gii v thng long. L Thnh Tng dng chnh sch ph hy vn ha,
tiu dit dn tc v nng lc tinh thn nc Champa: n i, cung in,
thp, bia k, t liu phn nh c trng ca vn ho Champa u b ph hy,
qun dn v ngh nhn b tn st hay b bt i. Mt Vijaya coi nh vn mnh
ca Champa tn. i vi i Vit th L Thnh Tng l v vua thnh
cng nht di triu L trong lnh vc vn ha, k cng x hi da vo
nho hc. L Thnh Tng l i din tiu biu cho vn minh Trung quc
phng bc i chi vi vn minh ng Nam . Ct li vn minh bn a
ng Nam ca i Vit b nn v dn dn b tan lon di lp vn
ha Hn nho.Trong cuc xung t vn minh sng cn ny, vn minh
Champa ng Nam phi li mt bc di quyt nh trc bc tin
ca vn minh nho hc Trung quc.
Khng nhng b p lc t i Vit phng Bc, m Champa cn i din
vi vng quc Khmer pha Nam. Vo th k 12, quyn lc Khmer
Angkor lan rng v nh hng n Champa, gy ra cc cuc xung t gia
Angkor v Vijaya. T th k 12 n 15, Champa chu hai sc p t i
Vit v Angkor. cng l nguyn nhn dn ti s suy vong ca Champa.
Sau khi Champa nh chim v tn ph Angkor nm 1177, vua Khmer
Jayavarman VII gii phng th Angkor nm 1181, tin nh chim
Vijaya v Champa. T nm 1203, Champa tr thnh mt tnh ca Khmer
cho n nm 1220 th Champa dnh c li c lp, sau cuc thm bi ca
lin qun Khmer, Xim, Pagan nh vo i Vit, di triu vua Sri Jaya
Paramesvara varman II m bia k Ch Dinh (Phan Rang) cho thy.
Cng khng l g m rt nhiu kin trc, iu khc n thp Vijaya chu
nh hng ca ngh thut Khmer. Hin nay thnh Vijaya (Tr Bn) khng
cn, ch cn cht vt tch tng thnh li. Chnh gia thnh, trn mt g
nh cn tr li duy nht thp Cnh Tin (thp ng). Ngoi ra c hai con
voi v hai con s t rt ln gn lng V Tnh. iu khc v m tp ca
tng voi v s t cho thy chng thuc ging cc tng iu khc
thp Dng Long. Cc cng trnh kin trc khc cn li hin nay vng
Vijaya l cc thp Bnh t, Bnh Lm, Th Thin, Ph Lc, thp Nhn.
Phong cch kin trc ny c gi l phong cch Bnh nh hay phong cch
Chnh L. Phong cch Bnh nh c nin i vo khong cui th k 10 n
cui th k 11. Thp Bnh Lm l thp duy nht ng bng thay v nh cc
16

thp khc trn i. Thp Bnh Lm gn mt thnh c. Thnh ny b

nt, khng cn du tch na. Ni y chnh l v tr cng Th Ni, m qun
i Vit v qun Nguyn Mng C lc i nh Champa b trc khi
tin v Vijaya theo ng b t cng.
-Kauthura Vng t ny hin nay thuc a phn tnh Khnh Ha. Kauthura
ni bt vo thi k sau Lm p m s Trung quc gi l nc Hon Vng.
S Trung quc khng cn cp n Lm p sau na. Quyn lc ca
Champa chuyn t pha bc xung Kauthara pha nam. V th thi Hon
Vng, Champa c nhiu lin h v nh hng vi Chn Lp v Java. Tnh
cht th thn Visnu v theo Pht gio tri hn theo o thn Siva. Thi
Hon Vng, Champa chu nhiu t tn cng t Java nh bia k n Po
Nagar cho thy gic Java n cp tng thn v ph n. Vua Satya
varman cho dng l vo nm 784 tng Yan Pu Nagara (n thn m t
nc). y l bng chng u tin v c nht v tc th n thn m x s
Po Nagar ca Champa. Theo bia k th th ca Champa thi Hon Vng
l Virapura. V tr ca Virapura cha c xc nh, nhng chc l vng
Kauthura hay Panduranga.
Vo thi Hon Vng (758-859), cc kin trc Chm c xy dng theo
phong cch Ha Lai (t tn thp Ha Lai ng bc Phan Rang). Phong
cch kin trc rt gn vi phong cch Chn lp v Indonesia. Po Nagar,
gn Nha Trang c nhiu bia k, k c hai bia ca v vua cui cng thi Hon
Vng Vikrantavarman III.
-Panduranga (Phan Rang)

y l vng c a cui cng cn st li ca vng quc Champa. Nm

1692, khi vua Po Saut nh chim li lnh th Chm Kauthura b mt trc
y, cha Nguyn gi qun nh chn v bt c Po Saut. Chim c
Panduranga, cha Nguyn i tn Champa Panduranga thnh trn Bnh
Thun v xc nhp vo lnh th ng trong. Lnh th cui cng ca mt
nc Champa c lp coi nh b mt v chnh thc khng cn hin din na.
Tuy vy vo nm 1693, dn Panduranga ni dy. Thy kh lng dp c
17

cuc ni lon ny, cha Nguyn buc phi bi b Bnh Thun v tr li

Panduranga cho vua Po Saktiraydaputih (em ca vua Po Saut) vi iu kin
l mi nm Champa Pandugara triu cng.
Trong gn sut th k 18, Panduranga nm gia vng tranh chp ca Ty
Sn v cha Nguyn. Nm 1802, khi Nguyn nh Gia Long thng c Ty
Sn, vng Panduranga c Gia Long cho thit lp l vng t tr, cai qun
bi Po Sau Nun Can, mt bn ng hnh thn thit ca Gia Long trong thi
k chinh chin vi Ty Sn. Sut di triu Gia Long, Panduranga c t
tr nh mt tiu quc di s bo h ca vua Gia Long v tng trn Gia
nh thnh L Vn Duyt. Khi Gia Long mt nm 1820, Minh Mng ln
ngi vi chnh sch trung ng tp quyn v t tng da theo m hnh
Thanh triu Trung quc. Panduranga tr thnh con cht trong s tranh
chp quyn lc gia Minh Mng v L Vn Duyt. Nm 1828 khi vua
Panduranga mt, Minh Mng tn phong mt vin chc Chm thn vi Minh
Mng ln thay th, nhng L Vn Duyt thay vin chc ny vi ngi
con ca Po Sau Nun Can. V ny thn vi L Vn Duyt chu qui thun, tr
thu v triu cng Gia nh thnh. K t nm 1828, s phn Panduranga v
th gn lin vi L Vn Duyt.
Khi L Vn Duyt mt (1832), Minh Mng ra tay trng pht khng
nhng cc lnh o, chc sc Gia nh thnh v v vua Champa c gan
triu cng tng trn Gia nh thnh m tt c dn Gia nh thnh v
Panduranga cng b v ly qua s tr th ca Minh Mng: rung b tch thu
v dn b bt xung vo lao cng. S h khc i s tn nhn ca Minh Mng
vi dn Gia nh thnh v Panduranga m trc y trung thnh v
gip Gia Long trong cuc chin vi Ty Sn, gy ra ln sng bt bnh,
phn n ni dy khp min Nam. L Vn Khi tp trung nhiu thnh
phn trong x hi, nhiu sc tc (Hoa kiu Gia nh, Chm Panduranga)
ni ln chng li Minh Mng. Panduranga, cuc ni dy c lnh o
bi Katip Sumat, mt ngi Chm theo o Hi. Cui nm 1833, cuc ni
dy ca L Vn Khi v Sumat khng thnh cng. Minh Mng x ti dn
Gia nh v Panduranga tn khc hn.
Sau khi cuc khi ngha ca L Vn Khi b dp tt, vua Minh Mng bi
b tiu quc Panduranga, xc nhp vo tnh Bnh Thun. u nm 1834,
ThakVa lnh o dn Panduranga ni ln ln cui c lp li vng quc
Champa nhng ch trong vng mt nm, gic mng cui cng ca Champa
b dp tt. L Thnh Tng th k 15 khi u cho s suy vong ca
Champa. n i Minh Mng th k 19, v vua nho hc theo m hnh vn
minh Hn Trung quc ny khai t vng quc Champa ca vn minh
ng Nam .
18

Khc vi nhng vng khc, Panduranga hin vn cn cng ng ngi

Champa sinh sng, a s tp trung Ninh Thun v Bnh Thun. V th
nhiu thp trong vng (nh Po Rome, Po Klaung Garai) vn cn c dng
th cng v trong cc dp l hi, ch khng b b hoang nh cc n
thp Amaravati, Vijaya v Kauthura. Thp P Klaung Garai ni ting
Phan Rang l do Ch Mn (Jaya Simhavarman III) xy ln th c nhn
mnh vo th k 14. n ny trc y cn c tn l Jaya Simhalingesvara.
Thp vn cn c ngi Vit v Chm dng th cng. Trn cc tr ca
ca thp chnh,c cc k t k li vic vua Jaya SimhavarmanIII dng t v
n l cho thn Jaya Simhalingesvara.
Tm li, t Vit Thng xa kia c cc b lc thuc chng Mon-Khmer
nh Vn Kiu, Bru, Pa k, T i hay c th Mng v Austronesian c ng
trong cng mt khng gian. Sau n th k th 2 th thnh phn
Austronesian t b bin n. Thnh phn ny b n ha, c th t Funan
hoc cc vng quc n ha trong vng ng Nam . Chng Champa
Austronesian ny vn ha cao hn y nhng nhng dn tc khc vo
trong ni a. Sau ny ta cng bit l sau ngi Champa c gng chinh
phc cc dn tc vng Ty Nguyn m du vt Champa trn Ty nguyn
hin nay vn cn. n th k 3 v 4 th t Vit-Thng, hay Tng Lm,
Lm p hoc Amaravati l ca ngi Chm Indonesian. Sch Hn "Thu
kinh ch" ghi tn gi ca nc Lm p l huyn Tng Lm, sau b ch
"Tng" ch gi l Lm p.
Thc s ni Lm p, Hon vng hay Champa l mt quc gia hay nc th
cng khng ng lm theo s nh ngha ca ngy nay. T dng ng hn l
mandala, t ng m nh nghin cu O. Wolters ngh cho th ch
Champa trong giai on ny. "Mandala" mt loi lin hip cc "tiu quc".
Ngi Champa c hai b tc ln: b tc Cau v b tc Da. Dng Cau
(kramuk vansh) tr v min Bc gm Indrapura (Bnh Tr Thin), Amaravati
(Qung nam, Qung Ngi) v Vijaya (Bnh nh, Ph Yn). Dng Da tr v
min Nam gm Kauthura (Khnh Ho), Panduranga (Bnh Thun). Dng
Cau l dng (cha) v dng Da l (m). Vng quc Champa l tn m
ngi Champa t cho t nc v dn tc ca h l tp hp ca hai tiu
quc trn.
Khi dng tc Cau b i Vit y li v tiu dit m ni trn th cui cng
l Vijaya ( Bn, Bnh nh) th h chy v tiu quc dng Da m
pha nam. Coi nh thnh lu ca dng cha tan vo th k 15.Vn Champa
tn sau 12tk tranh u trn vng giao thoa n-Hoa.
( u chu c mt vng tng t, l vng Balkans ni nn vn minh Kit Chu u (Cng gio & Chnh thng gio) Hi gio Trung ng giao
thoa: vng "m" ca 2 vn minh u-)
19

Nhiu nh nghin cu c hc cho rng: khi Khu Lin dng nc Lm p

(Tin thn ca Champa) cui th k th II (theo s c ca Trung Hoa v
bia k Granit ti lng V cnh Nha Trang) ch l s l s tip ni thc trng
vn ha Sa Hunh Tin Champa. T nhng nm u cng nguyn, vng t
thuc tha thin hu ngy nay l mt phn ca qun nht nam. Cng mt s
phn nh c dn ca hai qun giao ch v cu chn, thi triu trc y,
c dn bn a qun nht nam st cnh cng nhn dn giao ch hng ng
cuc khi ngha hai b trng, gi quyn cai qun ca mnh. Ha ng cng
cng ng ngi vit pha bc, c dn c vng nht nam nhiu ln khi
ngha chng li ch bc thuc phng bc, gi vng nn vn ha dn
tc.Sau khi lm p thnh lp vng quc Champa vo cui th k ll sau
cng nguyn(192), vi cc trn chin mang tnh quyt nh vi phng bc
nh hn vo cc nm 248, 270-280, 347-348, nc champa lan rng ra
pha bc n vng ba n sng gianh ngy nay. Vng quc Champa t khi
lp quc n na u tk 4, trong vng 150 nm, t khi nh ng hn suy
yu, nh ng v nh tn iu phi gii quyt cng vic ni b giao ch.
Vng Quc Champa c iu kin cng c v m rng t nc. Hnh
thnh mt vng quc c lp, ra i sm nht ca ng nam , mang sc
thi bn a v nh hng nn vn ha n . T cui th k th 7, khu vc
t o ngang n bn kia o hi vn xy ra chin tranh lin min gia
vng quc Champa vi cc triu i phong kin phng bc: i tng, nh
ty...Trong cuc vin chinh nm 605 ca nh ty, vua champa p dng
chnh sch ha hon, ng thi cng thi gian ny, nh ty suy yu. nm
618, nh ng thay nh ty , tnh hnh Champa yn n v pht trin.T
gia tk 7 n tk10, trong hn 350 nm n nh, ngoi tr cc cuc chin
tranh nh vi giao chu v bn cp bin, vng quc Champa l mt quc
gia yn n v pht trin bt nht ca ng nam .
Qua nhng d kin trnh by s lc nu trn gip chng ta c mt ci
nhn tng qut v tin trnh ci ngun dn tc Champa trong sut chiu di
lch s thi: Tin Sa Hunh cha lp quc, n thi on Sa Hunh st
(Lm p) n Champa, giai on suy vong sau cng l dn tc champa
trong cng ng Quc gia Vit Nam ngy nay. Qua cc di tch vn ha Sa
Hunh thi tin Champa tc l giai on S k ng Thau cch y bn
ngn nm, nh cc nh kho c hc tuyn b , cng vi nghin cu xc ng
ca Bc S Stephen Oppenheimer, tc gi quyn sch a ng ng
Phng cho chng ta hiu bit rng: T tin Champa l C Dn Bn a
ti vng t, qu hng v Vng quc c ca h ngay t thi tin s, ch
khng phi l dn di c t cc vng khc n.
2-Lch s champa theo truyn thuyt, ngn ng hc v s liu
20

-Theo truyn thuyt: Trong dn gian Champa rng: t trong chn hng
hoang, dn tc Champa sng ri rc thnh nhiu nhm khc nhau trong cnh
sng tiu s mc mc ca thi C i. Trn thng gii c mt thn N
tuyt th giai nhn, c nhiu quyn nng bin ha ging th xung vng
t dn tc Champa sinh sng ti ni Trm Hng ngi Champa gi l
Chk Ghlu tc ni i An Nha Trang tnh Khnh Ha ngy nay. N
Thin Thn ny l P In Ngar Tuy l N Thn linh hin v ti gii phi
phm nhng khi ging trn, P In Ngar vn hnh s quyn nng theo
phng cch th tc. L ngi Champa sinh ra v ln ln trong lng dn tc
nghe m ru bng cu ca dao Champa t lc nm ni v trm mnh trong
mi trng vn ha dn tc, trong tn ngng dn gian champa, c nghe
nhng cu chuyn bt thnh vn nhng truyn khu t i ny sang i
khc v vic dng nc v gi nc ca ngi xa v.v...c l dn tc
Champa trn trng nht l nhn vt truyn thuyt P In Ngar mt bc
hin mu ca dn tc Champa.
B ngao du sn thy, quan st ton vng dn c Champa sinh sng. B
chng kin tn mt cnh i kham kh lm than ca vn lp dn Champa,
B lin gom dn li thnh lng xm, t chc gia nh x hi theo ch mu
h, xy dng non sng gm vc cho dn tc Champa. B dy qun chng v
cch thc trng la, lp h thng in ti tiu, hng dn c dn vng
bin ng ghe an li hnh ngh dnh c v ha mnh vo bin c. Dy
dn chng bit xy dng nh ca, ch dy dng dc tho cha bnh v
phng cch cng bi thn linh. Va khai ha dn tc, xy dng x hi, va
xy dng mt quc gia nng nghip n thun v s khai vi mt x hi m
m, thanh bnh cho dn tc. V B c cng to dng non sng gm vc
Champa, cai qun dn lnh vi tt c tnh thng ca mt ngi m i vi
con ci, nn trong truyn thuyt dn gian Champa tn xng P In Ngar l
Thn m ca x s ch khng tn xng B l vua Champa. P In Ngar
21

c cng khai ha dn tc v to dng ra non sng gm vc Champa, nn vo

th k th IX Vua Harivarruan I xy n thp v tc tng th B,
l Thp P In Ngar, ngi Vit gi l Thp Thn N Thin Y Ana ta lc
trn ngn i gn xm Bng v bin Nha Trang. Cng trn i ny trc
y hi th k th 7 v th 8 c xy 02 cm Thp na v trong cm Thp
ny c mt pho tng bng vng. Nm 774, qun binh M Lai quy nhiu
vng Kuthara (Nha Trang) ph hy ngn Thp v cp i Tng vng qu
gi ny. Mi nm sau tc vo nm 784 ngi Thp b ph hy mi c xy
li vi pho tng bng chung quanh cc tng Thp, mi gc tng ca
Thp c hnh v n Apsara v b Thn Nandin. Nhng ngi dn sng
chung quanh i Thp rt tin vo s linh hin ca N Thn P In Ngar v
thng hay n cng bi mi khi h mun cu xin nhng phc lnh no
v vic lm n sinh sng k c bnh tt m au. Ngoi qun th Thp P In
Ngar (Thp B) Nha Trang, ti mt s a phng khc cng lp nhng
miu th N Thn nh cc thn Hu c Huyn Ninh Phc, Thn Bnh
Ngha thuc Huyn Ninh Hi tnh Ninh Thun. Ti Bnh Thun c Thn Lc
Tr thuc Huyn Tuy Phong, thn Qun Ma thuc huyn Bc Bnh; ngoi ra
ngi ta cn thy mt s cha ngi Hoa Kiu ti cc a phng thuc hai
tnh Ninh Thun v Bnh Thun c th Thn N Thin Y A Na tc P In
Ngar Champa . i vi truyn thuyt v t tin Champa do u m ra,
cng nh truyn thuyt v ai c cng khai ha dn tc v khai sng ra t
nc Champa tuy khng phi l cu chuyn hon ton c tht, khng c
chng c khoa hc lm nn tng, nhng n l bng dng ca trnh t lch s
dn tc Champa, l cht xc tc lm cho mi ngi ng chng quy qun
v ngun ci t tin, n em li s hp nht gia tin nhn v mun ngn
th h cng mu da th tht ni tip, n em li tnh t ho dn tc lm cho
con chu quay v mt mi. Theo s Trung quc (Lng th) th ngi lnh
o lp ra Lm p (Lin-yi) l mt th ho a phng tn l Khu Lin.
Trc nhng ngi vng ny quy vng Nht Nam di s bo h
ngi Hn, Lng th cng gi dn Tng Lm l "bn man di" Khu
Lin. Cho nn t Khu Lin c th khng l tn mt ngi m l tn chuyn
m t ngn ng ng Nam c, Khu Lin - Kurung, c ngha l tc
trng, vua.
Trc ht ta hy xem s liu Trung quc sau cc khm ph v bia k
M Sn v Tr Kiu (Simhapura) cn st li tm hiu v con ngi Lm
p.
M oan Lm (Ma Tuan-Lin), s gia ngi Trung Hoa th k 13 vit v cc
dn tc pha Nam Trung quc da vo s ca nh Lng, Hn v Ty
miu t nh sau v nhng ngi v phong tc dn Lm p vo th k th 4.
y c th coi l ti liu c nht v l th nht v dn tc hc ni v ngi
22

ng Nam bng ting Hn. (Trch t G. Coedes , dch t ting Hn ra

Php ri sang Anh ng t bn "Ethnographie des peuples etrangers a la
Chine, ouvrage compose au XII Ie siecle de notre ere, trans., Marquis d'
Hervey, Geneva, 1883)
"C dn y xy tng nh bng gch nung, pht trn gch l mt lp vi.
Nh c xy trn mt nn hay sn gi l kan- lan (ch thch: kan-lan ting
Chm ngha l nn sn, hin nay ngi Chm gi sn thp Chm l kan-lan).
Ca nh thng t hng bc, i khi pha ng hay ty khng c mt
qui tc nht nh no .. n ng v n b khng c mt y phc no khc
ngoi mt on vi ki-peh qun quanh ngi (ch thch: t Chm). H khot
l bng tai eo cc vng trang sc nh. Nhng ngi c chc sc u i
chn t. Nhng phong tc ny cng c theo vng quc Ph Nam v
tt c cc vng quc khc pha xa qu Lm p. Vua i nn cao trang tr
vi hoa mu vng v chung quanh vin nn c ta gn vi nm tua bng
la. Khi ra ngoi nh vua ci voi; i trc l cc kn t v v trng, vua
c che di mt d lm bng vi ki-peh, chung quanh l n t cm c x
c lm bng vi ki-peh.
m ci lc no cng c t chc vo ngy th tm ca trng. Chnh
ngi con gi i hi con trai, v con gi c xem l th yu. Hn nhn gia
nhng ngi cng h khng b ngn cm. Nhng ngi ngoi quc ny c
c tnh d dn v c. V kh ca h gm c cung, tn, kim, gio, v n lm
bng g tre.
Nhc c h dng rt ging nhc c ca chng ta : n t b, n bu 5 giy,
so v.v H cng dng kn t v v trng bo hiu cho dn chng.
H c mt to v su, mi thng v cao, tc qun en. n b bui tc trn
nh u thnh hnh nh ba riu (ch thch : y ng l ngi thuc
ging Austronesia dc qun o Malay, Indonesia..)
Nghi l tang ca vua bt u 7 ngy sau khi vua mt, cn cc quan i thn
th 3 ngy sau khi mt, v ngi dn thng 1 ngy sau khi cht. Bt k
chc tc ca ngi mt, thi hi u c b li cn thn, sau c
mang n b bin hoc b sng gia nhc trng v iu ma, v c ha
thiu trn dn ci. Sau khi thi hi ca vua c ha tn, xng ct cn li
c b vo h lm bng vng v nm xung bin. Cn xng ct ca cc
quan li th ng trong h bc v nm xung ca sng. Vi thng dn, h
t ng ct nm xung sng l (ch thch: y ng l phong tc xa
ca ngi Chm indonesian vi ngun gc vn ho sng, nc, bin)
M oan Lm (Ma Tuan Lin) vit v ngi Lm p (Lin-yi) th k th 4
chng t cho ta thy h l ngi ni ting Indonesian v l t tin ca ngi
Champa hin nay. Ngi Champa lc ny bit khai thc trm hng, qu,
ng voi (vng h c ng rt nhiu voi), sng t, vng..
23

c bit h bit dng ct trng nu thu tinh lm bt, trang sc. Tt c

cc c sn vng ny c mang sang Trung Quc trong nhng hnh trnh
ca cc s gi Chm Lm p. S sch Trung Hoa gi nhng thu tinh ny
l "lu li" t ch Phn sanscrit verula.
Th th bia k c xc thc s liu Trung quc nh vy khng th k th 3
v 4?. Nm 1898, kin trc M Sn c khm ph tnh c bi mt ngi
Php. N hoang tn qua bao th k. im l l s ta t i L khng nhc
n thnh ph c ny ,n bin mt trong bng ti n khi c khm ph. L.
Finot v H. Parmentier, G. Coedes n v nghin cu tm ra c bao
vn t bia k trong vng ny v ph cn Tr kiu, ng Dng. Mt trong
nhng bia k (th k 4) l bia ni v vua Bhadravarman lp ra M-sn v
Tr Kiu trn vng t m ngi Chm gi l Amaravati (Qung nam). y
l bia c nht bng ting Chm hay bng ting th ng Indonesian trong th
gii ngi Indonesian. Bia ni v sng bi vt thnh thing ca ngun rch
hay ging nc ca vua. iu ny cho thy vng Amaravati (Qung Nam) l
ni c ng ca ngi ni ting Chm th k th 4. Theo nh kho c
Madeleine Colani th cc ging c, c tm thy nhiu Qung Tr khm
ph t u th k 20 v cc nm gn y ca cc nh kho c Vit Nam, c
ngun gc ca dn Chm Indonesian.
S nc ta c nhc ti vng t Vit Thng v da vo mt s ti liu Hn
ca Trung Quc. Nh trong i Nam Nht Thng Ch, ni v vng Qung
Nam: "Nguyn xa l t Vit-Thng , i Tn (246-207 trc Dng
lch), thuc v Tng qun, i Hn (206-1trc dng lch,1-129 sau
dng lch) thuc qun Nht Nam"
Theo Hn th: qun Nht Nam c huyn L Dung v Chu Ng. L Dung
c bn nc Lm vng, theo truyn thuyt ti Sng Tranh v Sng Tu
thuc o Tr N ph Thng Bnh thng c sn xut vng. Vy th t 2 th
k trc Dng lch cho n th k 4 (khi Lm p l dn tc Chm
Indonesia chng Austronesian), t Vit-Thng hay Tng Lm c nhng
dn tc no ?.
Theo s Trung quc, th sau Khu Lin, cc vua k tip ca Lm p l Phm
Hng (Fan Hsiung), Phm Dt (Fan Yi), Phm Vn (Fan Wen), Phm Pht
(Fan Fo, sau ny theo bia k th l Bhadravarman) v Phm Tu t (Fan
Hu-ta). Di thi Phm Hng, Phm Dt v Phm Vn s Lm p dung
"ch vit H" (tc ch n ch Phn) trong vn th. iu ny chng t
nh hng t pha Ph Nam v Nam Chm.
Ring Phm Vn, c vn cho Phm Dt, mt s s liu Trung quc c ni l
ngi Hn t Giang Chu. Theo Coedes th Phm Vn l ngi Lm p
sng Trung quc t nm 313 n 316 v hp th vn ha Hn ch
khng phi l ngi Hn.
24

Trc khi Khu Lin thnh lp nc Lm p (nm 192), th trc vo

nm 137, vng Tng Lm b xm lng bi nhng ngi x pha Nam
bin gii Nht Nam. Theo Coedes th gic "man di" nu khng l
Champa th l cng nhng ngi chng tc Indonesian.
Cc v vua trn chc chn khng phi l h Phm m l Hn phin m ca
ch a phng. Rt c th l phin m ca t P hay Pha. P ting
Chm Indonesian l cha, vua hay lc trng (nh Po Nagara).
Nh vy c th ni l t gia th k th 2 n th k th 4 th vng t s ta
gi l Vit- Thng c bn l ni ngi Chm Austronesian c ng. Trc
, rt c th l nhng b lc Mn-Khmer, Mng.. b ngi Chm y
li v tiu dit.
Hin nay vng x Qung trn cc cao nguyn c cc dn tc Mon-Khmer
nh Vn Kiu, Pa k, T i.. vn cn c tr, trn Ty Nguyn Nam Trung
b, ngi Gia Rai, Rhade ca chng Austronesian xa vn cn v c t nh
hng t Chm Austronesian.
Trn t nc Champa c trc y xy ra nhiu cuc chin khc lit;
khi trng k, lc m thm, c khi chp nhong vi Trung Hoa, i Vit,
Chu Lp, Java (Nam Dng), Mng C, nht l nhng cuc chin trng
k gia trung quc v Champa vo nm 605 on qun vin chinh Trung
Hoa, di s Tng ch huy ca Tng Lu Khng sang xm chim
Champa nh ph Kh Tc (vng Tha Thin) v Kinh Thnh Tr Kiu
(Qung Nam), tn ph kinh thnh cp bc ti sn v thiu hy tt c nhng
ti liu chnh s t ngy u lp quc v nhng cuc chin k tip vi cc
quc gia nu trn bin nhng trung tm vn kh, s liu Champa thnh
ng tro tn.
Do mun tm hiu tin trnh lp quc Champa t ci ngun cho n ngy
sung vong, cc nh nghin cu khoa hc phi bng vo nhng s liu thnh
vn ca mt s quc gia ln cn c lin quan vi Champa trc y nh
Trung Hoa, n , i Vit, Chu Lp v nhng thnh tu khoa hc v
ngnh ngn ng hc, v kho c hc soi sng.
- Theo ngn ng hc: Cc nh khoa hc Ty Phng nghin cu v ci
ngun dn tc Champa theo phng din ngn ng hc, xp loi dn tc
champa thuc nhm gia nh ng hc M Lai a o (Malayo Polynesian)
hay mt danh xng khc gi l nhm gia nh ngn ng Nam o
(Austronesian). Nhm ng h M Lai a o bao gm my trm ngn ng
tp trung trong mt khon khng gian rng ln bao gm cc ngn ng lc
a ng Nam M Lai v Champa, ton b ngn ng Phi Lut Tn v
c ngn ng ca Madagascar ngoi khi Chu Phi.
V cng nhm vi ng h Nam o (Austronesian) nn ngn ng M Lai v
ngn ng Champa c nhiu ting rt tng ng vi nhau v nht l c
25

mt qu trnh giao lu vn ha v bang giao lch s trc y khi Champa

cha mt tn trn a bn sinh hot chnh tr ng Dng.
Trn lnh a ca Vng Quc Champa c, tc min Trung ca Vit Nam
ngy nay, ting champa v cc sc tc Hroi, Raglai, Churu, Jarai Radh,
Banar, Stieng v.v... thuc h ng Nam o hay l M Lai a o (Malayo
Polynesian) v c khoa ngn ng hc gi chung l nhnh ngn ng
champa (The Chamic Langreceges). Trong nhnh ngn ng ny li chia
thnh hai nhnh:
-Nhnh th nht gm ngn ng Chm, Hroi, Raglai, Churu mt nhnh pha
Nam Champa.
-Nhnh th hai gm Radh, Jarai, Banar, Koho l nhnh pha Bc thuc
lnh a Champa.
S phn chia ng h Nam o ca cc sc tc ti Champa thnh hai dng
Nam Bc ny, cho chng ta thy ph hp truyn thuyt v ngun gc hnh
thnh quc gia Champa t hai th tc khc nhau:
-Th tc Nam cn gi l dng Cau (Pinng), ngi Champa gi l Tu
Thih; trong bia k Phn ng ghi l Kramuka Vamsa.
-Th tc Bc cn gi l dng Da (Liu), ngi Champa gi l Tu Chk,
trong bia k Phn ng ghi: Narikela Vamsa. Hai th tc Bc Nam, ngi
Champa gi l Tu Chk v Tu Thih ngy nay ngi ta cn tm thy xut
hin trong l hi ma ln gi l Rija Praung ca ngi Champa ngy nay.
Qua nhng s kin trn, khoa Ngn ng hc gi m cho ta thy ci
ngun lp quc Champa khi u, gm hai th Tc trn th 2 vng khc
nhau bt ha vi nhau trc khi em n mt quc gia Champa Thng Nht
v n nh.
- Theo s liu Trung Hoa:
Theo sch Thy kinh ch,Lch s Champa l mt lch s chinh chin oai
hng vi cc ln bang t khi lp quc. Xem li s ta thy rng nm 111
trc CN vua V- nh Hn sai L Bc c v Dng Bc sang dit nh
Triu ly nc Nam Vit i li thnh Giao ch b, v chia ra lm 9 qun m
3 qun pha nam l Giao-ch, Cu-chn v Nht-nam bao gm t Bc Vit
v bc Trung Vit ngy nay, m u thi k Bc thuc ca nc ta. Sch
Khm nh Vit S chp rng pha nam qun Nht-nam c huyn Tnglm (khang Tr Kiu, tnh Qung Nam by gi), vo nm 102 i vua Ha nh ng Hn, ngi huyn y c hay sang cp ph qun Nht-nam.
n cui i nh Hn, khong nm 192 huyn Tng lm c ngi tn
Khu-Lin git huyn lnh i ri t xng lm vua, t tn nc l Lm p
(Lin Yi: p ca dn Tng lm). Thc ra ch Khu-Lin khng phi l tn,
m l ting xng tng nh "th lnh". Dng di Khu-Lin tht truyn nn
26

chu ngoi l Phm-Hng(ta dch m t Fan Hiong trong s Tu; m Fan li

m theo Varman ca ting Chm) ln ni nghip
Ban u th lnh th Lm p cn gi l Indrapura, vng t pha nam o
Ngang cnh sng Gianh, n ht vng Amaravati (Qung nam ngy nay).
Tip n tr xung l cc vng t tr ca cc tiu vng nh Vijaya (Bnh
nh), Aryaru (Ph yn), Kauthara (Khnh ha) v Panduranga (Bnh v
Ninh thun). C nhiu tc gi cho l lnh th ca Lm-p by gi ch n
o Hi Vn m thi. iu ny khng ng, bi v nhng bia k thnh a
quan trng M sn - Srisanabhadresvara (nm cch nng hin nay v
hng ty nam khong 70 km) ghi l thnh a th thn Bhadresvara, l
thn ch giang sn Chm,do vua Lm p l Phm Pht (Bhadravarman,tr v
t 349 - 361) dng cng. Nhiu bia M Sn cho bit kh nhiu v giai
on lch s ban u ca Lm p.
Theo thi gian, Ph Nam (Fu-nan), mt vng quc phng nam hon
ton theo vn minh n - tn ti t th k th nht n th k th 6 ti
vng ng bng sng Cu Long by gi, tng triu cng Trung Hoa
trong khong thi gian t nm 253 n nm 519, v c cng c Eo rt nhn
nhp - mnh dn v thn tnh Kauthara (Khnh ha) v Panduranga (Bnh v
Ninh thun). Cn Vijaya (Bnh nh) th thuc v Lm p. Vng Aryaru
(Ph yn) tr thnh vng tri n.
Sut thi Tam quc sang n nh Tn ngi Lm p vn thng sang quy
nhiu qun Nht nam, c khi tin nh n qun Cu chn na. Nm 353
i vua Mc nh ng Tn sai quan th s Giao chu l Nguyn Phu
nh bi vua Lm p l Phm Pht (Bhadra varman) ph hy hn 50 n
ly. Nm 399 vua Lm p l Phm H t li nh ph n tn Giao ch b
quan thi th Vin nh ui. Nm 413 li ti din, nn nm 420 con ca
Vin l tu phi ko qun sang tiu tr tn t Lm p, t
ngi Lm p mi chu hng phc cng tin Trung hoa hng nm.
Sang n thi lon lc Nam Bc triu Tu (420-588) th nh Nam Tng
cai tr t Giao chu. Nm 433 vua Lm p Phm Dng Mi cho s sang
Tu xin lm ch t Giao chu, vua Tng khng thun, nn qun Lm p
lun sang quy ph Nht nam v Cu chn. Vua Tng sai quan th s n
ha Ch em qun sang nh Lm p, tn ph kinh Tr Kiu (ng
dng, Qung nam by gi) v ly c v s vng bc chu bu. S chp
n Ha Ch thu c mt tng bng vng nng n ni my ngi khun
khng xu.
Cui th k th 5 nh hng ca Lm p m rng v pha ty n Nam Lo
(Champassak), nhng u th k th 6 th vng ny lt vo tay ngi Khmer
(Chn lp), lnh th Lm p bnh trng n o C mng(Ph yn).
Ngi ta tm thy tm bia Vat Luang Kau gn cha Vat Phou
27

(Champassak,nam Lo), cho bit l vo th k th 5, bin gii Champa m

rng n b sng Mekong.
Vo gia th k th 6, nc Ph nam li b ngi Khmer thn tnh, tr
thnh Thy Chn lp.V vua cui ca Ph Nam c s Tu nhc n l
khong nm 550. Nc Chn lp (Chen-la hay Zhenla) c hnh thnh vo
khong th k th 5, m truyn thuyt thn thoi theo vn minh n k rng
thn Shiva kt hp o s Kambu Svayam bhuva x Kambujadesha (nn
mi c ch Kampuchea hay Cambodia by gi) vi tin n ca i h tn l
Mera, t c ging Khmer (do hai ch Kambu v Mera ghp li).
Nm 539- 577, di triu vua Rudravarman khu M sn li b t ph, v
c vua Sambhuvarman (mt nm 629) trng tu li. n i nh Ty,
nm 602 vua sai tng Lu Phng ko qun sang Giao Chu dp cuc ni
dy ca L Pht T, sau khi bnh nh xong Lu Phng tin xung nh
Lm p cp ca, vua Lm p l Phm-Ch(Cambhuvarman)tht trn
chy thot. Sau khi Lu Phng vo kinh Tr Kiu gom gp c v s
ca ci, ly i 18 tm miu ch c bng vng.Lm p t y li xin
triu cng nh c.
n i nh ng c ba s kin ng ghi nh
1) Vo i Thi tng, nc Lm p i quc hiu l Hon Vng (?). C
Trn trng Kim chp trong Vit nam s lc trang 60: "n qung nm
Trinh-quan i vua Thi tng nh ng, (tc khong t nm 627 n 630)
vua Lm p l Phm u L mt, con Phm Trn Long cng b ngi
git,ngi trong nc lp mt ngi con b c Phm u L,tn Ch Ct
a (? Vikranta varmanI) ln lm vua. Ch ct a i quc hiu l Hon
Vng quc." H Ch li ko qun sang nh Giao chu v chim gi chu
Hoan v chu i.
Nhng c tc gi li vit l t nm 758, s Trung Hoa khng cn gi nc
ny l Lm p m i tn gi l nc Hon Vng(Huan Wang). Da vo
cc bia M Sn th nm 758 l triu vua Vikrnta varmanII k v.
Vikrntavarman II l thi t Prakasa dharma, con ca mt hong thn Chm
tn l Jaga dharma sang Chn Lp ci cng cha Carvni (con ca vua
Icana varman). V sau chnh vua Chm pha bc Vikranta varman II
ny(ca b tc Da-Narikelavamsa) thn tnh vng Kauthara (Khnh
ha)ca cc tiu vng Chm pha nam (b tc Cau Kramukavamsa)
Nh th th cha r thuyt no ng v nin i ca s i tn Hon Vng
Quc.
2) Nm 679 vua ng Cao tng (Ph ch: l ng vua yu ui a tnh
tng tu vi V Tc Thin, cung tn ca vua cha v a b ln ngi
Hong hu. Vo nm ny Cao tng ng bnh lit ging, c l bi tai
bin mch mu no do chn ng sau ci cht t ngt ca Thi t L
28

Hong. Mi vic triu chnh u do V hu quyt nh c, ngi ta nghi

chnh V hu u c con trai trng ca mnh bi v s vai tr ca b b
e da),ra lnh chia t Giao ch b ra lm 12 chu v t chc An nam
h ph, t c tn An nam.
3) Nn gic bin t Java v Sumatra m S chp l "Nm 767 c qun Cn
ln v qun b t hi o ko vo cp ph t Giao chu. Quan kinh
lc s Trng B Nghi (Tchang- po Yi) cho p La-thnh chng gi."
Thnh i la v sau tr nn thnh Thng Long. Thc ra qun hi o l lc
lng hi thuyn ca mt vng quc hng mnh Sri-Vijaya Sumatra lc
by gi ( tng khng ch ng hng hi huyt mch vng ng Nam
trong sut 700 nm (t th k th 7 n 13). Qun ny khng nhng nh
ph ring Giao chu m lin tc tn hi dn Chm ven bin nh Eatran
(Nha trang ngy nay) nm 774 v Panra (Phan Rang ngy nay), vo nm
787. Mt bia k thp B cn ghi li ni kinh hong ny ca nm 774. Nu
gi th qun ca quc Sri-Vijaya chim ng thnh cng vng duyn hi
ng dng th lch s khu vc ny chc khng nh by gi.
Vo u th k th 9, nm 802 vua Hon Vng l Hari varman I li em
thy qun ln nh ph mt s tnh Trung Hoa, v lin tip cc nm 803 v
806, cn ko qun xm ln Giao Chu. trng pht, nm 808 quan h
Giao Chu l Trng Chu em binh thuyn vo tn st dn qun Champa
lm cho vua Hon Vng phi di kinh xung vng Bng An ngy nay,
cn gi l V thnh (thuc x Thng Bnh, huyn Din Phc, tnh Qung
Nam, m vt tch thnh c nay khng cn na - theo Sch i Nam Nht
Thng Ch). trnh p lc t phng bc, cc vua Chm Sakti varman v
Bhadra varman II bnh trng lnh th dn v pha nam v pha ty, thu
gm Panduranga (Ninh v Bnh thun) v vng ty nguyn thnh mt vng
quc mi c gi l Champa (Champapura - Champa: hoa s; pura: thnh,
hay quc gia).
Trong thi k ny vic bang giao gia Hon Vng v Chn Lp tr nn
cng thng v a n cuc tng tranh tn ph ln nhau trong khong hai
th k. Khi u vo nm 810, khng r v l do g tng Champa Senapati
Par em qun tn cng Chn Lp, m bia k thp B Po Nagar cn ghi
chin tch.
Nm 877 di i vua Indra varman II Champa li xin triu cng Trung
quc nh xa. Nhng bia n Kok Klor trong thung lng Bla trn min
cao nguyn gn Kontum nm 914 ghi vic mt tc trng l
Mahindravarman xy dng thp th B tt Mahindra- Lokesvara. Thi k
ny s giao ho gia Champa v quc Sri-Vijaya rt l mt thit. Mt bia
Nhan Biu (thuc tnh Qung tr) ghi chuyn mt v hong thn tn l
29

Rajadvara dng hai ngi thp vo cc nm 908 v 911, v hai ln i

hnh hng thnh tch Pht Yavadvirapura (tc Java ngy nay).
Nm 950, Chn Lp di quyn vua Rajendravarman sang nh ph vng
Kauthara (Khnh ha) ca Champa vo thi vua Indra varman III, v
cp i tng B bng vng do nh vua dng ln Po Nagar vo nm 918.
Nhng bia k ca Chn Lp ti Pre Rup li ghi r hn l thnh Kauthara b
ph hy san bng, vua Champa b bt v sau khi b hnh h b t sng cho
thn Harisvayambhu trn b sng Visnupadi.
Nm 968, inh B Lnh ln ngi hong i tn nc ta l i C Vit,
sau khi An nam dnh dc c lp vi Ng Quyn xng vng ti Giao
Chu nm 939. Nm 979, L Hon k v xng l i Hnh Hong , sai
T Mc v Ng T Canh i s sang Champa giao ho. Vua Champa l
Paramesvaravarman I, vn lin kt vi mt trong 12 s qun thi hu Ng
Quyn nhng bt thnh, ang ng ti Indrapura (ng Dng, Qung
Nam) gn thnh a M Sn, bt giam s gi. Nm 982 sau khi ui qun
Tng, L i Hnh bn thn chinh em qun nh trng pht Champa, vua
Champa b git ngay trong trn, vua L tin vo kinh , t ph n i v
ly c rt nhiu ca ci ri rt v. T nm 983 k k v ngi vua Champa
l Lu K Tng xin triu cng vua L v chu lm ch hu.
trnh p lc ngy cng ln ca nc i C Vit mi t cng,nn nm
1000 vua Champa Sriharivamadeva mt nm sau khi ln ngi di t
Indrapura (ng Dng, Qung Nam) xung Vijaya (c ngha l chin
thng, m ta m l Bn hay Ch Bn) vng Bnh nh ngy nay.T
cc bia k M sn gi cc vua mi l vua ca Vijaya (hay Vijaya Sri), vua
Sriharivamadeva sau khi qua i c thn ha l Yang Pu Ku.
Nm 1068, vua Champa l Rudravarman III (Ch C), k v vua Harivarman
II, em qun xm ln t Vit pha bc. By gi vua L Thnh Tng,
ngi di v thnh i la, ci danh l Thng Long thnh v i quc
hiu ra i Vit khi mi ln ngi, quyt nh thn chinh xung nh
Bn nm 1069, bt v gii Ch C v Thng Long. i ly t do, Ch C
xin dng t ba chu pha bc Champa l B Chnh (H Tnh v bc Qung
Bnh), a L (trung v nam Qung Bnh), v Ma Linh (bc Qung Tr).
n nm 1074, hong thn Than ln ngi xng l Hari varman IV (10741080), nc Champa hng thnh tr li v vua Hari varman IV cho trng tu
khu thnh a M sn. Sau khi ha hon vi i Vit, vua Hari varman IV
xua qun nh Lc Chn Lp, chim Sambor (bc Phnom Penh v ng h
Tonle Sap), git vua Harsha varman III, tn ph kinh thnh Somesvara
(Angkor), bt nhiu ngi Chn Lp lm t binh. Nm 1145, vua Surya
varman II ca Chn Lp phc th, nh Champa chim Bn, tn ph khu
thnh a M sn. Mi n nm 1149 vua Champa mi ui c qun xm
30

lc. Khi tu b M sn vua Hari varman IV cho dng bia ghi li cuc tn
ph thnh a ny.
Nm 1166, vua Indra varman IV, mt v vua Champa rt anh dng li xua
i qun xm lng Chn Lp cp c nhiu ca ci. S Min cn ghi
"Jaya (vua) Indra varman IV, vua Chm, c tnh t ph nh Rvana, vn
chuyn qun trn nhng chin xa, tin nh x 'Kam Bu". Mi nm sau,
nm 1177, Indra varman IV li gi thu qun xung pha nam, vo ca sng
Cu Long, tin ngc dng ln nh thnh Angkor, tn ph kinh , git
vua Tribhuvanaditya varman v chim ng Chn Lp. Sau trn ny vua
Champa cng thu ot c v s chu bu, vi th vua Indra varman IV
dng cng nhiu vng bc cho cc ngi thp M sn. Mi n nm 1181,
Hong t Chn Lp mi y lui c qun Champa, ln ngi vua l Jaya
varman VII nui ch phc th.
Nm 1190 vua Chn Lp Jaya varman VII sai cc tng em mt hong
thn Champa lu vong tn l Vidyanandana v nh Champa, chim ng
Bn v cp ht cc linh tng, bt v gii vua Indra varman v Chn
Lp, chia nc Champa lm hai ch hu: tiu quc Vijaya ( Bn) do
ngi em v ca vua Chn Lp cai tr vi vng hiu l Suryavarmadeva,
v tiu quc Pandaranga (Phan Rang), do mt hong thn Champa
Vidyanandana cai tr, nhng ty thuc vo Chn Lp. Khng lu sau, mt
hong thn Chim tn l Rasupati ni ln nh ui qun Chn Lp, ln ngi
l Indra varmadeva Vijaya nhng li khng tn ti lu, v b qun Chn
Lp quay li bt git vo nm 1192. Vua Surya varmadeva c ti lp
nhng li quay ra khng phc tng Chn Lp, m bang giao vi i Vit v
Trung quc. Vua Chn Lp Jaya varman VII lin tn cng Champa trong cc
nm 1192 v 1193 nhng u tht bi. Mi n nm 1203, vua Chn Lp
mi chim c Vijaya, v bin Champa thnh mt lnh a ca Chn Lp.
Nhng sau khi Jaya varman VII cht qun Chn Lp phi rt qun, v
Champa mi ginh li c c lp nm 1220 di thi vua Paramesvara
varman II, khi Chn Lp bn rn i ph vi nhng cuc xm lng ca
Xim La. T chm dt cuc tng tranh gia Champa v Chn Lp
ko di 32 nm.
V c can qua chin tranh lin tc nn Champa tr nn suy yu. Khi vua nh
Nguyn l Ht Tt Lit (Qubilai) sai tng Toa (Sogatu) cm thy qun
xung nh Champa nm 1282, qun Champa chng c khng ni nn qun
Nguyn vo Th Ni, tn ph kinh Bn v chim ng nc Champa
trong vng 5 nm, Vua champa Indra varman V, cng thi t B ch
(Harijit) thot ln vng cao nguyn v cu cu i Vit. Vua Trn Nhn
Tng gi hai vn qun v 500 chin thuyn sang gip. n khi qun Vit
nh bi c qun Mng nm 1287, cng gii phng lun nc Champa,
31

nn nm 1307 tn vng Simhavarman III (Ch Mn) tng vua Trn anh
Tn 2 chu v L lm snh l ci cng cha Huyn Trn. Vua Ch
Mn cng xy dng thm nhiu ngi thp th phng thn linh vng M
Sn. Ba nm sau khi Ch Mn mt, vua Ch bng Nga (P Bin Swr) tng
nui ch phc th nn nm 1370 ko qun thy b nh ph vo tn kinh
Thng Long, nhng n nm 1382 li b t trn. Tuy vy cc vua
Champa k tip vn lun gy chin vi nc Vit.
Huyn Trn Cng Cha
Vo thi k ny, lnh th Champa kh rng. Lnh th Champa tri di t
cc bnh nguyn duyn hi nh hp cho n vng rng ni Trng Sn cng
nh cc cao nguyn nam Trung phn ngy nay. Ngi Champa khng ch l
ngi Chm duyn hi l a s m cn gm nhng nhm dn thiu s
khc nh ging Jarai, Rhade, Churu, Raglai, Stieng hin vn cn sinh sng
vng Ty nguyn m nhng cu tc ng vn cn lu truyn nh "Chm anh,
Raglai em" (Cam saai, Raglai adei), hoc "Chm vi Raglai nh hai anh em
rut" (Cam saung Raglai yu adei ai sa tiam). Ngoi ra lch s Chm cn
cho thy u th k 14, quc vng Jaya Simha varman III (Ch Mn) xy
n Yang Prong lu vc sng Se San. n Yang Mun (gn Cheo Reo)
lu vc sng Ba v n Ph Th gn Pleiku c xy dng vo cui th k
14, u th k 15. Vua Po Rom (m bia thp th ti Ninh thun ghi l Pa
Rrame) l ngi sc tc Churu, tr v Champa t 1627 n 1651, m u
mt triu i gm 14 quc vng ko di cho n 1786.
Nm 1402, H Qu Ly xm lng Champa p vua Champa dhiraya (Ba ch
Li) nhng t Indrapura - Chim ng hay ng dng (Ph Thng binh,
Qung Nam) v t Amaravati- C ly (Qung Ngha), ri ci thnh bn
chu l Thng, Hoa, T v Ngha, t quan An ph s cai tr v di dn vo
khai khn.Khi qun Minh xm lng nc ta nm 1407, vua champa lin
nh chim li vng t nhng nm nm trc.
n thi Hu L: Di i Nhn Tng vua Champa l Ma Ha B Ci (Maha
Vijaya) gy hn nh Ha chu nm 1444, nn hai nm sau cc tng L
Th v L Kh cm qun nh ph Bn, bt B Ci, a ngi khc ln
thay, ri rt qun v. n i Thnh tng, vua mi ca Champa l Tr Ton
li xua qun hai ln xm ln Ha chu vo nhng nm 1468 v 1469, vua
Thnh tng phi thn chinh ko qun nh dp v chim Bn nm 1471
bt gii Tr Ton v giam Thng Long. Vua L ly vng Amaravti
(Qung Nam, Qung Ngi) v Vijaya (Bnh nh) t thnh "Qung Nam
tha tuyn o" ly o C Mng lm ranh gii, v chia phn t Champa
cn li lm ba nc nh l Ha Anh (Ph Yn, Khnh Ha), Champa, ch
cn li t Ph yn n mi K g(Phan Rang-Bnh thun),v Nam Phan(Gia
Lai, Kontum, Darlac). Theo nhng ti liu M Lai, khi Champa b L Thnh
32

Tng tn cng nm 1471, mt s quan chc triu inh Champa b bt, mt

s b trn qua Chn Lp, M Lai t nn.
Vo th k th 16, ngi Champa thng bun bn vi ngi B o Nha
Macao (Trung Hoa). Ngi B o Nha hay gh n vng Panduranga
(Cam Ranh v Phan Rang ngy nay) v ti liu ca ngi B o Nha
ghi nhn s hin din ca thng thuyn Champa ca khu sng Maenam
(Menam), l ca khu chnh ca nn ngoi thng Xim La.
Qua th tk 17,thi cha Nguyn: Nm 1611, nhn cc b tc ngi Champa
lin kt li cng nh ph vng bin gii pha nam, Nguyn Hong sai ch
s Vn Phong em qun vt o C Mng tin chim vng Ph Yn ngy
nay, gia Vijaya v Kauthara,i thnh hai huyn ng xun, Tuyn ha.
Sau khng lu v thy thuyn b cc nc Ty phng nh B o Nha
v Ha Lan ang ln la n cc hi cng ca Champa. Si Vng Nguyn
Phc Chu rt lo ngi, nn nm 1631 g ngi con gi th ba l Nguyn
Phc Ngc Khoa cho vua Champa l P-Rm to s ha hiu vi
Champa. Sau nm 1639 th cuc giao thng gia Champa v ngi B o
Nha hu nh chm dt v ngi Chm quay sang bun bn vi ngi Ha
Lan sau khi ngi Ha Lan lm ch Malacca vo nm 1641 v lm ch con
ng bun bn h tiu qua eo bin Malacca. Nm 1653, vua Chim l B
Thm, vn l hu du ca hong gia Chn lp, em qun nh ph Ph Yn
nn cha Hin Nguyn Phc Tn bn sai cai c Hng Lc vt o C sang
trng tr. B Thm tht trn dng th xin hng. Cha Hin ly hn vng
Kauthara, lp thnh ph Thi Ninh, sau i thnh ph Din Khnh, trong
c thnh tch Champa l Po Nagar (Thp B, Nha Trang ngy nay). Champa
ch cn li vng Panduranga, pha nam sng Phan Rang. Khi rt v vng
Panduranga, ngi Champa tip tc lp th Thnh Mu Po Nagar mt
ngi n nh lng Hu c, huyn Ninh Phc, tnh Ninh thun ngy
nay.
Khong thi gian t 1675 n 1685, theo s liu ca Thi lan cho bit
mt ngi anh em ca quc vng Champa n ving triu nh Xim La,
c l cu vin;nm 1680 vua Champa cn gi hai phi b n Batavia
(tc Jakarta, Indonesia ngy nay) lin lc ngoi giao.
Nm 1692, vua mi l B Tranh t b l triu cng. Cha Minh Nguyn
Phc Chu sai Nguyn Hu Cnh (hay Knh) ko qun xung hi ti v nh
bt c B Tranh v gii v Ph Xun. Cha Nguyn ly t Champa cn
li t ra Thun ph, nm sau li i ra Thun thnh trn. n nm 1697
cha Nguyn t ra Ph Bnh Thun, ly t Phan lang, Phan l lm huyn
Yn phc v huyn Ha a. T nc Champa mt hn, tuy vy cha
Nguyn vn cho ngi Champa cn li c t tr mt vng t Bnh
Thun cho mi n nm 1832, khi vua Minh Mng ra lnh bi b vng t tr.
33

Ngi Chm ni dy chng i nhng hai cuc khi ngha do Katip Sumat
lnh o t 1833 n 1834 v Ja Thak Va cm u t 1834 n 1835 u b
quan qun dp yn nhanh chng. Trc kia nhng ngi Chm theo Hi
gio di tn sang nh c Ayudhya (bc Bangkok, Xim La) tham gia
vo mt m mu lt quc vng Xim La v thay th bng ngi em ca
ng ta, v th triu nh Xim La cho php nhng ngi Chm t nn v sau,
n nh c vng Bangkok.Con chu nhng ngi ny hin vn sng ti

Tuy nc Champa b xa nhng cuc nam tin ca dn Vit vn tip tc

cho mi n nm 1714 sau khi thn tnh lun vng Thy Chn lp.
3-Lch s nn vn minh Champa theo khoa kho c hc:

Nh nghin cu khoa hc ngi Php Etienne Aymorier vo nm 1885

khai qut di lng t ti lng V cnh Nha Trang khm ph ra mt vn bia
(khc ch trn phin Granit) bng Phm ng (Snskrit) c nin i vo
cui th k th II sau cng nguyn. Trn vn bia y c ghi r cng trng ca
mt v vua Sri- Mara, ngi khai sng ra mt triu i Vng Quc
Champa u tin. i chiu vi sch Thy Kinh ch Trung Hoa ni
on trn, ta thy s liu ca Trung Hoa v bia k khai qut c hon
ton ging nhau v khng gian v thi gian lp quc. Nhn vt Sri-Mara
chnh l Khu Lin.

34

Trn vn bia Phm ng ca Sambhu Varman (Phm Phn Ch) vo th k

th XI c khc tn mt quc gia c m trong sch Tn ng Th c cp
n u Dng Tu, Tng k phin m ra Hn ng l Chim B tc
Champa ngy xa. Ngi champa xut thn t ngi tin thn nam o c
Malayo Polynsien , tin thn ca tc ngi nam o ngy nay, sng trn di
b bin tri di bc: t o hi nam trung quc, nam: b ra-vng tu ngy
nay. ng gip bin champa ( bin ng), ty gip ty lo. Ngi champa
nh c trn di t ny t u nhng nm 2000 trc cng nguyn. Ti liu
chnh xc nht l nhng g cn li ca nn vn ha sa hunh. T thng tin
u tin trong Nin gim 1909 ca tp san Trng Vin ng bc c v
vic pht hin mt kho chum khong 200 chic nm cch mt t khng
su, trong mt cn ct ven vng bin Sa Hunh (huyn c Ph tnh
Qung Ngi), n nay hng trm di tch ca nn vn ha ny c tm
thy khp cc tnh ven bin min Trung t Tha Thin Hu n Bnh Thun.
Din mo ca vn ha Sa Hunh, t ngun gc n cc giai on pht trin,
t loi hnh di tch di vt n c trng vn ha ngy cng r nt .Sut
100 nm qua l mt cuc tm kim khng mt mi ca cc nh kho c, cc
nh nghin cu v mt nn vn minh cch chng ta hng nghn nm.
M.Vinet - mt nh kho c ngi Php - pht hin nhng m chum u tin
vo nm 1909 v cng l ni xut hin nhng hin vt c nin i sm nht
ca vn ha Sa Hunh.
Tht ra thut ng vn ha Sa Hunh khng phi c ngay sau khi ng
M.Vinet pht hin khu m chum ny m phi i mt thi gian di sau ,
khi b La Barre - v mt vin thu quan Php Sa Hunh - vn ham thch
trang sc qu v thy tinh trong chum nn huy ng dn o khu m
35

chum Ph Khng v Thnh c, mi ni thu c 120 chic. n nm

1934, mt nh kho c hc khc tn M.Colani tip tc m rng khng gian
ra cc vng ln cn nh Ph Lu, ng Ph (Qung Ngi), Tng Long, Ph
Nhun (Bnh nh). Hng trm m chum tng t cng c pht hin qua
t khai qut ny. Nm 1935, b M.Colani cng b nhng pht hin ca
mnh cng cc ng nghip trc ti mt cuc hi ngh tin s Vin
ng Manila (Philippines).
Bo co ca M.Colani lp tc thu ht s ch ca cc nh kho c. Ci tn
Sa Hunh cng thut ng vn ha Sa Hunh bt u hnh thnh v lin
tc mi gi tt c gii kho c. Tuy nhin, hai cuc chin tranh sut 30 nm
sau khng cho php h thc hin nh ca mnh m phi i n sau
ngy gii phng min Nam, cc nh kho c Vit Nam mi lm tip nhng
dang d trc . Nn vn ha Sa Hunh min Trung c gii kho c
pht hin t hn nhiu nm trc.10 nh khoa hc c - Vit tin hnh
khai qut di ch Lai Nghi in Bn, Qung Nam. Kt qu ln ny cng vi
hai t tin hnh nm trc cho ra bc tranh vn ha Sa Hunh chi tit
hn. T trc nm 1975, cc nh khoa hc pht hin vng Sa Hunh
(Qung Ngi) mt di ch chng minh ti y tng tn ti mt nn vn ha
pht trin ng thi vi vn ha ng Sn pha Bc v vn ha c Eo
min Nam, c nin i cch y t nht 2.400-3.000 nm. Di vt tm thy l
ty tng chn theo ngi cht c ha tng, t trong cc m chum
bng t nung v cha xc nh c ch nhn, v vy gii kho c tm gi
l nn vn ha Sa Hunh. Do hu ht cc di ch u l m tng, li tp
trung vng duyn hi nn gii nghin cu on nh rng ch nhn ca
chng c tr ti cc hn o trn Thi Bnh Dng, c tc ha tng v chn
t lin.
Do hon cnh chin tranh, nhng pht hin v vn ha Sa Hunh cng ch
dng li . Ring ti Qung Nam, t nhng nm sau 1985, Vin Kho c
hc Vit Nam kt hp vi bo tng tnh a ln t trong lng t nhng
kho tng kho c c lin quan n nn vn ha ny. Cc di vt xut hin
nhiu ni, c bit dy c Hi An, in Bn.Nm 1993-1995 vi s ti
tr ca T chc Toyota Foundation (Nht Bn), i hc Tng hp H Ni
thc hin mt cuc khai qut kho c ln ti Hi An. Phm vi kho c
trn bnh din 70 km2, ko di dc theo sng Thu Bn. Kt qu c ngha
t cuc khai qut ny l u c du vt vn ha Sa Hunh th ni c vt
tch ca vn ha Chm Pa. C th nhn nh c s k tha no v mt
a l gia c dn hai nn vn ha...Ngoi ra, s kin tm thy 2 ng tin
Ng Th, Vng Mng nin i th k 1, 2 trc cng nguyn, cng cc
loi gm vn in hnh hc kiu Hn Hoa Nam ti Hu X, xc nh mt
quan h giao lu gia ch nhn vn ha Sa Hunh vi bn ngoi. ng thi,
36

nhiu hin vt cng cho thy thp thong nhng di ch c tr nm cng tng
vn ha vi vn ha Sa Hunh... Tuy vy vi chng cha th xc nhn
c ch nhn vn ha Sa Hunh t u n; c quan h k tha vi vng
quc Chm Pa c i sau ny hay khng? t kho st ln ny ca Vin
Kho c hc Quc gia c cng i hc Quc gia H Ni ti di ch Lai
Nghi (gip ranh vi Hi An) l lm sng t nhng nghi vn . C mt
"trung tm thng mi" Hi An c i. Tin s Andreas Reinecke, Trng
on khai qut Vin Kho c chung v so snh thuc Vin Kho c hc
quc gia c, cho bit, kt qu thu c t khai qut ti Lai Nghi rt ln v
c ngha rt quan trng. Trong ba t o, nhm pht hin khong 40
a im c vn ha Sa Hunh, vi 62 mu m chum v m t cng hn
10.000 di vt c gi tr. Trong s ht cm trang sc nhiu cha tng c
t trc n nay vi 200 loi ht chui, ch tc bng 5 loi khc nhau; gi
tr l hai m ay (medal) bng hnh chim nc v h ch tc rt tinh
xo, ln u tin c tm thy ti cc di ch ng Nam . Gi tr na l 5
b ng (2 gng soi thi Hn), khuyn tai vng cha bao gi tm c
Vit Nam (di ch ging C V c, nhng loi nh, c hnh dng khc) Nhiu
loi trong chng t rng ngh tiu th cng ca c dn vng ny rt pht
trin. V d hai chic l gm gn nh nguyn vn c trang tr hoa vn tia
mt tri (thng thy trn mt trng ng ng Sn) l mt, rt p bng ba
mu en v trng, gn nh cha tng pht hin t trc n nay ti cc
h khai qut vn ha Sa Hunh... Nhng g tm c ti y, c th khng
nh rng Lai Nghi s l mt trung tm kho c ln nht v vn ha Sa
Hunh ca Vit Nam.
A. Reinecke nhn nh "cha c g xc nhn c mt mi lin h gia vn
ha Sa Hunh mun vi vn ha Champa sm, nhng kh nng c mt
b phn c dn vn ha Sa Hunh tip tc sng v pht trin trong vn ha
Champa. By gi chng ti cha c iu kin so snh gia hai nn vn ha
ny. Song c mt iu chn chn l, qua s tng ng ca mt s hin vt
tm thy ti y vi di ch ti mt s hn o trn vng bin ng Nam
(v d khuyn tai ba mu v hai u th). 2.500 nm trc c c dn t
n min Trung Vit Nam.
Tuy vy pht hin trong t khai qut kho c ny hu ht l di ch m tng
c nin i t th k 2 trc Cng nguyn n 300 nm sau Cng nguyn.
C 3 di ch c tr, nhng cha c nin i chc chn, do vy cha th coi
l ca vn ha Sa Hunh. C th thi k ny ngi ta lm nh bng tranh
tre, g nn khng li vt tch. Quan trng hn c l qua nhng hin vt
tm c c th ni rng trong thi k ny, Hi An l mt trung tm kinh
t ln thu ht t vng ni dc sng Thu Bn, xung duyn hi, t vn ha
ng Sn v t Trung Hoa n n ".Vn ha Sa Hunh pht trin t s
37

k ng thau n s k st, t khong 2000 nm n nhng th k trc

Cng nguyn. Qu trnh hi t nhng ngun gc khc nhau tin ti giai
on pht trin cc thnh ca vn ha ny vo khong 2.500 2.000 nm
cch ngy nay. Ch nhn ca vn ha Sa Hunh c quan h ci ngun vi
cc vn ha hu k mi s k ng thau ven bin, c coi l nhng
ngi Tin M Lai - a o (Proto Malayo Polynesien). Trong qu trnh
hnh thnh vn ha Sa Hunh c nhng lin h vi nhng nhm c dn cng
thi l nhng ngi Tin Mn Khmer hay Tin Nam . Ngoi ra sut
qu trnh pht trin vn ha ny cn c nhiu mi quan h giao lu rng ri
vi nhng vn ha thi kim kh ng Nam . Qua c th thy ch
nhn vn ha Sa Hunh ni ting Nam o hay Malayo Polynesien nhiu
hn yu t Nam . c trng c bn ca vn ha Sa Hunh l tng thc m
chum, v sut t giai on sm n mun, tuy mt vi a im vn c s
hin din ca m huyt t.

Cc khu m phn b tp trung nhng cn ct ven bin, lan dn ra cc o

ven b, ngoi ra cn phn b vng ng bng v min ni pha ty. Di tch
l nhng khu m tng rng ln gm hng chc, hng trm chum, v gm
chn ng trong a tng. Loi hnh chum, v ch yu hnh tr, hnh trng,
hnh cu y bng c np y hnh nn ct hay hnh lng bn. c bit trong
cc m tng chum, v thuc vn ha Sa Hunh t tm thy di ct hay than tro
ha tng, v vy theo cc nh nghin cu tng tc ca c dn Sa Hunh c
th l chn tng trng. Trong chum/v cha nhiu ty tng gm cc
cht liu , gm, st, qu, thy tinh rt a dng v loi hnh: cng c lao
ng, v kh, dng sinh hot, trang sc. c trng v di vt l s ph
bin ca cng c lao ng bng st, gm t mu trang tr nhiu n hoa
vn khc vch, trang sc bng ngc, m no, thy tinh vng, ht
chui, khuyn tai ba mu, khuyn tai hai u th
38

Ch nhn vn ha Sa Hunh c nn kinh t a thnh phn, gm trng trt

trn nng ry v khai thc sn phm rng ni, trng la ng bng, pht
trin cc ngh th cng, nh bt c ven bin v trao i bun bn vi
nhng tc ngi trong khu vc ng Nam v xa hn, vi Trung Quc v
n . Nhng di tch vn ha Sa Hunh ven bin c th tng l nhng
tin cng th (nh khu vc Hi An vi di tch Hu X chng hn). D rng
vic sn xut gm xut khu ng Nam ,c bit l i Vit v
Xim, pht trin kh mnh m vo th k XIV XV, thng l vi s khi
u bt ng ca k thut Trung Quc v kt thc vi k thut bn a. Tuy
nhin, lch s hi thng ca khu vc ng Nam , kt hp vi nhng kt
qu trong nghin cu kho c hc cc quc gia ng Nam trong thi
gian gn y, phn no b sung cho chng ta nhng t liu quan trng v
s xut hin ca nhng sn phm gm thng mi c ngun gc ng Nam
. V gm th hu nh tt c cc ghi chp v Champa trong Chufanchi
(1225), Dauyi Zhilue (gia th k XIV) v Yingua Shenglan (1416) u ch
ni n vic nhp cc s Trung Quc. Nhng ti liu trn hu nh khng
nhc n nhng sn phm gm ng Nam .Lnh cm hon ton cc
chuyn i v bun bn vi hi ngoi c ban hnh nm 1371 (nm th 3
nin hiu Hng V) trong thi k u thi nh Minh. Sau , n li c ti
ban hnh vi ln v cui cng b bi b nm 1471 (nm th 6 nin hiu Long
Khnh).

N ngn cm nghim ngt nhng chuyn i v bun bn hi ngoi ca

ngi Trung Quc. Kt qu l,bun bn gm t Trung Quc b hn ch ln
trong thi k ny. Gm Thi Lan, Vit Nam v Champa xut hin cc
vng b bin xung quanh bin nam Trung Quc nh thay th gm
Trung Quc. Di ch tiu biu ca thi k ny l tu m ngoi khi o
Palawan, c khai qut nm 1995. gm Champa bao gm a celadon,
bt men nu vi thn chit yu v cc v men nu ca l G Snh.Trong
nhng nm gn y, ti cc l gm G Snh v mt vi l gm khc, tt c
39

u quanh th Vijaya thuc tnh Bnh nh ngy nay, cc nh kho c

hc tm thy nhng gm xut khu nh a men v bt men celadon v
cc h snh c sn xut trong nhng th k XIV-XVII m khng h c s
pht trin trc ca k thut bn a. Nhng mnh v ca gm G
Snh c khai qut thy Ai Cp, o Tioman Ma-lai-xia; Santa Ana
v Calatagan Phi-lip-pin v thng c tm thy cng vi nhng s
Trung Quc. C ting vang nht l vic tm thy hng trm gm trng
men celadon ca G Snh trong con tu m gn hn o Pandaran Philip-pin.

Khng nghi ng g na, nhng sn phm ny bt u c trc khi i Vit

nh chim Vijaya, th nhng nhng ngi th th cng thuc tc ngi
no th cn cha r. Chc hn Champa cng b cun vo tro lu sn xut
gm thng mi chung ng Nam lc a vo thi k cui Nguyn
(1260-1368) v u Minh (1368-1644), khi m vic xut khu s Trung
Quc b gim mnh v khng hong kinh t v do lnh cm bun bn vi
nc ngoi. Vi vic phn phi rng khp bng ng bin qua n
Dng, gm Champa c khai qut t a im A1-T trn bn o
Sinai Hy Lp, t thnh ph cng thi trung c ca Julfar trong phm vi ca
Ras al -Khaimab tiu vng quc Arp, t di ch Juara trn o Tioman
o Ma-lai-xia v t di ch m tng bn o Calatagan v tu m ngoi
bin khi ca o Pandanan, Philippin. gm Champa c xut khu ra
nc ngoi vo khong th k XV v vic sn xut gm G Snh pht
trin rt rc r vo thi gian y. Trong bt k trng hp no, th r rng l
kinh Champa c mt mng li bun bn vo th k XV, bao gm c
Hy Lp, Cc Tiu vng quc Arp, Ma-lai-xia, qun o Philippin. Thc t
ny xc nhn s rng ln ca mng li bun bn ca Vng quc
Champa trn bin. gm khng ging vi vi la, vn tn ti trong cc di
ch m khng b phn hy v bin mt, thm ch ngay c khi chng b v
thnh tng mnh nh. Khi cc khu vc (l) v nin i sn xut ca mt s
40

 gm khai qut c xc nh, chng s l t liu qu gi lm r

nin i v c trng ca chnh cc di ch. Nm v tr trung trn con
ng giao lu quc t ng-ty, Trung Quc vi n v xa hn, ti a
Trung Hi, ng Nam sm tr thnh mt u mi mu dch hng hi
quc t. T u cng nguyn, nhng con thuyn ca c dn trong vng,
thuyn ca ngi n, ngi Hoa cng vi nn vn ha ca h thng
xuyn qua li vng ng Nam . Trn con ng giao lu , Champa
chim lnh mt trong nhng v tr quan trng v thun li nht. Cc cng ca
Champa ng vai tr nh nhng cng cui cng trc khi nhng con thuyn
vt qua vnh Bc B vo vng bin Trung Hoa v l ni dng chn u
tin khi t Trung Quc n Malacca, Vnh Thi Lan hay gn hn l ti vng
h lu chu th sng M Kng m 7 th k u cng nguyn thuc vng
quc Ph Nam. C th thy hu ht cc tuyn ng bin n Trung Hoa
hay t Trung Hoa i qua n u r qua cc cng bin Champa. T mt
u mi giao thng quan trng, b bin Champa sm tr thnh mt u
mi giao thng, ni trao i sn vt v sn phm vi nhng thuyn bn b
qua li. Champa hng mnh nht vo khong nm 800 n nm 1000. Trong
khong thi im , Ngi Chm rt ni ting trong vic bun bn cc loi
gia v v t la vi cc nc nh Trung Quc, Nusantara ( Indonesia,
Malaysia, bruneingy nay) v nc Abbasiah Baghdad (Bt a- x
1001 m).Vo khong nm 800, ngi Chm c bit n vi ti i bin
rt gi v nhng thng nhn ti ba. Theo ng Tan Sri Prof. Emeritus Dr.
Ismail Hussein, ch tch hi nh vn Malaysia gi tt l (GAPENA) c ni.
Vng bin m ngy nay c gi l Bin Nam Trung Quc tht s trc kia
c gi l Bin Champa, n tng l mt vng thng mi v vn chuyn
quan trng ca ngi Chm. S hng cng v thng mi v vn chuyn
ca ch Champa nhanh chng c ni ting v rt nhiu ngi bit n
khng ch Nusantara m l ton th th gii lc by gi, dn n vng bin
ny c gi vi tn Bin Champa.

41

Ngi Champa c ci nhn v bin ng n, bit tham d v dn thn

tch cc vo lung thng mi quc t ,tn dng nhng li th pht
trin vng quc ca mnh thnh mt cng quc trong khu vc. Hot ng
thng mi bin gp phn quan trng vo qu trnh tn ti v pht trin
ca vng quc Champa trong khong thi gian t cui th k X n th k
XV.Quan h thng mi ca vng quc Champa t na cui th k X n
th k XV. Trong sut qu trnh pht trin ca mnh, vng triu Vijaya
dy cng xy dng cc mi quan h vi cc quc gia vng hi o. Vng
quc Champa ngy cng d nhp mnh m vo s pht trin chung ca lch
s khu vc. Nhng mi quan h c dy cng xy dng, mt mt nhm
cng c v th ca Champa i vi lch s khu vc,mt khc to ra nhng
tin thun li Champa m rng thng mi v d nhp ngy cng
mnh m hn vo nn hi thng khu vc, nhm b lp cho nhng thiu ht
ca nn kinh t trong nc. Cc vua Champa rt c thc trong vic bun
bn vi ngi nc ngoi, to iu kin li dng v trng dng h. Sau khi
Qung ng b ph hy (758), vic lm n vi thng nhn ngi Hoa gp
kh khn. Trn thc t, t 877 n 951, Champa khng c quan h bang
giao g vi Trung Quc v s hn lon cui thi ng. Trong thi gian ,
h kp thi m ca lm n vi thng nhn Hi gio Arp ang ngang dc
khp th gii ng-Ty. Khi Qung ng c m ca li di triu Hu
Chu (951-959) v sau l triu Tng (960 1279), vua ng ng lin
xc tin li mi quan h gia hai nc thng qua nhng nh bun Hi gio
Panduranga. Ngi Hi gio l nhng ngi qun l ca khu bun bn
Panduranga. Nhng thng nhn Hi gio ny c nhng lin h mt thit
vi Vng triu Champa, c tip xc thng xuyn vi vua Chm v
c vua Chm trng dng. Nhng bng chng m P.Y.Manguin (1979)
a ra cho thy, trong nhng ngi thuc on s gi Champa sang Trung
Quc vo nm 951 v nhng nm sau , c ngi mang tn bt u bng
ch Pu hay Bu bin m t ch Arp Abu. Nm 958, ngi i din chnh
thc ca vua Champa l ngi Hi gio c tn l Abu Hasan (Ps Ho San ).
ng thay mt vua Champa l Indravarman III (917-960) tng hong
Trung Hoa nc hoa hng, cy n ngn la Hy Lp v nhng vin
qu. Nm 961, Abu Hasan tr li Trung Hoa mang theo th ca v vua mi
l Java Indravarman I, km theo nhng tng phm c lit k ra nh g
trm, ng voi, vi la... v c bit c 20 h Arp. Tt c nhng tng phm
trn c nhng th l ca Champa, nhng nhiu tng phm nh nc hoa
hng, n Hy Lp l hng ca Arp th chc chn l sn phm thng
mi c cc thng nhn Hi gio Arp em n trao i cc cng
Chm. u l nhng sn phm thng mi c c t cc thng cng
ca Champa .V nhng mt hng bun bn xut khu ca Champa trong
42

thi k ny, chng ta c th tham kho cc loi hng ha c trao i v

mua bn ti cng -th Hi An v cc cngth khc min Trung nh Thanh
H (Tha Thin- Hu ), Nc Mn, Th Ni (Bnh nh )... trong cc th k
XVII-XVIII; v s phn vinh ca cc cngth ny ng thi c th c
xem nh s ti sinh ca cc cng - th Champa vo nhng th k trc .
V cc loi sn vt min Trung Vit Nam vo th k XVI c th tham
kho trong Chu Cn Lc : ... ng voi, sng t, trm hng, bch ngc
hng, t nh hng, bin hng, th cm trng, th cm xanh, da tru,
nha thng, sng tru, da hu, nhung nai, da hu ci, lng ui chim
cng. Lng ui chim tr, h tiu, mt ong, sp vng, dy my ... .Nhng
loi sn vt ny, m phn ln u l lm sn nn c th c xem l nhng
c sn ca Champa vo nhng th k trc , c thu nhp bi c dn
min ngc ri em trao i vi c dn min xui. iu cho thy mi
lin h kh cht ch gia cc vng triu Champa vi cc tc ngi min
ni m si dy lin kt c l l nhng dng sng chy t thng ngun ra
bin rt ph bin min Trung Vit Nam. Vic gi mi lin h bn cht v
lu di gia cc vng triu Champa vi cc tc ngi min ni m bo
cho vng quc Champa c th duy tr c mt s cn bng tng i
trong vic pht trin kinh t, gia kinh t bin, kinh t nng nghip v kinh
t lm nghip. iu ny cn c ngha hn na khi chng c th m bo
nhng sn phm thng mi cho vng quc Champa, Champa c th
duy tr nhng mi quan h thng mi, bun bn vi cc quc gia trong khu
vc. Cc nh nghin cu gii thch h thng chnh tr - kinh t ca vng
quc Champa theo mt m hnh c gi h thng trao i ven sng.
Theo m hnh ny, h thng trao i ven sng, c mt vng duyn hi
lm c s cho mt trung tm thng mi, thng ta lc mt ca sng.
y cng l trung tm giao dch hi thng quc t v l im kt ni gia
cc ca sng khc ca cc vng ln cn. Cng c nhng trung tm thng
ngun, l nhng im tp trung ban u ca cc ngun hng c ngun
gc t nhng ni xa sng nc. Nhng ngun hng ny c sn xut
cc vng m cc dn c sng trong cc bn lng min thng du hoc
thng ngun khng hp ch. Sau ngun hng ny c tp kt v cc
trung tm ven bin.Mi Mandala c ring mt h thng trao i ven sng
nh vy. Bin nin s Trung Quc t thi k Bc Tng (960-1127) ch ra
rng vo cui th k X hnh thnh nhng tuyn ng bin ni lin
nhng a im c tr vng bin qun o Philippin, b bin Bc ca o
Borneo v Champa. Tng s cho bit rng vo nm 977, nh cm quyn
Brunei gi qu biu n ch Trung Hoa v s gi ca phi on thng
bo vi triu nh ca ch rng May-i (o Midoro) cch Borneo mt
khong 30 ngy i thuyn. Nm 1003, phi on c ghi li sm nht
43

mang qu biu ca Philippin i n Trung Quc t Butuan. Tng s m t

chnh th ny ng bc Mindanao nh l mt t nc nh trong bin
pha ng ca Champa, xa hn May-i, c quan h thng xuyn vi
Champa nhng rt him khi vi Trung Quc. Nhiu th k sau, hng ha
thng mi c chuyn ch t min Trung Vit Nam dc theo tuyn pha
Bc ca Borneo, nh c chng minh bi l hng trn con tu Pandanan,
pha Ty Nam Philippin. Chng ta khng tm ra c nhng bng chng v
mi quan h trc tip gia Philippin v Trung Quc, t ra cho n u nh
Minh. Nhng vi Champa th thng xuyn v kh c o. Dng nh
Champa ng vai tr c quyn trong quan h vi Phi-lip-pin mt thi
gian di (t trc th k X n XIII ). Do , thng mi v cng np ca
Phi-lip-pin n c Trung Quc l thng qua Champa. Con ng ca
gm thng mi Qung ng c l t Trung Quc ti Champa v ri ti
Butuan. Champa ng vai tr trung gian l trm trung chuyn gm gia
Trung Quc vi nhng min nh c ra pha ng ca bin Nam Trung
Quc nh Ma-i, o Borneo v BuTuan. William Scott cng a ra
nhng c liu lch s minh chng cho nhn xt ca Peter Burns v
Roxanna Brown, trn c s nhng ghi chp ca Tng S: on triu cng
u tin n Trung Quc dng nh i t Buutan ngy 17-3-1001. Nm
1007, Butuan thnh cu vi Hong Trung Hoa c nhn mt v tr
tng t nh Champa, nhng li thnh cu b t chi vi l do l Butuan
di trng Champa. Ch vo khong th k XIII th con ng lin h trc
tip LuZon v Fujian mi tr nn ph bin, trc tt c cc vic bun bn
vi Trung Quc u i bng con ng ca Champa. Nhiu kh nng,
nhng con thuyn chy trn vng bin Butuan-Champa l thuyn ca
Champa, bi trong thi k ny ngh ng thuyn v i bin ca Champa
rt pht trin v thy th Champa l nhng ngi dy dn kinh nghim.
Champa li dng v tr trung gian ca mnh gia Phi-lip-pin v Trung
Hoa xc tin nhng hot ng thng mi. Bin Champa c th c
xem l sn chi ca cc tc ngi Malayo Polynsien. Du vt ca s kin
ny vn c tm thy nhng vng t ai m ngay nay ngi M Lai vn
ang nm quyn s hu, c th l tiu bang Kelantan ca Malaysia.

44

S ni ting v thng thng qua li gia Champa v Malaysia lc by gi

mnh n ni khin vng t ny (bang Kelantan) c gi l ni dng
chn ca Chepa. Chepa y l Champa pht m theo ging a phng
ca ngi Kelantan-Pattani. C l chng ta hy nn tr lch s v cho lch
s. V nhng a con Melayo-polynesian (c th l sc dn Chm. Cng
nh phn ln cc quc gia ng Nam khc trong lch s, Champa ch
ng d nhp mnh m vo h thng thng mi khu vc b lp nhng
thiu ht ca nn kinh t nc mnh, bin tim nng kinh t bn ngoi thnh
b phn kinh t quan trng ca mnh. C th thy rng Champa c nhng
mt hng c gi tr, p ng c nhu cu ca cc th trng Trung Quc v
Ty . Champa vi cc th mnh ca mnh v v tr a l, i tu thuyn
hng hu, cng nh nhng mt hng thng mi c gi tr, khng nhng
tr thnh mt trm trung chuyn hng ha (Entrept)cho cc th trng ln
trn th gii, m cn l ngun cung cp hng ha quan trng cho nn thng
mi khu vc v th gii. Hot ng thng mi thc s tr thnh mt th
mnh v l nn tng cho ton b nn kinh t Champa. Mt ngun hng b
mt m ngi Champa thu mua t Butuan (Philippin) sut nhiu th k m
cc thng nhn Trung Hoa khng h hay bit. Vng quc Champa c
th giu Trung Quc v tr chnh xc ca Butuan. Champa mun gi b mt
v y l ni sn xut vng c quy m ln v rt quan trng. Nhng cuc
khai qut Butuan a ra c nhng bng chng v vic sn xut vng
trn quy m ln, c vng thng v vng thau, cho php chng ta thy
Champa l mt ngun vng b mt m Trung Quc khng bit. Nhng mi
lin h v quan h thng mi gia Champa v Butuan chc chn c
trc t nht l t th k X.Vi vic khai thc ti a nhng ngun li vn l
th mnh ca mnh, cng vi vic d nhp mnh m vo lung thng mi
khu vc v quc t, Champa trong mt thi gian di tr thnh mt cng
quc thng mi trong khu vc, ng vai tr l mt trung tm lin vng
trung tm thu gom v phn phi hng ha vi chc nng trung chuyn gia
trung tm lin th gii vi cc vng. T y, chng ta thy mt phn no
cu hi trong lch s champa: v sao champa li c vng nhiu, trong khi t
nc h khng c m khai thc vng. Mt phn b v quy m cc di tch
thp champa cho bit l nhng khu vc t c ng c v lu i, mt x
hi sc c nn sn xut kh pht trin v do , vo giai on cui ca nn
vn ha ny c th hnh thnh mt hnh thi nh nc s khai kiu lin
minh b lc. Cng trn a bn m sau ny hnh thnh nh nc Lm p
vng quc Champa, mi quan h gia vn ha Sa Hunh v vn ha
Champa c nhiu nh nghin cu quan tm. Nhng nm gn y, nhiu
cuc khai qut kho c hc c tin hnh nhm tm hiu mi quan h
ny. a bn quan trng l tnh Qung Nam v y c xem l trung tm
45

ca vn ha Sa Hunh v vn ha Champa. Trong nhiu di tch cc nh kho

c tm thy nhng mnh gm va mang c im ca gm Sa Hunh v
c c im gm Champa. y l ngun t liu quan trng chng minh
con ng pht trin t vn ha Sa Hunh ln vn ha Champa. Bn cnh
cc nh nghin cu cng ch ra t th tch c mt s yu t Sa Hunh
trong x hi v vn ha Chaqmpa.T khng gian v thi gian, trn c s
nhng t liu kho c hc, n nay c th cho rng nh nc Champa l s
tip ni vn ha Sa Hunh, c hnh thnh trn ct li vn ha Sa Hunh
di nh hng nhng yu t vn ha Trung Hoa, n , Trung ng.
Phn b trn di t min Trung Vit Nam, nhng trung tm ca vn ha Sa
Hunh l khu vc Qung Nam Qung Ngi, cn khu vc Nam Trung B,
t Ph Yn n Bnh Thun nhng di tch v di vt thi tin s s ch
c pht hin v nghin cu t sau nm 1975. Cho n nay s lng di tch
khu vc ny khng nhiu v c th ni, tnh cht v din mo ca vn
ha Sa Hunh y c phn khc bit so vi vng trung tm, k c giai
on ni tip t vn ha Sa Hunh sang vn ha Champa. Vn ha kho c
y c nhng nt c lp nht nh so vi vng trung tm ca vn ha Sa
Hunh. Ngay t giai on ng khu vc Khnh Ha phn lp c
mt vn ha kho c l vn ha Xm Cn.
Theo cng trnh Vn ha Xm Cn vi tin s v s s Khnh Ha th vn
ha Xm Cn l mt vn ha khc Sa Hunh v sm hn Sa Hunh c
in. Xm Cn l mt vn ha c nin i sm nht thuc thi i kim kh
Khnh Ha ni ring v min Trung Vit Nam ni chung, mc d cha
xut hin di vt bng kim loi nhng da vo s tin b ca gm cng
nh trong bi cnh ng i ca khu vc, vn ha Xm Cn c th c
xem l m u cho thi i kim kh khu vc min Trung. Ti tt c cc di
tch thuc vn ha ny hon ton vng mt nhng di vt v sc thi vn ha
c trng ca Sa Hunh nh chum, v ln, v kh cng c bng st, khuyn
tai hai u th v khuyn tai ba mu n giai on mun s k thi i
St, mt s di tch m v Nam Trung b nh Ha Dim (Cam Ranh,
Khnh Ha), Hn , Bu He (Bnh Thun) c nhiu yu t khc bit m
chum v Sa Hunh in hnh v thm ch cn c nhng yu t gn gi vi
vn ha ng Nai min ng Nam b nh hnh dng chum, v mai tng,
hin tng di ct v than tro hin hu trong chum, v tng
Nh vy, vn ha Sa Hunh vi giai on nh cao l Sa Hunh c in
vo s k st cn c hiu l kt qu hi t s pht trin ca tng khu
vc trong cc giai on thuc thi ng thau trc (khong 1.500 500
trc cng nguyn), cho n nay bit c l Qung Nam c Bu Trm,
Qung Ngi c Long Thnh, Bnh Chu, C lao R, o L Sn, Bnh nh
c Bu , Ph Yn c G c, G Bng Du, Khnh Ha c Xm Cn,
46

Bch m, Hn Tre, Ninh Thun c Hn , Bnh Thun c Bu He, o

Ph Qu Ngoi ra nhng pht hin kho c hc Ty Nguyn gn y
cng gp phn chng minh cho s pht trin vn ha a tuyn khu vc
min Trung: vn ha Bin H (Gia Lai), Lung Leng (Kon Tum), nhng di
tch k Lk, k Nng u th hin nhng c trng ring bit ng
thi vn c yu t Sa Hunh trong di tch v di vt, nht l v m chum,
cch thc mai tng v ty tng chn theo. Nhng nhm di tch hay vn
ha kho c ny c sc thi vn ha rt a dng t bin v hi o n ni
v rng, va c lp vi nhau va c mi giao lu hoc quan h tc thuc
vi nhau v cng tham gp vo qu trnh a vn ha Sa Hunh pht trin
ln nh cao trong thi i s k St (khong 500 nm trc Cng
nguyn n u cng nguyn). y cng l hin tng v quy lut chung
ca cc vn ha thi i kim kh nh vn ha ng Sn pha Bc vi cc
tuyn pht trin lu vc sng Hng, sng M v sng C, vn ha ng
Nai vi cc tiu vng ph sa c ng Nai,lu vc Vm C v vng ngp
mn ven bin ng Nam B.
Nh vy, nam v cc nam Trung B l ni t hi t bin o vo, t rng
ni xung ca nhiu tc ngi v ng h t sau thi k mi. Sang s k
kim kh cng phn lp, v c bn c hai h: Nam o bin v ven bin v
h Nam i ni v rng. Hai h ny li phn chia thnh nhiu nhm tc
ngi khc nhau nhng cng tng cng giao lu giao tip (c xung t
na) v kinh t, vn ha, x hi vi nhau. Phn b trn di t ny vn ha
Sa Hunh l thnh qu ng gp ca nhiu nhm c dn tc ngi, trong
mang m du n vn ha bin ca nhng ngi thuc ng h Malayo
Polynesien c tr trn vng o v qun o ng Nam (v rng hn),
bn cnh du n vn ha ca nhng ngi thuc ng h Nam Mn
Khmer c tr trn di Trng Sn Ty Nguyn. Qu trnh tip xc, giao
lu gia cc tc ngi to nn sc thi c trng tng vng, tng khu
vc.T nn vn ha sa hunh m cc nh kha c hc khai qut c, chng
minh rng ngi champa l tin thn ca ngi nam o Malayo
Polynesien. Cc nh s hc tng quan nim min Trung l vng t giao
thoa vn ha gia min ngc v min xui cng nh gia min Bc v
min Nam. Theo m hnh mng li giao thng min ngc min xui
ca Bennet Bronson, h thng giao thng ven sng l c trng tiu biu
ca mt trung tm thng mi duyn hi, vn thng c xy dng ti mt
ca sng v ng vai tr trung tm xut nhp khu hng ha. Ngoi ra, cng
c nhng trung tm thng mi nm su trong t lin hay min ngc xa
xi, c chc nng nh nhng trm cung cp hoc cc im tp trung ban
u i vi ngun hng ha xut x t nhng vng xa sng nc hn. C
dn sng min ngc hoc cc lng bn thng ngun thng sn xut v
47

vn chuyn lm sn n trung tm thng mi ca sng, ni h tm thy

dn c tp trung ng c hn v qua c th tip xc vi mt nn kinh
t c trnh k thut sn xut tin tin hn. Cc hc gi p dng m
hnh ca Bronson trong vic nghin cu lch s cc nh nc c i bn
o Malaysia v Sumatra, cng nh Champa mt vng quc c chu nh
hng vn ha n min Trung Vit Nam. M hnh ny cng hon ton
ph hp vi cc iu kin a l ca min Trung, ni vng quc Champa
hin hu trong qu kh. Ti khu vc ny, hu ht sng ngi chy t Ty
sang ng, v t cc dy ni v cao nguyn ra bin. Dc theo mi con
sng, min ngc, c nhiu lng mc t c ca cc dn tc thiu s. Nh
nhng con sng ny, cc dn tc vng cao thng thng giao lu vi cc
trung tm thng mi ven bin nm ca sng. Cc hin vt kho c cho
thy s giao thng gia min ngc min xui din ra t thi tin s.
Nhng hin vt kho c mi pht hin (c nin i t th k th 5 TCN n
th k th 2) gip cc nh kho c hc c nhng khm ph mi v h
thng giao thng min ngc. min xui min Trung t thi tin s. T
thp nin 1990, cc nh kho c hc Vit Nam v quc t khai qut c
nhiu nhng hin vt ti cc di ch kho c min Trung, c bit lu vc
sng Thu Bn thuc a bn tnh Qung Nam; cung cp cho chng ta nhng
hiu bit ton din hn v qu kh ca vng t ny cng nh mt kin thc
su sc v hot ng tng tc gia min ngc v min xui trong sut
thi tin s.
Cc hin vt kho c tm thy min Trung cho thy ni ny chu nh
hng ca hai nn vn ha ngoi lai, l ca nh Hn Trung Quc (206
TCN 220) v ca n . Nhng hin vt ny chng minh trong qu kh
tn ti mi quan h hi thng gia mt s cng-th v cc tiu quc
min Trung vi cc cng-th khc Trung Hoa v tiu lc a n . Min
Trung ng vai tr quan trng trong Con ng T la trn Bin
(Maritime Silk Road) trong giai on t nm 500 TCN n nm 300, nh
vo cc ngun ti nguyn rng phong ph cng nh a th thun li, ni c
nhiu v tr tim nng xy dng cc trung tm trung chuyn hng ha tin
dng.
Vn ha Sa Hunh dc sng Thu Bn
Cc nh kho c khai qut mt s lng ln cc di ch m tng ca vn
ha Sa Hunh dc hai bn b sng Thu Bn, cng nh dc theo cc ph lu
ca sng ny xung vng xui. Nm 1985, cc nh kho c hc Vit
Nam khai qut bi m tng thuc vn ha Sa Hunh lng Tabhing nm
su trong ni a thuc a bn tnh Qung Nam, dc theo mt dng sng
chy vo Bn Ging, mt v tr giao thng quan trng trong khu vc. Lng
Tabhing l ni c tr ca ngi Katu, mt dn tc thiu s ni ting Mn48

Khmer dy Trng Sn. T nm 1997, cc nh kho c hc Vit Nam

phi hp vi cc nh kho c hc Nht Bn tin hnh khai qut cc di ch Sa
Hunh tp trung khu vc min ni su trong t lin, dc theo cc vng
trung du v thng lu sng Thu Bn.
Cc di ch kho c khai qut c c ng bng duyn hi ln vng su
trong t lin thuc lu vc sng Thu Bn cng bc l hai giai on vn
ha: mt giai on u v mt giai on sau. Cc hin vt vn ha kho c
khai qut c ti cc khu vc thng ngun ln h lu cho thy vic giao
thng xut hin t thi v pht trin lin tc t giai on u cho n
giai on sau;chng l nhng bng chng hin nhin chng minh s tng
tc gia min ngc v min xui sut thi k tin s.
-Vn ha Sa Hunh v Thng mi quc t
Th tch c ca Trung Hoa cng cung cp chng c cho thy min Trung
Vit Nam xut khu cc loi g thm sang Trung Hoa.Theo nhng ghi
chp ca triu nh Trung Hoa t th k th3, nh cunNam Chu d vt
ch (Nanzhouyiwuzhi), th trm hng c sn xut ti chu Nht Nam
(nay l min Trung Vit Nam) ni c dn thu thp g trm t rng ni. Hu
ht cc nh kho c hc nghin cu ti min Trung u ng vi quan
im rng c th chng minh s tn ti ca mt mi quan h quc t gia
cc nn vn ha Sa Hunh, n v Trung Hoa, din ra theo cc giai on
sau: Giai on u, t th k th V TCN n th k th II, min Trung (lu
vc sng Thu Bn) l vng t giao thoa gia hai dng vn ha, chu nh
hng ca Trung Hoa t phng Bc v n t phng Nam. Da vo
cc loi hng ha nhp khu, cc nh khoa hc kt lun rng trong thi k
ny vn ha Trung Hoa t phng Bc c sc nh hng mnh hn vn ha
n t phng Nam. Giai on th hai l khong thi gian tip theo, t
th k th II n th k th V, n v Trung Hoa c sc nh hng ngang
nhau i vi min Trung. Tuy nhin, nh hng ca n tr nn vt
tri hn so vi Trung Hoa t th k th V tr i. Khng gian vn ha ca cc
di ch kho c Sa Hunh min Trung, t vng duyn hi n vng ni, c
s trng lp chnh xc vi cc di ch kho c vng quc (cc tiu quc)
Champa hnh thnh trong cc tk sau .
Thu Bn Con sng di nht trong cc sng chnh min Trung
Sng Thu Bn thuc tnh Qung Nam l con sng di nht trong cc sng
chnh min Trung. Lng ma trung bnh khu vc ny xp x
4.000mm/nm. Nh c lng ma di do, sng Thu Bn c ngun nc
y quanh nm. y l dng sng chnh kt ni cc vng ni vi cc
vng duyn hi. Chnh v vy con sng ng vai tr quan trng trong vic
trao i hng ha gia min ngc v min xui. T th k th V, cc triu
i Chm-pa tn th con sng ny nh mt dng sng thing, t tn l
49

Mahanadi (Sng M V i) hay N thn Ganga, v ca Thn Siva.Lu vc

sng Thu Bn l giao im ca tt c cc sng chnh tnh Qung Nam.
Nhiu khu ch sm ut dc sng Thu Bn l cc a im tp trung lm sn
trc khi chuyn n ph cng Hi An. Thng ngun ca sng Thu Bn
l ni giao nhau gia vng ni v vng trung du. Ni y c bn Hn Km
Dng thn Thch Bch, l ni cc nh kho c pht hin c tm bia
c nin i t th k th VII. Theo ch khc trn bia ny th bia thuc
triu vua Prakasadharma (th k th 7): Sri Prakasadharma, vua Champa
lun chin thng, ngi ch ca vng t ny, dng bia ti y th
thn Amaresa (Siva). Cc ch Chm khc trn bia l bng chng r rng
nht cho thy khu vc ny trc y do cc vua Champa cai tr. Thn Thch
Bch cng c nhng di ch kho c tin s c khai qut vo thng 8.2001.
T y, cc nh nghin cu kt lun rng h thng giao thng min ngc
min xui c c dn Champa sm thit lp t th k th VII, hoc
cng c th c trc c thi k Champa.
Cc nh kho c pht hin c nhiu tc phm ngh thut ca ngi
Chm ti cc khu ch ven sng ni ting thuc h lu sng Thu Bn. Cc
tc phm ny l bng chng cho thy tt c cc a im ny u c mi lin
h vi cc di tch lch s Champa. Do vy, cc nh nghin cu cng gi nh
rng cc m hnh tng tc gia min ngc v min xui trong khu vc
ny c hnh thnh t cc thi k xa xa hn, vi mc ch tp trung
ngun lm sn xut khu, thm ch cn trc c thi hong kim ca phcng Hi An trong cc th k XVII v XVIII. Dn d cc m hnh ny c
pht trin thnh mng li thng mi mu dch rng khp v tr thnh cc
khu ch trung chuyn v xut khu quan trng bc nht bin ng.
H thng giao thng min ngc v min xui trong thi k Champa (t
th k th II n th k th V)
Nn kinh t ca vng quc hay cc tiu quc Champa, ngoi nn tng ng
nghip v nng nghip, phn ln tp trung vo thng mi duyn hi vi n
, Trung Hoa v cc vng quc gia khc ng Nam . Champa chnh l
ngun cung cp gn gi nht, t y, Trung Hoa c th nhp cng nhiu
loi xa x phm nh ng voi, sng t, qu, trm hng v hng liu,
ng thi cc cng trung chuyn hng ha vng duyn hi cung cp ch
neo u an ton, nc ngt v ci g cho cc tu i dc b bin t Nam
ln ng .Do vy, vng quc Champa cung ng nhng thng nhn
trung gian quan trng c nh hng ln n hot ng thng mi trong
vng bin pha nam(cn gi l Nam Hi).
S hng thnh ca cc vng triu Champa c th hin qua cc cng trnh
kin trc tn gio. Mu mc ca cc kin trc ny c th thy s phong
ph ca cc n-thp Pht gio v n gio xy bng gch ti min
50

Trung. ng ch nht trong s n-thp ny l qun th kin trc n

gio ti Thnh a M Sn gm 68 ngi n xy dng t cui th k th IV
n th k th XIII. T chc UNESCO a qun th kin trc ny vo
Danh sch Di sn Vn ha Th gii t nm 1999. Ngoi ra cn mt phc
hp ca Thnh a Pht gio ng Dng xy dng nm 875, hin nay l
mt trong nhng cng trnh kin trc lch s Pht gio quan trng nht
ng Nam .
Theo nh gi ca cc nh s hc, c dn ca vng quc Champa (urang
Camp) l nhng thng nhn rt ti gii. Dc theo cc con sng chnh
trong khu vc, h thit lp mt mng li kinh t trao i hng ha
gia min ngc v min xui. Cc thng nhn ny nm gi vic trao i
cc nhu yu phm gia c dn vng duyn hi v c dn vng ni.
Ngi Katu min ngc
Cc khu vc min ni ca tnh Qung Nam l qu hng ca ngi Katu,
mt dn tc thiu s ni ting Mn-Khmer. Ngi Katu, hin nay c dn s
khong 50.000 ngi, trn trng v ra sc gn gi bn sc vn ha truyn
thng ca t tin h truyn li. Mt s t ngi Katu hin ang sng tp
trung tnh Sekong ca CHDCND Lo dc theo bin gii vi Vit Nam. H
vn cn lu gi nhng phong tc, truyn thng, kin thc v vn ha dn
gian rt phong ph v thin vn hc,y khoa v cc ngnh khoa hc khc
Cc ngi lng ri rc ca ngi Katu tnh Qung Nam c xy dng t
thng ngun cho n h lu ca cc con sng chnh trong khu vc. Ngy
nay, ngi Katu sng gn ng bng nht tp trung ti thn Ph Tc, pha
Ty thnh ph Nng, cch b bin khong 15km. Ngi Katu t gi
mnh l Phng, ngha l ngi sng ni rng.
Mui l mt hng quan trng nht trong trao i bun bn gia ngi min
xui v min ngc. Mui c nhn mnh trong hu ht cc nghin cu v
ngi min ngc. H thm ch cn xy dng mt con ng mu dch
chnh gi l Con ng Mui. Vo gia th k XX, nh dn tc hc ngi
Php Jacques Dournes (Dam Bo) m t sinh ng con ng ln ny
ko di t min ni n min bin trong nhng cng trnh nghin cu ca
ng v cc dn tc thiu s cao nguyn min Trung. Con ng Mui
kt ni min ngc v min xui cng nh mang cc tc ngi li gn vi
nhau, khng ch trao i nhu yu phm m cn v vn ha v hn nhn
lin sc tc.Thm ch ngy nay, ngi Kinh ng bng,ngi Katu sng
min ngc vn thc hin mua bn mui trong lu vc sng Thu Bn.
Vic mua bn mui vi ngi min xui u th k XX cng c nhc n
trong cc cu ht dn gian ca ngi Katu:
Ngi l ch mui,
Chng ti lun l bn ca ngi,
51

V ngi mang tru cho chng ti c tht n,

V gip mua bn thun li,
Nn chng ti ung ru vi ngi,
Nh gl ca chng ti l nh ca ngi,
V ngi hng mnh v giu c,
Chng ti mun lm bn vi ngi.
Mng li giao thng min ngc min xui min Trung Vit Nam:
Mu hnh a sc tc cng c trong khu vc
Nh c v tr a l nm gia min Bc v min Nam Vit Nam, tnh Qung
Nam l vng t hi t cc nn vn ha. iu ny gii thch cho vic cng
c ca cc sc tc ni ting Nam o v cc sc tc ni ting Nam (MnKhmer) cng nh dn tc Kinh hoc ngi ni ting Vit vi cc c dn bn
a trc y ca vng t ny. Trong sut thi k tin Vit (nc Vit Nam
hin i ND), vo th k XVI, c dn sng lu vc sng Thu Bn vn
dng ngn ng Champa ca ring h v gn gi cc phong tc Champa c.
Nhng c dn sng ng bng ny c th bt u ni ting Vit vo
mt thi im no trong th k XVII. S pha trn ngn ng phn nh r
rt trong ng m c o ca ngi ni ting Vit sng lu vc sng Thu
Bn. Yu t vn ha ca vng quc Champa vn cn tn ti min Trung.
Theo hu ht cc tng thut ca ngi phng Ty v ngi Nht Bn n
min Trung hay Cochin-China (tn ngi phng Ty dng gi ng
Trong trc hu bn tk XIX ND) trong sut cc tk XVI v XVII, th nh
hng ca vn ha Champa vn cn rt mnh, khi vng t ny c gi l
K Chim hay X Chim. Cc chng c ngn ng v lch s ch r rng mt
hnh mu ca s cng c t lu l c trng ca mi tng tc gia cc
dn tc sinh sng lu vc sng Thu Bn ni ring cng nh min Trung
ni chung. Theo nhng ti liu c du vt thi gian r rng t s liu c
Trung Hoa v cc bia k ghi nhn th vng quc c Champa chnh thc
xut hin vo khong th k th II, tc nm 192 khi quc gia Lm p ra i.
Tht ra vng quc ny trc c rt nhiu tn: H Tn Tinh, Tng
Lm... Sau ny c ng ha vi cc tn Lm p, Hon Vng Quc,
Champa (Campapura), Phan Rang (Panduranga), cui cng l trn Thun
Thnh (Pradara).V vng t Tng Lm, cc s liu Trung Hoa xc quyt
l phn t vng cc Nam qun Nht Nam xa kia, trc thuc quyn
qun tr hnh chnh ca Giao Chu thi Bc thuc; ngy nay l cc tnh
Qung Nam, Qung Ngi, Bnh nh (c ti liu ghi n ca i Lnh, Ph
Yn). Nhng nh kho c phng Ty cho rng Tng Lm c th l phn
t chy dc theo b bin, t o Ngang n o Hi Vn, nm trong lnh
th cc tnh Ngh An, H Tnh, Qung Bnh, Qung Tr v Tha Thin, gi
chung l Thanh Ngh Tnh v Bnh Tr Thin. Mt s hc gi ngi
52

Champa xc nhn lnh th Tng Lm bao gm: Indrapura (Bnh Tr

Thin), Amavarati (Qung Nam) v Vijaya ( Bnh nh), sau ny gi chung
l Bc Champa.Cc triu vng Champa m ngi sng lp Khu Lin ln
ngi nm 192, tr v trong nhiu nm, nhng khng bit mt nm no v ai l
ngi k v. S c Trung Hoa (Lng th) cho bit trong khong thp nin
220-230, con chu Khu Lin c gi phi b n thng c Quang ng v
cc thi th Giao Chu (L i v Lc Dn) triu cng v duy tr quan h
ngoi giao. T sau na th k th hai sau cng nguyn, phn lnh th cc
nam Giao Ch tr nn kh tr, dn c bn a lin tc ni ln chng li chnh
sch cai tr h khc ca chnh quyn h nh Hn. Huyn Tng Lm tr
thnh ni tranh chp thng trc gia quan qun h nh hn v nhn dn
a phng.
4-Lch s nn vn minh Champa qua vn t v vn ha l hi

V ngn ng, ngi Champa c nhiu nh nhn chng hc xp vo dng

Nam o (Malayo Polynsien), ngha l c ngun gc xut pht t cc hi
o pha Nam vng bin ng Nam . iu ny c th ng khi i chiu
vn ha ca ngi Champa vi vn ha ca cc dn tc cng h ngn ng
ti ng Nam vo thi to dng. Nhng qua nhng khm ph kho c
gn y, vn minh v vn ha ca ngi Champa ti Vit Nam khng hon
ton do ngoi nhp m c s pha trn yu t vn minh v vn ha ca nhng
nhm c dn bn a c mt t trc.Nu ng trn bnh din lch s hnh
thnh ngn ng th chng ta thy vn t ca tc ngi Champa cha hn c
mt ngn ng bit lp. V sao? V chng ta bit lc u th dn Champa bn
a s dng ngn ng c M Lai, ri l th ng Nam o; v sau li c
s pha trn ng m thuc nhm Mn Khmer. Tip sau l nhng t di
dn ca cc tc ngi thuc nhm hi o nh: Java, Sumatra; cc tc ngi
phng Bc nh: Vn Lang, Hn triu, v nhng t du nhp vn minh
n , Rp, lm cho vn t tc ngi Champa bin i su sc. Tuy
nhin, s bin i y chng ta thy yu t Nam o vn cn c bo lu
53

mnh nht; c sc nh hng, chi phi m nt n li pht m chnh ca

tc ngi Champa. min Bc vng quc Champa cho n cui nm 192,
chng ta thy do nhu cu trao i th tn ngoi giao chnh tr v giao lu vn
ha vi cc nc chu nh hng vn ha di triu Hn, iu ny din ra
si ni ti Giao Ch, nn vn t Champa c dng ch Hn. Nhng n th
k th III, chng ta li thy cc t triu cng c c sang Giao Ch ca
vng quc Lm p, nhng bia k tm c u khc bng ch Sanskrit,
ngay c tn nc l Campapura cng mang dng dp a danh n ,
iu ny cng c ngha l vn t n i theo cc nh truyn gio c
ph bin rng ri ti Lm p v tr thnh quc ng ca Champa Ngoi cc
bia k, vn hc Champa c nhiu th loi gm c cc s thi (Akayet) nh
Akayet Deva Muno, cc trng ca nh Ariya Cam-Bini, Ariya Sah Pakei,
cc giai thoi, c tch c in... Akayet Deva Muno l thi phm ca ni ting,
ng vai tr quan trng trong vn hc Champa v c ph bin rt rng ri.
C l y l tc phm u tin c sng tc bng ch akhar thrah (ch vit
Champa thng dng). Tc phm k v cuc chin u cam go anh hng ca
Deva Muno chng li Deva Samulaik, cu cng cha Ratna v mang li ha
bnh cho th gii trn gian. Nm 1975, G. Moussay xc nh ngun gc
M Lai ca thi phm Akayet Deva Muno. S thi Akayet Deva Muno vay
mn ct truyn Hikayat Deva Mandu ca M Lai. Bn in s thi ny
c chuyn t ra ting Php, Vit, M Lai. Gn y, Insara trong mt bi
nghin cu hiu nh v sa cha mt s sai lm trong cc bn chuyn t.
Sau thi i Po Rome vo th k 18, c hai tc phm Ariya Sah Pakei v
Ariya Bini-Cam xut hin. Ariya Sah Pakei ni v mt chuyn tnh v phn
nh nhn sinh quan Champa. Ariya Bini-Cam ni ln s xung t gia hai
tn gio Blamn n v Hi gio qua mt chuyn tnh v gia mt
hong thn Champa v cng cha Hi gio. S xung t v mt nim tin ca
ngi Champa vi vn ha n dn n s sp ca vng quc
Champa .
ng trc nhng n, thp Champa cn li khng b hy mt qua chin
tranh v thi gian vi cc iu khc c sc khc nhau lm nhiu ngi
phi rung ng trc ci uy nghi, hng trng v v p huyn b ca chng.
Vi rt t k t li, vic thm nh nin i, xp loi cc kin trc, iu
khc v tm hiu qu trnh pht trin ngh thut Champa l mt cng trnh
kh khn cn s nghin cu cng phu t m khng nhng qua t liu lch s
m cn qua tn ngng tn gio, phong cch cu trc, iu khc ca thp,
n, v ngh thut trang tr to hnh.
T mt s cc thp, n bit c nin i qua bia k hay t liu lch s
lm chun, ta c th thm nh thi k hay xp loi cc cng trnh khc cha
bit qua cc phong cch kin trc hay ngh thut to hnh ca cc thp. Cc
54

nh nghin cu ngh thut Champa nh H. Parmentier, P. Stein, J. Boisselier

th k trc sp xp v phn loi pht ha ra nhng nt chnh ca
qu trnh lch s pht trin ngh thut Champa. Hin nay cch phn loi
phong cch ngh thut to hnh ca P. Stein (v ci tin thm bi Boisselier
nm 1963) vn cn c coi l khung mu chun c gi tr khoa hc lm
nn tng cho nhng ai nghin cu v ngh thut Champa.

Trong di tch qun th M Sn, th n M Sn E1 l xa nht di thi tr

v ca vua Prakasadharma (Vikrantavarman I) vo th k 7. iu khc mi
ca n bng rt p vi hoa vn trang tr tht phong ph v iu ngh.
Tng n M Sn E1 t nhng u l cc kit tc trong ngh thut
Champa, v th phong cch ca ngh thut ny c t theo tn n. Phong
cch M Sn E1 bt u sc thi bn a trong ngh thut, thot khi s sao
chp my mc ca phong cch n . Phong cch M Sn E1 c coi l
phong cch c in Champa. Tnh cch l tng ca truyn thng Gupta n
kt hp hi ha vi sc sng t nhin bn a. Cc iu khc tng, th
vt c th hin rt sng ng. y c s tng t vi ngh thut
Dvaravati ca ngi Mon (vng Min in v Thi Lan hin nay) v ngh
thut Indonesia. nh hng ca ngh thut Khmer tin-Angkor cng c
nhn r. iu ny cho php cc hc gi xc nh nin i ca chng bng
cch so snh vi cc tc phm iu khc Khmer m nin i c bit.
S nh hng ca hai ngh thut phong cch M Sn E1 v Khmer tinAngkor l do s lin h gia nh gia vua Champa v hu du vua Khmer
Ishanavarman I, ngi xy dng Sambor Prei Kut.
Vo thi Hon Vng (758-859), cc kin trc Champa c xy dng
theo phong cch Ha Lai. Phong cch Ha Lai bt ngun pha nam c
nhng sc thi khc vi phong cch M Sn E1 pht trin pha bc vo
thi k trc trong th k 7. c trng ca phong cch Ha Lai l ch trng
v kin trc hn l trang tr. Di tch Ha Lai c ba thp ln, thon cao rt p
th hin u th ni bt ca kin trc ln trn iu khc trang tr. n M Sn
C7 cng thuc phong cch Ho Lai. Vo thi k ny, nhiu tng ng
55

c tm thy Champa v chu nh hng ca Pht gio i tha. Cc

tng ny ch c th l c ngun gc t Java mang n Champa hay c
c li a phng phng theo tng ng Java ca phong cch ngh thut
Nalanda. S hin din ca cc tng ng ny d nhin c lin quan n
nhng cuc tn cng ca Java vo Champa v khp ng Nam lc a
cui th k th 8. Mc du khng nhiu nhng cc tng ny c nh hng
n ngh thut Champa sut mt th k ri sau . Khng nhng ngh
thut to hnh b nh hng t Java m c tn ngng Pht gio i tha t
Java c cc vua Champa cui th k 9 p dng. Vua Champa tr thnh
tn trung thnh ca tn gio mi ny.

Sau phong cch Ha Lai l phong cch ng Dng. Cc tng n

A13, B4 trong qun th M Sn u bt ngun t phong cch ng Dng.
Cc n ng Dng c xy ct rt s, nhng khc vi Ha Lai l
trang tr trn n rt dy t v ni bt ch khng b kin trc n ln t. a
s cc m tp trang tr ng Dng c nh hng t Indonesia v cc tng
iu khc th hin r rng tn ngng Pht gio i tha. Khun mt trn
tng c iu khc vi nhng nt phng i cc c tnh chng tc ca
ngi Champa (nh mi dy, mi rng).
K tip phong cch ng Dng l phong cch Khng M. Phong cch
Khng M th hin s chuyn tip t ng Dng n phong cch M
Sn A1 v Tr Kiu (th k 10). Ngh thut v kin trc Chm theo phong
cch M Sn A1 v Tr Kiu c coi l thi k hong kim ca ngh thut
Chm. V kin trc, phong cch M Sn A1 c sc sng mnh m, tinh t,
trang nh. Kin trc n M Sn A1 th hin s cn bng, qu phi v hnh
dng vi cc trang tr n rt kn o thanh tao, khng c qu nhiu chm
tr chi tit khng cn thit. Cc ca v mt n c nhng ct to thnh
nhng khun cha cc tng nhng ngi th phng rt trang nh. V iu
khc, cc tng M Sn A1 v Tr Kiu mc d c cht nh hng
Indonesian nhng rt l c th nguyn tc Chm. Cc tng th vt rt tht
v sng ng. Tng v cng apsara c thn hnh un cong cn xng vi
56

khun mt trm tnh, p v mm ci thot trn (nh tng v cng Tr

Kiu vin bo tng Nng). S qu phi v trang nh ca cc tng v
cng t n tuyt nh ca ngh thut Champa.

Sau phong cch M Sn A1 v Tr Kiu l phong cch Chnh L th hin

thi k bin ng trong chin tranh vi i Vit khi Champa di v
Vijaya (Bnh nh). Thp Chnh L (Qung Ngi), n M Sn E4 v khu
thp Chin n (Qung Nam) l tiu biu ca phong cch Chnh L vo th
k 11. Tnh t tin trong ngh thut kin trc v to hnh c v mt i. Nh
Tr Kiu, cc iu khc ngi (nh v n, nhc cng) ca Chnh L vn
cn cc ng tc cn xng vi thn mnh thng cong li. Nhng ci mm
ci thn b hp dn ca Tr Kiu khng cn. trang sc t, ming ln v
nt chm kh khan hn. Ch c iu khc cc th vt huyn b l cn c th
so snh ngang hng c vi Tr Kiu. Cc tng Gajasimha (u voi ngi
s t) cc thp Bng An v Thu Bn cng thuc phong cch Chnh L.
Sau Chnh l, ta thy iu khc Chm c tnh trang trng v th cng, th
hin trong cc qun th kin trc Vijaya cc thp Po Nagar,Bnh
Lm,Th Thin,Cnh Tin(thp ng),Dng Long,Hng Thnh,Phc
Lc(Thp Vng).nh hng kin trc Khmer (nh prasat) c nhn thy
mt s thp. Cc thp ny nh du s chuyn tip n phong cch c sc
cui cng ca ngh thut Champa:phong cch Thp Mm Bnh nh.
Thp Mm khng cn, nhng nhng tng thn, mn thn, b iu khc,
cc mng trang tr n hu nh cn c gi kh ton vn v y .Tn
thp Mm c nh kho c Php J.Y.Claeys gi khi ng khai qut chung
quanh mt ci thp b v tn ph. Tn thp c t theo tn ng
Nguyn Mm ch nhn khu t m nh kho c ngi Php o v khai
57

qut.Phong cch Thp Mm(gia th k 12)c sc iu khc nhng

tng mn thn v th vt huyn thoi. Nhng tng ny dng nh mc
ch ch yu l trang tr. Cm tng chung trc iu khc tng l rt dy
c, nng n, qu nhiu chi tit,c chm tr rt chi li.Tng ng vt c
nt chung l c xu hng huyn thai, hoang ng ha, phng i hn l
hin thc.Cc con gajasimha, c su makara, chim garuda, rng bin
thnh nhng trang tr kin trc p. Cc tng chim thn garuda trang tr
gc thp vi hai tay a cao cho thy nh hng ca ngh thut
Angkor.Phong cch Bayon ca kin trc v ngh thut Angkor ni chung c
nh hng nhiu n phong cch Thp Mm(nh thp Hng Thnh c dng
ca mt n th Khmer).Trong ngh thut Chm, phong cch Thp Mm ni
bt khng km hai phong cch ng Dng ,Tr Kiu.
Ngi Champa li Vit Nam ngoi di sn vn ho v kin trc cn
c cc di sn a vt v kinh t m ngi Vit nhn li.
Qung Nam c la Ph Bng
C khoai Tr o c sng Thu Bn
Nh M oan Lm vit v "vi bng ki-pei","trng bng",dt vi la
mu ngi Champa rt gii v sn xut nhiu.Ngi ta tm thy nhiu
di tch Sa Hunh nhng"con ln"bng t nung l cng vi mu sc hoa vn
trn vi la v nhiu di xe si bng t nung.Trong 31 triu cng cho
nh Minh,c ti 13 vt bng vi bong: vi in hoa ,vi in hoa ci c,vi
bng trng,vi bng en,khn tay,khn vn u
"Khoai t l",thnh hnh vi t ct ven bin,sng,cng nh ma, vn c
ngun gc qu hng t hi o Thi Bnh Dng v Chu M, c c
dn Nam o M Lai du
nhp vo khu vc hng hi ng Nam . Qu hng ca cy bng l n
. C dn c Sa Hunh, c dn Champa c thng xuyn c mt ngoi
khi, ngoi o xa. V th h c s giao lu kinh t vn ho vi th gii
hi o Thi Bnh Dng v n Dng. H nhp v thun ha cc
thc vt trng trt nh khoai, ma, bng v xy dng c cc vng c
sn m ngy sau ngi Vit tha k: Khoai Tr o, ng ma Qung
Ngi, bng in Bn, Phan Rang, Phan R...
La Chim t Champa c a vo Vit Nam t th k 10.Theo L Qu
n, c nhiu loi la t Champa c mang vo Trung quc nh la t
c lng, la t chn sm (la tin), la tin t (la 60 ngy, la chn tr hn
gi l la 80 ngy, la 100 ngy). La Chim t Vit Nam lan qua Trung
quc to nn mt cuc cch mng kinh t ln lao. C th so snh y l cuc
cch mng xanh (green revolution) u tin trc cuc cch mng xanh sau
ny th k 20. Vua Tng Chn Tng (998-1022) mang la Chim vo
Trung Quc, sau ny c p dng khp ni Nam Trung quc, ngi
58

Trung quc gi loi la ny l la tin. La Champa, theo s Trung quc,

c nh Tng mang p dng vo u th k 11, bt u t tnh Phc Kin,
mang n Trit Giang cy trng sau nhng v mt ma do hn hn v
tng thm thu hoch. La Champa tng trng v chn rt nhanh nn c th
trng c hai v la trong nm. Nng xut v th rt cao. n thi nh
Minh th cc tnh pha nam sng Dng T t Trit Giang, Phc Kin n
Hi Nam u dng la Champa. Cuc cch mng sn xut nng nghip
a n s tng trng nhanh chng v dn s v kinh t vi s bnh trng
v xut hin ca cc trung tm th mi. Ngi Trung quc cn gi la
Champa l la do tri ban cho (la tin). i Vit v Trung quc ln mnh
cng mt phn do s pht trin nng nghip qua la Chim.
m nhc, vn ho Champa c nh hng vo x hi Vit Nam, nht l trong
i L-Trn. Chiu vn vng Trn Nht Dut l mt th d in hnh. Gii
m nhc, Trn Nht Dut cng c nim say m c bit cc ngn ng nc
ngoi, rt thch chi vi ngi nc ngoi, tm hiu phong tc, tp qun, vn
ha v trit l ca h. T Thng Long, ng thng ci voi n chi thn
Da-da-li - mt thn gm ngi Vit gc t binh Champa, sau gi trch l
thn B Gi, c l mn C Nhu, T Lim - c khi ba bn ngy mi v.
Vn ha Champa nht l v m nhc, trit l khng nhng li cun ng m
c nh hng su rng trong x hi, vn ha Vit Nam trong cc triu i
L, Trn. Cc iu nhc cung nh, cho v quan h trong dn gian u c
ngun gc nh hng t vn ha Chm. Mt s kin trc cha nh thi LTrn trong giai on ny cng c mang nt nh hng kin trc Champa
nh mt s hnh tng chim thn Garuda.Trit v o l gia hai dn tc
Vit Nam-Champa cng giao lu v nh hng nhau.Thi thng hong
Trn Nhn Tng lc v hu cng khng ngi ng xa thn hnh qua
Champa bn bc,trao i, hc hi vn ha o Pht v sng chung nh
anh em vi vua quan Champa trong mt thi gian
Theo An Nam Ch lc ca L Tc, thp Bo Thin 11 tng h Hon
Kim l do t binh Champa xy dng. Nhiu cha H Ni nh cha Chu
Lm, qun Ba nh c cc tng b banh, mt s tng ng trn b
c iu khc chim thn Garuda. N_ c Thanh Ha, Ngh An ngi
Champa c ng t th k 7-9 li i tch nhn thp Ngh An. Dc
sng v b bin Thanh Ha tm thy cc di tch iu khc Champa. Mai
Hc ni dy chng Trung Quc th k 8 chng Trung quc c cha l
ngi Champa, m Vit.
Ngn ng Champa cn vt nh hng trn cc dn tc Ty nguyn. T
thu xa, ngi Champa b bin tin vo vng Ty nguyn ni cc dn
tc ni ting Mon-Khmer (nhnh Bahnaric) c ng. Qua mt s cc dn
tc chuyn ng v ni cc ngn ng m ngy nay ta gi l Jarai, Rhade,
59

Roglai.. Nhng ngn ng ny, cng vi ting Champa, c gI chung l

ngn ng Chamic. Vo th k 12, vua Jaya Harivarman nh chim vng
Ty nguyn ca ngi Thng m cc bia k Champa thng gi l ngi
Kiratas. Ri rc trn Ty nguyn c cc thp (nh Yang Prong, c Lc),
cc tng, tc phm iu khc tm c Yang Kum (kontum), Drang-Lai
(c Lc).
Hin nay ngi Champa cn ri rc cc tnh Ninh Thun, Bnh Thun, An
Giang. Nghin cu v vn ho v vn minh Champa c ch hn gn y
trong nc qua cc cng trnh caNg ng Doanh, Trn K Phng
Kho tng vn minh v vn ha Champa bt u c khai thc tr li. Ngoi
ra cc thn Champa cn c nhng vn t vit trn l bung truyn t nhiu
i, hin cha c x dng thit thc. Ngoi Inrasara c nhng bi vit gi
tr v vn ho Champa, u nm 2007, ti c c trn bo Vit Nam ni v
ng Lm Gia Tnh, ngi Champa, trc y l thnh vin bin son t in
Champa-Vit-Php, xut bn nm 1971, nay v hu Ninh Thun b
ra c i su tm th tch c trn l bung v ch vit ca ngi
Champa. Theo ng, th tich c trn l bung l vt gia bo nn rt kh su
tm. Truyn nhau qua nhiu i cho n lc mi mt c nt th em ra th
sng hon tr v t tri ch khng mua bn hoc biu tng. Ngi ta khng
hiu ni dung th tch ni g nhng phi gi li v s mang ti vi ngi
xa. Phn ln th tch c trn l bung chp li cc chuyn c tch, cc s
kin, o ba, sm truyn, tp tc xaNhng b l bung thng c ct
gi trn mi nh. D chin tranh lon lc hay bt trc ngi Champa cng
ngh n l bung trc tin. Hy vng trong nay mai, kho tng ny s c
s dng ng mc v nhn lc nghin cu Champa s c tng cng v
h tr thm.
Ngi Champa sinh sng y t trc cng nguyn, thuc tc M Lai a o (Malay - Plyndi) v thit lp vng ven bin Nam Trung B
nhng cng ng b lc c nn vn minh kh rc r (vn ha Sa Hunh nh
cc nh kho c gi). Trn a bn ny c hai b lc Chm: b lc c tr trn
vng t Ph Yn, Khnh Ho, Ninh Thun v Bnh Thun v b lc Da c
tr trn vng t Qung Nam, Qung Ngi v Bnh nh. T th k X, hai
b lc ny thng nht thnh mt quc gia: Vng Quc Champa. Vng t
Qung Nam c coi l trung tm ca vng quc y, y c nhng kinh
ca n: ng Dng, Tr Kiu (kinh hnh chnh) v Sn M (kinh
tn gio). Qung Nam l ni c nhiu vt tch ca quc gia Champa. Thi
nh Hn chim Giao Ch, ngi Vit v ngi Chm c nhng lc lin
kt vi nhau chng li s xm lc. Ngi Chm tranh ot c c lp
trc ri n th k X, hai quc gia i Vit v Champa trong my trm
nm khi th ha hiu khi th xung t nhau, trong nhiu th k lin v cui
60

cng Champa b i Vit chinh phc.Qung Nam xa l t ca Champa c,

li l ni trung tm ca quc gia ny. Cn gi li nhng di tch ln ca nn
vn minh Champa: Tr Kiu, M Sn v ng Dng. Nhng trc khi ln
ng i thc a hy gh thm Vin bo tng ngh thut Chm ngay trong
thnh ph Nng c thm nhng nim v ngh thut Champa, v
cng thng thc nhng hin vt khng th tm thy c u khc.
Vin bo tng c o ny thnh lp nm 1936 (xy dng t 1915) nhng
hin vt trng by y tm thy t cui th k XIX trn cc vng t c
ca Chim Thnh (t Qung Bnh, Qung Tr, Tha Thin - Hu n vng
cc nam Trung B), nhng ch yu l thu thp t Tr Kiu, M Sn v
ng Dng, ba kinh ca Champa. Tt c c khong ba trm hin vt
u l bn gc, lm bng cht liu sa thch v t nung thuc ba giai on
ln:
-Th k VII - VIII
-Th k IX - XII
-Th k XIII - XIV
Hin c b tr thnh bn phng:
- Phng M Sn
- Phng Tr Kiu
- Phng ng Dng
- Phng Thp Mm
V hai hnh lang:
- Hnh lang Qung Tr, Qung Nam, Qung Ngi, Cng Tum.
- Hnh lang Qung Bnh - Bnh nh
Ngha l phn chia theo cc vng m hin vt c tm thy . Nhn
chung cc hin vt gm hai loi: Nhng bn th v nhng tng thn,
nhng dng trang tr (tr ca, s t, voi, chim, thy qui). Mi phng
trng by c nhiu cng trnh ngh thut, tt c u ht sc phong ph, v
c th tm hiu chu o, bn khng th mt mt vi ngy. Ch cn mt bn
th phng M Sn chng hn, bn thn n l mt t hp ngh thut a
dng: bn th hnh vung, c nhng hnh chm ni chy quanh chn
vi nhng cnh tu hnh, cnh sinh hot dn gian, cnh v tr, ln pha trn
mt t li l hnh nhng chim thn Garua v nhng v n thn tin. Trn
nh l tng thn Scana cm l tm st ng trn mt con sng, sau
lng l mt ci gi gn vo ui cng cong ln, ta ra... Ch mt pho tng
v n khin ngi xem xc ng mnh, khng th hnh dung ni ti sao
t nhng tng v tri li c th to nn nhng ng nt uyn chuyn,
sng ng dng nh trc mt mnh khng phi l nhng tng m l
nhng con ngi tht. Ch mt tr Lynga hnh lang Qung Bnh v mt
tng Apsara, ngi xem khng ch khm phc trc mt th ngh thut
61

tru tng, m cn kinh ngc trc mt vng v cng y th hin sc sng

dt do ca con ngi. Vi nhng hiu bit thu nhp c bo tng Chm,
chng ta v thm M Sn - kinh tn gio xa ca Champa. ng Cadic,
chuyn vin Ba Lan gip ta khi phc li di tch lch s ny thng bo:
Theo ti M Sn khng km g ng-Co, ti khng ni v qui m, ch ni v
ngha lch s v ngh thut.
T Nng i M Sn, xe theo ng s 1, qua cu trn sng Thu Bn kh
p r v hng ty, theo mt ng b khc dn ti Tr Kiu - mt kinh
Chim Thnh c, ri li tip n M Sn. C th gi cng nn dng li Tr
Kiu, y vn cn mt s di tch xa: mt g cao, my on thnh v mt
b su tp nhng di vt c, nht l nhng dng sinh hot ca ngi
Chm (chn kinh c) hin ch thy by nh th Tr Kiu. Trn g cao
ny l mt nh th c B xy theo kiu hin i, ng nhn quanh
bn pha ton cnh Qung Nam - Nng hin ra vi tt c v dim l ca
n. Tr Kiu cng l mt c s Kit gio vo hng xa nht nc ta.
i khi Tr Kiu chng 10 km l n M Sn nhng cha phi n ngay, t
ni xe dng li mt trm bn ng i vo tn M Sn, phi i b qua
mt li mn gia nhng trung cy lp xp, quanh co ln ln xung xung,
mt 5 km na v khi bng qua mt con sui nh, nhng ci thp M Sn
hin ra t nhng cy ci rm rp tht t ngt. Ngc nhn ln dy ni cao
trc mt l ni Rng Mo - d ng mnh lc vo mt chn thin nhin k l.
Nhng mch en tuyn nh nhng khi to hnh tuyt p, gn ln nn
xanh cy ci, tot ln v huyn b y cht tn gio. Pht hin ra mt ni
nh th ny ri xy kinh tn gio s, trng l qu l mt k cng.
Trc mt du khch l n M Sn ang c phc hi sa sang li sau bao
nhiu tn ph ca bom n. y vn l mt tng th kin trc tht s vi
ng knh khong 2 km, mt con sui su ct ngang thnh hai khu ring
bit. Tt c trc kia c ti 68 cng trnh, xy trong cc th k IV - XII. Khi
ngi Php pht hin ra khu ny, ch cn 25 thp v hin nay con s cn li
cng t hn na. Nhng h bom ln thay th cho nhng cng trnh kin
trc c. Nhiu ngi thp thnh nhng ng gch vn. C khu n trn
nn t cao hu nh b ph tri m li l ni trc kia c nhng n, thp
ln nht, c sc nht. Ch cn li mt t n thp khu nn thp nhng
chng c ci no nguyn vn. Nhng d ch cn c th ta cng chim
ngng ti nng ngh thut ca ngi Champa xa.

62

M Sn l ni thing ling nht ca quc gia Champa, tt c cc vua u

n lm l th cng khi c nhng vic trng i nht. y cng l ni sau
mi trn chin thng, nh vua mang l vt qu dng hin v trong sut 7 th
k lin tt c cc vua (tr cc nh vua thi ng Dng), u k tip nhau
xy dng, trng tu nhng n, thp ni y. n, thp M Sn khng ln
lm, nhng v mt ngh thut th qu l t ti mt trnh cao, c th snh
vi bt c cng trnh kin trc c ni ting no trn th gii. Khng cn
phn bit c u l kin trc, u l iu khc, c hai th ngh thut ny
quyn vi nhau thnh mt. Mu t nung ca cc n thp gi mt sc bn
gn nh vnh cu n k l. Cho n nay, k thut xy n thp ca ngi
Chm (cc lp gch khng thy nhng lp va gn, m vn c kt rt vng
chc, hng th k lin khng b hy hoi bi kh hu v thi gian) vn l mt
ti tranh lun cha kt thc.
vng t ny, ngi Chm khng cn, nhng nhng cng trnh h li
khin ta tng chng h vn cn sng cnh u y.Vn ha Cham lm cho
dn tc Champa tr thnh bt t.
Nhng vic khi phc li khu di tch s ny tht khng n gin. Nm
1978, sau gii phng khng bao lu bt u khai hoang v g mn khu
ny. Trong cng vic thun ty vn ha y mu : 6 chin s b i a
phng hi sinh v 11 ngi khc b thng. Nm 1980, theo ngh ca
Chnh ph Vit Nam, Ba Lan gi nhng chuyn gia gii sang cng vi
nhng cn b k thut ca ta tin hnh kho st, o c, sa sang v bt u
phc hi khu di tch ny. Ba nm sau, mt vi nhm thp y c gia
c v bo m ng vi k thut v ngh thut phc hi di tch lch s.
Nhng ngi Ba Lan n v lm vic ti hin trng hng nm tri, v
y khng ai khng nhc n Cadich, tn gi tru mn ca kin trc s Ba
Lan Kazimir Kwiatkowski ngi yu M Sn n say m.
T Bnh nh tr vo l vng t ca quc gia Champa ngy trc cn gi
l Panduranga, kinh nc ny t Panrn (trn t Phan Rang), cn ni
th cng quan trng nht l Kauthara (Nha Trang). Bin cng ca nc
63

i Vit cng ln dn v pha Nam th nc Champa b t Qung Nam ly

Ch Bn lm trung tm.
Ngy nay, Ch Bn (cn gi l Pht Th) vn cn di tch: nhng thp vng,
thp ng, thp i... nm gia mt thnh ly kh rng (1.100m di
1.400m).Thnh ch bn nm trong khu vc nay l x nhn thnh, huyn an
nhn. Thp ng hnh vung gc mu trng, c hai tng voi v cc
tng qui vt. Thnh xy bng ong, c ho, ng i lt hoa
cng.Di tch Bn cch Quy Nhn 26km, khch du lch thng n
thm.

Mt di tch rt quen thuc ca vn ha Champa c l Thp B Nha

Trang. Thp c dng trn ngn i cao pha bc sng Ci, ng trn nh
i ny ton cnh Nha Trang hin ln. V khng ch thnh ph. C nhng
dy ni m lam tri Ty, c con sng xanh ln gia mt vng i v
vng vn xanh ngt, c mt bin mnh mng lp long nng sng nng
chiu pha bin ng. Ngi Vit thng gi y l n Tin Y Thnh
Mu. Tht ra l ni ngi Champa ngy xa th n thn Yama ca h.
Trong thp cn c tng ton thn n thn, tc bng xanh, ngi xp bng
trn mt cao rng bng khi. ng nt pho tng cc k tinh t, tot
ln v du dng su lng. Khng ch c thp th n thn Yama, trn ngn i
ny cn c nhng ngn thp khc: thp th n thn Cricambhu thp th
Lynga, thp th Ganesa, cha k nhng ngn thp v. Hng K
Nam, hng trm thoang thong trn bn th, lm tng v huyn b nhng
ni y.Trong nhng cng trnh kin trc ca nc Champa c cn li
khng th khng nhc ti thp Chm gn th x Nha Trang, cng trnh kh
tiu biu cho ngh thut kin trc Champa.

64

Hin nay ngi Chm sinh sng Vit Nam a s sng cc tnh ven bin
Nam Trung B (s cn li theo Hi gio vng Chu c). Tp trung nht
l vng Vn Canh ni gip hai tnh Bnh nh v Ph Yn (nhm ny gi
l Chm Hroi, chu nh hng vn ha ca ngi - v Ba-Na Ty
Nguyn).
Bnh Thun v Ninh Thun ngi Chm thnh lng, lng nh c vi
trm, lng ln c trn mt ngn nhn khu. Nh ca dng thnh hng li
thng tp, mi khu nh c tng hay hng ro bao bc, ng quay v hng
nam hoc hng ty. Trong mi khu nh c mt s ngi nh khc nhau: nh
khch (thang tn), nh ca cha m v con nh (thang cnh), nh ca con gi
lp gia nh (thang du), nh bp (thang kinh) v nh tc (thang y) dng
lm kho thc, bung tn hn v ch ca v chng con gi t.
Y phc ngi Chm gn ging y phc c truyn ca ngi Vit a
phng, ring ph n mc o di chui qua u. n ng ln tui thng
tc di, qun khn v mc x-rng.
Ngi Chm theo cc tn gio khc nhau: Nam Trung B hai phn ba theo
o B-la-mn, s cn li theo Hi gio c. Gia nh ngi Chm Bnh
Thun v Ninh Thun l gia nh nh mu h (khc vi ngi Chm Nam
B sng theo gia nh ph h), chng thng bn nh v. Ngi Chm
theo o B-la- mn c tc ho tng ngi cht. Ngi Chm c c mt kho
tng vn hc ngh thut dn gian ht sc phong ph: truyn thuyt, c tch,
nhng bi ht tr tnh, nhng trng ca c o, c bit l nhng iu ma
y cht th.

65

Mt mn ma tng lm rung ng khn gi chu u: di bu tri chiu

long thong my trng, pho tng thiu n Chm cnh ngi thp c
bc ra ngoi i nhy ma theo ng nt "nh tri". Nng gn nh kha
thn mt cch trinh bch, ch c vi si kim tuyn bung trn mnh. Dng
iu nng uyn chuyn n mc k l. Gng mt, i mt, bn tay, c tay
v c thn mnh nng ni bng th ngn ng quyn r. C gi biu din iu
ma ny c bo ch Php t tn l "C b thing ling" (La Gamine
Sacre). Ngi xem khng cn phn bit l mt nng tin hay mt c gi
trn tc.
.Tuy vy, tc ngi Champa vn d c mt nn vn ha bn a vng
chc, nn cho d chu cc t du nhp vn ha mt cch o t, nhng cng
khng b ng ha. n khi vng quc Champa tan r vo th k XV, mt
biu hin c th chng ta thy tc ngi Chm sng lp ngn ng Chm
mi cn c p dng cho n ngy nay. Vn t Chm mi c nhiu yu
t trng hp v mang dng dp ca ng h Nam o, nht l vi ngn ng
Malaysia v Indonesia.Khi chng ta nghin cu qu trnh h.thnh v pht
trin ca ngn ng Champa th khng th khng nghin cu nh hng ca
cc tn gio nhn t chnh c nh hng n h thng ngn ng ca x s.
-L hi vn ha tinh thn Champa:V l nghi, l hi: C th ni, l nghi-l
hi ca tc ngi Champa c biu hin y hng nm trong 10 ngy
L hi Kat din ra vo ngy mng 01 thng 07 Lch Champa (khong u
thng 10 Dng lch).Ngy nay, l hi ny ca tc ngi Champa c t
chc trn bnh din khng gian rng ln, nhm tng nh cc v Nam thn
nh P Klong Garai, P Rme v tri t, ng b t tin ph h cho
h. L hi Kat l biu hin mt phn t duy phn thc i lp vi nhn t
dng th c nhn t m - L Chabur - L cng cc v N thn vo thng 9
lch Chm. S lin kt gia Nam thn - N thn, gia Tri - t, Cha - M,
c - Ci, Vng cao - Vng thp l nt c trng ph qut trong nn vn
ha Champa c th hin qua nghi l hi h, sc phc cho n nhiu loi
ngh thut khc. Cho nn, l hi Kat cha ng ni dung v ngha y.L
66

nghi Kat c t chc t Bi mn, Kalan (n thp) n Paley (lng), n

Nga wm (gia nh), to thnh mt dng chy ca l hi phong ph, a
dng.L hi Kat ti n thp c iu hnh bi Ban t l gm: thy c s
(P Dhia) tr tr n thp lm ch l, thy ko n Kanhi (n Kadhar) ht
thnh ca, b Bng (Muk Payu) dng l vt ln cc v thn, ng T (
Camnay) ch tr l tm tng, v cng mt s tu s B-la-mn (Paseh) ph
l.L vt dng cng Kat ti n thp bao gm: 01 con d, 03 con g lm l
ty u t thp, 05 mm cm vi mui vng (lithey thap),03 c bnh go v
hoa qu. Ngoi ra cn c ru, trng, tru cau,xi chSau khi l vt
chun b xong, ban t l sn sng th l hi bt u tin hnh theo cc
bc sau:
L rc y phc (Rokaw khan p yang): Tt c cc y phc ca vua cha th
n thp Champa u do ngi Raglai ct gi. Do vy, khi n ngy l Kat
th ngi Champa phi lm l n rc ngi Raglai chuyn y phc v li
cc n thp. y l nghi l m u cho ngy hi din ra rt trng th.

L m ca thp (Ph bng yang): Sau khi L rc y phc kt thc th cc

tu s xin php thn Siva lm l m ca thp di s iu hnh ca thy C
s (P Dhia) v ng T gi thp (Camney). L vt cng xin m ca thp
gm c: ru, trng, tru cau, nc tm thn c pha trm hng v cc
hng v khc. Trong khng kh trang nghim, thy cng xng ln cc cu
kinh hnh l:Chng con ly nc t sng ln.Chng con i v thp cng
thn.Thn l thn ca tri t.Chng con ly nhng tm khn dt p
nht.Lau m hi trn mnh, tay chn ca thn.Sau khi c xong li cu
nguyn ng Camnay cm l nc tm thn tt ln tng thn Siva. Tip
, thy ko n Kanhi v b Bng tin n trc ca thp chnh ngi bn
tng thn Nadin lm l xin m ca thp:Hy xng hng trm bng la
thing.Hng trm ca ngi trn dng l.Hng trm bay ta ngt khng
gian.Chng con xin m ca thp cng thn.Khi on ht l kt thc, th
67

on l tin vo thp, b Bng v ng T bt u m ca thp trong khi

hng trm ta ra nghi ngt. L m ca thp kt thc.L tm tng thn
(Mney yang): L tm tng thn c din ra bn trong thp. L ny gm
c thy C s, thy ko n Kanhi, b Bng, ng T v mt s tn thun
thnh thc hin. Khi mi ngi ngi vo bn l, th b Bng rt ru
dng l, thy ko n Kanhi bt u xng kinh. C on:Chng con xin m
ca thp tm thn.Chng con mang nc ny t sng thing.Xin tm, gi
u, ra tay chn cho thn.Xin thn ph h tr chng con.Cn ng T th
cm l nc tm ln pho tng , mi ngi bt tay cng nhau tm thn.
Lc ny nhng tn thun thnh ly nc t trn thn tng bi ln u,
ln thn th mnh cu sc khe, ti lc, may mn.L mc y phc cho
tng thn (Angui khan aw P yang): Sau khi l tm thn kt thc th n
nghi l mc o cho thn. L thc c tin hnh theo li xng thnh ca ca
thy Kanhi. Li thy xng l n u th y phc thn c mc vo n .
u tin l l mc vy. Li thy xng l nh sau:Nghe ting thc trn
cao.Thn P Klong Garai mc vy vin hoa v d l.Ting thc xung r
ro.Thn P Klong Garai mc o bo v d l.Ting thc xung vnh
su.Thn P Klong Garai i mo vng v d l.Khi thy ko n Kanhi
xng l th ng T, b Bng mc vy, o cho tng thn. C nh vy cho
n kt thc bi ht l l mc y phc hon thnh.

i L (mling yang): Sau khi l mc y phc hon tt, lc ny tng thn

mang trn mnh b long bo lng ly, th cng l lc vt dng cng c
by ra trc b th. i l bt u, lc ny cc v hnh l xng mi cc v
thn v d l. Cc v thn c mi nh: thn P Ngar (thn M x s),
thn P Klong Garai (vua Champa tr v nm 1151- 1205), Prme (16271651), P Par (tng quan vn)
Mi v thn c mi v d th b Bng dng l vt, thy ko n Kanhi
xng bi thnh ca, b con d l chp tay cu thn ph h. Li ht l ca
thy Ko n Kanhi c on nh sau:Ht v N thn P Ngar:.Thn l N
thn x s v i.Thn sinh ra t nc con ngi.Thn m cho trn gian
68

cuc sng.Thn cho cy ci tt ti con ngi ny n.Thn m sinh ra cy

la rung vn tt ti..Ht v thn P Klong Garai:.Vo canh mt, canh
hai.P Klong Garai hin v hng l vt.Vo canh hai, canh ba.P Klong
Garai hin v hng l vt.Ngi P Klong Garai dng ln tng v
i.Ngi em ngn sng p p gia ni.Dn lng ph phc, tn vinh Ngi
lm vua.Xy thp, tc tng th thn P Klong Garai..Ht mi thn P
Rm. Nc trn v p v ra,.P Rme hin v p p gi nc,.Thn
dn nc vo rung cho dn lng cy cy.Nc v p v o ra,.Trai lng
cht p p ngn sng.Trai lng bi thuyn trn sng nc,.Hong hu
tm mnh trong dng nc mt trong lnh..Ht v thn P Par. Em ln cao
nguyn lu.Nh hi rau rng em v cho anh.Em ln vng ni lu.Nh
cht cy trc p lm ng ru cn cho anh.C nh th thy ko n
Kanhi ht mi trn 30 v thn v d, mi v thn l mt bi ht l. Thy C
s th lm php c kinh cu nguyn xin thn v hng l vt m ph h
tr dn lng. Kt thc phn i l bng v iu ma thing ca b Bng.Sau
l nghi th n l hi:Trong lc b Bng ang xut thn iu ma thing
trong thp kt thc i l th bn ngoi bt u m Hi. Nhng iu trng
Ghinng, kn Saranai cng vang ln, nh nhp say sa vi nhng iu ma
v li dn ca Champa lm hp dn, say m lng ngi. Khng kh Hi c
th m no nhit, rn rng cho n lc mt tri ng v chiu th l hi Kat
trn cc thp Chm kt thc.

L hi Kat lng: Sau khi l Kat thp kt thc, th khng kh hi li

bng ln lng Champa. Trc ngy l dn lng phn cng nhau qut dn
n th, nh lng, chun b sn khu, sn bi Lng xm nh thay da i
tht. Cng vi vic trn, mt b phn khc chun b l vt cng thn. Cc c
th dt th xem xt k lng khung dt, t si; mt s khc th chun b
Chum (Buk) d thi i nc do dn lng t chc.Nu nh Kat n
thp nng v phn l, th Kat lng phn l rt n gin, cn phn Hi
69

ng vai tr quan trng; din ra cc tr chi nh thi dt, i nc, bng,

vn ngh Cuc thi din ra trn mt sn bi rng, cc khung ci c
xp thnh hng. Cc c gi d thi chun b sn t si, trong hn mt gi
ng h nu c no dt c mt tm vi di nht, p nht th s thng
cuc. Nhng chic thoi a hi h, nhng si ch ging mc mu to nn
mt nn vi Chm mun mu, mun sc. mt a im khc, cuc thi i
nc din ra si ng. Cc c gi Chm duyn dng kho lo i chum nc
thi nhau v ch vi mt nt vn ha c o.Cuc thi kt thc, Hi lng tan
dn. Mi ngi hn hoan tr v mi m gia nh cng t gia tin.

Kat gia nh: Khi l Kat lng kt thc th l Kat gia nh mi c

t chc. Trong thi gian ny gia nh no c iu kin th mi t chc, nu
gp lc kinh t kh khn th c th mi dng h c mt gia nh t chc,
ch khng nht thit gia nh no cng cng l Kat.Ch l cng Kat l
ngi trong gia nh hoc l ngi ln tui trong tc h. Vo ngy l ny
mi thnh vin trong gia nh u c mt ng cu mong t tin thn linh
ph h cho con chu lm n pht t, trnh ri ro, gp nhiu iu may mn
trong cuc sng. y cng l dp ng b, cha m gio dc cho cc th h con
chu nh n, knh trng t tin.Trong dp l ny, mi gia nh cng chun b
bnh tri mi h hng, bn b n thm ving, chc tng nhau. Lng
Champa chm trong nim vui, thn thin, tnh on kt xm ging. H thc
s qun i nhng vt v, lo u ca i thng tn hng nhng giy pht
thng hoa ngn ngi trong cuc sng cn nhiu kh khn, b bnTm li,
l nghi l hi Champa chu nh hng vn ha n . Song Kat li biu
hin mt li i ring. c im ca l hi vn ha ny mc d c tip thu tc
th thn Siva ca n nhng vn sng knh, tn th nhng v anh hng
dn tc, biu hin ca s tip thu vn ha bn ngoi bin thnh ti sn
c o ca ring mnh. y chnh l ci nn vn ha Champa mi
trng tn trc th thch lch s. Ngy nay, nn vn ha y ang gp phn
lm phong ph thm vn hoa vn ha trong tng th vn ha dn tc Vit
70

Nam.Mt khc, nu nh chng ta bit pht huy nhng gi tr thc dng nh

trong thi gian tn ti m n lm th cng l mt trong nhng phng
php a nn vn ha Champa ni ring, tng th vn ha Vit Nam ni
chung c vng mnh hn. V nht l a Vit Nam thot khi cnh
ngho i v kinh t, lc hu v cng ngh, suy thoi v li sng vn ha,
o c trong thc ti.Tht vy, bit mt tc phm vn hc hay, th ngi
vit ch c ngi ng cm. Cng vy, t xa nay c rt nhiu nh khoa hc
trong mi lnh vc kinh t, chnh tr, vn ha, x hi, c rt nhiu hng th
khi nghin cu v mt t nc Champa trong qu kh. Nhng vit ng
v khoa hc t nc y qua vi trang giy th tht khng phi d.Hn na,
ung nc nh ngun l t tng ca nhng nh dn tc hc. V c nh th
chng ta mi hiu ht ngha v gi tr ca kip sng nhn sinh. Trn
ngha , hiu v vn ha tc ngi Champa, chng ta khng th khng
c ci nhn khch quan nhng ng gp to ln ca champa cho x hi,loi
ngi hm nay chnh ngha ph qut. Cn y, ngi vit mun nu
ln rng: vng quc Champa chu ba mi di chin tranh Trung Hoa, i
Vit v Chn Lp tn cng,.Vi chng ta ngy nay th vic nghin cu ti
ny nh l mt bi hc cho cuc i mnh, v n cho chng ta bit phn no
v din mo ca mt dn tc trong 54 dn tc lm thnh nc Vit Nam
thn yu.
5-Lch s nn vn minh Champa qua tn gio v C cu t chc quc gia

-Tn gio:
o B La-Mn (Brahmanism) cng gi l n gio hay n gio
(Hinduism), l o bn a ca ngi n (Hindus), hnh thnh n
khong nm 1.500 trc Cng nguyn hoc sm hn na, tc l c trc
Pht gio t lm cng khong 10 th k. Khng xc nh ai l gio ch hay
ngi m o. Bc chn s c o hng dn tm linh cho tn c gi
l guru.

71

Tn gio ny ch trng a thn (polytheism). Tri hay Thng ca n

gio l mt Trimurti (tam v nht th) gm ba ngi: Brahma (ng sng to),
Vishnu (ng bo tn), v Shiva (ng hy dit).
Cc b kinh chnh vit bng ting Sanskrit: Vedas (Ph ), Upanishads (o
ngha th), Bhagavad Gita (Ch tn ca)
V tr quan. Thc ti tuyt i sinh thnh v bo tn v tr, vn vt c
gi l Brahman, c th xem nh tng ng vi khi nim o ca Trung
Hoa, hay Logos ca Hy Lp c i vo th k 5 trc Cng nguyn.
Nhn sinh quan. Con ngi b rng buc trong vng v minh (ngu dt) v
huyn o nhng li c kh nng thot khi chng.
i ngi c 4 mc ch: dharma (hon thnh cc ngha v lun l, lut
php v tn gio); artha (mu sinh v thnh t trong x hi); kama (tha
mn cc ham mun nhng bit tit ch v iu ); moksa (gii thot khi
vng lun hi) bng cch gii tr ht cc nghip (karma) v khi cht m vn
cn nghip th phi chu ti sinh vo kip sau th gian, tc l lun hi
(samsara).
i ngi phi tri qua 4 giai on:
brahmacharga (hc tp);
grhastha (lp gia nh, to s nghip);
vanaprastha (hng v tm linh);
sanrgasu (thot ly x hi tu hnh).
Lun l. Con ngi chu 3 trng n: n tri, n thy, n t tin. Phi tu tp
theo 3 con ng: karmamarga (phng s); jnanamarga (tr tu hay minh
trit); bhaktimarga (sng tn tri).
Gi 10 gii rn: ahimsa (khng git chc); satya (khng ni di); asteya
(khng trm cp); brahmacharya (khng bung th theo ham mun);
aparigraha (khng tham lam); saucha (phi sch s, tinh khit); santosha
(bit bng lng); tapas (k lut vi bn thn); svadhyaya (phi hc tp);
ishvara pranidhana (vng phc mnh tri).
Nghi l. C 5 thnh l chnh: Mahashivarati (gia thng 2), Holi (trong ma
xun), Ramnavami (cui thng 3), Dusserah (u thng 11), v Diwali (gia
thng 11). Tn hnh l ti nh ring v trong n th.
o B La Mn c 900 triu tn (nm 2005).C khong 30 triu ngi
theo n gio sng ti hi ngoi. Vn ha B La Mn sm ghi du n
Sri Lanka v cc nc ng Nam (Campuchia, Indonesia, Lo, M Lai,
Myanmar, Philippines, Singapore, Thi Lan, Vit Nam), hin nay vn cn
n th v tn cc nc ny. B La Mn cng c mt s nc phng
Ty (Anh, M). Thc gi u M c bit knh trng t tng ca cc
guru nh Sri Ramakrishna Paramahamsa (1836-1886) v t ca ng l
Swami Vivekananda (1863-1902)
72

II.Gio in:
Kinh V (Veda) xem nh l ci gc ca B La Mn Gio v l sui
ngun ca nn vn minh n.Trong kinh c nhng bn thnh ca ca tng
cc v thn,nh thn la,thn ni,thn sng ... Phn ln ca tng nhng v
p huy hong, tng bng ,mu nhim ca cuc sng trong v tr.Ton th
b kinh gm bn tng:
1. Rig Veda: thi tng ci bit.
2. Yajur Veda: nghi thc t t.
3. Sama Veda:ca vnh thn ch.
4. Atharva Veda:(trin khai ngha ba b kinh kia).
T tng ch yu ca V c bin i t a thn qua Nht thn, t
Nht thn sang lnh vc Trit hc ngang qua ba thi i: V Thin Th
(Veda), Phm Thin Th (Brahmana) v o Ngha Th (Upanishad).
III. T tng o B La Mn:
Theo trnh t thi gian, t tng V t ti quan nim mt ng
Thng hu ng sng to v tr v mt bn th tuyt i v ng lm ci
ngun chung cho v tr. Tuy nhin, trn i th, kinh V vn thin trng
v quan nim mt ng Thng hu ng hn.
Thi V Thin Th, dn chng sng bi cng t cu xin s tr gip
ca cc thn linh, hnh thc phn chnh thuc v a Thn gio. Sang thi k
Phm Thin Th, tn chn vic t l v th t nhiu Thn, nn tuyn lc
li vi v Thn quan trng phng th, sau th mt Thn l ng Phm
Thin (Brahma), v thn ti cao ton nng, siu vit, sng to ra vn vt v
tr. Th l i tng tn ngng ca a phn dn n chuyn t a thn
gio sang Nht thn gio. Qua n thi k o Ngha Th khng ch gii hn
trong nghi thc t t, m bao gm mn trit hc cao siu.
o Ngha Th l nhng b kinh lun c cc gio s B La Mn trc tc
nhm khai trin nn gio l V trn phng din trit hc. Trong khi cc
kinh V ch trng v nghi thc th phng th o Ngha Th mun tm
hiu thm v t ng v t th ca con ngi v mi lin h ca chng vi
bn th tuyt i ca v tr vn vt. Ni dung cn bn ca o Ngha Th
cho rng con ngi, cng nh mi chng sinh u c mt t th bt sinh, bt
dit, thng tch v v tr nh Bn th tuyt i, thng c gi l Atman
hay Tiu ng (mt linh hn bt dit). Khi t ng ca con ngi hay ca
chng sinh cha ho nhp vi Bn th tuyt i (Brahman, ng Phm
Thin hay i Ng), th T ng ca con ngi vn cn phi lun hi trong
vng sinh t. H ch trng Brahma-Atman ng nht v con ngi gii
thot l con ngi ho ng vo bn th ca v tr.Tiu Ng ho ng vi
i Ng v bin trong mt trng thi hng hu vnh cu.
Trn a ht x hi, dn chng n c phn chia thnh bn giai cp:
73

1. Hng Tng l thuc giai cp B La Mn (Brahman).

2. Vua cha thuc giai cp St L, (Kshastriya).
3. Thng bun, nng phu v th thuyn (Vaisya).
4. Tin dn bn cng thuc giai cp Th La (Sdra).
5. Ba-ri-a (Pariah) ging ngi cng kh, b coi nh sng ngoi l x-hi
loi ngi, b cc giai-cp trn i-x nh th-vt, v cng kh nhc, ti
tm.
H thng giai cp ny theo ch cha truyn con ni, cc ngi khc giai
cp khng c ci nhau, khng c cng nhau hnh l t t v khng
c n chung bn. Giai cp Th La l giai cp cng inh b khinh mit
v b hnh h, nn i i lm n l phc v cho ba giai cp trn. Giai cp
ny b khinh b n ni mt ngi Th La n gn mt ging nc, thi
ging nc y xem nh tr thnh d bn, khng dng c cho ba giai
cp trn v ngi Th La no vi phm ti y c th b nm cho n
cht.
Chnh s k th ny gy ra mt t chc x hi cc k bt cng. Cho n
cui th k th 6 trc Ty lch ng cp B La Mn hon ton ng tr trn
ton th dn chng n, h hp nht quyn lc chnh tr vo quyn lc tn
gio, t thm nhiu nghi l t t phin toi tri buc dn chng nhm
cng c giai cp thng tr. Thi k ny c nhiu lun chp v T Ng v ny
sinh nhiu phe phi, t nhng lun chp v qu kh, v tng lai, cho n
lun chp v hin ti Nit Bn. Tt c cc lun chp ny u da vo s xc
i phn bit ca su gic quan (mt, tai, mi, li, thn v thc).
IV. T tng Trit hc o B La mn:
Vo thi k u, vi trnh nhn thc con ngi cn thp km, t tng
trit hc B-la-mn gio ch yu da vo hnh thc t t, mang tnh cht a
thn. V h tin tng rng, nh nhng nghi thc t l m ngi ta c th
thng cm vi thn linh, c thn linh che ch v gip cho gii thot.
Ti khi trnh nhn thc ngy cng cao, con ngi bt u thc v s
tn ti ca mnh. H suy ngm v cuc i, s phn v i tm l sng cho
con ngi. p ng nhu cu nn t tng trit hc Upanishad ra
i.
y l nh cao ca trit hc B-la-mn gio. Mi t tng ca bt k mn
phi no sau ny, chng ta s khng bit g n ni n chn nu khng tm
hiu ci ngun ca tt c cc h thng Upanishad. V vy trit gia
Schopenhauer tht ln rng: Khp th gii khng c g li ch nng cao
tm hn con ngi bng cc Upanishad. N an i i sng ca ti, n s
an i ti khi ti cht. S xut hin ca Upanishad nh du bc chuyn
tip t th gii quan thn thoi tn gio sang t duy trit hc. T tng
c th hin trong cc vn ch yu sau:
74

1. Thc Ti Ti Cao Brahman:

Ci g l thc ti u tin, duy nht, ti cao, l cn nguyn ca tt c, m
khi nhn thc c n ngi ta s bit c mi ci v c th gii thot
c linh hn con ngi khi mi lo u kh no ca cuc i. Upanishad
cho rng: l Tinh thn v tr ti cao Brahman. Brahman l thc ti
c trc nht v l thc th duy nht, tuyt i, ti cao, vnh vin, v danh
v sc v.v l bn th ca tt c, ngoi mi gii hn ca thi gian v
khng gian Brahman l thc ti siu vit khch quan, ngoi v trong
con ngi.
Chandogya Upanishad ni: Ton th v tr l Brahman v cng ni ci
ng tim n trong lng ta, l Brahman. C Mundak v Katha Upanishad
u xc nhn: T ng khng th t c bi hc vn, tr tu hay kin
thc.Ngi c th t c bi ngi no m Ngi la chn.i vi ngi y
T ng t th hin bn tnh ca mnh. Taittiriya Upanishad c nhc n li
dy ca o s Varuna v Brahman cho con nh sau:
Ci y mi s vt sinh ra, ci y mi s vt sng c v ci y
mi s vt tr v sau khi cht. Con hy t hiu ly, ci l Brahman.
Nh vy, Brahman l nguyn l siu vit, thng ti, v thy v chung, l
qu o chi phi vn vt theo mt trt t nh l iu l c sn. Trong khi ,
vn vt l nhng thc ti hu thy, hu chung, c iu l v nh hng
trong Brahman.
Brahman l mt thc ti ng nht, vt ngoi cc nim, cc tng s
nim; nhng l gii cho nhng ngi cha c trnh thc nghim tm
linh th phi mn nhng nim. V th, Taittiriya Upanishad hnh tng
ha Brahman nh mt ci t chim c ba con chim nh ci u ra l Viraj,
Hiranya Garbha v Ishvara: Khi tuyt i c quan nim l c lp, t
hu th gi l Brahman. Khi c coi l hin thn thnh v tr th gi l
Hiranya garbha, khi c coi l thng sng to hu ng th gi l
Ishvara. Ishvara tr thnh Brahman,Vishnu v Shiva khi ba chc phn ca
Ngi c phn bit
Khng th miu t Brahamn, nhng Mundaka Upanishad ly hnh tng
con nhn ging t miu t hnh ng sng to v thu hi ca Brahamn
nh sau: Cng nh con nhn ging t v rt t v, cng nh c sinh trn
mt t, cng nh lng mc trn thn ngi sng, th ni y trong v tr,
phm ci hu tn l xut t Bt di bt dch.
Bt lc trong vic miu t Brahman, Brihad Aranyaka Upanishad dng ton
b nhng ch khng ni: Brahman khng ln, khng nh, khng
ngn, khng di, khng rc r, khng ti tm, khng mi, khng v, khng
mt, khng tai, khng ting ni, khng hi th, khng trong, khng ngoi,
khng tiu hy m cng khng b tiu hy.
75

Mc d khng th miu t c Brahman l g, nhng Brahman vn c

nhng tnh thit yu l: Thc hu (Chat), thc (Chit), An lc (Ananda).
Brahman l thc hu v khng phi l h khng, Brahman l thc v l
ngun gc ca mi nhn bit, Brahman l an lc v l hnh phc vnh
hng.
Mandukya Upanishad cho rng con ngi ch c th cm nhn Brahman
bng trc gic tm linh (Turiya). Turiya l bn cht ca thc v t ng
duy nht, ni m tt c mun vt trong th gii u tr v,yn vui,thanh
tnh,khng hi.
2. T Ng Atman:
T ng Atman l mt thc th ni ti trong mi c nhn. Hi th l ngun
sng vt cht th Atman l hi th siu nhin, l ngun sng thing ling.
Atman l thc th lm cho con ngui vt ln trn vn vt. C th ni
Atman l thnh phn ca Brahman trong con ngi. Brahman l ci ng v
tr i ng, cn Atman l ci ng c nhn. Braman ch c mt, Atman l s
nhiu, nhng ci nhiu y ch l gi tng v bn cht c hai ch l mt. Cho
rng khi thn xc cht th T ng (Atman) li tr v hp nht vi i ng
(Brahman).
T ng Atman khng phi l l tr, tnh cm v gic quan, nhng Atman l
ngun ci ca cc sinh hot tinh thn y. Khng c Atman, tt c sinh hot
tinh thn v th cht u chm dt. Nhng ngay khi c sinh hot tinh thn v
th cht chm dt th Atman vn tn ti bt dit. Vi nhiu n lc, nhng
Upanishad cng khng th ni r v Atman, cho nn lun cnh gic rng t
ng khng th hiu c, t ng phi cn c thc hin. Katha Upanishad
ni: Atman khng th nhn bit c bi sc mnh ca tr c, cng khng
th nhn bit c bi gic quan.
3. Gii Thot V Thc Trng Gii Thot:
Cu cnh mi trit hc, tn gio chnh l vn gii thot.Brihad Aranyaka
Upanishad ni: Bc chn tri sau khi cht s vt qua khng gian ln ti ci
hnh phc vnh hng. Ci hnh phc vnh hng l cnh gii dnh cho
nhng ngi t gii thot thc s. Cn nhng k ti li th phi chu s chi
phi ca nh lut nghip bo, b a y kh s trong vng lun hi cho ti
khi dt nghip v t c chn tri. Ngoi ra Chndogya Upanishad cng
ni n hai no ng gii thot: ng ca t ph (Patri Yana) v ng
ca thn linh (Deva Yana).
ng ca t ph dnh cho nhng ngi ra sc hnh thin, nhng ngi y
sau khi cht s c vo ci tri (thin ng). Nhng khi hng ht phc
bo trong mt khong thi gian tng ng, h s tr li trn gian. Ch khi
no con ngi i vo no ng ca thn linh, khng b n l bi vt cht,
76

ng nht c Brahman vi Atman ngay ti chnh mnh, by gi mi c

gii thot v c hng hnh phc vin mn vnh hng.
Nhng, mun c gii thot th phi tri qua tin trnh tu tp. Phi ton tm
kin tr tu luyn o c (karma-yoga) v tu luyn tri thc (jnna-yoga),
nhm dit mi dc vng, lo u, phin no, r b ht mi rng buc, li ko
bi th gii vt dc bin o, v thng ca th gii trn tc; dy cng thin
nh (dhyna) suy t chim nghim ni tm, thc nghim tm linh bng
trc gic; nhn cho ra chn bn tnh ca mnh, t chn l ti thng ha
nhp vo bn th tuyt i. chnh l s gii thot, ngha ti cao ca
cuc sng.
Nhng nhn thc c s ng nht vi linh hn bt t khng phi l
iu cm gic hay tr tu thng thng c th t c. N c th t c
nh vo s thc nghim tm linh. Thc nghim tm linh l s thc nghim
ngay trong su thm tm hn mnh. Phi tri qua mc cm nghim, nhng
trc ht l phi a nhn thc quay v chnh mnh. Kinh Upanishad ni:
Atman chng c th nhn bit c bi hc vn, bi sc mnh ca tr c.
Atman chng th nhn thc c bng gic quan. T ng m cc gic quan
ra ngoi, bt th ngi ta ch trng ra th gii bn ngoi m khng nhn v
bn ng. C 3 con ng chnh t n gii thot:
- Con ng tri thc i hi tu hnh kh hnh, chuyn tm rn luyn, sn
lng thot ly th gii trn tc.
- Con ng hnh ng theo nguyn tc tm linh v tha, v li ch chung, v
ci thin, v i ng.
-Con ng cui cng, rng ri nht, dnh cho mi ngi l con ng
sng tn, ht lng tin yu, tn knh ng ti cao Atman c th ho nhp
vi Braman trong tnh yu v bng tnh yu cao c thing ling.
Gii thot l con ngi khng cn b au kh na, bi v au kh l trng
thi con ngi b gii hn.Ta khng cn khao kht,ght b,m tngcon
ngi ra khi th gii nh nguyn tng i,bc vo cnh gii nht nguyn
tuyt i.
4. T Ng:
Upanishad tha nhn mt Atman hin hu trong con ngi. V cng cho
rng c t ng bt bin, cuc sng con ngi nh th no l do s quyt nh
ca ng ti cao Brahman. S mc khi ca ng sng to s quyt nh s
gii thot ca mt con ngi
Tm li, ni n n l ni n mt nn vn ha vi nhiu truyn thng
tn gio. Ni y c nhiu trit thuyt ra i vi nhiu t tng khc nhau.
Nhng tt c cc hc thuyt sau ny u da vo t tng trit hc
Upanishad; v t rt sm, n chim mt v th cc k trng yu trong mi
khi nim v x hi ca con ngi c i v cho n hin nay.
77

B LA MN GIO V TRIT HC PHT GIO

L mt phn trong ci hng v nn trit hc n , B-la-mn gio v Pht

gio c s ng gp to ln, khng nhng trn bnh din trit l u huyn
m cn li nhng nh hng su m trong tng np ngh, c ch hay
quan nim sng ca ton th dn tc n . V cng v l hai thc th c
cng chung mt dng mu nn trong qu trnh pht trin, c hai u c
nhng nh hng nht nh ln nhau. Nhng v ra i mun hn nn c
khng t quan nim cho rng Pht gio l s h thng li cc t tng n
gio, hoc cng c kin cho rng o Pht l phn bin ca ch ngha tn
gio n... Cn c rt nhiu na nhng quan nim hoc l th ny hoc l th
kia so snh nhng mnh tn ti t lu trong lng ca hai khi t
tng mt thi tng c xem l i khng ca nhau. Vi t cch l mt
thnh vin ca Pht gio, chng ta c suy ngh g v nhng li bn lun
trn? Thit ngh, mun hiu c, c l chng ta phi hiu c bn cht
trit hc ca B-la-mn l g. Nhng bng cch no? y, ngi vit xin
thng qua nhng phm tr nhn thc cn bn nht ca Pht gio xem Bla-mn gio c hiu nh th no? Tuy nhin, vi nhng gii hn nht
nh ca mt bi vit khng phi l mt bi kho cu chuyn nghnh
nn s cho php y ch c gii hn trong nhng im c bn nht m
ngi vit cho rng tht cn thit nh gi v mt tro lu t tng c
quan h su m i vi Pht gio trong sut chiu di lch s.
S lc v t tng B-la-mn gio
Ni n B-la-mn gio l ni n c mt h thng tn gio bao gm c hai
mt: Tn gio tnh v trit l tnh v cng a dng v phc tp. Nu cn c
vo s tnh tin theo chiu ngang ca thi gian, B-la-mn gio c xem l
s tch hp ca mt qu trnh i ln v trng thnh ca dn tc n, m
trong , cc th h i qua lun l tin cho ngi sau k tc. C l
chnh v vy m nh nghin cu vn ha n Macdonell nhn xt: Ngoi
Trung Quc ra, khng cn nc no trn th gii c th tm c ngun gc
ngn ng, vn hc, tn ngng v l nghi tn gio cng nhng tp tc tp
qun x hi ca mnh qua mt s pht trin khng ngng trong hn 3000
nm nh n .
Tht vy! K t khi thit lp nn vn ha Veda ti vng Ng H ri tin
xung nh c ti vng ng bng n Hng, ngi Aryen tng bc
xy dng mt n ht sc c sc m trc ht l s hnh thnh nn cc
b Veda lm nn tng. T nhng g cn c bit ngy hm nay cho thy
rng s pht trin t tng n c nh du bng s ra i ca cc b kinh
Veda (1000-600 B.C) gm Rig-Veda, Sama-Veda, Yajur-Veda, AthavaVeda, sau nh s khai trin ca cc th h ngi Aryan m cc b s gii
ln lt ra i cng vi s phng thch ngun t tng c n cha
78

trong . Chng hn nh s ra i ca Brahmanas (1000-800 B.C) gii thch

nhng nghi l trong Veda. N c nhim v gii thch ti sao mt ngi Bla-mn phi lm nh vy. B ranyaka (600-200 B.C) li gii thch v ph
ch v b Brahmanas. Cui cng l nhng b Upanishads (800-500 B.C),
y l phn tinh hoa nht ca gio l Veda. N n cha nhiu thng tin lin
quan dn trit hc ca B-la-mn. Chnh s hon thin ca Upanishads
lm ch y c cc th h ca Veda gio trin khai. Hu nh mi kin gii
v n c xem l v tn. Mi thi s c nhng bc o s khc tha k v
m rng. Kt qu l c v s cc tp gii thch v c h thng tr li
thnh nhng pho m ngy nay n vn cn c ngi n coi l mt
trong nhng cng trnh v i ca ton tri thc n. Cho nn, c th ni
khng qu rng, ngun cm hng ca s phong ph trong t tng n
chnh l y.
Theo Chandradhar Sharma, tin s trit hc trng i hc Banaras Hindu,
trc khi Upanisads ra i, cc b Veda t mang tnh trit hc. N ch yu
c hnh thnh t lng sng knh i vi tn ngng thn linh. Ni dung
ca cc bi ca trong Rig-Veda cho thy, i sng tinh thn ca ngi n
vn cn rt phc tp nhng li ang trn bnh din ca s s khai, t nht
l cho n lc ngi Aryen nh c ti n Hng. Nhng thc mc gin n
v th gii t nhin em n cho h nhng kch thch nht nh. Tuy
nhin, s hong s trc sc mnh ca thin nhin buc h phi quan
nim rng ng ng sau cc hin tng kia phi l mt th lc c sc mnh
gh ghm. V th l khi nim thn linh ra i, n tr thnh mt th gii
quan chung nht cho tt c thnh vin ca Veda gio. S ra i quan nim
th gii thn linh c m rng v s lng v vai tr ca cc v thn i
vi i sng con ngi. Chnh iu lm cho n tr thnh mt tn gio
ca a thn. Dn dn, vi s gp mt ca s tin b nhn thc, th gii thn
linh c y ln bnh din cao hn, l xu hng v siu hnh hc v trit
l thn hc m in hnh l cc khi nim v Purusa - cha t cc v thn. T
cn bn ny, Upanisads pht trin ln biu tng ng sng toBrahman. Tuy nhin, s hnh thnh ng ti cao ca Veda gio khng c
hiu theo ngha tp quyn v tay ca ng to ha m phi c xc nh
s biu hin thng qua hnh nh cc v thn khc ca n gio. Ni nh Mark
Muller th thay v i tm khi nim cho mt ng ti cao, Veda tn knh
ng sng to da trn s tn knh cc v thn khc. Cho nn Chandradhar
Sharma kt lun rng khng c s pht trin t a thn sang n thn ri
n Nht nguyn lun ca Upanisads m n l s thng nht t tng t cc
Mantra u tin sang Upanisads, ngha l n l s tin b t quan nim hnh
tng sang t tng trit hc. iu ny tht r rng khi ta bit rng gia
nhng h thng l nghi phc tp ca tp Brhmana l s hin hu ca v
79

vn cc trit l m cc tp Upanisads h thng mt cch ng khm phc.

Mi quan h gia Mantra v Upanisads lun l mt bin s m trong kt
qu li a v nht nguyn lun vi cc tp Upanisads l nh cao cha
ng nhng t tng ny. Nh nh hin trit Narada hi Sanatkumra:
Tha ngi, ti bit Rig-Veda, Yajuh,... Vi tt c iu ny gip ti hiu cc
Mantra v nhng cun sch thnh, nhng ti khng bit v ci Ti bn ng..
Ti nghe nhiu ngi nh Ngi ni rng, ch nhng ai bit c ci Ti ny
mi thot khi u phin. Hay nh Munkada ni: C hai loi tri thc m
con ngi phi thu hiu... Loi tri thc thp l nhng g m Rig-veda,
Yajur,... mang n, cn tri thc cao ch Brahman bt t mi bit.
Nh vy, i tm bn cht ca bn ng cng cc quy lut ca n chnh l ni
dung m bao th h Veda v ang n lc xy dng nhm hon thin thin
chc thing ling m ng ti cao Brahman gio ph. V cng t nhng
quan kin v Bn ng ny m ton b h thng trit l B-la-mn gio c
hon thin. Ni khc hn, trit hc B-la-mn ly t duy hng ng lm c
s. y chnh l phm tr cn bn t cho php chng ta nhn xt v
nhng c tnh m cc t tng khc hoc l k tha, hoc l phn i.
Mi quan h gia Pht gio v B-la-mn gio
Cng bt ngun trn mnh t ca trit l, l tt nhin Pht gio v B-lamn gio khng th no khng c nhng mi quan h su m c.
Nhng, l quan h g? T xa c rt nhiu kin, nhn xt c a
ra bin gii cho vn ny. Trong , vi mc ch phn bit r hn v
hai tro lu t tng m c kin cho rng Pht gio l mt tro lu c
lp v ph nhn s minh trit ca B-la-mn gio tn ti trong Pht gio.
Ngc li, cng c ngi khi nhn thy nhng im chung nht gia hai
gio phi vi cho rng Pht gio l s tng hp nh cao ca B-la-mn
gio. Ni khc hn, mt bn n lc tch ring cn mt bn c gng a n
s hp nht m trong c Pht gio v B-la-mn gio ch l hai mt ca
t tng n.
Tuy nhin ph nhn hay khng nh s chnh xc ca mt hoc hai xu hng
trn khng phi l vn y.V sao?V nu l ph nhn hoc khng nh
th iu cho thy rng n t nhiu khng khi c s hin hu ca s
phin din. N c th xut pht t nhng t i c nhn hoc t i tn gio
ri a n s thiu khch quan trong nhn nh.Cho nn, y,mi quan h
tc ng s l i tng chng ta cp.
Lch s cho thy rng, Pht gio xut pht chm hn cc tro lu t
tng ca B-la-mn gio. Ni cho chnh xc th khi Pht gio ra i, nn
trit hc B-la-mn gio t n nh cao ca nhn thc tnh v n ang
i vo s suy sp do khuynh hng ca tn gio hnh thc chi phi tnh trit
l hm sc trong vn hc Veda. Trong khung cnh sa st y, Pht gio ra i
80

v c xem l s ci cch ln nht u tin trong lch s t tng n. Mi

gi tr ca B-la-mn gio c xem xt li khi thi by gi Pht gio
a ra nhiu kin gii mang tnh t ph cao. Chng hn, ch bng vo s
ph nhn tnh thc hu ca bn th Brahman v thay vo l t tnh v
hu ng thi, Pht gio gn nh nh c h thng gio l ca Veda, t
nht l trn bnh din trit hc. Ngoi ra, cc phm tr khc u tm thy
nhng du vt ca s bt ng ca Pht gio i vi B-la-mn gio.
Th nhng, nu cn c vo m cho rng Pht gio khng c s lin h
no c vi B-la-mn gio th cha chnh xc. V, khi i su vo ni dung
ca Pht gio ta rt d dng tm thy nhiu yu t ca B-la-mn gio m
chnh xc hn l ca Veda. V im chung nht m ta c th tm thy bt
c u trong gio l Pht gio so vi B-la-mn gio l s xu hng ca
quan nim l t tng lun hi kh au v tm cu gii thot. C th ni y
l hai phm tr khng ring g gio phi no m hu nh tt c nhng tro
lu t tng n u c bit quan tm v lun tm cch tip cn. V do xut
pht t xu hng m gn nh nhng danh t, nhng thuc tnh, nhng
phng php thi thit ca c hai gio phi u c biu hin cho thy n rt
gn gi m khng t ngi gn nh khng cn phn bit c u l ca
Pht gio, u l ca B-la-mn gio. V im ny, Kimura Taken nhn
xt nh sau:
Khi Pht i p vi ngi B-La-Mn, Ngi khng th gt hn tn ngng
ca h ra mt bn; v li, ng trn lp trng thn thoi m ni th Phm
Thin cng lun lun c biu hin trong Pht gio, l do chnh l .
Hn na, theo s suy nh ca ti, tn ngng Vn Th, Quan m ca i
tha Pht gio sau ny phn ln cng do thn thoi Phm Thin m ra, v
sau ng vai tr rt trng yu trong Pht gio v mi phng din. Do
khi ni n Phm Thin l v nhn - cch - thn trung tm thi i Pht
hm ng mt ngha rt trng yu trong b mt nghin cu Pht gio s n
.
Mt im na cho thy rng t tng Pht gio c quan h gn gi vi Bla-mn gio, l vic c Thch Ca Mu Ni Pht, gio ch khai sng o
Pht, l mt ngi c gio dc trong mi trng ca Veda. T khi sinh ra,
ln ln v thm ch c khi i xut gia tu hnh, ngi cng trang b cho bn
thn bng nhng kinh nghim c hp thu t nn gio dc ca truyn
thng Veda. S tham cu hc v t c nhng kt qu ti cao trong
phng php ca hai o s A-la-la v Ut-u-ca, s tm cu gii thot bng
ng hng kh hnh khc lit,... cho thy r iu . V mc du, khi
gic ng c con ng gii thot hon ton khc vi gio l Veda,
nhng din t c nhng g m ngi tm c sau hn 6 nm tm
kim n vi chng sanh th bt buc ngi phi s dng nhng thuc t ph
81

thng cho d theo truyn thng ca Veda th n c th c hiu ngha

khc.
Tm li, t nhng s tng ng v d bit c bn trn cho thy gia B-lamn gio v Pht gio c s lin h ht sc mt thit v c ngn ng ln
t tng trit l. Ch c iu cn phi nhc li rng, bt c s nh ng no
gia hai t tng ny u khng c ngha l n thuc v nhau. V sao? V
ngay trong mc ch cn bn m mi xu hng u cho thy n hon ton
khng phi l mt hay c s vay mn no c, ngoi tr sau ny, khi Hindu
gio c chn chnh th mi c s t hp mt s t tng phi Veda, nh
Pht gio, Thin cha gio, Hi gio. . . c a vo v gii thch theo
phong cch ca Hindu c th hiu c nh l mt kha cnh chnh thng
ca Veda. Mt Pht gio ch trng v tht ng v xy dng nn o hc
trn c s y, cn mt bn l B-la-mn gio tha k t tng cao Bn
Ng tuyt i v tm cch l gii v iu th lm sao c th l mt hay
vay mn t tng c. V nu c i na th cng ch l giao thoa trn
bnh din ngn ng m thi.
B-la-mn gio vi hin tng lun Pht gio
Xut pht t mt nn trit hc mang nng thin hng tm linh nn l tt
nhin cc gi tr v v tr hin tng khng phi l i tng ng c cc
nh hin trit ca Veda ch . Bi l do m mc d n c lch s
lu i, v h cnh chnh l ngi ng gp nhng pht minh quan trng
nhng s chuyn su trong nhng lnh vc v v tr hin tng nhng vn
khng th no b c vi cc nn vn ha phng Ty. chnh l mt
hn ch nht nh ca vn minh n vy.
Th nhng, b li, nn trit hc n li gip cho nhn loi khm ph c
nhng quy lut ca hin tng. Chnh nhng quy lut ny, thng qua cch
trit l ca n , n hnh thnh nn nhng quan nim v th gii hin
tng m trong trc xoay chnh l con ngi v i sng ca h. Ring
B-la-mn gio cn i xa hn khi to nn mt khung cnh v tr m
trong n chu s o din bi cc thn linh. Chnh cc thn linh ny khi
c hnh tng ha th l r mt bc tranh ca cuc sng con ngi
khng hn khng km. V c l da trn nn tng ny m Upanisads
cho Atman - i din cho con ngi c ng nht tnh vi Brahman
biu trng cho v tr. S ng nht ny, trc ht vn l mt biu tng v
nhn ca trit l n. Trong Chndoya Upanisad, o s Uddlaka tr li
Svetaketu: Nh vy, con i! Ci thc th t vi m con khng nhn thc
c, chnh nh ci thc th t vi y m cy ln ny mc v tn ti c.
Con i! Con hy tin rng, ci thc th t vi y trn ngp trong ton th v
tr. y l chn l. y l T ng. Ci y l Con, hi Svetaketu.
82

Nh vy, ng trn lp trng nhn sinh quy nh tnh cht v tr, B-lamn gio din dch mt h thng v tr to ln nm trn trong tiu v tr
l con ngi.Mt iu th v l Pht gio cng nht tr rng vn php u do
tm con ngi biu hin.T tng ny t lu ni ting vi cu k ca
kinh Hoa Nghim:
Nhc nhn dc liu tri
Tam th nht thit Pht
ng qun php gii tnh
Nht thit duy Tm to.
Ni cch khc, s nht qun v nhn sinh ch quan gia B-la-mn gio v
Pht gio l mt s tht khng th ph nhn c. Tuy nhin, nu nh Bla-mn gio vi c trng l t tng Veda cho s cu thnh ca hin
tng nm trong nhng quy lut ca thn thnh th s khc bit ca Pht
gio li thuc v quy lut nhn duyn. Atharva Veda ni: ... Ch hi th ca
Ngi thnh sinh kh cho ton i v tr, to nn vn vt, s chi phi
hon b n u nm sn trong tng c th vi ti nh nht nht. Trong
Yajur Veda cng bo rng: ... Vn vt pht hin t ni ngi v v tr c
sn trong ngi.... cng nh cy si c sn trong ht si, cng nh tri cy c
sn trong mm ht cy, sn sng ny n v pht trin, mun vt hu hnh
c sn Brahman v mi mm mng u pht sinh t ni Ngi. Ngc li
nhng quan nim , kinh Pht T Thuyt, nguyn l Duyn khi c Th
Tn tm tt:
Do ci ny c mt nn ci kia c mt.
Do ci ny khng c mt nn ci kia khng c mt.
Do ci ny sinh nn ci kia sinh.
Do ci ny dit nn ci kia dit.
Quy lut nhn duyn l mi quan h chnh yu m Pht gio cp khi bin
gii v hin hu hu th. N cho bit rng tt c cc hnh thi biu hin ca
hin hu u nm trong mt t hp v cc gi tr trong t hp hon ton
khng c khng nh s thc hu, m ngc li n mang trn mnh
nhng bin thin nht nh ty thuc vo nhng iu kin c lin quan.
Trong B-la-mn gio, s khng kht theo quy lut nhn duyn khng phi
l khng c tm thy. Nu nh trong Pht gio, s lin h nhn duyn a
n cc biu tng sanh, tr, d, dit th trong B-la-mn gio s biu hin
li thuc v ba nh d ca ba v thn Brhamas - tng trng cho sng to
(sanh), Vishnu - v thn bo h (tr v d) v Shiva - v thn hy dit (dit).
Chnh s u tranh ca ba v thn ny cho thy rt r v quy lut tc ng
ln nhau ca B-la-mn gio khi quan nim v hin tng l nguyn l th
hai tn ti song song vi nguyn l ti cao th nht. V gn nh mt quy
tc, chnh s tranh u trong nguyn l th hai m th gii hin tng c
83

lin tc hnh thnh v bin chuyn. Ch c iu, s bin chuyn ny, theo
Veda gio th con ngi khng th thu trit c bn cht ca n, v n
gin l n thuc v nhng quy tc ca nguyn l tuyt i, m l nh vy
th hin nhin ch c Brahman mi c thm quyn bit m thi. S
trit l nh th th nhng quy lut thn thnh chnh l c s c th thuyt
minh v hin tng, mc du n vn i theo quy lut ca nhn duyn.
Pht gio th khc hn khi xc nhn s vn ng trong phm vi ca lut
nhn duyn, cc hin hu khng c hiu l do mt nng lc tin nghim
no sng to v duy tr. N l kt qu ca cc nng lc c tch hp t v
s cc trng hung m cc nhn duyn khng ngng vn ng. Bn thn
ca cc yu t c gi l nhn, l duyn li mt ln na khng c cc thc
hu th. V Pht gio kt lun Khng tnh l thc tnh ca cc php. c
Pht hn mt ln khng nh v iu :
Ch Pht, Lng Tc Tn
Tri php thng v tnh
Pht chng ty duyn sanh
Th c thuyt nht tha.
V l khng tnh nn quy lut nhn duyn c vn hnh v tr thnh nng
lc chi phi s vn ng ca cc php. S chuyn vn ny lm ko theo cc
h qu m sanh tr d dit, c, khng, l nhng biu tng phi c.
Th nn, trn bnh din tng qut, hin tng lun ca B-la-mn gio vn
c hiu bng quy lut nhn duyn ca Pht gio. Nhng s khc bit vn
nm bn cht nn tng ca B-la-mn gio c quy np vo quy lut thn
tnh v s bt kh tri ca con ngi. Chnh iu lm cho s vn ng mt
i tnh khch quan vn c v a n tr thnh ph thuc vo ngoi ti tuyt
i. y l im khc bit r nht khi Pht gio ch trng cc php vn
ng ph thuc vo chnh nhng iu kin nm trong h quy chiu m n
ang hin hu. Thit ngh, khi so snh v phm tr y, chng ta chc hn
phi lu n im ny.
B-la-mn gio v Bn th lun Pht gio
Nh ni trn, th gii hin tng trong B-la-mn gio chng qua cng
ch l biu hin ca bn th Brahman, s xu hng v Thc th Tin nghim
lm cho n hon ton ng nht tnh vi nguyn l tuyt i v khng
bao gi i ra khi s chi phi ca nguyn l . Advaita Swami Dayananda,
o s ni ting ca Advaita Vedanta, mt hnh thc cch tn ca B-la-mn
gio, tn dng nh sau:
C th gii v tr ch l Mt.Ci Mt l Brahman v ci Mt l n
nht v ton b ch khng phi c cu thnh bng nhng b phn hay yu
t no ht. l Brahman,ci tuyt i.V bn thn anh, ngi ang tm ti
Brahman cng l Brahman. Bi l Brahman khc bit vi anh th Brahman
84

s khng cn l Brahman na,v s l nh nguyn,khng phi nht

nguyn.Anh s l ch th v Brahman l khch th. Anh khng cn l ci
ton b (the Whole). Trit thuyt Advaita bt ngun t cc Thnh in
Vedas,m truyn thng xem l sch thn khi,c trao truyn cho cc bc
minh trit thi xa, gi l rishis.Sch Upanisads l b phn kt thc ca
thnh in Vedas,khng nhng bn lun v Brahman m cn ging dy mt
cch c h thng v Brahman naTheo ti, nghin cu thnh in
Upanisads chnh l phng php trc tip thnh tu ci Ta chn tht,tc
Atman,cng tc l Brahman.thnh tu ci Ta tht tc l pht hin ci Ta tht
chnh l ci ton b,l Thng ,l ci ngun ca tt c.
Theo Chandradhar Sharma phm tr Brahman c hiu theo hai ngha.
Mt, n c xem l s rng ln, hiu thu tt c, bao hm tt c cc tnh
cht tt p Saprapancha, Saguna v Savishesa. N c Shankarchrya
cho l thuc v thng hu hnh hay l Brahman cp thp. Ngc li,
ngha th hai cho rng, Brahman l tm thng, khng c g c bit, m h
khng r rng, v n c xem l l tnh tuyt i. Nu nh ngha v
Thng l biu trng cho quan nim vt cht ca ci tuyt i th ngha
tuyt i li l bn th ca hin tng. C hai an xen vo nhau, nh l Mt
m khng phi mt; tuy khng phi mt nhng chnh l Mt. Nhng lm sao
c th t mt ci bn ng Atman m li ng nht vi i ng Brahman?
Cu tr li n gin ch v c bn ng ln i ng u thuc v nhng biu
hin ca ci tuyt i m thi. S nhn bit ci tuyt i bng thc t ng
l vic bt kh thi v l mt iu king k ca ngi B-la-mn mi khi phi
l gii v iu ny. Cho nn c th thy rng, s ng nht tt c hin tng
l kt qu ca mt Brahman duy nht. T , mi s khu bit d ang
dng no th n vn ch l s bin ng v hin tng nhng trong su thm
ca tuyt i, n vn c l mt phn khng th thiu ca quy lut ng nht
tnh. y chnh l c s m theo Gio s Lng Duy Th nhn nh rng,
n l ca tt c nguyn l khc thuc trit hc B-la-mn gio.
Ring Pht gio, quan nim Bn th lun ch tht s c ch trng khi tro
lu phn ha t tng bc vo nh cao. Chnh trong thi i , cc
phm tr trit hc Pht gio nh Duyn Khi, Tnh Khng, Chn Nh, Nit
Bn, c y mnh v phng din trit l ha v lm xut hin nhiu
lun gii c gi tr v nh hng rt ln cng cc bc lun s ni ting mt
thi nh M Minh, Long Th, V, Trc, Th Thn,... T trong tro lu ,
bn th lun ca Pht gio, c bit l truyn thng Bc truyn, gii thch
v bin lun v con ng c cc nh i tha xem l phn nh chn
chnh nhng li dy ca Pht. N cho rng, cc php khng phi ch c
biu hin bng s v thng, kh, khng nh lp lun ca Tiu tha Pht
gio, m cn c kh nng c th nhp nu ng s siu vt c khi
85

nim v tnh tng i v tuyt i ca vn vt. Trong Kinh Kim Cang, c

Pht dy rng: Nh ng T-kheo, tri ng thuyt php nh phit d gi, php
thng ng x, h hung phi php . Ngha l: Ny cc T Kheo, cc ng
phi bit rng, php ca Nh Lai ni ra ging nh chic b qua sng vy.
Chnh php cn phi b hung g l khng phi chnh php.
S siu vt ny cn c cp trong rt nhiu kinh lun khc nhau. v c
iu th v l hnh nh iu c mi quan h no khi ta so snh vi t
tng v bn th lun ca B-la-mn gio trn. iu ny cng c
Kimura Taken tn ng rng:
Pht gio tuy khng tha nhn Thn v Phm l tht ti hnh nhi thng
nhng trn thc cht, li c ci kh v t gic v an lp hnh nhi thng hc:
Ta l Phm(Aham Brahmsmi) v ci y l ngi(Tat tvam aci) ca oNgha-Th; v Pht t xng l Phm Thn(Brahmakaya) v Phm
Thnh(Brahmabhuto) l do cng chnh l . nh vy, ta thy, mt mt
Pht gio i khng B-la-mn, mt khc li dng ngn ng ca B-la-mn
gio biu minh s t gic c tnh cht hnh nhi thng... Sau ny, t
tng Php Thn dn dn mang y ngha hnh nhi thng hc
chnh l ly t tng trn lm bi cnh.
Tuy nhin, s ging nhau v cc phm tr c xu hng l iu d nhin
mt khi n c y ln bnh din ca s siu vt khi nim. Trong h
quy chiu m khng cn c trc xoay, hay ni ng hn l khng cn ch
tr nh Kinh Kim Cang ni: ng v s tr nhi sanh k tm - th tt
c s so snh u khng cn c ngha. V chng ta c th gi n l g cng
c hoc l Brahman hay Pht tnh, Chn Nh, Thin cha hay o,... th
n vn khng v th m b t vo trong s bt ng ca chng ta.iu
quan trng y chnh l phi nhn bit c rng, vi B-la-mn gio,quy
tc ng nht gia bn th v hin tng c quy nh bi t tng tht
hu, tt nhin phng cch a ra vn ch yu l s hng v, tr v vi
thc hu tuyt i y.
Cn trong Pht gio, s ng nht li chnh l s nhn ra ch khng phi tr
v. V sao? V c Pht khng nh rng: Cc ngi l Pht s thnh/
Ta y l Pht thnh. V v th nn Kinh Php Hoa mi ni rng: Ch
Pht Th tn v nht i s nhn duyn xut hin u th, Khai th chng
sanh Ng Nhp Pht Tri Kin. Tht khng cn g m hng n khi
t Pht bit rng chnh bn thn mnh l mt bn th hon chnh. y
chnh l im c sc v tin b nht lm cho Pht gio tuy c s tng
ng vi B-la-mn gio v mt danh t ca Hnh nhi thng nhng vn
khng nh c c tnh t lc th nghim v thnh tu Php thn Pht ca
chnh mi ngi. V cng chnh v th m trong Pht gio, nhng gi tr t
l, cu cng hay van xin c hon thin u b ph nhn, m iu li
86

chnh l phng php rt c cc th h B-la-mn gio, khng nhng t

thi s khai m cn tn hm nay, c bit a chung v xem nh l mt
con ng a n s hi nhp vi bn tnh Brahman.
Quan im gii thot ca B-la-mn vi Pht gio
i t trong bn th lun n hin tng lun, c Pht gio ln B-la-mn
gio u thng nht rng, cuc i ny l s gi tm, l au kh. Bi th cho
nn, s gii thot khi lnh vc chnh l yu cu cp thit nht m tt c
cc th h t tng n u n lc tm kim. Tuy nhin, do s th hng
ca t tng khc nhau nn lch s n cho thy c rt nhiu nhng quan
nim v lnh vc ny.
i vi B-la-mn gio, s gii thot chnh l s tr v vi bn th Phm
Thin. Nhng ti sao phi tr v? Bi v tiu ng Atman ngy cng i ra
khi nhng quy lut ca ng sng to. Nguyn nhn l do linh hn b v
minh, dc vng lm nhim ri b tri ln trong sanh t lun hi khng
bao gi tr v c na. Mun dit c dc vng, v minh th khng g
khc hn l dng Yoga t c nhng trng thi thin nh. Chnh trng
thi thin nh ny gip cho ngi B-la-mn hn ch ti mc thp nht
nhng nh hng ca thc, ci m h cho rng chnh n l nguyn nhn
ca s phn bit i i, v minh, ham mun. Bi th, B-la-mn gio ch
trng dng tr tu t c bng cch th nhp cc loi nh Yoga loi
b s kim ta ca thc, lc s gii thot mi c th c xy ra v
bn ng hon ton c th nhp vo i ng Brahman. Mt nh d thng
c cc B-la-mn dng m ch iu ny l s khng mng m ca mt
gic ng. Cu chuyn gia Indra v Prajpati trong Upanisads k li trong
mt ln i p, Prajpati tr li cu hi ca Indra rng, ngi c
hng gic ng say khng mng m l bn ng.
Cn i vi Pht gio, phm tr gii thot bao gm: i tng gii thot,
phng php v kt qu:
1. i tng gii thot
V i tng, Pht gio ng vi B-la-mn gio khi cho rng cuc i
ca con ngi l au kh. V ni kh ny khng c nguyn nhn no khc
ngoi v minh, i dc. Mun ht kh th phi loi b nhng nguyn nhn y.
Tuy nhin, quan im v v minh ca Pht gio khc vi B-la-mn gio
ch, nu B-la-mn cho rng v minh l do mi quan h gia thc v cm
gic hin tng qu su m dn n s m m m nh mt tnh cht
thanh cao ca Bn ng nn b lun hi sanh t, th Pht gio li cho rng
Bt tri nht ngha v chi v minh. Theo Pht gio Nam truyn gii
thch, v minh l khng liu tri c T , cn Bc truyn Pht gio th
cho rng khng gic ng c bn cht nh tht ca cc php gi l v
minh. Bn cht nh tht y tc l bn cht khng tht tnh ca cc php
87

v Pht tnh vin dung ca chng sanh. V Pht gio cho rng mun gii
thot th trc ht phi liu tri c nht ngha y. Cho nn, i tng
gii thot tt nhin l con ngi, nhng i su vo ni dung th B-la-mn
gio ch trng vn a bn ng con ngi ra khi tm nh hng ca
thc, cn Pht gio th li pht trin thc ln nh im ca nhn thc, tc
l Diu Quan St Tr chuyn ha tm thc v gic ng tht tnh cc php.
2. Phng php gii thot
Do hng n s th nhp ca bn ng vo i ng lm i tng nn cc
phng php ca B-la-mn gio tip cn bao gm thc hnh cc l nghi,
nghin cu Veda v thc hnh Yoga vi mc ch hn ch thc t
c gii thot. Trong khi , Pht gio li cho rng gic ng c cc php
nh tht n ang l mi c gi l gii thot. iu ny c c Pht
dy rng: Yah prattysamutpdam paysyati so dharmam pasyati, yo
dharmam pasyati so buddham pasyati (Ai thy l Duyn khi, ngi y
thy Php. Ai thy Php, ngi y thy Pht). Bi vy, trong Pht gio, cc
php mn, d l l bi, d l nim Pht, hay ta thin, tht, tt c u
ly vic vic nng cao s nhn thc ca tm thc ln n tt nh ca s
gic ng. Ni khc hn, tt c ch v hon thin tnh nng t hot ca tm,
m mt trong cc i din ca ci tm y l thc.
3. Kt qu
ni v kt qu ca s gii thot, B-la-mn gio v Pht gio u rt t
ni v kt qu. Bi y l chuyn m thy t tri cho nn tht kh c th
trnh by nhng g m c hai tro lu t tng t n.
Trong B-la-mn gio, Chndogya Upanisads phi dng n cu chuyn
gia Prajapati v Indra. Trong cu chuyn ny cp n 4 giai on th
nghim Atman ca Indra. Bn giai on l:
- Thc(Vishva)
- Mng(Taijasa)
- Ng say khng mng(Prjna)
- thc tm linh(Turiya)
Vi s hon tt c bn giai on trn, ngi B-la-mn c th c ng
nht Atman vi Brahman ng thi tn hng hnh phc ca s vnh hng.
y l thc ti m theo B-la-mn gio, n khng thuc v phm vi ca
ngn t. Cho nn, mi s c gng din t v n u v ch.
Trong Pht gio, s gii thot tuy l rt kh ni nhng khng phi mang
mu sc ca huyn thoi nh trong Veda. N c c Pht v ch v
i t Pht chng ng mt cch r rng. Trong kinh Trung B, c Pht
m t li nhng g Ngi thnh tu c sau 49 ngy nhp nh qun
st. N c th c tm tt vo nhng giai on:
88

- Giai on S thin: dit tr dc v cc bt thin php, i km vi tm v

t, mt trng thi h lc do ly dc sanh.
- Giai on Nh thin: dit tm v t, pht trin ni tnh v nht tm, mt
trng thi h lc do nh sanh.
- Giai on Tam thin: dit h, chnh nim tnh gic vi mt lc th v thn.
- Giai on T thin: dit tr cc cm th lc v kh, ly h v u, pht trin
x v nim thanh tnh.
Sau khi thanh tnh tm, Ngi pht trin tm v cc phm tr m n
em n cho nhng thnh tu m sau ny c gi l s chng ng ca bc
Thnh.
Nh vy, s chng ng trng thi gii thot trong Pht gio l mt s tht rt
r rng nh l mt kinh nghim c tng tri. Nhng Pht gio rt t khi
ni v iu , hay ni khc hn, o Pht t quan trng n vic trnh by
trng thi y nh l mt ci g. Ti sao? Th nht l kinh nghim gic ng
trong Pht gio c nhiu tng bc khc nhau ty thuc vo n lc dng cng
thanh lc tm ca hnh gi nn n khng c mt tiu chun nht nh, v
vy, nu trnh by nhng kinh nghim chng ng y tt s c hi cho nhng
ngi cha c s tri nghim v dn n s ph bng hay c chp. Th hai l
n thuc v lnh vc ca thc nghim, nn s ni v s c th tr ngi cho
ngi hc. Bi th nn trong Pht gio rt thn trng khi ni v nhng kinh
nghim ny.
Kt lun
Tm li, cn c trn ci nhn ca Pht gio, B-la-mn gio vi t tng
Veda vn xng ng l ngun cm hng cho s bc pht nhng t tng
trit hc ca dn tc n. V Pht gio cng nhn nhn rng, trong mt gii
hn no , gia B-la-mn v Pht gio tm thy nhau nhng im
chung:
- Cng nhn cuc i l au kh v a ra nhng phng php h tr
chng nhn c gii thot khi nhng au kh y.
- Ly con ngi lm trung tm kho st mc d B-la-mn gio vn cho
rng con ngi l mt phn thuc v ci Tuyt i.
- u ly s pht trin tr tu lm c s dit tr v minh i dc, l nhng
nguyn nhn a con ngi vo vng sinh t lun hi.
- i vi hin tng v nhn sinh, c hai u chp nhn quy lut nhn duyn
nghip bo chi phi cuc sng con ngi.
- S chung ng v ngn ng dn n nhng s giao thoa khng th
trnh khi khi c hai cng pht trin trn mt mnh t ca trit l ny.
Tt c nhng im trn y, d cha c y , nhng r rng l mt s
tht khng th no chi ci c. Tuy nhin, khng phi v th m cho rng
Pht gio l mt phn ca h t tng B-la-mn nh c nhiu ngi lm
89

tng. V sao? V d pht trin chm hn v phi chu nhng tc ng

ca h t tng ny nhng Pht gio vn khng ngng th hin mnh trong
ton b nhng g cn li ca nn trit hc n . V phn nh c
nhng ci ring ca mnh trong mt tng th to ln ca nn vn minh n
ngn nm, Pht gio phi th hin mnh nhng nt c sc nht. Chnh
nhng nt c sc ni ln rng gia Pht gio v B-la-mn gio vn
l hai tro lu t tng vi hai mc ch khc nhau, nhng li ging nhau
xu hng. l khng nh kh nng thnh tu mc ch ti hu ca con
ngi s gii thot khi mi kh au, nhng t c mc ch th
mi tro lu li a ra mt phong cch rt khc nhau nh phn tch
trn. V vy khng c l do g cho rng Pht gio l s tng hp nh cao
ca t tng n .
bt c mt gio h no ca Pht gio, ta cng thy rng tnh cch thc
dng linh ng ca o Pht. Ta khng bao gi thy nhng cu nh: "Chn
l l th ny, chn l l th kia", m ch thy tinh thn ca nhng cu nh:
"Nu lm nh th ny, ta s n ch ny; nu lm nh th kia, ta s t n
ch kia", hay "Nu mun i n th phi hnh ng nh th ny, nu
mun i n ch kia th phi hnh ng nh th kia". La tnh cch thc
dng y, tt c nhng l thuyt no c mnh danh l Pht gio u khng
phi ch thc l Pht gio. Duy ch c b Upanishads c dch gi Thch
Trung Gi gii thiu vi tn o Ngha Th c hnh thnh sau nht, ni
ln s thm su v cng ca tn gio ny. Tuy nhin, trn mnh t thuc
vng quc Champa, chng ta thy o B-la-mn c nhiu s bin i, pha
trn khc vi B-la-mn gio nguyn thy.V hnh thc kin lp th gii
nhn sinh, B-la-mn gio quy nh r trong Lut Manu. Lut ny phn chia
x hi thnh bn ng cp m ng u l giai cp tu s B-la-mn, c
cho l sinh ra t ming ca Phm Thin (Brahma), c hnh l t t, ging
dy chn l, lut l. Tng lp ny a s l ngi n . Th hai l giai cp
St--li (Ksatriya), c sinh ra t cnh tay ca Phm Thin, thuc tng
lp vua quan binh s cai tr x hi m a s l ngi Champa gc Nam o
nm gi. Th ba l giai cp Ph-x (Vaisya), c sinh ra t u gi Phm
Thin, thuc tng lp thng gia v ph nng; m a s l ngi Champa
giu c v ngi Thng gc Nam o nm gi. Th t l giai cp Th-la (Sudra), c sinh ra t hai bn chn ca Phm Thin, thuc tng lp th
th cng v bn nng lm cng c cc giai cp trn sai khin; tng lp
ny thuc cc sc dn min ni v t binh.Ngi Champa theo o B-lamn cn gi l Chm Jt, Chm chnh thng. B-la-mn gio cho n th k
III c xem l tn gio chnh ca tc ngi Champa, nhng ch c ni ra
trong tng lp vng tc hnh l m thi. o ny pht trin mnh ti
min Nam Champa v gn nh gi vai tr c tn di triu vua
90

Bhadravarman I (th k IV).V cho n th k X, o B-la-mn vn cn

gi vai tr quan trng trong i sng x hi, tinh thn tc ngi
Champa.Tuy nhin, do s giao lu vn ha vi cc nc phng Bc, nht
l Pht gio i tha v phng Nam thuc Pht gio Tiu tha, nn x hi
Champa khng chu s nh dng khc nghit nh lut Menu qui nh v
di triu vua Indravarman II (th k X) nh vua quy y Pht c php
danh l Paramabuddhaloka, th B-la-mn gio v Pht gio cng ng hnh
pht trin.Cho n th k XIX chng ta thy giai cp Th--l cn tn ti
Champa. V ngy nay, tnh cht B-la-mn gio cn c gi gn r nt
trong cc dp t l ca dn Chamap theo B-la-mn c c hnh do thy
Paseh, Tapah; Champa theo o Bani th do thy Char, Po Adhya, Po Bac
hnh l, nhng so vi nguyn thy th n c s ci bin rt nhiu.
Pht gio:Pht gio du nhp vo Champa c t lu i t nhng nm trc
cng nguyn qua con ng thng mi, u tin phi ni n ngi n
. Vo nhng th k trc v sau cng nguyn, vng quc Champa hnh
thnh v pht trin trn mi lnh vc, c bit l thng mi giao thng vi
cc thng gia n , vt binsang bun bn cc quc gia ng Nam
, trong c Champa. ng trc mt t nc giu c v vng, trm
hng v cc hng v khc hp dn cc tu bun v thng nhn n
. Ngoi vic bun bn trao i sn phm, cn c vic truyn o. C hai
loi: mt l cc tng l B La Mn, hai l cc Pht t, thy tu. Qua cc di
tch kho c v cc bia k, vo khong gia u cng nguyn, chc chn
c cuc giao lu vn ha thng mi gia ngi n v c dn Champa.
l c s hnh thnh Pht gio v B La Mn gio u tin vng quc
c Champa. minh chng cho vic hnh thnh Pht gio, chng ta c th
im qua cc di tch kho c c lin quan n Pht gio l 22 a im c
du tch Pht gio, ni bt a im c du chn Pht l biu tng ca Pht,
trong a bn min Trung c 03 a im (Hng n Bnh Thun, ni
a im, hn Santc Bnh nh). Gn y pht hin thm du chn
khng l bin Sa K Qung Ngi, c kch thc t 0.3 m n 3 m, rng
khong t 0.15 m n 0.9 m, theo cc nh khoa hc v kho c hc nh ng
K.C. Ananda cho rng: y l du chn ca tng Pht c nin i t th k
th II trc CN kh ph bin n . Nhng di tch trn c th minh
chng cho thy Pht gio hnh thnh rt sm vng quc Champa.
Ngoi ra bia V Cnh c nin i th k th III cng ghi li nhng ngi lp
ra vng quc Champa, l Crimara bng ch Phn, cho ta thy rng h chu
nh hng su sc t nn vn minh n . c bit, trong bia k theo Louis
Finot dch ra, ngha cho rng Trn trn th ny l khng vnh cu;
ngha v s ha kip ny sang kip khc, lng thng chng sinh, s hy sinh
ci ca mnh cho li ch ca ngi khc. Tt c nhng iu chng t
91

hu du ca Crimara c khuynh hng r rt v o Pht v c th kt lun

rng ng vua thuyt php o gio ca i t bi. Tm bia trn c nin i
vo th k th II sau CN c coi l tm bia sm nht ng Nam , cho
thy nh hng Pht gio pht trin su sc vng quc Champa c i
qua cc cng trnh nghin cu minh chng cho Pht gio Champa theo
Pht gio i Tha. Cc nh kho c tm thy rt nhiu tng Pht trong
cc di ch vng Indrapura, Vijaya, Kauthara v Panturanka. c bit l cc
n thn phi Mt Tng m ph bin nht l B Tt Prana Paramita, B Tt
Avalokitesvara (B Tt Qun Th m) v Lokesvara (Nam Pht) nhng v
B Tt ny l Pht Amitahba hay A Di hin thn cu chng sinh.
Mt s tng Pht bng ng tm thy ti ng Phong Nha nh du s c
mt ca Pht gio du nhp vo thi k hng thnh nht ca Pht gio
Champa vo th k th IX. o Pht c nh vua Indravarman II cho xy
dng ti Indrapura (Qung Nam Nng) mt tu vin ly tn l Laskmida
Lokeskvara vo nm 875. Ngy nay l khu di tch ng Dng gm 30 kin
trc b h hi hon ton ch cn li nn mng cng cc tng v bn th
Pht hin trng by trong Bo Tng iu Khc ChmQung Nam chng
minh cho triu i Pht gio i Tha.c bit Pht gio Champa c s
giao thoa vi tn ngng B La Mn gio.Trn a bn tnh Qung Bnh ti
ng Phong Nhac nhiu di tch Pht gio nh mt pho tng lm bng
t nung c kch thc 8cm-10cm,trong c bia k Dng ch Chm c
nhng rt kh cho vic dp li chnh xc.Tuy nhin cng c c
Curiputra ph hp vi tnh cht Pht gio trong hang ng ny. Ti ng
Lc Sn (huyn Tuyn Ha) c nhng ng c ngi Chm bin thnh
ng th Pht. Ti Qung Khu c su tm c mt u tng B Tt
(Boddhisattva) chu nh hng su sc ca ngh thut Trung Quc c th
thy tng ny c nin i vo th k IV-V. Ngoi ra cn c tng Quan
m ngun gc M c, th hin trong t th ng, i m chp nhiu tng
thu nh dn ln cao, mt gng mt th hin phc hu, hai tay trc a
ngang, mt tay cm hoa sen, mt tay cm bnh nc cam l, c eo vng
trang sc, cnh tay c eo vng tay, y phc l kiu sampot. c bit l vng
Qung Ngi khai qut nm 1948, k cn pha Nam khu Pht in ng
Dng (Qung Nam) di tch ni Chi tm c l nung tiu phm Pht
gio bng t nung c n 71 mnh hnh l nh, trong c 35 ci cn
nguyn, trong lng th hin su nt khc ha c Pht ang thuyt php vi
hai t ng hai bn, pha sau c Pht c vng ho quang. y c th l
loi tng Pht c pht t em cng dng vo n Pht gio.
u th k th XX, cc nh kho c khai qut cc di tch t Qung Bnh
cho n vng t Nam Panturangar (Ninh-Bnh Thun) c hng chc di tch
v hng trm hin vt mang du n Pht gio, trong phi k n su tp
92

tng Pht Chmpa ti Bo Tng Lch S Vit Nam - Thnh ph H Ch

Minh. C 6 tng Pht Chmpa bng ng c ngun gc su tm Qung
Bnh, Qung Nam, Bnh Thun. c bit cc pho tng sau y:
Tng Pht Avalokitesvara i Hu Qung Bnh, tng cao 34 cm vi
t th ng, u i m 3 tng trang tr hoa vn rt tinh xo, eo hai bng tai
di chm ngang vai, c khun mt phc hu, mt nhn v ci xa xm, trang
tr vng hai bp tay, 2 cnh tay cm n sen v con c, thn mnh thon gn
trn, mc vy sampot 2 tng, tng c nin i th k VII.Tng Pht ngi
thin vi t th kit gi cao15 cm vi khun mt hin hu, pho tng c nt
c trng ca tng Pht n ,phong cch Amaravati(tk II-IX).
Tng Pht ng Dng: tng Pht Thch Ca Mu Ni cao 1m22. y l
pho tng ni ting nht ca vng triu ng Dng, l pho tng c nin
i th k th III, tng tc theo t th ng ang thuyt php (chuyn php
lun) gc t Sanath (Lc Uyn). Chng ta i din vi mt hnh tng c
Pht bt ngun t cc d xoa nng n c trc . Tng Pht c cc
ngh nhn khc ha vi khun mt phc hu, i mt sng ang nhn vo
ci xa xm, mun gii thot con ngi khi dc vng trn th, vi mt tay
t th chuyn php lun trong dng iu bt n, mt tay cm c sa ph kn
mt vai, i chn ng trn b sen.
Chng ti chng minh mt vi pho tng trn thy rng Pht gio
Champa rt pht trin v hng thnh mt thi vo vng t ny. Tuy
nhin, qua tip thu vn ha n cng chnh l qu trnh bn a ha,
Champa ha cc yu t vn ha ngoi lai hnh thnh nn vn ha Champa
c sc, cng nh Pht gio Champa cng mang mt s nt ring khc bit
so vi Pht gio ca mt s nc ng Nam . S thay i ch yu da vo
gio l v s pht trin ca trng phi Pht gio t trn mt nim tin
tng l c th gii thot cho tt c mi ngi thay v n ch n vi nhng
ai t b cuc sng vt cht v cha chin. Vic phn ly tn gio ny nh
du bi s xut hin ca i Tha (Mahayana Buddhism) (Maha: ln, Yana:
con thuyn) khc bit vi trng phi c xa hn l phi Tiu Tha
(Hinayana Buddhism) v Pht gio Nguyn Thy (Theravada Buddhism).
Hai trng phi khc nhau ch yu l vic tn i Tha t ra vn t
gic i km theo s gic tha, coi trng vic gii thot chng sinh rng ln
v cao hnh B Tt, mt nhn vt cu , c nhng cng c ln c th
cha r vi cc Pht t Chmpa. Ngoi ra, quan nim Pht gio ca h tin
vo thuyt nht nguyn ca v tr c th hiu c mt khi v minh b y
li, gii thot cho cc Pht t thc hin nit bn ngay ti th gian ny.
Nghin cu v Pht gio Champa thy rng Pht gio ng mt v tr kh
quan trng trong i sng tinh thn ca c dn Champa, ng thi song
song tn ti pht trin vi B La Mn gio t u th k trc cng nguyn
93

n th k th IX. Tm hiu v Pht gio Champa thy rng trong x hi

Chm c s ha hp gia con ngi v thin nhin. Chnh Pht gio to
ra s cn bng ca hai th gii ny, mang ti mt chiu su tinh thn cho tt
c mi th cht. Chnh v vy Pht gio ng vai tr kh quan trng trong x
hi Chm xa, gp phn lm nn din mo nn vn ha Chm rc r
Ngy nay, dng t tng Pht gio gn nh vng bng trong sinh hot tn
ngng ca tc ngi Champa. Nhng thc t trong lch s th Pht gio c
mt vai tr rt ln trong i sng tc ngi ny. Tuy nhin, v nn nhng
gam mu ht sc tng qut cho vic nh hnh Pht gio nc ny th ngay
c nhng nh s hc cng c rt nhiu mi quan tm. tr li cho cu hi:
Pht gio c du nhp vo Champa nh th no th tht khng phi l vn
nh. Chng ta c th kinh qua cc th tch c Trung Hoa miu t v vic
mua bn vi ngi Champa vo nhng th k VII ghi li rng: cng ng
ngi Champa vo thi k ny rt knh mn Pht Thch Ca. c bit, lc
qun nh Tu nh chim Champa thu c rt nhiu chin li phm,
trong ni bt nht l 1.350 pho kinh Pht. c bit, vo th k th I, Pht
gio l tn gio ch o xung quanh khu vc trung tm ca x Kauthara.
Nh nghin cu L. Finot c nhng kho cu bia V Cnh Nha Trang
cho bit thm: Nh vua dng bia th hin thc v s v thng ca
cuc i, v lng trc n i vi chng sanh; v s hy sinh ca ci mnh cho
li ch chung Cn c vo nhng s liu va nu, chng ta c th cho rng
Pht gio c truyn vo Champa nhng nin k th I sau Cn.Xt bi cnh
lch s n v kha cnh tn gio cho n lc c Pht nhp dit, tri qua
mt trm nm bin chuyn trong cng ng Tng l th uy c ca c Pht
vn cn ang bao trm cc vng quc y, nn tinh thn qui hng Pht
gio mt cch tuyt i vn cn su m. T t tng ca Arya, Samiti,
Nikaya v Sarvativada theo pht trin mnh m. V tt nhin nhng
thng bun l nhng Pht t v nhng v Sa-mn theo gt vin du giao lu
vn ha c nhng bc thnh tu kh quan m trong hi cng Champa l
a im thuyn cp bn nhiu nht. Khi thuyn cp bn th nhng v chn tu
Pht gio tm v ni vng v tu tp ng thi hong ha lm ngha v
khai ng cho chng sanh. Do vy, Pht gio bc u t nn mng ni
y.Qua dng thi gian, tuy Pht gio Tiu tha, nht l phi Arya
Sammitinikaya c du nhp cng lc vi B-la-mn gio, nhng khng
pht trin mnh c v ch trng xut th gii thot t thn, ch t pht
huy vai tr nhp th hong dng chnh php. Ch c Pht gio i tha
thuc phi Sarva Stivadanikaya min Bc pht trin mnh vo th k th
V n th IX, nht l vng chu th qun Cu Chn, Nht; c bit l cc
dng thin pht xut t Trung Hoa, i Vit.
94

-Hi gio:Hi gio c ngi Rp truyn b vo ng Nam t th

k th VII, mnh nht l t cc qun o Sumatra, Java, bn o M Lai v
cc hi o nh pha ng Nam Philippines. Ngi Java tip nhn o Hi
t cc thng nhn Rp trong cuc trn chy nhng cuc thnh chin m
mu ang xy ra quanh vng bin a Trung Hi v Trung ng vo tk th
VII n tk th IX.Trong cuc ly tn y, nht l vo i vua Indravarman III
(918-959), tc ngi Champa trong mi trng bun bn vi cc thuyn
nhn Rp n t cc hi cng Basra, Siraf v Oman tip nhn o Hi,
nhng khng c nng hu lm v ngn ng bt ng. o Hi c
truyn b vo vng quc Champa thng qua trung gian, nn Hi gio
Champa c nhiu khc bit so vi Hi gio chnh thng. Cuc truyn b
ng k nht l s kin t tng Po Klun Pilih Rajadvara tip nhn t nn
mt s gia nh hong tc Rahdar Ahmed Abu Kamil, Naqib Amr, Ali trn
chy chnh sch cai tr khc nghit ca nhng tiu vng Java. Nhng ngi
t nn ny nhn dp y truyn b gio l Hi gio cho cc gia nh hong
gia Champa.c bit, vua Po Alah (Po Ovlah, Po u Loah hay Po Allah)
hc o La Mecque n 37 nm ri mi v nc ln ngi tr v t nc
Champa n 36 nm (1000-1036) ti Sri Bini (Qui Nhn). Trong khng kh
y, cung cp cho chng ta thng tin v vic du hc tn gio ca c dn
Champa v c bit, vic xy dng cc n th Siva v nh th Hi gio ti
Amavarati (M Sn-Qung Nam), lm thay i din mo tn gio ca t
nc ny.Sau , do p lc chin tranh nn mt mng ln tn theo B-lamn gio tn c sang Chn Lp, b nhm Hi gio M Lai ng ha, v
cng ng Champa ti y c gi chung l Khmer Islam. Nht l vng
Chu c, ngi Champa Islam theo o Hi chnh thng, mi ngy hng
v La Mecque cu kinh 5 ln.Cn ti min Trung,cc thy Char (Po
Char)ca ngi Chm Bani(theo Hi gio ci bin)v tn ch gi o vo
ma chay ramadan m thi.Hin nay, Hi gio Champa rt thnh hnh ti
cc tnh Ninh Thun, Bnh Thun, nhng cng b bin ci dn theo phong
tc v li sng ca ngi a phng, mt dn tnh chnh thng ca o Hi
Rp. Ngi Champa ti Ninh Thun, Bnh Thun theo B-la-mn gio c
n 60% v 40% th theo o Bani.Ngi champa mu thun v 2 o ny
trong sut chiu di lch s.
-Danh xng vng quc Champa l quc hn quc ty ca dn tc
champa, bng chng c th l trong nhng tm bia k (vn bia) cn lu li
khu Thnh a M Sn (Qung Nam) cho thy vua Champa tn l
SambhuVarman qua i nm 629, trc thnh cu Sambhadrecvara
ban cp s Dim Phc cho nc Champa ch khng ni cho nc Lm
p, Lin-yi hay Hon vng. Sau cng qua bia k khc M Sn qun
th c mt v vua khc l Vikratavarman I t xng l Vua v i, cha
95

Thng ca Sri Champapura, ch khng h s dng danh xng nc theo

nh cch gi ca Trung Hoa.
Vua (Pa-Tao) ng u quc gia, c quyn hnh tuyt i v mi mt. Nh
vua c s ph gip cc s Thn ngoi giao trong chnh sch i ngoi
phn ln vi cc nc. Trung Hoa, i Vit, Nam Dng, M Lai, Chn
Lp, Ph Nam; ngoi ra c cc triu thn lnh vc an ninh, kinh t, chnh
tr, qun s v.v... ph gip nh vua iu hnh t nc. B my chnh
quyn Trung ng c t di quyn lc ca 2 v i thn v cc ph t
c trch mi lnh vc khc nhau.
Nh Vua Champa c bo bc v gp sc bi cc gii tng l B La Mn,
cc nh Chim tinh, phong thy ni ting, cc triu thn, cc b th v an
ninh. Cc i phng v Hong gia, cc cung phng c trch ghi l khnh
tit v t bit cc v triu thn ti cn chuyn lo tr nc an dn.
T chc gung my Quc Gia:t nc c chia thnh 4 vng:
Amaravati: pha Bc Champa t Qung Bnh t Qung Nam Nng by
gi.
Vijaya: Thuc Qung Ngi, Bnh nh by gi.
Khuthara: Thuc Ninh Thun v Bnh Thun.
Bn vng ca t nc Champa c tri di dc theo min duyn hi, mt
bn l bin c, mt bn l ni rng trng sn thm u v trp trng; gia
ni rng v bin c l mt di t hp nn sng ngi ngn v khng rng,
mi ma ma thng gy l lt v v khng c ng bng rng khng c
nhiu h cha nc, nn nc ma trt ht xung bin c v thg b thiu
nc v hn hn khi ma nng ro.
Mi vng c cc lnh cha trng coi, c tc gi cn gi l cc tiu vng.
Trong cc lnh cha vng c mt s mt c v c lp vi trung ng nh
v mt dn sinh, tn gio, x hi gio dc nhng vn ngoi giao, quc
phng v ti chnh ngn kh vn thuc nh vua Trung ng. Chm l
nhm dn c gc Nam o (malayo-polynsien) sinh sng trn nhng vng
t thp dc duyn hi min Trung, Chmpa l ton th cc nhm dn c
thuc vng quc Champa c gm c ngi Champa ng bng ln ngi
Thng (gc Nam o hoc Mn Khmer), sinh sng ri rc trn cc vng
rng ni pha Ty dy Trng Sn.

96

Champa l tn mt loi hoa mu trng hng nht, hay trng vng nht, c
hng thm ngo ngt c th tm thy ti khp ni trn duyn hi min
Trung. Ngi Vit gi l hoa s(hoa i) tn khoa hc l Michelia
Champaca Linn. Khng bit ngi Champa chn loi hoa s ny t tn
cho x s mnh t hi no, nhng ch Champa c tm thy trn mt
bia k c t th k th 6 ti M Sn, vit bng ch Phn (sanscrit). Trc
, trong b Geographica nm 150 sau cng nguyn, Claudius Ptolme (90168), nh a l gc Hy Lp v l s gi ca hong La M Marc-Aurle
Antonin ti Alexandrie (Ai Cp), c ln ni ti mt x tn Zamba trn
vng Vin ng. Sch Tn ng th, do u Dng Tu v Tng K bin
son th k 10, phin m l Chim B khi ni v Hon Vng Quc (vng
quc Lm p c). V sau Champa c ngi Vit bit qua tn phin m
Hoa ng l Chim Thnh (Tchan-tcheng).
Trc kia ngi Vit gi cng ng ngi Champa l Chim, Chm, Hi
Nhng danh xng ny c c theo cch vit ca ngi Trung Hoa, hay
theo cch pht m ca ngi min Trung, do khng phn nh trung thc
danh xng chnh xc ca ngi Champa hin nay.
- Chim l tn gi nhng c dn sinh sng trn lnh th Chim Thnh ; danh
xng Chim thnh thong vn c nhc nh trong s sch v ti liu nghin
cu,dn gian t ai ni ti.
- Chm l cch c tri i t ch Champa ; danh xng Chm hin cn rt
thng dng trong dn gian, mt vi a danh cn gi ch Chm km theo
nh C Lao Chm ti Qung Nam, Thp Chm ti Phan Rang, qun Phan
L Chm, x Ma Lm Chm ti Bnh Thun... Trong nc, nhng nh dn
tc hc thay ch Chm bng danh xng Chm t lu ; iu ny lm
hi lng cng ng ngi Chm ti c Thun Hi ln Chu c, v l cch
gi ng nht theo li pht m t ch Champa.
- Danh xng Hi rt t c nhc n, ngi ch thy ch ny xut hin mt
vi ln trong tp th iu Tn, nm 1937, ca Ch Lan Vin. Hi l cch
c tri i t ch Hroi (Hroi hay H Roi), tn ca mt b lc sn cc sinh
sng trn vng rng ni pha Ty cc tnh Qung Nam, Qung Ngi v Bnh
97

nh. Ngi Hroi tht ra cng l ngi Champa, v trc kia l thn dn ca
vng quc Champa c di tn ln Ty Nguyn trnh lon ri nh c lun
ti y, h vn cn gi ngn ng v mt s phong tc tp qun ca ngi
Chm ng bng trong nhng sinh hot thng nht. Ngoi ra cn phi k
thm nhng nhm Bahnar Chm, Bru-Vn Kiu, Kaho, Raglai, Rhad,
Djarai, Sting, Churu v.v..., tt c u l thn dn ca vng quc Champa
c di tn ln cao nguyn trong nhng giai on lon lc ri lun ti y.
Trn khp cao nguyn, nhng nhm ngi mi ha nhp v pha trn vi cc
nhm ngi c to thnh nhng sc dn hn hp mang hai dng mu ChmThng trong nhng thi im khc nhau. Ngi Chm lai Thng gi l
Chm Pal, nhng ngi Vit t bit n tn ny. V khng c truyn thng
t tn cho tng nhm ngi, dn chng gc Kinh gi chung tt c nhng c
dn sinh sng trn min ni pha Ty l ngi Hroi, sau bin m thnh
ngi Hi.
Ch Hi mang mt ni dung xu, l nhng nhm man di chuyn i cp
bc, v trong qu kh ngi Hroi nhiu ln tin cng vo cc lng x
ngi Kinh cp bc lng thc, trong nhng giai on kh khn, di thi
cc cha Nguyn. Sau ny ngi Chm ti Thun Hi gi nhng c dn gc
Chm sinh sng ti cc tnh Qung Nam, Qung Ngi v Bnh nh l Chm
Hoi hay Chm Hroi. S sch Vit Nam thi Nguyn gi chung l Mi
Vch.
Ngoi ra cng c mt s ngi Chm lai Vit gi l Chm Yun (Yun hay
Yun c ngha l ngi Vit). Ngi Vit gi l Kinh Cu, nhng danh xng
ny rt t ngi bit n v ngi Kinh Cu lun t nhn mnh l ngi
Kinh. Cng nn bit nhng binh s hay ti gc Kinh, b y ra vng bin
a gip ranh vi Chim Thnh, lp gia nh vi nhng ph n Chm (m
h cho l ngi Kinh c xa), t mi sinh ra ch Kinh Cu.
V ngn ng, ngi Champa c nhiu nh nhn chng hc xp vo h
Nam o (Malayo Polynsien), ngha l c ngun gc xut pht t cc hi
o pha Nam vng bin ng Nam . iu ny c th ng khi i chiu
vn minh, vn ha ca ngi Champa vi vn minh, vn ha ca cc dn tc
cng h ngn ng ti ng Nam vo thi to dng. Nhng qua nhng
khm ph kho c gn y, vn minh v vn ha ca ngi Champa ti Vit
Nam khng hon ton do ngoi nhp m c s pha trn yu t vn minh v
vn ha ca nhng nhm c dn bn a c mt t trc.
Trong thc t khng c b tc nguyn thy no c tn Chm. Chm ch l
tn gi ca nhiu nhm dn c sau ny chn sinh sng trn lnh th ca
vng quc Champa hay Chim Thnh c, gi chung l ngi Champa, ch
khng phi tn ring ca mt nhm chng tc. Sau ny cng ng ngi
Champa ng bng chp nhn danh xng Chm, v ng ha ngun gc
98

Nam o ca mnh vi nn vn minh v vn ha Chim Thnh c, phn

bit vi cc nhm Champa khc xut pht t nhiu ngun gc ngn ng v
chng tc khc nhau. C th ni vng quc Champa xa kia l mt lin
bang a chng v a vn ha.
Cc tiu vng Champa
-Vng pha Bc Champa bao gm cc tnh Qung Bnh, Qung Tr, Tha
Thin-Hu hin nay, nm gia o Ngang v o Hi Vn. y l vng t
thng xy ra giao tranh, xung t gia nh Hn v Lm p trong thi k
Bc thuc vo cc th k t th 2 cho n th 9; v sau ny, gia cc triu
i Vit Nam v Champa trong cc th k t th 10 cho n th 14.Ranh
gii cc bc ca Chim Thnh l o Ngang thuc tnh Qung Bnh,
khong v tuyn 18. Vo thi Tin L, cuc xung t u tin gia i C
Vit v Chim Thnh xy ra vo nm 982 khi L Hon em qun tn
cng vo chu Amaravati Qung Nam hin nay. n triu L, nm 1044,
L Pht M tn cng Chim Thnh, nh ph thnh Pht Th, c nhiu
kin cho rng thnh Pht Th tc l Vijaya hay l thnh Ch Bn Bnh
nh ngy nay .Sau l cuc tn cng ca L Thng Kit nm 1069 vo
thnh Bn [Vijaya], bt c vua Chim l Ch C; v y l ln u
tin vng t min cc Bc Chim Thnh c cp n trong Vit s vi
danh hiu l a L, Ma Linh v B Chnh, vng t ny c s sch i
Vit nhc n nh l s hin dng ca Ch C cho nh L i ly t do.
l giai on min Bc Champa ri vo nhng cuc tranh chp trin min
trong nhiu thp k (Nguyn Xun Hoa 2002: 36-37). Cho ti khong nm
1078, mt vn bia ca Harivaman, tm thy ti M Sn, cp n s n
nh v xy dng li vng quc Champa ca v vua ny, nh sau: The
enemy had entered into the kingdom of Champa and installed themselves as
masters; having taken possession of all the royal property and the wealth of
the gods; having pillaged the temples, the monasteries, the salas, cells,
hermitages, villages and various edifices together with the horses, elephants,
padatis (infantry?), oxen, buffaloes, and the crops; having ravaged
everything in the provinces of the kingdom of Champa; having plundered
the temples of Srisanabhadresvara and all that the kings of past times had
granted as endowments to Srisanabhadresvara; having taken all the riches of
the god and carried away the men belonging to the temple, the dancers,
musicians servants, together with the various properties of
Srisanabhadresvara; the temple remained empty and devoid of worship as
the .Then His Majesty Vijaya Sri Harivarmadeva, yan Devatamurti ascended
the throne. He completely defeated the enemies, proceeded to the Nagara
Champa, and restored the temple of SrisanabhadresvaraThe kingdom of
Champa became prosperous as of old (Majumdar 1989: III, 160). [.. K
99

th vo vng quc Champa, t xng l nhng k cm quyn; cp i

ti sn ca hong gia v ca ci ca ch thn; ph hy n th, tu vin,
ni an c, lng mc v cc t vin khc cng vi nga, voi, tru b v ma
mng; hy dit mi th trong cc tnh thnh ca vng quc Champa;
cp ot nhng ngi n th thn Srisanabhadresvara v tt c nhng
phm vt m cc v vua trc kia phng hin cho thn
Srisanabhadresvara; v vt tt c ca ci ca thn v cp i nhng nhn
s ty thuc ngi n, cc v n, nhc cng nhng ngi phc dch cng
vi ti sn tr ph ca Srisanabhadresvara; ngi n b cp sch v b
ph Ri c vua Vijaya Harivarmadeva yan Devatamurti ln ngi. Ngi
tiu dit ht qun th, phc hngli Nagara Champa, v trng tu ngi n
ca Srisanabhadresvara Vng quc Champa li tr nn hng thnh nh
xa Nhng thng tin trn v triu i ca Harivarman ph hp vi nhng
ghi chp trong th tch c ca Vit Nam v Champa vo giai on ny. Cc
a danh ca min cc bc Champa nu trn nh a L, Ma Linh v B
Chnh xut hin trong thi L, c nhiu s liu v s gia xc nh l
vng t pha nam o Ngang thuc tnh Qung Bnh v mt phn pha
bc tnh Qung Tr ngy nay, nh sau:a L, i L i ra Lm Bnh, i
Trn i ra Tn Bnh, i L Trung Hng i ra Tin Bnh, thuc tnh
Qung Bnh gm cc huyn L Thu, Phong Ph, Phong Lc nay thuc
huyn L Thy v Qung Ninh; Ma Linh, i L i ra Minh Linh, i
Minh i ra Nam Linh, i L lp li Minh Linh thuc tnh Qung Tr gm
hai huyn Minh Linh v Gio Linh nay l huyn Vnh Linh v Gio Linh;B
Chnh, nh Minh i ra Trn Bnh, nh L i li B Chnh, thuc tnh
Qung Bnh gm cc huyn Bnh Chnh v Tuyn Chnh nay thuc cc
huyn Qung Trch, B Trch v Tuyn Ha (Hong Xun Hn 1966: 8081; o Duy Anh 1964: 177). Nh vy, a L, Ma Linh v B Chnh bao
gm a vc t pha nam o Ngang n ca Nht L ngy nay. i nh
Trn, khong nm 1306, theo Vit s, vua Chim l Ch Mn i hai
chu - L hay - R cu hn vi Huyn Trn Cng Cha, l vng
t c xc nh pha bc o Hi Vn thuc mt phn pha nam tnh
Qung Tr v tnh Tha Thin-Hu ngy nay. Nh Trn gi khu vc t
ca Vit vo n ca T Dung/T Hin l chu v chu L; vo nm
1307 th i thnh chu Thun v chu Ha (o Duy Anh 1964: 177).V t
liu Chim Thnh, tm hiu cc a danh/danh hiu ca vng t ny, c
mt minh vn Champa quan trng c tm thy ti nhm thp D ca thnh
a M Sn, nin i khong nm 1192, ghi chp cc a danh t Bnh
nh v Qung Nam ra n Qung Bnh bng ting Chm, nh sau: Jaya
Indravarmadeva on Vatuv escaped from the Cambodians and came to
Amarvat. He rebelled and levied troops at Amarvat, Ulik, Vvyar, Jriy,
100

Traik and in many districts (anekapramana). He went to escape Vijaya. The

Prince [Vidynandana] led his troops into battle, defeated [Jaya
Indravarmadeva], and compelled him to return to Traik; [the Prince]
pursued, captured, and killed him at Traik. The Prince has since reigned
without opposition [C.92 B, 19-22; cf. Finot 1904: 975] (Majumdar
1985: III, 204; Southworth 2000: 237-38). [Jaya Indravamadeva on Vatuv
trn thot t ngi Cam-pu-chia v chy ti Amarvat. ng ni dy v
khi binh trong nhiu huyn thnh khc nhau(anekapramana) ti Amarvat,
Ulik, Vvyar, Jriy and Traik. ng nh chim Vijaya. Hong t
Vidynandana dn i binh tham chin, nh bi Jaya Indravarmaeva, v
buc ng phi chy v li Traik; Hong t truy n v git ng ti Traik.V
vy, t Hong t khng cn ngi i nghch Nhng a danh nh
Vijaya, Amarvat, Ulik, Vvyar, Jriy v Traik xut hin trong vn bia
Chim Thnh trn y, m, ta c th i snh chng vi cc vi cc a danh
xut hin trong cc th tch c ca Vit Nam v Trung Hoa nh sau (tnh
t Nam ra Bc):
1/ Vijaya, xut hin trong mt bia k ca Jaya Harivarmadeva tm thy
ti Po Nagar Nha Trang (C.30, A2) khong nm 1160 v thng c
cp n trong th tch c Vit Nam vi danh hiu l Tr Bn/Ch Bn hay
Bn hoc Pht Th (Hong Xun Hn 1966: 62-66; o Duy Anh 1964:
174-76) l a vc nm trong tnh Bnh nh ngy nay. ng thi, tiu
quc ny c th tch Trung Hoa gi l Tn Chu phn bit vi Cu
Chu hay Amarvat vng Qung Nam ngy nay. Tiu quc Vijaya
pht trin lin tc t th k 11 n th k 15, c minh chng bi cc di
tch kin trc to ln c nin i t th k 11-15 hin vn tn ti nh Thp
Bc (c.11th), Bnh Lm (c.11th), Dng Long (c. 12th-13th ), Hng Thnh
(12th-13th), Cnh Tin (13th-14th), Thc Lc(14th-5th), Th Thin ta lc
dc theo sng Cn; cn m Th Ni Sri Boney chnh l cng-th ca tiu
vng quc ny;
2/Amarvat, xut hin trong vn bia ca Java Harivarmadeva ti M Sn
(C.101) khong nm 1157 v ti Po Nagar Nha Trang (C.30) nm 1160
(Southworth 2000: 237-38), l khu vc h lu sng Thu Bn bao gm M
Sn l thnh a, Tr Kiu l hong thnh v i Chim Hi Khu l cngth. Danh hiu ny c phin m l A-mu-la-bu (A-mc-lt-b) trong Minh
s khong nm 1481/1482
3/ Ulik, c nhc n trong s sch Vit Nam di tn gi chu v
chu L hoc R t i Trn, nm 1307 [Ulik > -L/-R]. Vng t ny
c xem l l vt ca Ch Mn dng cho vua nh Trn cu hn vi cng
cha Huyn Trn gm khu vc t pha bc o Hi Vn nay thuc vng t
t pha nam tnh Qung Tr v Tha Thin-Hu, c bit khu vc xung
101

quanh Hu vi di tch quan trng l Thnh Li ta lc bn dng sng Hng

cng vi cc dng sng khc nh Lu, sng B chy vo m ph Tam
Giang, c ca T Hin/T Dung lm cng-th vi thp Linh Thi ni th n
thn P Nagar/Po Yang Inu Nagar tng t thnh a P Nagar Nha Trang
ca tiu quc Kauthara
4/ Vvyar, c cp n trong th tch Vit Nam nh trong Thin
Nam T Ch L Th [Hng c Bn ] c tn l Vit Mn (Hng c
Bn 1964: 48) chnh l ca Vit hin nay thuc huyn Gio Linh v Triu
Phong ca tnh Qung Tr [Vvyar > Vit]. Dc theo sng Thch Hn c
nhiu di tch ngh thut quan trng c pht hin nh H Trung, Tr
Lin, Thch Hn c nin i t th k 9 n 11/12; v nhiu a danh c m
c ca t Vit nh Gio Vit, Vit An, v.v.. Ca Vit l ca bin ln nht ca
Qung Tr v n cng l ca bin quan trng nht ca khu vc gia o
Ngang v o Hi Vn, ca Vit c a th tng t ca i Chim vng
Hi An v h lu sng Thu Bn ca chu Amaravati trong tnh Qung
Nam;
5/ Jriy, c nhc n vi tn l Di Lun Mn trong Thin Nam T Ch
L Th [Hng c Bn ] khong nm 1630-53; cn trong Bnh Nam
[Hng c Bn ] khong nm 1653- 90 th gi l Nht L Hi Mn
Thm (Hng c Bn 1964: 48, 141), ta lc ca Nht L thuc th x
ng Hi hin nay. a danh Jriy c th c chuyn m thnh a L
(?) vo thi L nm 1064. Gia th k 16, khong nm 1553-55, trong sch
Chu Cn Lc c nhc n nhiu a danh c m tng t tn ti
vng ny, chng hn, sng Th R chy vo ca Nht L (Dng Vn An
2001: 28). S bin m ca a danh ny c th c din ra nh sau: Jriy
> R/Di > L > L. V vng pha ty ca Nht L c nhng di tch Pht gio
Chim Thnh ng lu nh i Hu, M c, Thu Th thuc th k 910, v.v.cn v vng thng lu ca sng L Ha th c hang ng Phong
Nha vi cc di tch Pht gio Champa quan trng;
6/ Traik, a danh ny c nhc n di thi L l B Chnh bao gm
cc huyn Qung Trch, B Trch ta lc vng ca sng Gianh, c th t
Gianh l mt bin m ca t Trch [Traik > Trch > Gianh] . y l vng
t cc bc ca Champa gip gii vi i Vit, nm pha nam o
Ngang,cho nn theo minh vn Chm nu trn,Jaya Indravamadeva mi b
Hong t Vidynandana git ti y. Vng ny cng c cc di tch ngh
thut Champa quan trng nh Lm p Ph Ly, Hon Vng Ph Ly,v
mt minh vn Pht gio Cham tm thy Rn thuc th k 9-10, v.v..Da
theo quan nim Hindu v s hnh thnh cc tiu quc trong mandala
Champa, mi tiu quc c hnh thnh da vo mt ngn ni thing, tng
trng cho thn Siva; v mt ging sng thing tng trng cho n thn
102

Ganga, v thn Siva. Dc theo ging sng thing ny mi tiu quc thit lp
ba trung tm trng yu, l: mt trung tm thng mi hay cng th ta lc
mt ca sng; mt trung tm quyn lc ca hong gia hay l hong thnh;
mt trung tm tn gio ca hong gia hay l thnh .Vo khong th k th
7, cn c vo nhng yu t a d v nhng di tch lch s lin h vi
chu Amarvat ca Champa a bn tnh Qung Nam ngy nay, ta c th
tm thy m hnh v s hnh thnh ca mt tiu quc c bc l nh sau:Ngn ni thing l ni Mahaparvata/ i Sn Thn hay ni Rng MoGing sng thing Ganga hay sng Thu Bn-Ca sng hay cng-th i
Chim Hi Khu ,Ca i ta lc vng Hi An-Hong thnh l
Simhapura/Thnh ph S t vng Tr Kiu;-Thnh l
Srisanabhadresvara hay M Sn.Nhng tnh thnh (tiu quc?) c danh hiu
ting Chm nu trn ca min Bc Champa u gn lin vi mt ca bin,
n bc l rng mi tiu vng quc thuc mandala Champa c thit lp
da vo mt cng-th l trung tm hi thng quc t; iu ph hp
vi m hnh riverine exchange network / h thng trao i ven sng ca
Bennet Bronson nu ra v s trao i ni v ngoi thng da vo nhng
ging sng chnh trong khu vc cng vi s trao i hng ha gia min
ngc v min xui cng nh gia nhng tiu quc vi nhau, m, a l ca
vng quc Champa c bit thch ng p dng m hnh ny tm hiu
a-vn ha/kinh t ca vng Qung Nam ngy nay, hay l Amaravati ca
Champa xa kia, ta thy rng sng Thu Bn v nhng chi lu ca n
ng mt vai tr thit yu trong vic trao i hng ha gia min ngc v
min xui. Dc theo nhng ging sng ln ny c nhiu khu ch sm ut
min trung du nh Trung Phc, i Ngha, Ty Loan, v.v gi vai tr
trung chuyn hng ha gia min ngc, ni c nhng nhm sc tc ni
ting Mn-Khmer sinh sng v cung cp cc loi lm sn qu, chng hn
trm hng, qu, sng t ngu, ng voi, v.v.. vi min xui; ngun lm sn
ny c tp trung vo mt cng- th quan trng vng h lu sng Thu
Bn ni gi vai tr ca mt trung tm ngoi thng m din mo ca n c
th hnh dung c qua s phn thnh ca cng-th Hi An ni ting ca
ng Trong vo nhng th k 17-18. S phn vinh ca cng-th Hi An
ng thi chnh l s ti hin ca mt cng-th Champa trc kia
Tiu quc Vijaya Champa vo u th k 15 (1436) c m t bi mt
hc gi Trung Hoa tn l Fei Hsin/Ph Tn, ngi thp tng on hi hnh
ca Trnh Ha ti ng Nam , nh sau: x ny dc theo duyn hi, v
c mt hi cng gi l Tn Chu [Qui Nhn]. V pha Ty l Giao Ch, v
Trung Hoa ni lin v pha Bc. Khi cc chuyn tu ch hng ca ngoi
quc cp n x ny, n cc s thn, v th lnh i mt ci mo c ba
tng bng vng, mc y phc thu tha, eo vng vng trn ngc v cnh tay,
103

i giy bng v i mi v eo mt si ai c nm tm vin ngc vung.

Ngi trng nh mt v thn h php lng ly. Ngi ci mt con voi, c
hn nm trm th binh h tng trc sau, c ngi mang gm bn v gio
ngn, c ngi mang khin gip sng ngi, h nh trng v thi t v bng
v da, ngi cng nhng cn thn khc i ra ngoi thnh n nhn phm
vt ca vua ban. V th lnh xung voi chp tay v ci u cm t n vua
ban phm vt v xin dng nhng cng phm ca a phng. X ny c
nhiu voi v t ngu to ln, v vy ng voi v sng t c bn ti nhng x
khc vi sn lng ln (Su Chung-Jen/T Tng- Nhn 1967: 198-211).
Qua m t trn chng ta c th phn tch rng, ngi cai qun cng-th Tn
Chu/Vijaya l mt th lnh/lnh cha; cn hong thnh ca nh vua phi l
mt ni khc cho nn v th lnh ca cng-th mi phi i ra ngoi thnh
dng v nhn phm vt ca vua ban. Cng-th ca Tn Chu/Vijaya ng
thi ta lc ti m Th Ni v pha ng-Bc thnh ph Qui Nhn ngy
nay. Quanh m Th Ni c thnh Th Ni (thuc huyn Tuy Phc), c th
l ni n tr ca v th lnh/lnh cha ca cng -th; v pha Ty c
Thnh Cha (thuc huyn An Nhn), c th l Thnh Ch Bn sau ny (?),
l ni ng ca nh vua (Thnh Th Ni v Thnh Cha ch cch nhau
chng 7 8 km theo ng chim bay). Cc kin trc tn gio ca hong gia
l cc nhm thp Bnh Lm, Bnh t (th k 11-12), Dng Long, Hng
Thnh (th k 12-13) v cc thp Cnh Tin, Th Thin, Thc Lc (th k
14 -15). Trong mt cu trc tng t v cc cng-th ca Champa, chng ta
c th so snh vi mt phc h khc da theo sng Tr Khc ca tnh Qung
Ngi ni c ca Sa K /Ca i vi thnh C Ly (ni n tr ca th lnh
cng-th) v thnh Chu Sa (ni ng ca vua v hong tc) c thit
lp hai bn b sng. Chng ti mong s c dp tr li ch ny trong mt
chuyn kho khc.Sau khi L Thnh Tng nh chim thnh Ch Bn nm
1471, hong tc Champa ca Vijaya phi sng lu vong Malacca(khong
20000 ngi); nm 1481/82 mt s thn c vua C Lai, mt v vua
Champa lu vong, c n triu nh nh Minh dng s nh gip ly
li lnh th mt vo tay i Vit, trong s k rng lnh th Champa bao
gm vng t nh sau: t nc ca chng ti bao gm 27 x, 4 ph, 1
chu, v 22 huyn. Lnh th ny tri di v pha ng gip bin, pha Nam
gip Chn Lp, Ty gip Ni Rng ca ngi L [L Nhn Sn], v Bc
gip A-mu-la-bu (Wade 2003: 14).Hin nay, c mt lng pha nam chn
o Hi Vn tn l Nam thuc thnh ph Nng, a danh ny gp
thm chng c cho vic xc nh chu l pha bc o Hi Vn.C theo
Hng c Bn , 1653-90, (sdd, trang 48) th th t cc ca bin nay
thuc tnh Qung Bnh, tnh t Bc vo Nam, nh sau: Thun C Mn nay
l ca Rn; Cng Gin Mn nay l ca Gianh; Di Lun Mn nay l ca L
104

Ho (?); An Nin Mn nay l ca Doanh; Nht L Mn nay l ca Nht L

(Tp bn hnh chnh Vit Nam, Nh xut bn Bn , 2003, tr. 38). Nh
vy, cng c kh nng Jriy l Di Lun Mn hay l ca L Ha [Jriy>Di>L]
(?). Nhng theo ng Khnh a D Ch, 1886-87, th Di Lun Mn chnh
l ca Rn (ng Khnh a D Ch 2003: 1355); cn sch i Vit a
D Ton Bin, thi Minh Mng, ca Phng nh Nguyn Vn Siu th gi
ca Rn l n bin Tn v cho bit trc ca ny gi l ca bin Di
Lun (Phng nh Nguyn Vn Siu 1997: 246). Theo nh a l hc L
B Tho, th, vo khong th k 14, c mt ci bu ln nay gi l Bu Sen
ni lin vi ca Nht L thng vi bin, cho bit, ng thi ca Nht L l
mt ca bin ln (L B Tho 2003: 211-15). Trong cc ca bin ti Qung
Bnh, ca Nht L l ca quan trng nht t thi L, nhng ngoi ra, ca L
Ho cng l mt thng cng ln (Lng Duy Tm 1998). Tm li, hin
thi, chng ti cha th xc nh chnh xc a danh ca Di Lun Mn,
nhng i th, a danh Jriy ca Chim Thnh nm trong a vc huyn
Qung Trch, B Trch v Qung Ninh hin nay, n c th c phin
m thnh Di hoc L hoc L (?).Vng t gia o Ngang v o Hi Vn
c cc tc gi ngi Php nh danh l Indrapura, v danh hiu ny
c Southworth phn tch v ph nhn trong mt chuyn kho v a-chnh
tr Champa (Quach-Langlet 1988: 28-29; Southworth 2000: 237-40; Trn K
Phng 2002: 63-74, note 10).Ngoi ra, nhiu ca bin ca nhng ging
sng chnh min Trung m da vo c kh nng tn ti nhng tiu quc
c lp khc m chng ta cha th xc nh c danh hiu ca chng, mc
du nhng tiu quc ny c cp n trong cc th tch c ca Trung
Hoa khi lin h n Chim Thnh vi danh xng l quc, chng hn: Mn
c Quc, C an Quc, v.v.. Nhng tiu quc ny c thit lp trn
nhng ca bin sau: Ca Hn trn sng Hn thuc thnh ph Nng; Ca
K H trn sng Tam K thuc tnh Qung Nam; Ca Dung Qut trn sng
Tr Bng v Ca Sa K/Ca i trn sng Tr Khc thuc tnh Qung
Ngi; Ca Tuy Ha trn sng Ba hay sng Rng thuc tnh Ph Yn;
Ca Phan R trn sng Ly v Ca Phan Thit trn sng C Ty/Ci thuc
tnh Bnh Thun (Southworth 2000: 237-244; Trn K Phng 2002: 6465). Dc theo nhng ging sng ny u c nhng nhm n-thp quan
trng nh: Khng M, Ph Hng (Tam K, Qung Nam), Chnh L,
Thnh Chu Sa, Thnh C Ly (Qung Ngi), Thp Nhn, Thnh H (Ph
Yn), P am, Ph Hi (Bnh Thun), v.v.. l nhng chng c v s tn ti
ca nhng di tch hong gia Chim Thnh ti nhng tiu quc ng
thi.Tn ca ngn ni thing v ging sng thing ny xut hin trong
nhng minh vn Champa c pht hin ti M Sn t cui th k th 4 cho
n th 7 (Majumdar 1985: III, 4-8; 21-26).Thut ng mandala (circles of
105

kings) c cc nh nghin cu dng din t mt h thng chnh tr kinh

t c pht hin ti hu ht cc quc gia c ng Nam . Mandala l
vng quc bao gm nhiu tiu vng quc hoc lnh cha. Trong mi tiu
quc ca mandala c mt v tiu vng thng c thn linh ha v t
xng l lnh o ca cc th lnh khc, m trn l thuyt, l nhng thuc
h v ch hu ca h. Mi tiu vng trong mandala l ngi duy nht c
c quyn c nhn cng phm mang n bi cc s thn v l ngi c
uy quyn ti cao lnh o qun i. Cng lun lun c kh nng xy ra
nhng tnh trng l mt vi v th lnh trong mandala c quyn t chi vai
tr ch hu ca h v c xy dng cho ring h mt h thng ch hu mi
khi h c c hi ni dy. ngn nga tnh trng ny, tiu vng trong
mandala ng x vi cc ch hu bng cch khng can thip vo ni b ca
nhng th lnh a phng gi mt khong cch tng i vi th ph ,
v to nhng mi quan h hn nhn hoc mi h tham gia vo ng th i
biu ca hong gia, v.v. (Wolters 1999: 27-40; Nakamura 1999: 60). Nhiu
nh nghin cu gii thch h thng chnh tr-kinh t ca vng quc
Chim Thnh [Champa] theo mt m hnh c gi l h thng trao i
ven sng/riverine exchange network. Theo m hnh ny, h thng trao i
ven sng c mt vng duyn hi lm c s cho mt trung tm thng
mi thng ta lc mt ca sng. y cng l trung tm giao dch quc t.
Ngoi ra,cng c nhng trung tm thng ngun, l nhng im tp
trung ban u ca cc ngun hng c gc t nhng vng xa sng nc.
Nhng ngun hng ny c sn xut cc vng khng hp ch bi cc c
dn sng trong cc bn lng min thng du hoc thng ngun. Mi tiu
quc trong mandala c ring mt h thng trao i ven sng nh vy
(Bronson 1977: 39-52; Hall: 1985: 1-25; Hagesteijn 1989;Nakamura 1999:
60). V vic p dng m hnh h thng trao i ven sng tm hiu lch
s v vn ha min Trung, chng ti bc u cng b trong mt tham
lun ti hi tho khoa hc v Vn ha lng cc dn tc thiu s tnh Qung
Nam do Phn vin Nghin cu Vn ha Ngh thut min Trung ti Thnh
ph Hu t chc ti Hu ngy 28 thng 5 nm 2004 (Trn K Phng
2004).Trong cc tc ngi ni ting Mn-Khmer min ty Qung Nam,
ngi Katu l sc tc ng ngi nht, sng phn b dc theo cc ging
sng ln ca Qung Nam nh sng Thu Bn, sng Vu Gia, sng Cn, sng
Ty Loan, v.v.. Ngi Katu hin nay c khong 50.000 ngi sng huyn
Nam Giang, Ty Giang v ng Giang (trc kia l huyn Hin v Ging)
tnh Qung Nam, ngoi ra cn c mt b phn sng huyn Nam ng pha
bc o Hi Vn thuc tnh Tha Thin -Hu. V sinh hot kinh t -vn hax hi ca ngi Katu, trong c mi quan h vi thng nhn min xui
m ngi Katu gi l cc-li hay thng-li, c tng thut bi Le
106

Pichon vo nm 1938 trong mt chuyn kho v ngi Katu Qung Nam

(Le Pichon 1938). Theo c Quch Xn, mt chin s cch mng lo thnh,
mt nm 1999, ngi tng sng nhiu nm vi dn tc Katu ti Qung
Nam trong chin tranh, th vic trao i hng ha gia min ngc v min
xui da theo sng Thu Bn vn din ra mt cch sinh ng cho n nhng
nm 50 ca th k trc.Trao i hng ha gia min ngc v min xui
vng Qung Nam c phn nh qua cu ca dao sau: Ai v nhn vi nu
/bn ngun, Mng le /Mt non gi xung c chun gi lnTrong mt
chuyn kho da vo lun n tin s ca mnh, Wheeler cng phn tch v
chng minh rng cng- th Hi An trong cc th k 17-18 k tha nhng
thnh qu v s thit lp cc mi quan h ni v ngoi thng ca Champa
trong cc th k trc
Sau khi thng lnh ton b cc khu vc c dn c sinh sng trn vng
duyn hi min Trung, t th k th 2 n th k 8, cc nhm ngi hi o
gc Malayo Polynsien bt u thit t nn tng vt cht tr v lu di :
xy dng kinh thnh, ph bin li sng nh canh v t chc x hi theo
kiu lnh cha. V trnh vn ha khng cao nhng gii chinh chin,
nhng nhm ny mt mt ch lu gi mt phn ca nn vn minh hp th
qua cc o s v thng nhn n (ch Phn v vn ha n ) n y
trao i hng ha hay tm tr, mt khc vn duy tr mt s tp tc, vn ha
bn a c truyn ca mnh. Qua nhng di tch v vn ha cn li, ngi ta
nhn thy tt c u c s pha trn gia yu t bn a v n . Tuy vy,
vi thi gian, vn ha n dn dn tr thnh yu t c tn, ln t vn
ha bn a pha Nam v Trung Hoa pha Bc.
Nhng cc o s v thng gia n ch truyn b vn minh, vn ha, t
chc x hi, k thut hng hi, bun bn v canh tc nng nghip ca h cho
gii vng quyn v cc lnh cha a phng m thi, qun chng dn gian
khng c chiu c ti. S phn bit ny c nhiu l do, th nht l qun
chng dn gian khng c trnh vn ha cao, th hai l h khng phi l
thnh phn c quyn quyt nh, th ba l s tun th cc iu lut ca o
B La Mn, ng cp ny khng th giao tip vi ng cp kia. V qua ,
nhng o s B La Mn dn dn c cc lnh cha trng vng v gi
nhng vai tr cao trong triu chnh gip h cai tr hu hiu v lu bn.
Lut Manu ca o B La Mn (Brahmanism) phn chia x hi thnh bn
ng cp (castes). ng u l Brahman, tc gii o s (phn ln l ngi
n ), c cho l sinh ra t ming ca Brahma (Phm Thin), nm quyn
vn ha t tng v hc thut. Th hai l Ksatriya (L Li), tc ng
cp vua cha, qu tc, chin s (phn ln l ngi Chm gc Nam o),
c sinh ra t hai cnh tay ca Brahma nn nm quyn chnh tr v qun
s. Th ba l Vaisya (Ph X), tc gii thng gia v ph nng (a s l
107

ngi Chm giu c v ngi Thng gc Nam o), c sinh ra t hai

i ca Brahma nn c quyn lm kinh t v xy dng. Th t l Sudra (Th
), tc ng cp th th cng, bn dn (a s l cc sc dn min ni v t
binh), c sinh t hai bn chn ca Brahma ch b sai khin v lm n
dch.
Tuy vy, trong giai on u, do chu nh hng ca nn vn ha Trung
Hoa v Pht phi i Tha, khng thy c s phn chia ng cp x hi
trong nhng bia k tm c trn lnh th Bc Chim Thnh. Ngc li trn
lnh th Nam Chim Thnh, ng cp Sudra vn tip tc tn ti cho ti th
k 19. Ngy nay ng cp Brahman ch cn thy trong cc dp t l ca gio
dn o B La Mn (cc thy Paseh, Tapah) v o Bani m thi (cc thy
Char, Po Adhya, Po Bac), nhng bin dng rt nhiu so vi nguyn thy.
Ngi Champa theo o B La Mn c gi l Chm Jt, tc ngi
Champa chnh thng. o B La Mn tr thnh tn gio chnh trong giai
on u, t th k 3 (theo bia V Cnh Nha Trang). Tuy gi l tn gio
chnh nhng ch gii vng tn qu tc mi c quyn hnh l v d l m
thi, qun chng dn gian hon ton b cm. o B La Mn lc ban u
pht trin mnh ti min Nam Chim Thnh ri pht trin ra min Bc t th
k th 4, di triu vua Bhadravarman I (Fan-houta hay Phm H t),
ngi sng lp ra triu i Gangaraja (sng Gange, n ). o B L Mn
gi vai tr c tn trong cc triu chnh cho n th k 10, sau nhng
vai tr li cho o Pht Tiu Tha (Thevada). Di triu vua Indravarman II
(th k 9), php danh Paramabuddhaloka, o Pht v o B La Mn cng
nhau pht trin, nhiu tu vin v cha c xy dng ti ng Dng th
Buddha v thn Siva.
Pht gio Tiu Tha tuy c du nhp cng lc vi o B La Mn nhng
khng pht trin mnh v khng tha nhn tnh cc oan ca giai cp cm
quyn ng thi, do ch pht trin mnh trong gii dn gian. Pht gio
ti Champa c hai phi : phi Arya Sammitinikaya (Tiu Tha) v phi
Sarva Stivadanikaya (i Tha), a s Pht t Chm trong giai on u
theo phi Tiu Tha. Min Nam Chim Thnh khng c du vt g v Pht
gio i Tha ; ngc li ti min Bc, do nh hng Trung Hoa, Pht gio
i Tha do cc tu s Trung Hoa mang vo pht trin mnh t th k th 6
n th 9, nht l trong gii dn gian sinh sng ti chu th sng Hng v
sng M (Cu Chn, Nht Nam), sau th mt hn.
Ngn ng ca ngi Champa cng rt kh xc nh. Ni ngi Champa c
mt ngn ng c th l khng ng. Th dn bn a lc ban u c l
trao i vi nhau bng ngn ng c M Lai,k l th ng Nam o.V sau
mt s dn c t pha Nam trn ln min Bc v min ni lp nghip gp
phn pha trn ng m Mn Khmer vo ting a phng. Ri nhng t di
108

dn t ngoi bin (Java, Sumatra), nhng dn tc phng Bc (Vn Lang,

Trung Hoa) v nhng nn vn minh khc (n , Rp) lin tip gia nhp
vo vng t ny, ngn ng ca ngi Champa bin i, phn ha thnh
nhiu h khc nhau (nht l cc sc dn min ni), mc du vy yu t Nam
o vn l mnh nht, nh hng v chi phi n li pht m chnh ca
ngi Champa.
Ti min Bc, do nh hng ca Trung Hoa nhng bc vng tn c th
s dng ch Hn trong cc vn th trao i vi cc quan li nh Hn ti
Giao Ch cho ti nm 192, lc cn l lnh th thuc nh Hn (qun
Tng Lm). Nhng n i con chu Khu Lin, ngi sng lp vng
quc Lm p u th k th 3, nhiu phi b c c sang Giao Ch triu
cng, cc vn th u vit bng ch H (tc ch Phn c). iu ny chng
t ngi n (tu s v thng nhn) vo Lm p truyn gio v giao
thng trc th k th 2 v ph bin ch vit. Nhng a danh v tn
cc vng triu t th k th 3 tr i u mang tn n , k c tn nc
(Campapura l tn mt a danh ti min bc n ). Ch Phn tr thnh
ch quc ng ca vng quc Champa c t th k 2. Nhng bia k tm
c u c khc bng ch sanskrit, tc ch Phn c.
Lu dn ch Phn c c nhiu thay i. Ngi Champa pha trn v bin ci
ch Phn c thnh ting "Chm mi", nht l t sau th k 15 khi vng
quc min Bc b tan r, dn chng Nam Champa ch s dng ch "Chm
mi" v cn p dng cho n ngy nay. Ch "Chm mi" c nhiu trng
hp vi cc loi ch vit ca cc dn tc hi o ng Nam , nht l vi
ngn ng Malaysia v Indonesia.
o Hi c ngi Rp truyn b vo ng Nam t th k th 7,
mnh nht l trong cc qun o Sumatra, Java, bn o M Lai v cc hi
o nh pha ng nam Philippines. Ngi "Java" (cch gi chung nhng
nhm dn c hi o thi ) hp th gio l o Hi qua cc gio s v
thng nhn Rp trn chy nhng cuc thnh chin m mu ang xy ra
quanh vng bin a Trung Hi v Trung ng t th k th 7 n th k
th 9. Yu t hp dn dn c Nam o theo o Hi l tnh (thin) tuyt i
ca n : khng tn th hnh tng v xy dng n i nh o B La Mn.
Dn c hi o, a s l thnh phn ng dn, theo o rt ng v khng
mun tham gia xy dng n i tn th cc v thn Ba La Mn gio na.
Khi cc "hi tc Java" (cch gi nhng ng ph khng hnh ngh nh c
m ch chuyn i cp bc ngoi khi Bin ng) b ln min Trung, h
mang theo mt s sinh hot ca nn vn minh v vn ha Hi gio n
vi cc nhm dn c bn a. ch l nhng hin tng ri rc v a s
dn cp bin khng c trnh vn ha cao, khng th va cp bc va
truyn o.
109

Nhiu thuyn bun Rp t cc hi cng Basra, Siraf v Oman n bun

bn vi Champa trong cc th k 7 v 9, nhng khng c n tip nng
hu v ngn ng bt ng, do khng th truyn o cho dn chng a
phng. Hn na thng nhn Rp khng li nh ngi n v s
cp bc, thm vo h cng khng thch hp vi kh hu nhit i gi
ma ca min Trung. o Hi c truyn b vo vng quc Chim
Thnh qua trung gian cc nh ngoi giao v thng nhn Java v Sumatra
ngoi khi Bin ng. V l , o Hi ti Champa c nhiu khc bit so
vi o Hi chnh thng.Mc thi gian o Hi c du nhp vo Champa
l th k 10.Di thi vua Indravarman III (918-959), t tng Po Klun
Pilih Rajadvara nhn cho mt s gia nh hong tc Rahdar Ahmed Abu
Kamil, Naqib Amr, Ali (trn chy chnh sch cai tr khc nghit ca nhng
tiu vng Java) vo t nn.Nhng ngi ny nhn dp truyn b lun
gio l o Hi cho cc gia nh hong gia Champa.
Trong cc th k sau mi c thm cc gio s, thng gia v gio dn Hi
gio Java t Bin ng vo ging dy gio l, ln ny cho qun chng. Qua
t cch v li sng o ca cc ngi Hi gio Java, gio l o Hi chinh
phc nhanh chng c tin ca qun chng Champa, tht ra h cng khng
mun b tc ht ti nguyn nhn vt lc xy dng nhng n i B La
Mn gio na. Nhiu ngi Champa c thng nhn v gio s Java
a sang Rp hc o. o Hi c ng o ngi theo v tr thnh
tn gio th hai ca vng quc Champa, sau o B La Mn, t th k th
11 n th k 15. Ch Rp c du nhp vo vng quc Champa cng
vi o Hi, nhng khng ln t c ch Phn.
V vua theo o Hi c bit n nhiu nht l Po Alah (Po Ovlah, Po u
Loah hay Po Allah), tr v 36 nm (1000-1036) ti Sri Bini (Qui Nhn). Po
Alah hc o La Mecque 37 nm ri mi v nc tr v. Di triu vua Po
Alah, o B La Mn v o Hi pht trin rt mnh, nhiu n th Siva v
nh th Hi gio c xy dng ti Amavarati (M Sn-Qung Nam). o
Hi rt thnh hnh ti Thun Hi (cc tnh Ninh Thun, Bnh Thun ngy
nay), nhng cng bin ci dn theo thi gian, theo phong tc v li sng ca
ngi a phng, mt dn tnh chnh thng ca o Hi Rp. o Hi ti
Thun Hi c tn l o Bani (Hi gio bin ci), ngi Champa theo o
Bani c gi l Chm Bani phn bit vi ngi Chm theo o Hi
chnh thng, gi l Chm Islam. 3/5 ngi Chm ti Thun Hi theo o B
La Mn, 2/5 cn li theo o Bani. Tuy vy ti Thun Hi cng c ba lng
Chm Islam (2 Vn Lm v 1 Phc Nhn, huyn Ninh Phc, chim t
l 30% so vi ngi theo o Bani).
V sau, khi b p bc v chin tranh e da, mt mng ln gio dn theo o
B La Mn v o Hi chy sang Chn Lp v Java sinh sng. Khi nh c
110

ti Chn Lp, ngi Chm b nhm Hi gio M Lai ng ha, cng ng

Champa v M Lai ti y c gi chung l Khmer Islam. Ti Chn Lp
sau mt thi gian xung t chnh tr v tn gio vi ngi Khmer (theo o
B La Mn v Pht gio Tiu Tha), mt s ngi Champa chy v Chu
c lp nghip, a s l thnh phn tu s, tr thc, nng dn v thng nhn.
Ngi Champa ti y hc kinh Coran vit bng ch Rp. c nhng
thng nhn Rp di c truyn cho cch thc bun bn, ngi Khmer Islam
v Chm Islam rt gii bun bn.
Ti min Trung, cc thy Char (Po Char) ca ngi Chm Bani thay mt
gio dn gi o. Tn Bani ch gi o vo ma chay (ramadan) m thi,
khng nht thit phi cu kinh 5 ln mt ngy hay n chay trng. Ngc li
ngi Chm theo o Hi ti Chu c gi o ng theo lut ca Hi gio
chnh thng : tn u hng v La Mecque 5 ln trong ngy cu
nguyn, h rt king c trong vic n ung v rt kht khe trong vic lp gia
nh.
Cc dng vng tn Champa

Theo lch s, cc dng vng tn cm quyn ti Champa u xut thn t

hai dng h ln. Mi dng h ly mt vt t (totem) lm biu tng. Dng
vng tn pha Nam ly cy Cau (Kramukavansa) lm biu tng, nhng
nh nghin cu gi l chi b, b tc hay th tc Cau. Dng vng tn pha
Bc ly cy Da (Narikelavansa) lm biu hiu, gi l chi b, b tc hay th
tc Da. Ch nhng truyn nhn xut thn t hai dng h ny mi c
cng nhn ln ngi vua, tc phi thuc ng cp Brahman v Ksatriya.
111

Nhng ngi dn thng, cho d c ti gii hay anh dng n u cng

khng c cng nhn l vua nu khng chng minh c lin h huyt thng
n hai dng h ny, tc phi do mt ph n mang dng mu vng tn
sinh ra. Trong lch s Champa, nhiu ngi xut thn l dn thng phi
bin h c thn linh ym tr ln ngi vua nh Phm Vn (nguyn l mt
ngi chn d gc Hoa), Lu K Tng (mt ngi Vit mun ln lm vua
nhng khng c dn chng tun phc) hay nhiu v tng khc sau khi
h i th chnh tr.

Tht ra ngi dn thng kh gi c ngi cao trong x hi Champa v

khng bao gi c c hi, hn na nhng ngi thuc giai cp vng tn,
c bit l gii vng tn n phi, ch lp gia nh vi nhng dng vng
tn vi nhau, do khng c nhng cuc hn nhn khng mn ng h i
v t c nhng cuc hn nhn d chng, d gio. Ph n qu tc Chm ch
chn chng cng ng cp, a s cung phi ca cc vua Champa u xut
thn t cc gia nh qu tc. Khi mt vua Champa ci mt ngi v ngoi
quc, ng ta ch c th lp gia nh vi con gi ca nhng vua cha thuc
cc vng triu khc, ch khng th ly mt ngi thng dn.
X hi Champa tuy theo ch mu h nhng li ph quyn. Trong gia
nh, ngi n b, gi l M c, m nhim vai tr chn ngi k tha, bn
tho tng lai con ci,chn chng cho con gi, ng ra ci hi, gn gi bn
th t tin, gi gn hng ha.Ngoi x hi, ngi n ng c ton quyn
quyt nh vic canh tc, giao thip v bun bn, nhng ch ngi con trai
hay n ng no c sinh ra bi mt ngi m thuc dng qu tc mi
c chp nhn lm vua hay gi vai tr cao trong triu nh.
Ti liu c v truyn thuyt Chm cho bit truyn nhn ca nhng dng h
v vua cai tr vng quc Champa l hai v n thn c sinh ra bi n thn
Sakti Bhagavati, v ca Siva : Visitrasaga cho cc vua pha Nam v Uroja
cho cc vua pha Bc. Ch nhng ngi mang dng mu t nhng ph n
112

ny mi c gi nhng a v cao v nm gi vai tr lnh o, con chu

ca h c th l nhng ngi sinh sng ti ng bng hay trn min ni.
Hnh tng Linga (b phn sinh dc tng trng cho sc mnh ca phi
nam, biu tng ca kh nng ti to) tng trng cho thn Siva (nam tnh)
hin thn qua n thn Uroja. Hnh tng Yoni (c quan sinh sn ca phi
n, biu tng ca kh nng dng dc) tng trng cho n thn Bhagavati
(n tnh) hin thn qua n thn Visitrasaga. Uroja cn c gi l thn Ni,
Visitrasaga l thn Bin. Tng Uroja c xy dng trn cc trin ni
pha Bc, tng n thn Bhagavati c tn th nhiu trn nhng vng bnh
nguyn pha Nam, cnh cc b bin. V thn bo v vng quc Nam
Champa l n thn Yan Po Nagar B M t Nc hay Thin Y Thnh
Mu.Chnh nhng phn chia dng tc Nam Bc ny mi ny sinh ra huyn
thoi cc b tc Cau v Da.
V b tc Cau, theo truyn thuyt, vo thi xa xa mt v vua cai tr phng
Nam mt hm thy bn cnh cung nh c mt cy cau tr mt bung tri
tht ln v tht p. n ngy tr hoa, bung cau khng n, nh vua thc
mc lin sai mt gia nhn tr tui tro ln hi xung xem sao. Gia nhn
mang xung dng ln vua. Vua ly gm bu ch mo cau ra th thy mt em
b mt mi hng ho p . Nh vua rt vui mng, nhn lm con nui v
t tn l Radja Po Klong, tc hong t Po Klong (Po Klu). Mo cau bc
hong t c dng lm mc ca hong gia v mi nhn ca mo cau
c bin thnh gm bu ca nh vua. Mc v gm bu sau ny tr
thnh biu tng cho uy quyn ca cc v vua Champa pha Nam.
Hong t Po Klong khng chu b sa ca ngi thng m ch b sa ca
mt con b t ng sc. cng l l do gii thch ti sao ngi Champa
pha Nam sau ny t chi git v n tht b. Hong t Po Klong cng ln ln
cng p v khe mnh. Nh vua sau g con gi v cho k nghip. Khi
ln ngi, Po Klong cho xy mt cung thnh tuyt m tri rng trn by ngn
i, t tn l Bl. Bl sau ny l th ca cc tiu vng quc Champa
theo ting "Chm mi", nh Bl Cu Phan Rang, Bl Canar Phan R
(thn Tnh M) ca b tc Cau. Chuyn b ng sc l da theo truyn thuyt
B Thn ca o B La Mn bn n , mun ni b l mt v thn, dn
chng phi tn th khng c n tht hay s dng ph sn ca b t
lng tn knh thn linh.
V b tc Da, cc dng vng tn phng Bc cng da theo truyn thuyt
trn to s huyn b v dng di vng quyn ca mnh,nhng i bung
cau thnh bung da v mo cau thnh mo da.Theo li k li,mt v hong
t c sinh ra t mt mo da,lm con nui mt v vua,ly mt c cng
cha v sau c tn ln lm vua. Khng r v vua ny tn g,cc nh
nghin cu Champa v kho c cha tm ra s tch.
113

Tht ra,cc dng vng tn pha Bc,v chu nh hng mun mng nn vn
minh n , phi tm trong kho tng dn gian mt cu chuyn huyn b
cao dng tc vng quyn ca mnh t ra ngang hng vi cc dng
vng tn pha Nam. Tuy nhin, do chu nhiu nh hng ca vn ha
Trung Hoa lc ban u, thay v phi th vt t (cy Cau hay B Thn) nh
ngi pha Nam, ngi Chm pha Bc cao cy Da nh mt biu tng
huyn b ca uy quyn - nh ngi Hoa cao con rng hay con phng.
Hn na, vt t ca ngi Chm phng Bc khng mang ngha tn gio
m ch thun ty l mt biu tng. Tng m ngi Chm min Bc tn
th l Buddha, Siva v cc v thn n khc. Mt v vua lm c nhiu
tt cho dn chng, khi cht i c dn chng tc tng v lp n th tn
knh nh mt v Pht. Tn v vua qu c thng c kt hp vi tn thn
Isvara (tc Siva), do tn sau cng ca cc v vua qu c thng c thm
ch "vara" Bradresavara,Sambhudresavara thn thnh ha ngi v ca
mnh, vua l do thn sai xung cai tr dn gian.

Qua s phn chia ny, trong sut dng lch s ca vng quc c Champa,
cc bia k ghi li rt nhiu tranh chp gia hai b tc v quyn lnh o,
khng b tc no chu nhng b tc no. B tc Da b coi l b tc bnh
dn (khng tinh khit) thng b cc dng vng tn b tc Cau (t nhn l
truyn nhn chnh thng) khinh thng. Tuy nhin v quyn li ca t
nc, nhiu lc hai b tc ny bit kt hp li thnh mt i ph vi
k th chung. Ba bia k ti lng V Cnh, Hn Cc, M Sn c ghi danh
hiu ca vua Bhadravarman ti n Thp trn ton lnh th Champa, s kin
ny theo Louis. Finot chng t Champa l mt quc gia c lp v thng
114

nht quyn nng ca nh vua Trung ng, cc Lnh cha hay Tiu vng
ca mi vng u phi khp mnh di quyn lc nh vua.
Theo s liu kinh u tin ca Champa l Tr Kiu. Cn Khu Tc ch l
mt thnh ly mi xy c tnh cch Quc Phng khi Khu Lin va mi
dng nc.
Nm 758-859 kinh mi l Virapura
Nm 875-991 c l v i Vit c nhng hot ng qun s gn gi vi bin
gii Champa,nn vua Indravarman II mi di v Vijaya Bnh nh
c yn n hn.
n triu vua Harivarman IV (1074-1081) t Kinh ti kinh thnh
Champapura. C l lc ny Vijaya Bnh nh ch l thnh quch Quc
Phng kin c ngn qun i Vit, cn Kinh di v
Champapura.Sau khi thnh Bn tht th 1471, kinh Champa di v
Virapura ca Chu Panduraga tc vng Phan Rang ngy nay.

V quc phng: Theo s liu Trung Hoa, Champa thi c khon 40,000
qun n 50 ngn qun thi Phm Vn khon th k IV.
Nm 1360 thi vua Ch Bng Nga vi nhng chin cng hin hch, lm cho
vua quan nh Trn phi b c thnh Thng Long (tc H Ni by gi) m
chy, chng t Champa c mt lc lng qun s hng hu v tinh
nhu.Lc lng qun i gm c: B Binh,Hi Binh,K Binh v Tng
Binh (qua iu khc ti n Thp thuc qun th M Sn) thy r phn no
v kh nng qun s ca Vng Quc Champa.
B-LICH S CHAMPA QUA CC TRIU VNG
1. Triu vng th nht (192-366) :

115

Sau hng thp nin b nh hn h, vi chnh sch h hip,tn bo.Srimara lnh o cc b tc champa vng ln,lt ch cai tr nh hn,
thnh lp quc gia champa thng nht.ng ln ngi nm 192,ng tr
kiu,ng lnh o vng quc champa gm mt lnh th rng ln t honh
sn cho n ng nai ngy nay.T nhng nm u cng nguyn, vng t t
sng gianh (qung bnh ngy nay)v pha nam l mt phn ca qun nht
nam, qun cui cng ca b giao ch.Cng chung s phn nh c dn ca
hai qun giao ch v cu chn trong thi triu ,c dn bn a Nht nam
st cnh cng nhn dn giao ch hng ng cuc khi ngha ca hai b
trng,gi quyn cai qun ca mnh.Ha nhp cng cng ng ngi vit
pha bc, c dn c vng nht nam nhiu ln khi ngha chng ch bc
thuc . sau khi lm p nh tan gic phng bc(nh ng hn)thnh lp
nc vo cui th k th hai(192),pha bc tip gip vi giao chu t sng
ghanh(qung bnh ngy nay). vo cui thi Hu Hn (190-193) sau cng
nguyn, ngi Trung Hoa thng ni n mt dn tc huyn Tng Lm
v pha Nam ca Nam Vit m ngi hn gi l ngi Man thng ni ln
u tranh chng li s tn bo ca ch phong kin nh Hn. Sau mt th
k lin tc ni dy, cng ng dn c huyn Tng Lm ny tuyn b c
lp v khai sng ra t nc Lm p do Khu Lin lm th lnh v xng
vng. Tn nc Lm p l tin thn ca Champa sau ny. y l giai on
u lp quc; cn sau ny khi t nc Champa c t chc quy c ri,
gia Trung Hoa v Champa cng c giai on bang giao tt p, cng c lc
Champa phi triu cng, c lc chin tranh khc lit gia hai quc gia v
tham vng thn tnh ca Trung Hoa. Ct ng m vin l mc ranh gii u
tin gia nh Hn v dn c gc Nam o. S kin ny chng minh cc
nhm dn c gc ngi vit theo nh Hn sinh sng trn phn t pha nam
qun Nht Nam rt e ngi nhng cuc tn cng ca ngi Nam o t pha
nam. V a im ca ct ng, s c Trung Hoa nhHu Hn th v Thy
Kinh ch cho rng n nm phn lnh th cc nam ca nh Hn (qun Nht
Nam) huyn Cu Phong (tnh Qung Tr ngy nay). Nhng ngun s khc
nh Tn th, Nam th v Lng th cng cho rng ct ng c dng ln
116

 pha nam huyn Tng Lm (pha bc Tha Thin-Hu). Tn ng th

th cho rng ct ng c dng ln pha nam Qung Chu.Ni dy
Tng Lm:Sau bin c Hai B Trng, tnh hnh chnh tr pha nam huyn
Tng Lm, lun dao ng.Ma h nm 100, hn 2.000 dn Tng Lm ni
ln ph n, t thnh, git mt s quan qun cai tr. Chnh quyn h
phi huy ng qun ca cc qun huyn khc n dp, git c ch tng,
cuc ni lon mi tm yn. T chnh quyn nh Hn khng dm c hip
mt cch th bo dn c ti y nhng t vng t ny di quyn cai tr
trc tip, do mt binh trng s cm u, phng nhng cuc ni lon sau
ny. ly lng dn c a phng, quan qun nh Hn t chc pht chn
cho dn ngho, min thu hai nm v.v.Mc ch ca chnh sch cai tr trc
tip ny l thu thu v nhn phm vt triu cng (vng, bc, sng t giac,
ng voi, mng chim ng, hng liu, vi la) cng nhiu cng tt. Thu v
phm vt triu cng do nhng lnh cha a phng thay mt nh Hn thu
ca dn. Nh vy nh Hn va c thu nhp va khng hao tn ngn qu, li
duy tr c nh hng trn vng t , b li lnh cha a phng c
sc phong v c bo v khi b tn cng.Theo s liu c ca Trung Hoa
(Hu Hn th, Lu Long truyn, M Vin truyn) ghi li th ngi huyn
Tng Lm lun chng i li chnh sch cai tr ca nh Hn v thng
tranh chp ln nhau v quyn cai tr ti vng t ny. Tng Lm qu xa
chnh quc nn s cai tr trc tip ca nhng quan h v binh lc nh
Hn lm hao tn cng qu m li ch chnh tr v kinh t khng cao, do
rt l l.Nm 136, khong 1.000 dn Tng Lm ni ln chng li s cai
tr ca nh Hn v nh chim huyn Tng Lm, h t thnh v git
trng li (huyn trng). Nm sau th s Giao Ch l Phn Din phi iu
hn 10.000 binh s t hai qun Giao Ch v Cu Chn xung n p nhng
tht bi. Thay v i dp lon, on qun ny li phi hp vi dn qun
Tng Lm chng li v chim ng mt s thnh quch khc trong qun,
quan qun ng Hn phi rt lui khi huyn Tng Lm.Nm 138, Gi
Xng, quan th ng s nh Hn i s pha nam, cng vi cc quan thi
th trong qun Nht Nam gom qun dp nhng cuc ni lon huyn
Tng Lm. Sau gn mt nm, tt c u tht bi, v h cn b qun a
phng bao vy hn c nm tri. T nh Hn mt tin tng m quan
qun a phng v ch tin dng quan qun t Trung Hoa a xung.Nm
sau Hn Thun sai tng C Xng huy ng 40.000 qun cc chu
Kinh,Dng, Duyn, D xung n p cuc ni dy.C Xng b qun ni
lon nh bi, nh Hn sai mt tng khc l L C mang vin binh tip tr
nhng L C vin cc l do hon binh. Cuc tin qun b dng li.k
sch ca L C l:-Ly gin ni b nhng ngi ni lon bng cch mua
chuc nhng lnh cha a phng nhm lm suy yu tim lc ca dn qun
117

Tng Lm-Trnh can thip bng qun s vo tranh chp cc b ca ngi

a phng-Ch li mt quan li ngi a phng thay mt thin triu
cai tr-Vn lnh o a phng cho ngi a phng chn ly, ngi
thng cuc c thin triu tn phong-Quan cai tr a phng phi l mt
lnh cha thn phc thin triu-Tc Vng Hu (dnh cho ngi nh Hn)
v Lit Th (ngi a phng). thc hin mu k ny, nh Hn phong
Trng Kiu lm th s Giao Ch v Chc Lng lm thi th Cu Chn; c
hai c nhim v thu thu v nhn phm vt t nhng quan li c nh Hn
tn phong. Trng Kiu thu phc c hng chc ngn dn thng ca
Nht Nam v Tng Lm qui thun Hn triu.Nm 144, dn qun Nht Nam
v huyn Tng Lm li ni ln chng li ch cai tr ca nh Hn, nhng b
th s H Phng nh bi. Nm 157, Chu t cng vi dn chng Cu
Chn ni ln git huyn lnh C Phong v thi th Ngh Thc chim quyn
lnh o. S kt hp t nhin gia dn chng hai qun Cu Chn v Nht
Nam gy nhiu bi ri cho cc quan qun cai tr. Di s ch huy ca y
qun Cu Chn l Ngy Lng, qun Hn phn cng quyt lit, git hn
2.000 dn Cu Chn, phe ni lon phi chy xung pha nam chim qun
Nht Nam v chng tr li. Trong ba nm, t 157 n 160, qun Tng Lm
(khong 20.000 ngi) tin ln nh qun Hn v chim nhiu huyn khc
ca Nht Nam. Vi nm sau, nm 178, Lng Long cm u cuc khi
ngha chng li qun Hn, chim c nhiu vng t t Giao Ch n Hp
Ph v t Cu Chn n Nht Nam; nm 181 Hn vng c L i mang
qun sang nh dp.n i Hn S Bnh (190-193), nhn ni tnh Trung
Hoa ri lon, dn Tng Lm, phi hp vi dn 2 qun Cu Chn v Nht
Nam, ni ln nh ui qun Hn v ginh thng li. Nm 192, tiu vng
quc Chm pa u tin pha bc ra i, di tn gi Lm p di s lnh
o ca Khu Lin. Tiu vng quc ny m u cuc u tranh ginh c
lp ca ngi Kinh pha bc v phong tro thng nht vng quc Chim
Thnh pha nam.Nm 190, ngi Tng Lm ni ln git th s Chu Ph
v chim huyn thnh. Vi nm sau, nm 192, dn c Tng Lm li ni ln
git huyn lnh (huyn trng) v tn Khu Lin, con mt quan cng to (x
trng) a phng, ln lm vua. Khu Lin t tin xn mt phn lnh th
cc nam ca qun Nht Nam - huyn Tng Lm thnh lp mt vng
quc ring :Lm p.Lm p:mt bin c lch s Cho n nay gn nh
khng mt s gia Vit Nam no quan tm n bin c Lm p. C l nhiu
ngi cho rng Lm p khng quan trng v khng dnh lu g, nu khng
mun ni l th ch, vi ngi Vit Nam. Tt c u rt lm. Cuc ni dy
ca ngi Lm p l ca chnh dn tc Vit Nam, ngi Vit c, vo thi
. Lm p l mt bin c lch s trng i, m u giai on u tranh
ginh c lp ca nhng dn tc b chc t di ch h ca ngi Hn.
118

y l ln u tin trong lch s Trung Hoa, mt lnh th t di quyn

kim sot trc tip ca thin triu t tch ra v tuyn b c lp. S kin
ny tri vi nguyn tc t chc chnh quyn ca ngi Hoa, v t th k th
hai trc cng nguyn tr i, di thi nh Hn, nguyn tc trung ng tp
quyn l nn tng ca cc chnh sch cai tr ca ngi Trung Hoa, khng
c ngoi l. Giao Ch thi l mt phn lnh th Trung Hoa, cc quan cai
tr u do thin triu trc tip ch nh, mi ly khai hay t tr u b
trng tr. Mc ch ca chnh sch trung ng tp quyn ny l gi gn v
bo v s ton vn ging ni, ngi Hn khng chp nhn bt c mt pha
trn tp chng ngoi chng tc Hn vi nhau.
Mt ln cn kh chu l trong sut thi Bc thuc, i b phn gii "qu tc"
Lc Vit (Lc hu v Lc tng), v ngi Kinh b khut phc bi vn minh
v vn ha do ngi Hn mang li hp tc vi ngi Hn trong vic qun
tr t nc, ng nhin nhng a v thp hn. Nhng cuc ni dy
chng li chnh sch cai tr h khc v mun tch khi vn minh v vn ha
ca ngi Hn, phn ln u do ngi Mng (hai B Trng nm 42 v b
Triu nm 248) v ngi Nam o (Mai Thc Loan nm 722) khi xng.
Nhng cuc ni dy ca ngi Kinh - L B, Triu Quang Phc, L Pht T
(th k 6 v 7), Phng Hng v Dng Thanh (th k , Khc Tha M v
Dng nh Ngh (th k 10) - u xut pht t ng c bt mn ca nhng
ngi cng tc khng c u i hn l ch ginh c lp hay mun tch
khi nh hng ca ngi Hoa. Ch n thi Ng Quyn ch c lp ca
ngi Vit mi r rng nhng ngi Kinh li xem ngi Champa l i th,
nn khng ngng phn bit i x v vn ha khc bit v uy hip h
trong sut thi k t ch, qun hn qu kh rut tht qua.
Tr v vi Lm p, khi thnh lp vng quc ring c l Khu Lin khng
c nh tch ri nh hng vn minh v vn ha Trung Hoa,nhng vi
thi gian quyt tm tch khi qu o Trung Hoa ngy cng r nt.S d c
s on tuyt ny l v t chc chnh tr x hi ca ngi Hoa khng cn
ph hp vi nn tng chnh tr x hi Champa na.
Vo thi k ny, thng nhn v tu s n giao tip mt thit vi
ngi Champa sinh sng ven bin min Trung. Khi li ch thun bum
xui gi tr v qu c, nhng ngi n ny truyn cho gii qu tc a
phng vn minh v vn ha ca h, v ng nhin truyn lun c cch
thc t chc x hi. Khc vi ngi Hoa, t chc x hi ca ngi n da
trn nguyn tc tn quyn v phn quyn, ph hp vi np sng v c
nguyn t tr ca ngi a phng nn rt c a chung. c im ca
ngi n l khng dng bo lc p t vn ha hay uy quyn chnh tr
ca mnh trn nhng x hi khc, km hn, m cc thn ho a phng
t nguyn lm thay, sau khi hp th vn minh v vn ha ca h. Tranh chp
119

vn ha Trung Hoa v n trong ni b Champa ng ng sau khi Khu

Lin qua i, ch Phn c (sanscrit, mt loi ch vit xut pht t min nam
n cch y hn 2.000 nm) tr thnh ch vit chnh thc ca cc triu
vng. Cc bia k tm c trong giai on ny u khc bng ch Phn.
Quc th trao i ca Champa vi Trung Hoa thi c vit bng ch
"H" (ch cua nc H Tn Tinh, tc ch Phn) thay v ch Hn. Vn ha
n , t pha Nam a ln, tr thnh vn ha ca ton vng quc
Champa. o B La Mn v o Pht c ph bin rng ri trong qun
chng, ln t nh hng o Khng v o Lo ca vn ha Trung Hoa
li trong vng quc. Cng nn bit th cng ng b l tn ngng dn gian
ca ngi bn a, Kinh,Chm, do rt c knh trng, gio l v nghi l
cc tn gio khc phi thch hp nu mun c ng h.

V chnh tr, cc v vua Champa u gn ghp tn mnh vi mt thn linh,

thng l vi Siva (cn gi l Isvara) c c quyn cai tr. Uy quyn vua
th hin qua ci lng mu trng m dn gian khng c dng. Ph t nh
vua l cc quan li trung ng v a phng, c phn chia thnh ba hng
: ng u l hai v tn quan (senapati v tapatica-hai t tng v v vn),
k l thuc quan gm ba hng : lun a inh (dandavaso bhatah-tng ch
huy cm v), ca lun tr (danay pinang, quan hu tru) v t tha gi lan
(yuvaraja-k vng), sau cng l ngoi quan (quan li a phng). Qun
lc Lm p khong t 40 n 50.000 ngi, gm k binh, tng binh v
thy binh, Triu nh Trung Hoa c l cng mun chm dt tnh trng tranh
chp vn ha v chnh tr ko di qu lu ny nn chp nhn s ly khai
mt cch min cng, h t tn quc gia mi ny l Lm p, thay v H
Tn Tinh hay Tng Lm nh trc kia, v duy tr mi quan h tt nhn
cng nhiu phm vt triu cng cng tt.
V danh xng,Lm p ch l s bin ngha cua ch Tng Lm. i vi
nh ng Hn,danh xng Lm p l mt khinh mit ca nh hn, v ch
120

l mt phn t nh khng quan trng vng cc nam thin triu phai

quan tm trc tip. Sch Thuy Kinh Ch giai thch : "Lm p l huyn
Tng Lm, sau bo ch Tng ch cn ch Lm". Cng nn bit ngn
ng Trung Hoa trong thi k ny c nhiu hn ch trong vic phin m cc
tn ngoi quc : Lm p l cch pht m Vit ha t ch Lin-yi, phin m
t ch "Hindi" hay "Indi", tc ngi n. C ngi ni l cch phin m
t ch Phn "Indirapura" (t ca ngi n ). V sau ngi Champa t
tn phn t t Qung Bnh n Tha Thin l Indrapura (t ca Indra, thn
sm st). Lm p cng c th do s pht m Vit ha t ch "Krom" hay
"Prum" (hai tc ca ngi Vit c) m ra. Bnh dn hn ngi ta giai thch
:Lm l rng,p l thn nho v.v... Ni chung, cho d din gii th no
Champa l mt nh ch c lp vi vng triu Trung Hoa ti Giao Ch.
V tn gi Khu Lin cng th, c rt nhiu tranh ci. S sch Trung Hoa vit
tn v vua u tin ca Lm p l Khu Lin, c sch vit l Khu Qu, Khu
t hay Khu Vng. Nhiu s gia cho rng Khu Lin thuc dng di cua b
tc Da pha Bc Tht ra Khu Lin khng l tn ca ngi no c,
ch l cch gi mt cch knh trng mt ngi c ngi v cao trong mt nh
ch tp th (lng, x, huyn). i vi dn chng a phng,"Khu"khng
phi l tn ring m l tc v mt tc trng(lnh cha), phin m t ch
"Kurung" (nh cc vua Hng) ca ngi Vit c hay ch "Varman ca
ngi Champa t ting Phn,c ngha l tc tc trng,lnh cha hay vua.
Trc , nm 137, cc quan h nh Hn gi qun phan lon Ty
Quyn (Qung Bnh) l "r Khu Lin". Nh vy Khu Lin ch l tn gi
chung nhng ngi khng cng vn ha vi ngi Hn pha nam Giao
Ch. Tn gi ny khng lin quan g n danh xng Sri Mara (tn mt v
vng tn ngi Champa khc cng thi k, con b Lona Lavana
Panduranga) tm thy trn mt bia k bng grant (ngang 1 mt, dy 1
mt, cao 2,5 mt) lng V Cnh (nay thuc x Vnh Trung), Nha Trang.
V a l, vng quc Lm p u, rng hp nh th no ? Cn rt nhiu
im ti, khng ai r. Theo s c Trung Hoa th lnh th vng quc ny l
huyn Tng Lm thuc qun Nht Nam, pha nam huyn L Dung (Tha
Thin ngy nay). ng Th ni Lm p t huyn Ty Quyn (Qung
Bnh) tr xung. i Nam Nht Thng Ch ni Tng Lm l Bnh nh v
Ph Yn. Thuy Kinh Ch cho bit thu phu Lm p lc u khng bit
u, sau c bit t ti Khu Lt (Hu, Tha Thin), pha Nam c sng L
Dung (sng Hng) chay qua. Mt cch tm lc, da vo s sch xa, lnh
th Lm p c th tri di t Qung Bnh n Qung Nam. Mt s
chuyn gia Champa cho rng Lm p l lnh th Indrapura (t ca thn
Indra), t mi Honh Sn n o Hi Vn, do vng triu Gangaraja, tc
nhng ngi n n t sng Gange, khai sinh ra. S kin ny cn c
121

ghi nhn vi tt c d dt v cho n nay cha mt du tch bia k no gii

thch s kin ny
T khi thnh lp lm p n na u th k 4,khi nh ng hn suy yu, sau
nh ng v nh tn u phi gii quyt cc vn ni b giao ch, nh
nc lm p c iu kin cng c v m rng t nc. Hnh thnh mt
quc gia c lp sm nht ng nam , mang sc thai bn a v nh hng
vn ha n .T cui th k 4 n u th k 7,Vng quc Champa
chin chinh lin min vi vi gic phng bc, vi cc triu i tn, tng,
ty ca trung quc. Nh ty suy yu, nm 605 Vua Champa p dng
chnh sch ha hon vi ln bang.Nm 618 nh ng ln thay nh ty, tnh
hnh champa n nh v tip tc pht trin.Danh xng vng quc Champa
l quc hn, quc ty ca nhn dn Champa ( Champa l tn hoa i hay
hoa s ngy nay ngi vit nam thng trng nhng ni tn nghim, c
mi thm nh nhn, thanh thot).Ngn ng dn tc Champa thuc nhm gia
nh ng hc M Lai a o (Malayo Polynesian) hay mt danh xng khc
gi l nhm gia nh ngn ng Nam o (Austronesian). Dn tc Champa
c trn mnh t lm p t thi giai on Bu Tr-Giai on cch gn
20 th k trc cng nguyn. n giai on kim kh sa hunh.Vn t
champa s dng ch phn(Sanskrit ).Vn t n i theo cc nh truyn
gio c ph bin rng ri ti Champa v tr thnh ch quc ng ca
Champa.Tn gio ly B la mn (Brahmanism): lm quc gio, gi vai tr
quan trng trong i sng x hi, tinh thn tc ngi Champa.B la mn
hnh thnh v pht trin c b dy trn 3000 nm lch s n . Gio l Bla-mn c thit lp trn nguyn l ca kinh Veda.Vua sri-mara ly gio
iu b la mn xy dng t nc champa. Sri-mara (Khu Lin) ln ngi
nm 192, tr v trong nhiu nm, S c Trung Hoa (Lng th) cho bit
trong khong thp nin 220-230, con chu Khu Lin c gi phi b n
thng c Quang ng v cc thi th Giao Chu (L i v Lc Dn) triu
cng v duy tr quan h ngoi giao. S kin ni bt sau thi Khu Lin l
cuc dy binh ca b Triu nm 248 ti qun Cu Chn chng li qun
ng Ng (Trung Hoa). B Triu, cn gi l Triu Trinh Nng, l mt
thiu n Mng ci voi ra trn lm khip am qun ch. B Triu cng l
mu ngi l tng cua ch mu h : thn hnh ny n (v di ba thc
!?) v can m (dm ng ra gnh vc vic nc). C l trong giai on ny
con ci ca Khu Lin gia nhp vo i qun ca b Triu rt ng v cuc
khi ngha c s Trung Hoa ghi nhn l cuc ni dy ca ngi dn
Champa.Nh ng Ng phong danh tng Lc Dn tc An Nam hiu y,
tc th s, sang Giao Chu dp lon. Lc Dn va dng mu va lm p lc
chiu d cc b lc ni lon.sau hn 6 thng cm c qun ca B Triu b c
lp v b nh bi phi chy v min Nam lnh nn. Lc Dn xua qun
122

xung chim Khu Lt (Hu), bt theo hng ngn th kho tay mang v Giao
Chu ri dng cho nh ng Ng nm 260. Nhng vng t b ngha qun
Lm p chim ng u b ly li. Lnh th Lm p tr v v tr c, tc
huyn Tng Lm, qun ng Ng khng dm tin xung xa hn. C l
truyn nhn ch tn cua Khu Lin cht trong cuc khi ngha ny v
khng cn c nhc ti na. Sch Lng th cho bit nm 270, chu ngoi
ca Khu Lin l Phm Hng (Fan Hiong) ln lm vua.
Cng nn bit "Phm" y l cch phin m Hn ha t ch "Po" (hay P,
Ph, Pha) ca ngi Champa tc l ngi ng u, lnh t hoc l ngi,
ch khng phi l cch phin m t ch "varman" ca ngi n, cng c
ngha l vua, vng, ngi, hay "h Phm" ca ngi Vit Nam m ra. Cng
nn bit ngi Champa theo ch mu h, ch c tn ch khng c h.
Di thi Phm Hng, lnh th champa c ni rng ti thnh Khu Tc,
cnh sng Gianh, pha bc v ti Khnh Ha (Kauthara) pha nam. Phm
Hng cng chinh phc v thng nht cc tiu vng quc khc nm trong
cc lm t dc duyn hai min Trung : Amavarati (Quang Nam), Vijaya
(Quang Ngi, Bnh nh) v mt phn lnh th Aryaru (Ph Yn). Nhng
sau hn 10 nm chinh chin (271-282), Phm Hng b qun Ty Tn (do
o Hong ch huy) nh bi, nm 283 con l Phm Dt (Fan Yi) ln ngi
thay. Nm 284, Phm Dt gi mt s b sang Trung Hoa cu ha, champa
c thi ha v Phm Dt tr v 52 nm th qua i.
2. Triu vng th hai (337-420) :
Phm Dt qua i nm 336, mt t tng cp ngi vua t xng Phm
Vn (Fan Wen)Vn tr thnh ngi thn tn ca Phm Dt v c giao
trng trch xy thnh, p ly, dng cung i theo kiu Trung Hoa, ch to
chin xa v v kh, ch bin dng c m nhc v.v... v c thng chc t
tng.
Di thi Phm Vn, k thut luyn st (rn kim, c lao) t n tt nh.
Nh vua p dng vn minh n thng vo i sng : cai t li h thng
quan li theo khun mu n D, nh gung my t chc chnh quyn
chy u v mang li hiu qua tt ; xy dng thu phu chnh tr ti Khu Lt
(Kiu-sou, hay Thnh Li, Hu), hnh ch nht, chu vi 2100 mt, tng cao
8 mt, c 16 ca, dn chng sng chung quanh chn thnh, mi khi c lon,
cc ca thnh u ng li. Vi th mnh ny, Phm Vn nh thng hai
nc i K Gii v Tiu K Gii (c th y l hai vng quc trn t
Lo ngy nay), chinh phc nhiu b lc khc nh Che Phou, Siu Lang, Khiu
Tou, Kan Lou v Fou Tan (c th l nhng b lc thiu s gc Thi trn dy
Trng Sn), tng cng s ph n mang v t cc lnh th nh chim
c v tng nhn s trong qun i (khoang t 40.000 n 50.000 ngi).
123

Nm 340, Phm Vn xin nh ng Tn cho st nhp qun Nht Nam, gm

cc huyn Ty Quyn, Ty Canh, Chu Ng, L Dung v mt phn t pha
nam qun Cu Chn huyn Hm Hoan (Thanh Ha) vo lnh th Lm p
nhng khng c toi nguyn. Phm Vn lin xua qun tin cng vo ni
a Nht Nam, chim huyn Ty Quyn, git th s H Hu Lm, ly mi
Honh Sn (nam Thanh Ha) lm bin gii pha bc, cho xy li thnh Khu
Tc (cnh sng Gianh) phng gi. T phn lnh th t o Ngang tr
xung thuc v Lm p v cng k t pha bc o Ngang l ni xay ra
nhng trn th hng gia Lm p v Giao Chu trong sut hai th ky 4 v
5. Nm 349 nh ng Tn phn cng, qun Lm p b nh bi, Phm Vn
b trng thng v qua i, con l Phm Pht (Fan Fo) ln thay. Phm Pht
l mt v tng ti ba, c nhiu s gia cho l ngi m u vng triu
Gangaraja (Bc Champa). Va ln ngi, Phm Pht tn cng qun ng Tn
ti Nht Namv vy thnh Cu Chn. Nm 351, qun Lm p b nh bi
phi b chy v pha ty ti Lng H, huyn Th Lnh (Thanh Ha), thnh
Khu Tc b chim, ranh gii c thit lp li ti huyn Ty Canh gn sng
Nht L (Quang Bnh). Nm 359, qun ng Tn chim huyn Th Lnh v
nh bi qun Lm p ti vnh n Cn, chim thnh Khu Tc ; Phm Pht
xin ha v gi s b sang Trung Hoa triu cng (372 v 377). Phm Pht
mt nm 380 nhng ngi cho con l Phm H t. Phm H t (Fan
Houta) nhiu hc gia cho l vua Dharmamaharaja, hiu Bhadravarman I,
ngi sng lp vng triu Gangaraja. Di thi Phm H t, Pht gio
tiu tha (Thevada) pht trin mnh, nhiu nh s n trc tip t n
sang truyn o. Thnh Khu Lt (Hu) vn l trung tm chnh tr nhng i
tn thnh Kandapurpura, ngha l Pht Bao Thnh (v l ni c nhiu n i
v hnh tng Pht v Siva). Bn cnh nh vua cn cho xy dng thm
mt trung tm tn gio mi ti Amavarati, tc thnh a Ho Quang (nay l
M Sn, mt thung lng cch Nng 70km v pha ty). Nhiu n th B
La Mn c xy dng ti M Sn th thn Siva v tng Linga, tng
trng sc mnh phi nam. Ngi n u tin c xy bng g vo cui th
ky 4 mang tn Bradresvara, kt hp gia tn vua Bradravarman I v thn
Isvara (hay Siva). K t th ky th 4 tr i lnh t chnh tr v tn gio ti
Lm p l mt : th thn tc th vua, vua thay mt thn Siva cai quan mun
dn. Siva va l thn bo h x s va l v thn gi n (Dvarapala) dn
chng n th phng v dng l vt. Nm 399, Phm H t mang qun
chim qun Nht Nam, git thi th Khng Nguyn, tin cng qun Cu
c, bt sng thi th To Bnh nhng b qun cua thng ch Vin nh
bi phi rt v di o Ngang. Nm 413,Phm H t mang b binh chim
ng Nht Nam, ra lnh cho thy binh b vo Cu Chn t ph cc lng
x ven duyn. Th s Tu mang qun ra nghinh chin, chm c
124

con ca Phm H t l Phm Trn Trn (tiu vng t Giao Long) v

tng Phm Kin, bt lm t binh hn 100 ngi, trong c mt hong t tn
Na Neng, tt ca u b chm u. Phm H t trn vo rng su ri mt
tch. Trong khi cha tm c mt v vua mi, triu nh champa tip tc
triu cng Trung Hoa c yn v chnh tr. Trong thi gian t 413 n
420, con chu Phm H t tranh ginh ngi vua, ni chin xy ra khp ni.
Nm 413, mt ngi con cua Phm H t l ch Chn (Ti Chen), o s
B La Mn, c triu thn a ln ngi vua, hiu Gangaraja (sng Gange
bn n ). ch Chn l ngi am m vn ha n mun nhng ngi
cho em l ch Khai (Ti Kai) sang n sng nhng ngy cui i,
nhng ch Khai s b triu thn m hi, dn m chy trn vo rng. Ngi
bu nh nhng cho Manorathavarman,chu ch Chn nhng t tng
Thiu Lm (Tsang Lin) chng li v ngi ny khng c sinh ra t mt
ngi m c dng mu tinh khit(tc ng cp Brahman),nn b
Manorathavarman git cht.
3. Triu vng th ba (420-530):
Nm 420, con chu ca Thiu Lm m st vua Manorathavarman v a
ngi em cng m khc cha ca ch Chn l Vn ch (Wen Ti) ln thay.
Vn ch xng hiu l Phm Dng Mi I (Yan Mah hay Fan Yang Mai),
c ngha l Hong t Vng, nhng khng tr v lu v b cht trong mt cuc
tn cng ca qun ng Tn. Con l thi t t, 19 tui, c nh ng
Tn phong vng nm 421, hiu Dng Mi II.
Nhn tnh th lon lc bn Trung Hoa (nh Tng dp nh ng Tn),nm
431, Dng Mi II dn hn 100 chin thuyn tn cng cc lng ven bin ti
ca Th Lnh, T Hi v Chu Ng (qun Nht Nam v Cu Chn) nhng
b nh bi, qun Tng chim thnh Khu Lt, Dng Mi II chy trn ra C
Lao Chm (Quang Nam).Nm 433, Dng Mi II xin "lnh" t Giao Chu
v cai tr nhng vua Tng khng chu, chin tranh li xy ra. Nm 443 vua
Tng Du Long phong thng ch n Ha Chi lm th s Giao Chu, cng
hai ph tng l Tng Xc v Tc Canh Hin, mang i qun nh Lm p,
Phm Dng Mi II chy thot c ra ca Tng Ph, vnh Bnh Long
(Bnh nh), t chc li lc lng, tng cng thm nhiu i tng binh
ri ra lnh tng phan cng nhng khng ch ni qun Nam Tng. Nhng
ngi sng st chy sang Lng Chng (Luang Prabang ti Bc Lo) t nn,
mt s chy n Champassak (Nam Lo) n nu. n Ha Chi thu rt nhiu
vng bc, chu bu, tng ng vp ph rt nhiu n i. S Trung Hoa
(Tng Th) chp rng n Ha Chi ly c nhiu tng vng (mi ngi
mi m xu), em nu chay thu c hn 10 vn cn (50.000 k-l vng
y?). T Trung Hoa bit Lm p c nhiu vng nn mi khi c dp l tin
qun xung nh cp. Trong thi ny, nhiu nh s Pht gio Trung Hoa i
125

m nt kin trc v tng i trong cc n th ti M Sn sang Lm p

tm hiu v hc hoi rt ng, nhiu tng B Tt ca Pht gio i Tha
Trung Hoa c tm thy trong cc cha (cha Quang Kh) trong vng.
Trong lc chy trn v pha nam, Dng Mi II chinh phc lun cc tiu
vng ti Vijaya (Bnh nh), Aryaru (Ph Yn), thng nht lnh th pha
Bc. Nm 443, Dng Mi II v li Khu Lt, thy cnh hoang tn, bun ru
ri mt nm 446. Lnh th pha Bc cua Lm p b y li v huyn L
Dung (Tha Thin), con chu Dng Mi II li tranh chp quyn hnh.
Nm 455 con Dng Mi II l Phm Cht (Fan Tou) ln ngi, hiu Trn
Thnh (Devanika). Trung tm chnh tr vn ti Khu Lt, nhng Trn Thnh
cho xy dng thm mt trung tm vn ha v tn gio mi ti Amaravati,
gi l thnh a Ho Quang (M Sn, Quang Nam). Vng quc Lm p
tip tc c ni rng xung pha nam n tn sng Ba (Tuy Ha), thuc
lnh th Aryaru (Ph Yn) v vng ni non pha ty ln cn (cao nguyn
Kontum, Darlac), v pha ty ti Champassak (Nam Lo), nhiu b lc
Thng sng trn dy Trng Sn cng theo v triu cng. Phm Trn
Thnh mt nm 472, Lm p khng c vua, ni b triu nh c bin ng.
Nm 484, mt ngi Khmer tn Phm ng Cn Thng (Kieou Tcheou Lo),
con vua Ph Nam Jayavarman t nn ti Lm p, cp ngi v cm quyn
trong gn 20 nm. Nm 492, con Phm Trn Thnh l Phm Ch Nng git
Cn Thng ginh li ngi bu. Phm Ch Nng b cht ui nm 498, con
chu tip tc tr v n nm 527 : Phm Vn Tn (Fan Wen Kuoan) tr v t
498 n 502, Phm Thin Khi hiu Devavarman (510-514) v Cao Thc
Thng Khi hiu Vijayavarman hay Bt Ti Bt Ma (526-527).
4. Triu vng th t (529-757) :
Nm 529, Vijayavarman mt khng ngi k t. Triu nh champa phong
Lut a La Bt Ma ln lm vua, hiu Rudravarman I. Nm 577 Lut a La
Bt Ma mt, con l Prasastadharma ln k nghip, hiu Phm Phn Chi
(Sambhuvarman). Di thi Phm Phn Chi, vn ha champa ta rng khp
ng Nam . Nm 598, nh Ty chim dng Lm p v phn chia thnh ba
chu : chu Hoan (Ty Canh), chu i (Hai m) v chu Trong (Khng).
Nm 605, Phm Phn Chi di kinh v Sinhapura, thnh ph S T (nay
l Tr Kiu, cnh sng Thu Bn, huyn Duy Xuyn, tnh Quang Nam). Danh
xng Champa chnh thc xut hin trong thi ny.
Nm 629 Phm Phn Chi mt, con l Phm u L (Kandharpardharma) k
nghip. Nm 645 Phm u L qua i, vng triu champa lon lc. Phm
Trn Long (Prabhasa dharma), con u L, va ginh c ngi vua lin b
git cht, dn chng a con trai cua mt cng cha, em gi cua Trn Long,
tn Ch Ct a ln lm vua, hiu Bhadresvaravarman (s ghp tn gia
thn Bradresvara v v t Bradra varman). Ch Ct a lm vua c mt
126

nm (646) th b triu thn lt , cng cha Tchou Koti, con gi cua chnh
phi ca Phm u L, c tn ln lm n vng, hiu Jagaddharma. c
cua b Jagaddharma rt c dn chng knh trng. Sau khi qua i, n
vng Jagaddharma c dn chng lp n th ti thp Po Nagar (Xm
Bng, Nha Trang). Nm 653 Tchou Koti nhng ngi cho chng (ngi
Khmer) tn Prakasa dharma(Po Kiachopamo),hiu Vikranta varman I.Nm
685 Vikranta varman I qua i, nhng ngi cho con l Vikranta varman II
(Kientotamo).
Di thi Vikranta varman II, vn ha champa ta khp ng Nam , cc
quc gia ln bang u mun kt thn. Nm 731, Vikranta varman II qua i,
con l Rudravarman II (Lutolo) tr v n nm 757 th mt. Con l
Bhadravarman II ln thay nhng b cc vng tn min Nam h b, chm
dt vai tr lnh o ca vng triu min Bc.
5-Triu vng th nm (758-854) :
Nm 757, mt tiu vng pha Nam ni ln h b Bhadravarman II -nh
vua tr va ln ngi - ri t xng vng, hiu Prithi Indra varman, chm dt
dng Gangaraja pha Bc.
Theo bia k c c, Prithi Indravarman l ngi thng nht lnh th
Champa mt cch chnh danh nht, v c triu thn cng nhn l "ngi
thng lnh ton b t nc nh Indra, thn ca cc v thn". Tuy t nc
c thng nht, lnh th ny vn cha c tn. Khi sang Trung Hoa triu
cng, khng bit s thn ca Prithi Indra varman gii thch nh th no
m s liu c Trung Hoa t tn lnh th mi ca ngi Champa trong thi
k ny l Hon Vng Quc, "vng quyn tr v qu c". xc minh
iu ny, vic lm u tin ca Prithi Indravarman l di kinh Sinhapura
(thnh ph s t hay Tr Kiu, Qung Nam) v Virapura (thnh ph Hng
Trng, nay l thn Palai Bachong, x Ha Trinh, huyn An Phc - cch Si
Gn 310 cy s v pha Bc trn quc l 1, tnh Ninh Thun).
Di thi Prithi Indra varman, vn minh v vn ha n t pha Nam a
ln ln t ton b sinh hot ca ngi Chm pha Bc ; ch Phn c ph
bin rng ri trong gii vng quyn v cc ni th phng ; o B La
Mn c ng o ngi theo ; o Pht Tiu Tha (Thevada) pht trin
mnh trong chn dn gian ; n i, dinh th v cha thp c xy dng
ln khp ni, nhiu nht l ti Khu Lt (Hu), Amavarati (M Sn),
Sinhapura (Tr Kiu) t n thn linh. Tuy vy nguyn tc t tr ca cc
tiu vng quc pha Bc vn c tn trng, v khng thy di nh hay hnh
tng n thn Bhagavati - v thn bo h Panduranga c Prithi
Indravarman chn lm "B M x s" dn chng th phng, cc di tch
kho c lnh th Champa pha Bc.
127

V "B M x s", ngi thp bng g trc kia th n vng Jaga dharma
(646-653) c Prithi Indra varman cho xy dng li bng vt liu cng ti
Kauthara (Nha Trang), trn mt ngn i cao cnh ca sng Ci (Xm
Bng), th tng n thn Bhagavati (bng vng).Thp ny v sau c
bit di tn Po Nagar, hay Thp B.
Truyn thuyt Champa cho rng Hon Vng Quc trc kia do n vng
Po Nagar cai tr trong sut 200 nm, t 758 n 958. Thi gian tr v lu di
ny l thi gian m vng triu Panduranga thnh hnh. N vng Po Nagar
- cn gi l Yan Pu Nagara, Po Ino Nagar hay B en (ngui Vit Nam gi
l Thnh Mu Thin Y Ana) - l v n thn c to nn bi ng my tri v
bt bin, ngi to dng ra qu t, sn sinh g qu, cy ci v la go. B
c 97 phu qun, trong ch mt mnh Po Yan Amo l ngi c uy quyn
v c tn trng hn c. B c 38 ngi con gi, tt c u ha thn thnh
n thn, trong c ba ngi c ngi Champa chn lm thn bo v t
ai v cn th phng cho ti ngy nay: Po Nagar Dara, n thn Kauthara
(Khnh Ha), Po Rarai Anaih, n thn Panduranga (Ninh Thun)v Po Bia
Tikuk, n thn Manthit (Phan Thit).
Prithi Indravarman l mt qun vng ti gii, t nc thi bnh v rt
phn vinh. S giu c ca Hon Vng Quc hp dn cc vng quc ln
bang, c bit l Srivijaya (Palembang), Malayu (Malaysia), Javadvipa
(Java), Nagara Phatom (Thi Lan), Sriksetra (Min in) v Angkor (Chn
Lp), h n trao i hoc ch dp cp ph.
Nm 774,qun Nam o t ngoi khi b vo Kauthara v Panduranga,
chim Virapura. Vua Prithi Indra varman chng tr li mnh lit nhng b
cht trong m lon qun (sau ny c dn chng tn th di php danh
Rudraloka). Mt bia k c c thp Po Nagar ghi "nhng ngi en i
v gy yu t min xa n, n nhng thc n khng khip hn xc cht, li
c tnh hung c. Bn ngi ny i mnh n ly cp tng linga ca thn Sri
Sambhu, t ph n th [Po Nagar]". Sau cuc tn cng ny qun Nam
o cp i rt nhiu bu vt, c tng n thn Bhagavati bng vng.
Ngay khi Prithi Indravarman va t trn, mt ngi chu gi ng bng cu
tn Satya varman c hong tc tn ln thay th. Nhng va ln ngi,
Satya varman cng hong tc chy ln min Bc (Bnh nh) lnh nn.
Ti y, nh vua c cng ng ngi Chm v ngi Thng a phng
(Bahnar, Hr) gip thnh lp mt o qun hng mnh tin xung Kauthara
tn cng qun Nam o. Trc uy lc ca Satyavarman, qun Nam o ln
thuyn b chy ra khi, tn vng dn hong gia v li Virapura. Ti y,
nh vua xy thm mt cung in mi trong thnh Krong Laa v khng ng
sng ch ra mt phong tc mi m cc i vua sau bt chc theo, l
tc trng cy Kraik, biu tng ca hong gia, trc cung in. n Po
128

Nagar, b qun Nam o ph hy, c Satyavarman cho dng li bng

gch, 10 nm sau (774-784) th hon thnh v tn ti cho ti ngy nay. Nm
786, Satya varman mt (c dn chng th phng di php danh
Isvaraloka), em trai t ca ng c hong tc a ln ngi, hiu
Indravarman I (786-801).
Hay tin Satyavarman t trn, nm 787, qun Java t ngoi khi li trn vo
Virapura cp ph, st hi rt nhiu binh s v dn chng, ph thp Ha Lai
th thn Bhadradhipatisvara ti Virapura. Qun Nam o chia ra lm hai
nhm, mt nhm bt theo nhiu ph n cng bu vt ch v nc, mt
nhm khc chim gi Panduranga. Phi hn mi nm vt v Indravarman I
mi ui c qun Nam o ra khi khin thit li x (nm 799). Ti
Virapura, nh vua xy li thp Ha Lai bng ba thp mi, gi l Kalan Ba
Thp, th cc thn Indrabhadresvara, Sankara v Narayana. Cng vt v lm
Indravarman I mi dp yn c mt s gic gi ni ln t khp ni, nh ti
Candra (pha bc), Indra (ng-bc), Agni (pha ng), Yama (ng-nam),
quan trng nht l lon Yakshas (pha nam). Yakshas l nhng b lc
Thng c ng trn lnh th quc Angkor ch khng phi l qun
Khmer.
u th k th 9, Indravarman I mt, em r l hong thn Deva Rajadhiraja
ln thay, hiu Harivarman I, m u mt trang s mi.
Trong hai nm u tn vng dn mi n lc xy dng li t nc v phc
hi th lc qun s. nhn thm s ng h ca qun chng, nh vua sai t
tng Senapati Pangro trng tu li thp Po Nagar v xy thm hai thp mi
cnh thp chnh, mt hng nam v mt hng ty-bc dn chng
n chim bi tng n thn Bhagavati, c tc li bng hoa cng.
Sau nhng c gng vt bc, Hon Vng Quc hng thnh tr li,
Harivarman I quyt nh tr th nhng quc gia tn cng v cp bc t
nc ca ng trc . Thng 1-803, qun Chm tn cng chu Hoan (T
Cnh, nay l Thanh Ha) v chu i (Hi m, nay l Ngh Tnh), mang v
rt nhiu phm vt. Vi lng la go mang v min Bc, thy qun Hon
Vng Quc xut dng trng pht vng quc Kelantan Java v Patani
Malaysia. Khi tr v, nh vua cho ngi ln Ty Nguyn m thm binh s v
c s hng ng nng nhit ca ngi thiu s. Vi o qun ny, hai ln
(nam 803 v 817), Harivarman I tin vo cao nguyn ng Nai thng,
nh bi qun Khmer v kim sot mt vng t rng ln.
c thm ngun lng thc, nm 808, Harivarman I xua qun nh chim
chu Hoan v chu i ln na, nhng b thi th Trng Chu nh bi : 59
ngi trong hong tc b bt sng, nhiu tht voi, tu chin v qun trang
qun dng b tch thu, hn 30.000 ngi b xc ti trn. V con s ba vn
ngi b cht ny, tng cng nn tng i ha n v thi ngi Hoa
129

cha pht minh ra s "khng" (zro) do ci g nhiu qu, m khng xu

u c ghi l "vn" , con s ba vn y c th do nhiu n v khc
nhau cng bo co v cng c th c thi phng c triu nh trung
ng khen thng, v qua nm sau, nm 809, Harivarman I ti chim chu
Hoan v chu i mt cch d dng v mang v rt nhiu phm vt.
Khng r Hari varman I mt nm no nhng con trai l tiu vng (pulyan)
t Panduranga ln k v nm 817, hiu Vikranta varman III. V tn vng
cn nh tui, triu thn phong t tng Senapati Par, tiu vng t Manidhi
(?), lm ph chnh. Vin t tng ny t chc nhiu cuc tn cng vo
lnh th Kambujas (Kampuchea ngy nay), do vua Jayavarman II cai tr, ph
nhiu thnh tr khmer trn cao nguyn ng Nai thng. t n B M
X S, trong khun vin Po Nagar, Senapati Par cho xy thm hai thp mi
v pha ty v ty-nam, thi gian sau xy thm ba thp khc : mt ti khu
trung tm th Sri Shambu, mt pha ty-bc th Shandhaka v mt pha nam
th Ganesha. Mc d vy, trung tm chnh tr v tn gio vn c duy tr
ti Virapura, th ph Panduranga.
Di thi Vikranta varman III, Hon Vng Quc rt l giu c, qun lc
rt l hng mnh. Mt bia k, tm c ti thp Po Nagar, m t Vikranta
varman III nh sau : "Ngi eo nhng dy vng c nh ngc trai v ngc
bch, ging nh mt trng trn y n, che mt chic lng trng bao ph c
bn phng tri bi v lng cn su hn c i dng, thn thNgi trang
sc ph kn bi vng min, ai, vng, hoa tai, nhng trng hng ngc...
bng vng, t pht ra nh sng ging nh nhng cy leo [sng lp lnh]".
Th tch c Trung Hoa (Cu ng th) m t thm : "[Vua] mc o c bi
bch dip... trn eo thm trn chu, dy chuyn vng lm thnh chui...".
ng cp qu tc v ph n cung nh cng eo trang sc qu : "Phu nhn
mc vi c bi triu h... mnh trang sc dy chuyn vng, chui ngc
trai"Qun i trang b nhiu loi v kh khc nhau...".
Vi thi gian, Hon Vng Quc tr thnh nn nhn ca s giu c ca
mnh, cc th lc ln bang lin tc trn vo cp ph. Trong sut hn 20
nm, t 854 n 875, qun ca quc Angkor nhiu ln tin nh Hon
Vng Quc, chim nhiu vng t rng ln dc t ngn sng ng Nai,
i khi cn bng cao nguyn Langbian t nhp vo lnh th Panduranga
cp ph.
Vikranta varman III mt nm 854 (c th di php danh Vikrantasvara),
khng ngi k t, ni b triu nh xy ra tranh chp.
6-Triu vng th su (859-991) : Sau hn 20 nm chinh chin vi Angkor
quyn hnh trong nc lt dn vo tay cc dng vng tn min Bc, chnh
h chng tr li cc t xm lng ca quc Angkor.
130

Nm 859, mt vng tn mang nhiu chin cng, tn Laksmindra

Bhumisvara Gramasvamin, c triu thn a ln ngi, hiu Indra varman
II.
Mc d l truyn nhn ch tn ca cc i vua trc (ng ni l
Rudravarman II, cha l Bhadra varman II), Indra varman II ln ngi do "dy
cng tu luyn, do sc mnh ca tr tu trong sng", v Indra l thn trn cc
v thn. Sau khi qua i ng c dn chng th di tn Paramabud
dhaloka.
Di thi Indra varman II, trung tm quyn lc chnh tr v tn gio c
di ln pha Bc ti Indrapura - thnh ph Sm St (nay l ng Dng,
cch Nng hn 50km v pha nam) trn b sng Ly Ly (mt nhnh sng
Thu Bn, cch thnh a Tr Kiu 15 cy s). V tr ca Indrapura rt thun
li trong vic phng th chng li nhng cuc tin cng ca qun Khmer v
qun Nam o.
Pht gio i Tha cng pht trin mnh trong giai on ny, nhiu nh s
Trung Hoa c php n Indrapura truyn o, xy cha chin v thu np
gio , nhng khng my thnh hnh. Indravarman II l ngi dung ha
c hai tn gio ln nht thi (B La Mn v Pht gio) trong dn gian
v x hi : nhiu Pht vin (Vihara), Pht ng, tu vin, n th c xy
dng khp ni lnh th, mt bo thp di 1.330m tn Laksmindra
Lokesvara c xy dng cnh n th B La Mn (mt tng Buddha thi
ny,cao1,14m, c tm thy ti ng Dng nm 1978). ng cp tu s
(Brahman)rt c trng vng, o B La Mn rt thnh hnh. Indravarman
II rt t ho v cc i thn di quyn u l nhng ngi Brahman v
Ksatriya, chnh nh vua cng l mt Brahman.
Quc hiu Champapura (t nc ca ngi Chm, theo ting Phn c)
c Indravarman II chnh thc s dng khi tn vinh t nc mnh. S
sch Trung Hoa phin m l Chang Cheng (t ch Campapura hay Campa
m ra), ting Vit l Chim Thnh hay Chim B, ting Ty phng l
Champa. Trong thc t, Champa l tn ca mt cy c hoa mu trng, nhy
vng, hng rt thm. Ting Vit gi l hoa i hay bng s. Loi hoa ny
c trng quanh cung in ca cc vua v n th ca ngi Champa ; sau
ny c trng ti nhiu ni th t ca cc tn gio khc min Trung v
cc gia trang c sn vn rng. Mi dp l lc ngi Champa thng hi
bng s dng ln bn th, mi hng ta ngt khng gian ca n th.
Champa cng l tn mt a danh min bc n , trn con sng Hasdo,
tnh Madhya Pradesh, gn thnh ph Bhagalpur (Bilaspur).cc v lnh o
Champa thng t tn triu vng, lnh th v thnh ph ca mnh theo tn
cc a danh c ti n . Champa di thi Indra varman II rt l hng
mnh, hai min Nam-Bc c thng nht trong ha bnh. Trong nhng nm
131

861, 862 v 865, qun Champa t chc nhiu cuc tn cng vo ph An

Nam, mang v rt nhiu lng thc v ca ci. Nm 889 vua Angkor
Yasovarman hai ln tin qun vo Champa nhng u b nh bi v cht
trong rng su (nm 890), mt phn t trn ng Nai thng v lnh th
ng-bc Angkor (cao nguyn Rattanakiri v Mondolkiri) t di quyn
kim sot ca Champa
Nm 890 Indra varman II mt, chu l hong thn Jaya Sinha varmadeva
Campapura Paramesvara k v, hiu Jaya Sinha varman I. Tn vng c
nhiu danh tng Ajna Jayendrapati, Ajna Narendranpavitra, Sivacarya, Po
Klun Pilih Rajadvara tn tnh gip . Nh vua tip tc cho xy thm
nhiu n i trng l, tu vin Pht gio quanh thnh a ng Dng.
Tng n thn Bhagavati c cho c li bng vng th trong chnh in
thp Yan Po Nagara.
Uy quyn ca vng triu Indrapura ni rng ln n Ty Nguyn. Cao
nguyn Darlac- Kontum do mt tiu vng ngi Thng, tn Mahindra
varman, cai tr. Nhiu n i Chm c xy ct trong thung lng sng Bla
gn Kontum (n Kon Kor c xy ct nm 914 th thn Mahindra
Lokesvara).
Jaya Sinhavarman I mt nm 898, con l Jaya Saktivarman ln thay (899901). Nhng v vua tip theo - Bhadravarman II (901-918) v con l
Indravarman III (918-959) - tip tc s nghip ca cha ng trong lnh vc
tn gio: o B La Mn tr thnh quc gio.
Qua trung gian nhng gia nh hong tc gc Nam o - Rahdar Ahmed
Abu Kamil, Naqid Amr Ali - trn chy chnh sch cai tr khc nghit ca
nhng tiu vng Java,c t tng Po Klun Pilih Rajadvara nhn vo t
nn, o Hi chnh thc c ph bin trong chn hong gia.Vi thi gian,
o Hi c ng o qun chng bnh dn tin theo. Nhn c hi, nhng
gia nh qu tc t nn ny truyn b lun vn minh v vn ha Nam o,c
bit l li kin trc v cch iu khc,cho ngh nhn Chm.Vo thi ny,
ngi Chm nm vng k thut i bin,bit bun bn,giao ho tt vi cc
quc gia ln bang Trung Hoa v Java.
Va lo ngi va ganh t sc mnh v s giu c ca Champa, nm 945 vua
Khmer l Rajendra varman II cng binh s bng rng t Angkor vo
Kauthara, cp tng n thn Bhagavati bng vng - v thn bo v x s
v l biu tng uy quyn ca Champa - trong thp Yan Po Nagara mang v
nc ; t sau ngy , vng triu Indra varman III suy yu hn.
Di thi Indra varman III, bin c quan trng nh hng n s tn vong
ca vng quc Champa l s hnh thnh mt vng quc c lp pha Bc
nc i C Vit, nhng ch thc s li hu qu cc triu vua sau. Nm
959, IndravarmanIII t trn, con l Jaya IndravarmanI ln thay nm 960.
132

Vic lm u tin ca tn vng l cho tc li tng n thn Bhagavati bng

hoa cng dn chng n th, nm 965 mi xong. Nm 972, Jaya
Indravarman Iraq t trn, con l Ph Mi Thu, Paramesvaravarman I (972982), ln thay. Sinh hot chnh tr ca Champa trong giai on ny rt l hn
n, nm 978, mt ngi tn Kinan Tache mang phm vt sang Trung Hoa
triu cng c phong lm vua Champa nhng khng c nh Tng
nhn nhn. Trong lc , li dng tnh trng lon lc ti i C Vit (lon
thp nh s qun, t 944 n 972), qun Champa nhiu ln tin ln nh ph
nhng qun huyn pha nam, gy nhiu thit hi nhn mng v ti sn.
Nm 979, hay tin inh Tin Hong b m st, Ng Nht Khnh, mt s qun
i C Vit, thuyt phc vua Paramesvara varman I, dn hn mt ngn
chin thuyn t Champa vo chim Hoa L, nhng khng thnh. Ng Nht
Khnh b git, qun Champa phi rt v.
Tnh hnh chnh tr ca i C Vit trong giai on ny cng khng ly g
lm sng sa: triu nh khng c vua, Hng Lang tc inh V Vng cn
qu nh (6 tui), m l thi hu Dng Vn Nga khng th mt mnh m
ng vic nc v pha Bc qun Tng lm le tin xung,pha Nam qun
Champa sn sng tin ln. Nm 980, Dng Vn Nga nhng cho L Hon
lm vua i C Vit, hiu L i Hnh hong . Tn vng sai s sang
Trung Hoa bo tin,dng vi t binh Champa va bt c lm qu biu.Vua
Tng nhn tng phm nhng li mun duy tr nh hng tt vi Champa, sai
thng c Qung Chu cho nhng t binh Champa n ung ri th v nc.
Bc mnh trc tin ny, L i Hnh sai T Mc v Ng T Canh sang
Champa yu cu vua Champa sang bi kin. Paramesvara varman I, sau khi
nhn li t binh t nh Tng v tin chc s c Bc triu bnh vc nu b
L i Hnh tn cng, khng nhng khng sang bi kin m cn bt
giam s gi. L i Hnh rt gin nhng cha c phn ng.
Sau khi nh ui qun Tng ra khi lnh th pha Bc cui nm 980,L i
Hnh cng c li lc lng chun b tn cng Champa. u nm 982,nh
vua dn i qun tin vo Indrapura. y l cuc Nam chinh u tin ca
ngi Vit vo t Champa. Paramesvara varman I t trn ngay ti ca
thnh, chm dt triu i Indrapura. L i Hnh tin vo kinh Indrapura
(ng Dng), git tng gi thnh T My Thu, bt sng hng trm v n
trong hu cung, tch thu rt nhiu bu vt mang v nc. Bn ngoi binh lnh
Vit t ph thnh tr, san phng lng tm cc v vua Champa,bt theo hng
ngn t binh, trong mt nh s n tn Thin Trc
Tng(bhiksu).Lnh th Bc Champa b chim ng t 982 n 983.
Sau chin thng ny,vn ha v ngh thut (nht l m nhc)Champa chnh
thc c du nhp vo i sng cung nh v dn gian Vit. n i,dinh
133

th ti Hoa L c trang tr bng nhng chin li phm do th Champa

chm tr v sn xut ra.
Indravarman IV(X Li Ng Nht Hon)c hong triu tn ln lm
vua khi Paramesvaravarman I va t trn chy vo Panduranga lnh nn v
chu triu cng nh L mi c yn. Nm 985 Nht Hon sai php s
Kinkoma sang Trung Hoa xin nh Tng cu vin nhng c khuyn l nn
duy tr quan h tt vi i C Vit.
Ni b nh L cng xy ra tranh chp v quyn lnh o trn lnh th Bc
Champa, ngi th ngh cai tr trc tip, ngi th khuyn tn quyn. Cui
cng mt gii php trung gian c p dng : ni no cn ng o ngi
Champa c ng th giao cho ngi a phng qun l, ni no ng dn c
gc Kinh sinh sng th triu nh i C Vit t quan cai tr trc tip. S
kin ny chng t s cng c gia cc nhm c dn a phng sau khi Lm
p ginh c c lp vn cn khng kht, nhng t khi ngi Kinh bt u
cai tr trc tip lnh th Bc Champa chng i bt u xy ra.
Nm 983, mt qun gip (trng lng) ngi Kinh sinh sng trn lnh th
Bc Champa tn Lu K Tng ni ln chm u mt ngi con nui ca L
i Hnh, lc l mt quan cai tr trc tip, xy thm thnh ly quanh
Pht Thnh (Fo Che) phng th lnh th Bc Champa, ri m hn 10.000
ngi v nhiu voi nga nh i C Vit. L i Hnh tin qun xung
nh nhng cuc chin khng xy ra, v sau khi vt ni ng C v
sng B Ha (Thanh Ha), i qun ca nh Tin L chu khng ni sng
lam chng kh phi rt v. Nm 986, hay tin vua Indravartman IV (Ng
Nht Hon) ca ngi Champa t trn, Lu K Tng lin t xng vng v
xin nh Tng tha nhn. S tim quyn ny xc phm n tn ngng ca
ngi Chm v Lu K Tng khng xut thn t vng tc hay ng cp
tn gio no, v l mt e da cho cng ng ngi Hoa a phng. Mt
ngi Champa gc Hoa tn Poulo Ngo dn theo khong 150 ngi b ln
o Hi Nm v vng duyn hi nam Qung Chu t nn. Nm 988, thm
300 ngi khc do Ho Siuan dn u b ln b bin Qung Chu. Ngi
Chm gc Nam o cn li theo Bng Vng La (Cu-th-li H-thanh-bi
Ma-la), mt ngi Cham sinh sng ti Bn Thnh, khng chin chng Lu
K Tng
7-Triu vng th by (991-1044): vng triu Vijaya
Nm 989 Lu K Tng mt ngi Kinh t nhn l vua lnh th Champa
pha Bc t nm 983, b Bng Vng La (Cu-th-li H-thanh-bi Ma-la),
mt vng tn Champa pha Nam, ni ln lt v c dn chng tn ln
lm vua, hiu Harivarman II (Dng-to-pai hay Dng Bi). Hari
varman II xng vng ti Pht Thnh (Vijaya), nhng t chc vng quyn
vn t ti Indrapura (ng Dng), mun cao ngun gc thn quyn
134

ca ng t b tc Da. Harivarman II c nhiu s gia xc nhn l ngi

sng lp vng triu th by ca Champa
Nm 990, mt ngi Vit tn Dng Tin Lc lm quan qun gip i thu
thu ti chu i v chu Hoan(Thanh Ha, Ngh An) h ho ngi Kinh v
Chm ni ln chng li nh L. Dng Tin Lc c yu cu Harivarman II
gip nhng b t chi. Hay tin c phn lon, L i Hnh lin mang qun
vo nh dp, Dng Tin Lc cng nhng ngi phn lon b git cht,hn
360 t binh Chm b bt mang v min Bc, mt s tuyn lm ni iu khin
voi trong binh lc nh L.
Nm 992, quan h gia nh L v vng triu Vijaya tr nn bnh thng v
t lng bit n Hari varman II t chi khng ng h cuc phn lon ca
Dng Tin Lc, L i Hnh tr t do cho hn 300 t binh Champa v
nc. Cng nn bit ln ranh phn chia i C Vit v Champa trong giai
on ny c xc nh ti o Ngang, tc a phn Di Lun, gn ca sng
Gianh (Qung Bnh). Cng thi gian ny, quan h gia Champa v Trung
Hoa tr nn bnh thng, Harivarman II c nh Tng cng nhn, hai bn
trao i nhiu phm vt qu gi. Nhn dp ny Hari varman II yu cu vua
Tng giao tr nhng ngi Champa t nn ti Qung Chu trc (986988) v li Champa.
Mi giao ho thn thit gia Champa v Trung Hoa khng lm vua L hi
lng. Nm 994, L i Hnh cho ngi vo Viyaja yu cu Harivarman II
triu cng nhng b t chi, vua L lin ct qun sang nh. Qun Champa
tuy c y lui c cuc trng chinh ny nhng hao tn cng kh nhiu,
Harivarman II chp nhn s triu cng tr li. Nhng L i Hnh yu cu
phi triu cng tc khc v buc Harivarman II phi ch thn sang bi kin
mi va lng. Vua Champa lin sai mt thn tn tn Ch ng sang thay
mt, L i Hnh trch l v l ; Harivarman II phi sai chu l Ch Cai
sang chu v ha s khng quy ph vng bin gii na mi vic mi yn.
Tuy vy trong nhng nm 995 v 997, do thiu i v mt ma qun
Champa c trn sang cp ph mt s lng x dc vng bin gii ri rt v
lin. L i Hnh cng ch cng c li mt s a im phng th ch
khng tr a ; mt s gia nh nng dn ngho gc Kinh c a vo lp
nghip trn mt phn lnh th Bc Champa, sau ny c tn l B Chnh, a
L v Ma Linh.
Nm 999, Hari varman II mt, con l Po Alah (Po Ovlah hay u Loah) - mt
tn Hi gio trung kin tng sang La Mecque hnh hng - ln thay,
hiu Yanpuku Vijaya (Dng-ph-cu Bi-tr-x-li). Trung tm quyn lc
t ti Vijaya, tc thnh ph Chin Thng (cn c tn l Pht Th, Pht
Thnh hay Ch Bn, Bn, nay l th x An Nhn). Ton b vng tc ti
Indrapura (ng Dng) c a v Sri Bini (Qui Nhn) nh c, v ni
135

ny t b uy hip hn khi c chin tranh. Di thi Yanpuku Vijaya (9991010), o Hi cng vi o B La Mn pht trin mnh m. Tn vng t
chc li qun i v c nhiu phi on sang Trung Hoa thng s vi hy
vng c nh Tng bo v khi b i C Vit tn cng.
Nm 1005, hay tin L i Hnh mt, Yanpuku Vijaya mang qun tn cng
i C Vit, lc do L Long nh (1005-1009), mt hn qun, cai tr.
Hai bn gi th ging co, bt phn thng bi trong 40 nm (1005-1044).
Yanpuku Vijaya mt nm 1010, Sri Harivarmadeva ln thay, hiu
Harivarman III. Tn vng cai tr n nm 1018 th mt, Ch-mai-pa M-ti
(Chemeipai Moti) ln thay, hiu Paramesvaravarman II.
Trong lnh th ngi Kinh, L Cng Un lt nh L, thnh lp nh L
(nm 1010), hiu Thi T, i quc hiu l i Vit. E ngi uy dng v mn
m c ca L Thi T, Champa v Chn Lp c ngi sang triu cng.
Giao ho gia Champa v i Vit rt l tt p, nhng ch ko di c
mi nm. Nm 1020, do mt ma v i km, qun Champa tin chim hai
chu B Chnh v Ma Linh (Qung Bnh). Nm 1021, thi t Pht M,
trng nam ca L Thi T, chim li hai chu b mt. Nm 1026, qun ca
thi t Pht M chim lun chu in (Tha Thin). L Thi T mt nm
1028, Pht M ln thay, xng hiu Thi Tn. Vua Champa khng nhng
khng chu thng s vi i Vit m cn xua qun nh ph cc lng ven
bin ti chu in, chu i (Thanh Ha) v chu Hoan (Ngh An). Sau khi
cng c li lc lng ti chu Hoan, L Thi Tn st nhp ba chu B
Chnh, a L v Ma Linh vo lnh th i Vit v c v quan vo trn
th.
Nm 1030, Paramesvaravarman II qua i, triu nh Viyaja ri lon. Mt
vng tn tn Ch Li (Cheli) tim ngi, xng hiu Vikrantavarman IV. Ni
chin lin xy ra, rt l khc lit. Con chu Paramesvaravarman II ni ln
chng li. Nm 1038, con Vikranta varman IV l hong t a B Thch
cng vi mt s th h trong binh i a phn B Chnh (hn 100 ngi do
cc tng B C, Lan Thch, Lc Thun, La K v A Tht Thch ch
huy) ni ln ginh ngi vi vua cha nhng khng thnh, phi chy vo i
Vit xin t nn. Ti y a B Thch hai ln xin nh L (1039 v 1040) a
v lm vua, nhng khng c chp nhn.
Trc e da ca chnh con mnh, nm 1041 Vikranta varman IV - sau khi
lin minh c vi vng quc Angkor l vua Surayavarman I - yu cu nh
L giao hong t a B Thch phn nghch v x ti, nhng khng thnh.
Qun Chm lin tn cng i Vit, Vikranta varman IV b git ngay trong
trn u, con l thi t S u (Po Tik) ln thay, hiu Jaya Sinha varman II.
Tn vng sai s sang Trung Hoa xin vua Tng tn phong ng thi cng
xin c bo v, nh c yn bnh vi nm. Nm 1043, qun Champa
136

dng thuyn b vo mt s lng x ven bin nh ph v ch rt lui khi

qun L tin ti.
Nm 1044, vin c Champa khng chu triu cng t hn 16 nm qua v
cn quy ri lnh th, L Thi Tn dn u mt i binh gm 10.000 thy
qun xung nh. Jaya Sinha varman II va t chc phn cng va cho
ngi sang Trung Hoa cu cu. Qun Champa chn qun i Vit ti pha
nam sng Thu Bn (Qung Nam) nhng b thua to: gn 30.000 binh s v
hn 60 voi trn phi thy trn chin trng, hn 5.000 qun Champa v 30
voi trn b bt sng. Jaya Sinhavarman II cng b t thng trong trn ny,
tng Quch Gia Gi (Isvaras) lin ct ly u mang sang tri vua L lm l
vt xin hng. L Thi Tn thy qun Champa b git qu nhiu lin ra lnh
khng cho binh s git ngi v c.Qun i Vit tip tc tin xung pha
Nam,chim Pht Th(Vijaya hay Bn), bt vng phi M cng
nhiu cung n, ngh nhn mang v t Bc.
Trn ng v nc,khi n sng L Nhn (sng Hng), L Thi Tn cho
ngi mi M sang chu nhng b nhy xung sng t t gi tit vi
chng.Qu mn s thy chung ny, vng phi M c L Thi Tn
phong tc Hip chnh h thin v cho lp n th. Nhng t binh Champa
sau c cp rung t v cho nh c ti Hng Ha (Ngh An) trong hai
x Vnh Khng v ng Chu. Nng dn i Vit cng di c vo cc vng
t mi ti B Chnh, a L v Ma Linh lp nghip. Trong s t binh
Champa c mt thin s Pht gio tn Tho ng. Tng s Tho ng
lp ra phi Thin tng th ba ti i Vit. Nhiu cha Pht gio Tiu Tha
ti min Bc Vit Nam (cha Vn Phc Bc Ninh, cha Thin Phc Sn
Ty) do nhn cng gc Chm xy dng. Th Chm dy cho th i Vit
cch c tng Pht v xy ct cha kiu n . Ngh nhn Champa dy
cho cc cung n triu nh nh L cc iu nhc Chim Thnh (cc iu
nam ai, nam on...).
8.Triu vng th tm (1044-1074) :
Quch Gia Gi l mt vng tn thuc ng cp Ksatriya (chin s). Sau khi
u hng nh L, ng c triu thn tn ln lm vua nm1044, hiu Jaya
Paramesvaravarman I. Trc mt t nc b kit qu v chin tranh, Quch
Gia Gi mt mt phi giao ho tt vi Trung Hoa v i Vit c yn
thn, mt khc tp trung sc lc cn li bnh nh lon lc pha nam.
Trc kia, theo tha hip gia Vikrantavarman IV v Suraya varman
I(vng quc Angkor), qun Khmer vo gip Champa dng tri ti
Panduranga,khi Vikranta varman IV mt qun Khmer khng nhng khng
chu rt qun v m cn mun chim gi lun lnh th Panduranga.
Nm 1050,vin c mt tiu vng ti Panduranga khng tun phc triu
nh trung ng, Jaya Paramesvara varman I cng chu l hong thn
137

Yavaraja Mahasenapati mang qun chinh pht v cng nhn dp nh ui

qun Khmer ra khi lnh th. Tiu vng Panduranga thua trn, mt s binh
s v dn chng t Pnrn (Phan Rang) phi trn trong cc hm t, hang
ng hoc chy ln ni trn, mt s khc chy theo qun Khmer v bn kia
bin gii lnh nn. Ton b ti sn,sc vt ca dn chng Pnrn b tch thu
mang v Vijaya lm chin li phm,nhng t binh b mang v lm n l v
h xung lm ng cp Sudra. Tiu quc Panduranga b t di quyn cai
tr trc tip ca triu nh trung ng Vijaya. Trong giai on ny, ngi
Champa chy lon ln Ty Nguyn(c bit l cao nguyn c Lc)lnh nn
mt s li nh c vnh vin, ha trn vi nhng nhm dn c c trc
thnh ngi Rhad.
Dp xong lon pha Nam, Jaya Paramesvara varman I xy dng li t nc.
Nh vua cho dng li cc tng i bng hoa cng trong thp Po Nagar,
cp cho nhng v tu s gi n 50 n l Chm, Khmer, Hoa, Min, Xim, 15
cn vng, 15 cn bc, v nhiu vt dng qu gi khc. Nh vua mt nm
1060, con trai trng ln k v hiu Bhadra varman III, tr v c mt nm
(1060-1061) th mt. Nm 1061, em trai ca Bhadra varman III l Ch C
ln thay, hiu Rudra varman III. Rudra varman III l mt ngi tinh khn,
mt mt giao ho bnh thng nh L trnh b nghi ng, mt khc chun
b qun s tin nh i Vit. Nm 1068, Rudra varman III mang qun nh
vo cc lng ca ngi Vit ti Ma Linh v a L, qun L thua phi rt
ln pha Bc.
Nm 1069, L Thnh Tn (ln ngi nm 1054) cng L Thng Kit mang
30.000 qun v 200 chin thuyn tin chim Sri Bini (Qui Nhn), ri
Vijaya (Bnh nh), git tng gi thnh l B B La trn sng Tu Mao
(nay l H Giao). Rudra varman III bng rng chy sang Chn Lp t nn.
Ti y hong gia Chm b ngi Khmer bc i, Rudra varman III v li
Vijaya chu cho qun i Vit bt sng, cng vi 3.000 qun v gia quyn,
hn l qui thun Angkor. Tuy vy thnh Vijaya vn b qun i Vit trn
vo t ph trc khi rt v nc. Dn s Vijaya lc c ghi nhn l
hn 2.560 gia nh. chuc li t do, Rudra varman III xin dng ba tnh
pha bc Champa gm B Chnh (hay B Chnh), a L v Ma Linh
(Qung Bnh v bc Qung Tr ngy nay). Lnh a Indrapura b xa tn v
tr thnh ba tnh ca i Vit. Nh L i tn Ma Linh thnh chu Minh
Linh, a L thnh chu Lm Bnh, chu B Chnh c gi nguyn tn.
Tht ra ba chu B Chnh, a L v Ma Linh thuc v i Vit t lu,
t i nh Tin L (nm 982), cch gn 80 nm. Do sc p v dn s,
nhiu gia nh nng dn ngho kh khng c t canh tc trn ng bng
sng Hng v sng C t ng di c n y ri khai ph t hoang v
canh tc hoa mu. Trong cuc sng cng c, vi thi gian, c th nhng
138

nhm di dn c ny ha trn vi cc nhm dn c gc Kinh c mt t

trc, khi vng quc Lm p c thnh hnh, hoc vi ngi Chm a
phng t nhiu i to thnh cc nhm "dn min Trung". Yu t Chm
do khng cn mnh m, nu khng mun ni l mt hn nh hng trn
vng t ny, nhng ch cho yu t Kinh, y sc sng v ng o hn.
Ni mt cch khc, s dng t ny l mt hnh thc cng nhn quyn s
hu chnh thc ca nh L trn mt vng t thot khi s kim sot ca
chnh quyn trung ng Champa t lu. S dng t ny cn ng l
Champa s khng mang qun sang quy ph na, v thn linh bo v hong
tc v t ai khng cn na. t ba chu ny tht ra c ph nhiu hn
vng Thanh Ha (tc chu in), nhng khng ph nhiu bng t
Amavarati (Qung Nam). S tranh chp gia i Vit v Chim Thnh v
sau trn phn lnh th ny v t i dn tc nhiu hn v s mu m ca t
ai. Sau khi nhng hn cho i Vit ba chu pha Bc, Rudravarman III
mt uy tn trc cc tiu vng. Chim Thnh b lon s qun, khng ai cn
nghe ai na. Hn mi tiu vng t tuyn b c lp, k mnh mang qun
i nh tiu vng quc yu m rng lnh th hoc gy thanh th. Cc
tiu vng pha Nam, lin minh vi quc Angkor, bin Panduranga
thnh trung tm chng li vng triu v cc tiu vng pha Bc. Nm
1074, bun phin trc cnh t nc lon lc v b cc tiu vng pha
Nam xua ui, Rudravarman III (Ch C) dn gia nh sang i Vit xin t
nn v tan bin lun trong x hi ngi Kinh.
9. Triu vng th chn (1074-1139) :
Ti Panduranga, mt hong thn xut thn t Panduranga tn Thn (cn gi
l Yan Visnumurti, Madhavamurti hay Devatamurti, ting Vit l Thn),
cng em l hong t Pn (tn Vit l Phan), ln lt chinh phc cc tiu
vng s qun, thng nht li t nc. Nm 1074, Thn c qun thn
tn ln lm vua, hiu Hari varman IV, m u triu vng th chn.
Thn l tn mt hong tc thuc b tc Cau m dn chng Panduranga cho
l dng vng tn chn truyn ca vng quc Champa. Chnh v th Hari
varman IV rt t ho v ngun gc xut thn ca mnh, v lun t nhn l s
kt hp ca hai b tc ln nht ca Champa: cha l Pralaysvara Dharmaraja,
dng Narikelavansa thuc ng cp Ksatriya, b tc Da Amaravati ; m
thuc dng Kramukavansa, ng cp Brahman, b tc Cau Panduranga.
S d c s gii thch di dng v ngun gc xut thn ny - nht l ngun
gc xut thn ca m, dng Brahman chnh thng - v Harivarman IV bit
chc rng trong cc s qun khng ai hi iu kin v ngun gc xut
thn c th c tn ln lm vua trn ton ci Champa.
Vic lm u tin ca Harivarman IV l phc hi li cc n i b tn
ph bi qun i Vit v cuc ni chin. Khng y mt nm sau, Champa
139

tr nn hng mnh tr li. Hari varman IV mang qun sang nh i Vit,

ginh li phn lnh th m Rudra varman III nhng trc .
Nm 1075, vin c phc hi ngi vua cho con chu Rudra varman III (Ch
C), nh L sai L Thng Kit mang qun chim li ba chu va b mt.
Trc s chng tr mnh lit ca qun Chim, L Thng Kit phi lui binh
nhng cho ngi v li a th ri a mt s nng dn gan d (tht ra l
nhng binh lnh tr hnh) vo nh c. Hay tin qun L b Champa nh bi,
vua Tng sai Vng An Thch mang 10.000 qun tin qua bin gii tn
cng i Vit. L Thng Kit lui v bo v lnh th pha bc. Ba chu va
chim li lt vo tay Champa.
Nm 1076, vua Tng sai Quch Qu kt hp vi Champa v Angkor, mang
7.000 qun tin cng i Vit nhng b L Thng Kit v Tn n nh
bi. Tha thng, L Thng Kit tin xung chim ng Pht Thnh,
Harivarman IV phi cng con ci v mt s thn tn chy ln ni trn ; ti
y phi on c cc sc dn Thng che ch.
Qun L ch chu rt khi Pht Thnh khi Harivarman IV tuyn b chp
nhn triu cng nh L tr li. Hay tin ny, hong thn Sri
Nandanavarmadeva (ngi Khmer) - mang qun vo min Nam Champa
theo li mi ca Quch Qu chng li nh L - chim lun Panduranga.
Vua Harivarman IV phi yu cu nh L gip . Lc ny mc d tui
gi sc yu, L Thng Kit vn phi thn chinh i nh dp. Qun Khmer
thua to b chy v nc, Harivarman IV truy ui v tiu dit ht ti
Somesvara (Bin Ha ngy nay). Nh vua sai em l hong t Pn (ting
Vit l Phan) chim thnh Sambhupura (Sambor) trn sng Mkong, bt
c nhiu t binh cng vng bc v ca ci mang v nc.
Dp xong lon phng Nam, Harivarman IV tp trung phc hi t nc.
Mc d vn duy tr triu nh ti Vijaya, nh vua sa sang li cc ni th
phng khc trn ton quc v cho xy dng li cc thnh a tn gio ti
Indrapura (ng Dng) v Sinhapura (M Sn). Hong t Pn ch thn
n c vic trng tu cc n th ti Sinhapura (M Sn). Di triu vua
Harivarman IV, Champa tr ph tr li, n i cung in tm li nhng nt
huy hang trng l ngy xa.
Nm 1080, Hari varman IV nhng ngi cho con l thi t Vk Pulyan
Rajadvara, 9 tui. Tn vng ln ngi nm 1081, hiu Jaya Indra varman II
(Ch Ma Na). Ch l hong t Pn th quyn gim quc. Nhng khng bit
v nguyn do no m c triu thn v thi t Vk ng tn Pn ln lm vua,
hiu Sri Paramabodhisatva (Si-b Ra-ma B- St-b). Paramabodhisatva
giao ho tt vi i Vit, mc ch chnh ca nh vua l duy tr s thng
nht ca Champa, v lc mt tiu vng Panduranga tn Rudravarman ly
khai, khng cng nhn vng quyn phng Bc. Tht ra s ly khai ny
140

xy ra t 16 nm trc, nhng triu nh Vijaya v bn lo gii quyt nhng

vn khc cp bch hn nn cha ra tay. Tiu vng Rudravarman b nh
bi, Panduranga b di quyn cai tr trc tip ca Pht Thnh (Vijaya).
Nm 1086, ni b Champa xy ra ni chin. Thi t Vk (Jaya Indravarman
II) c triu nh thc y mun cm quyn tr li. c mun ny gp s
phn i ca vua Paramabodhisatva (hong t Pn) - ngi mun a
trng nam ca mnh l hong t Pulyan Sri Yavaraja ln ngi - tm mi
cch loi tr th lc thi t Vk nhng khng c.Cui cng
Paramabodhisatva mt tch, phe ca ng b phe ca thi t Vk git ht. Jaya
Indravarman II ln ngi v tip tc triu cng i Vit. Nm 1092, Jaya
Indravarman II nh nh Tng gip i li vng t mt nhng khng kt
qu.
Nm 1103, mt ngi Vit ph Din Chu (Ngh An) tn L Gic ni ln
lm phn. L Thng Kit vo nh, L Gic thua chy sang Pht Thnh
(Vijaya) thuyt phc vua Jaya Indravarman II hng binh chim li vng t
mt. L Thng Kit mt ln na phi thn chinh i dp lan, Jaya
Indravarman II b thua phi tr li ba chu chim v chu triu cng tr li
nm 1104.
Nh L lin phn chia li cc chu va ly li nh sau : chu B Chnh gm
huyn Nam B Chnh (B Trch ngy nay) v huyn Bc B Chnh (Qung
Trch v Tuyn Ha ngy nay), chu Lm Bnh (a L c) gm huyn
Phong Lc (Qung Ninh ngy nay) v huyn Phong ng (sau gi l Phong
Ph, tc huyn L Thy ngy nay). Hai huyn Phong Lc v Phong Ph l
va la ln nht ca t Indrapura. Chu Minh Linh (Ma Linh c) c chia
thnh hai huyn Vnh Linh v Gio Linh.
Nm 1113, chu Jaya Indravarman II l Harivarman V ln ngi, tn vng
gi nguyn chnh sch cai tr ca ch, quan h gia Champa v i Vit rt
l thn thit. Harivarman V tr v n nm 1129 th mt khng ngi k v,
Champa lm cnh lon lc. Vng triu Panduranga khng chu s cai tr
ca Vijaya, lin kt vi Chn Lp nh li. Hai min Nam Bc nh ph ln
nhau trong sut 10 nm (1129-1139).
10. Triu vng th mi (1139-1145) :
Nm 1129 Harivarman V mt, hong triu Champa tn ngi con nui ca
nh vua tn Po Sulika ln thay, hiu Jaya Indravarman III. V khng c quan
h gia tc trc tip vi dng vua c, Jaya Indravarman III phi t nhn c
quan h xa xi vi cc triu vua trc c dn chng phc tng. Theo
cc bia k c c ti ng Dng v Po Nagar, Jaya Indravarman III sinh
nm 1106, c nhn vo hong tc nm 1129 tc Devaraja, c phong
vng (Yuvaraja) nm 1133. Jaya Indravarman III xy thm nhiu tng
thn Siva, Visnu v Linga trong nhng nm 1139, 1142 v 1143 ti
141

Indrapura v Kauthara xc nhn ng l truyn nhn ca ng cp

Brahman.
Cng thi gian ny, nm 1112, ti Chn Lp vua Surya varman II ln ngi.
Nm sau tn vng xua qun nh chim Champa. Tham vng ca nh vua
c thi cuc h tr v bn Trung Hoa nh Tng ang bn chng qun Kim
(Mn Chu) ; vua L Thn Tng cht sm, L Anh Tn cn qu nh, cc
tng lnh tranh quyn, i Vit b suy km. Nm 1128, c champa h
tr, Surya varman II dn 20.000 qun, i trn 700 chin thuyn, b vo
Thanh Ha nh ph v cng l mt cch rn e i Vit khng nn h tr
Bc Champa, b Angkor lin tc nh ph t 1030. Khng chu ng ni s
h hip ca ngi Khmer, i sng dn chng Champa rt l kh s. Di
s cai tr h khc ca ngi Khmer, mt s vng tn Champa chy vo i
Vit xin t nn (C ng v 30 gia nhn, Kim nh A Ph v 4 gia nhn, T
B La cng 30 gia nhn, ng Ma v ng Cu). Trong nhng nm
1131 v 1136, qun Nam Champa v Chn Lp hp nhau nh ph Ngh An
v b bin Thanh Ha.
Nm 1132, vin c Jaya Indravarman III khng chu hp tc tn cng i
Vit, Suryavarman II tin qun ln na sang t Champa: Vijaya b
chim nm 1145. Jaya Indravarman III mt tch trn chin trng (c dn
chng th di tn Rudraloka), nhng ngi chng li qun Khmer u b
x trm. Suryavarman II t xng l hong ca c Chn Lp ln Champa.
K t 1145 n 1149, lnh th quc Khmer c ni rng ln pha Bc,
t Champassak (Nam Lo) n o Hi Vn (Bc Champa), ngi Khmer
trc tip iu khin binh lc Champa.
11.Triu vng th mi mt (1145-1318) :
Nm 1145 hong thn Parabrahman c triu thn a ln k v Jaya
Indravarman III, hiu Rudravarman IV. Va ln ngi, Rudravarman IV cng
con trai l Ratnabhumivijaya (hong t Sivanandana) b qun Khmer truy
lng ro rit phi b Vijaya chy vo i Vit lnh nn. Thi gian sau,
Rudravarman IV bng rng v li Panduranga lp chin khu trn cao
nguyn, nhiu b lc Thng gia nhp qun khng chin rt ng. Trn
ng chy lon, Rudravarman IV lm bnh mt nm 1147(dn chng th
di tn Brahmaloka hay Parabrahmaloka), con l thi t Ratnabhumivijaya
ln thay, hiu Jaya Harivarman I (Ch B Ri Bt).
Trn cao nguyn, Jaya Harivarman I c ng o ngi Thng v ngi
Khmer (c th l ngi Thng thuc h ngn ng Mn Khmer) ng h.
Nh vua t chc khng chin chim li Panduranga, nhng lnh th Bc
Champa (Vijaya) vn cn nm trong tay ngi Khmer, do em r vua Jaya
Indravarman III l hong t Hariveda (ng cp Ksatriya) cai tr. Vng
quc Champa b chia i.
142

Nm 1148, vua Khmer (Jaya Indravarman III) c t tng Sankara cng

tng Sipakhya tn cng Panduranga, nhng b qun Champa nh bi ti
ng bng Kayev, tnh Virapura (ting Khmer l Rajapura, ting Vit l
Phan Rang). Tha thng xng ln, nm 1149, Jaya Hari varman I dn u
on qun Champa, Thng chim thnh Vijaya, git Hariveda trn sng
Yami (sng H Giao, Bnh nh), thng nht li t nc. Kinh t ti
Vijaya.
Do phn chia quyn li khng ng u, ngi Rhad, Bahnar v nhiu b
lc Thng khc tn Vansaraja (ng Minh Dip), anh r Jaya Harivarman I,
lnh o phong tro khng chin chng li Jaya Hari varman I. Nm 1150,
sau khi xng vng ti Madhyamagrama (ngy nay l An Kh, cnh ni
Yang Mung), Vansaraja dn i qun xung ng bng tn cng ngi
Chm, nhng b nh bi ti lng Slay. Jaya Hari varman I tin ln cao
nguyn cn qut qun ni lon, Vansaraja phi chy vo i Vit xin nh L
gip a v lm vua. L Anh Tn sai thng ch Nguyn Mng mang
5.000 binh s t Thanh Ha v Ngh An vo nh Champa. Chin trn
din ra rt l khc lit ti Dalva (ng H) v Lavan (La Vang), c Nguyn
Mng ln Vansaraja u b t trn. Trong nhng nm sau (1151-1155), qun
Champa thng xuyn vo lnh th i Vit (Ngh An) cp ph, vua L
Anh Tn nh ct qun i chinh pht nhng Jaya Harivarman I chu dng
nhiu phm vt qu gi nn thi, thc s nh L cng e ngi sc mnh qun
s ca Champa.
V dn ht mi nng lc vo chin tranh nh dp ni lon v ngoi xm,
i sng dn chng Champa tr nn c cc, nhiu lnh cha a phng ni
ln chng li triu nh trung ng. Nm 1151, Jaya Hari varman I phi hao
tn nhiu cng sc lm mi khut phc c nhng cuc ni lon ti
Amavarati. Va dp lon phng Bc, Jaya Hari varman I li phi ng
u vi nhng cuc ni lon ti Panduranga, do ngi Khmer u. Phi
mt nm nm (1151-1155), nh vua mi dp xong c lon v sau 1160
Champa tm c li s hng mnh ca qu kh v giao ho tt vi cc ln
bang.
Nm 1162, Jaya Hari varman I bng h truyn ngi cho con l hong t
Sakan Vijaya, hiu Jaya Hari varman II. Nm 1167 Sakan Vijaya b hong
thn Vatuv Gramapuravijaya son ngi, hiu Jaya Indra varman IV.
Trong nhng nm 1164-1166, qun Champa thng xuyn t chc nh
cp cc tu bun Rp qua li trn Bin ng v tin ln nh ph cc
lng x ca i Vit ti chu Lm Bnh v Minh Linh. Nm 1167, L Anh
Tn sai T Hin Thnh mang qun nh Champa. Jaya Indravarman IV vi
c ngi sang cng np, T Hin Thnh lui qun v nc. Qu cp thng
l chin li phm cp t cc tu bun Rp. Chnh v nhng hnh vi cp
143

bc tu thuyn ny m nh Tng t chi khng phong vng cho Jaya

Indravarman IV, mc du c nhiu phi on sang Trung Hoa triu cng.
Jaya Indra varman IV (1151-1205), cn gi l Po Klong Girai, Po Klong
Garai hay Po Klu Girai, l ngi c cng xy p Chaklin (Nha Trinh) v
hai mng dn nc (mng Ci v mng c) ti Phan Rang canh tc
nng nghip. Theo truyn thuyt, Po Klong Garai - cn gi l Vua Lc, con
ca n thn Po Sah Ino - lc mi sinh ra mc bnh ci, may nh c rn
naga lim nn lnh bnh. Tuy mang bnh ci t lc cn tr nhng nh vua
t ra c lc trong vic chin chinh. Khi bng h, nh vua dn c
chng th trong thp Po Klong Garai (thp Chm Phan Rang, phng Lu
Vinh, th x Thp Chm).
Jaya Indra varman IV quyt ch phc th quc Angkor v vic xm chim
v h Champa. Qun lc Champa di thi Jaya Indravarman IV rt gii
v tng binh v thy chin. Nm 1170, sau khi iu nh vi i Vit gi
th trung lp (bng phm vt triu cng), Jaya Indravarman IV mang on
tng binh tn cng Chn Lp, lc do vua Dharanindra varman II cai tr.
Cuc chin ko di mt nm, bt phn thng bi (qun Khmer cng dng
tng binh i chi), sau cng qun Champa phi rt v nc v ht lng
thc.
Nm 1171, mt quan nhn gc Hoa (khng r tn) - qu Ki Yang Kiun,
Qu Chu, thuc o Hi Nm, b chm tu tri git vo b bin Champa c dn chng dn n trnh din Jaya Indra varman IV. Ngi ny ch cho
vua Champa cch ci nga xung trn thay v dng voi nh trc, iu ny
lm nh vua rt thch th v hiu qu thn tc v gn nh ca n. Sau khi
nm vng c thut ci nga, Jaya Indravarman IV c mt on ngi
sang Cu Chu, o Hi Nm, mua ht nga chin nhng b vua Tng
khng cho bn (v nhng hnh vi hi tc trc ). on thng bun
Champa ni gin bt ngi, t nhng tri nui nga khng chu bn.Dn
Hi Nm qu lo s phi bn cho h mt s nga mi c yn, nhng
khng thnh lp mt i k binh. Nm 1172, Jaya Indravarman IV c
mt on ngi khc sang Trung Hoa triu cng, tr v nhng thng dn b
bt v yu cu xin mua nga, vua Tng vn t chi.
Khng mua c nga, Jaya Indravarman IV tn cng Chn Lp bng
ng thy (nm 1176). Nh vua cho ng thm nhiu tu chin, tp dt
thy binh. Nm 1177, Jaya Indravarman IV i thuyn t ca sng Cu Long
vo chim Vrah Nagar (Prah Nokor, ngy nay l Si Gn). Qun Champa
tch thu nhiu chin li phm v bt theo nhiu t binh Khmer v nc.
Nhng t binh ny lc u c b bc i, nhng v sau c i x t t
tr thnh dn Champa v hi nhp hon ton vo x hi dn Champa.
144

Trong s t binh ny c mt vng tn Khmer, sau ny l Jayavarman VII.

Lc cn Champa, Jaya varman VII hc c cch t chc x hi, cch
hun luyn binh s thy b,cn kt thn c vi nhiu hong thn ca x
ny.ng c th v nc nm 1186 k nghip anh l vua Yaso varman
II, b son ngi.
V li Chn Lp, Jaya varman VII kt ngha vi mt vng tn Champa tn
Sri Vidyanandana, qu Tumprauk vijaya (mt lng Bnh nh), n
Chn Lp lp nghip t 1182. Sau khi dp c lon Malyan (hay Mou
Leang,mt lng vng pha ng Chn Lp), hong thn Sri Vidyanandana
c Jaya varman VII phong mt tc hong tc Khmer l Yuvaraja. Nm
1190, Jaya varman VII sai Vidyanandana i nh Champa, ng chim c
Vijaya, bt sng Jaya Indravarman IV mang v Chn Lp. Hong t In (anh
em ct cho vi Jayavarman VII) c phong lm tiu vng x Nagara
Vijaya (Bc Champa), hiu Surya Jayavarman (hay Surya Jayavarmadeva),
hong thn Vidyanandana c phong lm tiu vng x Rajapura (Nam
Champa), hiu Surya varman (cn gi l Suryavarmadeva hay B Tr), c
hai u t di s lnh o ca Jayavarman VII. Vng quc Champa tr
thnh mt thuc a ca Chn Lp. Panduranga v Vijaya l hai tnh ca
quc Angkor. Ngi Thng trn Ty Nguyn khng cng nhn vng
quyn mi ny cng mt s vng tn Champa khc t chc nh ph
Amavarati, Vijaya v Panduranga.
Nm 1191 ti Vijaya, Surya Jaya varman (hong t In) b Rasupati, mt
hong thn Champa, nh bi phi chy v li Chn Lp. Rasupati t xng
l vua x Vijaya, hiu Jaya Indra varman V. Khng nhn nhn vng quyn
mi ny, Jayavarman VII cho Jaya Indra varman IV (cu vng Champa v
cng l thn ph ca hong t In) v Bc Champa chim li ngi bu. Jaya
Indravarman IV c Surya varman (hong thn Sri Vidyananda) tip sc
mi chim c Vijaya, Rasupati (Jaya Indra varman V) b x trm. Thay v
giao thnh li cho vua Champa c, Suryavarman chim lun Vijaya ; Jaya
Indravarman IV lin ku gi dn chng ti Amavarati v cc lng Ulik,
Vyar, Jriy, Traik chng li. Nm 1192, Jaya Indravarman IV b t trn ti
Traik. Surya varman thng nht li t nc, ln ngi vua tm cch tch
khi nh hng ca quc Angkor.
Hay tin hong thn Surya varman lm phn, Jaya varman VII c i qun,
trong s ny c c ngi Thng (do tng Jai Ramya cm u), sang nh
Champa. Cuc chin ko di t 1193 n 1194, i qun Khmer b nh bi.
Thay v theo qun Khmer v nc, mt ngi Djarai tn Sri Agara chim
mt vng t ln t Amavarati n Pidhyan (Ph Giang, bc Ph Yn) ri t
xng vng nm 1193, hiu Patau Ajna Po Ku.
145

Tuy y lui c qun Khmer, Suryavarman vn lo s. Nm 1194, ng di

c ln Amaravati (Qung Nam) trnh nn v giao ho tt vi i Vit nm
1198, bng cch triu cng hng nm, v c vua L Cao Tng (Long Cn)
phong vng nm 1199. t nc c thi bnh trong vi nm th
Suryavarman b ch l Yuvaraja on Dhanapati Grama (B Do) son ngi
nm 1203. Dhanapati Grama a qun Khmer vo chim Amaravati,
Suryavarman dn mt hi i hn 200 chin thuyn chy vo ca Cu La
(Ngh An) xin t nn.Ti y, v hong thn Champa (ngi Vit gi l B
Tr) b D Mng v Phm Ging, hai quan trn th Ngh An.nghi ng
Suryavarman rt bun lng, dng mu t thuyn ca Phm Ging v ging
bum ra khi mt tch.
Dhanapati c lnh vua Khmer nh dp cc cuc ni lon ti Champa,
c bit l trn cao nguyn. Patau Ajna Po Ku b bt sng em v Chn Lp
tr ti. Dhanapati c phong ton quyn cai tr x Champa. Champa tr
thnh mt tnh ca quc Angkor ln th hai. Dhanapati c con trng
ca Jaya Harivarman II (1162-1167), sinh sng ti Chn Lp, tn Ansaraja
Turaivijaya ph lc cai tr Champa. Turaivijaya cai qun t Amavarati, t
chc nhiu cuc tn cng vo lnh th i Vit (Ngh An) trong nhng nm
1207, 1216 v 1218 ; tt c u b quan trn th Ngh An L Bt Nhim y
lui. Champa b quc Angkor ti h trong sut 17 nm (1203-1220).
Nm 1220 b qun Xim La lm p lc ti chnh quc, qun Khmer rt khi
Champa. Trong gn 100 nm chng chi v b Angkor h, Champa b
kit qu.
Qun Chn Lp va rt khi Champa, hong t Ansaraja Turaivijaya (tn
Khmer l Sri Ajirang) c hong tc Champa tn ln lm vua, hiu Jaya
Paramesvaravarman II, ng ti Viyaja. Va ln ngi, tn vng cho xy
li nhng tng i b p ph ti thp Sri Sanabhadresvara (M Sn) v Po
Nagar (Nha Trang), xy thm cc p nc, m rng din tch dinh in, t
nc phn thnh tr li ; nhiu b lc Thng trn Ty Nguyn v thn
phc. Nm 1230, hong t Abhimanyuvarman, mt vng tn tnh Pankaja
ngi Cathei, c Jaya Paramesvaravarman II c lm thng lnh t
Panduranga. Nhng tiu vng k nghip ng c bit n sau ny ti
Panduranga l Po Unvavah, Po Binasur, Po Putrik v.v... (Tn nhng vng
tn Champa ti min Nam Champa, hay ti Panduranga sau ny, u km
theo ch Po (P, Pu, Pou hay Poh), c ngha l ng, Ngi hay Vua). Nm
1244, vua Champa t chc nhiu t tn cng vo duyn hi Ngh An v
Thanh Ha, chim ng B Chnh, a L v Ma Linh.
Ti i Vit, sau khi n nh triu chnh, nm 1252 Trn Thi Tn dn i
qun i nh Champa. Cuc tin cng ko di gn mt nm, thnh Vijaya
tht th, vng phi B Gia La cng nhiu cung phi, t binh v quan chc
146

triu nh Champa b bt mang v i Vit. Jaya Paramesvaravarman II b

t trn nm 1254, em l hong t Sakan Vijaya ln thay, hiu Jaya
Indravarman VI. Jaya Indravarman VI duy tr giao ho vi i Vit, triu
cng u n. Nm 1257, nh Trn rt qun v nc, lc ang b qun
Nguyn (Mng C) e da.
Nm 1257, Jaya Indra varman VI b m st, hong t Pulyan Sri Yuvaraja,
con ngi ch (cng cha Suryadevi) ln thay, hiu Jaya Sinhavarman VI.
Nm 1266, hong t Chay Nuk, con Jaya Paramesvaravarman II, ln k v,
hiu Indravarman V. Indravarman V tip tc giao ho tt vi i Vit. Nm
1278, Indravarman V sai hai s gi (B Tinh v B t) sang i Vit xin
bo h v thnh lp mt lin minh chng li qun Mng C.
Hay tin ny, nm 1281, vua Nguyn (Ht Tt Lit) c hu thng ch Toa
(Sogatu) v t thng ch Lu Thm cng tham chnh A L v M Nhi
mang 10 vn thy binh t Qung Chu sang Chim Thnh buc
Indravarman V phi ch thn v Trung Nguyn triu cng. Khng chng
ni qun Mng C, Indravarman V chu t Champa di s bo h ca nh
Nguyn nm 1282. Toa c nh Nguyn phong lm thng c ton
quyn cai tr x Champa, tiu vng Champa no chu theo qun Nguyn
u c phong lm ph vng.
Hong t Harijit Po Devada Svor (hay Po Depitathor), con Indravarman V,
cng m l hong hu Gaurendraksmi, khng chp nhn s h ca Mng
C rt vo rng, t chc khng chin. Harijit m c khong 20.000
ngi, gm mi cc sc tc Thng sinh sng trn cao nguyn Ya Heou,
pha ty bc Champa, tn cng qun Nguyn trn khp lnh th Bc
Champa. Nm 1283, Toa dn u mt on qun gm 5.000 ngi, 100
tu v 250 thuyn i dc theo b bin v cc con sng ln b ln Ty
Nguyn nhng b nh bi. Qun Mng C - mt phn b bnh tt, khng
chu ng ni kh hu nng nc ca min nhit i, mt phn v i km,
thiu tip liu t lc a - phi rt v trn gi ng bng.
Thng 4-1285, Toa cng M Nhi mang hi i t Champa, trong c
i thy binh ngi Chm, tin ln ra Bc hp vi Thot Hoan vy thnh
Thng Long, kinh ca i Vit. Qun ca Thot Hoan b qun Trn nh
bi phi rt v ni a, qun ca Toa b nh tan ti Ngh An. Toa b
cht ti trn, qun Trn bt c rt nhiu t binh Mng C v Chm, trong
c hai tng Chm tn Lu Kh v Na Lin, b tr v cho vua Champa x
ti. Nhng binh lnh Chm khc theo Mng C, khng dm v li qu c,
theo qun Nguyn v Hoa lc v c cho nh c trn o Hi Nm, b
bin nam Qung Chu, ni c nhiu ngi Chm khc n lp nghip t
nm 992 di thi Lu K Tng. Nhng binh lnh Chm ny, a s theo o
147

Hi, lp gia nh vi ngi a phng v li lp nghip. y l t di

dn th hai ca ngi Champa ra hi ngoi.
Nm 1288 Indra varman V mt, hong t Harijit ln ngi, hiu Jaya
Sinhavarman III (Ch Mn), t kinh ti Vijaya. Mc d khng triu cng
nh Trn, bang giao gia i Vit v Champa rt l thm thit. Ch mt thi
gian ngn sau Champa hng mnh tr li, cc vng quc ln bang, trong c
i Vit c ngi sang thng hiu u n. Nhiu n i c xy ct c
ti ng bng ln trn cao nguyn. Ch Mn cho xy mt thp trn i Chok
Hala, gi l i Tru, dn chng n t l, sau ny l thp Po Klong Garai
(Thp Chm Phan Rang).
Nm 1292 v 1293, trn ng tin nh Java (Indonesia) v Madjapahit
(M Lai) qun Mng C xin vo b mua tip liu nhng b Ch Mn t
chi, phi ging bum i tip. Cng nn bit Ch Mn c rt nhiu quan h
tnh cm vi cc tiu vng Nam o. V c ca Ch Mn l vng phi
Bhaskaradevi, con mt i vng Java ; th phi l hong hu Tapasi, con gi
mt tiu vng Yavadvipa (M Lai). Lnh th Champa trong thi k ny
c ni rng ln cao nguyn Darlac v Langbian, Ch Mn cho xy mt
n th ti Yang Prong n nhn phm vt triu cng ca nhng b lc
Thng trn Ty Nguyn.
Nm 1301, cu hong i Vit l Trn Nhn Tn, sau khi nhng ngi cho
con l Trn Anh Tn, i thm cc nc lng ging. Khi thm Champa, Trn
Nhn Tn c Ch Mn tip i nng hu v li y 9 thng. t
n, khi ra v cu vng ha g cng cha Huyn Trn (em gi Trn Anh
Tn) cho Ch Mn. Cui nm 1301, Ch Mn sai Ch B y mang l vt
sang ci Huyn Trn. Triu nh nh Trn c nhiu ngi khng thun,
cuc thng tho ko di t 1302 n 1305 ; sau cng, ma h nm 1306,
Ch Mn thun tng cho nh Trn hai chu v chu R (chu L), pha bc
o Hi Vn, lm qu ci, nh Trn mi chu v sai on Nh Hi a
Huyn Trn v Champa. Ti y, Huyn Trn c Ch Mn t tn l
hong hu Paramesvari.
Chu v chu R l ti tranh chp gia i Vit v Champa trong thi
gian sau . Nm 1307, Trn Anh Tn t tn li hai chu mi ny thnh
Thun chu (Qung Tr) v Ha chu (Tha Thin v mt phn Qung Nam
ngy nay), ri giao cho on Nh Hi cai qun. Chu Thun gm cc huyn
ng Xng (nay l Triu Phong), Hi Lng, Phong in , Qung in v
Hng Tr. Chu Ha gm cc huyn Ph Vang, Ph Lc, Din Phc v
Ha Vang. Ngi Chm sng trong cc lng La th, Tc Hng v Bng
ni ln chng s cai tr ca ngi Vit. trn an dn Champa, on Nh
Hi chp nhn ngi Champa chu s qun tr trc tip ca cc nhn s
Champa a phng v cho min thu ba nm.
148

V ch quyn, nng dn Vit n lp nghip v khai ph hai chu ny t

lu, nht l trong thi gian c chin tranh vi Mng C. Tht ra s st nhp
ny, trn bnh din no , ch l s hp thc ha mt s kin ri, v quan
h cng sinh gia hai chng tc din ra t lu i. Nhng cuc hn nhn
d chng chc chn khng phi l nhng trng hp ngoi l, vi thi gian
dn c Vit c l ng hn dn c Chm ti y.Sau 5 nm thng lng
gay go gia hai triu nh v ca hi mn, nm 1306 vua Trn Anh Tn
chp thun g cng cha Huyn Trn cho Ch Mn, b li lnh th bc
Champa (Indrapura) : chu v chu L thuc nh Trn. Cuc hn nhn d
chng ny tr thnh tranh chp gia hai dn tc v hai triu nh sut thi
gian sau . Cho n nay cha mt ti liu no gii thch v trng hp
cng cha Huyn Trn mt cch r rng v c tnh thuyt phc. Ngi
Champa t co nh Trn li dng cuc hn nhn ny chim ot t ai
ca h. Th vn Vit Nam bnh vc Huyn Trn nh l nn nhn ca mt
v i chc chnh tr v kch Ch Mn (vi nhng li l khim nh) dm
snh ngang hng vi ngi Vit
Nhng l lun va k chng t s thiu hiu bit v phong tc tp qun ca
ngi Chm. Khi cu vng Trn Nhn Tn ha g Huyn Trn cho Ch
Mn, ng mun thnh lp mt lin minh qun s chng li qun Mng C
khi b tn cng. Nhng chin lc ny khng c qun thn chp nhn
v khng mun mt s pha chng no trong quan h hong gia.
C l b hong hu th ba ny ca Ch Mn rt c sng i nn s tch
Chm k rng Huyn Trn c nh vua a i thm ving nhng danh lam
thng cnh ca Champa. Cc sui nc nng dc b bin min Trung c
dnh ring cho b tm ra, k c sui Vnh Ho (huyn Tuy Phong, Phan
Thit), hnh phc ca vua v hong hu c bn lu. Nhng hnh phc
khng di lu. Hn mt nm sau, thng 5-1307 Ch Mn t trn. Hung
tin n tai nh Trn bn thng sau , thng 9-1307. Lo s em gi mnh b
ha thiu??? Trn Nhn Tn sai quan nhp ni hnh khin thng th t bc
s Trn Khc Chung v quan an ph s ng Vn sang Champa phng iu
ri tm k a Huyn Trn v.
Vic ha thiu v khi vua bng h l hon ton ba t. Nu Huyn Trn b
triu nh Champa bt cht theo Ch Mn th b b ha thiu t lu ri, v
theo tc l ca ngi theo o Hi hay B La Mn xc ngi cht ch gi ti
a l 7 ngy sau phi em ha thiu.
Tht ra trong v ny triu nh Champa quyt nh tr Huyn Trn v li
cho nh Trn i li hai chu v R nn tip n phi on Trn
Khc Chung mt cch n cn v cp hn 300 thy binh h tng. S t
khc kt ngha sui gia ny c mt ngha c bit, n th hin s t chi
hp tc gia hai nn vn minh v vn ha khc nhau, mt bn l vn minh
149

vn ha Khng Mnh v mt bn l vn minh vn ha n . C hai vng

triu gn nh chp nhn s khc bit v khng mun c mt s ha hp
no.
Cn chuyn ha thiu c l do Trn Khc Chung thu dt ra c Trn
Anh Tn c sang Champa n Huyn Trn v nc. Sau khi gp li ngi
yu, thay v cng bum v Bc ng dn Huyn Trn ra mt hoang o t
thng vi nhau trong sut mt nm lin, n ma thu nm 1308 mi ln
thuyn v li Thng Long. on thy binh Chm lc mi c giao tr
cho Champa bo co s vic.
Cng nn bit, nh Trn p dng ch ni hn bo v quyn li hong
tc. Vic Trn Khc Chung t thng vi Huyn Trn c coi l bnh
thng. Nhng triu nh Champa khng chp nhn v rt cm hn v
chuyn ny, v Huyn Trn l hong hu Champa b mt quan Vit thng
dm xc phm n danh d hong triu v tn ngng quc gia. C l cng
chnh v th m Hng Nhng i vng Trn Quc Tng (con Trn Hng
o) mng "h tn ngi ny khng tt, c l nh Trn mt v ngi ny
chng?", v Khc l thng, Chung l tn (thng xong th tn li theo). Cuc
tnh s tay ba ny t c ngi i nhc ti m ch ni v cuc hn nhn d
chng m thi.
V pha Champa, n th Ch Mn c lp ti Thp Po Klong Garai (Thp
Chm, Phan Rang) v ti Yan Prong (An Kh, c Lc) cnh ni Se San.
Dn chng th ng di tn Sri Jaya Sinhavarma Lingesvara.
Hong t Po Sah - 23 tui, con ca chnh hu Bhaskaradevi (ngi Java),
tc Pulyan Mahendravarman tiu vng lnh a t sng Vok (sng Bung)
n bc Bnh nh (Bhumana) - ln thay nm 1307, hiu Jaya Sinhavarman
IV (cn gi l Ch Ch hay Ch D La). Vic u tin ca tn vng l xi
gic dn Chm ti Thun chu v Ha chu ni lon.
Nm 1311, Trn Anh Tn tn cng Champa, bt Ch Ch v giam ti cung
Gia Lm (v mt nm 1313), a em trai ca Ch Ch l Ch A B Nim
ln thay, hiu Ch Nng. Nm 1314 Ch Nng ko qun ra Bc chim li
chu v chu R v ch b y lui nm nm sau . Nm 1318, qun Trn
tin xung Bn, Ch Nng cng hong gia chy sang Java lnh nn, triu
nh Champa b b trng. y l t di dn th ba ca ngi Chm ra hi
ngoi. Ch Nng l con th hu Tapasi, ngi Yavadvipa.
12.Triu vng th mi hai (1318-1390) :
Nm 1318, nh Trn phong mt tng Champa tn Th (Patalthor) ln ngi,
hiu Ch A Nng(hay Thnh A vng,tng ng vi tc ph vng ca
i Vit).V khng thuc dng di b tc Cau v Da, Ch A Nng lin tc
b triu thn chng i t 1323 n 1326. c s chnh thng,nm1323
Ch A Nng c em trai l Pao Yeou Patseutcho i s sang.Trung Hoa xin
150

nh Nguyn cng nhn. Hay tin ny,nm1326 nh Trn mang qun nh

nhng b y li.
Nm 1342 khi Ch a nng mt, con r Tra hoa bo de ( Tr hoa b ) ln
ngi.ng thuc vng triu th 12,Triu i th 9, ng thnh Vijaya
( bn, bnh nh), giai oan cc thnh ca vng quc Champa. C nhiu
s sch i vit vit rng ng cp ngi Ch m ( hong t), nhng thc ra
ng ln ngi v quyt nh ca vua cha Ch a Nng v hi ng hong gia
champa. V Ch m nhu nhc v n chi sa a. ng ln ngi m trch
mt s mnh lch s m champa giao cho ng. Vng quc ng tr v tri di
t dy hong lin sn pha bc , nam gip n ng nai ngy nay. ng
gip bin champa (bin ng), ty gip ty lo. Kinh t pht trin mnh m
da vo ngun nh bt thy sn i mi, ngc trai, yn so ,ng voi, trm
hng.., nn nng nghip trng la nc ni ting ng nam , sn sut gm
s sa hunh, iu khc, dt th cm, cng nghip sn xut ng, ng thau
pht trin rc r, i tu thuyn hng mnh cung cp hng ha cho mt
vng rng ln ng v ty . Qun l mt vng bin champa rng ln
(bin ng) gn 3.500.000km2 .Trong khong thi im , Ngi Champa
rt ni ting trong vic bun bn cc loi gia v ,h tiu v t la vi cc
nc nh Trung Quc, n , Nusantara ( Indonesia, Malaysia,
bruneingy nay) v nc Abbasiah Baghdad . Vo khong thi gian
ny, ngi Champa c bit n vi ti i bin rt gii v nhng thng
nhn ti ba. Qun i gm nhng i tng binh hng ngn voi chin, i
thuyn chin hng hu, y lui cc cuc xm lc ngoi bang khmer v i
vit trong thi gian tr v, bo v t nc. Nm 1360, Tr Hoa B qua
i, em Ch A Nng l Po Binasor (Po Bhinethuor) c triu thn tn ln
lm vua, hiu Ch Bng Nga (Che Bonguar). Ch Bng Nga l mt v tng
ti, ch huy nhiu trn nh vo lnh th i Vit. Va ln ngi, ng lin t
chc li qun i, chun b chin tranh vi nh Trn nhm chim li nhng
phn lnh th b mt. Nhng t trng v b lc trn Ty Nguyn theo Ch
Bng Nga rt ng.
T 1360 n 1370, qun Champa ra vo lnh th i Vit nh chn khng
ngi. Dn c i Vit lp nghip dc cc vng b bin B Chnh, Tn
Bnh, Thun Ha (Ngh An, Qung Bnh, Qung Tr, Tha Thin) sinh sng
rt kh s trc nn binh ao. T 1371 n 1383, qun Champa ba ln
chim ng Thng Long v nm 1390 lc ang tin vo Thng Long ln th
t th Ch Bng Nga b t trn, chm dt mt trang s anh hng.
Nt c bit ca Ch Bng Nga l mi ln nh ph xong, ng cho rt qun
v bn kia o Hi Vn ch khng cho ngi li qun tr trc tip nhng
vng t va b chim nh nhng vua trc, v ngi Champa tin rng trn
ng nhng vng t l s mang tai ha v cng khng mun b hao tn lc
151

lng bi nhng hnh ng khng chin. Tuy vy vn c th ni trong vng

30 nm, Ch Bng Nga khi phc li nhng vng mt t hn 300 nm
trc (B Chnh, a L v Ma Linh b mt nm 1069, chu , chu R
nm 1306).
Ch Bng Nga cht, qun Champa nh rn khng u lin b ri lon, qun
Trn st hi rt nhiu. Cc vng t di nh hng Champa u c thu
hi. L Qu Ly (tc H Qu Ly sau ny) kinh l cc vng t Ha chu v
Thun chu, t chc li vic phng th v cho xy dng li nhng ni b tn
ph. Phan Mnh c b nhim cai tr hai x Tn Bnh (Qung Bnh) Thun
Ha (Qung Tr v Tha Thin). Nh Trn a dn chng t cc vng trung
du, vng ng bng sng Hng, sng M vo nh c ti Tn Bnh v Thun
Ha.
13.Triu vng th mi ba (1390-1458) :
B nh bi nm 1390, tng La Khi (Ko Cheng) chim c xc Ch
Bng Nga mang i ha tng, ri thu qun v nc. V Bn, La Khi lin
xng vng v chu triu cng nh Trn tr li.Nm 1391,La Khi xin nh
Minh tha nhn nhng n nm1413 con ca ng l Ba ch Li c nh
Minh tn phong.
Chnh sch cai tr kht khe ca La Khi gy bt mn trong nc. Vy cnh
ca Ch Bng Nga u b La Khi thay bng nhng tng s thn tn, con
trai ca Ch Bng Nga tn Ch Ma N D Na cng em l Ch San N s b
m hi chy qua i Vit xin t nn. C hai c nh Trn phong tc
Hiu chnh hu. Nm 1397, mt hong thn tn Ch Bit, em l M Hoa,
con l Gia Dip cng ton th gia quyn sang i Vit t nn. Ch Bit
c L Qu Ly giao trng trch bo v bin gii pha nam ca i Vit
phng nhng cuc tn cng mi ca qun Champa. Nm 1400, La Khi mt,
con l Ba ch Li (Jaya Sinha varman V) ln ngi.
Ti i Vit, nm 1400 L Qu Ly ln ngi vua, i thnh h H. Cng nn
bit, lc nh Trn suy yu vai tr ca L Qu Ly tr nn ni bt v trc tip
iu khin triu nh t 1372. V thiu s chnh thng, H Qu Ly thng ra
oai bng cch tn cng Champa v cc lnh th Chim ng (nay l Thng
Bnh, Qung Nam, hay bc Amavarati), C Ly (nay l T Ngha (Qung
Ngi), Bt t Gia, Hc Bch (nam Qung Ngi, bc Bnh nh) v Sa L
Nha (tc Sa Hunh) ln lt b st nhp t 1400 n 1403. Va la ln nht
Bc Champa b mt hn, ton b t ai ti Indrapura v Amaravati (Qung
Bnh, Qung Tr, Tha Thin, Qung Nam v Qung Ngi) cng khng cn.
Nhng vng t mi c phn thnh chu Thng, chu Hoa, chu T v
chu Ngha ; bn chu mi ny hp li thnh l Thng Hoa do mt quan an
ph s cai tr, ch gip gii t thnh trn Tn Ninh. Ch Ma N D Na (con
Ch Bng Nga), lc u lm Thng Hoa qun vng chiu d dn chng
152

Chm, sau c phong C Ly thng hu gi hai chu T v Ngha. Qu

Ly a nhng nng dn cng gia nh khng c t cy t nhng chu khc
pha bc vo khai ph t mi. Ngi Champa khng chp nhn sng di
s cai tr ca ngi Vit b i ln ni hoc v Vijaya ( Bn) lp nghip.
Nm 1403, Ba ch Li yu cu nh Minh can thip i li Indrapura v
Amavarati, nhng b nh H t chi. Ch khi nh H b dp v nc i
Ngu b nh Minh h, t1407 n1427, Champa mi phc hi li sc
mnh qun s v nhng vng t mt di tay nh H u ly li c.
Nm 1407, hong t Ngauk GlaunVijaya (con Ba ch Li) ct qun nh
i Vit, git quan trn th l Thng Hoa l Ch Ma N D Na (con ca
Ch Bng Nga). Ba ch Li c nh Minh phong vng nm1413. Mc
d vy, dn chng Champa khng mun di dn ln nhng vng t va
chim li lp nghip, ch mt s ngi mun tr v gi gn hng ha m
thi. Dp yn pha Bc, Ba ch Li mang qun xung tn cng vng quc
Chn Lp pha nam ang suy yu, v b Xim La nh ph lin tc. Qun
Champa chim c nhiu vng t ln dc sng ng Nai v trn ng
bng sng Cu Long.Qun Khmer b ui ti thnh ph Chantabun, gn
bin gii Xim La, vua Chau Ponea Yat phi cu cu nh Minh v qun
Minh hai ln tin vo Champa(1408 v 1414)lm p lc Champa mi
chu rt qun, Chn Lp thot nn h. Mc du vy, qun Champa cng
chim c th trn Nagara Brah Kanda (th x Bin Ha ngy nay).
Nm 1428, L Li ui c qun Minh ra khi lnh th v ln ngi vua,
hiu Thnh T. Trc th lc ca nh L, Ba ch Li tr nhng vng t
chim di thi nh Minh, i thnh l Thun Ha thuc o Hi Ty v
t quan cai tr. Vic giao ho gia Champa v i Vit tr nn tt p.
Nm 1433 L Li mt, con l Nguyn Long, 11 tui, ln ngi hiu Thi Tn,
Ba ch Li lin tr mt. Nm 1434, ng cho qun sang nh ph cc vng
t (Ha chu) va giao tr trc , vua L phi c L Khi v L Chic ra
dp, vua Champa mi chu triu cng tr li.
Tht ra t 1390 n 1433 Champa khng c vua, t nc lm vo cnh ni
lon. i vi ngi Champa, La Khi v Ba ch Li ch l nhng k son
ngi. Nm 1433, qun thn Champa a cng cha Po Sahnar v min Nam
cai tr (Panduranga), ng ti Phan R, khng tun lnh Vijaya. Hong t
Nauk Glaun Vijaya thn chinh i nh dp, gy nhiu th on vi cc dng
vng tn Champa pha nam nh bt cng cha Po Sahnar v giam ti
Vijaya. Chnh v th nm 1441 khi Ba ch Li qua i, Nauk Glaun Vijaya
khng c triu thn cho ni ngi m a ngi chu ca c vng l
Maha Kilai (M Kha Qui Lai) ln thay. Ch ca tn vng l Po Parichanh
t ng ra nhip chnh, ri t xng vng nm 1442, hiu B Cai (Maha
Vijaya) c nh Minh cng nhn.
153

Va ln ngi, B Cai lin mang qun tn cng nh L v b nh bi. Vua L

Nhn Tn tin chim Pht Thnh (cn gi l Bn, Ch Bn, Vijaya) bt
c nhiu vng tn Champa, trong c cng cha Po Sahnar, ri rt v.
Ba ch Li cng hong gia phi chy ln ni trn trong nhng bun lng
ca ngi ty nguyn nh Tr Ton (Po Ka Prah), Tr Toi (Po Ka Prih).
Kinh Pht Thnh (Vijaya) b nh L i thnh Bn.
Trong hai nm 1444 v 1445, B Ci nhiu ln dn qun tin vo Ha chu
nhng u b y li. Nm 1446, c Maha Qu Lai hng dn, qun L
chim thnh Bn, bt sng B Cai v tt c phi tn em v Thng Long.
Maha Qu Lai c nh L tn ln lm vua Champa v chu triu cng, quan
h gia hai nc tt p tr li. Nm 1448, L Nhn Tn nh dp cc lc
lng Thng do nhng hong tn Champa lnh o, chim x Bn Man
(Djarai-Kontum) v t thnh chu Quy Hp ri giao cho mt vng tn
Champa thn phc nh L cai qun.
Nm 1449 Maha Qu Lai b ngi em tn B Do (Maha Kido) bt giam ri
xng vng. B Do sai Giao N M v Bng Thoan sang i Vit bo tin,
vua L khng nhng khng cng nhn m cn khin trch nng n. Sau bin
c ny, B Do ui 70 gia nh Vit nh c ti Champa v nc ri ngng
lun vic xin tn phong. Nm 1452, Qu Lai mt, B Do sai s sang Trung
Hoa xin nh Minh cng nhn v c phong vng nm 1457.
14.Triu vng th mi bn (1458-1471) :
Nm 1458 thi t Po Tam (Po Dam hay Po Kathit), con B Cai, git B Do
ri t xng vng, hiu Bn La Tr Nguyt (Maha Banla Tranguyet). Nm
1460, Tr Nguyt nhng ngi cho em l Po Kaprah, hiu Bn La Tr Ton
(Maha Tratoan). Tr Ton c ngi sang i Vit xin tn phong nhng b
nh L buc dng phm vt triu cng nn Tr Ton tc gin. Trong hai
nm 1468 v 1469, Tr Ton va cho ngi sang cu vin nh Minh va
mang i qun (100.000 ngi) sang chim Ha chu (1469-1471).
Tc gin trc s khiu khch ny, vua L Thnh Tn quyt nh pht
Champa mt ln cho ch ng. Trc khi ra qun, ngy 6-10-1471, nh vua
c hch Bnh Chim trc ba qun, li l rt anh thp, ri cho s sang
Trung Hoa bo co s xm phm lnh th ca Champa. L Thnh Tn ct
i qun hn 250.000 ngi sang nh Champa, trong 100.000 i bng
ng thy, 150.000 i bng ng b. i qun nh L chim ca Th Ni
ri tin v Bn. Tr Ton sai em l Po Kaprih dn i tng binh gm
5.000 ngi ra i chi nhng b nh bi, Tr Ton rt vo c th thnh
Bn.
Thnh Vijaya tht th vo ngy 2 thng 3 nm 1471 sau bn ngy giao
tranh. Vua Champa l Tr Ton b bt sng v t st trn ng ch v
Thng Long.(12/04/ Al tc nm 1471) Trong cuc tip kin, Tr Ton xin
154

vua L ch lm ti mt mnh ng v tha cho con ci gm 10 ngi. Trn

ng v ti Ngh An, Tr Ton b git cht. L Thnh Tn sai ct u Tr
Ton treo u thuyn v cho khc ch "C Chim Thnh ngn c Tr
Ton chi th". t nht hn 60.000 ngi Chm b git v 30.000 b bt lm
n t cho qun i Vit. Kinh thnh Vijaya b ph hy hon ton.y l
cuc tn st m mu nht ca i vit vi champa. Hong tc champa chy
sang malacca( khong 20.000 trn thot bng thuyn qua ca m thi ni,
trong c con vua tr ton l Indravarman v bn la tr ko lai(Pau liang).
Sau cuc chnh bin lch s ny rt nhiu ngi di c chnh tr Champa
n cc vng t M Lai an bnh , mt s khc th ti Melaka . Cng trong
on ngi di c l hai hong t con vua Champa Tr Ton , l
Indravarman v Pau Liang nh ni trn. Bng chng c tm thy
chng minh s gn kt lch s gia Champa v M Lai l Al-kisah 29 trong
k li cu chuyn v mt ngi Nakhoda Champa c tn l Sayyid
Ahmad lm bn cng Hang Tuah( mt anh hng rt ni ting trong lch
s M Lai) v cng n Inderapura (Pahang_Malaysia) trn Tun Teja n
Melaka. Sc mnh Champa c chng minh l ln hn c vng Pahang
sau khi c gip ca ngi anh hng Melaka trn khi Tun Teja. s c
mt ca Nakhoda Champa ti Melaka v Pahang ny li c chng minh
bng mt c s chc chn sau khi tm c trong Al-kisah ke-34 ni v cuc
hn nhn gia mt cng cha thuc dng tc Champa vi mt quy tc
Melaka.( theo Sejarah Melayu Champa +Ban La Tra Toan memerintah di
ibu kota Sri Vini (Sri Raja Than Ton). Setelah Kota Vijaya jatuh. Raja
Champa pun mati terbunuh. Dengan kejatuhanibu ota Vijaya ini ramai
pelarian politik Cham yang menuju ke daerah Melayu yang selamatk, antara
lain ke Melaka. Yang termasuk dalam pelarian itu ialah dua orang putera
raja Champa, iaitu Indravarman dan Pau Liang di atas. Gambaran Sejarah
Melayu tentang Champa terdapat dalam Al-Kisah ke29 yang menceritakan
seorang Nakhoda Champa yang bernama Sayyid Ahmad bersahabat dengan
Hang Tuah pergi ke Inderapura (Pahang) untuk melarikan Tun Teja Ke
Melaka. Kekuatan Champa berdasarkan fakta jelas lebih besar daripada
perahu Pahang hingga dapat menolong pahlawan Melaka itu melarikan Tun
Teja. Kehadiran tokoh Nakhoda Champa di Melaka dan di Pahang dapat
dihubungkan pula dengan wujudnya pedagang Champa di Banten seperti
yang diceritakan oleh Sejarah Melayu dalam Al-Kisah ke-34 menceritakan
perkahwinan seorang puteri keturunan Champa dengan anak seorang
pembesar Melaka.) khong 30000 ngi chy sang lo v campuchia sau
cuc tn st m mu ny. L Thnh Tn gii tn vng quc Champa. Th
chnh tr, hnh chnh v tn ngng ca vng quc Bc Champa .Vijaya
b i thnh Bn v cm ngi Champa n c ng.
155

Em Tr Ton l Po Kaprih dn theo mt s tn qun trn ln x Bn Man

(cao nguyn Kontum- Darlac), c dn chng tn ln lm vua. Po Kaprih
xng hiu Tr Toi v cho ngi sang Trung Hoa cu cu nh Minh, bo
co tnh hnh Champa. L Thnh Tn sai L Nim mang 30.000 qun ln
Ty Nguyn lng bt Tr Toi em v tr ti.
Nh Minh khng tn thnh vic i Vit chim ng Champa nhng khng
dm can thip trc tip, k c vic xin phng thch Tr Ton v hong gia
Champa. Nm 1472 nhn vua L Thnh Tn sai s sang Trung Hoa bo co
s tnh, Minh Hin Tng trch c vic chim Bn. Sau nh
Minh sai s sang phong vng cho Tr Toi nhng khi n ca Tn Chu
(Qung Nam) qun L khng cho cp b. L Thnh Tn phn i vic
phong vng ny v tuyn b Champa tr thnh mt chu ca i Vit :
chu Giao Nam. Nh L phong chu ca Tr Ton tn B Tr Tri (Thi Da)
lm vng t Giao Nam(cn gi l Phan Long).
15.1471-1653: S tht th Kauthara
i Vit quyt nh dnh cho Po Tr Tr quyn cai tr trn lnh th
Champa cn li min nam, tc l vng Kauthara, Panduranga v vng Cao
Nguyn pha ty ca Panduranga. Khi nhn n hu ny, B Tr Tr cng
tm cch xin Trung Quc chnh thc ha vng chc ca mnh. Tic rng,
ng ta ch nhn s tr li ca Trung Quc sau mt thi gian ngn, trc khi
ng ta t trn.
Theo s liu ca trung Quc , tip theo B Tr Tr, c hai v vua k tip ni
ngi, nhng s liu ny khng cho bit tn tui v nm thng nhm chc ca
h. Nu theo bin nin s Panduranga, v vua k v B Tr Tr c th l Po
Kabih (1494-1530), Po Karutdrak (1530-1536), Po Maha Sarak (15361541), Po Kunarai (1541-1553),Po At (1553-1579).
Vng quc min nam di quyn cai tr Po tri tri v nhng ng vua ni
tip, vn cn mang tn l Champa trong nhng s liu vit bng ting Chm
v Vit. Nhng vng quc Champa ny bt u lnh xa dn vi truyn
thng ca Champa theo n Gio min bc. Mi c cu t chc hnh
chnh, chnh tr v x hi ca Vng Quc ny u da trn nn tng c bn
ring bit ca tp tc v tn ngng ca a phng mnh .Qua s liu cn
li, nn vn minh ca vng quc Champa mi ny ch l mt s tng
hp ca ba truyn thng tn ngng khc bit, l di sn vn ha c truyn
a phng ca Panduranga v Kauthara, mt s nh hng cn d li ca
tn ngng B La Mn Gio, v nht l t th k th 17,tn ngng Hi
Gio du nhp vo cc hi cng vng Panduranga v Kauthara.
Qua ngy t trn ca L Thnh Tng vo nm 1497, i Vit li ri vo ni
chin gia cha Trnh cai tr min bc v cha Nguyn, t xng vng v
t th ca mnh gn khu vc Hu by gi. Chnh cha Nguyn mi l
156

tc gi chnh thc ca chnh sch Nam Tin ch yu di chuyn ti a

bin gii ca mnh v min nam ca Champa . Ngc li, vi nhng g m
nhiu nh nghin cu thng nu ra, cuc Nam Tin ca cha Nguyn
gp mt sc khng c mnh lit ca cc nh lnh o Champa mi ny.
Ngoi chnh sch ng u chng li Nam Tin ca cha Nguyn, vng
quc Champa cng my ln p dng chnh sch Bc Tin, th d vo nm
1578, cho ti Ph Yn thu hi li mt thnh ly ri vo tay nh
Nguyn.
Vo cui th k th 16, Champa mi bao gm mt di t chy di t bin
gii Saigon n o C Mng (pha nam Bnh nh) vn cn iu kin
nui dng mt on qun kh hng mnh. Chnh v th, vo nm 1594,
vua Champa, (dng nh theo Hi Gio), gi mt on qun sang
gip vua Johor, mt tiu vng quc min nam bn o M Lai, chng
li thc dn B o Nha Malaka. Chnh nh qun lc hng mnh ny, Po
Nit (1603-1613) quyt nh xut trn tin nh Qung Nam, mt khu vc
hnh chnh nm trong lnh th ca nh Nguyn. Trc hnh ng ny, cha
Nguyn cng xut qun chinh pht Champa. Tha c hi chin thng,
cha Nguyn xm chim khu vc Ph Yn v di bin gii pha nam ca
mnh n Cap Varella, pha bc Nha Trang. Sau , cha Nguyn bin i
lnh th ny thnh Dinh Trn Bin v a hn ba chc ngn t binh ca nh
Trnh sang khu vc ny pht hoang khai trin kinh t.
Du tht bi, Champa mi vn gi nguyn c truyn thng bt khut
ca Champa, l truyn thng u tranh bo v quyn c lp, v nht
l s sng cn ca quc gia ny. Chnh v th, vng quc Champa khng
ngn ngi tin qun chng li s xm lc ca nh Nguyn Dinh Trn
Bin (Ph Yn) vo nm 1620. Vo khong ba chc nm sau, tc l nm
1653, vua Champa l Po Nraop chun b lc lng qun s ca mnh
tuyn chin vi cha Nguyn, thu phc li khu vc Ph Yn b ri vo tay
ca Nguyn vo nm 1611. Trc tnh th ny, cha Nguyn gi mt
on qun hng mnh sang tn cng Champa, tin n sng Phan Rang, bt
c vua Po Nraop v cng bch vua ny ngi trong r bng st a v
Hu. V khng chu cho nh Nguyn hnh x mnh, Po Nraop quyt nh
t hy thn nu cao tinh thn bt khut ca mnh. Nhn c hi ny, cha
Nguyn cng xm chim vng Nha Trang v di bin gii ca mnh n khu
vc Cam-ranh . Th l tiu vng quc Kauthara li ri vo tay nh Nguyn
vo nm 1653 v khu vc ny b bin i thnh Dinh Thi Khang v Din
Khnh trong h thng hnh chnh nh Nguyn .
Kauthara tht th, n thing ling ca Po Ina Nagar B M Vng Quc
Nha Trang lt vo vng kim sot ca nh Nguyn. Chnh v th, vua
Champa quyt nh rc Po Ina Nagar v Phan Rang c th phng
157

trong mt ci n Mng c gn lng Hu c by gi.K t nm 1653,

t ai Champa t thu hp li trong lnh a ca tiu vng quc
Panduranga, m nh s hc thng gi l vng quc Panduranga-Champa.
16.Thi k 1653-1771: S suy yu ca Panduranga
Nm nm sau ngy tht th Kauthara (Nha Trang), tc l nm 1658, cha
Nguyn, li dng s khng hong chnh tr trong ni b Campuchia, dng
v lc xm chim khu vc Saigon-Bin Ho. S hin din ca qun i
nh Nguyn Saigon a Panduranga vo a th mi, l, vng quc
ny tr thnh mt khu vc nm ngay chnh gia lnh th m nh Nguyn
lm ch t ai: Bin Ho pha nam v Nha Trang pha bc. B km
kp v b bao vy, Panduranga-Champa mt i ton din nhng a th
qun s trng yu ca mnh.
Cha y 40 nm lm ch Bin Ha, cha Nguyn quyt nh tip tc p
dng chnh sch Nam Tin ca mnh. tr a cuc tn cng ca vua Po
Saot nhm thu hi li vng thnh a Kauthara (Nha Trang) vo nm 1692,
cha Nguyn a mt on qun hng mnh thanh ton vng quc ny.
Sau khi thng trn, nh Nguyn i danh xng Chim Thnh (Campapura)
thnh Trn Thun Thnh, t di quyn cai tr ca mt ng Tham Mu ca
qun vin chinh nh Nguyn. Mt nm sau, nh Nguyn xa b Trn Thun
Thnh thnh lp Ph Bnh Thun v giao quyn qun tr ph ny cho em
ca vua Po Saot . Cui nm 1692, Panduranga- Champa bin mt trn
bn ng Dng vi tnh cch l mt quc gia ch quyn. V khng
chp nhn s hin din qun nh Nguyn trn lnh th mnh v v khng
chp nhn nh Nguyn t xa b vng quc ny trn bn , ton b nhn
dn Panduranga- Champa vng dy nh ui qun xm lc trong sut hai
nm trng, t 1693-1694. V khng th khng c li s vng dy ca ton
b nhn dn ca vng quc ny, cha Nguyn quyt nh giao tr li quyn
c lp cho Panduranga- Champa, nhng c lp di s bo tr chnh tr
v qun s ca mnh. K t , danh xng Thun Thnh tr thnh thng
l trong vn bn nh Nguyn gi Panduranga- Champa. Khi thu hi
c lp, nh Nguyn phong vng cho Po Saktiraydaputih, em ca vua Po
Saot v cng l mt t binh ca nh Nguyn trong trn chin vo nm 1692.
Mc d giao tr quyn c lp cho Panduranga-Champa, nh Nguyn quyt
nh gi quyn cai tr trc tip ca mnh trn cng ng Vit kiu sng trong
lnh th Champa. Chnh sch ny nhm kim sot cht ch mi bin c xy
ra Panduranga-Champa v nhm iu ng Vit kiu ny, khi cn thit,
gy chin tranh chng li vng quc Champa. p dng chnh sch ny,
nh Nguyn thnh lp mt ph Bnh Thun rt l c bit trong lnh th
Panduranga- Champa vo nm 1697. Theo t liu hong gia Panduranga vit
bng ting Chm v Hn, k t nm 1702, tt c Vit kiu sng trong
158

Panduranga-Champa khng trc thuc quyn qun tr ca vng quc ny,

nhng trc thuc ph Bnh Thun ca nh Nguyn. Ph Bnh Thun ny l
mt c quan i din cho nh Nguyn, c vai tr gii quyt vi chnh
quyn Panduranga- Champa mi vn lin quan n quyn li Vit kiu
sng vng quc ny. S hin din ca Vit kiu np sau ci bng hnh
ca ph Bnh Thun l nguyn nhn chnh yu a n x xung t hng
ngy gia ng bo Panduranga- Champa v cng ng Vit kiu. V x
xung t ny thng xy ra chung quanh vn khng hong t ai. V
rng Vit kiu cng ngy cng m rng lnh th ca mnh, hoc qua cc
cuc mua bn rung t mt khi dn tc Champa b thiu n, hoc qua cc
cuc chim t bt hp l trong nhng khu vc hoang vng. K t ,
Panduranga- Champa khng cn bin gii c nh, v lnh th c mt hnh
dng nh vt du loan, nm xen k trong bin gii ca t ai thuc ph
Bnh Thun ca nh Nguyn
17-Thi k 1771-1832: Nhng ngy cui cng ca Champa
Nm 1771 nh du cuc vng dy ca Ty Sn chng li ch bo tn
ca nh Nguyn. Cng trnh u tranh ca Ty Sn bt u lan rng trong
khp nc. Trc tnh th ny, nh Nguyn t b th mnh lui vn
nu khu vc ng bng sng Mkong, ch i thi c khi phc li t
nc. K t ngy y Ty sn lm ch min bc, cn hong t Nguyn nh
ca nh Nguyn lm ch min nam. Th l Panduranga- Champa, v a th
ca mnh, mt ln na tr thnh nn nhn ca chin tranh gia ngi Vit
vi ngi Vit, mt cuc chin tranh chng c g lin h vi vng quc
Champa. Theo s liu ca Vit Nam , mc tiu tin quyt ca Nguyn nh
v Ty Sn l phi chim cho k c Panduranga- Champa lm nhp
cu tin qun chng ph thnh Saigon do Nguyn nh trn gi hay chng
ph Nha Trang di s kim sot ca Ty Sn. Lm ch PandurangaChampa tc l lm ch tnh hnh qun s trong s xung t ny. Chnh v
th, k t nm 1771 vng quc Panduranga-Champa tr thnh mt bi
chin trng khng khip gia qun Ty Sn v lc lng Nguyn nh.
Trc bin c ny, s sng cn ca Panduranga-Champa ch l mt gic m
huyn o v n ty thuc hon ton vo kt qu ca chin tranh gia ngi
Vit Nam hn l tu thuc vo mun ca mnh.
Nm 1802, Nguyn nh nh bi tn qun Ty Sn, lm ch ton din lnh
th Vit Nam, sau ln ngi ly danh hiu l Gia Long. Khi chin tranh
chm dt, Gia Long quyt nh trao tr li cho vng quc PandurangaChampa, khng phi l quyn c lp, nhng l quyn t tr di s bo h
ca triu nh Hu. Sau , Gia Long phong tc cho ong Po Soang Nhung
Ceng, mt tng ti gc ngi Chm (t tin b Thm Phan R), tng
tham gia vi Nguyn nh chng Ty Sn, quyn cai tr vng quc ny.
159

Mc d l mt vng quc t tr, nhng Po Saong Nhung Ceng c quyn

tuyt i trn nhn dn ca Panduranga, c quyn thnh lp qun i ring
v quyt nh thu m ring trong lnh th ca mnh.Thnh hnh trong qui
ch thuc a Vit Nam, nu Gia Long quyt nh cho ti lp li vng quc
Panduranga-Champa, l t by s cm n ca mnh i vi tng
Saong Nhung Ceng c cng trong cng trnh nh ui Ty Sn hn l
by t mun ca mnh vng qc Champa ny c phc hi li . D
trong hon cnh no i na, Panduranga-Champa cng l mt vng quc t
tr di s bo tr ca Gia Long,nht l di s che ch ti a ca ng L
Vn Duyt, Tng Trn Gia nh Thnh.Nm 1802, Gia Long t trn. Minh
Mnh k tip cha mnh cai tr ton vn Vit Nam. Sau ngy ln ngi,
Minh Mnh xa b tt c chnh sch lin quan n Panduranga-Champa do
Gia Long li, v quyn kim sot ca L Vn Duyt trn vng quc ny.
Vn ny dn n s xung t gia Minh Mnh v Tng Trn Gia nh
Thnh. K t ngy y, Panduranaga-Champa li tr thnh nn nhn ln th
hai trong bin c chnh tr gia ngi Vit Nam. Khi Po Saong Nhung Ceng
t trn Champa (ch khng phi ng vua ny l ngi chy sang
Kampuchea lnh nn nh ngi ta thng hiu lm), Minh Mnh t phong
tc cho mt ngi Chm k cn ca mnh ln ngi. L vn Duyt phn i
li Minh Mnh, t quyt nh cho con ca Po Saong Nhung Ceng ln lm
vua Panduranga-Champa, trn gi trn vn quyn kim sot chnh tr v
hnh chnh ca vng quc ny. Nhiu s liu cng nu ln rng, nm 1832
l nm nh du mt khc quanh lch s ln lao trong chnh sch bang giao
gia Panduranga-Champa v triu nh Hu. Nu t nm 1822 n 1828,
vng quc ny trc thuc di quyn kim sot ca triu nh Hu, nhng
sau nm 1828, Panduranga-Champa tr thnh mt vng quc t di
quyn cai tr ca Gia nh Thnh. Chnh v th, s sng cn ca
Panduranga-Cham hm nay ty thuc hn vo t th mnh ,yu ca L
VDuyt i vi Minh Mnh.Nm 1832, L Vn Duyt t trn. Tc tc,
Minh Mnh quyt nh chim ng Panduranga-Champa, cho lnh trng tr
thng tay tt c quan chc no trong vng quc theo L Vn Duyt ,
Minh Mnh p dng chnh sch tn bo chng li nhn dn Champa v ti
khng chu phc tng triu nh Hu. Sau cuc trng pht ny, Minh Mnh
cho lnh xa b Panduranga-Champa trn bn ng Dng, chia li t
ai ny thnh hai huyn An Phc v Ha a trc thuc tnh Bnh
Thun.Th l, vng quc Panduranga-Champa hon tn b dit vong vo
nm 1832.
-1832-1835: S vng dy cui cng
Nhng chnh sch tn bo ca mt s quan chc Minh Mnh nhm trng tr
thng tay nhn dn Champa v ti theo L Vn Duyt l nguyn nhn chnh
160

yu gii thch cho s vng dy ca dn tc Champa vo nm 1833. i kht,

t y, x trm khng cn l do, khng cn xt x, tp trung ngi dn
Champa vo lao dch trong nhng nng trng kinh t, t chy lng x
thnh tro bi, v.v. l s vic din ra hng ngy sau ngy mt nc. Khng
th kham ni nhng s khn kh ny, Katip Sumat, mt nh lnh o tinh
thn Hi Gio, ku gi qun chng ni dy, thnh lp mt mt trn khng
chin Hi Gio, dng chin tranh t v o (Jihd) chng li Minh Mnh
dnh c lp Champa. Phong tro khng chin ca Katip Sumat tr thnh
mt mi e da ln cho Minh Mnh trong khu vc ny. Chnh th, ngoi
on qun hng mnh ca triu nh Hu, Minh Mnh ku gi tt c Vit
kiu sng y gp sc nh ph ton din lc lng Katip Sumat vo
nm 1834.
Nu s liu Vit Nam t ni n cuc ni dy ca Katip Sumat, th s liu
ny khng b l c hi vit v bin c 1834-1835, bin c m triu nh Hu
coi l mt c cu cch mng mi mang hnh thc Mt Trn Gii Phng
hn l hnh thc ni lon. ng vy, Ja Thak Wa, ngi lng Vn Lm
(Ninh Thun), l mt quan chc ln trong triu Champa thi trc, l ngi
ng ra thnh lp Mt Trn Gii Phng, v thnh lp chnh ph lm thi
iu hnh cng cuc cch mng gii phng Champa. Ly khu ng Nai, ni
m dn Vit khng dm xm nhp, lm mt khu. ng ta ng ra ngh
mt ng hong t gc Raglai, dng Po Rom, ln ngi ca vng quc. ng
ku gi ton dn Champa, c anh em cao nguyn v ngi Chm cng ng
dy chng li qun xm lc Minh Mnh. Sau khi chim ng khu vc Phan
rang, ng cho lnh tin nh khu vc Ph Yn v Bnh nh. Tic thay, ng
b t trn lng Hu c (Phan Rang) vo nm 1835. Phong tro ca Ja
Thak Wa c coi nh l cuc ni dy cui cng sau ngy mt nc ca
vng quc Champa vo nm 1832.
Sau ci cht ca Ja Thak Wa, Minh Mnh pht ng mt chnh sch v cng
tn bo trng tr nhng ai dnh dng vo cuc cch mng ny: trng thu
rung t, theo di v bt b, tp trung ci to v t y ti a, cm phn
phi lng thc, thiu t lng x cho n qut c m m nhng gia nh
theo cch mng . Sau cng, kim sot s tp trung ca dn tc Champa,
Minh Mnh cho lnh di ht tt c lng x Champa i ch khc thnh lp
lng x ngi Vit. Chng trnh di lng x ngi Champa l mt chnh
sch nhm ph hy ton b c cu t chc c truyn ca x hi v gia nh
ngi dn Champa thi .h nh dit chng mt phn hay ton b sc tc
ng thng ny?S dit vong ca Champa c mt nguyn nhn chnh yu,
l vng quc ny tr thnh mt nn nhn ca chnh sch Nam Tin
Vit Nam.Ni giao lu v trit h ln nhau ca 3 nn vn ha ln:n trung hoa v trung ng Sau ngy dit vong, vng quc ny ch li sau
161

lng mnh mt s di tch lch s chn su vo lng t lnh, hai cng

ng nhn chng xut thn t dn tc Champa thi trc. Cng ng u
tin gm vo khong 300.000 anh em Ty nguyn min trung Vit Nam.
Nhm th hai vo khong 100.000 ngi Chm vng Phan Rang, Phan
R,30.000 khu vc Chu c v Ty Ninh,hn150.000 lnh nn
Kampuchea,100000 ngi malaysia, indonesia .Th ri qua thi gian
thng trm ca nhiu bin c lch s m theo nhiu s gia v hc gi phng
Ty th bin c 2/3/1471 nh du s gii th vng quc Champa v khng
mt bin kho lch s hay nin gim triu nh Champa no c ph bin
t sau ngy .Tuy nhin trong thc t th sinh hot triu chnh ca cc dng
vng tn Champa vn tip tc, vi mt qui m tuy nh hp nhng khng
km phn nghim tc.
-18.TM TC CC TRIU I VUA CHAMPA

***Triu i th nht
-192 - 230 Sri Mara (Khu Lin)
-230-270:???
-270 282 (Phm Hng )
- 283 336 Phm Dut
***Triu i th hai
-336 349 Phm Vn
-349- 380:Bhadravarman( Phm Pht )
-380 413 DRAMAMAHARAJA (Phm H t Fan houta)
-413- 419 Bhadravarman (Phm Tu t)
-Gangajai (ch Chu)
***Triu i th ba
-420 -421:Phm Dng Mi 1 (fan yang mai)
-421 445:Phm Dng Mi th 2 (wen ti)
-Khong 455 472:Phm Thn Thnh hiu: DEVANIKA
- 484 491: Phm ang Cng Thun ( KHMER Cp ngi)KIEOU
TCHEOU LO
- 491 498 Phm Ch Nng
-502 - 510 Phm Vn Tn Fan wen kuoan
-510 514 Detavarman (Phm Thin Khi)
-526 527 Vikrantavarman (Bt Ti Bt Ma - Cao Thc)
***Triu i th t: thi k qu gia Lm p v Vng quc Chm Pa
-529 572 Rudravarman
- 605 629 sambhuvarman (Phm Phan Ch)
- 640 645 Kandharpadjarma (Phm u L)
- 645 - ? Bharadharma (Phm Trn Long)
-Bhadrecvaravarman
162

-Kandarpadharma
-Prakacadharma
-663 679 Vikrantavarman
- 686 731 Vimantavarman II
-749 Rudravarman II
***Triu i th nm: Pnduranga
-khong 757-770: Prithivndravarman
-khong 774-780: Satyavarman
-khong 793-803: Indravarman
-khong 801-817: Harivarman
-khong 820-850: Vikrntavarman III
***Triu i th su: Bhrigu
- 854-898: Indravarman II
-898-903: Jaya Simhavarman I
-903-905:Jaya Saktivarman
-905-910: Bhadravarman II
-918- 959: Indravarman III (hi gio)
-971-982: Paramesvara Varman I (B M Thu)
-982: Indravarman IV
-983-986: Lu K Tng (CP NGI)
-988: Indravarman V
***Triu i th by: Indrapura
-991-999: Vijaya Shri Harivarman II (Bng vng la Hu)
-999-1007: Po Alah (Yan Pu Ku Vijaya Shri) (Dng-ph-cu Bi-tr-x-li).
-khong 1010: Harivarman III ( sri harivarmadeva)
-1018-1021: Parasmesvara Varman II
-1021-1030: Vikranta Varman II
-1030-1044: Po-Tik (Jaya Simhavarman II) (s u)
***Triu i th tm: Vijaya
-1044-1060: Jaya Paramesvara Varman I (ng Ni)
-1060-1061: Bhadra Varman III
-1061-1074: Rudra Varman III ( Ch c)
***-Triu i th chn: Sud
-1074-1080: Harivarman IV
-1080-1081: Jaya Indravarman II
-1081-1086: Paramabodhisattva
-1086-1113: Jaya Indravarman II (ln ngi ln th hai)
-1113-1129: Harivarman V
-1139-1145:Po-Sulika (Jaya Indravarman III )
-1145-1147: Ph vng Harideva (thuc quc Khmer)
163

-1147-1166: Jaya Harivarman I ( Ch bi la but)

-1166-1167: Jaya Harivarman II
-1167-1190: Jaya Indravarman IV
-1190-1191: Surya Jayavarman ti Vijaya
-1191-1192: Jaya Indravarman IV ti Pandurang
-1192-1203: Surya Jayavarman (ln ngi ln th hai)
-1203-1220: Thi k trc thuc quc khmer
-1220-1252: Jaya Paramesvara Varman II (sri ajiang)
-1252-1257: Jaya Indravarman V
-1257-1285: (Jaya Indravarman VI )
-1285-1307: Po-Depitathor (Jaya Simhavarman III) ( Ch Mn )
-1307-1313: Jaya Simhavarman IV (Ch Ch)
-1313-1318: Ch Nng
-1318-1342: Che Anan (Ch A Nng)
-1342-1360:Tra Hoa Bo-De (TR HOA B )
-1360-1390: Po Binasor (Che Bonguar) ( Ch Bng Nga)
-1390-1400: Simhavarman VI (La Khai tc La Ngai)
-1400-1441: Jaya Indravarman VII (Ngauk Klaung)
-1441-1446: Vijaya (B Cai)
-1446-1449: Maha kilai (Ma Ha Qu Lai )
-1449-1458: Po-Parichanh (Maha-vijaya) (Ma Ha Qu Do)
-1458-1460: Po Kathit (Maha banla tranguyet)(Bn La Tr nguyt )
-1460-1471 Po KaPrah (Maha banla tratoan)(Bn La Tr Ton)
***Thi k suy tn: 1471-1696: Thi k t nc b chia ct. Triu i Po l
phin thuc ca Vit nam
-1471-1494- Po Tr Tr Jayavarman Mafoungnan
-1494-1530-Po Kabih
-1530-1536-Po Krut Drak
-1536-1541-Po Maha Sarak
-1541-1553-Po Kunarai
-1553-1579-Po At
-1579-1603-Po Klong Halau
-1603-1613-Po Nit
-1613-1618-Po Chai Paran
-(1618-1622)Po Ehklan
-(1622-1627) Po Klong Menai (Mahataha)
-(1627-1651) Po Rome
-(1651-1653) Po Nraup B Tm
-(1653-1659)Po Thot
- 1659-1692- Po Sout
164

- 1693-1728- Po Saktiray daputih K B T

-1696-1728: Po Saktirai da putih
-1728-1730: Po Ganvuh da putih
-1731-1732: Po Thuttirai
-1733-1734: khng c vua
-1735-1763: Po Rattirai
-1763-1765: Po Tathun da moh-rai
-1765-1780: Po Tithuntirai da paguh
-1780-1781: Po Tithuntirai da parang
-1782: khng c vua
-1783-1786: Chei Krei Brei
-1786-1793: Po Tithun da parang
-1793-1799: Po Lathun da paguh
-1799-1822: Po Chong Chan
-1832: B xc nhp hon ton vo vit nam
-1832-1835: Ja Thak Wa (cuc khi ngha cui cng)
C-NHNG DI SN CHAMPA
1--GII THIU CC THP CHAMPA

Hu ht cc thp Chm u xy dng gn ging n thp n , ngkor

(Campuchia) nm trn nhng ngn ni cao, bao quanh bi i ni, c che
chn, bo v bng nhng thnh ly t nhin him tr (gia cc i ni c
thung lng, sng , sui).
n thp Champa thng ng mt mnh (thp Nhn, thp Th Thin) hoc
c xy dng thnh cm (khu n thp M Sn). Kt cu mi cm gm
mt n th chnh (Kalan), xung quanh c nhng n nh hoc cng trnh
ph. Ngi n chnh (thng nm gia mt cm n thp) tng trng cho
ni Meru trung tm v tr l ni hi t ca thn linh nn c th mt
165

b Linga biu tng ca thn Siva. Cc n thp cn li c cng nng khc

nh thp cng (thp ng Dng), c hai ca thng nhau theo hng ng
ty, n ph (miu ph) th cc v thn trng coi hng tri, cc cng
trnh lm ni chun b l vt trc khi hnh l hoc kho ct gi t
lNhng thp ph thng c mi hnh thuyn p, lp ngi hoc ghp gch
(thp ph thp Bnh t, Chin n). c im n th ca ngi Chm
thng khng c ca s, nu thp no c ca s th l cng trnh ph .
Cc n thp thng c gia c phn mng kh k bng nhng lp ct,
cui, dm. Tng, mi l nhng vin gch v nhng chi tit trang tr
bng sa thch c xp kht vi nhau, khng nhn thy mch va gia.
D thi tit rt khc nghit nhng hng nghn nm qua m nhng cng trnh
ny vn khng b ln, nt hay v (ch b sp do con ngi chin
tranh, ph hy), khng c rong ru bm ph trn tng thp (trong khi
nhng mnh tng gch mi c phc ch vo cui thp k 20 b ru
bm). Cho n nay vn cha c cng trnh nghin cu no xc nh c
chnh xc cht kt dnh gia cc vin gch hay cc chi tit bng l g.
Lueba (1923) cho rng ngi Chm dng gch mc chng kht ln nhau
ri nung ton b thp. Theo Ng Vn Doanh (1978) th va l nc cy
xng rng trn vi mt ma. Trn K Phng (1980) th cho rng l
nha cy du ri. Hoc c xy bng va t st ri nung li
(Awawrzenczak v Skibinski, 1987). Cng c kin cho thp c xy
bng cch mi v xp kht gch (mi chp) hay mi xp phn v v s dng
va l bt mn c nung nh gch xy thp trn vi nc to nn . Bn
cnh vic dng nha cy, ngi Chm cn dng nht ca cc loi l cy:
dc, bi li, dm bt. Cc kin trn u c phn ng nhng vn cha c
kin no c gii kho c hc chp nhn.
Mt ngi thp thng c kt cu 3 phn: , thn v mi. Theo quan nim
ca ngi Chm, thp tng trng cho th gii trn tc; thn thp
tng trng cho th gii tm linh, ni con ngi gt ra bi trn, thot tc
tip xc vi t tin v ha nhp vi thn linh; cn mi thp th tng
trng cho th gii thn linh.
thp: thng c xy trn nn hnh vung hoc hnh ch nht, bng
gch hoc bng phin to (thp B1 khu n thp M Sn). Xung quanh
c trang tr theo mtip hoa vn, hnh con th, hnh ngi cu nguyn
ng trong cc vm cun nh, mt qui vt (Kali), thy qui (Makara) hay
cc v n, nhc cng

166

Thn thp: thng c ghp hon ton bng gch, tng rt dy ( dy

thng trn di 1 mt), chiu cao mi n thp khc nhau. Ca ra vo c
tr, lanh t bng . Mt ngoi thn thp c trang tr rt a dng: tr p
tng, ca gi thng c hnh vm cun mm mi, bn trong vm cun
chm ri cc hnh trang tr, thng thy l hnh ngi ng chp tay cu
nguyn thnh knh.
Hu ht cc n thp c ca chnh quay v hng ng (hng ca thn
Sm St Indra). Mt s n c ca chnh hng ty hoc thm ca hng
ty (hng m cc v vua Champa thng chn cho mnh khi ri ci trn th
v vi s thanh cao). Mt tng pha trong lng trn, nhng ngi
n chnh thng c mt s trn tng lm ni t n. Khng gian trong
n cht chi, thiu nh sng. Mt i th biu tng thn Siva (b Linga)
t chnh gia nn, chim gn ht din tch v ch cha mt li hp xung
quanh hnh l.
Mi thp: thng c cu to nhiu tng, cng ln cao cng thu hp.
nhiu n thp, tng trn thng c m phng y cu trc ca, cc
chi tit nh tng di. Mtip trang tr rt a dng: tng, vt ci ca cc v
thn trong n gio nh: chim thn, ngng thn, b thn, voi, s tcc
ng g, ct p hay hoa vn. Ti cc gc thng c m hnh thp nh hay
vt trang tr ph bng hoc gch. Nhng thp ph, mi thng c hnh
thuyn p, phn trang tr khng cu k.
nh mi c hai dng, hnh chp nhn v hnh thuyn. Vt liu lm nh
thp c khi l mt khi to thnh hnh chp hoc bng gch ghp li.
-Da vo cc yu t m thut trang tr trn thp, s thay i cc kt cu kin
trc, s xut hin hay mt i ca cc mtip trang tr kt hp vi ti liu lin
quan nh bia k, th tch c,m cc nh nghin cu chia ngh thut
trang tr thp thnh cc phong cch khc nhau v vch ra qu trnh pht trin
tng ng vi cc thi k lch s.
- H.Parmentier va da trn cu trc hnh dng va da trn mtip trang tr
chia cc thp thnh hai giai on:
+ Giai on I t th k V n th k X bao gm 3 giai on nh tng ng
vi 3 phong cch: ngh thut nguyn s (art primitif), ngh thut hnh khi
(art cubique) v ngh thut hn hp (art mixte).
+ Giai on II t th k XI n th k XVII bao gm 3 giai on nh tng
ng vi 3 phong cch: ngh thut hnh thp (art pyramidal) (th k X XII),
167

ngh thut c in (art classique) (th k XII XIV), ngh thut pht sinh
(art deriv) (th k XIV XVII).
- L.Finot da vo ti liu bia k ca cc thp, t liu lch s (ch yu l cc
triu i nh vua Champa) nu ln 4 phong cch: Phong cch
Cambhuvarman (th k V VI), phong cchPrakacadharma (th k VI
IX), phong cch Harivarman I (th k X XI), phong cch Harivarman II
(th k XI XIII).
- Ph.Stern phn tch qu trnh din bin ca 8 yu t kin trc thp l vm
ca (rature), tr tng hay gn tng (pilastre), di trang tr (frise), ct nh
(colonnette), g u tng hay mi ua (corniche), hnh im gc (pices
daccent), cu to trang tr gc (amorisements dangle), mi ca (linteau).
Cng vi s pht trin lin tc ca cc phong cch (c bit coi trng bc
chuyn tip gia cc phong cch), ng nu ln 6 phong cch ngh thut:
+ Phong cch M Sn E1 (gia th k VIII), tiu biu l thp M Sn E1,
vi bc chuyn tip l thp Ph Hi.
+ Phong cch Ha Lai (na u th k IX), tiu biu l thp Ha Lai, P
am, M Sn F1. Chuyn tip gm M Sn C7, C12, C13,
+ Phong cch ng Dng (na sau th k IX), tiu biu l ng Dng,
M Sn A10, A11. Chuyn tip : Khng M, M Sn B2,
+ Phong cch M Sn A1 (khong th k X), tiu biu l M Sn A1, A2,
C1, C2, B3, B5, D1, D4, Tr Kiu,Chuyn tip c P Nagar, Chnh l,
Bnh Lm, Chin n.
+ Phong cch Bnh nh (khong th k XII XIII), tiu biu l Thp Bc,
Thp Ng, Hng Thnh, M Sn G1, H, K, Chuyn tip l Bnh nh,
Th Thin, Thp ng, Thp Vng.
+ Phong cch Mun (th k XIV XVII), tiu biu c P Krng Garai, P
Rme, thp Nam P Nagar, Yang Mun, Yang Prng,

168

- Trn K Phng ly t liu chnh t cc thp thnh a M Sn kt hp

vi cc ngun t liu khc a 7 phong cch ngh thut thp Champa:
Phong cch M Sn E1 (u th k VIII n u th k IX), phong cch
Ha Lai (na u th k IX), phong cch ng Dng (gia th k IX n
u th k X), phong cch M Sn A1 (th k X), phong cch P Nagar (th
k XI), phong cch Bnh nh (th k XII n th k XIV), phong cch
Mun (th k XIV n th k XVII).
- L Tun Anh th da vo c trng ngh thut phn thnh 6 phong cch:
phong cch M Sn E1 (phong cch c) (xy dng na u th k VIII),
phong cch Ha Lai (na u th k IX), phong cch ng Dng (gia th
k IX n u th k X), phong cch M Sn A1 (xy dng th k X),
phong cch P Nagar (xy dng th k XI), phong cch Bnh nh v phong
cch Mun (xy dng th k XII XIII) (L Tun Anh, 2004: 188 199).
Trong cc cch phn loi trn, cch phn loi phong cch thp Champa ca
Ph.Sern c gii kho c hc ng thun nhiu v nh gi cao.
Vic phn chia ngh thut thp Champa thnh cc phong cch l v cng
quan trng nhng cng rt kh khn, v hu ht cc thp qua nhiu ln tu
sa, thm ch c thp c xy dng li trn nn thp c (thp Nhn), nhiu
vt liu c c s dng li trong khi trng tu nhng cng c khi phi dng
vt liu mi. Nhiu ph tch thp tuy b , nhng phn , mng, bnh ,
cc vt liu kn trc, cc ph iu, cc ha tit trang tr n cha nhiu t liu
c gi tr cn c nghin cu k.
Theo Vn ho c Chmpa, tng s thp Champa trn lnh th
Vit Nam ngy nay l 119 thp . Mt s thp b sp , nay ch cn l
ph tch, mt s khc th c trng tu nhiu ln. Cc thp c phn b
thnh 3 loi a hnh chnh: vng ni (t o Ngang tr vo), vng cao
nguyn (Ty Nguyn) v vng ven bin .
Cc thp Chm tiu biu ch yu phn b 5 tiu vng theo a l (theo 5
tiu quc ln ca Champa xa t Bc n Nam theo lnh th Vit Nam):

169

+ Indrapura Bnh Tr Thin: Qung Bnh, Qung Tr, Tha Thin (a L,

B Chnh, Ma Linh xa) c thp M Khnh.
+ Amaravati - Qung Nam, Qung Ngi gm c khu n thp M Sn, thp
Bng An, Khng M, ng Dng, Chin n.
+ Viyaja Bnh nh, Ph Yn gm thp Bnh Lm, thp Bnh t, Cnh
Tin, Phc Lc, Hng Thnh, Th Thin, Dng Long (Bnh nh); thp
Nhn (Ph Yn).
+ Kauthara Khnh Ha c thp P Nagar.
+ Panduranga Ninh Thun, Bnh Thun gm c thp Ha Lai, P Rme,
P Krng Garai (Ninh Thun); thp P Shan, P am (Bnh Thun).
Ngoi ra cn c thp Yang Prng k Lk. V cc thp khc phn b
khp ni trn mnh t min Trung Vit Nam.
CC THP CHM TIU BIU:

Khu n thp M Sn

Thp Bnh t

Thp Nhn
170

Thp Bng An

Thp P Rme (Thp Hu Sanh)

171

Thp Bnh Lm

Thp Chin n

Thp Yang Prng

Thp ng Dng

172

Thp Dng Long

Thp Khng M

Thp Ph Lc (Thp Phc Lc)

173

Thp M Khnh

Thp Cnh Tin

174

Thp P am (P Tm)

Thp i (Thp Hng Thnh)

Thp P Nagar Thp B Nha Trang

175

Thp P Krng Garai

Thp P Shan (thp Ph Hi)

Thp Th Thin

Theo khu vc phn b trn, ta c:

176

1. Thp M Khnh:To lc thn M Khnh, x Ph Din, huyn Duy

Xuyn, tnh Qung Nam, cch thnh ph Hu khong 20 km v pha ng
Nam.Di tch c pht hin tnh c thng 07/2001.
Nin i: vo th k VIII, l ngi thp Chm c nht thuc phong cch thp
M Sn E1.
2. Khu n thp M Sn:Nm thung lng M Sn, x Ph Duy, huyn
Duy Xuyn, tnh Qung Nam, cch thnh ph Nng khong 70 km v
pha Ty Nam.Cm di tch c H.Parmentier pht hin nm 1898.Nm
1999, M Sn c cng nhn Di sn vn ho Th Gii.Khu di tch l mt
qun th kin trc c o, in hnh duy nht, ngh thut kin trc mang
du n ca nhiu triu i khc nhau, i din cho tt c phong cch, tt c
giai on lch s ca kin trc thp Champa.
3. Thp Bng An:Thuc lng Bng An, x in Bn, tnh Qung Nam, cch
thnh ph Nng chng 30 km v phaNam. c xy dng vo th k
th X.
4. Thp Khng M:Thuc lng Khng M, x Tam Xun, huyn Ni
Thnh, tnh Qung Nam, cch th x Tam K 2km v pha Nam. c xy
dng khong u th k X thuc phong cch Khng M.
5. Thp ng Dng:Thuc lng ng Dng, x Bnh nh, huyn Thng
Bnh, tnh Qung Nam, cch thnh ph Nng 65 km v pha Ty
Nam.c vua Indravarman II xy dng vo nm 877 gia kinh
Indrapura th Laksmindora l Lesvara. C s kt hp gia tip nhn
Blamn gio v Pht gio. ng Dng va l hong cung, va l n,
miu th thn, pht.
6. Thp Chin n: Thuc lng Chin n, x Tn An, th x Tam K, tnh
Qung Ngi, cch thnh ph Nng khong 60 km v pha Nam.c xy
dng vo th k th XI.
7. Thp Bnh Lm:Nm xm Long Mai, thn Bnh Lm, x Phc Ho,
huyn Tuy Phc, tnh Bnh nh.c xy dng vo th k th XI.
8. Thp Bnh t:
Nm ven QL1A, thn i Lc, x Phc Hip, huyn Tuy Phc, tnh Bnh
nh.c xy dng vo cui th k th XI u th k XII.Chuyn t
phong cch M Sn A1 sang phong cch Bnh nh.
9. Thp Cnh Tin:Nm trong trung tm thnh Bn, x Nhn Hu, huyn
An Nhn, tnh Bnh nh.
c xy dng vo cui th k th XI u th k XII.L mt trong mt s
t thp p v cn kh nguyn vn. Thp mang nh hng kin trc Khomer.
10. Thp Ph Lc (Phc Lc):Thuc lng Phc Lc, x Nhn Lc, tnh
Bnh nh. c xy dng vo th k XIII.
177

11. Thp i (Hng Thnh):Nm trong thnh ph Quy Nhn, tnh Bnh
nh. c xy dng vo th k XIII.Chu nh hng ngh tht Khme th
k XII.
12. Thp Th Thin:Nm lng Th Thin, x Bnh Nghi, huyn Ty Sn,
tnh Bnh nh. c xy dng vo th k XII.
13. Thp Dng LongNm g Dng Long, x Ty Bnh, huyn Ty Sn,
tnh Bnh nh. c xy dng vo th k XIII.
14. Thp Nhn:Nm gn trung tm thnh ph Tuy Ha, tnh Ph Yn. c
xy dng vo th k XII.
Thuc giai on chuyn tip gia phong cch M Sn A1 v phong cch
Bnh nh.
15. Thp P Nagar (Thp B Nha Trang):Nm ven quc l 1, cch thnh
ph Nha Trang 4 km v pha Bc.c xy dng khong u th k IX n
th k XII.y l n th Siva ca Blamn gio, sau ny tr thnh th m
X S P In Nagar ca vng quc Champa.
16. Thp Ho Lai:Nm ven ng QL1A, lng Ba Thp, x Tn Hi, huyn
Ninh Hi, tnh Ninh Thun.c xy dng vo th k IX.Nhng ngi thp
Ha Lai cn li l nhng tc phm kin trc thuc vo loi p v c nht
Champa. Thp c mt b Linga Yoni (cnh 50cm) cao 30 cm cng vi
nhng mt tng ph kn hoa vn, cc hnh Thin n, ngi ngi chp tay
v c nhng hnh Gajasimha, kala, nagar, lm cho khu thp tng thm
gi tr ngh thut.
17. Thp P Krng Garai (Po Klaong Girai):Nm trn i Tru, thuc
phng Vinh, cch trung tm thnh ph Phan Rang (Ninh Thun)
khong 7 km v hng Ty Bc. c xy dng vo th k XIV.Thp c
ly tn v vua c th y m s sch i Vit gi l Ch Mn. Po
Klaong Girai c ng ha vi thn Siva, th hin tn ngng th Thn
Vua ca Champa th k XIV.
18. Thp P Rm (Hu Sanh):Thuc x Ph Qu, huyn Ninh Phc, tnh
Ninh Thun.
c xy dng vo th k XVII theo phong cch Mun. L thp gch cui
cng ca ngi Chm. Thp th v vua P Rm (c tc ni trn tm
hnh vng cung trn mi thp). c vua c Siva ha c tm cnh tay ngi
gia 2 con b thn Nadin.
19. Thp P Shan (Ph Hi):Nm trn i B Ni, thn Ph Hi, cch
thnh ph Phan Thit 7 km v hng ng Bc.c xy dng vo th k
IX, l cc nam ca vng quc Chmpa.Hnh khi v cc trang tr n gin,
t iu khc,c nhng nt gn vi kiu thp Khomer thi Chn Lp.

178

20. Thp P am:Nm trn sn ni ng Xim lng Tuy Tnh, x Phong

Ph, huyn Tuy Phong, tnh Bnh Thun.c xy dng vo th k
IX.Thuc phong cch Ha Lai.
21. Thp Yang Prng:Nm bn dng sng Ea Leo, x Ea Rok, huyn Ea
Sp, k Lk.c vua SimhavarmanIII xy dng vo cui th k XIII.
Pha ng thn thp c gn vo mt Gopura. Nhng du tch vn ha,
ngh thut thuc nhng thi i xa xa ca mt dn tc l hin thn ca ci
d vng ca dn tc , ng thi cng l mt phn d vng ca nhn lai.
Con ngi cn ci d vng nhn li mnh v k khc. N nh mt tm
gng, nhn vo ngi ta thy c lch s, thy c nt nhn bn, hay
khng nhn bn, trong mt nn vn ha, ngh thut, v t nhn ra c
nhng ci p ph bin, m mt con ngi d thi i no, thuc nn vn
ha no, cng u c th cm th c.
Cc thp champa tiu biu
a-THP CNH TIN

Thp Cnh Tin, mt ngi thp tri ngt chn th k phong sng m vn
lng ly cng tu nguyt. Theo cc th tch c, thnh Bn do vua Chim
Thnh Ng Nht Hoan xy t th k th X, cn thp Cnh Tin c xy
dng vo th k th XII, di i vua Ch Mn (Jaya Sinbavarman
III) Thp Cnh Tin cn c tn gi l thp ng l mt ngi thp nm
chnh gia thnh bn xa, nay thuc x Nhn Hu, Th x an nhn, tnh
bnh nh.Thp Cnh Tin hin nm trn nh mt qu i thp thuc thn
Nam Tn, x Nhn Hu, Th x an nhn. Trong s nhng thp c Champa
cn li tnh Bnh nh, thp Cnh Tin khng ch l mt trong nhng kin
trc cn kh nguyn vn, m cn thuc nhm nhng cm thp t thy trong
lch s kin trc Champa l khu n ch c mt thp, mc du ch c mt
thp n l song hnh dng, cu trc ca thp Cnh Tin li khng h khc
179

vi cc ngi thp vung nhiu tng xy bng gch vo loi ln ca Champa,

thp cao gn 20 mt.Thp Cnh Tin l mt trong nhng ngi thp
thucphong cch bnh nh, hin ln vi mt kin trc honh trng vi
nhng khi hnh ln gy n tng t xa: cc ct p, nhng khung dc trn
mt tng nm gia cc ct p ni ln thnh nhng mng ln kho khon,
cc vm ca cc ca gi vt cao vng ln nh hnh nhng mi gio khng
l, cc thp trang tr gc cc tng cun li thnh nhng khi chc nch,
nhng phin trang tr cc gc tng pha trn ca cc tng hnh hoa l
nh mnh ra nh nhng cnh tinNh mi ngi thp truyn thng khc, thp
cu trc gm hai phn: tin snh v in th, hin nay ton b cu trc ca
tin snh b st l t lu, cc mt tng pha ngoi ca thn thp c
trang tr bng nhng ct p v cc khung dc nh mnh ra khi mt tng,
mt trong nhng iu k l nht thp Cnh Tin l na phn pha ngoi
ca ct p gc tng c p kn bng nhng phin sa thch mu tn c
chm khc hoa dy xon v gc cc dim mi ca thp cng c lm bng
- hin tng c nht trong lch s kin trc thp Chm PaHin nay tuy
h hi mt phn, song vn c th nhn ra cu trc v hnh thp kh c
bit ca cc ca gi ca thp Cnh Tin, mi ca gi u c ba tng thu nh
dn v pha trn v mi tng u c hai thn, cc tng ca ca gi u c cu
trc hai phn: hai tr p to thnh khm bn di v hnh cung nhn bn
trnTi bn gc ca mi tng ca thp Cnh Tin, cc thp trang tr gc v
phin hnh ui phng nh ra nh cc ct p tng cn gi li kh
nguyn vn, nn t xa nhn vo thp Cnh Tin trng nh mt ngn uc
khng l ang lung linh to sng.T xa, ta thy cc vai thp cha ra khng
trung nhng phin trng mng mnh ging bn tay con gi uyn chuyn
lt ln trong iu ma. C l tn thp c gi ra t nhng chic cnh ny,
nh i Nam nht thng ch m t: "Nam An c thp thn Nam An huyn
Tng Vn trong thnh Bn, tc h l thp Cnh Tin. T vai thp tr
ln, bn pha ng ging nh cnh tin bay ln nn gi tn y. Xt c cc
thp, duy thp ny cao hn, ng xa trng thy cnh sc thanh u, t xa
xng l thnh tch, nay ln sp l". Cn cc nh nghin cu ngi Php theo
cch mnh danh ring, gi thp Cnh Tin l Thp ng (Tour de
Cuvre).
Thp Cnh Tin c xy bng gch Chm ln mu v sa thch. Theo
cc nh chuyn mn th t l dng trong thp Cnh Tin nhiu hn so vi
cc thp khc Bnh nh. S d nh vy v thp l cng trnh kin trc
trong tng th hong thnh Bn c, cht liu sa thch va kin lp s bn
vng trong kt cu, va c s dng nhiu trong iu khc to hiu qu
thm m cao.
180

 thp vung vc to thnh mt bnh 400m2 trn mt t. Cc khi

ln b gc v cc ct gch p song song to g ni trn mi mt tng trng
tht mnh m. Cc mt tng ng ty nam bc ca thn thp m u c ca
vm, nhng ch c ca chnh hng ng l ca tht, cn li l ba ca gi.
Cc vm ca cao, ng vin khun ca nh mnh ra ngoi, pha trn vm
ca cong v hi nhn nh, tip vi mng hoa vn xp lp ng tm, hnh
hoa sen n. Bn trong thp, trong mi khung ca gi u t tng hoc
tranh chm khc rt p, rt tic l ngy nay khng cn. Trong ti liu ghi
chp v cc thp Champa tnh Bnh nh, nh du kho ngi Php Ch.
Lemire m t li: "Trn mi ca bn trong u c mt bc tng c hnh
gn cung, n giu kn mt tng n b bn thn na ni na chm, u i
mt ci m rt sang, cm trong tay mt a hoa sen". Tng c l b c
ly sau , nh kiu ngi ta d tng ly cc bc tranh khc bng
c gn hoc tc vo . Ch cn cc u thy qui Makara nanh nhn, vi
di, chm khc tinh t trn mt t nhiu ta ra th nh sng huyn b rn
ngp thng gp cc cng trnh tn ngng Champa
Cc ct p gc bng sa thch nguyn khi thng ng vi ng nt
chm khc tinh t ni bt trn mu gch, khin thp va uy nghi va sang
trng. Trn cc ct vung bn gc thp l b dim chy ng xp b
n rt sc so, nh dn ra tng ba bc mt, cui cng to thnh b vng
chi ca cc thp gc bn trn. T b dim ny ln n nh cn tm lp
thp gi chia lm ba tng. c bit tng trn cng thu hn li, nh mt s
bin tu y c ca ngi ngh s ti hoa. V qu tht, khi tm nhn b thay
i, nh mt con ngi b ht bi cc thp mi nh va hin ra t thn thoi,
cng ln pha trn cng nh dn gi cm gic trng ip m khng h nhm
chn. Vi dng li c trng, phn thn mi thp mi cu trc tng t thn
thp m nhng n gin hn. Cc phin hnh ui phng nh ra t cnh
cc ct p gc ca cc thp mi l nt c o ca cng trnh kin trc ny.
chnh l nhng "cnh tin" k diu lm tng v m l bay bng ca phn
dim v mi.
thp Cnh Tin, i ngu vi s vng chi mang du n quyn nng ca
phn thp l s thanh thot c trng ca cc ca vm v phn nh, i
ngu vi uy lc thm nghim ni cc tng thn l cm gic vui ti ca
nhng di ui phng - tt c ha quyn thnh mt ngn ng kin trc
cc k siu thot trong tm mt con ngi. V p nh nhm vui ti khin
thp Cnh Tin khc hn vi cc thp Champa nng cht trm tch u hoi, n
cho php ngi ta ngh n mt biu tng ca hnh phc v nim vui sng
hn l mt cng trnh tn gio.
Xt c cc thp, duy thp ny cao hn, ng xa trng thy cnh sc thanh u,
t xa xng l thnh tch, nay ln sp l". Cn cc nh nghin cu ngi
181

Php theo cch mnh danh ring, gi thp Cnh Tin l Thp ng (Tour
de Cuvre).T xa, ta thy cc vai thp cha ra khng trung nhng phin
trng mng mnh ging bn tay con gi uyn chuyn lt ln trong iu ma.
C l tn thp c gi ra t nhng chic cnh ny, nh i Nam nht
thng ch m t: "Nam An c thp thn Nam An huyn Tng Vn trong
thnh Bn, tc h l thp Cnh Tin. T vai thp tr ln, bn pha ng
ging nh cnh tin bay ln nn gi tn y. Xt c cc thp, duy thp ny
cao hn, ng xa trng thy cnh sc thanh u, t xa xng l thnh tch, nay
ln sp l". Cn cc nh nghin cu ngi Php theo cch mnh danh ring,
gi thp Cnh Tin l Thp ng (Tour de Cuvre).
Thp Cnh Tin c xy bng gch Chm ln mu v sa thch. Theo
cc nh chuyn mn th t l dng trong thp Cnh Tin nhiu hn so vi
cc thp khc Bnh nh. S d nh vy v thp l cng trnh kin trc
trong tng th hong thnh Bn c, cht liu sa thch va kin lp s bn
vng trong kt cu, va c s dng nhiu trong iu khc to hiu qu
thm m cao.
thp vung vc to thnh mt bnh 400m2 trn mt t. Cc khi
ln b gc v cc ct gch p song song to g ni trn mi mt tng trng
tht mnh m. Cc mt tng ng ty nam bc ca thn thp m u c ca
vm, nhng ch c ca chnh hng ng l ca tht, cn li l ba ca gi.
Cc vm ca cao, ng vin khun ca nh mnh ra ngoi, pha trn vm
ca cong v hi nhn nh, tip vi mng hoa vn xp lp ng tm, hnh
hoa sen n. Bn trong thp, trong mi khung ca gi u t tng hoc
tranh chm khc rt p, rt tic l ngy nay khng cn. Trong ti liu ghi
chp v cc thp Champa tnh Bnh nh, nh du kho ngi Php Ch.
Lemire m t li: "Trn mi ca bn trong u c mt bc tng c hnh
gn cung, n giu kn mt tng n b bn thn na ni na chm, u i
mt ci m rt sang, cm trong tay mt a hoa sen". Tng c l b c
ly sau , nh kiu ngi ta d tng ly cc bc tranh khc bng
c gn hoc tc vo . Ch cn cc u thy qui Makara nanh nhn, vi
di, chm khc tinh t trn mt t nhiu ta ra th nh sng huyn b rn
ngp thng gp cc cng trnh tn ngng Champa
Cc ct p gc bng sa thch nguyn khi thng ng vi ng nt
chm khc tinh t ni bt trn mu gch, khin thp va uy nghi va sang
trng. Trn cc ct vung bn gc thp l b dim chy ng xp b
n rt sc so, nh dn ra tng ba bc mt, cui cng to thnh b vng
chi ca cc thp gc bn trn. T b dim ny ln n nh cn tm lp
thp gi chia lm ba tng. c bit tng trn cng thu hn li, nh mt s
bin tu y c ca ngi ngh s ti hoa. V qu tht, khi tm nhn b thay
i, nh mt con ngi b ht bi cc thp mi nh va hin ra t thn thoi,
182

cng ln pha trn cng nh dn gi cm gic trng ip m khng h nhm

chn. Vi dng li c trng, phn thn mi thp mi cu trc tng t thn
thp m nhng n gin hn. Cc phin hnh ui phng nh ra t cnh
cc ct p gc ca cc thp mi l nt c o ca cng trnh kin trc ny.
chnh l nhng "cnh tin" k diu lm tng v m l bay bng ca phn
dim v mi.
thp Cnh Tin, i ngu vi s vng chi mang du n quyn nng ca
phn thp l s thanh thot c trng ca cc ca vm v phn nh, i
ngu vi uy lc thm nghim ni cc tng thn l cm gic vui ti ca
nhng di ui phng - tt c ha quyn thnh mt ngn ng kin trc
cc k siu thot trong tm mt con ngi. V p nh nhm vui ti khin
thp Cnh Tin khc hn vi cc thp Champa nng cht trm tch u hoi, n
cho php ngi ta ngh n mt biu tng ca hnh phc v nim vui sng
hn l mt cng trnh tn gio.
b-THP I

Thp i c nin i vo khong cui th k 12, u th k 13 trong giai

on phong cch Bnh nh. y cng l thi k c s giao lu thng
xuyn gia Champa v vng quc Khmer nn cc ngh thut kin trc
iu khc Angkor c nh hng t nhiu vo kin trc iu khc ca thp.
Thp i hay cn c tn l Thp Hng Thnh l khu thp ca champa gm
c hai thp l thp pha bc v thp pha nam cnh nhau hin nm phng
ng a,thnh ph Qui nhn, tnh Bnh nhThp c cc chuyn gia
trng tu li vo nhng nm 1990, tr li cho ngi thp hnh dng gn nh
xa. C hai ngi thp nm trn khu t bng phng di chn mt qu i
v u quay mt v hng ng, tuy c cng hnh dng v cu trc l than
hnh khi vung v mi hnh thp mt cong nhng ngi thp pha bc cao
hn thp pha namTheo truyn thng cc cm thp Champa c thng c ba
thp, nhng hin ti ch c hai thp, theo cc nh nghin cu, ngi thp th
ba chun b xy dng th c nguyn nhn cha bit c lm cho vic xy
183

dng thp th ba b gin on.Trong hai ngi thp hin cn ca Thp i,

ngi thp pha bc khng ch cao hn, ln hn m cn t b h hi hn, ca
ra vo pha ng thp b nt t lu, ch cn ci khung ca hnh ch nht
to bi bn thanh ln l cn li. Ngi thp pha nam c hnh dng, cu
trc v trang tr ging nh ngi thp pha bc nhng nh hn v thp hn
mt cht, ton b phn chn tng ca ngi thp b nt nng n, n
ni kh c th nhn ra hnh dng lc u ca cu trc ny nh th no, hin
nay c hai ngi thp u mt chp.C hai ngi thp Thp i u
khng phi l thp vung nhiu tng truyn thng ca Chm Pa, m l mt
cu trc gm hai phn chnh: khi than vung vc, v phn nh hnh thp
mt cong, v vy nhn qua cc ngi thp i c dng v ca nhng n th
Khmer thi Angkor Vat, theo cc nh nghin cu nhng hnh chim thn
Garuda bng vi hai tay a cao, trang tr cc gc thp, l nhng sn
phm chu nh hng mnh ca ngh thut Khmer th k 12-13, th nhng
ton b phn di v phn thn ca thp Hng Thnh vn gi nguyn hnh
dng, cu trc v kiu trang tr c trng ca nhng ngi thp Chm truyn
thng: khi thn hnh vung, mt tng bn ngoi c trang tr bng ca
gi, cc ct p v cc mt ni nm gia cc ct p, cc thp Hng
Thnh, vm bn trn cc ca gi vt cao ln thnh nhng mi lao, cc ct p
trn nhn.Ngi thp pha bc, ton b chn tng ca thp c b bng
nhng tng ct ln th hin mt i sen khng l ton b thp, gia
cc cnh sen l nhng hnh voi, s t v nhng hnh ngi ma, nh cc
thp Chm truyn thng khc, u tng pha trn thp Bc cng nh ra
to thnh b dim mi ln, th nhng do nh hng ca ngh thut Khmer,
b dim ca thp c lm bng v c trang tr bng hnh cc con kh
ang ma, hnh cc con vt tp chng mnh s t, u voi v nhng hnh
ngi ngi c su v tm tay. Bn gc ca b dim mi l bn thn iu
Garuda bng khng l c tc theo m hnh v phong cch ngh thut
Khmer thi Angkor Vat
ngi thp pha nam, mc d b h hi nhiu hn so vi thp bc, nhng
mt vi tng nm ti ch chng t xa kia ngi thp nam cng c h
thng chn tng bng tng t thp bc, d b h hi nhiu hn song
cc vm ca gi, cc hnh trang tr trn cc tng trn nh hnh thp cng
tng t nh thp bc.
t Bnh nh c nhiu thp, cm thp Chm nm ri rc 8 a im thuc
cc huyn pha nam tnh, nh cm thp Dng Long (3 thp) huyn Ty
Sn; thp Bnh t (4 thp) Phc Lc, Tuy Phc; thp Cnh Tin Nhn
Hu, An Nhn v mt s thp Ph Ct. Ring Quy Nhn c thp i (2
thp) gn ng Trn Hng o, ca ng vo thnh ph.
184

Thp i Quy Nhn ta lc ti lng Hng Thnh xa, by gi thuc phng

ng a, cch trung tm thnh ph chng 3 km v pha ty bc. Gn thp
i l cu i trn quc l 19, bc trn nhnh sng t h o Son chy ra
m Th Ni. Chng hiu sao ngi xa li c "ghp i":

Cu i lin vi Thp i
Quanh nm qun qut nh ti vi nng.
Thp i cng nh cc thp Champa khc Bnh nh, l mt di tch vn
ha ngh thut mang mu sc tn gio ca ngi Chm xa xa. Cc thp c
nin i t th k XI n th k XIII. Thp cu trc kh c o, c bit l
k thut mi da, lp ghp cc tng chng kht ln nhau rt vng chc.
Quanh tng pha ngoi, cc gc v trn nc thp c nhiu bc ph iu
chm khc cc hnh tng thn, chim, th thn theo tn ngng ca ngi
Chm rt sinh ng. Thp i mt ln mt nh ng gn k nhau nh cp
v chng qun qut. Thp b chin tranh v thi gian tn ph kh nng n.
c s gip ca cc chuyn gia Ba Lan v cc chuyn gia kho c trong
nc, thp i c Nh nc u t hng t ng trng tu, tn to.
T 1991-1997, cc cn b khoa hc v nhng ngi th kho Quy Nhn
mit mi c o, to tc vi k thut mi gch, lp ghp kh thnh cng,
tr li gn nh dng v ban u ca thp.
Thp i Quy Nhn khng ch l ni cc nh nghin cu lch s, vn ha
ng Nam , vn ha Champa tip tc cng vic m cn l mt im tham
quan du lch hp dn Bnh nh.
c-Thp Dng Long
- Cao nht trong cc thp Champa Vit Nam

185

- Thp Dng Long hay cn gi l Thp Ng - mt cm di tch gm ba thp

Chm thng hng trn mt g cao thuc hai thn Vn Tng, x Bnh Ha
v An Chnh, x Ty Bnh, huyn Ty Sn, tnh Bnh nh, c xy dng
vo cui th k XII. y l thi k pht trin rc r nht ca nn vn ha
Chmpa. Cm thp ny gm ba thp: Thp gia cao 24m, hai thp bn cao
22m, phn thn ca cc thp xy bng gch, cc gc c ghp bi nhng
tng ln chm tr cng phu.
Tnh quy m ca thp Dng Long c th hin khng ch chiu cao ca
n - cao nht trong cc thp Chm cn li Vit Nam, m cn li kin
trc c o, c bit l cc hoa vn, ho tit c khc tc trc tip trn
nhng tng s t ngay trn nh thp.
Phn thn thp xy gch, cc gc c ghp nhng tng ln v cc trang
tr iu khc u bng . Ca thp quay hng ng v c nng ln kh
cao, chng khong 1,5m v khung ca l nhng khi ln. Na phn trn
ca thp gn nh l nhng khi ln xp chng ln nhau rt kho. cc
gc l nhng mng chm ln vi hnh nhng con vt chim thn: Garuda,
Voi, i bng...
Cc mt phng ca tng c ph nhiu bc ph iu ln c hnh l ,
m t cnh ma ht, tu s. Nhng ngi ny c th hin c u tng i
ln, i m c chm cao. c bit l nhng nh thp y l nhng bng
sen v i vi nhiu lp cnh hoa hi hng ln trn.
Cn c vo mt bng thp v phong cch ngh thut, nhiu nh nghin
cu cho rng thp Dng Long tuy vn cn mang nhiu c trng ca thp
Chmpa nhng chu nh hng kh m ca ngh thut Khmer. T quc
l 1A, ti G Gng, cch thnh ph Qui Nhn 40km v thnh ph Nng
270km, r theo hng Ty vo sn bay Ph Ct, trc cng sn bay, r tri,
i tip chng 9km na l ti.

186

d-THP BNH T

Thp Bnh t l mt trong by cm Thp trn t Bnh nh, mt khu di tch

p, c sc v cn li nhiu thp nht, c gi tr vn ha c o trong kin
trc ca Vit Nam, c to lp vo giai on cui th k XI n u th k
XII, di thi tr v ca hai quc vng Harivarman IV v V. Trc kia thp
Bnh t nm trong phm vi ca lng Tri Thin, x Phc Quang, Tuy Phc
nn thp ny cn mang tn l thp Tri Thin, ngoi ra thp Bnh t cn c
nhng tn gi khc nh thp Cu B Gi, thp Thin Mu, Th Sn hay
ngi Php gi l Tour d'argent - thp Bc.
Thp Bnh t c bn ngn c xy trn mt i ni t , to, cao, trng c
v hng v, uy nghi, vt hn nhng ngn thp khc. Ngn to nht cao 22m
xy nh i, nhn t xa trng ging nh chic bnh t l gai. Chung quanh
ngn thp chnh, cn c ba ngn thp ph, hnh dng thp v nh b hn
nhiu. Trong ba ngn thp ny, c hai ngn ging nh hai chic bnh t ngt
v mt ngn ging ci bnh t mn, u lt trn. Mi thp l mt kin trc
ring bit mang sc thi khc nhau, trn nh mi thp u c tng thn
Siva lm bng .
Thp cng pha ng cao chng 13m, xy trn bnh hnh vung, mi
chiu 7m, cht liu hon ton bng gch ong. Thp m ra hai ca thng
nhau theo hng ng - Ty. y l kin trc Gopura vi vm ca hnh mi
gio, c nhiu lp lin tip vt ln pha trn. Hai mt Bc v Nam l hai ca
gi, bt kn. Thn thp c nhng rnh dc c xoi lm, to thnh nhng ct
p c dng cao vt, thanh thot nh nhng.
Mt thp cng pha Nam cao chng 10m c phn kin trc ging thp cng
pha ng v cng phong cch kin trc Bnh nh: bnh vung, ca
hnh mi gio, thn c to cc ct p... Song thp cng pha nam c
nhng c im ring nh bn ca thng nhau. y l kin trc Posah c b
mi kh c bit, cc tng mi nh dn v pha trn. Mi tng u c hng
ct th hin theo li tht gia, phnh ra hai u trng ging nh nhng qu
bu nm, to cho di tch gi tr ring bit.
187

Thp chnh nm trn nh i, bnh hnh vung, mi chiu o c 11m,

c mt ca chnh pha ng v ba ca gi. y l kin trc Kalan vi ca
chnh nh ra khi mt tng n 2m, vm ca hnh mi gio, chnh gia
vm c ph iu mt Kala. Dim mi vm l mt bng ph iu hnh kh
thn HaNuMan ang ma. cc ca gi nh ra t hn, dim mi vm li
c to cc ph iu Gajasimha (mnh ngi u voi). Thn thp chnh c
nm ct dc, rnh kp, va lm cho tng vng chi, va to dng thanh
thot. B dim mi ngn cch vi thn c p bng nhng khi sa
thch, gn lin vi nhau thnh mt mng. Ba mi c ba tng m t nh thn
thp nhng nh dn v pha nh. Cc tng mi, ngoi h thng ct v ca
gi cn c nhng bc trang tr hoa vn. Tng mt, pha Nam tc hnh s
t, pha Ty v ng trang tr b thn Nadin, pha Bc th hin mt Kala
nhn thng, bn trong tng cn c nhng tng th bng .
Cch thp chnh khng xa, v pha Nam bn gp mt kin trc l mt, c
nht v nh Bnh nh. Thp cao 10m, bnh hnh ch nht, chiu di
12m, chiu rng 5m. Ca chnh m ra pha ng, dn su vo lng thp,
thng vi ca tr ra pha Bc v Nam. c bit mi thp c to dng
lm gia, vt ln hai u, ging hnh yn nga. Thp ny ging nh thp
ph trong qun th thp Poklongarai Ninh Thun. thp hi nh ra so
vi thn thp, xy git cp vung vc to thnh b vng chc. Thn thp
c ph iu chim thn trong t th hai cnh gi cao nh nng c phn
trn ca thp.
i ni ca thp Bnh t c nhiu trng to, rng, v cui lng Hunh Kim,
u cc lng i Lc, Phong Nin, Vn M v nm bn cnh dng Tn An,
st cnh quc l s 1, bn cnh cy s 1214 cch Qui Nhn 15 km. y
phong cnh hu tnh, c gi mt cy xanh, cnh vt k th yn tnh, c cy
tri thm ngt trong ma h, phi mu ti thm trn nhng trng ca i
ni tnh lng. Hn na ni y c nhiu son, c ging chim "t le" ku rt
k l.
Di tch Thp Bnh t cng hi t nhiu nt kin trc khc nhau, l mt trong
nhng cng trnh n thp ln nht cn li ca Vng Triu Chmpa ang
c cc nh nghin cu quan tm.
e-THP BNG AN

188

a ch: in An, in Bn, Qung Nam, Vit Nam

c im: Nm trong khun vin khu thp rng khong 4000 m2
ngy nay ch cn duy nht ngi thp Bng An mt bng hnh bt gic.
Cu trc thp Bng An c chia lm hai phn: Tin snh v in th. Phn
tin snh kh di, ca ra vo hng ng, hai bn tin snh c 2 ca ra
vo ph (nm 1940 c trng tu li thnh 2 ca s). Phn ca tin snh
cao 3m loe rng hn bng cc ng git ca khi xy, kt thc bng cc g
chy ngang xung quanh. Phn thn tin snh gm nhng gc tng thng
ng, cc khi vin ca lm cho lng Tin snh c dng ch thp. Pha trn
phn thn nh mt i hoa c to bi cc ng git ca khi xy loe
rng ra bn pha. Mi tin snh l mt khi chp bn mt cong thu dn v
pha nh. Ton b tin snh cn li n nay kh nguyn vn, tuy rng phn
nh st l v mt cc chi tit trang ch cc cnh.
VI THP BNG AN

Ngi ngi hoan ca M Sn qun thp ru phong

tr tri mt mnh em, mt thp
my ai bit
mun tr ci gi bng an
bao thn th sa ma
bi vi, ru lp
Ta c my ru u
m tic au nhng cn git tha
nhng cng c trc sn kht khao i sng
di c c d, giun chn vn ro i sinh, ly, t, tn.
c khi thm tr tri ging hai ta!
Mt l ngi khng c lng tm hai l bc v nhn
mi dm gi thp gi
trc huyn hoc v cng n ng
khng ai trc khi sinh ra bit chn cho mnh mt bng an qu x
phc phn i ta sinh qun cng em
c g m nay khng dc cho sp ht u phin
bt i ngh khun bn tip ru
Knh n thp khng dm lng ngn xng h mo mui
ch dm m nhn thp thong bng Linga
trong v tn thi gian
nhng iu kn phng nam thm thm m ba
i mt ci nhim mu gc thp
By lu ung r thi gian m khng bit nhp
lc gia sc ru nhng k gch khng h
189

m mng nghe git bi ru kh

ta quay qut mt mnh nng mt thp
Mt chn na thi rt yu trn tan, hp
nm bun au rch ri pha chn my
thp khng gi th ta c tr hy
ci thu ranh hoang c lm le i tro ln nh thp
Ru c cht, rt Thu Bn ra, dc tip.
Nguyn Hn Chung
Phn in th ca thp Bng An c mt bng bt gic. Nhn xa, in th
ca Bng An phn ba phn r rt: , thn bt gic v mi hnh chp to bi
tm mt cong dn v phal nh. Hnh dng ca in th nh mt khi
Linga khng cao gn 21m, cn mt bng ca ton b thp li gi ln hnh
nh Yoni.
Bn ngoi thp hin nay cn 2 pho tng Gajasimha bng sa thch, chic
vng lc lc ca Gajasimha Bng An ging nh vng lc lc ca Gajasimha
Chnh L v Chin n, b lng gy c cch iu, cc mng chn c
th hin r, chic vi ngn v cong ln.
Thp Bng An l mt trong nhng thp Chm c cn st li tnh Qung
Nam, c xy dng vo khong th k 12. Bng An c coi l mt tc
phm iu khc bng gch ln trong lch s iu khc Champa v l di tch
c gi tr cao v lch s v tn gio tn ngng ca ngi Champa
f-THP DNG BI

Cha thp Dng Bi, nay l cha Tr Sn (thn Chim Sn, x Duy Sn,
Duy Xuyn) mt thi in m du n tm linh ca nhng ngi dn sng trn
t Chim ng xa, gi ch cn l ph tch.
ng Lu Cng Minh cho bit: Trong nhiu nm qua, du khch trong v
ngoi nc nghe danh cha - thp Dng Bi cng tm n thng
ngon, nhng li ht hng bi khu kin trc ny hu nh b xa hon ton.

190

V thm cha Tr Sn hin nay, du khch s thy trn mt g t cao pha

sau cha, c nn mng xa vng vi nhng gch Chm. ng Lu Cng
Minh, Trng ban h t cha Tr Sn cho bit: Trn g t ny, t nm
1978 tr v trc c mt ngn thp Chm ging thp Bng An in Bn
nhng quy m ln hn. Ngoi ra, cch 50 mt t ngi thp ny theo 2 hng
bc - nam cn c 2 thp nh hn vi kin trc tng t, 2 thp nh ny b
sp trong thi k khng chin chng Php. Cn v ngi cha, trc y
c mt cng tam quan rt p, n nm 1978, cng ny b sp hon ton.
Ngoi ra, c cm kin trc cha v thp ny c bao bc bi mt bc thnh
gch Chm cao gn 2m vi din tch khong 5.200m2. Bc thnh ny cng
b sp vo nm 1978, by gi ch cn phn mng.
Theo m t ca nhng ngi dn a phng, chnh in ca cha thp
Dng Bi (tn ti n nm 2005) gm 2 dy nh 3 gian, vm cun, ni mi
theo kiu trng thim ip c; ton b trnh ct u lm bng xanh bng
nhn. Tng truyn, li kin trc cha thp Dng Bi l thun Vit. Cn v
thp Dng Bi, ging ht thp Bng An (in Bn), hnh linga, cao khong
30 mt, nn thp hnh lc gic c ng knh khong 20mt. Mt thp xoay
v hng ng, bn trong thp rng, c mt b th (tng ca v thn - vua ngi c th b mt t lu).
Trn g t cao ny, t nm 1978 tr v trc, c mt ngi thp Chm mang
tn Dng Bi.
Cm kin trc thp - cha ny tn ti nhng b n: v sao pha trc mt
ngi thp Chm li c mt ngi cha Vit? Hai kin trc ny c t thi no?
Ni nh b Lu Th Hin Phng, Trng phng VH-TT huyn Duy
Xuyn, tm mt trong cc t liu lch s vn khng thy cu no ni v
cm kin trc cha - thp ny.
Cm kin trc cha - thp Dng Bi bao gm 2 kin trc chnh: mt n
thp Chm v mt ngi cha Vit. Khng r cha c xy vo thi k no,
nhng n nm 1960, cha b ph hng, ch cn khu chnh in. Thng
10.2005, vi vic xy dng li ngi cha mi, khu chnh in ny cng b
d b. Do s chung tay gp sc ca nhn dn c 2 lng Chim Sn v Tr
191

Kiu trong vic tu b cha t nm 1960 n nay, nn tn gi hin nay ca

ngi cha l cha Tr Sn (ghp tn 2 lng li vi nhau). Nhng tn gi
nguyn thy ca cha l cha thp Dng Bi, bi pha sau cha ny c mt
thp chm tn Dng Bi, thp ny b sp hon ton vo nm 1978.
Thp Dng Bi rt ging vi thp Bng An. Nh vy c th lin tng
n s tng ng v nin i ca 2 thp. Tng hp nhng nhn nh ca
cc nh nghin cu Champa: H.Partmentier, P.Stern, Trn K Phng, Ng
Vn Doanh s c mt nhn nh: thp Bng An v thp Dng Bi c nin
i dao ng t na cui th k IX, khi vua Champa Indravarman II lp
nn vng triu Indrapura (875 - 982) n u th k XIII, tc thi k u
ca vng triu Vajya (986 - 1470). giai on ny, do nh hng ca vn
ha Khme, trong kin trc Champa xut hin mt kiu thp gn ging vi
cc Prast Khme (phong cch Bayon), vi kin trc bn trn hnh cong ch
khng phn tng. V vy thp Bng An (v c Dng Bi) l mt in hnh.
ng Lu Cng Minh, Ph ban h t cha Tr Sn cho bit: Thng 102005, khi ph d ngi cha c xy dng cha mi, trong qu trnh o
mng, nhng ngi thi cng pht hin 2 lp mng nm su di lng t.
Lp mng th nht c xp bng gch Chm, khng c mch va, hnh
ch nht, b rng 12 mt, di 20,8 mt. Lp mng th hai xp chng ln lp
mng th nht, c xy bng , c vi va kt dnh. R rng, lp mng
th nht thuc kin trc ca ngi Chm, c mi quan h vi kin trc thp
Dng Bi. Cn lp mng th 2 thuc kin trc ca ngi Vit, c xy
dng sau kin trc thp. C th l gii v s hnh thnh lp mng th nht:
Thng l, khu tn nghim ca bt k mt n thp Chm no cng bao gm
mt tng thnh bao bc xung quanh, c mt thp trung tm xoay v hng
ng, c th c 2 thp nh nm 2 bn ca thp trung tm theo trc nam bc; trc thp trung tm bao gi bao gi cng c mt kin trc nm di
theo hng ng - ty, dng lm ni chun b t thn. Cm thp Dng
Bi cng c mt thp trung tm, 2 thp nh hai bn, cng c tng thnh bao
bc xung quanh.
Cn lp mng th 2 chc chn l lp mng ca kin trc hon chnh ngi
cha thp Dng Bi. Bi, theo li k ca ng Minh, lp mng ny tip ni
v n khp vi lp mng ca khu chnh in cha b d b nm 2005. Vic
xp chng 2 lp mng Chm - Vit vn cn l mt du hi. Theo mt t liu
ca ng Nguyn nh By, Ph ban h t cha Tr Sn, cha c dng
bng tranh tre do c dn vng Thanh - Ngh theo cha Nguyn vo Nam
dng nghip vo th k XVI. Sau , n thi cha Nguyn Phc Chu
(1691-1725), cha mi c xy dng bng gch . Nhng ng By cng
cho rng t liu ny khng c c s chc chn.
192

Ngi cha Tr Sn hin i c khi cng t thng 10-2005, hin vn

ang c thi cng, phn mng c xp chng ln 2 lp mng trc .
Nh vy, cha Tr Sn c 3 lp mng ca 3 thi i, t ngi Chm n
ngi Vit xa v nay. S tr tr cha Tr Sn, i c Thch Nhun Tng
ngm ngi: Nhng c vt m cha lu gi u b nh cp. Thp Dng Bi
khng cn, ngi cha xa cng b d b. Ngi dn lng Chim Sn tuy
luyn tic v ngi thp cng cha ny, nhng cng ch bit chng c t rt
lu, t thi Champa.... V thm cha Tr Sn by gi, nhn nhng vin
gch Champa vng vi bn mt ngi cha ang thi cng d dang, my ai
con chu ngi champa khng chnh lng...
g-Thp chnh l

Thp Chnh L l mt thp Champa c quy m ln nht m chng ta c

bit vng pha nam chu Amarravati ca vng quc Champa, thuc a
bn tnh Qung Ngi ngy nay .
Nin i xy dng thp Chnh L c nhiu nh nghin cu c on vo
th k X u th k XI thp b hy hoi, nt theo thi gian v n nay
hon ton mt du vt.
Bn tng trnh ca kin trc s kim nh kho c ngi Php H Pramentier
v kt qu ca cuc khai qut Chnh L do ng ta tin hnh vo nm
1904; sau c cng b rng ri trong mt ti liu c tn l In ventare
descriptj des monuments Champ de L Annam c th gip chng ta hiu bit
nhng nt ch yu v ngi thp qu gi ny.Theo thp chnh l ta lc ti
khu vc nay l bnh vin a khoa qung ngi.Tn thp gi theo tn lng
chnh l thuc ph t ngha, tnh qung ngi vo thi im cui th k 19,
u th k 20, nay nm trn a bn F. trn ph-tp. Qung ngi. Thp Chnh
l thuc mt nhm thp hp thnh:gm thp trung tm,thp cng ng,v 2
thp nh nm v pha ty nam v ng bc thp trung tm. Tng din tch
khu thp c khai qut l 7.200m2 (120mx60m) trong nn thp rung
193

tm c hnh bt gic, mt kiu dnh kin trc thp Chm tng i him, m
hin nay ch cn thy nhm thp Bng An (in Bn Qung Nam).
B nt qu lu trc khi khai qut, v vy rt kh hnh dung v kin trc
ca nhm thp. S pht hin 3 nn thp nm theo truc Bc Nam, vi thp
trung tm gia ch thy c mi lin h no gia nhm Thp Chnh L
vi cc nhm thp khc cng c xy dng thnh ba nhm thp theo trc
bc nam, vi thp trung tm gia cho thy c mi lin h no gia
nhm Thp Chnh L vi cc nhm thp khc cng c xy dng thnh 3
nhm thp theo trc bc - nam nh: ng Dng, Chin n, Khng Mx
(Qung Nam) v Hoi Lai (Ninh Thun). cc nhm 3 thp, theo nh
nghin cu P.Ste, bao giwowfthaps nam cng c nht (v phong cch) ri
mi n thp trung tam v thp bc. v sao cc nhm kin trc 3 thp bao
gi cng l thp nam (ch khng phi l thp trung tm) cng c xy
trc?
y l mt b n m n nay cha mt nh khoa hc no tm ra li gii.
Thp Chnh L c nn thp hnh bt gic, liu phn trn c hnh chp nh
thp Bng An ( cng c phn - thn hnh bt gic) hay khng? thp v
d nhin thn Thp Chnh L c hnh bt gic ( nh thp Bng An) trng
ging ht nhng chic ct bt gic ca nhng ngi nh n khu di tch
Pht gio ng Dng v khu thp P Nagar. Vy y c mi lin h
no? Nhng cu hi kh gii p ny vn cn ng sau gn mt th k
nghin cu thp Chm.
Tuy vy iu c bit ng lu Thp Chnh L l gi tr ca cc hin vt
iu khc ( tng, p iu, bi k, lanh t, mi ca c chm khc,) tm
thy trong cuc khai qut nm 1904 ca Parmentier v c b sung bi
cuc khai qut nm 1998 ca vin kha c hc Vit Nam.
Trong s gn 100 hi vt ny, p v thu ht s ch nhiu nht ca cc nh
nghin cu l nhm tng hnh ngi nh tng thn Brahma, thn Shinva,
n thn Uma (v thn Shinva), thn gi n Dvarapala, v n Apsara, thy
qui Makara v cc tng, ph iu ng vt: ngng thn Hamsa, chim thn
Garuda, rn thn Naga, s t, Gaja0simha (u voi mnh s t)... Mt s
hnh tng v ph iu m H Parmentier thu c hin ang c trng by
ti bo tng iu khc Champa Nng, v y l nhm hin vt kh c th
b qua ca bt c cuc kho st, nghin ca no v ngh thut Champa
im ni bt ca cc tng, ph iu tm th Thp Chnh L, cng nh
cc tng, ph iu tm thy ni khc mong phong cch Thp Chnh L
l: trong khi vn cn phng pht bng dng ca phong cch M Sn E1 vi
nhng ng nt trau chut khun kh, ng nt, mang m cm gic
ngu hng sng to ca ngh nhn, l cho cc pho tng v ph iu tr nn
sng ng, giu n tng v biu cm, hnh thnh r nt mt phong cch
194

ngh thut mi, c o m J.Boisselier v nhiu nh nghin cu gi l

phong cch Chnh L.
Quan st cm tng linga Yni Chnh L, bn cnh nhng ng nt chm
tr cng phu, trau chut, tun th b cc, t l nghim ngt, thy xut
hin ni b Yoni vnh ai v cng trn, ny n, trn y sc sng. cng
tng thn gi n Dvaraala th kich thc to ln gp i ngi thng,
mnh m v sng sng trong t th ngi bo v, ha hp c o vi cc
v cng chc khe ang th hin sa m mt v iu hoan lc.

Tng thy qui Makara th hin 1 con qui vt vi con mt li to, ming h
v rng lm chm, 2 bn ming l 2 tng ngi, mt n ng, mt n b.
S i chi quyt lit nhn li nm trong mt chnh th ha hp ngh thut
gia mt bn l con qui vt hung hng, e da, mt bn l ci tnh ti, trm
lng ni lc ca ngi n ng vi cnh tay cm a sen a ln ngc,
v ngi n b vi nhng ng nt thanh t gi cho nhng ngi
chim ngng nhiu tng su xa v cuc u tranh gia thin v c; v
s tn ti ca bng ti v nh sng trong chnh mi con ngi,
Thp Chnh L v phong cch Chnh L trong kin trc v iu khc Chm
ang v s cn thu ht s quan tm ng k ca cc nh nghin cu trong
v ngoi nc.
h-THP YANG PRONG

195

Cch thnh ph Bun Ma Thut khong 100km v pha ty, thp Yang
Prong nm x Ea Rk, huyn Ea Sp, tnh k Lk l ngn thp Champa
duy nht trn mnh t Ty Nguyn, thng c gi l Thn v i, c
gi tr lch s vi li kin trc c o.
T xa nhn li, thp Yang Prong huyn b c khu rng c th bao bc,
nhng tn cy xe rng che mt c di tch. Cm gic u tin nhiu ngi
n y phi tht ln l ngn thp c v tr tuyt p, khung cnh hoang s,
thin nhin vn cn nguyn khng nh nhng ngi thp Champa cc tnh
khc. Thp Yang Prong c pht hin vo nhng nm u th k XX bi
nh dn tc hc ngi Php tn Henri Maitre. Nh khoa hc ny kho t
v xy dng thp trong cun sch Les Jungles Moi tng i chi tit. Cn c
cht liu, kin trc v c bit l nhng dng k t c, cc nh khoa hc u
khng nh thp c vua JAYA SIMHAVARMAN(CH MN)xy dng
vo khong cui th k XIII, thi k pht trin cc thnh ca ngi Champa
trn Ty Nguyn,cch nay hn 700 nm.
Theo ting c dn a phng th Yang c ngha l thn, Prong l chc
v cao nht, v vy Yang Prong c hiu l Thn ti cao, Thn v i.
Thp c li kin trc hnh vung, xy bng gch, nhng iu k l l ngi
ta khng tm thy mch va hay cht liu kt dnh no gia cc lp gch
ny. Thp cao 9m, mi mt tng rng 5m, din tch lng thp khong 5m2,
thp c mt ca ra vo duy nht m v hng ng, ba mt tng cn li
u c ca gi. Chp thp c to thnh bi cc lp gch xp chng ln
nhau thu nh dn; nn thp lm bng nhng phin xanh mi nhn vi
nhiu kch c.
i-THP VN THCH HA

Trang tr b th Chm Vn Thch Ha (Phong in)

196

a im: Xm Cn Cha, thn Vn Trch Ha, x Phong Thu, huyn

Phong in, tnh Tha Thin Hu.Vn Trch Ha l tn gi chung ca mt
qun th ph tch kin trc Chm nm trn a bn xm Cn Cha, thn Vn
Trch Ha, x Phong Thu, huyn Phong in. Qun th di tch kin trc ny
b nt t lu. Cc iu tra bo co c bit n ph tch Vn Trch
Ha vi mt s tc phm iu khc c H.Parmenier a vo danh mc
Thng k v miu t cc di tch Chm Trung K xut bn nm 1919.
Thng 8 nm 1999, Vin Kho c hc v Bo tng Tng hp Tnh chnh
thc khai qut. Vn Trch Ha l mt tng th ph tch kin trc ln, gm
nhiu cng trnh kin trc chnh, cc cng trnh kin trc lin quan nhng
cuc khai qut ny ch dng li trn mt cng trnh kin trc ni pht
hin ra b th nm 1991 v t chc iu tra, thm st mt s ph tch kin
trc lin quan. Kt qu khai qut lm xut l 3 cng trnh kin trc; phc
dng c bnh ca cng trnh kin trc chnh v hai bnh thp ph
pha Bc. V hin vt thu c: 01 chic k b th; 2 b th; 3 mnh
tng khc tc hnh u voi, u tu s, tu s hai tay chp trc ngc; 1 b
Yony Linga; 2 b Yony; 1 chic b ca; 2 thanh hnh tr khi di, 4
chic chn tng c bit, c 4 hin vt kim loi mu vng, dt mng, mt
mnh c hnh hoa 7 cnh xe cn xng, 3 mnh cn li hnh khng r
rng.Vi mt bng kin trc hin bit, c th thy y l loi hnh kin trc
tn gio. Nin i ca ph tch Vn Trch Ha vo khong cui th k IX
u th k X.
k-Thp M Khnh

a im: Thn M Khnh, x Ph Din, huyn Ph Vang, tnh Tha Thin

Hu.
Thp M Khnh c pht hin ngy 18-4-2001. Bo tng Tng hp Tha
Thin Hu tin hnh o thm st ngy 3-5-2001. Ngy 29-6-2001 B Vn
ho Thng tin ra quyt nh s 1533/Q-BVHTT cho php S Vn ho
Thng tin Tha Thin Hu phi hp vi Vin Kho C hc tin hnh khai
197

qut t ngy 5 n ngy 21-9-2001. Thp M Khnh nm su 5m so

vi mt t, lt thm gia vng ct trng ven bin, mt v tr rt him i
vi cc thp Chm c pht hin v cn tn ti trn lnh th Vit Nam.
Theo nh gi ca cc nh chuyn mn, thp Chm M Khnh c nin i
sm nht trong nhng thp Chm hin nay, nin i xc nh theo PPC14 l
750+-40 nm TK VIII. Thp M Khnh kin trc hnh ch nht,di
8,22m,rng 7,12m,git cp thu nh dn phn thn thp pha trn,thuc nhm
thp ln trong ngh thut kin trc Champa.Thp M Khnh c xp hng
l di tch cp quc gia theo Quyt nh s 52/2001Q - BVHTT ngy 2812-2001.
l-Thp mn

t khai qut ko di t nay n 30.9, trn din tch 500m2. Thp Mm (hay
cn gi thp Mm) l di tch ni ting ca di sn vn ha Champa trn t
Bnh nh. Nhng nm 1934, 1935, J.Y Clayer - nh khoa hc Php v Hi
Nghin cu ng Dng tng pht hin ti y nhiu hin vt qu nh
tng Drapalla, chim thn Garuda, rn Naga, Makara...Nm 2002, hai bc
tng voi v s t li c tm thy thp Mm, mi tng nng 2 tn.
Thp Mm, vi gi tr kin trc, iu khc c o ca mnh, c xem l
mt trong nhng i din tiu biu ca ngh thut Chm Bnh nh qua
khi nim phong cch thp Mm. Hin Bo tng iu khc Chm (
Nng) c mt phng chuyn trng by 67 hin vt, nin i t tk XII - tk
XV gi l phng Thp Mm.
V mt s tng, ph iu pht hin thp Mm
Nm pha Bc cha Thp Thp, gia sui Bn Kh v sng Quai Vc
thuc a phn thn Vn Thun, f. Nhn Thnh, tx An Nhn, thp Mm gi
ch cn l mt g t um tm xoi, mt vi lm chm gch vn v t si.
198

Tng Thp Mm.

Ngun gc v tn gi
G thp Mm do ng Mm cai qun, nn ngi dn Vn Thun gi g thp
Mm l g ng Mm. V th c ngi lm tng tn gi thp Mm l phin
m t ting Mm, song thc t th vy m khng phi vy.

Theo b con thn Vn Thun k li th g ny t lu thuc t vn ca

nh h Nguyn, do ng Nguyn Mai ( cht) cai qun. T g ny, ng
Nguyn Mai khai thc ci, trng cy tri thu hoa li cng gi t ng h
Nguyn - mt dng h ln thn Vn Thun.
ng Nguyn Mai ly b v ngi p lm ngh bn mm do, nn
ngi ta gi l ng Mm, b Mm, lu dn thnh quen. Khi b Mm mt,
ng Mai ly v l l b Hunh Th H, hin gi c nh ngay g thp Mm.

199

Theo li k ca thy Thch Mt Hnh tr tr cha Tn An, b Hunh Th H

v ng Mm v nhiu c cao nin khc, th g Thp Mm c t trc ch
khng lin quan g n tn ng Mm. Cc c k, nm 1934 c mt on
kho c dng xe, my khai qut G ng Mm, ly i nhiu tng v c
vt qu him. Sau , ngi dn tip tc o ly gch v xy nh, cn
xanh th cy v lm hn mi hoc k ang nc. S thy cha Tn An
cng ly c mt t gch v xy cha. Cn gii su tm c th tip tc
ln lt o bi tm tng qu.

Nm 2002, khi dng xe c gii xc t G thp Mm lm ng b tng,

ngi ta pht hin c 2 tng s t v voi - s t hai h khc nhau,
mi tng nng gn hai tn, hin c trng by ti Bo tng Tng hp
Bnh nh.

200

Tng voi- nhn chnh din-Nhng hin vt v gi

Theo cc ti liu li th cuc khai qut qui m nm 1934, 1935 m b con
thn Vn Thun chng kin l do nh kho c hc J.Y Clayes v Hi nghin
cu ng Dng thc hin.
t khai qut ny thu c rt nhiu hin vt p, phong ph nh tng,
ph iu cc v nam thn, n thn, v n, tng Drapalla, tng pht, chim
thn Garuda, Naga, s t, voi, Makara...c chm khc rt cng phu mang
tnh ngh thut cao em trng by H Ni, Nng, thnh ph H Ch
Minh. Ti Bo tng iu khc Chm Nng hin c ring mt phng thp
Mm, trng by 67 hin vt, nin i t th k XII - XV c ngun gc xut
x t thp Mm, trong c mt s tng ni bt, nh:
Tng thn sng to Brahma, mt trong ba v thn quan trng nht ca n
gio.
Brahma l thn sng to, mt trong ba v thn quan trng nht ca n
gio. i khi Brahma cn c xem l thn ca s thng thi.
Ngh thut truyn thng th hin Brahma dng ph iu vi bn u, bn
tay cm bn vt tng trng. Mi ci u ca thn c xem nh tng
trng cho mt pho kinh Veda. Vt ci ca thn l ch ngng Hamsa. Mc
d l mt trong ba v thn ti cao, n Brahma t c th cng hn so
vi hai v thn cn li l Vishnu v Shiva.

201

Tng Gajasimha, hay cn gi l voi - s t, l con vt thn thoi n .

Thng thng, u voi tng trng cho s thng thi ca cc thn v mnh
s t th hin uy quyn ca cc vua. Nm 2002, nhn dn Nhn Thnh cng
tnh c pht hin thm ti thp Mm mt tng c hnh dng v kch
thc gn ging nh tng ny.
Tng thn Shiva, v thn phc tp nht, v ng thi c nhiu quyn nng
nht trong s cc v thn n gio. Thng thng ngi ta bit n Shiva
nh l v thn hy dit, ng thi cng l thn sng to. Ngoi ra, theo thn
thoi n , Shiva cn l v thn ca nhng v iu (dng cha), thn sn
cc, thn cht. Shiva c th cng rng ridi hnh dng mt linga.
Tc phm ny th hin Siva trong t th ngi xp bng, trn mnh c si dy
rn Naga qun qua vai. Mc d phn u, hai cnh tay ph, mt phn tay
phi trc v nhng vt cm tay b gy v, tc phm vn cn r nhng
chi tit chm tr cu k, tinh xo th hin qua cc trang sc trn c, tay
v trang phc. Tc phm mang phong cch Thp Mm, tuy nhin motip
chui ngc trai gi nhc n phong cch M Sn A1, mt v d in hnh
cho khuynh hng k tha nhng chi tit ca cc phong cch ngh thut i
trc ca cc tc phm iu khc Champa.
Tng thy qui Makara. Theo thn thoi n , thy qui Makara l vt
ci ca thn i dng Varuna. Trong iu khc Chm, Makara cn c
gi l rng, thng hay c th hin thnh mt cp i i xng nhau, t
li vo cc ngi n, gi gn s yn tnh, tn nghim cho ni th cng, tr
ng ca cc v thn linh. Tc phm Makara thp Mm ny l mt tng
trn, t th nm, c cch iu vi s pha trn nhiu chi tit ca nhiu
con vt khc nhau, hai chn trc cng u vn cao, lng bn chn m ra
pha trc to nn t th va ng nghnh va hung d.
202

Tng Garuda c mnh ngi, m v cnh ca chim nhng u v chn li

ging s t. Chim ng xe cnh, tay phi cm mt con rn hai u, ming
ngm ui rn, chn phi p ln mt u rn khc.
Tng Rng c th hin dng tng trn, t th nm, hai chn trc t
hng v trc, hai chn sau a ngc ln v sau to nn dng v rt ng
nghnh. Chic vng lc lc eo c khc ha thm nt sinh ng, vui ti.
u rng c v cha tng xng vi ton b b cc tc phm. Cc chi tit
tinh xo trn mnh, u v ui rng l s kt hp ca nhiu con vt khc
nhau. Ton b tc phm th hin s kho lo,c sng to,tnh hi hc cc
ngh s Chm.
Thng thng, rng c th hin thnh mt cp i, t song song trc
li ra vo ca thp Chm. Hin vt cn li cng cp vi hin vt ny ang
c trng by ti bo tng Guimet Paris.
Trong s cc tng, ph iu mang phong cch thp Mm cn c hai tc
phm kh c o l ph iu thn Siva bn tay v tng chim thn Garuda.
Ph iu thn Siva 4 tay hin c trng by Bo tng iu khc Chm
Nng l mt trong nhng tc phm p. y, thn Siva ngi trong t
th hai chn chng xung, hai cnh tay ca thn a ln u trong t th rt
c bit. u i min c gn nhng ht cm chy quanh trn nh min.
Gia trn c nh hu nhn - l con mt th ba thn nhn thu sut v
cuc sng hin ti v tng lai. Hai hng lng my ca thn c ko di t
tm trn n vnh tai, hai tai chy di n cm v eo nhng vng trang sc,
c bit c thn Siva eo cm ni. Hai tay cn li ca thn, tay tri cm
cy inh ba c cn, tay phi cm mt thanh kim. C tay v hai cnh tay
cng c trang tr nhiu vng ngc qu.
Quanh bng thn Siva eo mt vng cm, phn di c eo mt dy tht
lng v mc sampot chy di t bng n gt chn, ging hnh chic li
un cong. y l c trng trang phc trong iu khc thp Mm. Trn
sampot c trang tr nhng hoa vn hnh tam gic v hnh zich - zc, loi
hoa vn ny ngy nay vn cn lu li trn vi dt ca mt s dn tc t ngi
Cao Nguyn min Trung Vit Nam. Pha sau lng thn l mt tm da
lng c trang tr theo hnh ngn la, y l mt b cc mi l trong nn
iu khc Champa m trc cha h thy xut hin. Tc phm ny c
nin i th k XII.
Ph iu thn Siva c 4 tay ang trng by ti Bo tng iu khc Chmpa
Nng l mt trong nhng tc phm p v c gi tr, gp phn lm phong
ph kho tng ngh thut iu khc Chmpa mang phong cch thp Mm -
l giai on m nn iu khc Chmpa t n trnh cao trong cch t
thc.
203

Tng chim thn Garuda cn c mt tiu bn khc kh p, c chm khc

trong t th ng, cao 0,96m, hai tay gi ln, nm cht hai rn Naga l
hai bn tay mnh m, dt khot, mt nhn thng v pha trc, trn u trang
tr ba chui cm ni vng qua trn chy di n c. Trn chia i bi mt
g ni b dc t nh u xung c, nh cao, hai mt trn m to l sng
mi cao.
Cch th hin chim thn Garuda mang phong cch Bnh nh khc vi
Garuda Tr Kiu, l hoa vn trang tr cu k, hoa nhiu cnh, c nhng
hnh xon mc, dy lng thng nh nhng ht vin trn, cch iu cao
ging nh mt con th. Cn phong cch Tr Kiu l loi c lng v, hnh
thc th hin m hay nim trn u l nhng hnh l xp thnh tng tng.
R rng vi tng chim thn Garuda, ph iu thn Siva v mt lot tng,
ph iu khai qut c thp Mm minh chng mt cch thuyt phc
rng ngh thut iu khc ca ngi Champa xa trn t Bnh nh
t n nh cao v mang mt phong cch ring. Phong cch y c cc
nh nghin cu gi l phong cch thp Mm, i din cho khuynh hng
thm m v phong cch thp ca c tnh Bnh nh, khng thua km g vi
phong cch thp Po-na-ga Khnh Ha.
Hin nay cc tiu bn chim thn Garuda mang phong cch Bnh nh c mt
s c bo qun ti cc di tch thp Champa Bnh nh v Bo tng Bnh
nh, mt s khc ang c lu gi Bn tng lch s Vit Nam H Ni,
Bo tng lch s ti TP. H Ch Minh v Bo Tng iu khc Chm
Nng.
Mc d thp Mm ph tch t khi no, v l do ra sao, cha ai gii thch
c, song qua nhng g m cc nh kho c pht hin c, h xp thp
Mm thuc nin i t th k XI n th k XIII v l thp i din cho
khuynh hng thm m v phong cch thp Bnh nh, gi l phong cch
thp Mm, song hnh cng phong cch thp Po-na-ga Khnh Ha.
Ngy nay, ng ln g thp Mm kh thun li nh n nm gn QL 1A v
c ng b tng bng phng rng ln.Thp mn gi tr thnh ph tch
ch cn trong cc t liu kho c v vin bo tng.

204

m-THP B NHA TRANG

Thp B nm pha bc thnh ph Nhatrang khong 4, 5 cy s, trn mt

ngn i cao cch mt b chng 50 thc, c gi l ni C Lao cnh
ca sng ln ra bin ng. Con sng ny vn mang kh nhiu tn theo
thi gian l sng Ci, sng Ngc Hi v cui cng l sng Nhatrang.
Nhatrang m thnh ph bin ny mang tn c ngun gc t ting Chm
Eatran hay Yatran m ra. "Ea" hay "Yja" hay "Ya": c ngha l nc l sng;
cn "tran": l lau sy, v hai bn b sng ton l lau sy. (C l dn ta v sau
bin ch "tran" thnh "trng" nh trng bom, trng bng vv... chng?) Nh
th Eatran hay Nhatrang c ngha l "con sng sy", thuc vng Kauthara
ca Chim thnh m t tin ta tip thu vo nm 1653. Mt iu ng ghi
nhn l hin nay ng bo thng Rhad hay vng Ban M Thut vn
dng nhiu t ng gc Chm v vn gi nc hay sng l Ea. Nh th cho
thy s lin h ca h vi ngi Chm xa cng gn gi lm.
Di chn ni C Lao v pha ng, cnh quc l s 1 vn l bn xe nga
thi Php thuc cho n thi Nht Cng ha, v sau theo s tng tin k
thut trong i sng, xe nga c thay th bng xe lam ri xe but Renault.
205

Bn kia quc l l Xm Bng hay Xm Chi, v xm ny nguyn c lp

nn bi nhng ngi chuyn lm ngh ng bng thp B (ting Chm gi
l patjao), v v sau ng ph ngi Vit tp trung sinh sng quanh y cng
ngy cng ng. Vo thi cao im ca cuc chin vo khong nm 1969,
cng binh qun i i hn lm mt xa l mang tn l "Ci l tuyn" hay
"xa l i hn" i tt t pha bc o R R n Thnh, v t cc chuyn
vn ti xuyn Vit khng cn phi chy cnh chn Thp B, qua cu Xm
Bng, cu H Ra vo thnh ph nh trc.

Trong nhng nm cui ca thi Php thuc, vng pha bc ca Thp B nh

ng , Ba Lng vv.. vn cn hoang vu lm. Vic i thm hay cm tri
Hn chng, bi Dng l nhng dp hn hu; cn vic l bi thp th ch
no nhit nht l vo dp tt m lch. L do d hiu l thi y thnh ph
Nhatrang cn b v vic i li cn lm kh khn, v chng ai c nhu cu g
phi i xa nh th. C l ngun gii tr lnh mnh ca dn Nha thnh va
tin li v t tn km vn l bi bin ct trng v nc bin trong xanh bn
cnh.
Ton b Thp B c xy dng khong t u th k th 8, thi m dn
Vit vn cn b Tu h (da vo nin i nhng bia k dng thp) v
tip tc c pht trin v trng tu cho n th k th 13. Th k th 8,
cng l thi k vua Chm pha bc l Vikrantavarman II thn tnh vng
206

Kauthara (Khnh ha) ca cc tiu vng Chm pha nam, nhng vn

cha tin chim ht vng Panduranga (Ninh v Bnh thun).

Mt tin ca cc thp u hng ra bin ng. Tng th kin trc gm ba

tng, i t di ln trn. Tng thp ngang mt t bng l ngi thp cng m
nay khng cn na. T y c nhng bc thang bng dn ln tng gia,
ni y hin ch cn hai dy ct chnh bng gch hnh bt gic, mi bn 5
ct c ng knh hn 1 thc v cao hn 3 thc. hai bn cc dy ct
ln c 14 ct nh v thp hn, v tt c li nm trn mt nn bng gch cao
hn 1 thc. Da vo cu trc ny ngi ta cho rng y vn l mt ta nh
rng ln c mi ngi, l ni khch hnh hng ngh gii lao v sm sa
l vt trc khi ln dng cng cc in bn trn. T tng gia ny, li c
mt dy bc thang bng gch dc hn dn ln tng trn cng, cng l ni cc
thp c xy dng, ngay trc mt ngi thp chnh. Nhng bc thang ny
t lu khng h c x dng. Bc thang bng ong m ta thy hin
nay pha nam thp B rng ln hn c xy vo thp nin 60 do nhu cu
du lch gia tng.
tng trn, c hai dy thp c bao quanh bi bn bc tng m nay
ch cn lu li tng pha ty v nam m thi. Dy thp pha trc ch c 3
207

ngi, v dy pha sau vn c du vt ca 3 ngi thp khc, th nhng nay ch

cn mt. Thp th chnh kh ln v cao khong 23 thc, l thp Po Nagar,
m ta hay gi l thp B. Nguyn thy chnh l thp th thn Parvati, v ca
Shiva (hay Xiva). Trn nh thp c tng thn Shiva ci thn ngu Nandin,
v cc tng linh vt nh chim thin nga, d, voi vv. Mt ngoi tng thp
li c trang tr bi nhng hnh iu khc vo nh nhng v cng, k
cho thuyn, k xay go hay k i sn vi cung v tn. Ca chnh pha
ng dn vo mt tin snh, hai bn ca c hai tr c khc truyn k,
mt phin hinh thun c khc hnh n thn Durga ang ma gia hai
nhc cng. Bn trong thp th m u v mt lnh. Cui thp c mt b th
bng bn di tng B Po Nagar vi mi cnh tay. Hai bn tay di
t trn hai u gi, cc bn tay khc th cm nhng vt dng nh on
kim, mi tn, chy v cy lao bn phi v chung, a, cung v t v
bn tri.
T Yang Po In Nagar n Thin Y A-Na
Trn cc bia k lu li thp, nu ghi bng ch Phn c th tn ca B l
Bhagavati Kautharesvati, v ghi bng ch Chm th gi y l Yang Po
In Nagar, theo thi "Yang" l Thn; "P" l tn knh, l ngi; In l
mu, l m; v Nagar: x s, t nc. Ngi thng ty nguyn vn cn
duy tr nhng l cng "Yang" (m ta hay gi l cng ng Ging: c ngha l
Thn t, thn rng) rt cng phu tn km hng nm. Ni gn li l c
Thn M t Nc. Nh th B c tn th va l Th mu, va l Nng
thn v dy dn bit cch trng trt v lm rung. Tng th ca thn Po
Nagar thc ra c b qun xm lng tn ph hoc nh cp mi. Bia thp
B cn ghi nm 918 vua Indravarman II dng pho tng Bhagavati (tc Po
Nagar) bng vng; pho tng ny v sau b ngi Chn Lp (Khmer) xm
lng cp i vo nm 950, v c thay th bng tng bng . Nm
1203 thp Po Nagar li b qun Chn Lp chim ng tn ph ln na, v 7
nm sau vua Paramesvaravarman II mi gii phng c Chim thnh cho
trng tu li. Nhng ri lon lc vn tip din lin min, cho n gn y pho
tng B vn c tc t g trm hng, li b ngi Php cp i vo nm
1946, v sau c dn a phng thay th bng mt tng khc mang mu
sc Vit, cn c gi l Thnh mu Thin Y A Na.
208

Nhng Thp Th Khc

Bn cnh thp chnh v pha nam khong 20 thc l mt ngi thp khc b
v t trang tr iu khc hn, cao chng 12 thc, c l l thp th thn
Shiva. Cch ngi ny cng v hng nam l mt thp cn nh hn.ngi th
hai. Bn trong thp khng c b th m ch c mt linga (thch tr), v y
l thp th thn Ganesa, thn ngi u voi, con ca Shiva. Nhiu tc gi
cho rng linga l linh tng c hnh th dng vt tng trng cho Shiva,
da theo s din dch ca Ty phng hi thin v tnh dc. iu ny l mt
s ng nhn ng tic. Thc ra linga tiu biu l mt tr thp c ba phn
khc nhau tng trng cho ba linh th: phn di l hnh vung tng trng
cho Brahma, phn gia hnh bt gic tng trng cho Vishnu, v phn trn
cng hnh trn tng trng cho Rudra (hay cn gi l Shiva). V th ta nn
gi l "linh thch tr" th thch hp hn.
dy thp pha sau c mt ngi thp tng i t h hi nht mn bc, vi
mi di hnh yn nga. Kiu mi ny ch thy bt u nhng thp vng
Bn - Vijaya (Bnh nh ngy nay) sau khi kinh c di xung t M
sn, Tr Kiu th k th 11. tng li c nhng hnh iu khc nh thn
iu Garuda, s t, cc tin n Apsara, x thn Naga. Chnh di nn ca
thp ny trong khi tu sa u th k 20, thc dn Php khm ph v cum
mt mt kho tng c ct du gm nhng vt cng dng bng vng v
bc.
Huyn Thoi Vit V Po Nagar
C kh nhiu huyn thoi v n thn Po Nagar ty theo nh hng cng
thnh tng thi. Khi thp B ri vo thay ngi Vit v bin thnh Thin Y
Thnh Mu th vo nm 1856 Phan Thanh Gin cho khc mt truyn thuyt
y mu sc Vit ln bia c dng thp, v ton vn bi bia Thp c
Thin Y c chp li vo sch i Nam Nht Thng Ch. Theo xin
c tm tt i khi nh sau: Xa trong vng i in c hai v chng gi
trng da hu sinh sng. Khi da chn th v m c b ph trm. ng lo
rnh v thy mt c gi mi ln dng da a gin di trng. ng lo
vn hi th bit l tr m ci bn em v lm con nui, v hai v chng rt
thng yu c gi. Mt ngy ma lt ln, nh chn c Tam thn Sn, c
209

nhp vo mt khc g k nam ang tri v phng bc. Dn phng bc

thy g thm tri git ua nhau gng sc ko v nhng khng ni. Thi t
ang tui 20, con ca vua cai tr nghe tin lin tm n bi bin v l thay
mt mnh khun c g v cung. T y thng v v cy k nam v bi
hi ngn ng. Bng mt m thy c bng mt c gi dim kiu hin ra, thi
t vi nm tay gi li gn hi v bit c s tch. Thi t tu r mi
chuyn vi vua cha v c vua cho kt hn. Hai v chng sinh c hai
a con, trai tn l Tr v gi l Qu. Mt thi gian sau li nh chn c
phng nam, v thi t dt hai con nhp vo g k nam tri v ca C
Hun, ri ln v ni i in nhng ng b lo trng da qua i. B
lin lp n th. T b dy dn trong vng bit cch trng la. V sau B
cn cho c ni C Lao tc tng b, ri gia ban ngy b thng thin
bin mt.
Thi t mi sau cho ngi ko thuyn i tm v, nhng bn ngi ny khi
n ca C Hun li hip p dn lnh v khinh mit linh tng, nn cht c
mt trn cung phong ni ln nh p thuyn bin thnh mt tng to. T
dn lng thy B hin linh thng ci voi trng i do trn nh ni vi
ting sm vang ng. C khi b ci tm la bay gia khng trung hay ci c
su trong vng do Yn, ni C. Dn trong vng bn xy thp th trn ni
C Lao, cu khn vic g cng linh ng. Thp gia th Cha Tin (tc Thn
Thin Y), thp bn tri th v chng lo trng da, bn phi th thi t. Pha
sau lp n nh th hai ngi con. Ngi Chm tn B l Ana Din B
Cha Ngc Thnh Phi. Triu Nguyn phong tng Hng Nhn Ph T Linh
ng Thng ng Thn v c ba ngi dn lng C Lao lm T phu.
Cu chuyn trn ca c Phan ct gii thch mt cch thi v cc nhn vt
c th thp B, v n cng tng t nh truyn thuyt nng Mjk ca
ngi Chm hin ang c truyn tng vng Ninh thun v Bnh thun.
Khi nh hng Hi gio pht trin vo cc th k 14 v 15 th cc huyn
thoi v Thnh Mu li bin i theo mu sc Muslim vi tn l i n thn
M-mai-sahai-cadng.
Cc Bia K Lch S

210

Khu thp B cn lu li nhiu bia k c nht ca ngi Chm. Bergaigne,

mt nh kho cu ngi Php lit k cc bia k theo thi gian nh sau:
Nhm A: trn bia hnh lc gic, do vua Satyavarman dng nm 781 ghi
chuyn thp b gic bin t ph nm 774, vic xy dng tng thn Sri
Satya Mukhalinga vo nm 784. Nhm B: do vua Vikrantavarman III ghi li
cng lao xy dng ca cc tin vng. Hai nhm C v D: do vua
Vikrantavarman II ghi cc l vt dng cng ch thn. Nhm E ghi vic vua
Indravarman II dng pho tng Bhagavati (tc Po Nagar) bng vng vo
nm 918 (thc ra ch Bhagavati ch l ting xng tn knh, ch chng phi
l tn thn, m tc gi Ng Vn Doanh trong nc hiu nhm); pho tng
ny v sau b ngi Khmer xm lng cp i, v c thay th bng
tng bng vo nm 965. Bia hai bn ca ca thp chnh ghi vic
cng rung v dn cng n l cho n thn. Bia pha nam ca thp chnh
ghi vic vua (Jaya) Harivarman I ca tng thn Yang Po Nagar vo nm
1178. Bia pha bc thp chnh ghi vic dng n th thn Bhagavati
Matrilingesvara vo nm 1256.
Ngoi ra cn bia dng nm 1050 ca vua Paramesvaravarman I ghi vic
ti lp tng B, vic dng cng rung t v n l sc tc: ngi Campa
(Chm), Kvir (Khmer), Lov (Tu), Pukan (M), Syam (Xim) vv... Bia ca
vua Rudravarman III (Ch C) dng nm 1064 ghi vic xy cng thp rt
tn km, v lit k nhng cng phm qu gi. Bia nm 1143 ghi li xng
tng B. Bia nm 1165 ca vua Indravarman IV ghi vic dng cng mt kim
mo cho n thn Bhagavati Kautharesvati (Da vo li ghi ny ta c th tm
dch l "c thnh mu vng Kauthara" v so snh vi cc bia khc, c th
on l ngi Chm ch th thn Parvati nh Thnh Mu ca tng a
phng; v d Ph Yn v Ninh thun cng c thp th Thnh Mu ca
vng , ch cha hn l mc ton x Chim thnh, nh tc gi Ng
Vn Doanh quyt on). Cc bia sau cng th k 13 hay 14 tip tc ghi
nhng vt dng cng Bhagavati.
Vi nh hng su m ca vn ha n , khu thp B ban u c
ngi Chm xy dng th cc v thn Brama, Vishnu v Shiva ca n
gio; nhng h li c bit tn th cc thn Parvati hay Uma l nhng
ho thn n ca thn Shiva, c xng tng l Po Nagar (Thnh Mu)
211

cu mong B che ch cho dn tc Chm. B cn c xng danh l Thnh

Mu Thin Y Ana.
n-THP I LIU CC

a im: Thn Bu Thp, x Hng Xun, huyn Hng Tr, tnh Tha
Thin Hu.
Thp i Liu Cc l mt cng trnh c trng ca vn ha Chmpa, tn ti
khng cn nguyn vn.
Nhn vo bnh Thp i d nhn thy hai thp, mt thp ln, mt thp
nh. Thp ln: Chn mng vi lp di lng t, gch, hin nay cha xc
nh nn mng ban u ca thp. Chiu cao xc nh c t cos dim thp
n cos bt u ca chn mng l 4m. Bn trong thp pha Ty cn lu gi
mt on vm cun gch ca nh thp, c trng kt cu th hin trong cc
cng trnh kin trc vn ha tn gio Chm. tng ngoi thp c cc
khong to hnh lm, chia mt chnh thp thnh h thng b tr. Nn thp lt
v b va bng gch, tng thp dy 1,60m, din tch lng thp cn li trn
9m2. Thp nh: Cht liu v k thut xy dng ging thp ln, lng thp
cn li khong 7,5m2. Thp i Liu Cc c xy dng gn nhau trn hai
trc song song hng ng Ty, li vo thp pha ng.
o-Mi thp Champa trong kinh thnh Vijaya b con ngi tn ph
Cha Thp Thp Di ta lc khu ph Vn Thun, phng Nhn
Thnh, th x An Nhn, tnh Bnh nh. Theo quc l I t Quy Nhn ra
Qung Ngi, qua khi th trn p , n cu Vn Thun, c con ng
bn tri khong 200m dn vo cha.

212

Tn cha Thp Thp l nguyn trc y trn khu i ny c 10 ngi

thp Champa,nm trong kinh thnh Vijaya Vng Quc Champa.Chnh ni
y in m gn 500 nm vng sn ca vng quc Champa. L trung tm
kinh t, vn ha, chnh tr bt nht ca dn tc Champa. Nm1471, L
Thnh Tn ct i qun hn 250.000 ngi sang nh Champa, trong
100.000 i bng ng thy, 150.000 i bng ng b. i qun nh L
chim ca Th Ni ri tin v Bn.Vua Tr Ton sai em l Po Kaprih dn
i tng binh gm 5.000 ngi ra i chi nhng b nh bi,Vua Tr
Ton rt vo c th thnh Bn.
Thnh Vijaya tht th vo ngy 2 thng 3 nm 1471 sau bn ngy giao
tranh. Vua Champa l Tr Ton b bt sng v t st trn ng ch v
Thng Long.(05/03/ Al) Trong cuc tip kin, Vua Tr Ton xin vua L ch
lm ti mt mnh ng v tha cho ngi dn Champa. Trn ng v ti
Ngh An, Tr Ton t t cht. L Thnh Tn sai ct u Vua Tr Ton treo
u thuyn v cho khc ch "C Chim Thnh ngn c Tr Ton chi
th". t nht hn 60.000 ngi Champa b git v 30.000 b bt lm n t
cho qun i Vit. Kinh thnh Vijaya b ph hy hon ton, ngi dn b
tn st v ti v, trong c 10 ngi thp ny b ph hy.y l cuc tn st
m mu nht ca i vit i vi champa. Hong tc champa chy sang
malacca khong 20.000 trn thot bng thuyn qua ca m thi ni, trong
c con vua tr ton l Indravarman v bn la tr ko lai(Pau liang). Sau cuc
chnh bin lch s ny rt nhiu ngi di c chnh tr Champa n cc
vng t M Lai an bnh , mt s khc th ti Melaka . Cng trong on
ngi di c l hai hong t con vua Champa Tr Ton , l
Indravarman v Pau Liang nh ni trn. Bng chng c tm thy
chng minh s gn kt lch s gia Champa v M Lai l Al-kisah 29 trong
k li cu chuyn v mt ngi Nakhoda Champa c tn l Sayyid
Ahmad lm bn cng Hang Tuah( mt anh hng rt ni ting trong lch
213

s M Lai) v cng n Inderapura (Pahang_Malaysia) trn Tun Teja

n Melaka. Sc mnh Champa c chng minh l ln hn c vng
Pahang sau khi c gip ca ngi anh hng Melaka trn khi Tun
Teja. s c mt ca Nakhoda Champa ti Melaka v Pahang ny li c
chng minh bng mt c s chc chn sau khi tm c trong Al-kisah ke-34
ni v cuc hn nhn gia mt cng cha thuc dng tc Champa vi mt
quy tc Melaka.( theo Sejarah Melayu Champa +Ban La Tra Toan
memerintah di ibu kota Sri Vini (Sri Raja Than Ton). Setelah Kota Vijaya
jatuh. Raja Champa pun mati terbunuh. Dengan kejatuhanibu ota Vijaya ini
ramai pelarian politik Cham yang menuju ke daerah Melayu yang selamatk,
antara lain ke Melaka. Yang termasuk dalam pelarian itu ialah dua orang
putera raja Champa, iaitu Indravarman dan Pau Liang di atas. Gambaran
Sejarah Melayu tentang Champa terdapat dalam Al-Kisah ke29 yang
menceritakan seorang Nakhoda Champa yang bernama Sayyid Ahmad
bersahabat dengan Hang Tuah pergi ke Inderapura (Pahang) untuk melarikan
Tun Teja Ke Melaka. Kekuatan Champa berdasarkan fakta jelas lebih besar
daripada perahu Pahang hingga dapat menolong pahlawan Melaka itu
melarikan Tun Teja. Kehadiran tokoh Nakhoda Champa di Melaka dan di
Pahang dapat dihubungkan pula dengan wujudnya pedagang Champa di
Banten seperti yang diceritakan oleh Sejarah Melayu dalam Al-Kisah ke-34
menceritakan perkahwinan seorang puteri keturunan Champa dengan anak
seorang pembesar Melaka.)khong 30000 ngi chy sang lo v campuchia
sau cuc tn st m mu ny.L Thnh Tn gii tn vng quc Champa.
Th chnh tr, hnh chnh v tn ngng ca vng quc Bc Champa
.Vijaya b i thnh Bn v cm ngi Champa n c ng.Cng chnh
ni y xy ra cuc thanh trng m mu nht ca Nguyn nh vi cuc
khi ngha ty sn.Hin ni y vn cn mt hn " Chm" c t di
chn pht Adi .Pha sau cha vn cn mt thp, gi l thp mn b con
ngi tn ph,hng nam cha l thp cnh tin cn hin hu.Tn Di
l danh hiu c Pht gio ch ci Cc lc. Di cng c ngha l l tnh,
bn gic ca chng sinh. Tp hp cc ngha trn, t nh mang tn Thp
Thp Di T.
Cha t nh Thp Thp Di gn vi tn tui v khai sn l Thin s
Nguyn Thiu. Nhiu t liu ngy nay cho bit ng h T, t l Hon Bch,
ngi huyn Trnh Hng, ph Triu Chu, tnh Qung ng, Trung
Quc.ng sinh nm Mu T (1648), nm 19 tui xut gia cha Bo T.

214

Nm 1677,ng theo thuyn bun ca ngi Trung Quc n ph Quy

Ninh, nay thuc tnh Bnh nh, cch thnh ph Quy Nhn khong 28 km,
dng tho am th Pht A Di . Nm1683, cha dng gch ca 10
ngi thp champa dng ln ngi cha.
Cha tri qua 16 i truyn tha vi nhiu v thin s danh ting
nh:Thin s Liu Trit, Thin s Minh L,Thin s Phc Hu Thin s
Phc Hu c tn lm Quc s. Ngi c mi vo ging kinh
trong hong cung nh Nguyn t i vua Thnh Thi n vua Bo i,ging
dy Pht php Pht hc ng Trc Lm v Ty Thin(Hu)t nm 1935.
T ngoi vo, i dc theo h sen n cng cha, l hai tr biu vung
cao, trn t hai tng s t ngi uy nghi, ni mt vng cung, pha trn c
gn hai ch "Thp Thp". Sau cng l tm bnh phong, mt p ni long m
ph t trn b chn qu.
Cha kin trc theo kiu ch Khu; gm ngi chnh in, ng ng
(ging ng), ty ng (nh T) v nh phng trng.
Ngi chnh in do Thin s Liu Trit cho trng kin vo nm 1749. Ngi
chnh in ngy nay mi thng, lp ngi m dng, trn nc c lng long
tranh chu.
Pht in c bi tr tn nghim, chnh gia th tng Tam Th Pht,
Chun , Ca Dip, A Nan; khm th B tt Qun Th m v B tt a
Tng t hai gian hai bn in Pht; hai vch t hu t tng Thp Bt La
Ln, tng Thp in Minh Vng, H Php, T s t Ma v T s T Ni
a Lu Chi. Hu ht cc tng th u c tc vo thi Thin s Minh L
tr tr (1871-1889).
Cha c cha Nguyn Phc Chu ban tm bin "Sc T Thp Thp Di
T" treo gia ca chnh ngi chnh in, Ha thng Mt Hong trng
khc li nm 1821. i hng chung (c nm 1893) v trng ln c t
hai u hnh lang.

215

Pha sau chnh in c tm bia ghi bi minh Sc t Thp Thp Di T bi

minh do c s Dng Thanh Tu bin son, Ha thng Minh L lp nm
1876.
Nh phng trng nm sau ngi chnh in do Quc s Phc Hu cho
xy vo nm 1924. Nh T pha Nam, ni ngi chnh in v nh phng
trng, th T khai sn Nguyn Thiu v ch v tr tr, ch Tng qu c v
ch Pht t qu vng.
i din nh T l ging ng, y c bng g ghi bi "Thp Thp T
Ch" do Th ging Hc s ph An Nhn V Khc Trin son nm 1928, ghi
li lch s khai sng, qu trnh xy dng v truyn tha ca ngi t nh
Thp Thp.
c bit, cha cn lu gi 2.000 bn khc g dng in kinh Di s sao,
Kim Cang trc s, Php Hoa kha ch ... B i Tng Kinh do Tng trn
H Tin Mc Thin T cng dng cn 1.200 quyn kinh, lut, lun v ng
lc. Cha cn lu gi b i Tng Kinh Cao Ly v b i Tng Kinh i
Loan.

Vn thp T nm pha Bc vi 20 ngi thp c knh an tr nhc thn ca

cc v tr tr v ch tn tc trong cha. Sau cha, cn c thp Bch H v
thp Hi ng..
Cha Thp Thp Di l ngi t nh danh ting vo bc nht min
Trung.

216

p-Thp ph din

Nm trn di ct ven bin thuc x Ph Din, huyn Ph Vang, thp

Chmpa c pht hin, khai qut vo nm 2001 sau nhiu th k b vi lp
trong ct. y l mt trong nhng kin trc c o ca dn tc Champa, l
di tch c gi tr ln v khoa hc, lch s, vn ha v du lch.
n Ph Din, men theo con ng ct dn ra bin, khu di tch thp Champa
Ph Din hin ra vi ta thp c ru phong, trm mc c bao bc cn thn
bi mt nh knh khung st, gi m nhiu iu v nn vn ha ca dn tc
Cham. Thp nm lt thm, cch mt t khong 10m, c hnh kin trc
hnh ch nht hng ng - Ty. Mt bng lp di cng ca thp di
8,22m, rng 7,12m, cng ln cao cng git cp thu nh dn vi cc phn
khc nhau: mng, chn thp, thn v dim mi
Theo kt qu nghin cu, thp Champa Ph Din thuc nhm thp ln trong
ngh thut kin trc Champa. y l nhm thp khi u ca kin trc tn
gio Champa trc khi chuyn sang xy dng bng vt liu c tnh bn
vng. Vi nin i thuc th k th VIII, cm kin trc thp Champa x Ph
Din c coi l c nin i sm nht trong lch s kin trc thp Champa
hin nay. l du ni quan trng chng minh cho s xuyn sut, pht trin
c h thng trong ngh thut kin trc thp Champa mt nn vn ha pht
trin rc r.
Nm trn a bn c coi l vng t c ca c dn Champa, cm kin trc
thp Champa Ph Din cung cp thm nhng hiu bit khc nhau nh vt
liu kin trc, k thut xy dng, ngh thut trang tr kin trc... y l im
n th v cho du khch, c bit l nhng ai quan tm n vn ha, lch s
Champa. n y, du khch s hiu thm s c o ca thp c v cng
217

mn phc bn tay ti hoa ca cc ngh nhn, nht l nhng ng nt ca k

thut chm khc trn gch ca ngi Champa xa.
q-Thp Prm
Thp Prm thuc thn Hu Sanh, x Phc Hu, huyn Ninh Phc, tnh Ninh
Thun

c coi l phin bn ca thp PKlng Garai. C th thy s tha hng c tnh

sng to rt r nt cng trnh ngh thut kin trc ny. Trong , Linga tm tay
vi khun mt ca vua thn ha Prm l mt v d. Hnh b Thu Ch (b Trinh
N), v ca vua miu th vi b ngc trn, y n, n nang v i mt v cng
sng ng ca mt c gi Chm cng ni ln iu . Cng trnh l mt tng th
hai thp: thp chnh th vua Prm v thp ph th Hong Hu.
Thp Prm c xy dng kh mun, nm to lc trn mt ngn i cao khong
50m, cch th x Phan Rang - Thp Chm 15km v pha Nam. Thp c xy
dng t Champa vo cui th k 16 u th k 17. Khu thp ny c 3 ngn thp
nhng nay ch cn mt cy thp chnh th Prm, cn thp ph pha sau th
Hong hu v thp bn phi th thn Ho b hu hoi hon ton. Thp chnh
Prm v b cc v hnh dng ging thp PKlng Garai nhng nh hn mt
cht, cao chng 18m, cnh chn di 8m, cc ng g ngang v ct p dc t
hn, cc tng gn vi thp ch c hai tng di. Theo cc c gi y truyn
li rng, thp ny vn ca Po Mun Taha l b v ca Prm. Sau ny Prm
c b v truyn ngi nh c nhiu cng v c th trong thp ny.

218

Mt chnh ca thp quay v hng ng ( hng mt tri mc), trn ca chnh c

cc tng hnh vng cung, di cc hnh vng cung c trang tr bi hnh tng
thnh Siva v hnh ngn la, cc ca gi c hnh cc v thn bng trong t th
ngi, khun mt cc v thn mang m nt bn a. Thp c ba tng mi tun theo
mu c, mi tng c 4 thp gc, trn nh mi thp gc c trang tr bp sen bng
v hnh ngn la trang tr 4 gc. Trong mi hc gi l hnh nh mt v thn
ang ngi chp tay trong t th cu nguyn. Bn trong thp chnh c th hnh
tng vua Prm c to t mt Linga c 8 tay. Bn gc li i vo thp c
tng thn b Nadin c tc t mt phin xanh en. Cng trnh pha sau
thp l ni th hong hu. Khu m tng ca vua Prm rt gn vi cng trnh ph
ny.
y l ni chn ct do chnh vua Prm chn. Nm 1992, thp Prm c
cng nhn di tch.
r-Thp Po Sah In

219

n Bnh Thun, du khch kh c th b qua mt im du lch hp dn vi v p

hoang s, b n v tm linh. l thp Po Sah In hay cn gi l Thp Chm Ph
Hi.
Thp Po Sah In l mt nhm di tch n thp Chm cn st li ca Vng quc
Chm Pa xa, nm trn i B Ni, thuc phng Ph Hi, cch trung tm thnh
ph Phan Thit 7 km v hng ng-bc.
Nhm n thp Po Sah In c xy dng cch y hn 1.200 nm n nay ch
cn 3 thp chnh, va, nh, hay cn gi l Thp A, thp B, Thp C. Thp tng l
biu tng thi cc thnh ca vng quc Chm t th k th VIII n th k th
IX. y l ni th th n Shiva, sau th thm cng cha Po Sha In . Ngoi ra,
th n la v b th n Nandin cng c th ti thp.
Du khch c th ngm nhn, thng thc cnh p khi n im du lch ny.
n vi thp Po Sah In, du khch c th cm nhn c kin trc thp c o,
tinh t ca cc cm thp. iu khc theo cch trang tr c trng ca ngi Chm
xa to nn v uy nghim v k b. Thp ta lc trn i B Ni, nh cao nht l
lu ng Hong c nhiu ngi bit n qua thi ca Hn Mc T.
T trn cao nhn xung xung quanh ngm nhn cnh p thin nhin. Pha trc l
bin xanh, pha sau hng v thnh ph Phan Thit. Khch du lch khi t chn
n s thy th thi bi thp nm trn vng c a th p, c c hi khm ph
vng t tm linh v thng thc cnh p hu tnh..
Hin nay, thp Po Sah In c cng nhn l di tch cp quc gia v l mt im
du lch hp dn, thu ht nhiu khch thm quan bi v p nguyn thy, thm phn
linh thing. Ti y, cn gi li cc di tch th cng ca ngi Chm xa.

220

s-B n di tch thp Poklong Garai, Ninh Thun

Di tch thp P Klong Garai l qun th thp Chm c xy dng vo

khong cui th k 13 u th k 14, nm trn i Tru, (Phan Rang Thp
Chm, Ninh Thun). y l mt cng trnh c o, c cng nhn l di
tch kin trc ngh thut v iu khc Chm. Qun th ny gm ba thp:
Thp chnh (ni vua , cao 20,50 m, di 13,80 m, rng 10,71 m y l
thp th phng v hnh l trong nm); Thp la (bp la ca vua, cao
9,13 m, di 8,18 m, rng 5 m) v Thp cng (ni vua tip khch, cao 5,65 m,
di 5,10 m, rng 4,85 m) c xy dng th vua P Klong Garai (P
Klong Garai l tn gi ca dn tc Chm i vi Vua SINHAVARMAN III
(tn hiu ting Phn) tr v, t 1152 n 1205 v vua c cng ln trong vic
xy dng h thng dn thy a phng. Truyn thuyt ca ngi Chm
v s tch thp P Klong Garai nh sau: xa kia, ti vng Ninh Thun, c 2
v chng gi ngi Chm khng c cn. mt hm, ng b i qua bn du
pha trn p Nha Trinh v thy mt ci bc tri lnh bnh gia sng. ng
gi vt ci bc ln, m ra thy mt b gi rt xinh. ng b rt I vui mng,
em b gi v nui. Thm thot, a b ln khn v thng theo b m
nui vo rng kim ci. Mt hm, tri nng gt, c gi kht nc, m khu
rng, ni ba ngi ang hi ci li khng c khe sui g c. ng gi khuyn
c ngi rng chu, v nh s ung nc. khng chu ni cn kht, c gi ln
i tm nc ung. i mt qung xa, c thy mt tng rt to, gia tng
c 1 vng nc trong vt. c gi mng r, ci xung ly tay vc nc
ung ngon lnh. Khi ng b gi tm thy c gi th vng nc t nhin cn
221

dn. Ba ngi cho l im l, nh quay v. T hm , t nhin c gi th

thai. Ti thng, ti ngy, c sinh c mt b trai mnh my gh l trng ht
sc kinh tm. ng b gi rt qu chu, nui nng chu rt cn thn, v t
tn chu l P Ong. Ln 7 tuI, P Ong chn b cho nh vua. Ngy no cng
nh ngy no, n b P Ong chn dt u n n no v v chung y .
Mt hm, v mi chi cng bn tr chn b, P Ong lc 1 con b trong
n. Chy tm kim khp ni m khng thy, P Ong lin tro ln mt ngn
cy cao nhn v thy con b ca mnh ang b ct trong vn mt ngi
nh to ln. Mng qu, P Ong lin tt xung t, lm cy cho cy rung
chuyn. Ci cy bng tr nn chi, v bin thnh mt con rng. Con rng
ng yn, nhn chng trai mt cch knh cn. P Ong nh mt ngi ln dn
mnh n xin li con b. Khng ng, ch ngi nh to p y l mt v thy
C c c con gi xinh p. Thy P Ong gh l y mnh, c gi tha vi
cha l hy tr b cho anh ta v ui anh ta i. Nhng v thy c, thy trn
ngi P Ong c nhiu tng l th rt vui mng. ng li ni cho con gi
bit iu , v ha g con gi mnh cho P Ong. ng cn an i P Ong
rng, n ngy lnh thng tt nhng v xu x bn ngoi ca chng s bin
mt. Mt thi gian sau, P Ong kt thn vi 1 ngi bn tn l P Klong
Chanh v r nhau i bun tru. Thng ngy 2 ngi i thng tru v ngh
mt ch v thay phin nhau v nh ly cm ra cng n (sau ny thp c
xy dng trn mt ngn i c tn l i Tru, phi chng vua P Klong
Garai xa kia bun tru thng ngh ti y?). Mt hm, n lt P Klong
Chanh i ly cm, P Ong nm ngh, ri ng thip i lc no khng hay.
Khi P Klong Chanh tr li, th thy cnh tng l: mt con rng ang lim
khp thn mnh gh l ca P Ong nh vy bin i ht. P Ong tr thnh
chng trai p l thng. P Klong Chanh ng nhn mi khng chn. P
Ong thc dy. chng ly gi cm v chia cho P Klong Chanh mt na.
P Ong cm tu l chui, rch 2 na bng nhau, mt cho bn, mt cho mnh
ng cm. V b rch i m ngy nay l chui bao gi cng c 2 na
ging nhau, v ch P Ong rach l sng ca l ch .Mt ngy kia, nh ti
chng trai chn b mnh y gh l, v thy C tm n kt thn. P Ong
nhn c con gi thy c lm v mnh. c t lu, nh vua bng h nhng
khng c hong t k v. Triu nh lo ngh m khng c k g hay. Bng
con voi trng ca hong cung ph chung chy n ch P Ong , qu
xung a vi ra t mi. Tng con vt cu chuyn g, P Ong bn nhy
ln mnh voi. Con voi trng t t ng dy ri a chng v pha kinh thnh.
Khi i qua sng Rng con voi dng li ung nc. Nhn c hi , P
Ong b trn. Nhng con voi rng ln tng hi chy tm cho c P Ong.
Bt c d, P Ong phI tro ln lng voi n ch i. Dn chng thy ht
sc vui mng r nhau i theo sau voi thnh mt on ngi di v tn. n
222

kinh , P Ong c tn lm vua. Nhng c ngi t ra khng phc, v vua

vn ch l 1 anh chn b bn thu. Vua bun qua, b ln ni i tu. Nhng
vua b i, trong nc xy ra nhiu tai bin nh mt ma, dch bnhv th
triu nh v dn chng li ln ni rc vua v cung lm vua. Do c s vic
ny, dn chng mi gi l P Klong Garai (v vua tr li) P Klong Garai l
v vua anh qun. Ngi c ti dn thu nhp in. Rung vn, trc kia kh
cn, nh c ngi m ti tt. Dn chng no m hn xa. Ngi cho lm mt
chic b bng thn cy chui, t t t ln b ri th b trn sng Dinh, c
thn ch cho b tri ngc dng. B i n Nha Trinh, ngi h: "Dng li".
Lp tc b chm xung, bin thnh ci p ln chn ngang sng. Ngi ch
cho dn o 2 con mng 2 bn dn nc vo rung m ngy nay vn
cn gi l mng Chm. N o mng bn phi, Nam o mng bn tri.
V c lo i chc gho cc c gi, nn bn nam o mng rt chm. Con
mng bn tri, v th nh b d khng dng c. Vua P Klong Garai l
ngi mu tr. Truyn rng, lc ngi c mi ngi tn ln lm vua, quan
I thn P Dam khng phc, cho ngi l tn chn b v ti. nh bi k
dm pha mnh, ngi lin thi ti xy thp vi P Dam. Ngi c thc dn
chng xy mt khu thp s v xong trc thp P Dam. Mt ln, ngi
Khme xm chim lnh th Chim thnh, P Klong Garai ra iu kin xy
thi xy thp. Nu ngi xong trc th ngi Khme phi rt qun v, cn
nu ngi thua th phi nhng t cho h. vo s ng v ti xy thp ca
mnh, ngi Khme nhn li thch. P Klong Garai truyn cho dn chng
ly tre lm khung, ly giy pht lm gch. Ch ngI Khme sp hon
thnh thp ca h, nhn m ti ngi cho dng my cy thp bng tre, giy
ln. Sng sm tinh sng, ngi Khme ng dy, thy thp ca ngi Chm
mc ln sng sng. h nh chu thua v rt qun v nc. Sau khi lo
cho dn c m no, vua P Klong Garai ho thn v tri v tr thnh v
thn che ch cho dn chng. Nh n vua, dn chng tc tng ngi, th
trong ngi thp , m chnh ngi dng ln trong cuc ti vi P Dam.
t ngi thp mang lun tn ngi thp P Klong Garai. Di tch thp P
Klong Garai gn lin vi tn ngng truyn thng ca ng bo Chm a
phng. Hng nm, nhn dn Chm u t chc cc ngy l hi ngay ti
thp tng nh n cng n ca v vua P Klong Garai . Mi nm, ng
bo Chm c bn l hi c bit vi nhng nghi thc ring, bao gm: L
u nm (vo thng ging theo lch Chm) l l m ca thp bt u mt
nm mi vi nhng thnh qu mi ca dn tc mnh; L cu ma (vo thng
4 theo lch Chm) l l cu cho ma thun gi ha, ma mng tt ti. L
hi Kat (t chc vo thng 7 theo lch Chm), y cng c xem l l Tt
ln nht trong nm ca ng bo Chm. Trong l hi Kat, tt c nhng
ngi Chm hin ang sinh sng nhiu min qu khc nhau u hi t
223

ng v y gi gm nhng tm s thing ling ca mnh v ca gia

nh i vi t tin. Trong sut 3 ngy din ra l hi, du khch n tham
quan cn c thng thc iu ma qut, v iu siva tht tha du dng
ca cc c gi Chm cng vi nhiu loi hnh ngh thut truyn thng c
o khc. Cui cng l L Chabun (t chc vo thng 9 theo lch Chm) y
l ngy l cha, theo tn ngng ca ng bo Chm. Nu c dp gh thm
khu di tch Thp P Klong Garai , du khch s c thng thc nhng
ng nt ngon mc
v-Thp P am

- Thng tin hin nay trn bia di tch: Nhm n thp P am (P Tm)
c xy dng t th k IX thuc phong cch Ha Lai mt trong nhng
phong cch kin trc ngh thut sm ca vng quc Chm-pa. Trong nhm
c 6 thp, hin nay b 2 thp cn 4 thp ang trong tnh trng xung cp.
Thp chnh th b sinh thc kh Linga-Yoni bng cht liu xanh en
nguyn khi. Khc vi tt c cc thp Chm khc, y tt c 6 thp u tr
ca chnh v hng Nam. T nm 1995-1998, thp chnh c trng tu tn
to nhm gi li nhng nt kin trc ngh thut c o ca phong cch Ha
Lai.
Nhm n thp P Tm (cn gi l P am) ta lc di chn ni ng
Xim thuc x Ph Lc, huyn Tuy Phong. y l nhm n thp hin cn
min Trung c nin i sm nht, c B Vn ha Thng tin xp hng
di tch quc gia vo nm 1996. u thng 10/2012, trong qu trnh thi cng
224

cng trnh bo v di tch, cng nhn y tnh c pht hin hai bc tng
c. Theo tin s L nh Phng (Vin kho c Vit Nam), di tch va pht
hin c gi tr quan trng trong vic nghin cu lch s kin trc thp c ca
nn vn ha Chm-pa.
Hai bc tng c va c pht hin nm hng ng, on gia nhm
thp Bc v nhm thp Nam, cao 37m so vi mc nc bin. Mi
tng cao 190 cm, dy 65 cm, khong cch trong lng gia hai tng l 246
cm. Trong lng c nhiu lp gch t bng phng c cho l li dn ln
thp. Ngay sau , Bo tng Bnh Thun cho nh ch thi cng tin
hnh kho st kin trc kho c hc, phc v cng tc nghin cu. Thc s
Nguyn Xun L Gim c Bo tng Bnh Thun cho bit: Qua nghin
cu th chng ti thy hai bc tng ny c kiu xy, cht kt dnh v cch
xy ca n hon ton ging nh cc nhm thp y, c nin i na cui
th k th 8 cng thi gian vi nhm thp P Tm.
Theo cc nh khoa hc, vic pht hin hai bc tng c ny rt c gi tr.
ng dn ny cho thy nhng cng trnh thp c xy dng ng theo
truyn thng tinh thn tn gio ca n khi du nhp vo i sng tinh
thn ca ngi Chm. l h thng ca c xy bng gch v quay v
hng ng. Tin s L nh Phng (Vin kho c) ni: Vic pht hin ra
h thng tng gch dn ln khu n thp P am gip cho cc nh khoa
hc c mt nhn thc mi v h thng thp ny trong tng th ca nhng
kin trc di tch Chm. Trc ht, kin trc hin cn mt phn v tng dn
ln cho thy ci thp l thp chnh ca nhm n thp P Tm. Nhng
cng trnh cn tng i nguyn vn v nhng cng trnh c trng tu
l nhng cng trnh ph lin quan n thp chnh.
Ngy 16/10, Trung tm nghin cu kho c (Vin pht trin bn vng vng
Nam B) cng n tm hiu kin trc c mi c pht hin di chn thp
P Tm. Theo Bo tng tnh Bnh Thun, ti y, cc c quan chuyn mn
s lp d tr, ln k hoch v kinh ph khai qut hai bc tng ny nhm
lm l tra gi tr ca kin trc va pht hin. Tip s phc hi li ng
i t di ln thp chnh ging nh li dn t hng ng ca ngi Chm
t xa n nay i vi thp Chm c.
2-PHT VIN NG DNG

- Theo cng b nm 1901 ca L. Finot, pht hin ng Dng 229 hin

vt, trong c pho tng Pht bng ng ni ting cao hn 1m - mt trong
nhng tng Pht c nht v vo loi p nht ng Nam .
- Mt nm sau, nm 1902, nh kho c hc ngi Php H. Partmentier
tin hnh khai qut ng Dng, pht hin qun th kin trc ln vo loi
bc nht v cng c o nht ca Champa v ng Nam ....
225

 l nhng m t ngn gn ca ph gio s - tin s Ng Vn Doanh (Vin

Nghin cu ng Nam ) v tm vc v i ca ng Dng - Pht v
cng l kinh Champa hn ngn nm trc. Cng theo ng Doanh: Ton
b khu di tch l nhng cm kin trc k tip nhau chy di sut 1.330m
theo hng t ty sang ng. Trong khu n th nm trong mt vnh ai
hnh ch nht di 300m, rng 240m, c tng bao quanh....
Pht vin ng Dng v kinh thnh Indrapura:
- Khu di sn kho c duy nht, ni bt ton cu.
- i din mt kin trc Pht vin c duy nht trong kinh Indrapura ca
Champa xa.
- Tn ti gn 600 nm.
- Mang ni hm ca mt di sn th gii.

Sau ngy ph ra c vi hu th cht vng son cn li ca mnh, sut hn

trm nm qua ng Dng hon ton b chm trong qun lng ri ngy
nay ch cn li cnh nt hoang tn do n bom chin tranh cng s xm
hi ca con ngi.T ng t H Lam (huyn Thng Bnh, tnh Qung Nam)
trn quc l 1A r sang quc l 14E i khong 12km, ri theo ng lng
chng 400m l n vi ng Dng. Tn di tch c gi theo tn lng,
trc khi c ngi Php khm ph tng c ghi trong i Nam nht
thng ch (triu Nguyn) trong phn tnh Qung Nam: Huyn L Dng c
hai thp lng ng Dng. Hai thp cch nhau 15 trng, c mt ta cao
bn trng, xy gch trn hnh bt gic, di hnh vung, mi mt di mt
trng. Cch 40 trng c nn c. Lng ng Dng nay thuc x Bnh
nh Bc, huyn Thng Bnh. Di tch quc gia c cng nhn t nm 2001
nay ch cn hai tr cng mt mng tng gy guc, l li c chng t
b, bao quanh l rng cy trng st chn tng. y l phn trc ca thp
Sng. Nhng nm 1964-1965, thp Sng cn kh nguyn vn, thiu nhi ti
tui thng vo trong thp vui chi. Nm 1967, bom M nh sp thp Sng,
ch cn my ci tr ! - ng Tr Tn V, b th thn ng Dng, k.

226

Bia - tm cn cc ca ng Dng - nm ch v trn t, b ma

nng trm nm bo mn mt chnh, ch cn c c ch hai mt hng.
May m khi n y cc hc gi Php cn c th c c nhng con ch
mt chnh ca bia k ny!
Thp Sng cn kh nguyn vn trong khung cnh khai qut nm 1902 - nh
t liu
Trong cc ph tch Chm min Trung khng u c lng gch vng vi
nhiu nh ng Dng. Khp khu rng trng rng ln trong khu ph tch,
c ng ngang ng dc ca lng ng Dng dy c vn gch au, mu
c trng ca gch Chm ngn nm trc. i din thp Sng l thp Ti,
gia l thp Trung Tm, tt c nay ch l nhng ng gch vn b vi lp
di rng cy. Tn gi thp Sng,theo c dn,do thp c nhiu ca,thp Ti
ch c mt ca.
Ngy xa, theo li lo lng Tr Diu, gia thp Ti c ging vung, khi th
qu bng xung ging n s tri ra ao Vung, mt h cha nc rng gn
2ha. Thy o ngm y vn cha c bit r nhng con ng ni t khu
n thp chnh (thp Sng, thp Ti v thp Trung Tm) n khu ao Vung
c cc nh kho c Php thi kho t: Con ng rng, di 763m
chy v hng ng, ti mt thung lng hnh ch nht di 300m, rng
240m. Theo ng Tr Tn V, thung lng chnh l khu ao Vung v con
ng t Pht vin n ao Vung c ngi xa lt gch, nay vn cn du
vt mt vi on. Lo lng Tr Diu cho rng gia khu n thp v khu ao
Vung khng chnh lch nhiu v cao , th h ng cha ca ng khm
ph thy o ngm t thp Ti n ao Vung cng c xy bng gch.
Vi lp ngi tui k cn lc tun nh ng V, tm vc honh trng ca
ng Dng vn cn in m trong k c h. Sau khi ch cho ti u l vt
tch thnh ni, thnh ngoi vn c xy gch kin c, ng V hng dn
ti n nhng ph tch khc khp cc hng ca lng m theo ng: Hi xa
ng cha mnh gi nhng thp ny l thp bt gc, c l do kch thc nh
ca thp. Ci gn nht cch khu thp chnh chng 700-800m, ci xa nht
227

cch chng 1.500m. C tt c tm thp bt gc, ring hng bc c n bn

thp.... Lo lng Tr Diu cho rng nhng thp bt gc ny l thp th trn
gi khu Pht vin, ngi Php cng khai qut cc thp bt gc ny ly tng
v tm ca bu.
Cn in m trong k c ca lo lng Tr Diu l chuyn ly vng t con voi
t ni cng vin ca Pht vin ng Dng: l nm Bo i th
5 (1934), tui mi 6 tui, theo cha i coi ngi Php nc v ci l trn
lng con voi () ci. Ti v tr xa nht ni nc t con voi chy ra, h o
xung, ly c vng. Con voi c h ch i ri, ch li con voi ()
c, khng c l trn lng, cn n by gi....
ng V vn cn nh v mt d dn ca pho tng thn h php b ch khi
ng Dng nm 1962, lc ng mi ln 7. Theo m t ca ng Diu, tng
cc h php cao 1,14m v tng cc mn thn cao 2,15m - nhng tng
p nht v c gi tr nht ch c ng Dng - c dng thnh hai
hng xen k vi nhng tr n (theo cch gi ca c dn) dc hai bn con
ng t khu thp chnh ra bn ngoi.

Tng voi (cch iu) bn ng vo lng l tng duy nht ca ng

Dng c c dn gi li
-i ch t ph tch
C ng V v lo lng Diu u cho rng nhng ngi h Tr - vn chim
s ng lng ng Dng hin nay - l hu du ca nhng ngi Chm
tin bi t ny, cng sng chung v kt hn vi nhng c dn i Vit
n y trong hnh trnh m ci v phng Nam. Tuy c ngi Chm
chn lm kinh nhng ng Dng v vng ph cn u khng gn k
nhng dng sng ln nn t ai cn ci. Ch n khi cc nh kho c Php
ti y khai qut v nghin cu, ngi ta mi c bit nhng ngi thp c
ng Dng l di tch ca mt tu vin Pht gio trong lng kinh
Indrapura ca vng triu Indrapura do vua Indravarman II sng lp nm
875.
228

Lo lng Tr Diu cho bit thi trc chin tranh, vi c dn a phng,

nhng g thuc v di tch ng Dng d ch l vin gch cng linh thing,
khng ai dm ng n nu khng mun b thn linh qu pht. L v thy
cng cui cng chuyn gii tr s qu pht ca thn linh, ng Diu cn
nh r nhng tai ha m dn lng gp phi khi ly gch di tch v s dng.
Nhng khng ng sau chin tranh mi s u o ln bi bom ph sp
thp ri, cn g linh thing na m s! - ng V chua cht. Khi ngi
ng Dng thoi mi ly gch di tch v xy nh, xy chung tri, ko
theo c dn mt s lng ln cn. Dn lng o bi sp c hai vng
thnh ni, thnh ngoi vi nhiu on cn kh b th v nhiu ngi cn tm
kim ca bu di lng t.

Nm 1978, khi o bi khu Pht vin, mt s ngi tm thy mt pho

tng ng. Sau dn lng quyt gi li pho tng thay v giao np cho
ngnh chc nng. Pho tng ng cao 1,14m, nng 120kg ny l tng B
tt Lokesvara - tng chnh ca thnh ng (trong khu Pht vin) - mt bu
vt quc gia. Hi o ln ngi ta lm st ci bp sen to bng tri cau tay
phi ca tng, ch bng sen n tay tri cn nguyn vn. Ci bp sen c
chnh quyn x hi gi li cho a phng, vn cn mi n gi, c
bn giao qua mi i ch tch x... - ng V k. Hai bu vt ng Dng
khng mt: tng Pht c ngi Php khai qut nm 1901 hin c
trng by ti Bo tng Lch s TP.HCM, cn tng B tt Lokesvara c
t Bo tng Champa Nng.Nhng ng la chn vng quanh khu di
tch ang ch thu hoch. y l v ma u tin ca lng ng Dng c
c nc ti t p ng Tin va xy xong. ng V khng giu c
nim vui: Vy l t nay b con ht ni lo thiu la n, mng ht ch ni.
Cng mng na l trn va c ch trng khi phc di tch ng Dng....
229

Mt s trng hp c tnh c duyn khi hi tho khoa hc Bo tn, pht huy

gi tr di tch Pht vin ng Dng c tnh Qung Nam t chc gia
thng 8-2011 cng l lc ng t trong lu vc ng Dng c nh
thc sau ngn nm chu cnh kh hn.Tu b, tn to di tch ng Dng khi
qu tr trng s gp mun vn kh khn. Nhng qua hi tho, mt s nh
khoa hc cho rng nu kin tr thc hin tng bc vn c th lm c,
hn th na c th tm kim danh hiu di sn vn ha th gii cho di tch
ny.
3-KOSA DI SN CA CHAMPA
Kosa l mt chic bao kim loi, lm bng vng hay bc, thng c miu
t trong cc t liu Chm, dng ph ln linga, hin thn ca Siva. Kosa
kt hp vi mt s ph iu biu th khun mt hay u thn Siva, c
thit k bao ph phn trn (Rudrabhaga) ca linga.Danh xng kosaxut
pht t mt ch Phn, miu t mt lp v bc hoc mt ci bao dng
ng nhng bu vt. Nhng chic bao bn ngoi linga nh th c dng
trong cc nghi l ra ti v ty u, tun theo tp tc abhiseka ca ngi n
. Vic dng hin nhng mn qu t tin nh vy hnh thnh t mt phn
vic quan trng nhm thc thi ngha v thing ling ca o B La Mn,
dana, nghi l hin t ca tn i vi v thn h tn th.Danh xng kosa rt
ph bin trong tn ngng Saivite n nhng him khi c bit n
ngoi tiu lc a ny. Nhng minh vn do nhng ngi tr v vng quc
Champa cho khc trn cc bi k nhc li nhng lin h i vi vai tr
then cht cakosa trong nghi l chnh thng c thc thi nhn danh nh
vua. Nhng minh vn ny cho thy mi lin h r rng gia kosa vi nhng
chc nng tn ngng v ma thut, m trng tm l tnh hp php chnh tr
v s tn ti ca nh vua cng vng quc ca ng.C gio s Jean
Boisselier (1963) cung cp mt s miu t ton din nht v hin din ca
kosa Champa. Miu t ny da trn nhng cng trnh nghin cu trc
ca cc nh vn t hc ngi Php. Ngn ng c a chung trong nhng
minh vn ny l ch Phn, th ngn ng ging dy ca cc o s B La
Mn, c truyn t n n ng Nam . Mt trong s nhng minh
vn bng ch Phn c pht hin sm nht ng Nam l ca v vua
Bhadresvara I ca vng quc Champa, c tm thy M Sn, c nin
i vo cui th k 4.Minh vn ny cung cp nhng bng chng trc tip
sm nht v s chp nhn t tng n gio ca ngi ng u vng
quc Champa. Nhng minh vn u tin ny nh hnh mt kiu minh
vn c trng trong nhng li tng ca hong gia Champa i vi thn
linh sau ny. S xc nhn ca ngi tr v vng quc i vi thn linh c
th hin qua vic s dng mt ci tn chung. V th, v thn Siva c th
trong mt ngi n thnh a M Sn c gi l Siva-Bhadresvara
230

i vi nhng ngi tr v y th nhng ai c tham vng lm vua u

quan tm ti nhng b quyt lin quan n mong mun cng c uy quyn
ca h trong mt vng quc c nn chnh tr phn tn v y bin
ng.Khng c g nghi ng v nhng biu t mang tnh chnh tr v tnh
chin u trong cc s thi B La Mn (c Mahabharata vRamayana u rt
ni ting Champa). Nhng biu t ny tc ng n nhng ngi
ng u nhng trung tm chnh tr Champa, vn l nhng ni lun c s
cng thng trin min vi cc ln bang xung quanh.Minh vn bng ch
Chm sm nht hin cn cng lin quan n v vua Bhadravarman I, ng
thi cp n kinh Simhapura (Tr Kiu) ca v vua ny. Minh vn ny
cng ca tng con rn linh thing ca c vua (chc hn c lin quan n
mt vi hnh thc th phng naga - c tm thy ni mt ci ging gn
ph tch kinh Tr Kiu). Minh vn ny tuy khng r nin i, nhng
c cho l vo cui th k 4, hm cha mt s t vng vay mn t ch
Phn. Ngoi tr pht hin ring bit ny, tt c cc minh vn trong thi k
ny u l ch Phn, cho n th k 7, lc m c ch Phn ln ch Chm
u c khc cng trn mt tm bia. Nhng minh vn ny u l li t
lin quan n s hnh thnh cc ngi n, vic trng tu nhng ngi n y
hay s tn vinh thn linh. Nhng thng ip tn gio bng ch Phn v ch
champa c s dng phn nh nhng kha cnh th tc ca s hin tng,
in hnh l nhng l vt v t ai m mang n th. iu ny vn
thng din ra M Sn cho n cui th k 10.Mt s thng ip vit
bng ch Phn cho thy l vt quan trng nht m nh vua dng cho n
th, hoc chnh xc hn, cho thn linh chnh l kosa, c lm bng kim loi
qu v thng c t im bi nhng vin qu. Chng c miu t a
dng, c bit l hu ht u lin quan n s khun mt tng ng (a phn
231

thng c bn hoc nm khun mt) v lun c gi tr cao. Nhng minh vn

t th k 4 vit v v vua Bhadresvara I c nhc n trn y u khng
cp n vic kosa c c s dng trong cc nghi l lin quan n ngi
n th ny hay khng? Mt trong nhng du hiu ng tin cy u tin v
vic s dng kosa xut hin trong minh vn ca hong gia vo u th k 8,
m K. Bhattacharya dch l ng (ngi tr v) lm ra hai kosa [nm
721 sau Cng nguyn] cho Thng , mt kosa c th dch chuyn, cn ci
kia th c nh. Kosa c th dch chuyn mang (mt hoc nhiu) khun mt.
ngha ca kosa Champa
Sau y chng ta c th xc nh ngha ca kosaca Champa v nhng
tn ngng m n hm cha. Vai tr trung tm v gii hn m tn ngng
Saivite lp nn Champa nhm lin kt quyn uy chnh tr vi quyn nng
tn gio, l nn tng cho s lin kt gia ngi thng tr vi thn linh. iu
ny c th hin r nht trong nhng nghi l lin quan n kosa. y l s
tht, bt k nh vua mn m mt tn gio c bit no. V th, chng ta c
th nhn din cc trch on trong s thi Ramayana c trang tr trn b
(pitha) ca mtlinga s, nin i vo th k 10, t in th chnh ca mt
ngi n Tr Kiu v nhng cnh sinh hot ca Krishna trn mt ph iu
c nin i vo th k 10 Khng M. R nht l trng hp Pht vin
i Tha c vua Indravarman II xy dng ng Dng. Mt bi k c
nin i vo nm 875 tn vinh b tt Lokesvara ca Pht gio di ci
tn Laksmindra Lokesvara. Minh vn tng t cho thy nhn thc ca
Indravarman v s ph thuc ca ng vo quyn uy ti thng ca thn
Siva, th hin trong vic cng dng mt kosavi khun mt bng
vng.Nhng minh vn khc xc nh gi tr ca nhng qu kim c s
dng ch tckosa: vo nm 1194, hong t Vidyanandana ca
Suryavarmadeva tuyn b rng trong nhng l vt cng dng cho thn
linh M Sn, Srisanabhresvara, nhm t c nhng phm cht xng
ng trong kip ny v cc kip sau, c mt kosa bng vng c su khun
mt (sadmukha) nng 510 thei.Li tng bng ch Phn ca Jaya
Indravarman M Sn vo nm 1163 ghi nhn vic nh vua dng tng
mt kosa bng qu kim c nm khun mt (panchamukhalinga).

232

Nhng minh vn ny ni rng V thn ny d rt bao dung nhng khng

th ban phc khp c 10 phng; v vy hin gi ng tr thnh thn bo
h vi nm khun mt hong gia (Siva) vi nhiu th lc.iu ny dng
nh c ngha kh r rng, c th l s can thip ca hong gia lm nn
mt kosa qu gi s lm tng kh nng ca linga trong vic bo v b ci
ca vng quc.Theo chng Uttara-kanda trong s thiRamayana th vic
th phng linga bng vng l phng tin bo m s thnh vng. Qu
vng Ravana mang mt linga bng vng trn ngi v phng th linga ny
t n quyn nng.Nh cp trn v da vo nhng mng chm
khc trn b ca mt linga v i c chuyn v t c Simhapura (Tr
Kiu) ca vng quc Champa, c th nhn thy s thi Ramayana rt ph
bin Champa. Phi chng s lin quan gia vng vi vic tm kim quyn
nng trong s thi Ramayana chnh l ngun gc ca s trng hp ngu nhin
ny trong tn ngng Champa? D nhin s xut hin ca nhng minh vn
bng ch Chm lm r hn nhng hiu bit v mi lin h ny. Truyn c
tch n m ch v lp bc bng vng ca thn Siva soi sng th gii
ca ngi c th dng so snh vi vic nhng v vua ca Champa cao
nhng kosa bng vng nh l cng c ma thut khin cho Siva m rng mi
quan tm v lnh th.Mt mng ph iu chm trn b th ph tch M
Sn E.1 cho chng ta mt bng chng trc quan c o v mt o s B
La Mn ang thi hnh l puja: v o s ang rt nc ra ti t chic bnh
c vi ln mt linga c mt khun mt, gi l ekhamukhalinga. Hnh ngi
qu pha sau v o s biu th mt tn ang hnh l. Nu ngi n E.1
M Sn l n th dnh cho hong gia, th c th nu gi thuyt rng tn
ang hnh l chnh l thnh vin ca hong tc Chm, hoc gi l ngi bo
tr ca ngi n.
Tt c u c lm t nhng ming vng, ng ra l hp kim vng v bc,
trong vng l thnh phn ch yu. Cng c mt hin vt ch tc t hp
kim ng thau. S pht hin nhng hin vt him hoi v khc thng ny
lm gia tng s lng bn sao gi mo trn th trng vi nhiu mc .
233

Mt vikosa ny c gim nh khoa hc, cn mt s khc th

khng.Nhng kosa ny, gi l u tng th chnh xc hn, c hnh tr trn
v cui phn c kh di ca chng c du vt ca nhng l inh tn vo
mt b mt khc, chc hn l phn thn ca kosa. Cc kosa c ch tc t
nhng nguyn liu nh nhau, c bit rt ging nhau v thnh phn nguyn
liu. Chim t l ln trong hp kim l vng, k n l bc v mt s t kim
loi khc. Tt c kosa u to thnh t nhng ming vng, c dn vi
nhau bng nha thng hoc sp ong. Phn trn ca u tng v phn bi
tc thng c lm t mt ming vng, phn sau lm t mt ming khc,
c ni vi nhau bng mt khp ni hnh rng ca. lm c iu ny
cn c s kt hp ca k thut dp khun vi cc hnh thc gia cng khc
nh c v to ren. C mt hin vt cho thy s kt hp tuyt vi gia pha
l vi qu mu en khm ln phn trn tng, to thnh con mt th
ba, lng my, mt v ru ca thn Siva. Trong khi c mt s mnh khm
bng qu b thay th th cng c nhng u tng cn gi c cc
mnh khm nguyn gc hoc c mi li. C th tho ri trang sc,
tt c khuyn tai v nhng ph kin khc ra khi u tng iu chnh
cho ph hp vi phc trang ca n th khi t l. Mt vng min bng
vng c khm qu cng c pht hin, cng loi vi chic vng min
c pht hin M Sn vo u th k 20 v c Parmentier cng b
vo nm 1903 trn tp san ca Trng Vin ng Bc C. Chic vng
min ny qu nh ngi thng c th s dng, nn c th gi nh rng
chic vng min ny dng trang tr cho tng Siva th trong n th.
Trong trng hp ny, c th ngi Chm tun theo nghi thc hnh l
ca n , nn s dng vng min ny nng cao hiu lc cho pho
tng v tng thm phn cm d m tn dng hin thn linh c
ng (d l tm thi) trong pho tng yTuy a dng, song cc u
tng kosavn c cng mt s c trng c bn cho php mt s miu t
tng qut: Khun mt nhn v pha trc; mt m to; con ngi c khm
bng qu. Con mt th ba ca u tng c chung mt c im ni bt
l nm trc trn v v tr cao hn. Lng my hnh vng cung hng ln
trn, chm ni hoc khc chm; ru cng c th hin theo k thut tng
t. Tc ca thn Siva c bn cn thn, theo kiu tcjatabandha c trng.
Bi tc trong hu ht cc hin vt u c lm t mt ming kim loi ring
bit ri mi c gn tng. u tng vn cao vi ci c di, c nh
du bi nhng ngn c ring bit. Phn cui ca c l mt ng g ni c
cc du inh tn, c th on l gn u tng vo thn ca kosa. Nhng
phn tch thnh phn kim loi cn lu trn vt inh tn c th nhn nh
rng hp kim lm phn thn ca kosa c thnh phn chnh l bcNhng
minh vn lin quan n kosa thng miu t kosa c nhiu khun mt, a
234

phn l bn mt. Song c mt iu khng c r l liu nhng u

tng kosany c cng gn ln mt linga hay khng? Hay chng l nhng
c th ring bit trong mt nhm lingakosa? y l thc t ph bin trn
cc mukhalinga n , vi nhng c im ring cho tng khun mt,
phn nh nhng din mo v tnh cch khc nhau ca Siva.

Tuy nhin, trong nhng kosa hin cn, khng c hai ci no c chung
thnh phn hp kim, chung nin i, hay ging nhau v kch thc v k
thut to hnh. iu ny chng t rng chng khng lin quan vi mt c vt
hay l chng l b phn ca cng mt lingakosa.Vic xem xt, i chiu
phong cch to hnh ca cc u tng ny vi phong cch iu khc
Champa ng i c th gip ch cho nhng n lc xc nh nin i ca
nhng u tng ny.Mt pho tng Siva ng trong ngi n M Sn C1
(th k 8 - 10) v mt u tng Siva khng r ngun gc (c nin i
khong th k 10) u mang nhng c trng ging nh trn mt u
tng kosahin cn. Tt c u c i mt to; lng my lin mt di; b mi
dy n di hng ria rm v bng mt; tc c chi gn gng, bi cao
theo kiu jata v to dng cng nh nhau.C mt cch xc nh nin i
khc nh vic gim nh nhng kiu thc lingalin quan n nhng ni th
t ch yu ca hong gia Champa. iu ny c th gi v nin i
ca kosa. C hai u lin quan n vic phn tch minh vn v phong cch
to hnh so vi nguyn mu n . S hin din ca linga trong ngh
thut n th hin mt xu hng r rng theo thi gian, bt u vi cp
pht trin cao ca ch ngha t nhin, hng n mt s cch iu ha,
gim dn nhng c trng hnh th; gim thiu cc chi tit v ng nt, v
cui cng ch cn l mt hnh tr n gin vi ba phn phn bit.Vn
bn Agama miu t rt nhiu loi linga, gm c nhng linga c nh
(achala-linga) v nhng linga c th dch chuyn c (chala-linga).
Loi linga c nh a phn lm bng , cn loi dch chuyn c hu ht
lm bng nhiu nguyn liu khc nhau, nh: ct, t nhin, qu v cc
qu kim. S pht trin ca linga n t cc thnh vi cc kiu thc
quy c c t thi Trung C v c miu t trong Visnudharmottara
235

Purana: l mt cu trc gm ba phn: phn di cng hnh vung

(Brahmabhage), phn gia hnh lng tr bt gic (Visnubhaga) v phn trn
cng hnh tr trn (Rudrabhaga, hay pujabhaga, l phn dng hin trong
nghi l puja). Tn ca tng b phn trong linga c phn nh trong huyn
thoi Lingodbhavamurti rt ni ting ng Nam , nht l vo th k 7.
Theo quy nh, hai phn bn di n trong chn (pitha), khng nhn thy
c; cn kosa ch c dng bao ph phn trn cng.Ti nhng trung
tm ca vng quc nh M Sn v Tr Kiu c lu gi mt s achalalinga bng . Nhng linga ca Champa thuc loi linga gm ba phn c
trng ca linga n thi Trung C, song cc phn ny u gn kt trong
mt tng th. Tuy nhin, khng ging nh nhng linga u tin tm thy ca
n vo th k 5, nhng linga M Sn, c nin i khong th k 8 n
th k 10, hon ton khng c trang tr, nhng li c thm mt s chi tit
nh ra. Nhng linga ny c nin i tng t nhm hin vt Tr Kiu,
trong c i th ln hin ang trng by Bo tng iu khc Chm
thnh ph Nng. c im ng ch ny gi nh v
nhng ekhamukha linga thi k u, hin vn cn st li Campuchia v
Thi Lan. l nhng linga mang mt u Siva nh phn cui ca rnh
thot. Loi linga ny khng c trong ngh thut n . Trong cch gii
thch khc cho rng nhng o s v ngh s B La Mn chu trch nhim
pht trin ni dung hnh o hn l vic nh hnh nhng quy c theo
phong cch n .Nhng so snh v s tng ng trong phong cch to
hnh cc linga bng vi cc linga kosa bng qu kim c th gip cho vic
xc nh tm thi nin i ca cc kosa l vo khong th k 10. Champa
rt him thy mukhalinga bng , c th do s tha nhn vai tr ca kosa.
Mt hin vt pht hin Tr Lin (Qung Tr), d b h hng, vn th hin
mt khun mt ca thn Siva trn mt phn thn c hnh dng k l. vng
cc nam ca Champa c hai ngi n th m sau ny ngi Champa vn c
hnh l linga puja. l n th Po Klaung Gerai (tnh Ninh Thun, xy
dng t th k 13) v n th Po Rome (tnh Bnh Thun, xy dng vo th
k 17).

236

Trong n Po Klaung Gerai c mt ekhamu khalinga k l, thn Siva hin

thn ni y mang nhng c trng ca v th lnh c xa ca mt vng.
Cn ti n Po Rome, thn Siva tr thnh v thn H th bt thin phng.
iu ny ch yu bt ngun t truyn thng th cng t tin. Lp v n
gio ch tn ti mt thi gian v nhng k c v nng lc siu nhin huyn
b ca Siva gn nh b qun lng.Tn ngng Saivite v vic s
dng kosa Champa gp phn quan trng vo s hiu bit ca chng ta
v tp qun th cng ca n c xa, thm ch c khi bi cnh vn ha
din ra nghi l ny rt khc nhau. iu ny cng cung cp thm chng c
khng nh rng cc nn vn ha ng Nam du nhp v tip vn ha
n p ng nhu cu bn a trong mt h thng c tin v v tr quan
ang cn s khai.
4-Thin tnh s huyn trn cng cha- Hong hu Parmecvari champa

Trong vi trm nm tr li y ngi ta ch hiu cu chuyn tnh s Vua

Ch Mn v Cng Cha Huyn Trn qua thi ca cn truyn tng n ngy
nay ca mt vi tc gi ngy xa vit theo cm tnh t tn v phin din .
Cng theo li mn , ngy nay nhng tp san vn ngh, bo ch cng
thng hay da vo cu th do bia ming truyn li vit v tnh s Ch
237

Mn v Huyn Trn khng c chnh xc y bi v thiu s kin bi

cnh lch s .
Nh s gia Trn Trng Kim ni: Vit Nam n th k th 13 mi c lch
s; m cc s gia l nhng ngi lm vic di quyn ch o ca Vua cha,
cho nn s kin lch s cha hn c ghi li trung thc, m thng hay
b chnh tr bp mo ngi bt ca s gia.Cho nn theo thin kin ca tc gi
vit bi ny, chng ta cn phi suy lun v dng quan im c nhn soi
sng li phn s kin lch s no i lc xt thy cn mp m .
Nm 1479, s thn Ng S Lin l ngi u tin tun lnh Vua L Thnh
Tng s dng truyn thuyt dn gian bin son lch s: i Vit S K
Ton Th. M l truyn thuyt th khng th hon ton l s tht v
truyn thuyt c nhn gian tng tng thu dt bng nhng chi tit ly k
nn c phn mang tnh h cu ca n . Do trnh s hiu bit lch lc
v cuc hn nhn gia Huyn Trn Cng Cha v Vua Ch Mn, t ra cng
nn hiu bit s qua v bi cnh lch s ca thi Vua Trn Nhn Tng i
Vit v Vua Ch Mn Champa, v t bi cnh lch s mi a n cuc
tnh lch s y vng gi n
Bi cnh lch s thi Vua Trn Nhn Tng v Vua Ch Mn
Nm 1253, quc Mng C Ht Tt Lit xua qun xm lng Trung Hoa
i nha` Tng, dng nn nh Nguyn gi l thi k Nguyn Mng hay gi
tt l nha` Nguyn bn Tu .
Theo Vit Nam S Lc, sau khi tiu dit nh Tng Trung Hoa, nh
Nguyn bt u xm lng ng Nam .Trong phm vi bi ny,ch xin ni
n giai an lch s i Trn Nhn Tng v Ch Mn ng Dng theo
tin trnh lch s nh sau:
1258-1288: Nh Nguyn xm lng i Vit
Trong giai an 30 nm lch s ny, nh Nguyn 3 ln tin qun sang xm
lng i Vit nhng u thm bi v s chng tr quyt lit ca i Vit .
Tuy ngn chn c xm lng ca qun Nguyn, nhng i Vit vn
thn phc nh Nguyn di hnh thc dng cng phm hng nm to s
hiu ho gia hai dn tc v y cng l sch lc ngoi giao ca Vua Trn
Nhn Tng c tnh cch nhn nhng c n mt cht bo tn s c lp
ca mt nc nh b bn cnh nc phng bc khng l lun c thn
tnh cc nc lin bang. Do lc no i Vit cng lo u php phng i
vi mng xm lng bnh trng ca quc phong bc c th xy ra bt
c lc no .
Nm trong giai on 30 nm lch s ny ca i Vit, vo nm 1284-1285
Vua Ch Mn Champa em qun cu vin cho Vua Trn Nhn Tng
nh bi cuc xm lng ca qun Nguyn Ngh An .
238

1282-1284: Di s thng lnh ca Toa , nh Nguyn o t xm lng

Champa nhng b Vua Ch Mn ging tr oanh lit nh bi qun Nguyn
lui v c quc.
1292:Trn ng rt qun khi o Sumatra ca nc Java (Nam Dng),
qun Nguyn b ln b` bin Champa li b Vua Ch Mn nh bt ra
bin Nam Hi li c trm chin thuyn tan nt v hng vn xc cht nm
ngn ngang bn b ct trng ca min bin Champa
K t 1253 khi Ht Tt Lit tiu dit c nh Tng v lp nn nh
Nguyn cho n khi Ht Tt Lit qua i vo nm 1294, y l giai on
lch s lm cho i Vit thi Trn Nhn Tng v Champa thi Vua Ch
Mn v cng khn kh vi mng xm lng ca qun Nguyn, v hai nh
Vua ca hai quc gia Vit Chim da lng vo nhau chng qun
Nguyn, cng l l do Trn Nhn Tng v Ch Mn rt c ho cm vi
nhau Vi c im ca Vua Trn Nhn Tng v Vua Ch Mn
Vua Trn Nhn Tng
Mt v Vua anh hng i quc (nh ui qun Nguyn) v nhn hu (Toa
nh Nguyn t trn lc tn cng i Vit ti mt trn Ty Kt, Vua Trn
Nhn Tng ci o long bo p cho Toa v cho mai tng theo ng
nghi l trang trng).
L mt v Vua o c khng tham quyn c v (nhng ngi cho con l
Trn Anh Tng lm Thi Thng Hong, khoc o c sa nghin cu kinh
Pht, tu hnh trn ni Yn T).
Trn Nhn Tng lm Vua 13 nm, Thi Thng Hong 14 nm, tt c l 27
nm v bng h lc 51 tui .
Vua Ch Mn
Mt v Vua anh hng i quc (nh ui qun Nguyn) v o ngha (tha ti
cht cho mt vin ch huy qun binh Champa toan toa rp vi ch qun
(qun Nguyn) nhng tc ht binh quyn ui v qu lm rung v cn l
mt v Vua nhn hu (xem xt giy t ty thn nhng binh s qun Nguyn
t trn trn b bin Champa ri cho ha tng ring bit tng ngi, b tro
ct vo h snh ring mi ngi v dn tn h ln, ng thi cp cho mt
chic thuyn, tha ti cht cho 10 tn gic Nguyn b bt sng mang theo tro
ct ui v Tu
Vua Ch Mn lm Vua c 26 nm v bng h lc 50 tui .
i Vit di thi Trn Nhn Tng
Gung my chnh tr qun s c kin ton vng chc nh Vua Trn Nhn
Tng v cc quan trong triu c nhiu ti c. Tinh thn dn tc on
kt, kinh t phn thnh, dn sinh m no hnh phc, c mt nn vn ha dn
tc nhn bn. Nh sc mnh ny Vua quan nh Trn nhiu ln p tan
c mng xm lng ca Bc phng.
239

Champa di thi Ch Mn
Hng cng v qun s, vn ha ngh thut pht trin sng ngi. Nn hnh
chnh chnh tr t chc vng vng, nn kinh t phn thnh v c mt nn
ngoi thng ngnh hng hi pht trin mnh t khi Vua Ch Mn kt hn
vi Cng Cha Tapasi ca Java (Nam Dng ngy nay).
Theo li k ca c B Thun, mt hc gi Champa v l mt chuyn vin
nghin cu v Champa ca trng Vin ng Bc C H Ni trong thi k
Php thuc
Thi Thng Hong Trn Nhn Tng v cuc vin du Chim Thnh:
Vua Ch Mn l mt anh hng ho kit, quyt lit vi ch qun xm lc
nhng li l mt v Vua hiu ha . Thng 3 nm 1301, Vua Ch Mn c
s thn hng dn ngoi giao on sang i Vit cng vi nhiu tng phm
qu gi: ngc ng chu bu, sng voi, t gic, la l vng bc vi c mun
t nn tng bang giao vi i Vit trong tnh hu ngh lu di cng tn
ti trc mng vut xm lc ca quc Trung Hoa .
Khi on s thn ngoi giao ca Champa n i Vit, lc y Vua Trn
Nhn Tng l Thi Thng Hong mc o c sa tu hnh ti mt ngi
cha trn ni Yn T, nhng ngi li cho con l Trn Anh Tng. y l
giai on cc thnh ca Pht gio trn t Vit. Thi Thng Hong Trn
Nhn Tng l ngi nhn t sng knh o Pht, say sa nghin cu kinh k
Pht php v yu thch cnh gi ni my ngn, thch ngao du sn thy
y v vn c vn cho Vua Trn Anh Tng trong vn iu hnh vic dn
vic nc.
Nhn phi on ngoi giao Champa c Vua Ch Mn c n thm ving
ngoi giao vi i Vit v mong mun kt tnh hu ngh; Thi Thng
Hong Trn Nhn Tng nh li ngi xa tc Vua Ch Mn ca Champa
cch y by nm cng da lng nhau chng tr qun Nguyn ti Ngh
An; nn p li tm thnh tnh ca Vua Ch Mn, Ngi quyt nh theo
chn ngoi giao on Champa v thm Champa v Vua Ch Mn, cng ngao
du sn thy nghin cu Pht php bn Champa
Trong b o c sa, Thi Thng Hong Trn Nhn Tng v on ty tng
cng vi s on Champa sau thi gian c thng trng nay n kinh
thnh Champa . c tin qun bo, Vua Ch Mn hn hoan ra n tn cng
thnh Bn mng n Thi Thng Hong Trn Nhn Tng i Vit.
Mt cuc tip n v cng long trng dnh cho mt v quc khch. Hai nh
Vua Vit Chim c nhiu im tng ng hp nh nu phn bi
cnh lch s : cng c mt qu kh oai hng y mu xng khi chng ph
qun Nguyn cng vi mt tm nguyn kt tnh hu ngh cng tn ti
trc tham vng in cung tn bo ca qun Nguyn; cng o c nhn
hu, anh hng v i quc ging nhau, tm u hp ko di cuc thm
240

ving ca Thi Thng Hong n chn thng tri, c Vua Ch Mn

hng dn i thm ving nhiu ni danh lam thng cnh cng nh nhng a
im c bit lin quan n vn ha, tn gio ca nc Chim Thnh nh
Ng Hnh Sn, Thnh a M Sn, trung tm Pht gio v i ng
Dng..v..v.. hu ht u nm trong lnh a Amaravati c tc t Qung Tr
Tha Thin n Qung Nam Nng ngy nay . Mi ni i qua Ngi u
lu li mt thi gian. Ln lt, Thi Thng Hong c Vua Ch Mn
hng dn i thm ving hu ht cc n thp thuc lnh a Vijaya,
Kuthara v Panduranga, ti u cng c cc lnh cha mi vng tip n
long trng .
c bit l Tu Vin ng Dng l mt kinh c mt nn kin trc v i,
mt thnh ph trng l bc nht vo thi i ny ti ng Dng, thi Vua
Indra varman nh . Ngi l mt v Vua sng bi o Pht; vo nm 875
Cng Nguyn xy mt Pht Vin v i ly tn l Laksmindra-Lokesvara.
y l mt trung tm Pht gio Champa ln nht, c v s kinh in Pht
hc trong lch s t nc v c mt nh s n ni ting uyn thm v
Pht hc tr tr ti trung tm Pht gio ny . Thi Thng Hong trong b o
c sa ca i Vit dnh hai phn ba thi gian thm ving Chim Thnh
nghin cu Pht Php ti tu vin ng Dng .
Trong thi gian lu li 9 thng Champa, Thi Thng Hong Trn Nhn
Tng cng Vua Ch Mn tham d nhng l hi ln ca dn tc Champa .
Ngi mc kch tn mt v rt thin cm vi dn tc Champa trng c v
bnh d v hin lng ny . Ngi cng c thng ngon nhng iu ma
ht theo iu Ty Thin Trc ( n ) qua ngh thut trnh din ca cc c
Chim n trong xim y la l va nh nhng va thanh thot v nhng iu
ma trong cung nh Champa nh hng v iu ca n thn ngh thut
Sravastri v thin thn v n Apsara ..v..v.. Ngi cng tm hiu nhng phong
tc tp qun ca dn tc Champa tht thch th .
Bao nhiu dng v thm nghim k v ca nn kin trc n thp, tu vin,
bo thp, Pht ng, vi v s kinh in .v..v vi nhng ng nt iu
khc chm tr tht tinh vi sc so ni ln mt nn hoa phong tuyt m
ca cc iu khc gia Champa. Nn kin trc ny t im cho giang sn
gm vc Champa thm phn xinh p v ni ln s ln mnh v vn
minh ca mt dn tc. Mt t nc xinh p, ma thun gi ha, t ai
ph nhiu c xy dng v gn gi bi mt dn tc lng thin an ho, bi
mt qun i gm k binh, tng binh, b binh v hi qun; nn kinh t
nng nghip phn thnh, mt nn vn ha nhn bn y bn sc dn tc
Champa v c cai tr bi mt v Vua Ch Mn anh hng i quc, nhn hu
lch duyt ; chng y d kin mang n cho Thi Thng Hong Trn
Nhn Tng mt cm xc c bit, mt tnh cm nng nn m Ngi tng
241

chng nh b cun ht bi Vua quan, lng dn v t nc Champa

dnh cho Ngi trong cuc vin du k th ny.
Mt sng cui thu nm 1301, ti thnh Vijaya ( Bn) my ging bng
bc, khng gian v thi gian nh chng li, mun nu gt vin du ca Thi
Thng Hong trong b o c sa chun b quay v i Vit sau 9 thng vin
du thm ving Champa.
Trc mt b quan vn v trong triu nh Champa, Thi Thng Hong
Trn Nhn Tng vi khun mt khi ng phc hu v cng y nt uy v,
Ngi long trng tuyn b c g Huyn Trn Cng Cha cho Vua Ch
Mn . y l li minh th ca mt Thi Thng Hong y quyn uy vi
triu thn Trn Anh Tng v l nh s uyn bc, c hnh v trung tn ca
Trc Lm Thin S Yn T sn.
S c g ny thc hin mt sch lc ho thn ca hai v lnh o quc
gia hiu ho Vit Chim ri Cng Cha Huyn Trn s l Hong Hu
Champa, Vua Ch Mn s l Ph M i Vit. Hai nc lng ging s c
mi lin h tnh thn gia nh (con ca Huyn Trn s l chu ngoi ca
Thi Thng Hong Trn Nhn Tng) v cn on kt lin minh vi nhau
cng tn ti v cng i ph vi mng xm lc c th xy ra bt c lc no
ca quc bc phng trn xung cc nc pha nam, l ngha ca
sch lc ha thn ca Thi Thng Hong Trn Nhn Tng v Vua Ch
Mn.
Sch lc ha thn (t ng Ha Thn theo gio s Hunh Vn Lang) ny
b triu thn Trn Anh Tng bin thnh mt s i cht a n tro tr v
tht tn s cp chi tit phn sau .
VUA CH MN CU HN

Thng 02/1302 Vua Ch Mn c s thn Ch B i hng dn mt phi

on hn mt trm ngi em vng bc chu bu, trm hng, ngc ng
v.v sang i Vit xin cu hn vi Cng Cha Huyn Trn theo li c
g ca Vua cha Trn Nhn Tng; nhng triu thn Trn Anh Tng c ngi
thun c ngi khng. H mun bin i cuc hn nhn nh mt sch lc
Ho Thn ca Thi Thng Hong Trn Nhn Tng thnh mt ch trng
mu dch, ngoi l vt nu trn, triu thn Trn Anh Tng cn buc Vua Ch
Mn phi np thm t ai gi l l Np Trng theo phong tc Vit Nam
v Trung Hoa Trn Nhn Tng vi uy quyn ca mt Thi Thng Hong,
Ngi khng bao gi t ra vn i cht hay mu dch, m vai tr Huyn
Trn l mt s gi ho bnh, dng hn nhn thc hin sch lc Ho
Thn gia hai gia nh v hai nc lng ging vn thng hay lc c trc
y, cng nhau lin minh trong tnh gia nh, trong tnh thn gia hai
nc thc s on kt vi nhau chng li him ha xm lng t quc
bc phng trn xung lc no khng hay; hn na Thi Thng Hong
242

Trn Nhn Tng, Ngi cn l mt nh s Trc Lm ca Yn T Sn, nh

hng su sc trit l nh Pht, nn vic i t ai ca dn tc khc l sai
vi tn ch t bi v lng v bin, cng bng bc i, phng khong ca o
Pht v s c nhn qu khng tt p v sau .
Trc sc p ca triu thn Trn Anh Tng, Vua Ch Mn nh phi ly hai
chu bin thy lm l np trng tho mn mt s qun thn Trn Anh
Tng i hi hu xc tin cuc hn nhn thc hin sch lc Ho Thn Vit
Chim.
Vic hin cng hai chu L lm qu snh l ci Cng Cha Huyn
Trn b triu thn Champa phn khng d di v thn dn Champa hai
chu v L cng nh c nc Champa u phn n trc quyt nh sai
tri ca Vua Ch Mn; nhng thi Vua l Thin T nm ht giang sn v
thin h, nn dn tc Champa nh chu vy trong ngn l xt xa .
Ngy nay hu du ca Champa cho rng vic dng t lm snh l ci
Huyn Trn l mt s sai lm ca Vua Ch Mn v l vng chin lc
qun s a u rt quan trng. T chu chu L nhn xung thy c ng
bng hp nhng ph nhiu v c chiu di ca b bin (min Trung ngy
nay) vi bi ct trng phau trng ging ngi ph n nm l cp i nn
n khin cho anh dm ng Ht Tt Lit thm thung nh nc ming mun
chim ot .
Sau khi Vua Ch Mn ng np hai chu v L, Vua Trn Anh Tng v
qun thn xem nh mt mn li to ln nn hn hoan g Huyn Trn cho
Vua Ch Mn vo thng 06/1306 nm Bnh Ng
CNG CHA HUYN TRN TRN NG V CHIM QUC

Thng 06 nm Bnh Ng (1306), Vua Trn Anh Tng c Trng Nguyn Mc

nh Chi, Ng S on Nh Hi v Thng Tng Trn Khc Chung cm
u phi on i Vit gm nhiu quan qun h tng a tin c du
Huyn Trn v Chim Thnh.
T th Thng Long ca i Vit ra n bn sng Hng H, qun chng
ng y dc hai bn thnh l vi c x v biu ng chc mng chc tng
ln ng bnh an dnh cho cng cha thn yu ca i Vit xui v Nam
kt duyn cng Vua Chim Thnh thc hin li giao c ca Vua cha
l Thi Thng Hong Trn Nhn Tng (qun v h ngn).
Mt cng cha tui va i mi xinh p, con nh Vua cha, hc thc
v o hnh li phi xa la t m gia nh ti cung nh, xa la qu hng
yu du, ngn dm ra i, lnh nh nghn trng sng v lm du x l,
lng d no li khng bn rn lc ra i .
Ngy xa bn Trung Hoa, thi Hn Nguyn c Vng Chiu Qun c v
p phi phm trm ng (chm y nc c l ln) vng gi sang trng.

243

Trong ngy t bit Vua Hn Nguyn ra i lm Hong Hu mt x xa l

nc Hung N, c thi nhn thi Trung Hoa lm th cm thn:
C i c p nht i
M sao mnh bc th tri cng thua
Mt i t bit cung Vua
C v u na t H ngn nm!
(Huyn N Nguyn Thin K)
i vi Huyn Trn cng vy, tm trng nng v cng ngn ngang, va gt
l gi t Ph Hong v Mu Hu, ngi thn, gi t qu hng mu quc
ng bo rut tht, va nao nao bn chn hng v mt khung tri hnh
phc xa xi m mt cha bit ra sao ? Nhng th h v sau, c vi thi nhn
cm thng vi ni nim ca kip hoa tri dt nn c nhng cu t s
Nam Bnh c dn Thun Ha ht theo iu Chim Thnh:
Nc non ngn dm ra i
Mi tnh chi
Mn mu son phn
n n Ly
ng cay v ng xun th
(tc gi v danh
Sau hi trng gic, nng phi bc chn xung thuyn hoa vi on ty
tng h tng ca i Vit v s hng dn thy l ca on S B Chim
Thnh; trong c x pht phi tin a cng c s st si gia k i ngi
on thuyn hoa ri bn sng Hng ra ca bin xui v Nam.Gi
ng nam thi nh nhng hoa sng i dng vn n r ro nh tm s
ngi i xa, mt bin trong xanh di bu tri sng chi ca mu xun ban
ngy, v khi hong hn bao trm, c mt bin tr thnh en nght, ch c
hng vn v sao trn bu tri lp lnh nh nhng ht kim cng t ln mt
bc ha nh sng thm trm. Lng c gi xun th trn ng vu qui rn r
khng bit bao nhiu tm s
Li Ph Hong, ngi cha gi knh yu cn dn trc khi v Chim
Quc: nhng thng ngy trc y Ph Hong vin du x Chim Thnh,
t nc h p , mt dn tc hin lng c nn vn ha ring bit rc r
. Ch Mn l mt v Vua bit yu thng ni ging, mt anh hng ho kit,
lch duyt v nhn hu, khng phi l mt hn qun bo cha . Con hy lm
trn bn phn mt s gi ho bnh, em li tnh thn thin gia hai dn tc
Vit Chim. i vi Ch Mn sau ny s l phu qun ca con, con phi
bit o tam tng t c, phu xng ph ty ca ngi ph n ng v
phi xng ng l mt mu nghi thin h . Ngh n li Ph Hong cn
vng vng bn tai, lng nng se li v m p hn ri chm dn trong gic ng
m hoa, bng bnh trn sng nc i dng tri dn v Chim Quc.
244

Trong khi Chim Quc, Vua Ch Mn c quan Ng S Ch B i

cm u mt s qun thn, binh lnh v ton Ng Lm Qun theo h gi nh
Vua n rc c du Huyn Trn cng phi on i Vit ti hi cng
Pat-Thinng (Th Ni Bnh nh ngy nay)
Sau nhng ngy lnh nh trn bin c mnh mng, on thuyn hoa a
tin Cng Cha Huyn Trn ca i Vit vo n lnh hi Vijaya (Bnh
nh) v hng dn vo cp bn cng Pat-Thinng do s hng dn ca
on S B Chim Thnh.
Cng Cha Huyn Trn lng d bn chn mun sm trng thy mt Vua
Ch Mn, nhng hi lo u v nu phu qun Ch Mn qu d dng nh anh
chng Trng Chi th lm sao y hi Ph Hong ca con! Liu con c lm
ni nhng li khuyn ca Ph Hong knh yu hay khng ?
on thuyn hoa i Vit va cp st vo cu bn cng Pat-Thinng th
on qun binh, qun thn, ton ng lm qun, cc n t .v..v cng Vua
Ch Mn c mt bn cng trc ri .
Khi mt Ha Thng trong phi on i Vit cng cc v qun thn nh
Trng Nguyn Mc nh Chi, Thng Tng Trn Khc Chung, Ng S
on Nh Hi bc ln b cng th qun thn v Ng S Ch B i
Chim Thnh n cho thn mt, trong khi Vua Ch Mn t trn kiu
vng rc r bc ra, con ngi cao ln, nc da sng, mi cao, tc hi gn
sng pha trc, i mt sng ngi thong nt a tnh v dng v ho hoa
phong nh nhng khng km phn uy dng ca mt qun vng, ngang
hng mang mt thanh kim bu vi v kim bng vng, chui kim bng
ng voi khm ngc . u i chic m bng vng cao hnh tr, trn nh
nhn ca m c gn mt vin ngc ta ra nh sng vi nhiu mu sc khc
nhau trng va p mt va uy nghi. Mnh mc o la thng hng mu
trng, ng vin c o, hai tay o v song song vi hai hng nt u bng
kim tuyn bng vng lp lnh, v mt ai vng dt mng tht ngang lng,
khoc ngoi mt chic o lng bo . Chn mang hia mu en c thu hnh
con chim Garuda mu
Huyn Trn Cng Cha t trong kiu hoa, sau khi c t n nh vn mng
che trc kiu hoa, nng nhn ra ngoi thy Quc Vng Ch Mn, i m
nng ng hng ln, ngh v Chim Quc by gi khng nhng lm s
gi ha bnh m cn n Chim Thnh vi lng d bng trinh ca mt c
thanh n xun th vu qui v nh chng; nng thm cm n Ph Hong
kho chn cho nng mt ng phu qun xng ng sa ti nng khn.
Huyn Trn nh nhng bc ra khi kiu hoa, e p thn thng, khp np;
nng chp hai tay trc ngc cui mnh qu phc xung cho, Vua Ch Mn
lt t n st bn nng a hai tay nh nhng nng ng dy. Nh hai
lung in m dng giao cm; i bn tay nh b thon th xinh p ca
245

nng nh nhng nh cnh bm u trn n hoa tht m p trong i lng

bn tay ca Qun Vng. Bng mt ging m m du vi, Cng Cha
Huyn Trn tu: Xin a t Thnh Thng nhc cng n tip bng ting
Champa (Triu nh Trn Anh Tng mi mt ngi Chm sng i Vit
dy ting Chm cng nh phong tc v vn ha Champa trc khi nng ln
ng v Chim Quc). Vua Ch Mn m m nhn nng trong s ngc
nhin, khng ng nng n mc y phc trang sc theo m thut Champa, li
ni c c ngn ng Champa. Ri nh Vua n n ci v n cn hi nng
c khe khng, ta rt lo u sng nc trng dng lm nng mt mi, ta xin
li nng. Cng Cha Huyn Trn duyn dng chp tay cui u kh tu: nh
hng n ca Thnh Thng, thn thip v tt c mi ngi trong on
thuyn hoa u khe mnh, ch c cht say sng. Vua Ch Mn nh nhng
du Huyn Trn ln kiu vng rc r, nhng chic kiu nh hn dc mt
hng sau dnh cho cc i din triu thn Trn Anh Tng v cc qun thn
Champa; nhng thnh phn nh hn i nga lng thng theo sau, cng vi
ton ng lm qun, binh lnh hng v thnh Vijaya (thnh Bn). Con
ng t hi cng Pat-Thinng n ca thnh Bn di khong 8 km. Hai
bn ng l hai hng dng liu ng mt m xanh thm nh n cho
c du t i Vit n .
on rc du ri khi bn cng Pat-Thinng chng bao lu, ch cn mt
dm na n thnh Bn. Hai bn ng ti y khng cn cy dng,
ch c trng hoa Vong, hoa Phng, hoa Qu dc hai bn ng trng rt
c mt. Qun chng Champa ng n hai bn ng vi o qun p ,
c x pht phi, biu ng ging y, ching trng ha ln vi li h cho
vang dy cho n c du i Vit.
Thnh Bn rng mnh mng, thnh quch trng l vy quanh. Bn ngoi
thnh Bn, pha Ty ca thnh:
- Ni nga h chung rn vang trong gi
(Ch Lan Vin)
Pha Nam thnh:
y chin thuyn nm m trn sng lng
By voi thing trm mc do quanh thnh
(Ch Lan Vin)
Khi Quc Vng Ch Mn v hai phi on a rc Cng Cha Huyn
Trn vo trong khun vin cung nh, trc mt Huyn Trn:
y in cc huy hong trong nh nng
Nhng n i tuyt m di tri xanh
(Ch Lan Vin)
Huyn Trn nh lc vo ci mng, khi m chiu suy ngh, khi ngn ng
nhn nhng lu i in cc, gc ta cung son, thp nc, miu ng, i
246

snh nguy nga .v..v khng bit bao nhiu khu c xy dng theo hng
li ngay thng np na, vi nhng cng trnh kin trc v i trng l, thm
nghim ha hp bi hai nn vn minh kin trc ca Chim Thnh v n ,
tt c u xy dng bng gch, c sn pht p mt . C khu triu nh
rng ln s y u c lt gch Bt Trng, trng ni bt rc r . Cng
trong khun vin triu nh, ngoi lu son gc ta, cn c nhng hng liu
k nam, trm hng, nhng loi hoa qu nh hoa lan, hoa Champa; chim
ng, chim yn, bch tng.v..v cung tn, m n, hoa gm la l v.v..
ni ln mt sc sng y thi v trong mt th gii cung nh ring bit, th
th ti sao c ngi d ngh cho Chim Thnh l man di ? Tht khng trung
thc cht no, ch do k t tn m ra . Tho no Ph Hong khng ngt
li khen ngi t nc Chim Thnh. ang khi vi ngh min man, Quc
Vng Ch Mn kh bo vi Huyn Trn: nng v cc n t s c cc
cung n Chim Thnh a vo hu cung ngh ngi ch ngy mai thit triu
chnh thc sc phong Hong Hu cho Cng Cha theo li ta ha vi
Thi Thng Hong ca i Vit tc thn ph ca nng trc y .
L PHONG TC HUYN TRN CNG CHA - HONG HU PARMECVARI CA
CHIM THNH

L phong tc Hong Hu cho Cng Cha Huyn Trn c t chc trng

th . Tt c cc v lnh cha t cc lnh a Amaravati, Vijaya, Kuthara, v
Panduranga u c mt t hm trc nh d nh. Cc bc tng l, cc
qun thn vn v u t tu ng . Cc quan Ph quan Huyn v cc
on th qun chng quanh vng thnh Bn u c mt trong triu nh
lm cho l phong tc c long trng .
Cng Cha Huyn Trn c cc t n Chim Thnh v vin quan c trch
l tn phong hng dn Cng Cha vo i snh sau khi phi on i Vit
n trc v ngi vo v tr n nh sn .
Vua Ch Mn t trong ni cung bc ra vi dng v uy nghi, ng b pha
ln vi phong cch ho hoa phong nh ca mt Quc Vng vn v song
ton. Tt c mi ngi trong i snh thit triu u qu phc xung nghnh
cho b h . Vua Ch Mn vi v bc n hai tay nh nhng ly Cng
Cha Huyn Trn ng dy v du nng ngi vo chic bnh k dt vng
bc quanh vin bn cnh chic ngai vng khm ngc dnh cho Hong .
Ngi truyn cho mi ngi bnh thn. Sau Quc Vng Ch Mn long
trng tuyn b : Trong khng gian i snh ca cung nh Champa, hm
nay, ti thi khc vng son ca lch s ny, Cng Cha Huyn Trn chnh
thc l phu nhn ca Trm, ta phong tc Hong Hu cho nng vi tc
hiu l Hong Hu Paramecvari ca Champa . Hong Hu Paramecvari l
mu nghi thin h v cng l nng du ca dn tc v t nc Champa .
Nhng trng pho tay tung h vang di c cung nh . Quc Vng Ch
247

Mn ch th cho vin Hn Lm phng ch vit t Chiu nh Vua ban hnh

b co cho thn dn ton quc Champa tri tng .
Sau i din triu nh i Vit ln chc mng Hong Ch Mn v
Hong Hu Paramecvari c an khang trng th chn gi mun dn
Champa v em li s ha thn on kt gia hai dn tc Vit Chim,
cng kin to ha bnh, cng tn ti trc mi mu xm lng t nc
khng l phng bc .
n khi hong hn va bao ph vn vt, khng gian v v tr chm trong
nh sng ca trng sao huyn hoc; ni cung nh Champa hoa ng n r
sng trng khp ni thnh Vijaya . Vua Ch Mn v Hong Hu
Paramecvari i trai ti gi sc hng u ca dn tc Champa m d tic
linh nh mng Tn lang v Tn giai nhn v mng tc v Tn Hong
Hu Paramecvari ca Champa. Vi Cng Cha Huyn Trn, trc khi t gi
qu hng i Vit ln ng v Chim Quc c triu nh i Vit
chun b hnh trang chu o cho nng v vic hi nhp vn ha Champa; t
ngn ng, n mc phc sc, vn ha ngh thut. Do nng phc sc theo
cung cch Chim Thnh, s dng ngn ng Chim Thnh v bit rnh r
nhng v khc cung nh ni in ngc cung vng ca triu nh Champa .
m u d tic, Vua Ch Mn cng ni ting l ho hoa kh nghing
vai nh nhng a tay mi Hong Hu Paramecvari, Tn lang v Tn giai
nhn m u d tic qua v khc Mia Harung (v khc ny cch y
mt ngn nm m ngy nay nhc s Champa Qung i Tu ngi Ninh
Thun sng tc theo ni dung v iu mi m dn tc Chm hin ang
ma ht vo dp c l hi ca dn tc Chm). V khc Mia-Harung cng l
loi v khc cung nh hoan ca . Hong Hu Paramecvari trong b nhung y
rc r, vi chic khn qung bng kim tuyn vi tua vng lp lnh, qung
t trn vai tri xuyn hng phi . Chic tht lng dt mng bng vng khm
ngc lp lnh m nh tm lng ong vi dng ngi thon th cao ro, ln da
trng mn mng lm ni bt Hong Hu Paramecvari nh tin n ging trn
bn cnh mt Qun Vng ho hoa a tnh v phong , vi nc da sng,
mi tc mt cht gn sng pha trc, i mt sng ngi trong mt thn th
cao ro cn i .
Nhc trng, kn ni ln khi khoan khi nht, khi no ng nh tri ma,
khi khoan nh gi thong ngoi .Jaya Simhavarman III (tc Vua Ch Mn)
v Paramecvari (Huyn Trn Cng Cha) tay trong tay, mt trong mt, chm
m trong nhng nhp ma khi nhanh lc ui nhau, k tin ngi lui, khi
nng ta vo nhau, khi nng mm mi nh mt cnh hoa lan, lc o l nh
mt ngn trc mm trc gi, chng phi nhy bc nhanh tay ly tm
thn ngc ng, h thc s khng phi say nng trong men ru m trong
248

men nng hnh phc qua nhng ng tc ma m lch s hai quc gia cng
nh nh mnh ca Thng an bi cho h .
Trong khung cnh lng ly ni cung nh vi hoa ng sng rc nh trn
chu, qua v khc Mia-Harung ca cung nh m Vua Jaya Simhavarman
Tam cng Hong Hu Paramecvari m u bui d tic, on s thn
i Vit ngh rng tho no Thi Thng Hong Trn Nhn Tng khng
chn mt m nhn no trong nc i Vit g cho Vua Ch Mn hu
thc hin sch lc ha thn m li chn ngay con gi rut xinh p ca
mnh . Sau mn v Qun Vng v Hong Hu chm dt, c cung nh vang
ln nhiu trng pho tay khen ngi . Nh Vua du Hong Hu tr v v tr c,
m d tic c tip tc vi nhng iu ma Ty Thin Trc qua ngh
thut trnh din ca cc c Chim N trong cung nh vi xim y la l va
nh nhnh va thanh thot . Nhng iu ma cung nh Champa nh hng
v iu ca n thn ngh thut Sravastri v v iu Thin Thn V N
Apsara cng c on v n cung nh biu din tht tuyt vi cng vi
dn trng m gm ba mi nhc cng, ngoi ra cc nhc c dn tc c in
dn gian Champa nh kn Saranai, trng i Ginng, trng chic mt ngi
s dng nh Paranng .v..v cng c dng ha m khi trnh by nhng
khc nhc dn ca . D yn tic c sn ho hi v, cc loi ru c bit
ca Champa v ca nhng quc gia ln cn. Mi ngi va thng thc
ngh thut ca v, ru ngon tr m, nhng thc n tuyt ho sang trng
trong i sng cung nh:
y nh ngc lu ly m o .
Vua quan Chim say m tht da ng,
Nhng Chim n m mng trong ting so,
Cng nhp nhng uyn chuyn un mnh hoa .(Ch Lan Vin)
Khi d tic chm dt, mi ngi nghim chnh tin a Quc Vng v
Hong Hu v cung son gc ta, th gii ring t ca Qun Vng v Hong
Hu. Trong chn m cung ny, Tn lang v Tn giai nhn cng cn hai
chung ru nng m st son v trong Hoa Tin c cu:
By lu cht mnh ring ty
Ai n ny n m ny l xong .
Sau nm nm cu hn v ch i, Qun Vng Ch Mn by gi mi thc
s trng phng vi giai nhn ngy thng i ch . Hai ngi nhoi i trong
gic ip Nhng con Oanh vng v my con chim Vnh Khuyn pha sau
vn thng uyn ht vang ln, Quc Vng v Hong Hu va thc gic
th vng thi dng chiu ri ni khung ca ngc v li bt u mt
ngy mi .
Sau nhng tun trng mt, Vua Ch Mn tr li lo vic triu chnh . Hong
Hu Paramecvari, b ta khng nhng l mt nhp cu ni lin tnh on kt
249

thm su ca hai dn tc Vit-Chim m cn l mt ngi n b lun bn

cnh Vua Ch Mn (bn Ty Cung). Hong Hu Tapasi bn ng Cung,
b ny i sng ng kn hn. Hong Hu Paramecvari cn lo vic an nguy
ca dn tc v t nc Champa xng ng l Mu nghi thin h .
Quc Vng v Hong Hu Paramecvari cng i thm ving lng dn,
quan st i sng ca dn c k hoch lo cho nhn qun x hi Champa
c m no hnh phc, ng thi chim ngng cnh tr thin nhin p
ca giang sn chng. Quc Vng v Hong Hu ln lt thm ving nhng
a danh c bit ni ting trn t nc Champa nh:
Ng Hnh Sn: ra mt Thn Linh Champa, v ni y c nhng khm
my ng qun trn lng chng i; cnh tr nh sng khi ma thu bao ph
c rng cy, c nhng hang ng thin nhin rng v su nhng y mi
hng trm v n sp sng trng, vn l ni th phng thn linh hin linh
ca dn tc Champa
Thnh a M Sn do Vua Bhadravarman xy dng hi cui th k th IV
cng nguyn. Quc Vng v Hong Hu cu nguyn trc Thn
Bhadresvara l ng ton nng ca t nc v dn tc Champa v qu ly
trc Thn Shiva l ng ton nng ch o i sng vng quyn Champa
v cn l mt biu tng tm linh ci ngun ca dn tc Champa . y l
mt trung tm hnh hng ln nht ca Champa vi nn kin trc rc r
nguy nga .
Tu Vin ng Dng: Qung Nam (Indrapuna) Quc Vng v Hong
Hu n ly Pht. y l mt trung tm Pht gio i Tha nguy nga s
ln nht ng Nam trong thi im lch s ny, do Vua Indravarman
Nh xy dng hi th k th 9 . Ni y, Thi Thng Hong Trn Nhn
Tng l ph hong ca Hong Hu Paramecvari tri qua nhiu thng
nghin cu Pht Php. Do chi vn Mai Uyn ti min t thuc chu
Panduranga, gia C N v Vnh Ho tc ranh gii gia tnh Ninh Thun v
Bnh Thun ngy nay . Vn Mai Uyn ny gm c Bch mai, Hong mai,
v Hng mai ta lc ti mt a th hng v ca ni rng v s mnh mng
ca bin c (mt bn l bin Thi Bnh Dng, mt bn l chi nhnh ca dy
Trng Sn Vit Nam, vn Mai Uyn gia). Ngha l mt bn l mu
xanh ca bin c, mt bn l mu xanh ca ni rng, gia l vn Mai
Uyn vi hoa trng hoa vng hoa Mai hng ho ln vi mu xanh c cy v
hoa rng loi to thnh mt bc tranh mu sc tuyt p . Ngi ta n
rng khi Thi Thng Hong Trn Nhn Tng c g Huyn Trn Cng
Cha cho Vua Ch Mn, Ngi (Vua Ch Mn) lp sn vn Mai Uyn
ny tng cho Huyn Trn Cng Cha. Nhng thc s y ch l li n
do s tng tng ca thi ca, v vn Mai ny do thin nhin hin tng cho
dn tc v t nc Champa, cng nh mch sui Khong Tuyn cng c
250

 vng ny gi l sui Vnh Ho cng nm hc ni khu vn Mai Uyn ny

. C l Quc Vng Ch Mn v Huyn Trn Cng Cha cng n thm
ving y . Trong thi Php thuc, ngi Php c lp nh my khai thc
mch sui khong cht ny v chai gi l nc sui Vnh Ho em bn
khp ni trong ni a, khng r c xut cng hay khng . K vit bi ny
lc cn l hc sinh trung hc thng n y tm v ung nc sui vi
chanh ng tht l tuyt vi ging nh soda chanh ng vy .
Vn Mai Uyn, nh trn ni l c sn trong thin nhin ca vng t
Panduranga, Vua Ch Mn ch t im sa sang li cho p khng c v
hoang d na . Mi xun v vn Mai ny n rt p . Khi Huyn Trn
Cng Cha chnh thc thnh Hong Hu Paramecvari ca Champa trong
ma xun u tin trn t nc Champa, Hong Hu Paramecvari v Vua
Ch Mn cng snh bc vi nhau nhiu ln trong vn Mai Uyn ca mu
xun nm 1307 trong tnh ngha phu th ri sau ma xun nm , vo
thng 05/1307 Vua Ch Mn bng h . Sau vn Mai Uyn khng ai
chm sc na, dn d tr nn hoang d nh xa . By trm nm qua, ngy
nay tr li khu vn Mai nay ch cn l du tch, lc c y nhng
bi Mai vng nhc nh nhn gian v mt qu kh p ca mt cuc tnh
vng gi gia Vua Ch Mn v Huyn Trn Cng Cha i Vit ngy xa.
Tr li Quc Vng Ch Mn v Hong Hu Paramecvari trong i sng
Hong cung; Vua Ch Mn l mt phu qun phong v lch duyt. Ngi
tht s yu thng Hong Hu xinh xn yu kiu, mang n cho Hong Hu
nhng hng v ngt ngo ca i sng phu th v Hong Hu t ra l mt
ph n ng thm nhun Nho gio vi cu tam tng t c. Mt ngi
v ngy th (20 tui) hin thc, mt Hong Hu c hnh xng ng l mt
mu nghi thin h . i sng trong Hong cung tht m m cng c v kiu
sa v cng rc r huy hong ca mt mnh ph triu nh .
Hong Hu thng thm ving y lo chu chin trong kinh thnh, cu xin
cho hai quc gia Chim-Vit c quc thi dn an. Lp nhiu khu t bn
gip l dn b tnh, chm sc nui nng ngi gi c tt nguyn n
chic ct ci . i lc Quc Vng v Hong Hu cng ngi trn mt ci
bnh nm m c lng che sc s c gn cht trn lng mt tht voi vi s
iu khin ca mt qun tng chuyn mn rnh ngh, bng sui ln ngn
ngao du sn thy cng vi ton Ng Lm qun theo hu, mt quan thi gia
lo v m thc cng qun lnh theo hu v . Cuc sng phu th gia Quc
Vng v Hong Hu ang tri qua nhng ngy thng m m hnh phc
trong mt giai on yn bnh ca lch s, trong s ha thn tt p ca hai
quc gia Vit Chim, th bt hnh li n vi Hong Hu Paramecvari, vi
triu nh v dn tc Champa l Quc Vng Ch Mn bng h vo thng
251

05/1307 nm Hng Long th 15.C triu nh Champa au bun v s ra i

vnh vin ca mt Quc Vng anh hng o c ny
Hong Hu Paramecvari ang mang trong mnh git mu ca Quc Vng
v Hong Hu, nng au nhi tm cang, ni lng qun tht, nc mt nht
nha vnh bit phu qun . Cuc hn nhn vng gi do s an bi ca lch s
hai quc gia nhng nhng thng ngy bn nhau y to nn mt tm chn
tnh st son gia Quc Vng v Hong Hu va trn mt nm th ri vo
mnh bc !
VUA CH MN BNG H, CNG CHA HUYN TRN V C QUC

Sau khi Vua Ch Mn bng h, triu thn Trn Anh Tng ly c s Huyn
Trn phi ln dn ha vi Vua Ch Mn theo tc l ca ngi Chim Thnh,
nn c Thng Th T Bc X Trn Khc Chung v An Ph S ng
Vn (ng Thiu) sang Chim Thnh phng iu tang l ri tm cch cp
Huyn Trn v i Vit . Phi on i Vit ngh vi triu nh Champa
cho Huyn Trn Cng Cha ra b bin lm l chiu hn cho nh Vua, xong
ri tr v li Hong cung. Triu nh Champa tin tng ri chp thun.
Nhng, khi Hong Hu Paramecvari n b bin th Trn Khc Chung dng
thuyn nh cp ly Huyn Trn a v i Vit . Cuc hi hnh a
Huyn Trn v i Vit ng l ra khng qu hai thng v lc ny gi
chng ng Bc cha mnh, nhng ko di n mi thng mi v n
Thng Long thnh. S kin cp Hong Hu ny gy phn n cho triu thn
Champa . Cn vic a Cng Cha Huyn Trn v li Thng Long qu
chm tr a n hai quan im khc nhau sau y:
Quan im th nht:
S d ko di n 10 thng lnh nh trn bin c v Trn Khc Chung tm
cch t thng vi Huyn Trn, v thi gian trc kia Trn Khc Chung cng
thng thm Huyn Trn ?
Gio s Hunh Vn Lang, tc gi cun Nhng Cng Cha S Gi, tp II,
trang 117 c ghi rng: V li, Thi Thng Hong khng pht Trn Khc
Chung m li pht Huyn Trn Cng Cha nh l ngi n b mt nt, bt
co u vo cha tu cho n cht . Nu qu tht l t thng vi Trn Khc
Chung sau khi chng cht cha mn tang ? th:
Thng thay c gi qut m
Hi thay c gi xch v p xng!
D sao i na th cng:
Nht d phu th b vn n!
Hay l:
trt tng phng trong mt qun
Du tr i ru nht cng l duyn
(khng r tc gi)
252

Phng chi mt Cng Cha hiu cu Tam tng T c, mt mnh ph ca

triu nh, mt mu nghi thin h, lm nh vy tht l tn nhn i vi Ch
Mn, au lng xt d cho nhng ngi trong cuc; i thi Hai chu , L
vung ngn dm!
Sch i Vit S K Ton Th tp II, trang 92, Vin Khoa Hc X Hi Vit
Nam, nh xut bn Khoa hc X Hi c ghi chp nh sau: Khc Chung
dng thuyn nh cp ly Cng Cha em v ri t thng vi Cng Cha i
ng bin loanh quanh, chm chp lu ngy mi v n kinh .
Hng Nhng i Vng ght lm, mi khi thy Khc Chung th mng ph
u: (Thng ny l im chng lnh i vi nc nh . H tn n l Trn
Khc Chung th nh Trn ri mt v n chng?). Khc Chung thng s hi
n trnh.
S thn Ng S Lin ni: Thi gian t ca Trn Khc Chung thc qu qut
lm! Khng nhng hn gi tr ch ln y m sau ny cn vo ha vi
Vn Hin vu hm Quc Ph Thng T tc Hu V i Vng Trn Quc
Chn vo ti phn nghch lm cht oan n hn trm ngi . Th m hn
c trn i ph qu .
Khng T ni: K gian t c sng st l may m thot ti chng? Song,
sau khi hn cht gia n ca Thiu V Vng (con ca Quc Chn) o xc
hn ln m vm nh ra th li thnh nhn cng ng tin.
V Huyn Trn, k vit bi ny mo mui ngh rng: nng l ngi oan
chnh v l huyt thng nhn t o hnh ca Thi Thng Hong Trn
Nhn Tng. Tui 20 cng cn ngy th, ch s mu m v cm by qu khc
thn su ca Trn Khc Chung lm nh hng n nhn phm ngc ng ca
nng. D sao nng cng ch l mt nn nhn ca mt tn tung chnh tr ca
triu thn Trn Anh Tng.
Quan im th hai:
Theo tc gi Mng Giang trong tp sch Qua Nhng No ng Bnh
Thun, ni trang 204 v 205, tc gi ghi rng: V vic bia ming cn c
chuyn Khc Chung cu Huyn Trn, sau gn mt nm mi a v nc,
m cho rng hai ngi t thng. Chuyn ny n nay vn l huyn thoi
v chnh s khng h nhc ti v l li n. Theo s liu, trong phi on
sang Chim Thnh gii cu Cng Cha Huyn Trn lc rt ng o,
ngoi ch tng h Trn cn c An Ph S ng Vn, phng chi Thng
Tng Trn Khc Chung l ngi rt c danh vng i Trn, ng cn l mt
thin s, tng bt cho tp Tu Trung Thng S Ng Lc do nh s
Php Loa bin tp, Vua Nhn Tng hiu nh. Bao nhiu thy o c
ca ng, v vy sau khi v triu Trn Khc Chung vn c t Vua ti dn
chng knh n ngng m, qua cc triu Anh Tng, Minh Tng. Sau rt theo
s cho bit Vua Anh Tng rt nghim khc, nu qu tht Trn Khc Chung
253

t thng vi Huyn Trn, lm nhc quc th i Vit, liu ng thot c

s trng pht ca triu nh lc nh Thng Phm Nguyn Hng ch ti
nh bc m b Anh Tng ra lnh nh n cht vo thng 03 nm Bnh
Thn 1296.
Theo Thin S Nht Hnh, trong Am My Ng: phi on i Vit i
chia bun vi Chim Thnh cn c An Ph S ng Vn, cc quan, binh
lnh v bao nhiu thy th lnh ngh chun b thy chin khi cp Cng
Cha ch u phi ch Trn Khc Chung m ni c chuyn t thng? Do
cu ca dao trn ch do s tng tng ca nhng ngi a nghi v cuc
hnh trnh di qu mc thi .
Th 1 Tc l Champa khng h bt buc cc hong hu, th phi phi ln dn
ha vi nh Vua khi bng h . Trong dn gian Champa cng khng c tnh
trng v ln dn ha vi chng, bi v trong l ha tng, trn gin ha ch c
mt thi hi t trong mt ci Cung ri ph qun o p ln thi hi . Mt
ci nh bng giy mu sc rt p gi l: Thang Thur t trn ci cung
, thi hi nm trong lng ci cung v di vm Thang Thur . Trn nh
ci nh giy ny c mt con b ng sc tc l b Thn, ngi Chm gi l
Limow-Kapil, ting Phn gi l Kapila . Con b Thn Limow-Kapil ch a
mt linh hn duy nht cho mt l ha tng. Linh hn ny c con b Thn
Limow-Kapil a qua sng Khawphar (ging sng ngn cch trn gian v
th gii vnh hng) qua mt th gii KHNG CNG
Th 2 Cc v tng l, tu s l cc v s c B La Mn l nhng ngi trc
tip thi hnh nhng th tc ha tng cng khng thy c ghi trong kinh in
Champa theo o B La Mn ni v vic ln gin ha ca Hong Hu khi
nh Vua bng h; c ngha l khng c tc l .
Th 3 Nh i Vua P Rm Champa theo o B La Mn, c ba ngi v:
mt ngi Chm tn l Bia Sutki, ngi Vit l Cng Cha Ngc Khoa tn
Chm l Nai Bia Lith, mt ngi th ba gc Ty Nguyn Rhad tn Bia
Tanchank. Khi Vua P Rm qua i cng khng c b no ln dn ha c .
Th 4 Theo tc l ha tng, khi mt ngi qua i d Vua, quan, hay th
dn, th l ha tng s c thc hin t ba n by ngy .
Ngy xa vo thi Ch Mn v Huyn Trn cha c in thoi, cha c my
bay, cha c tu thy tu ha mi s lin lc thng tin u bng nga,
bng thuyn bum.
Khi Vua Ch Mn bng h, qun bo s dng nga v Thng Long bo tin,
ri Thng Long c phi on n phng iu c nhanh lm cng mt gn hai
thng. Chng y nu qu tht c tc l hong hu, th phi .v..v phi ln
gin ha vi Vua, th by ngy sau khi Vua Ch Mn bng h Hong Hu
Paramecvari tc Cng Cha Huyn Trn thnh tro cng vi Ch Mn.
254

Lc y phi on i Vit n th cn Huyn Trn u na m cu hay

cp.
Th 5 Hn ai ht, Thi Thng Hong Trn Nhn Tng khi thm ving
Chim Thnh li 9 thng vi Vua Ch Mn; trong thi gian ny cho
Ngi bit v vn ha v tn gio cng phong tc tp qun Champa ri . C
ngi cha no di dt em con gi rut ca mnh g cho mt ngi m sau
ny s b ln gin ha thiu sng cng chng (Vua Ch Mn)? Cng lm
nu mun dng m nhn k thc hin sch lc Ho Thn hay thn tnh
g th kim mt c gi nhan sc no trong tng lp dn chng hay con
quan huyn quan ph no v.v.. nh trng hp Chiu Qun bn Trung
Hoa ch l con ca mt Tri Ph Chu Vit tnh H Bc ngi ma Hn
Nguyn phong lm Cng Cha g cho H Hn Da ca Hung N .
Ti g phi g Huyn Trn b ln gin ha ?!
Qua nm im trnh by nu trn Champa khng c tc l bt hong hu,
th phi, phi tn v.v.. phi ln gin ha vi nh Vua khi bng h .
Do , vic triu thn Trn Anh Tng i cp Hong HuParamecvari ca
Champa (tc Huyn Trn) v s ln gin ha vi Vua Ch Mn ch l mt
ci c khng trung thc. y ch l mt s bi tn . Huyn Trn by gi
l Hong Hu Paramecvari ca Champa, xut gi tng phu, phu t tng t .
By gi nng c Hong T Ch a Gia, git mu ca Vua Ch Mn v
Hong Hu Paramecvari (tc Huyn Trn) vn cn c trng trch duy tr
sch lc Ho Thn ca Thi Thng Hong i vi hai dn tc VitChim.
S thn Ng S Lin ni: Nhn Tng em con gi g cho Vua Chim
Thnh l ngha lm sao ? Ni rng khi i chi trt ha g, s tht tn th
sao khng i li lnh c c khng? Vua gi ngi tri m Thng
Hong xut gia ri, Vua i lnh th c kh g, m li em g cho ngi
xa khng phi ging ni thc hin li ha trc , ri sau li dng mu
gian tr cp v, th th TN u ? (Tham chiu i Vit S K Ton
Th, tp II trang 90).
Gio S Hunh Vn Lang, tc gi cun sch Nhng Cng Cha S Gi
Trung Hoa v Vit Nam pht biu rng: Ch Mn cht thng 05 nm
1307. i Vit sai Trn Khc Chung qua Chim Thnh gi l i phng iu
Vua Chim, nhng thc ra
lp k cp Huyn Trn Cng Cha em v nc, ng ra l tin trao,
cho mc, nhng mc ri li ly li , ng l th on ca mt ch bn
hng chi ci tr gian ln . Nhn dn v qun thn nh Trn c hnh din th
no th hnh din, nhng nhn dn Chim Thnh t qu tc ti thng dn
u nhn nhn l mt quc nhc cn phi tr bng mi gi . (Trch
Nhng Cng Cha S Gi Trung Hoa v Vit Nam, tp II trang108).
255

T nhng nguyn nhn nu trn c vi tc gi nu ln, sau ny m

ng cho Ch Chi con ca Ch Mn, Ch Nng chu ca Ch Mn v cho
ti Ch Bng Nga v dn tc Chim Thnh bt chp tng quan lc
lng i bn em ht tinh thn t i dn tc tr th cho Ch Mn cho t
nc v dn tc Champa i li snh l Chu , Chu L mc d hnh ng
t i dn tc ch em li s tan nt n au trin min cho dn tc Chim
Thnh ch lm sao thng ni sc mnh ca i Vit gp hn mi ln i
vi Chim Thnh.
Nh S hc Phm Vn Sn ni:
- Duy vic Trn Khc Chung lp mu a Huyn Trn tr v nc sau khi
Chim Vng qua i, mun sao ta cng phi nhn l mt vic bt tn i
vi Chim Thnh. Th phn ng ca nc Chim l l d nhin v chnh
ng. (Vit S Ton Th Phm Vn Sn, trang 203).
Cn ngi Vit thng mt canh bc khng lng thin lm li cn ra
b no nng xt xa (Vit S Ton Th Phm Vn Sn, trang 203).
THI CA V BIA MING N CUC HN NHN HUYN TRN CNG CHA V
VUA CH MN

Tic thay cy qu gia rng

cho thng Mn thng Mng n leo .
hay: Tic thay cy qu Chu Thng
cho thng Mn thng Mng n leo .
C Nguyn Vn Mi u Ph Bng hai kha (1885 v 1889) t l Tiu Cao
(t xem mnh l xa xa ca danh s Cao Tin bn Tu) gii thch
rng hai cu th trn pht xut t i Vua L Thi Tng (1028-1054) dng
m nhn g cho nhng lnh cha cc vng thng du Bc Vit gip vi
Trung Hoa h khi quy ph nhng lng mc thng du bc phn Vit
Nam v bin h thnh nhng phn du ngn qun Tu . Ngi Mn
ngi Mng ngy xa cc vng cao min bc Vit Nam gip vi ranh
gii Trung Hoa ch khng min trung Vit Nam.
Nm 1301, gn ba trm nm sau, Vua Trn Nhn Tng g Cng Cha
Huyn Trn cho Vua Ch Mn Chim Thnh, mt vi tc gi thi ca v bia
ming cng dng nhng cu th trn hoc ng nhn hoc h ni n nhng
cu th trn ngi thi nay ngh n cuc hn nhn gia Huyn Trn Cng
Cha v Vua Ch Mn . Thc s cuc hn nhn gia Huyn Trn v Vua
Ch Mn l gia hai quc gia c tin trnh lch s, c ch quyn c lp trn
chnh trng quc t, c mt nn vn hc ngh thut ring bit nhm thc
hin sch lc Ha Thn gia hai quc gia Vit Chim.
Nhng cu th trn cng c th do vi anh thi s tht ch hay vi anh h nho
bt ti vit ra rt vo ming dn gian thi cn lu truyn n ngy nay
.
256

Cy qu do Vua Trn Nhn Tng trng v chm sc chu o p mt

m thm tho bng lng . Thng Mn thng Mng no c thin h trong
tay, c c giang sn gm vc giu p; cn l anh hng, phong thi lch
duyt n hu, y phm cht ca mt ngi n ng hay l mt ng tu
mi nam t th Ngi g cho . Cn k v ti tht c, bn cht ma mnh, t
him k th, d l thng Ty thng Tu no i na Thi Thng Hong
khng thm g . ng ngi m mc cm t tn ho, mang nng thin
kin u ti li thi:
Tru ta n c ng ta
ng cho tru l n qua ng mnh
Bi t s sau y c vit v ht theo iu Nam Ai ca Chim Thnh v
Huyn Trn Cng Cha v Vua Ch Mn:
Nc non ngn dm ra i, mi tnh chi
Mn mu son phn n n Ly .
ng cay v ng xun th
S lao ao hay n duyn g
M hng da tuyt, quyt liu nh hoa tn trng khuyt
Vng ln vi ch
Khc ly ca c sao m mng tng Ngh Thng
Thy chim hng nhn bay i, tnh tha thit
Bng dng hoa Qu
Nhn mt li Mn Qun, nay chuyn m nh nguyn
ng vi phn v li cho dn
Tnh em li m cn
ng cay mun phn
(tc gi v danh)
Qua bi th T S nu trn, khng hiu y l tm t ni lng ca Cng
Cha Huyn Trn hay ca thi nhn no c cht lng k th v t tn
(vng ln vi ch), hay ca qun thn no trong triu nh cng c
n Huyn Trn nhng tay vi khng ti, tic r cho mt hng nhan m cm
thuyn vin x, sa ti nng khn cho mt ngi khc ging ri trt tm s
no n nh vy .
Sau y l bi th ca Thi Xuyn Hong Cao Khi vit trong thi k Php
thuc (1850-1933) lin quan n Huyn Trn Cng Cha v Vua Ch Mn:
i chc xa nay kho nc ci,
Vn chng mt li thm li .
Hai chu L vung ngn dm,
Mt gi thuyn quyn ng my mi .
Lng khen ai lo vic nc,
Mi son phi ging mi trn i .
257

Chu i ri li chu v
Ng ngn nhn nhau mt l Hi!
Qua bi th trn Thi Xuyn Hong Cao Khi din t ni vui mng sung
sng ca g thng bun i chc di la,cn xut xoa hnh din tng
th l vinh d l vn minh.
th v ng php dng trong bi th tht khng phi l mt c nhn tr
thc, c c sch thnh hin, c tm cang o c . thng mt canh bc
khng lng thin, cn ma mai t th bng nhng ngn t hn xt (ng
ngn nhn nhau mt l Hi) xc phm n dn tc khc .
Trong thi k Php thuc, bit bao nh cch mng Vit Nam yu nc u
tranh i c lp, thot khi ch n l ca thc dn Php, nhng Hong
Cao Khi li m chn thc dn Php dy xo dn tc Vit Nam v cn
ma mai ci nho cho ngi Chm, mt dn tc thiu s tan nh nt ca
m ng l ra ng ta cng phi gp tay vi mi ngi Vit khc b p
cu mang v m bc h .
Champa l mt dn tc lp quc t cui th k th hai sau cng nguyn,
nhng qua khoa kho c hc khai qut c nn vn ha Sa Hunh
ni ln s hin hu ca dn tc ny ti gii t min Trung Vit Nam ngy
nay t my ngn nm trc cng nguyn v l mt dn tc bn a .
Mt dn tc lp quc trc i Vit 700 nm, c mt nn vn ha ring
bit rc r, mt nn kinh t nng nghip phn thnh, mt binh lc khng n
ni hn yu t ra t th k th IV n th k th XIV.
Nhng lch s c sinh tn c bin i v c ti din, l mt qui lut tt
yu ca lch s . Do s sp hon ton ca quc gia Champa cho d bt
c nguyn nhn no cng u nm trong qui lut tt yu .
Ngy nay Vng Quc Champa ny khng cn na, ch cn lu li du tch
nn vn minh kin trc v iu khc k v thm nghim, nh Thnh a M
Sn c to dng t th k th IV v tip theo l nhng cng trnh kin
trc n thp cn lu li dc min Trung Vit Nam ngy nay v nm vo
v tr ca nn vn ho a dng ca Vit Nam.
Trong cuc hn nhn gia Huyn Trn Cng Cha v Vua Ch Mn, qua thi
ca v bia ming nu trn qu tht pht xut t nh kin mc cm t tn ca
mt s thi nhn ngi Vit . Thi ca c vai tr ghi li nhng sinh hot ca con
ngi, ca nhn loi theo trnh t ca thi gian; nhng trong thi ca cng c
nhng ngi bt bt cng, bi bt, khinh th ngo vt, ngng cung ngo mn
theo cm tnh v ni tm bt n, nn thi ca i khi cho hu th khng
t xt xa phin mun .
Ngy xa ngi Trung Hoa mc bnh t cao t i, vo dn s ng nht
hon cu nn ly tht ngi ch chng c thc cht vn minh g, coi ai
cng l man di mi r, khng c vn ha, khng c k cng, ch c mnh l
258

trung tm ca v tr nn t xng mnh l Trung Hoa, ri xua qun nh

chim i Vit, Chim Thnh, gi cc nc pha nam, k c i Vit u l
bn Nam Man.
Nc no cng c vn ha, c lch s, c k cng. Mc d phong tc tp
qun khc nhau, ngn ng khc nhau, vc dng mu da khc nhau, trnh
vn minh tin ha khc nhau ty theo iu kin v hon cnh ring ca mi
dn tc . Nhng, gia ci tt p v xu xa, gia ci c c v lng thin,
gia o c v tn bo h u c ci nhn ging nhau v nhng im ny
mi l mu mc l thc o nh gi mt dn tc vn minh hay man r .
Victor Hugo (1802-1885) mt vn ho ni ting ngi Php phn tch:
S cao c ca mt dn tc khng c o lng bng nhng con s, cng
nh s cao c ca mt con ngi khng c nh gi theo tm vc ln b .
n v duy nht nh gi mt dn tc chnh l np sng o c v
truyn thng cao p ca dn tc y .
Ni theo quan im ca nh vit s Trn Gia Phng: Nu Ch Mn khng
ci Huyn Trn th Huyn Trn s nh cc cng cha khc ca nh Trn,
khng ni ting trong lch s . Nu khng c Huyn Trn th cuc pht trin
v phng nam ca ngi Vit s chm li, v bit u lch s s chuyn
dng theo mt hng khc? (Nhng Cu Chuyn Lch S ca Trn Gia
Phng, tp III, trang 138).
Nh vy, nu Ch Mn khng chu ci Huyn Trn kt tnh hu ngh
gia hai nc. V bit u nu qun Nguyn khng dng li tri qua giai
on th hng trc khi suy tn, m c tip tc xm lng i Vit vi s
h tr tch cc ca Ch Mn th chiu hng lch s i Vit s i v u?
V mi l vin kin ca Thi Thng Hong Trn Nhn Tng c g
Huyn Trn Cng Cha cho Vua Ch Mn mt cch v iu kin thc
hin sch lc Ha Thn (ni theo t ng ca Gio S Hunh Vn Lang)
gia hai nc ln bang Vit Chim. Ch Mn tng hai chu v L
lm snh l, ngi Ph M i Vit ho hoa ny thay v c s cm n hay
t ra cm tnh t phi i Vit nhng thi ca v bia ming vn t tn t i li
cho l thng Mn thng Mng, nc en nc c khin v pha ngi
Champa mt hai chu v L ngh n s qua cu rt vn hay c c
qung nm. V l cch sng vn minh hay sao ?! cc nc vn minh
phng Ty ch cn nhng mt bc cho mt ngi i qua, h cm n
ri .
Nhng, triu thn Trn Anh Tng khng c nhn quan chnh tr trng xa
nhn rng nh Thi Thng Hong Trn Nhn Tng, bin cuc hn nhn
Ho Thn gia Huyn Trn v Ch Mn thnh mt cuc i chc la lc v
bt tn l nguyn nhn a n nhng cuc tr th m mu ca nhng Vua
Chim sau ny nh Ch Chi tr th cho cha, Ch Nng tr th cho ng ni
259

nh qua nh li ko di n giai on Ch Bng Nga xut hin, mt nhn

vt phi thng cng v t i dn tc v tr th cho Ch Mn (v cp Huyn
Trn) to nhng chin thng oanh lit lm suy yu nh Trn, bao phen
lm cho Vua ti nh Trn phi b thnh Thng Long m chy, khin cho nh
Trn suy yu phi cho thin h v giang sn lt vo tay nh H; l hu
qu bt tn ca triu nh Trn Anh Tng i vi Ch Mn v dn tc Chim
Thnh.
Nh ni phn trn: Trn Khc Chung dng thuyn nh cp ly Cng
Cha Huyn Trn em v ri t thng vi Cng Cha ?!
Hng Nhng i Vng ght lm, mi khi thy Khc Chung th mng ph
u: (Thng ny l im chng lnh i vi nc nh . H tn n l Trn
Khc Chung th nh Trn ri mt v n chng?) (i Vit S K Ton Th,
tp II, trang 92). Li tin nhn cng ng tin tht; v by gi nh Trn suy
sp, thin h v giang sn lt vo tay nh H .
Phn Ch Mn tng hai chu v Chu L lm qu snh l khng phi v
Ch Mn a tnh nn si tnh Huyn Trn, v trc Ch Mn cha bao gi
thy mt Huyn Trn. Hn na bn cnh Ch Mn cn c Hong Hu
Tapasi tc nng Cng Cha xinh p sc xo ca nc Java (Nam Dng
ngy nay). y l mt sch lc Ho Thn gia Thi Thng Hong Trn
Nhn Tng v Vua Ch Mn sau thi gian di hi kin vi nhau cung nh
Champa . Vic c g Huyn Trn cho Ch Mn l kin ring t ca Thi
Thng Hong Trn Nhn Tng. Mc ch ca Ch Mn l phi kt thn
bng mi gi vi i Vit c s n nh an ninh chnh tr pha bc
Champa hu cng c ngai vng ca ng ta . Trong khi Ch Mn kt
hn vi Cng Cha nc Java l Hong Hu Tapasi pht trin ngnh
ngoi thng bng ng hng hi, lin minh qun s vi Java trn t th
mt Ph M ca x ny v gy uy th ng Nam ng thi m rng t
ai v phng nam sau khi tng hai chu chu R cho i Vit do sc p
ca triu thn Trn Anh Tng trong snh l ci Huyn Trn.
Nhng than i! Mu s ti nhn thnh s ti thin. Ch Mn bng h lc
50 tui trong khi ang chung sng vi Huyn Trn. Trn Nhn Tng bng
h lc 51 tui .
HONG HU PARAMECVARI V NHNG XT XA MIN VIN CA VN LP
DN CHIM

Trong s tm v i vi Hong Hu Paramecvari ca dn tc Champa, thit

ngh cng xin nu ra y mt vi cng cha m nhn c cc triu i
Trung Hoa em g cho cc vua cha, th lnh ca vi nc nh khc em
li s hiu ha, hu ngh, trnh cnh binh ao, em li s an bnh gia cc
dn tc ln bang vi nhau; cng vi phu nhn trinh lit khc t nhng tm
gng phn chiu , ta c th nhn li thin chc ca Hong Hu Chim
260

Thnh Paramecvari t thi qu kh vng son ca triu i Vua Jaya

Simhavarman Tam, tc Vua Ch Mn:
Cng Cha Vng Chiu Qun, nng c mt sc p phi phm, trm ng
(chm y nc c l ln), l mt trong bn m nhn p nht Trung
Hoa: Ty Thi, iu Thuyn, Dng Qu Phi, v Vng Chiu Qun.
Hn Nguyn phong tc Cng Cha cho Chiu Qun v g cho th lnh
H Tn T ca nc Hung N . Cng Cha Chiu Qun c th lnh H
Tn T phong tc Ninh H Hong Hu .
Khi H Tn T qua i, Ninh H Hong Hu tip tc sng trn t nc
Hung N vi hong t, cng gp sc xy dng t nc Hung N ngy
thm ti p v tnh on kt hai nc Hn Hung ngy cng bn cht .
Ninh H H Hong Hu sau ny gi i v qua i trn qu hng ca chng
v c vua quan, thn dn Hung N v cng thng tic knh yu .
- Cng Cha L Vn Thnh
Vua ng Thi Tng (L Th Dn) mt nhn vt v i ca Trung Hoa, g
Cng Cha L Vn Thnh cho Vua Ty Tng l Can B kt tnh hu
ngh ca hai nc ln bang v li ko h v vi i ng Trung Hoa .
Nng c Can B phong lm Hong Hu v thng cu xin Ph Hong L
Th Dn gip nc Ty Tng pht trin nn kinh t nh canh thay v du
canh v em li phn thnh cho Ty Tng
Khi Vua Can B bng h, nng cu siu cho chng, ri dong rui yn nga
trn t nc Ty Tng hon tt cng trnh xy dng ca Vua Can B,
phu qun ca Hong Hu . Sau ny khi nng qua i, c triu nh v
nhn dn Ty Tng lm l quc tng trng th; dn Ty Tng qu phc vi
bao nc mt st si tin bit, v dn c nc Ty Tng lp miu th Hong
Hu L Vn Thnh . (Cng Cha S Gi Hunh Vn Lang, tp I trang
238)- Ng Phu Nhn
Ng Phu Nhn l em gi ca Ng Tn Quyn l vua nc ng Ng . Qun
s Chu Du (Tc Chu Cng Cn) v Vua Ng Tn Quyn g Cng Cha Ng
Phu Nhn cho Cha Lu B nc Thc (Hn), vi k sch bt gi Cha Lu
B khi Ngi v nc ng Ng lm m cc vi Cng Cha Ng Phu
Nhn, mc ch i ly t Kinh Chu . Khi m ci xong, Lu B pht
gic c m mu ny nn tm cch trn khi nc ng Ng v li Hn
bo v t Kinh Chu . Cng Cha Ng Phu Nhn l l ngc cnh vng,
nm lng cu tam tng t c ca ngi con gi Giang ng do nht
quyt ri nc Ng cng trn theo chng v t Hn . Tm trng v s thy
chung ca Cng Cha Ng Phu Nhn c nh th Tn Th Tng cm
thn:
Ct nga thanh gm vn ch tng
Ngn thu rng tit gi Giang ng
261

La Ng bn rn chm my bc,
V Hn trau tria mnh m hng .
Son phn th cam dy gi bi
vng chi thn non sng .
Ai v nhn vi Chu Cng Cn,
Th mt lng anh ng bng chng
*Ct nga l yn nga .
Trong lch s nhn loi cng c nhiu giai nhn mnh ph trung trinh tit
lit vi phu qun tr thnh lu danh mun thu :
Trong lch s Vit Nam, b Nguyn Th Kim v Vua L Chiu Thng l mt
giai nhn, l phn hng nhan tit hnh, khi nh Vua bng h, b ung c
dc quyn sinh theo chng v ni chn sui:

Thi thi nc c y l ht
Nm ly linh tin chng thip trung.
(Nh th Dng B Trc)
Trong lch s Trung Hoa, khi Hng V b qun Lu Bang vy trong mt trn
Cai H, nng Ngu C xinh p ca Hng V t p u vo tng
chng rnh tay i ph vi Lu Bang
Quc ph gia vong bt k sinh
Ngu C thit thch th trung trinh.
- Trong lch s Chim Thnh c Vng Phi M (tc Bia Mih-Ai) l phu
nhn ca vua Jaya-Parame Svaravarman I .
Nm Gip Thn 1044, L Thi Tng em binh nh Chim Thnh. Tng
Quch Gia D, cp ch huy binh lc Champa phn bi git Vua Chim ri
u hng gic. L Thi Tng bt Vng Phi M , cung tn, nhc n xung
thuyn v i Vit . Khi on chin thuyn i Vit n a phn Ph L,
Vua L Thi Tng thy Vng Phi M c nhan sc nn sai quan Trung S
mi nng sang chu Ng Thuyn ca Vua . Vng Phi M qun chn
quanh mnh ri gieo mnh xung ging nc su tun tit gi tit hnh
vi phu qun.
Cm thng cho giai nhn trung trinh tit lit, nhiu nh th trong c thi
ho Tn Nguyn Khc Hiu, thi s Nguyn Nhc Php, sng tc
nhng li th trc tuyt ca tng mnh hng nhan Vng Phi M . Gn
y nht, trong u th k th 21 ny, mt nh th ng thi cm phc tm
lng trinh lit ca mt Vng Phi Chim Thnh nu trn sng tc li th
tht ngn t tuyt ca ngi mt hng nhan trinh lit nh sau:
m khuya ting khc hn vong n
Thnh c cung son lp bi m
Trinh tit mn dng sng gi xc
262

Nghn nm cn tc m bia xa
(Tho Ca Nguyn Xun Phn)
Cry, beloves country
(Khc ln i i qu hng yu du)
Alan Paton
i vi Hong Hu Paramecvari ca Chim Thnh, khi Vua Ch Mn bng
h, triu thn Trn Anh Tng c Trn Khc Chung lp mu cp Hong
Hu Paramecvari (Huyn Trn) v li i Vit . S kin ny chng nhng
lm cho triu nh v nhn dn Champa di thi phn n m cho n
ngy hm nay by trm nm (700 nm) tri qua vi bit bao i thay ca
thi cuc, bit bao cnh thng hi bin vi tang in m lng dn Chim
vn cn bng bc nhng ni su vn i . Lch s xoay vn by trm nm
m tng nh mi ngy hm qua ca ma xun nm Bnh Ng 1306, Hong
Hu Paramecvari (lc l Cng Cha Huyn Trn) sang Chim Quc theo
lnh nghim ng Thi Thng Hong Trn Nhn Tng v snh l hai
chu v Chu R lm mu nghi thin h ca s s ny . Lc Hong
Hu mi 19 tui xun th, mt Cng Cha xinh p ngy th phc hu bc
vo lng mun dn Chim Quc vi c x rp tri ca ton dn Champa
nghnh n, vi mun a hoa hm tiu trong nhng ting ht lu lo ca cc
loi chim, vi nhng on chin tng vang rn ting h, vi ting chung
rn bo ng, ho ln trong ting h ca nhng on chin m quanh thnh,
cng quan qun v..v ca triu nh Champa Tt c con ngi v to vt
thin nhin ca t nc thn yu ca Chim Thnh nh ha nhp li
cung thnh gt ngc ca Hong Hu bc vo cung nh Vijaya ( Bn)
cng vi Chim Vng Ch Mn trn ngi cao tr v thin h, ca mt dn
tc an ho lng thin, ca mt t nc c thin nhin u i vi t ai
mu m ph nhiu, vi ngun hi sn v tn, vi mun loi g qu, vi k
hoa d tho v..v
Nhng ri ch mt nm sau, nh mnh xung tay mt cch ph phng
khc nghit i vi Chim Vng Ch Mn, vi nhn dn v t nc
Champa: Chim Vng Ch Mn bng h; mt v sao vt tt, c khng
gian Chim Quc nh chm m trong bng ti . Mc d triu nh Champa
vn ni gt Chim Vng Ch Mn tip tc cng vic triu chnh cai qun
t nc sn sc mun dn; nhng ton dn Champa vn k vng vo Nhp
Cu Vng ca Hong Hu ni lin tnh thn thin hai quc gia Vit
Chim, cn tin tng tuyt i vo Hong Hu Paramecvari, mu nghi thin
h ca dn Chim v lc Hong Hu c hong t Ch a Gia; cho d
Ch Chi (con Hong Hu gc ngi Chim qua i) ln thay Ph Vng,
nhng Hong Hu Paramecvari vn cn l Hong Thi Hu ni Ty cung
vi Hong T Ch a Gia; v vi uy tn ca Hong Hu i vi i Vit
263

(Hong huynh Trn Anh Tng l Vua i Vit vn cn ), Hong Hu s

c uy quyn nh hng cc triu thn Champa trong vn cai qun t
nc Chim Thnh ch Hong T Ch a Gia khn ln ri s ni nghip
Hong Huynh Ch Chi, chng y Hong Hu s l mu hu Vua Champa!
Mt Chiu Qun, mt L Vn Thnh Hong Hu, mt Ng Phu Nhn, mt
Somdach Hong Hu Cao Min (tc Cng Cha Ngc Vn ca i Vit),
mt Hong Phi Nguyn Th Kim v Vua L Chiu Thng, mt Ngu C v
S B Vng, mt Vng Phi M (Bia-Mih-Ai) ca Chim Thnh v.v
h u l nhng hng nhan hoa ghen nguyt thn, u l con vua chu cha
ti sc vn ton, v h lm trn thin chc ca mt Hong Hu, mt hng
nhan trinh lit, mt mnh ph triu nh, mt mu nghi thin h, cho d
hon cnh i thay, th s c xoay chiu nhng t cht thanh cao trong
sng, khung vng thc ngc ca nhng mu nghi thin h khng h
thay i!
Nhng, i vi Hong Hu Paramecvari nhn tm b ri by ti knh
yu Hong Hu, tn vinh Hong Hu, ri Hong Hu dt o ra i tr v
c quc! Cho ti ngy hm nay, th k 21 ny, thi i ca lng tm nhn
loi bit n hn v hi tic, thi i ca vn minh tr tu, ca nh sng; th
m mt s thi nhn, vn nhn hoc vi cy bt l ci l me ngi Vit vn
cn t ho v mt chin thng m theo S Gia Phm Vn Sn pht biu:
thng mt canh bc khng lng thin m qua cc bo ch c san,
m nhc ngh thut v.v.. ngy nay vn cn dng nhng cu th ca Hong
Cao Khi ma mai, ci nho, ch diu tin nhn Champa:
i chc xa nay kho nc ci,
Chu i ri li chu v
Ng ngn nhn nhau mt l Hi!
Trong tin trnh lch s dng nc v gi nc t hn c ngn nm trc
cho n nhng th k gn y 15, 16; qua nhng s kin lch s Trung
Hoa v Vit Nam c nhng bc qun s y mu lc, tr dng song ton
trong vn iu binh khin tng ; vi bit bao qun hng tng mnh
hng hng lp lp. Vi gm ao st thp, vi hng vn mi tn v tnh
thm c, vi hng vn chin m, v nga mt m ct bi ph u qun
gic, vi nhng on chin tng hung hn vt ni bng sng in cung
dm nt thy gic, ph tan thnh quch, nhng khng d dng khut phc
c cc bc qun vng Vua cha trn ngi cao tr v b tnh thin h.
Cng khng khng ch c nhng anh hng nm trong tay hng vn binh
m, trn th tung honh mt gc tri ngang dc nh anh hng T Hi vai
nm tc rng thn mi thc cao lm cho triu nh H Tn Hin b tay
in u:
Anh hng ring mt gc tri
264

Gm hai vn v x i sn h.
Duy ch c loi v kh bng xng bng tht, du dng mnh mai, i trang
khu cc y sc quyn r l loi hoa bit ni, nhng bng hoa lm
nghing thnh nc, sp c mt triu i huy hong, hay ch ng
c nhng anh hng u i tri, chn p t, dc ngang vy vng nh
anh hng T Hi cht ng gia tri cng v hng sc khuynh thnh ca
bng hoa bit ni Thy Kiu.
l trong thi ca, cn trong thc t qua s kin lch s, nhng Vua cha nh
Hu L tng s dng M nhn k li ko nhng vin Chu Mc ti cc
vng Cao Bc Lng pha bc Vit Nam, nhng lc lng qun binh thiu s
ny sn sng theo Tu lm nhng ngn la c th bc pht t chy thiu
ri c khu ni rng Vit Bc lc no khng hay: nh Vua L Thi Tng g
Cng Cha Kim Thnh cho u mc Chu Phong l L Tng Thun, Vua L
Thnh Tng g Cng Cha Khm Thnh cho H Di Khch chu mc
Tuyn Quang v Tuyn Ha v.v. i vi Trung Hoa: Chiu Qun cm
chn c gic Hung N. Cng Cha L Vn Thnh con ca Vua L Th
Dn lm cho Can B, mt th lnh m dn Ty Tng cho l Thin Thn
xut th tr nn ngoan ngon khi kt hn vi nng Cng Cha h L ny
..v.v
Cc Vua cha ngy xa hiu c v kh sc bn ca ph n ti sc oan
trang thy m, c sc thu ht mnh lit cc bc qun vng, anh hng trong
chn m cung, nn dng m nhn thc hin sch lc chnh tr: dng
hn nhn kt tnh hu ngh ho bnh gia cc quc gia lng ging; hoc
ch ng cc lnh cha lm Vua mt ci quanh vng li ko h hu
mang li an bnh cho dn tc; hoc dng hn nhn on kt to mt sc
mnh chng li nc th ba, hoc dng m nhn k thc hin mu
thn tnh t nc khc ..v.v Sch lc dng cng cha m nhn ny
c th hin bng bc in hnh qua cc triu i Trung Hoa v
Vit Nam nh sau:
Trung Hoa: Hn V g Chiu Qun cho H Hn Da, Ty Thi ca Vit
Vng Cu
Tin gi i cho Ng Ph Sai c mc ch lm cho nh Ng suy sp v dit
vong; Ng Phu Nhn g cho Lu B, Gii u Cng Cha c Hn V
g cho Vua Sm Tu nc Tn, L Vn Thnh Cng Cha c Vua L
Th Dn g cho Vua Ty Tng l Can B ..v..v
- Vit Nam: L Thi Tng g Cng Cha Bnh Dng cho Thn Thiu
Thi l u Mc Chu Phong. L Thnh Tng g Cng Cha Khm Thnh
cho H Di Khch l Chu Mc Tuyn Quang Tuyn Ho . L Hin Tng g
Ngc Hn Cng Cha cho Nguyn Hu . Cha Nguyn Phc Nguyn g
Cng Cha Ngc Vn cho Vua Chey-Chetta II ca Cao Min v Vua Trn
265

Nhn Tng g Huyn Trn Cng Cha cho Vua Ch Mn ca Chim

Thnh.H tht s khng quan tm n cm xc au bun ti h khi b s
nhc ca dn tc thiu s Champa tan nh nt ca v tin nhn h, m
ngy nay dn tc bt hnh ny vn phi sng ho hp vi cng ng dn
Vit, cng tri qua nhng thng trm lch s sut hai th k qua, cng hy
sinh chu ng nhng vui bun gian kh theo dng lch s Vit Nam.
5-M Bia-Mih Ai: N Trinh lit- Vng phi champa

Xa nay ngi ta thng ni n phn hng nhan bc phn ch ngi con

gi p. M phn hng nhan th li nhiu trun chuyn. Trong vn chng
cng nh trong lch s u c nhiu nhng thn phn m hng y thng
xt.
i chiu qua ti liu lch s, Vng Phi M c l sinh ra trong khon tin
bn th k XI. Qua s truyn khu ca cc bc thc gi tin bi ngi
Champa, nng M l con mt hc gi lng danh Champa rt tinh thng
Phn ng (Sanskrit),ngn ng -u t tk VII trc cng nguyn.
Ha cng ban cho nng mt nt p dim kiu, mt ti thi, ha, mt t
cht hin thc nhu m. Nng nh vin ngc qu sng trong cnh khu cc i
trang ca tui thanh xun. Ngy: Thi, ho, ngm hoa, ti thng nguyt bn
mnh. Cuc i phng lng nh mt nc h thu, trinh nguyn nh hoa
tuyt trong mt gia nh l gio cng thng. Ri phi chng s l "m
hng trun chuyn"?.
Tao ng gia vua Jaya - Paramesvaravarman I v nng M- (Bia - Mih
Ai):
M Sn l mt khu Thnh a v l trung tm vn ha ca Champa trong
thi k vng son ca lch s; nm n mnh trong mt thung lng hp, c
266

nhng dy ni thp vy quanh. Pha ng l ni Sulaha, pha ty l ni

Kusala, pha nam l ni Mahaparvata. Khi vo Trung Tm Vn Ha ny
phi qua mt con sui ln. Khung cnh thin nhin xanh bic xinh p v c
v yn tnh. Ni y cc bc vua cha ngy xa, cc bc tu s lnh o tinh
thn, cc bc hin s, nhng tao nhn mc khch thng n thm ving,
nht l hng nm vo nhng ngy l hi ln ca dn tc Champa. Phong
cnh hu tnh ca khu vc ny cung l ni tao ng hn h ca nhng cp
tnh nhn c th bc trong x hi, khng nhng trong Vng Quc Champa
m cn ngay c cc nc ln bang vin du thm ving v.v... Ma xun y
c hoa rng n p, c gi Nam mang hi m thi v lm quang cnh ngy
xun thm phn huyn no hn nhng ngy thng. n ma thu c my
ging bng bc, gi thu nh nh, khung cnh tr nn tiu s. Ma ng c v
m h sng khi v lnh; nhng ma h rc chi vi mun ting chim ca.
M trong tui xun th, th hay ha p, theo gt nghim ng ving
thm khu vc ni ting ny. Ni y cng l khi im tao ng ca Quc
Vng Jaya - Paramesvaravarman I (vn v song ton, phong v lch
duyt), vi bc anh th M , i trai ti gi sc ca Vng Quc Champa
trong giai on lch s. Nng i vo mt xanh ca Quc Vng. Tuy nh
vua y quyn uy nhng lch s v tao nh i vi giai nhn; ngi th thi
ro bc trong thnh a v i mt tr thnh hai v sao di bc anh th
M trong sut thi gian u gp g. Gt hng M cng m i m nhp
m lng ta h nh nhng m ba th thm m du i vo tim ai. Lch s tnh
yu ca hai tri tim ng iu khi ngun dt mng. Nng M tr
thnh Vng Phi ca nh vua. Ri gt hng mm mi bc nh nhng trn
thm hoa trong cung vng in ngc. Mt ph n nhan sc yu kiu mnh
mai trong lp xim y mu tm, vi i bn tay ng sa ti nng khn, phu
xng ph ty khin cho vua Jaya rt mc yu qu, n vi nng trong tnh
yu tha thit mn nng ca i sng Phu Th, hn l cung cch ca mt
Quc Vng.Nhng thng nm m m sng trong s sng i ca Phu qun
(nh vua) ni cung nh; khi cng nhau du sn ngon thy, khi thm ving
chm sc dn lnh khp ni trn t nc Champa, khi vin du n cc ln
bang v.v... Cng nhau chia x tnh nh, trang tri ngha v nc non. Nhng
ri t nc li ri vo hon cnh chin tranh v triu nh Champa khng
tip tc triu cng hng nm cho Trung Hoa v i Vit do t nc kh
khn, dn tnh i km.
Nm Gip Thn:1044, sau khi chun b chin tranh k lng, vua L Thi
Tng ly c Champa khng triu cng, thn chinh em binh nh
Champa.
Quc Vng Jaya - Paramesvaravarman I , d binh lc yu km hn nhng
bo v t quc v cng triu nn dng chin thut Tng binh
267

chn qun i Vit pha nam sng Ng B. Tuy nhin kh th qun i

Vit ng v mnh nn qun Chim Thnh khng cm c ni; trong khi
ni triu chnh Champa c s bi phn, tng Quch Gia D git vua ri
u hng. Vua Champa cht, Vua L Thi Tng tin qun vo thnh bn,
by gi l Quc ca Champa bt Vng Phi M v cc cung phi, nhc
n a xung thuyn v nc i Vit.
Ngng ngang tm s ca Vng phi M trn chin thuyn i vit:i
quc ph gia vong, thnh tr sp , qun binh t vong tan tc, dn tnh hn
lon. in ngc cung vng nay cn u?! i sinh ly t bit! Phu qun, thip
nguyn gi tm thn ngc ng tinh khit. Chng tr thnh bt t ca lng
ta cho d cch tr ci trn v Tin gii. Tnh ngha phu th: phu xng ph
ty p nh hoa xun n, trong vt nh thy tinh nay ch l trng vng n
ci, hi hng, mt thn m ly cnh hoa xun tn vo lng nguyn c ba
sinh. Sng nc Chu Giang cng lc thm rt ro, mang m hng nhng
li th thm yu ng t nhng khng gian xa ci vng v, lm i mt
Vng Phi thm m l, soi sng thin ng di y ging Chu Giang su
thm v hnh nh Phu qun ang dang tay n tip trng phng. Thip s
ging i cnh tay mm bi di y dng Chu Giang ln Thng gii gp
Phu qun cng nhau tip ni tnh yu vnh cu, trong cnh i "v-vi thanh
tnh", y trng sao, hoa tri o tin quanh nm v tm sng Ngn H cng
Ngu Lang Chc N. Sau lng ta dn tnh lm than, by ti m thm nh l
trc cnh thnh quch iu tn, vua quan t bit; nhng phn liu mai
khng bin i c cnh ng au thng ca ging ni, thn phn ang b
qun thc bi qun Nam, nh nhm mt xui tay tm gp li Phu qun bn
kia ci trn tc ny. Hong hn tt dn, nhng iu nhc hong hn li
tng ln, bi ging Chu Giang vn v tnh tri chy, to nhng m thanh
lch tch vo mn thuyn xui bum mt mi, ni lo u rn than ca nhng
cung tn nhc n, ha ln ting h reo chin thng qun Nam, to thnh mt
mi trng m thanh nhiu lon, cng lm tan nt ci lng thiu ph Vng
Phi ang trm mc trong n au da dit. Thng hi, cho con bnh ru
Thing ung cn m nay trc khi trm mnh xung y Chu Giang,
tm n Phu qun con, v trn ci i Tin gii ting Phu qun ca con ang
vng li, nng tru giai iu yu thng nh nhung xa vng. Thi nhn hi,
ngi hy n bn cnh ta nghe r tim ta thn thc v mang cung iu
yu thng ngt ngn ca ta dt thnh nhng vn th trc tuyt gi n
Phu qun ta, trc khi lnh ban hi t ci lng ta thc gic t bit ci trn.
i! giang sn cm t!
i! in ngc cung vng!
i! lng dn b tnh ca Vng Quc Champa! Ta xin cho vnh bit.
268

i! Thng gii v bin h o, sc sc, khng khng. Jaya Phu qun, hy

i ta cng phiu du cuc i ni qu hng ngn thu vnh cu .
Nhng chin thuyn qun Nam vn tip tc lt dng Chu Giang, khi n
a phn Ph L, Vua Thi Tng thy Vng Phi M c nhan sc nn sai
quan Trung S mi nng sang chu Ng Thuyn ca vua.Vng Phi M
khng giu ni phn ut v quc ph gia vong, nguyn tun tit theo ng
Phu qun khi u tm thn ng ngc. Trong lc mi ngi trong thuyn
s , nng ly chn qun cht vo ngi ri ph thc tm thn ngc ng
xung ging nc su cun tri i mt trong s kinh hong ca mi ngi
v s khc than thng tic ca nhng cung tn nhc n cn li. c s
bm tu ca quan Trung S, Vua Thi Tng kinh d v y n hn hi tic,
lp tc ra lnh qun s tm cu nng M nhng khng kp na! Ni y v
sau ny trong nhng m thanh m vng, thng c nghe ting khc than
ca mt ph n. Cc c dn trong lng bn lp miu th t v t nhng
m v vng lng khng cn nghe ting ai on th lng na. Mt thi
gian kh lu khi tui i ngy cng chng cht, vua Thi Tng li c dp
ng thuyn trn sng Chu Giang, khi n a phn Ph L nh vua thy
trn b sng c mt ci miu th xinh p, ngi bn hi th qun binh t hu
tu li s tnh l miu do dn c quanh vng lp nn th t Vng Phi
M Chanpa t vn di ging sng trc y, khi ngi mi nng sang
chu Ng thuyn v miu ny rt linh hin. Vua Thi Tng ngi lng thinh
t l v cm kch, ri ngi tht ln rng: Vng Phi M qu l mt giai
nhn trung trinh tit lit. Vua truyn em l vt cng t linh thing v phong
cho nng Vng Phi M l Hip-Chnh Nng. n ngy nay miu y
vn cn c dn lng th phng. n nin hiu Trng Hng nm u, sc
phong cho Vng Phi M l: Hip-Chnh Hu-Thin Phu nhn. n nm
th t thm hai ch "Trinh-Lit, tc l Hip-Chnh Hu-Thin Trinh-Lit
Phu Nhn. Thng cm ci cht bi thm nhng y trung trinh tit lit ca
mt bc Vng Phi giai nhn, gia cnh quc ph gia vong, nh tan ca nt,
phu th cch bit ngn trng, Thi s Tn Nguyn Khc Hiu vit bi
T Khc sau y ni ln tm s ca nng M :
Chu Giang mt di sng di,
Thuyn ai than th mt ngi cung phi!
Bn thnh ph hy,
Nga Pht Thp thin di,
Thnh tan Thp
Chng t bit
Thip sinh ly
Sinh k au lng k t qui!
Sng bc ngn trung,
269

m dng cch tr,

Chin hng mt tm
Phu th xng ty.
i my! i nc ! i tri!
a ngc, mm vng, git l ri.
Nc sng trong c,
L thip y vi.
B b du du khc ni i!
Tri i! nc hi! my hi!
Nc chy my bay, tri li,
thip theo chng my dm khi!
Thi S Tn tin sinh, ng a hn ngi trong khonh khc i vo ci
mng; trn ng my trng xa ip trng,chng ta thong thy trong
m h Vng Phi M v Phu qun ang sng vi nhau trong tnh ngha
Phu Th mn nng ni cung vng in ngc bn kia b vnh cu. Trong vn
chng Vit Nam ng Trn Cn thng cm:
Thin a phong trn
Hng nhan a trun.
B on Th im dch:
"Thu tri t ni cn gi bi
Khch m hng nhiu ni trun chuyn".
Nguyn Du li cng xt xa hn:
L g b sc t phong
Tri xanh quen thi m hng nh ghen.
6-Vua i Vit Mai hc dn tc Champa
1. Theo Vit in U linh
Mai Thc Loan sinh vo khong cui th k 7, ti thn Ngc Trng, Hoan
Chu, nay thuc huyn Nam n, Ngh An, b Mai Thc Loan l Mai Sinh
l ngi champa, m l Vng Th nguyn gc Lc H H Tnh. (Ti x
Mai Ph huyn Thch H tnh H Tnh hin nay ch cn li 8 gia nh h
Mai).

270

n th Mai Hc
Nm Mai Thc Loan 10 tui, m i hi ci b h v, t lu sau b cng mt.
ng c ngi bn ca b l inh Th em nui, sau g con gi l Ngc
T cho. Sinh thi Mai Thc Loan vn rt khe mnh, gii vt, hc gii v c
ch ln. ng m l vt, lp phng sn, chiu m trai trng trong vng nhm
mu vic ln. V ng gii vic nng trang, nh gia sn ngy mt nhiu,
mn h ngy mt ng.
Nh ch du ngon li c v ht lng ng h, Mai Thc Loan kt thn vi
nhiu ho kit, sau ny tr thnh nhng tng ti t ngha di l c ca
ng nh Phng Hu, Thi Thng, n Du Vn, Mai Honh, Tng Thu, Tit
Anh, Hoc an, Khng Qua, Cam H, S Lm, B Tn,
Khi ngha Hoan Chu do Mai Thc Loan lnh o n ra vo nm Khai
Nguyn th nht i vua ng Huyn Tng Trung Hoa, tc nm Qu
Su (713). Khi ngha n ra ti R n, cn gi l Hng Sn (Ngh An).
Tng truyn lc ng cng on phu gnh vi np cho nh ng,
ku gi cc phu gnh vi ni dy chng qun ng. (cng vi l mt chi
tit ca truyn thuyt, su cao, thu nng mi l nguyn nhn khin nhn
dn ni dy chng li ch h nh ng, ni bt l khi ngha Hoan
Chu). y l cuc khi ngha c s chun b, bit chn thi c, khng phi
mt cuc bo ng.
T du tch lch s kh phai...

Nm 713, Mai Thc Loan dng c khi ngha, tp hp phng sn quanh

vng c n my trm ngi thm sc mnh. Chn Sa Nam lm cn c
cho thy tm nhn qun s ca ng bi a th ny va c th cng cng
c th th. Cn c c R n him tr v kn o, hai bn c sng Lam bao
bc. ng cho xy p chin ly thnh Vn An ngay th trn Nam n by
gi, cha voi trn, kh gii, v kh, lng thc d b tnh k lu di. Khi
binh hng tng mnh, cn c vng chc, nhn dn mt lng ng h, chng
my chc Mai Thc Loan thu c mt vng t ai rng ln, trc ht
chim gi Hoan Chu lm cn c, sau m rng th lc ra cc chu huyn
271

ri tin cng nh chim Tng Bnh ph thnh (nay l H Ni) gii phng c
nc. Mai Thc Loan xng (tc vua Mai Hc ), chn thnh Vn An
(Nam n, Ngh An) lm quc . Di s tr v ca Mai Hc , nc ta
ginh c c lp, t ch trong gn 10 nm (713 - 722). Cng vi khi
ngha Hai B Trng, khi ngha L B, khi ngha Phng Hng, cng cuc
ginh quyn t ch ca Khc Tha D - Khc Ho, Dng nh Ngh v
chin thng Bch ng ca Ng Quyn, khi ngha Hoan Chu ca Mai
Thc Loan l mt trong nhng cuc khi ngha vo loi ln nht ca thi k
chng Bc thuc, l mt trong nhng mc son quan trng trn con ng
u tranh ginh c lp ca dn tc, ph v vng trn lun qun 1000 nm
Bc thuc. ngha v bi hc lch s ca cuc khi ngha ny vn vn
nguyn gi tr trong cng cuc xy dng, bo v c lp, ch quyn v ton
vn lnh th ca t nc.

L rc trong l hi n Vua Mai

Cng n ca Mai Thc Loan v ngha qun n ngn i sau vn lun c
bit n nh nhng chin cng hin hch nht ca dn tc. Cng t chin
cng m to nn mt l hi c mt khng hai Ngh An: L hi n
Vua Mai, l hi gp phn t thm thm gi tr lch s - vn ha ho hng
ca x Ngh ni ring, c nc ni chung. L hi n Vua Mai mang m
nt vn ha truyn thng gn lin vi nhng truyn thuyt, s tch lch s v
Mai Hc v ngha qun. L hi l mt di sn phi vt th ca qu hng
Nam n, mang y hai yu t l v hi. Phn l bao gm l Mc dc, l
Khai quang, l Yt co, l Rc nc, l i t v l T. Ngy 13 thng
Ging s tin hnh cc l: Rc nc, Mc dc, T Gia quan. Ngy 15 thng
Ging l ngy i t (l T thn) c ngha thnh mi v n rc cc ch
v thn linh v d hi dn lng chc tng, t lng bit n ng thn linh.
y l nghi l trang trng nht trong h thng l k i t c th ko di n
ht ngy 17 thng Ging.
272

Phn hi cng din ra khng km phn si ni. Ban ngy, du khch thp
phng s c ha mnh vo cc tr chi dn gian gn lin vi truyn
thuyt, s tch lch s Vua Mai v ngha qun, c tr v vi nhng nt
vn ha xa xa rt i th v nh ua thuyn, c th, chi g, du tin, u
vt... Ban m c thng thc d v ngt ngo ca ln iu ca tr, v
phng vi, cho, tung, ht giao duyn... Khng ch dng li , trong
nhng ngy din ra l hi, nhn dn cn chun b thm c cng dng ln n
th v ngi dn cho rng l hi khng ch l mi linh hn Vua Mai,
tng lnh ca ngi m cn l khng gian cho c nhng ngi mt, nhng
ngi ca qu kh v d hi. Phn c ny sau khi cng t s c by bin
mi khch thp phng.

Cc tr chi dn gian trong l hi n Vua Mai

Bc L Trng Hng (73 tui, x Vn Din) chia s: "Hng nm, c n ngy
gi Vua Mai, nhn dn cc x gn xa u ho hc ch n, lm mm c
knh th ln v vua lm nn lch s trong thi k chng Bc thuc. C
dp gi Vua Mai, mi gia nh y chun b mm c tm tt mi anh
em, bn b xa gn n chiu i, vi quan nim cho rng mi c cng
nhiu ngi n ph mm c th nm lm n cng pht t. Tuy tn km,
mt nhc nhng ngi dn tin rng h s c thn linh v nhng ngi
khut chng gim, tr v vy khng kh hng khi, vui ti, nim n lun
hin ln trn khun mt ca nhng ngi con bn a trong nhng ngy din
ra l hi.
L hi n Vua Mai hng nm thu ht hng vn ngi tham gia, khng b
hp min qu Nam n, Ngh An m cn m rng ra cc tnh khc nh
H Tnh, Hi Phng, H Ni, TP.H Ch Minh, Nha Trang, Vng Tu... Tt
thy mi ngi v tham d l hi tm s thanh thn, yn tnh trong tm
hn, ha nhp vo khng gian si ng, lnh mnh ca cc tr chi dn d
v gi gm nim tin, hy vng cho mt nm mi an lnh, thnh t, may
273

mn. Nm nay k nim 1.300 nm khi ngha Hoan Chu v 1.290 nm

ngy mt ca Mai Hc , l hi n Vua Mai cng tr nn trang trng, linh
thing, honh trng hn. Trao i vi chng ti, ng Thi Vn Nng Ch
tch UBND huyn Nam n cho bit: "y l l hi c t chc hng nm,
tuy nhin nm 2013 l nm k nim trn 1.300 khi ngha Hoan Chu nn s
nng tm cao hn, mi cng tc chun b cho l k nim c chng ti
hon tt t trc ngy 14-2 (tc 25 thng Chp). Trong thi gian qua, chng
ti chun b nhiu ti liu, lm vic vi nhiu n v lin quan t chc
tt l k nim ny
Thng 4 nm 713, Mai Thc Loan ln ngi vua, s gi ng l Mai Hc .
ng cho xy thnh ly, lp kinh Vn An, tch cc rn tp tng s. Cuc
ni dy ca ng c hng ng rng ri trong nc v c th c c s tr
gip ca Lm p v Chn Lp.
Nm Gip Dn 714, Mai Hc tin binh nh thnh Tng Bnh (H Ni
ngy nay). Thi th nhng l Quch S Khch cng m thuc h
khng chng c li c, phi b thnh chy v nc. Lc lng Mai Hc
lc ln ti chc vn qun.
Nh ng bn huy ng 10 vn qun do tng Dng Tha Hc v Quch
S Khch sang n p. Qun quan nh ng tin theo ng b bin ng
Bc v tn cng thnh Tng Bnh. Sau nhiu trn nh khc lit, t lu vc
sng Hng n lu vc sng Lam, cui cng Mai Hc tht trn, thnh
Vn An tht th, ngha qun tan v. Khng ng ni i qun xm lc,
Mai Hc phi rt vo rng, sau b m ri mt nm 1722 (c t liu ni
ng mt do b rn cn).
T thi im nh chim Hoan Chu, ln ngi vua, cng c lc lng, Mai
Thc Loan gii phng ton b t nc v gi vng nn c lp trong 10
nm (713-722).
Tng truyn,con trai th ba ca ng l Mai Thc Huy ln ngi Hong
tc Mai Thiu v tip tc chng tr cc cuc tn cng ca nh ng ti
nm 723. Tng truyn t sau cuc khi ngha ny, nh ng khng bt
dn An Nam h ph np cng vi qu hng nm na.
i sau nh n Mai Hc , lp n th ng trn ni V Sn v trong
thung lng Hng Sn. Cc sc phong lu n gm mt lot 7 o ch d
ca cc triu i tuyn dng cng c, trong hu ht u xp Ngi vo
hng THNG NG TI LINH MAI HC THIN TN
Ngy nay, ti a phn x Vn Din, huyn Nam n, c khu di tch tng
nim ng. Mt bi th ch Hn cn ghi trong Tin chn bo hun tn kinh
n th, ca tng cng c ng nh sau (bn dch):
Hng c chu Hoan t mt vng,
Vn An thnh ly khi hng xng,
274

Bn phng Mai lng uy c,

Trm trn L ng phc v cng.
Lam Thy trng in, tm ngc ln,
Hng Sn gi lng, khi lang khng.
ng i cng vi t y dt,
Dn nc i i hng phc chung.
Ti thn Nhu Kiu, x Quc Tun, huyn An Hi, thnh ph Hi Phng c
n th 2 con ca Mai Hc thay cha ch huy chin u mt trn
ng Bc v anh dng hy sinh, l Mai K Sn v Mai Th Cu. Nm
1926, vua Khi nh sc phong: THNG NG TN THN BCH U
Mai Th Cu l n tng.
2. Theo Mai Hc Truyn thuyt v lch s (tc gi inh Vn Hin)
1- Cuc khi ngha Mai Thc Loan c chun b cng phu v lu di trn
c nc.
Qua pht hin ca tc gi t hai bn thn ph ca mt ngi n H Ni v
mt ngi n Hi Phng, ta bit Mai Thc Loan c v l Phm Th Uyn
chu ng Lm (th x Sn Ty ngy nay), mt a im xa qu hng
n mi ngy ng, nhng li cnh nch b my cai tr u no ch
h (t ti Tng Bnh H Ni ngy nay). Ri khi con l Mai Th Cu v
Mai K Sn, tui ng li cho c hai v lm du, lm r iu Yn (An
Hi, Hi Phng). Tip n, khi khi ngha n Hoan Chu, th di s lnh
o ca quan lang o chu ng Lm v l ng ngoi b Phm cng nh
ca hai ch em Cu, Sn; nhn dn c hai ni u pht c hng ng. Theo
tc gi, iu l cc chng l khng nh rng: t ra hn hai chc nm
trc khi chm ngi khi ngha, Mai Thc Loan ngh ti v thc hin k
hoch xy dng ng Lm v iu Yn hai cn c chun b cho khi
ngha!
2- V mt qun s, Mai Thc Loan xng ng xp vo hng cc thin ti
ca t nc.
Mai Thc Loan vn ch l mt cu b sm sng ci ct, t c v thn, quanh
nm lm thu cuc mn, khng mt ngy n lp; ch nh vo quyt tm
t rn luyn, t hc m c sc v gii vt, v hn ngi; m am tng ch
ngha, bit rng, hiu su hon cnh t nc b h, m th gic, thng
dn, p hoi bo cu nc nh, ni ging. vy, li sng vo bui giao
thi kh khn hi y, th m ng li trng k mai phc, chun b hn 20
nm, kho st k tnh hnh, xy dng cn c da vo nhau trn 3 a bn
chin lc (trong a bn ng Bc l ni m 200 nm, ri 600 nm sau,
ln lt Ng Quyn, Trn Quc Tun cng li chn lm cn c qun s v
nh lp nn hai chin cng Bch ng lch s). Mai Thc Loan vn
ng Kim Ln, Chn Lp (Malaysia v Cambodia) cng vi nc na chi
275

vin hn 20 vn qun, m cuc tng tin cng qut sch 20 vn quan lnh
h nh ng ra khi nc. Vic thnh, vua Mai li ti tnh mi s qun chi
vin ny quay lui. Tc gi cho rng ti ngn y vic, Mai Thc Loan xng
ng c xp vo hng cc bc thin ti xa nay ca t nc, t ra th
cng l v mt qun s, ngoi giao vy.
3- Khi ngha Phng Hng l mt phn kh tch ri ca cuc khi ngha
Mai Thc Loan.Tm ra mi tng quan cu chu rut gia Mai phu nhn v
Phng Hng, lin h vi vic sau khi vua Mai tht bi, trn cn c ng
Lm li n ra cuc khi ngha Phng Hng, li lin h vic nhn dn Ngh
An lp n th Phng Hng, tc gi inh Vn Hin coi cuc khi
ngha Phng Hng l on cui ca khi ngha Mai Thc Loan v iu
chng t nh hng cuc khi ngha ny ko di n gn ht c th k
th 8. Theo An Nam Ch lc ca L Tc, thp Bo Thin 11 tng h
Hon Kim l do t binh Champa xy dng. Nhiu cha H Ni nh cha
Chu Lm, qun Ba nh c cc tng b banh, mt s tng ng trn
b c iu khc chim thn Garuda. N_ c Thanh Ha, Ngh An ngi
Champa c ng t th k 7-9 li i tch nhn thp Ngh An. Dc
sng v b bin Thanh Ha tm thy cc di tch iu khc Champa. Mai
Hc ni dy chng Trung Quc th k 8 chng Trung quc c cha l
ngi Champa, m Vit.
4- Gia nh Mai Thc Loan l mt gia nh anh hng.
Trc y ta ch bit c hai nhn vt anh hng trong gia nh vua Mai: Mai
Thc Loan cht v bnh trong khi vn ang ch huy cuc khng chin; con t
l Mai Thc Huy k v, hy sinh trong chin u chng Dng T Hc.
Nay cun sch cho bit thm: Trn mt trn phng ng Tng Bnh chng
cuc ti xm lng ca nh ng, Hong t c v Mai Hong hu anh
dng hy sinh trn mt trn Duyn Hi ng Bc, Mai Th Cu v Mai K
Sn cng nh i mng mnh nhm cu mt s ln nhn dn b gic bt
lm con tin chiu hng hai v. Nh vy l c gia nh vua Mai v nc
qun thn.
Tm li, Mai Hc l mt v anh hng dn tc. Vo th k th VIII, do
chnh sch cai tr h khc, tn bo ca cc quan li nh ng, ng ng
ln vn ng nhn dn khi ngha ginh c lp v cho dn tc. Cuc khi
ngha ca ng, cng nh ca B Trng, B Triu, L Nam trc ng v
ca Phng Hng, ca cha con h Khc sau ng, phn nh ch qut cng,
bt khut ca dn tc ta, quyt khng chu em thn lm n l cho ngoi
bang.
Gio s s hc Phan i Don trong bi gii thiu u cun sch vit:
l nhng cu chuyn lch s (v mt s truyn thuyt c lch s ha) phn
nh mt vng ho quang p , lu bn ca cuc khi ngha Mai Thc
276

Loan cn n ngy nay, m chng ta c nhim v pht huy mi gi tr vn

ha, tinh thn ca n.
3. Khu m, n th v l hi Mai Thc Loan
- Khu m h Mai nm Ni n, x Vn Din, huyn Nam n, tnh Ngh
An
- n th Mai Thc Loan v ngi con trai k nghip l Mai Thc Huy nm
ven chn 42, thuc khi Mai Hc , th trn Nam n, tnh Ngh An.
- L hi vua Mai din ra trong 4 ngy: 13-14-15-16 thng 01 m lch hng
nm ti th trn Nam n, tnh Ngh An.
Ngy 13 thng 01: L khai Quang ti khu m, n th v m thn mu ca
vua Mai.
Ngy 14 thng 01: L yt co ti khu m, n th v m thn mu ca Vua
Mai.

Lng m Mai Hc
Ngy 15 thng 01: i t. Bui sng cc lng trong vng rc kiu v n
vua Mai hi t theo nghi l ca triu nh.
Bui chiu l l dng hng ti m v l t ti n.Trong l hi ngoi cc
nghi l, phn hi l cc tr chi dn gian nh u vt, ua thuyn, ht vn,
ht i, ht v, nh u, leo ct m, i cu kiu, cp c, nh c Trong
ua thuyn l tr c o nht.
7-Kin trc thnh Vijaya(Champa)- Thnh Hong pht l
Thnh bn cng thi khng nc n
Trong sng m huyn o lng tai nghe
T mt lng xa xi bao ting m
Tan dn trong yn lng ca ng qu
(iu Tn-Ch lan Vin)
Cn u na nhng ngy vng son ca Bn c v cn u na nhng
cnh rn rp voi ,nga xe? Tt c u tri vo qu kh xa vi!
277

Ngy nay, du khch n thm thnh c bn chng kin tn mt cnh tang

thng du b khng khi chnh lng hoi c, tic thng cho mt triu i
li vo d vng xa xm.
Thnh Bn khng cn na nhng qua cc di tch v s liu ghi chp, du
khch c th tm li hnh nh thi xa xa.
Thnh c Bn nm pha bc TX An Nhn, tnh Bnh nh, ta lc trn
t cc thn Nam Tn, Bc Thun v B Canh ca x Nhn Hu v cch
thnh ph Quy Nhn 27 km v hng bc.Thnh do Chim vng Ng Nht
Hoan ng ra xy dng, kin trc tht kin c. Bn trong c dng thp Bo
chng, bn ngoi c dy i Kim Sn n ng mt ty, c ni Long Ct lm
tin n v g Thp Thp ym hu.

Kho c ln 5 Bn- Thnh hong :

Nhm su tm ti liu gp phn lm c s cho vic phc hi , trng tu, tn
to thnh Hong - Kinh ca Hong Nguyn Nhc, lnh t phong
tro nng dn Ty Sn, Vin Kho c hc Vit Nam phi hp vi Bo tng
tng hp Bnh nh khai qut kho c thnh Hong ln th nht thng 92004 ,ln th hai thng 6-2005,th 3 nm 2006 v th 4 nm 2007 xc
nh mt s kin trc cung nh c o ca kinh Hong nh Ty Sn
nh nn mng cung in lu Bt gic, cc thy h, n Nam Giao Vi
din tch hn 300m2 qua 2 t khai qut, din mo kin trc thnh Hong
d c kho c hc pht l ngy mt r nt hn

278

Thnh Honh qua th tch c:

Theo ti liu lch s li cho bit thnh Hong vn trc y l kinh
ca dn tc Champa (th k XI-XV) v c nhiu tn gi khc nhau:thnh
vijaya, Pht Th, Ch Bn, Bn... Nm1471, L Thnh Tn ct i qun
hn 250.000 ngi sang nh Champa, trong 100.000 i bng ng
thy, 150.000 i bng ng b. i qun nh L chim ca Th Ni ri tin
v Bn.Vua Tr Ton sai em l Po Kaprih dn i tng binh gm 5.000
ngi ra i chi nhng b nh bi,Vua Tr Ton rt vo c th thnh
Bn.
Thnh Vijaya tht th vo ngy 2 thng 3 nm 1471 sau bn ngy giao
tranh. Vua Champa l Tr Ton b bt sng v t st trn ng ch v
Thng Long.(05/03/ Al) Trong cuc tip kin, Vua Tr Ton xin vua L ch
lm ti mt mnh ng v tha cho ngi dn Champa. Trn ng v ti
Ngh An, Tr Ton t t cht. L Thnh Tn sai ct u Vua Tr Ton treo
u thuyn v cho khc ch "C Chim Thnh ngn c Tr Ton chi
th". t nht hn 60.000 ngi Champa b git v 30.000 b bt lm n t
cho qun i Vit. Kinh thnh Vijaya b ph hy hon ton, ngi dn b
tn st v ti v, trong c 10 ngi thp ny b ph hy.y l cuc tn st
m mu nht ca i vit i vi champa. Hong tc champa chy sang
malacca( khong 20.000 trn thot bng thuyn qua ca m thi ni, trong
c con vua tr ton l Indravarman v bn la tr ko lai(Pau liang). Sau
cuc chnh bin lch s ny rt nhiu ngi di c chnh tr Champa n
cc vng t M Lai an bnh , mt s khc th ti Melaka . Cng trong on
ngi di c l hai hong t con vua Champa Tr Ton , l
Indravarman v Pau Liang nh ni trn. Bng chng c tm thy
chng minh s gn kt lch s gia Champa v M Lai l Al-kisah 29 trong
k li cu chuyn v mt ngi Nakhoda Champa c tn l Sayyid
Ahmad lm bn cng Hang Tuah( mt anh hng rt ni ting trong lch
s M Lai) v cng n Inderapura (Pahang_Malaysia) trn Tun Teja
n Melaka. Sc mnh Champa c chng minh l ln hn c vng
Pahang sau khi c gip ca ngi anh hng Melaka trn khi Tun
Teja. s c mt ca Nakhoda Champa ti Melaka v Pahang ny li c
chng minh bng mt c s chc chn sau khi tm c trong Al-kisah ke-34
ni v cuc hn nhn gia mt cng cha thuc dng tc Champa vi mt
quy tc Melaka.( theo Sejarah Melayu Champa +Ban La Tra Toan
memerintah di ibu kota Sri Vini (Sri Raja Than Ton). Setelah Kota Vijaya
jatuh. Raja Champa pun mati terbunuh. Dengan kejatuhanibu ota Vijaya ini
ramai pelarian politik Cham yang menuju ke daerah Melayu yang selamatk,
antara lain ke Melaka. Yang termasuk dalam pelarian itu ialah dua orang
putera raja Champa, iaitu Indravarman dan Pau Liang di atas. Gambaran
279

Sejarah Melayu tentang Champa terdapat dalam Al-Kisah ke29 yang

menceritakan seorang Nakhoda Champa yang bernama Sayyid Ahmad
bersahabat dengan Hang Tuah pergi ke Inderapura (Pahang) untuk melarikan
Tun Teja Ke Melaka. Kekuatan Champa berdasarkan fakta jelas lebih besar
daripada perahu Pahang hingga dapat menolong pahlawan Melaka itu
melarikan Tun Teja. Kehadiran tokoh Nakhoda Champa di Melaka dan di
Pahang dapat dihubungkan pula dengan wujudnya pedagang Champa di
Banten seperti yang diceritakan oleh Sejarah Melayu dalam Al-Kisah ke-34
menceritakan perkahwinan seorang puteri keturunan Champa dengan anak
seorang pembesar Melaka.)khong 30000 ngi chy sang lo v campuchia
sau cuc tn st m mu ny.L Thnh Tn gii tn vng quc Champa.
Th chnh tr, hnh chnh v tn ngng ca vng quc Bc Champa
.Vijaya b i thnh Bn v cm ngi Champa n c ng.Cng chnh
ni y xy ra cuc thanh trng m mu nht ca Nguyn nh vi cuc
khi ngha ty sn.Th k XV (1472), sau khi tn ph vijaya champa,l
thnh tng st nhp vo i Vit thuc o Tha Tuyn Qung Nam. n
v hnh chnh Qung Nam Tha Tuyn thng lnh 3 ph 9 huyn tr s t
ti thnh Chu Sa (Qung Ngi), thnh Ch Bn thuc huyn Tuy Vin, ph
Hoi Nhn.

Theo Lch triu hin chng loi ch ca Phan Huy Ch cho bit Trong ph
c thnh Bn, l ni vua c nc Chim , lng ly kin c nay du
c hy cn. Theo Thin nam t chi l th x Ph a xa c thnh xy
bng gch gi l thnh Bn. Thnh vung mi b di mt dm. C 4 ca.
Trong thnh c in, c thp. in b , thp cn li 2 ta gi l thp
con gi. Sch Hong Vit a ch chp rng Ph a gia c l l phin m
ca ting chm Vijaya, huyn Tuy Vin, trong thnh c 35 to thp. Sch
i nam nht thng ch m t Thnh c Ch Bn a phn 3 thn: Nam
nh, Bc Thun v B Canh v pha ng huyn Tuy Vin, xa l quc
280

ca Chim Thnh, chu vi 30 dm trong thnh c thp c, c ngh , voi

u l ca ngi Chim Thnh...

Voi Champa

Cui th k XVIII, phong tro khi ngha Ty Sn n ra, sau khi nh

chim ph thnh Quy Nhn, nhn thy v tr chin lc ca ta thnh, nh
Ty Sn tn to s dng li lm i bn doanh ca mnh v tr thnh
kinh ca vng triu u tin nh Ty Sn. Theo Bn thnh k ca
Nguyn Vn Hin ... Bn c t lu i, khc phc t nh Trn, b ph
v t i nh L. Khi phc c t nh Ty Sn, sau dn dn ph b m
nay nn c vn cn... Nin hiu Cnh Hng nm th 37, nh Ty Sn
Nguyn Nhc nm th 4 bn nhn ni m ng , m rng ca ng
ko di ti 15 dm, tng thnh c p cao ri xy bng ong, b cao
ti 1 trng 4 thc, b y 2 trng, m thm 1 ca thnh ra 5 ca, ring
pha trc c hai ca, bn t l ca Tn Khai, bn hu l ca V Mn... pha
ty thnh c p con nh Nh phng nc lt, pha Ty Nam c n
Nam Giao t tri t, bn trong thnh xy thm bc thnh nh, chnh gia
dng in bt gic... pha sau l in Chnh Tm, hai bn dng hai nh th,
bn t th t tin ng Nhc, bn hu th t tin b Nhc, trc lu c cung
Quyn Bng, hai bn c hai dy hnh lang l ni lm vic, trc ca cung
c m ca tam quan... bn trong thnh th c ngh , voi ... ng Nhc ln
ngi thnh 12 nm. Sch L Qu Dt s cho bit Nguyn Nhc nhn
281

t c ca Chim Thnh, sa p thnh Bn, o ly ong xy thnh

ly, m rng cung in... i nam nht thng ch vit Ty Sn Nguyn
Nhc chim c thnh ny, nhn nn c xy ong tim xng l thnh Hong
...
Thnh Hong trong lch s:
Thnh Hong ta lc trn mt vng g i nay thuc x Nhn Hu v th
trn p th x An Nhn tnh Bnh nh.Theo quc l 1 t Qui Nhn ra
20km,qua th trn n thn B Canh,theo ng huyn trn cng cha, i
qua thp cnh tin v i tip khong 1km th ti.vi cu trc 3 lp thnh.
Thnh ngoi hnh ch nht, chu vi 7.400m, thnh ni chu vi 1.600m, T
Cm thnh chu vi 600m. y l to thnh gi vai tr quan trng trong cuc
khi ngha Ty Sn, ni ng i bn doanh lm bn p t y nh Nam
dit Bc. y cng chnh l Kinh ca chnh quyn Trung ng Hong
Nguyn Nhc. Nm 1776, Nguyn Nhc cho xy dng li to thnh c
ny, n nm 1802 to thnh mt vai tr lch s th ni y c b y 25
nm gi vai tr trng yu trong c 16 nm l Kinh ca Vng triu
Trung ng Hong Nguyn Nhc (1778-1793). Nm 1799, nh Nguyn
nh chim thnh Hong , i tn l thnh Bnh nh Chng hu
qun V Tnh v L b thng th Ng Tng Chu trn th. Nm 1800,
ngha qun Ty Sn vy thnh, nm 1801 V Tnh v Ng Tng Chu t
vn. Nm 1802, qun Ty Sn b thnh ra Bc. Khi Gia Long ln ngi, ni
y tr thnh dinh Bnh nh ri trn Bnh nh. Nm 1813, d b, trit h
cc cung in c, ly vt liu xy dng thnh mi mang tn thnh Bnh nh
ti th trn Bnh nh ngy nay. Khu vc lu Bt Gic c xy dng miu
Song Trung. T y thnh Hong ch cn tr mt dy g , gch ngn
ngang v lu Bt Gic th V Tnh, Ng Tng Chu.

M V Tnh v Ng tng Chu

282

Din mo kin trc thnh Hong qua t liu kho c :

Kt qu khai qut nm 2004, tm thy mt cng trnh kin trc vn ho-thy
h hnh vnh trng khuyt di 17m, rng 10m cn kh nguyn vn, c xy
bng vi, tng lng h gn , san h trang tr, v nn mng mt kin trc,
theo s liu ghi chp c kh nng ni y l du tch n th t ca vua Thi
c.
Kt qu khai qut nm 2005, pht hin thm mt h bn nguyt pha ng
T Cm Thnh, xy ng i vi h bn nguyt tm thy nm 2004, mt
thy h hnh l di 6m rng 3m. Khai qut ln ny cn lm l r mt
cnh pha Ty Nam ca in Bt Gic - ni thit triu ca Hong Thi
c. Nn in, hnh lang c b bng sa thch (tn dng ca Cham
pa), v lt gch vung kh 36cm. Chiu di cnh nn in Bt Gic 7m3,
chiu di cnh hnh lang in l 8m2, trn hnh lang c bn l ct trn m
xung nn gch.
Bn cnh s lng ln vt liu kin trc tm thy h khai qut nh gch
Chm, gch Vit, ngi m dng nhiu loi c cn c mt s loi hnh khc
nh tin xu, n ch, n , vt trang tr bng ....
Theo tin s L nh Phng (cn b Vin kho c) ch tr hai cuc khai qut
cho bit: Thnh Hong l cng trnh kin trc duy nht thi Ty Sn cn
li, di tch c xy dng an xen qua nhiu giai on lch s.Do vy,vic
khai qut kho c bc tch kin trc tng thi k l vic lm cn thit
tin hnh hi tho,phc dng, trng tu, tn to.
Lu nay chng ta ch hnh dung mt kinh thnh Hong Thi c qua
kho t ca tc gi Bn Thnh k Nguyn Vn Hin, bi v tt c nhng
kin trc ca Ty Sn u b trit h v chn vi.Do vy,vic hiu bit thnh
Hong cn rt hn ch.Vi hai t khai qut hn 300m2 l cha ,hin
vt thu c cn qu t.Th nhng kt qu khai qut cho chng ta mt phn
din mo v kin trc cung nh ca Thnh Hong .
Hy vng trong mt tng lai khng xa Kho c hc s dng li mt bng
kinh thnh ca mt vng triu c cng ln vi dn tc:Thng nht t
nc sau hn hai th k chia ct.
283

Va qua, Vin Kho c hc Vit Nam phi hp vi S VHTT&DL tnh

Bnh nh tip tc khai qut ln th 5 thnh Hong (x Nhn Hu, th x
An Nhn, Bnh nh).
t khai qut ny, on kho c s tin hnh khai qut trong din tch 900
m2, nm trong khun vin thnh ni ca thnh Hong . Trong , tp
trung 3 h, 1 h nhm kho st thy h trong T thnh (nhiu ngi gi l
T cm thnh) ca nh Ty Sn, 2 h cn li nhm kho st, xc nh nn
mng T thnh. Kt qu khai qut s l thng tin cn thit cho vic cng
vic phc hi, trng tu thnh Hong trong thi gian ti.

Pht hin nhiu du tch mi trong thnh Hong

B thnh Hong c xy li bng ong trong thnh
TS L nh Phng, Vin Kho c hc Vit Nam, ngi ph trch khai qut,
cho bit: T thnh (T cm thnh) nh Ty Sn c xc nh l kiu kin
trc cung nh nn vic xy dng phi tun th theo quy lut cn i. V
vy, khi pht hin ra thy h pha ty thnh (cn gi l h bn nguyt) ni
dnh cho cc phi tn, cung n tm ra, th nht nh phi c thy h pha
ng. Nn khi tin hnh khai qut pha ng, on tip tc pht hin ra
thy h ging vi thy h pha ty. Cn hai h cn li pht hin ra b
mng, cng trnh kin trc ca thnh ni thnh Hong cn gi li c
chia lm 2 phn: Hong cung, ni triu nh hi hp, cc v lnh o nh
Ty Sn lm vic v phn pha sau hong cung l ni sinh hot, n ca t
gia Hong Nguyn Nhc, ni m nhn dn a phng thng gi l nn
cung c hay nn hu cung.

284

H bn nguyt, ni cc phi tn, cung n tm mi c pht hin pha

ng
TS L nh Phng cho bit thm: Cuc khai qut nhm xc nh khng
gian T cm thnh gm quy m, mt bng cng cc cng trnh kin trc
thnh ni ca thnh Hong ; tm du vt phc v cho cng tc trng tu,
phc hi thnh Hong da trn nhng c liu c c s khoa hc vng
chc.thnh Hong c cu trc ba lp gm: Thnh Ngoi, thnh Ni, T
Cm thnh. Nhng ln khai qut trc, cc nh kho c hc pht hin trong
khun vin T Cm thnh c nhiu tng ngh , s t v h Bn Nguyt,
h Tri Tim
Tuy nhin, vic pht hin thm nhiu du tch lch s nhng tip tc trng
tu, phc hi th cn c thm nhng chng c khoa hc thuyt phc ca kho
c hc v cc cng trnh kin trc cung nh Hong . Bi hin nay, khng
gian T cm thnh v cu trc cc vng thnh vn cn c nhng kin tri
chiu nhau.

B mng hong thnh

285

Theo mt s ti liu lch s ghi li, ti v tr thnh Hong hin nay, tng
tn ti 2 vng triu ca 2 tc ngi khc nhau, sng cch hn 300 vi tn
gi: Bn (Champa), Hong (Ty Sn). Tuy nhin, kinh Bn Vijaya tn ti thi gian gn V th k (XI - XV), lin tc b chin tranh tn
ph ri li c xy dng, tu b phc hi nhiu thi im khc nhau nn
du tch khng cn nhiu.

H thng ng dn nc trong thnh Hong xa

Nm 1776, Nguyn Nhc, cho qun sa li thnh Bn lm i bn doanh
ca qun khi ngha, sau xy dng thnh kinh nh Ty Sn. T nm
1788, Nguyn Hu ln ngi hong t kinh ti Ph Xun, kinh
Hong ch cn trn danh ngha. Nm 1793, vua Cnh Thnh tin chim
thnh Hong . Nm 1801 thnh Hong thuc v Nguyn nh do
tng V Tnh ng qun sau khi chim c thnh t qun Ty Sn.
Sau khi chim c thnh Hong , Nguyn nh i tn l thnh Bnh
nh. Ti nm 1814 ng cho chuyn th ph t thnh Hong v v tr l
thnh Bnh nh sau ny, nm cch thnh hong khong 3km v hng
ng bc lm th ph tr s ca vng Quy Nhn-Bnh nh. Nay l thn
chu thnh-f. nhn thnh-th x An nhn- t.Bnh nh(cch thp ph lc
200m)

286

8-vn ha m thc Champa

a. Quan im :Quan nim chnh ca ngi Champa trong n ung l gip
c th pht trin v th hin tnh hiu khch, ni nm na n m sng
ch khng phi sng m n iu y c th hin trong cc cu tc
ng: Bng takik plh lawik bng wk. Bng ral jam bn jhak
Tm dch:
n t sau n na. n nhiu i ma d dy nhuc nh.
Tuy vy, trong nhng lc tic tng, nh m, ngi Chm khng cho
thc khch mang bng i v nh m ngc li: Bng jauh cangua hua
ginraung (n thoi mi no say) hoc c miu t bng cm t Bng gal
pauh tl tak (n no g sng) ch s tht i ca gia ch qu i rng
lng hiu khch. Ngi Chm xem sn vt t nhin c trong a bn c tr
ca h l mn qu ca Thng ban cho h c thc khai thc v s dng
rt hp l.
Paik djm di glau bng ka. Djm di paga pih bng lawik
Tm dch:
Rau ngoi rng hi n no.Rau trn ro ch khi thiu V th m mi
lc nng nhn, hay chun b vo ma v c bit vo ma kh cng l thi
gian ang ch la ngoi ng chn r, thng 11, 12, ging Chm lch, trai
trng trong lng hay t chc nhng cuc sn bt, cn thn n tng tp i vo
rng hi nm, hi rau. V y cng l thi im sp sa i vo hi lng hng
nm nh Rija Ngr chng hn. t lu, ngi Chm c thc n chn
si v t chc bp nc ngn np, gn gng. Cng vic y trao cho bn tay
ngi ph n. H ngoi thin chc lm v, lm m, chm lo cho cuc sng
gia nh m cn lm qun l ti chnh v bo v danh gi ca gia nh v
dng tc. B T mu (Muksruh Pali) l tm gng cho gii ph n hc tp
ni ngi: cng, dung, ngn, hnh. V cng vic bp nc ngi dy:Glah
crng salaw caga. Cang tathk djm ka blauh lai mthin. Ikan raw juai bri
hangir. My pagp mthin juai brei bk taba. Tm dch:
Tr bt ln mm sn m.Ch cho rau chn mi nm canh.Ra c ch
hi tanh.Mn hay lt chng ngon lnh u em. hng ngi ln tui, c
287

bit l cc v chc sc tn gio khng bao gi h n ung trong bng m,

ni khc i l khng c nh sng (nn hay nh sng mt tri), bi h cho
rng bng m ng la vi ma qu (abilh). ang khi n vo bui ti
khng may in tt, ba n ca h s dng li d ch mi cm a. V
th, mi ba n h chun b kh chu tt n sng. Ba n hng ngy, ngi
Chm rt ngi khi n lm ri vi nhng ht cm. Theo h mi ht cm l
thn xc v linh hn ca P Yang Sri (Thn la go), mc d trong cuc
cng no u c cm t c nh mang ngha cu xin thn thnh ban phc
lnh: bng lihi hauk Kamang Jruh (n cm ri ht n ri ca Ngi). H
quan nim tht chn chn, bi khng nhng th hin thc tm linh m cn
bit qu trng m hi nc mt ngi nng dn, mt nng hai sng, bn
mt cho t, bn lng cho tri c bt cm, trong mi trng sinh thi
kht nghit ca vng t thiu ma tha nng. ng thi trong ba n, nu
khng c vic cn ni vi nhau th t khi ngi Chm ni chuyn vng. H
cho rng ni trong lc n, nu khng hay xy ra chuyn to ting s lm pht
lng P Yang Sri v gia quyn ca h s gp nhiu iu khng may mn,
ma mng s khng c nh mun. Nhng l vt trong cc cuc cng t,
c bit l l vt dng trong m tang, khng bao gi c lm n trong nh
ngy bnh thng. Bi l nu c xm ging ngh rng nh c tang gia, s l
iu khng hay. Cc l vt dng cng trong Thnh ng ca ngi Chm
Bni nh kadaur mriah (bnh c ngt) hoc kadaur patih (bnh c trng)
cng khng c ch bin dng trong ngy thng. Hng ngy, ngi Chm
dn n trn nhng chic mm y bng - tip gip vi mt chiu, khng bao
gi dn bng mm chn cao (salaw takai) d l nhng v chc sc cng vy.
V mm chn cao dnh c bit cho cc cuc dng cng, c s xut hin ca
Thnh hoc Thn. Trong cc cuc dng cng, ngi Chm bt gp mt s
tc ngi Ty nguyn hoc nc ngoi nh Mlai hoc Indnesia l s hin
din l chui lt trn mm dn l vt. h th hin s tn knh cc v
thn thnh c mi v hng l vt. Ngoi ra, trong vic n ung ca
ngi Chm cn biu hin tnh yu chung thy sc son bng hnh nh l
ngi cng n chung mm cm trong l ci sau khi hai v Imm v Katip
tuyn hn. t lu ngi Chm c thc v n ung, t m bc n
thnh son, t vic n p ng nhu cu pht trin bnh thng ca c th
n vic n ung giu cht dinh dng.
288

b. Nhng c trng c bn: Ngi Chm Ninh Thun theo hai tn gio
chnh: Blamn v Hi gio Bni, ngoi ra c mt b phn nh theo o Hi
gio Islam, b phn ny c tch ra t Hi gio Bni, du nhp vo tnh ta
t nhng nm 60 ca th k XX. Hai gio phi chnh trn king tht nh
ngi dn nc n . Cc v chc sc n bc nh ngi nc Arp, cng
c Chm ha, c v dng mung (sanuai) v lc no trong ba n ca
ngi Chm c bit trong mm l vt cng lc no cng c mn canh rau
nc xo tht (d, g, tru). Tn cc gio phi theo iu lut ca gio hi
phi king c khng khc g i ng chc sc. Khi n nam ngi xp bng
(Trah canr), n ngi dui tro mt chn ra pha sau (Jauh cangua). Khi n
dng a, mung gp, mc thc n. Vi nhng thc n khng chan nc
canh, ngi ph n Chm hay dng tay bc n nh ngi nc Arp. Ngi
Chm t khi n m, c chng mi t nhng nm 70 tr li y, trc kia h
dng du n tng hm lng cht bo. H khng thch n nhng mn n
nhiu cholesterol, ngi Chm Blamn nu khng c m, tic th khng
bao gi git m heo dng trong nh, hoc ngi Chm Bni, nhng con
vt hin t ( dng cng thn thnh) u l nhng con vt mang trong c
th chng t m nh g, d, tru. Ngc li, h n c nhiu loi l, rau
trng c sn trong t nhin. Nhng loi t non trong t nhin c rt nhiu
xung quanh a bn c tr nh canung, girk, Kadaiy hoc nhng loi u
trng trong vn hay trn ry nh rabai (u vn), ratak auh takuh (u
xanh) Nhiu nht l cc loi rau, c, nm mc sau vi trn ma nh
chm bt (djm bat), rau ay (djm nhot), rau b ngt (djm tatik), mng
(rabung), nm mc nh (bimaw tangi takuh), nm rm (bimaw png) C
l mt mt a bn c tr ca h thc vt phong ph h khai thc phc v
cc ba n, mt khc kh hu ni y khc nghit, nng v gi, c thng
nhit ln n 35 n 36 C v hu nh quanh nm mt tri ta ra nhit
289

lng rt ln ni vng t ny. V vy h cn ly li s thng bng thn

nhit, rau l loi thc n l tng nht cho vic gi thn c iu ha
trnh bnh tt. Ngy nay, th gii ca chng ta ang c xu hng tha cht
cholesterol trong mu, s mp v bnh tim mch v vy vic thch n rau ca
ngi Champa rt ph hp vi xu th ny. Ch bin mn n (tht, c, canh),
ngi Chm rt ch trng gia v d n gin nh t, hnh, s, mm mui
Gia v lm cho mn n m , hp khu v. Ninh Thun c mt lng
Champa n cay c ting, khng ni no snh bng k c cc lng Chm Bnh
Thun, l lng Chm Bni Lng Tri (Palei Cang). Cch y hn 30
nm, hu nh nh no cng c vn trng t, v d tr t kh. t l gia v
chnh ca h cng phi l, xung quanh lng ca h l rung su, bu lt,
quanh nm nc ng bn ly, ni sinh sng l tng ca cc loi thy sn
nc ngt nh c, ln, ch v hu nh h khai thc ngun li thy sn t
nhin y quanh nm. Nu khng c t, khng c gia v cay th cc mn n
c ch bin t thy sn nc ngt s tanh n nhng no. V y cng
l phng thc cn bng m - dng trong vic n ung. cc lng Chm
hin nay mn canh rau tp tng (nhiu th rau nu chung) pha bt go vn
cn ph bin v l mn n khoi khu ca rt nhiu ngi, k c nh giu
c. Ca dao Champa c cu ch ci con ci nh quyn qu khng thn
trng trong n ung:
Ank urang bik urang biai
Bng ia habai luai pch pangin
Tm dch:
Con ci ngi quyn qu
n canh rau cho v chn.
Ngi Champa n ung khng cu k, hoa m nhng h kh snh iu, h
tuyn b: Pabaiy tuk - Mnuk m(D luc - G nng) Li tuyn b ca h
c l, nhng con vt hin sinh bn chn nh: d, tru l m ln, m c
nhiu thc khch, nc xo ca chng va ngon li va cho nhiu ngi
cng n.V ngc li, con g lm vt hin t thng l l ch vi ngi tham
d. Ba n ca tc ngi Chm mang tnh cng ng ca. t khi ngi Chm
290

n ba cm ring l kiu u ty m l ngy no cng dn ln mm, by tt

c thc n ln . Mi ngi dng chung t canh, a c, chm mm c
khi t bng ht thy mn n m c ch bin trong bp gn y, va d
chm thc n, khi phi vo ra bp nhiu ln, va d cho cc thnh vin
cng bit ba n ca gia nh mnh. Hai gio phi Blamn v B ni ni
nh m cch dn n khc nhau, ngi Blamn dn mt mm gm cc
thc n cho hai hoc bn ngi, ngi xp bng trn mt chiu, cn ngi
Bni ch dn mi mt mm cho hai v ln hoc chc sc tn gio, cn li h
dn n chung cho tt c mi ngi, ngi xp bng i din. Thnh ng tapa
salaw( Vt mm), hm qua mt mang khi nim c tnh khi qut
cao, c l xut pht t hnh nh xu n ni nh m ca mt c nhn no
xa xa. Ngy nay, vic dn n ca ngi Chm c khc i cht, ngi
ta khng bng b tt c cng ra m ch bng mi vi thc n ung. Nu
dn ln bn, c ni t lun ci mm ln y. Mc ch t lng tn knh
khch hoc ng b, cha m, ng thi chic mm salaw theo quan nim
ca ngi Chm xa l mt t; cc mn n l mun loi, sinh si ny
n trn y. Nhng cng c nh h cho l tha thi, lp d v th h dn
trc tip khng cn phi c mm. Tuy vy, hu ht tc ngi Chm hy cn
gi cung cch dn n trn mm salaw lithei. a thc n vo ming,
ngi Chm dng a duh, k c vic x chit thc n ch khng dng
dao, na, xin nh ngi u Ty. Cc v chc sc ni nh m, n trn
mm cc chu (salaw takai) vi cc khu phn v a tay bc cm v mt
s thc n. C l cung cch ny xut pht t nc Arp hoc n ni pht
sinh tn gio Chm. Ngi Chm s dng nhiu chng loi a v hng
ngi cng c phn bit bi chng loi a y.
V d: - Thy php (gru urang) ch dng mi loi a tre
- Chc sc cao cp dng a mun bt bc.
- Ngi c chc quyn hay dng a mun, ng.
- Thng dn dng a tre hay cc loi cy khc. Trong lc n, ngi n
ng Champa c khi ung vi ly ru, h va n va ung, hoc ung xong
ri n ty c tnh ca mi ngi. Xong ba cm, t khi ngi Champa n
trng ming, nu c thng l chui hoc tri cy trong vn nh. Nhng
291

hm c khch, ba cm c chun b kh tm tt, d thc n c ch vi

mn cy nh l vn, v cui cng gia ch khi tin khch phi tht nn cu
ni cm n thay v ngc li. y cng l nhn cch c th mang sc thi
ring ca ngi Champa. Trong giai on hin nay, ngi Chm hy cn
gi tc l cng t, trc cng sau n, phng thc b p s thiu ht cht
b dng trong nhng ngy thng c hnh thnh t rt lu i. Thng
l vt c dn ln mm cao c lt l chui. Ngi Champa khng mang
khi nim thi gian bng nhng nn hng m bng mun vn si hng
trm bc ln t chn la, thn thnh, t tin v hng cht lng thnh ca
gia ch qua nhiu si hng trm . Ba n Chm lc no cng c mm,
mm ci, nc mm, tu mn n m c nc mm ph hp, i khi xut
hin mi mn mm chng vi hng v rau rng. Hin nay, hai lng
Champa Bnh Ngha v Raglai Xinh thuc x Phng Hi, huyn Ninh Hi
c dng tc mang tn Ia mathin (nc mm). B th Pluc (Bnh Ngha) ni
rng (theo li c Ky ca h k) dng tc ca b t ngn xa chuyn sn xut
nc mm cung tin cho vua v trao i nng sn. Nhng con tm, con
c trong m Vua, a bn c tr ca dn c Bnh Ngha xa, bt v p
lm nc mm rt ngon. C l nc trong m giu cht dim sinh.

* Nhng mn n truyn thng v cch ch bin: Vn d ngi Champa

sng ch yu bng ngh nng, quanh nm ni rung ng, nng ry, ni
rng. Nhng sn vt c thin nhin ban tng c h khai thc,ch bin
thnh nhng mn n,thc ung phong ph, ph hp vi khu v ca h.
I. Nhng mn bnh (Tapei ahar mnng)

292

1. Tapei anng baik (Bnh tt n) Bnh tt n ca ngi Champa gn

gi vi bnh tt n ngi Vit Trung Nam b, v ngi Raglai. Nguyn
liu chnh l go np (ip) v u (ralak). Go np l sn phm nng
nghip khng th thiu ca ngi Chm, hai loi chnh l ipkalu, trng,
ht trn mi mp hng, do v ipgilai, trng, ht di, do v thong
hng thm. Go np ngm khong na gi ng h, vt ro. L chui
(hala pakei), nu l l chui cht cng tt, bnh s xanh v thong hng d
chu. L c phi ngoi nng cho do dai khi gi khng b nt v rch.
u (ralak) nh u phng (ralak lauw), u en (ralak juk) ra sch, trn
vo go np. Khi gi ngi ta dng l chui hai lp lm v, dc u np,
cun trn, ct bng lt giang (kanur tiang), cht chng no tt chng ny.
Luc khong 5 - 6 gi. Bnh tt n c dng rt nhiu trong l t v cuc
sng i thng: m tang, l cng gia tin, l hi, ci Ngy nay song
song vi vic trng u vo np, ngi Chm cn c bnh tt n nhn lt
(kati taba) v nhn mn (kati bk), c l c du nhp phng cch t cc
tc ngi cn c. Bnh nhn lt thng l u, nu chn, gi nhuyn trn vi
ng n (saradang). Bnh nhn mn thng dng i khch trong dp l tt,
nhn mn gm tht p gia v c nu chn hoc cha nu (tht b).
2. Tapei anung banah (bnh tt cp) Nguyn liu nh bnh tt n
dng cng, thng khng c nhn (kati). Bnh c gi ngn hn, hnh bn
nguyt, khi ct lt h ghp hai bnh vi nhau i xng, to thnh bnh n.
Luc trc tip trong nc un si. Bnh tt cp c dng trong cc m
tang (padhi) cng gia tin (Pabng mukkei), gi k (patrip). Loi bnh
khng c s bin i v chng khng c dng trong nhng ngy thng.
3. Tapei dalik (Bnh t) Bnh t Chm nh bnh t ca ngi Vit. Bnh
c lm t go np ngm gi thnh bt (tapung). Bt np nhi vi nc
ng nu ngui. Ngi ta bc tng cc bt, dt mng, bc ly nhn, gi.
Lm chn bnh theo phng thc hp. Nhn bnh thng c lm bng
u nu chn gi nhuyn hoc da. Khi gi ngi ta thoa mt lp du n hay
ct da trn mt mt l pha trong khi bc khng b dnh. Bnh t c
dng kh ph bin trong i sng hng ngy ca ngi Chm t cng l n
i khch.

293

4. Tapei adang (bnh xi ch) Bnh xi ch c lm bng go np xi

trn vi ng, u (phng hoc en). Bnh chn ngi ta chit tng cc,
hoc ct thnh ming vung, bc l chui h hai u. Tapei adang c
ngi Chm Blamn dng cng trong m tang. Ngi Chm Bni lng
Vn Lm, huyn Ninh Phc lm tapei adang c khc vi tapei adang ca
b con Blamn gn nh bnh tt cp, nhng bnh c lm bng bt np
ngo ng nh bnh t, khng nhn. Ngi Vn Lm hay luc tng cp
tapei anung banah vi tapei adang v n chung hai loi cng nhau. Trong l
ci hoc l karh (l nhp o), ngi Chm Bni lm bnh xi ch gm
np xi ngo ng. Bnh chn ra nia, cn mng, dng tay p cho
bnh p cht vo nhau. Hai mt bnh ph mt lp bt u phng hoc m
rang. Dng dao ct thnh tng ming vung gi l (tapei paul).
5. Tapei racm (Bnh trng) Bnh trng c s dng ph bin trong i
sng cng ng ca ngi Chm. Bnh trng c ch bin bng bt go,
ha vi nc theo t l nht nh, m en (lang juk) hoc m trng (lang
bng). Ngi Chm c hai loi bnh trng c kch thc khc nhau. Bnh
trng bng ng tin km ch c dng (khng n c) trong l ci ca
ngi Bni v bnh ln dng n thay cm hoc n vi thc n khc nh
gi, rau sng. Nu mun bnh nh (bng ng tin), ngi ta dng la
than, t ln y tm kim loi (thng l mm ng), mt bt bng mung
nh xung mt mm. Khi chn cy em phi. Bnh ln, ng knh t
30-35 cm, phi dng khp ln (khang) cng mt vi, un nc bc hi,
bt bnh, trng mng, y np. Bnh chn dng a tre vt, t vo phn tre
em phi. Ngi ta dng la than nng nu thch. Bnh loi ny dng
n hng ngy v trong cng t. Bnh trng cc lng Chm t bin i,
nu c th ch thay i cc loi u hoc bt.
6. Tapei kamang (bnh in) L loi bnh ngt, c ngi Chm ch bin
n v i khch. Bnh c ch bin t la np rang i v thnh n
(bng), ngi Chm gi l kamang. Kamang gi mn thnh bt trn ng
n. Dng khun bng g, thng bng chn ung tr nhn p thnh vin.
Bnh tapei kamang ca ngi Chm c dng nhiu trong m tang hoc
gi k.

294

7. Tapei ch (bnh cun) Bnh cun c dng nhiu trong m tng, gi

k ca rngi Chm t rt lu i. Bnh cun c lm t bt np, ray mn,
nhn ca n c lm bng m, u phng rang gi mn trn ng n.
lm bnh cun ngi ta dng than la hng, t ln y mm ng. Thoa ln
mt mm lp du n, ray bt theo chiu dc mt lp mng, ri u hn hp
u lm nhn. Bnh chn dng dao tre mng cun thnh thi bnh trn.
Bnh cun cha c s thay i ln, c chng ngi ta trn bt bnh vi
phm mu vng hoc vi mc ch lm cho bnh trng hp dn, sinh
ng hn.
8. Tapei saip (bnh xp) Tapei saip c ngi Chm Bni ch bin v
dng vo vic cng t rt lu i, c bit l trong m tang. Tapei saip
c lm t bt go np, xay mn ha vi nc, trng g v ng n, to
thnh hn hp sn st c mu m trng g. Ngi ta nng bnh bng mt
ci mm t trn than la hng. Trc khi bnh, ngi ta thoa mt lp
du n hoc du da ni nh bt nhm khi b dnh vo mt mm.
Bao gi bnh bc mi thm, vng ngi ta dng dao tre cy, xp ba v gi
li bng l chui h hai u. 9. Sakaya Sakaya l loi bnh rt c a
chung trong cng ng Chm. Nhng l cng trng i ca ngi Bni
khng bao gi thiu vng Sakaya. Sakaya i vo cuc sng ca ngi
Chm nh biu trng ca s knh trng, thnh khn, thnh ng Chm c
cu: Tapei anung ala (Bnh tt di)
Sakaya angauk (Sakaya trn) Sakaya c lm t hn hp trng (g, vt),
u phng (gi nt), ng v gng.
c chic bnh sakaya chn, bc mi thm du du, ngi ta em hn hp
c nh (quy) nhuyn to thnh dung dch sn st, vo khun bng
s (thng l chn, t) chng cch thy.
Sakaya c dng trong l tc v tht i bn b qu mn.
10. Ginraung laya (Bnh c gng): Bnh c gng c hnh dng nh c
gng dng lm gia v. N c ch bin v s dng t xa n gi v rt
c a chung, ng thi th hin s kho tay ca ngi ph n Chm.
Bnh c gng c lm t hn hp bt go np, ng, trng g v men
ru. Hn hp c nhi tht nhuyn, bc tng cc nh lm bnh t, t ln
295

mm, dng i bn tay nn hnh c gng. c chic bnh va thm,

va ngon, ngi ta em c gng c nn em b vo cho du n
ang si sng sc - du n c kh bng na chn ti gi nt, 5 pht sau
chic bnh c mu vng v thm. Bnh ginraung laya ngang hng vi
sakaya thng c dng trong cc bui l trng i v chiu i khch qu.
11. Tapei kng Ngi Chm Bni lm bnh tapei kng t rt lu. N c
lm dng trong thnh ng (Thang mgik) nhn dp l Allahm ca
ngi va hc xong lp kinh cran v lng. Tapei kng chn bng phng
thc nng hn hp bt pha vi lng trng g, ng vi t l rt nh,
trn mt chic mm ng, thoa mt lp du n trc khi hn hp. Bnh
bc mi thm v chuyn mu nu th chn dng dao tre gp i, bc l
chui. Tapei kng n nay vn cha c s thay i v c xem l l vt rt
qu dng ln cc v Nabi trong thnh ng ma chay Ramwan.
12. Akun (bnh ch cung) Bnh ch cung c ngi Chm ch bin kh
lu i ca hai gio phi Bni v Blamn. Akun c lm t bt go t
pha np (vi t l rt nh), nu l akun ngt, ngi ta thm ng theo t l
nht nh. Bt (khng mn) bc trong lp vi mng em hp trong ni nc
ang si (ni hai tng c soi l), y np, khong 4-5 pht bnh chn. Akun
trng (khng ng) n vi nc ng nu chn hoc nc xo g, d
Akun c dng nhiu trong cc cuc dng cng Chm nh Kayp,
Kamri, Rijangr ca ngi Bni, trong Palaw kasah, Rijangr ca
ngi Chm Blamn.
13. Kadaur (Bnh c) Bnh c Chm c hai loi: bnh c chay (kadaur
patih) v bnh c ngt (kadaur mriah). Ngi Chm ch bin hai loi
bnh ny dng cng Puluah trong thnh ng (Bni) hoc nh.
Kadaur c lm t bt go, tht mn pha vi nc theo t l nh sn, nu
bnh c ngt ngi ta trn ng n vo bt. Bt nc vo ci khp
(akhang) bng t nung hoc thng kim loi (nhm, gang) bt ln bp vi
phng thc tng hoc gim la. n khi bt c du bt ni ln li ti , ngi
ta dng que bp quy nhuyn cho bnh c c t t v trnh b chy kht.
vo nia cho ngui, dng dao rch ct tng ng k dc ngang. Nh vy
ngi ta c bnh c Kadaur. Bnh c chay n vi mui m hoc mui
u phng.
296

II. Nhng mn n c ch bin t cc loi tht:

1. Mn luc: Tht luc c ch bin v s dng kh ph bin trong cng
ng Chm. Cc l m nh m tang, cng gi, tn chc u c tht
luc. Ngi Chm trnh by quan im v mn n ch bin t tht l Pabaiy
tuk mnuk m (D luc - g nng), v thng l nhng con vt nui nh
tru, b, d, g, vt luc lm mn n, ngc li tht ca th rng t khi ch
bin mn ny. Tht c lm sch s em luc v nc luc tht - nc xo
c ch bin lm thnh mn n vi tht trn rau ghm (thn chui non sc
mng trn vi l lt thi). Ngy xa khi git m con vt dng cng (ch
c dng cng mi c git m trong nh), ngoi tht ngi Chm hay tn
dng da, sng lm thnh vt dng khc, nh da tru lm dy thng, bt
mt trng ginng, da d bt mt trng ginng, trng baranng (loi trng mt
mt), dng sng tru lm t v.
2. Mn nng (Rilaw m) Tht nng c dng ph bin trong cng
ng ngi Chm t cng t n ba n thng ngy.
Tht nng trong cc l cng gi l kadang, v d d nng l pabaiy
kadang, g nng l mnuk kadang. Ngi Chm thng nng tht th
rng, ngon nht l tht nng cc loi th lng v nh g, chim Tht
nng n vi t rau t nhin nh tanung (lim xanh), to v gic hay hay.
Tht nng trong cuc cng khng bao gi h tm gia v v ngc li trong
ba n hng ngy h hay bi tm gia v nh hn hp hnh, t, ti, s, nc
mm c khi h tm loi gia v mc ngoi rng gi l Halamngei - l xo
ging. Ngy nay tip nhn cch ch bin hin i, ngi Chm cn bt
chc p nc chao, ng v hng
3. Mn kho (Rilauwjp - rilauw um) Khng bit mn tht kho c t bao
gi, c l c ch bin t sau th k XIX, bi trong mm cng hin nay,
cng n thp hoc thnh ng, m tang ca ngi Bni khng c tht
kho. Bt c tht th no ngi Chm cng c th kho c, k c tht ging,
v thng kho trong nhng ci tr, hoc bng nhng ci tr nh hn gi l
Klaig - bng t nung. Ngy xa, ngi Chm c cm t Jru klaig l
cm trn vi cn tht ng li y Klaig (tr), c tr con rt a thch.
Hai loi gia v tho dc thng c s dng cho mn tht kho l s
297

(plng) v l xo ging (halamngei). Ngy nay, mn tht kho Chm c s

bin i nh ngi ta c th kho tht vi rau (qu, tri), v s dng nhiu gia
v mi nh cri, ng v hng
4. Mn gi (Laba) Mn gi - nm (laba) l mn n truyn thng v nhm
nh gi s kho tay ca ngi ph n Chm. Ngi Chm lm mn gi
vi nhiu loi tht, lm lc ngi ta dng da th vt (tht rng, b, d) ch
bin mn gi. Mi loi tht ng vi tng loi rau (thng l rau rng) hoc
bp chui, mng nh thit phi c u phng rang gi v l me non sc
nh. Gia v thng s dng cho mn gi l hnh, t, ti, tiu c khi ty s
thch m ngi ta dng c mm nm lm gia v cho mn ny. Ngi
Chm c thnh ng Auk laba ajah (Nh gi ging) ch s nui tic phi
b nh ra mn n ngon. Ch bin mn gi kh cng phu v phi kho tay,
nu khng s b mn hoc chua, cay v phi s dng nhiu gia v v cng
phi la chn ra cho tht nng hay luc. Mn gi Chm ngy nay c s
bin i, nguyn liu ch bin nh gi tht g da leo, ng sen Nhng
c l ngi Chm Blamn thch hn c l gi ging vi cch ch bin
truyn thng ca h. Ngoi nhng mn n t tht k trn, ngi Chm cng
bit bo qun v tch tr tht, bng cch tht x ra p gia v thng l
mui, s, em phi ngoi nng cho tht kh, xp vo gi (apung) treo trong
bp la dng dn. Nu vo nhng ngy ma, h cng lm nh trn v treo
ln ni bp la gn ging vi tht hun khi ca tc ngi Ty nguyn.
III. Nhng mn n c ch t thy sn: a bn c tr ca ngi Chm
l nng thn, ng bng tip gip bin v min rng ni, phong ph thy hi
sn. Ch ring vng m ly khu vc x Thnh Hi ngy nay, t nm 1960
tr v trc l va c nc ngt ca c tnh Ninh Thun. Nhng mn n
mang tnh truyn thng c ch bin t c gm c nng (ikan m), c kho
(ikan jp - ikan um).
1.Mn c nng (Ikan m) Mn c nng thng l c nc ngt nh c
tr (ikan kn), c r (ikan kruak), c chp (ikan cadu) c bt c t sng
sui, h, ao ra sch, c loi khng cn nh vy v thng thng c
nng khng cn phi nh vy, dng cy xin, li nng trc tip trn la.
C tru (c qu) c khi ngi ta gi l chui, ct cht b vo la rm, thay
v nng trc tip, nng nh vy c s rt thm. mt s ni, ngi ta bt
298

chc ngi dn Nam b nng c tru bng cch, gi c bng l chui, o

h b c vo t la pha trn. C nng thng c n km vi t cy
ring nh tanang (dng), grak (lim), cc chua Lm lc ngi Chm cng
n c nc mn nh c trch, c nc, c mi n vi kh (hamia), chui
cht, bp chui Tm, cua bt c c khi ngi ta nng, nhiu nh lm
gi tm vi l me non, trn ln vi my th rau ngoi rng.
2. C kho (Ikanjp - Ikan um) Trong cc l cng c thc n mn lc no
cng c c kho, ngi Chm kho c c nc ngt v c nc mn. Nhng
gia v khc nhau. Nu l c nc mn nh c thu, c ng thm ch l c cm
gia v ngoi hnh t mui cn c tiu. V nu nh c nc ngt nh c tr,
c tru n c lng tong, gia v phi cay, khng th qun s hoc l xo
ging, c ni cn kho vi t cay to nhn, ngh V dng c nu c
yu thch nht vn l ci tr bng t nung. t lu, ngi Chm bit
bo qun v tch tr c khi c nhiu hoc dng trong v ma bn rn,
ma bo. Thng thng ngi ta ly ht rut, mang nu l c nc mn,
cht u, bc mang v x nu l c nc ngt. Mui pha long, nhng c,
em phi. C kh ngi Chm gi l Arik, c ni gi l Ikan thu.
IV. Mn canh C th ni mn canh l mn n ch o ca ngi Chm,
trong kho tng vn hc dn gian canh c ni n kh nhiu so vi cc
mn n khc. T xa xa ngi Chm bit ch bin 3 loi canh: canh rau
(ia habai), canh chua (ia mthn) v xo tht (ia jan).
1. Mn canh rau (Ia habai) ng t habai ca ting Chm tng ng vi
ng t nu canh ca ting Vit. Danh t ia, ngha ting Vit l nc.
Nh vy, nc ng vai tr quan trng trong vic nu canh, rau c nhiu
th: canh rau l c hoc tht, canh rau qu c hoc tht, c loi canh c
nm ngoi gia v cn nu chung vi bt go rang hoc ngm. - Canh rau
rng thp cm (ia habai djm glai): Vi thc khai thc rau t nhin ti a
phc v cho gia nh, canh rau tp tng - nhiu loi rau nh chm bao,
rau ay, rau b ngt, v nhiu loi rau rng na m trong ting Vit khng
c tn nh djm Kagauk, djm kadit, djm krm c nu chung. Cch
ch bin kh n gin: Nu ni nc, nu nu vi c nc ngt th lm sch
c b vo cng thi, hoc c nc mn th ch nc si mi b c. C chn
nc ang si sng sc thi rau ra sch cho vo ni canh. Rau chn khuy
299

bt go vi nc l vo, ch 15 pht sau nn gia v (hnh, mui) thng

ngi ta nm mm (mm nm) vo ni canh, cui cng nhc xung tra bt
ngt, cch y hn 30 nm, ngi Chm hay dng l cy hala kayaw
nm thay bt ngt m ni canh vn ngon. - Canh rau ng (ia habai djm
phik): Rau ng mc rt nhiu ry, vn hoc b rung, nht l vo thng
4, 5, 6, 7 Dng lch. Canh rau ng tnh mt n vo ma nng Ninh
Thun l hp l. Canh rau ng t khi nu n loi m hay nu chung vi c
da. Cch nu c khc vi canh rau tp tng, em ni nc vi c da nu si
(nu c nc ngt b vo cng thi), c chn, khuy bt go vo ch chn
mi nm gia v, nhc xung b rau ng sau khi ra sch, cui cng b
vo ni canh chn l me non sc nh v bt ngt. Mun cho ni canh ngon
v khng ng lm th ngi ta khng khuy ni canh sau khi b rau, ng
thi rau s c mu xanh ti hp dn. t khi ngi Chm nu canh rau ng
vi tht, nu c nh tht tru, b - Canh mng ti (ia habai
labung):Mng ti c rt nhiu trn rng ni tnh Ninh Thun, n c
khai thc vo thng 9,10,11 hng nm. Mng ti sc mng ngm nc l
ho mt t mui. Bt ln bp t u, khong t 20-40 pht, khuy bt go
vo, ch bt chn nm gia v v mt t l me non thi nh. Nu nu vi c
nc ngt hay c bin th cch lm nh canh rau tp tng hoc rau ng. Khi
nhc ni canh xung ngi ta gi l bt ngt - hala kayaw b vo ni
canh, ni canh s mt ngon nu khng c loi l bt ngt thin nhin ban
tng. - Canh mn (Ia habai djm labua): y l loi canh rt c a
chung trong cng ng ngi Chm, c bit l canh mn c ch bin
trong m tang Bni. Rau mn (djm labua) mc rt nhiu ni ng rung,
nng nc hoc m ly. Rau mn rt nga, nu khng ch bin ng k
thut th rt kh n v ngc li. Nc nu canh mn ngon nht vn l
nc xo tht, nc luc tht trong m hoc l cng nh tru, d Rau
mn ct v, tc v ngoi, b lm ba lm t, ra nc xo qua khng
(akhang) bng t nung (hoc thng nhm), un la va phi, nc xo bt
u si b rau vo dng que bng cy c nm tay nhn thc cho rau mm
nhn nh bn. Tht thi t xng sn con th b vo canh, bt go rang gi
nhuyn b vo sau . Khi khng canh mm nhn, bc mi thm, ngi
ta nm gia v (t, hnh, mui, mm nm) v l me thi mng theo t l s
lng rau.
300

2. Nc xo (Iajanrw) Trong cc cuc nh m ngi Chm khng th

no thiu mn nc xo (nc lo) tht d, tru, g, l nhng con vt hin
t. Gi chung l Iajanrw. - Nc xo tht g gi l Ia kanng: c ch bin
n gia nh, khi i khch nhng nhiu nht vn l trong cc cuc cng
thn hoc thnh. Con g c lm sch s, bm nh, xo qua cho chn ri
nc, go ht vo nu. chn, go n u nh cho hoa, bc mi thm gia
v p tht, ngi ta nm gia v (t, hnh, mui, mm nm). Nu l tht g
luc nguyn con cng, ngi ta dng nc y b go vo nu nc
xo, go chn nm gia v. Ngi Chm bit nu canh g vi l dang (hala
dang) rt sm. L dang xung quanh a bn c tr ca ngi Chm rt
nhiu, v th m h khai thc n trit . - Nc xo tht d, tru gi l
Ia kanut pabaiy, Ia kanut kaba. Nc xo tht d, tru c ly t nc luc
tht ch bin thnh mn n. Nu canh g hoc xo g ngi ta b go
ht th nc xo d, tru ngi ta rang go, gi thnh bt gi l apring
nu chung. Nc xo bc mi thm, ngi ta nm gia v gm t, hnh, mui
v mt t mm nm. Ngy nay, nc xo tht c thm nhiu nguyn
liu nh c chua, hnh ty lm cho nc xo tht ngon thm. ng bo
Chm hay dng nc xo tht n vi bnh aku, mt loi bnh bt go hp,
gi mn y l Akunla Janru.
V. Cc loi rau (Djm): Ngi Chm n rt nhiu rau: canh rau (ia habai),
rau luc (djm tuk), rau mui (djm jrauk) v rau sng (djm bng mtah). Rau luc (djm tuk): c th l rau l luc c hi ngoi t nhin, hoc
trng trong vn nh, l nhng loi rau nu c canh v rau qu (mp,
c, b, bu). Ngi Chm luc rau l bng cch un nc si, sc rau b
vo, v nu l rau qu th sc b vo ni un si cng thi. - Rau n sng
(caduk): rau n sng rt phong ph, thng l cc t cy rng, v rau trn
mt nc. Rau t cy rng nh t lim, t dng v cht, t cy cc
ng, t u , thng luc hoc n sng v ng rau l lt c v cay.
Cc loi rau sng trn mt nc nh rau mung (djm pun), rau cn (djm
glb) Ngi Chm thng c kinh nghim hi t cy khi i rng n
l loi cy no c t mu thm c l th c th n c, nu mt trn
di xanh hoc ch mt na th hy coi chng c v c. Rau rng
thng n vi tht, c rn hoc nng. Rau luc n vi c, tht kho. Ngy
nay, rau trn th trng rt phong ph, nhng ngi Chm khng bao gi
301

qun rau c ngoi rng hay trn mt nc, va ngon li khng b cc cht
ha hc thm thu trong cy rau. - Rau mui (Djm jrauk): Ngi ph n
Chm rt tho mui cc loi rau lm thc n, h c th mui c rau l,
thn rau v rau qu, c. Nhng ngon nht v c a chung nht vn l rau
mng mng vi c da. Rau mng mng sau trn ma ro mc rt nhiu, nh
v ct b r, thi c thn v l thnh tng khc ngn t 1,5 - 2cm, c da thi
mng. Tt c trn li em phi ngoi nng. Nu ni nc mui (va phi)
ngui, ra rau ro nc, b vo mui ngp khi rau, ba ngy sau l c
th n c. Nu mun n nhanh, ngi ta thm nc vo go vo h, mt
ngy v mt m n c.
VI. Ch - cho (Bu): Ngi Chm s dng ch cho rt ph bin v lu i,
ch cho n hng ngy v dng cng. - Ch, ngi Chm gi l bu yamn
(cho ngt), ch bin nguyn liu chnh l ng, u. C hai loi ch: lng
v c. Ngi Chm thch ch c hn, bng cch pha long vo ni ch,
bt np, go np hoc bt bn trn th trng. Gng quyt nh mi v ca
ni ch . C khi ngi Chm dng ht qu ngm vo nc ng nu
chn gi l bu bauh aik. - Cho, ngi Chm gi l bu. C hai loi cho:
bu brah (cho go t, np) v bu hng (cho cay). Cho go nh cch nu
ca cc tc ngi khc l un nc vi go, go chn n bung ht c th
n c. C khi ngi Chm dng bp ht gi bc v, my nu cho gi l
butangi, cch nu nh bu brah. Cho cay nguyn liu chn l go np vi
tht c nm gia v (t, hnh, mm), l hnh ng. Nu nu vi c th luc c,
bc b xng (nu c), cho chn nm gia v (hnh, t, nc mm, tiu),
hnh ng, qu. C khi ngi Chm cng dng tht cc loi nhuyn nh c,
tm nu cho cay. - Cho chua, ngi Chm gi l bu mtham c
a thch trong mi tng lp Chm, c bit l tng lp nng dn. Cho chua
c ch bin kh n gin: go nu cm chn ti (va mi n ht cm), bi
ngui, b vo lu hoc h nc l vo em phi ngoi sng m. Nu
l ni ln u tin qua hai ngy v hai m c th n c, nu l ni tip
theo, ngi ta ly nc cho chua ni trc lm men mi, qua mt ngy
m n c. Cho chua n rt b, n vi cho chua ngi Chm thng
dng mui s (sara plng), mui xo ging hoc kh c nng.
VII. Cm (Lithei) - Xi (ip) Cm l mn n chnh ca ngi Chm t
xa n nay, l l vt khng th thiu trong nhng ln cng t. Cch ngi
302

Chm dng cm cng thi vi nn vn minh la nc cc nc ng

Nam Chu . Trong dng cng ty tnh cht ca cuc l m cm c dn
bng cc vt dng khc nhau; cng trong thnh ng hoc dng cng c
thnh u-huah, cm c dn trong mt ci da ln vun trn, tng trng
cho bu tri p trn mt t, cng thn Yang bng t vun, hay hp bng kim
loi. Nhng ngy thng, ngi Chm n cm bng chn v dng i a
v vo ming. Ring ngi Chm Islam n cm bng da v dng mung
mc. Ngi Chm c vi cch nu cm ty vo khi lng go tng
ng vi thc khch v c trng cuc cng. - Nu cho gia nh (t 6-10
ngi) ngi ta vo go nc un xi trc tip ln bp, ni cm si cht
nc, ci than t ln, thnh thong vn cm chn u. - Nu cm cho
cc l m ng ngi, vo sch go cho ro nc. un ni nc si
go vo. Cm si ci than t ln. - Nu cm bo (lithei lamk) cng
cho Patri (cng cha) bng cch dng nc luc g thay nc l, go vo ro
nc vo ni. Cm c cht bo v c mu hi vng vng. C ni ngi
ta dng nc da pha ct nu, thng thy trong l cng ca ngi Chm
Bni. Ngi Chm n cng thi cm vi cc mn n, hoc gp hoc chan.
Ngi Chm Bni c ba n vo rng sng th 31 thng chay tnh Ramwan
gi l lithei yakai. Cm c thi bng s lng go mang v t thnh
ng vo sng th 29 ma chay. Cm c n vi mui m v trng (g,
vt) luc. Ngi c n phi l ngi theo o Bni, qua cc cuc l bt
buc nh Katak Kari cho ngi v thnh nin, Palikhah cho nhng ai c
gia nh. Trc khi n phi c tm ra sch s v ngi n theo kiu xp
bng nu l n ng v ngi dui tro l ph n. Trong khi n khng c
ni chuyn v n ht s cm nu, gia ch s gp nhiu may mn trong
tng lai. Ngoi ra trong thut cha mt s bnh, ngi Chm dng cm
go lc n vi mui m gi l brah ba sara larga. * Xi (ip) khng c
dng lm mn n chnh nh cm, thnh thong mi nu, nhiu nht trong
cc cuc dng cng. Ngi Chm c hai cch thi cm np (xi), bng cch
vo sch go np, un nc si i go vo, ch cn nc, ci than t ln,
hoc hp (Kahn) bng ni t nung hai tng trn soi l lt l chui, go
ln nc bc hi xi chn. Ngi Chm hay trn u xanh hoc u en
vo go np nu xi. V thng n xi vi mui m u phng.

303

VIII. Mm (mthin) - Mui (sara) y l hai loi gia v khng th thiu

trong ba n ca ngi Chm. Mm (mthin): Hin nay ngi Chm khng
cn ch bin nc mm na m hay ch bin mm ci. Mm ci c lm t
c nc ngt v c nc mn. - Mm ci c nc ngt thng bng cc loi
c kch thc nh nh lng tong (rataung), r (Kruah), C bt v ra sch
trn vi mui theo t l dng mau hay lu. Ngoi ra mm c v chua
v thm, ngi ta hay trn vo c cm ngui hoc bp rang gi thnh bt. Mm c bin cng vy thng l c c kch thc nh nh c cm, c nc
c khi ngi Chm cn mui mm c mi, c thu. Tu thi gian s dng m
trn mui theo t l thch hp. Ngy nay mui mm c nc ngt c ni cn
trn thm ng n, mm c mu hng v v chua ngt.
Ngi Chm ch bin mm ci n cm, n vi rau phi c gia v, thng
thng l s, t, hnh v me chua. Mui (sara): Mui l ngun gia v v tn
tnh Ninh Thun, c s dng ph bin ch bin mn n, bo qun
thc phm. T xa, ngi Chm s dng mui khng nhng lm gia v
m cn l thnh phn khng th thiu trong cc cuc xua ui t ma ca
thy php (gru urang), hay dng trong vic lm gim qu trnh tiu hy cht
du thp sng nh thu du (tamngn), u phng (ritak lauw), da (liu) di dng mui ht. V nghi thc u tin ca cc v chc sc trong
cc cuc dng cng l vt l cn ht mui - Kaik sara. Mui c ch bin
thnh thc n nh mui hm, mui s, mui l xo ging, mui u c kh. Mui hm l mui c b vo ni t nung p rm hoc ci xung quanh
t, sc nng lm ht mui n bung thnh nhng ht mn nh ct. Gi l
sara paaih. Mui hm dng lm gia v v l thc n hng ngy cho cc ph
sn. - Mui s l mui hm gi vi c cy s. Gi l sara plng. Mui s
dng n vi cm nng, cho chua, lm gia v. - Mui l xo ging l
mui hm trn vi bt (kh) l xo ging. Gi l sara halamngei. - Mui
u c kh l mui hm gi vi u c kh nng hoc rang. Gi l sara
akauk ikan thu, mui ny dng n vi cm, cho chua.
X. Thc ung (kaya mnhum) - ht (Pakaw) Ngoi nc l (nc
sng, sui, ging khi, nc lc), ngi Chm cn ung nc nu vi cy
c, nc nu vi u v cc loi ru. - Nc nu vi cy c gm c nc
tr (ia caiy), nc tr tin (ia caiy glai), nc l rng (ia gauk klangjah),
nc cy chm bu c (ia halamlar tanauw). Thc ung nu vi cy c
304

ngoi tr mua th trng cn li c khai thc ni a bn c tr. C loi

cy c dng ht cc b phn (l, thn, r) nh tr tin, c loi dng v nh
cy bur, c loi dng thn cy nh cy chm bu c Nhng u bm
nh, xao kh th xong mi nu ung. Cc loi nc nu vi cy c trn
ngoi lm thc ung cn l thuc cha bnh nh y hi, kit l, thanh
nhit - Nc nu vi u thng l ht u sng, ht u sng rang nu
ung, va ngon va thanh nhit v thm. Ngoi u sng, ngi Chm cn
nu u vn rang ung, ch yu l mi thm ca u. - Cc loi ru
(Alg-tapai): Cc loi ru c ngi Chm s dng rt ph bin, cc cuc
cng thn no u c ru, ngoi ra dng tht i khch hoc ung trong
cc ba n. Ru c ch bin bng phng php chng ct hoc u s
dng tri men (bauh tapei) ngoi nguyn liu chnh l ng cc (go, np,
bp, m). Ngy nay, ngi Chm khng ch bin tri men mc d vic
lm ru vn cn. Ru chng ct gi l alg, b con i mua mi khi dng,
cn ru c lm ti nh gi l tapai. Ngi Chm ch bin hai loi
tapai gi l tapai cuak (ru cn) v tapai athr (cm ru). ht
(Pakaw): Ngi Chm ht thuc l do h trng hoc mua. Thuc trng
(pakaw pala) hi phi kh, cuc sc bng dng c gi l baltrk pakaw.
Thuc c qun su kn bng v bp (loi bp a phng v rt mng).
Php ng x trong n ung:
Hng ngy, ngi Chm tri chiu hoc c tng theo chiu ng - Ty
dn n. Thng thng bui sng v bui chiu n ngoi sn cn bui tra
trong hin nh. Thc n c dn trn mm v ngi theo th bc trong gia
nh, ngi ph n (m, ch) thng ngi gn ni niu va n va nc b
sung thc n cho mi ngi. Ngi Chm khng cu nguyn trc khi n,
v ba n bt u khi ngi ln tui cm a. Trong lc n khng c ni
chuyn nhm hoc ci c, khng ri vi ht cm v nu vo bui chiu
phi thp n d tri hy cn m sng. Ngoi rung ry, nu khng phi l
bui cng th ba n khng cn dn trn mm m b t dng c ng thc
n chnh gia, mi ngi dng chung. Trng hp khng mang theo a
chn th h vt cy rng hoc c khi dng l cy lm mung. V mi thnh
vin ngi quanh khng theo th bc.

305

2. n ung ni nh m: Ty theo tnh cht v o gio Blamn hay

Bni m ngi Chm c cch dn n khc nhau. Nu l m tang c hai
o gio dn n theo chiu Bc - Nam, cn nu l cc m khc nh m
ci, hoc l cng thn thnh, h dn n theo chiu ng - Ty. Ngi
Chm Blamn dn thc n trn mm cho hai hoc bn ngi, cn ngi
Chm Bni ch dn mi mm c hai v cao nin hoc chc sc ngi trn
cng, nhng ngi cn li dn tip din t trc tip chn i trn mt
chiu. c n khi mm trn cng cm a. Cc v chc c hai o
gio khi tham gia cng knh trong nh l (Kajang), mi l vt (cc mn n ung) dn trn mm cao chn lt l chui, gi l salaw takai, mm ca
ngi Chm Blamn c 5 chn, mm ngi Bni 6 chn. Cc v chc sc
ngi theo kiu dui tro (Jauh maiy), v trc khi dng tt c u cn ht
mui v thc hin nghi thc xin php bng ng tc v li nim thm trong
ming. Ngi n ng Chm dng cm ni nh m cng nh nh u
cng t th (ngi xp bng), cn ngi n b t th dui cho nh cc v
chc sc l t th chun mc v bt buc. iu ng lu l bt k nh
m no, ngi n ng cng c mi n ung trc mi n ph n.
Trong l ci hai v chng son c cng n trn mt ci mm vi nhiu
thc n th hin s chung thy, gn b v giu c.
3. Mt s king k trong n ung:
- o Blamn king n tht b.
- o Bni king n tht heo, tht ging.
- Thy php khng n c tr.
- ng Mdun, muk rija d l ngi Blamn hay Bni u king n tht
heo, tht ging.
- C tc h king n tri mt, chui ni nguyn, nu mun hoc phi cng
hoc phi lm ng tc nm b. Nhng iu king k trn t l c l do ca
n. Tuy vy, ng v mt dinh dng hc nhiu king k trong n ung s
lm cho con ngi thiu cht, con ngi pht trin chm v tinh thn khng
th minh mn c. Nhn thc vn nn y, ngy nay mt s tiu gia nh
tr c mt vi xu hng ci cch n ung, ngi Blamn n c tht
306

b, v Bni n c tht heo. Tuy vy, h khng th n ung cng khai

trong thn lng.Trong tng lai, chc chn nhng iu king k y s b ph
v, thay vo y xu hng cht dinh dng chim u th trong cng
ng ngi Chm, c bit l cc tiu gia nh tr.
9-CH LAN VIN V TUYN TP IU TN

TRN NG V
Mt ngy bic th thnh ta ri b
Quay v xem non nc ging dn Hi:
..................................
..................................
y, nhng Thp gy mn v mong i
Nhng n xa nt di Thi Gian
Nhng sng vng l mnh trong bng ti
Nhng tng Chm l li r rn than.
y, nhng cnh ngn su cy l ngn,
Mun Ma Hi s song dt nhau i
Nhng rng thm bng chiu lan hn n
Lng hng a, rn r ting t qui !
y, chin a ni i bn giao trn
Mun c hn t s ht gm vang
Mu Chm cun thng ngy nim on hn,
Xng Chm lun ro rt ni cm hn.
y, nhng cnh thi bnh trong Chim Quc
Nhng c thn vng nhum nng chiu ti
307

Nhng Chim n nh nhng quay li p

o hng nu ph pht xa li vui
y, in cc huy hong trong nh nng,
Nhng n i tuyt m di tri xanh
y, chin thuyn nm m trn sng lng,
By voi thing trm mc do bn thnh.
y, trong nh ngc lu ly m o
Vua quan Chim say m tht da ng,
Nhng Chim n m mng trong ting so,
Cng nhp nhng uyn chuyn un mnh hoa.
Nhng cnh y Trn ng V ta gp
Thng ngy qua m nh mi khng thi
V t y lng ta lun trn ngp
Ni bun thng, nh tic ging dn Hi.
Nhng Si T Lng
Ti khng mun t tri xoay chuyn na
Vi thng ngy bin bit ui nhau tri
Xun ng v ! H ng gieo nh la !
Thu thi sang ! ng thi li no lng ti !
Qu t chuyn y lng ti rung ng
Ni su t nhun thm ci H V !
Thng ngy qua, gch Chm ua nhau rng
Thp Chm ua nhau di trng m !
La h n ! Ni cm hn vang dy !
Gi thu sang thu lnh c hn th !
Chiu ng tn, nh mai xun lng ly
Ch ni thm su kh vi u t !
To ha hi ! Hy tr ti v Chim Quc !
Hy em ti xa lnh ci trn gian !
Mun cnh i ch lm ti chng mt !
Mun vui ti nhc mi v iu tn !
Hy cho ti mt tinh cu gi lnh,
308

Mt v sao tr tri cui tri xa !

ni y thng ngy ti ln trnh
Nhng u phin, au kh vi bun lo .

m Tn
Ta cng Nng nhn nhau khng ting ni
S li than lay c m su,
i hi th tm nhau trong bng ti\.
i linh hn chm m b U Su\.
"Chim nng i, ci ln i em hi !
Cho lng anh qun mt pht bun lo !
Nhn chi em chn tri xa vi vi
Nh chi em su hn nc Chm ta ?
Ny, em trng mt v sao ang rng
Hy nghing mnh m trnh i, nghe em !
Chc c l linh hn ta lay ng
Khi vi vng tr li nc non Chim".
Li cha dt, bng m vt bin !
Tnh cha nng, sp phi phi pha !
Tnh trn gian vng kia n
G hn Nng ra khi mnh hn ta !
M Khng
V xng kh, v s ngi, v tht nt,
V hi m rn rn ca yu tinh
309

Loi ngi mang i qua m khc

lng ta trng tri kh thing linh
Thi vng bt t nay bao giu pht
M ting ci gh rn dy vang m !
M hi khc rung di dy gi lt,
M li than no ng ci H V !
Hn ma i ! Hn ma i ! c nh
Ni mi hng chn gi hn Trn Gian ?
Ni kh ca mi bao mu ,
Bao ty nng, no trng vi xng tn ?
Mi c bit ri y trong nhng bui
M sao sa rung chuyn y m khng,
M nng chch huyt su um c di
Ta bun thng, nh tic, vi trng mong ?
Hn ma i ! Trong nhng m u ti
Mi tung my v chn tri vi vi
Hy mau nghing cnh li bn m
Ph lng ta say m cht hng m !
li ca m khng
u ri ngi nh mong yu tng
M phch hn vn m p trong tay ?
Qu xa xi pht giy chan cha mng !
V tan ri ! cc ru a hi say !
Nng hi nng ! trn tay ta l m trng

310

Trong lng ta l huyt b, vi trong hn

M m khng lnh lng sng gi ng,
Ton kh au, su no vi lo bun !
Hy cho ta lc vui trn tay khc
Mt cht Thng an i tm lng au
Nh hn ma, trong khi v m khc,
Cn i hi dng cnh ving m su\.
Ng Trong Sao
Ta xim ln my, ri nh bc
Xung dng Ngn la chi nh ho quang
Sao tn lon ua bi trn mt nc,
Ting lao xao di thu n cung Hng
Ri trn trung, ta nm trn in ngc,
Hai tay cung v nu o mun tin
u gi ln hng Tht tinh va mc
Hn git tri v n nc non Chim
Ta gp Nng trn mt v sao nh
Ta hn Nng trong bng ni my cao
Ta m Nng trong nhng ngun trng
Ta gh Nng trong nhng sui trng sao
Nng khng ni, khng ci, khng than th
Theo ta v sao u chn tri
Trn m ta l Nng u bng nh
m m ta, Nng s bo i li\.
Nhng m trng ! nhng m sao ! nhng m gi !
311

n o ln, tn lon chy quanh ta

Pht hn n qua ri\. Tri ! au kh !
Bng Chim nng dn khut di sng sa\.
m hm nay ngi y trn b b
Ta lng m th bao nhiu th k
tri trong mt pht vi vng qua
Ta lng nghe nhng th gii bao la
T hp li trong lng mun ht ct,
Dng t tng ln tri trong Lm Lc
Hn say sa vo khp ci Tri M,
Ai ku ta trong cng thm H V ?
Ai ro gi trong mun sao, chi vi ?
-- Nng, nng, nng, thi chnh nng ng mong i\.
Chic S Ngi
Ny chic s ngi kia, mi hi !
Di ln xng mng mnh ca u mi;
Mi nh g, tng g trong m ti ?
Mi trng mong ao c nhng iu chi ?
Mi nh n cnh php trng gh rn
S mun ngi ln lt ui nhau ri ?
Hay mi nh nhng m m rng rn
Hn mi bay trong m la ma tri ?
C tm chng, nhng chiu khng ting gi,
Ca ngi mi thi th ra tan ri ?
C tng li mnh hn mi au kh
ang lc loi trong Ci Cht xa xi ?
312

Hi chic s, ta v cng r di
Mun git ta trong sc mnh tay ta !
nhng git mu o cn ng li
Theo hn ta, tun chy nhng li th .
Ta mun cn mi ra tng mnh nh !
Mun in cung nut c khi xng kh !
nm li c mt thi xa c
C mt dng nm thng tri xa !
m Xun Su
tri xun nng c cy rn xo xc
bng m hm hong ht mi khng thi
gi xun lnh, ngn sau thi ca ht
trng xun su, sao ho cng thi ci
trn i lnh, thp chm sao r
hay hn xa mun thu vn cha ngui ?
hay lnh m, Hi khng v thp c
hay xun sang, Chim n chng vui ci
bn thp vng, cn ngi thi s hi
sao khng ln ting ht i ngi i ?
m bun b u su trong m ti
ngi vn nm h ming p sao ri ?
iu Nhc in Cung
Hu ran nng , la h`ng bng chy mt
Mu n`ng ti lay v c thnh tim
u i.u nhc in cu`ng ta khao kht
313

Chng vang ln trn ng.p su'i trng m ?

m mau y , chic s da huyt
Chi'c xng kh rn tr'ng kh tinh anh !
V rt mau trong h`n ta t li.t
Nhng ngun m r di , hi yu tinh !
Ta s nhp khp xng ln nh s
Ta s ca nhng ging ca H`n in
mu cn , hn tn , tim tan v
tri i ngy thng n.ng u phin!
hng l'y m.t gi khng tc ly
u'ng vo m't pht ch't say sa !
Nhc trn gian khn vui h`n qunh qu
Ru trn gian gy nh v't thng xa .

Hn tri
C em i! ng xa cy to bng,
Sao c khng ngi i gic m nng?
314

n chi y, cho thn c rung ng

Lp hn ti m ri khp tri trong?
ng ht na! Ting c trong tro qu
Khin hn ti t lit kh bay cao,
Ny, im i, nhn xem, trong k l,
Mt mt tri gi dng mt v sao.
Ngoi xa xa, khng, ngoi xa xa na,
Thy khng c, nh nng ko hn ti?
n nhng chn m m nh hi th,
Nng ti nh sui mu lc ban mai.
C bo: Hn c hay khng tr li
Mt khi tri vo gia gic m cung?
- C, c i, hn ti ri tr li
Vi lng in, cht, vi tnh thng.
Nng mai
Bng m tan trn ng xanh v tn
Nng tri bay php phi bc mun cy
Chn cao xa , trn trn gii khng gii hn
Ln tc my a rn bo nhau bay .
C v tr bin dn ra nh sng ,
Nc sng Linh ha ln nng tri ma ,
Nng tri ti , tng bng bay tn mn
Gi lng ta bao du vt xa xi .
Ta vn thy hn ta bun r
V ci lng dy t bng m m
V , bn i , trong bao tia nng r
315

Tia no u ri t nc Chm ta ?
Bng ti
C cnh vt trn gian cng m xo
Trong mu en huyn b. Ta bo lng
Ngy mai y mun loi u tan r
V tr kia ri bin ra H Khng !
Nhng ai bo m trn l ci Cht ?
Ny, mun cy chp ni iu than di
Ny nghe chng trong tri su m mt
Ting mun trng rn r ging bi ai ?
Trong lng xa ting tr th ku khc
n ch gi nguyn ra bng m lan,
V m lng no nng reo lc cc,
Ta u lu reo di khp xng tn.
Cng nh th ni xa xm trong ci Cht,
Bao c hn vn sng thng ngy qua,
Nc non Chm chng bao gi tiu dit,
Thng ngy qua vn sng di m m
Ta hy nghe trong m su lnh lo,
Ting tht ngi ny n ting xng rn,
Ta hy nghe m mng trong c ho,
Ting c hn lng th kh tri m !
Ta hy nghe trong lng bao nh Thp
Ting th than li on trch c tri,
Ta hy nghe trong gnh Chm ri lc c,
Ting mu Chm ri r chy khng thi.
Lng hi lng ! Bit u l m gii ?
316

Bit ni u ci sng ca mun ngi ?

Trong U Minh hn ta ng lc li
Trng thng ngy, yn l su ri !
Chin tng
Chim cm ting, nng chiu khng dm ng,
L vng kia s hi cng thi ri
Ln sui trng nghn li trong ngn rng
Bn hng cy kinh khng bt hi ci.
Trn thm l mu chim mung loang l,
Ting ai i rung ng c ngn su ?
Hay im lng chuyn mnh trn mu ?
Hay rng xanh ln nh khi u su ?
Gia ngn rm, mun cy chen l thm
Voi Chm i lng lng, dng uy linh
Cng rung chuyn, di chn ngi, rng ni thm.
Di chn ngi rn r l vng, xanh
Ngi lng i mt m sau mn l
Ni lo su mong nh qun theo chn,
Trn lng gi, chic bnh khng vng v ,
Ph tn xanh tua nh chu trong.
Bn sng vng voi Chm thi ct bc
tri theo sng n tri xa
n tri xa, ni gi vng tha tht
Bn lu i lng ng di sng m.
n tri xa, ni chiu kia, chin tng
Nng n i theo ting trng thu khng.
Lc trong ti, c o dn lng rng
Lc sng chiu, phn pht ng sng hng !
317

Ni mt sng Bn vang ting ht

Mun binh Chm thng trn gi qun v
n chin tng , trong hng trm man mc
Cng oai hng, lng l, nng n i
Ni, mt sng Bn vang ting ht
mun binh Chm thng trn gi qun v
n chin tng, trong hng trm man mc
Cng oai hng, lng l, nng n i
Ni, mt ti, mu go vang chin a
Ni, loa vang, nga h vi u ri
By voi Chm hung hng nh sng b
Hung hng theo nh la ca dn Hi.
Ni, i nhng ni, t xa kia, rc r
Nhng lu i, thnh quch, vi cung n!
Ni nga h xng rn vang trong gi
Ni vang lng ting ht vn dn chim!
Nhng cnh y thong v bn chin tng
Khin voi Chm hi hp lng nhn ngy
Ting sng ro vang lng trong nng rng
M tng nh D vng n gn y.
Ngi vi bc trong ging su n ly
Nhng ngy xa theo nc cun tri v
Nhng nc chy, m tan, Ngi bng thy
C khng gian nhun m v su bi !
Chin tng bng gm vang trong gi rt
d m rung chuyn c ngn xanh.
Trong khng trung tng va vang ting st
318

V mun tinh cu toang v di tri thanh.

Ci ta
i bt ngt mnh mng nh m gii,
y ci ta rng ri n v bin !
Ni an tng kh au trong huyt ti
Ni sinh si, ny n nhng mm in
Nhng cng l ni ai i b nh,
Ni kh d, kh bit, kh suy tng,
Ni, cng nhau, trc khi v y m,
Xc h ta chia r i ng.
Ta ng trc ci Ta khn hiu thu
Nh khng sao hiu c ngha thi Gian !
Mt bng nng t nhin tro vt mu
Hu cm kh toang v di li than !
i bit lm sao cho ta thot khi
Ngoi ci Ta ngp chm trong bng ti ?
Cho linh hn vt n x Trng My
Cho ta l khng phi ca ta y
M sp nhp vo tui tn cy c !
i ! M Mng dm ta trong sui Kh
m ma
Di hng tre cao gieo ln bng mnh
nh uc m nht nht lnh lng soi
Chic hm con m i trong sng lnh
Ngi m gi nc n ln i hi.
Ta lng l nhn mun sao t hi:
Mnh hn ta tiu dit t bao gi?
319

M trong chic hm con kia u ti,

C phi chng thi th ca ngi ta ?
Vng vng nghe trong khng gii bao la
Mt v sao m gieo li p li !
u mnh mang
Bit lm sao tm ra thanh kim sc
ct phng ln c ca ta i ?
trn tr, cha chan bao ti c
nh s ny lu li lm chi ?
Chc ngn gim ng cho ngun mu vt
Kh tanh hi gh tm c mun ngi !
ng nu cao u ln cho nhng git
No bn nh ly la c hoa ti.
Lp cho ta ly nhng thnh s trng
Mt khi u bt ngt ta khng gian
Cho ta cha ly mt tri im lng
Cho ta mang ly mun vn linh hn
Cho ta ng c mt bu sao rng
C mt ngun trng sng c mun hng
Cho s ta no n bao mng
Cho h h, ngy ngt ru au Thng !
u ri
Ti c cn chuyn rung bao th tht
Ting gm a thu n no cn ta,
C phi chng cn tro bao sui huyt.
C phi chng cn di ting u sa ?
Loi ngi n lm chi bn bi chm,
320

Ly mu o t thm nt mi ti ?
Hay tm iu nhc vang trong li kim
Vt ngang trn nh s hi hng ri ?
Trng chinh chin ang cn, vng tranh u
Vn thng ngy dy x xc mun ngi,
By ra ch tn tr y xng mu,
Trong php trng u ut kh tanh hi ?
Hy tr li u lu cho thi th,
V hy chn trong cng y m su.
ng c nhng m m vng v
Phi di vng ting khc qu khng u !
i ngi Chim n
Ti hm nay ch Hng nghim ngh qu
Dy cy vng i mng, ng im hi
Khng mt mi trng ng rung mun l
Khng mt ln my bc vn chn tri.
Thnh Bn cng thi khng nc n
Trong sng m huyn o, lng tai nghe
T mt lng xa xi bao ting m
Tn dn trong im Lng ca ng qu
Bn ca Thp ngng trng ngi Chim N
Ta vn v nhn khng kh bng khung:
Vi ngi sao l loi hi hp th
Mt i cnh t liu nhng trong trng!
Nng khng li, v nng khng li na
C thn ta dn tan trong hi th
Mt m nay, lng hi, bit bao su !
Ka tri cao, trn mi chn tng cao
321

Hn ta bay trong ln khi ta,

Chng bit ri lu lc n ni nao ?
ng lng qun
i r di mun ngi trn qu t
Tr v t theo ui mng ngng cung,
trn gian,mun thot khi U Bun,
Trong ci sng, ng ra vng kh s,
ua nhau ci, khng ua nhau nc n
Thng ngy qua, theo ui nh Vui Ti
i bit bao r di ca mun ngi !
H mun ly Mn Qun che lp c
C au Thng, c D Vng xa xi !
Hi mun ngi, hy xa dng Qun Lng
su, lo, bun, gin m say lng
C u thng, c nh tic, m mng !
Nhng cnh c khng bao gi cn na
Cho n lc hn ta trong hi th
Vn yn vui v ci cht xa xi !
V U Bun l nhng o hoa ti
V au kh l chin cng rc r
Qun sao c ! hi loi ngi ngu di
Qu tim ta l mt khi U Bun
Mch mu ta l nhng mi au Thng
M qu t l khi su v hn
M mi ngi l mt li ta thn
Ca Ha Cng reo rc xung trn ai !
C khc i nhng cnh c xa xi !
322

Cho hn ta rng lan vo D Vng,

C than i nhng ngy vui c hn,
Cho thn ta tan vi ht chu ri !
Hn tri
C em i ! ng xa c to bng
Sao c khng ngi i gic m nng ?
n chi y, cho thn c rung ng
Lp hn ti m ri khp tri trong ?
ng ht na ! Ting c trong tro qu
Khin hn ti t lit kh bay cao,
Ny. im i, nhn xem trong k l,
Mt mt tri gi dng mt v sao.
Ngoi xa xa, khng, ngoi xa xa na,
Thy khng c, nh nng ko hn ti ?
n nhng chn m m nh hi th,
Nng ti nh sui mu lc ban mai.
C bo: Hn c hay khng tr li
Mt khi tri vo gia gic m cung ?
C, c i, hn ti ri tr li
Vi lng in, cht, vi tnh thng.
Mu xng
Ta khng mun i ngy hi th tt
Cnh Thi Gian bay chm qu, ngi i !
Ngy c xun, tu c nng, mu c ti,
Bin Trn Gian. thuyn hn khng gp bn,
M su no kh au no ngt n !
Hy tm cho mt nm m hoang tn,
o t ln, cy c np hm sng,
323

Hy chn cht thn ta vo chn y

Ta s ung mu lan cng ty chy
Ta s nhai tht nt vi xng kh
Ly hi ma nui sng tm hn m
Luyn m kh chuyn rung bao mch mu.
Ngi khc lc, th than, ngi run s ?
C g u cung di, hi ngi i ?
Ai ? Trn gian khng ung mu o ti ?
Khng ht tn ty xng bao k khc ?
Trong ting ci, trong cu ca. trong i ht,
Trong nhng m y tht, sng n m.
C hay chng, ngi hi, vi xng kh,
Vi mu , tu nng, m sc ru ?
M trng
My chp la di vy ni bic
Sng xy m bc du trng vng
Thuyn ai dn nc sng Ngn y
M sao sa xung ci trn,
Ai i u lu trong nm m
Ting khua vang rn khp u ta ?
C ai rn r ngoi thn lnh
Nh ting xng ngi rn r kh ?
M ri ! M ri ! Ta m ri !
Xc xo ch c l vng ri
Quanh mnh bng ti mnh mang c
Thp thong i hi la m soi
Mng
324

Ta va thy bng Nng trn c bic

Sui tc di em chy gia ging trng
Ta va nghe ging su bi tha thit
Ca chim nng gn gn sng cung Hng.
Mng tn ri ! Bng ngi Chim n y
Bit tm u, lng hi, di trng ng !
Trn tri cao ging Ngn kia lng chy
Thy cng chng tha thit bng xim qua ?
Ta lng l nhn ra ngoi ca Thp
C m nay v sao bun man mc !
Ngn lau vng hoa trng ngp bao la
Vng u y, rng rn di trng m
Ting xng ngi mnh va sn quch g
Rng rn nh... ting v s da ta !
Nhng nm m
Hy chn su n ci trn mi thm
Hy git i li ht y hu ngi
ng tm na, ca hoa ti, sc thm
Ca mun chim, trong ngc bn lng i !
V mi pht vui tui thm nhc ti.
Nhng in cung chn tn y hn m
Nhng su mun trong thnh tim u ti
Trong mt bun, hnh nh bui ngy th
C D Vng l chui m v tn
C Tng Lai l chui huyt cha thnh.
V Hin Ti, bit cng chng hi bn,
Cng ng chn lng l chui ngy xanh !
325

Trong nng h l ti i sc
Dt ma thu sp n. Ta i ta
Chui ngy xanh ha theo nhau phai nht.
Dt tm mn qung lim tm hn ta !
Sng linh
Di tri huyt, thp Chm bun t l,
Khi lam chiu nng nu lt ngn xanh,
Bn i long nh t dng rc r,
Qun qui tri ging mu thm sng Linh
Trong gi rt, ting huyt ku ro rc
Nh c hn ro rc bi tha ma,
Khi t nh mun nm khng dt,
t tri ngun mu chin trng xa.
Khi ht hong, mun c hn ro bc
Khi lm ly, Hi khc gia m su,
Khi nh nhng, chiu thu kia tha tht
Gi vng m ru l di my su.
Thi nhn su, nhn theo ging huyt cun
Tm hn tri theo gii mu b v
Ngi vng nghe, trong thnh tim cun cun
Mu dn Chm li mnh ng xng kh.
Ta
Sao u mc ln trong y ging
Lnh nh hn u ti vn yu ma?
Hn ca ai tr n u ta ?
ca ai tro ln trong y c,
bay i theo ting ci, iu khc?
Bit lm sao gi mi c ta y?
326

Tht c chiu theo th dc chua cay !

Mu c nhy theo nhp cung k khc !
Mt theo ri tinh hoa bao mu sc !
au n thay cho n c linh hn
C bay tm Chn nn vi U Bun
nh s tr v trn tht !
m phi u n ngy tiu dit!
Ai bo gm: Ta c c Ta khng?
Thu
Chao i ! thu ti ri sao ?
Thu trc va qua mi no !
Mi no y, hoa rn v
Nng hng chong p dy bng cao.
Cng mi no trong gi lng
Nn lau bng sng ni lau xanh,
Bm vng nh nh bay ngang bng
Nhng khm tre cao r trc thnh.
Thu n y ! Ch. mi ni rng ?
Ch y, bun gin bit bao ngn ?
Tm cho nhng cnh hoa ang rng
Ti kim trong hoa cht sc tn !
Tm cho nhng nt th xanh c
Trong nhng t th l v vng !
Ai n tm mi ngi qu ph
Sc mu hu nht c tnh xun ?
Tri i ! Chn Nn ng vy ph
tng hn ti gia ci Tang !
327

Ting trng
Trng cm canh u y gieo nng tru
Trong tha ma dy c kh u bun
V v tnh, lay ng nhng linh hn.
Bng, vi vng trong bao m lnh lo
Lin min ging di nh m trng yu
Nhng bng ngi vn vt ui bay ra !
Sao thi rng. L vng trng bing gii
Ging Linh Giang nc m khng dm chy
Cc c hn lng ngm ci H V
Ri ua nhau tr li trong trm m
kinh khng Trn Gian nim s hi.
Tit trinh
Nn giy trng nh xng trong bi chm
Bng run ln kinh hi, di tay in.
Ting bt a rn mnh nh ting kim.
No nhng thnh s trng ca ma thing.
V hn, mu, c. tim. trung sui mc.
ua nhau tro ln giy khc bun thng,
Nh khng gian la vo ta chng dt,
Nhng hng m say m mng ngng cung.
C ai khng nm gim tay ta li !
Hay b gim cn bt ca ta i
Li th ta y nhng iu su bi,
y hi tht, ma, cng sc cht.
N no hung tn ghi du vt.
Trn H V mun ngha vi mun tn.
328

Ca ln giy p y hi Trinh Tit?

Nh trinh n ngn nm khng du vt.
Trng in
Khoan em ! Np mnh vo bng l,
Rit ly anh cho cht ko hn bay.
ka nhn, em i, trng l t,
Ri trn u cha bc nhng hng cy !
Ko gim anh i, em, hai vt o.
Ka bng m kinh khng chy vo ta.
Nhc u vang ? Khng, khng, hai ting so,
ang ui nhau nh ui nhng hn ma.
Thi ht ri, by gii y nh sng,
trn lan, h h, chy mnh mang !
cng cn vi vng m u m
ang in cung dy da gia vng trng.
M mnh trng cng in ri em
Bng dng sao ri xung y h su ?
Ch ni ci, hy lng nghe xem
C ri chng trong y ca hn au !
Xun
Ti c ch u, c i u
em chi xun li gi thm su ?
- Vi ti, tt c nh v ngha
Tt c khng ngoi ngha kh au !
Ai u tr li ma thu trc
Nht ly cho ti nhng l vng ?
Vi ca hoa ti, mun cnh r,
V y em chn no xun sang !
329

Ai bit hn ti say mng o

thu gp li cn tnh xun ?
C mt ngi ngho khng bit tt
Mang l chic o thu tn !
C a tr th khng bit khc
V tnh bng ni ting ci ran !
Chao i ! mong nh ! i mong nh !
Mt cnh chim thu lc cui ngn.
Xun V
Pho n a xun v vang ng
Vn y hoa ru rt ting chim trong
C non bic, gii mnh ch nng rng
Bn lau gi, theo gi un lng cong
i bm ln. cnh vng ln sng mng
Chp chn bay em phn im mun hoa.
Ct ting ht ngy th trn c rng,
n chim khuyn ua nht nh dng sa.
Hng da cao say sa m bng ng
Vi qu xanh khm bc h hnh ph,
Xoan vn cnh khu mt tri rc r,
Bn bng rm li l nh nhng u.
y t o chui non bay php phi
Phi mu xanh lp long di sng mai
y, pho lp le trong nng chi
y hoa o mm ming n xun ti.
Nhng lng i sao khng ln ting ht
330

Nh lm chi cnh c nhng nghn xa

Lng hi lng ! Ka tri xun bt ngt
Mun sc mu rng r di hng a
Hy bo ta: cnh hoa o mn mn
Khng phi l khi mu ca dn Chm
Cnh cy thm nghing mnh trong nng sm
Khng phi l hi ct vn qun Chim !
Qu da xanh khng phi u chin s,
Xc pho ri khng phi tht mun ngi.
Hy bo ta: tri xun lun vui v
V bo ta: mun vt i ta ci.
Ta nhng mun vui ci, ta nhng mun
Dp su t, ca ht n xun ti
Nhng, than i, xun v trong nng sm
M lng ta, ng lnh gi bng thi !
Xng kh
Chiu hm nay, bng nhin ta lc bc
Vo ni y, th gii vn c hn.
Hi ngi cht to y trong gi lt,
Ting mu ku rung chuyn c xanh non.
Trn mt nm m tn ta nht c
Khp xng ma trng ta no cn ngi,
Ty cn, nhng vn m hi t,
Mu tuy kh, cn m kh tanh hi.
Phi hay chng m qua khi thuyn mng
Ca Nng Trng vo n bn my xa
Mt c hn v y, theo gi lng ,
331

Trn m tn, tm li du ngy qua?

Ri gia cnh sng m, sao nh l
Ting m vang no ng nhng thng vong,
Trng cm canh xa vang ni ci th,
Hn yu tinh cht thy ng t lng?
Ri ly ra mt khp xng rn trng
Nt bao ging huyt m kh tanh hi
Tm nhng "ming trn gian" trong ty cn.
Ri say sa, vang ct ting reo ci
Ting g bng t u vang di li
Hn yu tinh sc tnh gic m nng
V vi v tr v m u ti
Qun ln xng trong c m sng trong.
Hi yu tinh (m du trng cn t r
Trn nn xng, m chn dm cha phai m
trn nm m) mau vang li nc n !
Ta ch ngi trong nhng bui em m !
Ta mun thy mi ku go, mi than th.
Ta mun ngc mi khc lc, mi van ln !
Ta mun trng, t mt mi, mu ,
T u mi, no trng, r nhau tun !
Hy v y ! V bn ta mi hi !
em cho ta nhng pht rn kinh hn,
Nhng pht mng in cung, m d di !
Ta s vui giao ta khp xng tn.
Xng v mu tro
Hi nhng h yu tinh trong bng ti,
Nhng thng vong ung t y m su
Hy hin ln trong li ta truyn gi
332

em cho ta, bay hi chic u lu.

Ta s p s da vo ngc nng,
Truyn nhng ngun sinh kh ca thn ta,
V s m khi xng trong b sng
Ca nhn quang, bng sng, la chu sa.
Ta s cn li ta cho gi huyt
Phun ln nn xng trng rn hi ma.
thc tnh bao gic quan t lit,
S truyn cho sc in ca hn ta
S da i ! Hy nghe ta truyn phn,
Hy ng nghing, ln ln, hy ku go
Hy rt ln nhng iu xng v rn,
Hy bung ra nhng ting mu si tro !
Hy quay cung, ma may, trong gi lc
Hy ci nhng iu ci nh ting khc,
Hy ht vang, rung ng n my cao
Cho h ta c pht u su
Cng quay cung, ma may v nghing ng
Cng ci tht, khc go vang ni c
Di bng hn, hng mu ca hi in.
Tm li, vi iu tn, Ch lan vin xut hin nh mt ngi kinh d.Kinh
d khng phi ch v lc ng vit iu tn t tui 15 m ch yu v ging
th bun su no mang mu sc huyn b k l.Ch Lan Vin i ngc thi
gian, bng tng tng,bng nhng nt ca thi gian phc dng mt
th gii ch cn l d vng trong k c vi nhng d cm hi hng khc
thng ca lch s champa.Ni m t ngi champa mt nc tm thy
li c nhng du vt huy hong rc r ca mt dn tc mnh m vo loi
bc nht ca ng Nam , nhng ngy nay ch cn trong c s v huyn
thoi: dn tc Champa.
y, in cc huy hong trong nh nng
333

Nhng n i tuyt m di tri xanh

y, chin thuyn nm m trn sng lng
By voi thing trm mc do bn thnh (Trn ng v)
Nhng y ch l nh ho quang ca mt gic m h o thuc v d vng.N
thong hin v khng bng b c vt thng lng cho nhng ngi con
champa. M dng nh cn khi su thm cho ni au hin ti:
V rc r tn bao nm trc
Bao nm sau cn di ting ku thng
Ch Lan Vin sng trong mt khng gian trn ngp sc bun gi cm. S
dit vong ca mt dn tc champa d dng p mnh vo tnh cm v tr
tng tng ca mt ngi trai tr yu nc. Li thm nhng chng tch
cn , nhng c thp sng sng nhng tr v, lc lng gia rung ng ni
non kh khc ca min Trung nng chy, nhng huyn s gi cm xa xi v
Ch Bng Nga, nng M , thnh Bn c tri v khin nh th tui
tr lm i trong nim u ut, trm cm tuyt vng :
C d vng l chui m v tn
C tng lai l chui huyt cha thnh
Cng ng chn lng l nhng ngy xanh (Nhng nm m)
nh th h Ch ch thy nhng vang vng ca lch s kia mt th
gii iu tn. l mt ci m gii vi xng s u lu, vi m khng
huyt lnh. vi tha ma php trng. l mt dng sng Linh h o c
dng ln di t dng nng x hay trong m m sng tn lnh, vi
nhng hn ma vt vng, vi nhng thnh quch nt trong mt mu sc
tn li kinh d. iu tn ca Ch Lan Vin v th l mt th gii h linh, ma
qui chm m trong bng ti c n lnh lo vi nhng cn m sng ca
mt tm hn vong quc:
y, nhng thp gy mn v mong i
Nhng n xa nt di thi gian
Nhng sng vng l mnh trong bng ti
Nhng tng Chm l li r rn than
y nhng cnh ngn su cy l ngn
Mun ma Hi s song dt nhau i
Nhng rng thm bng chiu lan hn n
Lng lng a ni rn r ting t quy
y chin a i bn giao trn
Mun c hn t s tht gm vang
Mu Chm cun thng ngy nim ut hn
Xng Chm tun ro ro ni cm hn (Trn ng v)
Vi mt lng tin au n, ng dng ln mt th gii hoang tng h tht,
m ng tin l n c tht. Ri ng b ht theo xc tn siu hnh . Nhng sau
334

, xc tn b nh v, lc y ng tr nn c n v cm ng.V th Ch
ku ln ht hong, mt ting ku khc khoi v vic ni au bi bin cht, v
vic mt lng tin v ch cn li s c n. V ng t ngy to cho mnh
nhng m vng t mt th gii khc tr chuyn:
Ai ku ta trong cng thm h v
Ai ro gi gia mun sao chi vi
thc s l mt ting ku ht hong m su thm, mt ting gi khc
khoi v ni c n ca con ngi trong x hi n l. Thc ra l cch nh
th c to ra mt ngn cch gi nh gia nh th v cuc i. Cho nn khi
cuc i "tt c khng ngoi ngha kh au" th tin vui ma xun a n
ch cn l mt s ma mai au n:
Ti c ch u c i u
em chi xun li gi thm su ?
Vi ti tt c nh v ngha
Tt c khng ngoi ngha kh au (Xun)
Ch c ma thu l tht, cng nh ch c ni au l tht, nhng vi thu y,
cng ch c mt bng ngi i - v, i ti u khng bit, v v ni khng
bao gi ti v mong c:
hay ti li nh thu ri
Ma thu rm mu ri tng cht
Trong l bng thu rc tri
ng v thu trc xa lm lm
M k i v ch mt ti
Ngi con trai mnh m v say m "ch mt ti" y khng tm thy cho
mnh mt khong lng thanh thn gia ngy m mng v yu thng.
Nhn vo u cng thy cht ngt nhng thp bun ch v. Tm cm con
ngi c trn ngp sc a qu vng v siu hnh. Trong khong gia nm,
ma no cng l "a ngc". ma xun th nh ma thu, ma thu hin ti
th chp chn nh ma thu qu kh. Cn trong khong gia ngy - bui tra,
vi lng nh th ch l mt min t siu trn th:
Tra ln tri. V xanh thm bu tri
Bng m ly, nm thy trng my tri (Tra n gin)
Hay ngay trong bui u ngy xn ln, ta vn thy Ch mc tng u ut:
y mun vt chm su trong yn lng
M lng ta thn thc mi khng thi
Hay ngi khc v thp Chm qunh vng
Hay khc v xun n gch Chm ri ?
(Bnh nh, 9h sng ngy 25-12-1936)

335

Ch c bui ti, ni bng m ng tr, nh th mi c sinh tn v ,

nhng linh hn "iu tn" b khnh kit lng tin mi bit cm thng v gp
c nh th:
Ny, em trng mt v sao ang rng
Hy nghing mnh m trnh i nghe em
Chc c l lnh hn ta lay ng
Khi vi vng tr li nc non Chim (m tn)
Ch Lan Vin nhc nhi mt ni au tr tu su sc. l cn vt v ca
suy tng chim nghim v xc tn, v nim tin, v s tn ti ca con ngi
trn mt t, v v ci Ti b vong thn gia i. Bi th cch tm kim phc
sinh ca Ch tht khc vi bao nh th khc Nhng thnh ng, thp c,
nhng thin thn v n ang nhy nhng iu lun v trn th y gi cm
hoan lc trn hay nhng nt trm t ca nhng con voi canh gi vm
tri tinh t ca nn ngh thut k diu Chm-pa khng c ng ch .
ng ch khc su ni "iu tn" ang c ca n phc sinh nhng tm hn
b vong n:
Ai tng n thp Chm kia tr tri
Thng ngy lun rng ca i ma Hi
Ai nhn n ln thng ru l li
Trn tht hng nt n gch Chm ti (Thu v)
iu tn v th phn no c th lm cho mt s ngi bit suy ngh v nh
li thn phn ch thc ca mnh cng nhng bi hc lch s u lng ca
mt dn tc cha bao gi chu lm n l.
Ngy nay, c iu tn, chng ta cm n rt nhiu nh th Ch Lan Vin,
nhng mt bnh din khc, ti cn mun cm n th gii ngh thut cn
li ca Champa: Chnh th gii ny khng ch l cht liu cho cm hng thi
ca mt thi m n cn l ton b thn thi bun b o no v au n cng
cc ca iu tn ca Ch Lan Vin ni ring v ca trng th Lon Bnh
nh ni chung. Chnh n lm nn kh cht, sc th v tnh iu thm m
cho trng phi th ni ting ny, v cng t y ghi li mt du son kh
phai trong lch s thi ca Vit Nam hin i.

336

10-Tng ng Avalokitesvara Chmpa i Hu-Qung Bnh l bo vt

Quc gia

- Trong su tp hin vt v vn ha Chmpa, Qung Bnh vinh d c mt hin vt

c cng nhn l bo vt quc gia - l tng ng Avalokitesvara pht hin
ti i Hu, x An Ninh, huyn Qung Ninh t nhng nm u th k XX.
Vng quc Chmpa c xc lp da trn s thng nht gia hai tiu vng quc
ca b lc Cau v b lc Da din ra vo cui th k VI sau cng nguyn. Vng
t Qung Bnh nm trn trong vng quc Chmpa. T khi vng quc Chmpa
thnh lp, c dn Chmpa c i sng vt cht v tinh thn pht trin. Nht l
trong lnh vc ngh thut, c bit l ngh thut kin trc v iu khc gp phn
cng hin nhng gi tr qu bu cho kho tng ngh thut ca Vit Nam v th gii.
337

Bng s kho lo v k thut iu luyn, cc ngh nhn Chmpa thnh cng

trong nhng nht chm khc trn , ng, kim loi khc. c bit tng ngi t
nh cao ngh thut to hnh, v hnh thi c th hc t s cn xng. Tng thn
tuy tru tng, cao siu nhng vn gn gi vi ngi trn tc, phn nh ti tn
ngng thn thoi v tn gio, tnh lch s, tnh hin thc cuc sng x hi
Chmpa ng thi.
Tng Avalokitesvara l mt trong nhng tng p ni ln nhng c tnh c bn
mang phong cch ng Dng, c nin i th k X. Tng c dng thng
ng, cao 0,53cm, ngang 0,30cm.
Tng trong t th ng, ngc n, eo thon, mang nhiu trang sc, khun mt
dy dn, bi tc cao, c min chm hnh tng Pht ngi. Tng c 4 tay, mt tay
cm quyn sch, hai tay trc a ra, tay phi cm n sen, tay tri cm bnh nc
Cam l. Hoa sen l biu tng ca Diu php lin hoa kinh, mt kinh in cn bn
ca Pht gio i tha. Bnh h l ca B tt dng ty nc Cam l cho chng
sinh, cng l vt dng thc hin php thut thn thng thu phc yu qui, k c
theo nim ca c dn Chmpa thi .
Bn tay phi ca tng th hin Mudra (bt n): lng bn tay m hng v pha
trc, ngn tay tr cong xung gip u ngn tay ci, to vng trn tng trng
cho php lun ca o Pht. M i Jat c chp cao, nhng ln tc hai bn p st
mang tai, vnh vng min ni bt trn u c trang tr nhiu hoa nh. C c eo
nhiu trang sc vng chui ht, vng tay eo trang sc, ngc c kt mt a hoa
ln gia pha trc.
Tng c vng trn thp, mi ngn, cnh mi rng, b vai di, cnh tay chc rn,
ton thn tot ln v uy nghi, ng b. Trang phc l chic vy di c ci bi
mt tht lng to bn c kha nt hnh a hoa to dng l , vi nhng tua xung
hai bn hng. Tng mang nhiu trang sc c, ngc, tay, khun mt c nt n
tnh.
c im ni bt l tng mang v p hin thc, tot ln mt sc sng mnh lit.
Tuy dng hi nng n nhng to c nt sinh ng, gn gi con ngi. N th
hin cho yu t vn ha ca c dn theo ch mu h. Bc tng ny gp
phn lm phong ph kho tng ngh thut ca nhn loi.Qung Bnh c din tch
khng ln nhng a hnh a dng v c v tr c bit trong dng chy lch s vn
ha ca dn tc. Tri qua nhng bin thin, thng trm ca lch s, Qung Bnh
chng kin nhng i thay v cng vc, s an xen,giao thoa gia cc nn
vn ha tng tn ti v pht trin, c th hin qua nhng du tch lch s vn
cn lu gi n ngy nay.
Nn vn ha Chmpa lu i, c o, l mt thnh phn quan trng to nn bn
sc vn ha dn tc Vit Nam. Vic nghin cu vn ha Chmpa Qung Bnh gp
phn tch cc cho vic nhn din vn ha ny, vi nhng ng gp ca n trong
tng th vn ha Qung Bnh ni ring, dn tc ni chung. Qung Bnh, cu ni
338

hai min, ni nui dng nn vn ha Chmpa c b dy gn 10 th k (t th k 2

n th k 10), vi nhng di tch, di vt vn ha Chmpa c pht hin kh
phong ph, nhiu loi hnh. Nhng nhn chung cc loi hnh di tch di vt
thng tp trung vo: ly, thnh, m, thp, tng, vn bia, h thng cung cp nc
v ni c tr.
Ly thnh: Trn di t min Trung hin nay, chng ta vn cn thy vt tch ca
mt s thnh, ly c Chmpa nh thnh C Ly (Qung Ngi), thnh Bn
(Bnh nh), thnh Ha Chu, thnh Li (Tha Thin-Hu)... Nhng thnh ny
thng c xy dng nhng v tr xung yu, gn ca sng, cn bin, hay ng ba
sng. Khi xy dng, ngi Chmpa li dng ti a a hnh t nhin nh sng, g,
i, ni... tng cng tnh phng th, phng ng ca trng thnh v ho ly.
Qung Bnh, mnh t t o Ngang n H C, c cc ly, thnh c ngi
Chm xy dng tng i qui m. l ly c Honh Sn, ph thnh Lm p
(huyn Qung Trch); thnh K H hay cn gi l thnh Khu Tc, thnh Li
(huyn B Trch) v thnh Nh Ngo hay gi l Ninh Vin thnh (huyn L Thy).
Ly c Honh Sn hay cn gi l ly Hon Vng, thc t y l ly c xp
bng ko di theo cc dy i ni ca Honh Sn t Ty sang ng (Ly
Lm p xy, ng b T An p), Ng T An t thi L Hon sai lm ng
vt o Ngang sang min a l ca Chim Thnh ma thu thng 8, Nhm Thn
(992), sai Ph Quc l Ng T An em 3 vn ngi i m ng b t ca bin
Nam gii n chu a L (Ton th bn k - quyn 1).
i Nam nht thng ch cng gi Lm p th ly l ly Hon Vng. Ly ko di
t ni Thnh Thang chy qua cc x T X, Vn Tp, Ph Lu, vt qua ni,
quanh theo khe. Nay do chin tranh v do nhn dn a phng san i lm nn nh,
trng trt nn ly b ngt tng on, nhng vn ko di hng chc km, c ni cao
3-4m, chn ly rng 15-20m, mt ly cn li ti 5m.
Pha nam, cch Linh Giang (sng Gianh) 1km c thnh K H (thnh Li, thnh
Khu Tc) nm gia cnh ng x H Trch (B Trch). Sch Tn Th (quyn 97)
chp: Nm Vnh Ha th 3(347) vua Lm p l Phm Vn nh Nht Nam, thng
bo vi th s Giao Chu Chu Phin (Phn) i ly Honh Sn lm ranh gii.
Phm Vn sai ly p ly v cng bt u xy thnh Khu Tc trn sng Th
Linh (sng Gianh).
Thnh Khu Tc hin nay vn cn, c hnh ch nht, thnh p bng t c 3 ca,
ca Nam, ca Bc khng r lm (do nhn dn a phng san thnh tng m),
ca ng rng 16m. Chiu rng thnh theo hng Bc- Nam l 179m. Chiu di
thnh theo hng ng- Ty l 249m. Mt trn thnh rng 5m, chn thnh rng
10m8, cao ca thnh trung bnh cn l 1,7m, bao quanh thnh c ho rng xp
x 30m. Nay ho v ang b lp dn. Chn thnh c k t ong v gch
Chm. Gch c kch thc 18x10x40 cm, c loi mu vng v mu ghi.
339

S ra i ca thnh Li (Khu Tc) khu vc pha Bc Qung Bnh c mi quan h

mt thit vi ph ly Lm p, l biu hin c th ca vic Lm p b tr hon
chnh cc cng trnh phng th ca mnh, to c s cho vic gi vng vng bin
a ny. Ph ly Lm p vi thnh Li s gip chng ta nhn ra tnh h thng
trong chc nng b tr ln nhau ca chng. Thnh Li l ni t i bn doanh ca
qun binh vng bin a, ni tp kt ng qun, ni ngi Chm ng vng v
vn ln ginh phn ch th chnh cai qun vng t ny trong sut mt thi gian
di, qua li mt h thng a dng, phong ph v loi hnh cc di tch vn ha
trn a bn Qung Bnh.
L Thy c thnh nh Ngo (thuc hai lng Un o v Qui Hu), qua thc a th
thnh c chiu di ng - Ty l 500m, rng theo hng Bc - Nam l 300m.
Thnh b san i, dn lm nh, lm vn trn mt thnh, mt thnh hin nay cn
li khong 20m, cn mt ca pha ng Bc l tng i r, rng 15m. Thnh cn
cao khong 1m55. Ring on ng Nam cn li cao 2,4m. Chn thnh k t
ong, hc v gch Chm. Bao quanh ba pha (Ty, ng, Bc) c ho rng
khong 29m. Ring pha Nam c sng Kin Giang mang vai tr nh mt ho ln
bo v thnh.
Ly, thnh ca ngi Chm Qung Bnh nh k trn l kt qu ca vic s dng
trit iu kin t nhin sn c cng a hnh, v tr a l, sng ngi, lm cho n
tr thnh nhng pho i phng th chc chn m cc nh qun s t Chmpa ,
Nguyn, Trnh u nhn ra tm quan trng, u th ca cc v tr tuyt vi y tip
tc ci to, tu b s dng cho chin lc ca mnh. Thi Trnh Nguyn phn
tranh, cha Nguyn (nam sng Gianh) ci to s dng li thnh Cao Lao thnh
K H cn Bc B Chnh (bc Sng Gianh), cha Trnh ci to, tu b, s dng
li h ly Lm p gi l C Dinh.
Ngoi ly Lm p c ngha phn chia lnh th ca hai quc gia i Vit, Chim
Thnh th thnh Nh Ngo, thnh K H u xy p trn cc trin sng c hng
xui v cc ca bin (K H- sng Gianh- ca Gianh - Nh Ngo Kin GiangNht L) nhm to th giao thng thun li bng sng bin, trn gi a bn trng
yu ven bin Qung Bnh, bo v ch quyn, lnh th, pht huy th mnh ca a
hnh trong thng thng bun bn vi thng gia nc ngoi.
M: Thn Vn Tp,x Qung Lu t bao i nay vn lu truyn v mt ngi m
linh thing gn lin vi truyn con ln vng xut hin, chi sng vo ban m, h
chy v trn ngi m l bin mt. Nhn dn a phng truyn li cho nhau rng
y l ngi m ca vua Chm (vua Li, vua Li).
i Nam nht thng ch gi l: Chuyn lng x Vn Tp, rng vi mu, gch
xa cht ng nh ni... Lng y i vo 5 bc c ca hnh ngc khu (trn nhn
di vung) hai bn xy vung, chu vi u 1 thc 5 tc, trn mt chm ni
hnh vung, nghi l ci Lng c ca Hon Vng (hiu vua Chim Thnh tn
l Gia Ct a). Cn c vo nhng ti liu thu thp c trong t khai qut gn
340

y v nhng c liu lin quan chng ti cho rng y l ngi m m ch nhn l

ngi Chm, c xy dng rt cng phu, qui m.
Sau nhng pht hin ca M.Colani thng 7 nm 1935 ti Khng H (B Trch)
v m v v cch chn ngi cht trong cc v m b cho l ca ngi vn ha Sa
Hunh c quan h bng cc thuyn bum (Khng H nm st sng Son, u
ngun sng Gianh) th nhng tn hiu n nay cng c sng t bi nhng khu
m kiu tin Chmpa v Chmpa Qung Bnh c pht hin rt nhiu.
l cc khu m tng ca ngi Chm thn Ph X (Quang Ph), Hu Cung
(Lc i), Phong Nha (B Trch), Qung Lu, Qung Th, Qung Sn, Qung
Thy (Qung Trch v Ba n)... Nhng m v ny thng tng 3 n 5 v, chm
ming vo nhau, v c kch thc cao 40-50cm, ng knh ming 10-12cm, v c
mu vng hay sm, c np y, trong v c mn en - li ha tng quen thuc ca
ngi Chm.
Thp: Hin nay Qung Bnh du tch cn rt m nht, nm 1995 theo ti liu c
li, chng ti ln theo s ch dn ca nhn dn a phng ti hai ni: i Hu
(thuc x An Ninh, huyn Qung Ninh) x M c, x Sn Thy (huyn L
Thy). Ti cc ni ny ch cn li du tch ca nn thp v rt nhiu gch Chm,
dn a phng cho bit, trc y c tng Chm nhng lnh Php ly i.
Chng ti c bit tng Chm i Hu, M c ang c trng by ti Bo
tng Chm Qung Nam- Nng v Bo tng lch s thnh ph H Ch Minh.
Tng: Nm 1918, cng vi vic xy dng bo tng Chm (Musse Chm)
Nng, ngi Php mang cc su tp tc phm iu khc tng Chm ca
Qung Bnh vo trng by ti y, mt s mang vo Si Gn, cn li mang v
Php. c bit, trong kho ca Bo tng lch s thnh ph H Ch Minh hin nay
cn 6 bc tng ng (thuc th k th 7 n th k XI) c pht hin Qung
Bnh. c bit, cn mt b su tp tng Chm Qung Bnh ti thnh Khu Tc
(Cao Lao H-B Trch) trn mi tng hin nay ang c trng by mt s
bo tng ca nc Cng ha Php.
Nm 1998, cn b bo tng tnh pht hin v su tp c mt tc phm iu
khc u tng Chm ti thn Ty, i Phc, x Vn Ninh, huyn Qung Ninh
(xa l lng Vn Xun). u tng c pht hin di mt lp t ven b pha
ng ca khe , chy t ni An M v cnh ng i Phc qua vn nh anh
V Vn Dng. Theo ti liu li th y ngy xa c mt miu th nhng nay
b sp, ch cn tr li nn mng pha Ty ca b sui.
iu th v hn na l Qung Bnh c ng Phong Nha, mt nht k quan
ng gn lin vi nhng tn gi nh cha Hang, ng Tin S, ng Cha, ng
Troc... thuc lng Phong Nha, x Sn Trch, huyn B Trch. T cui th k
trc, c o Caie tm thy du tch mt bn th v mt s ch Chm trn
vch hang ng Phong Nha.
341

Thng 7 nm 1995, on cng tc hn hp do gio s Trn Quc Vng dn u

tm c trong khu vc Cha Hang ng Phong Nha di mt lp xi mng
vi (26cm) 3 nn xy gch Chm, c nhiu tng ln (Granits) v c rt nhiu
mnh gm Chm nu, rt ging gm Tr Kiu, Hi An... nm ln vi bt s
v s ng Tng (th k 9-10). Pha Bc sng Di Lun (sng Ron ) c bia Bc
H (x Qung Ph, Qung Trch), trc y c miu Chm ( b my bay nh
sp, bia b vi di h bom), c bit bia c 4 ch Phn, ni dung ni v vic cng
nhng t ai ca vua Chm cho mt Pht vin.
Bn cnh cc thnh a nu trn, Qung Bnh cn c mt h thng ging Chm,
cng nh cc a phng vng duyn hi nh Qung Tr, Tha Thin-Hu,
Qung Bnh dc theo bin t ca Ron, ca Gianh n ca Nht L, u pht hin
c mt s ging Chm, l cc ging c dng hnh vung hay trn c k
hay xp gch, bn di c lt g, nc rt ngt, trong vt v khng h cn, nh cc
ging Qung Tng (ging Hi), Cnh Dng (Qung Trch), Thanh Trch
(B Trch), c Ninh (ng Hi), La H, Minh L (Ba n) L Sn, (Tuyn
Ha), Hng Thy (L Thy)... Nhiu ging Chm hin nay vn c ngi Vit
tip tc s dng nh mt cu cnh trong cc ma h.
Cho n nay, vng t Qung Bnh, ni a u pha Bc ca Chmpa c ang
tim n nhiu iu l th. Bng s lu truyn trong dn gian v nhng kho st
thc a, chng ti pht hin c nhng lng Chm Qung Bnh nh lng
Trm, lng H Li (B Trch), cnh ng Chm (Ph Kinh - Ph Ha - Qung
Trch) ng Chm (Ph Lu, Qung Lu, Qung Trch), xm Li (Qung Tng,
Qung Trch)... Ti nhng ni ny, bc u chng ti pht hin c rt nhiu
gm Chm. Ngi Chm c mt vng t Qung Bnh kh sm, nu khng
mun ni l sm nht (th k th 2-th 3 sau CN), h bit chn nhng v tr a
hnh l tng xy p ly thnh bo v lnh th, hoc xc lp a vc hnh
chnh, d tm ngun nc, o ging, khi mng phc v sn xut, trng trt v
cuc sng sinh hot...
H sng to v li mt nn vn ha c o, c sc bng cc di tch, di
vt v cng qu gi trong khng gian vn ha gn 10 th k, cn c bo v, gi
gn v pht huy gi tr, bi nn vn ha ny gp phn lm phong ph thm bn sc
vn ha ca Qung Bnh v ca cng ng cc dn tc Vit Nam.
11-Di sn Champa trong lng Qung Tr
Trong din trnh lch s ca Qung Tr c mt thi gian kh di gn mt
thin nin k t ny thuc lnh th vng quc c Chmpa.
Trc khi khi chu s phn quyt nghit ng ca lch s trong quy lut tn
ti, b phn dn c ca dn tc ny va phi kin tr vt ln vi nhng
th thch nghit ng ca t nhin, va phi ng u vi nhiu th lc ca
342

x hi trong cuc ginh git sinh t khng ngng to lp v pht trin

vng quc.

Qu trnh xy dng v u tranh sinh tn ca b phn c dn Chmpa

trn vng t qung Tr khng ch to ra c nhng c s c tnh cht tin
cho s pht trin vng chc ca vng t ny m cn li nhiu du tch
v mt nn vn ha ht sc phong ph v c o, gp phn to nn s a
dng ca vn ha Qung Tr.n nay, vn ha Chmpa khng cn l mt
b phn tn ti c lp v song hnh vi chnh ch nhn ca n. Tt c
ha chung vo dng chy ca vn ha ngi Vit Qung Tr - lp ngi k
nhim/k tc/k tha nhng g trc , bin ha ci ca tin ch thnh ci
ca hu ch. S hp thc ha" kh mm do, khn ngoan ca ngi Vit
trn nn cc di sn vn ha ngi Chm c lnh vc vt cht ln tinh thn
lm a dng, phong ph cho vn ling di sn ca mnh u cng l mt th
ng x rt vn ha ca ngi Qung Tr ni ring, ngi Vit Nam ni
chung.
Vn ho Chmpa Qung Tr cho n nay tn ti di nhiu dng thc
khc nhau nhng nhn chung tp trung vo cc loi hnh tiu biu ng ch
l: n thp - thnh lu - h thng cc cng trnh khai thc nc v m tng.
1. N THP
Qung Tr hm nay, cc n thp Chm khng cn soi bng xung cc dng
sng Sa Lung, Bn Hi, Vnh nh, Thch Hn, C H na, song vn cn c
rt nhiu nhng a im c du tch v s hin din ca cc cng trnh n
thp. Qua nhiu nm nghin cu, kho st thc a cc a phng trn c
s xc minh nhng a im c ngi Php thng k cng nh nhng
a im mi c pht hin thm, chng ti thng k c mt danh
mc gn 30 ph tch thuc dng n thp. Trong s ny bao gm: Duy Vin
(x Vnh Lm), Nam Sn, Hunh X (x Vnh Sn), thuc huyn Vnh
343

Linh; An X (x Trung Sn), Phng Si (x Do Phong), H Trung (x Do

Chu) thuc huyn Do Linh); Kim u (x Cam An), nh X, Lm Lang
(x Cam Hiu) thuc huyn Cam L; Trng X (phng IV), ng H
(Phng III) thuc th x ng H; Trm L (x Hi Quy), Tr Lc (x Hi
Xun), Cu Hoan (x Hi Thin), Trung Dn (x Hi Thnh), Trng Snh
(x Hi Trng) thuc huyn Hi Lng; Thch Hn (phng 2) thuc th x
Qung Tr); Dng L, V Thun (x Triu Thun), Tr Lin (x Triu
Giang), Ng X (x Triu Trung), Bch La (x Triu ng), Nhan Biu, a
Nghi (x Triu Thng), Qung in (x Triu i), Phng Sn, Thng
Trch (x Triu Sn) thuc huyn Triu Phong. Cc a im di tch ny
c gi tn theo tn a danh ca cc lng. Mt vi ni khc nh An Lng,
Bch Kh, i Ho, Lim Cng... c c cc nh nghin cu ngi Php
lu u th k nhng nay khng cn du vt g .
Do nhng bin ng mnh m v thng xuyn ca cc iu kin t nhin,
x hi nn cho n nay, tt c cc a im mang du tch n thp k trn
ch cn tn lu di dng ph tch vi nhng cn t mang cc tn gi nh
Cn Ging, Lm Ging, Li Ging...; vi cc ng gch vn nt, cc thnh
phn kin trc, cc ph iu, cc i tng nguyn l cc v thn Chm nm
ngn ngang v bn trn thng l nhng ngi miu th ca ngi Vit.
Nhng nm gn y, nhiu a im di tch b hu hoi mt cch nghim
trng, mt phn do bom n ca chin tranh, nhng phn khc l do nhn
dn a phng o bi ly t, ly gch hoc tm nhng c vt qu
Chm pa.
Cch y gn trn mt th k, vo nm 1905, linh mc Cadire tin hnh
kho st v lp mt danh mc kh y v cc a im c du tch n
thp Chm trn ton khu vc Bnh Tr Thin, trong Qung Tr l a bn
c s lng nhiu di tch hn c. T cho n nay, ln theo nhng trang t
liu c tnh cht gi m ny, cc nh nghin cu mt mt xc nh li
tnh chn thc ca nhng a im pht hin; mt khc cng tm thm
c mt s a im mi. C di tch do b o bi m tnh c pht hin, li
c di tch c cc nh nghin cu tin hnh khai qut; nhng d c gng
n my th trn mt thc t ca s hoang tn, nt nh vy, cc kt qu
nghin cu, thm nh cng ch dng li mc kho st, m t, cao hn
mt cht l s nh gi, phc tho mt chn dung m nht da trn c s
nhng g c th nhn thy c, cm nhn c ch kh c th t n do
chnh xc hon ton nh nhng g m di tch vn c. Tuy nhin, vi nhng
g hin cn, c th thy rng mt a bn khng ly g lm rng ln nh
Qung Tr th vic tn lu mt s lng n thp nh th qu tht xng
ng gi l "x thp" ca khu vc Bnh - Tr - Thin. l mt c im
ni tri hn hn trong ton khu vc.
344

a bn phn b ca cc n thp nm ri rc khp ni t vng ven bin ln

tn vng i trung du, nhng mt nhiu nht vn l ng bng - ni
nguyn l nhng lng c Chm. Cng nh cc ni khc trong lnh th ca
vng quc Chmpa, a s cc n thp Qung Tr thng c dng trn
nhng m t cao vng g i hay ven trin cc cn ct. Mt s khc d
nm gia vng ng rung (nh thp Kim u, Trung n, Ng X, Bch
La, Qung in) th a im ta lc u cc cn t c a hnh dng t
5 - 10m. Trn tng bc a hnh t ng sang ty u chng ta cng c th
bt gp cc du tch n thp: Pha ty cn ct ngoi gn bin (i Trng
Sa) l di tch Phng Sn/An lu. Gia hai di cn/n ct (thuc vng
ng rung) l cc di tch Bch La, Trung n, Dng L, Qung in,
Ng X... Trn di cn/n ct trong (Tiu Trng Sa) l cc di tch Tr
Lc, Cu Hoan, H Trung, a Nghi... Vng tip gip cc i trung du l cc
di tch Phng Si, Hunh X, Duy Vin, Lm Lang, Trng X, ng
H, Nhan Biu...Vng trn cng, cui a hnh i l thp An X.
Quy m cc n thp Chm Qung Tr ni ring, vng pha bc vng
quc Chm pa ni chung thng c kch thc va v nh, t c nhng khu
n thp ln, tp trung vi nhng ngi thp s, uy nghi nh M Sn,
ng Dng, P Naga... n thp l cng trnh kin trc tn gio ca
ngi chm chu nh hng ca ngh thut n nn cc kalan l hnh nh
thu nh ca "trung tm v tr trn ni Mru, ni ng tr ca cc thn linh
theo tn ngng th cc v thn h gii nn c tun th theo nhng quy
nh cht ch. Do l b cc hng tm, cc trc xoay ra bn hng, mt tin
cng nh ca chnh quay v hng ng - hng ca cc v thn linh v
cng l hng ca tm nhn chin lc v bin ca ngi Chm.
Bn cnh nhng khu n thp c xy dng tp trung theo m hnh mt
kalan th thn chnh (thng l b ngu tng Linga - Yoni: th .hin quan
nim th sinh thc kh, biu trng ca sng to bng s sinh si, ny n)
trung tm v vi kalan th cc thn ph (thuc b 3: Brahma - ng sng
to, Shiva - ng hy dit, Visnu - ng bo tn hoc cc v thn lin quan
gn gi vi "tam v nht theo ny) vy xung quanh l nhng n thp c
xy dng theo m hnh n l, di dng c thp. Cc khu thp c xy
dng c quy m ln, tp trung vn l "thnh a" ca mt vng, ni hnh
hng, hnh l hng nm, cn cc thp nm n l vn ch l cc n th
ca mt hay nhiu grama (lng x), ni nhn dn vn n l bi thng
ngy.
C bn a im thuc di tch n thp Qung Tr qua cc du tch hin
cn c th thy chng l nhng trung tm tn gio ca mi vng trong ton
b a bn ny. l:
345

- H Trung - ngi n Indrakantesvara ca Hong hu Tribhuvanadevi v

An X - trung tm tn gio ca vng chu Ma Linh.
- Trng X (thng ngun sng Hiu) v Dng L - trung tm tn gio
ca vng bc chu .
- Cu Hoan - trung tm tn gio ca vng nam chu .
Trong s ny, ngoi tr ngi n Indrakantesvara th cc khu n thp khc
u ly biu tng ca b sinh thc kh Linga - Yoni lm i tng th
chnh, t thp trung tm v vy quanh n l t ba n bn kalan tr ln.
c bit, khu thp Dng L, vi nhng du vt hin cn qua cc cu
kin kin trc, nn mng..., nht l kch thc to qu c ca b Yoni, c th
coi y l mt cm thp ln hn c v hn l n gi vai tr nh mt
thnh a khng ch ca vng bc chu xa m cn l ca c mt vng
kh rng ln thuc vng bc vng quc Chm pa (t nht l t nam chu R
n chu Ma Linh di cc th k t VII n XIII).
Ngoi cc khu n thp c quy m ln nh nu trn, cc n thp cn li
Qung Tr hoc c xy dng theo m hnh mt vi thp vi quy m
nh, hoc di dng thp n l (ch c 1 kalan). Nhng thp ny cng u
th Linga/Mukhalinga - Yoni. hoc nhng v thn khc nh Nandin, Shiva,
Buddha, Dvarapata...
Cc n thp Chm Qung Tr qua nhng du tch cn li cho thy a
phn u s dng nguyn liu chnh l gch nung. Mt s thp s dng k
thut kt hp gch nung vi (sa thch - m), nhng thng rt t, ch
nhng cu kin tr ca, bc ca, lin tau, cc khi b va mng thp, b
th, i th, vt trang tr... (nh H Trung, An X, Bch La, Dng L, Tr
Lin, Trung n...), cn mt s thp khc hu nh ch xy bng gch (nh
Tr Lc, Qung in, Lm Lang, Trng X, Trng Snh, Nhan Biu...).
Trong s cc cng trnh c s dng vt liu th H Trung l tiu biu.
y theo kho t ca H.Parmentier l thuc mt dng kin trc c bit, c
nm tng khng l bng sa thch (hin cn bn tng) nguyn l ct ca
mt gian nh ln kiu nh ngi nh ct ng Dng v P Naga; bn cnh
nhiu ct p (t nht l 10 ct) cng vi rt nhiu cc cu kin khc c kch
thc ln c s dng bng , c th l tp trung vo cng trnh m ng
cho l thuc mt kin trc thp nh M Sn B5 hay kin trc di ca Thp
Bc. l cha k cc b ct, cc i th, cc trang tr kin trc khc. Ng
Vn Doanh th cho rng: "H Trung l khu kin trc Chm pa duy nht hin
c bit dng nhiu nht lm cc b phn kin trc khc nhau Vic
nhng ngi th Chmpa xy ct nn cc cng trnh s dng nhiu khi
sa thch c kch thc ln ti mt vng t hon ton vng bng ngun vt
liu ny, qu l mt b n k ti v phng cch vn chuyn v to tc.
346

Cch thc, k thut xy dng nhng thp gch Chmpa Qung Tr cng
ging nh nhiu ni khc trn khu vc min Trung, cho n nay vn cn l
nhng n s. Tuy nhin, trn thc t ti cc ph tch n thp sp , mt
c im chung l ngi ta kh tm thy (hoc c th cng rt t) nhng vin
gch cn nguyn vn m ch ton l nhng mnh v vn nt khng nh
hnh, thm ch mt vi ni, d o bi n phn mng cng ch thy
nhng lp gch d mn ra thnh t. iu ny bi nhiu l do, trong c
s tc ng mnh m ca iu kin t nhin khc nghit, iu kin lch s
phc tp v y bin ng ca vng t ny; nhng xt cho cng th cng c
th thy rng cc thp Chm Qung Tr u c s dng loi gch c
nung thp. mt s nn mng thp nh H Trung, An X, Dng L... tuy
cn mt t gch nguyn c tm thy trong cc t khai qut nhng
nung khng cao. l nhng vin gch c kch thc ln hn nhiu so vi
gch ngi Vit hin i; dy, mng, to, nh tng t nhau; chng
thng c mu nu non v bn trong c li mu nu en. Gia cc vin
gch hon ton khng tm thy nhng du hiu v vic s dng cht kt dnh
m ch nh l c xp chng ln nhau theo tng lp. Vn v cch thc
v k thut xy dng thp Chm mc d cn tn nghi vi nhiu gi thit
ang tip tc c cc nh nghin cu tm ti, song c th ni bn cnh
nhng c im chung thng thy cc ni th chc chn nhng ngi th
xy dng cc thp Chm Qung Tr c mt trnh k thut cao, mt
s sng to vt bc v c s linh hot cht t trong phng php ty
thuc vo iu kin ca a phng mnh. iu ng ngc nhin l cho n
nay, trn cc ph tch n thp Qung Tr, chng ti vn cha pht hin ra
nhng vin gch Chm c trang tr. iu ny c l do tt c nhng lp gch
c trang tr cc n thp b mn nt, khng cn nguyn hnh dng nn
khng th nhn thy c cc ho tit trang tr.
V nin i xy dng cc n thp Chm th cho n nay cha c mt du
hiu no c th lm cn c xc nhn c mt trong s hn. 20 a im
mang du tch n thp Qung Tr c trc th k VIII. D nhin, khng
th loi tr mt s ngi thp c xy dng vo thi gian trc m do
nhiu l do khch quan cng nh ch quan, chng ta cha c iu kin tip
cn. Thp c nin i sm nht m chng ti bit c qua phong cch ngh
thut iu khc l Bch La Trung. Tm ph iu l nh (tympan) tc hnh
Shiva ma iu v tr (tandra) hin ang trng by Bo tng ngh thut
Chm Nng c mang v t thp Bch La c cc nh nghin cu
xc nh l thuc phong cch Ha Lai (u th k IX). Tuy nhin, theo pho
tng Shiva kht thc tm c Trm L m chng ti nghi l thuc thp
Tr Lc th a im ny c kh nng thuc thi k sm nht: phong cch
M Sn El (th k VIII). Thp c nin i mun hn c l Trung n c
347

xc nh bi ph iu thy qui Makara mang phong cch Tr Kiu (th k

XI). Cc ngi n thp khc nh H Trung, Dng L, Cu Hoan, Tr Lin,
Duy Vin, An X... qua nhng du vt cn li u cho thy chng hoc sm
hoc mun u thuc thi i ng Dng (cui th k IX u th k X).
C mt a im c xc nh nin i xy dng tng i chnh xc l
khu n thp H Trung. Thng qua ni dung ca ct bia k chm dy c
ch Chm c c bn mt, nh nghin cu Majumdar xc nh ngi n
c xy dng vo nm 838 saka (nm 916 ty lch) di thi vua
Indravarman. Ngoi ra, cc nh kho c hc ca Trung tm Vn ho Vit
Nam (i hc quc gia H Ni) v Bo tng Qung Tr trong t khai qut
khu thp An X thng 7-1993 cng khng nh cm thp ny c xy
dng trong thi i u ng Dng.
Nh vy, c th ni trong bn th k t VIII n XI l thi k pht trin rc
r nht ca ngh thut kin trc n thp Chmpa trn vng t Qung Tr.
Sau , v khng th chng c ni trc sc mnh Nam tin ca ngi Vit
nn lnh th Chm pa ngy mt thu hp dn k t cuc chinh pht ca L
Thng Kit u th k XI cho n khi mt ht quyn s hu t ai, k c
quyn s hu cc cng trnh vn ha tan bin vo trong cng ng ngi
Vit ti x ny sau th k XIV. iu ny l gii v sao cc n thp Qung
Tri khng c nin i mun hn th k XI.
2. THNH LY

Trn ton a bn tnh Qung Tr qua nhng c liu thc t v s lu truyn

trong dn gian cho thy hin c hai a im lin quan n nhng cng trnh
kin trc thnh ly m cho d tri qua thi gian tr nn hoang ph nhng
vn cn li nhng vt tch ng tin cy. l a im Bn Ly thuc
lng C Ly, x Vinh Giang, huyn Vnh Linh v a im nm pha ty
nam khu ch Thun thuc lng V Ngha, x Triu Long, huyn Triu
Phong.
C hai cng trnh hin ch cn nhng du tch m nht, nhng da vo
nhng chng c v kho c hc trn trc lch i vi cc hin vt thuc nn
vn ha trc v trong thi k Chmpa cng nh s quy chiu v mt a l,
lch s... trong khu vc ta lc ca nhng a im ny, cc nh nghin cu
bc u phc dng li c quy m, cch thc xy dng, phc ha
c bi cnh ra i, s tn ti v ngha ca cc cng trnh ni trn v
khng nh ch kin to ban u l thuc v mt dn tc bn a c trc
ngi Vit: ngi Chm. y chnh l hai ta thnh c gi theo hai tn:
thnh C Ly (gi theo tn a danh) v thnh Thun Chu (gi theo cch
hiu l thnh c ca chu Thun t thi nh Trn).
Thnh C Ly v thnh Thun Chu u c xy dng trn vng ng
bng ven bin, gn cc con sng chnh trong vng l sng Bn Hi/Hin
348

Lng (sng Hi/sng Minh Lng) v sng Thch Hn, c bit l gn hai
ca bin: Ca Tng (ca Tng Lut), Ca Vit (ca Vit Yn) nhm to ra
ti nhng ni ny cc l s hnh chnh gn kt vi cc th t va thit lp
nn trung tm chnh tr, ng thi lm nhim v trn gi nhng a bn xung
yu ven bin - ni ni thng t bn ngoi vi cc vng ng bng dn c
rng ln hai pha bc v nam ca khu vc Qung Tr. Ngi Chm vi
con mt nhn chin lc v bin cng nh c nhiu li th v mt qun s
bin nn cc trung tm chnh tr, qun s c t khng xa so vi ca bin.
T y theo cc trc sng v pha ty l nhng trung tm tn gio (n
thp/thnh a) ni kt cht ch vi cc trung tm thng mi (cng sng,
cng bin) v pha ng to ra th lin hon. S gn b mt thit gia
trung tm chnh tr, qun s, trung tm vn ha v kinh t tr thnh mt
m hnh tng i trn vn, c ngha nhiu mt trong chin lc quc
phng v pht trin dn sinh.
Thnh ly ca ngi Chm Qung Tr l kt qu ca ngh thut s dng
trit nhng g c ca t nhin nh a hnh, cung ng, sng nc...
pht trin ln mt trnh hon thin, lm cho n tr thnh nhng pho
i phng th chc chn, tin cho vic giao thng v kinh t, vn ha, x
hi trn vng m n chi phi.
Thnh C Ly v thnh Thun Chu l hai ta thnh c gi vai tr trng yu
trong hai khu vc thuc chu Ma Linh v Chu xa. Kin trc ca thnh
u c p bng t, thng c hnh ch nht, bn mt l cc ly t. Cu
to ca ly l nn t nn cht, k c u ( cui) hoc ong ln ln.
Chiu cao ca ly khng ln (cao nht ch chng hn 5m). mt vi ni
ca h thng tuy, qua thc t hin cn cho thy c du hiu v s tn ti ca
nhng mng tng thnh c p bng gch, tuy nhin y c th ch l
nhng im nguyn l cng thnh hoc l b mt ca thn thnh pha bn
trong. Xung quanh ly l h thng ho thnh rp rn sng nc c tn
dng t chiu un khc ca cc con hi, nhnh sng. Bn trong l bi t
bng rng dng xy dng cc dinh th, kho tng. Bn ngoi thnh l khu
vc th t, ni giao lu bun bn tp np nh mch ni ca cc trc ng
giao thng thy, b.
Thi im c s hin din ca thnh C Ly v thnh Thun Chu trn vng
pha Bc vng quc Chm pa c th bt u t th k IV - V trong thi
k hnh thnh v pht trin ca vng triu Gangaraja. Nhng ti liu him
hoi v cc ta thnh c Chmpa khng cho php chng ta khng nh qui
m, cch thc v k thut xy dng, cng khng th bit c iu g chnh
xc v thi gian hnh thnh. Tc gi Phan Khoang trong "Vit s x ng
Trong" cho rng "t i Phm Vn, ngi Chm bit thut xy thnh, p
ly, h kin trc nhng tng thnh bng gch, c nhng thp canh bng
349

 bo v nhng thnh th". Chng ti cho rng rt c th ngi Chm

bit k thut p cc ly thnh bng t sm hn. Song d sao, qua mt s
ngun th tch c Trung Hoa v i Vit cho chng ta bit rng vng t
Bnh Tr Thin chnh thc thuc v ngi Chm t gia th k IV, di thi
Phm Vn nn vic xy dng cc cng trnh qun s phng th, chng li
s xm ln ca th lc phong kin Trung Hoa hn phi thc hin trong
khong thi gian ny. C nhin, cc thnh ly Chm pa chc chn l s nng
cao hn, hon thin hn t nhng n ly ca chnh quyn h Trung Hoa
ti qun Nht Nam. N cng nh v sau ny, khi cn xy ra cuc tranh chp
Chm - Vit (th k XI - XIV), nh Trn s dng v sa sang li thnh
Thun Chu v Ha Chu. Hc gi o Duy Anh cho rng "ch thnh
Thun Chu ca nh Trn, xa kia c l l tr s Chu ca Chim Thnh.
Chng ti ng rng thnh Chu Ng ca nh Hn vo khong y. Nh
vy, rt c th thnh Thun Chu c xy dng trn nn tng ca thnh
Chu Ng - mt thi gian tng l qun tr ca qun Nht Nam; cn thnh C
Ly l s nng cp t mt n ly qun s trn gi, bo v cng bin Ca
Tng di thi nh Hn. Thnh C Ly c th chm dt vai tr ca mnh
t trc thi nh Trn (th k XIII); cn thnh Thun Chu vn c ngi
Vit s dng sut trong cc th k XIV - XV - XVI. Sau nm 1558, khi
Nguyn Hong chn i T xy dng th ph ng Trong ca nh Cha
Nguyn (cch Thnh Thun 2km v pha ty) th ta thnh ny ch cn c
s dng lm l s ca mt huyn: huyn V Xng (sau i thnh ng
Xng). Tm nhn chin lc v bin ca ngi Chm n y c thay
th bng con mt nhn chin lc v vng ni v trung du ca ngi Vit.
3. CC CNG TRNH KHAI THC NC

Trn vng t lun kh rt, chy bng bi gi Lo m ngi Qung Tr t

xa n nay phi gnh chu th nhu cu v nc lun l ni kht vng m
nh v tr thnh ni trn tr ngn i buc cc thnh phn c dn ni y
phi lun tm cch to ra cho mnh nhng cch thc k thut ct lm sao
khai thc c ngun nc ph hp vi iu kin a l, thy vn ca vng
t mnh c tr. Tri qua nhiu giai on lch s, cc th h ngi dn
Qung Tr thuc nhiu thnh phn dn tc khc nhau khng ngng vt
ln vi mi trng thin nhin khc nghit, khng ngng sng to v lin
tc k tha nhng thnh tu vn ha ca nhau trong lnh vc khai thc
ngun nc, trong c thnh qu quan trng ca mt b phn c dn
Chm pa. H qu ca s sng to v k tha ny sn sinh ra hng lot
nhng cng trnh khai thc nc c vi tnh cht, quy m, k thut ging v
khc nhau tn ti cng thi gian cho n tn ngy nay.
H thng cc cng trnh khai thc nc c Qung Tr rt phong ph v a
dng theo s nh hng ca iu kin a hnh. Nu khng tnh cc cng
350

trnh thuc sn phm ring bit ca ngi Vit giai on sau ny th h

thng khai thc nc c (m chng ti cho l ca ngi Chm) Qung Tr
bao gm cc loi hnh vi cc c im sau y:
a. H thng cc cng trnh khai thc nc gm nhiu thnh phn cu trc
phc tp, lin hon, a hnh dng, a chc nng, nm ven cc trin i t
bazan hoc ven cc trin i ct vng ng bng v ven bin nhm
khai thc mch nc ni (phun l thin hay phun ngm). H thng ny bao
gm nhng cng trnh mang tnh cht dn thy nhp in" c vai tr thy
li cao, c nhn dn cc a phng quen gi l ging vi cc tn gi:
ging B, ging ng, ging Li, ging Gai, ging Knh, ging o, ging
Ci, ging Di, ging Trng, ging Mng, ging Tp, ging Pheo, ging
ng, ging Mi... vng t bazan ty Do Linh (Do An, Do Sn);
ging n, ging Ba Vi, ging Mi R... vng t ng nam Vinh
Linh (Vinh Hin, Vinh Thnh), ging Mi, ging Lng, ging Cha, ging
vng cn ct ng Do Linh (Do M).
H thng ny vn dng trit nhng u im t nhin vn c ti cc b
mt a hnh to ra nhng cu trc, cch thc k thut ph hp trn c s
s dng nguyn vt liu ti ch. C loi cu trc gm nhiu thnh phn phc
tp, lin hon vi nhau to thnh h thng (systms) vi s c mt ca cc
b lng (bassin suprieur), mng/vi dn dic d cu ve), b hng (bassin
d'alimentation), vng (puits'), cc mng phai bn cnh nhng h cha, p
nc cng tham gia vo qu trnh lu thng dng chy (nh ging o,
ging Trng lng An Nha, ging Mng lng Long Sn, ging Gi lng
Thanh Kh x Do An...); li c loi ch cu trc n gin, gm mt, hai
thnh phn vi. b v mng dn (nh ging ng, Ging B, ging Tp
Ging Gai lng Ho Sn x Do An...) hoc ch l nhng h o su xung
t c k xung quanh dng vung hay trn nm c lp nhn nc
ngm thm ra t vch ca mt ging bn trn (nh ging n, ging Mi,
ging Trng lng Lim Cng x Vnh Thnh...).
C loi khng h s dng nguyn liu m ch p bng t, hoc k chn
xung quanh thnh ging bng mt t gch, cc tm g, cc tre (nh cc ging
ven cn ct lng An M x Do M, cc ging Khai, ging Mi, ging Cha
lng Thy T, Vnh T, Vnh Linh); cng c loi s dng nguyn cc vin
t trong t nhin ( ong, bazan) hoc c ch ra theo cch ch tc
gin n xy nhng b lng b hng, mng dn bng k thut xp, k
(cc ging xp cc lng Ho Sn, An Nha, An Hng, Phng
Xun, Thanh Kh x Do An); bn cnh , li c loi xy dng cng phu
bng cch xp chng nhng bi hnh trn c ch tc theo k thut o,
mi trnh cao to ra b cha (c ni li c l thot nc ra ngoi qua
thnh ging) hay xp nhng vin c ch tc c b mt nhn dng lt
351

nn quanh thnh ging (nh ging Pheo, ging Mi, ging ng, Ging
Boong ty Do Linh (Tn Vn, Do An), ging ng Do Linh (Nh
Thng, Do M).
Tuy vy, v mt chc nng, tt c cc cng trnh ny u nhm vo mc
ch l cung cp ngun nc khng ch phc v cho sinh hot con ngi
m cn phc v c lc cho sn xut nng nghip, p ng nhu cu s dng
nc cho n ung, tm git, chn nui, trng trt ca c dn a phng. C
ch hot ng ca cc cng trnh khai thc nc trong h thng ny u tun
th theo nguyn tc: nc t chy. Tc l nc t mch ngm t dng mt
b cha, sau do vo cc b, rnh theo li nc chy t ch cao xung ch
thp. Gs. Trn Quc Vng cho rng: y l mt loi hnh cng trnh thy
li c mt cha hai c trng ca Qung Tr".
b. H thng cc ging n mang hnh nh ca loi ging khi c o su
xung di mt t khai thc mch ngm. Chc nng ca h thng ny
ch thun ty ly nc dng cho sinh hot v hon ton khng bao hm
ngha v thy li. Cu trc ca loi ging ny c hnh vung hoc trn, xp
gc (nh cc ging Th L lng Tng Lut, ging Lng lng Ngha An...)
hay nhng phin ch c kch thc ln, c c o cng phu xp theo
k thut n gin (nh ging Ty, ging T lng Lm Xun), hoc c khi li
c gn kt bi k thut x ngom, khp mng cht gia cc phin vi
nhng tr (hoc tr g) k 4 gc; li c khi kt hp va xp ong ch,
va k chn bi cc tm phin c kch thc ln c to dng p
quanh vch; (nh ging lng Kim u, ging lng Cm Thch, lng
An Xun); cc ging na , na gch (trn xp gch, di k hay di
xp gch trn k ) di y c lt g (nh ging Xm lng Bch Kh,
ging Cha lng i Ho, ging Ch ch Thun), hoc ch xp bng gch
(nh ging Gch lng H Trung)...
Nhng cng trnh khai thc nc thuc hai h thng ny tri qua thi gian
c mt s tr nn hoang ph, mt s khc c ci to li ph hp
vi nhu cu ca nhn dn a phng, nhng nhn chung chng u l
nhng ging c mch nc trong vt vt ln, tit ra, r ra t lng t, di
chn cc trin i. Quanh nm sut thng, cc ging ny khng bao gi cn.
l nhng cng trnh phc v c lc cho sinh hot con ngi v sn xut
nng nghip.
Gn mt th k qua, h thng cc cng trnh khai thc nc c Qung Tr
(nht l h thng ging vng ty Do Linh) lun l i tng thu ht s quan
tm ca nhiu nh nghin cu trong, ngoi nc vi nhiu cch tip cn v
gii thch cc vn nn mt cch khc nhau.
M. Colani da vo cc du vt tn ngng (tc th , th cy, thut phong
thy, m m c), i snh cch khai thc nc vng ny vi cc phng
352

thc thy li ca ngi Vit v ngi Chm, dn cc chng c dn tc hc

ca cc tp on thiu s vng Assam ng Bc n v Indonsia ri i
n kt lun: H thng thy li Qung Tr "l thuc v mt dn tc l, chc
li hu du Qung t nhng l mt s rt nh, bi chm vo trong
tng th".
L.P. Cadire tn ng quan im vi M. Colani v ch nhn ngoi lai ca
cc cng trnh khai thc nc Qung Tr bng cch a ra du vt cn li
ca mt thng im (emporium) c tn l Phng Hng lng Mai X,
trm thu quan Ca Tng ri cho rng nhng ngi i bin dn y t
thi xa xa v thm nhp vo cc vng t bn trong, ch yu theo hng
nam ty. Cui cng ng nhn nh: Nhng ngi xy dng (nhng h
thng) Do Linh "l nhng ngi i bin ti t Indonsia hay hu du ca
h".
T Ch i Trng a ra mt lot phn bin xc ng v hp l i vi
nhng gi thit "ngoi lai", t da vo cc c liu lch s v nhng lp
lun ca mnh i n mt gii p m theo ng l tha gin d": "H
thng thy li dng cho sinh hot v nng nghip Do Linh l ca nhng
chin t (nh Mc) 1572 ".
Bn cnh nhng quan im ni trn, nhiu cng trnh ca cc nh nghin
cu nu ra v thin v kin cho rng ch nhn ca h thng cc cng
trnh khai thc nc ty Do Linh ni ring, ng Do Linh, Vinh Linh,
Cam L v nhiu ni khc trn a bn Qung Tr ni chung l thuc v
ngi Chm. Nhng kin gii ny mt mt da vo cc chng c vn ha,
lch s v s tn ti gn mt thin nin k ca c dn Chm ti Qung Tr;
mt khc, cn c vo cc kt qu nghin cu in d v kho c hc, dn tc
hc, vn ha hc ti a phng lm c s a ra nhng lp lun kh y
, c sc thuyt phc cao; ng thi ch trng coi cc h thng ging c
cu trc phc tp, lin hon, a chc nng da trn nguyn tc t chy theo
li dn thy nhp in c cng ch nhn sng to vi h thng ging n
xp hay gch, di c lt g m t lu nay c coi l ging Chm
hay ging theo kiu k thut Chm. Chng ti i theo quan im ny.
Gn y, mt s kin li i theo mt cch nhn khc hn bng cch khng
tn ng nhng cng khng ph nhn cc kin gii ca cc nghin cu trc
y m cho l kh c th ni rng b phn c dn c th no l ch nhn
ch thc ca cc cng trnh khai thc nc c o trn". T nhng
ngi theo quan im ny i n kt lun vn ch nhn ca h thng cc
cng trnh khai thc nc Do Linh (ch c h thng cc cng trnh khai
thc nc s dng xp Do Linh m thi!) bt u t cc c dn thi i
mi, s k kim kh, sau l cc tc ngi thuc nhm Mn - Kh me
k tha, ri n c dn Chmpa (nhng l nhm c dn st li sau th k XI
353

- XV) nng cp, hon thin v cui cng l ngi Vit ci to, s dng - k
t sau nm 1572 cho n tn ngy nay.
Nh vy, nhng cng trnh khai thc nc c Qung Tr (nht l h thng
ging xp ty Do Linh) v ang tr thnh vn khoa hc kh l th
nhng cng cha nhiu n s gn mt th k nay l ca ngi Assam,
Indonsia, Sa Hunh, Vit c, Bu - Vn Kiu, T i, Chmpa hay ca ngi
Vit sau nm 1572? H thng ging xp c cu trc phc tp, lin hon,
a chc nng da trn nguyn tc nc t chy theo li dn thy nhp in
vng i t bazan ty Do Linh c quan h th no vi h thng ging
vng i t bazan ng Vnh Linh; c lin quan g n h thng ging
vng cn ct ng Do Linh v liu c gc gc g chng vi h thng ging
n xp hay gch, di c lt g m t lu nay c coi l ging
Chm hay ging theo kiu k thut Chm? Nhng mng cc ging o,
ging Mng, ging Trng... c cng cch thc k thut vi ging Pheo,
ging Mi ( ty Do Linh) ging ( ng Do Linh) liu c th ni l
thuc mt h hon ton khc so vi k thut lp ghp phin cc ging
n nh ging Ty, Ging T, nht l cc ging lng Kim u, An
Xun, Cm Thch khng ?.
Mt b phn dn tc t Assam, Indonsia ti, li nhng du vt qua cc
emporium, qua tc th hay mt m t binh nh Mc mang n v cu tinh
Nguyn Hong ri lp n th vua cng nh li nhng du vt v tin
khai, hu khai... c th c a bn c tr rng n mc phn b c vng ln
Qung Tr khng ? Nhng "k s bn khai" c gc thng nhn i lm nng
nghip hoc mt m t binh i xy dng n in m t c nhng
thnh tu th kia th l no mt dn tc c truyn thng nng nghip lu i
ni ting v k thut khai thc cc mch nc (nht l k thut ch tc )
tng c thi gian c tr trn a bn ny gn mt thin nin k li khng th
l ch nhn ? to ra c h thng dn thy quy m nh vng ty Do
Linh i hi phi c s t chc, mt ngun nhn lc v thi gian khng phi
t, iu ny ch c th c thc hin bi mt b phn c dn nng nghip
sng nh c; vy, cc c dn vi li sng du canh du c nh ngi Vn
Kiu, T i liu c kh nng l ch nhn sng to khng?
Tt c cc vn nu trn chc chn s c cc nh khoa hc gii thch
tng tn trong mt ngy gn y. Tuy nhin, d sao th trn thc t, nhng
h thng khai thc nc m ngy nay vn cn tn ti v ang pht huy tc
dng tt u tri qua nhiu thi k vi nhiu lp ch nhn s dng. S t
chc khai thc nc, s dng nc ca con ngi sao cho ph hp vi iu
kin a l, thy vn ca vng t mnh c tr mt thnh tu vn ha m
du n ca mi lp c dn, mi thi i u c nhng tnh cch ring ca
mnh.
354

Thc t cng cho thy mt h thng thy li, h thng dn thy, khai thc
nc khng phi lc no cng thuc v mt phng php k thut ng
nht. iu kin a l, thy vn ca mi vng t to nn s lch khc
trong sn phm vt cht c mang tnh vn ha th con ngi trn vng t
y to ra ch u phi mt quy cch ca mt h thng l nht thit phi
thuc vo mt thnh phn tc ngi khc nhau. Ngi ta i tm s so
snh cc h thng dn thy Qung Tri vi "ngi Mi pha nam Trung K",
vi ngi Chm Phan Rang, Ph Yn, ngi Kh me Nam B, ngi
Thi v ngi Vit Bc, ri vi c vn minh c thch Lo, ca ngi
Dayak Nam Dng; trong khi chnh ngay trn vng t nh b ny,
mi cng trnh, mi h thng mang mt dng v ring. iu khng th
khng tha nhn l trnh k thut khai thc.nc ngm ca c dn Chm
pa t lu thnh tho hn nhiu so vi cc c dn khc.
Ngi Chm c mt vng t Qung Tr cng nh trn ton b di t
Bnh - Tri - Thin t kh sm. H bit lm nng nghip t u cng
nguyn. H rt gii trong vic d tm mch. nc khai thc phc v cho
sinh hot v trng trt. Kt hp vi kinh nghim d tm mch nc, o
ging, lm cc b cha, ngi Chm c xy dng hng lot nhng h,
p nc, nhng h thng dn thy lin hon, a chc nng dng xp
hoc khng dng xp ven trin cc i t bazan, i ct ven bin
cng nh hng lot cc ging n xp , gch ti cc khu vc c tr, cc
a im, cng trnh tn gio, cc th t, ven cc cng c gn bin... phc
v thit thc cho i sng sinh hot v sn xut Nhiu nh nghin cu
nu kin cho rng ngi Chm o hng lot ging cc khu vc c tr,
ven cc cng c khng ch dng trong sinh hot c dn m cn dng
xut khu nc ngt. C dn Vit t th k XI k tha v pht trin cc
thnh tu vn ha ny. V vy, tri qua hng th k, cc cng trnh khai thc
nc c Qung Tr tr thnh sn phm vn ha ca nhiu lp c dn,
trong ch nhn sng to - theo chng ti - l thuc v ngi bn a c
Chm pa t nhng th k u cng nguyn.
4. M TNG V CC DI VT VN HA KHC

Nhiu nm qua, bng vic pht hin ca nhn dn cng vi cc cuc iu

tra, khai qut kho c hc ca cc nh nghin cu, ngi ta tm thy kh
nhiu v gm, snh, bn s nhiu ni thuc a bn Vnh Linh, Do Linh,
Triu Phong, Hi Lng. Nhng a im pht hin loi di vt ny thng
nm trn (hoc ven) cc cn ct, xung quanh cc khu vc nguyn l cc
vng c tr ca ngi Chm xa. Trong s nhng chic v c pht
hin c nhiu loi vi kch c, cht liu khc nhau. C v thuc dng gm
t nung, xng gm th, nung thp, khng men, mu hoc nu
vn l loi gm Chm c trng; c v thuc dng bn s c 4 - 6 nm trn
355

vai, c men ng m cc nh nghin cu thm nh l loi bn s c

sn xut di thi nh ng - Trung Quc (th k VII - IX); mt s v
bn s Vit c men nu, men tru, men ngc thuc thi Trn, L; nhiu v
thuc dng snh, xng chc, nung cao, c hoc khng men vn l
snh do ngi Vit sn xut di cc th k XV - XVII. Nhng chic v ny
c khi c chn l t, nhng thng c chn tp trung thnh tng cm
c t 2 - 5 chic; bn trong c cc vt tch than tro, kim loi, gm,
... Nhng chic v hay cm v (a dng v cht liu, k thut ch tc, hoa
vn trang tr, i khi c cha nhng hin vt gm, kim loi, than tro) c mt
hu khp a bn Qung Tr cng nh nhiu ni khc min Trung cho
thy chng tn ti trong mt thi gian di khng cng tnh cht v mang
nhiu chc nng; song, r rng mt s trong chng l nhng m v.
Ngi Chm l mt dn tc theo phong tc ha tng. H quan nim rng:
khi cht, linh hn con ngi phi v thng gii nn vic tiu hy xc cht
ly tro xng ct b xung bin, sng, sui hay ao h cng l biu hin ca
thn Siva l hy dit ti to. Tuy nhin, ngi cht cn phi li mt ci
g cho con chu tng nh, l 9 (hoc 7) mnh xng trn m thn
nhn em v th phng. bo v nhng lu vt ny, ngi ta em chn n
ngoi ngha a, ti khu vc dnh cho nhng thn nhn trong dng h v lp
ln mt tng nt bng . Tp qun ha tng v chn nhng lu vt ca
ngi cht trong m v l mt tp tc lu i ca ngi Chm c t thi i
Sa Hunh.
Cn c vo vic thm nh nin i ca nhng chic v v vt tch c c
t bn trong cng nh cch thc chn, cc nh nghin cu cho rng l
nhng m v ca ngi Chm Qung Tr sut nhiu th k v thuc vo
nhng tng lp x hi khc nhau. Nhng v, cm v c mang c im gm
Chm nh Nhan Biu, Trung n l nhng m v thuc tng lp bnh dn;
cn nhng v, cm v mang c im bn s thi ng l ca nhng
gia nh thuc tng lp trn. c bit, cm v Dng L ng c coi l
tiu biu nht.

E-Nguyn nhn vng quc Champa suy vong

a-Vn xung t x hi Champa trong qu trnh lch s

356

Trong bt c lch s ca mt quc gia no, vn x hi lun lun l mt

ti quan trng trong c cu t chc ca mt cng ng. Mi yu t, d v
tnh hay c , nhm a y dn tc n s xung t v him th ln nhau,
s c mt tc dng v cng tai hi trong c cu t chc x hi . V mi
xung t x hi l ng c thc y mt tp th dn tc i vo con ng
dit vong.
Trong qu trnh lch s Champa, vn xung t x hi tr thnh mt
ti m nhiu nh nghin cu thng nu ra. a s nhn nh rng, s
xung t lin tc trong ni b Champa m lch s tng cp l nguyn
nhn chnh a vng quc ny n ch dit vong.C 5 nguyn nhn m
lch s champa li:
-1: Tranh ginh quyn lc gia hai hang tc cau v da ngy cng ln
-2:Cc tn gio ln trong khu vc du nhp ngy cng mnh, lm o ln trt
t x hi champa c t lu i.Xung t gia n gio,o hi v nho gio
ln n nh im.Phn bit tn gio lm mt i tnh t ho dn tc, mt
i s on kt thit yu bo v dn tc champa.
-3: Chnh lch giu ngho gia hong tc v cc tiu vng
-4: Sai lm qun s khi y mnh tu thuyn giao thng xa b nhng
khng cng c phng th qun s,khi dn s t v tha tht.
-5: Ni b trong cng ng nhn dn khng on kt.cc tiu vng cha
thng nht, nht qun trong chnh tri,kinh t v c qun s
b-X hi Champa trc th k 15
T ngy lp quc n 1471, nm nh du s tht th thnh Vijaya, vn
chin tranh ni b vn l mt yu t quan trng trong tin trnh lch s ca
vng quc Champa. Tri qua hng th k, t liu lch s cng ghi nhn
bit bao bin c x hi trong vng quc ny. Tuy nhin, nhng t liu ,
nht l cc bn vn vit trn bia c tm thy Champa, ch cho
php chng ta kt lun rng mi xung t x hi trc th k th 15 ch do
mt nguyn nhn chnh yu, l vic tranh chp chnh tr nhm c quyn
cai tr trn vng quc Champa gia hai dng tc ca cc vua Champa thi
trc: dng tc cy Cau nm quyn cai tr tiu vng quc Panduranga
(Phanrang-Phanri) v Kauthara (Khnh Ha- Ph Yn) min nam; dng
tc cy Da, nm quyn cai tr pha bc Champa, l Vijaya (Bnh nh)
Amaravati (Qung Nam v Qung Ngi) v Indrapura (Hu).
Chnh v s khc bit ngun gc gia hai dng tc cy Cau v cy D ny
m cc nh lnh o thng dng chin tranh hay v lc tm li thot cho
nhng vn lin quan n s sng cn ca lin bang Champa (mt th ch
chnh tr rt gn vi th ch lin bang M Lai hm nay). ng trn phng
din lch s m ni, chin tranh ny ch l mt phng thc nhm gii quyt
s xung t chnh tr gia hai tiu vng quc min nam v ba tiu vng
357

quc min bc, ch khng phi l vn ni chin pht xut t mi him

th gia dn tc Champa. Chnh v th, mt khi chin tranh chm dt,
lnh t dng tc no may mn c lm ch tnh hnh qun s s tr thnh
nh lnh o ti cao ca Champa, gi l v vua ca cc vua Champa (Raja
diraja Campa) nm quyn cai tri trn ton lnh th ca vng quc ny m
bia ghi l Po Tanah Raya Quyn lm ch trn ton din lnh th.
Ngc li, dng tc no km may mn, th phi chp nhn s yu th vi tt
c lng hnh din: khng him khch vi dng tc khc v cng khng tm
cch tr th v s tht bi ca mnh. iu ng nu ra, l hai dng tc
Champa ny c mt thc h rt c bit v t tng u tranh chnh tr ca
h. Mt khi thnh cng, chnh quyn trung ng Champa thng khc
ln bia iu gii thch nguyn nhn chnh yu ca bin c xy ra v
tuyn b r rt kt qu ca pha tht trn v pha thng trn. Mt d b tht
trn, dng tc thua km ny, nht l dng tc min nam, khng bao gi
tm cch xa b nhng dng ch trn bia . Ngc li, h coi l
nhng k nim cao c v thing ling trong quy lut u tranh chnh tr: n
lm vua nhng khng v thua m lm gic. Trong qu trnh lch s ng
Nam , quy lut u tranh chnh tr ny ch xut hin vng quc Champa
m thi.
c-Khi u ca s cch bit nam bc Champa
S xung t x hi u tin trong lch s Champa xy ra vo nhng nm
cui cng ca th k 11.

Sau ngy t trn ca vua Champa Jaya Simhavarman nh vo nm 1044,

mt tng ti xut thn t gia nh quan chc trong triu nh Champa, ni
lan chim ngi th Vijaya, v t tn mnh ln lm vua Champa ly tn
l: Jaya Paramesvaravarman nht (1044-1060). V khng ng vi
chnh sch dng sc mnh qun s chim ot ngi vua Champa, tiu
vng quc Panduranga min nam vng dy tuyn chin chng li chnh
quyn ca Jaya Paramesvaravarman nht vo nm 1050, nhng khng
thnh cng. Trong mt bn vn vit trn bia hin cn trn thp Po
Klaong Garai (Phan Rang), vua Jaya Paramesvaravarman nht ch trch
kch lit nhn dn Panduranga l nhng k ngu mui, nhng ngi v tn
ch lun lun c thi him th... chng li vua Campa. Bn vn kt ti
358

nhn dn Panduranga trn bia ny cng c ngha l kt ti dng cy Cau

min nam ch tm cch xen ln vo ni b Champa min bc thuc dng
cy Da.
Chin tranh ni b ny, mc d xut pht t s tranh chp quyn hnh cai tr
vng quc Champa gia hai dng tc, gy rng nt x hi rt nghim
trng gia dn tc Champa min nam vn tn th giai cp lnh o dng
cy Cau v dn tc Champa min bc, trung thnh vi cp lnh o quc
gia thuc dng cy Da. May thay, cuc xung t ny ch ko di trong mt
thi gian ngn ngi, bi v cc gii lnh o quc gia gia hai min, cng v
thc n tm quan trng ca s xung t ny, tm cch gii quyt vn
mt cch nhanh chng. chm dt bin c ny, vua Panduranga chp
nhn s tht bi ca chin tranh do mnh to ra v sn sng ra lnh, th theo
li yu cu ca vua Jaya Paramesvaravarman nht, bt mi ngi dn
Panduranga phi mang vi cc em np cho n thp mi khi c c hi i
ngang qua khu vc ny. Truyn thng ny vn cn lu truyn cho n hm
nay, nht l cho nhng ai thng i ngang o Cu, trn ng i t
Phanrang ln Dalat.
d-Nguyn nhn s xung t gia nam v bc Champa
S thnh cng ca cuc ha gii dn tc vo nm 1050 vn l iu ng
ch , nhng vn xung t x hi vn l mt hin tng lch s c mt
tc ng tm l su m trong qun chng. V ch cn c mt yu t nh
nhoi, bin c ny cng c th tr li trn bn c chnh tr.
1-Tnh hnh 1145-1160
Nm 1145, vua Kampuchea l Suryavarman gi mt on qun hng mnh
sang th Vijaya v git c vua Champa l Jaya Indravarman tam
(1139-1145) trn chin trng. thay th vua ny, mt hong t xut thn
t mt gia nh hong gia khc, t tn mnh l vua Champa, ln ngi
Vijaya ly tn l Rudravarman t.

359

V th Vijaya b qun campuchia chim ng hay l v s vng dy ca

nhn dn Champa min Vijaya chng li chnh quyn cp ngi ny, vua
Rudravarman t phi chy sang n nu tiu vng quc Panduranga
min nam vo nm 1147, cng vi a con trai ca mnh, tc l hong t
Sivanandana. Trc tnh th ny, tiu vng quc Panduranga rt n cn vi
gia nh hong gia t min bc n xin t nn trong lnh th ca mnh. Mt
vi thng sau, Rudravarman thoi v v xin hu thun ca tiu vng quc
Panduranga tn hong t tr tui Sivanandana hin c mt tm thi trn
lnh th ca mnh ln lm vua Champa vo nm 1147, ly tn l Jaya
Harivarman nht. Khi ln ngi, mc d cn trong lnh th min nam,
Jaya Harivarman nht c danh chnh ngn thun i hi qun xm
lc Kampuchea phi ri khi th Vijaya ca Champa.
Khi nghe tin ny, vua Kampuchea Suryavarman v cng phn n v quyt
nh gi mt on qun sang tn ph vng Phan Rang vo nm 1148. Sn
dp thng trn, vua campuchia a em r ca mnh l Harideva ln lm vua
Champa Vijaya, bt chp phn ng ca ngi dn Champa.
Nm 1148 nh du s chia i u tin ca vng quc ny: Min bc
Champa t di quyn cai tr ca mt ng hong t gc campuchia. Min
nam, l chnh quyn ca vua Champa Jaya Harivarman nht, gc
ngi Vijaya.
Mt nm sau, tc l 1149, vua Jaya Harivarman nht, vi s h tr ca
on qun hng mnh Panduranga, sang nh Vijaya, git c hong t
Harideva ca campuchia. Sau khi thng trn, ng t tn mnh l vua ca vua
Champa (Raja diraja Campa) trn ton lnh th ca vng quc ny. Tic
rng, i vi nhn dn min bc Champa, Jaya Harivarman nht ch l
mt cng c ca tiu vng quc Panduranga min nam. V khng chp
nhn chnh sch ca vua Jaya Harivarman nht nhm dng v lc
chim ot ngi bu Champa, nhn dn Champa min bc v dn tc Ty
nguyn l Rad v Mada (Bahnar?) vng dy ku gi mt hong t khc,
gc hong gia Champa Vijaya, l Vangsaraja, em v ca vua
Harivarman t (1114-1129) ng ra lm lnh t ca phong tro khng
chin ny. Nm 1150, Jaya Harivarman nht cho lnh tn cng hng ng
cch mng ca hong t Vangsaraja, nht l nhm Rad v Mada Ty
nguyn. B tht bi, hong t Vangsaraja chy sang i Vit xin vin tr
qun s nhm chim ngi li, nhng khng thnh.
Nm 1151, nhn dn vng Amaravati cng vng dy ng sau lng hong
t Vangsaraja phn i li s chim ngi ca vua Jaya Harivarman
nht. Bn nm sau, tc l vo nm 1155, tiu vng quc Panduranga,
khng bit v l do g, cng ng ra trut ph vua ny. Th l chin tranh
gia nam v bc bng n trong sut nm nm trng. Phi ch cho n nm
360

1160, vua Jaya Harivarman nht mi c thi c dp tan s xung t

qun s vi Panduranga.
Chin tranh vo nm 1150 gia vua Champa Jaya Harivarman nht v
nhm Ty Nguyn trung thnh vi Vangsaraja, mt hong t m ngi Rad
v Mada coi nh l dng chnh thng c quyn ln ngi Champa ca h,
b thu dt mt cch phi khoa hc bi mt s nh s hc nc ngoi v Vit
Nam nh mt chin tranh ca ngi Chm nhm h cao nguyn. Nu
Champa khng dnh dng g vi h, ti sao dn tc Rad v Mada li tnh
nguyn em qun gip hong t Vangsaraja chng li vua Jaya
Harivarman nht t Panduranga n cai tr min bc.S thnh cng trong
vic chim ngi Vijaya ca vua Jaya Harivarman nht tng t nn
Panduranga khng phi l s thnh cng ca c nhn ngi, nhng l s
thnh cng ca ton dn tc cy Cau Champa min nam trong cng cuc
chim ot quyn cai tr min bc. Ngc li, dng cy Da cng c l do
ring phn i s hin din Vijaya ca vua Jaya Harivarman nht.
Nguyn nhn chnh l Jaya Harivarman nht, con ca vua
Rudravarman t, khng phi l dng hong gia Champa, chy sang
Panduranga min nam nhm cu cu s h tr chnh tr v qun s
chinh phc ngi vua.
2-Tnh hnh 1190-1220
Sau cuc ni chin 1145-1160, tnh hnh ni b Champa tr li bnh
thng, nhng vn cch bit gia dn tc pha nam v bc Champa vn
cn l mt hin tng ng lo ngi. Bng chng rng, sau 30 nm k t
ngy cp ngi ca vua Jaya Harivarman nht (1147-1160), vng quc
Champa lm vo cuc xung t x hi v cng bi t cha bao gi c
trong lch s Champa. Bin c ny pht xut t s tranh chp quyn lc gia
nhng hong t min bc Champa, nhm to cho mnh mt t th vi bt
c gi no c ton quyn lm vua trn t nc ny. Nu mt s hong
t Champa min bc dng chnh sch ku gi nhn dn min bc vng dy
ym tr cho phe phi mnh, cng c mt s hong t khng ngn ngi
mi gi qun ngoi lai nhm gii quyt vic ni b trong vng quc ny.
Vo nm 1182, tc l bn mi nm sau ngy dp tan qun Khmer Vijaya,
mt hong t Champa khc tn l Sri Vidyanandana, gc ngi Vijaya, chy
sang campuchia tm hu thun ca vua Jayavarman tht. Trong nhng
nm lu vong y, ng ta xin vua Khmer phong tc cho mnh l hong t
ni ngi (Yuvaraja) ca vng quc Champa, bt chp c qui lut t chc
chnh tr trong vng quc ny. V rng, ch c hi ng hong gia c quyn
phong chc hong t ni ngi ca Champa.
Vi hu thun ca mt on qun Khmer hng mnh, hong t
Vidyanandana sang tn cng th Vijaya vo nm 1190, bt c vua Jaya
361

Indravarman t (1167-1190) em giao np cho vng quc

campuchia. Cng nh hu thun chnh tr v qun s ca vua Khmer l
Jayavarman tht m hong t Champa Sri Vidyanandana lm ch tnh
hnh chin tranh min bc. t n vua campuchia hay l khng quyn
lc chng li s thng tr ca vng quc lng ging ny, hong t Champa
Sri Vidyanandana , mt khi thng trn, xin ngh (hay l b buc phi
ngh) em r ca vua Khmer Jayavarman tht ln lm vua Champa
Viajaya ly tn l Suryajayavarman. Sau , ng ta t xng vua ca tiu
vng quc Panduranga, ly tn l Suryavarman.S cu cu qun s ngoi
lai gii quyt ni b Champa phn chia vng quc ny thnh hai khu
vc r rt: Min bc t di s cai tr ca mt ng vua ngoi lai t Khmer
sang. Min nam li lt vo trong tay ca mt ng hong t Champa khng
phi gc Panduranga, nhng l gc ngi min bc.Vn t xng vng
Panduranga ca vua Suryavarman, gc Vijaya bin tnh hnh x hi min
nam thnh mt ung nht khng cha tr c. y l ln u tin trong lch
s, nhn dn Champa min nam cm thy mnh khng cn lm ch trn lnh
th ca mnh na. Trc bin c chnh tr ny, nhn dn Panduranga tm
cch vng dy, vo nm 1190 khng phi chng xm lc ngoi lai,
nhng chng li hong t Champa gc min bc, mc d khng thnh cng.
Trong khi , dn tc Champa min bc cng vng dy vo nm 1191 di
quyn ch o ca hong t Rasupati nh ui ng vua ngoi lai th
Vijaya.Khi thng trn, hong t Rasupati ln ngi ly tn l Jaya
Indravarman ng.
Trc tnh th ny, vua Khmer khng ngn ngi vut ve Jaya Indravarman
t, mt ng vua Champa b bt giam Khmer vo nm 1190. cng l
mt chin thut mi: dng ngi Champa chng li vi vng quc
Champa. Nhng i vi vua Champa l Jaya Indravarman t ang t y
Khmer, y cng l mt dp may mn chim li ngi vng ca mnh.
Cng vo nm 1191, vua Jaya Indravarman t, em qun t Khemer sang
hp tc vi vua Panduranga l Suryavarman tin nh Vijaya. Mc d
mang danh l ngi ng ra gip Jaya Indravarman t chng li
chnh quyn Vijaya, vua Suryavarman ca tiu vng quc Panduranga, khi
thng trn, t xng mnh l vua trn ton vn lnh th Champa. Cm thy
mnh b la bp trong chin tranh ny, Jaya Indravarman t quyt nh tp
trung lc lng ca mnh t Khmer sang tn cng vua Suryavarman, mt
nhn vt cp ngi, nhng khng thnh.
Nghe tin ny, vua campuchia Jayavarman tht tc tc gi qun sang
trng tr Suryavarman Vijaya vo vm 1193. Th l chin tranh gia
campuchia v Champa bt u bng n, mt chin tranh v cng khng
khip lm o ln hon ton bao cng trnh kinh t v c cu x hi.
362

Trong sut 10 nm chin tranh, vua Khmer, v khng th no chng li vua

Champa, ch cn cch l nh ng Dhanapati Grama, l cu rut ca vua
Suryavarman, tm cch c lp vua Champa ny. Th l vo nm 1203 chnh
quyn vua Suryavarma b lt bi cu rut ca mnh l ng Dhanapati
Grama, di s ym tr ca on qun campuchia.Sau trn chin ny,
Champa tr thnh mt thuc a ca campachia trong sut 17 nm, tc l
t nm 1203-1220.
ng trn phng din lch s m ni, vo nhng nm 1190-1220, x hi
Champa tr thnh hai bi chin trng m dn tc Champa l nn nhn
chnh ca chin cuc ny. Mt bn l chin trng tranh chp quyn hnh
gia cc hong t Champa min bc lm b ch vng quc Champa,
cn chin trng th hai dnh cho s tranh chp uy quyn gia hai nc
lng ging Champa v campuchia.
T nm 1182 n nm 1220, nhn dn Champa ang chng kin mt v bi
kch lch s vi bao nhiu nhn vt chnh tr tranh ginh quyn lm Po
Tanah Raya:
- Hong t Sri Vidyananda chy sang lnh nn Khmer vo nm 1182, ri
sau tr thnh vua tiu vng quc Panduranga, ly tn l Suryavarman.
- Vua Indavarman Vijaya b qun campuchia bt y sang campuchia vo
nm 1190.
- Em r ca vua Khmer Jayavarman tht t xng vng Vijaya Champa
ly tn l Suryajayavarman.
3-Chin tranh vi Mng c 1283-1285
Su mi ba nm v sau, tc l nm 1283, tiu vng quc Champa Vijaya
li b qun Mng C chim c lin tc trong hai nm lin. Vua Champa
Indravarman ng, v khng th ng ra i chi vi on qun hng
mnh Mng C trong khu vc ng bng, dng chin thut nh khng ng
trng khng chin, quyt nh rt ton b qun s ca mnh v phng th
Ty Nguyn. Bin c ny chng minh r rt rng Ty Nguyn l mt
lnh th ca Champa. Cng nh s ym tr ca dn tc Champa Ty
Nguyn m vua Champa Indravarman thnh cng trong cng trnh chng
li qun Mng C. Trong sut hai nm ch i giao chin, qun Mng
C, v khng cn lng thc tip tc chin tranh, quyt nh b hn chin
trng Champa tr v Trung Quc, vo nm 1285.
Trong cuc chin ny, tiu vng Panduranga khng ln ting phn i v
cng khng ng ln h ho gip anh em Champa min bc chng li
qun xm lc Mng C. Thi tiu cc ny phi chng l mt bng
chng gii thch rng vng quc min nam Panduranga, mc d cng
chung sng trong mt lin bang Champa, vn coi Vijaya l mt tiu vng
quc ring bit, c nn t tr ring. nhiu ln b kt ti l mun cai tr
363

min bc, phi chng Panduranga mun t by thi d dt hn trc bin

c chnh tr ny. S d dt cng chng minh rng, my th k va qua,
s xung t x hi gia nam v bc Champa vn l mt vn ch yu
trong tin trnh lch s ca quc gia ny
4-Vai tr Vua Tr Hoa b trong chnh sch ha ng dn tc v
ngoi giao: 1342-.1360
Vua Tr Hoa B (1342-1360)( ng l Hu du Vua Ch Mn,Con r
Vua Ch A Nan).ng thuc vng triu th 12,Triu i th 9,ng
thnh Vijaya( bn,bnh nh). ng ch trng ha ng xung t dn tc,
xy dng kinh t, ha hon vi i vit v khmer. Vng quc ng tr v tri
di t dy hong lin sn pha bc , nam gip n ng nai ngy nay. ng
gip bin cham pa (bin ng), ty gip ty lo. Kinh t pht trin da vo
ngun nh bt thy sn ngoc trai, i mi, trm hng, ng voi, nn nng
nghip trng la nc ni ting ng nam , sn sut gm s, iu khc,
cng nghip sx ng, ng thau pht trin rc r, i tu thuyn hng mnh,
qun l mt vng bin chm pa (bin ng) rng ln 3.500.000km2, cung
cp hng ha cho mt vng rng ln ng ,ty .i tng binh hng ngn
voi trn thin chin nh lui cc cuc xm lc ca khmer v i vit xm
ln b ci. To tin kinh t vng chc cho ch bng ngasau ny
5-Vai tr Ch Bng Nga trong chnh sch ha ng dn tc: 1360-1390
Hn na th k sau cuc tn cng ca qun Mng c vo nm 1283, tnh
hnh x hi Champa gia hai min nam bc tm coi nh l lng du, nhng
chia cch gia hai min vn cn th hin trong tm t ca dn tc ny.
Nm 1360, Ch Bng Nga xut hin trn bn c chnh tr ng Dng.
Cng nn nhc rng, Ch Bng Nga l mt v vua ca lin bang Champa, t
th ca mnh Vijaya (Bnh nh). Ch Bng Nga khng dnh dng g
vi ng vua Po Binthuor (hay Cei Sak Bingu trong bin nin s
Panduranga), nh nhiu nh nghin cu thng hiu lm. V rng; Po
Binthuor l mt v vua th 10 ca tiu vng quc Panduranga min nam
ln ngi t 1316 n 1361 hay t 1328 n1373, ty theo bin nin s ca
tiu vng quc ny, t th ca mnh ti Bal Anguai (trong khu vc
Phanrang).
S hin din ca Ch Bng Nga, mt nh qun s i ti nhng cng l mt
nh chnh tr sng sut, em li cho lch s ca vng quc ny nhng
ngy vng son nht. Nhm thc thi chnh sch a Champa n mt t th
vng mnh va chnh tr v qun s trong khu vc ng Nam ny, Ch
Bng Nga cn s ym tr ton din ca dn tc Champa hai min nam v
bc. Chnh th, trong sut 30 nm cai tr quc gia ny, Ch Bng Nga vn
t vn x hi ln hng u. X hi l mt lc lng lun lun gi mt
vai tr trng yu trong mi bin c chnh tr v qun s. Cng trnh to tt
364

ca ngi l vn dng mi n lc ha ng dn tc gia nam v bc, nng

cao thc h quc gia nhm ym tr chnh sch thu hi li vng t ca
Champa b mt pha bc ca ngi v xc nh li uy quyn Champa
trn bn c chnh tr ng Dng.
Cha y 30 nm an bnh gia nam v bc, ung nht x hi trong vng
quc Champa li ti sinh. Ci ung nht ny khng pht xut t nhng phong
tro nhn dn chng li chnh quyn Champa ca Ch Bng Nga, nhng
pht xut t mt s nh lnh o Champa v thc, v quyn li v danh
vng ring t ca mnh, h khng ngn ngi lm mt v cung cp tin tc
mt ca quc gia cho ngoi xm. Cng v mu ca mt s nh lnh o
Champa lm tay sai cho ch, vua Ch Bng Nga b ng gc trong chin
trng hi phn i Vit vo nm 1390.
Nm 1390 nh du mt v bi kch mi trong lch s Champa. Nu s sp
ca x hi Champa pht xut mt phn no t chnh sch ca mt s nh
lnh o Champa thng hay ku cu ngoi lai cng c a v chnh tr
ca mnh trong vng quc ny, th k t nm 1390, x hi Champa li bt
u i ph vi mt hin tng mi l m hu qu cn nguy him hn chnh
sch cu cu ngoi lai, l nhng mu ca mt s tp th lnh o lm
tay sai cho ch.
Chnh v th, ci cht ca vua Ch Bng Nga vo nm 1390 cho chng ta
thy s pht hin ca mt chng bnh mi gi l mu lm tay sai cho
ch ang din tin trong c cu t chc x hi ca Champa thi ; mt
chng bnh c mt tc ng v cng nguy him trong mi chin lc qun
s v chnh tr ca vong quc ny:ch v mt giy pht s h, nn an ninh
quc gia gp nguy bin.

6-S phn chia nam bc Champa: 1360-1471

Mu lm tay sai cho ch nhm m hi vua Ch Bng Nga, mt hin
tng duy nht trong lch s Champa, phi chng l mt ting chung bo
hiu cho s suy tn ca vng quc ny. Bi rng, hn mt na th k tnh
365

t ngy t trn ca Ch Bng Nga, x hi Champa ang nm trn b vc

thm: tranh chp quyn hnh gia cc nh lnh o tr thnh tn bi kch
xy ra hng ngy. K t nm 1360, vng quc Champa ngy cng i n
con ng suy yu. S suy yu ny pht xut t hai nguyn nhn chnh: mt
phn, phi i u chng li s xm lng ca lng ging min bc, cn phn
khc phi i ph vi bao nhiu chin tranh ni b ca mnh. Ch trong
khong thi gian cha y 30 nm, 5 v vua Champa tip ni nhau ln
ngi th Vijaya (Bnh nh).
S hin din ca 5 v vua trn ngai vng Champa cng chng minh rng
trong sut 30 nm ny, Champa c 5 chnh sch ring bit v 5 lc lng
ring bit. Mi lc lng v s sng cn ca mnh cn i tm hu thun trong
qun chng nhn dn. Hay ni mt cch khc, trong sut 30 nm ny, x hi
Champa chia ra lm 5 phe nhm phc v cho 5 v vua Champa.
S xung t khng li thot trong x hi Champa k t nm 1360, xut pht
t gia nh tr v a phng tr ca mt s nh lnh o Champa thi ,
cng l nguyn nhn a n s dit vong ca Vijaya, tiu vng quc
Champa min bc vo nm 1471. Khi dit vong, vn xung t gia
nam v bc cng t bin mt trong x hi Champa. Cng cn nhn mnh
rng, nu vn nam bc khng cn na k t hm nay, khng phi l nh
chnh sch ha ng dn tc do cc nh lnh o a ra, nhng l v lnh
th Champa min bc lt vo tay ca i Vit, v dn tc Champa
min bc tr thnh mt cng dn Vit hon ton, k t nm 1471.
7- X hi Champa t 1471 n 1832
Thnh Bn (Vijaya) ri vo tay i Vit vo nm 1471 nh du s
dit vong ca dng tc cy Da min bc. K t , Champa t thu hp li
trong lnh th ca tiu vng quc Panduranga, ni tp trung ca dng tc
cy Cau.
Ht i ph vi i Vit, Champa li gp phi mi e da mi v cng
nguy him tng lm rung chuyn bn c chnh tr ng Dng, l
chnh sch Nam Tin ca nh Nguyn t th k th 16.
Mc du chp nhn chu ng ng u vi chnh sch Nam Tin ny
trong sut hai th k u, vng quc Champa cng rt t ho vi chnh
sch x hi ca mnh. Nhng s an bnh v thnh vng x hi tr
thnh mt vn khc mc mt khi nh Nguyn quyt nh xm chim
Champa vo nm 1692 v t vng quc ny di quyn cai tr ca qun
vin chinh nh Nguyn vi s ym tr ca hong t Po Saktiraydaputih mt
nhn vt ch ng vai tr b nhn cho triu nh Hu c nhn c
chc v cng tm thng, l Khm L thay v Chim Thnh
Vng.Trc thi nhu nhc ca hong t ny,ton b dn tc Champa
366

t vng dy vo nm 1693 gii phng qu hng ca h.y l mt cuc

khi ngha nhn dn u tin xut hin trong lch s Champa.
Ngoi mc tiu nh ui qun nh Nguyn ra khi vng quc ny, mt
trn khng chin nhm gii phng Champa cn vng dy qut sch nhng
ngi Champa lm tay sai cho hong t Po Saktiraydaputih v nhng nhn
vt Champa khc v tnh hay c hp tc vi qun xm lc nh Nguyn.
Chin tranh ny ko di lin tc hai nm lin l mt th d in hnh minh
chng cho s xung t ln lao trong x hi Champa thi . Nhng s xung
t x hi ny khng pht xut t s tranh ginh quyn li ring t gia hai
tp th dn tc Champa, nhng l s d bit trong thc h u tranh cho
quyn li thing ling ca Champa. Nu a s dn tc Champa cng quyt,
vi bt c gi no, u tranh nh ui qun xm lc nh Nguyn ra khi
t ai Champa, mt s nh lnh o Champa khc thch chn con ng
lm b nhn cho nh Nguyn cng c a v hay danh vng ca mnh.
May mn rng, on qun khng chin nh bi lc lng xm lc nh
Nguyn vo nm 1694, tp trung mi n lc nhm hn gn li vt thng x
hi do chin tranh gy ra trong sut hai nm lin.K t nhng nm cui cng
ca th k th 17, ngoi hin tng lm tay sai cho ch tng xy ra di
thi Ch Bng Nga vo nm 1390, vng quc Champa bt u i ph vi
mt hin tng mi na, l mt s nh lnh o ch bit da vo uy
quyn nh Nguyn cai tr quc gia. Chnh th mi c cuc vng dy ca
dn tc Champa vo nm 1693 ni ln s quyt tm on kt ca dn tc
Champa.Ch cn on kt,dn tc Champa dp tan qun.i hng mnh
ca nh Nguyn.
Hn th k sau, Champa tr thnh mt nn nhn ca cuc tranh chp chnh
tr gia ngi Vit Nam, hay ni mt cch khc, nn nhn ca chin tranh
gia lc lng Ty Sn v Nguyn nh k t nm 1771. Mun p ph
tng hnh dinh Nguyn nh Saigon, Ty Sn tp trung mi n lc nhm
chim ng Champa trc lm nhp cu tin qun trong chin lc qun
s. Khi chim ng Champa, Ty Sn tm cch a nhng nhn vt
Champa thn cn mnh ln nm chnh quyn. Nhng Ty Sn ch lm ch
tnh hnh Champa trong khong mt hay hai nm. Bi rng Nguyn nh
cng tm cch chinh phc Champa t tng hnh dinh nhm tin qun
nh Khnh Ha, mt a u qun s ca Ty Sn. Khi thnh cng,
Nguyn nh cng trut ph nhng nh lnh o Champa phc v cho Ty
Sn v a nhng nh lnh o Champa khc, thn cn vi mnh, ln nm
chnh quyn trong vng quc ny. Bin c ny chng minh rng ti sao
c s thnh hnh ca my chc chnh ph Champa trong mt thi gian cha
y 30 nm.
367

Tr thnh mt nn nhn ca chin tranh gia nh lnh o Vit Nam, x hi

Champa i vo mt khc quanh lch s. Ngoi chin tranh tn ph kinh
t, tn ph c cu t chc lng x v gia nh, x hi Champa thi ng
ng trc l vc thm. Vi sc p qun s ca ngoi li, d Nguyn nh
hay Ty Sn, dn tc Champa t khai tr ln nhau lm hi lng cho qun
xm lc. Gn 30 nm chin tranh gia nh lnh o Vit Nam a x
hi Champa vo h thm tm ti cha bao gi xy ra trong lch s. V quyn
li ring t ca mnh, ca gia nh mnh, mt s ngi Champa khng ngn
ngi t co anh em Champa rut tht trc chnh quyn Ty Sn hay
Nguyn nh, v cng khng ngn ngi loi tr bt c ai khng ng quan
im vi mnh. X hi Champa trong sut thi gian tranh chp gia Ty Sn
v Nguyn nh tr thnh mt x hi thi nt, khng cn nhn din c
thc h on kt thing ling khng c chng li nhng tp th xm
lc ngoi lai.
Trc bin c bi t ny, vua Cei Brei (ch khng phi Po Saong Nhung
Ceng nh ngi ta thng hiu lm) - dng Po Rom, gc dn tc Cru
tng nm chnh quyn Champa t nm 1627 - cng hng vn qun Champa
v gia nh ca mnh, quyt nh ri b qu hng sang n nu
Kampuchea vo nm 1795. S ra i ca vua Cei Brei chng minh rng
vng quc Champa khng cn chnh quyn cai tr na. Cng trong thi
gian ny, Po Saong Nhung Ceng, mt tng ti trong triu nh ca vua Cei
Brei, gc dn tc Chm (tc l t tin ca b Thm Phan R hm nay),
chy theo Nguyn nh Saigon thnh lp mt chnh ph lm thi. Th l k
t nm 1795, Champa c hai chnh ph: mt chnh ph lu vong Champa
campuchia gc ngi Cru v mt chnh ph lm thi Sigon gc ngi
Chm. S hin din hai chnh ph ny l ng c chnh yu a hai dn
tc Cru v Chm n s xung t khng li thot. Thm vo , hai chnh
ph ny u t tng hnh dinh trn lnh th lng ging. Mi chnh ph lu
vong u tm cch gi cn b ca mnh v nc chinh phc lng dn. Th
l, mt tp th x hi Champa khng t chc v khng nh lnh o tr
thnh mt tp th t chia ba x by nhm phc v hoc cho chnh ph lu
vong campuchia hoc cho chnh ph lu vong Sigon. Mt khi dn
thn vo cuc u tranh qun s chim ot ngi bu, hai chnh ph lu
vong ny khng cn quan tm cho lm n hu qu ca chin tranh, h ho
cho phe phi ca mnh a phng tuyn chin vi nhau nu cao chnh
ngha ca nhm mnh. Ngoi hai nhm theo chnh ph lu vong, tp th
Champa cn li cng b chia ba x by t tp thnh nhm, hoc ng h
cho chnh sch Nguyn nh min nam hay cho chnh sch Ty Sn
min bc. S chia ba x by ny bin tp th dn tc ny thnh nhng k
th nghch, ri s sng cn ca h ty thuc hon ton vo kt qu ca
368

chin tranh gia Ty Sn v Nguyn nh, ch khng phi ty thuc vo

thc h on kt dn tc ca h nh tng xy ra vo nm 1693.
Nm 1802, Nguyn nh dp tan phong tro Ty Sn v ln ngi Hu, ly
nin hiu l Gia Long. cm n Po Saong Nhung Ceng trong cng trnh
u tranh chng Ty Sn, Gia Long trao tr li cho Champa quyn c lp
v a Po Saong Nhung Ceng v lm vua Champa Panduranga. Gia Long
cng tn c L Vn Duyt, mt bn thn ca Champa, lm Tng Trn Gia
nh Thnh Saigon. Mc d Champa c lp trong bin ch chnh tr Vit
Nam, nhng quyn qun tr Champa vn cn tu thuc vo trong tay ca L
Vn Duyt hn l vo uy quyn ca triu nh Hu.
K t ngy Po Saong Nhung Ceng ln nm chnh quyn vo nm 1802, vt
thng ca x hi Champa bt u hn gn li. Nhng s hn gn x hi ny
ch l mt vn tm b, bi rng cng ng dn tc Cru, con chu dng Po
Rom, vn cha phc tng chnh quyn Champa ca Po Saong Nhung Ceng,
mt ng tng i ti, khng xut thn t gia nh hong gia Champa.
Mi tm nm sau, Champa li tr thnh nn nhn ln th hai ca cuc
tranh chp chnh tr gia ngi Vit Nam nh thi Ty Sn v Nguyn nh.
Nm 1820, khi Gia Long t trn, hong Minh Mnh ln ni ngi vua cha.
V mun tp trung ton quyn cai tr Vit Nam trong tay mnh, Minh Mnh
tm cch gt b Tng Trn Gia nh Thnh l L Vn Duyt ra khi quyn
kim sot chnh sch Vit Nam Champa, nhng khng thnh. Mc d
bao ln nhn li khin trch t triu nh Hu, chnh quyn Champa bt tun
ch th ca Minh Mnh v tip tc phc tng uy quyn L Vn Duyt
Saigon. Chnh v th, Minh Mnh khng ngn ngi tm kim nhng nh lnh
o Champa thn cn vi mnh lt chnh quyn Champa thn L Vn
Duyt. Th l x hi Champa b rng nt ra lm hai phe phi: mt tp th
theo L Vn Duyt v mt tp th khc phc tng triu nh Hu. Hai tp th
cng chung sng trong mt vng quc Champa ny tip tc xung khc v
m thm chng bng nhau. V quyn li ring t, mt s nh lnh o
Champa khng ngn ngi chy ra ngoi Hu mua chc tc, tm cch ph
bng nhng lnh t Champa phc v cho L Vn Duyt Saigon.
K t nm 1820, ngi dn Champa sng trong mt khng kh v cng nng
n, ch cn mt ting ni s h i vi Minh Mnh hay L Vn Duyt, h c
th tr thnh mt nn nhn ca thi i v b gn cho mt nhn vt nguy
him chng i vi chnh quyn Champa thi . Cng t nm 1820, ngi
dn Champa chu sng trong mt hon cnh x hi v cng dao ng: c khi
hai anh em trong gia nh khng cn tin tng ln nhau; v v quyn li
ring t, h khng ngn ngi t tng nhau trc chnh quyn Vit Nam.
Ngoi bin c chnh tr ny, dn tc Champa, nht l tp th nng dn, cn
phi ng u vi bao nhiu thng kh khc, l i ph vi mt s a
369

ch hay cng ho Champa da vo chnh quyn hay ti sn ca mnh

tung honh bc lt nhng tp th dn ngho hay nng dn thiu n. Mt khi
lm vo hon cnh kinh t ny, dn ngho v nng dn Champa ch cn
cch xin bn thn mnh lm n l cho in ch hay cng ho ny. Vi
phng thc tnh tin li hn 100% mt nm theo kiu Vit Nam thi ,
dn ngho v nng dn Champa lm n l cho h hn ba th h ca mnh,
nhng n vn cn. n trnh s kip n l, h ch cn cch l bn rung
t v ca ci ca h. l gii php m in ch v cng ho thng
mong i. Chnh sch ny l mt phng thc bc lt hp php ch nhm
a nhng ngi giu tr thnh giu thm,ngi nng dn ngho nn tr
thnh nhng m dn n l.
Nm 1832, L Vn Duyt t trn, Minh Mnh em qun xm chim
Champa v ra lnh trng pht v cng d man nhng nh lnh o Champa
v tt c dn Champa theo ng h L Vn Duyt. Khi trng tr thng tay
nhng ngi cng tc vi L Vn Duyt, Minh Mnh t quyt nh xa hn
bn Champa trn bn o ng Dng.
Nhng d kin lch s nu ra trn cho chng ta thy rng s xung
t x hi, t th k th 11 n th k th 15, gia hai min nam v bc
Champa pht sinh t thc h u tranh gia hai dng tc Cau v Da
nhm c quyn cai tr vng quc ny. Nhng s xung t gia hai min
nam bc ny cng thng to cho dn tc Champa mt thc on kt cht
ch bo v s sng cn ca mnh, mt khi vng quc Champa b tn
cng bi mt lc lng ngoi lai khc.
T th k th 11 n th k th 15, s liu tng ghi nhn c ba ln chin
tranh ni b gia nam v bc Champa. Nhng 3 cuc xung t ny u pht
xut t 3 v xm lc ca ngoi lai chng li Champa. Trong 3 bin c
chnh tr , tiu vng quc Panduranga min nam vn gi mt vai tr
chnh yu trong nhng phong tro cch mng chng ngoi xm, nhng vn
c thi tm cch t tn vinh mnh l vua lin bang Champa nhm nm
quyn cai tr cc tiu vng quc Champa min bc.
Nhng s liu trn cng chng minh rng, dn tc Champa khng phi l
dn tc c bn tnh him th hay ganh t ln nhau nh ngi ta thng hiu
lm. Sng trong vng quc Champa, h chp nhn c hai dng tc khc
nhau trn phng din no , nhng khng v th h dng ch thuyt dng
tc ca mnh t ly khai ra khi vng quc Champa, mc d trn phng
din chnh tr, cc tiu vng quc c quyn tch ri ra khi lin bang
Champa thnh lp mt vng quc c lp ring bit.Sau ngy tht th
thnh Bn vo nm 1471, vn khc bit nam bc khng cn na. S
xung t x hi tr thnh mt vn gia dn tc Champa trong tiu
vng quc Panduranga.
370

Ai cng cng nhn rng, 1693 l nm nh du cuc cch mng ln lao ca

nhn dn Champa nhm chng li mu nh Nguyn quyt nh xo b
vng quc ny trn bn ng Dng. y cng l mt cng trnh cch
mng nhn dn chng li cc lnh t Champa bt lc ch bit lm b nhn
cho ngoi bang. Tic rng, cuc cch mng nhn dn Champa ch l mt
bin c chnh tr nht thi, ch khng phi l mt phong tro c mt t chc
qui m nhm pht trin mnh m a thc h u tranh vo tim thc
dn tc.
T nm 1693 n 1832, s liu cng tng nhc n hai ln xung t ln lao
trong cng ng Champa thi . Nhng hai ln chin tranh ni b ny cng
u c mt xut x chung l Champa tr thnh nn nhn ca chin tranh
gia ngi Vit Nam, d di thi Ty Sn chng li Nguyn nh, cng
nh di thi vua Minh Mnh chng li L Vn Duyt, Tng Trn Gia nh
Thnh. S xung t x hi ny cng pht sinh t thi ca mt s nh lnh
o Champa thng hay nng ta vo quyn hnh ln lao ca nh Nguyn
xy dng quyn li ring t ca mnh trn vng quc Champa nh b
ny; pht sinh t chnh sch thng tr ca mt s in ch hay cng ho
Champa thng li dng a v v ca ci ca mnh hoc lm giu trn
lng nhng ngi dn Champa ngho i, hoc tm cch bin tp th nng
dn Champa ngho i thnh mt tp th n l (halun) ca mnh.
T nm 1795, s xung t x hi cng pht xut t mt yu t khc l
quyn ni ngi Champa gia dng Po Rom (1627-1795) gc ngi Chru
v dng Po Saong Nhung Ceng (1802-1832), gc ngi Champa, tc l t
tin ca b Thm Phan R.Nguyn nhn s suy tn ca vng quc
Champa l cng trnh nghin cu c phn b tc thm. Cng trnh ny vi
ta Le dclin du Campa entre le XVIe et le XIXe sicle ng u tin
trong tc phm Le Campa et le Monde Malais. Actes de la Confrence
Internationale sur le Campa et le Monde Malais) Berkeley (Universit de
Californie, Travaux du CHCPI, Paris, 1991, trang 47-64)v PGS TS Po
Dharma
Theo pgs ts Po Dharma:Champa l mt vng quc min Trung Vit Nam
chy di t mi Honh Sn (Qung Bnh) n bin gii Bin Ha. c
hnh thnh vo th k th 2, vng quc Champa l mt quc gia lin bang
bao gm 4 tiu vng quc, l:
- Amaravati (t Qung Bnh n Qung Ngi)
- Vijaya (Bnh nh)
- Kauthara (khu vc Ph Yn Khnh Ho)
- Panduranga (Phan Rang v Phanr)
Nm 1471 nh du cho ngy tht th thnh Bn (Vijaya). Li dng c
hi ny, i Vit xm chim ton din lnh th Champa phng bc v
371

di bin gii ca mnh n o C Mng, pha nam Bnh nh. K t ,

Champa b thu hp li trong hai tiu vng quc Kauthara (Ph Yn-Nha
Trang) v Panduranga (Phan Rang-Phan R). Th l vng quc Champa b
nh ny phi ng u k t th k th 16 vi chnh sch Nam Tin ca
nh Nguyn, hng mnh c qun s ln kinh t.
Sau 17 th k u tranh dng nc v bo tn t nc nhm y lui cuc
Nam Tin ca dn tc Vit, Champa b xa hn trn bn ng Dng vo
nm 1832. Hm nay, vng quc ny ch li cho hu th mt chui vt
tch lch s hoang ph nm ngn ngang trn mnh t min Trung Vit
Nam v ba cng ng dn tc thuc thn dn Champa cha y mt triu
ngi sng ri rc khu vc Ty Nguyn, ng bng Phanrang-Phanr v
Campuchia.
Trong sut 17 th k thng trm ca lch s, Champa c ngoi ln to
cho mnh c mt nn vn minh cao v ng mt vai tr quan trng trong
tin trnh lch s khu vc ng Nam . Tic thay dn tc Champa hm
nay, v s bt hnh hay v mt l do no khc, tr thnh mt nhm ngi
vong quc khng cn c ch quyn trn chnh bn thn ca mnh, d ch
l ch quyn trn di sn vn ha v tn ngng hay quyn trn mnh t vn
do chnh bn tay ca mnh to dng ti hai tnh Ninh Thun v Bnh Thun
v khu vc Ty Nguyn hm nay.
Ni n lch s th phi ni n s thng trm ca bin c: ht thi vng son
th n thi suy tn. y l mt quy lut m khng ai chi ci c. Nhng
mi s suy tn u c nguyn nhn ca n. Tic rng, nguyn nhn suy tn
ca vng quc Champa tr thnh mt ch nng bng m mi nh
nghin cu thng nu ra vi nhng l thuyt thiu s trung thc, ch da
vo cm tnh v nhn quan ring t ca mnh gii thch cho s bi vong
ca Champa.
Tu trung, cc l thuyt ny thng mang b cc nhm chng minh rng s
sp Champa ch l hu qu ca mt quc gia c bn cht ho chin
thng gy chin tranh chng ph i Vit; mt vng quc ph sn, ch
bit dng ti nguyn ca mnh vo cng trnh xy ct n i nguy nga trng
l; mt chnh quyn ch bit ngh n tranh chp quyn hnh gia min nam
v min bc, v.v.C chng y ch l cch l lun phin din khng c c s
khoa hc.V rng, s sp vng quc Champa c mt nguyn nhn su
xa ca n, bt ngun t hai dn tc lng ging c hai ngun vn ha v nn
vn minh khc nhau,c hai thc h v bang giao v chnh tr khc nhau, c
hai ch thuyt v bin gii v chin tranh hon ton khc nhau, v.v.Sau y
l mt s nguyn nhn chnh yu a vng quc Champa vo con
ng bi vong vo nm 1832.
8-Ch thuyt bnh trng t ai ca vua cha i Vit
372

Mt khi ginh c quyn c lp v t ch vo th k th 10, i Vit

(sau ny l Vit Nam), mt vng quc chu nh hng nn vn minh Trung
Hoa, bt u p dng chnh sch thng tr nhm bin cc quc gia lng ging
thnh ch hu ca mnh m Champa l nn nhn u tin ca chnh sch
Nam Tin ny. Chnh sch thng tr ca Vit Nam thi c c mc tiu duy
nht l bnh trng t ai ca mnh v pha nam m cc s gia u Chu
thng gi l ch thuyt quc ca vua cha i Vit. Th l xung
t qun s gia i Vit v Champa bt u bng n.
Trong nhng thi im ca 5 th k ban u, chnh sch xm lng ca i
Vit hon ton da vo yu t qun s. T th k th 10 n th k th 15,
i Vit ch tp trung vo trng yu qun s tn cng Champa. Tic rng,
chin tranh ca i Vit khng phi l chin tranh chinh pht Champa, m
l chin tranh xm lc t ai. Mt khi gt hi c chin thng qun s,
i Vit sp nhp tc thi lnh th Champa vo khu vc hnh chnh ca
mnh v bt u p dng chnh sch Vit Nam ha bng cch bin dn tc
Champa trong khu vc b chim ng thnh ngi Vit. Tt c ngi Chm
sinh sng t tnh Qung Bnh n Cam Ranh hm nay khng cn bit ngun
gc dn tc h l ai na v khng cn bit ni ting m ca h na l
minh chng c th chng minh cho gi thuyt Vit Nam ha ca i Vit
trong qu kh.
Ch cn hai ln chin thng qun s vo nm 1069 v 1471, i Vit nut
trn mt phn lnh th rng ln ca Champa chy di t tnh Qung Bnh
n tnh Bnh nh. Trong khi , di thi vua Ch Bng Nga (13601390), Champa hn 7 ln chin thng qun s Thng Long, nhng
khng bao gi ngh n vic xm chim mt mnh nh t ai no ca i
Vit. iu ny chng minh rng ch thuyt xy dng quc gia ca i
Vit l ch thuyt quc theo ngha rng ca n, c ngha l phng n
chnh tr nhm thng tr v xm chim t ai ca mt dn tc khc.
Trong tin trnh lch s, mt quc gia c bn cht quc lc no cng nm
phn thng li trn mt quc gia lng ging, d l hng mnh trn hai
phng din qun s ln kinh t, nhng ch bm vo thc h chin tranh
chinh pht nhm a qun ch vo con ng suy yu h khng cn
phng tin quy ph bin gii ca mnh na. Champa l mt vng quc
chu nh hng n Gio, cng nh Campuchia, ch bit tn vinh thc h
chin tranh chinh pht, nhng khng bao gi ngh n chnh sc xm chim
t ai ca dn tc khc.Da vo cc yu t a ra, chng ti t t cu
hi rng c chng ch thuyt quc ca vua cha i Vit tr thnh
mt ng c chnh yu a y vng quc Champa vo con ng bi
vong vo nm 1832.
9-Nn nhn ca ch thuyt Thin T
373

Hon ton khc hn vi nim thn quyn ca vua cha Champa, vua cha
i Vit, v nh hng nn vn minh Trung Hoa t phong cho mnh l bc
Thin T nhn lnh s mng ca Tri chng nhng cai tr dn tc
Vit m phi c ngha v m mang b ci hu lm sng ngi uy quyn ca
mnh trn nm chu bn b. cng im mc a chnh sch bang giao
gia i Vit v Champa thnh hai th lc th ch khng bao gi chp
nhn i tri chung.
Nhn danh l Thin T pht ngun t nn vn minh Trung Hoa, i Vit
lun lun tm cch thng tr cc nc ln bang nhm bin h thnh cc quc
gia ch hu ca mnh. Th l Champa, mt quc gia lng ging ca i
Vit, tr thnh mn mi u tin ca ch thuyt Thin T ny.
i vi i Vit, mi trn chin chng Champa ch l chin tranh chinh
pht cc nc ch hu man r khng cng nn vn minh vi ngi Vit ;
mi th on xm chim t ai ca Champa ch l phong cch bc l uy
quyn ca i Vit v c s chp thun ca Tri. nh du cho s
mng thing ling do Tri giao ph, i Vit c ngha v xua qun chim
t ai Champa.
Ngoi s mnh ca Thin T m chng ti va nu ra, i Vit cn nui
dng mt ch thuyt chnh tr khc rt l tch cc : cng thng tr cc ch
hu h phi triu cng mnh th i Vit cng c l do chng minh l
vua cha i Vit lm hon thnh ngha v do Tri giao ph. Hai nc
lng ging m i Vit c th dng quyn lc qun s chinh phc nhm
a lnh th ny vo a bn ch hu v t di quyn qun l ca mnh,
l Champa v Cao Min.
i vi i Vit, s xm chim Champa v Cao Min cn l mt phng
thc nhm gii thch rng i Vit chng nhng c ngha v cai tr thn dn
Vit, m cn nhn thm s mnh ca Tri thng tr hai nc lng ging
chu nh hng nn vn minh n Gio, tc l khng cng nn vn minh
vi ngi Vit nhm mang li cho h mt k cng mi, mt nn vn ha
mi ca ngi Vit, mt dn tc lun t xng mnh l con rng chu tin
oai hng, mt dn tc ca bn ngn nm vn hin.Ngoi ra, ch thuyt
xm lc t ai cc nc lng ging tr thnh mt cng c truyn truyn
nhm tn vinh vua cha i Vit l nhng nhn vt c mt oai quyn v i,
c ngha v qun l th gian ny trong tinh thn dung ha v hu ngh;
mang li cho cc dn tc lng ging man r mt vn ha mi, l nn
vn minh cao ca dn tc Vit. Nhn danh l bc Thin T, vua cha
i Vit t cho mnh l ngi trung gian gia th gii v hnh v th gii
hin ti iu hnh ton din nhn sinh trn tri t. Pht sinh t nim
ca Trung Hoa, i Vit cho rng mi bc tin trong cuc xm chim t
ai ca dn tc lng ging l mi bc tin ca nn vn minh Vit. V rng,
374

th gian ny khng th n nhn mt vn ha no khc ngoi vn ha ca

dn tc Vit.
Qua phn nhn nh ny, chng ti tm kt lun rng, ch ngha Thin T
ca i Vit mang mt bn cht rt l quc ng gp phn no trong
tin trnh ca s bi vong Champa.
Hu qu cc cuc ni chin gia dn tc Vit, Nam bc phn tranh gia
cha Trnh v cha Nguyn
Sau ngy sp thnh Bn vo nm 1471, lnh th Champa b thu hp
li tiu vng quc Panduranga, chy di t Harek Kah Harek Dhei (Ph
Yn) n bin gii Bin Ha. Mt mt i ph vi t ai eo hp v s suy
yu v mt qun s v dn s qu t oi, Champa phi ng u vi tnh th
chnh tr hon ton mi l, l s ra i ca triu i nh Nguyn Thun
Ha (t Qung Bnh n Bnh nh) v s bng n cuc ni chin gia cha
Nguyn min nam v cha Trnh phng bc.V khng tim nng
tin qun chng cha Trnh phng bc, cha Nguyn ch cn cch pht
ng phong tro Nam Tin v pha nam, tc l v pha lnh th Champa
cng c th lc qun s v kinh t ca mnh. K t , Nam Tin tr
thnh mt cng c ca nh Nguyn nhm phc v cho chin tranh chng
nh Trnh bng cch v qut ti nguyn Champa nui qun lnh ca
mnh, gii quyt vn kinh t ca dn tc Vit qu ngho i, v t ai
ca ng bng Thun Ha qu cht hp. V Nam Tin ny cng tng thm
tc nhanh chng hn mt khi cha Nguyn khng th pht huy phong
tro Ty Tin c, mt khu vc m dn tc Champa sng Cao Nguyn
khng bao gi chp nhn bt c gi no s hin din ca ngi Kinh trong
lnh th ca h cho n nm 1955.
Ni tm li, s hnh thnh mt quc gia c ch quyn Thun Ha do nh
Nguyn sng lp vo th k th 17 a chnh sch Nam Tin sang mt
chiu hng mi hon ton khc hn vi chnh sch Nam Tin ca i Vit
trc ngy sp thnh Bn vo nm 1471. K t , Nam Tin ca
triu Nguyn tr thnh mt ch thuyt quc vi mc tiu duy nht l
nut trn vng quc Champa lm bn p tin qun sang Cao Min.
Nm 1611 nh du ngy xut qun Nam Tin u tin ca cha Nguyn.
Hn 40 vn qun chnh qui t Thun Ha a sang vi s ym tr ca on
qun d b cng thm cc c dn Vit sng gn bin gii, vt o C
Mng pha nam Bnh nh tn cng Aia Ru (Harek Kah Harek Dhei)
ca Champa sau bin khu vc va mi chim ng thnh ph Ph Yn.
Bn mi hai nm sau, cha Nguyn li dng thi im ha bnh vi cha
Trnh trong vng 7 nm, xut qun xm chim Nha Trang vo nm 1653 v
di bin gii min nam ca mnh n Cam Ranh. K t , Nha Trang tr
375

thnh hai n v hnh chnh ca ngi Vit, l Thi Khang v Din

Khnh.
Ba nm sau, tc l nm 1653, cha Nguyn xua qun xm chim lnh th
Cao Min Bin Ha. Th l k t nm 1653, Champa tr thnh mt lnh
th hon ton b bao vy, pha bc gip cn c qun s nh Nguyn Cam
Ranh v pha nam gip cn c qun s nh Nguyn Bin Ha.
S c lp Champa trong t ai ca nh Nguyn k t nm 1653 gii
thch phn no s bi vong ca Champa trong nhng nm k n.
10- Cuc ni chin gia Ty Sn v Nguyn nh
Ht ng u vi chin tranh gia cha Trnh v cha Nguyn, Champa
b li ko vo mt cuc ni chin khc gia dn tc Vit, l s bng n
chin tranh vo nm 1771 gia phong tro Ty Sn min bc v Nguyn
nh trn th Si Gn. Cuc ni chin ny bin lnh th Champa (khu
vc Phan Rang v Phan R) thnh bi chin trng m mu trong vng 30
nm gia hai th lc th ch ca dn tc Vit, mt bn trung thnh vi
Nguyn nh cn bn khc th ng h phong tro Ty Sn.
Nm 1773, Ty Sn xua qun chim ng Panduranga, trong khi Nguyn
nh ri b ngai vng vo nm 1775 chy v min nam lp mt khu Gia
nh. Sut 30 nm ni chin, Ty Sn bin Nha Trang thnh khu vc a
u qun s ca mnh, trong khi Nguyn nh trn th Gia nh. Hon
cnh a d ny bin Champa thnh mt khu vc nm gia hai gng km
bin gii qun s ca Ty Sn pha bc v Nguyn nh pha nam. Th
l vng quc Champa phi n nhn hng nm s hin din qun i vin
chinh ca Ty Sn v Nguyn nh trn lnh th ca mnh. L do rt l gin
d. Mun tn cng Nguyn nh Gia nh, Ty Sn phi lm ch qun s
Champa (khu vc Phan Rang v Phan R) trc. V pha Nguyn nh,
mun tn cng Ty Sn Bnh nh, Nguyn nh phi xua qun chim
ng Champa trc tin, sau mi c th tin qun n Nha Trang c.
Nm 1776, vi mc tiu l tin qun tn cng Nguyn nh Gia nh, Ty
Sn phi chim ng Panduranga trc tin lm cn c hnh qun. Nm
1779, Nguyn nh chim li Panduranga trc khi xua qun tn cng Ty
Sn Nha Trang. Nm 1791, Ty Sn tr li chim ng Panduranga v
nm 1793 Panduranga li ri vo tay ca Nguyn nh. Mt nm sau (1794),
Ty Sn xm chim li Panduranga cho n nm 1798.
Trong xut cuc ni chin gia Ty Sn v Nguyn nh, bin gii ca
vng quc Champa hon ton b xa b trn bn v thiu qun lc
phng th. Thm vo , mi c cu t chc chnh tr v x hi Champa
hon ton b sp . Dn tc Champa phi chp nhn ci ly c hai phe va
Ty Sn ln Nguyn nh bo tn tnh mng. Cc tng lp lnh o
Champa chia thnh hai phe nhm do hai th lc th ch ngi Vit to
376

dng ra. V rng, mt khi xm chim Champa lm c im qun s,

Nguyn nh thnh lp mt chnh quyn mi ca vng quc ny tp trung
nhng thnh phn lnh o thn cn vi mnh. Mt khi tin qun vo
Champa, Ty Sn li ra lnh thanh trng gt gao nhng phn t ngi
Champa theo Nguyn nh ri thnh lp mt chnh quyn khc m cp
lnh o ch l thnh vin ca Ty Sn.
S thay i lin tc chnh quyn trong thi im a mi c cu t
chc quc gia Champa ng bn l vc thm. Li dng c hi ny, hai phe
th ch Ty Sn v Nguyn nh tung honh cp ph ti nguyn Champa
phc v cho chin tranh ca mnh v iu ng thanh nin Champa xung
phong vo chin trng m mu m mc tiu ca chin tranh ny khng
lin h g i vi h. Trong khi , Champa li t di quyn cai tr ca
mt tng lp lnh o mang tnh cch b nhn, v vng chc ca h hon
ton do Ty Sn hoc Nguyn nh tn phong. S kin ny chng t rng,
mi c cu t chc chnh quyn Champa hon ton b sp . Lnh th
Champa ch l ni n nhn hng ngn qun lnh ca dn tc Vit, lun lun
t cho mnh l k chin thng, thng tay bc lt nhn dn Champa m h
xem ch l nhng k man r khng cng ni ging vi mnh.
Ni tm li, Champa khng cn tn ti na vi danh ngha l mt quc gia
c lp v t ch trong sut cuc chin gia Ty Sn v Nguyn nh k t
1771 n 1802. Th l nh mnh ca s sng cn Champa khng cn nm
trong tay ca nhn dn Champa na, m l ty thuc hon ton vo kt qu
ca chin tranh gia Ty Sn v Nguyn nh.
11- Ni chin gia Minh Mnh v L Vn Duyt
Nm 1802, Nguyn nh nh bi Ty Sn, ln ngi vi tn hiu l Gia
Long. tri n nhng chin s tng u tranh bn cnh mnh, Gia Long
ti lp li vng hiu Champa, sau phong cho Po Saong Nhung Ceng (t
tin ca gia nh hong gia B Thm Phan R), mt tng lnh gc ngi
Chm rt thn cn vi Gia Long ln lm quc vng Panduranga-Champa.
Th l t nm 1802, Champa khng cn l mt quc gia c lp na m l
mt lnh th t tr t dui quyn bo h ca triu nh Vit Nam v hng
quyn che ch rt l c bit ca hong Gia Long v tng trn Gia nh
Thnh l L Vn Duyt c xem nh l mt ng ph vng min nam
thi .
Sau ngy t trn ca Gia Long vo nm 1820, hong Minh Mnh a ra
chnh sch cai tr hon ton ngc li vi ch trng ca Gia Long tc l
ph vng ca ng ta. Minh Mnh l mt hong c t tng chnh tr rt
l c o da vo thc h trung ng tp quyn, lun lun ch trng
Quc Gia Vit Nam l mt v nhn dn Vit Nam phi l dn tc c cng
vi nn vn ha v vn minh ca ngi Vit.
377

Mt khi ln ngi, Minh Mnh xa b hon ton chnh sch u i dnh ring
cho vng quc Champa do ph vng ca ng ta li v tm cch ngn
chn mi nh hng ca L Vn Duyt vng quc ny.
Nhn danh mt nh tng c cng trng ln lao trong chin tranh chng Ty
Sn v cng l bn thn ca Gia Long, L Van Duyt vng dy phn i
chnh sch Minh Mnh v nht quyt ng ra bo v vng quc Champa
cho ti cng. Th l s khng hong gia Minh Mnh v L Vn Duyt bt
u bng n v vng quc Champa li tr thnh nn nhn ln th 3 ca
cuc chin ni b gia ngi Vit Nam thi .
V qu thn cn vi Tng Trn Gia nh Thnh l L Vn Duyt hay l v
qu khip s trc uy quyn chnh tr ca ng ta, giai cp lnh o Champa
thi khng phc tng hong Minh Mnh na. Nm 1832, L Vn
Duyt t trn, Minh Mnh xua qun xm chim Champa v trng pht v
cng d man giai cp lnh o Champa v ti phc tng L Vn Duyt ri
xa hn vng quc ny trn bn ng Dng. Th l nm 1832 nh
du ngy sp hon ton vng quc Champa.
12-Trc ln sng di dn ngi Vit
Ngoi ch ngha Thin T v bi cnh lch s ca cc cuc ni chin
Vit Nam m chng ti va trnh by, Champa cn l nn nhn ca ln sng
di dn Vit sang pha nam k t th k th 10. H l nhng ti phm, nhng
k phiu lu, nhng nng dn khng t ai sinh sng, khng cng n
vic lm, tm cch thot thn i tm t do v cuc sng mi vng quc
Champa, ni vn cn nhiu khu vc ph nhiu cha c ai khai khn.
Phong tro di dn ny cng ngy cng m rng k t k th 13, thi k m
a bn dn c sng Hng cng ngy cng tng gp bi ri dn chng
khng cn t ai canh tc. gii quyt nn thiu t, dn Vit ch cn
cch tm ng trn xung pha nam, tc l Champa. Phong tro di dn ny
cng dy ln k t th k th 17, thi k m dn Vit ang lm vo nn i
rch v hn hn hay ma l, ng u vi chin tranh Nam-Bc v tnh
hnh thiu an ninh v nn cp bc. Li dng c hi ny, cha Nguyn h
ho dn Vit xung phong vo i ng khai khn t hoang khu vc bin
gii pha nam ca mnh. H l nhm n in, tc l i ng va lm
dn, va lm chin s phng th t ai chng li s quy nhiu Champa
bin gii. Cha Nguyn cn khuyn khch thm dn Vit nn vt bin
gii trn sang Champa v Cao Min. Ban u, h h ch khai thc nhng
khu t hoang hay cm k (tabung) m dn bn x Champa khng canh tc.
Sau , h bt u khai thc nhng khu vc ph nhiu hn do dn bn x
bn nhng li cho h.
Trong nhng thi gian u, tt c dn c Vit phi khp mnh vo khun
kh lut php ca Champa, c ngha l vua cha ca vng quc ny c
378

quyn tuyt i, c quyn sng cht i vi h. Nhng sau th k th 17,

tnh hnh dn c Vit Champa ang bc vo mt khc quanh mi. Li
dng s hin din ca h trn lnh th Champa, cha Nguyn bt u nhng
tay vo ni b ca vng quc ny vi danh ngha l nh nc Vit Nam c
ngha v bo v quyn li c dn Vit sinh sng nc ngoi. Sau , nh
Nguyn tm cch ng vin h phc v cho mc tiu chin tranh chng
Champa trong tng lai. in hnh nht l cuc xm lng nh Nguyn nhm
xa b Champa trn bn u tin vo nm 1692 c s tham gia ng c
c dn Vit sinh sng lu i vng quc ny.
V sc p ca s vng dy nhn dn Champa vo nm 1693, nh Nguyn
chp nhn trao tr li vng hiu Champa vo nm 1694 vi iu kin l
vua cha Champa phi chp nhn cho nh Nguyn thnh lp ph Bnh
Thun u tin trong bin gii Champa nhm qun l cc c dn Vit sinh
sng vng quc ny. K t , c dn Vit ny khng cn l cng dn
ca Champa na, m l dn Vit ca triu Nguyn.
Ph Bnh Thun khng c bin gii nht nh m chng ti gi l bin
gii da beo, tp trung tt c cc thn xm dn tc Vit nm ri rc trn lnh
th Champa. y l mt a bn c dn rt l phc tp i vi nh nc
Champa thi . V a bn c dn ny tr thnh mt cng c hu hiu
nhm gip nh Nguyn thn tnh Champa bt c lc no m h cn.
Bn l qui ch hnh chnh c bit ny, s hin din ca c dn Vit cn c
mt hu qu khc l vai tr ca h trong gung my kinh t Champa
thi . V qu ngho tng, dn bn x Champa thng hay vay mn tin
bc ca c dn Vit vi ch s tin li nh gi hn 150% nm. Mt khi dn
bn x Champa khng th tr ni n nn, ngi Vit sit t ai v gia ti
ca h nh ghi trong hp ng. Chnh sch vay mn ny a dn bn
x Champa i vo con ng ngho tng n lc h phi bn chng con ca
h cho ngi Vit thanh ton vn vay mn.
Ngoi vn khng hong kinh t, s hin din ca c dn Vit a c
cu t chc thn xm v x hi ca ngi Champa vo mt khc quanh mi
v khuych i thm s xung t gia c dn Vit v dn Champa bn x.
Da trn quyn uy ca nh Nguyn, dn c Vit bt u c x nh mt dn
tc chin thng. H sn sng tip tay vi triu nh Hu bt c lc no m
nh Nguyn cn n h. i vi nh Nguyn, chin lc nhm tiu dit
Champa c hiu qu nht khng phi l gii php qun s m l gii php
chnh tr, c ngha l nh Nguyn ng vin c dn Vit ph Bnh Thun
pht huy chng trnh khai khn t hoang lm ch t ai, c quyn
trong b my thng mi, kim sot hon ton mch mu kinh t vng
quc ny.
379

Va i ph vi dn c tha tht, t ai nh hp, qun s suy yu, vng

quc Champa khng cn kh nng bo tn t th c lp ca mnh
na mt khi kinh t ca vng quc ny hon ton b bao vy bi c dn
Vit ph Bnh Thun. cng l im ng ch trong tin trnh lch s
ca s bi vong Champa vo nm 1832.
13-Chnh sch b mn ta cng
Trc nm 1471, Champa l hi cng quan trng trn ng hng hi ni
lin bin Nam Hi v n Dng, cng l ni tp trung nhiu tu b ca
cc thng thuyn quc t.
Sau nm 1471, vng quc ny ch l mt a th ph thuc trong h thng
giao thng hng hi. Sau ngy tht th Ph Yn (Harek Kah Harek Dhei)
vo nm 1611, v Nha Trang (Aia Trang) vo nm 1653, cha Nguyn
kim sot hon ton khu vc hi cng Champa min nam m chng ti gi
l mch mu kinh t v chnh tr ca vng quc ny.
Mt khi xm chim Ph Yn v Nha Trang, cc tu b quc t khng cn
gh bn Champa na. cng l yt t quan trng gii thch rng ti sao
Champa hon ton b c lp khng cn ng dy lin lc vi cc nc lng
ging k t th k th 17.
Mt khi b trc xut ra khi trc giao thng hng hi quc t, Champa tr
thnh mt quc gia hon ton nm trong gng km ca dn tc Vit. Th l
nh mnh sng cn ca Champa khng cn nm trong tay ca tp th lnh
o ca vng quc ny na m l ty thuc vo lng u i ca nh Nguyn
i vi vng quc ny.
Chnh sch m nhn k
Sng trong mt ch phong kin, quc trng Champa, cng nh quc
vng cc nc ng Phng, thng kt hn vi cng cha gc ngi
nc ngoi. i vi Champa, s hin din ca cng cha nc ngoi trong
cung nh khng mang ngha nh mt mn qu i cht m l mt s lin
kt tnh thn hu gia hai quc gia. S kt hn gia cng cha ca nc a
o (Jawa) v vua Champa l Jaya Sinhavarman III (Ch Mn, -1307)
thng biu dng cho chnh sch bang giao thn hu gia hai quc gia hn
l mt cuc tnh trong ngha rng ca n.
Ni n cuc kt hn gia quc vng Champa v cng cha xut thn t
nc ngoi, th ngi ta phi ni n cuc tnh gia vua Ch Mn v Huyn
Trn Cng Cha. Nm 1301, nhn dp ving thm Champa, thng hong
Trn Nhn Tn ha g cng cha Huyn Trn cho Ch Mn i ly hai
chu 0 v L (khu vc tnh Tha Thin). Nm 1306, Huyn Trn Cng Cha
sang Champa. Mt nm sau, tc l 1307, Ch Mn t trn m t liu lch s
khng ni r nguyn nhn. Vin c l phi n bi b cu nguyn trc
khi ln dn ha vi Ch Mn theo phong tc ca Champa, Trn Khc Chung
380

ch sn gn b bin a Huyn Trn chy trn v i Vit. S hin din

ca Trn Khc Chung ti bi b v thi chy trn ca Huyn Trn Cng
Cha trong lc ngi chng ca mnh va t trn a cc nh khoa hc
t ra bao nghi vn : c chng s t trn ca Ch Mn khng phi l vn
tui th qu cao m l c s nhng tay ca i Vit trong bin c ny m
Huyn Trn Cng Cha ch l ngi nhn lnh thc hnh d n m hi
vua Ch Mn. Nu khng, Huyn Trn Cng Cha c ti g m phi chy
trn? V nhan sc ca mt c gi Vit, vng quc Champa phi nhng
cho i Vit hai chu O v L(khu vc Hu-Tha Thin) th ng l mn
qu qu t.Sau cuc tnh Ch Mn,Champa cn l nhn nhn ca mt cp
v chng khc l cuc kt hn gia vua Champa l Po Rom(16271651)v Ngc Khoa,cng cha nh Nguyn m s liu ting Chm gi l
Bia Ut(cng cha min bc).
S hin din ca Bia Ut trong triu nh Champa thi c mt vai tr khc
hn vi Huyn Trn Cng Cha. Theo truyn thuyt ca Champa, Bia Ut
n vng quc ny vi mt s mng m nh Nguyn giao ph, l
lm th no Po Rom cht b cy Kraik, biu tng cho thn quyn trn
gi vng quc ny. Nhng s tht, Bia Ut n Champa ch lm nh trinh
thm nhm bo co cho nh Nguyn bit mi chi tit lin quan n t chc
chnh tr v qun s ca quc gia ny. Sau khi nhn tin tc, nh Nguyn
xut qun tn cng Po Rom. Trong cuc chin ny, Po Rom b qun nh
Nguyn vy bt em nht trong r st khing v Thun Ha vi s chng
kin ca mt s nh truyn o Ty Phng Champa. Sau bin c ny,
triu nh Champa kt ti t hnh Bia Ut v tc tng b ta vi ci u nhi
xung t hu th khng qun lch s ca cng cha ngi Vit ng vai
m nhn k ny.
Ba nm sau ngy tht trn ca Po Rom, tc l nm 1653, qun nh Nguyn
xua qun xm chim Nha Trang v di bin gii min nam ca mnh n
Cam Ranh. Th l vng quc Champa ch cn vn vn trong khu vc Phan
Rang v Phan R.
14-Hai ch thuyt chin tranh i ngc
i Vit v Champa l hai nc lng ging c hai ch thuyt chin tranh
hon ton i ngc nhau. L mt vng quc hp th nn vn minh n
Gio, chin tranh ca Champa chng nc lng ging l chin tranh chinh
pht lm suy yu i sc mnh qun s v chnh tr ca phe ch, ch
khng phi l chin tranh chim t ai. Ch thuyt ny biu l r rt
trong thi Ch Bng Nga. Hng nm, Ch Bng Nga xut qun ra min bc
t ph thnh Thng Long sau ri ko qun tr v, nhng Ch Bng Nga
khng bao gi ngh n chnh sch chim t ai i Vit xt nhp vo
lnh th ca mnh. Nu Champa p dng ch thuyt chin tranh nhm chim
381

t ai th vng quc i Vit b xa hn trn bn vo cui th k

th 14 ri.
Ngoi nim chinh pht, chin tranh ca Champa chng nc lng ging
thng mang mt yu t tn ngng r rt, l tn ph nhng g c lin h
n uy quyn thn linh ca quc gia phe ch. Nu Champa t ph th
Thng Long, v y l trung tm chnh tr ca i Vit; dp tan cc ni th
phng thn linh, v l cc thn gi nc non ca i Vit, v.v. i vi
Champa, p tan thn linh phe ch tc l biu tng cho sc mnh thn linh
ca mnh. Chnh v th, sau ngy thng trn, vua cha Champa thng hay
xy n dng thp, dng l vt cho thn linh by t s tri n ca mnh.
Ngoi mu sc tn ngng ny, Champa cn c mt qui lut ring lin quan
n chin tranh, l khng bao gi dng chin lc dng ng kch ty
hay ni mt cch khc tm cch nh ln lt sau lng ch. Mi ln xut
qun, Champa phi hn h trc vi phe ch v ngy thng nht nh v
ni chn ca bi chin trng. V qu trng nhn cch Qun T trong trn
chin, Champa thng hay vp phi nhng tht bi nng n.
i vi i Vit, nim v chin tranh hon ton i ngc. Chin tranh l
trn chin qun s khng c mc tiu chinh pht phe ch theo ngha rng
ca n, m l chim ot ti sn v t ai ca phe ch sp nhp vo
lnh th ca mnh.
Ni n chin tranh, i Vit thng hay p dng mi chin lc, mi tnh
ton v mu m nh dng ng kch ty v.v. nhm che mt hay la phe
ch trong nhng c nh bt ng hng d dng ph tan phe ch cho bng
c. Chnh v th, chin tranh ca i Vit lun lun mang mu sc
quc, tc l dng sc mnh qun s m rng b ci t nc ca mnh.
Mt khi chim t ai, i Vit p dng chnh sch ng ha ngay dn
bn x h tr thnh ngi Vit tht s c cng vn ha Vit. Ch cn vi
th k, chnh quyn i Vit lt b hon ton tm linh v ting ni ca
dn tc Champa sng trn gii t b chim ng t Qung Bnh n Cam
Ranh, khng phi bng bo lc m l bng cch ng ha h ri h
khng cn nhn din u l ngun gc lch s ca h na. Hm nay, khng
c mt ngi Champa no sng min trung Vit Nam cn bit ni ting
Chm l mt bng chng c th.
i vi i Vit, chin tranh khng phi cng c t ph ni th phng
thn thnh c uy quyn ca phe ch, m l tn ph nhng g thuc v phe
ch d l trung tm chnh tr (tc l th ), d n i hay ngi dn
v ti i na.
Ni tm li, ch thuyt chin tranh ca i Vit ng gp phn no rt l
tch cc trong tin trnh ca s suy tn Champa k t th k th 10 n nm
1832.
382

 nim v bin gii: mt tt t, mt tt vng

Ni n thc h v bin gii, Champa v i Vit cng l hai nc lng
ging c nim hon ton khc bit.
i vi Champa, bin gii l ni gii hn lnh th ca mnh t di quyn
bo h ca thn linh. Bin gii Champa l bin gii tn ngng, lun lun c
nh khng th x dch v khng ai c quyn vt bin gii ny m khng
c s ng ca thn linh.Nu Ch Bng Nga khng nut trn t ai ca
i Vit mt khi nh bi phe ch,v rng quc vng ny khng gim
ni rng bin gii Champa ra min bc,v s thn linh Champa khng cho
php.
nim bin gii c nh mang bn cht thn quyn ny cn th din qua cc
du n r rt Champa. Mc d cng sng chung trong quc gia Champa,
ngi Chm ng bng, d l t ai rt l cht hp, h khng bao gi
gim vt bin gii ca khu vc mnh trn ln cao nguyn sinh sng.
Bin gii tn ngng ny cng cn biu l mt cch r rt trong cuc sng
ca dn tc Chm khu vc Panduranga trc nm 1975. Mt th d in
hnh s kt hn gia ngi Chm Phan Rang v Phan R thng t khi
xy ra. V rng, ngi con trai khng mun vt ra khi bin gii ca qu
cha t t mnh ly v khu vc khc.
Ngoi bin gii khu vc, ngi Chm cn c bin gii thn quyn rt r rt
ca mi lng x. Chnh v th, h lun lun chp nhn sng chng cht, nh
ny k st nh kia trong ranh gii thn xm ca mnh, v h khng chu ni
rng thm bin gii thn xm ny mc d h l ch nhn t ai rng ln
bao la ta lc ngay trc cng lng ca mnh, ri sau nm 1975 ngi
Chm khng cn mt ming t xy dng nh ca. V khng nm vng
nim v bin gii, mt s nh vit lch tng rng ngi Chm c bn cht
k th ngi ngoi lng ly v lng ta.
V qu trung thnh vi nim v qu cha t t, dn tc Champa tr thnh
mt nhm ngi th ng sng quanh qun trong khu vc m h cho l
bin gii thn quyn khng ai c quyn di chuyn hay x dch.
i vi dn tc Vit, bin gii l ni gii hn ca mt lnh th, nhng bin
gii ny khng mang yu t thn quyn, lun lun co gin ty theo khng
gian v thi gian. V khng mang yu t thn quyn, i Vit c quyn ni
rng bin gii ca mnh n bt tn nu h c kh nng bo v. Chnh
v th, bin gii i Vit ch l bin gii kinh t v qun s lun lun co
gin.
Trn l thuyt, dn tc Vit cng c nim v Qu Cha t T, nhng
nim ny ch l mt hin tng ch khng phi l bn cht ca dn tc Vit.
V rng, dn tc Vit lun lun c mt thc h r rt v gi tr t ai.
Trong tim thc ca dn tc Vit, h lun lun ngh rng : mt tt t, mt
383

tt vng. T thc h , dn tc Vit x nhau xm chim Champa min

nam bin t ai thnh hng trm cy s vng. Chng ti gi l bn
cht bnh trng (nature expansionniste) ca dn tc Vit trong ngha rng
ca n.
Ni tm li, nim v bin gii co gin v linh ng ca i Vit cng l
mt trong nhng nguyn nhn a Champa n s bi vong.
G b trong truyn thng tn ngng
Trc th k th 15, B La Mn Gio l quc gio Champa, nhng tn
gio ny ch dnh ring cho gia nh hong gia v vua cha m thi. Ngi
dn thng thng khng th theo tn gio ca vua cha c.
V khng th tr thnh ngi B La Mn Gio c, qun chng Champa
phi tin vo mt tn ngng ring bit m chng ti gi l tn ngng dn
gian. Phong cch sinh hot tn gio ngi Chm hm ny khu vc
Panduranga l th d in hnh.
Tn ngng dn gian ny rt l a dng khng mang mt l thuyt ng
nht, nhng lun lun gn lin vi mt s di tch tn ngng nh Bimong
Kalan (n thp), Kut (m phn ca Chm Ahier), Ghul (ngha trang Chm
Awal) hay Ciet Praok Patra (t tin ca th tc) ni tp trung cc thn quyn
rt l bo th khng bao gi cho php ngi Chm mang cc di sn tn
ngng ny theo h nh c ni khc v l do g .
Ngi Vit l dn tc theo o pht v tc th cng t tin, mt tn ngng
rt l linh ng, khng qui lut gt gao v cng khng bao gi ngn cm dn
Vit phi gim chn mt ch Qu Cha t T. Tn ngng ny cn cho
php dn tc Vit ci quyn di chuyn v nh c bt ni no hay sinh sng
bt c nc no, v mang c ng Pht hay bn th t tin i theo mnh, d
trong xe hay ch bng my bay sang hi ngoi.
S linh ng ca tn ngng ny a dn Vit dn thn vo mi cuc
phiu lu nhm tm ni sinh k, chim c t ai lp nghip. Ni tm li,
trong tn ngng dn gian ca ngi Vit, ng Pht v t tin phi c ngha
v i theo dn c Vit sinh sng ch khng phi dn c Vit gim chn
li mt ch nh dn tc Champa th phng cc thn linh ny.
C chng s suy tn ca Champa cng c mt phn no pht xut t truyn
thng tn ngng m thn linh l nhng nhn vt qu bo th khng chp
nhn vt ra khi bin gii c truyn pht huy k hoch kinh t c
xem nh l mch mu ca mt quc gia thi .
Th ch lin bang thi phong kin
Gn y, mt s nh nghin cu, v t tip cn vi cc bi nghin cu
chuyn su v Champa, cho rng Champa l quc gia thng nht, c th ch
trung ng tp quyn theo kiu mu ca Phng ng. y l quan im
384

sai lm mang tnh cht phi khoa hc, v cc tc gi ny khng a ra mt d

kin lch s no minh chng cho l thuyt ca mnh.
Trong qu trnh lch s ca Champa, triu i Bhadravarman I (380-413) l
vng triu duy nht xy dng th ch chnh tr Champa da theo h
thng quc gia thng nht v trung ng tp quyn theo kiu i Vit v
Trung Hoa. Tic rng, th ch ny ch xy ra trong vng 33 nm di triu
i Bhadravarman, khng kt lun mt th ch chnh tr ca vng
quc Champa c.
K t u th k th 20 cho n nay, tt c chuyn gia v Champa hc u
cng nhn rng Champa khng phi l quc gia thng nht, trung ng tp
quyn, m l mt vng quc lin bang tp trung bn tiu vng quc r rt
l Amaravati, Vijaya, Kauthara v Panduranga. Mi tiu vng quc c
vua cha ring, hnh chnh ring v cch iu hnh ring.
Trong nhm bn tiu vng , Panduranga l mt tiu vng quc min
nam mang nhiu yu t chnh tr, hnh chnh v qun s rt l r rt nhm
biu tng cho th ch lin bang Champa thi . Mc d chp nhn chung
sng trong lin bang Champa, Panduraga thng hay ng ln chng chnh
ph lin bang bo m th ch t tr ca mnh v i lc vng dy i
quyn c lp ring r.
ng u cho vng quc lin bang l Rajadiraja (vua ca vua) ch khng
phi l Patao nh mt s nh vit lch a ra. Thut ng Rajadiraja (vua ca
vua) c mt ngha rt l r rt l quc trng ny ch l ngi i din
cho cc vua tiu vng quc ch khng phi cai tr cc vua cha tiu
vng quc ny.
Mun tr thnh Rajadiraja (vua ca vua) tc l quc vng lin bang, ng
vua ny thng hay da vo th lc kinh t, qun s ca mnh buc cc
tiu vng quc khc phi thn phc. Mc d mang chc nng Rajadiraja
(vua ca vua), nhng quc trng ny ch l nhn vt i din cho Champa
trn phng din php l ngoi giao, v ng ta khng c quyn g trn tiu
vng quc khc nu vua ca tiu vng quc ny khng chp thun. Th
ch ny cn th hin mt cch r rt lin bang M Lai hm nay tp trung 9
vua ca tiu vng quc.
T chc lin bang Champa di thi phong kin c mt u im v th ch
phn quyn. Mi a phng t quyt nh ly chnh sch cai tr ca mnh,
hnh chnh v thu m ca mnh. Nhng th ch ny thng hay a n
nhng cuc tranh chp cng khai gia trung ng v a phng v vn
g , nu quc trng Champa khng c sc mnh chinh phc cc
tiu vng quc khc. y l hu qu chung ca mt s quc gia khu vc
ng Nam c th ch quc gia lin bang nh vng quc Lo, vng
quc M Lai, v.v.
385

Th ch lin bang Champa cn c mt tai hi khc. V c cu t chc ny

khng pht huy mnh m c thc h on kt ca mt dn tc v
thng lm suy yu i tim nng qun s ca mt quc gia mt khi vng
quc ny tn cng bi nc lng ging.
S kin ny thng biu l r rt trong s lin h gia tiu vng quc
Panduranga v chnh quyn trung ng Champa thi . Mt th d in
hnh l trong bao ln i Vit hay Cao Min xua qun tn cng th
Vijaya, Panduranga ch ngi im lm nhn chng lch s. V tiu vng
quc ny cho rng khng phi l vn ca h m l vn ca cc tiu
vng quc min bc. Th l thc h bo v mt quc gia Champa
thng nht nhm chng li s xm lng ca ngoi bang, hon ton ty thuc
vo tnh hu gh gia quc trng Champa (Rajadiraja) trung ng v cc
vua cha ca tiu vng quc.
Ch Bng Nga l nhn vt duy nht trong lch s thnh cng huy ng
cc lc lng tiu vng quc vo chin tranh chng i Vit trong
nhng nm 1360 v 1390. S thnh cng ny c mt nguyn nhn chnh
ng ca n, v Ch Bng Nga l mt quc trung c mt uy quyn ln lao
m cc tiu vng quc no cng thn phc.
S suy tn ca vng quc Champa cn c mt nguyn nhn khc na l
Champa tr thnh nn nhn ca truyn thng vn ha ngi Vit. V trung
thnh vi ch thuyt b ch v b quyn, i Vit khng ngn ngi xa b
Champa trn bn ng Dng ri bin vng quc ny thnh mt
n v hnh chnh ca mnh. tin n mc tiu, i Vit khng ngn
ngi s dng bt c mu chnh tr no, ngay c m nhn k, nut trn
gii t Champa ny.
Chnh sch dng c dn Vit sinh sng Champa phc v cho mu
chin tranh xm lc chng li nhn dn Champa cng l mt yu t quan
trng gii thch cho s suy tn ny. Chnh sch xm chim t ai Cao
Min min nam nhm c lp hon ton Champa, trc khi vng ln tiu
dit vng quc ny cng l mu ng ch trong tin trnh ca s suy
tn Champa. Chnh sch li dng ni chin gia ngi Vit cp ph ti
nguyn Champa, xm ln dn dn t ai Champa v cui cng xa b
vng quc ny trn bn cng l mt trong nhng bn cht ca dn tc
Vit a vng quc Champa vo con ng suy vong vo nm
1832.( Trch tp. Pgs ts:Po Dharma)
Nm 1832 nh du s dit vong ton din ca vng quc Champa, nhng
cng ng Champa vn cn : mt cng ng khng vua cha, khng
ngi lnh o. Chnh v th, tin trnh ca x hi Champa sau ngy mt
nc i vo mt khc quanh mi, mt khc quanh m ti cng mi
ngi, mt ngi champa, tin thn Malayo Polynsien mong mun rng:
386

hy b qua i nhng xung t qu kh, m hy hc hi nhng g tt p

trong qu kh cng nhau hng n tng lai tt p hn. Gn hn 200
nm qua , nn vn ha Champa b tn ph nng n bi thi gian, khng
gian v do chnh c con ngi. Dn tc Champa c chiu di lch s gn
500000 nm, t nn vn minh Bu tr, tri qua nn vn minh kim kh
Sa Hunh v 20 th k cn i. L mt quc gia c nn vn minh ra i sm
v bt nht ng Nam , nhng gi tn li dn theo thi gian. C ch
vit v ngn ng cng dn b chn vi.Nn kin trc v iu khc xa ch
cn li l nhng di tch n thp tan dn theo thi gian. Cc nghnh ngh ni
ting c th gii ca dn tc Champa gi cng ch cn mai mt. V ti au
bun nht chnh l th h tr dn tc champa quay lng li vi cc di sn cha
ng ca dn tc mnh li. Trn ci i ny ai cng c i ln vp ng,
nhng ai vp ng th phi xc nh ta vp ng v ng i hay vp ng v
chnh vng ly ta to nn. Ta sinh ra trn ci i ny iu c anh em, cha
m, ng b, h hng, dng tc, thy t. Vy dng mu ta chy t i ny l
s chc lc t bao i i trc ta tha hng cho ngy hm nay. Dn tc,
thy t, h hng, ng b, cha m i trc hy sinh chng li v vn thin
tai, dch bnh , chin tranh chnh v s trng tn hm nay ca chng ta. L
th h hm nay, chng ta phi pht huy t cht cha ng li, gn gi, sng
to thm na, hc hi nn khoa hc hin i snh vai cng cc dn tc
anh em tin b, gi vai tr tin phong cho dn tc. Tng lai ca cng ng
champa hm nay v mai sau chnh l n lc khng mt mi ca i ng tin
phong tr thc, sinh vin, hc sinh ca ngy hm nay.
Ngay trong nhng giy pht ti en tn cng nht ca dn tc, chng ta bit
rng ri n s qua. Nhng bnh minh s khng t n m n. Mt ngy mai
sng ln cn phi c nhn t, cn phi c s hy sinh ca chnh chng ta ngy
hm nay. Nu khng th ri cng s c s i thay, nhng s li l s
thay i trong s dit chng mt dn tc, trong vic xa tn trn bn mt
t nc, Ci bi hc ngy no vn cn .
Champa khng thi no l thiu nhng ngi d bit l kh khn, nhiu khi
l bt kh thi, nhng vn dn thn ng gp cho i cuc. Phn nhiu lch s
s khng bit h l ai, v h cng khng cn lch s ghi danh. Nhng chc
chn nhng ng gp d t d nhiu s l nhng ci nhn cho cc din
tin trong mai sau.
C thay i no m khng c nhng ci nhn nm sn trong s vic trc
, to thnh nhp cu gia c v mi? C ai on tuyt hon ton c vi
qu kh? Nhng ng gp, hy sinh ca ngi dn tc Champa ngy hm
nay s tip ni ci ho hng, bt khut ca dng ging.

387

Thnh hay bi, cha ai bit trc c, nhng ta bit chc chn mt iu l
nu nn vn ho Champa mt i th ta ch c th t trch mnh, v con chu
chng ta s i i nguyn ra cha ng chng.
t c mt cng ng champa mnh m pht trin, cng ng nn
lun lun on kt, gt qua nhng bt ng chnh kin, tn gio, hng n
tng lai. i ng tr thc chm hm nay l u tu cho tng lai cng ng
champa trong hin ti v tng lai. Lnh o cng ng champa khng
nhng cn con ngi phi c ti, c tm, m cn c c tm nhn chin
lc, nh hng pht trin cho c cng ng. Th h tr thc, sinh vin, hc
sinh champa cn phi n lc nhiu hn na pht huy nhng di sn
cha ng li, ng thi tip thu c chn lc tinh hoa vn ha, k thut
hin i ca ton cu phc v cho cng ng ngy cng pht trin tt p
hn.
15-Thay li cm t:
Tp sch nh ny mt phn trong gia ph h tr champa, T liu cc nh
nghin cu, cc nh kho c hc trong v ngoi nc c uy tn. Ti thit
ngh n s lm sng t thm v vn ha champa trong qu kh b mai
mt. Nhng s c thiu xt, hoc c sai lch theo lch s rt nhiu mong mi
ngi ng gp kin xy dng v mong c nhng ngi quan tm
lng th .Thay mt h tr champa, ti xin thnh tm by t lng bit n su
sc nht n tt c cc v!!!
TP.HCM 12/12/2012
Thanh Tr

388

F-Ngun tham kho:

- Minh s, Tng hi yu tp cao, thy kinh ch, Cu Phin Ch,cu ng
th,tn ng th, Chu phin ch, Vn hin thng kho, lng th, Hong l
nht thng ch, vit nam lc s, Vit in u linh tp, An nam k yu.
Codes, G. 1940. The Date of the Sanskrit Inscription of Vo canh (South
Annam).
-The Indian Historical Quarterly XVI: 484-88.
- Aurousseau, L. 1914. Le Royaume de Champa. BEFEO 14 (9): 8-43.
Bagchi, P. C. 1930. On Some Tantrik Texts Studied in Ancient
Kambuja. The Indian Historical Quarterly VI (1): 97-107.
Bellwood, P. 1993. Cultural and Biological Differentiation in Peninsular
Malaysia: The Last 10,000 Years. Asian Perspectives 32, no. 2 (Fall 1993),
37-59.Bergaigne, A. 1888. L Ancien Royaume de Champa, Journal
Asiatique 11: 5-105.
Bhattacharya, K. 1961. Prcisions sur la Palographie de lInscription Dite
de Vo-Canh. Artibus Asiae 24: 219-24.
Boisselier, J. 1956. Arts du Champa et du Cambodge Prangkorien: La Date
de M Sn E-1.Artibus Asiae 19 (3/4): 197-212.
Boisselier, J. 2001. The Art of Champa. Trong quyn Cham Art, bin tp bi
E. Guillon, 28-63. Bangkok, River Books.
Bronson, B. 1977. Exchange at the Upstream and Downstream Ends: Notes
toward a Functional Model of the Coastal State in Southeast Asia. Trong
quyn Economic Exchange and Social Interaction in Southeast Asia:
Perspectives from Prehistory, History and Ethnography, bin tp bi K. L.
Hutterer, 39-52. Ann Arbor: Center for South and Southeast Asia Studies,
Universityof Michigan.
Buhler, G. thng dch, 1888. Manu-smriti: the Laws of Manu. Oxford:
Oxford.Codes, G. 1939. La Plus Ancienne Inscription en Langue Cham. S
c bit,New Indian Antiquary I: 46-49.
Codes, G. 1964a. Les tats Hindouiss dIndochine et dIndonsie. Paris:
E. de Boccard.
Dharma P. 2001. The History of Champa. Trong quyn Cham Art, bin tp
bi E. Guillon, 14 27. Bangkok: River Books.
Filliozat, J. 1968. Les Symbols dune Stle Khmre du 7me Sicle, Arts
Asiatiques 17: 111-18.
389

Finot, L. 1902. Notes dpigraphie I: Deux nouvelles inscriptions de

Ghadravarman 1er, roi de Champa, BEFEO 2: 185-91.
Fox, R. B. 1970. The Tabon Caves: Archaeological Explorations and
Excavations on Palawan Island, Philippines. National Museum of Manila,
tp chuyn kho (monograph) s 1.
Fox, R. B. 1979. The Phillipines in the First Millennium B. C. Trong
quyn EarlySouth-East Asia Essays in Archaeology, History and Historical
Geography, bin tp bi R. Smith and W. Watson, 232-41. Oxford: Oxford
University Press.
Garpardone, . 1953. La Plus Ancienne Inscription dIndochine, Journal
Asiatique CCXLI: 477-85.
Glover, I. C. 1989. Early Trade between India and Southeast Asia: A Link in
the Development of a World Trading System. Occasional Paper No.16. Hull:
The University of Hull Centre for South-East Asian Studies.
H Vn Tn 1977. Two-headed Animal Earrings and Relations between
Song Son and Sa Huynh (bng ting Vit). Kho C Hc 4: 62-67.
H Vn Tn, 1986b. Two-Headed Animal Earrings Recently Discovered
Outside Vietnam. New Discoveries in Archaeology: 132-34.
Hall, K. R. 1985. Maritime Trade and State Development in Early Southeast
Asia. Honolulu: University of Hawaii Press.
Hall, K. R. 1992. Economic History of Early Southeast Asia. Trong tp 1,
quynThe Cambridge History of Southeast Asia, bin tp bi N. Tarling, cc
trang 183-275. Cambridge: CambridgeUniversity Press.
Harrisson, B. 1968. Malaya: A Series of Neolithic and Metal Age Burial
Grottos at Sekaloh, Niah, Sarawak. Journal of the Royal Asiatic Society
Malaysian Branch 41 (214 pt. 2): 148-75.
H Xun Tinh [?], 1993. The Proto-historic Cm H Burial Jars in Hi An
Qung Nam Nng, Ancient town of Hi An. Hanoi; Th Gii
Publishers, 82-85.
Hoshino, T. 1999. The Kingdom of Red Earth (Chitu Guo) in Cambodia and
Vietnam from the Sixth to the Eighth Centuries, Journal
of Siam Society (1996) 84 (2); 55-74.
Ishizawa, Y. 1995. Chinese Chronicles of 1st-5th century A. D.: Funan,
Southern Cambodia. Trong quyn South East Asia and China: Art,
Interaction and Commerce; Colloquies on Art and Archaeology in Asia No.
17, bin tp bi R. Scott v J. Guy, 11-31. London: University of London.
Jacques, C. 1969. Notes sur la Stle de Vo canh, Bulletin de lcole
Francaise dExtrme-Orient 55: 117-24
Lombard, D. 1987. Le Campa Vu du Sud. Bulletin de lcole Francaise
dExtrme-Orient 76: 311-17.
390

Majid, Z. 1982. The West Mouth, Niah, trong phn The Prehistory of
Southeast Asia, Sarawak Museum Journal 31.
Majumdar, R. C. 1944. Kambuja-desa or An Ancient Hindu Colony
inCambodia. Madras: University of Madras.
Maspero, G. 1928. Le Royaume du Champa. Paris and Brussels: Librairie
nationale dart et dhistoire. Wolters 1999: 27-40; Nakamura 1999: 60
Ng S Hng, 1991. Sa Huynh: An Indigenous Cultural Tradition in
Southern Vietnam. Hi ngh v ch The High Bronze Age of Southeast
Asia and South China, Hua Hin, Thailand, bi vit cha c n hnh. Ng
S Hng and Trn Qu Thnh, 1991. Jar Burials at Hau Xa [?], Hi An
District (Qung Nam Nng Province) and a New Understanding of the
Sa Hunh Culture. Kho C Hc 1991 (3): 64-75. Ng S Hng, Trn Qu
Thnh v cc tc gi khc 1991. Test Dig at the Sa Hunh Site at Hau Xa,
Hoi An District (Quang Nam Da Nang Province). New Discoveries in
Archaeology 1990: 99-101.
Nguyen Chieu, Lam My Dung v cc tc gi khc, 1991. Ceramics from
Excavation at the Ancient Cham Site of Tra Kieu, 1990 (bng ting
Vit). Kho C Hc 4: 19-30.
Parmentier, H. 1902. Le Sanctuaire de Po-Nagar Nha Trang, Bulletin de
lcole Francaise dExtrme-Orient II: 17-54.
Parmentier, H. 1909. Inventaire Descriptif des Monuments Cams de
lAnnam, Tome Premier: Description des Monuments. Paris: Publications de
lcole Francaise dExtrme-Orient.
Parmentier, H. 1918. Inventaire Descriptif des Monuments Cams de
lAnnam, Tome II: tude de lart cam. Paris: ditions Ernest Leroux
(Inventaire archologique de lIndochine II; Publications de lcole
Francaise dExtrme-Orient.
Parmentier, H. 1924. Notes dArcheologie Indochinoises, I. Relev des
points cams dcouverts en Annam depuis la publication de
lInventaire, BEFEO 23: 267-75.
Pelliot, P. 1903b. Textes Chinois sur Pandurange. Bulletin de lcole
Francaise dExtrme-Orient 3; 649-54.Pelliot, P. 1904. Deux Itintaires de
Chine en Inde: la fin du VIIe Sicle.Bulletin de lcole Francaise
dExtrme-Orient 4: 131-413.
Sastri, K. A. N. 1936. Lorigine de lAlphabet du Champa. Bulletin de
lcole Francaise dExtrme-Orient 35: 233-41.
Schweyer, A. V. 2000. La Dynastie dIndrapura (Quang Nam
Vietnam).Southeast Asian Archaeology 1998, ch bin bi W. Lobo v S.
Reimann, 205-18. Hull: Centre for South-East Asian Studies and
391

Ethnologisches Museum, Staatliche Museen zu Berlin, Stifung Preussischer

Kutturbesitz, University of Hull.
Sircar, D. C. 1939. Date of the Earliest Sanskrit Inscription of Campa. The
Journal of the Greater India Society VI: 53-55.
Southworth, W. 2001. The Origins of Campa in Central Vietnam: A
Preliminary Review.London: School of Oriental and African Studies
(SOAS), University of London, 477.
Southworth, W. 2004. The Coastal States of Champa. Trong
quyn Southeast Asia from Prehistory to History, bin tp bi Glover and
P.Bellwood, cc trang 209-33. London: Routledge Curzon.
Stein, R. 1947. Le Lin-yi; sa localisation, sa contribution la formation du
Champa et ses liens avec la Chine. Han-hiue 2 (1-3): 1-335.Stern, P.
1942. LArt du Champa (Ancien Annam) et son volution. Toulouse: Les
frres Douladoure.
Taylor, K. 1992. The Early Kingdom. Trong quyn The Cambridge History
of Southeast Asia, bin tp bi N. tarling, cc trang 137-81. Cambridge:
Cambridge University Press.
Vickery, M. 1998. Society, Economics and Politics in PreAngkor Cambodia. Tokyo: The Centre for East Asian Cultural Studies for
Unesco, the Toyo Bunko, Hon komagome.
Vickery, M. 2005. Champa Revised. Asia Research Institute, Working Paper
Series No.37, March 2005, http://www.nus.ari.edu.sg/pub/wps.htm.
Wang Gungwu, 1958. The Nanhai Trade: A Study of the Early History of
Chinese Trade in the South China Sea. Journal of the Malayan Branch of the
Royal Asiatic Society 31 (part 2) 9185): 1-135.
Wheatley, P. 1983. Nagara and Commandery: Origins of the Southeast
Asian Urban Traditions. University of Chicago, Department of Geography
Research Paper Nos. 207-208.
Xuanling, F., bin tp. 578-648. Jin Shu (Book of the Jin Dynasty: Tn
Th).
Yule, H. 1875. The Book of Ser Marco Polo, the Venetian, Concerning the
Kingdoms and Marvels of the East. London: John Murray.

392