Andrzej Gawęcki - Mechanika Materiałów I Konstrukcji Prętowych

Andrzej Gawcki
MECHANIKA MATERIAW
I
KONSTRUKCJI PRTOWYCH
Politechnika Poznaska 2003 r.

Alma Mater
SPIS
TRECI
Andrzej Gawcki
MECHANIKA MATERIAW I KONSTRUKCJI PRTOWYCH
Przedmowa
Okadka
SPIS TRECI
CZ PIERWSZA.
PODSTAWY MECHANIKI ORODKW CIGYCH
1. STAN NAPRENIA
1.1. SIY POWIERZCHNIOWE I OBJTOCIOWE
1.2. WEKTOR NAPRENIA
1.3. STAN NAPRENIA W PUNKCIE
1.4. RWNANIA RNICZKOWE RWNOWAGI. SYMETRIA TENSORA NAPRENIA
1.5. TRANSFORMACJA SKADOWYCH STANU NAPRENIA. DEFINICJA TENSORA
1.6. NAPRENIA GWNE
1.7. ROZKAD TENSORA NAPRENIA NA AKSJATOR I DEWIATOR
1.8. PASKI STAN NAPRENIA
1.9. PRZYKADY
2. STAN ODKSZTACENIA
2.1. WEKTOR PRZEMIESZCZENIA
2.2 TENSOR ODKSZTACENIA. ZWIZKI KINEMATYCZNE
2.3. RWNANIA NIEROZDZIELNOCI
2.4. WASNOCI TENSORA ODKSZTACENIA
2.5. PASKI STAN ODKSZTACENIA
2.6. PRZYKADY
3. ZASADA PRACY WIRTUALNEJ

4. PODSTAWOWE REZULTATY BADA DOWIADCZANYCH
4.1. PRBA ROZCIGANIA
4.2. ZJAWISKO BAUSCHINGERA
4.3. HISTEREZA
4.4. WPYW PRDKOCI ODKSZTACENIA
4.5. PEZANIE I RELAKSACJA
4.6. WYTRZYMAO DUGOTRWAA
4.7. WPYW CZYNNIKW ZEWNTRZNYCH
4.8. WYTRZYMAO ZMCZENIOWA
5. RWNANIA FIZYCZNE DLA CIA LINIOWO - SPRYSTYCH

5.1. ZWIZKI MIDZY ODKSZTACENIAMI I GWNYMI NAPRENIAMI
5.2. RWNANIA FIZYCZNE DLA CIA IZOTROPOWYCH
5.3. ZMIANA OBJTOCI
5.4. INNE POSTACIE ZWIZKW FIZYCZNYCH
5.5. IZOTROPIA I ANIZOTROPIA. JEDNORODNO I NIEJEDNORODNO
5.6. ZESTAWIENIE I DYSKUSJA RWNA TEORII SPRYSTOCI
5.7. PRZYKADY
6. PODSTAWY ENERGETYCZNE
6.1. PRACA SI ZEWNTRZNYCH
6.2. TWIERDZENIE CLAPEYRONA
6.3. ENERGIA SPRYSTA WACIWA
6.4. ZASADA WZAJEMNOCI DLA CIA LINIOWO - SPRYSTYCH
6.5. TWIERDZENIA ENERGETYCZNE DLA CIA SPRYSTYCH
6.5.1. Zasada minimum energii potencjalnej
6.5.2. Zasada minimum energii dopeniajcej
7. HIPOTEZY WYTRZYMAOCIOWE
7.1. UWAGI WSTPNE
7.2. HIPOTEZY WYTRZYMAOCIOWE DLA MATERIAW CIGLIWYCH
7.2.1.Warunek plastycznoci Hubera-Misesa-Hencky'ego
7.2.2. Warunek plastycznoci Treski - Guesta
7.2.3. Porwnanie warunkw plastycznoci HMH i TG
7.2.4. Dalsze uwagi i uoglnienia
7.3. HIPOTEZY WYTRZYMAOCIOWE DLA MATERIAW PLASTYCZNO - KRUCHYCH
7.3.1. Hipoteza ekstremalnych napre gwnych
7.3.2. Hipoteza najwikszego odksztacenia gwnego
7.3.3. Hipotezy wywodzce si z warunku O.Mohra
7.4. HIPOTEZA BURZYSKIEGO
7.5. WSPCZYNNIK BEZPIECZESTWA
7.6. PRZYKADY
PODSUMOWANIE PIERWSZEJ CZCI
Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
SPIS
TRECI
Andrzej Gawcki
CZ DRUGA.
MECHANIKA ELEMENTW PRTOWYCH
8. WIADOMOCI WSTPNE
8.1. KLASYFIKACJA ZASADNICZYCH ELEMENTW KONSTRUKCJI
8.2. ZASADA DE SAINT VENANTA
8.3. SIY WEWNTRZNE
8.4. ZAKRES OBLICZE KONSTRUKCJI
9. DZIAANIE SIY NORMALNEJ

9.1. ZALENOCI PODSTAWOWE
9.2. NAGE ZMIANY PRZEKROJU. KONCENTRACJA NAPRE
10. DZIAANIE MOMENTU ZGINAJCEGO

10.1.1. Kinematyka. Hipoteza paskich przekrojw
10.1.2. Obliczanie napre w prtach liniowo-sprystych
10.1.3. Obliczanie odksztace w prtach liniowo-sprystych
10.1.4. Wyznaczanie przemieszcze prta liniowo-sprystego. Rwnanie rniczkowe linii ugicia
10.1.5. Zakres stosowania wyprowadzonych wzorw
10.1.6. Zalenoci energetyczne
10.2. METODY WYZNACZANIA LINII UGICIA I ZASTOSOWANIA RWNANIA
RNICZKOWEGO LINII UGICIA
10.2.1. Postacie rwnania rniczkowego linii ugicia. Warunki brzegowe
10.2.2. Cakowanie rwnania II rzdu
10.2.3. Metoda obcienia krzywiznami
10.2.4. Obliczanie belek statycznie niewyznaczalnych. Belki na podou sprystym
11. DZIAANIE SIY POPRZECZNEJ

11.1.1. Obliczanie napre
11.1.2. Obliczanie odksztace
11.1.3. Obliczanie przemieszcze
11.2. CINANIE W BELKACH ZOONYCH
11.3. STAN NAPRENIA W BELKACH OBCIONYCH POPRZECZNIE
11.4. NAPRENIA GWNE W BELKACH
11.5. RODEK CINANIA
12. DZIAANIE MOMENTU SKRCAJCEGO

12.1.1. Podstawy teorii skrcania swobodnego prtw sprystych
12.1.2. Skrcanie prta o przekroju eliptycznym
12.1.3. Skrcanie prtw o przekrojach koowych i piercieniowych
12.1.4. Skrcanie prta o przekroju w ksztacie trjkta rwnobocznego
12.1.5. Obliczanie napre i kta skrcania dla prtw o dowolnym przekroju. Przekrj prostoktny
12.1.6. Uwagi o skrcaniu nieswobodnym
12.1.7. Zalenoci energetyczne przy skrcaniu swobodnym
12.2. ANALOGIA BONOWA I ANALOGIA HYDRODYNAMICZNA
12.3. SKRCANIE SWOBODNE PRTW CIENKOCIENNYCH
12.3.1. Profile zamknite
12.3.2. Profile otwarte
12.3.3. Porwnanie skrcania swobodnego prtw cienkociennych zamknitych i otwartych
13. WYBRANE PROBLEMY ZOONEGO STANU NAPRENIA

13.1. JEDNOCZESNE DZIAANIE SIY NORMALNEJ I MOMENTU ZGINAJCEGO
13.1.1. Obliczanie napre. O obojtna
13.1.2. Rdze przekroju
13.1.3. Warunek projektowania. Obszar dopuszczalny
13.2. PODSTAWY TEORII PRTW CIENKOCIENNYCH W.Z.WASOWA
13.2.1. Wprowadzenie
13.2.2. Zalenoci kinematyczne
13.2.3. Naprenia normalne. Bimoment
13.2.4. Gwne wsprzdne wycinkowe
13.2.5. Naprenia styczne. Moment gitno-skrtny
13.2.6. Rwnania rniczkowe funkcji bimomentu i funkcji kta skrcenia. Warunki brzegowe
13.2.8. Przykady
13.3. PRTY SILNIE ZAKRZYWIONE
13.3.2. Wyznaczanie napre
13.3.4. Przykad
PODSUMOWANIE DRUGIEJ CZCI
Alma Mater
SPIS
TRECI
Andrzej Gawcki
CZ TRZECIA.
PODSTAWY MECHANIKI SPRYSTYCH KONSTRUKCJI PRTOWYCH
14. WIADOMOCI OGLNE
14.1. WARUNKI RWNOWAGI UKADU SI
14.2. PODPORY PRTW
14.3. CZYNNIKI ZEWNTRZNE POWODUJCE DEFORMACJ KONSTRUKCJI. OBCIENIA
14.4. DEFINICJE SI WEWNTRZNYCH W PRTACH
14.5. KLASYFIKACJA UKADW PRTOWYCH
14.6. OBLICZANIE SI WEWNTRZNYCH. ZASADA ZESZTYWNIENIA
14.7. KONSTRUKCJE STATYCZNE WYZNACZALNE I STATYCZNIE NIEWYZNACZALNE
14.8. RWNANIA PRACY WIRTUALNEJ DLA KONSTRUKCJI PRTOWYCH
14.9. TWIERDZENIA ENERGETYCZNE DLA PRTW SPRYSTYCH
14.9.1. Twierdzenie Clapeyrona
14.9.2. Twierdzenie o minimum energii potencjalnej
14.9.3. Twierdzenie o minimum energii dopeniajcej. Zasada Castigliano
14.10. O KINEMATYCE I STATYCE UKADW CIA IDEALNIE SZTYWNYCH
14.10.1. Mae przemieszczenia tarczy sztywnej
14.10.2. Warunek geometrycznej niezmiennoci i kinematyka ukadu tarcz sztywnych
14.10.3. Warunek statycznej wyznaczalnoci i rwnowaga ukadu tarcz sztywnych
14.11. RWNANIA RNICZKOWE RWNOWAGI PRTW
14.11.1. Prty o osi prostoliniowej
14.11.2. Prty o osi zakrzywionej
15. KONSTRUKCJE STATYCZNIE WYZNACZALNE

15.1. WARUNEK KONIECZNY STATYCZNEJ WYZNACZALNOCI PASKICH KONSTRUKCJI PRTOWYCH
15.2. OBLICZANIE SI WEWNTRZNYCH
15.2.1. Przykady zastosowania metody statycznej
15.2.2. Przykady zastosowania metody kinematycznej. Linie wpywu wielkoci statycznych
15.3. OBLICZANIE PRZEMIESZCZE KONSTRUKCJI LINIOWO-SPRYSTYCH
15.3.1. Wiadomoci oglne
15.3.2. Przykady zastosowania rwnania pracy wirtualnej do wyznaczania przemieszcze
16. KONSTRUKCJE STATYCZNIE NIEWYZNACZALNE

16.1. METODA SI
16.1.1. Obliczanie si wewntrznych
16.1.2. Oglne sformuowanie metody si dla konstrukcji prtowych
16.1.3. Obliczanie przemieszcze konstrukcji liniowo-sprystych. Kontrola kinematyczna
16.2. METODA PRZEMIESZCZE
16.2.1. Oglny opis metody
16.2.2. Globalne i lokalne ukady wsprzdnych
16.2.3. Zalenoci midzy reakcjami prtw i przemieszczeniami wzw. Macierz sztywnoci prta w ukadzie lokalnym
16.2.4. Macierz sztywnoci prta w ukadzie globalnym
16.2.5. Uwagi o obliczaniu kratownic
16.2.6. Przybliona metoda obliczania ram
16.2.7. Kanoniczna posta rwna metody przemieszcze
16.2.9. Przykad liczbowy
16.2.9.1. Metoda cisa
16.2.9.2. Metoda przybliona
16.3. O ZASTOSOWANIACH TWIERDZENIA BETTIEGO W TEORII UKADW STATYCZNIE NIEWYZNACZALNYCH
16.3.1. Twierdzenie o wzajemnoci reakcji
16.3.2. Linie wpywu wielkoci statycznych w ukadach statycznie niewyznaczalnych
PODSUMOWANIE TRZECIEJ CZCI
CZ CZWARTA
WYBRANE PROBLEMY NIELINIOWE I NIESPRYSTE
17. NIELINIOWE ZACHOWANIE SI KONSTRUKCJI WYKONANYCH Z MATERIAU
LINIOWO-SPRYSTEGO
17.1. RAMA Z LUZAMI KTOWYMI NA PODPORACH
17.2. KRATOWNICA MISESA
17.2.1. Zadanie kinematycznie liniowe
17.2.2. Zadanie kinematycznie nieliniowe
17.3. CIGNO OBCIONE SI SKUPION
Alma Mater
SPIS
TRECI
Andrzej Gawcki
18. PRTY WYKONANE Z MATERIAU FIZYCZNIE NIELINIOWEGO

18.1. MATERIA NIELINIOWO-SPRYSTY
18.2. MATERIA SPRYSTO - PLASTYCZNY
18.2.1. Dziaanie siy normalnej
18.2.2. Zginanie
18.2.3. Zginanie ze cinaniem
18.2.4. Skrcanie
18.3. PODSTAWY TEORII KONSTRUKCJI PLASTYCZNYCH.
NONO GRANICZNA KONSTRUKCJI
18.3.1. Podstawy teorii plastycznoci
18.3.2. Podstawowe zalenoci teorii plastycznych konstrukcji prtowych
18.3.3. Dwa podstawowe twierdzenia nonoci granicznej konstrukcji
18.3.4. Warunki plastycznoci wyraone przez naprenia uoglnione
18.3.5. Przeguby plastyczne. Obliczanie obcienia granicznego
18.3.6. Wyznaczanie nonoci granicznej metod superpozycji mechanizmw podstawowych
18.3.7. Oglna metoda obliczania nonoci granicznej ram paskich
18.4. O PRZYSTOSOWANIU KONSTRUKCJI SPRYSTO - PLASTYCZNYCH
18.4.1. Istota problemu
18.4.2. Przystosowanie belek i ram
18.4.3. Przykad
18.5. MATERIAY O WASNOCIACH REOLOGICZNYCH
18.5.2. Elementarne modele reologiczne
18.5.3. Liniowe materiay lepkospryste
18.5.4. Materiay sprysto - plastyczne
18.5.5. Materiay sprystolepkoplastyczne
19. PROBLEMY STATECZNOCI

19.1. WIADOMOCI WSTPNE
19.1.1. Bifurkacja stanu rwnowagi
19.1.2. Zagadnienie Eulera
19.1.3. Uwzgldnienie duych przemieszcze
19.1.4. Wpyw si poprzecznych i skrcenia osi prta
19.1.5. Wpyw imperfekcji
19.1.6. Wpyw obcie poprzecznych
19.1.7. Rozciganie mimorodowe
19.1.8. Definicja statecznoci. Punkty graniczne i punkty bifurkacji
19.2. PODEJCIE ENERGETYCZNE
19.2.1. Uwagi wstpne
19.2.2. Matematyczna interpretacja zasady minimum energii potencjalnej
19.3. STANY POKRYTYCZNE
19.3.2. Klasyfikacja punktw bifurkacji
19.4. WYZNACZANIE OBCIE KRYTYCZNYCH I FORM UTRATY STATECZNOCI W PRTACH PROSTYCH
19.4.1. Wyboczenie gitne przy ciskaniu
19.4.2. Przestrzenna utrata statecznoci prtw prostych
19.4.2.1. Kinematyka i rwnania rniczkowe statecznoci
19.4.2.2. Utrata paskiej postaci zginania (zwichrzenie)
19.4.2.3. Wyboczenie skrtne i wyboczenie gitno-skrtne
19.4.2.4. Wyboczenie rubowe przy skrcaniu
19.4.3. Stateczno przy obcieniach zoonych
19.4.3.1. ciskanie ze zginaniem
19.4.3.2. ciskanie ze skrcaniem
19.4.3.3. Wzr Dunkerleya
19.4.4.Uwagi o lokalnej (miejscowej) utracie statecznoci prtw cienkociennych
PODSUMOWANIE CZWARTEJ CZCI
DODATEK
20. O PROJEKTOWANIU KONSTRUKCJI
20.1. WIADOMOCI OGLNE
20.2. WARUNKI WYTRZYMAOCIOWE
20.2.1. Ograniczenie napre w punkcie
20.2.2. Ograniczenie si wewntrznych na poziomie przekroju
20.2.3. Ograniczenie obcie konstrukcji
20.3. WARUNKI SZTYWNOCIOWE
20.4. WYMIAROWANIE
20.5. PRZEGLD METOD SPRAWDZANIA BEZPIECZESTWA KONSTRUKCJI
20.5.1. Metoda napre dopuszczalnych
20.5.2. Metoda napre granicznych
20.5.3. Metoda odksztace plastycznych
20.5.4. Metoda nonoci granicznej
20.5.5. Metoda stanw granicznych
Alma Mater
SPIS
TRECI
Andrzej Gawcki
21. WYBRANE WIADOMOCI Z MATEMATYKI

21.1. ZAPIS WSKANIKOWY I WZR GREENA-OSTROGRADSKIEGO-GAUSSA
21.2. O WEKTORACH WASNYCH I WARTOCIACH WASNYCH TENSORA SYMETRYCZNEGO
21.3. FUNKCJA HEAVISIDE'A I FUNKCJA DIRACA
21.4. CAKOWANIE RWNANIA RNICZKOWEGO LINII UGICIA METOD A.CLEBSCHA
21.5. CAKOWANIE GRAFICZNE
21.6. METODA RNIC SKOCZONYCH
21.7. METODA NEWTONA-RAPHSONA
22. PARAMETRY GEOMETRYCZNE FIGUR PASKICH

22.1. DEFINICJE
22.2. OSIE RODKOWE, RODEK CIKOCI
22.3. MOMENTY BEZWADNOCI PRZY PRZESUNICIU I OBROCIE UKADU OSI WSPRZDNYCH. KIERUNKI
I WARTOCI GWNE
22.4. PARAMETRY GEOMETRYCZNE PRZEKROJU JAKO WIELKOCI TENSOROWE
22.5. WSKAZWKI PRAKTYCZNE
22.6. PRZYKAD LICZBOWY
LITERATURA
Alma Mater
Przedmowa
Andrzej Gawcki
Przedmowa do wydania trzeciego (1998 W.P.P)

Podrcznik ten jest pewn modyfikacj mojego skryptu pt. Podstawy mechaniki konstrukcji prtowych, wydanego przez Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej w latach 1984 i 1985. Ma on stosunkowo
duy zakres i obejmuje przedmioty wytrzymao materiaw i mechanika budowli oraz wstpne wiadomoci z przedmiotu teoria sprystoci i plastycznoci, ktre s wykadane na wydziaach budowlanych
wyszych szk technicznych w Polsce. Zakres tych przedmiotw odpowiada mechanice materiaw i
konstrukcji prtowych. Std wanie pochodzi tytu podrcznika. Oglna koncepcja ukadu treci odpowiada kolejnoci: punkt materialny, przekrj elementu prtowego (czyli zbir punktw materialnych),
konstrukcja (czyli zbir elementw prtowych). W podrczniku omwiem problemy statyki, statecznoci
elementw prtowych oraz inne zagadnienia mechaniki ukadw fizycznie i geometrycznie nieliniowych.
Zagadnienia dynamiki pominem. Wiele uwagi powiciem dobieraniu wymiarw przekrojw elementw oraz rnym metodom projektowania konstrukcji. Podrcznik jest adresowany przede wszystkim do
studentw wydziaw budowlanych. Sdz jednak, e bdzie on przydatny rwnie dla doktorantw, a
nawet dla pracownikw dydaktyczno-naukowych.
Zaoyem, e Czytelnik dysponuje wiadomociami z tradycyjnych kursw matematyki i mechaniki.
Dlatego ju w pierwszych rozdziaach wykorzystuj na przykad rwnania rwnowagi, ktre szczegowo omwiem dopiero w drugiej czci podrcznika. Dodam, e ustalenie logicznej sekwencji omawiania
poszczeglnych problemw jest przysowiow kwadratur koa. Spodziewam si zatem, e duym uatwieniem dla Czytelnika bdzie moliwo korzystania z obszernego skorowidza oraz informacji zawartych w dodatku. Mam wiadomo, e bardzo duo wzorw, rozwaa i dygresji zawsze stanowi podstawow przeszkod w opanowaniu obszernego materiau. Pocztkujcemu Czytelnikowi jest bowiem trudno oceni, ktre informacje s mniej wane, a ktre bardziej. Z tego wanie powodu, idc za sugesti
jednego z recenzentw, kad z czterech czci zakoczyem obszernym podsumowaniem, w ktrym zebraem najistotniejsze wiadomoci i uoglnienia nawizujce do zasadniczej treci podrcznika.
Przy omawianiu poszczeglnych zjawisk staraem si uwypukli przede wszystkim fizyczn stron
zagadnie. Niemniej jednak w pewnych standardowych zadaniach wprowadziem elementy aparatu pojciowego, waciwego metodom komputerowym.
Jestem zdania, e w nauczaniu podstaw mechaniki ukadw odksztacalnych zbyt duo czasu powica
si metodom rozwizywania rnych zada. Zasadniczy wysiek Studentw jest wic skierowany nie na
poznanie rozwaanych zjawisk i na matematyczne formuowanie problemw, a na zgbienie subtelnoci
metod ich rozwizywania. Wskutek tego odnotowujemy coraz mniejsz liczb konstruktorw dysponujcych autentyczn intuicj i wyobrani inyniersk. Procesowi temu sprzyja niestety rozwj elektronicznej techniki obliczeniowej. Uwaam zatem, e przygotowaniem do tzw. mechaniki komputerowej powinien by dosy szczegowy wykad kadcy nacisk na interpretacj fizyczn oraz matematyczne formuowanie problemw mechaniki materiaw i konstrukcji. Podrcznik niniejszy jest prb urzeczywistnienia tej koncepcji.
Pisanie podrcznikw jest zajciem trudnym, niewdzicznym i wymaga duej motywacji ze strony
autora. Motywacji tej dostarczyli mi moi Studenci, gwnie Ci, ktrzy przestudiowali nieliczne egzemplarze wzmiankowanego wyej skryptu i wyraaj o nim bardzo pozytywne opinie oraz rozczarowanie z
powodu wyczerpania nakadu. Podobne zdania formuowao wiele innych osb, przede wszystkim moi
Wsppracownicy z Instytutu Konstrukcji Budowlanych. Szczeglne wyrazy wdzicznoci kieruj do dra
hab. Tomasza odygowskiego i dra Jacka Pulikowskiego, ktrzy nieustannie zachcali mnie do podjcia
prac zwizanych z wydaniem tego podrcznika.
Odpowiedzialno za ukad, kolejno poszczeglnych zagadnie oraz merytoryczn tre ksiki
spoczywa na autorze. Niemniej jednak na ostateczny ksztat podrcznika maj wpyw recenzenci pierwszego wydania skryptu w osobach nieyjcego ju niestety prof. J.A. Kniga z Instytutu Podstawowych
Problemw Techniki PAN w Warszawie oraz prof. Z. Koczaka z Politechniki Poznaskiej. Ich uwagi
pozwoliy unikn wielu bdw i niecisoci. Osobne podzikowania kieruj do prof. M. Kwieciskiego
z Politechniki Warszawskiej, ktry po zapoznaniu si z pierwszym wydaniem skryptu przekaza mi wiele
cennych uwag i sugestii. Wdziczno wyraam take prof. M. Kleiberowi z Instytutu Podstawowych
Alma Mater
Przedmowa
Andrzej Gawcki
Problemw Techniki PAN i prof. J. Kubikowi z Politechniki Opolskiej, recenzentom obecnej wersji podrcznika. Bardzo dzikuj Prof. A. Garsteckiemu za przejrzenie ostatecznej wersji tekstu, dyskusje i cenne sugestie.
Ksika ukazuje si po wielu latach stara dziki yczliwoci rektora Politechniki Poznaskiej
prof. E. Mitkowskiego. Skadam Mu t drog podzikowania.
Lista osb, ktre przyczyniy si do wydania, nie byaby pena, gdybym pomin moich Wsppracownikw mgr Ew Szymaniak i mgra Jacka Weissa. Powicili oni wiele czasu na korekt, organizacj tekstu komputerowego i rysunkw. Dzikuj rwnie Paniom Danucie Nowak i Jolancie Owsianowskiej za pen podziwu wytrwao przy przepisywaniu tekstu podrcznika.
Jestem bardzo wdziczny redaktorowi podrcznika, Pani mgr Renacie Lubawy, dziki ktrej uwiadomiem sobie, e pierwotny tekst podrcznika zawiera niezliczone wrcz usterki, gwnie jzykowe. Jej
zaangaowanie, wiedza, dowiadczenie, niespotykana wnikliwo i konsekwencja maj trudny do przecenienia wpyw na ostateczn form podrcznika.
Wszystkim Czytelnikom, a przede wszystkim moim Studentom bd bardzo wdziczny za nadsyanie
uwag krytycznych oraz wytknicie nieuniknionych bdw.
Andrzej Gawcki
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRNIA
1.
STAN NAPRENIA
1.1. SIY POWIERZCHNIOWE I OBJTOCIOWE

Rozwamy ciao o objtoci V0 ograniczone powierzchni S0, poddane dziaaniu si bdcych w rwnowadze (rys. 1.1). Rozrniamy tutaj dwa rodzaje si:
siy powierzchniowe,
siy objtociowe (masowe).
Poniewa rozpatrywane ciao jest z zaoenia cige, na jego powierzchni mona wydzieli nieskoczenie mae elementy dS0, a z jego objtoci nieskoczenie mae elementy dV0.
Rys. 1.1
Si powierzchniow dziaajc w danym punkcie na element dS0 okrelamy jako wektor pdS0. Skoro
wielko pdS0 przedstawia si, wsprzdne wektora p musz by wielkociami wyraonymi w jednost2
kach siy na jednostk powierzchni, np. [kN/m ]. Wektor p nazywa si czasami gstoci si powierzchniowych.
Przykadami si powierzchniowych mog by parcie cieczy na ciao w niej zanurzone lub siy oddziaywania gruntu na mur oporowy.
Si objtociow dziaajc w danym punkcie na element dV0 okrelamy jako wektor GdV0. Wynika
3
std, e wsprzdne wektora G s wyraone w jednostkach siy na jednostk objtoci, np. [kN/m ].
Wektor G nazywamy gstoci si objtociowych. Przykadem si objtociowych mog by siy cikoci lub siy bezwadnoci, ktre s proporcjonalne do masy i odpowiednich przyspiesze. Dlatego siy
objtociowe czsto nazywa si rwnie siami masowymi.
1.2.WEKTOR NAPRENIA
Pod wpywem si powierzchniowych i masowych ciao ulegnie odksztaceniu.
W konfiguracji odksztaconej wydzielimy mylowo z ciaa objto V ograniczon powierzchni S (rys.
1.2). W ten sposb ciao zostao podzielone na cz I o objtoci V i cz II o objtoci V0 V. Na powierzchni kontaktu tych czci wystpi siy wzajemnego oddziaywania. Cigo orodka pozwala
przyj, e rozkad tych si na powierzchni S lecej wewntrz ciaa jest rwnie cigy. Poza tym, stosownie do trzeciej zasady Newtona (zasada akcji i reakcji), wiadomo, e w kadym punkcie odpowiadajce sobie siy odniesione do czci I i II s liczbowo rwne, ale przeciwnie skierowane.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
Rys. 1.2
Rozpatrzmy teraz pewien element pola dS, styczny do powierzchni S w punkcie B. Przez n oznaczymy
wektor normalny do powierzchni S w tym punkcie. Na element dS dziaaj wypadkowa sia dF i wypadkowy moment dM, bdce odpowiednio wynikiem redukcji si wzajemnego oddziaywania, rozmieszczonych na elemencie dS. Wielko
F d F
=
(1.1)
f ( n) ( B) = lim
dS
S 0 S
nazywamy wektorem naprenia w punkcie B, odniesionym do paszczyzny o normalnej n.
atwo zauway, e omwiona w p. 1.1 gsto si powierzchniowych jest po prostu wektorem naprenia na powierzchni ograniczajcej ciao.
Zgodnie z rys. 1.3 wektor naprenia moemy rozoy na dwie skadowe: normaln s(n) i styczn
(n)
t do elementu dS o normalnej n. Obliczenie tych skadowych objaniono w p. 1.6.
Rys. 1.3
Wzr (1.1) definiuje wektor naprenia, bdcy wynikiem wystpowania elementarnej siy wypadkowej dF. Podobnie mona by zdefiniowa wektor wynikajcy z wystpowania elementarnego momentu
wypadkowego dM:
M d M
=
.
dS
S 0 S
m( n ) ( B) = lim
(1.2)
Dla odrnienia od wektora napre siowych f(n) symbol m(n) oznacza tak zwany wektor napre
momentowych. Zarwno f(n), jak i m(n) s funkcjami pooenia punktu B na powierzchni dS oraz kierunku o normalnej n do powierzchni S0 w tym punkcie.
W wikszoci przypadkw granica stosunku M S jest rwna zeru, co pozwala cakowicie pomin
istnienie napre momentowych. Wniosek ten wydaje si oczywisty, jeli uwzgldnimy fakt, e wymiary elementu powierzchniowego dS s nieskoczenie mae, a zatem ramiona si wewntrznego oddziaywania na tym elemencie d do zera. Naprenia momentowe powinny by jednak uwzgldnione wtedy,
gdy gradienty si dF w danym punkcie s bardzo due. Moe si wwczas okaza, e granica stosunku
M S istnieje i jest rna od zera. Podobna sytuacja zachodzi, gdy z wymiarami elementu powierzchAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
niowego S nie mona zmierza do zera wobec skoczonych wymiarw czstek lub ziaren ciaa rzeczywistego, traktowanego jako orodek cigy. Mamy wtedy do czynienia z ciaami o pewnej mikrostrukturze, w ktrych odrzucenie napre momentowych moe prowadzi do istotnych bdw.
Uwzgldnienie napre momentowych wymaga uoglnienia klasyfikacji si dziaajcych na ciao
oraz wprowadzenia dodatkowych wewntrznych stopni swobody przy opisie kinematyki orodka. Uoglnion w ten sposb teori orodkw cigych sformuowali bracia Cosserat ju w 1909 roku.
W dalszych rozwaaniach, stosownie do klasycznej koncepcji orodka cigego, pominiemy wpyw
napre momentowych. Na niektre konsekwencje przyjcia modelu orodka Cosseratw zwrcimy
jednak uwag w nastpnych rozdziaach.
1.3. STAN NAPRENIA W PUNKCIE

Przyjmiemy obecnie, e pooenie badanego punktu jest ustalone. Jeli teraz bdziemy zmienia wewntrz ciaa nachylenie elementu powierzchniowego dS przechodzcego przez ten punkt, to okae si, e
zmianie podlega bd rwnie wsprzdne wektora naprenia. Jeeli potrafimy okreli wektor naprenia dla dowolnego danego wektora normalnego n, to mwimy, e znamy stan naprenia w punkcie.
Powstaje pytanie, co jest niezbdne do okrelenia stanu naprenia. Okazuje si, e stan naprenia w
punkcie jest znany, gdy znane s wektory naprenia dla trzech rnych paszczyzn przechodzcych
przez badany punkt. Ze wzgldw rachunkowych wygodnie jest, jeeli s to trzy wzajemnie prostopade
paszczyzny ukadu kartezjaskiego. Osie takiego ukadu oznaczamy zazwyczaj przez x, y, z (zapis tradycyjny) lub co bardzo uproci wszystkie wzory przez x1 , x2 , x3 (zapis wskanikowy), przy czym
x1 x , x2 y , x3 z .
W dalszych rozwaaniach tej czci bdziemy stosowa bdziemy drugi sposb oznaczania, jednake
pewne wyprowadzenia i wzory zapiszemy rwnie sposobem tradycyjnym. Uatwi to Czytelnikowi z
jednej strony zapamitanie podstawowych formu, z drugiej za pozwoli na konfrontacj wynikw z podrcznikami, w ktrych stosuje si zapis tradycyjny.
Wszystkie rozwaania odnosz si do prawoskrtnego ukadu wsprzdnych. W zapisie wskanikowym wsprzdne wektorw oznaczamy podobnie jak wsprzdne punktw, natomiast wersory, czyli
wektory jednostkowe i, j, k oznaczamy odpowiednio przez e1 , e2 , e3 . Dla przykadu zapiszemy wektor
A w sposb tradycyjny i wskanikowy:
zapis tradycyjny
A = Ax i + Ay j + Az k ,
zapis wskanikowy
A = A1e1 + A2 e 2 + A3e 3 =
Ai ei .
i =1
W zapisie wskanikowym przyjto wic, e:

A1 Ax , A2 Ay , A3 Az ,
e1 i ,
e2 j ,
e3 k .
Przejdziemy obecnie do wyprowadzenia wzorw na obliczenie wsprzdnych wektora naprenia

( n)
f przyporzdkowanego paszczynie o danym nachyleniu, okrelonym jednostkowym wektorem normalnym n.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
Rys. 1.4
Rozpatrzmy element czworocienny, przedstawiony na rysunku 1.4 znajdujcy si w stanie rwnowagi po odksztaceniu. Element ten jest wycity w otoczeniu badanego punktu. Cigo orodka pozwala
przyj, e elementarny czworocian ma nieskoczenie mae wymiary. Interesuje nas wektor f(n) dziaajcy na cian ABC o polu dS i nachyleniu okrelonym wektorem n:
3
n = n1e1 + n2 e 2 + n3e3 =
n je j .
j =1
Z uwagi na to, e wektor n ma dugo rwn jednoci, midzy jego wsprzdnymi zachodzi zwizek:
n12 + n22 + n32 = 1.
(1.3)
Rys. 1.5
Zamy, e w badanym punkcie znamy stan naprenia, okrelony przez trzy wektory napre
f (1) , f ( 2 ) , f ( 3) dziaajce odpowiednio na ciany dS1 , dS2 , dS3 , prostopade do paszczyzn ukadu. Pola
dS j ( j = 1, 2, 3) obliczamy ze wzorw (por. rys. 1.5a):
dS1 = cos( n, x1 ) dS ,
dS2 = cos(n, x2 ) dS ,
dS3 = cos( n, x3 ) dS .
(1.4)
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
Rys. 1.6
Zwrmy uwag na to, e j-ta wsprzdna wektora n rwna si kosinusowi kta zawartego midzy wektorem n a osi xj (por. rys. 1.5b) :
n j = cos(n, x j ),
j = 1, 2, 3 .
(1.5)
W zwizku z tym rwnania (1.4) mona zapisa krcej:

dS j = n j dS ,
j = 1, 2, 3 .
Wektory naprenia f ( j ) ( j = 1, 2, 3), dziaajce na ciany dS j zapiszemy nastpujco (rys. 1.6):
1i ei ,
i =1
(1.6)
f ( 2) = 21e1 + 22 e 2 + 23e 3 =
2i ei ,
i =1
( 3)
= 31e1 + 32 e 2 + 33e 3 =
3i ei ,
f
i =1
(i)
gdzie ij (i , j = 1, 2, 3) oznacza j-t wsprzdn wektora naprenia f . Umawiamy si zatem, e
pierwszy indeks i oznacza paszczyzn (tzn. indeks normalnej do paszczyzny), a indeks j kierunek
dziaania skadowej (tzn. numer osi wsprzdnych, do ktrej jest rwnolega dana skadowa). Wynika
std, e naprenia normalne s rwnowskanikowe ( 11 , 22 , 33 ), a naprenia styczne rnowskanikowe ( 23 , 32 , 31 , 13 , 12 , 21 ) .
Wyjanimy jeszcze przyjte tutaj zasady znakowania napre ij . Dodatnie naprenia normalne
f (1) = 11e1 + 12 e 2 + 13e 3 =
maj zwroty zgodne ze zwrotem normalnej do paszczyzny, tzn. wywouj rozciganie. Znakowanie napre normalnych, jak wida, nie zaley od przyjtego ukadu osi wsprzdnych. Nie zachodzi to jednak w przypadku napre stycznych: na paszczyznach dodatnich dodatnie naprenia styczne maj
zwrot zgodny ze zwrotami osi ukadu wsprzdnych, na paszczyznach ujemnych dodatnie naprenia
styczne maj zwrot przeciwny do zwrotu osi ukadu. Znak paszczyzny okrela zwrot wektora normalnego; jeli jest on zgodny ze zwrotem odpowiedniej osi ukadu, to paszczyzna jest dodatnia, w przeciwnym
razie ujemna. Na rysunku 1.4 paszczyzny 1, 2 i 3 s ujemne, zatem zaznaczone naprenia styczne s
dodatnie, gdy nie s zgodne ze zwrotami osi ukadu wsprzdnych. Omwione wyej znakowanie jest
znakowaniem matematycznym. Znakowanie inynierskie, stosowane wycznie w zadaniach dwuwymiarowych (paskich) omwimy w p. 1.8.
Dla obliczenia wsprzdnych wektora f(n) wykorzystamy rwnania rwnowagi rzutw si na osie
x1 , x2 i x3 . Suma rzutw si na o x1 w rozwaanym czworocianie przedstawia si nastpujco :
f1( n ) dS +
1
G1 dS1 dx1 (11dS1 + 21dS2 + 31dS3 ) = 0.
3
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
Na podstawie zalenoci (1.4) otrzymujemy

f1( n ) dS +
skd
1
G1n1 dS dx1 (11n1 dS + 21n2 dS + 31n3 dS ) = 0,
3
1
G1n1 dx1.
3
f1( n ) = 11n1 + 21n2 + 31n3
Jak wida, skadnik zawierajcy wpyw si masowych jest ma wielkoci wyszego rzdu i moe by
pominity. Ostatecznie rwnanie rwnowagi rzutw si na o x1 prowadzi do zalenoci:
f1( n ) = 11n1 + 21n2 + 31n3 =
j1n j .
j =1
Analogiczne rwnania uzyskujemy przy rzutowaniu si na pozostae osie x2 i x3. Komplet poszukiwanych
rwna przedstawia si nastpujco:
3
f1( n ) = 11n1 + 21n2 + 31n3 =

j1n j ,
j =1
(1.7)
f 2( n ) = 12 n1 + 22 n2 + 32 n3 =
j 2 n j ,
j =1
(n)
f 3 = 13n1 + 23n2 + 33n3 =
j 3n j .
j =1
Rwnania (1.7), tzw. warunki we wntrzu ciaa, mona zapisa jeszcze krcej:
fi
(n)
ji n j ,
i = 1, 2, 3.
(1.7a)
j =1
Zaleno (1.7a) wykorzystujemy najczciej do wyraenia wsprzdnych wektora gstoci si powierzchniowych p przez naprenia ji wystpujce we wntrzu ciaa. Poniewa na powierzchni ciaa
p = f ( n ) , zatem
3
pi =
ji n j .
(1.7b)
j =1
Warunki (1.7b) nosz nazw warunkw na powierzchni. W zapisie tradycyjnym wsprzdne ji oznacza
si nastpujco :
11 = x , 12 = xy , 13 = xz ,
21 = yx , 22 = y , 23 = yz ,
31 = zx , 32 = zy , 33 = z .
Warunki na powierzchni w tym zapisie przyjmuj zatem posta (por. [43, 49]):
px( n) = x cos( n, x ) + yx cos(n, y ) + zx cos( n, z ),
( n)
p y = xy cos( n, x ) + y cos(n, y ) + zy cos( n, z ),
pz( n) = xz cos(n, x ) + yz cos(n, y ) + z cos( n, z ).
(1.7c)
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
Z rwna (1.7) wynika, e stan naprenia jest okrelony, gdy znamy 9 wsprzdnych ji w danym
ukadzie osi x1, x2, x3. Wsprzdne te moemy zapisa w nastpujcy sposb:
11 12 13
s = ji = 21 22 23
31 32 33
[ ]
paszczyzna do x1,
paszczyzna do x2,
paszczyzna do x3.
(1.8)
Obiekt opisany zalenoci (1.8) ma dziewi skadowych tworzcych tzw. tensor naprenia (macierz
naprenia). Wobec tego zalenoci (1.7) nazywamy niekiedy zalenoci wektor-tensor.
Podsumowujc powysze rozwaania, moemy stwierdzi, e stan naprenia jest jednoznacznie
okrelony przez tensor naprenia. Wasnoci i definicj tensora naprenia omwimy w dalszych punktach tego rozdziau.
1.4. RWNANIA RNICZKOWE RWNOWAGI.

SYMETRIA TENSORA NAPRENIA
W poprzednim punkcie 1.3 badalimy, jak zmienia si wektor naprenia po zmianie kta nachylenia
paszczyzny dla ustalonego pooenia rozpatrywanego punktu. Obecnie okrelimy warunki, jakie musz
spenia skadowe stanu naprenia ij po zmianie pooenia badanego punktu. W tym celu ponownie
wykorzystamy rwnania rwnowagi rzutw si na poszczeglne osie zapisane jednak dla innego elementu.
Rys. 1.7
Rozwamy ciao poddane dziaaniu si powierzchniowych i masowych bdcych w rwnowadze (rys.

1.7). Pod wpywem tych si wystpi naprenia wewntrzne a ciao si odksztaci, czyli z konfiguracji
pierwotnej przed obcieniem (na rys. 1.7 linia przerywana) przejdzie do konfiguracji aktualnej po obcieniu (na rys. 1.7 linia ciga). W konfiguracji aktualnej w otoczeniu punktu B wycinamy mylowo
prostopadocian o bardzo maych wymiarach dx1, dx2, dx3. Wydzielenie tak maego elementu cakowicie
wypenionego materi jest moliwe wobec zaoenia cigoci materiau.
Zbadamy rwnowag elementarnego prostopadocianu, ktry w powikszeniu przedstawia rys. 1.8.
Prostopadocian jest obciony siami objtociowymi GdV, a na wszystkich cianach siami wzajemnego oddziaywania midzy kostk i pozosta czci ciaa. Na cianach niewidocznych (paszczyzny
ujemne) wystpuj skadowe stanu naprenia w badanym punkcie ji. Na cianach widocznych (paszczyzny dodatnie) wystpuj odpowiednie skadowe powikszone o przyrosty dji wynikajce ze zmiany
wsprzdnych o wartoci dxj. Przyrosty te s rwne zeru tylko w tym szczeglnym przypadku, gdy stan
naprenia jest jednorodny (tzn. taki sam w kadym punkcie badanego ciaa).
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
Rys. 1.8
Uoymy rwnanie sumy rzutw si na jedn z osi, np. na o x3:

23dx3dx1 + ( 23 + d 23 ) dx3dx1 13dx2 dx3 + ( 13 + d 13 ) dx2 dx3
33dx1dx2 + ( 33 + d 33 ) dx1dx2 + G3dx1dx2 dx3 = 0,
a po redukcji wyrazw podobnych:
d 23dx1dx3 + d13dx 2 dx3 + d 33dx1dx 2 + G3dx1dx 2 dx3 = 0 .

Obliczymy teraz odpowiednie wyraenie na przyrosty napre. Zauwamy, e wszystkie wsprzdne
tensora naprenia w przypadku oglnym s funkcjami pooenia, tzn. ij = ij ( x1 , x2 , x3 ) . Wobec tego
przyrosty tych funkcji s rwne pochodnej czstkowej wzgldem odpowiedniej wsprzdnej xj razy
przyrost tej wsprzdnej dxj. Poniewa przyrost d23 wynika ze zmiany wsprzdnej x2, wic
d 23 =
23
dx 2 .
x 2
13
dx1 ,
x1
d 33 =
W podobny sposb otrzymujemy:

d 13 =
33
dx3 .
x3
Po podstawieniu tych wyrae do rozwaanego rwnania rwnowagi mamy:
23
dV + 13 dV + 33 dV + G3dV = 0,
x2
x1
x3
gdzie dV = dx1dx2dx3.
Ostatecznie po podzieleniu przez dV uzyskujemy rwnanie rniczkowe czstkowe:
13 23
+
+ 33 + G3 = 0
x1
x2
x3
3
lub
j3
x j
+ G3 = 0 .
j =1
Rezultat ten mona atwo uoglni na pozostae rwnania rzutw przez zmian odpowiedzialnego wskanika. Wystarczy tylko zamiast indeksu 3 napisa indeks danej osi. Tak wic sumowanie rzutw si na poszczeglne osie rwnolege do osi ukadu wsprzdnych prowadzi do rwna rniczkowych rwnowagi o nastpujcej postaci:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
11 21 31
+
+
+ G1 = 0,
x1
x2
x3
12 22 32
+
+
+ G2 = 0,
x1
x2
x3
13 23 33
+
+
+ G3 = 0
x1
x2
x3
ji
lub
j =1
+ Gi = 0,
(1.9a)
ji , j + Gi
albo
i = 1, 2, 3
(1.9)
= 0,
i = 1, 2, 3,
(1.9b)
j =1
gdzie przecinek na poziomie wskanika oznacza pochodn czstkow zgodnie z nastpujc umow:
x j
( ) ( ), j .
Rys.1.9
Rwnania (1.9) przedstawiaj warunki, jakie musz spenia wsprzdne tensora naprenia
ji ( x1 , x2 , x3 ) po zmianie pooenia badanego punktu. Funkcje ji jak wida nie mog by dowolne.
Interesujce jest, jakie wasnoci tensora naprenia wynikaj z pozostaych warunkw rwnowagi, a
mianowicie z sumy momentw wzgldem trzech osi. Obliczymy przykadowo sum momentw wzgldem osi rwnolegej do x2 i przechodzcej przez rodek cikoci elementarnego prostopadocianu. Na
rysunku 1.9 zaznaczono t o oraz te skadowe stanu naprenia, ktre naley uwzgldni w rwnaniu
momentw. Otrzymujemy rwnanie:
(13 + d13)dx2dx3
dx1
dx
dx
dx
13dx2dx3 1 + (31 + d 31)dx1dx2 3 + 31dx1dx2 3 = 0.
2
2
2
2
Po podzieleniu tego rwnania przez dx1dx2 dx3 otrzymujemy:

1
1
13 + d13 = 31 + d 31.
2
2
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
10
Skadniki d13 / 2 i d 31 / 2 s maymi wielkociami wyszego rzdu, ktre mona pomin. Suma
momentw wzgldem osi rwnolegej do x2 prowadzi wic do bardzo wanej zalenoci:
13 = 31 .
Sumy momentw wzgldem osi rwnolegych do x1 i x3 daj odpowiednio: 23 = 32
oraz 12 = 21 . T wasno tensora naprenia mona zapisa krtko:
ij = ji ,
i , j = 1, 2, 3
lub w postaci macierzowej:
(1.10)
s = sT .
Symbol T oznacza tutaj znak transpozycji macierzy. Na podstawie zalenoci (1.10) mwimy, e tensor
naprenia jest symetryczny, tzn. wyrazy macierzy naprenia s symetryczne wzgldem gwnej przektnej. Z fizycznego punktu widzenia oznacza to, e naprenia styczne na paszczyznach wzajemnie
prostopadych i prostopade do krawdzi przecicia tych paszczyzn s rwne (por. rys. 1.10).
Rys. 1.10
Widzimy wic, e spord 9 wsprzdnych tensora naprenia tylko 6 jest niezalenych. W celu zdefiniowania stanu naprenia wystarczy zatem poda jedynie wyrazy lece powyej gwnej przektnej
macierzy naprenia. Z symetrii tensora naprenia wynika, e macierz naprenia s jest rwna swej
T
transpozycji :
11 12 13
11 21 31
T
s = 21 22 23 s = 12 22 32 .
31 32 33
13 23 33
(1.11)
Doda warto, e zalenoci (1.9) i (1.10) mona rwnie wyprowadzi z rwna rwnowagi dowolnego fragmentu ciaa albo z zasady zachowania pdu i zasady zachowania momentu pdu.
W podsumowaniu naley stwierdzi, e skadowe stanu naprenia nie mog by dowolne; musz
spenia rwnania rniczkowe rwnowagi wewntrznej (1.9) oraz wykazywa symetri wzgldem
gwnej przektnej. Ostatnie stwierdzenie jest suszne jedynie w przypadku, gdy pominiemy naprenia
momentowe. W orodku Cosseratw oprcz tensora napre siowych ij wystpuje rwnie tensor napre momentowych ij. Rwnania rwnowagi (1.9) zachowuj wwczas sw posta, a odpowiednikiem zalenoci (1.10) s rwnania, z ktrych wynika, e tensor napre siowych ij nie jest symetryczny.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
11
1.5. TRANSFORMACJA SKADOWYCH STANU NAPRENIA.

DEFINICJA TENSORA
Przyjmijmy, e w ukadzie osi x1, x2, x3 dany jest tensor naprenia s o wsprzdnych
ij. Obrci-
my teraz ukad osi do nowego pooenia x1' , x2 ' , x3' , przy czym pocztek obu ukadw jest wsplny (rys.
1.11). Elementowi prostopadociennemu wycitemu mylowo w ukadzie obrconym bdzie odpowiada tensor naprenia s, o wsprzdnych pk.
Rys. 1.11
Zadanie, jakie sobie stawiamy, to okrelenie skadowych s za pomoc danych skadowych s. Osie
ukadu wsprzdnych x1' , x2' , x3' tworz z osiami x1 , x2 , x3 kty, ktrych kosinusy kierunkowe
a p'i = cos( x p' , xi ) przedstawiono w tablicy (por. W.Nowacki [32]):
x1'
x2'
x3'
x1
x2
x3
a11
'
a2'1
a3'1
a1'2
a 2 '2
a3'2
a1'3
a 2 '3
a3'3
Poniewa cos() = cos, wic a p'i = aip' .

Zwrcilimy ju uwag na to, e wsprzdne wektora o dugoci jednostkowej s rwne kosinusom
ktw zawartych midzy wektorem jednostkowym a osiami ukadu. Zatem elementy kadego wiersza
tablicy moemy traktowa jako wsprzdne wektorw jednostkowych lecych kolejno na osiach
x1' , x2' , x3' . S to po prostu skadowe wersorw nowego ukadu wsprzdnych e1' , e2' , e3' (por. rys.
1.12). Wersory te zapisane za pomoc wersorw ukadu nie obrconego (pierwotnego) przyjmuj posta:
3
e1' = a1'1e1 + a1'2 e 2 + a1'3e 3 = a1'i e i ,

i =1
(a)
e 2' = a2 '1e1 + a2'2 e 2 + a2 '3e 3 = a2'i e i ,

i =1
3
e 3' = a3'1e1 + a3'2 e 2 + a3'3e 3 = a3'i e i ,

i =1
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
12

(b)
a1'3
a2'3 .
a3'3
a1'2
a11
'
gdzie A = a2'1 a2'2

a31
a3'2
'
e' = A e ,
Macierz A jest macierz transformacji wsprzdnych. Dodajmy, e macierz ta nie jest symetryczna, bo
T
a p'i ai ' p . Oznacza to po prostu, e A A. Uwaga ta jest istotna przy wykonywaniu oblicze za pomoc
kalkulatorw umoliwiajcych wykonywanie operacji macierzowych.
Rys. 1.12
Poniewa wersory e p' s do siebie prostopade, ich iloczyn skalarny jest rwny zeru:
(c)
e1' e 2' = 0;
e 2' e 3' = 0;
e 3' e1' = 0 .
Mnoenie skalarne kadego z wersorw przez siebie daje z kolei kwadrat ich dugoci, czyli jedynk:
(d)
e1' e1' = 1;
e 2' e 2' = 1;
e 3' e 3' = 1 .
Po podstawieniu do rwna (c) i (d) wzorw (a) na wersory w ukadzie obrconym otrzymujemy 6 niezalenych rwna wicych kosinusy kierunkowe aip' (i = 1, 2 ,3; p' = 1' ,2' ,3'):
3
a p'i aik '
= p' k ' ;
p', k ' = 1', 2', 3'
i =1
(1.12)
A AT = I ,
gdzie p ' k ' jest symbolem Kroneckera, zdefiniowanym nastpujco (por. dodatek):
1,
p' k ' = e p' e k ' =
0,
p' = k '
p' k '
1 0 0
I = p' k ' = 0 1 0 .
0 0 1
Jeli powysze postpowanie zastosujemy do wyraenia wersorw ei przez wersory ep (odpowiednie

wsprzdne wystpuj wwczas w kolumnach tablicy), to otrzymamy nastpujce rwnowane zalenoci:
3'
aik 'ak ' j
= ij ,
i , j = 1,2,3
lub A T A = I .
(1.12a)
k ' =1'
Rwna (1.12) jest 9, przy czym rnicych si od siebie jest tylko 6. Rwnania (1.12) nie uwzgldniaj
przemiennoci wzgldem mnoenia, tzn. przykadowo obok rwnania e2' e3' = 2'3' pojawia si rwnanie e3' e 2' = 3'2' = 2 '3' . S trzy takie dodatkowe rwnania. Zatem spord dziewiciu wartoci kosinuAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
13
sw tylko 3 s niezalene (9 kosinusw 6 rwna = 3), bo wzajemny obrt ukadu opisuj 3 niezalene
wartoci ktw.
Przypomnimy teraz pewn wasno wynikajc z definicji iloczynu skalarnego, stosowan przy rzutowaniu wektora na dany kierunek: rzut wektora B na kierunek okrelony wektorem jednostkowym n
rwna si iloczynowi skalarnemu tych wektorw (rys. 1.13). Rzut wektora B na kierunek n wyraa wzr:
3
B n = B n = B 1 cos =
Bi ni .
i =1
Rys. 1.13
Rys. 1.14
Wsprzdne punktw przy przejciu z jednego ukadu do drugiego transformuj si tak samo jak
wsprzdne wektorw. Dla przykadu wzory transformacyjne dla paskich ukadw wsprzdnych,
przedstawionych na rys. 1.14, maj posta:
x1' = x1 cos( x1 , x1' ) + x2 cos( x2 , x1' ) = x1a11' + x2 a21' ,
x2' = x1 cos( x1 , x2' ) + x2 cos( x2 , x2' ) = x1a12' + x2 a22' .
Wzory te mona uzyska natychmiast, jeli np. wsprzdn x1' potraktujemy jako rzut wektora
x = x1e1 + x2 e2 na kierunek x1', opisany wektorem jednostkowym o wsprzdnych rwnych a11' i a21' .
Analogiczne wzory transformacyjne moemy napisa dla przypadku przestrzennego (trjwymiarowego):
3
x1' = a11
a1'i xi ,
' x1 + a1'2 x2 + a1'3 x3 =
i =1
(1.13)
x2' = a2'1x1 + a2'2 x2 + a2 '3 x3 =
a2 'i xi ,
i =1
x3' = a31
ai 3'i xi
' x1 + a3'2 x2 + a3'3 x3 =
i =1
lub w bardziej zwartym zapisie:
xk ' =
ak 'i xi , ( k '
= 1', 2', 3'),
i =1
a w zapisie macierzowym:
(1.13a)
x ' = A x.
W tym miejscu warto wprowadzi jeszcze dalsze uproszczenie zapisu. Wielokrotnie ju do tej pory
uywalimy znaku sumy trzech skadnikw. Zwrmy uwag, e sumy te dotyczyy tych wskanikw,
ktre powtarzay si dwukrotnie. W takich przypadkach dla skrcenia zapisu bdziemy pomija znak
sumy*). Jest to tzw. konwencja sumacyjna wprowadzona przez Einsteina. Wzory transformacyjne (1.13)
zapiszemy wic nastpujco:
*)
Jeeli jednak nie chcemy sumowa, to wskaniki powtarzajce si dwukrotnie ujmujemy w nawiasach. Na
przykad wyraenie: P(k)u(k) oznacza tylko iloczyn dwch liczb Pk i uk (por. np. p. 5.1).
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
14
x p' = a p'i xi , p' = 1', 2', 3' ; i = 1, 2, 3,

x p' = a p'r xr , p' = 1', 2', 3' ; r = 1, 2, 3.
(1.13b)
Widzimy, e wskanik, wzgldem ktrego sumujemy, moe by oznaczony dowoln ma liter alfabetu
aciskiego. Jest to tzw. wskanik niemy. Pozostae to wskaniki ywe.
Identyczne wzory stosujemy przy transformacji wsprzdnych wektorw. Na przykad wektor B o
wsprzdnych B1 , B2 , B3 ma w ukadzie obrconym wsprzdne B1' , B2 ' , B3' , ktre obliczamy na podstawie wzorw:
Bs' = as't Bt ;
s' = 1', 2', 3'; t = 1, 2, 3
lub
B ' = A B.
(1.14)
Podobna zaleno obowizuje przy wyraeniu wsprzdnych w ukadzie pierwotnym przez wsprzdne w ukadzie obrconym:
Bi = air ' Br ' ;
i = 1', 2', 3'; r ' = 1', 2', 3' lub
B = A T B' .
(1.14a)
Powrmy do problemu transformacji wsprzdnych tensora naprenia. Przyjmijmy, e jedna z osi

ukadu obrconego np. o x2' (por. rys. 1.15) pokrywa si z wektorem normalnym n. Oznacza to, e
ni = a i 2' . Wwczas zgodnie z rwnaniami (1.7a) wyraajcymi zaleno wektor-tensor otrzymujemy:
f i( 2') = ji n j = ji a j 2' = 1i a12' + 2i a 22' + 3i a32' .
Rys. 1.15
W celu obliczenia wsprzdnych wektora naprenia na cianie 2' (tzn. 2 '1' , 2'2 ' i 2 '3' ) trzeba ko(2)
lejno rzutowa wektor f o wsprzdnych f i( 2') na kierunki osi x1' , x2' i x3' :
rzut wektora f
rzut wektora f
rzut wektora f
(2)
(2)
(2)
na o x1' :
21' ' =
f i( 2')ai1'
i =1
3
na o x 2' :
2'2' =
na o x3' : 2'3' =
= f i( 2') a i1' ,
f i(2')ai2'
= f i( 2') a i 2' ,
fi(2')ai 3'
= f i( 2') ai 3' .
i =1
3
i =1
Pamitamy tu, e wektory jednostkowe odpowiadajce tym osiom maj wsprzdne a i1' , a i 2' , a i3' .
Po przyjciu w tych wzorach, e f i( 2') = ji a j 2' , otrzymujemy:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
2'1' =
15
ji a j 2'ai1' = ji a j 2'ai1' ,
j =1 i =1
2'2' = ji a j 2'ai 2' ,

2'3' = ji a j 2 'ai 3'
lub
2' p' = ji a j 2'aip' , gdzie j , i = 1, 2, 3 oraz p' = 1', 2', 3'
Uzyskany wynik atwo mona uoglni na pozostae paszczyzny prostopade do osi x1 oraz x3:
1' p' = ji a j1' a ip' ,
3' p' = ji a j 3' a ip' .

Otrzymane wyej rwnania mona przedstawi jednym wzorem:
k ' p ' = ji a jk 'aip' ,
j , i = 1, 2, 3; k ', p' = 1', 2', 3'.
(1.15)
Jeli zamienimy wskaniki nieme i oraz j, to
k ' p ' = ij aik 'a jp' = a k 'i ij a jp' , i , j = 1, 2, 3; k ', p' = 1', 2', 3'.
(1.15a)
Wzory (1.15a) s poszukiwanymi wzorami transformacyjnymi skadowych tensora naprenia przy

obrocie ukadu wsprzdnych.
Wzory (1.15) mona rwnie wykorzysta do transformacji z ukadu obrconego do pierwotnego:
(1.15b)
ij = k ' p 'ak 'i a p' j = aik ' k ' p'a p' j .
Do transformacji skadowych tensora naprenia wygodnie jest uywa operacji macierzowych. W
tym przypadku wykorzystamy drugie postacie prawych stron wzorw (1.15a) i (1.15b), przygotowane do
zapisu macierzowego. Wynika z nich, e:
s' = A s A T oraz s = A T s' A .
(1.15c)
W celu lepszej ilustracji wzoru (1.15a) obliczymy rcznie wsprzdn 2'3' , pamitajc o konwencji sumacyjnej:
2'3' = ij a i 2' a j 3' = (sumujemy wzgldem wskanika i)
= 1 j a12 a j 3 + 2 j a22 a j 3 + 3 j a32 a j 3 =

= (sumujemy kolejno kady skadnik sumy wzgldem wskanika j ) =
= 11a12'a13' + 12 a12 'a23' + 13a12'a33' +
+ 21a22'a13' + 22 a22'a23' + 23a22'a33' +
+ 31a32'a13' + 32 a32'a23' + 33a32'a33' .
Przejdziemy obecnie do definicji tensora. Zestawmy prawa transformacji wektora i tensora naprenia
przy obrocie ukadu wsprzdnych:
Br ' = Bi air ' ,
prawo transformacji skadowych wektora
k ' p ' = ij aik 'a jp' .
prawo transformacji skadowych tensora
W budowie obu wzorw widzimy due podobiestwo: po prawej stronie wystpuj iloczyny wsprzdnych pierwotnych i kosinusw kierunkowych osi obrconych. Rnice s tylko ilociowe (inna liczba
wskanikw i mnonikw kosinusowych). Mona sobie wyobrazi wielkoci o trzech, czterech i wicej
wskanikach, transformujcych si wedug podobnego prawa:
C p 'r ' s',...,t ' = Cijk ,...,l aip'a jr 'a ks' ,..., alt ' .
(1.16)
Wszystkie wielkoci wielowskanikowe, ktrych skadowe przy obrocie osi ukadu transformuj si
zgodnie ze wzorem (1.16), nazywa si tensorami.
Mamy wic tensory pierwszego rzdu (wektory), tensory drugiego rzdu (np. tensor naprenia) itd. Rzd
tensora okrela liczba wskanikw. Z kolei liczba wsprzdnych takiego uoglnionego tensora wynosi
n
m , gdzie m jest wymiarem przestrzeni (u nas m = 3), a n jest rzdem tensora (np. wektor ma 31 = 3
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
16
wsprzdne, tensor naprenia 32 = 9 wsprzdnych). Wemy pod uwag jak wielko skalarn
(np. gsto, temperatur). Przy obrocie ukadu osi w danym punkcie skalar nie zmienia swej wartoci,
czyli prawo transformacji skalara ma posta: ' = . Skalar mona wic traktowa jako tensor rzdu ze0
ro; liczba wsprzdnych okrelajcych skalar 3 = 1. Pojcie tensora stanowi wic uoglnienie wielkoci
fizycznych. Nale do nich m.in. tensor odksztacenia i tensor staych sprystoci. Momenty bezwadnoci figur paskich i bry s rwnie tensorami.
Na przykadzie tensora naprenia omwimy specyficzne wasnoci tensorw symetrycznych drugiego rzdu. Odwoamy si do nich przy omawianiu dalszych zagadnie.
Na zakoczenie tego punktu podamy kilka uwag na temat uywanych opisw matematycznych. Porwnujc zapis wskanikowy oraz zapis macierzowy, mona doj do wniosku, e macierzowe ujcie jest
bardziej przejrzyste, pokazuje ogln struktur wzorw i jest atwiejsze do zapamitania. Okazuje si
jednak, e zapis wskanikowy jest bardziej uniwersalny, pozwala bowiem w prosty sposb operowa
obiektami wielowskanikowymi oraz zawiera informacje szczegowe o wewntrznej strukturze analizowanego wzoru, niedostpne w zapisie macierzowym. Przejcie z zapisu wskanikowego do macierzowego, jeli jest ono wykonalne, nie nastrcza kopotw, natomiast odwrotna droga jest czasami dosy ciernista.
1.6. NAPRENIA GWNE

Skoro na podstawie wzorw transformacyjnych (1.15a) moemy w danym punkcie obliczy wsprzdne tensora dla dowolnego ukadu osi prostoktnych, to zachodzi pytanie, czy mona dobra takie kierunki osi ukadu, by naprenia styczne na ciankach elementarnego prostopadocianu byy rwne zeru.
(n)
W takim przypadku wektor naprenia f pokrywa si z kierunkiem normalnej do paszczyzny (por. rys.
1.16), czyli
f i( n ) = ni ,
i = 1, 2, 3,
(n)
gdzie = |f | oznacza dugo wektora naprenia. Z drugiej strony z zalenoci wektor-tensor (1.7)
wiemy, e
f i( n ) = ji n j ,
i = 1, 2, 3.
Rys. 1.16
Porwnujc prawe strony obu wzorw otrzymujemy poszukiwany warunek znikania napre stycznych:
lub
ni = ji n j
i = 1,2,3.
ji n j ni = 0,
Rozpiszemy powysze rwnania dla kolejnych wartoci wskanika i wykonujc sumowanie wzgldem
wskanika j:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
17
( 11 )n1 + 21n2 + 31n3 = 0,
12 n1 + ( 22 )n2 + 32 n3 = 0,
13n1 + 23n2 + ( 33 )n3 = 0,
(1.17)
przy czym wsprzdne wektora normalnego n, jak wiemy, speniaj rwnanie:
n n = ni ni = n12 + n22 + n32 = 1 .
(1.18)
Rwnania (1.17) i (1.18) tworz ukad czterech rwna o czterech niewiadomych n1 , n2 , n3 oraz .
Grupa rwna (1.17) stanowi ukad jednorodnych rwna liniowych ze wzgldu na wsprzdne
n1 , n2 i n3 . Ukad taki ma rozwizanie niezerowe tylko wwczas, gdy wyznacznik utworzony ze wspczynnikw ukadu jest rwny zeru. Otrzymujemy wwczas tzw. problem wartoci gwnych tensora naprenia:
11 21
31
12
22 32
13
23
33
= 0 .
Po rozwiniciu wyznacznika uzyskujemy algebraiczne rwnanie III stopnia ze wzgldu na , zwane

rwnaniem charakterystycznym lub wiekowym (sekularnym):
3 I1 2 + I 2 I3 = 0 ,
(1.19)
gdzie wspczynniki I1 , I 2 , I 3 okrelamy ze wzorw:

I1(s) = 11 + 22 + 33 = rr ,
, 23 11, 13 11, 12 ij 1
+
+
=
I2 (s) = 22
= ijij ,
32 , 33 31, 33 21, 22 pp 2 kk rr
(1.20)
11 12 13
I3(s) = det[s] = 21 22 23 .
31 32 33
Rwnanie (1.19) ma 3 pierwiastki 1 , 2 , 3 . Mona wykaza (por. dodatek), e przybieraj one zawsze
wartoci rzeczywiste, jeli macierz naprenia jest symetryczna. Pierwiastki te, rzecz jasna, nie mog by
zalene od przyjtego ukadu osi wsprzdnych. Oznacza to, e proporcje poszczeglnych wspczynnikw rwnania III stopnia musz pozostawa takie same. Poniewa wspczynnik przy najwyszej potdze powinien by rwny jednoci, to pozostae wspczynniki rwnania (1.19), czyli
I1 ( s),I 2 ( s),I 3 ( s) , dla kadego dowolnie przyjtego ukadu osi musz przyjmowa takie same wartoci. Dlatego wspczynniki I1 ( s),I 2 ( s),I 3 ( s) nazywamy niezmiennikami gwnymi tensora naprenia. (Wektor, jako tensor pierwszego rzdu, ma tylko jeden niezmiennik; jest nim dugo wektora).
Pierwiastki rwnania wiekowego (1.19) 1 , 2 , 3 nazywamy wartociami gwnymi tensora naprenia lub napreniami gwnymi.
Czsto wartoci gwne porzdkujemy w ten sposb, e I =
max ( 1 , 2 , 3 ), a III = min ( 1 , 2 , 3 ); naprenie II przyjmuje warto poredni. Naprenia
I , II , III nazywamy uporzdkowanymi napreniami gwnymi.
Pozostaje jeszcze wyznaczenie kierunkw osi odpowiadajcych poszczeglnym napreniom gwnym. Kierunki te, tzw. kierunki gwne tensora naprenia lub osie napre gwnych, okrelone s
przez 3 wektory jednostkowe n(1), n(2), n(3). Kady z tych wektorw odpowiada innej wartoci gwnej.
Chcc obliczy np. wsprzdne wektora n(2), podstawiamy 2 do dowolnych dwch rwna ukadu
(1.17) oraz doczamy do nich rwnanie (1.18). Otrzymujemy 3 rwnania o 3 niewiadomych
n1( 2 ) , n2( 2) , n3( 2) :
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
18
(11 2 )n1(2) + 21n2(2) + 31n3(2) = 0,

13n1( 2 ) + 23n2( 2) + ( 33 2 )n3( 2 ) = 0,
[n ] + [n ] + [n ]
( 2)
1
2
( 2)
2
2
(2)
3
= 1.
Z tego ukadu obliczamy wsprzdne normalnego wektora jednostkowego okrelajcego paszczyzn, na

ktr dziaa naprenie 2. Analogicznie wyznacza si pozostae wektory n(1) i n(3). Mona wykaza, e
osie gwne opisane wektorami n(1), n(2), n(3) s do siebie prostopade. Osie gwne w badanym punkcie
mona wic utosamia z pewnym prostoktnym ukadem osi wsprzdnych. Pozwala to na due
uproszczenie rozwaa i rachunkw. Zwrmy uwag na to, e wsprzdne ni( k ) ( k = 1, 2, 3) musz
zatem spenia warunki ortogonalnoci, analogiczne do rwna (1.12), tzn.:
i , k , l = 1, 2, 3.
n ( k ) n ( l ) = ni( k ) ni( l ) = kl ,
Odpowiadajc na pytanie postawione na pocztku tego punktu stwierdzamy, e przez dobranie odpowiedniego ukadu osi dowolny stan naprenia mona zawsze sprowadzi do stanu odpowiadajcego
dziaaniu trzech napre normalnych 1 , 2 , 3 na trzy wzajemnie prostopade paszczyzny (rys. 1.17).
Macierz naprenia okrelaj wwczas tylko 3 wsprzdne:
0
1 0
s = 0 2 0 .
0 0
3
Rys. 1.17
Liczba informacji potrzebnych do okrelenia stanu naprenia wynosi w dalszym cigu 6, poniewa
oprcz trzech wartoci I , II , III trzeba zna pooenie gwnych osi napre, okrelone przez 3 kty.
Niezmienniki tensora naprenia musz by takie same dla kadego ukadu wsprzdnych, rwnie
dla osi gwnych. Zgodnie ze wzorami (1.20)
I1 = rr = 1 + 2 + 3 = const,
ij
= 2 3 + 3 1 + 1 2 = const,
I2 =
pp
I 3 = ij = 1 2 3 = const.
(1.21)
Zamy teraz, e ukad osi wsprzdnych x1 , x2 , x3 pokrywa si z osiami napre gwnych. Ob(n)
(n)
liczmy naprenia normalne s i styczne t , dziaajce na dowoln paszczyzn o normalnej n. Stan
naprenia w ukadzie osi gwnych opisuj wzory:
11 = 1 ,
22 = 2 , 33 = 3 ; 23 = 31 = 12 = 0 .
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
19
(n)
Z warunkw (1.7) obliczymy wsprzdne wektora f :

f i( n ) = ij n j ,
f1( n ) = 1n1 ,
f 2( n ) = 2 n2 ,
Naprenia normalne otrzymujemy, rzutujc wektor f
(n)
f 3( n ) = 3n3 .
na kierunek n:
s( n ) = f i( n ) ni = f1( n ) n1 + f 2( n ) n2 + f 3( n ) n3 + 1n12 + 2 n22 + 3n32 .

Naprenia styczne obliczymy ze wzoru Pitagorasa :
( ),
t( n ) =
f ( n ) s( n )
gdzie
f (n)
= f1( n )
+ f 2( n )
+ f 3( n )
= 12 n12 + 22 n22 + 32 n32 .
Bardzo sugestywn interpretacj wzorw transformacyjnych (1.15a) oraz wartoci gwnych stanowi
tzw. koa Mohra. W celu wykrelenia tych k obieramy prostoktny ukad wsprzdnych , . Na osi
odkadamy wartoci uporzdkowanych napre gwnych I , II , III i zakrelamy koa o promieniach:
1
( I III ),
2
1
( I II ),
2
1
( II III ).
2
Rys. 1.18
W rezultacie otrzymamy trzy wzajemnie stykajce si koa (rys. 1.18). Wykazuje si, e wsprzdne
punktw obszaru zakreskowanego na rys. 1.18 odpowiadaj wszystkim moliwym kombinacjom napre normalnych i stycznych dla wszystkich paszczyzn przechodzcych przez badany punkt. Dowd poprawnoci konstrukcji k Mohra oraz inne szczegy mona znale w wielu podrcznikach (np. Stanisawskiego [43], Jakubowicza, Orosia [20], Krzysia, yczkowskiego [26]). Konstrukcj koa Mohra dla
paskiego stanu naprenia omwimy szczegowo w p. 1.8.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
20
Rys. 1.19
Z konstrukcji k napre dla przypadku przestrzennego wynikaj dalsze wasnoci tensora naprenia, ktre podamy bez dowodu:
I jest najwikszym, a III najmniejszym ze wszystkich moliwych napre normalnych wystpujcych w danym punkcie,
ekstremalne naprenia styczne wystpuj na paszczyznach nachylonych pod ktem 45 w stosunku
do paszczyzn gwnych. Wartoci tych napre rwnaj si promieniowi najwikszego koa
Mohra (rys. 1.18 i rys. 1.19):
I III
,
2
max =
(1.22)
a naprenia normalne na tych paszczyznach:
( ) =
I + III
.
2
(1.23)
1.7. ROZKAD TENSORA NAPRENIA NA AKSJATOR I DEWIATOR

Kady symetryczny tensor drugiego rzdu mona rozoy na dwie czci (por. take rys. 1.20):
ij = ij( o) + ij( d ) ,
(1.24)
gdzie
ij(o) = 0ij ;
0 =
1
1
11 + 22 + 33 ) = I1.
(
3
3
W wyraeniu tym ij( d ) jest dewiatorem, a ij( o ) aksjatorem. Skadowe tych wielkoci przedstawiaj macierze:
[ ]
ij( o)
0
0 0
= 0
0 0 ,
0
0
0
[ ]
ij( d )
12
13
11 0
= 21
22 0
23 .
31
32
33 0
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
21
Rys.1.20
Aksjator, zwany rwnie tensorem kulistym, odpowiada wszechstronnemu rozciganiu (ciskaniu)

rednim napreniem normalnym 0. Aksjator jest wic okrelony tylko przez jedn warto 0. Cech
charakterystyczn dewiatora jest natomiast zerowanie si pierwszego niezmiennika:
(d )
(d )
(d )
I1( d ) = 11
+ 22
+ 33
=
= 11 0 + 22 0 + 33 0 = 11 + 22 + 33 3 0 = 0.
(1.25)
Dewiator ma wobec tego 5 niezalenych wsprzdnych, bowiem 6 liczb ij( d ) musi spenia dodatkowo
warunek I1( d ) = 0.
Rozmy jeszcze tensor naprenia zapisany w osiach gwnych (por. [32]):
[ ij ]
( d )
0
0 0
11
= 0
0 0 + 0
0
0
0
0
0
(d )
22
0 .
(d )
33
(d )
(d )
(d )
Poniewa I1( d ) = 0, wic 22
= 11
33
. Wobec tego:
( d )
11
ij( d ) = 0
0
[ ]
0
(d )
22
( d )
11
0 = 0
0
(d )
33
0
(d )
11
0
0
0,
(d )
0 + 0 33
0
0
0
0
(d )
33
Widzimy std, e dewiator naprenia mona rozoy na dwa szczeglne przypadki paskiego stanu naprenia; s to przypadki czystego cinania. Omwimy je bliej w p. 1.8.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
22
Rys. 1.21
W posumowaniu stwierdzamy, e kady stan naprenia mona rozoy na aksjator, czyli wszechstronne rwnomierne rozciganie (ciskanie), oraz na dwa czyste cinania, ktrych suma daje dewiator
(por. rys. 1.21). Trzeba doda, e rozkad dewiatora na dwa czyste cinania nie jest jednoznaczny, gdy
mona go dokona kilkoma sposobami.
1.8. PASKI STAN NAPRENIA

Paski stan naprenia zachodzi wwczas, gdy w kadym punkcie orodka
na wszystkich paszczyznach o tym samym wektorze normalnym skadowe wektora naprenia s rwne
zeru. Jeli przyjmiemy, e paszczyzny te s prostopade do osi x3, to 3i = 0, a pozostae skadowe tensora naprenia nie zale od x3. Przykadem takiego stanu jest stan naprenia w cienkiej tarczy obcionej
siami lecymi
w paszczynie tarczy (x1, x2) i rwnomiernie rozoonymi na jej gruboci (rys. 1.22). W takim szczeglnym przypadku naprenia 31, 32 i 33 s w przyblieniu rwne zeru na caej gruboci tarczy. Tensor
naprenia ma wwczas posta:
11 12
s = ij = 21 22
0
0
[ ]
0
0 ,
0
(1.26)
a wszystkie skadowe ij s tylko funkcjami x1, x2.
Rys. 1.22
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
23
W paskim stanie naprenia wzory na niezmienniki s nastpujce:

I1 = 11 + 22 ,
11 12
2
I2 =
= 11 22 12 ,
21 22
I 3 0.
(1.27)
Wobec tego rwnanie charakterystyczne, suce do obliczenia wartoci gwnych (1.19), upraszcza si
do postaci:
2
3 (11 + 22 ) 2 + 11 22 12
= 0.
Pierwiastki tego rwnania jak atwo stwierdzi wynosz :
1
11 + 22
=
2
11 22
2
+ 12 ,
3 = 0.
(128
. )
Rwnania transformacyjne k ' p' = ij a ik ' a jp' warto zapisa nieco inaczej. Po uwzgldnieniu na podstawie rys. 1.23, e
a11' = cos , a12' = sin ,

a 21' = sin , a 22' = cos ,
mamy:
11
' ' = ij ai1'a j1' = 1 j a11'a j1' + 2 j a21'a j1' = 11a11'a11' + 12 a11'a21' +
+ 21a21'a11' + 22 a21'a21' = 11 cos2 + 212 sin cos + 22 sin 2 ,
2'2' = ij ai 2'a j 2' = 1 j a12'a j 2' + 2 j a22'a j 2' = 11a12'a12' + 12 a12'a22' +

+ 21a22'a12' + 22 a22'a22' = 11 sin 2 212 sin cos + 22 cos2 ,
1'2' = ij ai1'a j 2' = 1 j a11'a j 2' + 2 j a21'a j 2 ' = 11a11'a12' + 12 a11'a22 ' +
+ 21a21'a12' + 22 a21'a22' = 11 sin cos + 12 (cos2 sin 2 ) +
+ 22 sin cos .
x 2
x2
x 1
x1
Rys.1.23
Wprowadzenie funkcji kta podwjnego:

Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
sin 2 =
24
1 cos2
1 + cos2
, cos2 =
, 2 sin cos = sin 2
2
2
prowadzi do wyniku:
11 + 22 11 22
cos 2 + 12 sin 2 ,
11
+
''=
2
2
+ 22 11 22
cos 2 12 sin 2 ,
2'2' = 11
2
2
22
sin 2 + 12 cos 2 .
1'2' = 11
2
(1.29)
Z trzeciego rwnania (1.29) widzimy, e 1'2' = 0, gdy = 0 :
tg2 0 =
212
.
11 22
(1.30)
Kt 0 okrela pooenie gwnych osi napre.

W praktyce inynierskiej bardzo uyteczne jest stosowanie wspomnianej ju wczeniej konstrukcji
koa Mohra (1887 rok). Pena przydatno tej konstrukcji wymaga jednak wprowadzenia inynierskiego
znakowania napre stycznych. Notacj inyniersk opracowano z myl, by zasada znakowania podobnie jak dla napre normalnych bya niezalena od przyjtego ukadu wsprzdnych. Wedug tej
zasady dodatnie naprenie styczne dziaa na wycity element konstrukcji zgodnie z ruchem wskazwek
zegara (rys. 1.24b). Znakowanie napre normalnych pozostaje bez zmian (+ rozciganie, ciskanie). Doda trzeba, e znakowanie inynierskie ma sens tylko w paskim stanie naprenia.
Rys. 1.24
W celu odrnienia obu zapisw w notacji inynierskiej wprowadzamy ukad osi x, y, a naprenia
zgodnie z rys. 1.24 oznaczamy nastpujco:
y = 11 ,
y = 22 , xy = 12 ,
yx = + 21 .
(1.31)
Stosownie do tych oznacze rwnania (1.28), (1.29) i (1.30) przyjmuj posta:

Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
x +y
=
2
25
x y
2
+ xy ,
2
3 = 0,
x +y x y
cos 2 xy sin 2 ,
+
2
2
x +y x y
cos 2 + xy sin 2 ,
y' =
2
2
x y
sin 2 + xy cos 2 ,
x' y' =
2
x' =
tg2 0 =
(1.32)
(1.33)
2 xy
.
(1.34)
x y
Koo Mohra wykorzystuje si na og do rozwizania nastpujcego zadania:
W przyjtym ukadzie osi x, y dane s naprenia x, y i xy. Wyznaczy naprenia x i xy
dziaajce na paszczyzn o normalnej pokrywajcej si z osi x', nachylon pod ktem w stosunku do
osi Rozwizanie
x.
tego zadania za pomoc koa Mohra (rys. 1.25) przebiega, jak nastpuje:
1) przyjmujemy prostoktny ukad osi , ,
2) zaznaczamy punkt A o wsprzdnych x, xy,
3) zaznaczymy punkt B o wsprzdnych x, yx = xy,
4) znajdujemy rodek koa Mohra (punkt C) jako punkt przecicia odcinka AB z osi ,
5) zakrelamy okrg o promieniu AC = CB,
6) punkt A rzutujemy poziomo (tj. rwnolegle do osi ) na przeciwn stron koa
i otrzymujemy punkt 0, bdcy pocztkiem ukadu osi x, y (o x rwnolega do osi , o y rwnolega do osi ),
7) z pocztku ukadu xy wyprowadzamy o x' nachylon pod ktem ; punkt przecicia prostej x' z
koem (punkt D) ma poszukiwane wsprzdne x, xy.
Naprenia na paszczynie prostopadej do drugiej osi ukadu y' s wyznaczone przez wsprzdne
punktu E: y, yx = xy.
Rys. 1.25
Wyznaczanie napre i kierunkw gwnych za pomoc koa Mohra (rys. 1.26):

1) wykonujemy czynnoci z poprzedniego zadania (p. 1 6),
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
26
2) kierunki gwne 1 i 2 odpowiadaj punktom, w ktrych = 0; s to punkty F(1, 0) i G(2, 0).
Rys. 1.26
Z rysunku 1.26 na podstawie znanego twierdzenia o kcie rodkowym i wpisanym stwierdzamy, e

paszczyzny najwikszych napre stycznych s nachylone pod ktem 45 w stosunku do osi napre
gwnych. Z atwoci odczytujemy te inne wasnoci tensora naprenia, przytoczone wczeniej przy
omawianiu oglnego, trjosiowego stanu naprenia.
Rys. 1.27
Podczas wyznaczania ekstremalnych napre stycznych w paskim stanie naprenia trzeba pamita
o tym, e naprenia gwne musz by uporzdkowane.
W oglnoci mog wystpi 3 przypadki przedstawione na rys. 1.27.
Rozwamy obecnie kilka szczeglnych przypadkw stanu naprenia.
Dwukierunkowe rwnomierne rozciganie (rys. 1.28)
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
11 = 22 = , 33 = 0 ,
27
12 = 23 = 31 = 0 .
W tym przypadku tym na paszczynie x1, x2 kierunkw gwnych jest nieskoczenie wiele, a
max = / 2 .
Rys. 1.28
Wszechstronne rwnomierne rozciganie (dziaanie aksjatora)
11 = 22 = 33 = , 12 = 23 = 31 = 0 .
Aksjator naprenia nie wyrnia adnego kierunku. Dla kadego ukadu osi wsprzdna aksjatora jest
taka sama, a ekstr = 0 (rys. 1.29). Std wniosek, e o kierunkach gwnych tensora decyduje tylko dewiator.
Rys. 1.29
Czyste cinanie
11 = I = , 22 = III = , 33 = II = 0 , 12 = 23 = 31 = 0 .
Z koa Mohra (rys. 1.30) wynika, e na paszczyznach nachylonych pod ktem 45 w stosunku do
paszczyzn napre gwnych naprenia styczne wynosz:
I III
2
=
= ,
2
2
natomiast naprenia normalne na tych paszczyznach okrela wzr:
=
I + III
= 0.
2
Na zakreskowany kwadracik dziaaj wic tylko naprenia styczne. Mwimy wwczas, e wystpuje w
nim czyste cinanie. atwo zauway, e I1 = kk = 0. Wnioskujemy std, e czyste cinanie ma wasno dewiatora.
( ) =
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
28
Rys. 1.30
Jednoosiowe rozciganie
11 = I = , 22 = 33 = II = III = 0 , 12 = 23 = 31 = 0
Przypadek ten ilustruje rysunek 1.31.
Zapamitajmy, e najwiksze naprenie styczne przy osiowym rozciganiu wynosi / 2 .
Rys.1.31
1.9 PRZYKADY*)
Przykad 1
W danym punkcie stan naprenia jest okrelony przez tensor o wsprzdnych:
11 = 1000 MN/m2,
22 = 500 MN/m2,
12 = 300 MN/m2,
23 = 100 MN/m2,
13 = 600 MN/m2,
33 = 300 MN/m2.
Wyznaczy wektor naprenia f(n) na paszczynie okrelonej normaln n =
2
2
1
e1 + e 2 + e 3 .
3
3
3
Rozwizanie
Tensor naprenia jest zobrazowany macierz [ij] i rys. 1.32.
1000 300 600
2
100 [MN/m ].
ij = 300 500
600 100 300
Wsprzdne wektora f(n) okrelimy bezporednio z warunkw (1.7b):
*)
Duo przykadw zawiera podrcznik [28].
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
f i( n ) = ji n j ,
29
( i = 1, 2, 3).
W naszym zadaniu:
n1 =
2
2
1
, n2 = , n3 = .
3
3
3
Wsprzdne jednostkowego wektora normalnego speniaj zaleno (1.3):

2
n i ni =
3
2
+
3
1
+
3
= 1.
i = 1: f1( n) = j1n j = 11n1 + 21n2 + 31n3 =

2
2
1
= 1000 + 300 600 = 667 MN / m2 ,
3
3
3
i = 2: f 2( n ) = j 2 n j = 12 n1 + 22 n2 + 32 n3 =
2
2
1
= 300 + 500 + 100 = 567 MN / m2 ,
3
3
3
i = 3: f 3( n) = j 3n j = 13n1 + 23n2 + 33n3 =
2
2
1
= 600 + 100 300 = 433 MN / m2 .
3
3
3
Rys. 1.32
Rys. 1.33
Zaznaczymy jeszcze lady paszczyzny i obliczone wsprzdne wektora naprenia. Jeli dana paszczyzna odcina na osiach ukadu krawdzie o dugociach k1, k2, k3, to midzy tymi wartociami
a wsprzdnymi n1, n2, n3 zachodzi zaleno (rys. 1.33):
n1k1 = n2k2 = n3k3.
W naszym zadaniu mamy
(2 / 3) k1 = (2 / 3) k2 , (2 / 3) k2 = (1 / 3) k3 , std k1 = k2 = k , k3 = 2 k .
Rezultaty oblicze ilustruje rys. 1.34.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
30
Rys.1.34
Na zakoczenie przykadu obliczymy skadowe normaln i styczn . Wsprzdna jest rzutem

wektora f(n) na kierunek n, czyli iloczynem skalarnym tych wektorw:
2
2
1
= f (n) n = f1(n) n1 + f 2(n) n2 + f 3(n) n3 = 667 + 567 433 = 678 MN / m2 .
3
3
3
Wsprzdn obliczymy ze wzoru Pitagorasa:
=
przy czym
f ( n) =
Zatem
f ( n) 2 ,
f j(n) f j(n) = 667 2 + 567 2 + ( 433) 2 = 977 MN / m2 .

977 2 678 2 = 703 MN / m 2 .
Kt midzy kierunkiem f(n) a wektorem normalnym n okrela zaleno:

n f ( n) = f ( n) cos = ,
std = arccos(678 / 977) = 46,04 .
Wielkoci , , ilustruje rys. 1.34b.

Przykad 2
Dany jest stan naprenia ij ( x1 , x2 , x3 ):
[ij ]
3x1x2
= 5x22
0
5x22
0
2 x3
2 x3 .
0
Sprawdzi, czy w kadym punkcie s spenione rwnania rniczkowe rwnowagi, jeeli wsprzdne si
masowych okrelaj funkcje :
G1 = 13x2,
G2 = 2,
G3 = 0.
Rozwizanie
Rwnanie rniczkowe rwnowagi okrela wzr (1.9b):
ji , j + Gi = 0
(i = 1, 2 ,3) .
Po rozpisaniu tego wzoru mamy 3 rwnania:

Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
31
i = 1: 11,1 + 21,2 + 31,3 + G1 = 0,

i = 2: 12,1 + 22,2 + 32,3 + G2 = 0,
i = 3: 13,1 + 23,2 + 33,3 + G3 = 0.
Na podstawie macierzy naprenia ji odczytujemy:
11 = 3x1x2 ,
22 = 0,
12 = 21 = 5x22 , 32 = 23 = 2 x3 ,
13 = 31 = 0,
33 = 0.
Obliczymy pochodne czstkowe wystpujce w rwnaniach rwnowagi:
11
21
= 3 x2 , 21,2 =
= 10 x2 , 31,3 = 0,
x1
x 2
12,1 = 0,
22, 2 = 0,
32,3 = 32 = 2,
x3
13,1 = 0,
23, 2 = 0,
33,3 = 0.
11,1 =
Po podstawieniu powyszych rezultatw oraz funkcji Gi do rwna rwnowagi otrzymujemy:

i = 1: 3x2 + 10 x2 + 0 13x2 = 0,
i = 2: 0 + 0 + 2 2 = 0,
i = 3: 0 + 0 + 0 + 0 = 0.
Stwierdzamy wic, e funkcje ij ( x1, x 2 , x3 ) oraz gsto si masowych Gi ( x1 , x2 , x3 ) speniaj w
kadym punkcie warunki rwnowagi.
Przykad 3
Stan naprenia w danym punkcie jest opisany macierz s odniesion do ukadu osi prostoktnych x1,
x2, x3:
0
2 2
3
0.
s = ij = 2
0
0 3
[ ]
Wyznaczy wsprzdne macierzy s, zwizanej z ukadem osi obrconych x1' , x2' , x3' , opisanych
macierz transformacji [aki]:
[ak 'i ] =
0
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1
2
1
.
2
1

2
Rozwizanie
Sprawdzimy najpierw, czy wersory w ukadzie osi obrconych speniaj warunki ortogonalnoci
(1.12):
a ik ' a ip' = k ' p' .
W tym celu trzeba wymnoy przez siebie i zsumowa odpowiednie wiersze macierzy [aki]:
k' = p' = 1' (mnoymy pierwsz kolumn przez siebie):
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
2
1' 1 = a11' a11' + a21' a 21' + a31' a31'

k' = 1',
32
2
1 1
=0 +
+
=1,
2 2
p' = 2' (kolumna 1' kolumna 2'):
1'2' = 2'1 = a11'a12' + a21'a 22' + a31'a32' = 0
1 1 1 1
1
+
= 0 ,
+
2 2
2 2
2
k' = 1', p' = 3' (kolumna 1' kolumna 3'):

1 1 1 1
1
+
= 0,
13
+
' ' = 31
' ' = 0
2
2 2
2 2
2
1
1
1
2'2' =
+ +
2
2
2
= 1,
2'3' = 3'2' =
k' = p' = 3'
1 1 1 1 1 1
+ + = 0 ,
2
2 2 2 2 2
(kolumna 3' kolumna 3'):

2
1
1
1
3'3' =
+ + = 1.
2
2
2
Warunki ortogonalnoci s zatem spenione. Spenione musz by rwnie warunki ortogonalnoci wersorw w ukadzie nie obrconym. Sprawdzenie polega tutaj
na wymnoeniu kolumn macierzy [aki]: ak i a k j = ij . Wzajemne pooenie obu ukadw wsprzdnych ilustruje rysunek 1.35.
Rys. 1.35
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
33
Do wyznaczenia macierzy s o wsprzdnych kp wykorzystujemy wzory transformacyjne (1.15a).
k ' p ' = ij aik 'a jp' =

= 1 j a1k 'a jp' + 2 j a2 k 'a jp' + 3 j a3k 'a jp' =
= 11a1k 'a1 p' + 12 a1k 'a2 p' + 13a1k 'a3 p' +
+ 21a2 k 'a1 p' + 22 a2 k 'a2 p ' + 23a2 k 'a3 p' +
+ 31a3k 'a1 p' + 32 a3k 'a2 p' + 33a3k 'a3 p' .
Poniewa
13 = 23 = 31 = 32 = 0, za 11 = 2, 12 = 2, 22 = 3, 33 = 3 , wic
k ' p' = 2a1k 'a1 p' 2a1k 'a2 p' 22 k ' a1 p' + 3a2 k 'a1 p' 3a3k 'a3 p' . Wobec tego:
11
' ' = 2(a11' ) 2a11'a21' 2a21'a11' + 3(a21' ) 3(a31' ) =
2
1
1
1
1
2
0 + 3
3
= 0,
2
2
2
2
1'2' = 2a11'a12' 2a11'a22' 2 21' a12' + 3a21'a12' 3a31'a32' =
1
1
1 1
1 1
1 1
,
,
= 20
20 2
+ 3
3
= 11213
2
2
2 2
2 2
2 2
1'3' = 2a11'a13' 2a11'a23' 2 21' a13' + 3a21'a13' 3a31'a33' =
= 2 02 2 0
1
1 1
1 1
1 1
1
3
= 3,1213,
= 20
20 2
+ 3
2
2
2
2
2 2
2 2
2 '2' = 2(a12' ) 2a12'a22 ' 2a22'a12' + 3(a22' ) 3(a32' ) =

2
1
1
1
1
= 2
+ 3 3 = 0,4142,
22
2
2
2
2
2 '3' = 2a12'a13' 2a12'a23' 2 22' a13' + 3a22'a13' 3a32'a33' =
1 1
1 1
1 1
1 1
+ 3
= 2
2
2
2 2
2
2
2 2
2
1 1
3 = 1,
2 2
3'3' = 2(a13' ) 2a13'a23' 2a23'a13' + 3(a23' ) 3(a33' ) =

2
1
1 1
1
= 2
22
+ 3 3 = 2,4142.
2
2
2 2
Poniewa k ' p' = p' k ' , wic macierz s przyjmuje posta:
1,1213 3,1213
0
k ' p' = s' = 11213

0,4142
1 .
,
3,1213
1
2,4142
Potwierdzeniem poprawnoci otrzymanego rezultatu bd identyczne wartoci niezmiennikw stanu

naprenia. Dla macierzy s mamy:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
34
I1 = 2 + 3 3 = 2,
3 0
2 0
2 2
+
+
= 9 6 + 6 ( 2) ( 2) = 13 ,
I2 =
0 3 0 3 2 3
2 2
I3 = 2
0
0
0 = 2 3 (3) + (2) 0 0 + (2) 0 0 0 3 0 (3) (2) (2) 2 0 0 = 6 .
0 3
Dla macierzy s otrzymujemy:

I1 = 0 0,4142 + 2,4142 = 2,
,
,
0,4142 1
0
31213
0
11213
2
2
,
,
+
+
= 2 31213
11213
13,
I2 =
,
,
1
2,4142 31213
2,4142 11213
0,4142
0
1,1213 3,1213
I 3 = 1,1213 0,4142 1 = 0 (0,4142) 2,4142+ (1) 1,1213 3,1213 2 (0,4142) 2
3,1213
2,4142
(0,4142) 3,12132 (1) (1) 0 2,41421,12132 6.

Rezultaty oblicze ilustruje rys. 1.36, na ktrym uwidoczniono kostki napre
w obu ukadach.
Rys. 1.36
Przykad 4
Dany jest tensor naprenia o wsprzdnych:
2
11 = 100 MN/m ,
2
22 = 50 MN/m ,
12 = 30 MN/m ,
13 = 60 MN/m ,
2
2
23 = 10 MN/m ,
33 = 30 MN/m ,
(1 MN/m2 = 10 kG/cm2).
Wyznaczy wartoci i kierunki gwne tensora.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
35
Rozwizanie
Tensor naprenia zapiszemy w postaci macierzy:
[ij ] =
100 30 60
30 50
10 [MN/m2].
60 10 30
Obliczamy niezmienniki (wzory 1.20):

I1 = 11 + 22 + 33 = 120 MN / m2 ,
2
2
2
+ 11 33 13
+ 11 22 12
= 4100( MN / m2 ) 2 ,
I 2 = 22 33 23
2
2
2
I 3 = 11 22 33 + 212 23 31 2213
11 23
3312
= 349000( MN / m2 ) 3.
Rwnanie charakterystyczne (1.19):
3 I1 2 + I 2 I 3 = 0 .
Poszukujemy pierwiastkw rwnania III stopnia. Rwnanie o postaci (por. Bronsztejn, Siemiendiajew
[6]):
ax3 + bx2 + cx + d = 0
ma 3 rozwizania:
b
(i = 1, 2, 3),
xi = yi
3a
przy czym charakter rozwizania zaley od wartoci wyrnika D:
D = q 2 + p3 ,
3ac b 2
bc
d
b
, p=
.
gdzie q = 2 +
3a
2a
6a
9a 2
Jeli:
D < 0, to rwnanie ma 3 pierwiastki rzeczywiste,
D > 0, to rwnanie ma 1 pierwiastek rzeczywisty i 2 zespolone,
D = 0, to rwnanie ma 2 pierwiastki rzeczywiste w tym jeden dwukrotny.
Przy wyznaczaniu wartoci gwnych tenora naprenia wyrnik D jest zawsze mniejszy od zera.
Wwczas dalsze obliczenia przebiegaj wedug nastpujcych wzorw :
q
r = sgn(q ) p , cos(3 ) = 3 ,
r
y1 = 2r cos , y2 = 2r cos( 60o ), y3 = 2r cos(60o + ).
W naszym zadaniu mamy:
3 I 2 I12
= 2967 ( MN / m 2 ) 2 ,
p =
9
3
I I
I
I
q = 1 + 1 2 3 = 28500 ( MN / m2 ) 3; D = q 2 + p3 = 2,53 1010 ( MN / m2 ) 6 ;
3
6
2
b
I1
= = 0 = 40 MN / m2 , sgn( q ) = +1,
3a
3
q
r = +1 2967 = 54,47 MN / m2 , cos( 3 ) = 3 = 0,176347 = 26,614 o ,
r
y1 = 2 54,47 cos(26,614 o ) = 97,4MN/m 2 ,

y 2 = 2 54,47 cos(60 o 26,614 o ) = 91,0MN/m 2 ,
y3 = 2 54,47 cos(60o + 26,614 o ) = 6,4MN/m 2 .
Nieuporzdkowane naprenia gwne wynosz:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
36
1 = y1 + 0 = 97,4 + 40 = 57,4 MN / m2 ;
2 = y2 + 0 = 91,0 + 40 = 131,0 MN / m2 ;
3 = y3 + 0 = 6,4 + 40 = 46,4 MN / m2 .
Po uporzdkowaniu ( I II III ) otrzymujemy poszukiwane wartoci gwne:
I = 2 = 131,0 MN / m2 , II = 3 = 46,4 MN / m2 , III = 1 = 57,4 MN / m2 .

kierunki gwne moemy wyznaczy z rwna (1.17) i (1.18):
(11 )n1 + 21n2 + 31n3 = 0,

12 n1 + ( 22 )n2 + 32 n3 = 0,
13n1 + 23n2 + ( 33 )n3 = 0,
n12 + n22 + n32 = 1 .
Do wyznaczenia ktregokolwiek kierunku gwnego wykorzystamy pierwsze dwa rwnania oraz
rwnanie czwarte. Wprowadzimy pomocnicze niewiadome 2 i 3:
n
n
2 = 2 ,
3 = 3 .
n1
n1
Po podzieleniu pierwszych dwch rwna przez n1 otrzymujemy ukad dwch rwna o dwch niewiadomych 2 i 3 :
212 + 313 = 11
( 22 )2 + 32 3 = 12 ,
(a)
2 = ( 11 ) 32 + 12 13 / W
2
3 = 12 + ( 11 )( 22 ) / W
gdzie W = 21 32 + 31 ( 22 ) .
(b)
skd
Z czwartego rwnania obliczymy n1:

(c)
n1 =
(d)
n2 = 2n1,
1 + 22 + 23
co pozwala wyznaczy pozostae wsprzdne n2 i n3:
n3 = 3n1.
Podstawiajc we wzorach (b) kolejno = I, = II oraz = III otrzymamy wsprzdne

n1( I) ,
I
II
III
n2( I) , n3( I) ; n1( II) , n2( II) , n3( II) oraz n1( III ) , n2( III ) , n3( III ) . Wyniki oblicze zestawiono w tablicy:
2
[MN/m ]
131,0
46,4
57,4
n1
n2
0,3270
4,5446
0,5003
0,3524
1,3796
2,3730
0,9012
0,2060
0,3812
0,2947
0,9364
0,1907
n3
0,3176
0,2842
0,9046
Sprawdzamy ortogonalno:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
37
I ,II = ni( I ) ni( II ) = n1( I ) n1( II ) + n2( I ) n2( II ) + n3( I ) n3( II ) = 0,00005 0,
I,III = ni( I ) ni( III ) = n1( I ) n1( III ) + n2( I ) n2( III ) + n3( I ) n3( III ) = 0,00004 0,
II,III = ni( II ) ni( III ) = n1( II ) n1( III ) + n2( II ) n2( III ) + n3( II ) n3( III ) = 0,00001 0,
2
I,I = ni(I ) ni( I ) = n1( I ) + n2( I ) + n3( I ) = 0,99998 1,

2
II,II = ni(II ) ni( II ) = n1( II ) + n2( II ) + n3( II ) = 1,0000506 1,

2
III,III = ni( III ) ni( III ) = n1( III ) + n2( III ) + n3( III ) = 0,99998 1.
Naprenia gwne ilustruje macierz naprenia:
0
0
131,0
46,4
0 .
s= 0
0
0 57,4
Dla kompletu sprawdzimy jeszcze wartoci niezmiennikw. Obliczymy je obecnie

w ukadzie osi gwnych:
2
I1 = 131,0 + 46,4 57,4 = 120 MN/m .

2
I2 = 46,4(57,40 + 131,0(57,4) + 131,046,4 = 4104 4100 (MN/m2) ,
3
I3 = 131,046,4(57,4) = 348900 349000 (MN/m2) .
Graficzn ilustracj tensora wyjciowego oraz usytuowanie kierunkw gwnych i kostk napre
gwnych przedstawia rys. 1.37.
Rys. 1.37
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
38
Przykad 5
Rozoy tensor naprenia z przykadu 4. na aksjator i dewiator. Obliczy wartoci gwne dewiatora. Okreli ekstremalne naprenia styczne.
Rozwizanie
Rozkadu na aksjator i dewiator dokonujemy w nastpujcy sposb:
100 30 60
10,
ij = 30 50
60 10 30
[ ]
I
120
0 = 1 =
= 40 MN / m2 ,
3
3
40 0 0
60 30 60
ij = 0 40 0 + 30 10
10 ,
0 0 40
60 10 70
[ ]
[ ij ] = [ ij(o) ] + [ ij( d ) ] .
Obliczamy niezmienniki dewiatora:
I1(d) = 60 + 10 70 = 0,
I2(d) = 10 (70) 102 + 60 (70) (60)2 + 60 10 302 = 8900 (MN / m2 )2 ,
I3(d) = 60 10 (70) + 30 10 (60) 2 (60)2 10 302 (70) 102 60 = 57000 (MN / m2 )3.
Wartoci gwne dewiatora wyznaczamy z zalenoci:
I 3( d )
I 2( d )
8900
2 2
p=
=
= 2967 (MN/m ) , q =
= 28500 (MN/m 2 ) 3 .
3
3
2
Zwrmy uwag na to, e obliczone wyej wartoci s identyczne z wartociami obliczonymi dla tensora wyjciowego (por. przykad 4).
I1( d )
= 0( d ) = 0,
3
Poniewa
wic
(d )
1( d ) = y1 = 97,4 MN / m2 = III
= III 0 ,
2( d ) = y2 = 91,0 MN / m2 = I( d ) = I 0 ,
3( d ) = y3 =
6,4 MN / m2 = II( d ) = II 0 .
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
39
Rys.1.38
Poniewa wszystkie wspczynniki w ukadzie czterech rwna, z ktrego wyznacza si kierunki

gwne, s takie same jak w tensorze penym, wic i kierunki gwne dewiatora s identyczne
z kierunkami gwnymi tensora penego (por. przykad 4). Rwno wspczynnikw wynika z definicji
dewiatora:
(d )
11
( d ) = 11 0 ( 0 ) = 11 ,
(d )
22
( d ) = 22 ,
(d )
33
( d ) = 33 .
Podziau dewiatora na dwa czyste cinania dokonamy w gwnych osiach naprenia:
[ ]
ij( d )
0
0 91,0
91,0 0
0 = 0 91,0
= 0 6,4
0
0
0 97,4 0
[ ] = [ ]
(d )
ij
(d )
ij
0
0
0 0
0 ,
0 + 0 97,4
0 97,4
0 0
[ ] .
ij
(d )
Tensory skadowe ij ( d ) i ij ( d ) przedstawiaj dwa czyste cinania.

Tak wic peny tensor z przykadu 4. mona w osiach gwnych napre przedstawi jako sum aksjatora (wszechstronnego rozcigania) oraz dwch czystych cina. Ilustracj tego stwierdzenia jest rys.
1.38.
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
40
Rys. 1.39
Rysunek 1.39 przedstawia koa napre dla dewiatora (linie cige). Lini przerywan zaznaczono
pooenie najwikszego koa Mohra odpowiadajcego tensorowi penemu z przykadu 4. Analizujc wyniki przykadw 4. i 5. widzimy, e najistotniejsze cechy stanu naprenia opisuje dewiator. Decyduje on
o kierunkach gwnych i wartociach maksymalnych napre stycznych. Naley zwrci uwag, e z
fizycznego punktu widzenia poza napreniami gwnymi istotne s maksymalne naprenia styczne.
Wartoci napre stycznych wystpujce przy rozkadzie dewiatora na dwa czyste cinania przytacza si
jedynie ze wzgldw pojciowych; wartoci te nie maj adnego sensu fizycznego.
Przykad 6
Dany jest paski stan naprenia okrelony w ukadzie osi x1, x2 nastpujcymi skadowymi: 11 = 200 MN / m2 , 12 = 21 = 100 MN / m2 , 22 = 300 MN / m2 . Wyznaczy naprenia gwne,
maksymalne naprenia styczne i pooenie osi napre gwnych za pomoc metod analitycznej
i wykrelnej (koo Mohra).
Rozwizanie
W metodzie analitycznej naprenia gwne obliczamy ze wzoru (1.28):
1,2 =
200 + 300
2
200 300

+ ( 100) = 50 269,2 ,
2
2
1 = 50 + 269,2 = 319,2 MN / m2 , 2 = 50 269,2 = 219,2 MN / m2 , 3 = 0.

Sprawdzamy wartoci niezmiennikw:
I1 = 11 + 22 = 200+ 300= 1 + 2 = 319,2 219,2 = 100,0MN/m2 ,

I 2 = 11 22 122 = (200) 300 (100)2 = 1 2 = 319,2 (219,2) = 70000(MN/m2 )2 .
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
41
Uporzdkowane naprenia gwne wynosz:
I = 1 = 319,2 MN / m2 , II = 3 = 0, III = 2 = 219,2 MN / m2 .

Na podstawie wzoru (1.22) obliczamy max:
oraz
III 319,2 ( 219,2)

=
= 269,2 MN / m2 ,
max = I
2
2
I + III 319,2 219,2
=
= 50,0 MN / m2 .
( ) =
2
2
Pooenie osi gwnych okrela kt 0 (wzr 1.30):

tg2 0 =
212
2( 100)
21,8
=
= 0,4 , 0 =
= 10,9 .
11 12
200 300
2
Rys. 1.40
W metodzie wykrelnej posuymy si koem Mohra przedstawionym na rys. 1.40 (opis konstrukcji
tego koa znajduje si w p. 1.8).
Zgodnie z inyniersk zasad znakowania napre mamy:
x = 11 = 200 MN / m2 , y = 22 = 300 MN / m2 ,
xy = 12 = 100 MN / m2 , yx = 21 = 100 MN / m2 .
Z rysunku odczytujemy:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
42
1 = 320 MN / m2 , 2 = 200 MN / m2 , 0 = 11o ,

max = 270 MN / m2 , ( ) = 50 MN / m2 .
Na podstawie koa Mohra stwierdzamy, e kt 0 jest zawarty midzy
osi x i osi 2 (tzn. kierunkiem naprenia 2) lub osi y a osi 1 (kierunkiem naprenia 1). Obowizuje
tu nastpujca zasada:
gdy 11 > 22 , to 0 jest ktem pomidzy osiami (x, 1) lub (y, 2),
gdy 11 < 22 , to 0 jest ktem pomidzy osiami (x, 2) lub (y, 1).
Przykad 7
Dany jest paski stan naprenia okrelony w ukadzie osi x1, x2 nastpujcymi skadowymi:
11 = 200 MN / m2 , 22 = 400 MN / m2 , 12 = 21 = 150 MN / m2 .

Wyznaczy:
naprenia gwne, maksymalne naprenia styczne i pooenie gwnych osi napre,
tensor naprenia w ukadzie osi obrconych o kt = < (x1, x1) = 40.
Rozwizanie
W ukadzie osi x1, x2 stan naprenia przedstawia macierz s:
150 0
200
s = 150 400 0 [ MN / m2 ].
0
0 0
I1 = 200 400 = 600MN / m2 ,
I 2 = ( 200) ( 400) = 1502 = 57500( MN / m2 ),2
1,2 =
200 400
200 + 400
2

+ 150 = 300 180,3.
2
2
1 = 300 + 180,3 = 119,7 MN / m2 = II ,

2 = 300 180,3 = 480,3 MN / m2 = III , 3 = I = 0.
Macierz napre w uporzdkowanych osiach gwnych ma posta :
0
0
0
2
s = 0 119,7
0 [MN/m ] .
0
480,3
0
Sprawdzamy niezmienniki:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
43
I1 = 0 119,7 = 480,3 = 600 MN / m2 ,

I 2 = ( 119,7) ( 480,3) = 57 491 ( MN / m2 ) 2 57 500 ( MN / m2 ) 2 .
Maksymalne naprenie styczne:
I III
0 ( 480,3)
=
= 240,2 MN / m2 ,
2
2
0 480,3
I + III
( ) =
=
= 240,2 MN / m2 .
2
2
max =
Rys. 1.41
Pooenie osi gwnych:

tg2 0 =
2 150
56,3
= 1,5 ; 0 =
= 28,15 .
2
200 ( 400)
Poniewa 11 > 22, wic 0 jest ktem pomidzy osi x a osi 1.

Przejdziemy do wyznaczenia tensora naprenia w ukadzie osi obrconych o kt = 40. Wykorzystamy tu wzory transformacyjne w postaci (1.29):
200 400
200 ( 400)
+
cos( 2 40 ) + 150 sin(2 40 ) =
x ' = 11
'' =
2
2
= 300 + 17,4 + 147,7 = 134,9 MN / m2 ,
y ' = 2 '2 ' = 300 17,4 147,7 = 465,1 MN / m2 ,

x ' y ' = 1'2 ' =
= 200 ( 400)
sin 80o + 150 cos 80o = 98,5 + 26 = 72,5 MN / m2 .
2
Niezmienniki s nastpujce:
Alma Mater
Cz 1
1. STAN NAPRENIA
44
I1 = 134,9 465,1 = 600 MN / m2 ,

I 2 = ( 134,9) ( 465,1) ( 72,5) 2 = 57 486 ( MN / m2 ) 2 57 500 ( MN / m2 ) 2 .
Macierz naprenia w ukadzie osi obrconych przybiera posta:
134,9 72,5 0
s' = 72,5 465,1 0 [MN/m2].
0
0 0
Ilustracj oblicze zawartych w tym przykadzie jest rysunek 1.41.
Alma Mater
Cz 1
2.
STAN ODKSZTACENIA
2.1. WEKTOR PRZEMIESZCZENIA
Rozwaymy ciao odksztacalne wypenione szczelnie materi (rys. 2.1). Pod wpywem czynnikw
zewntrznych (si powierzchniowych, si masowych, zmiany temperatury itp.) ciao to z konfiguracji
pierwotnej (przed odksztaceniem) przejdzie do konfiguracji aktualnej (po odksztaceniu).
Rys. 2.1
Przypiszemy dowolnemu punktowi materialnemu A ciaa nieodksztaconego wsprzdne x1, x2, x3.
Ten sam punkt ciaa po odksztaceniu przejdzie w pooenie a o wsprzdnych 1, 2, 3. Wektor
u = (1 x1 )e1 + (2 x2 )e2 + (3 x3 )e3
(2.1)
nazywamy wektorem przemieszczenia. Jego wsprzdne mierzymy w jednostkach dugoci (np. w metrach). Ze wzoru (2.1) wynika, e za wektor u moemy uwaa:
wektor wyraajcy przemieszczenie punktu materialnego, zajmujcego przed odksztaceniem
pooenie A(x1, x2, x3), lub
wektor wyraajcy przemieszczenie punktu materialnego, ktry po odksztaceniu ciaa zajmuje w
przestrzeni pooenie pokrywajce si z punktem a(1, 2, 3).
W pierwszym przypadku mwimy, e stosujemy opis materialny (tzw. opis Lagrange'a), w drugim
opis przestrzenny (tzw. opis Eulera). W obu opisach trzeba zna funkcje jednoznacznie wice ze sob
wsprzdne i oraz xi:
lub
i = i ( x1 , x2 , x3 ) ,
i = 1, 2 ,3,
(2.2)
xi = xi (1 , 2 , 3 ) ,
i = 1, 2 ,3.
(2.3)
Korzystajc ze wzorw (2.1), (2.2) i (2.3), moemy napisa:

we wsprzdnych materialnych
ui ( x1 , x2 , x3 ) = i ( x1 , x2 , x3 ) xi ,
(2.4)
we wsprzdnych przestrzennych
ui (1 , 2 , 3 ) = i xi (1 , 2 , 3 ) .
(2.5)
Wsprzdne wektora przemieszczenia u1, u2, u3 s funkcjami pooenia (wsprzdnych xi lub i).
Zatem wektory u tworz pole wektorowe przemieszcze.
Alma Mater
Cz 1
2.2. TENSOR ODKSZTACENIA. ZWIZKI KINEMATYCZNE

Rozpatrzymy przemieszczenia dwch dowolnie wybranych punktw A i B, ktre w konfiguracji kocowej przyjm pooenia a i b. Jeeli dugo odcinka AB jest rwna dugoci odcinka ab dla dowolnej
pary punktw ciaa, to ciao przemieszcza si jako brya sztywna, nieodksztacalna. Odksztacenie ciaa
charakteryzuje wic zmiana odlegoci midzy poszczeglnymi punktami ciaa.
Przyjmijmy zatem, e odlego pomidzy dwoma punktami materialnymi w konfiguracji
nieodksztaconej jest nieskoczenie maa i wynosi ds0. Wskutek odksztacenia ciaa odlego ta zmieni
si i wynosi ds. Miar odksztacenia w danym punkcie jest zatem rnica tych odlegoci lub co jest
wygodniejsze rnica kwadratw tych odlegoci. Rozwamy przykadowo opis materialny pamitajc,
e k = k ( x1 , x2 , x3 ). Wwczas
ds2 ds02 = dk ( x1 , x2, x3 )dk ( x1 , x2 , x3 ) dxr dxr =
=
k
k
dxi
dx j ir jr dxi dx j = k k ij dxi dx j .
xi
xj
xi x j
Stosownie do wzoru (2.3) k ( x1 , x2 , x3 ) = uk ( x1 , x2 , x3 ) + xk . Mamy zatem
k
uk
dxi =
dxi + ki dxi
xi
xi
oraz
k
uk
dx j =
dx j + kj dx j .
xj
xj
Wobec tego
u
u
ds2 ds02 = k + ki k + kj dxi dx j ij dxi dx j = 2ijG dxi dx j .
xi
x j
Wielko ijG to tensor odksztacenia Greena. Ostateczny wzr opisujcy ten tensor otrzymujemy po
wykonaniu mnoenia obu nawiasw, uwzgldnieniu wasnoci delty Kroneckera jako operatora zamiany
wskanika oraz redukcji wyrazw podobnych:
1 ui u j uk uk
.
+
+
2 x j xi xi x j
Postpujc podobnie w przypadku opisu przestrzennego otrzymujemy tensor odksztacenia Almansiego:
(a)
ijG = G
ji =
(b)
ijA = jiA =
1 ui u j uk uk
.
+
2 j i i j
Z postaci wzorw (a) i (b) wynika, e oba tensory odksztacenia s symetryczne.
Rys. 2.2
Alma Mater
Cz 1
Pewnego komentarza wymaga interpretacja kinematyczna odksztace w obu opisach. Przypomnimy

najpierw, jak definiowalimy stan naprenia. Elementarn kostk napre wycinalimy mylowo po
odksztaceniu ciaa. Stosowalimy wic opis przestrzenny (przed odksztaceniem kostka nie bya
prostopadocianem). Opis ten ma zastosowanie w mechanice pynw. W teorii konstrukcji bardziej
przydatny jest jednak opis materialny, gdy warunki podparcia ciaa (warunki brzegowe) s znane
wanie w konfiguracji nieodksztaconej. W opisie tym w konfiguracji pierwotnej (przed odksztaceniem)
elementarna kostka jest prostopadocianem. Ilustracj powyszych wywodw jest rys. 2.2, na ktrym
przedstawiono sens obu opisw dla elementu paskiego we wsprzdnych prostoktnych 1, 2 oraz x1,
x2 (rys. 2.2a opis przestrzenny rys. 2.2b materialny).
Wyprowadzone formuy (a) i (b) opisujce tensory Greena i Almansiego odnosz si do odksztace
dowolnie duych, czyli tzw. odksztace skoczonych, bdcych nieliniowymi funkcjami gradientw
przemieszcze, czyli pochodnych ui/xj lub ui/j. Nieliniowo ta jest rdem bardzo duych trudnoci obliczeniowych. Odksztacenia skoczone wykazuj podatne materiay gumopodobne (np. guma, niektre tworzywa sztuczne, organiczne tkanki mikkie). W materiaach budowlanych, nie liczc gumowych
konstrukcji pneumatycznych i pewnych przypadkw konstrukcji cignowych, odksztacenia s bardzo
mae i stosowanie skoczonych miar deformacji nie jest konieczne*). Wwczas iloczyny gradientw
przemieszcze, wystpujce we wzorach (a) i (b), jako mae wielkoci wyszego rzdu mona pomin.
Przyjcie, e gradienty przemieszcze s mae, nie usuwa niestety kopotw zwizanych z nieliniowoci.
Moe si bowiem zdarzy, e badany ukad wykazuje due przemieszczenia (np. due ugicia stalowej
yletki), mimo e odksztacenia materiau s mae. Wtedy zalenoci midzy obcieniem i przemieszczeniem s nieliniowe nadal nastrczaj wielu trudnoci obliczeniowych. Polegaj one na tym, e w rwnaniach rwnowagi w dalszym cigu musz wystpi czony zawierajce funkcje przemieszcze, co odpowiada bardzo zoonej teorii kinematycznie nieliniowej. Teoria ta w oglnoci wymaga wprowadzenia
nowych definicji tensora naprenia (tensory Pioli-Kirchhoffa). Wykracza to poza klasyczny kurs mechaniki cia odksztacalnych. Dlatego w dalszym cigu zaoymy, e przemieszczenia w porwnaniu z wymiarami ciaa s bardzo mae, tzn. i xi . Wtedy rnice pomidzy opisem przestrzennym i materialnym
znikaj, a definicja tensora odksztacenia upraszcza si do postaci:
ijC = ij = ji =
1 ui u j 1
= (ui , j + u j ,i ).
+
2 x j xi 2
(2.6)
Wzr (2.6) definiuje tzw. tensor maych odksztace Cauchyego. Tensor ten podobnie jak tensory
Greena i Almansiego jest symetryczny, a wzr (2.6) przedstawia rwnania geometryczne (kinematyczne) teorii maych odksztace. Tensor odksztacenia e = [ij] tworzy pole tensorowe, poniewa jego
wsprzdne s funkcjami pooenia.
Zwrmy uwag na to, e zachodzi tosamo:
1
1
(ui , j + u j ,i ) + (ui , j u j ,i ) = ij + ij .
2
2
Widzimy zatem, e tensor maych odksztace Cauchyego ij (dla uproszczenia zapisu pomijamy dalej
indeks C) jest symetryczn czci gradientu przemieszcze, natomiast symbol ij jest antysymetryczn
czci gradientu przemieszcze i nazywa si tensorem obrotu:
1
(2.7)
ij = ji = (ui , j u j ,i ).
2
Tensor obrotu ij jest zatem skonie symetryczny. Jego nazwa pochodzi std, e ciao nieodksztacone
(ij 0) moe porusza si jako brya sztywna wykonujc jedynie obrt.
Pokaemy teraz, e wsprzdne ij rzeczywicie tworz tensor. Zbadamy najpierw, jak wyraaj si
gradienty przemieszcze uk,p w ukadzie obrconym
x1', x2', x3' przez gradienty przemieszcze ui,j w ukadzie pierwotnym x1, x2, x3:
ui , j
(c)
*)
Zaoenie o maych wartociach pochodnych przemieszcze jest fizycznie usprawiedliwione, gdy przykadowo wyduenie prta stalowego zamontowanego w konstrukcji siga uamka procenta.
Alma Mater
Cz 1
uk '
uk ' x j
=
.
x p'
x j x p'
Wsprzdne uk' transformuj si jak wsprzdne wektora (tzn. uk ' = ui aik ' ), zatem
uk '
ui
aik ' = ui , j aik ' .
(e)
=
x j
x j
uk ', p' =
(d)
Podobnie transformuj si wsprzdne punktw w obu ukadach: x j = x p a jp . Wobec tego

x j
(f)
= a jp' .
x p'
Po podstawieniu rwna (e) i (f) do zalenoci (d) otrzymujemy:
uk ', p' = ui, j a ik ' a jp' .
(g)
Widzimy wic, e gradienty przemieszcze s tensorami drugiego rzdu, bo transformuj si tak jak
tensor. Z rwnania (g) wynika rwnie, e
u p', k ' = u j ,i a jp' a ik ' .
(h)
Stosownie do rwna (2.6)
k ' p' =
1
uk ', p' + u p',k ' .
2
Podstawienie zalenoci (g) i (h) prowadzi do wyniku
1
(i)
ui, j + u j ,i aik ' a jp' = ij aik ' a jp' .
k ' p' =
2
Zaleno (i) dowodzi, e skadowe stanu odksztacenia ij rzeczywicie tworz tensor.
Z symetrii tensora odksztacenia wynika, e ma on 6 niezalenych wsprzdnych. Dodajmy, e
wszystkie wsprzdne tensora odksztacenia
11 12
e = 21 22
31 32
13
23
33
(2.8)
s bezwymiarowe. W ramach kinematycznie liniowej teorii maych odksztace wsprzdne te maj klarown interpretacj geometryczn. Wykaemy, e wsprzdne rwno-wskanikowe s odksztaceniami
liniowymi wzdu odpowiednich osi, a wsprzdne rno-wskanikowe s odksztaceniami ktowymi
mierzonymi w paszczyznach okrelonych indeksami wsprzdnych.
Aby si o tym przekona, ograniczymy si do analizy paskiej deformacji i zastosujemy opis materialny. Rozwamy w konfiguracji pierwotnej dwa elementarne prostopade do siebie odcinki BC i AB o majce odpowiednio dugoci dx1 i dx2 (por. rys. 2.3). Po odksztaceniu punkty materialne A, B, i C przemieszcz si i zajm odpowiednio pooenia a, b, i c. Wobec tego odcinki BC i AB zmieni swe pierwotne dugoci i nachylenia w stosunku do ukadu wsprzdnych. Na podstawie rys. 2.3 okrelimy najpierw
wzgldne przyrosty dugoci bokw, czyli tak zwane odksztacenia liniowe. Odksztacenia te wyraaj
si stosunkiem przyrostu dugoci danego boku do jego pierwotnej dugoci. Obliczymy na przykad odksztacenia liniowe boku rwnolegego do osi X1 pamitajc, e odksztacenia s mae (tzn.
sin tg , cos 1):
(j)
1 1
BC bc BC
=
=
BC
BC
dx1 cos
u1
u1
= u1,1 = 11.
dx1 dx1
dx1 +
x1
x1
Podobnie mona wykaza, e 22 = u2,2 oraz analogicznie w przypadku trjwymiarowym e
33 = u3,3 .
Alma Mater
Cz 1
Wyznaczymy jeszcze cakowity kt odksztacenia = + (u1,1 << 1 oraz u2,2 << 1):
u2
u1
dx1
dx2
x1
x2
u u
(k)
+ tg + tg =
+
2 + 2 = u2,1 + u1,2 = 212 .
)
(
1
)
dx1(1 + u11
+
x1 x1
dx
u
2
2,2
,
Uoglniajc wynik wzoru (k) na pozostae paszczyzny ukadu wsprzdnych wnioskujemy, e odksztacenia rno-wskanikowe s rwne poowie kta odksztacenia danego elementu.
Rys. 2.3
Odksztacenia liniowe i ktowe nie daj penej informacji o deformacji. Do kompletu brakuje bowiem
kt obrotu dwusiecznej zawarty midzy bokami badanego elementu (por. rys. 2.3):
(l)
1 u1 u2 1

= ( u1,2 u2 ,1 ) = 12 .
2
2 x2 x1 2
Wzr (l) potwierdza zatem, e wsprzdna tensora w odpowiada ktowi obrotu przektnej czworoboku
utworzonego z odcinkw elementarnych. Podobny wniosek dotyczcy wsprzdnych tensora obrotw
mona sformuowa dla pozostaych paszczyzn ukadu.
Na koniec powstaje pytanie, dlaczego jako miar odksztace ktowych przyjmuje si poow a nie
cakowity kt odksztacenia . Ot okazuje si, e wielkoci zawarte w macierzy
11 12 13
21 22 23
31 32 33
(2.9)
nie transformuj si zgodnie z definicj tensora (1.16). Midzy odksztaceniami ktowymi 12 , 23 i 31 a

cakowitymi ktami odksztacenia 12 , 23 i 31 wystpuj zalenoci:
1
1
1
12 = 12 , 23 = 23 , 13 = 13
2
2
2
(2.10)
W wikszoci starszych podrcznikw stan odksztacenia opisuje si za pomoc macierzy (2.9), przy
czym najczciej wprowadza si sposb oznaczania skadowych analogiczny do tradycyjnego, stosowanego w teorii stanu naprenia, tzn.:
x = 11, y = 22 , z = 33, xy = 212, yz = 223, zx = 231.

Wskanikowy zapis tensorowy stosuj Nowacki [32], Derski [8], tradycyjny za Jastrzbski, Mutermilch i
Orowski [22]. Doda naley, e obecnie czsto uywa si obu zapisw rwnolegle (por. Piechnik [34] i
yczkowski [56]).
Alma Mater
Cz 1
2.3. RWNANIA NIEROZDZIELNOCI

W rwnaniach geometrycznych (2.6) trzy cige funkcje ui(x1, x2, x3) opisujce pole przemieszcze
su do obliczania szeciu funkcji ij (x1, x2, x3) opisujcych pole odksztace. Wynika std wniosek, e
funkcje ij (x1, x2, x3) nie mog by zupenie dowolne i powinny spenia trzy dodatkowe warunki.
Rniczkujemy dwukrotnie rwnania geometryczne (2.6) i zmieniamy kolejno wskaniki. W efekcie
otrzymujemy:
1
ui , jkl + u j ,ikl ,
ij , kl =
2
1
uk ,lij + ul , kij ,
kl ,ij =
2
1
ui,kjl + uk ,ijl ,
ik , jl =
2
1
u j ,lik + ul , jik .
jl ,ik =
2
Nastpnie pierwsze dwa rwnania dodajemy stronami, a pozostae odejmujemy. Po wykorzystaniu
wasnoci, e dla funkcji cigych rniczkowanie czstkowe nie zaley od kolejnoci rniczkowania
(np. g,ij = g, ji ) uzyskujemy 34 = 81 rwna:
(
(
)
)
(
(
)
)
ij , kl + kl ,ij ik , jl jl ,ik = 0,
i , j , k , l = 1, 2, 3.
(2.11)
Z analizy wszystkich permutacji wskanikw i, j, k, l wynika, e spord tych rwna tylko 6 rni si
midzy sob:
1) i = k = 1, j = l = 2:
212,12 11,22 22 ,11 = 0,
2) i = k = 2, j = l = 3:
2 23,23 22,33 33,22 = 0 ,
3) i = k = 3, j = l = 1:
2 31,31 33,11 11,33 = 0 ,
4) i = j = 1, k = 2, l = 3:
11,23 + 23,11 12,13 13,12 = 0 ,
5) i = j = 2, k = 3, l = 1:
22,31 + 31,22 23,21 21,23 = 0 ,
6) i = j = 3, k = 1, l = 2:
33,12 + 12,33 31,32 32,31 = 0 .
(2.12)
Sze niezalenych rwna mona rwnie uzyska przez przyjcie we wzorach (2.11), e l = k:
ij ,kk + kk ,ij ik , jk jk ,ik = 0 .
(2.12a)
Wwczas dla i j otrzymujemy rwnania (2.12)4,5,6, a przypadkom i = j odpowiadaj dalsze trzy niezalene rwnania bdce kombinacj liniow rwna (2.12)1,2,3.
Zapis rwna (2.12) mona rwnie uproci przez wprowadzenie trjwskanikowego symbolu permutacyjnego eijk (por. p.21.1):
ij = ji = eikm e jln kl ,mn = 0 .
(2.12b)
Tensor ij nosi nazw tensora niespjnoci. Rwnania (2.12b) z uwagi na symetri wzgldem wskanikw i, j przedstawiaj tylko sze interesujcych nas rwna (2.12). Rwnania nierozdzielnoci mona
take przedstawi w postaci macierzowej:
11 12 13
ij = 21 22 23 = 0 .
(2.12c)
31 32 33
Wsprzdne rwnowskanikowe odpowiadaj pierwszym trzem rwnaniom (2.12), pozostae trzy rwnania to wsprzdne rnowskanikowe.
Alma Mater
Cz 1
Rys. 2.4
Podstaw powyszych rozwaa byo zaoenie cigoci funkcji ui oraz ich pochodnych. Spenienie
rwna (2.12) oznacza, e orodek cigy przed deformacj jest rwnie cigy po deformacji, a kademu
punktowi materialnemu orodka w konfiguracji pierwotnej odpowiada dokadnie jeden punkt w konfiguracji kocowej z zachowaniem ssiedztwa elementw. Mamy zatem gwarancj, e po odksztaceniu w
orodku nie powstan dziury lub e mylowo wycite elementy ciaa nie bd si przenikay, jak to
uwidoczniono na rys. 2.4c. Dlatego rwnania (2.12) nosz nazw rwna nierozdzielnoci (zgodnoci)
lub rwna spjnoci. Przypadek przedstawiony na rysunku 2.4b odpowiada sytuacji, w ktrej rwnania
nierozdzielnoci s spenione; mylowo wycite elementy ciaa w caym procesie deformacji szczelnie do
siebie przylegaj. Oznacza to, e wsprzdne tensora niespjnoci ij s tosamociowo rwne zeru.
Powstaje pytanie, dlaczego jest sze rwna nierozdzielnoci odksztace, a nie trzy. Okazuje si, e
wsprzdne tensora niespjnoci nie s niezalene. Hellinger [16] wykaza, e wystarczy, by wewntrz
ciaa byy spenione rwnania, odpowiadajce znikaniu tylko wsprzdnych rwnowskanikowych lub
tylko rnowskanikowych. Natomiast na powierzchni ciaa o dowolnych warunkach brzegowych musz
by spenione wszystkie 6 rwna.
2.4. WASNOCI TENSORA ODKSZTACENIA

Z faktu, e wielkoci ij s wsprzdnymi tensora symetrycznego drugiego rzdu, wynikaj wszystkie
wyprowadzone wasnoci, takie jak istnienie wartoci i kierunkw gwnych odksztace oraz niezmiennikw. Naley tylko zamiast napre normalnych 11, 22, 33 wstawi odksztacenia liniowe 11,
22, 33, a zamiast napre stycznych 23, 31, 12 odksztacenia ktowe 23, 31, 12. Jest oczywiste, e
konstrukcja k Mohra jest taka sama jak dla napre. Wnioskujemy std, e dowolny stan odksztacenia
(rys. 2.5a) mona przedstawi w ukadzie osi gwnych odksztace w postaci deformacji, w ktrej
wszystkie zmiany ktw s rwne zeru (rys. 2.5b); poszczeglne ciany elementarnej kostki pozostaj
prostoktami i ulegaj tylko przesuniciu rwnolegemu.
Rys. 2.5
Pokaemy teraz, jak oblicza si zmian objtoci i zmian postaci. Rozpatrzymy odksztacenie objtociowe elementarnego prostopadocianu w ukadzie gwnych osi odksztacenia (rys. 2.5b). Pierwotna
objto prostopadocianu
dV = dxI dxII dxIII .

Alma Mater
Cz 1
Objto prostopadocianu po odksztaceniu
dV + dV = (1 + I ) (1 + II ) (1 + III ) dxI dxII dxIII .

Wzgldna zmiana objtoci
dV
= (1 + I )(1 + II )(1 + III ) 1 = 1 + I + II + III +
dV
+ I II + II III + III I + I II III 1.
Po pominiciu maych wielkoci wyszego rzdu (tj. wszystkich iloczynw odksztace gwnych) otrzymujemy:
dV
I + II + III = I1 ( ) = 11 + 22 + 33 = 3 0 ,
(2.13)
dV
gdzie 0 oznacza rednie odksztacenie liniowe. Wzgldna zmiana objtoci (tzw. dylatacja) jest rwna
pierwszemu niezmiennikowi tensora maych odksztace I1(). Poniewa I1( d ) = 0 , zatem za odksztacenia objtociowe jest odpowiedzialny aksjator tensora odksztacenia.
W celu zobrazowania tzw. odksztacenia czysto postaciowego rozwaymy deformacj elementarnego
paskiego
kwadratu.
Przyjmiemy
szczeglny
przypadek
odksztacenia,
w
ktrym
11 = , 22 = , 33 = 23 = 31 = 12 = 0 (rys. 2.6). Stan odksztacenia opisuje macierz:
0 0
e = 0 0
0
0 0
(2.14)
Jest on odpowiednikiem czystego cinania w teorii stanu naprenia. Odksztacenie czysto postaciowe z
uwagi na to, e I1() = + 0 = 0, ma cech dewiatora.
Rys.2.6
Poniewa w przyjtym ukadzie osi odksztacenia objtociowe s rwne zeru, wic ukad ten jest ukadem gwnych osi odksztacenia. Wobec tego ekstremalne odksztacenia ktowe wystpi w ukadzie obrconym o kt -45 (osie x1, x2):

( )
1
= ,
1'2 ' = max = I III =
2
2
2
a odksztacenia liniowe
Alma Mater
Cz 1
I + III + ( )
=
=0.
11
' ' = 2 '2 ' =
2
2
W ukadzie osi obrconych x1, x2 stan odksztacenia jest wobec tego okrelony macierz:
0 0
e' = 0 0 .
0 0 0
(2.15)
Macierz ta charakteryzuje odksztacenie czysto postaciowe, w ktrym rne od zera s tylko dwie wsprzdne odksztace ktowych.
Nawizujc do wynikw teorii stanu naprenia, w podsumowaniu stwierdzamy, e dowolny stan odksztacenia skada si ze zmian objtociowych i zmian postaciowych. Zmiany objtociowe opisuje tylko
aksjator tensora odksztacenia (rwnomierne rozszerzenie lub skurczenie). Zmian postaci wyraa z kolei
dewiator tensora odksztacenia, na ktry skadaj si dwa odksztacenia czysto postaciowe. Ilustracj tych
stwierdze s macierze:
0 0 0
0
0 +
0
0 0 0
AKSJATOR
0
0
I
0 =
e = 0 II
0
0 III
I 0
+ 0
0
0
0
0 0
0
.
( I 0 ) 0 + 0 ( III 0 )
0
0
0
0 0
( III 0 )
odksztacenie czysto
postaciowe
odksztacenie czysto
postaciowe
DEWIATOR
2.5. PASKI STAN ODKSZTACENIA

Paski stan odksztacenia wystpuje wwczas, gdy w kadym punkcie orodka wsprzdne
i 3 = 3i = 0 (i = 1, 2, 3) , a pozostae wsprzdne tensora odksztacenia zale tylko od zmiennych x1, x2.
Wobec tego tensor odksztacenia odniesiony do wsprzdnych kartezjaskich x1, x2, x3 jest zobrazowany
macierz:
11 12 0
(2.16)
e = 21 22 0 ,
0
0 0
przy czym ij = ji (x1, x2). Wynika std, e skadowe wektora przemieszczenia s opisane wzorami:
u1 = u1 ( x1 , x2 ), u2 = u2 ( x1 , x2 ), u3 = const.
(2.17)
Alma Mater
Cz 1
10
Rys. 2.7
Warunki charakterystyczne dla paskiego stanu odksztacenia wystpuj np. w bardzo dugiej cianie
wykonanej z materiau izotropowego i poddanej obcieniom, ktre nie zmieniaj si wzdu osi x3,
rwnolegej do podunych krawdzi ciany (rys. 2.7). Grubo wycitego mylowo plasterka ciany w
trakcie deformacji pozostaje zawsze taka sama, a o x3 jest gwn osi odksztacenia, odpowiadajc
wartoci gwnej 3 = 33 = 0.
2.6. PRZYKADY *)
Przykad 1
Dane jest pole wektorowe przemieszcze:
u1 ( x1 , x2 , x3 ) = Ax2 x3 + Bx1 ,
u2 ( x1 , x2 , x3 ) = Cx1x3 ,
u3 ( x1 , x2 , x3 ) = Cx1x2 ,
gdzie A, B, C oznaczaj pewne stae. Wyznaczy pole tensorowe odksztace
ij (x1, x2, x3) i pole tensorowe obrotw ij (x1, x2, x3).
Rozwizanie
Z rwna (2.6) otrzymujemy wsprzdne tensora odksztacenia:
1
u1
u11
= B,
, + u11
, =
x1
2
1
1 u
u 1
x
12 = u1,2 + u2,1 = 1 + 2 = ( Ax3 Cx3 ) = 3 ( A C ),
2
2 x 2 x1 2
2
11 =
*)
Duo przykadw zawiera podrcznik [28].
Alma Mater
Cz 1
13 =
11
1
1 u u 1
x
u1,3 + u3,1 = 1 + 3 = ( Ax 2 Cx 2 ) = 2 ( A + C ),
2
2 x3 x1 2
2
u
1
22 = u2,2 + u2,2 = 2 = 0,
x 2
2
23 =
u 1
1
1 u
u2,3 + u3,2 = 2 + 3 = ( Cx1 + Cx1 ) = 0,
2
2 x3 x 2 2
u
1
33 = u3,3 + u3,3 = 3 = 0.
x3
2
Zatem
B
AC
e=
x3
2
A+C x
2
2
AC
x3
2
0
0
A+C
x2
2
0
.
Wsprzdne tensora obrotw obliczamy wedug zalenoci (2.10):
11 = 22 = 33 = 0,
u
1 u
1
12 = 1 2 = 21 = ( A + C ) x3 ,
2 x 2 x1
2
u
1 u
23 = 2 3 = 32 = Cx1 ,
2 x3 x 2
u
1 u
1
31 = 3 1 = 13 = ( A + C ) x 2 ,
2 x1 x3
2
skd
A+C
x3
w = ij =
2
A C x
2
[ ]
A+C
x3
2
0
Cx1
AC
x2
2
Cx1 .
Przykad 2
Dane s skadowe stanu odksztacenia: 11 = 4, 12 = 2, 13 = 0, 22 = 0, 23 = 1, 33 =
1. Obliczy zmian objtoci oraz maksymalne odksztacenie liniowe i maksymalne odksztacenie
ktowe.
Rozwizanie
Tensor odksztacenia mona przedstawi w postaci macierzy:
Alma Mater
Cz 1
12
0
4 2
1 [].
e = 2 0
0 1 1
Najwiksze odksztacenie liniowe to najwiksze odksztacenie gwne I. Do obliczenia wartoci gwnych suy rwnanie charakterystyczne (por. teoria stanu naprenia p. 1.6, wzr (1.19)):
3 I1 2 + I 2 I 3 = 0,
gdzie I1, I2, I3 oznaczaj niezmienniki tensora odksztacenia:
dV
= 4 + 0 1 = 3 ,
dV
0 1
4 0
4 2
2
+
+
= 1 4 4 = 9 [] ,
I2 =
1 1 0 1 2 0
I1 = kk = 11 + 22 + 33 =
4 2
I3 = 2 0
1 = 4 0 ( 1) + 2 1 0 + 2 1 0 0 0 0 1 1 4 ( 1) 2 2 = 0 [] .
0 1 1
Poszukiwana warto I jest najwikszym pierwiastkiem rwnania:
3 3 2 9 0 = 0,
skd
( 2 3 9) = 0 .
Jeden z pierwiastkw = 3 = 0, a pozostae wyliczymy z rwnania kwadratowego:
2 3 9 = 0,
3 32 + 4 9
= 1,5 3,35,
2
1 = 1,5 + 3,35 = 4,85 ; 2 = 1,5 3,35 = 1,85.
1,2 =
Uporzdkowane wartoci gwne s nastpujce:
I = 1 = 4,85 , II = 3 = 0, III = 2 = 1,85,

1
4,85 ( 1,85)

= 3,35 .
max = I III =
2
2
2
Zmiana objtoci wynosi wic 3, maksymalne odksztacenie liniowe I = 4,85, a najwikszy cakowity kt odksztacenia
max = 20,00335180/ = 0,384.
Alma Mater
Cz 1
3.
ZASADA PRACY WIRTUALNEJ
W rozdziale 1. omwilimy teori stanu naprenia. Wprowadzilimy tam pojcia si powierzchniowych i masowych, tworzcych obcienie ciaa. W dalszym cigu zdefiniowalimy wektor i tensor naprenia oraz wyprowadzilimy rwnania rniczkowe rwnowagi czce tensor naprenia i wektor naprenia lub siy powierzchniowe. Na podstawie rwna rwnowagi momentw wykazalimy symetri tensora naprenia.
W rozdziale 2. omwilimy teori stanu odksztacenia. Zdefiniowalimy w nim wektor przemieszczenia i tensor odksztacenia. Wyprowadzilimy rwnie zwizki geometryczne (kinematyczne) czce
wektor przemieszczenia z tensorem odksztacenia.
Na koniec dodajmy, e wprowadzenie opisanych wyej poj dotyczcych stanw naprenia i odksztacenia byo moliwe dziki zaoeniu cigoci materii tworzcych badane ciaa.
Obecnie pokaemy, e stany naprenia i obcie oraz odksztacenia i przemieszczenia s zwizane
pewn bardzo ogln zasad, niezalen od rodzaju materiau. Zasada ta ma podstawowe znaczenie w
mechanice cia sztywnych i cia odksztacalnych. Wyjtkowa donioso zasady prac wirtualnych jest
gwnym powodem wydzielenia omawianej problematyki w osobnym rozdziale. Dalsze rozwaania dotyczce szczegw wyprowadzenia bd prowadzone z zaoeniem maych deformacji, tzn. przy akceptacji liniowych zwizkw kinematycznych (geometrycznych) definiujcych tensor odksztacenia Cauchyego.
Spord dowolnych ukadw funkcji ij (x1, x2, x3) opisujcych stan naprenia mona wyodrbni
takie, ktre speniaj rwnania rniczkowe rwnowagi we wntrzu ciaa (ji,j +Gi = 0) oraz napreniowe warunki brzegowe na powierzchni ograniczajcej ciao ( ji n j = pi( n) ). Ukad napre speniajcy te
wymagania nazywamy ukadem statycznie dopuszczalnym. Istotne jest to, e statycznie dopuszczalnych
ukadw ij jest nieskoczenie wiele, gdy do okrelenia szeciu funkcji
ij(x1, x2, x3) dysponujemy tylko trzema rwnaniami rniczkowymi rwnowagi wewntrznej.
Pole odksztace jest kinematycznie dopuszczalne, jeli spenia ono zwizki kinematyczne
ij = (ui , j + u j ,i ) / 2 , a przemieszczenia ui(x1, x2, x3) speniaj kinematyczne warunki brzegowe.
Rozwamy obecnie ciao o objtoci V ograniczone zamknit powierzchni S. Obliczmy prac
okrelon wyraeniem:
(a)
I = p u dS + G u dV = pi ui dS + Gi ui dV ,
S
przy czym wielkoci ij(x1, x2, x3) oraz ui(x1, x2, x3) tworz dowolny ukad kinematycznie dopuszczalny,
a ij(x1, x2, x3) jest dowolnym statycznie dopuszczalnym polem napre, bdcym w rwnowadze
z siami powierzchniowymi pi(x1, x2, x3) oraz masowymi Gi(x1, x2, x3).
Gsto si powierzchniowych pi jest wektorem naprenia na powierzchni ciaa. Dla wsprzdnych
pi obowizuj wic zalenoci (1.7):
pi = ji n j ,
(b)
gdzie nj (j = 1, 2, 3) s kosinusami kierunkowymi normalnych do powierzchni S0. Pierwsz z caek wystpujcych we wzorze (a) po wykorzystaniu (b) mona zapisa w postaci:
(c)
pi ui dS = ( ji ui )n j dS = A j n j dS ,
S
gdzie
(d)
A j = ji ui
i oznacza wsprzdne pewnego wektora, okrelonego na powierzchni ciaa.

Alma Mater
Cz 1
Wykorzystamy obecnie znany wzr Greena-Gaussa-Ostrogradskiego na zamian caki powierzchniowej na objtociow:
A j n j dS = A j,j dV ,
(e)
skd
( ji ui )n j dS = ( ji ui ), j dV = ( ji,j ui + ji ui,j )dV .
(f)
Uzyskany rezultat podstawimy do zalenoci (a):

(g)
I=
pi ui dS + Gi ui dV = [( ji , j + Gi )ui ]dV + ji ui,j dV .

S
Wyraenie w nawiasie ji , j + Gi na podstawie rwna rniczkowych rwnowagi (1.9) jest rwne zeru.
Rna od zera pozostaje zatem tylko druga caka objtociowa. Przeksztacimy j nastpujco:
(h)
ji ui , j dV = ji (ij + ij )dV = ijij dV .
We wzorze (h) wykorzystalimy symetri tensora naprenia ij = ji, rozkad gradientu przemieszcze na tensor odksztacenia i tensor obrotu oraz fakt, e iloczyn tensora symetrycznego i skonie symetrycznego jest rwny zeru, tzn. ijij = 0
Po podstawieniu wzoru (h) do zalenoci (a) otrzymujemy poszukiwane rwnanie pracy wirtualnej, stanowice esencj zasady pracy wirtualnej:
pi ui dS + Gi ui dV = ijij dV .
S
(3.1)
Rwnanie (3.1) jest bardzo oglne, gdy pomidzy wielkociami statycznymi i kinematycznymi nie
musi zachodzi aden zwizek przyczynowy. Od pl napre i przemieszcze wymagamy jedynie, by
byy odpowiednio statycznie i kinematycznie dopuszczalne. Przy wyborze tych pl mamy zatem bardzo
duo swobody. Zazwyczaj jest tak, e jedno z omawianych pl jest rzeczywiste, a drugie fikcyjne (wymylone, uprzednio przygotowane), czyli wirtualne. Std wanie pochodzi nazwa zasady.
Mona przyj, e wielkoci statyczne pi, Gij oraz ij s wielkociami rzeczywistymi, a wielkoci ui
oraz ij tworz pewien dowolnie obrany (wirtualny) ukad kinematycznie dopuszczalny. Rwnanie (3.1)
odnosi si wwczas do tzw. wirtualnego stanu przemieszcze i jest pewn kombinacj rwna rwnowagi suc do wyznaczania rzeczywistych wielkoci statycznych. Wwczas rwnanie pracy wirtualnej
mona zapisa w postaci:
pi ui dS + Gi ui dV = ijij dV ,
S
(3.2)
gdzie wielkoci wirtualne zaznaczono nadkreleniem.

Jeeli z kolei wielkoci kinematyczne ui oraz ij s rzeczywiste, a wielkoci statyczne pi, Gi oraz ij
tworz pewien dowolnie przyjty (wirtualny) ukad statycznie dopuszczalny, to rwnanie (3.1) odnosi si
do tzw. wirtualnego stanu napre i suy zazwyczaj do obliczania rzeczywistych wielkoci kinematycznych. Wtedy zasad prac wirtualnych mona zapisa nastpujco:
Alma Mater
Cz 1
pi ui dS + Gi ui dV = ijij dV .
S
(3.3)
Rwnanie (3.1) moe, rzecz jasna, zawiera wycznie wielkoci rzeczywiste, tzn. naprenia, przemieszczenia i odksztacenia wywoane przez dziaanie si powierzchniowych i masowych. Odpowiada to
twierdzeniu Clapeyrona, ktre bdzie przedstawione w rozdziale 6. W kocu oba pola kinematyczne i
statyczne, mog by wirtualne. Przydatno takiej postaci zasady pracy wirtualnej wydaje si jednak znikoma.
Podkreli trzeba raz jeszcze, e posta rwnania (3.1) jest wana dla orodka cigego uformowanego
z dowolnego materiau, wykazujcego mae odksztacenia i mae przemieszczenia. W przypadku duych
deformacji rwnanie pracy wirtualnej ma nieco inn posta, uwzgldniajc inne miary odksztace i
napre.
Zasada prac wirtualnych jest take suszna, jeeli zamiast wielkoci skoczonych wstawimy ich przyrosty lub prdkoci, speniajce wymagania dopuszczalnoci. Na przykad w mechanice cia plastycznych
bardzo uyteczne jest rwnanie mocy wirtualnej, w ktrym wystpuj rzeczywiste wielkoci statyczne i
wirtualne pola prdkoci przemieszcze u&i oraz prdkoci odksztace &ij :
pi u&i dS + Gi u&i dV = ij&ij dV .

S
(3.4)
Dla ukadw cia sztywnych, ktrych odksztacenia s z zaoenia rwne zeru, prawa strona rwnania
(3.1) znika, co prowadzi do zalenoci:
pi ui dS + Gi ui dV = 0
(3.5)
Pk k = 0 .
(3.6)
lub
Wzory (3.5) i (3.6) obowizuj jednak tylko dla bardzo maych przemieszcze. Iloczyn Pk i k ma sens
pewnej pracy (sia przemieszczenie liniowe lub moment kt obrotu). Symbolem Pk oznaczono uoglnione siy wypadkowe, tzn. siy skupione lub momenty statyczne si, a symbol k oznacza rzut wektora
przemieszczenia liniowego (lub ktowego) na kierunek danego wektora wypadkowego Pk .
Bardziej oglna jest posta, w ktrej przemieszczenia s zastpione prdkociami przemieszcze.
Wwczas przemieszczenia mog by dowolnie due. W tym przypadku
pi u&i dS0 + Gi u&i dV0 = 0 .
S0
lub
(3.7)
V0
Pk &k = 0 .
(3.8)
Iloczyn Pk i &k ma teraz sens pewnej mocy (sia prdko liniowa lub moment prdko kta obrotu). Symbol & oznacza rzuty wektorw prdkoci liniowych (lub ktowych) na kierunek linii dziaania
k
siy Pk.
Zakres zastosowa zasady prac wirtualnych jest niezwykle duy. Przekonamy si o tym, studiujc
dalsze rozdziay.
Alma Mater
Cz 1
4. PODSTAWOWE REZULTATY BADA DOWIADCZLNYCH
4.
PODSTAWOWE REZULTATY BADA DOWIADCZANYCH

2.1. WPROWADZENIE
W dotychczasowych rozwaaniach dotyczcych stanw naprenia i odksztacenia nie precyzowalimy rodzaju materiau, z ktrego jest wykonane ciao odksztacalne. Jedynymi zaoeniami, ktre przyjlimy, byy cigo rozkadu materii oraz mae przemieszczenia i odksztacenia. Rwnania rwnowagi i
rwnania geometryczne s suszne dla kadego orodka cigego. Rwnania te nie wystarczaj jednak do
rozwizywania zada mechaniki orodka cigego. Moliwe jest to dopiero wwczas, gdy znamy prawo
fizyczne okrelajce zalenoci midzy napreniami i odksztaceniami. Zalenoci te nazywamy take
zwizkami fizycznymi lub rwnaniami konstytutywnymi. Konkretna posta prawa fizycznego zaley od
rodzaju materiau. Precyzuje si j metod teoretyczno-dowiadczaln. Prawidowo sformuowane prawo
fizyczne musi spenia dodatkowe ograniczenia wynikajce z wasnoci funkcji tensorowych oraz zasady
zachowania energii ujtej w kategoriach termodynamiki. W oglnym przypadku prawo fizyczne dla dowolnego orodka mona przedstawi w postaci:
R(Ps, Qe,T) = 0,
(4.1)
gdzie P i Q oznaczaj pewne operatory rniczkowe wzgldem czasu t,

T temperatur, s i e tensory naprenia i odksztacenia.
W przypadku gdy operatory P i Q s liniowe, wyraaj one nastpujce operacje:
P=
i=k
i =0
ai
di
,
dt i
Q=
i =l
i =0
bi
di
dt i
( k , l = 0, 1, 2,...),
przy czym ai oraz bi oznaczaj w oglnoci zmienne w czasie i przestrzeni wsp-czynniki materiaowe.
Zaleno (4.1) jest zatem bardzo skomplikowana. Najprostsz posta tej zalenoci po pominiciu
wpywu czasu i temperatury mona zapisa nastpujco:
s = s( e) .
(4.1a)
Celem bada dowiadczalnych jest nie tylko ustalenie postaci rwna konstytutywnych, ale
i kryteriw zniszczenia materiau. W dalszym cigu podamy najwaniejsze spostrzeenia zebrane
w trakcie wieloletnich bada dowiadczalnych rnych materiaw.
4.2. PRBA ROZCIGANIA

Prba rozcigania jest podstawowym sposobem okrelania wasnoci mechanicznych metali. Najwikszy problem dowiadczalny polega na tym, e mierzalne s tylko przemieszczenia na powierzchni prbki
i cakowita sia zewntrzna obciajca prbk. Dlatego wymiary, ksztat prbki i sposb jej obciania
dobiera si tak, by mona byo zaoy, e stany naprenia i odksztacenia s jednorodne (tzn. jednakowe) przynajmniej w pewnej czci, tzw. czci pomiarowej. Chodzi wic o to, by w kadym przekroju tej
czci prbki i w kadym punkcie przekroju (na powierzchni i wewntrz prbki) wystpowao takie samo
naprenie i takie samo odksztacenie. Podczas rozcigania warunki te s spenione w cienkich prtach o
staym przekroju. Podobne warunki wystpuj w czci pomiarowej prbki rozciganej, przedstawionej
na rys. 4.1. Powikszenie przekroju przy kocach prbki jest niezbdne do waciwego przekazania si w
uchwytach zrywarki.
Alma Mater
Cz 1
Rys. 4.1
W czci pomiarowej (rys. 4.1c) w kadym punkcie przekroju moemy przyj, e 11 = i

12 = 13 = 0, a ponadto, e 22 = 33 = 23 = 0. Wobec powyszego wsprzdn 11 wyznacza si
przez podzielenie wypadkowej siy zewntrznej P przez pocztkowe pole przekroju prbki w czci pomiarowej A0:
P
= .
(4.2)
11 =
A0
Poniewa tylko jedna wsprzdna tensora naprenia 11 jest rna od zera, osie ukadu x1, x2, x3 s
osiami gwnymi napre.
Analizujc przemieszczenia, przyjmujemy hipotez paskich przekrojw, tzn. zakadamy, e kady
przekrj paski przed odksztaceniem ( ) pozostaje paski po odksztaceniu (' '). Oznacza to, e
w kadym punkcie przekroju wystpuje identyczne przemieszczenie u1 (por. rys. 4.2). Hipotez paskich
przekrojw potwierdzaj liczne badania dowiadczalne.
Rys. 4.2
W trakcie prby rozcigania cz pomiarowa prbki ulega wydueniu i przeweniu poprzecznemu

(przy ciskaniu*) obserwujemy odpowiednio skrcenie i poszerzenie poprzeczne). Dowolnie obrany we
wntrzu prbki punkt B przechodzi w punkt b (rys. 4.2). Poniewa prbka w przyjtym ukadzie wsprzdnych nie wykazuje zmiany ktw, tj. 23 = 31 = 12 = 0, wic osie ukadu x1, x2, x3 s gwnymi
osiami odksztacenia. Jednorodno odksztace wynika z intuicyjnego zaoenia, e kady dowolnie
usytuowany elementarny prostopadocian o wymiarach dx1, dx2, dx3 podlega identycznej deformacji
(rys. 4.3).
*)
Do bada ciskania stosuje si krtkie prbki pryzmatyczne (l0 d 2d) i rodki zmniejszajce siy tarcia na
paszczyznach czoowych (smar, wytoczenie stokowe o kcie nachylenia rwnym ktowi tarcia i in.).
Alma Mater
Cz 1
Rys. 4.3
Jeeli ponadto gradienty przemieszcze s mae, to moemy napisa, e
11 =
u1
= = const ,
x1
22 =
u2
u
= 33 = 3 = const < 0.
x2
x3
(4.3)
l0
Ze wzorw (4.3) wynika, e du1=dx1, czyli l = u1 (l0 ) = dx1 = l0 , skd

0
l
.
(4.4)
=
l0
Podczas prby rozcigania i ciskania, wykonujc pomiar siy zewntrznej P (np. za pomoc manometru
lub wagi) oraz pomiary rednicy prbki, dugoci pomiarowej l0 i wyduenia l (np. za pomoc ruby
mikrometrycznej i czujnika zegarowego), za pomoc wzorw (4.2) i (4.4) moemy w kadym momencie
obliczy naprenie i odksztacenie . Typowy wykres zalenoci przy rozciganiu i ciskaniu przedstawia rys. 4.4.
Rys. 4.4
Na wykresie rozcigania mona wyrni kilka charakterystycznych punktw, ktre omwimy niej.
Granica proporcjonalnoci H (punkt A) jest najwiksz wartoci naprenia, przy ktrej zaleno
() jest jeszcze liniowa.
Granica sprystoci S (punkt B) jest najwiksz wartoci naprenia, dla ktrej krzywa obcienia
pokrywa si z krzyw odcienia (por. rys. 4.5a). Pokrywanie si tych krzywych jest cech tzw. procesw
sprystych.
Alma Mater
Cz 1
Rys. 4.5
Granica plastycznoci P (odcinek C'D) jest to warto naprenia, przy ktrym wystpuj znaczne
odksztacenia trwae bez wzrostu siy; materia pynie.
Grna granica plastycznoci P (punkt C). Odpowiada ona chwilowemu wzrostowi naprenia zanim jeszcze wystpuje pynicie plastyczne materiau.
W praktyce granica proporcjonalnoci, granica sprystoci i granica plastycznoci le bardzo blisko
siebie. Mona wic przyj, e:
H S P i H S P .
Wytrzymao dorana w (punkt E) jest rwna maksymalnej wartoci naprenia na wykresie ().
Od tego punktu odksztacenia i naprenia w prbce przestaj by jednorodne, tworzy si wyrane miejscowe przewenie, tzw. szyjka (por. rys. 4.6). Dalszy przyrost odksztace nastpuje przy malejcej sile
rozcigajcej. Jeli jednak uwzgldnimy fakt, e pole przekroju prbki ulega wyranemu zmniejszeniu*),
to okazuje si, i rzeczywiste naprenie, wyliczone jako stosunek siy P do najmniejszego pola przekroju
szyjki A (a = P/A), poczwszy od punktu E bdzie nadal roso (linia przerywana EG).
Odksztacenie graniczne przy zerwaniu gr (punkt F); prbka ulega zerwaniu w tym przekroju, gdzie
powstaje szyjka. Odksztacenie graniczne dla stali budowlanej osiga warto okoo 20 %.
Rys. 4.6
Z wykresu podanego na rys. 4.4 widzimy, e przy niewielkich odksztaceniach ( H) zaleno ()

jest liniowa. Wasno t wyraa tzw. prawo Hooke'a (1676 rok):
(4.5)
= E ,
gdzie sta materiaow E nazywamy moduem sprystoci lub moduem Younga. Modu Younga jest
miar sztywnoci materiau (tzn. kta nachylenia wykresu ).
W procesie obcienia odnotowujemy rwnie zmiany przekroju poprzecznego prbki. Podczas rozcigania wymiary przekroju poprzecznego ulegaj zmniejszeniu, a podczas ciskania zwikszeniu. Wystpuj zatem odksztacenia poprzeczne 22 i 33 , ktrych rednie wartoci wynosz R/R. W zakresie
liniowo-sprystym (odcinek OA na rys. 4.4) stosunek odksztacenia poprzecznego do odksztacenia podunego 11 jest stay, czyli:
22 33
=
= = const ,
11 11
11 = ,
H .
(4.6)
*)
Zmniejszenie przekroju prbki wystpuje ju na pocztku procesu rozcigania. Przewenie to jest jednak
bardzo mae i ma charakter sprysty, tj. znika po usuniciu obcienia. Gwoli zachowania cisoci naprenie
= P/A0 nazywamy napreniem nominalnym, a naprenie rz =P/A (A oznacza tutaj aktualny przekrj prbki)
nazywamy napreniem rzeczywistym. Rozrnienie to jest konieczne w odniesieniu do materiaw wykazujcych
due odksztacenia.
Alma Mater
Cz 1
Bezwymiarow sta materiaow v nazywamy wspczynnikiem Poissona, a wspczynnik Poissona i

modu Younga nazywamy staymi sprystoci.
Przechodzc do bardziej zaawansowanych stanw obcienia, zwrmy uwag na wielko
Et = d / d , zwan moduem wzmocnienia lub moduem stycznym. Jeli w procesie rozcigania przejdziemy do pewnego punktu M (lub M'), w ktrym || > S, a nastpnie rozpoczniemy odcianie, to okae si, e krzywa odcienia MN (lub M'N') jest w przyblieniu lini prost, rwnoleg do linii OA odpowiadajcej obcieniu w zakresie liniowo-sprystym (w rzeczywistoci linia ta nieco odbiega od linii
(p)
prostej por. rys. 4.5b). Po cakowitym odcieniu w prbce pozostaje pewne odksztacenie trwae
(p)
rwne odcinkowi ON (lub , odcinek ON'). Jeeli teraz ponownie obciymy prbk, to zaleno ()
bdzie liniowa a do wartoci = M, a dalszy wykres obcienia pokryje si w przyblieniu z wykresem
dla prbki nieodcionej (rzeczywisty przebieg tej krzywej podano na rys. 4.5b linia przerywana). Warto zwrci uwag, e w trakcie ponownego obciania prbka do punktu M zachowuje si liniowosprycie. Innymi sowy, odcienie prbki po przekroczeniu granicy plastycznoci powoduje niejako
zwikszenie granicy sprystoci.
W obszarze odksztace sprysto-plastycznych cakowite odksztacenie mona wyrazi wzorem:
gdzie
= ( s) + ( p ) ,
( s) = .
(4.7)
E
czyli
= + ( p ) , przy czym ( p ) = 0, jeli || p H.

(4.8)
E
Ze wzgldu na to, e odksztacenia odpowiadajce punktowi D s ju bardzo due w porwnaniu z
odksztaceniami czysto sprystymi, odpowiadajcymi punktowi B, wykres () z rys. 4.4 bardzo czsto
przyblia si wykresem podanym na rys. 4.7a. Materia odpowiadajcy temu wykresowi nazywamy sprysto-idealnie plastycznym.
Wykres rozcigania podany na rys. 4.4 jest typowy dla mikkiej stali budowlanej. Inne rodzaje materiaw, np. stopy aluminium, stale wglowe o wysokiej wytrzymaoci maj wykresy zblione do
rys. 4.5b. W takich przypadkach nie obserwujemy wyranej granicy plastycznoci. Wprowadzamy wwczas tzw. umowne granice sprystoci i plastycznoci. Umowna granica sprystoci odpowiada napr(p)
eniu, dla ktrego trwae odksztacenie plastyczne (por. rys. 4.5b) osiga pewn arbitralnie przyjt
dostatecznie ma warto, np. 0,05%. Umowna granica plastycznoci odpowiada z kolei stosunkowo
(p)
duej wartoci np. 0,2%. Umowne granice w takich przypadkach oznaczamy odpowiednio symbolami 0,05 oraz 0,2. Uproszczon posta zalenoci () z rys. 4.5b przedstawia rys. 4.7b. Taki idealny
materia nazywamy materiaem sprysto-plastycznym ze wzmocnieniem liniowym.
Rys. 4.7
Alma Mater
Cz 1
Na rysunku 4.8 podano wykresy zalenoci () dla kilku rnych materiaw uywanych
w budownictwie.
Rys. 4.8
Z analizy prby rozcigania i ciskania rnych materiaw wynika, e podczas ciskania prawie kady materia wykazuje znaczne odksztacenia plastyczne. Podczas rozciganiu ta prawidowo nie zachodzi. W zalenoci od tego, jak zachowuj si materiay w prbie rozcigania, rozrniamy materiay
cigliwe (wykazujce due odksztacenia plastyczne) i kruche, ktre nie maj prawie adnych wasnoci
plastycznych podczas rozcigania (por. rys. 4.9).
Rys. 4.9
4.3. ZJAWISKO BAUSCHINGERA

Omawiane zjawisko wystpuje w materiaach sprysto-plastycznych ze wzmocnieniem. W celu
uchwycenia jego istoty rozwaymy model idealny takiego materiau, podany na rys. 4.7b. Jeeli po odcieniu od pewnej wartoci naprenia wikszego od granicy plastycznoci obciymy prbk si przeciwnego znaku, to odksztacenia plastyczne pojawi si przy wartoci mniejszej od pocztkowej granicy
plastycznoci p. Takie zmniejszenie granicy plastycznoci w stosunku do obcienia przeciwnego znaku
nazywa si zjawiskiem Bauschingera (por. rys. 4.10). Innymi sowy, zwikszenie granicy plastycznoci
w jednym kierunku dziaania siy zmiensza granic plastycznoci w kierunku przeciwnym, przy czym
suma granic plastycznoci podczas rozcigania i ciskania w przyblieniu pozostaje staa. Na rysunku
4.10 pokazano, jak realizuje si pewien zamknity cykl obcie materiau wykazujcego zjawisko Bauschingera.
Alma Mater
Cz 1
Rys. 4.10
Rys. 4.11
4.4. HISTEREZA
Przy omawianiu wykresu rozcigania mwilimy o tym, e krzywa odcienia w rzeczywistoci nie
pokrywa si cile z krzyw ponownego obcienia (rys. 4.5b). Krzywe odcienia i obcienia tworz
ptl, ktr nazywamy ptl histerezy.
Zjawisko histerezy (tzn. niepokrywanie si krzywych odcienia i obcienia) wystpuje nawet w obszarze, ktry uwaamy za sprysty, z tym jednak, e jest ono niezwykle sabo widoczne. Wynika z tego,
e realne materiay nigdy nie s idealnie spryste, nawet przy bardzo maych odksztaceniach. Na rysunku 4.11 przedstawiono zjawisko histerezy w pewnym powikszeniu, by dobrze pokaza szczegy przebiegu ptli histerezy.
4.5. WPYW PRDKOCI ODKSZTACENIA

Jeeli wykrelimy zaleno () dla rnych ustalonych prdkoci odksztacenia, to dla tego samego
materiau otrzymamy rne wykresy dla rnych prdkoci. Zjawisko to ilustruje rys. 4.12, na ktrym
symbolem t oznaczono czas, a symbolem & prdko odksztacania prbek w prbie rozcigania.
Granica plastycznoci wzrasta bardzo wyranie ze wzrostem prdkoci odksztacenia, przy czym odksztacenie graniczne przy zerwaniu maleje. W zwykych prbach rozcigania prdko odksztacenia
4
wynosi 10 10 1/s. Wiksze prdkoci uzyskuje si przy zastosowaniu motw (do 10 1/s). Normy
bada materiaw okrelaj cile prdkoci odksztacenia (lub obciania).
Rys. 4.12
Alma Mater
Cz 1
4.6. PEZANIE I RELAKSACJA*)

Pezaniem materiau nazywamy zmian odksztace w czasie przy staym napreniu, relaksacj
zmian napre w czasie przy staym odksztaceniu.
t1+ prt obciono

0. Nastpnie, w
chwili t = t2 , prt odciono. Opisany program obcienia przedstawia wykres (t). Obcieniu prta w
Rysunek 4.13a ilustruje zachowanie si prta wykazujcego pezanie. W chwili t =

sta w czasie si rozcigajc, odpowiadajc napreniu normalnemu o wartoci
chwili t = t1+ towarzyszy wyduenie dorane, odpowiadajce odksztaceniu 0. W miar upywu czasu,
mimo e naprenie jest stae i wynosi 0, obserwujemy przyrost odksztace (t); wystpuje pezanie
prta. Gdyby nie usunito siy rozcigajcej, cakowite odksztacenie o nieskoczenie dugim czasie
dyoby asymptotyczne do wartoci . Jeli jednak odciymy prt w chwili t = t2, to nastpi dorane
skrcenie prta, a w miar upywu czasu dalszy spadek odksztace. Dla t > t2 ponownie obserwujemy
proces pezania, gdy nastpuje zmiana odksztace przy staym napreniu, w tym przypadku rwnym
zeru ( (t) = 0). Dla t odksztacenie prta dy asymptotycznie do pewnej trwaej wartoci na og
rnej od zera. Opisany przebieg odksztace w funkcji czasu jest zilustrowany wykresem (t) na
rys. 4.13a.
Rys. 4.13
*)
Problemy te bd omwione szczegowo w p. 18.5.
Alma Mater
Cz 1
Rysunek 4.13b obrazuje zachowanie si prta wykazujcego relaksacj. W chwili t = t1+ wyduono
prt o warto l, odpowiadajc odksztaceniu 0 = l/l. Nastpnie, w chwili t = t2, przywrcono prtowi jego pierwotn dugo l, czyli doprowadzono do stanu, w ktrym = 0. Opisany program odksztacenia prta objania wykres (t). Wyduenie prta w chwili t = t1 spowodowao wystpienie naprenia
doranego 0. W miar upywu czasu, mimo e odksztacenie prta jest stae i wynosi 0, obserwujemy
spadek naprenia (t); wystpuje zjawisko relaksacji. W celu przywrcenia prtowi jego pierwotnej
dugoci w chwili t = t2 trzeba wymusi skrcenie prta. Towarzyszy temu skok wartoci napre i wystpienie napre ciskajcych. W miar upywu czasu odnotowujemy wzrost napre, mimo e odksztacenie ma warto sta, rwn zeru. Ponownie obserwujemy wic zjawisko relaksacji. Dla t
naprenie w prcie dy asymptotycznie do pewnej wartoci trwaej, na og rnej od zera. Opisany
przebieg zmian naprenia normalnego w funkcji czasu ilustruje wykres (t). Na wykresie tym linia =
jest asymptot, do ktrej d naprenia, gdy rezygnujemy z przywrcenia prtowi jego pierwotnej
dugoci.
Zjawiska pezania i relaksacji obserwujemy we wszystkich materiaach w wikszym lub mniejszym
stopniu. Szczeglnie jaskrawo zjawiska te wystpuj w betonie, tworzywach sztucznych i gruntach. W
metalach intensywno pezania i relaksacji ronie w miar wzrostu temperatury. Warto doda, e pezanie i relaksacj obserwuje si przy napreniach i odksztaceniach mniejszych od wartoci plastycznych,
tzn. przy 0 < P i 0 < P.
4.7. WYTRZYMAO DUGOTRWAA

Podczas dugotrwaych prb rozcigania lub ciskania prbek znajdujcych si w stanie pezania wytrzymao materiau jest mniejsza od wytrzymaoci doranej (krtkotrwaej). Fakt ten, stwierdzony dowiadczalnie, jest zgodny z podanymi wczeniej rezultatami bada wpywu prdkoci odksztacenia na
wytrzymao materiau (por. p. 4.5). Wytrzymao dugotrwa t definiuje si jako naprenie niszczce przy dziaaniu obcienia w przecigu okrelonego czasu. Warto stosunku wytrzymaoci dugotrwaej do wytrzymaoci doranej zaley w istotny sposb od rodzaju materiau. Na przykad wytrzymao
dugotrwaa betonu rozumiana jako niszczce naprenie ciskajce dla nieskoczenie dugiego czasu
dziaania obcienia, stanowi okoo 90% wytrzymaoci doranej ( 0,9w). Wytrzymao dugotrwa metali uzalenia si nie tylko od czasu dziaania obcienia, ale rwnie od temperatury, ktrej
wzrost powoduje wyrane zmniejszenie naprenia niszczcego. Dla temperatur pokojowych i nieskoczenie dugiego czasu dziaania obcienia zerwanie prbki nastpuje przy napreniu (0,6 0,8)
w.
4.7. WPYW CZYNNIKW ZEWNTRZNYCH

4.8.1. Temperatura
W zalenoci od temperatury (rwnej dla caej prbki) wytrzymao dorana w zmienia si w
do istotny sposb. W zakresie temperatur dodatnich stal charakteryzuje si najwiksz wytrzymaoci
dla temperatury 200 300C. W miar obniania si temperatury poniej 0C wytrzymao dorana ronie (por. rys. 4.14). Podobnie zachowuje si granica plastycznoci, a wyduenie graniczne wzrasta z
temperatur. Naley podkreli, e dla stali zwykych od temperatury 400 500C silnie wzrasta efekt
pezania, a granica plastycznoci i modu Younga znacznie malej. Nierwnomierny rozkad temperatur
w materiale z reguy zmniejsza wytrzymao, powstaj dodatkowe naprenia, rozwija si korozja materiau. Temperatura wpywa rwnie na deformacje ciaa. Wywouje ona zazwyczaj zmian objtoci, a
odpowiednie wsprzdne tensora odksztacenia w materiale termicznie izotropowym okrela wzr:
Alma Mater
Cz 1
ij( T ) = T T ij ,
10
(4.9)
gdzie T jest wspczynnikiem rozszerzalnoci termicznej, a T przyrostem temperatury.
Rys. 4.14
4.8.2. Promieniowanie jdrowe

W zalenoci od odpornoci na wpyw promieniowania rozrniamy trzy zasadnicze grupy materiaw: metale, materiay ceramiczne i organiczne. Najbardziej odporne na promieniowanie neutronowe s
metale. Oglnie biorc obserwuje si znaczny wzrost granicy plastycznoci i wytrzymaoci na rozciganie, ktrym towarzyszy spadek cigliwoci. Zmiany tych wasnoci dla stopu aluminium ilustruje
rys. 4.15. Materiay ceramiczne, podobnie jak metale, kruszej przy jednoczesnym wzrocie wytrzymaoci. Najbardziej wraliwe na promieniowanie s materiay organiczne, takie jak tworzywa sztuczne, kauczuk i inne polimery niekrystaliczne. Niektre polimery staj si bardzo kruche (np. kauczuk naturalny),
inne za staj si mikkie i pynne (np. kauczuk butylowy). Zbrojone tworzywa sztuczne, takie jak ywice
epoksydowe wzmocnione szkem i prasowane ywice fenolowe, wykazuj z kolei bardzo dobr odporno na promieniowanie.
Rys. 4.15
Alma Mater
Cz 1
11
4.9. WYTRZYMAO ZMCZENIOWA

Wytrzymao przy obcieniach okresowo zmiennych jest z reguy mniejsza od wytrzymaoci doranej przy jednokrotnej prbie obcienia. Problematyk t omwimy na przykadzie bada metali.
Rys. 4.16
Obcienie cykliczne prta w przypadku dziaania si osiowych charakteryzuj dwa parametry: naprenie maksymalne max i naprenie minimalne min (rys. 4.16a). Okazuje si, e sposb przejcia midzy kolejnymi wartociami max i min nie ma istotnego wpywu na wytrzymao prbki, jeli przejcie
to jest monotoniczne. Stwierdzono rwnie, e w dosy znacznym zakresie (1200 Hz) wpyw prdkoci
zmian naprenia mona zaniedba. Po wprowadzeniu tzw. wspczynnika asymetrii
r = min /max
moemy w rwnorzdny sposb opisa dany cykl naprenia parametrami max i r. Najwiksze znaczenie praktyczne ma cykl symetryczny, dla ktrego r = 1.
Cykl naprenia mona rwnie przedstawi jako superpozycj staego w czasie naprenia redniego
m oraz amplitudy a (por. rys. 4.16a):
m = (max+ min)/2,
a = (max min)/2.
W badaniach zmczeniowych stosuje si z reguy symetryczne cykle naprenia. Dla danej prbki
ustalamy warto max i notujemy liczb cykli N, przy ktrej w tych warunkach nastpuje zniszczenie tej
prbki. Rnym wartociom max odpowiadaj rne liczby N. Z danych tych tworzymy wykres
max(N), noszcy nazw krzywej Whlera (1870 rok). Krzyw t przedstawia rys. 4.16b. Funkcja
max(N) jest funkcj malejc zmierzajc asymptotycznie do pewnej wartoci zwanej trwa wytrzymaoci zmczeniow zm. Trwaa wytrzymao zmczeniowa jest zatem najwiksz wartoci naprenia
max, ktr przenosi materia przy praktycznie nieskoczonej liczbie cykli. Za tak liczb uwaa si 108
cykli. Wartoci max(N) dla N < 108 okrelaj tzw. ograniczon wytrzymao zmczeniow, przy ktrej
prbka ulega zniszczeniu po skoczonej liczbie cykli. Dla N = 1 naprenie max jest oczywicie rwne
wytrzymaoci doranej w. Zakres od N = 1 do N = 104 odpowiada zniszczeniu niskocyklowemu, w ktrym naprenia max przekraczaj na og granic plastycznoci. Dla N > 104 naprenia max(N) s z
Alma Mater
Cz 1
12
reguy mniejsze od granicy plastycznoci. Zniszczenie odpowiadajce takiemu zakresowi liczby cykli
nazywamy wysokocyklowym.
Przy symetrycznych cyklach odksztace plastycznych o staej amplitudzie (p) dla wikszoci metali
jest suszny wzr Coffina (1959 rok):
(4.10)
2 (p) N = gr = const,
gdzie N oznacza niszczc liczb cykli, gr maksymaln wydualno materiau, sta wynoszc dla
wikszoci metali 0,5. Wzr Coffina obowizuje rwnie dla jednokrotnego rozcignicia materiau a do
zniszczenia, jeeli przyjmiemy, e N = 0,25.
Z bada niesymetrycznych cykli obcie wynika, e naoenie dodatniej wartoci m na cykl symetryczny (tzn. dodanie staego rozcigania) zmniejsza bezpieczn amplitud a . Przy ujemnych wartociach m (tzn. dodanie staego ciskania) obserwuje si zwikszenie bezpiecznej amplitudy a.
Opisane fakty ilustruje tzw. wykres Haigha (rys. 4.16c), w ktrym na skali odcitych odkada si naprenie rednie m, a na skali rzdnych amplitud napre a. Poniewa naprenie maksymalne
max = a + m, wic punkt A na wykresie Haigha odpowiada cyklowi symetrycznemu (m = 0), przy
czym a = zm. W punkcie B, gdzie a = 0, rednie stae naprenie jest rwne doranej wytrzymaoci
materiau, czyli m = w.
Z warunku, by naprenie maksymalne max = a + m byo nie wiksze od granicy plastycznoci P,
otrzymujemy nierwno:
a + m P 0 ,
wyznaczajc obszar czysto sprystych deformacji prbki poddanej prbie zmczeniowej. Granic tego
obszaru wyznacza prosta CD.
4.10. UWAGI O MECHANIZMACH ZNISZCZENIA MATERIAW

W czasie prby rozcigania mona zauway, e w chwili pojawienia si odksztace plastycznych na
powierzchni prbki wystpuj cienkie prki, a powierzchnia prbki staje si matowa. Prki te nazywamy liniami Ldersa. Linie Ldersa s nachylone w stosunku do osi prbki pod ktem bliskim 45, zgodnie
z pochyleniem paszczyzn ekstremalnych napre stycznych. Schemat procesu plastycznego mona sobie wyobrazi jako przesuwanie si (lizganie) oddzielnych pytek nachylonych pod ktem 45 w stosunku do kierunku siy(por. rys. 4.17). Tego typu mechanizm nazywamy mechanizmem polizgu. Zniszczenie polizgowe bardzo wyranie wida podczas rozcigania monokrysztaw (por. np. Timoshenko [47],
s. 384).
Innego typu zniszczenie wystpuje np. podczas rozcigania kredy lub betonu. Zniszczenie ma tutaj
charakter kruchy i wystpuje dlatego, e naprenie normalne konieczne do rozdzielenia materiau jest
znacznie mniejsze ni naprenie konieczne do odksztacenia plastycznego (polizgowego).
Rys. 4.17
Alma Mater
Cz 1
13
Mona wic stwierdzi, e jeeli wytrzymao na cinanie jest wiksza ni wytrzymao rozdzielcza,
to materia pka w sposb kruchy lecz jeeli wytrzymao na cinanie jest mniejsza ni wytrzymao
rozdzielcza, to materia jest cigliwy i odksztaci si, zanim pknie. Warto zwrci uwag, e kruche pknicia materiau s bardzo niebezpieczne, gdy konstrukcja moe ulec zniszczeniu bez widocznych
uprzednio oznak (deformacji).
Alma Mater
Cz 1
5.
RWNANIA FIZYCZNE
DLA CIA LINIOWO - SPRYSTYCH
5.1. ZWIZKI MIDZY ODKSZTACENIAMI I GWNYMI NAPRENIAMI

W kadym materiale konstrukcyjnym przy umiarkowanych wartociach napre i odksztace obserwujemy obszar, w ktrym podczas jednoosiowego rozcigania lub ciskania zaleno () jest linio
+
.
H
wa, a droga obcienia pokrywa si z drog odcienia. Na rysunku 5.1a jest to obszar H
W obszarze tym ciao zachowuje si liniowo-sprycie. Przyjcie liniowej zalenoci () jest najprostszym przyblieniem stosowanym do opisu zachowania si konstrukcji pod obcieniem.
Rys. 5.1
Niej przedstawimy sposb budowy zwizkw fizycznych dla cia liniowo-sprystych (rys. 5.1b) w
oglnym przypadku trjosiowego stanu naprenia.
Na wstpie przyjmiemy zaoenie polegajce na tym, e kierunki gwnych napre i gwnych odksztace si pokrywaj. Na rysunku 5.2 kierunki te odpowiadaj osiom ukadu wsprzdnych x1, x2, x3.
Podczas jednoosiowego rozcigania (ciskania) odksztacenia liniowe w kierunku dziaania siy okrela prawo Hooke'a (4.5): = / E , a odksztacenia poprzeczne opisuje wzr (4.6):
poprz = pod =
.
E
Fakty te wykorzystamy do budowy zwizkw fizycznych w przypadku trjwymiarowym dla materiau

izotropowego. Na rysunku 5.2 przedstawiono deformacj elementarnego prostopadocianu pod wpywem jednoczesnego dziaania trzech napre gwnych 1, 2, 3. Kade z tych napre dziaajce z
osobna powoduje odksztacenia podune (wzr 4.5) i poprzeczne (wzr 4.6). Ostateczne wartoci odksztace 1, 2 i 3 mona uwaa za sum efektw dziaania poszczeglnych napre gwnych. W ten
sposb uzyskano zwizki fizyczne (5.1). Przy budowie wzorw (5.1) przyjlimy zatem zasad goszc,
e ostateczny skutek dziaania kilku przyczyn jest rwny sumie efektw dziaania kadej z przyczyn.
Zasad t nazywamy zasad superpozycji skutkw. Zasig jej stosowania jest jednak ograniczony. Zasada superpozycji obowizuje bowiem tylko wwczas, gdy skutek jest liniow funkcj przyczyny (u nas:
wsprzdna tensora odksztacenia jest liniow funkcj wsprzdnych tensora naprenia).
Alma Mater
Cz 1
Rys. 5.2
1
1
E
2 = 1
E
3 = 1
E
1 = +
2
E
1
+ 2
E
2
E
3 =
1 ( 2 + 3 )],
[
E
E
3 = [ 2 ( 1 + 3 )],
E
E
1
1
+ 3 = [ 3 ( 1 + 2 )].
E
E
(5.1)
Rwnania (5.1), wice wartoci gwne tensorw odksztacenia i naprenia, s podstawow form
zwizkw fizycznych. Za pomoc tych rwna w p. 5.2 wprowadzimy oglniejsz posta rwna fizycznych dla dowolnego ukadu wsprzdnych.
5.2. RWNANIA FIZYCZNE DLA CIA IZOTROPOWYCH

W dowolnym ukadzie osi wsprzdnych stan naprenia okrela 9 skadowych ij (rys. 5.3a). Na
podstawie zasady superpozycji odksztacenia wywoane przez te skadowe mona uwaa za sum efektw dziaania napre normalnych (rys. 5.3b) i napre stycznych (rys. 5.3c), ktre z kolei skadaj si
z trzech czystych cina w paszczyznach (x1, x2), (x2, x3) i (x3, x1). Efekty dziaania napre normalnych s opisane rwnaniami (5.1). Dla okrelenia wpywu napre stycznych wystarczy analiza deformacji wystpujcych podczas czystego cinania.
Rys. 5.3
Rozwamy dla przykadu czyste cinanie w paszczynie (x1, x2) wywoane przez naprenia 12 i 21.
Stan czystego cinania odpowiada jak wiemy dziaaniu napre normalnych, 11
' ' = 2 '2 ' = w
ukadzie osi x1' , x2' obrconym o kt 45 w stosunku do osi x1' , x2 (por. rys. 5.4), przy czym
12 = 21 = . Osie x1' , x2' s osiami gwnych napre, dla ktrych obowizuj wzory (5.1).
Alma Mater
Cz 1
Rys. 5.4
Mamy wic
(a)
1+
11
''
,
''=
2 '2 ' =
11
1+
2'2' = 2'2' 11
,
''=
skd wida, e
1+
.
E
Otrzymany wynik odpowiada odksztaceniu czysto postaciowemu w ukadzie osi x1, x2 (patrz rys. 5.4),
przy czym 11 = 22 = . Widzimy wic, e w ukadzie osi x1, x2 naprenia styczne 12 = 21 = wywouj odksztacenia czysto postaciowe:
1+
1+
(b)
12 = 21 =
=
12 .
E
E
Wzr (b) mona zapisa jeszcze inaczej:
(c)
12 = 12 ,
2G
gdzie:
E
.
G=
(5.2)
2(1 + )
Wspczynnik G nazywamy moduem cinania, moduem odksztacenia czysto postaciowego lub
moduem Kirchhoffa. Wzr (c) mona atwo uoglni na pozostae paszczyzny ukadu przez zamian
wskanikw:
23 = 23 , 31 = 31 .
(d)
2G
2G
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania stwierdzamy, e ogln posta zwizkw fizycznych dla
izotropowych cia liniowo-sprystych opisuje sze nastpujcych rwna:
1
11 = [ 11 ( 22 + 33 )] + ( T ),
1
22 = [ 22 (11 + 33 )] + ( T ),
(5.3)
33 = [ 33 (11 + 22 ) ] + ( T ).
12 = 12 , 23 = 23 , 12 = 12 .
2G
2G
2G
11' ' = 2'2' = =
W rwnaniach (5.3) uwzgldniono skadniki wywoane zmian temperatury. Skadniki te wobec przyjcia izotropii termicznej materiau wystpuj tylko przy odksztaceniach liniowych (por. wzr (4.9))
Alma Mater
Cz 1
Po rozwizaniu ukadu rwna (5.3) ze wzgldu na naprenia otrzymujemy drug, rwnowan posta
zwizkw fizycznych*):
E
1+

(11 + 22 + 33 )
11 =
11 +
T T ,
1+
1 2
1 2
+
E

(
)
22 =
+
+
+
,
22
11
22
33
1 2 T
1 +
1 2
(5.4)
E
1+
(11 + 22 + 33 )
33 =
33 +
T T ,

1+
1 2
1 2
23 = 2G 23 ,
13 = 2G13 .
12 = 2G12,
5.3. ZMIANA OBJTOCI

Wzgldna zmiana objtoci (dylatacja) jest sum wydue wzgldnych rr. Dylatacj moemy obliczy ze wzorw (5.3), wykorzystujc zaleno (2.13). Pominiemy przy tym wpyw temperatury.
1
1 2
rr = 11 + 22 + 33 = [( 11 + 22 + 33 ) 2 (11 + 22 + 33 )] =
pp
E
E
lub
3(1 2 )
(5.5)
rr =
0 = 0 ,
E
K
E
gdzie
K=
(5.6)
3(1 2 )
i nosi nazw moduu ciliwoci. Ze wzoru (5.5) wida, e dylatacja jest zawsze rwna zeru, gdy 12 =
0. Tak wic dla materiaw nieciliwych = 1/2. Warto ta jest najwiksz wartoci wspczynnika
Poissona. Dla > 1/2 podczas wszechstronnego ciskania objto ciaa powikszaaby si, co przeczy
faktom dowiadczalnym. Z drugiej strony minimalny wspczynnik Poissona rwna si zeru, gdy dla
< 0 w prbie jednoosiowego rozcigania powinnimy obserwowa poprzeczne poszerzenie przekroju.
Wobec powyszego stwierdzamy, e wspczynnik Poissona musi spenia nierwnoci:
1
0 .
(5.7)
2
Na marginesie tej kwestii warto jednak doda, e z rozwaa energetycznych wynika, i wspczynnik moe by nawet ujemny. Materiay takie ju wytworzono, ale nie speniaj one warunku cigoci,
gdy znajduj si w nich stosownie uformowane szczeliny. Dodajmy, e wspczynnik odksztacenia
poprzecznego w materiaach anizotropowych moe by z kolei wikszy od 1/2.
5.4. INNE POSTACIE ZWIZKW FIZYCZNYCH

W mechanice orodkw cigych spotykamy czsto skrcony zapis rwna fizycznych*) :
ij = 2 ij + kk ij
lub zwizki odwrotne:
ij = 2 ' ij + ' rr ij ,
(5.8)
(5.9)
gdzie , oraz ' i ' oznaczaj stae Lamgo:
wa.
*)
Rwnania (5.4) maj sens tylko dla 1/2. Gdy = 1/2, macierz odwrotna ukadu rwna (5.3) jest osobli-
*)
We wzorach (5.8) i (5.9) pominito wpyw temperatury.
Alma Mater
Cz 1
E
E
2
2
G = K G ,
= G, =
=
2(1 + )
(1 + )(1 2 ) 1 2
3
1+
1
=
=
, = =
2E
4G
E
2 2 + 3
(5.10)
Z rozdziaw 1. i 2. wiemy, e wsprzdne aksjatorw odksztacenia i naprenia okrela si nastpujco:

pp
ij( o) = kk ij , ij( o) =
ij .
(5.11)
3
3
Wobec tego rwnania (5.5) mona uwaa za zwizki fizyczne dla aksjatorw:
ij( o ) =
1 2 ( o )
1 (o)
ij =
.
E
3K ij
(5.12)
Podobne zalenoci mona zbudowa dla dewiatorw odksztacenia i naprenia. W tym celu
wykorzystamy rwnania (5.9), (5.11) i (5.12):
1 + (d )
1 2 ( o )
ij( d ) = ij ij( o ) =
ij + ij( o ) rr ij
ij =
E
E
E
1 + (d ) 1
1 + (d )
=
+ [1 + 3 (1 2 )] ij( o ) =
.
E ij
E
E ij
Otrzymujemy std zwizki fizyczne dla dewiatorw:
ij( d ) =
(d )
1 + ( d ) ij
.
ij =
2G
E
(5.13)
Naley zwrci uwag, e izotropowy materia sprysty jest cakowicie okrelony przez dwie stae sprystoci, np. E i , E i G, K i G, i , i itd.
5.5. IZOTROPIA I ANIZOTROPIA. JEDNORODNO

I NIEJEDNORODNO
We wszystkich dotychczasowych rozwaaniach zaoylimy mae odksztacenia oraz izotropi materiau, oznaczajc, e jego wasnoci mechaniczne s takie same we wszystkich kierunkach. Zaoenie
izotropii materiau pozwolio przyj, e kierunki gwnych napre i gwnych odksztace pokrywaj
si.
Rys. 5.5
Niektre materiay konstrukcyjne nie wykazuj jednak wasnoci izotropii. Dotyczy to np. drewna, w
ktrym wyduenia w kierunku wkien s przy tej samej sile mniejsze ni w kierunku prostopadym do
wkien (por. rys. 5.5). Materiay, ktrych wasnoci zale od kierunku, nazywamy anizotropowymi.
Najoglniejsza posta zwizkw fizycznych, obejmujca wszystkie moliwe przypadki anizotropii sprystej (w tym rwnie izotropi), jest nastpujca:
Alma Mater
Cz 1
ij = Eijkl kl
(i , j , k , l = 1, 2, 3 )
(5.14)
lub
ij = Cijkl kl ,
(5.15)
gdzie Eijkl oraz Cijkl s tzw. tensorami sprystoci. Pierwszy z nich mona traktowa jako tensor sztywnoci, drugi za jako tensor podatnoci sprystej. Liczba wsprzdnych (wspczynnikw) tensorw
sprystoci Eijkl lub Cijkl wynosi 81, tworz one bowiem tensory czwartego rzdu (34 = 81). Obszerne
omwienie tensorw sprystoci cia anizotropowych zawiera wydany niedawno przez Wydawnictwo
Politechniki Poznaskiej podrcznik Litewki [27].
Po wykorzystaniu symetrii tensorw ij i ij oraz pewnych zalenoci energetycznych liczba niezalenych wspczynnikw sprystoci w tym oglnym przypadku wynosi 21, podczas gdy dla ciaa izotropowego s dwa (E,) takie wspczynniki (wspczynniki G, K, , , , mona wyrazi przez E i ).
Dla przykadu podamy rozwinit posta rwna (5.14) w zapisie inynierskim:
11 = b1111 + b12 22 + b1333 + b1412 + b1513 + b16 23

22 = b2111 + b22 22 + b2333 + b2412 + b2513 + b26 23
33 = b3111 + b32 22 + b3333 + b3412 + b3512 + b36 23
12 = b4111 + b42 22 + b4333 + b4412 + b4513 + b46 23

13 = b5111 + b52 22 + b5333 + b5412 + b5513 + b56 23
23 = b6111 + b62 22 + b6333 + b6412 + b6513 + b66 23
(5.14a)
Funkcj wspczynnikw Eijkl peni tutaj wspczynniki brs (r, s = 1, 2, 3, 4, 5, 6), wykazujce wasno
symetrii brs = bsr. Liczba niezalenych wspczynnikw sprystoci brs wynosi 18, bo od 21
(6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 21) naley odj 3 kty okrelajce przestrzenn orientacj badanej prbki.
Konkretne wartoci wspczynnikw brs zale od przyjtego ukadu wsprzdnych w danym punkcie. Ciao izotropowe charakteryzuje si tym, e wspczynniki przyjmuj zawsze te same wartoci w
kadym ukadzie wsprzdnych. Wymaganie to spowoduje zerowanie si wikszoci wspczynnikw, a
macierz brs przyjmuje posta:
0 0 0
+ 2

+ 2
0 0 0
+ 2 , 0 0 0
[brs ] = 0
0 0
0
0
0
0
0
0 0
0
0
0 0
0
gdzie i oznaczaj stae Lamego. Omwiona wyej cecha charakterystyczna cia izotropowych stanowi
o tym, e tylko w tych ciaach kierunki gwnych napre zawsze pokrywaj si z kierunkami gwnych
odksztace.
Du rol w technice odgrywaj tzw. materiay ortotropowe. Materiay te wykazuj 3 wzajemnie prostopade osie symetrii dwukrotnej. Rwnania fizyczne zwizane z tymi osiami maj posta:
Alma Mater
Cz 1
11 = b1111 + b12 22 + b13 33 ,

22 = b2111 + b22 22 + b23 33 ,
33 = b3111 + b32 22 + b33 33 ,
12 = b4412 ,
13 = b5513 ,
23 = b66 23 .
(5.16)
Przykadem materiau anizotropowego jest drewno. Osie dwukrotnej symetrii w wybranych punktach
pnia zobrazowano na rys. 5.6. Osie symetrii zmieniaj swe kierunki zgodnie z krzywoliniowym (cylindrycznym) przebiegiem warstw przyrostw rocznych (sojw). Dlatego mwimy, e drewno charakteryzuje si anizotropi krzywoliniow lub bardziej szczegowo: ortotropi cylindryczn. W ciele ortotropowym pokrywanie si kierunkw napre i odksztace zachodzi tylko w tych przypadkach, gdy kierunki gwnych odksztace pokrywaj si z osiami ortotropii.
Rys. 5.6
Rys. 5.7
Omwimy jeszcze pojcia jednorodnoci i niejednorodnoci materiau. Ciaem jednorodnym nazywamy takie ciao, ktrego wspczynniki materiaowe (np. gsto, wsprzdne tensora sprystoci,
wspczynniki przewodnoci cieplnej) nie zale od pooenia badanego punktu. Wszystkie inne ciaa
nazywamy niejednorodnymi. Przykadem orodka niejednorodnego moe by podoe gruntowe, w ktrym np. modu ciliwoci partii pooonych pytko bdzie mniejszy ni partii pooonych na duych
gbokociach.
W celu lepszego zrozumienia poj anizotropii i niejednorodnoci wyobramy sobie pask pytk, dla
ktrej w dwch rnych punktach A i B wyznaczamy modu sprystoci E (rys. 5.7). W obu punktach
okrelamy modu E dla rnych kierunkw dziaania siy. Otrzymane wyniki zestawiamy na rys. 5.8.
Warto moduu E dla kadego kierunku wyznacza dugo odcinka nachylonego pod danym ktem i
czcego rodek ukadu lecy w badanym punkcie z konturem wykresu. Na rysunku 5.8 przedstawiono
4 warianty rezultatw bada.
Jeli wykresy E() w punktach A i B s takie same (przystajce), to materia jest jednorodny (przypadki a i b), w przeciwnym razie niejednorodny (przypadki c i d). Jeli wykres E() jest koem, to znaczy e modu sprystoci jest niezaleny od kierunku i wobec tego materia jest izotropowy (przypadki a
i c). Przypadki b i d dotycz cia anizotropowych.
Alma Mater
Cz 1
Rys. 5.8
Drewno moemy uwaa za materia anizotropowy i jednorodny. Wykresy E() s przystajce, ale obrcone wzgldem siebie zgodnie z kierunkami osi symetrii anizotropii krzywoliniowej w poszczeglnych
punktach (rys. 5.9).
Rys. 5.9
5.6. ZESTAWIENIE RWNA TEORII SPRYSTOCI

Przy rozwizywaniu konkretnych zada powierzchni rozwaanego ciaa S moemy podzieli na dwie
czci Sp i Su . Na powierzchni Sp s dane gstoci si powierzchniowych pi* , a na powierzchni Su s
znane przemieszczenia ui* . Warunki okrelajce wartoci pi na S p oraz ui na Su nazywamy warunkami
brzegowymi. Poznalimy do tej pory:
Alma Mater
Cz 1
Rwnania rniczkowe rwnowagi (3)*)

(a)
ji , j + Gi = u&&i ,
i = 1, 2, 3 dla x V ,
warunki brzegowe
(b)
i = 1, 2 ,3 dla x S p ;
ji n j = pi* ,
Rwnania geometryczne (6)
1
(c)
ij = (ui , j + u j ,i ) , i = 1, 2 ,3 dla x V ,
2
warunki brzegowe
ui = ui* ,
i = 1, 2 ,3 dla x Su ;
(d)
Rwnania fizyczne (6)
i , j , k , l = 1, 2, 3,
anizotropia: ij = Eijkl kl ,
(e)
ij = 2 ij + kk ij , i , j , k , l = 1, 2, 3.
izotropia:
W nawiasach podano liczb rwna. cznie mamy 15 rwna (3 + 6 + 6), co odpowiada liczbie niewiadomych funkcji, tzn. 3 skadowe wektora przemieszczenia + 6 skadowych tensora odksztacenia + 6
skadowych tensora naprenia (tensory odksztacenia i naprenia s symetryczne) = 15 niewiadomych.
Symetria tensora odksztacenia wynika ze wzorw (c), a symetria tensora naprenia wynika z rwna
rwnowagi momentw elementu ciaa.
Z rwna teorii sprystoci wynika sze rwna nierozdzielnoci odksztace (por. np. wzory
(2.12a) lub (2.12b)):
eikn e jlm kl ,nm = 0 ;
(f)
i , j , k , l , m, n = 1, 2 ,3.
Rozrniamy dwie oglne grupy metod rozwizania problemu teorii sprystoci: w przemieszczeniach i w napreniach. W rwnaniach przemieszczeniowych jako niewiadome wystpuj trzy skadowe
funkcje wektora przemieszczenia u1, u2 oraz u3 . Odpowiednie trzy rwnania budujemy na podstawie
rwna rniczkowych rwnowagi (a). Podstawiamy do nich rwnania fizyczne (e), w ktrych odksztacenia s wyraone przez przemieszczenia wedug zwizkw geometrycznych (c). W efekcie dla zada
statyki cia jednorodnych otrzymujemy trzy rwnania przemieszczeniowe Naviera:
1
Eijkl (uk ,lj + ul , kj ) + Gi = u&&i ,
anizotropia:
2
(5.17)
izotropia:
ui , jj + ( + )u j , ji + Gi = u&&i .
W rwnaniach napreniowych wystpuje sze niewiadomych skadowych tensora naprenia.
Odpowiednie rwnania budujemy z rwna nierozdzielnoci odksztace (f) po uwzgldnieniu w nich
rwna fizycznych (e) i rwna rniczkowych rwnowagi (a). W przypadku izotropii po pominiciu
efektw dynamicznych otrzymujemy sze rwna napreniowych Beltramiego-Michella:
ij , kk +
kk ,ij = (Gi , j + G j ,i )
ij Gk , k ;
1+
1
i , j , k = 1, 2 ,3.
(5.18)
Do rwna rniczkowych (5.17) i (5.18) naley doczy stosowne warunki brzegowe.

Jeeli naprenia s znane, to funkcje przemieszcze mona wyznaczy, podstawiajc do rwna fizycznych rwnania geometryczne. W efekcie otrzymujemy nastpujce rwnania rniczkowe:
anizotropia : ui , j + u j ,i = 2 E 1ijkl kl ,
izotropia : ui , j + u j ,i = 2(2 ' ij + ' kk ij ).
(5.19)
Rwnania (5.19) nie znajduj bezporedniego zastosowania w teorii sprystoci, jednak maj one swoje
odpowiedniki w mechanice elementw prtowych (por. cz druga).
*)
W przypadkach dynamicznych siy objtociowe naley rozumie jako rnic Gi u&&i , gdzie
u&&i = 2 u / t 2 oznacza wsprzdne wektora przyspieszenia, a gsto materiau. Skadnik u&&i oznacza wic
gsto si dAlemberta.
Alma Mater
Cz 1
10
5.7. PRZYKADY
Przykad 1
Cienka sprysta pytka jest w jednorodnym stanie naprenia. Wymiary pytki
i wartoci si wypadkowych obciajcych jej krawdzie objania rys. 5.10. Wyznaczy kierunki gwne i
wartoci gwne tensora odksztacenia, jeli wiadomo, e materia pytki jest izotropowy i liniowosprysty, a stae sprystoci s nastpujce:
1
= .
E = 200 GPa,
3
Rozwizanie
Jeeli stan napre jest jednorodny, to siy obciajce musz by rwnomiernie rozoone na krawdziach pytki. Odpowiednie skadowe stanu naprenia w nawizaniu do ukadu wsprzdnych x1, x2
zaznaczonego na rys. 5.11 wynosz:
4,8
= 240 MN / m 2 ,
11 =
1,00 0,02
3
= 150 MN / m 2 ,
12 = 21 =
1,00 0,02
3,2
= 160 MN / m2 .
22 =
1,00 0,02
Pozostae skadowe s rwne zeru. Stan naprenia jest opisany przez macierz s:
150 0
240
s = 150 160 0 [ MN / m2 ].
0
0 0
Rys. 5.10
Rys. 5.11
Kierunki gwne i wartoci odksztace gwnych mona wyznaczy dwoma sposobami. Pierwszy z
nich polega na tym, e najpierw obliczamy odksztacenia na podstawie zwizkw fizycznych (5.3), a
potem wartoci i kierunki odksztace gwnych. W drugim sposobie wykorzystuje si fakt, e kierunki
napre gwnych i odksztace gwnych w ciele izotropowym pokrywaj si. Wobec tego mona najpierw wyznaczy naprenia i kierunki napre gwnych, a pniej odpowiednie wartoci odksztace
gwnych na podstawie rwna fizycznych. Zastosujemy tu drugi sposb obliczenia.
Na podstawie wzorw (1.28) mamy:
3 = 0, 1 =
240 160
240 ( 160)
+
+ 1502 = 40 + 250 = 290 MN / m2 ,
2
2
2 = 40 250 = 210 MN / m2 .
Kierunki gwne obliczamy ze wzoru (1.30):
tg2 0 =
2 150
= 0,75 ,
240 ( 160)
Alma Mater
Cz 1
11
1
36o52'
arctg( 0,75) =
= 18o26'.
2
2
Poniewa 11 > 22, kt 0 jest zawarty midzy osi x1 a osi naprenia 1.
Odksztacenia gwne s okrelone przez wzory (5.3):
290
1
( 210 + 0 ) = 0,0018 = 1,8 ,

1 =
200000 3 200000
210
1
( 290 + 0 ) = 0,00153 = 1,53 ,

2 =
200000 3 200000
1
( 290 210 ) = 0,00013 = 0,13 .
3 =
3 200000
Uzyskany rezultat wskazuje, e paskiemu stanowi naprenia odpowiada trjwymiarowy stan
odksztacenia. Odksztacenie 3 okrela zmian gruboci pytki.
0 =
skd
Przykad 2
Pomiary odksztace drugiej awy betonowej wykazay, e:
11 = -0,100%,
22 = 0,024%,
33 = 0,
a kty odksztacenia postaciowego s rwne zeru (rys. 5.12). Obliczy najwiksze naprenie styczne,
jeli E = 21 000 MN/m2 oraz = 1 / 6.
Rys. 5.12
Rozwizanie
Z warunkw zadania wynika, e osie x1, x2, x3 s gwnymi osiami odksztacenia, a stan odksztacenia
jest jednorodny. Wartoci napre gwnych obliczymy bezporednio z rwna (5.4):
21000
1
( 0,001 + 0,00024) = 21,4 MN / m2 ,

0,001 +
1
6
1+
6
21000
1
0,00024 +
( 0,001 + 0,00024) = 0,9 MN / m2 ,
22 =
1
62
1+
6
21000
1
( 0,001 + 0,00024) = 3,4 MN / m2 .

0+
33 =
1 6 2
1+
6
Uporzdkowane naprenia gwne wynosz:
11 =
I = 0,9 MN / m2 , II = 3,4 MN / m2 , III = 21,4 MN / m2 .

Maksymalne naprenie styczne:
Alma Mater
Cz 1
12
1
1
, MN / m2 .
I III ) = [0,9 ( 21,4)] = 1115
(
2
2
Naprenia te dziaaj na paszczyznach prostopadych do paszczyzny x1, x2, nachylonych pod ktem
45 w stosunku do osi x1, x2. Warto zwrci uwag, e macierzy
0
11 0
e = 0 22 0,
0
0 0
max =
opisujcej paski stan odksztacenia, odpowiada macierz

0
11 0
0 ,
s = 0 22
0
0 33
obrazujca trjosiowy stan naprenia. Dodamy jeszcze, e paski stan odksztacenia wystpuje wanie w
dugich awach lub murach oporowych, w ktrych obcienie nie zmienia si wzdu osi x3 . Duy wymiar awy w tym kierunku uniemoliwia swobodne odksztacenie (33 = 0), co sprawia, e pojawiaj si
naprenia 33.
Alma Mater
Cz 1
6.
PODSTAWY ENERGETYCZNE
6.1. PRACA SI ZEWNTRZNYCH
Rozwamy ruch ciaa po szorstkiej paszczynie z uwzgldnieniem siy tarcia. Ruch ten jest wywoany si P wzrastajc od zera do pewnej wartoci. Sia tarcia
T = N, gdzie oznacza wspczynnik tarcia, a N si normaln do paszczyzny tarcia. Jeli P < T, ciao
pozostaje w spoczynku. Gdy P = Pk = T, rozpoczyna si ruch jednostajny. Z kolei jeli P. > T, obserwujemy ruch przyspieszony, a sia P jest rwnowaona przez si tarcia T i si bezwadnoci B = m,
gdzie m oznacza mas ciaa, a przyspieszenie. Omwione przypadki ilustruje rys. 6.1.
Rys. 6.1
Gdy w ruchu jednostajnym (P = Pk= T) droga przebyta przez ciao osignie warto uk , to prac
siy Pk wyraa wzr*):
L = P(k) u(k) .
(6.1)
Prac L przedstawia zakreskowane pole na rys. 6.1d.

Obliczymy teraz prac, jak wykona sia P rozcigajca spryn (rys. 6.2a). Poniewa w miar wzrostu przemieszczenia u ronie i sia P, wic aby obliczy prac, musimy zna zaleno P(u). Zaleno t
przedstawia rys. 6.2b. Przyrost pracy dL przy wzrocie przemieszczenia o bardzo ma warto du jest
nastpujcy:
dL = P(u) du .
(6.2)
Gdy przemieszczenie spryny osignie warto uk, to cakowit prac siy P, stosownie do wzoru
(6.2), wyraa zaleno:
uk
L=
uk
dL = P(u) du .
0
(6.3)
Praca ta jest rwna zakreskowanemu polu z rys. 6.2b.
*)
Uwaga: jeeli indeksy s umieszczone w nawiasach, to nie naley sumowa.
Alma Mater
Cz 1
Rys. 6.2
Rys. 6.3
Jeli wykres P(u) jest liniowy, to cakowita praca siy P rosncej od zera do wartoci kocowej P odpowiada polu zakreskowanego trjkta na rys. 6.3:
uk
L=
P(u) du = 2 P( k )u( k ) .
(6.4)
Wspczynnik 1/2 wystpujcy we wzorze (6.4) jest znamienny dla spryny o charakterystyce liniowej.
Dalej bdziemy rozwaa przede wszystkim tzw. ukady (ciaa) Clapeyrona, charakteryzujce si
nastpujcymi cechami:
materia jest liniowo-sprysty i zalenoci P(u) s liniowe,
w trakcie odksztacenia nie wystpuj nowe punkty podparcia,
nie ma napre i odksztace wstpnych oraz zmian temperatury.
Rys. 6.4
Przykadem, ktry nie spenia drugiego postulatu, jest belka przedstawiona na rys. 6.4. Podpora B
przejmuje reakcj dopiero wtedy, gdy uB = .. Po dalszym wzrocie siy P wykres P(u) zaamuje si i
obserwujemy skokowy wzrost sztywnoci ukadu.
Z uwagi na nieliniow zaleno P(u) przypadek z rys. 6.2 rwnie nie stanowi ukadu Clapeyrona .
6.2. TWIERDZENIE CLAPEYRONA

Rozwamy ciao Clapeyrona o objtoci V, ograniczone powierzchni S oraz obcione siami powierzchniowymi i masowymi. Siy te wzrastaj od zera do swych kocowych wartoci oznaczonych
przez pdS i GdV. Kocowy stan obcie wywouje naprenia ij oraz przemieszczenia ui i odksztacenia ij.
Rys. 6.5
Alma Mater
Cz 1
Stosownie do wzoru (6.4) prac si powierzchniowych i masowych na przemieszczeniach u wyraa

wzr:
1
1
p u dS +
G u dV .
(6.5)
L=
2
2
Po rozpisaniu iloczynw skalarnych za pomoc wsprzdnych i zastosowaniu konwencji sumacyjnej

otrzymujemy:
1
1
(6.6)
L=
pi ui dS +
Gi ui dV .
2
2
Przemieszczenia ui(x1, x2, x3) i odksztacenia ij( x1, x2, x3) s kinematycznie dopuszczalne, bo speniaj
rwnania geometryczne. Z kolei obcienia ciaa pi(x1, x2, x3) i Gi(x1, x2, x3) oraz rzeczywiste naprenia
ij( x1, x2, x3) tworz ukad statycznie dopuszczalny, poniewa speniaj warunki na powierzchni (1.7b) i
rwnania rniczkowe rwnowagi (1.9). Jeli wykorzystamy twierdzenie Greena-OstogradskiegoGaussa i postpimy tak, jak przy wyprowadzeniu rwnania pracy wirtualnej (3.1), to wyraenie (6.6)
przeksztacimy do postaci:
1
2
pi ui dS + 2 Gi ui dV = 2 ijij dV ,
S
(6.7)
stanowicej tre twierdzenia Clapeyrona. Lewa strona rwnania (6.7) przedstawia prac obcie (tzw.
si zewntrznych) L. Prawa strona oznacza prac wykonan przez naprenia, czyli energi spryst U,
zmagazynowan wewntrz ciaa.
Twierdzenie Clapeyrona gosi, e praca obcie rwna si energii sprystej zmagazynowanej wewntrz ciaa:
L=U.
(6.7a)
Rwnanie (6.7) jest szczeglnym przypadkiem zasady pracy wirtualnej, w ktrym zarwno pole wielkoci statycznych, jak i pole kinematyczne, jako pola rzeczywiste, s polami dopuszczalnymi. Istotna rnica polega na tym, e rwnanie (6.7) odnosi si do cia Clapeyrona, tzn. do cia charakteryzujcych si
liniow sprystoci. Dlatego, stosownie do zalenoci (6.4), przy wszystkich czonach tego rwnania
pojawi si mnonik 1/2.
6.3. ENERGIA SPRYSTA WACIWA

Zgodnie ze wzorem (6.7) cakowita wewntrzna energia sprysta U wynosi:
1
U = ij ij dV .
2
(6.8)
Wyraenie podcakowe jest energi spryst przypadajc na jednostk objtoci. Energi t nazywamy
energi spryst waciw lub gstoci energii sprystej i oznaczymy symbolem W:
1
W = ij ij .
(6.9)
2
Gsto energii jest skalarem i jest oczywicie niezmiennikiem.
Tensory ij i ij wystpujce w definicji energii sprystej wyrazimy jako sum aksjatorw i dewiatorw:
W=
)(
) [
1
1 ( o)
ij + ij( d ) ij( o ) + ij( d ) = ij( o ) ij( o ) + ij( d ) ij( d ) + ij( o ) ij( d ) + ij( d ) ij( o ) .
2
2
Alma Mater
Cz 1
Wykaemy, e ij( d ) ij( o) = ij( o) ij( d ) = 0 . Obliczymy na przykad ij( d ) ij( o) :
1
1
1
1
1
1
ij( d ) ij( o ) = ( ij kk ij ) rr ij = ij rr ij kk rr ij ij = ii rr kk rr 3 = 0.
3
3
3
9
3
9
Analogicznie wykazuje si, e ij( o ) ij( d ) = 0 . Wobec powyszego moemy napisa:
1
1
W = ij( o ) ij( o ) + ij( d ) ij( d ) = W ( o ) + W ( d ) .
2
2
(6.10)
Wykazalimy zatem, e energia W skada si z dwch czci: energii aksjatorw i energii dewiatorw, a
energie mieszane aksjatorowo-dewiatorowe s rwne zeru. Energia sprysta waciwa jest funkcj
skadowych tensora naprenia ij i tensora odksztacenia ij . Korzystajc ze zwizkw fizycznych
(5.12) i (5.13) mona j wyrazi albo tylko przez naprenia (W) albo tylko przez odksztacenia (W).
(o)
(d)
Obliczmy teraz W i W jako funkcje skadowych stanu naprenia. Energia aksjatorw
1
1
1 2v ( o )
W ( o ) = ij( o ) ij( o ) = ij( o )
ij =
2
2
E
1 2 kk
1 2
1 2
1 2
=
( kk ) 2 3 =
( kk ) 2 .
ij rr ij =
kk rr ii =
2E
3
3
18 E
18E
6E
Po rozwiniciu wyraenia kk
1 2
(11 + 22 + 33 )2 .
(6.11)
6E
Poniewa pierwszy niezmiennik tensora naprenia I1 = rr = 11 + 22 + 33 , wzr (6.11) mona
zapisa nastpujco:
W( o ) =
W( o ) =
1 2 2
1
I1 =
I12 .
6E
18 K
(6.11a)
Gsto energii dewiatorw wynosi:

1
1
1 (d )
1 (d ) (d )
W( d ) = ij( d ) ij( d ) = ij( d )
ij =

(a)
2
2
2G
4G ij ij
Stosownie do rwnania (1.20)2 drugi niezmiennik dewiatora naprenia wyraa si nastpujco:
(b)
I 2( d ) =
1 (d ) (d )
1
(d )
= 0.
rr pp ij( d ) ij( d ) = ij( d ) ij( d ) , bo rr
2
2
Po porwnaniu wzorw (a) i (b) gsto energii dewiatorw mona przedstawi jako funkcj drugiego
niezmiennika dewiatora naprenia:
1 (d )
W( d ) =
I .
(6.12)
2G 2
Doprowadzimy teraz wzr(6.12) do postaci bardziej przydatnej w obliczeniach.
2 I 2( d) = ij( d ) ij( d ) = ( ij 0ij )( ij 0ij ) =
= ij ij 0 ( ij + jj ) + 02ii = ij ij 6 02 + 3 02 =
1 2
1
= ij ij kk
= 1 j 1 j + 2 j 2 j + 3 j 3 j ( 11 + 22 + 33 ) 2 =
3
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
= 11
+ 22
+ 33
+ 12
+ 23
+ 31
+ 21
+ 32
+ 13
=
Alma Mater
Cz 1
1 2
2
2
= (11
+ 22
+ 33
+ 211 22 + 2 22 33 + 2 3311 ) =
3
1
2
2
= (11 22 ) 2 + ( 22 33 ) 2 + ( 33 11 ) 2 + 3 (12
+ 21
+
3
2
2
2
2
+ 23
+ 32
+ 13
+ 31
)].
Wobec tego
W( d ) =
1
[( 11 22 ) 2 + ( 22 33 ) 2 + ( 33 11 ) 2 + 3 ( 122 + 212 + 232 + 322 + 132 + 312 )]. (6.12a)
12G
Wzr (6.12a) mona uproci uwzgldniajc, e ij = ji:
W( d ) =
1
[( 11 22 ) 2 + ( 22 33 ) 2 + ( 33 11 ) 2 + 6 ( 122 + 232 + 312 ) ]. ( 6 .12 b )
12 G
Analogiczne wzory mona zapisa dla gstoci energii wyraajcej si wycznie przez odksztacenia.
Podamy dla przykadu wzr na sumaryczn energi spryst waciw skadajc si z energii aksjatorw i dewiatorw:

2
2
2
2
2
2
2
2
2
+ 22
+ 33
+ (23
+ 31
+ 12
+ 32
+ 13
+ 21
W = G
(11 + 22 + 33 ) 2 + 11
).
1
2
Najistotniejsz cech gstoci energii jest to, e przybiera ona zawsze wartoci dodatnie (nieujemne).
Wynika to z postaci rwna (6.11) i (6.12a), w ktrych energia W jest kwadratow jednorodn funkcj
skadowych stanu naprenia. Dalsza bardzo wana wasno gstoci energii polega na tym, e jest ona
potencjaem dla odksztace lub napre. Oznacza to, e
lub
W
= ij
ij
(6.13)
W
= ij .
ij
(6.14)
Sprawdzimy przykadowo zalenoci (6.13) dla wsprzdnych 22 i 13:
W (W( o) + W( d ) )
=
=
22
22
1 2
1
=2
( 11 + 22 + 33 ) +
[2( 22 33 ) 2(11 22 )] =
6E
12G
1
=
(1 2 )(11 + 22 + 33 ) + (1 + )(2 22 11 33 ) =
3E
= 22 ( 11 + 33 ) = 22 .
E
E
Do obliczenia pochodnej wzgldem 13 trzeba uy wzoru na W( d ) w postaci (6.12)'', ktra jeszcze
nie uwzgldnia symetrii tensora naprenia:
Alma Mater
Cz 1
W W( d )
1
=
=
3 213 = 13 = 13 .
12G
2G
13
13
Dodatnie wartoci gstoci energii i wasnoci potencjau obowizuj rwnie w ciaach anizotropowych.
Warto tutaj wspomnie, e wzory (6.11) i (6.12a), wyraajce gsto energii sprystej przez naprenia, s suszne tylko dla cia izotropowych. W odniesieniu do cia anizotropowych nie da si zapisa
osobno zwizkw fizycznych dla aksjatorw, analogicznych do rwna (5.12) i (5.13), gdy w oglnym
przypadku anizotropii wszechstronne rwnomierne ciskanie powoduje oprcz zmian objtociowych
rwnie zmiany postaciowe, natomiast czyste cinanie powoduje take zmiany objtoci.
6.4. ZASADA WZAJEMNOCI

DLA CIA LINIOWO-SPRYSTYCH
Rozwamy prt liniowo-sprysty rozcigany si P1 (rys. 6.6a). Pod wpywem tej siy prt ulega
wydueniu 1. Poniewa sia P1 ronie od zera do swej wartoci kocowej, wic praca wykonana przez
t si
(a)
L11 =
1
P1 1 .
2
Przymy teraz jeszcze dodatkowo si P2 (sia P1 dziaa nadal). Wwczas praca siy P2
1
L22 = P2 2 .
(b)
2
a praca siy P1 na przemieszczeniu 2 wywoanym przez si P2
(c)
L12 = P1 2 .
Nie ma tu mnonika 1/2, bo sia P1 dziaa cay czas w swej kocowej wartoci. Sumaryczna praca si P1 i
P2 (rys. 6.6b):
(d)
L = L11 + L22 + L12.
Przyjmujemy teraz, e najpierw dziaa sia P2, a potem sia P1. Odpowiednie prace tych si s nastpujce
(por. rys. 6.6c):
(e)
L22 =
1
1
P2 2 , L11 = P1 1 , L21 = P2 1 ,
2
2
a praca sumaryczna
(f)
L = L22 + L11 + L21.
Jest oczywiste, e prace (d) i (f) s rwne. Std

L12 = L21.
(6.15)
W rozwaanym zadaniu
(g)
P1 2 P21 .
Alma Mater
Cz 1
Rys. 6.6
Wzr (6.15) w teorii ukadw Clapeyrona ma bardzo due znaczenie i wyraa tre twierdzenia
Bettiego czyli twierdzenia o wzajemnoci:
Praca pierwszego ukadu si na przemieszczeniach wywoanych przez drugi ukad si L12 jest rwna
pracy drugiego ukadu si na przemieszczeniach wywoanych pierwszym ukadem si L21.
Twierdzenie to wykazalimy na bardzo prostym przykadzie, w ktrym kady z ukadw reprezentowa tylko jedn si skupion, a punkt przyoenia tych si by ten sam. Analogiczne rozumowanie mona
przeprowadzi dla dwch dowolnych ukadw si powierzchniowych i masowych. Jeli pi , Gi oznaczaj I ukad si wywoujcy przemieszczenia ui , natomiast pi, Gi oznaczaj II ukad si wywoujcy przemieszczenia ui , to wzr (g) przyjmuje posta:
pi uidS + Gi uidV = piuidS + GiuidV

S
(6.16)
Zastosujemy zasad wzajemnoci do belek, przedstawionych na rysunku 6.7. Siy P1 i P2 maj charakter bd si, bd momentw skupionych. Poniewa oba ukady s dowolne, wic i punkty przyoenia si
P1 i P2 s rne. W obu przypadkach belek, zgodnie z twierdzeniem Bettiego, zachodzi zaleno:
(h)
P1 12 = P2 21 ,
gdzie ik (i,k = 1,2) oznacza przemieszczenie punktu i w kierunku dziaania siy P1 wywoane przez si
Pk, dziaajc w punkcie k.
Rys. 6.7
Gdy siy P1 i P2 s rwne jednoci, to na podstawie (h) otrzymujemy:

Alma Mater
Cz 1
12 = 21
lub oglnie:
ik = ki,
(P1 = P2 = 1)
(Pi = Pk = 1).
(6.17)
Rwnanie (6.17) przedstawia tre twierdzenia Maxwella. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e zaleno (6.17) zawiera bd, poniewa z przypadku b) na rys. 6.7 wynika, e kt obrotu jest rwny ugiciu i
wystpuje niezgodno wymiarw. Naley jednak pamita, e sia P1 i moment P2 s bezwymiarowe.
Wwczas 12 (tzn. ugicie punktu 1 wywoane przez moment P2 = 1) ma wymiar [m/(kNm)] = [1/kN], a
21 (kt obrotu punktu 2 wywoany przez si P1 = 1) ma rwnie wymiar [1/kN]. Widzimy wic, e
niezgodno wymiarw 12 i 21 jest pozorna, a wzr (6.17) jest poprawny.
Twierdzenie Maxwella, bdce szczeglnym przypadkiem twierdzenia Bettiego, ma bardzo due zastosowanie zarwno w obliczeniach jak i badaniach dowiadczalnych konstrukcji sprystych.
6.5. TWIERDZENIA ENERGETYCZNE DLA CIA SPRYSTYCH

6.5.1. Zasada minimum energii potencjalnej
Rozwamy ciao spryste bdce w stanie rwnowagi statycznej pod dziaaniem si masowych i powierzchniowych. Na skutek dziaania tych si w ciele pojawiy si przemieszczenia ui odksztacenia ij
oraz stowarzyszone z nimi naprenia ij. Powierzchni ograniczajc ciao S mona podzieli na dwie
czci Sp i Su. Na powierzchni Sp s dane siy powierzchniowe pidS, a na powierzchni Su s dane przemieszczenia ui , przy czym S = Sp + Su. Przyjmijmy, e przemieszczenia ui doznaj przyrostw (wariacji)
ui, speniajcych warunki cigoci oraz kinematyczne warunki brzegowe (por. rys. 6.8). Zatem ui jest
zawsze rwne zeru na powierzchni Su , lecz jest dowolne na powierzchni Sp. Wariacje ui jak wida
speniaj wymagania stawiane przemieszczeniom wirtualnym. Obliczymy prac si powierzchniowych i
masowych na wariacjach przemieszcze:
L =
(a)
piui dS + Giui dV .
S
Rys. 6.8
Po zastosowaniu dobrze znanych przeksztace zaleno (a) mona wyrazi przez prac napre na
wariacjach odksztace: ij = (ui , j + u j ,i ) / 2 . Otrzymujemy wic rwnanie:
(b)
piui dS p + Giui dV = ijij dV .
Sp
Alma Mater
Cz 1
Po lewej stronie wystpuje tylko praca si pi.dS na powierzchni Sp, gdy na powierzchni Su wariacja ui =
0. Jeeli istnieje taka funkcja energii odksztacenia:
W = W = W(kl), e:
W
= ij ,
ij
(6.18)
to praw stron rwnania (b) mona zapisa nastpujco:
ijij dV = ij ij dV = W dV .
(c)
Symbol oznacza wariacj wzgldem skadowych pola odksztacenia. Po wykorzystaniu zwizkw geometrycznych funkcj W mona wyrazi przez przemieszczenia. Wwczas
ijij dV
(d)
= Wu dV ,
V
gdzie Wu = W [ij(uk)], a symbol dotyczy skadowych pola przemieszczenia.

Lew stron rwnania (b) mona rwnie przedstawi w postaci wariacji wzgldem pola przemieszcze ui, jeeli siy powierzchniowe i objtociowe s zachowawcze (konserwatywne), czyli wtedy, gdy
praca tych si zaley tylko od konfiguracji pierwotnej i konfiguracji aktualnej (po odksztaceniu), a nie
zaley od drogi, na ktrej nastpio przejcie z jednej konfiguracji do drugiej. Oznacza to, e
pi =
q
Q
, Gi =
,
ui
ui
(6.19)
przy czym funkcje q(u1, u2, u3) i Q(u1, u2, u3) s, odpowiednio, potencjaami si powierzchniowych i
objtociowych. Wwczas
(e)
piui dS p + Giui dV = qdS p + QdV .
S p
Sp
V
V
Po wprowadzeniu zalenoci (d) i (e) do rwnania (b) otrzymujemy warunek:
qdS p + (Wu + Q)dV = 0

S p
lub
( ui ) = 0,
(6.20)
gdzie
= (ui ) =
qdS p + (Wu + Q)dV .
Sp
(6.21)
Funkcjona ( ui ) nazywa si energi potencjaln ukadu.

Najczciej spotyka si pewien szczeglny przypadek obcie konserwatywnych, w ktrym obcienia pi oraz Gi w ogle nie zale od deformacji ciaa. Wwczas siy powierzchniowe i masowe nie podlegaj wariacji i suszne s zalenoci:
(f)
piui = ( pi ui ), Giui = (Gi ui ).
Wobec powyszego znak wariacji mona wyczy przed caki wystpujce po lewej stronie rwnania
(b), czyli
Alma Mater
Cz 1
(g)
10
piui dS p + Giui dV = pi ui dS p + Gi ui dV .
S p
Sp
V
V
Po wykorzystaniu tej zalenoci, wzr na energi potencjaln ukadu w przypadku, gdy wielkoci pi oraz
Gi nie zale od przemieszcze, przybiera posta:
( e) = W dV
V
pi ui dS p Gi ui dV .
Sp
(6.22)
Energia potencjalna jest liczb, ktrej warto zaley od przyjtego pola przemieszcze ui(x1, x2, x3).
Z warunku (6.22) wynika, e w stanie rwnowagi energia potencjalna osiga ekstremum.
Pozostaje rozstrzygn, czy jest to maksimum czy minimum. W tym celu porwnamy energi
potencjaln dla rzeczywistych wartoci przemieszcze ui z energi dla innego ukadu
przemieszcze, ui + ui, speniajcego warunek: ui = 0 na Su
(h)
2 = ' =
[W (ij + ij ) W (ij )]dV piui dS p Giui dV .
Sp
Rozwinicie W ( ij + ij ) w szereg Taylora prowadzi do wyniku:

1 2W
W
ij +
ij kl +...
2 ij kl
ij
W ( ij + ij ) = W ( ij ) +
Poprzestajc tylko na trzech wyrazach tego szeregu oraz wykorzystujc zaleno (c) otrzymujemy:
W ( ij + ij ) W ( ij ) = ij ij +
1 2W
ij kl .
2 ij kl
Po podstawieniu powyszego do rwnania (h) oraz uwzgldnieniu rwnania (b) uzyskujemy nastpujce
wyraenie na drug wariacj energii potencjalnej:
1 2W
1 ij
(i)
2 =
ij kl dV =
ij kl dV .
2 ij kl
2 kl
Zwrmy uwag na fakt, e wielko ( ij / kl ) kl jest rwna liczbowo przyrostowi napre wywoanemu przez zmian odksztace o kl . Dla podkrelenia, e skadowe ij nie podlegaj wariacji, przyrost ten oznaczamy symbolem ij* . Wobec tego
(j)
2 =
2 ijij dV ,
*
gdzie
ij* =
ij
kl .
kl
Dla izotropowego ciaa liniowo-sprystego wyraenie podcakowe jest energi spryst waciw W po
zmianie odksztace i napre o wartoci ij oraz ij* :
2 = W ( ij*ij )dV > 0.

V
Energia ta niezalenie od poziomu rzeczywistych odksztace i napre jest zawsze dodatnia. Wobec tego funkcjona w stanie rwnowagi osiga absolutne minimum. Wynika std zasada minimum
energii potencjalnej:
Spord wszystkich pl przemieszcze speniajcych warunki brzegowe na powierzchni Su rwnowadze odpowiada to pole, ktre energii potencjalnej nadaje warto minimaln.
Alma Mater
Cz 1
11
Zasada minimum energii potencjalnej obowizuje rwnie dla materiaw nieliniowo-sprystych*),

jeeli tylko caka wystpujca w rwnaniu (i) jest wiksza od zera.
Naley zwrci uwag, e istniej okolicznoci, w ktrych druga wariacja energii potencjalnej nie jest
wiksza od zera. Wystpuj tu dwie moliwoci:
gdy iloczyn ij* ij nie jest dodatnio okrelony,
gdy zachodz zasadnicze zmiany w rwnaniach rwnowagi.
Pierwsza moliwo wystpuje, gdy materia staje si niestateczny, czyli gdy dodatniemu przyrostowi
odksztacenia towarzyszy ujemny przyrost naprenia. Rozwaymy dla przykadu czyste rozciganie
prta o charakterystyce () przedstawione na rys. 6.9. Zauwamy, e znak iloczynu * odpowiada
2
znakowi moduu stycznego Et = d/d. Na krzywej OA modu styczny Et > 0, czyli > 0 i obowizuje
zasada minimum energii potencjalnej. W opadajcej czci wykresu () , modu
2
Et < 0 i energia potencjalna w stanie rwnowagi (niestatecznej) osiga maksimum, bo < 0 . Punkt A
2
jest punktem granicznym, w ktrym materia traci stateczno ( = 0), a funkcja () ma punkt przegicia.
Rys. 6.9
Druga moliwo moe zachodzi w rnych okolicznociach. Najczciej pojawiaj si one wskutek
wystpowania skoczonych deformacji. Rwnanie rwnowagi lub napreniowe warunki brzegowe zale wwczas od przemieszcze ciaa, gdy zawieraj one oprcz wielkoci statycznych rwnie wielkoci
2
kinematyczne. Rwnowaga ukadu odpowiada warunkowi = 0, ale warto drugiej wariacji nie
zawsze musi by dodatnia.
Oglnie biorc, energia potencjalna przyjmuje warto minimaln wtedy, gdy rwnowaga ukadu jest
stateczna. Zasygnalizowane tutaj problemy omwimy bliej w rozdziale 19., powiconym statecznoci
konstrukcji.
6.5.2. Zasada minimum energii dopeniajcej
Rozwamy ciao spryste bdce w stanie rwnowagi pod dziaaniem si masowych
i powierzchniowych. Na skutek tych si w ciele pojawiy si naprenia ij, przemieszczenia ui oraz
stowarzyszone z nimi odksztacenia ij.
Naprenia ij speniaj rwnania rwnowagi wewntrznej w kadym punkcie objtoci ciaa ij:
xk V ,
(a)
ji , j + Gi = 0,
oraz warunki brzegowe na powierzchni Sp:
ji n j = pi( n) ,
(b)
*)
xk S p ,
Posta zwizkw fizycznych okrelona jest zalenoci (6.18) i wynika z postaci funkcji energii W.
Alma Mater
Cz 1
12
przy czym k = 1, 2, 3. Przyjmiemy teraz, e rzeczywiste naprenia ij doznaj przyrostw (wariacji)

ij. Ponadto damy, aby funkcje ij +ij speniay rwnania rwnowagi i warunki na powierzchni
ciaa:
(c)
ji , j + ji , j + Gi = 0,
xk V ,
(d)
( ji + ji )n j = pi( n ) ,
xk S p .
Po odjciu rwnania (a) od rwnania (c) oraz rwnania (b) od rwnania (d) otrzymujemy:
(e)
xk V ,
ji , j = 0,
ji n j = 0,
(f)
xk S p .
Przyrosty wektora gstoci si powierzchniowych pi( n ) na powierzchni Su s dowolne i wynosz:

(g)
pi( n) = ji n j ,
(h)
ji , j ui dV = 0.
x k Su .
Pomnmy rwnanie (e) przez ui i scakujmy po objtoci ciaa V:
V
Jeeli wykorzystamy wzr na pochodn iloczynu, wasno symetrii tensora ij oraz rwnania
geometryczne, to moemy napisa:
ji , j ui = ji ui , j ji ui , j = ( ji ui ) , j ji ji .
Otrzymujemy std rwnanie:
( ji ui ), j dV ji ji dV = 0.
(i)
Pierwsz z powyszych caek za pomoc wzoru Greena-Ostrogradskiego-Gaussa mona zapisa nastpujco:
( ji ui ), j dV = ( ji ui )n j dSu .
Su
Poniewa stosownie do wzorw (f) i (g):

pi na Su ,
ji n j =
0 na S p ,
wic
( ji ui ), j dV = pi ui dSu .
(j)
Su
Po podstawieniu zalenoci (j) do rwnania (i) otrzymujemy:
pi ui dSu ji ij dV = 0.
(k)
Su
Jeeli istnieje funkcja W = W(ij) = W taka, e:

W
= ij ,
ij
to
(l)
ij ij dV =
(6.23)
W
ij dV = W dV .
ij
Rwnanie (k) moemy zatem zapisa w postaci warunku:
Alma Mater
Cz 1
13
W dV pi ui dSu = 0
Su
V
* ( ij ) = 0 ,
lub
(6.24)
gdzie symbol oznacza wariacj wzgldem pola napre, a
* ( s) = W dV
V
pi ui dSu .
(6.25)
Su
Funkcjona (ij) nazywa si energi dopeniajc (komplementarn) ukadu. Energia dopeniajca

*
jest liczb, ktrej warto zaley od przyjtego pola napre ij(x1, x2, x3). Z warunku (6.24) wyni*
ka, e prawdziwe jest to pole napre, ktre nadaje energii dopeniajcej (ij) warto ekstremaln.
Podobnie jak dla energii potencjalnej wykazuje si, e warto ta jest minimalna. Wynika std zasada
minimum energii dopeniajcej:
Spord wszystkich pl napre, speniajcych rwnania rniczkowe rwnowagi wewntrznej i warunki brzegowe na powierzchni Sp kinematycznej zgodnoci odpowiada to pole, ktre energii dopeniajcej nadaje warto minimaln.
Zasada minimum energii dopeniajcej obowizuje rwnie dla cia sprystych
o nieliniowej zalenoci midzy napreniami i odksztaceniami. Musi jednak istnie dodatnio okrelona
funkcja W , bdca potencjaem dla odksztace. Konkretna posta fizyczna, okrelona zalenoci
(6.23), zaley od postaci energii W .
Alma Mater
Cz 1
7.
HIPOTEZY WYTRZYMAOCIOWE
7.1. UWAGI WSTPNE

Powrmy jeszcze raz do wynikw prby rozcigania omwionych w rozdziale 4. Jeeli przyjmiemy,
e o prbki pokrywa si z osi x1, to stan naprenia w ukadzie x1, x2, x3 charakteryzuje tylko jedna
wsprzdna 11 = (por. rys. 7.1a):
s = 0
0
0 0
0 0.
0 0
(7.1)
Rys. 7.1
W miar wzrostu naprenia materia przechodzi kolejno ze stanu liniowo-sprystego (0 < H)

poprzez stan nieliniowo-sprysty (H < S) do stanu plastycznego (P < w) i w kocu prbka
ulega zerwaniu (por. rys. 7.1b). Naprenia H, S, P i w wyznaczaj granice midzy poszczeglnymi
stanami mechanicznymi. Przekroczenie kadej z tych granic powoduje jakociow zmian wasnoci
materiau. W zalenoci od rodzaju materiau i konstrukcji pewne zmiany wasnoci materiau mog by
niebezpieczne, a odpowiadajcy im stan okrelamy jako stan niebezpieczny. W materiale cigliwym za
stan niebezpieczny uznaje si zazwyczaj stan plastyczny, zwizany z duymi przyrostami odksztace. W
materiale kruchym proces deformacji a do osignicia wytrzymaoci doranej jest prawie sprysty, a
stan niebezpieczny odpowiada napreniu n = W (rys. 7.1c). W prbkach wykonanych z materiau,
ktry nie ma wyranych granic sprystoci i plastycznoci stan niebezpieczny moe odpowiada wartociom umownym n = 0,05 lub n = 0,2 , lub punktowi granicznemu n = w (rys. 7.1d).
Alma Mater
Cz 1
Problemem podstawowym dla inyniera jest wyznaczenie tzw. wspczynnika bezpieczestwa n, ktry
jest liczb mwic, ile razy aktualne naprenie jest mniejsze od naprenia niebezpiecznego n. Wobec tego napreniu odpowiada wspczynnik bezpieczestwa n = n/. Obliczenie wspczynnika
bezpieczestwa przy jednoosiowym rozciganiu (lub ciskaniu) jest wic nader proste.
Na bardzo due trudnoci natrafiamy jednak, gdy w danym punkcie wystpuje wicej ni jedna skadowa stanu naprenia lub oglniej: trjosiowy stan naprenia opisany macierz (7.2).
11 12 13
s = 21 22 23 .
31 32 33
(7.2)
Powstaje wwczas pytanie: jak w zoonym stanie naprenia obliczy wspczynnik bezpieczestwa?
Odpowied na postawione pytanie zawieraj tzw. hipotezy wytrzymaociowe (wyteniowe). Cz
tych hipotez podaje sposb na obliczenie pewnego fikcyjnego naprenia noszcego nazw naprenia
zredukowanego (zastpczego) red. Gwna idea hipotez wytrzymaociowych polega na tym, by zoony
stan naprenia opisany macierz (7.2) sprowadzi do jednoosiowego rozcigania napreniem
o wartoci red. Pozwala to wyznaczy wspczynnik bezpieczestwa i okreli stan mechaniczny
materiau w danym punkcie.
Zanim przejdziemy do bliszego omwienia wybranych hipotez wyteniowych dla cia izotropowych, zwrcimy uwag na pewne wasnoci, ktre musi spenia naprenie zastpcze:
poniewa stan mechaniczny nie zaley od przyjtego ukadu wsprzdnych, wic naprenie zastpcze moe by tylko funkcj niezmiennikw tensora naprenia:
red = red ( I1 , I 2 , I 3 ) ;
(7.3)
uwzgldniwszy fakt, e niezmienniki I1, I2, I3 zale od wszystkich wsprzdnych tensora naprenia, naprenie zastpcze mona rwnie zapisa jako funkcj tych wsprzdnych:
red = red (11 , 12 , 13 , 22 , 23 , 33 ) ;
(7.4)
wzr (7.4) jest wany rwnie dla stanu jednoosiowego rozcigania (ciskania), okrelonego macierz (7.1):
red(, 0, 0, 0, 0, 0) = ;
(7.5)
dla zerowej macierzy napre naprenia zastpcze jest rwne zeru:
red (0, 0, 0, 0, 0, 0) = 0.
(7.6)
Poniewa najczciej interesuje nas rozgraniczenie poszczeglnych stanw mechanicznych, wic poprzestajemy niekiedy na podaniu postaci tzw. warunku granicznego F(ij) = 0. Podejcie takie jest oglniejsze, poniewa stan mechaniczny okrela czasem wicej ni jeden parametr i przy definiowaniu
naprenia zastpczego red natrafiamy na due trudnoci. Zaleno graniczna wie ze sob
wsprzdne tensora naprenia odpowiadajce osigniciu stanu niebezpiecznego w danym punkcie.
Pojcie zalenoci granicznej bdzie wyjanione przy omawianiu poszczeglnych hipotez
wyteniowych. Dokadniejsze omwienie wasnoci warunku granicznego i pojcia wspczynnika
bezpieczestwa wraz ze stosown interpretacj geometryczn przedstawiono w p.7.5.
Omawiana problematyka jest bardzo zoona, a do tej pory dobrze rozpoznane s tylko materiay izotropowe. W dalszym cigu omwimy pewne wybrane hipotezy stosowane obecnie do materiaw cigliwych i plastyczno-kruchych. Szczegowe omwienie poszczeglnych hipotez wyteniowych mona
znale w wielu podrcznikach (np. [22, 51, 53]).
Alma Mater
Cz 1
7.2. HIPOTEZY WYTRZYMAOCIOWE DLA MATERIAW CIGLIWYCH

7.2.1. Warunek plastycznoci Hubera-Misesa-Hencky'ego (HMH)
Dla materiaw cigliwych przyjmujemy zazwyczaj model ciaa idealnie sprysto-plastycznego (rys.
7.2). W takim modelu granica proporcjonalnoci H, granica sprystoci S i granica plastycznoci P
maj t sam warto. Przyjmuje si, e osignicie tej wartoci, a wic pocztek uplastycznienia, odpowiada stanowi niebezpiecznemu. Dlatego hipotezy wytrzymaociowe dla materiaw cigliwych nazywamy bardzo czsto warunkami plastycznoci.
Rys. 7.2
Obecnie powszechnie stosuje si hipotez polskiego uczonego M.T.Hubera (1904 rok).:

Materia przechodzi w danym punkcie w stan plastyczny wwczas, gdy gsto energii odksztacenia
postaciowego (tj. energii dewiatorw) osiga pewn warto graniczn, charakterystyczn dla tego materiau.
Podobne sugestie wysuwa ju duo wczeniej Maxwell w licie do swego przyjaciela Thompsona
(Kelvina) w 1856 roku. Hipotez, w ktrej miar wytenia bya gsto cakowitej energii odksztacenia,
sformuowa Beltrami w 1885 roku. Sens hipotez energetycznych jest intuicyjnie wyczuwalny. Do uplastycznienia konieczne jest bowiem woenie pewnej pracy mierzonej lokalnie gstoci energii. Hipoteza
Beltramiego nie znalaza jednak potwierdzenia w badaniach dowiadczalnych. Dlaczego wic decydujca
jest tylko cz energii, czyli energia dewiatorw? Na pytanie to odpowiadaj badania dowiadczalne
metali poddanych bardzo wysokim cinieniom (okoo 50 000 MN/m2). Badania te dowiody, e zmiany
objtoci, ktre w materiaach izotropowych s wynikiem dziaania aksjatora naprenia, maj charakter
czysto sprysty, czyli znikaj po usuniciu obcienia. Oznacza to, e odksztacenia trwae (plastyczne)
s wywoane tylko dziaaniem dewiatorw.
Matematyczne sformuowanie warunku plastycznoci Hubera jest wic nastpujce:
W( d ) = C,
(7.7)
gdzie C jest pewn sta materiaow.

Warunek plastycznoci (7.7) jest zwizany z nazwiskami Misesa i Hencky'ego. Mises w 1913 roku
wyprowadzi formu przybliajc wczenie stosowany warunek Treski (por. p. 7.2.2). Okazao si, e
posta tego przyblienia bya identyczna z nieznanym na zachodzie Europy warunkiem Hubera. W
1923 roku Hencky stwierdzi, e warunek uzyskany przez Misesa ma interpretacj energetyczn podan
rwnaniem (7.7). Dodamy, e Hencky nie zna jeszcze wwczas pracy Hubera z 1904 roku. Wspomniane
fakty historyczne zadecydoway o tym, e warunek plastycznoci (7.7) nazywa si obecnie warunkiem
Hubera-Misesa-Hencky'ego lub w skrcie warunkiem HMH.
Alma Mater
Cz 1
Przejdziemy obecnie do bliszej analizy warunku HMH. Ze wzoru (6.12) wynika, e energia W( d ) jest
funkcj tylko drugiego niezmiennika dewiatora naprenia I2( d ) i wyraa j wzr:
(a)
W(d ) =
1
2
2
2
(11 22 ) 2 + ( 22 33 ) 2 + ( 33 11) 2 + 6(12
).
+ 23
+ 31
12G
Stosownie do uwag zawartych w p. 7.1 wnioskujemy, e warunek plastycznoci musi by suszny dla
jednoosiowego rozcigania, tzn. gdy 11 = P, a pozostae wsprzdne tensora naprenia s rwne zeru.
Uwzgldnienie tego we wzorze (a) i podstawienie uzyskanego wyniku do wzoru (7.7) pozwala obliczy
warto staej materiaowej C:
2
1
2
2
11
+ 11
= P.
(b)
C = W( d ) =
12G
6G
Po podstawieniu wzorw (a) i (b) do rwnania (7.7) otrzymujemy nastpujc zaleno graniczn:
F ( ij ) =
1
[( 1 1 2 2 ) 2 + ( 2 2 3 3 ) 2 + ( 3 3 1 1 ) 2 +
2
2
= 0.
+ 6 ( 122 + 223 + 321 )] P
(7. 8)
Jeli wsprzdne ij speniaj t zaleno, to materia w danym punkcie przechodzi w stan plastyczny.
Rwnanie (7.8) moemy zapisa jeszcze inaczej:
red P = 0 ,
gdzie
red =
1
2
2
2
2
+ 23
+ 31
( 11 22 ) 2 + ( 22 33 ) 2 + ( 33 11 ) 2 + 6( 12
)
( 7 .9 )
i oznacza poszukiwane naprenie zredukowane. Jeeli red P < 0 , to mamy stan sprysty, a jeeli
red P = 0 , to nastpuje uplastycznienie. Na podstawie rys. 7.2 wnioskujemy, e stan
red P > 0 jest nierealny. Z postaci wzoru (7.9) wida, e wymagania dotyczce naprenia zredukowanego z p. 7.1 s spenione. Naprenie zredukowane mona wyrazi przez drugi niezmiennik stanu
naprenia:
red = 6GW ( d ) = 3I 2( d) .
(7.9a)
Poniewa I2( d ) < 0, wic wartoci red s zawsze rzeczywiste.

Jeli znamy naprenia gwne, to zaleno graniczn (7.8) mona zapisa
za pomoc nieuporzdkowanych wartoci gwnych:
(c)
F (1 , 2 , 3 ) = (1 2 )2 + ( 2 3 )2 + ( 3 1 )2 2 P2 = 0.
Poniewa wystpuj teraz tylko 3 zmienne 1, 2 i 3, nasuwa si myl, by warunek (c) przedstawi w
trjwymiarowej przestrzeni napre gwnych. Obrazem geometrycznym tego rwnania jest walec koowy o promieniu (2 / 3) P . O tego walca tworzy ten sam kt z kad z osi ukadu wsprzdnych 1,
Alma Mater
Cz 1
2, 3. Jest to tzw. o aksjatorw. Kosinus tego kta wynosi 1 / 3 , wic jego warto
arccos 1 / 3 = 54,74 (por. rys. 7.3).
Rys. 7.3
Wsprzdne punktw wypeniajcych wntrze walca odpowiadaj sprystym stanom naprenia

(np. punkt B). Uplastycznienie zachodzi natomiast dla kadego stanu naprenia odpowiadajcego punktom lecym na pobocznicy walca (np. punkt A). Stany napre zobrazowane punktami lecymi poza
walcem s nierealne. Dla aksjatora wszystkie naprenia normalne s rwne, tzn. 1 = 2 = 3. Warunek
ten speniaj wsprzdne osi walca, przyporzdkowane zawsze stanom sprystym. Podczas wszechstronnego rozcigania lub ciskania w miar wzrostu obcienia przesuwamy si wzdu osi aksjatorw i
nie jestemy w stanie doprowadzi w ten sposb do uplastycznienia materiau.
W obliczeniach konstrukcji bardzo czsto wystpuj paskie stany odksztacenia i paskie stany naprenia.
W paskim stanie odksztacenia, gdzie odksztacenie gwne 3 = 0, oprcz napre gwnych 1 i
2 wystpuj rwnie niezerowe wartoci naprenia gwnego 3. Wartoci tego naprenia w sprystym materiale izotropowym wynikaj ze zwizkw fizycznych (5.1) i wyraa je wzr:
3 = (1 + 2 ) .
W procesie deformacji czysto plastycznych materia zachowuje si jak ciao nieciliwe. Poniewa dla
ciaa nieciliwego wspczynnik Poissona = 1 / 2 , wic midzy napreniami gwnymi 1, 2 i 3 w
paskim stanie odksztacenia zachodzi zaleno:
1
3 = (1 + 2 ).
2
Po podstawieniu tej zalenoci do rwnania (a) otrzymujemy warunek plastycznoci dla paskiego stanu
odksztacenia:
2
(7.10)
1 2 =
p'.
3
Alma Mater
Cz 1
Rys. 7.4
Wobec tego deformacje czysto spryste zachodz wwczas, gdy
1 2
2
3
p < 0.
Obrazem tej nierwnoci na paszczynie 1 i 2 jest obszar ograniczony dwoma prostymi zaznaczonymi
na rys. 7.4 liniami przerywanymi (3 0). Warto zwrci uwag na to, e proste opisujce zaleno graniczn (7.10) pokrywaj si z rzutem walca Hubera na paszczyzn 3 = const. Rzutowanie powierzchni
plastycznoci na paszczyzn i = const w przestrzeni napre jest uniwersalnym sposobem okrelenia
ksztatu zalenoci granicznej, gdy i 0. Sposb ten wynika z oglnej teorii cia plastycznych i mona
go stosowa dla dowolnego warunku plastycznoci. Jeeli warunek plastycznoci jest zapisany w przestrzeni napre gwnych, to dla paskiego stanu odksztacenia (3 = 0) zaleno graniczn wyraa w
oglnoci rwnanie:
1 2 = 2 p ,
(7.11)
gdzie P oznacza granic plastycznoci materiau przy czystym cinaniu. Jak wiadomo, czyste cinanie
zachodzi, gdy 1 = 2 = . Uplastycznienie materiau w tym przypadku odpowiada zatem punktowi
przecicia prostej 1 = 2 z odpowiednim warunkiem plastycznoci. Wsprzdne tego punktu s rwne wanie wartoci P (por. rys. 7.4).
W paskim stanie naprenia zaleno graniczn w przestrzeni napre gwnych otrzymuje si
przyjmujc, e odpowiednie naprenie gwne jest tosamociowo rwne zeru (np. 3 0). Obrazem
geometrycznym tej zalenoci jest przekrj powierzchni plastycznoci paszczyzn 3 = 0. W przypadku
warunku HMH przekrj ten daje w rezultacie elips zaznaczon na rys 7.4 lini cig.
Poniewa w dowolnym ukadzie osi stan naprenia charakteryzuj tylko trzy niezalene skadowe
tensora naprenia, warunkowi plastycznoci mona rwnie nada interpretacj geometryczn w przestrzeni napre 11, 22 i 12. Stosownie do wzoru (7.8) zaleno graniczna dla paskiego stanu naprenia przyjmuje posta:
2
2
2
F (11 , 22 , 12 ) = 11
11 22 + 22
+ 312
P2 = 0.
(7.12)
Wprowadzimy oznaczenia:
(d)
y1 = 11 , y 2 = 22 , y3 = 12
P
P
P
Wwczas rwnanie (7.12) przedstawia si nastpujco:

(e)
y12 y1 y 2 + y 22 + 3 y32 1 = 0.
Alma Mater
Cz 1
Jest to w przestrzeni (y1, y2, y3) rwnanie pewnej powierzchni. Dokonamy obecnie obrotu osi y1, y2,
wzgldem osi y3 o kt 45 (rys. 7.5). Obrt taki charakteryzuje tabela kosinusw kierunkowych:
y1'
y1
1
2
y2
1
2
y2'
1
2
1
2
y3'
y3
Rys. 7.5
Na podstawie wzorw transformacyjnych yi = yk 'aik ' otrzymujemy

y1 = y1'a11' + y2'a12' ,
y2 = y1'a21' + y2'a22' ,
y = y .
3'
3
Wobec tego
1
y1 = 2 y1'
y1' +
y2 =
2
y3 = y3' .
1
y2' ,
2
1
y2' ,
2
Po uwzgldnieniu tych zalenoci rwnanie (e) modyfikuje si do postaci:

y12'
( ) (
2
y 22'
2/3
) (
2
y32'
1/ 3
= 1.
Alma Mater
Cz 1
Jest to odcinkowe rwnanie elipsoidy, ktr obrazuje rys. 7.6 (por. Szczepiski [44]). Kademu punktowi
powierzchni odpowiada pewien stan naprenia: 11, 22 i 12. Osignicie tych wartoci oznacza uplastycznienie materiau. Punkty lece wewntrz elipsoidy odpowiadaj stanom sprystym.
Rys. 7.6
7.2.2. Warunek plastycznoci Treski-Guesta (TG)

Podstaw do sformuowania tego warunku bya obserwacja linii Ldersa (por.
p. 4.10), ktre powstaj w pocztkowej fazie uplastycznienia prbki rozciganej. Poniewa kt pochylenia tych linii w stosunku do osi prbki jest bliski 45 i odpowiada paszczyznom maksymalnych napre
stycznych, Tresca w 1872 roku poda nastpujc hipotez:
Materia przechodzi w danym punkcie w stan plastyczny wwczas, gdy
maksymalne naprenie styczne osignie pewn graniczn warto, charakterystyczn dla tego materiau.
Maksymalne naprenie styczne max = ( I III ) / 2, wic tre hipotezy Treski zawiera rwnanie:
1
( I III ) = C1 ,
(7.13)
2
gdzie C1 jest pewn sta materiaow, a I i III najwikszym i najmniejszym napreniem gwnym.
Coulomb w 1776 roku i pniej Guest (1900 rok) uplastycznienie materiau uzalenili od maksymalnego kta odksztacenia postaciowego max. Jeli materia do momentu uplastycznienia jest liniowosprysty i izotropowy, to midzy hipotez Coulomba i Guesta oraz hipotez Treski nie ma adnej rnicy. Wniosek ten wynika bezporednio z rwna fizycznych. Poniewa nazwisko Coulomba wie si z
jeszcze inn hipotez, zaleno graniczn (7.13) przyjto nazywa warunkiem plastycznoci TreskiGuesta (TG).
Przejdziemy do analizy wzoru (7.13). Wzr ten musi obowizywa rwnie dla osiowego rozcigania,
gdzie I = P, a III = 0. Pozwala to wyznaczy sta C1:
1
C1 = P .
2
Wobec tego warunek Treski przyjmuje posta:
I III = P .
(7.14)
Wnioskujemy std, e naprenie zastpcze red wynosi:
red = I III .
(7.15)
Warunek plastycznoci Treski mona wyrazi za pomoc niezmiennikw dewiatora I2(d ) , I3(d ) . Warunek ten ma jednak wtedy bardzo zoon posta (por. [11]):
Alma Mater
Cz 1
( )
( )
( )
3
2
4 I 2( d ) 27 I3( d ) 2 9 P2 I 2( d ) + 6 P4 I 2( d ) P6 = 0.
(7.16)
Jeli przejdziemy do nieuporzdkowanych osi gwnych napre (1, 2, 3),

to warunkiem, aby w ciele wystpoway tylko naprenia spryste, jest jednoczesne spenienie nastpujcych nierwnoci
i j < P ( i, j = 1, 2, 3).
(7.17)
Po rozpisaniu ich otrzymujemy:
1 2 < P ,
1 + 2 < P ,
2 3 < P ,
2 + 3 < P ,
3 1 < P ,
3 + 1 < P ,
gdy 1 > 2 ,
gdy 1 < 2 ,
gdy 2 > 3 ,
gdy 2 < 3 ,
gdy 3 > 1 ,
gdy 3 < 1.
(7.17a)
Rys. 7.7
W przestrzeni napre 1, 2, 3 nierwnoci (7.17a) opisuj wntrze graniastosupa, ktrego podstaw

jest szeciobok foremny. O graniastosupa podobnie jak o walca w warunku Hubera tworzy rwne
kty z osiami ukadu (por. rys. 7.7).
Przecicie tego graniastosupa paszczyzn 3 = 0 (paski stan naprenia) daje obszar paski. Warunek plastycznoci w tym przypadku jest okrelony nierwnociami:
1 2 < P ,
1 + 2 < P ,
2 < P ,
2 < P ,
1 < P ,
1 < P ,
gdy 1 > 2 ,
gdy 1 < 2 ,
gdy 2 > 0,
gdy 2 < 0,
gdy 1 > 0,
gdy 1 < 0.
(7.18)
Alma Mater
Cz 1
10
Nierwnoci (7.18) opisuj wntrze szecioboku przedstawionego na rys. 7.8. Dla porwnania lini
przerywan zaznaczono elips Hubera.
Z przeprowadzonych rozwaa wynika, e graniastosup Treski jest wpisany
w walec Hubera; krawdzie graniastosupa le na pobocznicy tego walca. Obszar sprysty wedug Treski jest wic mniejszy ni obszar sprysty wynikajcy z warunku Hubera.
Znany jest jeszcze inny warunek plastycznoci Iwlewa-Haythornthwaitea (IH), odpowiadajcy powierzchni opisanej na powierzchni Hubera. Zgodnie z tym warunkiem materia przechodzi w stan plastyczny wwczas, gdy ekstremalne naprenie normalne w dewiatorze osiga pewn krytyczn warto,
tzn. gdy jest spenione choby jedno z nastpujcych rwna:
11 0 = P ,
22 0 = P ,
33 0 = P .
(7.19)
Warunek IH nie ma interpretacji fizycznej, jest jednak uyteczny, daje bowiem grn ocen nonoci.
Trzy pozostae warunki plastycznoci dla paskiego stanu naprenia i paskiego stanu odksztacenia zilustrowano na rys. 7.8a,b.
Rys. 7.8
Dla paskiego stanu naprenia (3 = 0) warunek plastycznoci TG moemy przedstawi rwnie w

przestrzeni napre dowolnych (nie gwnych). Wzory na naprenia gwne w paskim stanie naprenia maj posta (por. wzr (1.28)):
1
+ 22
= 11
(a)
11 22
2
+ 12 .
Na razie nie potrafimy powiedzie, ktre z napre 1, 2, 3 jest najwiksze, a ktre najmniejsze. Trzeba rozway trzy przypadki (por. rys. 1.27):
1) 1 > 0, 2 > 0,
2) 1 > 0, 2 < 0,
3) 1 < 0, 2 < 0,
wwczas I = 1,
III = 3 = 0,
wwczas I = 1,
III = 2,
wwczas I = 3 = 0, III = 2.
Alma Mater
Cz 1
Przypadek 1
11
(I III = 1)
Rwnanie (7.12) ma posta:

2
11 + 22
22
2
(b)
+ 11
+ 12 = P .
2
2
Postpujc identycznie jak przy analizowaniu warunku Hubera, otrzymujemy rwnanie:
2
y1 + y 2
y y2
2
1 = 1
+ y3
2
2
lub w ukadzie obrconym o 45
(c)
( y2 ' ) 2
1
1
=
+ ( y3' ) 2 .
y
2
2 1'
( 2)
Dokonamy jeszcze przesunicia ukadu:
(d)
y1' = z3 + 2 ,
(e)
y2 ' = z1 , y3' = z2 .
Wwczas zaleno (d) przedstawia rwnanie stoka eliptycznego (por. rys. 7.9):
z12
(f)
z 22
1

2
z32
1
= 0.
Przypadek 2 ( I III = 1 2 )
Rys. 7.9
Rys. 7.10
(g)
22
2
2 11
+ 12 = P .
W ukadzie osi yi otrzymujemy

(h)
( y1 y 2 ) 2 + 4 y32 = 1.
Dla osi obrconych yi' , rwnanie warunku plastycznoci przedstawia walec eliptyczny o osi pokrywajcej si z osi y1':
Alma Mater
Cz 1
(i)
Przypadek 3
( y2 ' ) 2
( y3' ) 2
1

2
+
2
12
= 1.
( I III = 2 )
Analiza tego przypadku przebiega identycznie jak przypadku 1. W efekcie otrzymujemy rwnie stoek eliptyczny w odpowiednio przesunitym ukadzie wsprzdnych.
W rezultacie analizy wszystkich przypadkw otrzymujemy powierzchni graniczn przedstawion na
rys. 7.10. Widzimy, e warunek plastycznoci Treski w przestrzeni napre 11, 22, 12 skada si z
walca eliptycznego i dwch stokw eliptycznych. Zwrmy uwag na to, e elipsoida Hubera z rys. 7.6
zawiera w sobie powierzchni plastycznoci Treski.
7.2.3. Porwnanie warunkw plastycznoci HMH i TG
1. Najistotniejsze rnice ilociowe midzy warunkami plastycznymi HMH i TG wystpuj dla czystego cinania, gdzie 11 = 22 = 0. Stan ten odpowiada punktowi C, zaznaczonemu na rys. 7.6 i 7.10.
Dla warunku HMH mamy:
( P)
12
1
1
( P)
, zatem 12
P = 0,58 P .
=
= P =
P
3
3
Dla warunku TG mamy:

( P)
12
1
( P)
= , zatem 12
= P = 0,50 P .
2
P
Rnice te byy decydujcym argumentem na rzecz hipotezy Hubera-Misesa-Hencky'ego. Z bada laboratoryjnych wynika, e uplastycznienie podczas czystego cinania zachodzi dla napre stycznych bliskich wartoci 0,6P, a nie 0,5P jak przewiduje hipoteza Treski. W nawizaniu do dzisiejszego stanu
wiedzy warto doda, e jeeli materia skada si z bezadnie uoonych krysztaw, ktrych warunkiem
uplastycznienia jest warunek Treski, to makroskopowo otrzymujemy warunek Hubera-MisesaHencky'ego. Wspczesne normy projektowania konstrukcji metalowych s oparte na warunku HMH,
najlepiej opisujcym zachowanie si materiaw cigliwych.
2. Drug istotn cech rnic oba warunki plastycznoci jest to, e warunek Treski
w przeciwiestwie do warunku Hubera nie zaley od wartoci poredniego naprenia gwnego II. O
wyteniu materiau wedug hipotezy TG decyduje wic tylko najwiksze koo napre Mohra.
3. Czsto wystpuj paskie stany naprenia, w ktrych jedno z napre normalnych jest zawsze
rwne zeru (np. 22 = 0). Zdarza si to w teorii belek. Odpowiedni warunek plastycznoci uzyskamy po
przeciciu powierzchni plastycznoci paszczyzn 22 = 0. W efekcie zarwno dla warunku HMH (rys.
7.6), jak i warunku TG (rys. 7.10) otrzymujemy elipsy opisane rwnaniami:
warunek HMH
2
2
+ 3 12
= P,
11
warunek TG
2
2
+ 4 12
= P.
11
Ilustracj tych rwna jest rys. 7.11.
Alma Mater
Cz 1
13
Rys. 7.11
4. W pewnych sytuacjach przy stosowaniu warunku HMH do uplastycznienia mona doprowadzi

przez zmniejszenie bezwzgldnej wartoci jednej ze wsprzdnych tensora naprenia, podczas gdy pozostae si nie zmieniaj. Fakt ten ilustruje rys. 7.4. Zmniejszenie wartoci 2 , odpowiada odcinkowi
ab. W punkcie a mamy stan sprysty (F < 0), a w punkcie b wystpuje stan plastyczny (F = 0). Opisany
przypadek czsto umyka uwadze projektantw konstrukcji. Warto zwrci uwag na to, e uplastycznienie materiau jest tym trudniejsze, im tensor naprenia jest bardziej kulisty.
7.2.4. Uwagi o wzmocnieniu plastycznym

Do tej pory rozwaalimy materiay idealnie sprysto-plastyczne, scharakteryzowane na rys. 7.2.
Okazuje si, e uzyskane wyniki mona uoglni na materiay wykazujce wzmocnienie i zjawisko Bauschingera (rys. 7.12a). Efekt Bauschingera odpowiada przesuniciu powierzchni plastycznoci jako bryy sztywnej w przestrzeni napre (rys. 7.12b). Dlatego takie wzmocnienie nazywamy wzmocnieniem
kinematycznym. Deformacja plastyczna powoduje, e granice plastycznoci na ciskanie i rozciganie w
kadym z kierunkw gwnych s rne. Przesunicie powierzchni plastycznoci ilustruje wic take
zjawisko anizotropii plastycznej pojawiajcej si wskutek deformacji plastycznej. Std wzmocnienie kinematyczne nazywa si czasami wzmocnieniem anizotropowym.
Rys. 7.12
Alma Mater
Cz 1
14
Warunek plastycznoci przy wzmocnieniu kinematycznym zapisuje si w nastpujcy sposb:
[(
) ]
F ij ij , P = 0,
(7.20a)
gdzie ij oznacza wsprzdne wektora przesunicia powierzchni plastycznoci w przestrzeni napre.
Rys. 7.13
Poza koncepcj wzmocnienia anizotropowego posugujemy si rwnie koncepcj wzmocnienia

izotropowego. Dla rzeczywistych metali pocztkowo obserwuje si wzmocnienie kinematyczne. Dla
rnych odksztace dominuje wzmocnienie izotropowe. Tak wic obie koncepcje wzmocnienia s
jedynie elementami pewnej hipotezy wzmocnienia. Wzmocnienie izotropowe odpowiada
rwnomiernemu puchniciu powierzchni plastycznoci (por. rys. 7.13). Warunek plastycznoci dla
wzmocnienia izotropowego mona zapisa nastpujco:
F ij , P ( ) = 0,
(7.20b)
gdzie wspczynnik oznacza tzw. parametr wzmocnienia.
7.3. HIPOTEZY WYTRZYMAOCIOWE DLA MATERIAW

PLASTYCZNO - KRUCHYCH
7.3.1. Hipoteza ekstremalnych napre gwnych
Omwimy teraz niektre hipotezy wytrzymaociowe dla materiaw o charakterystyce przedstawionej na rysunku 7.14. Podczas ciskania materiay te wykazuj cechy plastyczne, podczas rozcigania
zachowuj si liniowo-sprycie, a do momentu osignicia wytrzymaoci na rozciganie r, w
ktrym nastpuje kruche pknicie. Tak przyjty model do dobrze opisuje tzw. materiay plastycznokruche. Do materiaw tych mona zaliczy beton, skay oraz orodki gruntowe. Poniewa okrelenie
stanu mechanicznego zaley teraz od wikszej liczby parametrw, poprzestaniemy na podaniu zalenoci
granicznych.
W roku 1632 Galileusz podda myl, e o wytrzymaoci materiau decyduje najwiksze naprenie
rozcigajce. atwo stwierdzi, e hipoteza ta zawodzi ju dla osiowego ciskania. Myl Galileusza podAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 1
15
jli jednak Rankine (1856 rok) i Clebsch (1862 rok), ktrzy ograniczyli take warto ciskajcych napre normalnych. Wedug tych badaczy stan bezpieczny okrelaj nierwnoci:
P i r
(i = 1, 2, 3),
(7.21)
gdzie P i r oznaczaj odpowiednio naprenia niszczce przy ciskaniu i rozciganiu a 1, 2 i 3

naprenia gwne. Obszar bezpieczny opisany nierwnociami (7.21) przedstawia rys. 7.15. Zaleno
graniczna (7.21) bywa czasami stosowana do materiaw kruchych.
Rys. 7.14
Rys. 7.15
W materiaach kruchych dobre wyniki daje hipoteza najwikszego odksztacenia gwnego, stosowana
ju przez Ponceleta i de Saint-Venanta w poowie XIX wieku. W myl tej hipotezy bezpieczne wartoci
odksztace gwnych speniaj nierwnoci:
i r
(i = 1, 2, 3) ,
(7.22)
gdzie r > 0 i oznacza graniczn warto odksztacenia, charakterystyczn dla danego materiau (por. rys.
7.14).
Rys. 7.16
Fakty dowiadczalne wykazuj, e graniczne wyduenie nie zawsze jest zwizane z kierunkiem dziaania siy. Podczas ciskania prbki betonowej midzy dwoma sztywnymi pytami (rys. 7.16) zniszczenie
nastpuje wskutek przekroczenia granicznych wartoci odksztace w kierunku prostopadym do kierunku ciskania. Efekt ten wystpuje wwczas, gdy powierzchnie docisku pyt s pokryte warstw parafiny i
nie przenosz si tarcia.
Alma Mater
Cz 1
16
Aby zapisa zaleno graniczn w przestrzeni napre gwnych, wykorzystamy fakt, e materiay
kruche a do zniszczenia zachowuj si sprycie. Jeli materia jest izotropowy, to dla osiowego rozcigania wany jest wzr:
r = r ,
E
(a)
gdzie r oznacza naprenie zrywajce, a E modu Younga. Po podstawieniu wzoru (a) oraz zwizkw
fizycznych (5.3) do zalenoci (7.22) otrzymujemy nastpujce nierwnoci:
1 ( 2 + 3 ) r 0,
2 ( 1 + 3 ) r 0,
3 ( 1 + 2 ) r 0,
(7.23)
gdzie jest wspczynnikiem Poissona.
Rys. 7.17
Nierwnoci (7.23) przedstawiaj pewien obszar w przestrzeni nieuporzdkowanych napre gwnych 1 , 2 i 3. Wntrze tego obszaru odpowiada stanom sprystym. Blisza analiza nierwnoci
(7.23) wskazuje, e badany obszar jest ostrosupem, ktrego o pokrywa si z prost rwno nachylon do
osi ukadu wsprzdnych 1, 2 i 3. Przekroje paszczyznami prostopadymi do osi ostrosupa daj
trjkty rwnoboczne. rodki cikoci tych trjktw le na osi ostrosupa. Obszar graniczny ilustruje
rys. 7.17.
Konkretne wymiary obszaru sprystego w istotny sposb zale od wspczynnika Poissona. Dla
= 0 otrzymujemy warunek Galileusza (rys. 7.18a), a dla = 0,5 uzyskujemy graniastosup o podstawie
trjktnej (rys. 7.18b). Wpyw wspczynnika Poissona na ksztat i wymiary obszaru w paskim stanie
naprenia ilustruje rys. 7.18c.
Alma Mater
Cz 1
17
Rys. 7.18
7.3.3. Hipotezy wywodzce si z warunku Mohra

Warunek Mohra obejmuje obszern klas tych hipotez, w ktrych zniszczenie materiau nie zaley od
wartoci poredniego naprenia gwnego II. Szczeglnym przypadkiem warunku Mohra jest wic
hipoteza Treski.
Myl przewodnia hipotezy Mohra jest nastpujca. Dowiadczenie pokazuje,
e zarwno zniszczenie polizgowe, jak i rozdzielcze wystpuje na pewnych okrelonych powierzchniach. Dlatego uzasadnione jest zaoenie, e o zniszczeniu decyduje wektor naprenia (tzn. naprenie
normalne i styczne ) na tych wanie powierzchniach (rys. 7.19). Mona wic przyj, e wytenie
materiau jest okrelone pewn funkcj f(, ). Gdy funkcja ta, wyznaczona dowiadczalnie, osignie
warto graniczn, to materia ulega zniszczeniu. Wartoci i , odpowiadajce granicznej wartoci
funkcji f(, ), tworz dla rnych stanw naprenia pewn krzyw graniczn w przestrzeni (, ), zwan obwiedni Mohra i stanowic granic obszaru bezpiecznego. Zniszczenie materiau nastpuje najpierw w tym punkcie i tej paszczynie, dla ktrych naprenia i osign wartoci wyznaczone punktami obwiedni. U podstaw hipotezy Mohra ley analogia zwizana ze zjawiskami tarcia. Pokonanie si
tarcia w spoczynku zaley od siy przesuwajcej i od nacisku normalnego do powierzchni tarcia (rys.
7.19a).
Alma Mater
Cz 1
Rys. 7.19
18
Rys. 7.20
W myl warunku Mohra wszystkie graniczne stany naprenia przedstawia si za pomoc najwikszych k napre na paszczynie (, ). rodki tych k wyznacza warto p, a ich promienie warto
q:
1
( I + III ),
2
1
q = ( I III ).
2
p=
(7.24)
(7.25)
Dla wybranego granicznego koa Mohra stan niebezpieczny osiga si przy pewnej wartoci i
(punkt A na rys. 7.20a). Poniewa zniszczenie nie moe zalee od znaku naprenia stycznego, stan
niebezpieczny musi wystpi rwnie dla wartoci i (punkt A' na rys. 7.20a). Wnioskujemy std, e
obwiednia Mohra jest symetryczna wzgldem osi .
Obwiedni Mohra ilustruje rys. 7.20b. Obwiednia jest styczna do najwikszych k Mohra, a wsprzdne punktw stycznoci odpowiadaj granicznym wartociom napre i , dla ktrych wystpuje
zniszczenie materiau. Wszystkie koa styczne do obwiedni w punkcie R okrelaj stany napre, dla
ktrych pojawia si zniszczenie rozdzielcze. Pozostae punkty obwiedni odpowiadaj zniszczeniu polizgowemu.
Najprostsza posta warunku Mohra skada si z dwch prostych (por. rys. 7.21):
= c tg ,
(7.26)
gdzie c i s staymi materiaowymi. Warunek (7.26) sformuowa ju w 1776 roku Coulomb. Hipoteza
Coulomba-Mohra znalaza zastosowanie w mechanice gruntw. Wwczas c i s odpowiednio: spjnoci (tzn. wytrzymaoci na cinanie bez nacisku normalnego) i tzw. ktem tarcia wewntrznego. Prost
interpretacj mechaniczn wzoru (7.26) objania rys. 7.21a. Przedstawiono na nim paski element poczony z pewn paszczyzn za porednictwem spoiwa o redniej wytrzymaoci na cinanie rwnej c.
Wwczas graniczna warto siy stycznej do paszczyzny poczenia T1 = Ac, gdzie A oznacza pole powierzchni kontaktu. Jeeli element jest dodatkowo dociskany si S, to graniczna warto siy powodujcej przesunicie elementu wzdu styku powikszy si o si T2 pochodzc od tarcia, czyli T2 = S tg,
Alma Mater
Cz 1
19
gdzie jest ktem tarcia. Zatem cakowita warto graniczna siy stycznej T = T1 + T2, co po podzieleniu
przez pole kontaktu A odpowiada rwnaniu obwiedni granicznej dla > 0:
= 1 + 2 = c tg .
Symbol = S/A oznacza naprenie normalne (znak minus wynika ze znakowania napre i oznacza
ciskanie). Na paszczynie napre i warunek (7.26) stanowi prostoliniow obwiedni k Mohra,
przedstawion na rys. 7.21. Z rysunku wynika, e
( I III ) + ( I + III ) sin 2 cos = 0.
(7.27)
Rys. 7.21
Po przejciu do nieuporzdkowanych napre gwnych otrzymujemy 6 rwna:

( i j ) + ( i + j )sin 2c cos = 0 ( i, j = 1, 2, 3).
(7.27a)
Szczegowa analiza tych rwna pozwala stwierdzi, e obszar bezpieczny odpowiada wntrzu ostrosupa o osi pokrywajcej si z prost 1 = 2 = 3 oraz o wierzchoku w punkcie 1 = 2 =3 = c ctg.
Obszar ten obrazuje rys. 7.22. Przekroje ostrosupa s nieregularnymi szeciobokami o trzech osiach symetrii. Dla kta tarcia wewntrznego = 0 obszar ten modyfikuje si do graniastosupa, ktrego przekroje s szeciobokami foremnymi. Jest to po prostu warunek Treski, w ktrym kohezja oznacza naprenia
styczne powodujce uplastycznienie: c = P = 0,5P.
Alma Mater
Cz 1
20
Rys. 7.22
Przekrj ostrosupa paszczyzn 3 = 0 daje warunek Coulomba dla paskiego stanu naprenia (por.
rys. 7.23).
Rys. 7.23
Z hipotezy Coulomba nie wynikaj rnice w mechanizmach zniszczenia dla napre ciskajcych i
rozcigajcych. Najprostszym warunkiem uwzgldniajcym te rnice jest tzw. zmodyfikowany warunek
Coulomba, zilustrowany rysunkiem 7.24. Symbol r' oznacza tam wytrzymao na rwnomierne trjosiowe rozciganie lub na rozciganie osiowe, jeeli r ' 2c cos / (1 + sin ), [19].
Alma Mater
Cz 1
21
Rys. 7.24
Oglniejsz klas hipotez wynikajcych z warunku Mohra opisuje rwnanie:

= r 1 ,
o
(7.28)
gdzie 0 oznacza wytrzymao na cinanie dla = 0 (por. rys. 7.20), przy czym 1 < 2. W przestrzeni
napre gwnych otrzymujemy wwczas ostrosup krzywoliniowy. Przypadkowi = 3/2 odpowiada
hipoteza Caquota (1949 rok), bardzo dobrze opisujca zniszczenie betonu. Gdy = 2, otrzymujemy warunek paraboliczny, stosowany gwnie do oceny wytrzymaoci ska.
Alma Mater
Cz 1
22
7.4. HIPOTEZA BURZYSKIEGO

W latach 1928-1929 Burzyski sformuowa warunek wytenia obejmujcy te hipotezy, ktre w przestrzeni napre gwnych odpowiadaj obrotowym powierzchniom granicznym. W myl hipotezy
Burzyskiego materia ulega zniszczeniu wwczas, gdy suma energii dewiatorw i pewnej czci energii
aksjatorw osiga warto graniczn C2, tzn. gdy
W( d ) + W( o ) = C2 ,
(7.29)
gdzie 0 1. Wspczynnik zaley od stanu naprenia i wasnoci materiau. Konkretn posta

warunku (7.29) ustala si dowiadczalnie.
Jeeli na podstawie prb rozcigania, ciskania i cinania ustalono odpowiednie wytrzymaoci r, c
i 0, to warunek Burzyskiego mona zapisa w postaci:

c 2 r I 2( d ) + 1 c 2r I12 + ( c r ) I1 c r = 0.
0
3 0
W przestrzeni napre gwnych rwnanie to przedstawia elipsoid lub hiperboloid obrotow o osi
pokrywajcej si z osi aksjatorw (1 = 2 = 3). Gdy 0 = c r / 3 , otrzymuje si paraboloid obrotow. Stoek koowy uzyskujemy, jeli
0 = 2 c r /
3( c + r ) . W przypadkach, gdy
r = c = P oraz 0 = P / 2(1 + ) otrzymujemy pewien szczeglny przypadek elipsoidy opisujcej

warunek Beltramiego ( = 1). Z kolei, jeeli 0 = P / 3 , to dostajemy warunek Hubera-MisesaHencky'ego ( = 0) przedstawiajcy powierzchni walcow.
Dziki duej rnorodnoci ksztatw powierzchni granicznych hipotez Burzyskiego mona zastosowa zarwno do materiaw cigliwych, jak i plastyczno-kruchych. Z powyszego wynika, e hipoteza
ta zajmuje pozycj analogiczn do warunku Mohra. Zasadnicza rnica geometryczna polega na tym, e
powierzchnie Burzyskiego s obrotowe i gadkie, a w warunku Mohra powierzchnie graniczne s
nieobrotowe; ich elementy skadowe tworz w oglnoci krzywoliniowy ostrosup o szeciu krawdziach
i wierzchoku lecym na osi aksjatorw.
7.5. WSPCZYNNIK BEZPIECZESTWA

Wspln cech omwionych zalenoci granicznych jest to, e punkty lece
na brzegu obszaru granicznego odpowiadaj niebezpiecznym stanom naprenia. Jest oczywiste, e chcc
unikn zniszczenia materiau, musimy wymaga, by stany naprenia w kadym punkcie konstrukcji
speniay nierwno ostr:
F ij ( x1 , x2 , x3 ), n < 0.
(7.30)
W jednoparametrowych warunkach wytrzymaociowych odpowiada to wymaganiu, by naprenie zredukowane byo mniejsze od wartoci niebezpiecznej:
red ( x1 , x2 , x3 ) < n .
(7.31)
Alma Mater
Cz 1
23
W bezpiecznie zaprojektowanej konstrukcji jest zachowana odpowiednio dua odlego aktualnego

stanu naprenia od stanu niebezpiecznego, okrelonego napreniem n. Miar tej odlegoci jest tzw.
wspczynnik bezpieczestwa n.
Omwione zalenoci graniczne dla cia cigliwych i plastyczno-kruchych su do opisu wikszoci
materiaw konstrukcyjnych. Jeeli charakterystyki fizyczne rozwaanych materiaw odpowiadaj
rys. 7.2 (materiay cigliwe) i rys. 7.14 (materiay plastyczno-kruche), to wntrze obszaru granicznego
odpowiada stanom sprystym.
Rys. 7.25
Rozwamy obecnie stan naprenia reprezentowany przez punkt A w przestrzeni napre (rys. 7.25).
Jeeli stan ten jest bezpieczny, to punkt A ley wewntrz obszaru granicznego. Zwrmy uwag na to, e
naprenie zastpcze jest funkcj jednorodn pierwszego stopnia wzgldem wsprzdnych stanu naprenia. Rozumiemy przez to, e
red (n ij ) = n red ( ij ),
czyli n-krotny wzrost skadowych stanu naprenia wywouje rwnie n-krotny wzrost naprenia zredukowanego. Dziki tej wasnoci wspczynnik bezpieczestwa moemy zdefiniowa jako stosunek dugoci odcinkw OB i OA (por. rys. 7.25):
OB
n=
> 1.
(7.32)
OA
Wspczynnik bezpieczestwa jest liczb wiksz od jednoci, mwic, ile razy naprenie zredukowane red jest mniejsze od naprenia niebezpiecznego n:
n=
( B)
red
( A)
red
( A)
red
> 1.
Minimalne wartoci wspczynnika bezpieczestwa n0 podane s w normach projektowania konstrukcji. Dodajmy tu, e wartoci n0 mog by rne dla rnych stanw naprenia. Na przykad w materiaach plastyczno-kruchych w zakresie napre rozcigajcych wspczynnik bezpieczestwa n0 jest na
og wikszy ni dla napre ciskajcych. Bezpiecznie zaprojektowana konstrukcja powinna zatem
spenia warunek:
(7.33)
n n0.
Alma Mater
Cz 1
24
Jeeli wartoci n0 s dane, to okrelaj one w przestrzeni napre tzw. obszar dopuszczalny (rys.
7.25), ktrego granice odpowiadaj wartociom red = n / n0 . Iloraz n / n0 nazywa si napreniem
dopuszczalnym:
dop = n .
(7.34)
n0
Wobec powyszego nierwnoci (7.33) mona nada nastpujc posta:
red ( x1 , x2 , x3 ) dop .
(7.35)
Nierwno (7.35) stanowi tre najprostszej metody projektowania, zwanej metod napre dopuszczalnych. Ma ona charakter lokalny i jest oparta na zaoeniu, e osignicie w pewnym punkcie
konstrukcji naprenia niebezpiecznego oznacza zniszczenie caej konstrukcji. Jest to zasadnicza wada tej
metody. Obserwujemy bowiem wiele takich konstrukcji, w ktrych lokalnemu uplastycznieniu bd pkniciu towarzysz obcienia znacznie mniejsze od obcie niszczcych. Co wicej, w pewnych konstrukcjach dla obcie eksploatacyjnych z gry zakada si lokalne zniszczenie materiau (np. w konstrukcjach elbetowych). Problemy projektowania s dokadniej omwione w dodatku.
7.6. PRZYKADY
Przykad
Dany jest stan naprenia w punkcie

100
80
100
0 [ MN / m2 ].
s = 100 200
0 100
80
Obliczy wspczynnik bezpieczestwa na podstawie warunku HMH, jeli:
P = 550 MN/m2.
Rozwizanie
Rozwizanie polega tutaj na obliczeniu naprenia zredukowanego i porwnaniu go z wartoci P.
Naprenie zredukowane okrela wzr (7.9):
red =
1
2
[100 ( 200)]2 + [ 200 ( 100)]2 + ( 100 100) 2 + 6(1002 + 802 ) = = 345 MN/m2,
n=
skd
Przykad
550
= 1,59.
345
Dla danych napre niszczcych przy ciskaniu c i rozciganiu r obliczy wytrzymao betonu na
ciskanie 0 za pomoc zmodyfikowanego warunku Coulomba.
Rozwizanie
Jako wytrzymao na bezporednie cinanie rozumiemy tutaj rzdn obwiedni Mohra dla = 0.
Trzeba wic wyznaczy dugo odcinka OA na rys. 7.26. Z rysunku tego odczytujemy:
Alma Mater
Cz 1
sin =
25
c
r
=
,
2
+ x 2 x
skd
x=
2 c r
c r
r
oraz sin = c
i cos =
.
c r
c + r
c + r
Rys. 7.26
Poszukiwana wytrzymao na cinanie
0 = xtg =
1
c r c r
c r .
=
c r 2 c r 2
Wzr ten jest czsto cytowany w podrcznikach konstrukcji betonowych. Wytrzymao betonu na
ciskanie jest na og 10 razy wiksza od wytrzymaoci na rozciganie. Po uwzgldnieniu tego faktu
otrzymujemy:
1
10 r = 1,6 r .
0 =
2
Normy konstrukcji betonowych przyjmuj, e 0 = 2r. Rezultat ten jest potwierdzony wieloma dowiadczeniami. Wynika std, e przyjty pierwotnie ksztat obwiedni jest niewaciwy. Odpowiedni
korekt uwidoczniono na rysunku 7.26 lini przerywan. Punkt A' naley obra w ten sposb, by odcinek
OA' by rwny 2r.
Alma Mater
Cz 2
8. MECHANIKA ELEMENTW PRTOWYCH WIADOMOCI WSTPNE
8.
WIADOMOCI WSTPNE
8.1. KLASYFIKACJA ZASADNICZYCH ELEMENTW KONSTRUKCJI

Podstaw klasyfikacji zasadniczych elementw konstrukcji jest ksztat geometryczny ciaa.
Rys. 8.1
Prt to brya geometryczna wypeniona materiaem, ktrej jeden wymiar (dugo) jest zdecydowanie
wikszy od dwch pozostaych. Po linii regularnej ograniczonej punktami B1 i B2 przemieszcza si rodek cikoci pola figury paskiej*) o powierzchni A (staej lub zmiennej) w ten sposb, e paszczyzna
figury jest prostopada do linii B1B2. Wtedy kontur figury opisuje bry geometryczn, ktra wypeniona
materiaem tworzy prt (rys. 8.1). Linia B1B2 nazywa si osi prta. Jeli linia ta jest prost, to mwimy,
e prt jest prostoliniowy. Gdy linia B1B2 jest krzyw pask, to prt nazywamy paskim. Symbolem A
oznaczamy pole przekroju poprzecznego prta (przekrj prta). Przekrj prta moe by stay lub zmienny. Prt prostoliniowy o staym przekroju nazywamy prtem pryzmatycznym (rys. 8.1b).
Powoka to brya geometryczna wypeniona materiaem, ktrej jeden wymiar (grubo) jest zdecydowanie mniejszy od dwch pozostaych. Po ograniczonej powierzchni regularnej S przemieszcza si rodek prostoliniowego odcinka o dugoci h (staej lub zmiennej) w ten sposb, e odcinek ten jest zawsze
prostopady do powierzchni S. Wtedy jego koce wyznaczaj dwie powierzchnie Sg i Sd ograniczone
powierzchni brzegow C. Bry ograniczon powierzchniami Sg, Sd i C nazywamy powok (rys. 8.2a).
Powierzchni S nazywamy powierzchni rodkow, a dugo odcinka h gruboci powoki (sta lub
zmienn). Jeli powierzchnia S jest paszczyzn, to tak powok nazywamy pyt lub tarcz (rys.
8.2b, c). Nazw tarcza rezerwuje si dla pyt obcionych w swej paszczynie rodkowej.
*) rodek cikoci figury paskiej zdefiniowano w dodatku.

Alma Mater
Cz 2
Rys. 8.2
Blok to brya geometryczna wypeniona materiaem, ktrej trzy wymiary s tego samego rzdu (rys.
8.3a). Jeeli wymiary bloku s nieskoczenie due, to otrzymujemy pewn przestrze fizyczn wypenion materi.
Pprzestrze to brya o wymiarach nieskoczenie duych ograniczona powierzchni lub paszczyzn
(rys. 8.3b).
Rys. 8.3
Alma Mater
Cz 2
8.2. ZASADA DE SAINT-VENANTA

Jedn z podstawowych zasad, ktr przyjmujemy w obliczeniach konstrukcji, jest zasada de SaintVenanta (1855 rok):
Jeeli dany ukad si dziaajcych na niewielki obszar ciaa bdcego w rwnowadze zastpimy innym
ukadem si statycznie rwnowanym*) i dziaajcym bezporednio na ten obszar, to w odlegoci wikszej
od jego wymiarw powstaj jednakowe stany naprenia, odksztacenia i przemieszczenia.
Rys. 8.4
Sens tej zasady objania rys. 8.4. Przedstawiono na nim trzy identyczne supy ciskane osiowo trzema
statycznie rwnowanymi ukadami si: wypadkowa obcie we wszystkich przypadkach jest taka sama.
Naprenia normalne w odlegoci (1,01,5)a od paszczyzny przyoenia obcienia s jednakowe i
wynosz P/A (a wymiar poprzeczny przekroju, A przekrj supa, P wypadkowa sia ciskajca).
Zasada de Saint-Venanta wynika z przesanek intuicyjnych i jest potwierdzona wieloma dowiadczeniami. Jak dotd nie znalaza jednak oglnego uzasadnienia teoretycznego. Przydatno praktyczna tej
zasady jest niewtpliwa, pozwala bowiem na pewne idealizacje i uproszczenia w rozwizywaniu konkretnych zada. Obliczenia obszaru zaburze w uzasadnionych przypadkach (np. strefa zakotwienia kabli w
konstrukcjach wstpnie spronych, punkty podparcia belek) traktuje si zazwyczaj jako oddzielne zadanie.
8.3. SIY WEWNTRZNE

Rozwamy prt bdcy w rwnowadze i przetnijmy go mylowo paszczyzn
prostopad do osi prta (rys. 8.5). Na paszczynie przekroju wystpi rozoone w sposb cigy
wektory naprenia, ktre zastpimy w rodku cikoci przekroju wypadkow si i wypadkowym momentem. Obie czci prta musz by rwnie w rwnowadze. Jeli znamy wszystkie siy powierzchniowe i masowe, to z szeciu rwna rwnowagi uoonych dla jednej z odcitych czci prta mona wy*)
Ukady statycznie rwnowane to ukady, ktre maj takie same wypadkowe wektory siy i momentu.
Alma Mater
Cz 2
znaczy sze wsprzdnych wektorw siy i momentu. Siy T1, T2, T3 i momenty M1, M2, M3 nazywamy siami wewntrznymi (przekrojowymi) lub uoglnionymi napreniami.
Rys. 8.5
Jeeli o x1 pokrywa si z normaln do paszczyzny , to poszczeglne siy wewntrzne nazywamy nastpujco:

T1 = N sia normalna,
T2 = Q2 sia poprzeczna w kierunku osi x2,
T3 = Q3 sia poprzeczna w kierunku osi x3,
M1 = M moment skrcajcy,
M2
moment zginajcy wzgldem osi x2,
M3
moment zginajcy wzgldem osi x3.
Rys. 8.6
Alma Mater
Cz 2
Siy wewntrzne mona wyrazi przez wsprzdne wektora naprenia za pomoc nastpujcych
wzorw definicyjnych (rys. 8.6):
M = (13 x2 12 x3 )dA,
N = 11dA,
A
A
Q2 = 12 dA,
M 2 = 11x3dA,
(8.1)
A
A
Q3 = 13dA,
M 3 = 11x2 dA.
A
A
Analogiczne wzory obowizuj rwnie dla pyt i powok o maej krzywinie, przy czym siy wewntrzne odnosi si do przekroju o jednostkowej szerokoci, mierzonej wzdu ladu powierzchni rodkowej (rys. 8.6b).
8.4. ZAKRES OBLICZE KONSTRUKCJI

Celem oblicze konstrukcji jest wyznaczenie w kadym punkcie wsprzdnych tensorw naprenia i
odksztacenia oraz wektora przemieszczenia. cise obliczenie tych wielkoci na podstawie rwna
rwnowagi, rwna geometrycznych i rwna fizycznych przy danych warunkach brzegowych w
wikszoci przypadkw natrafia jednak na due trudnoci natury matematycznej. W wytrzymaoci
materiaw, ktrej zadaniem jest podanie rozwiza do bezporedniego wykorzystania w praktyce,
wprowadza si wiele zaoe upraszczajcych, ograniczajcych zakres stosowania gotowych wzorw
bd przybliajcych poszukiwane wartoci. W zalenoci od przyjtych rwna fizycznych cise
rozwizania podaj: teoria sprystoci, teoria plastycznoci i reologia.
Kada poprawnie zaprojektowana konstrukcja musi spenia warunki wytrzymaociowe i sztywnociowe. Najprostsz koncepcj projektowania jest metoda napre dopuszczalnych, w ktrej oprcz
znanego ju warunku wytrzymaociowego
red (x1, x2, x3) dop
(8.2)
wprowadza si ograniczenie wartoci przemieszcze:
u( x1 , x2 , x3 ) udop .
(8.3)
Warunek (8.3) jest warunkiem sztywnociowym.

Ostatecznym efektem oblicze konstrukcji jest podanie takich wymiarw elementw (przekroje prtw, gruboci pyt, iloci zbrojenia itp.), ktre gwarantuj bezpieczne przeniesienie obcie zewntrznych. Proces obierania wymiarw konstrukcji nazywa si wymiarowaniem.
W zakres oblicze konstrukcji wchodz nastpujce czynnoci:
1 wyznaczenie si wewntrznych,
2 obliczenie napre na podstawie znanych ju si wewntrznych,
3 obliczenie odksztace ze zwizkw fizycznych,
4 obliczenie przemieszcze ze zwizkw geometrycznych,
5 sprawdzenie warunkw wytrzymaociowych i sztywnociowych oraz
ewentualna korekta wymiarw.
W dalszym cigu tej czci skryptu omwimy szczegowo etapy 24, przyjmujc, e siy wewntrzne s znane. Problem wymiarowania zawarty w etapie 5 jest tematem zaj z przedmiotw konstrukcyjnych (konstrukcje metalowe, betonowe, murowe, drewniane itd.). Tutaj omwimy tylko pewne
zasadnicze elementy projektowania konstrukcji. Moemy jednak ju w tym miejscu stwierdzi, e wymiarowanie konstrukcji jest na og procesem kolejnych przyblie, gdy trudno jest za pierwszym razem
obra takie wymiary elementw konstrukcji, by byy spenione jednoczenie wymagania bezpieczestwa
(warunki wytrzymaociowe i sztywnociowe) oraz wymagania ekonomiczne. Wzgldy bezpieczestwa
Alma Mater
Cz 2
skaniaj na og do powikszania wymiarw (tzw. przewymiarowania), natomiast racje ekonomiczne

wymagaj, by wymiary elementw konstrukcji (koszty) byy moliwe najmniejsze.
Dalsze szczegowe rozwaania bd dotyczy prtw liniowo-sprystych. Warunki uzyskane dla
konstrukcji prtowych maj charakter podstawowy, w teorii pyt i powok przyjmuje si bowiem analogiczne zaoenia i przyblienia jak w teorii prtw; zwiksza si jedynie liczba zmiennych i wyduaj
wzory. Z uwagi na liniowy model fizyczny w etapach 2 4 mona stosowa zasad superpozycji skutkw. Wobec tego w dalszych rozdziaach omwimy kolejno skutki dziaania poszczeglnych si wewntrznych: siy normalnej, momentu zginajcego, siy poprzecznej i momentu skrcajcego.
Alma Mater
Cz 2
9.
DZIAANIE SIY NORMALNEJ

Przyjmiemy, e materia prta jest jednorodny i izotropowy. Jeli ponadto zaoymy, e prt jest pryzmatyczny, to suszne s wzory podane przy omawianiu prby rozcigania i ciskania dla zakresu liniowo-sprystego. Przyjlimy wwczas hipotez paskich przekrojw i zaoenie o pokrywaniu si gwnych osi napre i odksztace z ukadem osi przechodzcych przez geometryczn o prta.
Zanim przejdziemy do wzorw na naprenia, odksztacenia i przemieszczenia, wprowadzimy zamiast
ukadu osi x1, x2, x3 ukad osi x, y, z. Wsprzdne wektora przemieszczenia u1, u2, u3 oznaczymy odpowiednio u, v, w.
Rys. 9.1
Rozwaymy prt o dugoci l, poddany czystemu rozciganiu (rys. 9.1). Oznacza to, e na dugoci
prta wykres si normalnych jest stay, a pozostae siy wewntrzne s rwne zeru. Zgodnie z zasad de
Saint-Venanta nie precyzujemy bliej sposobu przyoenia siy N i pominiemy analiz ewentualnych
zaburze na kocach prta. Zaoymy ponadto, e o prta na lewym kocu jest unieruchomiona, a na
kocu prawym moe si przesuwa tylko wzdu osi x. Geometri odksztacenia ilustruj linie przerywane na rys. 9.1a, d.
Stosownie do wzorw (8.1) si normaln definiujemy nastpujco:
def
N =
x ( y, z )dA,
gdzie x = 11 .
(9.1)
Definicja ta jest suszna dla dowolnego prawa rozkadu napre normalnych x. Jeli jednak obowizuje
hipoteza paskich przekrojw, a materia prta jest jednorodny, to ze zwizkw fizycznych wynika rwnomierny rozkad napre x w obrbie przekroju A. Wobec tego x mona wyczy przed znak caki:
Alma Mater
Cz 2
N = x dA = x A,
A
N
.
(9.2)
A
Pozostae wsprzdne tensora naprenia s rwne zeru, a stan naprenia zwizany z osiami x, y, z obrazuje macierz:
x =
std
x
s = 0
0
0 0
0 0
0 0
(9.3)
Poniewa osie x, y, z s gwnymi osiami odksztace, wic odksztacenia ktowe s rwne zeru, a
odksztacenia liniowe oblicza si ze zwizkw fizycznych (wzory (4.3)):
N
x = x =
,
(9.4)
E
EA
N
y = z = x =
.
(9.5)
EA
Iloczyn EA nazywa si sztywnoci rozcigania (ciskania) przekroju. Macierz e ma posta:
x
e = 0
0
0
x
0
0
0 .
x
(9.6)
Przemieszczenia obliczymy ze zwizkw geometrycznych. Z hipotezy paskich przekrojw wnioskujemy, e wsprzdna u1 = u jest tylko funkcj x. Wobec tego mamy:
x =
u( x ) du
,
=
dx
x
y =
v
,
y
z =
w
,
z
std:
N
x + C1 ,
EA
N
y + C2 ( x , z ),
v = v ( x , y , z ) = y dy + C2 ( x , z ) =
EA
N
w = w( x , y , z ) = z dz + C3 ( x , y ) =
z + C3 ( x , y ).
EA
u = u( x ) = x dx + C1 =
Stae cakowania trzeba obliczy z warunkw brzegowych oraz przyjtej kinematyki odksztacenia. Najbardziej interesuj nas oczywicie przemieszczenia u(x). Poniewa u(0) = 0 (lewy koniec prta jest unieruchomiony), wic C1 = 0. Okazuje si, e stae C2 i C3 te s rwne zeru. Ostatecznie otrzymujemy:
N
x,
EA
v ( x , y , z ) = v ( y ) =
y,
EA
w( x , y , z ) = w( z ) =
z.
EA
u( x , y , z ) = u ( x ) =
(9.7)
Pene wyprowadzenie wzorw (9.7) zawiera podrcznik Piechnika [34].
Alma Mater
Cz 2
Rys. 9.2
Wszystkie podane wyej zalenoci s cise tylko dla prta pryzmatycznego. W przypadku prtw o
zmiennym przekroju nie s spenione warunki brzegowe dla napre. atwo si o tym przekona, ukadajc rwnania rwnowagi dla elementu pooonego przy krawdzi przekroju (rys. 9.2b). Warunki na
powierzchni (pi = jinj) wymagaj, by w pobliu krawdzi prta wystpoway rwnie naprenia styczne xz i normalne z (rys. 9.2c). Przy agodnej zmianie przekroju wartoci te s jednak pomijalnie mae, a
wykres napre normalnych x jest prawie rwnomierny (por. rys. 9.2c).
Przejdziemy obecnie do zagadnie energetycznych. Obliczymy najpierw warto caki objtociowej z
iloczynu tensorw naprenia i odksztacenia przy dziaaniu siy normalnej. Jeli przyjmiemy, e w kadym punkcie dowolnego przekroju prta wystpuj tylko naprenia normalne 11 = x, to cak t mona zapisa nastpujco:
ij ij dV = x x dV .
Cak wzgldem objtoci V zamienimy na cak iterowan:
ij ij dV = x x dA ds,
V
sA
gdzie s jest dugoci prta (moe to by rwnie prt sabo zakrzywiony),

a ds elementem uku mierzonym na osi prta.
Gdy obowizuje prawo paskich przekrojw, to odksztacenie x w obrbie danego przekroju jest stae, co
pozwala wyczy je przed cak wzgldem A. Zatem:
ij ij dV = x x dA ds = x dA ds ,
A
V
s
s A
gdzie = x, i oznacza wyduenie wzgldne osi prta.

Caka w nawiasie, stosownie do definicji (9.1), jest si normaln N. Naley podkreli, e definicja ta jest
suszna dla zupenie dowolnego rozkadu napre normalnych x (s, y, z). Wobec tego
Alma Mater
Cz 2
ijij dV = N ( s) ( s) ds .
(9.8)
Aby powysze rwnanie byo prawdziwe, wystarcza tylko, e jest speniona hipoteza paskich przekrojw. Materia prta moe by nieliniowo-sprysty lub niesprysty i w obrbie przekroju niejednorodny. Wielkoci N i s w oglnoci zmienne na dugoci prta.
Obliczymy teraz energi spryst U, zmagazynowan wewntrz prta. Stosownie do wzoru (6.8) oraz
na podstawie wzoru (9.8) otrzymujemy:
1
1
U = ij ij dV =
2
N ds .
(9.9)
Przy dziaaniu siy normalnej na jednorodny, izotropowy prt sprysty odksztacenie x = moemy
wyrazi przez si N oraz sztywno EA wedug wzoru (9.4). Wwczas
UN =
1
2
N2
ds
EA
U =
lub
1
EA2 ds.
2
(9.10)
Zaleno (9.8) suy rwnie do obliczenia pracy rzeczywistej siy N na wirtualnym wydueniu
(por. prawa strona wzoru (3.2)):
ijij dV = N ds .
(9.11)
Podobnie uzyskujemy wyraenie na prac wirtualnej siy N na rzeczywistym odksztaceniu x = :
ij ij dV = N ds.
(9.12)
9.2. NAGE ZMIANY PRZEKROJU. KONCENTRACJA NAPRE

W przypadku nagych zmian przekroju prta przyjcie rwnomiernego rozkadu napre normalnych
x jest ju niewaciwe. W miejscach zmian przekroju skadowe napre stycznych i normalnych w
pozostaych kierunkach s znaczne. Na krawdziach otworw i wci powstaj bardzo due naprenia
normalne x (rys. 9.3), wielokrotnie wiksze od napre rednich, obliczonych dla rwnomiernego rozkadu. Obliczenia dla takich prtw naley przeprowadza na gruncie teorii sprystoci i plastycznoci.
Wpyw promienia krzywizny zaokrglenia krawdzi w miejscu zmiany przekroju ilustruje rys. 9.3b c.
Rys. 9.3
Alma Mater
Cz 2
Gdy R = 0 (krawd ostra), to naprenia x d do nieskoczonoci. Warto o tym pamita podczas

projektowania konstrukcji. Zmniejszenie napre uzyskujemy nawet wwczas, gdy osabimy przekrj
przez nawiercenie otworw na krawdzi zmiany przekroju (por. rys. 9.3d).
Rys. 9.4
Jeeli materia prta jest kruchy, to po osigniciu przez naprenia normalne wytrzymaoci na rozciganie nastpuje pknicie rozdzielcze i nage zniszczenie konstrukcji. Jeeli materia jest cigliwy, to
obszar koncentracji napre stopniowo uplastycznia si w miar wzrostu siy (por. rys. 9.4). Widzimy
wic, e dla materiau cigliwego osignicie przez naprenia granicy plastycznoci nie oznacza jeszcze
zniszczenia. Jako zniszczenie przyjmuje si osignicie tzw. nonoci granicznej (N = NP), kiedy nastpi
uplastycznienie caego przekroju osabionego otworem lub wciciem. Trzeba jednak pamita, e pod
wpywem obcie dynamicznych materia cigliwy zwiksza sw krucho. W tych przypadkach nieuwzgldnienie koncentracji napre moe prowadzi do niespodziewanego zniszczenia.
Na zakoczenie moemy sformuowa nastpujce uwagi:
w miejscach nagych zmian przekroju wystpuje spitrzenie napre, ktre jest grone dla materiaw kruchych lub obcionych dynamicznie materiaw cigliwych,
gdy materia jest cigliwy, to przy statycznym obcieniu nastpuje wyrwnywanie napre,
a zniszczeniu towarzysz widoczne deformacje,
przekroje osabione wciciami (otworami) maj mniejsz zdolno do przenoszenia obcie, a o
nonoci prta decyduje najmniejszy przekrj,
due zagodzenie efektu koncentracji uzyskuje si wwczas, gdy zmiana przekroju przebiega
w sposb pynny, a zaokrglenia maj moliwie duy promie krzywizny.
Wnioski dotyczce gwatownych zmian przekroju maj charakter oglny i obowizuj rwnie podczas dziaania innych si wewntrznych.
Alma Mater
Cz 2
Rys. 9.5
Problem spitrzenia napre wie si z pojciem wypukoci zbioru. Cech zbioru wypukego jest
to, e odcinek czcy dwa dowolne punkty zbioru ley wewntrz zbioru. Jeeli mona znale takie odcinki, ktre nie maj tej wasnoci, to dany zbir jest niewypuky. Przykady zbiorw wypukych i niewypukych podano na rysunku 9.5. Oglnie biorc, koncentracji napre mona si spodziewa tam,
gdzie zbir punktw tworzcych ciao jest niewypuky. Do takich przypadkw oprcz otworw lub wci
zaliczamy rwnie miejsca przyoenia obcie skupionych. Wynika to std, e obcienia skupione
przekazywane s na niewielkich obszarach przez inne czci konstrukcji (lub narzdzia), tworzce cznie
z dan konstrukcj zbiory niewypuke.
Alma Mater
Cz 2
10.
DZIAANIE MOMENTU ZGINAJCEGO

10.1.1. Kinematyka. Hipoteza paskich przekrojw
Rozwaymy czyste zginanie jednorodnego prta pryzmatycznego wywoane przez moment zginajcy
Mg (por. rys. 10.1a). Majc na uwadze zasad de Saint-Venanta, rozwaania ograniczymy do przekrojw
dostatecznie oddalonych od kocw prta i pominiemy ewentualne zaburzenia wynikajce ze sposobu
realizacji obcie. Pod wpywem momentu zginajcego (wektor Mg ley w paszczynie przekroju)
cz wkien prta jest ciskana, a pozostaa cz rozcigana. Wkna ciskane ulegaj skrceniu, a
rozcigane wydueniu. Granic obu czci prta stanowi pewna powierzchnia utworzona z tzw. wkien
obojtnych, ktrych odksztacenia liniowe (wyduenia lub skrcenia wzgldne) s rwne zeru. Na
rys. 10.1a przedstawiono rozwaany prt w konfiguracji pocztkowej.
Efektem kinematycznym dziaania momentu Mg jest wygicie prta. Wyniki eksperymentw pozwalaj stwierdzi, e przekrj paski i prostopady do wkien prta w konfiguracji pierwotnej (przed odksztaceniem) pozostaje nadal paski i prostopady do wygitych wkien prta w konfiguracji aktualnej
(po odksztaceniu). Stwierdzenie to jest treci tzw. hipotezy paskich przekrojw. Hipotez t, majc
podstawowe znaczenie w teorii zginania prtw, po raz pierwszy postawi Bernoulli w 1694 roku. Liczne
badania dowiadczalne elementw zginanych potwierdziy jej suszno w caym obszarze odksztace,
zarwno sprystym jak i niesprystym, a do zniszczenia prta.
Blisze obserwacje wykazuj, e przekrj w procesie deformacji zmienia swj ksztat, ulega
przemieszczeniu, obraca si o kt i przyjmuje po odksztaceniu pooenie '' (rys. 10.1b). Poniewa
rozwaany prt jest jednorodny i pryzmatyczny, wic osie obrotu kadego dowolnie obranego przekroju
s do siebie rwnolege. Tak wic w konfiguracji aktualnej kade wkno przekroju jest pask krzyw
rwnoleg do tzw. paszczyzny zginania. Paszczyzna ta tworzy z wektorem momentu pewien kt (rys.
10.1a).
Wybierzemy w konfiguracji pocztkowej dowolny punkt materialny A, nalecy do wkna obojtnego (rys. 10.1a). W konfiguracji aktualnej rozwaane wkno jest wygite i punkt A zajmuje pooenie a.
Rysunek 10.1c ilustruje wygicie tego wkna w paszczynie rwnolegej do paszczyzny zginania oraz
oba pooenia wybranego punktu materialnego. Poniewa dugo wkna obojtnego nie zmienia si,
wic po odksztaceniu ciciwa bd jest krtsza od odcinka BD = l.
Wytnijmy mylowo element belki o pierwotnej dugoci dX, ograniczony dwoma paskimi przekrojami (rys. 10.2a). Po odksztaceniu przekroje te wyznaczaj w paszczynie zginania rodek krzywizny
prta, przy czym odcinek wkna obojtnego nie zmienia swej dugoci (ds = dx). Wynika std, e powierzchnia obojtna w konfiguracji aktualnej jest powierzchni walcow i przecina si z paszczyzn
przekroju prta wzdu pewnej prostej, zwanej osi obojtn.
Alma Mater
Cz 2
Rys. 10.1
O obojtna jest zawsze prostopada do paszczyzny zginania. Ilustracj konfiguracji aktualnej jest
rys. 10.2b. Z rysunku tego wnioskujemy, e podczas czystego zginania wygite wkna prta tworz uki
koowe, ktrych wsplny rodek ley w punkcie C. Rozwamy odksztacenie pewnego wkna przechodzcego przez punkt G przekroju prta. W konfiguracji aktualnej wkno to zajmuje pooenie g (por.
rys. 10.2a, b), a jego dugo wynosi ds + ds. Z podobiestwa wycinkw koa wynika, e
(a)
ds + ds r + e'
,
=
ds
r
skd
ds e'
= .
ds
r
Lewa strona rwnania (b) przedstawia odksztacenie liniowe x, a e' odlego badanego wkna od osi
obojtnej. Po uwzgldnieniu, e krzywizna powierzchni obojtnej = 1 / r , otrzymujemy podstawowy
zwizek kinematyczny teorii zginania, obowizujcy w konfiguracji aktualnej:
(b)
Alma Mater
Cz 2
x = e'.
(10.1)
Odksztacenia x rosn wic proporcjonalnie do odlegoci od osi obojtnej. Funkcja (10.1) w obszarze
przekroju prta przedstawia pewn paszczyzn (tzw. paszczyzn odksztace). Oglne rwnanie tej
paszczyzny w dowolnym lokalnym ukadzie osi rodkowych (y, z), zwizanym z konfiguracj aktualn,
mona zapisa nastpujco (por. rys. 10.2b):
x ( y , z) = a0 + a1 y + a2 z,
(10.1a)
gdzie a0, a1, a2 oznaczaj pewne stae.
Rys. 10.2
Hipoteza paskich przekrojw zapisana w postaci (10.1a) suy do wyznaczania napre normalnych
w oglnym przypadku zginania prtw sprystych i niesprystych. Wzr (10.1a) jest suszny rwnie
dla duych przemieszcze i duych odksztace; obowizuje np. dla materiaw gumopodobnych. Trzeba
jednak pamita, e pooenie osi obojtnej, okrelone rwnaniem x(y, z) = 0, zaley w istotny sposb od
przyjtego prawa fizycznego.
Rys. 10.3
Alma Mater
Cz 2
Najczciej przyjmujemy, e przemieszczenia i odksztacenia s bardzo mae. Wwczas rozrnianie

konfiguracji pocztkowej i aktualnej nie jest konieczne, a dalsze istotne konsekwencje takiego zaoenia
s nastpujce:
zmiany ksztatu i wymiarw przekroju w procesie odksztacenia s pomijalnie mae,
osie obojtne w obu konfiguracjach s liniami prostymi i pokrywaj si,
odlego e' = e,
dugo ciciwy odksztaconej linii obojtnej bd wedug rys. 10.1c jest w przyblieniu rwna dugoci prta BD, a wektor przemieszczenia punktu A jest prostopady do nieodksztaconych wkien
prta (rys. 10.3a),
kty obrotu przekrojw s bardzo mae (sin tan ), a skadowa przemieszczenia punktu G
rwnolega do osi prta wynosi (rys. 10.3b):
u = e .
(10.2)
Wyznaczenie przemieszcze prta zginanego omwimy w p. 10.1.4.
10.1.2. Obliczanie napre w prtach liniowo-sprystych

Przyjmijmy, e liniowo-sprysty prt pryzmatyczny o dowolnym przekroju jest poddany czystemu
zginaniu momentem Mg o skadowych My i Mz, przy czym osie y i z s dowolnymi osiami rodkowymi
(por. rys. 10.4). Zgodnie ze wzorami (8.1) skadowe My i Mz definiuje si nastpujco:
def
My =
x ( y, z ) z dA,
(10.3)
(10.4)
def
M z = x ( y , z ) y dA.
A
Rys. 10.4
Ze wzorw (10.3) i (10.4) nie wynika prawo rozkadu napre normalnych w obrbie przekroju prta.
Moemy jedynie wykorzysta fakt, e sia normalna N, ktra rwnie zaley od napre, jest rwna
zeru:
Alma Mater
Cz 2
N = x ( y , z ) dA = 0.
(10.5)
Wzory (10.3) (10.5) obowizuj w konfiguracji aktualnej, a cakowanie naley prowadzi w obszarze
A, oznaczajcym zdeformowany przekrj prta. W dalszym cigu zaoymy, e odksztacenia i przemieszczenia s bardzo mae, co pozwala przyj, e obszar A odpowiada pierwotnemu przekrojowi prta
(przed odksztaceniem).
Do okrelenia funkcji x (y, z) wykorzystamy hipotez Bernoulliego. Jeeli stan naprenia podczas
zginania opisuje macierz s:
x
s = 0
0
0 0
0 0 ,
0 0
(10.6)
to ze zwizkw fizycznych dla ciaa liniowo-sprystego otrzymujemy, e x = E x = Ex . Z budowy

wzoru (10.1a), zawierajcego matematyczn tre hipotezy paskich przekrojw, wynika wic nastpujca posta funkcji x (y,z):
x ( y , z ) = b0 + b1 y + b2 z ,
(c)
gdzie b0, b1, b2 oznaczaj pewne stae. Po podstawieniu zalenoci (c) do wzorw (10.3) (10.5)
otrzymujemy liniowy ukad rwna na obliczenie staych b0, b1, b2:
b0 zdA + b1 yzdA + b2 z 2 dA = M y ,
A
b0 ydA b1 y 2 dA b2 zydA = M z ,
(d)
b0 dA + b1 ydA + b2 zdA = 0.
A
Poniewa osie y, z s osiami rodkowymi, wic momenty statyczne*)

Sz =
ydA = S y = zdA = 0.
A
Pozostae caki oznaczaj momenty bezwadnoci przekroju i pole przekroju A. Z rwnania (d)3 wynika
zatem, e b0 = 0. Z kolei stae b1 i b2 mona okreli z pozostaych dwch rwna ukadu (d):
b1 J yz + b2 J y = M y ,
(e)
b1 ( J z ) + b2 ( J yz ) = M z ,
skd
b1 =
M y J yz + M z J y
,
2
J y J z J yz
b2 =
M y J z + M z J yz
.
2
J y J z J yz
(f)
Po podstawieniu wartoci staych b1 i b2 do rwnania (c) otrzymujemy poszukiwane wyraenie na x

(y, z):
*) Momenty statyczne i momenty bezwadnoci zdefiniowano w dodatku.
Alma Mater
Cz 2
x ( y, z ) =
M y J yz + M z J y
J yJz
J 2yz
y+
M y Jz + Mz J y
J y J z J 2yz
z .
(10.7)
Jest to oglny wzr na naprenie normalne wywoane momentem zginajcym o skadowych My i Mz w

ukadzie dowolnych osi rodkowych.
Zaleno (10.7) uproci si znacznie, jeeli osie y i z bd gwnymi osiami bezwadnoci. Wwczas
moment dewiacyjny Jyz = 0, a naprenia x (y, z) okrelamy ze wzoru:
My
M
x ( y, z ) = z y +
z.
(10.7a)
Jz
Jy
Jeli przyjmiemy, e x (y, z) = 0, to otrzymamy rwnanie prostej. Wzdu tej linii naprenia i odksztacenia s rwne zeru. Rwnanie: x (y, z) = 0 jest wic rwnaniem osi obojtnej, dzielcej przekrj
na cz ciskan i rozcigan. Dla dowolnego ukadu osi y, z na podstawie wzoru (10.7) otrzymujemy:
z=
M y J yz + M z J y
M y J z + M z J yz
y.
(10.8)
Rwnania (10.7) i (10.8) ilustruje rys. 10.4. Na rysunku 10.5 pokazano, e naprenie obliczone wedug
wzoru (10.7a), zgodnie z zasad superpozycji, jest sum efektw dziaania momentw My i Mz.
Rys. 10.5
Jeeli osie y, z s gwnymi osiami bezwadnoci (Jyz = 0), to rwnanie osi obojtnej upraszcza si do
postaci:
Mz J y
z=
y.
(10.8a)
M yJz
Z rwna (10.8) wynika, e podczas zginania prtw sprystych o obojtna przechodzi zawsze przez
rodek cikoci przekroju. Trzeba podkreli, e o obojtna w oglnoci nie pokrywa si z kierunkiem
wypadkowego momentu zginajcego Mg (rys.10.4). Linie te pokrywaj si tylko w tych przekrojach, w
ktrych oba gwne momenty bezwadnoci s takie same (np. przekrj koowy, kwadratowy). Ten wany wniosek wynika bezporednio ze wzoru (10.8a).
Na rysunku 10.4 widzimy, e jednakowe naprenia normalne wystpuj w punktach lecych na
liniach rwnolegych do osi obojtnej, a ekstremalne naprenia normalne wystpuj we wknach najbardziej oddalonych od osi obojtnej.
Najczciej mamy do czynienia z przypadkami, w ktrych wystpuje tylko jedna wsprzdna momentu zginajcego. Przyjmijmy wic, e Mg = My 0, a Mz = 0. Wwczas naprenia x (y, z)
w ukadzie osi gwnych wyraa wzr:
Alma Mater
Cz 2
x ( y, z ) = x ( z ) =
My
Jy
z,
(10.9)
a o obojtna pokrywa si z kierunkiem wektora Mg (por. rys. 10.4).

Ekstremalne naprenia normalne obliczamy z zalenoci:
x =
M
Wd
lub x =
M
,
Wg
(10.9a)
gdzie M = My, a Wd = Jy/zd i jest tzw. wskanikiem wytrzymaoci wkien dolnych, za Wg = Jy/zg i jest
wskanikiem wytrzymaoci wkien grnych. Przez zd i zg oznaczono odpowiednio odlegoci dolnych i
grnych wkien od osi obojtnej (por. rys. 10.6). We wzorach (10.9) zwrot wektora momentu zginajcego M = My pokrywa si ze znakiem osi y.
Rys. 10.6
Wymiarowanie na podstawie warunku wytrzymaociowego polega na przyjciu takiego przekroju

prta, by bya speniona nierwno:
red = x dop .
Jeeli przyjmiemy, e warto dop nie zaley od znaku naprenia x (jest tak na przykad
w konstrukcjach stalowych), a wskanik wytrzymaoci oznaczymy przez W = min (Wd, Wg), to warunek
wytrzymaociowy przy uwzgldnieniu zalenoci (10.9) ma posta:
x =
M
W
dop ,
(10.10)
skd wskanik wytrzymaoci przekroju

W Wmin =
dop
(10.11)
Na podstawie tej zalenoci mona obra przekrj prta o odpowiednio duym wskaniku wytrzymaoci.
Bardzo przydatne s tutaj tablice do projektowania konstrukcji (np. Boguckiego i yburtowicza [5]), zawierajce wartoci wskanikw wytrzymaoci dla najczciej stosowanych przekrojw.
Jeli wystpuj obie skadowe momentu zginajcego w ukadzie gwnych osi bezwadnoci y, z, to
warunek projektowania jest bardziej zoony. Najczstsze s przekroje, w ktrych warunek wytrzymaociowy upraszcza si do postaci (rys. 10.7a):
Alma Mater
Cz 2
x =
My
Wy
Mz
Wz
dop ,
(10.12)
i przyjcie odpowiedniego przekroju przebiega zazwyczaj w kilku prbach.

W innych przypadkach (np. rys. 10.7b) obliczanie wartoci napre ekstremalnych nie jest szablonowe i
wymaga dodatkowej analizy.
Rys. 10.7
10.1.3. Obliczanie odksztace w prtach liniowo-sprystych

Wyznaczenie stanu odksztacenia dla znanego ju stanu naprenia nie nastrcza adnych trudnoci.
Ze zwizkw fizycznych dla materiau liniowo-sprystego otrzymujemy
M y J z + M z J yz
1 M y J yz + M z J y
y
+
z ,
x = x =
2
2
E
E J y J z J yz
J y J z J yz
y = z = x .
(10.13)
Wobec zaoenia paskich przekrojw odksztacenia ktowe znikaj a tensor odksztacenia obrazuje macierz e:
x
e = 0
0
0
x
0
0
0 .
x
(10.14)
Alma Mater
Cz 2
10.1.4. Wyznaczanie przemieszcze prta liniowo-sprystego.

Rwnanie rniczkowe linii ugicia
Rozwaymy szczegowo zagadnienie liniowe, w ktrym mona stosowa zasad superpozycji. Zagadnienie to wystpuje wwczas, gdy poza hipotez paskich przekrojw przyjmuje si dodatkowo, e
materia prta jest liniowo-sprysty, a przemieszczenia i odksztacenia s bardzo mae.
W wyznaczaniu przemieszcze spraw najwaniejsz jest okrelenie skadowej prostopadej do osi
prta, czyli tzw. ugi osi cikoci belki. Z punktu 10.1.2 wiemy, e o obojtna przechodzi zawsze
przez rodek cikoci przekroju, a z punktu 10.1.1 wynika, e krzywizn powierzchni obojtnej mierzon w paszczynie zginania wyraa si nastpujco (por. wzr (10.1)):
x
,
e
(10.15)
gdzie e jest odlegoci wkien prta od osi obojtnej (por. rys. 10.8).
Rys. 10.8
Wykorzystujc fakt, e x = x/E, otrzymujemy:
x
.
Ee
(10.15a)
Dla dowolnych osi rodkowych y, z naprenia x okrela wzr (10.7). Z rysunku 10.8 wynika, e:
M y = M g cos g ,
M z = M g sin g ,
y = e sin 0 ,
z = e cos .
0
(g)
gdzie g jest ktem zawartym midzy wektorem Mg i osi y, a 0 oznacza kt midzy osi obojtn i osi
y, przy czym stosownie do wzoru (10.8)
(h)
tg0 =
z M y J yz + M z J y J yz cos g + J y sin g
.
=
=
y M y J z + M z J yz
J z cos g + J yz sin g
Alma Mater
Cz 2
10
Po uwzgldnieniu wzorw (g) we wzorze (10.7) i podstawieniu otrzymanego rezultatu do zalenoci

(10.15a) otrzymujemy nastpujcy podstawowy zwizek midzy krzywizn k i momentem zginajcym
Mg:
Mg
E( J z J y J zy2 )
[sin (J
0
yz
cosg + J y sing ) + cos0 ( J z cosg + J yz sing ) .
(10.16)
Jeeli osie y i z s gwnymi rodkowymi osiami bezwadnoci (Jyz = 0), to zaleno (10.16) upraszcza
si do postaci:
Mg
EJ y J z
( J y sin 0 sin g + J z cos0 cos g ).
(10.16a)
Wzr (10.16a) uproci si znacznie, gdy wektor momentu Mg pokrywa si z jedn z gwnych osi bezwadnoci. Jeeli na przykad Mg = My (Mz = 0), to g = 0, std na podstawie wzoru (h) 0 = 0. Oznacza
to, e o obojtna jest wspliniowa z kierunkiem wektora momentu, a paszczyzna zginania jest prostopada do tego wektora. Wwczas zaleno (10.16a) przyjmuje posta:
= y =
My
EJ y
(10.17)
Zalenoci (10.16) i (10.16a) nie znajduj na og zastosowania praktycznego z uwagi na do zoon

posta i brak prostej interpretacji fizycznej. Wad tych nie wykazuje wzr (10.17), majcy podstawowe
znaczenie w teorii zginania. Wynika z niego, e krzywizna jest wprost proporcjonalna do momentu zginajcego, a odwrotnie proporcjonalna do iloczynu EJy, zwanego sztywnoci zginania przekroju. W przypadku tzw. dwukierunkowego (ukonego) zginania, gdy wystpuj obie skadowe momentu zginajcego
My i Mz, zamiast korzysta ze wzoru (10.16a) stosuje si zasad superpozycji. Krzywizn ky wyznacza si
ze wzoru (10.17), a krzywizn kz ze wzoru (10.17a)':
z =
Mz
.
EJ z
(10.17a).
Wypadkowa krzywizna k jest sum wektorow krzywizn y i z.
Rys. 10.9
Alma Mater
Cz 2
11
Przejdziemy obecnie do szczegowej analizy wzoru (10.17), sucego do wyznaczenia tzw. linii
ugicia, czyli przemieszcze punktw osi cikoci prta w paszczynie zginania. Rozwaymy przypadek przedstawiony na rys. 10.9, przy czym dla uproszczenia zapisu przyjmiemy, e Mg = My = M, a Jy =
J. Paszczyzna zginania pokrywa si z paszczyzn xz, a lini ugicia opisuje funkcja:
w0(x) = w(x,0,0). Na podstawie rys. 10.9c moemy napisa:
y = =
(i)
1 d
=
,
r ds
przy czym
(j)
Poniewa
ds = 1 + w0' dx.
w0' =
dw0
= tg lub = arctgw0' ,
dx
wic
d = d (arctgw0' ) =
(k)
w0''
gdzie w0'' =
dx ,
1 + w0'2
d 2 w0
dx 2
Po podstawieniu zalenoci (j) i (k) do wzoru (i) otrzymujemy:
w0''
=
.
(1 + w0'2 ) 3 / 2
(10.18)
Jest to dokadny wzr na dowolnie du krzywizn krzywej w0(x). Podstawienie wzoru (10.18) do zalenoci (10.17) daje nastpujce nieliniowe rwnanie rniczkowe linii ugicia:
w0''
2
(1 + w0' ) 3/ 2
M
EJ
(10.19)
Moduy we wzorze (10.19) s konieczne, dopki nie ustalimy zgodnoci znakw lewej i prawej strony.
Rwnanie (10.19) jest suszne dla maych odksztace (zmiany wymiarw przekroju s pomijalnie mae),
ale dowolnie duych przemieszcze. Jeeli przyjmiemy, e kty obrotu s bardzo mae, to
= arctgw0' w0' oraz 1 + w0'2 1.

Wwczas lini ugicia okrelamy z liniowego rwnania rniczkowego:
w0'' =
M
.
EJ
(10.19a)
Zanalizujemy jeszcze znaki wielkoci w0'' i M. Zazwyczaj przyjmuje si, e dodatni moment rozciga
dolne wkna prta; zwrot momentu M = My jest wic dodatni i prawa strona rwnania (10.19a) jest
wiksza od zera, bo EJ > 0. Znak lewej strony ustalimy wedug rys. 10.10. Na rysunku 10.10a o w0 jest
skierowana w d i dodatniemu momentowi odpowiada ujemna warto drugiej pochodnej w0'' . Przeciwny
znak otrzymujemy, gdy o w0 jest skierowana w gr. Wobec tego rwnanie rniczkowe linii ugicia ma
posta:
dla osi w0 skierowanej w d (rys. 10.10a)
EJ w0'' = M ,
przy czym
k=
(10.20)
w0'' ,
Alma Mater
Cz 2
12
dla osi w0 skierowanej w gr (rys. 10.10b).
EJ w0'' = M ,
(10.20a)
=w .
''
0
przy czym
Rys. 10.10
Zastosujemy obecnie rwnanie (10.20) do obliczenia linii ugicia prta poddanego czystemu zginaniu
(rys. 10.9). Poniewa EJ = const i M = const, wic
EJ w0' = Mx + C1
EJ w0 = M
oraz
x2
+ C1 x + C2 .
2
Stae C1 i C2 wyznaczymy z nastpujcych warunkw brzegowych:
w0 ( 0) = 0,
std
w0 (l ) = 0,
std
C2 = 0,
Ml
C1 =
. 00
2
Wobec tego linia ugicia jest parabol II stopnia o rwnaniu:

(l)
w0 ( x ) =
M
( lx x 2 ).
2 EJ
Alma Mater
Cz 2
13
Najwiksze ugicie (tzw. strzaka ugicia) wystpuje w poowie rozpitoci:

2
l M l
= w0 =
.
2 8 EJ
cile biorc linia ugicia w rozwaanym zadaniu jest fragmentem uku koa, a nie parabol II stopnia.
Posta przedstawiona wzorem (l) jest rozwizaniem rwnania liniowego (10.20). Rozwizanie cise
otrzymamy po zastosowaniu rwnania nieliniowego (10.19). Warto doda, e dla maych ugi rnice
rozwiza rwna liniowego i nieliniowego s bardzo mae.
Rys. 10.11
Wyznaczenie wszystkich wsprzdnych wektora przemieszczenia dla kadego punktu prta jest bardziej zoone, ale ze wzgldw praktycznych niekonieczne, poniewa przemieszczenia u(x, y, z) i v(x, y,
z) s bardzo mae, a w(x, y, z) w(x, 0, 0) = w0(x). Dla zobrazowania tej sprawy rozwaymy jednak prt o
przekroju prostoktnym. ciskana cz przekroju ulega poprzecznemu poszerzeniu, a rozcigana zweniu (por. rys. 10.11). Krawdzie boczne s liniami prostymi, a krawdzie dolna i grna s ukami koowymi. Opisane deformacje przekroju poprzecznego atwo mona zaobserwowa przy zginaniu prta gumowego. Szeroko skrajnej grnej krawdzi przekroju wyraa w przyblieniu wzr:
h
h
b + b = b(1 + ) = b(1 + ).
2
2r
Jeli przyjmiemy dalej, e rednia odlego krawdzi od osi obojtnej w trakcie deformacji nie ulega
zmianie i wynosi h/2, to moemy obliczy krzywizn linii przechodzcej przez odksztacon o prta. Z
proporcji:
h
h
r0 +
b(1 + )
2 =
2r
r0
b
otrzymujemy, e:
r
r0 = .
(m)
Alma Mater
Cz 2
14
Gdy = 0 oraz r0 , wymiary przekroju poprzecznego nie ulegaj zmianie.

Wyczerpujce omwienie sposobu obliczania przemieszcze u(x, y, z), v(x, y, z) i w(x, y, z) dla liniowego problemu zginania znajduje si w ksice Piechnika [34]. W rozwaanym przez nas czystym zginaniu prta z rysunku 10.9 funkcje te maj nastpujc posta:
M
l
w( x ,0,0)
( x )z = z
,
EJ
x
2
v ( x , y , z ) =
yz ,
EJ
2
2
2
w( z , y , z ) =
lx x + ( y z ) .
2 EJ
u( x , y , z ) =
(10.21)
10.1.5. Zakres stosowania wyprowadzonych wzorw
Wszystkie dotychczas omwione rezultaty liniowej teorii zginania s cise dla czystego zginania izotropowych i jednorodnych prtw pryzmatycznych, jakkolwiek stosujemy je rwnie w nastpujcych
przypadkach:
a) do prtw ortotropowych (np. drewnianych), jeeli kierunek gwny anizotropii (kierunek wkien)
jest zawsze rwnolegy do osi prta,
b) do prtw podunie niejednorodnych, czyli prtw, w ktrych wspczynniki sprystoci zmieniaj si wzdu osi prta (np. E = E(x)),
c) do prtw o agodnej zmianie przekroju,
d) do prtw cienkich, poddanych dziaaniu momentu zginajcego, zmieniajcego si wzdu osi prta,
e) do prtw sabo zakrzywionych.
Stosowanie liniowej teorii zginania w przypadkach a) i b) daje wyniki dokadne. W prtach o zmiennym
przekroju (przypadek c)) podobnie jak przy dziaaniu siy normalnej poza napreniem x wystpuj
rwnie inne skadowe stanu naprenia. W przypadku d), gdy moment zginajcy zmienia si wzdu osi
prta (np. M = M(x)), zgodnie z rwnaniem rniczkowym rwnowagi (por. wzr (14.25)) musi wystpi
rwnie sia poprzeczna Q(x) = dM/dx. Obecno deformacji wywoanych si poprzeczn (por. rozdz.
11.) prowadzi do wniosku, e hipoteza Bernoulliego jest niesuszna. Jeeli jednak wymiary poprzeczne
prta s wyranie mniejsze od jego dugoci (prt jest cienki), to wpyw si poprzecznych na wartoci
ugi mona pomin*). Wobec powyszego uoglniona posta rwnania rniczkowego linii ugicia,
obejmujca rwnie przypadki b), c) i d) jest nastpujca:
E( x ) J ( x )
d 2 w0
dx 2
= M ( x ).
(10.22)
Zakrzywienie osi prta prowadzi do nieliniowego rozkadu napre normalnych

w obrbie przekroju. Problematyka prtw silnie zakrzywionych, w ktrych nieliniowy rozkad napre
wprowadza istotne rnice ilociowe, bdzie omwiona w rozdziale 13.
*)
Patrz rozdz. 11.1.3.
Alma Mater
Cz 2
15

Wyznaczymy warto caki objtociowej z iloczynu tensorw naprenia i odksztacenia przy zginaniu prta. Jeli przyjmiemy, e jedyn niezerow wsprzdn tensora naprenia jest 11 = x, otrzymamy:
ij ij dV = x x dV = x x dA ds,
V
V
s A
gdzie s jest dugoci prta (moe to by rwnie prt sabo zakrzywiony),

a ds elementem uku mierzonym na osi prta.
Rys. 10.12
Dla bardzo maych odksztace, zgodnie z hipotez paskich przekrojw, x = e. Jeeli ograniczymy si do przypadkw, w ktrych wektor momentu zginajcego M g = M y = M i pokrywa si z gwn
osi bezwadnoci, to e = z + c, przy czym c jest odlegoci osi obojtnej od osi cikoci (por. rys.
10.12). Wobec tego
dV = x ( z + c) dA ds = x zdA + c x dA ds.
V
s
A
A
ij ij
Poniewa
x zdA = M y = M
oraz
x dA = N = 0,
A
wic
dV = M ( s ) ( s ) ds.
ij ij
(10.23)
Wzr (10.23) jest suszny rwnie dla nieliniowej zalenoci x(x), przy czym w przypadku oglnym
moment zginajcy M i krzywizna mog si zmienia wzdu osi prta. Z wyprowadzonej zalenoci wynika, e moment zginajcy wykonuje prac na przyrostach kta obrotu: d = kds. Wnioskujemy stad, e
skupiony moment zginajcy (np. moment zewntrzny dziaajcy na kocowy przekrj prta) wykonuje
prac na kcie obrotu przekroju .
Jeli prt jest liniowo-sprysty, to energia sprysta, zawarta wewntrz prta
U=
1
M ds.
2 s
Alma Mater
Cz 2
16
Poniewa krzywizna = M/(EJ), wic

U =UM =
1
2
M2
ds
EJ
(10.24)
lub
U =Uk =
1
EJ 2 ds.
2s
(10.24a)
Zaleno (10.23) suy rwnie do obliczenia wewntrznych prac wirtualnych:
ij ij
ij ij
dV = M ds ,
(10.25)
dV = M ds .
(10.26)
Wielkoci wirtualne oznaczono nadkreleniem.
10.2. METODY WYZNACZANIA LINII UGICIA I ZASTOSOWANIA RWNANIA

RNICZKOWEGO LINII UGICIA
10.2.1. Postacie rwnania rniczkowego linii ugicia.
Warunki brzegowe
Prt zginany nazywamy krtko belk, a przez ugicie rozumiemy przemieszczenie punktw osi cikoci w paszczynie zginania. W dalszym cigu dla skrcenia zapisu ugicie belki bdziemy oznacza
przez w(x), z pominiciem indeksu "0". Z rozwaa zawartych w p. 10.1 wiadomo, e rwnanie rniczkowe linii ugicia (wzr (10.22)) ma posta:
EJ w" = M(x).
(10.27)
Po zrniczkowaniu tego rwnania wzgldem x otrzymujemy:

(EJ w")' = Q(x).
(10.28)
Ponowne zrniczkowanie rwnania (10.28) prowadzi do wyniku:

(EJ w")" = q(x).
(10.29)
W wyprowadzeniu powyszych rwna skorzystalimy ze zwizkw rniczkowych midzy momentem

zginajcym, si poprzeczn i obcieniem (por. wzr (13.25)):
M ( x )' = Q( x ),
Q( x )' = q ( x ).
(10.30)
Zalenoci (10.27) (10.29) przedstawiaj 3 postacie rwnania rniczkowego linii ugicia. W przypadku rwnania (10.27) trzeba zna funkcj momentw M(x), co ogranicza stosowanie go do ukadw
statycznie wyznaczalnych. Rwnanie (10.28) rzadko suy do wyznaczania ugi, jest natomiast uyteczne w formuowaniu warunkw brzegowych. Najoglniejsz postaci rwnania rniczkowego linii ugicia jest rwnanie (10.29). Znajduje ono zastosowanie rwnie w ukadach statycznie niewyznaczalnych,
bo do rozwizania wystarczy zna tylko funkcj obcienia q(x).
Alma Mater
Cz 2
17
Rys. 10.13
Stae cakowania, ktrych liczba jest rwna rzdowi rwnania, wyznaczamy z warunkw brzegowych.
Dla rwnania drugiego rzdu (10.27) warunki te sprowadzaj si do podania znanych wartoci ugicia w
lub kta obrotu = w'. I tak na przykad:
w=0
dla podpory przegubowej ( rys. 1013
. a ),
w = 0, w' = 0 dla utwierdzenia ( rys. 10.13b).
(10.31)
W rwnaniu (10.29) podaje si po 2 warunki brzegowe na kadym kocu belki (razem 4 warunki do
wyznaczenia czterech staych). Przykadowo, jeli EJ = const, to
dla podpory przegubowej obcionej znanym momentem M0 (rys. 10.13c):
w=0
M 0 ,
w'' =
EJ
(10.32a)
w = 0,
,
w' = 0.
(10.32b)
dla utwierdzenia (rys. 10.13d):
dla koca swobodnego obcionego znanym momentem M0 i znan si poprzeczn Q0 (rys.

10.13e):
M0
,
EJ
Q
w''' = 0 .
EJ
(10.32c)
Alma Mater
w'' =
Cz 2
18
10.2.2. Cakowanie rwnania drugiego rzdu

Wyznaczymy lini ugicia belki swobodnie podpartej o staym przekroju
(EJ = const), poddanej dziaaniu obcienia rwnomiernego q (x) = q = const
(rys. 10.14).
Moment zginajcy jest opisany funkcj:
M(x) =
ql
x2
xq .
2
2
Wobec tego rwnanie (10.27) przyjmuje posta:

EJw'' =
(a)
ql
x2
x+q
,
2
2
a warunki brzegowe s nastpujce

(b)
w(0) = 0,
w(l) = 0.
Rys. 10.14
Rys. 10.15
Alma Mater
Cz 2
19
Dwukrotne cakowanie rwnania (a) daje kolejno:

ql 2 q 3
x + x + C1 ,
4
6
ql
q 4
EJw = x 3 +
x + C1 x + C2 .
12
24
EJw' =
Z warunkw brzegowych mamy:

w(0) = 0 : C2 = 0,
w(l ) = 0 : C1 =
ql 3
.
24
Wobec tego
(c)
3
4
ql 4 x
x
x
w( x ) =
+
2
,
l
l
24 EJ l
2
3
ql 3
x
x
1
6
4
(
x
)
=
w
'(
x
)
=
l
l
24 EJ
Z rwna (c) otrzymujemy strzak ugicia = wmax oraz kt obrotu na podporze (0):
(d)
5 ql 4
l
w
w
=
,
=
=

max
2 384 EJ
ql 3
=
=
(
0
)
.
max
24 EJ
Warto zwrci uwag, e jeeli znamy lini ugicia w(x), to okrelone s zarwno wielkoci kinematyczne, jak i statyczne. Kt obrotu , moment zginajcy M, si poprzeczn Q i obcienie q uzyskujemy
w wyniku kolejnego rniczkowania funkcji w(x) wedug schematu:
= w' ,
M = EJ ' ,
(10.33)
.
Q = M',
q = Q'.
Wykresy wymienionych wielkoci podano na rys. 10.14.
Wyznaczymy teraz lini ugicia belki wspornikowej przedstawionej na rys. 10.15. Rwnania momentw s nastpujce:
Pl
l
M1 ( x ) = + P x ,
w przedziale I 0 x
6
2
l
Pl
M2 ( x) =
w przedziale II
= const.
xl
3
2
Poniewa funkcj M(x) okrelaj 2 wzory, wic trzeba rozwiza 2 rwnania rniczkowe:
Alma Mater
Cz 2
EJ w1'' =
Pl
Px ,
6
EJ w2'' =
Pl
,
3
EJ w1' =
Pl
x2
+ C1 ,
xP
6
2
EJ w2' =
Pl
x + C2 ,
3
EJ w1 =
Pl 2
x3
+ C1x+D1 ,
x P
12
6
EJ w2 =
Pl 2
x + C2 x + D2 .
6
oraz
20
Powstaje wic problem wyznaczenia czterech staych cakowania (po dwie stae
w kadym z przedziaw). Warunki brzegowe dla funkcji w1(x) zgodnie z zalenoci (10.31) s
nastpujce:
1) w1(0) = 0,
2) ( 0) = w'1 ( 0) = 0.
Funkcj w2(x) dobieramy tak, by linia ugicia bya funkcj cig wraz z pierwsz pochodn, tzn. by
3) w1 (l / 2) = w2 ( l / 2),
4) w'1 ( l / 2) = w'2 ( l / 2).
Wykorzystanie warunkw 1) i 2) daje C1 = D1 = 0. Z kolei z warunkw 3) i 4) otrzymujemy:
l
w1 = 0,
2
skd
3
1
l
l Pl
w2 =
+ C2 + D2
= 0,
2 24
2
EJ
Pl 2
l
w'1 =
,
2
24 EJ
skd
2
1
Pl 2
l Pl
w'2 =
.
+ C2
=
2 6
3EJ
EJ
Wobec powyszego
C2 =
Pl 2
8
oraz
D2 =
Pl 3
.
48
Rozwizanie zadania jest nastpujce:
(e)
Pl 3
12 EJ
w( x ) =
Pl 3
48 EJ
3
x 2
x
2 ,
l
l
0 x
x2 x
8 + 6 1,
l
l
l
x l,
2
l
,
2
a jego ilustracj jest rys. 10.15. Z przebiegu rozwizania tego zadania wynika, e gdy obcienie nie jest
cige (wiksza liczba przedziaw), wyznaczenie linii ugicia staje si kopotliwe, bo okrelenie staych
cakowania wymaga rozwizania dosy duego ukadu rwna liniowych. Liczba tych rwna jest rwna
podwjnej liczbie przedziaw (np. w zadaniu z rysunku 10.16 mamy 2 4 = 8 rwna). Jeeli jednak
obcienie zapiszemy w postaci dystrybucji, to zadanie sprowadza si zawsze do wyznaczenia tylko
dwch staych. Taki sposb cakowania obmyli ju w XIX wieku Clebsch (1833-1872), nie znajc teorii
dystrybucji. Sposb Clebscha polega na takim zapisie rwnania momentw, by stae Ci oraz Di (i = 1, 2,
3, ..., n) w kadym z n przedziaw byy sobie rwne. Bardzo ogln metod numeryczn rozwizania
Alma Mater
Cz 2
21
rwna rniczkowych jest tzw. metoda rnic skoczonych. Opis i zastosowania tych metod przedstawiono w dodatku.
Rys. 10.16
10.2.3. Metoda obcienia krzywiznami*)

Rwnanie rniczkowe linii ugicia w postaci (10.27):
M(x)
(f)
w"( x ) =
E( x ) J ( x )
jest bardzo podobne do rwnania rniczkowego rwnowagi, wicego moment zginajcy M z obcieniem q:
(g)
M"(x) = q (x).
Rwnanie (g) otrzymuje si przez zrniczkowanie pierwszego z rwna (10.30) i dodanie do drugiego.
Jeli w rwnaniu (f) przyjmiemy, e:
M(x)
q *( x ) = k ( x ) =
,
(10.34)
E( x ) J ( x )
a ugicie w(x) oznaczymy przez M*(x):
w(x) = M*(x),
(10.35)
to otrzymujemy nastpujce rwnanie rniczkowe:

M*(x)" = q*(x).
(h)
Jeeli pominiemy gwiazdki, to rwnanie (h) jest identyczne z rwnaniem rwnowagi prta (g). Wnioskujemy std, e ksztat wykresu momentw M*(x) pochodzcych od obcienia krzywizn q*(x) = k(x) odpowiada ksztatowi linii ugicia. Po raz pierwszy na fakt ten zwrci uwag Mohr w 1868 roku. Naley
jednak podkreli, e identyczno dwch rwna rniczkowych prowadzi tylko wwczas do identycznych rozwiza, gdy warunki brzegowe w obu zadaniach s takie same. W zwizku z tym musimy
wprowadzi pewne fikcyjne warunki brzegowe. Belka fikcyjna poddana obcieniu q*(x) musi by tak
obrana, by odpowiadaa rzeczywistym warunkom brzegowym dla funkcji ugicia. Trzeba tu pamita, e
*)
Metoda ta jest nazywana rwnie metod momentw wtrnych.
Alma Mater
Cz 2
22
zgodnie ze wzorem (10.35) ugicie w(x) jest rwne fikcyjnemu momentowi M*(x), a kt obrotu (x) jest
rwny fikcyjnej sile poprzecznej Q*(x):
(x) = Q*(x),
bo
(10.36)
(x) = w'(x) = M*'(x) = Q*(x).
Rys. 10.17
Relacje midzy rnymi wariantami podparcia belek rzeczywistych i belek fikcyjnych przedstawia
rys. 10.17. Dla objanienia przytoczymy przykadowo sposb rozumowania dotyczcy przypadku e). W
belce rzeczywistej wystpuje podpora porednia, dla ktrej ugicie jest rwne zeru, a kt obrotu z lewej
strony podpory l jest rwny ktowi obrotu z prawej strony podpory p. Wobec tego belce fikcyjnej naley przypisa taki punkt, w ktrym wielkoci statyczne: M* = 0 oraz Ql* = Q*p . Wasnoci takie ma
przegub poredni.
Rys. 10.18
Na podstawie rysunku 10.17 schematowi belki rzeczywistej mona bez trudu przyporzdkowa schemat belki fikcyjnej (por. rys. 10.18). Zwrmy uwag na to, e rzeczywistej belce statycznie wyznaczalnej odpowiada zawsze statycznie wyznaczalna belka fikcyjna. Relacje midzy warunkami brzegowymi
zachodz w obu kierunkach, tzn. jeli rzeczywistemu schematowi A odpowiada fikcyjny schemat statyczny B, to rzeczywistemu schematowi B odpowiada fikcyjny schemat A. Jeli ukad rzeczywisty jest statycznie niewyznaczalny, to ukad fikcyjny jest geometrycznie zmienny i na odwrt.
Alma Mater
Cz 2
23
Rys. 10.19
W podsumowaniu rozwaa stwierdzamy, co nastpuje. Aby wyznaczy ugicia w(x) i kty obrotu
belki (x) naley:
narysowa schemat statyczny i obcienia belki rzeczywistej,
sporzdzi wykres momentw zginajcych w belce rzeczywistej,
narysowa schemat statyczny belki fikcyjnej i obciy j krzywiznami
q * ( x) = ( x) =
M ( x)
+ 0 ( x),
E ( x) J ( x)
gdzie k0(x) oznacza krzywizn pochodzc od innych wpyww niemechanicznych (np. od nierwnomiernego ogrzania, skurczu) lub technologicznych (np. zakrzywienie spowodowane bdami wykonania),
wyznaczy siy poprzeczne Q*(x) i momenty zginajce M*(x) dla belki fikcyjnej (ugicia belki w(x)
= M*(x), a kty obrotu (x) = Q*(x)).
Przedstawimy jeszcze przykady zastosowa metody Mohra. Pierwszy przypadek dotyczy belki o
staej sztywnoci. Obcienie i schemat statyczny oraz wykresy Q(x) i M(x) dla belki rzeczywistej podano
na rys. 10.19a. Rysunek 10.19b przedstawia obcienie q* i schemat statyczny belki fikcyjnej oraz wykresy fikcyjnej siy poprzecznej Q*(x) = (x) i fikcyjnego momentu zginajcego M*(x) = w(x).
Na rysunku 10.20a zestawiono rezultaty oblicze belki wspornikowej o skokowo zmiennej sztywnoci. Do wykonania belki z rys. 10.20b zamiast prtw prostoliniowych uyto dwch skrajnych prtw
wstpnie zakrzywionych o staej krzywinie 0 = 1 / r0 = const, a prt rodkowy jest zaamany pod ktem:
0 = 3l /( 2 r0 ) = 3 0 l / 2.
Chodzi o obliczenie aktualnego pooenia osi belki w odniesieniu do projektowanej osi prostoliniowej.
Rozwizanie tego zadania jest bardzo proste, bo znana jest z gry staa krzywizna k0 a kt 0 jako krzywizna skoncentrowana jest si skupion. Krzywizna 0, i kt 0 stanowi obcienie belki fikcyjnej.
Rezultaty oblicze przedstawiono na wykresach.
Alma Mater
Cz 2
24
Rys. 10.20
Metoda obcienia krzywiznami ma due znaczenie w mechanice budowli, gdzie z pewnymi modyfikacjami stosuje si j rwnie do obliczenia ugi kratownic i ukw (tzw. metoda ciarkw sprystych) oraz do wyznaczania funkcji prdkoci ugi przy badaniu nonoci granicznej konstrukcji prtowych i powierzchniowych. Metoda Mohra jest ogln metod rozwizania rwnania rniczkowego y" =
f(x), przy czym f(x) moe by rwnie dystrybucj.
10.2.4. Obliczanie belek statycznie niewyznaczalnych.

Belki na podou sprystym
W ukadach statycznie wyznaczalnych do okrelenia si wewntrznych wystarcza wykorzysta tylko
rwnania rwnowagi: liczba wizw podporowychi wewntrznych jest rwna liczbie rwna statyki.
Jeeli liczba wizw jest wiksza od liczby rwna rwnowagi, to mamy do czynienia z tzw. ukadami
statycznie niewyznaczalnymi. Do obliczenia si wewntrznych w takich ukadach oprcz rwna rwnowagi wykorzystuje si jeszcze rwnania cigoci przemieszcze. Teoria ukadw statycznie niewyznaczalnych jest bardzo rozbudowana i dobrze znane s oglne metody rozwizywania takich ukadw. W
pewnych przypadkach dogodne jest jednak bezporednie zastosowanie rwnania rniczkowego linii
ugicia czwartego rzdu w postaci (10.29). Poniej przedstawimy rozwizania dwch zada o duym
znaczeniu praktycznym.
Alma Mater
Cz 2
25
Przykad 1
Rozwaymy belk przedstawion na rys. 10.21. Warunki brzegowe na funkcj w(x) s nastpujce
(por. wzory (10.32)):
1) w(0) = 0,
2) w' (0) = 0,
3) w(l) = 0,
4) w"(l) =
M0
.
EJ
Rys. 10.21
Rozwizanie
Wykonamy cakowanie rwnania rniczkowego linii ugicia:
EJw IV = q ,
EJ w III = q x + C1 ,
(i)
EJ w' ' = q
x2
+ C1 x + C2 ,
2
EJ w' = q
x3
x2
+ C1
+ C2 x + C3 ,
6
2
EJ w = q
x4
x3
x2
+ C3 x + C4 .
+ C1
+ C2
24
6
2
Z warunkw brzegowych 1) i 2) wynika, e C3 = C4 = 0. Stae C1 i C2 obliczymy

z pozostaych warunkw brzegowych:
ql 4
l3
l2
+ C1 + C2
= 0,
24
6
2
3) w(l ) = 0 :
4) w"( l ) =
M0
:
EJ
ql 2
l
+ C1 + C2 = M 0 .
2
2
Rozwizaniem tego ukadu s wartoci:
(j)
5
3 M0
C1 = ql
,
8
2l
1
1
C2 = ql 2 + M 0 .
8
2
Alma Mater
Cz 2
26
Po ich podstawieniu do rwna (i) otrzymujemy:

4
3
2
l4 x
3 M0 x
M0 x
1
5
w( x ) =
q 4 q + 2 + 12 q + 2 ,
8
8
24 EJ l
2l l
2l l
3
2
l3 x
3M x
M x
1
5
q 3 q + 20 + 6 q + 20 ,
( x ) = w'( x ) =
8
8
6 EJ l
2l l
2l l
(k)
2
3 M0 x
l2 x
M0
1
5
M ( x ) = EJ = EJw" = q 2 q +
2
+
+
q
,
2 l
2
8
8
2 l
2
2
l
l
x 5
3 M0
Q( x ) = M '( x ) = l q l 8 q + 2 .
2l
Rozwaymy teraz trzy przypadki szczeglne

a)
b)
q = 0,
q 0,
M0 0
M0 = 0
c)
q 0,
M0 =
(rys. 10.22),
(rys. 10.23),
ql 2
12
(rys. 10.24).
Rys. 10.22
Alma Mater
Cz 2
27
W przypadku a) niezalenie od wartoci obcienia dla x = l/3 moment zginajcy jest rwny zeru, a w
miejscu utwierdzenia jest rwny M0/2.
W przypadku b) charakterystyczne jest to, e reakcja na podporze utwierdzonej wynosi 5ql/8 i jest
2
wiksza od ql/2 , a maksymalna bezwzgldna warto momentu rwna si ql /8 i jest taka sama jak w
belce swobodnie podpartej. Wynika std, e utwierdzenie belki na jednej podporze z punktu widzenia
wytrzymaoci nie daje adnej korzyci, redukuje jednak w istotny sposb ugicie (strzaka ugicia jest
okoo 2,4 razy mniejsza ni w belce swobodnie podpartej). Zwrmy uwag na to, e dla belki dwuprzsowej o podporach przegubowych reakcja na rodkowej podporze jest o 25% wiksza od reakcji obliczonej dla dwch oddzielnych belek swobodnie podpartych. Warto o tym pamita podczas projektowania tej podpory.
Rys. 10.23
Alma Mater
Cz 2
28
Przypadek c) jest rozwizaniem belki obustronnie utwierdzonej. W belce tej najwiksza bezwzgldna
2
warto momentu zginajcego wystpuje na podporach i wynosi ql /12 , a strzaka ugicia jest 5 razy
mniejsza ni w belce swobodnie podpartej. Kady z rozwaanych przypadkw mona uwaa za rozwizanie belki dwuprzsowej obcionej symetrycznie.
Rys. 10.24
Przykad
Rozwaymy belk (np. aw fundamentow, rurocig) spoczywajc na podou gruntowym (rys.

10.25). Pod wpywem obcienia q(x) belka wykazuje ugicie w(x). Rwnowaga belki jest speniona
dziki wystpieniu reakcji podoa qr(x), rozoonej w sposb cigy. Jeeli dla uproszczenia przyjmiemy, e podoe skada si z wielu bardzo blisko siebie pooonych sprynek o sztywnoci R, to zgodnie
z rys 10.25 reakcj podoa okrela wzr:
Alma Mater
Cz 2
29
qr(x) = R w(x).
(10.37)
Rys. 10.25
Rozwizanie
Sztywno R zaley od szerokoci belki b w poziomie kontaktu z podoem i wasnoci gruntu:
2
R = b C [MN/m ],
(10.38)
gdzie C [MN/m ] oznacza tzw. wspczynnik podoa (np. dla drobnego piasku wynosi on okoo
3
3
50 MN/m , a dla iu zwartego okoo 2000 MN/m ). Opisany wyej model podoa nazywamy podoem
sprystym lub podoem Winklera (1835-1888). Jego cech charakterystyczn jest to, e przemieszczenia rozwaanego punktu zale tylko od wartoci obcienia w tym punkcie. Zasadnicze przyblienie
polega wic na zaoeniu, e ugicia poszczeglnych sprynek s od siebie niezalene.
Do rozwizywania belek na podou sprystym wykorzystamy bezporednio rwnanie rniczkowe
linii ugicia czwartego rzdu z uwzgldnieniem, e obliczeniowe obcienie belki
(l)
q0(x) = q(x) qr(x).
Wobec tego rwnanie rniczkowe linii ugicia belki pryzmatycznej ma posta:

EJ
(m)
d 4w
dx 4
= q( x ) R w( x )
lub po uporzdkowaniu:
EJ
d 4w
dx 4
+ R w( x ) = q( x ).
(10.39)
W dalszych obliczeniach wygodne jest wprowadzenie zmiennej bezwymiarowej

x
,
L
dx = Ld,
skd
(10.40)
4
dx = L d ,
Alma Mater
Cz 2
30
gdzie L oznacza pewn sta o wymiarze dugoci. Dla uatwienia oblicze dugo L obieramy tak, by
RL4
= 4,
EJ
czyli L = 4
4 EJ
.
R
(10.41)
Rwnanie (10.39) przyjmuje ostatecznie nastpujc posta:

w IV + 4 w =
4q
,
R
gdzie w IV =
d 4w
d 4
(10.42)
Rozwizanie tego rwnania skada si z caki szczeglnej rwnania niejednorodnego ws() oraz caki
oglnej rwnania jednorodnego w0():
(n)
w() = ws() + w0().
Funkcja w0() jest rozwizaniem nastpujcego rwnania rniczkowego:
w0IV + 4 w0 = 0.
(o)
t
Jeeli w0 = e , to w0IV = t 4 et , zatem rwnanie charakterystyczne

4
t +4=0
(p)
ma pierwiastki:
(q)
t1,2 = 1 i , t3,4 = (1 i ),
i = 1.
Cak ogln w0() okrela wic zaleno:

(r)
w0 ( ) = C1e ei + C2 e e i + C3e e i + C4 e ei .
Po wykorzystaniu wzoru Eulera

(s)
e i = cos i sin
rozwizanie rwnania rniczkowego (10.42) mona zapisa nastpujco:
w( ) = ws ( ) + e ( D1 cos + D2 sin ) + e ( D3 cos + D4 sin ).
(10.43)
Cak szczegln ws() wyznaczamy kadorazowo w zalenoci od sposobu obcienia belki. Gdy
warunki brzegowe, z ktrych wyznaczamy stae cakowania, s podane za porednictwem si wewntrznych naley pamita, e
EJ d 2 w
RL2 d 2 w
=
4 d 2
dx 2
L2 d 2
.
d 3w
EJ d 3w
RL d 3w
Q( ) = EJ 3 = 3 3 =
4 d 3
dx
L d
M ( ) = EJ
d 2w
(10.44)
Alma Mater
Cz 2
31
Rys. 10.26
Rozwiemy teraz konkretny przykad belki o nieskoczonej dugoci, zilustrowany rys. 10.26. Obcienie belki jest rwnomierne (q(x) = q = const), lewy jej koniec belki opiera si przegubowo na niepodatnej podporze, a prawy ley w nieskoczonoci. Warunki brzegowe na lewym kocu belki s nastpujce:
1) w(0) = 0.
2) M(0) = 0,
skd w" (0) = 0.
Na kocu prawym, gdy x , belka nie wykazuje ju ktw obrotu i zakrzywienia. Wobec tego
3) w' () = 0,
4) w" () = 0.
Cak szczegln przyjmujemy w postaci:
q
= const,
R
ktra, jak atwo sprawdzi, spenia rwnanie (10.42). Obliczymy jeszcze pochodne
w'( ) i w"( ):
(t)
(u)
(w)
w s ( ) =
w' ( ) = w' s ( ) + e [ D1 (cos + sin ) + D2 (cos sin )] +

+ e [ D3 (cos sin ) + D4 (cos + sin )],
w''( ) = w'' s ( ) + 2e ( D1 sin D2 cos ) + 2e ( D3 sin + D4 cos ).
Alma Mater
Cz 2
32
Warunki brzegowe 3) i 4) bd spenione, jeli D3 = D4 = 0. Z warunkw 1) i 2) mamy:

q
+ D1 + D3 = 0,
R
2) w"(0) = 0: 2D2 + 2 D4 = 0,
1) w( 0 ) = 0:
skd
D1 =
skd
D2 = 0.
q
,
R
Po podstawieniu wartoci staej D1 oraz caki szczeglnej ws() do rozwizania (10.43) oraz zalenoci (10.44) otrzymujemy wzory na ugicie (reakcj podoa), moment zginajcy i si poprzeczn. Wzory
te cznie z wykresami przedstawiono na rys. 10.26.
Alma Mater
Cz 2
11.
DZIAANIE SIY POPRZECZNEJ

11.1.1. Obliczanie napre
Rozwaymy dziaanie siy poprzecznej Qz na prt pryzmatyczny przedstawiony na rysunku 11.1. Z
rwnowagi tego prta wynika, e sia poprzeczna nie moe wystpowa samodzielnie, gdy zawsze musi
jej towarzyszy zmiana momentu zginajcego o wektorze prostopadym do wektora siy poprzecznej.
Wniosek ten wypywa rwnie z zalenoci rniczkowej (por. wzr (14.25)):
Qz =
dM y
dx
(11.1)
Rys. 11.1
W rozwaanym przypadku musz wic wystpi zarwno naprenia styczne xz, jak i normalne x,
wynikajce z dziaania momentu zginajcego My. Przyjmujemy zatem, e jedynymi siami wewntrznymi
s Qz i My i stosownie do rwna definicyjnych (7.1) otrzymujemy:
A
A
M y = x z dA, M z = x y dA = 0,
A
A
N = x dA = 0 , M = ( xz y xy z )dA = 0.
A
A
Qz = xz dA ,
Qy = xy dA = 0,
(11.2)
Macierz napre w pierwszym przyblieniu mona przedstawi nastpujco:

x
s = 0
zx
0 xz
0 0 .
0 0
(11.3)
Na wstpie trzeba stwierdzi, e cise obliczenie wsprzdnych tensora naprenia w przypadku

dowolnego ksztatu przekroju prta jest bardzo trudne. Jeli jednak znamy rozkad napre normalnych
x, to dobre przyblienie mona uzyska, analizujc rwnowag pewnych fragmentw prta.
Alma Mater
Cz 2
Rys. 11.2
Zamy, e osie y i z s gwnymi osiami bezwadnoci przekroju i zbadajmy rwnowag elementu

przedstawionego na rys. 11.2c. Uoymy rwnanie rwnowagi si rwnolegych do osi x. Przyrost
naprenia normalnego dx musi by zrwnowaony si poziom wynikajc z napre stycznych zx,
dziaajcych na pole o wymiarach b dx (por. rys. 11.2c):
bl
(a)
d x dA = zx dy dx.
b p
A'
Symbolem A' oznaczono tutaj zakreskowan cz przekroju na rys. 11.2a. Z teorii zginania prtw pryzmatycznych podanej w p.10.1.2. wynika, e:
(b)
x = x ( x , z1 ) =
M y ( x)
Jy
z1 ,
gdzie z1 (z z1 zd) oznacza odlego badanego wkna od osi y. Przyrost naprenia dx wynikajcy
ze zmiany wsprzdnej x
(c)
d x =
dM y ( x)
x
dx =
dx
x
z1
dx = Qz
Jy
z1
dx.
Jy
Uzyskany wynik podstawimy do rwnania (a):
(d)
bl ( z )
Qz
dx.
dy
dx
z
dA
=
zx
1
Jy
b p ( z )
A'
Caka wystpujca po prawej stronie wzoru (d) jest momentem statycznym pola A' wzgldem osi y, przy
czym jego warto zaley od wsprzdnej z. Wielko t oznaczymy przez Sy(z):
S y ( z) =
z1 dA.
(11.4)
A'
Alma Mater
Cz 2
Na podstawie zalenoci (d) otrzymujemy:

bl ( z)
zx dy =
Qz ( x) S y ( z)
b p ( z )
Jy
(11.5)
Rys. 11.3
Ze wzoru (11.5) nie mona jednoznacznie okreli napre zx. Zazwyczaj zadowalamy si redni
wartoci tego naprenia zx na aktualnej szerokoci przekroju b(z) (por. rys. 11.2a):
1
zx = xz =
b( z )
bl ( z )
zx dy =
b p ( z )
Qz ( x ) S y ( z )
J y b( z )
(11.6)
Macierz napre (11.3), w ktrej zx jest okrelone wzorem (11.6), przedstawia w sposb cisy stan
naprenia jedynie w prcie liniowo-sprystym o przekroju prostoktnym. W tym przypadku (rys. 11.3)
2
h h 1 h b h
S y ( z) = b z z = z2 ,
2 2 2 2 2 2
Jy =
bh 3
,
12
co po podstawieniu do wzoru (11.6) prowadzi do rezultatu:

Qz
zx = xz =
2
bh
3
(e)
2z 2
1 .
h
Wykres napre jest paraboliczny, a najwiksza warto xz wystpuje w rodku cikoci przekroju*).
*)
Warto doda, e wzr (e) mona atwo wyprowadzi z rwna rniczkowych rwnowagi orodka cigego
(1.9) przy wykorzystaniu warunkw brzegowych (1.7b).
Alma Mater
Cz 2
Rys. 11.4
Wzr (11.6) stosuje si rwnie do innych ksztatw przekroju. W przypadkach tych pojawiaj si
dodatkowe naprenia xy. Wniosek ten wynika z rwna na powierzchni ograniczajcej prt. Wybierzmy
punkt B lecy na pobocznicy prta o przekroju koowym (rys. 11.4). W punkcie tym wsprzdne wektora naprenia s rwne zeru, tzn. pi = ji nj = 0 (i = 1, 2, 3). Wykorzystamy pierwsze z tych rwna (i
= 1):
11n1 + 21n2 + 31n3 = 0 .
Poniewa n1 = nx = 0, n2 = ny = cos 0, n3 = nz = sin0 ,wic
xy cos0 + xz sin0 = 0,
skd
y
xy = xz tg 0 = xz 0 .
zc z
(11.7)
Kt 0 jest ktem midzy osi z a styczn do konturu przekroju. Wzr (11.7) wskazuje na to, e wypadkowy wektor naprenia stycznego na paszczynie o normalnej wspliniowej z osi z, tx = txy + txz ,
jest zawsze styczny do konturu przekroju. Zaleno (11.7) rozszerza si rwnie na wewntrzne punkty
przekroju; dla napre xz przyjmuje si wzr (11.6), a zamiast kta 0 wprowadza si kt (por. rys.
11.4). Wwczas
Qz S y ( z )
Qz S y ( z )
y
(11.8)
tg =
xy =
.
J y b( z )
J y b( z ) zc z
Wobec powyszego stwierdzamy, e dla przekrojw nieprostoktnych macierz napre w rozwaanym
zadaniu ma bardziej zoon posta:
x
s = yz
zx
xy xz
0
0 .
0
0
Dobry pogld na stosowane do tej pory przyblienia daje rozwizanie dla liniowo-sprystego prta
pryzmatycznego o przekroju kwadratowym, podane przez Jakubowicza i Orosia [20]. Wektor siy poprzecznej Qy pokrywa si z przektn kwadratu (rys. 11.5). Dokadne wartoci napre
x ' y ' i x ' z ' , wywoane przez skadowe Qy ' i Qz ' , mona wyznaczy ze wzoru (e). Nastpnie, korzystaAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 2
jc z zasady superpozycji i dokonujc obrotu ukadu wsprzdnych, otrzymuje si wzory na naprenia

xy i xz :
yz
xy = 0 2 ,
a
(f)
(g)
2( y 2 + z 2 )
xz = 0 1
,
a2
gdzie a jest bokiem kwadratu, a 0 = 3Qz / (2a 2 ) i oznacza maksymalne naprenie styczne w przekroju
prostoktnym. Wzory (f) i (g) s cise. atwo mona sprawdzi, e s spenione zarwno rwnania rniczkowe rwnowagi i warunki na powierzchni prta, jak i rwnania nierozdzielnoci odksztace. Ze
wzorw (f) i (g) wynika, e w naroach przekroju naprenia s rwne zeru, a na aktualnej szerokoci
przekroju b(z) naprenia styczne nie s rozoone rwnomiernie.
Rys. 11.5
Omwimy jeszcze inny sposb szacowania wartoci napre xy. Rwnanie sumy rzutw si na o x
dla elementu zakreskowanego na rys. 11.6 prowadzi do zalenoci:
hd ( y )
(h)
d x dA =
xy dz dx.
hg ( y )
A''
Postpujc analogicznie jak przy wyprowadzaniu wzoru (11.6), otrzymujemy:
hd ( y )
(i)
xy dz = J yz S y ( y),
hg ( y )
gdzie Sy(y) jest momentem statycznym pola zakreskowanego A'' wzgldem osi y. Wzr (i) moe suy
do obliczenia naprenia redniego xy na wysokoci h(y):
1
xy =
h( y )
hd ( y )
Q S y ( y)
.
xy dz = z
J y h( y )
(11.9)
hg ( y )
Alma Mater
Cz 2
Zaleno (11.9), cho suszna, jest bezwartociowa dla przekrojw wypukych, ktrych osi symetrii
jest o y. Wwczas bowiem Sy(y) = 0 i rednie naprenia xy s zawsze rwne zeru. Przykadem takiego
przekroju jest rozwaany wyej przekrj koowy lub kwadratowy, w ktrym wyznaczone na innej drodze
naprenia styczne xy maj wartoci porwnywalne z napreniami xz.
Rys. 11.6
Omwiony tutaj sposb szacowania napre xy daje jednak bardzo dobre rezultaty w przekrojach
cienkociennych, powszechnie stosowanych w budownictwie metalowym. Dla ilustracji przeanalizujemy
naprenia xz i xy wystpujce w przekroju dwuteowym (rys. 11.7). Do obliczenia napre xz stosujemy wzr (11.6). Wykres tych napre wzdu osi z ma charakterystyczny ksztat kapelusza (rys.
11.7b). Pki przekroju przenosz tylko niewielk cz siy poprzecznej, poniewa naprenia xz s tam
bardzo mae. Dlatego w praktyce projektowej bardzo czsto przyjmuje si, e ca si poprzeczn przenosi rodnik, przy czym rozkad napre xz jest rwnomierny (por. rys. 11.7c):
xz
Qz
= const.
Ar
(11.10)
We wzorze (11.10) Ar = bh i oznacza pole rodnika. Wzr ten suy rwnie do kontroli oblicze wedug wzoru (11.6). Rzeczywisty rozkad napre xz wzdu osi II ilustruje rys. 11.6c. Silne koncentracje napre wystpuj na poziomie poczenia pek ze rodnikiem. Efekt spitrzenia napre mona
zagodzi przez zaokrglenie wklsych naroy przekroju moliwie duym promieniem krzywizny. Powierzchnie boczne przekroju dwuteowego s z reguy wolne od napre stycznych. Z symetrii tensora
naprenia wynika wic, e w kadym punkcie konturu przekroju skadowe napre stycznych prostopade do konturu s rwne zeru. Uzasadnione jest zatem uproszczenie polegajce na cakowitym pominiciu tych skadowych w obrbie caego przekroju cienkociennego.
Alma Mater
Cz 2
Rys. 11.7
Naprenia xy w pkach przekroju oblicza si z rwnowagi elementw odcitych paszczyzn

y = const (por. rys. 11.7a). Rozwaymy jeden z tych elementw,
np. element dolny. Zakadamy, e naprenia xy na gruboci pki s rozoone rwnomiernie, i otrzymujemy wzr analogiczny do zalenoci (11.9):
dxy =
Qz S yd ( y )
Jy t
(11.11)
gdzie S yd ( y ) oznacza moment statyczny zakreskowanego pola Ad wzgldem osi y.
Rys. 11.8
Alma Mater
Cz 2
Wobec tego
(j)
B
H t
S yd ( y ) = t y ,
2
2 2
skd wida, e naprenia dxy s liniow funkcj wsprzdnej y. Odpowiednie naprenia w pce grnej gxy = dxy , bo S yg ( y ) = S yd ( y ) . rednie naprenia xy s, rzecz jasna, rwne zeru. Wykresy napre xy przedstawiono na rys. 11.7e. Dla b/2 < y < b/2 wzr (11.11) traci sens.
Na podstawie wzorw (11.6) i (11.11) mona przekona si, e dla dwuteownikw walcowanych
maksymalne naprenia xy s okoo 35 razy mniejsze od najwikszych naprexz .
Ze wzgldu na zoony stan naprenia wystpujcy przy dziaaniu siy poprzecznej, ktrej towarzyszy z reguy moment zginajcy, sprawdzaniu warunku wytrzymaociowego trzeba powici nieco wicej uwagi. Pogld na t spraw daje analiza wartoci naprenia zastpczego red w przekroju dwuteowym. Na rysunku 11.8 przedstawiono przebieg napre stycznych i normalnych oraz wykresy napre zastpczych red , obliczonych wedug hipotezy HMH. Analizujc ten rysunek widzimy, e najwiksze naprenia wystpuj w punktach A, B, C i D oraz w miejscu poczenia rodnika belki z pkami
(wkna aa i bb). Poniewa przyjlimy, e rodnik przejmuje tylko naprenia xz a pki tylko napreniaxy, wic obliczenie naprenia zastpczego przebiega jak dla paskiego stanu naprenia,
a warunek wytrzymaociowy ma posta:
red = x2 + 3 x2 ,
(11.12)
gdziex oznacza w zalenoci od badanego punktu naprenia xz lub xy.
11.1.2. Obliczanie odksztace

Odksztacenia 13 = xz oraz 12 = xy spowodowane wycznym dziaaniem siy poprzecznej Qz oblicza si bezporednio ze zwizkw fizycznych dla materiau liniowo-spystego:
1

xz = xz = xz ,
2
2G
xy
1
xy = xy =
,
2
2G
przy czym wyranie wiksze s tutaj odksztacenia xz.
(11.13)
Macierz odksztace dla cznego dziaania siy poprzecznej Qz i momentu zginajcego My ma wic
posta:
x
e = yx
zx
xy
x
0
xz
0 .
x
(11.14)
Warto x obliczamy ze wzorw (10.15).

Alma Mater
Cz 2
11.1.3. Obliczanie przemieszcze

Przemieszczenia wywoane przez si poprzeczn s na og bardzo mae. Ograniczymy si tutaj do
okrelenia wpywu siy poprzecznej na ugicie prta. Rozwamy deformacje odcinka belki prostoktnej
o dugoci dx, spowodowane tylko dziaaniem siy poprzecznej Qz. Powierzchni tego odcinka (tzn. prostokt ABCD) podzielimy mylowo na elementarne kwadraty o boku dx.
Rys. 11.9
Najwiksze odksztacenia postaciowe elementw, stosownie do wykresu xz (rys. 11.9c), wystpuj w

ssiedztwie osi cikoci przekroju. W miar oddalania si od tej osi odksztacenia xz malej, by we
wknach skrajnych osign wartoci zerowe, a wydzielone tam mylowo elementy s w dalszym cigu
kwadratami. Wobec powyszego stwierdzamy, e pierwotnie paski przekrj belki wygina si
w ksztacie litery S (por. rys. 11.9d). Jeeli przyjmiemy, e po deformacji punkty AB le nadal na linii
pionowej, to w efekcie kocowym odnotowujemy wzgldne przemieszczenia ssiednich ciciw AB i CD,
okrelone pewnym ktem (rys. 11.9e). Gdyby odksztacenia xz na wysokoci przekroju byy stae, to
kt rwnaby si ktowi 2xz. W oglnym przypadku 0 < < 2xz. Powstaje pytanie, jak okreli kt .
Najbardziej uzasadnione jest ustalenie tego kta na podstawie rozwaa energetycznych. Zgodnie z
twierdzeniem Clapeyrona dla ukadw liniowych przyjmiemy, e praca siy poprzecznej Qz (traktowanej
jako sia zewntrzna) na przemieszczeniu dwQ = dx ma by rwna energii sprystej zmagazynowanej
wewntrz rozwaanego odcinka belki. damy wic, by:
1
1
Qz dx = ij ij dAdx ,
2
2
A
skd
ijij dA = Qz .
(k)
W naszym przypadku
Qz S y Qz S y 1
Qz2 S y2
ij ij = 13 13 + 31 31 = 2 xz xz = 2
= 2 2 .
J yb J yb 2G J y b G
Wobec tego
(l)
Qz =
Qz2
GJ y2
S y2 ( z )
b2 ( z)
dA.
Ze wzoru (l) otrzymujemy wyraenie na redni kt cinania:

Alma Mater
Cz 2
Qz
k,
GA
10
(11.15)
gdzie
A
k= 2
Jy
S y2 ( z )
b2 ( z) dA.
(11.16)
Wspczynnik k jest bezwymiarowy i zaley od ksztatu przekroju. Dla prostokta wynosi 1,2, a dla
przekrojw dwuteowych waha si od 2,4 (dla I 80) do 2,0 (dla I 500). Wyznaczenie wartoci k dla dowolnych przekrojw dwuteowych jest dosy kopotliwe. Jeeli jednak akceptujemy rwnomierny rozkad
napre xz w przekroju rodnika, xz = Qz / Ar , to
Q
Q
A
.
(m)
= 2 xz = xz = z = z
G
GAr GA Ar
Z porwnania tego rezultatu ze wzorem (11.15) wnioskujemy, e
(n)
k=
A
.
Ar
Wartoci obliczone ze wzoru (n) s nieco wiksze od wartoci obliczonych z kryterium energii.
W celu uwzgldnienia wpywu siy poprzecznej na ugicie skorzystamy ze wzoru (11.15):
dwQ Qz
=
=
k.
(o)
dx
GA
Cakowite ugicie jest sum ugicia wM(x) wywoanego przez moment zginajcy My oraz ugicia wQ(x),
wywoanego przez si poprzeczn Qz:
w( z ) = w M ( x ) + wQ ( x ).
(11.17)
Rwnanie rniczkowe funkcji wM(x) ma posta:

(p)
w' ' M ( x ) =
My
EJ y
a na podstawie rwnania (o) mona napisa (EJ = const):
(r)
w' ' Q ( x ) = ' ( x ) =
dQz k
k
.
= q( x )
dx GA
GA
Po dodaniu stronami rwna (p) i (r) otrzymujemy:

My
q
"
w"( x ) = w"M ( x ) + wQ
( x ) =
k .
+
(11.18)
EJ y GA
Rwnanie (11.18) jest rwnaniem rniczkowym linii ugicia prta pryzmatycznego uwzgldniajcym
wpyw si poprzecznych. Wpyw ten jest na og niewielki; przyjmuje si, e jest on istotny jedynie dla
belek grubych, gdzie stosunek wysokoci belki h do jej rozpitoci l jest wikszy od 0,2. Naley zwrci
uwag na to, e uwzgldnienie wpywu si poprzecznych na ugicie oznacza odstpienie od hipotezy
Bernoulliego; przekroje nadal pozostaj paskie, lecz nie s prostopade do wygitej osi belki. W konsekwencji warunki brzegowe dla utwierdzenia s nastpujce (por. rys. 11.10):
Qx (0) k
.
GA
Dla innych sposobw podparcia rnice w formuowaniu warunkw brzegowych nie wystpuj.
(s)
w(0) = 0, w'(0) = (0) =
Alma Mater
Cz 2
11
Rys. 11.10
W celu zilustrowania wpywu si poprzecznych na ugicie rozwiemy dwa zadania stosujc metod
obcienia krzywiznami.
W pierwszym zadaniu wyznaczymy ugicie wspornikowej belki prostoktnej o szerokoci b i wysokoci h (rys. 11.11a). Materia belki charakteryzuj dwie stae sprystoci E i , przy czym = 1 / 3 . Obcienie belki fikcyjnej odpowiada prawej stronie rwnania (11.18):
q* =
M ( x) q( x) k
+
.
EJ
GA
(11.19)
Rys. 11.11
Jako obcienie q(x) naley rozumie wszystkie siy (czynne i bierne) obciajce belk, a fikcyjne
schematy statyczne przyjmuje si zgodnie z rys. 10.17. Maksymalne ugicie belki:
(t)
= M * (l ) =
1 2
2 1
ql 2
ql 2
qlk
qk 1 2
l l
l l +
l
l .
2 EJ
2 3
8 EJ
3 2
GA
GA 2
Wzr (t) uoono z wykorzystaniem wzorw na pole i pooenie rodka cikoci paraboli II stopnia (por.
dodatek). Po uporzdkowaniu i uwzgldnieniu, e G = E / [2(1 + )] = 3E / 8 oraz k = 1, 2, otrzymujemy:
(u)
2
ql 4 4 kEJ ql 4
h
=
1 + 1,07 .
1 +
=
l
8 EJ l 2 GA 8 EJ
Alma Mater
Cz 2
12
Skadnik 1,07(h/l) opisuje wpyw si poprzecznych. Jeli na przykad h/l = 0,10,

to przyrost ugicia stanowi 1,07% wartoci ugicia spowodowanego przez moment zginajcy. Dla h/l =
0,20 wpyw ten siga 4,28%.
Drugie zadanie dotyczy belki swobodnie podpartej z rys. 11.11b. Dla przekroju prostoktnego
i identycznej wartoci wspczynnika Poissona maksymalne ugicie
w poowie rozpitoci belki
2
Pl 1 l l 1 l Pk l
Pl 3
h
=
=
+
(w)
1 + 3,2 .
l
4 EJ 2 2 2 3 2 GA 4 48 EJ
Wpyw si poprzecznych na ugicie jest tutaj 3 razy wikszy ni w z zadaniu pierwszym.

Problem energii poruszono ju w p. 11.1.3. Zgodnie z podanymi tam wynikami mona napisa, e:
ijij dV = Q( s) ( s) ds,
Q = Qz .
(11.20)
Jeeli prt jest liniowo-sprysty, to energi spryst U wyraa si nastpujcymi zalenociami:

1
(11.21)
U=
Q( s) ( s) ds,
2
UQ =
1
Q2
Q
,
ds, bo =
2 (GA / k )
(GA / k )
(11.22)
U =
1
(GA / k ) 2 ds.
2
(11.23)
Wyraenie GA/k wystpujce w powyszych wzorach nazywamy sztywnoci cinania przekroju.

Zgodnie ze wzorem (11.20) skadniki wewntrznych prac wirtualnych maj posta:
ij ij dV = Q( s) ( s) ds ,
(11.24)
ijij dV = Q ( s) ( s) ds .
(11.25)
11.2. CINANIE W BELKACH ZOONYCH

Naprenia styczne maj bardzo due znaczenie w projektowaniu tzw. belek zoonych. Rozwamy
najpierw belk drewnian. Poniewa wymiary przekroju poprzecznego takich belek s ograniczone rednic pnia, wic dla wikszych obcie jestemy zmuszeni zastosowa belk zoon z dwch lub trzech
belek o mniejszych wysokociach (rys. 11.12). Obcienie luno uoonych na sobie belek skadowych
wywouje deformacj ukadu przedstawion na rys. 11.12b. Obie belki przylegaj do siebie, jednak
wzdu powierzchni kontaktu ulegaj wzgldnym przesuniciom. Efekt jest wic taki, jakby kada belka
pracowaa oddzielnie. Aby w peni wykorzysta wasnoci wytrzymaociowe celowe jest poczenie obu
belek w taki sposb, by zlikwidowa wzajemne przesunicia w paszczynie poczenia. W tym celu stosuje si kliny z drewna twardego umieszczone jak na rys. 11.12c. Kady z klinw musi przej si poziom H. Si t mona uwaa za wypadkow napre stycznych zx obliczonych jak dla belki jednolitej i dziaajcych na pole o wymiarach be, przypadajce na dany klin. Bardzo sugestywne jest wprowadzenie pojcia tzw. siy rozwarstwiajcej tR, czyli siy poziomej przypadajcej na jednostk dugoci belki wzdu paszczyzny poczenia:
Alma Mater
Cz 2
t R = zx b =
Qz S y
Jy
13
(11.26)
Rys. 11.12
Jeli klin "i" ma przyjmowa si poziom Hi dla xi x xi+1 (rys. 11.12c), to

xi +1
(a)
Hi =
t R ( x) dx.
xi
W rozwaanym zadaniu z rysunku 11.12 siy Hi s takie same dla kadego klina i wyraa je wzr:
(b)
H = e
Qz S y
Jy
Qz
e,
2
bh
3
gdzie h jest cakowit wysokoci belki.

Wyznaczona warto siy H jest punktem wyjcia do dalszych oblicze belki zoonej. Trzeba tu
sprawdzi wytrzymao klina na bezporednie cinanie, wytrzymao belek skadowych na docisk klinw oraz cinanie tych belek w paszczynie . Poczenie belek klinami pozwala traktowa belk
zoon jako belk jednolit. Trzeba jednak pamita, e belka zoona jest osabiona wciciami na kliny,
co uwzgldnia si przez przyjcie w obliczeniach momentu bezwadnoci przekroju netto (przekrj zakreskowany na rys. 11.12e).
Alma Mater
Cz 2
14
Rys. 11.13
Podobne obliczenia prowadzi si dla belek zoonych wykonanych z innych materiaw, np. dla belek
stalowych. Najczciej mamy do czynienia z obliczaniem poczenia pasa ze rodnikiem w blachownicach (rys. 11.13). Jeeli stosujemy poczenie na ruby lub nity, to najwiksza sia rozwarstwiajca przypada na cznik poziomy C. Przy obliczaniu tej siy naley przyj moment zakreskowanej czci przekroju na rys. 11.13a. czniki A i B projektuje si, przyjmujc moment statyczny pasa wzgldem osi y
(por. rys. 11.13b).
11.3. STAN NAPRENIA W BELKACH OBCIONYCH POPRZECZNIE

Do tej pory przy ustalaniu stanu naprenia przyjmowalimy, e obcienie belki q(x) jest rwne zeru.
Wpyw tego obcienia oszacujemy dla belki prostoktnej przedstawionej na rys. 11.14. Jeli belka jest
niewaka, to obcienie q(x) na powierzchni z = zg = h/2 wywouje naprenia normalne z = q(x)/b,
natomiast jeli z = zd = h/2, to z = 0. Na podstawie rwnania rniczkowego rwnowagi
(a)
ji , j = 0
oraz wzoru (11.6) na naprenie styczne 13 i analizy warunkw brzegowych otrzymuje si zaleno:
3
q( x) 3 z
1
z
2 .
(11.27)
33 = z =
h
b 2 h
2
Przebieg funkcji z ilustruje rys. 11.14.
Rys. 11.14
Alma Mater
Cz 2
15
Wobec powyszego macierz napre przy zginaniu poprzecznym ma posta:

x
s = yz
zx
xy xz
0
0
0 z
(11.28)
atwo si przekona, e naprenia z s zazwyczaj bardzo mae (okoo 12% wartoci x )

i pominicie ich nie wpywa w istotny sposb na warunek wytrzymaoci i sztywnoci konstrukcji. Uwaga ta nie dotyczy obcie skupionych, w odniesieniu do ktrych sposb przekazania si na belk wymaga odrbnej analizy. W uzupenieniu dodamy jeszcze, e praktyczna przydatno wzoru (11.27) jest znikoma. W praktyce przyjmuje si bowiem, e obcienie q(x) jest sum obcie powierzchniowych
i masowych (ciar wasny belki), co nie jest zgodne z zaoeniem przyjtym w wyprowadzeniu wzoru
(11.27).
11.4. NAPRENIA GWNE W BELKACH

Rozwaymy belk wspornikow o przekroju prostoktnym, poddan dziaaniu obcienia skupionego
(rys. 11.15). W przekroju wystpuje sia poprzeczna
Qz = P oraz moment zginajcy My = P(l x). Sia poprzeczna wywouje naprenia styczne xz , a moment zginajcy naprenia normalne x. Stan naprenia obrazuje macierz:
(a)
gdzie
x
s = 0
zx
My
x =
Jy
0 xz
0 0
0 0
z
oraz xz =
Qz S y ( z )
.
Jy
b
Rys. 11.15
Na wysokoci przekroju naprenia te si zmieniaj. Zmieniaj si wic take kierunki i wartoci

napre gwnych. Ilustruje to rys. 11.16, na ktrym lini cig zaznaczono kierunki gwnych
napre rozcigajcych, a przerywan ciskajcych.
Alma Mater
Cz 2
16
Rys. 11.16
Jeli wykonamy identyczne czynnoci dla kilku przekrojw belki, to moemy narysowa tzw. linie izostatyczne. Linie te maj t wasno, e styczne do nich w dowolnym punkcie wskazuj kierunek jednego
z napre gwnych. Linie izostatyczne nazywa si rwnie trajektoriami napre gwnych. S dwie
rodziny takich linii: trajektorie napre rozcigajcych (linie cige) i trajektorie napre ciskajcych.
Linie te s wzajemnie prostopade i nachylone pod ktem 45 do osi belki w punktach lecych na osi
obojtnej. Przebieg trajektorii napre gwnych ilustruje jeszcze rys. 11.17a, na ktrym przedstawiono
belk swobodnie podpart, poddan obcieniu q(x) = const. Na podstawie tego rysunku moemy wyobrazi sobie, e zginanie odpowiada wspdziaaniu ciskanego uku (linia przerywana) i rozciganych cigien (linia ciga). Spostrzeenie to uzasadnia przebieg zbrojenia w belkach elbetowych. Beton charakteryzuje si du wytrzymaoci na ciskanie i brakiem wytrzymaoci na rozciganie. Dlatego
w konstrukcjach zbrojonych jest nastpujcy podzia funkcji: beton przejmuje ciskanie, a prty stalowe
rozciganie. W realnych konstrukcjach prty te maj ksztat zbliony do ksztatu trajektorii napre rozcigajcych (por. rys. 11.17b). Zwrmy uwag na odmienny sposb zbrojenia belki wspornikowej (rys.
11.17d); zbrojenie przebiega tam nie w dolnych, lecz w grnych, rozciganych partiach belki.
Alma Mater
Cz 2
17
Rys 11.17
11.5. RODEK CINANIA

Z rozwaa zawartych w p. 11.1 wynika, e dokadne obliczenie napre stycznych xz i xy w dowolnym przekroju natrafia na due trudnoci. Z tego wzgldu nie sprawdzalimy do tej pory wymagania,
by stosownie do zalenoci (11.2) sia poprzeczna Qy i moment skrcajcy M byy rwne zeru. W
przekrojach o dwch osiach symetrii wymaganie to jest zawsze spenione. W zakresie przekrojw o
jednej osi symetrii najlepsze przyblienie wartoci napre stycznych otrzymujemy w przekrojach
cienkociennych. Rozwaymy wic dla przykadu przekrj ceowy poddany dziaaniu siy poprzecznej Qz.
Naprenia styczne wyznacza si identycznie jak w przekroju dwuteowym. Z rysunku 11.18a wida
natychmiast, e moment skrcajcy wzgldem ukadu osi rodkowych jest rny od zera, natomiast sia
poprzeczna Qy = 0. Powstaje wic pytanie, gdzie ley punkt, wzgldem ktrego moment skrcajcy jest
rwny zeru. Rozkad napre stycznych wskazuje, e punkt ten ley na osi symetrii przekroju.
Przyjmiemy, e ca si poprzeczn Qz przenosi rodnik. Wypadkow si poziom przenoszon przez
kad z pek oznaczymy przez H. Wwczas pooenie punktu S (por. rys. 11.18b), wzgldem ktrego
moment skrcajcy jest rwny zeru, obliczamy z rwnania:
(a)
M = Qz e + H h1 = 0,
skd
(b)
e=
H h1
.
Qz
Alma Mater
Cz 2
18
Rys. 11.18
Sia pozioma (rys. 4.18a, b)

1
b0 t xy max ,
2
przy czym naprenia xy max okrela wzr (11.11):
(c)
H=
(d)
xy max = Qz
S y max
J yt
Jeeli Ap = Bt b0t i oznacza pole przekroju pki, a Ar = bh i oznacza pole przekroju rodnika, to
(e)
h1
h1
S y max = b0t 2 A p 2 ,
2
3
2
J = bh1 + 2 b t h1 = h1 ( A + 1 A ).
y
p
r
0
2
12
2
6
Po podstawieniu tych zalenoci do wzorw (d) i (b) otrzymujemy:

(f)
1
1
e = b0
.
Ar
1
2
1+
6 Ap
Ze wzoru (f) wynika, e e < b0 / 2 B / 2.
Rys. 11.19
Alma Mater
Cz 2
19
Punkt S nazywa si zazwyczaj rodkiem cinania lub rodkiem zginania. Ta druga nazwa wynika std,
e jeeli paszczyzna obcienia przechodzi przez ten punkt, to prt ulega tylko zginaniu (por.
rys. 11.18d). W przeciwnym razie oprcz zginania wystpuje rwnie skrcanie, a odksztacona o prta
nie jest krzyw pask (rys. 11.18c). Pojcie rodka zginania ma bardzo due znaczenie w teorii prtw
cienkociennych, ktr omwimy w rozdziale 12. Pooenie rodka cinania w innych przekrojach cienkociennych ilustruje rys. 11.19. Warto jeszcze doda, e w przekrojach zwartych o dowolnym przekroju
rodek cinania na og nie pokrywa si ze rodkiem cikoci, jednak z uwagi na du sztywno takich
przekrojw wpyw dodatkowego skrcania przekroju jest w praktyce pomijany.
Alma Mater
Cz 2
12

DZIAANIE MOMENTU SKRCAJCEGO

12.1.1. Podstawy teorii skrcania swobodnego prtw sprystych
Rozwamy jednorodny, izotropowy, liniowo-sprysty prt pryzmatyczny poddany czystemu
skrcaniu (rys. 12.1). Problem skrcania rozwiemy w sposb wskazany w 1855 roku przez de SaintVenanta. Przyjmujemy mianowicie, e przekroje prta nie ulegaj odksztaceniom postaciowym, tzn. w
procesie deformacji zachowuj swj pierwotny ksztat. Zgodnie z powysz hipotez kinematyczn dwa
przekroje oddalone od siebie o x1 obracaj si wzgldem siebie wok podunej osi prta o kt skrcenia
. Uwzgldnimy jednak moliwo deplanacji (spaczenia) przekrojw, ktre przed odksztaceniem byy
paskie. Dopuszczamy wic moliwo wystpienia przemieszcze u1 wzdu osi prta x1. Okazuje si, e
przy powyszych zaoeniach uzyskuje si cise rozwizanie problemu skrcania na gruncie teorii
sprystoci.
Rys. 12.1
Zasadnicze rozwaania przeprowadzimy w zapisie wskanikowym. Z podanych wyej zaoe kinematycznych dla bardzo maych wartoci kta skrcenia wynikaj nastpujce zwizki:
u1 = t ( x2 , x3 ),
u2 = x3 = x1x3 ,
u3 = x2 = x1 x2 .
(12.1)
gdzie t(x2, x3) jest tzw. funkcj deplanacji, kt = d / dx1 i nazywa si jednostkowym ktem skrcenia.
Poniewa prt jest jednorodny i pryzmatyczny, wic podczas czystego skrcania (M = const) jednostkowy kat skrcenia ma warto sta = ( l ) / l , gdzie l jest dugoci prta.
Rozwaany problem nosi nazw skrcania swobodnego. Okrelenie to wie si z zaoeniem, e
wszystkie przekroje prta maj swobod deplanacji. Dlatego rozwizanie tak sformuowanego zagadnienia ma charakter przybliony. W praktyce istnieje wiele takich przypadkw, w ktrych skrcanie swobodne nie wystpuje. Mamy tu na myli np. pene utwierdzenie prta na podporze, gdzie przekrj musi
Politechnika Poznaska biblioteka elektroniczna
Cz 2
pozosta paski, tzn. u1 = 0. Podobna sytuacja wystpuje w rodkowym przekroju prta, ktry jest obciony skupionym momentem skrcajcym w poowie dugoci. W tych przypadkach powinno si
stosowa teori skrcania nieswobodnego.
W praktyce efekty skrcania nieswobodnego trzeba uwzgldnia tylko w przekrojach cienkociennych.
Problematyk t omwimy w rozdziale 13. (por. rwnie p. 12.1.6).
Wzory (12.1) pozwalaj obliczy odksztacenia ze zwizkw geometrycznych (por. wzr (2.6)):
11 = 22 = 33 = 23 = 0,
1
2
1
13 = (t ,3 + x2 ).
2
12 = (t ,2 x3 ),
(12.2)
Stan odksztacenia obrazuje macierz:
0 12 13
e = 21 0
0 .
31 0
0
(12.2a)
Z kolei ze zwizkw fizycznych (wzory (5.4)) otrzymujemy naprenia:
11 = 22 = 33 = 23 = 0,
12 = G (t ,2 x3 ),
13 = G (t ,3 x2 ),
(12.3)
a macierz napre przyjmuje posta:
0 12 13
s = 21 0
0 .
31 0
0
(12.3a)
Wykorzystamy jeszcze rwnania rniczkowe rwnowagi napre (wzr (1.9)) dla prta niewakiego (Gi = 0):
111
, + 21,2 + 31,3 = 0 ,
ji , j = 0 : 12,1 + 22 ,2 + 32 ,3 = 0,

13,1 + 23,2 + 33,3 = 0,
ktre po uwzgldnieniu rwna (12.3) prowadz do zalenoci:
21,2 + 31,3 = 0,
12,1 = 0,
13,1 = 0.
(12.4)
Rwnania (12.4)2 i (12.4)3 s spenione tosamociowo. Pozostaje wic tylko rwnanie (12.4)1. Po podstawieniu wzoru (12.3) do (12.4)1 otrzymujemy rwnanie rniczkowe Laplace'a na funkcj deplanacji:
t ,22 + t,33 = 0
lub
2 t = 0 ,
gdzie 2 =
2 2
+
.
x22 x32
(12.5)
Funkcja deplanacji t(x2, x3) jest wic funkcj harmoniczn.

Cz 2
Aby wyznaczy naprenia, wygodnie jest wprowadzi pewn funkcj F(x2, x3), zwan funkcj napre. Jeeli przyjmiemy, e
12 = F,3 ,
(12.6)
13 = F, 2 .
to funkcja napre F(x2, x3) spenia tosamociowo rwnanie rwnowagi (12.4)1.
Rwnanie problemu skrcania otrzymujemy na podstawie wzorw (12.6). Po zrniczkowaniu rwnania (12.6)1 wzgldem x3, a rwnania (12.6)2 wzgldem x2 mamy:
12,3 = F ,33 = G t ,23 1 ,
13, 2 = F ,22 = G ( t,32 + 1).

Jeli funkcja deplanacji t(x2, x3) jest ciga wraz z drugimi pochodnymi, to t ,23 = t ,32 i po dodaniu
stronami uzyskujemy poszukiwane rwnanie skrcania, wyraone przez funkcj napre:
2 F = 2 G .
(12.7)
Jest to rwnanie rniczkowe Poissona.

Naley jeszcze przeanalizowa warunki brzegowe odpowiadajce temu rwnaniu. Warunki te s okrelone przez warunki na powierzchniach bocznych ograniczajcych prt (wzr (1.7b)):
pi(n ) = ji n j .
Pobocznica prta jest wolna od napre, wic p1(n ) = p2( n) = p3(n ) = 0. Zatem
p1(n ) = 11n1 + 21n2 + 31n3 = 0,
p2(n ) = 12n1 + 22 n2 + 32 n3 = 0,
p3(n ) = 13n1 + 23n2 + 33n3 = 0.
Poniewa w prcie pryzmatycznym n1 = 0, a n2 = x3 / c i n3 = x2 / c (por. rys. 12.2), pozostaje tylko pierwsze z rwna:
21n2 + 31n3 = 0 .
(12.8)
Rys. 12.2
Z zalenoci (12.8) wynika, e naprenia 12 i 13 musz przybiera takie wartoci, by wypadkowe

naprenie 1 byo styczne do konturu przekroju. Warto przypomnie, e w identyczny sposb ustalilimy kierunek wypadkowego naprenia t = t *) w punktach konturu przekroju przy omawianiu dziaa1
nia siy poprzecznej (por. wzr (11.7)).

Po wprowadzeniu funkcji napre do warunku (12.8) mamy:
*) t t = t + t .
x
xy
xz
1
Cz 2
F,3n2 + F,2n3 = 0
lub
F x3 F x2
= 0.
x3 c x2 c
Lewa strona powyszego rwnania jest pochodn funkcji F = F [ x2 ( c), x3 (c)] wzgldem zmiennej c,
mierzonej wzdu linii tworzcej kontur przekroju:
dF F x3 F x2
.
=
dc x3 c x2 c
Warunek ten mona zapisa krcej:
dFc
= 0,
dc
gdzie Fc oznacza wartoci funkcji F na konturze przekroju prta. Wynika std, e
Fc = const.
Funkcja napre musi na konturze przekroju przyjmowa jednakow warto. Najwygodniej jest
przyj, e brzegowa warto funkcji Fc jest rwna zeru:
Fc = 0.
(12.9)
Rys. 12.3
Warunek (12.9) jest poszukiwanym warunkiem brzegowym funkcji napre, speniajcej rwnanie
rniczkowe skrcania (12.7). Przebieg funkcji napre obrazuje rys. 12.3a. Na rysunku 12.3b przedstawiono plan warstwicowy powierzchni F(x2, x3). Rozwamy jeszcze pewien punkt warstwicy F(x2, x3) =
const. Na krzywej tej przyrost funkcji F jest rwny zeru, tzn.
dF F x2 F x3
=
= 0,
dc1 x2 c1 x3 c1
ale
F
= 13 ,
x2
F
= 12 ,
x3
Cz 2
skd
12 dx2
=
.
13 dx3
Z ostatniej zalenoci (por. rys. 12.3c) wynikaj nastpujce wnioski:
wektor naprenia t1 = 12e2 + 13e3 jest w kadym punkcie styczny do warstwicy F(x2,x3) =
const; warstwice funkcji F s wic trajektoriami napre stycznych,
warto wypadkowego naprenia stycznego obliczona z zalenoci
( F ,3 )2 + ( F ,2 )2
2
2
1 = 12
+ 13
=
pozwala traktowa to naprenie jako modu gradientu funkcji napre F,
1 = grad ( F ) .
Jeli uda si nam wyznaczy funkcj napre, moemy obliczy jednostkowy kt skrcenia
z definicji momentu skrcajcego:
M = (13 x2 12 x3 )dA = ( F ,2 x2 F ,3 x3 )dA =

A
= F ,2 x2 dx2 dx3 F ,3 x3dx2dx3.

Po wykonaniu cakowania przez czci oraz uwzgldnieniu, e Fc = 0 otrzymujemy:
M = 2 F ( x2 , x3 )dA .
(12.10)
Moment skrcajcy rwna si wic podwjnej objtoci ograniczonej powierzchni F(x2, x3) oraz paszczyzn przekroju.
Jeeli do rozwizania stosujemy funkcj deplanacji t(x2, x3), a nie funkcj napre F(x2, x3), to warunek brzegowy (12.8) po wykorzystaniu rwna (12.3) prowadzi do zalenoci:
t,2 x3 n2 + t,3 + x2 n3 = 0.
(12.11)
Funkcja t(x2,x3) musi by tak obrana, by na konturze przekroju speniaa warunek (12.11). Drugi sposb
rozwizania problemu skrcania polega wic na wyznaczeniu funkcji deplanacji t(x2, x3), ktra spenia
rwnanie Laplace'a (12.5) i warunek brzegowy (12.11) w kadym punkcie konturu przekroju.
12.1.2. Skrcanie prta o przekroju eliptycznym
Kontur przekroju prta jest opisany rwnaniem:
y2
z2
1 = 0,
a2 b2
gdzie a i b (a b) s gwnymi osiami sprzonymi elipsy (por. rys. 12.4).
(a)
Rys. 12.4
Cz 2
Zastosujemy funkcj napre o nastpujcej postaci:
y2 z 2
F ( y, z) = m
+
1 ,
a2 b2
(b)
gdzie m jest pewn sta. Z budowy wzoru (b) wynika, e warunek brzegowy na konturze przekroju jest
speniony (Fc = 0). Sta m obliczymy przez podstawienie funkcji F(y, z) do rwnania rniczkowego
(12.7):
1
1
2 F = 2m 2 + 2 = 2 G ,
a
b
skd
m = G
a 2b 2
a2 + b2
Wobec tego
y 2 z2
+
1 .
a2 + b2 a 2 b2
Na podstawie wzoru (12.10) otrzymujemy:
a 2b 2
1
1
2
2
M = 2 FdA = 2 G 2 2 dA 2 y dA 2 z dA =
a +b
a
b
A
A
A
A
F ( y, z ) = G
(c)
a2b2
a 2b 2
1
1
A
J
Jy .
2
2
2 z
a +b
a
b2
Dla elipsy momenty bezwadnoci Jy i Jz oraz pole przekroju wynosz:
1
1
J y = b 3a,
Jz = ba 3 ,
A = ab ,
4
4
co po podstawieniu do rwnania (d) prowadzi do zalenoci:
(d )
= 2 G
a 3 b 3
M = 2 2 G .
a +b
(e)
Gdy uwzgldnimy warto iloczynu G1 obliczon ze wzoru (e), to na podstawie wzoru (c) otrzymamy
ostateczn posta funkcji napre F(y, z) :
M y 2 z2
F
(
y
,
z
)
=
+
1 .
(f)
ab a 2 b 2
Naprenia styczne zmieniaj si liniowo. Wynika to z zalenoci (12.6):
F
2M
z,
xy = z =
ab 3
(g)
xz = F = 2M y.
y a 3b
Dosy istotne dla dalszych rozwaa jest to, e moment skrcajcy przenoszony przez naprenia xy
jest rwny M/ 2 . Tak sam cz momentu przenosz oczywicie naprenia xz. Wniosek ten wynika z
nastpujcego obliczenia:
2M
2M
1
(z)
2
M ( xz ) = xz y dA = 3 y dA = 3 J z = 2 M ,
a b
a b
A
A
(h)
M ( y ) xy = xy z dA = 2 M z2 dA = 2M J y = 1 M .
2
a 3b
ab3
A
A
( )
Cz 2
Warto rwnie zwrci uwag, e pola kadego z wykresw napre wypadkowych x s zawsze jednakowe
2M a 2 M b M
A x = 2 =
=
.
a b 2 ab 2 2 ab
Najwiksze naprenia wystpuj wic w punktach konturu lecych najbliej rodka cikoci przekroju
(tzn. w punktach B i D na rys. 12.5). Poniewa a b, wic
2M M
=
,
ab 2 Ws
gdzie Ws = ab2 / 2 i oznacza tutaj tzw. wskanik wytrzymaoci na skrcanie.
Aby wyznaczy przemieszczenia, trzeba okreli funkcj deplanacji t(y, z). Funkcj t najwygodniej
obliczymy z jednego z rwna (12.3):
t xy
2M
a 2 b2
=
+z=
+
=
z.
z
z
y G
Gab 3
a 2 + b2
Po scakowaniu tego rwnania otrzymamy:
a2 b2
t ( y , z) = 2
yz + C.
a + b2
Sta C wyznaczymy z uwzgldnieniem wymagania, by punkty lece na osi prta nie doznaway przemieszcze. Inaczej mwic przyjmujemy, e o prta nie wydua si i nie skraca. Mamy wic t(0,0) = 0,
skd C = 0.
a2 b2
(j)
t ( y , z) = 2
yz .
a + b2
Z rwnania (e) mona obliczy jednostkowy kt skrcenia:
(i)
x max =
,
G a 3b 3 / a2 + b2
a ze wzorw (12.1) wsprzdne wektora przemieszczenia:
M
yz ,
u1 = u = t = 3 3
2 b2
G
a
b
/
a
M
xz ,
u2 = v = x1x3 =
(l)
Ga 3b 3 / a 2 + b 2
M
xy.
u3 = w = x1 x2 =
3
3
2 + b2
a
b
/
a
(k)
Rys. 12.5
Cz 2
Warstwice funkcji u(y, z) s hiperbolami. Na rysunku 12.5b warstwice oznaczone liniami cigymi odpowiadaj wartociom dodatnim, natomiast linie przerywane ujemnym wartociom przemieszcze u
(y, z).
Stosownie do wzoru (k) jednostkowy kt skrcenia mona zapisa jeszcze inaczej:
GJs
(12.12)
gdzie GJs jest sztywnoci skrcania przekroju, a Js tzw. momentem bezwadnoci na skrcanie:
a 3b 3
A4
A4
Js = 2
=
;
(12.12a)
a + b 2 4 2 Jb 40 Jb
przy czym Jb = Jy + Jz i oznacza tu biegunowy moment bezwadnoci. De Saint--Venant doszed do
wniosku, e wzr (12.12a) dla innych ksztatw przekroju daje rwnie bardzo dokadne wyniki. Mona
wic przyj, e sztywno na skrcanie jest rwna s sztywnoci na skrcanie prtw o przekroju eliptycznym o tej samej powierzchni A i tym samym biegunowym momencie bezwadnoci Jb. Sztywno na
skrcanie jest wic odwrotnie proporcjonalna do biegunowego momentu bezwadnoci, a nie wprost
proporcjonalna, jak przyjmowali poprzednicy de Saint-Venanta.
12.1.3. Skrcanie prtw o przekrojach koowych

i piercieniowych
Zwrmy uwag na to, e dla przekroju koowego (a = b = r) przemieszczenia u(y, z) = 0. Oznacza
to, e podczas skrcania przekrj koowy nie ulega deplanacji. Wzory na naprenia i kt skrcania s nastpujce (rys. 12.6a):
x =
=
M
Jb
M
GJs
x max =
M
Ws
Ws =
r 3
,
2
A4
r 4
Js = 2 =
= Jb .
2
4 Jb
(12.13)
Wzory (12.13) obowizuj rwnie dla przekrojw piercieniowych, przy czym:
Js = J b =
4 4
R r
2
oraz
Ws = Js / R .
(12.14)
Dla przekrojw koowych i piercieniowych moment bezwadnoci na skrcanie Js jest liczbowo rwny momentowi biegunowemu Jb. Byo to rdem bdnego zaoenia w dawniej stosowanych teoriach
skrcania. W przekrojach piercieniowych podobnie jak w przekrojach koowych nie wystpuje
deplanacja przekroju.
Rys. 12.6
Cz 2
12.1.4. Skrcanie prta o przekroju w ksztacie trjkta

rwnobocznego
cise rozwizania zamknite mona uzyska jeszcze dla przypadku, gdy przekrj prta pryzmatycznego jest trjktem rwnobocznym. Funkcja napre jest iloczynem rwna opisujcych boki trjkta
(rys. 12.7):
F ( y, z) = m 3x a
(m)
)(
3 y 3z + 2a
)(
3 y + 3z + 2a .
Rys. 12.7
W ten sposb podobnie jak dla przekroju eliptycznego funkcja napre zgodnie
z warunkiem brzegowym (12.9) przyjmuje wartoci zerowe na konturze przekroju. Sta m dobieramy
tak, by byo spenione rwnanie skrcania (12.6):
2F
a
= 18 3m y +
,
3
y2
a
2F
= 18 3m y
.
2
3
z
Wobec tego
2 F =
2F 2F
+
= 36am = 2 G ,
y2 z2
skd
m=
(n)
G
.
18a
Z zalenoci (12.10) otrzymujemy:
M = 2 F dA = 2m
3 y a 3 y + 2a
)(
18a 5m 3
3
9 z2 dA =
= Ga 4
,
5
5
wic
(o)
gdzie
Js =
M
GJs
a4 3
.
5
(12.15)
Cz 2
10
Naprenia obliczymy z zalenoci (12.6):

F
G
xy = z = 18m 3 y a z = + a 3 y a z,
(p)
xz = F = 9 3m y2 + 2 a y z2 = 3G y2 + 2 a z2 .
2a
y
3
3
Po podstawieniu zalenoci (o) naprenia okrelaj s wzory:
M
M
3y a z =
3 y a z,
xy = aJ
5
3
/
5
s
a
(q)
= 3 M y 2 + 2 a y z2 = M y2 + 2a y z 2 .
xz 2 a Js
2a5 / 5
3
3
Wykresy napre stycznych przedstawia rys. 12.7b. Maksymalne naprenia styczne wystpuj w punktach lecych najbliej rodka cikoci (punkty A, B, C):
2a3
a M
Ws =
x max = xz
,0 =
,
.
(r)
5
3 Ws
Naprenia w naroach s rwne zeru. Pola wykresw wypadkowego naprenia stycznego x, odniesionych do dowolnej linii wychodzcej ze rodka cikoci przekroju, s takie same. Dla przykadu
wzdu linii z = 0 pole dodatnich napre
x = xz odoone na odcinku OA jest rwne polu ujemnych napre odoonych na odcinku OD.
Deplanacj wyznacza si identycznie jak dla przekroju eliptycznego, a odpowiednie rwnanie funkcji
t(y, z) jest nastpujce:
3 2 z2
y z.
t
(
y
,
z
)
=
(s)
2a
3
Warstwice funkcji u(y, z) = t(y, z) podano na rys. 12.7a.
12.1.5. Obliczanie napre i kta skrcania dla prtw
o dowolnym przekroju. Przekrj prostoktny
Dla prtw o dowolnym przekroju rozwizanie cise uzyskuje si za pomoc szeregw Fouriera.
Istniej rwnie przyblione metody wyznaczania funkcji napre lub funkcji deplanacji. Na uwag zasuguje rwnie metoda rnic skoczonych omwiona w dodatku. Bardzo dobre rezultaty daje przybliona teoria skrcania swobodnego zbudowana na podstawie teorii pyt grubych [12,36]. Poza tym informacji o charakterze rozkadu napre dostarczaj analogie bonowa i hydrodynamiczna. Omwimy je w
p. 12.2.
Z punktu widzenia projektanta istotne jest wyznaczenie najwikszego naprenia stycznego |x max |
oraz jednostkowego kta skrcania. Oglnie biorc, wartoci te oblicza si wedug wzorw:
x max =
Ws
M
=
.
GJs
(12.16)
(12.17)
Wskaniki wytrzymaoci na skrcanie Ws oraz momenty bezwadnoci na skrcanie Js dla rnych

przekrojw zawieraj poradniki i tablice do projektowania konstrukcji. Warunek wytrzymaociowy polega na spenieniu nierwnoci:
Cz 2
11
red = 3 x max dop ,

skd
x max dop ,
gdzie
dop =
1
dop 0,6 dop ,
3
(12.18)
przy czym dop oznacza naprenie dopuszczalne przy rozciganiu (ciskaniu),

a dop dopuszczalne naprenia przy cinaniu. Warunek sztywnociowy polega na ograniczeniu maksymalnego cakowitego kta skrcenia :
= (s)ds dop .
(12.19)
W praktyce poza przekrojami koowym i piercieniowym najczciej stosujemy prostoktny przekrj

prta, dla ktrego obowizuj nastpujce zalenoci przyblione:
(t)
1 4
0,052
Js = 3 b n 0,63 + 4 ,
n
3
W = 1 + n J s , przy czym n = h > 1.
s 0,35 + n3 b
b
Rys. 12.8
Rozkady napre ilustruje rys. 12.8, a deformacje prta skrcanego o przekroju prostoktnym
rys. 12.9. Najwiksze naprenie styczne wystpuje na konturze przekroju w punkcie A, usytuowanym
najbliej rodka przekroju, tzn. w poowie duszego boku. Interesujce jest, e dla 1 h / b < 1,4513
funkcja deplanacji t(y, z) wykazuje cztery obszary wartoci dodatnich i cztery obszary wartoci ujemnych, natomiast dla h / b > 1,451 wystpuj podobnie jak w elipsie po dwa takie obszary.
Cz 2
12
Rys. 12.9
12.1.6. Uwagi o skrcaniu nieswobodnym

Jeeli cho jeden przekrj prta niekoowego pozostaje paski, to stan naprenia w prcie skrcanym
rni si od podanego w poprzednich punktach i odpowiada skrcaniu nieswobodnemu. Dla ilustracji
omwimy przykad prta prostoktnego, w ktrym z warunku symetrii przekrj x = 0 pozostaje paski
(rys. 12.10).
Cz 2
13
Rys. 12.10
Aby zapobiec deplanacji, w obrbie przekroju poprzecznego naley rozmieci naprenia normalne
x. W obszarach, w ktrych wystpiyby wypukoci, trzeba wprowadzi naprenia ciskajce, a w pozostaym obszarze naprenia rozcigajce. Blisza analiza tego problemu prowadzi do wniosku, e
macierz napre ma wwczas posta:
x xy xz
s = yx 0 yz ,
zx zy
0
czyli oprcz napre normalnych x pojawiaj si naprenia styczne yz. Zaburzenia stanu naprenia,
gdy jeden przekrj prta pozostaje paski, s najwiksze dla x = 0 i szybko zanikaj w miar wzrostu
wsprzdnej x. Sztywno takiego prta na skrcanie jest wiksza ni podczas skrcania swobodnego.
Wpyw skrcania nieswobodnego jest bardzo istotny w przekrojach cienkociennych. Problematyka ta
jest przedmiotem punktu 13.2.
12.1.7. Zalenoci energetyczne dla skrcania swobodnego

Do okrelenia zalenoci energetycznych wykorzystamy rwnania rwnowagi
i hipotez kinematyczn o nieodksztacalnoci konturu przekroju prta. W przypadku skrcania swobodnego mamy:
ijij dV = (12 12 + 2121 + 1313 + 3131)dV .

V
Stan odksztacenia wyraaj wzory (12.2) wynikajce z przyjtej hipotezy kinematycznej i zwizkw
geometrycznych. Po ich podstawieniu do powyszej zalenoci otrzymujemy:
Cz 2
14
x
+
x
dA
( 12 3 13 2 ) ds +
ij ij dV = 12 ( t,2 x3 ) + 13 ( t, 3 + x2 ) dV =
+ (12 t ,2 + 13t ,3 ) dAds.
s A
Wyraenie w nawiasie kwadratowym w pierwszej cace jest momentem skrcajcym, wic
( 12 x3 + 13 x2 )dA ds = Mds.
(u)
s A
s
Wykaemy teraz, e
(12 t,2 + 13 t ,3 )dA = 0.
(w)
W tym celu naprenia 12 i 13 wyrazimy przez funkcj napre F(x2, x3) speniajc warunek
brzegowy Fc = 0 na konturze przekroju. Wwczas
(12 t,2 + 13t,3 )dA = ( F,3 t,2 F,2 t,3 )dA = F,3 t,2dA F,2 t,3dA.
A
Po scakowaniu przez czci pierwszej z caek otrzymujemy:

+
F,3t,2dA = F,3 t,2dx3dx2 = F t ,2 x3 F t,23dx3 dx2 = F t,23dA,
x3
bo na konturze przekroju
) (
F x2 , x3 = F x2 , x3+ = Fc = 0.
Podobnie wykazuje si, e
F,2 t,3dA = F t ,32dA = F t,23dA.

Wynika std, e zaleno (w) jest prawdziwa.
W podsumowaniu stwierdzamy, e
ij ij dV = M (s ) ( s) ds.
(12.20)
Wzr (12.20) jest suszny dla prta wykonanego z materiau o dowolnej charakterystyce fizycznej. Dla
prta liniowo-sprystego energi spryst U mona wyrazi nastpujcymi wzorami:
1
U=
M( s) ( s)ds,
(12.21)
2
UM =
1 M2
ds,
2 GJs
bo
U =
1
GJs 2 ds.
2
M
GJs
(12.22)
(12.23)
Skadniki wewntrznych prac wirtualnych okrelaj zalenoci:

ij ij dV = M ds,
V
s
ij ij dV = M ds.
V
s
(12.24)
Cz 2
15
12.2. ANALOGIE BONOWA I HYDRODYNAMICZNA

Wyobramy sobie pask jednorodn bon (np. bak mydlan) rozpit na brzegu o tym samym obrysie co przekrj poprzeczny prta, poddan rwnomiernemu rozciganiu R na brzegu i rwnomiernemu
cinieniu p na powierzchni (rys. 12.11). Z rwnowagi rzutw si pionowych dziaajcych na bon otrzymujemy:
2 f
2 f
p dy dz + R 2 dy dz + R 2 dy dz = 0,
y
z
skd
(a)
2f 2f
p
+
= .
2
2
R
y
z
W powyszym rwnaniu rniczkowym f(y,z) oznacza rzdne powierzchni wygitej bony. Na brzegu
ugicia te s rwne zeru:
(b)
fc = 0.
Rys. 12.11
Porwnujc rwnanie (a) i warunek brzegowy (b) z rwnaniem (12.7) i warunkiem (12.9) na funkcj
napre F(y, z) widzimy, e zalenoci te s identyczne, jeeli przyjmiemy, i f = F oraz p / R = 2 G .
Analogi t zauway Prandtl w 1903 roku. Z powyszego wypywa wniosek, e ksztat powierzchni wygitej bony jest podobny do ksztatu funkcji napre. Konsekwencj tego s nastpujce stwierdzenia:
warstwice funkcji f(y, z) s trajektoriami napre stycznych tx,
modu naprenia tx w danym punkcie jest proporcjonalny do najwikszego spadku (gradientu) powierzchni bony,
moment skrcajcy M jest proporcjonalny do objtoci zawartej midzy paszczyzna przekroju
a powierzchni bony.
Zastosowanie bony mydlanej rozpitej na ramce z drutu o ksztacie odpowiadajcym przekrojowi poprzecznemu prta pozwala uzyska w sposb dowiadczalny wszystkie niezbdne informacje dotyczce
Cz 2
16
problemu skrcania swobodnego. Metod t stosuje si do wyznaczania stanu naprenia i sztywnoci

skrcania prtw o rnych skomplikowanych ksztatach przekroju poprzecznego. W prtach wydronych ksztat bony ilustruje rys. 2.11d. W obszarze wydrenia powierzchnia bony jest paszczyzn
(f = const).
Rys. 12.12
Bardzo sugestywne s analogie hydrodynamiczne. Przedstawimy sens jednej

z nich analogii Greenhilla (1910 rok). Jeeli ciecz idealna kry ze staym nateniem wiru w rurze
o tym samym przekroju co skrcany prt (rys. 12.12), to z warunku nieciliwoci otrzymujemy:
v w
+
= 0,
(c)
y z
natomiast warunek staoci natenia wiru przyjmuje posta:
w v
= const,
(d)
y z
przy czym v i w oznaczaj tutaj skadowe prdkoci w danym punkcie*).
Wprowadzajc funkcj prdu:
v=
(e)
,
z
w=
,
y
speniamy rwnanie (c), a z rwnania (d) znajdujemy:
2 2
+
= const.
y 2 z 2
Prdkoci v i w odpowiadaj napreniom xy i xz. Na brzegu prdko krcej cieczy ma kierunek
(f)
styczny do brzegu, tzn. odpowiada warunkowi brzegowemu w postaci (12.9)*). Linie prdu pokrywaj si
z trajektoriami napre stycznych x.
Za pomoc analogii Greenhilla bardzo atwo mona oceni jakociowy wpyw rnych czynnikw na
rozkad napre stycznych. Wpyw otworu koowego na rozkad napre stycznych jest taki sam jak
wprowadzenie do strumienia cieczy nieruchomego walca o tej samej rednicy co rednica otworu (rys.
12.12b). Naprenia (tj. prdkoci) w punktach C i D s rwne zeru, natomiast w punktach A i B s bardzo due. Podobny wpyw ma pkolisty rowek wycity rwnolegle do osi wau. Najwiksze naprenie
styczne wystpuje w punkcie E. Analogia hydrodynamiczna pokazuje, jak niebezpieczne dla prta
skrcanego s szczeliny promieniowe, uniemoliwiajce przepyw napre. Z analogii hydrodynamicznej wynika wprost, e naprenia styczne we wszystkich wypukych naroach s rwne zeru, na*)
Wielkoci v i w mona traktowa odpowiednio jako przemieszczenia u2 i u3 w jednostce czasu. Wzr (c)
oznacza zatem, e dylatacja w paskim stanie odksztacenia jest rwna zeru (kk = 0, por. wzr (2.13)). Ze wzoru (d)
wynika, e tensor obrotu 23 = u2,3 u3,2 ma warto sta.
*) Poniewa wydajno wiru jest staa, wic w jednostce czasu przez rne przekroje przepywa ta sama ilo
cieczy. Tumaczy to stwierdzon wczeniej dla elipsy i trjkta rwno pl wykresw napre x.
Cz 2
17
tomiast w ostrych wklsych naroach s nieskoczenie due (por. punkty F i G). Znaczy to, e nawet
niewielki moment skrcajcy spowoduje uplastycznienie bd pknicie prta. Naprenia te mona wydatnie zmniejszy przez zaokrglenie krawdzi (rys. 12.12d). Stosuje si to powszechnie w ksztatownikach walcowych.
12.3. SKRCANIE SWOBODNE PRTW CIENKOCIENNYCH

12.3.1. Profile zamknite
Profile cienkocienne dziel si na dwie zasadnicze grupy: profile zamknite
(rys. 12.13a) i otwarte (rys. 12.13b). Cech charakterystyczn tych prtw jest to, e grubo cianki jest
niewielka w stosunku do pozostaych wymiarw przekroju. Podzia na profile zamknite i otwarte wynika
z istotnych rnic w rozkadzie napre i charakterze deformacji.
Rys. 12.13
W profilach zamknitych przyjmuje si w przyblieniu, e naprenia styczne x na gruboci cianki

si nie zmieniaj. Zaoenie to w sposb naturalny wynika z rozwizania, uzyskanego dla przekroju
piercieniowego o bardzo maej gruboci cianki, g = R r (por. p. 12.1.3 i rys. 12.14).
Rys. 12.14
Rozwamy dowolny przekrj cienkocienny przedstawiony na rys. 12.15. Z sumy si rwnolegych do

osi x, dziaajcych na element pokazany na rysunku 12.15c wynika, e
x1 g1 = x 2 g 2 = x (c) g (c) = const .
(12.25)
Zwrmy uwag, e zaleno ta w analogii hydrodynamicznej wyraa sta wydajno przepywu nieciliwej cieczy.
Cz 2
18
Obliczymy teraz moment skrcajcy z uwzgldnieniem zalenoci (12.25):
(a)
M = x (c ) g( c) h( c) dc = x g h( c) dc,
gdzie h(c) jest wysokoci elementarnego trjkta o podstawie dc (por. rys. 12.15). Pole tego trjkta
dAc = h( c) dc / 2. Uwzgldniwszy ten fakt otrzymujemy:
M = 2 x gAc ,
skd
x =
M
2 Ac g
(12.26)
przy czym Ac oznacza pole ograniczone lini rodkow konturu przekroju (rys. 12.15d). Maksymalne naprenie styczne x wystpuje tam, gdzie g = gmin. Wobec tego
Ws
Ws = 2 Ac g min .
x max =
(12.27)
Rys. 12.15
Pozostaje jeszcze okrelenie sztywnoci przekroju na skrcanie. Wykorzystamy tu twierdzenie Clapeyrona uoone dla prta o dugoci dx, obcionego zewntrznym momentem skrcajcym M (por. rys.
12.15c):
Cz 2
(b)
19
1
1
2
M dx =
x / G dA dx.
2
2
A
Po uwzgldnieniu, e dA = g dc oraz wzr (12.26) na naprenie x otrzymujemy:

(c)
M 2 g dc
dc
,
=
M 4 Ac2 g2 G 4GAc2 g(c)

c
skd
M
GJs
dc
gdzie Js = 4 Ac2 :
.
g (c)
c
(12.28)
12.3.2. Profile otwarte

Dowolny profil otwarty mona traktowa jako przekrj zoony z n elementw
o ksztacie wyduonego prostokta.
Rys. 12.16
Sprbujemy znale rozwizanie przyblione dla takiego prostokta. Zastosujemy funkcj napre
dla elipsy, w ktrej b , przy czym b = h/2 oraz a = g/2 << b (por. p. 12.1.2 i rys. 12.16):
(d)
a 2b 2
F ( y, z ) = lim G 2
2
b
a +b
y2 z2
g2
= G y 2 .
+
1
2
4
a
b2
Tak przyjta funkcja napre spenia warunek brzegowy tylko dla y = g / 2. Dla z = h / 2 funkcja
F jest rna od zera (rys. 12.16a). Niemniej jednak okazuje si, e dla odpowiednio duego stosunku h/g
bd w napreniach jest znikomy. Ilustruje to wykres na rys. 12.17 (por. Mutermilch, Kocioek [29],
str. 18).
Cz 2
20
Rys. 12.17
Obliczymy teraz moment bezwadnoci na skrcanie Js:
g2
g2
M = 2 F dA = 2G y2 dA
dA = 2G J z
A =
(e)
4
4
A
A
hg 3 g 2
hg 3
= 2 G
h g = G
,
4
3
12
skd
1
J s = h g3 .
3
(12.29)
Wobec tego
g2
M 2 g2
=
y
.
F = F ( y ) = G y 2
J s
4
4
Naprenia styczne wynosz:

F
F
2M
xy =
= 0, xz =
= x =
y,
z
y
Js
(f)
a maksymalne naprenia styczne okrela wzr:

2M g M
x max =
=
g.
Js 2 Js
(12.30)
(12.31)
Przybliony rozkad napre stycznych w wyduonym prostokcie obrazuje rys. 12.16b. Nawizujc
do wzorw (h) z p. 12.1, zwracamy uwag na to, e moment skrcajcy przenoszony przez naprenia xz
jest rwny tylko M/2. Drug poow momentu przenosz naprenia xy, ktre w rzeczywistoci
pojawiaj si tylko w pobliu krtszych bokw przekroju. Naprenia te, stosownie do przyblionego
ksztatu funkcji napre, przyjmuj wartoci nieskoczenie due, ale dziaaj na nieskoczenie maym
polu. W efekcie odpowiadajce im wypadkowe tworz nieskoczenie ma par si o nieskoczenie
duym ramieniu. Moment tej pary si jest jednak skoczony, co wynika z badania symbolu nieoznaczonego. Warto tego momentu jest rwna poowie momentu skrcajcego, tzn.
xy z dA = 21 M.
A
Trzeba doda, e przyjte przyblienia nie wprowadzaj jednak duych bdw, jeeli chodzi o sztywno skrcania wynikajc ze wzoru (e).
Cz 2
21
Rys. 12.18
Dla przekroju skadajcego si z wikszej liczby wyduonych prostoktw naprenia maksymalne w

poszczeglnych elementach obliczamy wedug wzoru:
xi =
(g)
Mi
J si
gi ,
i = 1, 2, ..., n,
gdzie Mi oznacza moment skrcajcy przenoszony przez i-ty prostokt (rys. 12.18).
Wykorzystamy teraz fakt, e jednostkowy kt skrcania dla kadego z prostoktw tworzcych przekrj jest taki sam i rwna si jednostkowemu ktowi skrcania caego przekroju zoonego. Mamy wic:
(h)
M1
GJs1
M2
Mi
= ... =
GJs2
= ... =
GJsi
Mn
GJsn
M
GJs
przy czym
n
(i)
M = M1 + M2 + ... + Mi + ... + Mn =
Mi .
i =1
Z zalenoci (h) otrzymujemy:

(j)
skd
Mi = G1Jsi,
n
(k)
M=
Mi = G
i =1
Wnioskujemy zatem, e
Js =
i =1
J si
i =1
Jsi = GJs .
1
=
3
hi gi3 ,
(12.32)
i =1
natomiast z zalenoci (h) wynika, i
Mi
= G = const.
J si
Js
Poniewa wzr (12.32) jest przybliony, w zalenoci od ksztatu przekroju stosuje si niekiedy mnonik
poprawkowy bliski jednoci. Wtedy
n
1
Js =
hi gi3.
(12.32a)
3
(l)
i =1
Uwzgldniwszy zaleno (l) we wzorze (g) otrzymujemy oglny wzr na obliczenie naprenia maksymalnego w "i-tym" prostokcie
xi =
M
Js
gi .
(12.33)
Cz 2
22
Maksymalne naprenie styczne w caym przekroju
x max =
Ze wzoru (12.34) wynika, e
Ws =
M
Js
Js
g max
gmax .
(12.34)
(12.35)
Oznacza to, e najwiksze naprenia styczne w profilu otwartym wystpuj tam, gdzie grubo cianki g
jest najwiksza.
Rys. 12.19
Na uwag zasuguje fakt, e podczas skrcania swobodnego przekroju otwartego deplanacja jest bardzo wyranie widoczna. Ilustruje to rys. 12.19. W trakcie montau konstrukcji zoonej z prtw
cienkociennych trudno jest stworzy takie warunki, by bya swoboda deplanacji. Dlatego te wyprowadzone wyej wzory tylko w pewnych szczeglnych przypadkach su do oceny wytrzymaoci otwartych prtw cienkociennych.
12.3.3. Porwnanie skrcania swobodnego prtw cienkociennych zamknitych i otwartych
Bardzo sugestywnym przykadem ilustrujcym rnice midzy skrcaniem swobodnym przekrojw
zamknitych i otwartych jest rura cienkocienna. Rysunek 12.20a przedstawia profil zamknity, a
rys. 12.20b profil otwarty, uzyskany przez rozcicie rury wzdu tworzcej. Na obu rysunkach podano
odpowiedni ksztat funkcji napre F(y, z). Zasadnicze rnice polegaj na:
charakterze rozkadu napre stycznych na gruboci cianki,
wartoci napre maksymalnych,
sztywnoci skrcania przekroju.
Cz 2
23
Rys. 12.20
Rozkady napre rni si jakociowo: w profilach zamknitych naprenia na gruboci cianki s

stae, a w profilach otwartych zmieniaj si liniowo przyjmujc, wartoci zerowe w punktach linii rodkowej konturu. W przekrojach zamknitych najwiksze naprenia styczne wystpuj tam, gdzie
g = gmin, a w przekrojach otwartych tam, gdzie g = gmax.
Rozwamy dwa prty wykonane z rur kolistych o takich samych grubociach cianek, przy czym jeden z prtw ma przekrj zamknity a drugi otwarty (rur przecito wzdu tworzcej). Jeli oba prty
skrcane s takim samym momentem, to stosunki jednostkowych ktw skrcania wynosz:
( o) J s( z )
=
,
( z ) J s(o )
a stosunki maksymalnych napre stycznych:
x(o ) Ws( z )
=
.
x( z ) Ws(o )
Moment bezwadnoci na skrcanie dla rury o profilu zamknitym wynosi:
1
4 2 r 4 g
Js( z) = 4 Ac2 /
dc =
= 2 r 3 g ,
g
2
a rury rozcitej (profil otwarty)
J s( o) =
1
3
hi gi3 = 3 g3 hi = 3 g 3 2r = 3 r g3.
1
Odpowiednie wartoci wskanikw wytrzymaoci s nastpujce:
J (o ) 2
Ws(o ) = s = rg 2 .
g
3
Ws( z) = 2 Ac g = 2 r 2 g ,
Wobec tego
x(o )
x( z )
r
= 3
g
oraz
(o)
( z)
r
= 3 .
g
Jeli na przykad r/g = 15, to (xo) : (xz) = 45 i (o ): ( z) = 675 (!).Widzimy wic, e naprenia w przekroju otwartym s kilkadziesit razy wiksze, a kt skrcenia jest a kilkaset razy wikszy od odpowiednich wartoci dla przekroju zamknitego.
Cz 2

13.
WYBRANE PROBLEMY ZOONEGO STANU NAPRENIA
13.1. JEDNOCZESNE DZIAANIE SIY NORMALNEJ
I MOMENTU ZGINAJCEGO
13.1.1. Obliczanie napre. O obojtna
Ostateczny efekt jednoczesnego dziaania siy normalnej i momentu zginajcego w prtach liniowosprystych mona uzyska z wykorzystaniem zasady superpozycji. Ograniczymy si jedynie do szczegowej analizy napre.
Zarwno sia normalna, jak i moment zginajcy w prtach pryzmatycznych wywouj tylko naprenia normalne x. Naprenia te obliczymy z zasady superpozycji, wykorzystujc wzory (9.2) i (10.7):
x = xN + xM =
M y J z + M z J yz
N M y J yz + M z J y
y+
z.
A
J y J z J 2yz
J y J z J 2yz
(13.1)
Jeeli rozwaania odniesiemy do gwnych osi bezwadnoci, to wzory (13.1) uproszcz si do postaci:
My
N M
(13.2)
z.
x = z y +
A Jz
Jy
Rys. 13.1
Powysze wzory nie zawieraj w zasadzie adnych nowych elementw. Okazuje si jednak, e rwnoczesne dziaanie siy normalnej i momentu zginajcego mona uwaa za dziaanie siy normalnej nie
w osi cikoci przekroju lecz w punkcie o wsprzdnych yN i zN obranych w ten sposb, by momenty
zginajce My i Mz odpowiaday momentom siy N wzgldem osi y i z (por. rys. 13.1), tzn. by
M y = N zN ,
(13.3)
.
Mz = N yN .
Znak minus w drugim wzorze wynika z przyjtej konwencji znakw wektora momentu (dodatni moment
jest prawoskrtny). Wobec powyszego wzr (13.2) mona zapisa nastpujco:
x =
N Ny N
Nz
+
y + N z.
A
Jz
Jy
(13.4)
Ze wzoru (13.4) obliczamy naprenia dla tzw. mimorodowego dziaania siy normalnej. Jeli N > 0,
mamy przypadek mimorodowego rozcigania; jeli N < 0 przypadek mimorodowego ciskania.
Wsprzdne yN i zN nazywamy odpowiednio mimorodami siy normalnej wzgldem osi z i y.
Alma Mater
Cz 2
Wzr (13.4) poddamy dalszym przeksztaceniom:

N
y y
z z
x = 1 + A N + A N .
A
Jz
Jy
Jeli jeszcze uwzgldnimy, e
oraz
J z / A = iz2
J y / A = i 2y ,
gdzie iz oraz iy oznaczaj tzw. gwne promienie bezwadnoci przekroju, to otrzymujemy:
N
y y z z
x = 1 + N2 + N2 .
A
iz
i y
(13.5)
Rwnanie osi obojtnej uzyskujemy przez przyrwnanie x do zera:

y y z z
1 + N2 + N2 = 0.
iz
iy
(13.6)
Rwnanie to wygodnie bdzie przedstawi w postaci odcinkowej:

y
z
+ = 1,
y0 z0
gdzie
(13.7)
i2
y0 = z ,
yN
z0 =
i y2
zN
(13.8)
Rozkad napre ilustruje rys. 13.2.

Z dotychczasowych rozwaa wynikaj nastpujce wnioski:
o obojtna przy mimorodowym dziaaniu siy normalnej nie przechodzi przez rodek cikoci
przekroju;
w rodku cikoci przekroju wystpuje naprenie x0 = N/A;
rodek cikoci przekroju ley zawsze midzy osi obojtn a punktem przyoenia siy normalnej; wynika to std, e y0 i z0 maj przeciwne znaki do znakw yN i zN (por. wzr (13.8));
im yN i zN s wiksze, tym o obojtna jest bliej rodka cikoci przekroju.
Rys. 13.2
Alma Mater
Cz 2
Widzimy wic, e czyste zginanie mona uwaa za przypadek graniczny dziaania nieskoczenie maej siy N na nieskoczenie duym mimorodzie. Wwczas o obojtna przechodzi przez rodek cikoci
przekroju, bo x0 = 0, przy czym:
lim( N z N ) =
N 0, z N
My;
lim( N y N ) = M z .
N 0, y N
Z kolei w przypadku osiowego dziaania siy normalnej (yN = zN = 0) o obojtna znajduje si w nieskoczonoci. Opisane zalenoci ilustruje rys. 13.3.
Rys. 13.3
Pokaemy jeszcze, e pkowi osi obojtnych przechodzcych przez dany punkt A odpowiadaj punkty
przyoenia siy N lece na linii prostej. Jeli kada z osi obojtnych przechodzi przez dany punkt A, to
wsprzdne tego punktu musz spenia rwnania tych osi, czyli
y y
z z
1 + A N + A N = 0.
2
iz
i 2y
Wynika std, e midzy wsprzdnymi yN i zN zachodzi zaleno liniowa, a punkty (yN , zN) le na
prostej (por. rys. 13.4):
y y z z
1 + A + A = 0.
iz2
i 2y
W przypadku szczeglnym, gdy punkt przyoenia siy przemieszcza si wzdu prostej przechodzcej
przez rodek cikoci przekroju, osie obojtne przesuwaj si rwnolegle (por. rys.13.5).
Rys. 13.4
13.1.2. Rdze przekroju

O obojtna jest lini dzielc przekrj na dwie czci: rozcigan i ciskan. Tak jest, jeeli o obojtna przecina przekrj (prosta p1 na rys. 13.5). Jeeli o obojtna nie przecina przekroju (proste p2 i p3),
to wystpuj naprenia jednakowego znaku. Jeli znamy pooenie osi obojtnej, to na podstawie wzoru
(13.8) bardzo atwo moemy wyznaczy wsprzdne punktu przyoenia siy N:
Alma Mater
Cz 2
i2
yN = z ,
y0
zN =
i y2
z0
(13.8a)
gdzie y0 i z0 s znanymi odcinkami wyznaczonymi przez o obojtn na osiach y i z.
Rys. 13.5
W praktyce bardzo czsto interesuj nas przypadki, w ktrych przekrj moe przenosi tylko naprenia jednego znaku. Przypadki te wystpuj w projektowaniu konstrukcji betonowych lub murowych oraz
w obliczaniu napre w gruncie na poziomie posadowienia fundamentu. Chodzi wwczas o wyznaczenie takiego obszaru przyoenia siy normalnej, by naprenia x byy tego samego znaku (we wspomnianych przypadkach zawsze ujemne). Obszar ten nazywa si rdzeniem przekroju, a jego granice wyznaczaj osie obojtne, styczne do wypukej obwiedni konturu przekroju. Na przykad na granicy rdzenia
ley punkt 2 odpowiadajcy osi obojtnej p2 na rys. 13.5.
Wyznaczanie granic rdzenia jest wic nader proste. Dla kilku osi obojtnych, stycznych do wypukego
konturu przekroju, zgodnie ze wzorami (13.8a) wyznaczamy wsprzdne yr i zr, odpowiadajce punktom
lecym na granicy rdzenia:
i y2
iz2
yr = ,
zr = .
(13.9)
y0
z0
Przyporzdkowanie punktw przyoenia siy poszczeglnym osiom obojtnym ilustruje rys. 13.6a
(punkt i odpowiada osi pi). Przy duej liczbie prostych pi mona wyznaczy ksztat i rozmiary rdzenia z
dan dokadnoci.
Rys. 13.6
Alma Mater
Cz 2
Rysunek 13.6b ilustruje inny sposb wyznaczania rdzenia przekroju. Sposb ten wynika
z nastpujcych rozwaa. Rwnanie osi obojtnej stycznej do konturu przekroju ma posta:
1+
y yr
iz2
z zr
i 2y
= 0,
(13.10)
gdzie yr i zr s wsprzdnymi punktu R lecego na krawdzi rdzenia. Wsprzdne yK i zK punktu K, w

ktrym o obojtna jest styczna do krawdzi przekroju, rwnie speniaj rwnanie (13.10). Wynika std
zaleno midzy wsprzdnymi punktw K i R:
y y
z z
1 + k r + k r = 0.
(13.11)
2
iz
i 2y
Przyjmijmy teraz, e si przyoono w punkcie stycznoci K. Wwczas odpowiednie rwnanie osi obojtnej jest nastpujce:
y yk z zk
1+
+
= 0,
iz2
i 2y
Po podstawieniu do tego rwnania zamiast y i z wsprzdnych yr i zr, odpowiadajcych punktowi R,
otrzymujemy zaleno identyczn z rwnaniem (13.11). Wynika std, e w tym wypadku o obojtna
przechodzi przez punkt R lecy na krawdzi rdzenia przekroju. Drugi sposb wyznaczania rdzenia polega wic na tym, e si normaln ustawiamy w kilku punktach wypukego konturu prta. Osie obojtne
odpowiadajce tym pooeniom siy s styczne do obrysu rdzenia. Dostatecznie dua liczba tych osi pozwala wyznaczy poszukiwany rdze przekroju.
W podsumowaniu zwrcimy uwag na to, e rdze przekroju mona wyznaczy, nie precyzujc wartoci siy N. Obszar rdzenia zaley tylko od geometrii przekroju i jest zawsze wypuky. Przypominamy,
e w przytoczonych wyej wzorach osie y i z s gwnymi rodkowymi osiami bezwadnoci przekroju.
Rys. 13.7
Dla przykadu wyznaczymy rdze przekroju prostokta. Kontur prostokta ograniczaj cztery proste
pokrywajce si z bokami figury. Zgodnie z drugim sposobem wyznaczania rdzenia si normaln naley
ustawia w punktach lecych na konturze przekroju. Najwygodniej jest obra punkty narone: 1, 2, 3 4
(rys. 13.7a). Dla siy ustawionej w punkcie 1 mamy y1 = b/2, z1 = h/2, a rwnanie osi obojtnej p1 jest
nastpujce:
y
z
1+
+
= 0.
y 01 z 01
Alma Mater
Cz 2
Poniewa
Jy =
bh 3
,
12
Jz =
hb 3
,
12
A = bh,
wic
i y2 =
Jy
A
h2
J
b2
, iz2 = z =
,
12
A 12
a wartoci y01 i z01 s nastpujce:

y01 = y1 / iz2 = b / 6;
z01 = z1 / i y2 = h / 6.
Dla siy ustawionej w punkcie 2 otrzymujemy o obojtn p2 (y02 = b/6, z02 = h/6). Jeli sia normalna
przesuwa si wzdu linii prostej czcej punkty 1 i 2, osie obojtne obracaj si wok punktu A, bdcego naroem rdzenia przekroju. Wida std, e podczas wyznaczania obrysu rdzenia wielobocznego
konturu przekroju wystarczy ustawia si normaln tylko w punktach wierzchokowych konturu. Rysunek 13.7b ilustruje pierwszy sposb wyznaczania rdzenia: osie obojtne pokrywaj si z liniami obwodzcymi kontur przekroju, a punkty przyoenia siy wypadaj na krawdzi rdzenia. Pk osi obojtnych
przechodzcych przez punkt narony konturu (np. punkt B) odpowiada ustawieniu siy normalnej na prostej stanowicej bok rdzenia (np. prosta p3 odpowiada punktowi 3). Wnioskujemy std, e w trakcie wyznaczania wierzchokw rdzenia wystarczy analizowa tylko te osie obojtne, ktre pokrywaj si z bokami konturu prta.
Na zakoczenie zwrmy uwag na bardzo wany przypadek wystpujcy w praktyce. Zamy, e
prt prostoktny wykonano z materiau nie przenoszcego napre rozcigajcych*) (por. rys. 13.8e).
Na przekrj dziaa sia ciskajca usytuowana w punkcie A, lecym poza rdzeniem (rys. 13.8a). Jaki
bdzie przebieg napre ciskajcych, jeeli podczas ciskania materia zachowuje si liniowo-sprycie? Wedug wzoru (13.6) otrzymujemy wykres napre jak na rys. 13.8b. Wystpuj tutaj jednak naprenia rozcigajce. Odrzucenie dodatniej czci wykresu byoby bdne, gdy naruszylibymy
warunek rwnowagi. Kady poprawny wykres napre musi spenia dwa warunki:
sumy rzutw si, tzn. objto bryy napre rwna si sile wypadkowej
sumy momentw, tzn. rodek cikoci bryy napre odpowiada punktowi przyoenia siy
wypadkowej.
Rys. 13.8
*)
Jest to materia z tzw. wizami jednostronnymi.
Alma Mater
Cz 2
Wobec tego jeli zaoymy, e wykres napre jest nadal liniowy, to jego ksztat musi by trjktny
(rys. 13.8c), a rodek cikoci musi przypada pod si N, tj. w odlegoci c = h / 2 z N od zewntrznej
krawdzi przekroju. Podstawa trjkta napre ma wic dugo rwn 3c. Skrajne naprenie normalne
wyznaczamy dajc, by objto bryy napre rwnaa si sile N:
min 3c
b = N,
2
skd
min =
2N
.
3bc
(13.12)
Przy stosowaniu zalenoci (13.12) trzeba pamita, e rozwaane zagadnienie jest nieliniowe i nie
obowizuje zasada superpozycji. Nieliniowo ma tutaj charakter fizyczny, bowiem charakterystyka wykresu () (rys. 13.8e) dla badanego materiau jest nieliniowa (cilej: biliniowa).
13.1.3. Warunek projektowania. Obszar dopuszczalny
Rozwamy najprostszy przypadek obcienia, w ktrym yN = 0. Na przekrj prta dziaaj zatem tylko
dwie siy wewntrzne: N i M = My = N zN (rys. 13.9a).
Rys. 13.9
Przyjmijmy, e kryterium projektowania przekroju polega na spenieniu nierwnoci:

(a)
dop dop .
Warunek ten pociga za sob ograniczenie si wewntrznych, stosownie do wzorw na ekstremalne naprenia w skrajnych wknach przekroju (por. rys. 13.9b):
N M
Wg = J y / z g ,
dop A W dop ,
g
(b)
N M

Wd = J y / zd ,
+
dop ,
dop
A Wd
przy czym osie y i z pokrywaj si z gwnymi osiami bezwadnoci przekroju.
Alma Mater
Cz 2
Zaleno (b) wyznacza w przestrzeni si wewntrznych obszar ograniczony czterema liniami prostymi (rys. 13.9c). Siy wewntrzne odpowiadajce punktom lecym w obrbie tego obszaru wywouj
naprenia mniejsze od dopuszczalnych. Opisany obszar nosi nazw obszaru dopuszczalnego. Gdy wystpuj trzy siy wewntrzne: N, My i Mx, obszar dopuszczalny w przestrzeni tych si wewntrznych jest
wielocianem.
W materiaach przenoszcych tylko naprenia jednego znaku, np. naprenia ciskajce, obszar dopuszczalny wyznaczamy z warunku:
dop 0.
(c)
Rozwamy zatem przekrj prostoktny poddany dziaaniu siy normalnej N i momentu zginajcego
M. = My (rys. 13.10a). Jeeli sia normalna (ciskajca) N = P < 0 jest usytuowana w obrbie rdzenia
przekroju, czyli gdy z N = M N < h / 6, to kryterium projektowania przyjmuje posta (rys. 13.10b):
P M
dop
0,
A
W
(d)
P M
dop +
0
A W
lub
0 p + |m| 1,
(e)
gdzie
(f)
p = P / Pdop ,
m = M / M dop ,
Pdop = A dop ,
M dop = W dop .
Rys. 13.10
Alma Mater
Cz 2
Obszar odpowiadajcy nierwnociom (d) lub (e) jest czworobokiem, ktry na rys. 13.10c zaznaczono
grub lini cig.
Jeeli dopucimy do rozwarcia rys, to dla siy P ustawionej poza rdzeniem kryterium projektowania
wynika ze wzoru (13.12):
2P
dop ,
(g)
h
3b z P
2
przy czym
M dop m h m
M
(h)
zP = zN =
=
= .
P
Pdop p 6 p
Uwzgldniwszy oznaczenia (f) nierwno (g) mona przeksztaci do nastpujcej postaci:
(i)
m 3 p + 4 p 2 0.
Brzeg obszaru dopuszczalnego, okrelonego nierwnoci (i), skada si z dwch parabol II stopnia, zaznaczonych na rys. 13.10c cienk lini cig. Obszar dopuszczalny (i) jest zatem wikszy ni obszar
dopuszczalny (e) dla przekroju nie zarysowanego. Maksymalna warto momentu zginajcego |m| = 9/16
i odpowiada sile normalnej n = p = 3/8 oraz mimorodowi |zp| = h/4.
Dla porwnania lini kropkow zaznaczono obszar dopuszczalny w przypadku, gdy materia przenosi
naprenia rozcigajce, stosownie do kryterium (a).
13.2. PODSTAWY TEORII PRTW CIENKOCIENNYCH WASOWA

Przedstawimy uproszczon teori zoonego obcienia prtw cienkociennych zaproponowan w
1940 roku przez Wasowa. Teoria ta uwzgldnia rwnie przypadki skrcania nieswobodnego. Rozwaa
bdziemy tylko prty pryzmatyczne o przekroju otwartym. Prty takie cilej biorc s dugimi powokami walcowymi o staej lub zmiennej gruboci g. Zaoenia teorii odpowiadaj zaoeniom klasycznej
liniowej teorii sprystoci, jakkolwiek istniej rwnie uoglnienia na inne modele fizyczne. Przyjmujemy zatem liniowo fizyczn (tzn. materia prta jest liniowo-sprysty), liniowo geometryczn (tzn.
przemieszczenia i odksztacenia s bardzo mae) oraz izotropi i jednorodno materiau.
Rys. 13.11
Alma Mater
Cz 2
10
Zasadnicze rozwaania przeprowadzimy w ukadzie wsprzdnych kartezjaskich x, y, z, pokrywajcych si z osi cikoci i gwnymi rodkowymi osiami bezwadnoci przekroju. Do identyfikacji punktw lecych na powierzchni rodkowej s rwnie dogodne wsprzdne krzywoliniowe x, c (rys.
13.11a, b). Rozwaany prt jest niewaki, a jego obcienie stanowi pole wektorowe napre powierzchniowych p (x, c) o skadowych px, py i pz.
Teoria Wasowa opiera si na dwch zasadniczych zaoeniach kinematycznych:
1) linie rodkowe przekrojw poprzecznych prta ulegaj deformacji tylko w kierunku osi x (tzw.
hipoteza sztywnego przekroju poprzecznego),
2) odksztacenia postaciowe powierzchni rodkowej s rwne zeru tzn. xc = 0 (por. rys. 13.11a).
Zaoenie 1) pokrywa si z zaoeniem de Saint-Venanta, stosowanym w teorii skrcania swobodnego
prtw zwartych. Aby przekroje prta cienkociennego zachoway swj ksztat, wprowadza si rnego
rodzaju usztywnienia poprzeczne (por. rys. 13.11c).
Zaoenie 2) znajduje uzasadnienie dowiadczalne tylko dla otwartych przekrojw cienkociennych.
Geometryczny sens tego zaoenia obserwujemy np. podczas skrcania rozcitej rurki z kartonu elementy pobocznicy nie wykazuj zmian ktowych (por. np. rys. 11.19).
Dokadniejsza teoria prtw cienkociennych o przekroju zamknitym, w ktrej zaoenie 2) nie
obowizuje, jest ju bardziej skomplikowana. W zastosowaniach praktycznych wystarczajce s jednak
zazwyczaj zasady oblicze podane w rozdziaach 9, 10, 11 i 12.3.
Wyznaczymy obecnie podstawowe zalenoci kinematyczne wynikajce z wizw kinematycznych
teorii Wasowa. Chodzi przede wszystkim o wyznaczenie wektora przemieszczenia dowolnego punktu
lecego na powierzchni rodkowej prta. Wektor ten okrelaj trzy wsprzdne: ux ,uc i un. Skadowa ux
ma kierunek rwnolegy do osi prta, a skadowe uc i un s odpowiednio styczne i normalne do linii rodkowej przekroju. Na rysunku 13.12 przedstawiono powierzchni rodkow prta oraz skadowe wektora
przemieszczenia dowolnego punktu M.
Rys. 13.12
Rys. 13.13
W pierwszej kolejnoci wyznaczymy przemieszczenia uc i un mierzone w paszczynie przekroju poprzecznego w odlegoci x od pocztku ukadu wsprzdnych. Stosownie do pierwszego zaoenia teorii
Wasowa wnioskujemy, e przemieszczenia caego przekroju opisuj jednoznacznie trzy wielkoci: dwie
wsprzdne wektora przemieszczenia dowolnie obranego punktu R zwizanego
z przekrojem oraz kt skrcania (x) caego przekroju wok tego punktu (rys. 13.13). Punkt R po deformacji przyjmuje pooenie r, okrelone wsprzdnymi wektora przemieszczenia vR(x) i wR(x). Rozwaymy teraz przemieszczenie punktu F, zwizanego z paszczyzn przekroju. Punkt ten z pooenia F
przechodzi w pooenie f. Przesunicie (translacj) caego przekroju opisuje odcinek Ff,
a obrt odcinek ff. Wsprzdne wektora przemieszczenia punktu F : vF(x)
i wF(x), mona wyrazi przez vR(x), wR(x) oraz (x) nastpujco:
Alma Mater
Cz 2
v F ( x ) = v R ( x ) ( z F z R ) ( x ),
wF ( x ) = wR ( x ) + ( y F y R ) ( x ).
11
(13.13)
Rozwaymy w kocu przemieszczenie pewnego dowolnego punktu M lecego na linii rodkowej

przekroju. W konfiguracji pocztkowej punkt ten na paszczynie przekroju zajmuje pooenie okrelone
wsprzdnymi y i z (rys. 13.14). Wsprzdne te mona zastpi jedn wsprzdn krzywoliniow c,
oznaczajc dugo linii rodkowej, odmierzan od pewnego ustalonego punktu pocztkowego O. Zgodnie
z wieloletni tradycj dodatni zwrot wsprzdnej c odpowiada kierunkowi ruchu wskazwek zegara
wzgldem tzw. bieguna. W rozwaanym przypadku biegun umiecimy w punkcie R. Wektor
przemieszczenia punktu M opisuj wsprzdne v(x, c) i w(x, c) w ukadzie gwnych osi bezwadnoci
przekroju y, z lub wsprzdne uc (x, c) i un (x, c), odniesione do lokalnego prostoktnego ukadu osi c, n.
Zalenoci midzy wsprzdnymi tych wektorw wynikaj z rwna transformacyjnych przy obrocie
ukadu o kt (c) lub bezporednio z rys. 13.14:
(a)
uc ( x , c) = v ( x , c) cos (c) + w( x , c) sin (c),
un ( x , c) = v ( x , c) sin ( c) + w( x , c) cos (c),
gdzie stosownie do rwna (13.13):
(b)
v ( x , c) = v R ( x ) [z ( c) z R ] ( x ),
w( x , c) = wR ( x ) + [ y (c) y R ] ( x ).
Po podstawieniu do rwnania (b) rwna (a) otrzymujemy poszukiwane wyraenia na przemieszczenia uc

(x, c) oraz un (x, c):
uc ( x , c) = v R ( x ) cos ( c) + wR ( x ) sin ( c) ( x ) h(c),
un ( x , c) = v R ( x ) sin (c) + wR ( x ) cos (c) + ( x ) t ( c).
(13.14)
Rys. 13.14
Alma Mater
Cz 2
12
Wielkoci h(c) i t(c) oznaczaj odlegoci bieguna R od stycznej i normalnej do linii rodkowej w punkcie
M (por. rys. 13.14):
h(c) = ( y y R ) sin (c) + ( z z R ) cos ( c),
t ( c) = ( y y R ) cos (c) + ( z z R ) sin (c).
(c)
W celu okrelenia wsprzdnej ux (x, c) posuymy si zaoeniem 2) teorii Wasowa:

u
u
xc = x + c = 0,
c
x
skd
c
ux ( x , c) =
(d)
xc dc + ux ( x).
*
Funkcja
u*x ( x )
odgrywa tutaj rol staej cakowania. Pochodn uc x obliczymy wykorzystujc zale-
no (13.14)1:
uc
= v R '( x ) cos (c) + wR '( x ) sin (c) '( x )h(c), gdzie
x
Po podstawieniu powyszego rezultatu do rwnania (d) otrzymujemy:
c
(e)
( )' = dx ( ) .
c
ux ( x, c) = v R '( x) cos (c)dc wR '( x) sin (c)dc + '( x) h(c)dc + u*x ( x).
0
Rys. 13.15
Z rysunku 13.15 wynika, e

dy = cos ( c)dc,
(f)
dz = sin (c)dc,
d = h(c)dc,
gdzie d oznacza podwojone pole elementarnego wycinka (obszar zakreskowany).

Uwzgldniwszy powysze spostrzeenia we wzorze (e) otrzymujemy poszukiwane wyraenie na wsprzdn ux(x, c):
ux ( x , c) = u$ x ( x ) v R '( x ) y (c) wR '( x ) z (c) + '( x ) ( c),
(13.15)
gdzie
Alma Mater
Cz 2
(g)
13
u$ x ( x ) = u*x ( x ) + v R ' ( x ) y ( 0) + wR ' ( x ) z( 0) ' ( x ) (0).

Ostatni skadnik prawej strony wzoru (g) jest rwny zeru, bo
( 0) = 0.
(h)
Funkcj u$ x ( x ) interpretujemy jako rwnolege przemieszczenie caego przekroju wzdu osi prta.
Funkcje v R '( x ) i wR '( x ) oznaczaj kty obrotu przekroju odpowiednio wzgldem osi z i y, a '( x ) jest
jednostkowym ktem skrcenia przekroju. Wielkoci y(c) i z(c) nie wymagaj komentarza; wielko (c)
nazywamy wsprzdn wycinkow badanego punktu M nalecego do linii rodkowej. Wsprzdn
wycinkow (c) obliczamy z definicji:
def c
( c) =
h(c) dc = d .
(13.16)
Wsprzdna wycinkowa punktu M na rys. 13.15 jest rwna podwojonemu polu wycinka wyznaczonego promieniami RM i RO oraz ukiem OM. W punkcie O (c = 0) wsprzdna wycinkowa jest oczywicie rwna zeru (por. rwnie zaleno (h)). Dlatego punkt pocztkowy O nazywamy rwnie punktem zerowym wsprzdnej wycinkowej. Ze wzoru (13.15) wynika geometryczna interpretacja wsprzdnej wycinkowej; jest ona miar odchylenia przemieszcze ux od prawa paskich przekrojw, czyli
deplanacji.
Charakterystyczne cechy stanu odksztacenia wynikaj z postulatw teorii Wasowa. Drugi postulat
( xc = 0) odpowiada zaoeniu, e osie lokalne ukadu wsprzdnych x, c, n pokrywaj si z gwnymi
osiami odksztacenia. Odksztacenia x w punktach lecych na powierzchni rodkowej mona obliczy
ze znanego rwnania geometrycznego x = ux / x. Wykorzystanie tego rwnania i uwzgldnienie wzoru (13.15) prowadzi do nastpujcego rezultatu:
x ( x , c) = ux '( x ) v R ''( x ) y (c) wR ''( x ) z(c) + "( x ) (c).
(13.17)
Z pierwszego postulatu o sztywnych liniach rodkowych wynika, e
c ( x , c ) = 0.
Zaleno t mona rwnie otrzyma analitycznie ze wzorw (13.14), okrelajcych przemieszczenia
uc(x, c) i un(x, c). W tym celu trzeba jednak wyprowadzi odpowiedni posta rwna geometrycznych w
krzywoliniowym ukadzie wsprzdnych c, n. Przy szacowaniu odksztace n, opisujcych zmian gruboci cianki, uwzgldnia si fakt, e w kierunku normalnym do linii rodkowej wystpuje swoboda odksztace. Jeeli powierzchnia cianki jest wolna od obcie, to mona przyj, e w elemencie powierzchni rodkowej wystpuje paski stan naprenia. Wartoci n wynikaj wwczas z poprzecznego
przewenia cianki: x = x. Widzimy zatem, e odksztacenia n maj znaczenie drugorzdne.
Podobnie traktujemy odksztacenia ktowe nc i nx uznajemy, e s pomijalnie mae.
Alma Mater
Cz 2
14
13.2.3. Naprenia normalne. Bimoment
W celu zdefiniowania si wewntrznych rozwaymy wyraenie odpowiadajce energii napre

normalnych:
x x dV = u' x ( x ) x dA + v R "( x ) x y ( c)dA
V
l
A
wR "( x ) x z (c)dA + "( x ) x (c) dA dx.
(13.18)
We wzorze tym odksztacenie x wyraono zalenoci (13.17). Pierwsze trzy caki wystpujce w nawiasach kwadratowych po prawej stronie rwnania (13.18) przedstawiaj kolejno znane siy wewntrzne
(por. rys. 13.16a): si normaln (N), moment zginajcy wzgldem osi z (Mz) oraz moment zginajcy
wzgldem osi y (My). Czwarta caka przedstawia now si wewntrzn, charakterystyczn dla prta
cienkociennego. Jest to tak zwany bimoment, oznaczony dalej symbolem B. Bimoment mierzymy w
2
jednostkach siy razy kwadrat jednostki dugoci, np. [kNm ]. Wielkoci kinematyczne jako mnoniki
odpowiednich si wewntrznych oznaczaj kolejno: wyduenie wzgldne osi prta , krzywizn ky,
krzywizn kz, oraz krzy-wizn skrtn k = ". Wymienione wielkoci statyczne i kinematyczne zestawiamy niej:
M y = x zdA [ N m] ; y = wR " [m 1 ];
1
M z = x ydA [ N m] ; z = v R " [m ];
A
2
2
B = xdA[ N m ] ; = ' ' [m ].
A
N = x dA [ N] ; = u x ' [];
(13.19)
Wobec powyszego uoglnion na prty o osi zakrzywionej zaleno (13.18) mona zapisa nastpujco:
x dV = ( N + M y y + M z z + B )ds.
(13.20)
Przy ukadaniu powyszego wzoru nie precyzowano adnego prawa fizycznego. Wnioskujemy std, e
zaleno (13.20) jest suszna dla dowolnego materiau.
W dalszym cigu pozostaniemy przy materiale liniowo-sprystym, dla ktrego obowizuj zwizki fizyczne (por. rys. 13.16b):
1
( x c ),
1
c = ( c x ) = 0.
x =
(13.21)
Alma Mater
Cz 2
15
Uwzgldniono tutaj, e w badanym elemencie powierzchni rodkowej wystpuje paski stan naprenia,
tzn. n = 0. Na podstawie rwna (13.21) otrzymujemy:
c = x ,
E
x =
1 2
gdzie
E1 =
(13.22)
x = E1 x ,
E
(1 2 )
(13.23)
Wzr (13.23) po wykorzystaniu zalenoci (13.17) i oznacze (13.19) pozwala obliczy naprenia normalne x w punktach linii rodkowej:
x ( x, c) = E1 [ ( x) z y (c) + y z (c) + (c)].
(13.24)
Rys. 13.16
W teorii Wasowa przyjmuje si, e naprenia normalne x na gruboci cianki s stae (por. rys.
13.16c). Uwaamy zatem, e wzr (13.24) okrelajcy rednie wartoci tych napre obowizuje rwnie dla punktw nie lecych na linii rodkowej przekroju.
Wzr (13.24) wykorzystamy teraz w zalenociach (13.19), definiujcych siy wewntrzne. Uwzgldnimy fakt, e osie y i z s gwnymi rodkowymi osiami bezwadnoci i wwczas
S y = zdA = 0, S z =
A
ydA = 0,
J yz =
yzdA = 0.
(13.25)
Alma Mater
Cz 2
16
W rezultacie otrzymujemy:
N = x dA = E 1 dA z ydA +
A
A
A
zdA + dA =
A
= E 1 A + E 1 dA ,
A
= x zdA = E 1 zdA z zydA +

A
A
A
= E1 J y
dA + zdA =
A
+ E 1 zdA ,
A
= x ydA = E 1 ydA z y 2 dA +
A
A
A
yzdA + ydA
A
= E 1 J z z E 1 ydA ,
A
B = x dA = E 1 dA z ydA +
A
A
A
zdA +
dA .
(13 . 26 )
Powysze rwnania uproszcz si znacznie, jeeli tak obierzemy pooenie bieguna R i punktu pocztkowego O, by byy spenione nastpujce warunki:
S = 0; Jz = Jy = 0,
gdzie
def
S =
def
dA, Jz =
def
zdA, Jy =
ydA.
(13.27)
Wielko S to wycinkowy moment statyczny, a Jz i Jy to wycinkowe momenty odrodkowe (dewiacyjne). Wymaganie, by wielkoci te znikay, pozwala okreli pooenie tzw. bieguna gwnego S oraz
zerowych punktw pocztkowych. Punkt zerowy lecy najbliej bieguna gwnego nazywamy gwnym
punktem zerowym G. Zbir definicji wycinkowych parametrw geometrycznych przekroju cienkociennego uzupenia jeszcze tzw. wycinkowy moment bezwadnoci J , okrelony nastpujco:
def
J =
dA [m6 ] .
(13.28)
Uwzgldniwszy w rwnaniach (13.26) wzory (13.27) i (13.28) otrzymujemy bardzo wane zalenoci
fizyczne obowizujce dla gwnych rodkowych osi bezwadnoci y, z oraz gwnych wsprzdnych
wycinkowych przekroju (tzn. dla bieguna gwnego S i gwnego punktu zerowego G):
N = E1 A = E1 Au x ' ( x),
M y = E1 J y y = E1 J y wS " ( x),
M z = E1 J z z = E1 J z vS " ( x),
B = E1 J = E1 J ' ' ( x).
Alma Mater
Cz 2
17
Zalenoci te mona zapisa rwnie nastpujco:
M y ( x)
,
y ( x) = wS " ( x) =
E1 J y
M z ( x)
,
z ( x) = v S " ( x) =
E1 J z
B( x)
( x) = ' ' ( x) =
.
E1 J
N ( x)
,
E1 A
( x) = u x ' ' ( x) =
(13.29)
Po uwzgldnieniu tych wzorw w rwnaniu (13.24) otrzymujemy podstawowy wzr na obliczenie

napre normalnych x w przekroju cienkociennym:
x =
My
N Mz
B
.
y+
z+
A Jz
Jy
J
(13.30)
Ostatni skadnik prawej strony wzoru (13.30), charakterystyczny dla prtw cienkociennych, oznaczymy
przez x(). Odzwierciedla on naprenia normalne wynikajce z wizw naoonych na deplanacj
przekroju. Zwrmy uwag na to, e
B
x ()dA =
dA = 0;
J
x () ydA = J ydA = 0;
A
x ()zdA = J zdA = 0.
A
Wynika std wniosek, e naprenia normalne wywoane przez bimoment tworz ukad samorwnowacy si. Charakteryzuje si on tym, e standardowe siy wewntrzne (N, My, Mz) pochodzce od napre
x() s tosamociowo rwne zeru.
13.2.4. Gwne wsprzdne wycinkowe
Pewnego komentarza wymaga sposb wyznaczania pooenia bieguna gwnego S i gwnego punktu
zerowego G. Zastanowimy si najpierw, jak warto przyjmuje wsprzdna wycinkowa * = (R*, 0)
po zmianie bieguna z pooenia R do pooenia R* (rys. 13.17). Jeeli wsprzdna wycinkowa punktu
M obliczona dla bieguna R jest znana, to wsprzdna * = 2( pole MOR pole MOR*), tzn.
y
* = y0
yR
z0
1 + y0
z0
1.
zR 1
y R*
z R* 1
Po obliczeniu wartoci wyznacznikw i wykonaniu redukcji wyrazw podobnych otrzymujemy:

Alma Mater
Cz 2
18
* = ( z R * z R )( y y0 ) + ( y R* y R )( z z0 ).
(13.31)
Rys. 13.17
Jeeli punkt R* jest biegunem gwnym, to R* = S ( y R* = yS , z R* = zS ) oraz S * = 0, J *z = J * y = 0 .

Rozwamy najpierw wymaganie, by J *z = 0 , ktre przy wykorzystaniu zalenoci (13.31) oraz definicji (13.27)2 daje nastpujce rwnanie:
J *z = zdA ( zS zR ) yzdA y0 zdA + ( yS y R ) z 2 dA z0 zdA = 0.
A
A
A
A
Wziwszy pod uwag, e osie y i z s gwnymi rodkowymi osiami bezwadnoci przekroju

(Jyz = Sy = Sz = 0), a
dA = J y , otrzymujemy:
J z + ( y S y R ) J y = 0.
Podobnie wymaganie, by J * y = 0 , prowadzi do wyniku
(i)
(j)
J y ( z S z R ) J z = 0.
Rwnania (i) oraz (j) pozwalaj okreli wsprzdne bieguna gwnego yS i zS:
J
y S = y R z ,
Jy
Jy
zS = z R +
.
J z
(13.32)
Rys. 13.18
Alma Mater
Cz 2
19
Nastpnym zadaniem jest okrelenie wartoci wsprzdnej wycinkowej dowolnego punktu M po

zmianie punktu pocztkowego z pooenia O do pooenia O*. Rozwizanie otrzymujemy bezporednio z
rys. 13.18:
2 pole O*MS = 2 (pole OMS pole OO*S)
lub
*
( O) ,
( O* ) = ( O ) O
(13.33)
*
(O) oznacza wsprzdn wycinkow punktu O* przy zaoeniu, e punkt pocztkowy przyjto
gdzie O
w punkcie O. Jeeli punkt O* jest gwnym punktem zerowym G, to musi by jeszcze spenione ostatnie
wymaganie: S * = 0 . Z definicji (13.27)1, w ktrej uwzgldniona jest zaleno (13.31), otrzymujemy:
S * = ( O*)dA = (G )dA =
A
[ (O) G (O)]dA = (O)dA G (O) dA = 0, skd wsprzdna

A
gwnego punktu pocztkowego

S ( O)
.
G ( O) =
A
(13.34)
Wszystkie dalsze rozwaania przeprowadza bdziemy tylko dla gwnych wsprzdnych wycinkowych.
13.2.5. Naprenia styczne. Moment gitno-skrtny
Na wstpie zaznaczymy, e teoria Wasowa jest tak samo niekonsekwentna jak klasyczna teoria prtw zwartych, w ktrej zaoenie paskich przekrojw Bernoulliego (c = 0) kci si z wystpowaniem
napre stycznych xz. Na podstawie rwna fizycznych i drugiego zaoenienia teorii Wasowa (x = 0)
mona bowiem wnioskowa, e xc = 0. Bezkrytyczna akceptacja tego wniosku uniemoliwia jednak
spenienie rwna rwnowagi. Wyjaniamy zatem, e zaoenia kinematyczne teorii Wasowa su
przede wszystkim do wyznaczenia napre normalnych x oraz przemieszcze prta.
W odniesieniu do napre stycznych przyjmujemy, e w kadym przekroju xn = cn = 0. W celu wyznaczenia napre stycznych xc = cx rozwaymy rwnowag elementu prta ograniczonego dwoma
przekrojami: x oraz x + dx (rys. 13.19). Uoymy najpierw rwnanie rwnowagi si rwnolegych do osi x
dla caego przekroju poprzecznego ograniczonego wartociami c = c oraz c = c+. Na rozwaany element dziaaj:
obcienia px(x, c) odniesione do jednostki pola powierzchni rodkowej;
obcienia q x ( x ) i q x+ ( x ) odniesione do jednostki dugoci prta; s one wypadkowymi napre
stycznych cx rozoonych odpowiednio na paszczyznach brzegowych c = c oraz c = c+;
naprenia normalne x w przekroju x oraz naprenia normalne x + dx w przekroju x + dx.
Wobec powyszego rwnanie rwnowagi rzutw si na o x przyjmuje posta:
c+
c+
p ( x , c)dcdx + (q + q + )dx + d ( x , c) g (c)dc = 0.
x
x
x
x
Alma Mater
Cz 2
20
Pierwsza z caek oznacza obcienie q xc ( x ) odniesione do jednostki dugoci prta i bdce wypadkow
obcie podunych dziaajcych na caej szerokoci przekroju ograniczonej wsprzdnymi c oraz
c+:
c+
q xc ( x ) =
p( x, c )dc.
(13.35)
Z uwagi na to, e element pola przekroju prta dA = g(c)dc, druga caka przedstawia przyrost siy
normalnej po zmianie wsprzdnej x o warto dx:
c+
dN ( x ) =
d x ( x, c )dA(c ).
(13.36)
Rys. 13.19
Suma rzutw si na o x prowadzi zatem do zalenoci:
q xc ( x )dx + q x ( x ) + q x+ ( x ) dx + dN ( x ) = 0,
skd
dN ( x )
= N '( x ) = q xc ( x ) + q x ( x ) + q x+ ( x ) = q x ( x ).
dx
(13.37)
Rys. 13.20
Alma Mater
Cz 2
21
Przejdziemy teraz do okrelenia napre stycznych xc. Zwrmy uwag na to, e rozkad tych napre na gruboci cianki nie jest znany. Kad dowoln funkcj (por. rys. 13.20a) mona przedstawi
jako sum funkcji symetrycznej (parzystej) i antysymetrycznej (nieparzystej):
f = fs + fa .
Najprostsz funkcj symetryczn jest funkcja fs = const, a najprostsz funkcj antysymetryczn jest jednorodna funkcja liniowa. Przyjmiemy te zaoenia w odniesieniu do rozkadu napre xc jako funkcji
zmiennej n. Mamy wic:
xc ( x , c, n) = ( x , c) + v ( x , n) .
(13.38)
We wzorze (13.38) oznacza naprenie rednie, stae na gruboci cianki, natomiast v jest liniow
jednorodn funkcj wsprzdnej n ( g (c) / 2 n g (c) / 2) :
v ( x , n) = n ( x ),
(13.39)
gdzie (x) jest wspczynnikiem ktowym tego liniowego rozkadu. Rozkad napre stycznych xc
ilustruje rys. 13.20b.
Liniow zmian napre v moemy przypisa skrcaniu swobodnemu otwartego przekroju cienkociennego. Stosownie do wzoru (12.30)2 naprenia te wyraa zaleno:
2Mv ( x )
(13.40)
= n ( x ),
v = v ( x , n) = n
Js ( x)
gdzie Mv jest momentem skrcajcym odpowiadajcym skrcaniu swobodnemu (tzw. moment de SaintVenanta), a Js jest momentem bezwadnoci na skrcanie (por. p. 12.3.2). Z zalenoci (13.40) wynika, e
(x, c) =(x), a ekstremalne naprenia styczne v wystpuj na krawdziach n = g (c) / 2 :
vekstr = v
1
n = g
2
Mv ( x )
g ( c) .
Js ( x)
(13.41)
W celu okrelenia napre , staych na gruboci cianki, rozwaymy rwnowag czci przekroju
ograniczonego wartociami c = c i c = c (element zaznaczony lini cig na rys. 13.19). Wziwszy
ponownie sum rzutw si na o x otrzymujemy:
c
c
p ( x , c)dcdx + q ( x ) dx + d ( x , c) g (c) dc + ( x , c) g (c)dx = 0.

x
x
x
c
Zauwaymy, e
x
d x =
dx oraz g(c)dc = dA.
x
Wwczas:
px ( x , c)dc + q x ( x ) +
A1
x
dA + ( x , c) g (c) = 0,
x
przy czym A1 jest czci przekroju zakropkowan na rys. 13.19. Na podstawie powyszego rwnania
mamy:
1 x
$
(13.42)
dA ,
( x, c ) = ( x )
g( c ) x
A1
gdzie
Alma Mater
Cz 2
22
1
px ( x , c)dc + q x ( x ) .
$ ( x ) =
g ( c)
c
Do obliczenia pochodnej x / x wykorzystamy wyraenie (13.30), okrelajce naprenie x(x, c).

Uzyskany rezultat podstawiamy do rwnania (13.42):
( x , c) = $ ( x )
N ' ( x)
Ag (c)
M ' ( x)
dA + Jzzg(c) y(c)dA
A1
M y ' ( x)
J y g ( c)
A1
A1
B' ( x )
z (c)dA
(c)dA.
J g (c)
(13.42a)
A1
Caki wystpujce w rwnaniu (13.42a) oznaczymy nastpujco:

A1 =
dA;
A1
S z ( c) =
y(c)dA;
S y ( c) =
A1
z(c)dA;
S (c) =
A1
(c)dA ,
A1
gdzie Sz(c) i Sy(c) s momentami statycznymi pola A1 wzgldem osi z i y, za S(c) jest wycinkowym
momentem statycznym tego pola wzgldem bieguna gwnego.
Wielkoci N '( x ), M y '( x ), M z '( x ) oraz B '( x ) maj sens statyczny, wynikajcy z rwna rwnowagi.
Pochodn N '( x ) okrela wzr (13.37), a na podstawie znanych zalenoci rniczkowych wiadomo, e
M z '( x ) = Qy ( x ), M y '( x ) = Qz ( x ).
Po uwzgldnieniu powyszych uwag w rwnaniu (13.42a) otrzymujemy podstawowy wzr sucy do
obliczenia napre w prtach cienkociennych:
Q y ( x ) S z ( c ) Q z ( x ) S y ( c ) B ' ( x ) S ( c )
q ( x)
( x , c ) = $ ( x ) + x
A1 ( c )
. (13.43)
A g (c)
J z g (c)
J y g (c)
J g ( c )
Wzr (13.43) stanowi pewne uoglnienie znanego wzoru (11.6) na naprenia styczne w belkach
dwukierunkowo zginanych poprzecznie. Pierwsze dwa skadniki wzoru (13.43) wystpuj tylko wwczas, gdy obcienia osiowe na dugoci prta s rne od zera, tj. gdy px 0, qz 0 i qz+ 0. Obcienia takie wystpuj niezmiernie rzadko i na og mona je pomin. Zasadnicz nowoci jest pojawienie si skadnika zawierajcego pochodn bimomentu B'(x). Sens tej wielkoci wyjani si podczas obliczania cakowitego momentu skrcajcego jako efektu dziaania napre xc = v + . Moment skrcajcy pochodzcy od napre v jest rwny tylko poowie momentu skrcania swobodnego (por. p. 12.1
wzr (h) i p. 12.3.2). Mamy wic:
Mv = 2 v n dA.
A
Znak minus wynika std, e przyjty zwrot napre v daje moment lewoskrtny.
Alma Mater
Cz 2
23
Rys. 13.21
Wyznaczenie momentu skrcajcego spowodowanego napreniami jest dosy skomplikowane.

Dla uproszczenia oblicze pominiemy wpyw obcie osiowych. Przyjmiemy nadto, e pocztek ukadu
osi y i z odpowiada pewnemu biegunowi R* (por. rys. 13.21). Wwczas
M ( ) = gh dc = g d *.
c
Zaleno t przetransformujemy do gwnego wycinkowego bieguna S o wsprzdnych yS, zS. Stosownie do wzoru (13.31) mamy ( y R* = z R* = 0 , y R = yS , z R = zS ):
* = yS ( z zG ) + zS ( y yG ),
gdzie * jest gwn wsprzdn wycinkow, a yG i zG s wsprzdnymi gwnego punktu zerowego.
Rniczkowanie tego wyraenia daje:
d * = d yS dz + zS dy.
Moment M () wyrazimy zatem nastpujco:
M ( ) = g d + yS g dz zS g dy.
c
(13.44)
Dwie ostatnie caki przedstawiaj momenty skrcajce si poprzecznych Qy i Qz wzgldem bieguna gwnego S:
y S gdz = yS sin gdc = yS xz dA = yS Qz ,

c
zS gdz = zS cos gdc = zS xz dA = zS Qy .

c
Do obliczenia pierwszej caki we wzorze (13.44) wykorzystamy wzr (13.43) przyjwszy, e

$ = q x = 0:
g d =
c
Qy ( x )
Jz
Sz ( y)d +
c
Qz ( x )
B '( x )
S y ( z )d +
S (c)d .
Jy
J
Alma Mater
Cz 2
24
Poszczeglne skadniki tego wyraenia scakujemy przez czci:
c+
S z ( y ) d =
y (c ) g ( c )dc d (c) =
c c
c+
c+
d
= (c) y ( c ) g(c)dc
( c)
y ( c ) g (c )dc d =
c
c c
c
c+
c+
d
dc
y(c ) g(c ) dc
d =
= (c ) y(c ) g(c ) dc (c ) y(c ) g(c ) dc (c )
d
dc
c
c
c
c
+
= (c + ) ydA
A
c+
(c) y(c) g(c) dc = (c
) Sz y dA.
Otrzymalimy zatem zaleno:

(k)
S z ( y ) d = ( c
) Sz Jy .
) S y Jz ,
Podobnie dochodzimy do dalszych zalenoci:

(l)
S y ( z ) d = ( c
c
(m)
S (c)d = (c
) S J .
Poniewa rozwaania dotycz gwnych osi rodkowych oraz gwnych wsprzdnych wycinkowych,
wic
S y = S z = 0, S = 0, Jy = 0, Jz = 0.
Wobec powyszego
g d = B'( x ),
c
a wzr (13.44) przyjmuje posta:
M ( ) = B '( x ) + Qz yS Qy zs .
(13.45)
Jeli moment skrcajcy obliczymy nie wzgldem rodka cikoci przekroju lecz wzgldem bieguna
gwnego S, to momenty pochodzce od si poprzecznych bd rwne zeru (d* = d). Obliczony w ten
sposb moment skrcajcy oznaczymy przez M.
W podsumowaniu stwierdzamy wic, e cakowity moment skrcajcy obliczony wzgldem bieguna
gwnego MS jest sum momentu od skrcania swobodnego Mv i skrcania skrpowanego M :
MS = Mv + M ,
M = B' ( x ).
(13.46)
Moment M nazywamy momentem gitno-skrtnym. Znak minus we wzorze (13.46)1 wynika z przyjcia, e dodatni moment skrcajcy jest prawoskrtny. Wzr (13.46)2 jest analogiczny do znanej zalenoci rniczkowej midzy si poprzeczn a momentem zginajcym: Qz = M y '( x ).
Alma Mater
Cz 2
25
Z powyszych rozwaa wynika, e biegun gwny pokrywa si ze rodkiem cinania (zginania)

omawianym w p. 11.5.
Na koniec przytoczymy najczciej stosowan posta wzoru na naprenia styczne , w ktrym pominito wpyw obcie osiowych i uwzgldniono zaleno (13.46)1:
Qy S z
Jzg
Qz S y
Jyg
M S
.
J g
(13.47)
13.2.6. Rwnania rniczkowe funkcji bimomentu

i funkcji kta skrcenia. Warunki brzegowe
Omwimy sposb wyznaczania funkcji bimomentu B(x) i funkcji kta skrcenia (x). Wielkoci te s
niezbdne do wyznaczenia napre normalnych i stycznych.
Z teorii skrcania swobodnego wiadomo, e
(n)
Mv = GJ s = GJ s '( x ),
natomiast na podstawie wzoru (13.46)2 i zalenoci (13.26) otrzymujemy:

(o)
M = B'( x ) = E1 J '''( x ).
Wobec powyszego wzr (13.46)1 mona wyrazi nastpujco:
MS ( x ) = E1 J '''( x ) + GJ s '( x ).
(13.48)
Rys. 13.22
Rozwaymy obecnie rwnowag elementu przedstawionego na rys. 13.22. Symbolem mS(x) oznaczymy rozoony w sposb cigy moment skrcajcy wzgldem rodka skrcania S. Moment ten jest
efektem dziaania obcie py(x) i pz(x). Z rysunku 13.22 otrzymujemy:
dMS
= mS ( x ).
dx
(13.49)
Z drugiej strony na podstawie rwnania (13.48) mamy:

dMS
GJ s
= E1 J IV ( x ) + GJ s ''( x ) = B''( x ) +
B ( x ).
dx
E1 J
Alma Mater
Cz 2
26
Po poczeniu otrzymanej zalenoci z rwnaniem (13.49) uzyskujemy dwa bardzo wane rwnania rniczkowe na funkcj bimomentu B(x) i kta skrcenia (x):
B"( x ) B ( x ) = m S ( x ),
GJ s
m ( x)
, gdzie 2 =
IV ( x ) 2 ''( x ) = S
E1 J
E1 J
(13.50)
Rwnanie (13.50)1 stosujemy wwczas, gdy dane s statyczne warunki brzegowe. Przy kinematycznych
warunkach brzegowych wykorzystujemy rwnanie (13.50)2.
Rys. 13.23
Najczciej spotykane warunki podparcia prtw cienkociennych zestawimy poniej:

podparcie widekowe (rys. 13.23a), gdzie
= 0 i B = 0, czyli '' = 0,
sztywne zamocowanie uniemoliwiajce deplanacj (13.23b):
= 0 i ux = 0, czyli ' = 0,
koniec swobodny, wolny od napre (rys. 13.23c):
B = 0, czyli '' = 0
MS = 0, czyli E1 J '''+ GJ s ' = 0 lub ''' 2 ' = 0.
Podane wyej warunki brzegowe stosujemy do rwnania IV rzdu na kt skrcenia (13.50)2.
Rys. 13.24
Alma Mater
Cz 2
27
Statyczne warunki brzegowe wystpuj w tych nielicznych przypadkach, gdy znamy rozkad napre
normalnych na kocu prta. Jeeli dla przykadu w punkcie M przekroju pocztkowego (x = 0) jest przyoona sia skupiona P rwnolega do osi x (rys. 13.24), to warto brzegowa bimomentu stosownie do
definicji (13.19)4
B ( 0) = x ( 0) dA = P (c c M ) dA = P M ,
A
gdzie przez (c cM) oznaczono delt Diraca, a przez M wsprzdn wycinkow punktu M.
W prtach cienkociennych do obliczania energii stosujemy wyraenia (por. wzr (13.20)):
ij ij dV = ( N + M y k y + M z k z + Bk + Mv )ds.
(13.51)
Wzr (13.51) obowizuje dla dowolnego materiau, jeli s spenione zaoenia kinematyczne teorii Wasowa. Dlatego znikaj skadniki zawierajce siy poprzeczne i moment gitno-skrtny. Skadniki wirtualnych prac wewntrznych uzyskujemy przez wyrnienie odpowiednich wielkoci statycznych lub kinematycznych. Dla materiau liniowo-sprystego wyraenia na energi wewntrzn budujemy z
wykorzystaniem wzorw (13.26) lub (13.29):
M y2
My2
1 N 2
M z2
B2
ds
U=
+
+
+
+
2 E1 A E1 J y E1 J z E1 J GJ s
albo
(13.52)
1
U=
E1 A2 + E1 J y k y2 + E1 J z k z2 + E1 J k 2 + GJ s 2 ds.
2
13.2.8. Przykady
Przykad 1
Obliczy maksymalny kt skrcenia max oraz wyznaczy rozkad napre normalnych i stycznych
podczas skrcania stalowej cienkociennej rury koowej przecitej wzdu tworzcej. Oba koce rury s
przymocowane do sztywnych pyt uniemoliwiajcych deplanacj przekroju. Tekst zadania i szczegowe
wymiary ilustruje rys. 13.25.
Rys. 13.25
Alma Mater
Cz 2
28
Rozwizanie
a. Parametry geometryczne przekroju
Pole A = 2gr.
3
Gwne momenty bezwadnoci Jy = Jz = gr .
Moment bezwadnoci przy skrcaniu swobodnym J s = 2rg 3 / 3.
Wsprzdne wycinkowe przekroju dla bieguna lecego w rodku cikoci (SC)
i punktu pocztkowego O (rys. 13.25b):
( ) = r dc = r
d = r
Wycinkowe momenty odrodkowe:

2
Jz = z dA = r 2 (r cos ) gr d = 0,
0
Jy = y dA = r g sin d = 2 r 4 g.
0
Pooenie bieguna gwnego (rodka cinania S):

J
yS = z = 0,
Jy
Jy
zS =
Jz
2 r 4 g
r 3 g
= 2 r .
Obliczenie wsprzdnej wycinkowej dla bieguna S i punktu pocztkowego O (punkt R odpowiada rodkowi cikoci, tzn. S.C. = R):
( S ,0) = ( R,0) ( z S z R ) ( y y 0 ) + ( y S y R ) ( z z 0 ) =
= r 2 ( 2r 0) ( y 0 ) + ( 0 + 0 ) ( z r ) = r 2 ( + 2 sin ).
Wycinkowy moment statyczny:
S = dA =
A
( + 2 sin )rg d = 2 2 gr 3.
Wsprzdna wycinkowa gwnego punktu zerowego G:

S
2 2 gr 3
G ( S ,0) = =
= r 2 .
A
2 gr
Punkt G ley zatem na linii czcej punkty S i SC (por. rys. 13.25b). Gwna wsprzdna wycinkowa
obliczona dla gwnego bieguna S i gwnego punktu pocztkowego G:
( S , G ) = ( ) = ( S ,0) G ( S ,0) = r 2 ( + 2 sin ).

Wykres funkcji () przedstawia rys. 13.26.
Alma Mater
Cz 2
29
Rys. 13.26
Gwny wycinkowy moment bezwadnoci:

2
J = dA = r 4 ( + 2 sin ) 2 gr d = gr 5 2 4 .
3
b. Wyznaczenie funkcji kta skrcania

Naley rozwiza rwnanie rniczkowe (13.50)2:
IV 2 '' = 0
dla nastpujcych warunkw brzegowych:
(0) = '(0) = '(l ) = 0;
III ( l ) 2 '(l ) =
M
.
E1 J
Cak ogln tego rwnania jest funkcja:
( x ) = D1 + D2 x + D3 sinh(x ) + D4 cosh(x ) ,
gdzie
GJ s
=
E1 J
E (1 2 ) J s
g
=
2 E (1 + ) J r 2
1
2 2 12
Do obliczenia staych cakowania konieczne jest obliczenie pochodnych funkcji (x):
' ( x ) = D2 + D3 cosh(x ) + D4 sinh(x ),

'' ( x ) = 2 D3 sinh(x ) + 2 D4 cosh(x ),
''' ( x ) = 3 D3 cosh(x ) + 3 D4 sinh(x ).
Warunki brzegowe prowadz do nastpujcych rwna:
(0) = 0:
'(0) = 0:
'(l ) = 0:
III (l ) 2 '( l ) =
D1 + D4 = 0,
D2 + D3 = 0,
D2 + cosh(l ) D3 + sinh(l ) D4 = 0,
M
:
E1 J
2 D2 =
M
.
E1 J
Alma Mater
Cz 2
Wobec powyszego
D1 = D4 =
D2 =
M
,
GJ s
30
M cosh(l ) 1
,
GJ s sinh(l )
1 M
.
D3 =
GJ s
a funkcja (x) ma posta:

1 cosh(l ) 1
(cosh(x ) 1) + x sinh(x ) ,
( x) = 0
(l ) sinh(l )
przy czym 0 = M l/ (GJ s ) i jest cakowitym ktem skrcenia swobodnego. Funkcja zawarta w nawiasie
klamrowym zaley od proporcji geometrycznych prta oraz wspczynnika Poissona. Przyjwszy, e r =
15 g, l = 40 r = 600 g oraz = 0,25, otrzymujemy:
gl
l = 2
r
1
2 2 12
= 0,83,
sinh(l ) = 0,9288,
cosh(l ) = 1,3648.
Maksymalny kt skrcenia wystpuje dla x = l:

1 (1,3648 1) 2

+ 0,83 0,9288 = 0,0536 0 .
max = (l ) = 0
0,83 0,9288

Widzimy zatem, e kt max stanowi okoo 5% wartoci kta przy skrcaniu ze swobodn deplanacj
przekrojw kocowych. Warto ta (675 0,0536 36) jest kilkadziesit razy wiksza od kta skrcenia
przekroju zamknitego, tj. rury nie przecitej wzdu tworzcej (por. p. 12.3.3).
c. Obliczenie napre
W tym celu trzeba wyznaczy bimoment i moment gitno-skrtny:
E J 2
B ( x ) = E1 J '' ( x ) = 1 0
(l )
cosh(l ) 1
cosh(x ) sinh(x ) =
l
sinh(
)
cosh[0,83(1 ) cosh(0,83 )]
cosh[ (l x )] cosh(x )
=M l
=M l
,
0,771
(l ) sinh(l )
gdzie = x/l. Wykres funkcji B(x) przedstawia rys. 13.27.
Rys. 13.27
Rys. 13.28
Alma Mater
Cz 2
31
Moment gitno-skrtny okrelamy z zalenoci (13.46)2:
M = B '( x ) = M
sinh[ (l x )] + sinh(x ) sinh[0,83(1 ) ] + sinh(0,83 )

=
.
sinh(l )
0,9288
Na rysunku 13.28 przedstawiono wykresy momentw M i Mv = GJs'(x) = =M - M . Obie

funkcje s oczywicie symetryczne wzgldem poowy rozpitoci. Jak wida, udzia momentu de SaintVenanta jest znikomy i siga zaledwie 8% wartoci momentu cakowitego. Na kocach prta moment
Mv jest rwny zeru z uwagi na cakowicie skrpowan deplanacj. Naprenia normalne i styczne obliczamy ze wzorw (13.30) oraz (13.41) i (13.43) przy uwzgldnieniu zalenoci (13.46)2:
2Mv ( x )
B( x)
M ( x ) S (c)
.
n+
,
xc ( x , c, n) =
J
Js
J g
Najwiksze naprenia normalne wystpuj w przekrojach kocowych, gdzie
B = Bexstr. Rozkad napre w obrbie tych przekrojw jest proporcjonalny do wykresu wsprzdnej
wycinkowej () z rys. 13.28. Z tego rysunku odczytujemy, e najwiksze naprenie wystpuje w
punkcie K, lecym tu przy krawdzi rozcicia. Do oblicze przyjmujemy zatem, e B = Bmax = B(0) =
2
M l, = k = r :
x =
x ( x , ) max = x (0, r 2 ) =
3M l
Mc
M
r 2 =
= 15,5
.
3
2
J
gr (2 12)
gr 2
Naprenia styczne obliczymy w dwch przekrojach: na lewym kocu prta (x = 0), gdzie M = M i
Mv = 0, oraz w poowie rozpitoci prta ( x = 0,5l ) , gdzie M = 0,92 M oraz Mv = 0,08M. Na wstpie wyznaczymy funkcj wycinkowego momentu statycznego S(c). Zamiast zmiennej c przyjmiemy
zmienn :
S ( ) =
( ) dA = r
A1 ( )
( + 2 sin ) gr d =
1
= gr 3 2 2 cos = gr 3
+ 2(1 cos ) .
2
0
2
Wykres funkcji S() przedstawia rys. 13.29.
Rys. 13.29
Alma Mater
Cz 2
32
Ekstremalne naprenia styczne wystpuj w punktach zerowych gwnej wsprzdnej wycinkowej, czyli tam, gdzie
+ 2 sin = 0 .
W przedziale 0 , 180 otrzymujemy dwa rozwizania (por. rys. 13.26):
1 = = 180
2 71,7.
oraz
Po podstawieniu tych wartoci do wyraenia na S() mamy:

3
S(1) = 0,93 g r ,
S(2) = 1,78 g r = S min.
Dla x = 0
xc min = min =
M S min
1,78 3gr 3M
M
= 0,22
=
.
J g
gr 2
gr 5 2 2 12 g
Dla x = l/2
v ekstr =
0,08M 3
Mv
M
g =
= 0,038 2 .
2
Js
2 rg
rg
Poniewa przyjlimy, e g = r/15, wic v min = 0,57M / ( gr 2 ) , z kolei
min = 0,22 0,92
M
gr
= 0,20
M
gr 2
Wobec tego xc min = v min + min = 0,77M / ( gr 2 ) .

Porwnanie uzyskanych rezultatw pozwala stwierdzi, e dominujc rol podczas nieswobodnego
skrcania prta cienkociennego odgrywaj naprenia normalne. Naprenia styczne maj wartoci wielokrotnie mniejsze. Godne uwagi jest rwnie to, e naprenia v s wyranie mniejsze od napre .
Na zakoczenie porwnamy obliczone wyej naprenia z wartociami wystpujcymi podczas skrcania swobodnego przekrojw zamknitego (z) i otwartego (o) (por. p. 12.3.3) dla r/g = 15.
( z)
(o)
max
max
M
M
= 0,16 2 ,
2
2 gr
gr
3M
M
=
= 7,16 2 ,
2
2 rg
gr
=
W rozwaanym zadaniu max = 0,77M / ( gr 2 ),
x( z ) = 0,
x( o) = 0.
x = 15,5M / ( gr 2 ).
W przekrojach otwartych wprowadzenie pyt uniemoliwiajcych deplanacj wydatnie zwikszyo

sztywno skrtn, ale spowodowao wystpienie znacznych napre normalnych. Warto jeszcze zwrci uwag na to, e naprenia zredukowane w obu przypadkach nie rni si jednak w istotny sposb.
Dla skrcania swobodnego
( o)
red
= 3 ( o) = 3 7,16
M
M
= 12,4 2 ,
2
gr
gr
a dla skrpowanego (w punkcie K):
M
.
gr 2
Z powyszego wynika, e podczas skrcania przewaga przekrojw zamknitych jest niepodwaalna.
Prty te wykazuj zarwno du sztywno, jak i du wytrzymao.
red = x ( k ) = 15,5
Alma Mater
Cz 2
Przykad
33
Wyznaczy funkcj bimomentu B(x) oraz moment gitno-skrtny M(x) podczas skrcania stalowego
prta dwuteowego momentem M. Lewy koniec prta jest cakowicie utwierdzony (deplanacja rwna si
zeru), a prawy koniec prta jest cakowicie swobodny (rys. 13.30).
Rys. 13.30
a. Parametry geometryczne przekroju

2
Pole A 2 60t + 50t = 170 t .

Momenty bezwadnoci:
t (50t ) 3
Jy
+ 2 60 t 2 (25t ) 2 = 85417 t 4 ,
12
J z 2 2t
(30t ) 3
= 9000 t 4 ,
12
1
J s 2 (2t ) 3 30t + t 3 50t = 177 t 4 .
3
Nietrudno si przekona, e biegun gwny S, gwny punkt pocztkowy G i rodek cikoci SC pokrywaj si. Sporzdzenie wykresu gwnych wsprzdnych wycinkowych nie nastrcza trudnoci. Rzdne
wykresu (rys. 13.31a) przedstawiaj podwojone pola odpowiednich trjktw; np. wsprzdna c przedstawia podwojone pole trjkta SBC.
Przy wyznaczaniu wykresu wycinkowego momentu statycznego S(c) naley zwraca uwag na znaki. Obliczanie S obejmuje mylowo odcit cz przekroju, przy czym cakowanie rozpoczynamy od
krawdzi swobodnych. Ostateczny znak reguluj stosownie przyjte granice cakowania. Jeli S traktujemy jako pole wykresu (c) pomnoone przez grubo cianki, to przed obliczon wartoci (dodatni
lub ujemn, zalenie od znaku wsprzdnej ) stawiamy dodatkowo znak minus, gdy kierunek cakowania i nie pokrywa si z dodatnim (tj. zgodnym z ruchem wskazwek zegara) kierunkiem wsprzdnej c
(rys. 13.31b). Na przykad na odcinku CB otrzymujemy:
c1
S (c1 ) =
c1
(c1) dA(c1) = 25t c1 2t dc1 = 25t c1 5625t
15t
2 2
15t
S (o) = 5625t .
Alma Mater
Cz 2
34
Poniewa grubo cianki jest staa, warto S(0) mona rwnie obliczy jako pole wykresu (c) odcitej mylowo czci przekroju razy grubo cianki 2t:
1
S ( 0 ) = 375 t 2 15t 2t = 5625t 4 ,
2
przy czym znak minus wynika z niezgodnoci zwrotw i oraz c. Ostateczny wykres funkcji S(c) przedstawia rys. 13.31c.
Rys. 13.31
Wycinkowy moment bezwadnoci Js wyraa wzr:
J = 2 dA = 2t 2 (c) dc,
A
przy czym cakowanie dotyczy obu pasw. Poniewa (c) jest funkcj liniow, wic mona zastosowa
tutaj cakowanie graficzne (sposb Wiereszczagina):
1
2
J = 2t 4 375t 2 15t 375t 2 = 5 625 000t 6 .
2
3
b. Rwnanie rniczkowe kta skrcania (x)
Rwnanie to jest identyczne z rwnaniem w przykadzie 1. Odmienne s warunki brzegowe:
D1 + D4 = 0,
(0) = 0:
D2 + D3 = 0,
'(0) = 0:
B(l) = 0, czyli ''(l) = 0:
D3 sinh( l) + D4 cosh( l) = 0,
M
M 0
: D2 =
.
=
'''(l ) 2 '(l ) =
l
E1 J
GJ s
Rozwizujc ten ukad otrzymujemy:
D1 = D4 =
0
tgh(l ),
(l )
D2 =
0
,
l
D3 =
0
.
(l )
Alma Mater
Cz 2
35
c. Obliczenie bimomentu i momentu gitno-skrtnego
B( x ) = E1 J ' ' ( x ) = E1 J 2 0 sinh(x ) + 0 tgh(l ) cosh(x ) =

(
)
(
)
l
l
sinh[ (l x )]
,
= M l
(l ) cosh(l )
M ( x ) = B '( x ) =
cosh[ (l x )]
,
cosh(l )

Mv ( x ) = GJ s '( x ) = GJ s 0 + 0 cosh(x ) + 0 tgh(l ) sinh(x ) =
l
l
l
= M [1 cosh(x ) tgh(l ) sinh(x ) ] = M M ( x ).
Wykresy B(x), M (x) i Mv (x) podano na rys. 13.32.
Rys. 13.32
Alma Mater
Cz 2
Przykad
36
Obliczy ekstremalne naprenia normalne i styczne w prcie dwuteowym obcionym na paszczyznach czoowych dwoma podunymi siami skupionymi przyoonymi na krawdzi pasw (rys. 13.33).
Parametry geometryczne przekroju przyj z przykadu 2.
Rys. 13.33
Rozwizanie
W postawionym zadaniu mamy do czynienia z czysto statycznymi warunkami brzegowymi. Standardowe siy wewntrzne s nastpujce:
N(x) = P = const,
My (x) = 25 Pt = const,
Mz (x) = 15 Pt = const,
M(x) = MS(x) = 0.
2
Ponadto znane s brzegowe wartoci bimomentu: B0 = B(0) = B(l) = PD = 375t P.

Do okrelenia funkcji B(x) wykorzystamy rwnanie rniczkowe (13.50)1, w ktrym M 'S = mS = 0:
B ( x ) 2 B ( x ) = 0 .
Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja:
B ( x ) = D1sinh(x ) + D2 cosh(x ) .
W
ykorzystanie warunkw brzegowych prowadzi do zalenoci:
B(0) = B0:
D2 = B0,
B(l) = B0:
D1sinh( l) + B0cosh( l) = B0, skd
B [1 cosh(l ) ]
D1 = 0
.
sinh(l )
Alma Mater
Cz 2
37
Wobec tego
sinh[ (l x )] + sinh(x )
1 cosh(l )
B ( x ) = B0 cosh(x ) +
sinh(x ) = B0
.
sinh(l )
sinh(l )
Moment gitno-skrtny wyraa funkcja:
M ( x ) = B '( x ) = B0
cosh[ ( l x )] cosh(x )
.
sinh(l )
Wykresy funkcji B(x) oraz M (x) i Mv (x) przedstawia rys. 13.34.
Rys. 13.34
Poniewa MS (x) = Mv (x) + M (x) = 0, wic Mv (x) = M (x).
Najwiksze naprenia normalne wystpuj w przekroju x = 0. Obliczymy je na podstawie wzoru (13.30):
x =
My
N Mz
B
P
y+
z +
= 2
A Jz
Jy
J
t

y
z
1
+
+
+
.
170 600t 3417t 15000t 2
Alma Mater
Cz 2
38
Dla punktu A mamy (y = 15t, z = 25t, = 375t ):

P 1
1
1
1
P
+
=
.
xA = 2
t 170 40 137 40
706t 2
Dla punktw C, D i F otrzymujemy kolejno:
P 1
1
1
1
P
,
xC = 2
+ =
t 170 40 137 40
706t 2
P 1
1
1
1
P
+
+
+ =
,
xD = 2
t 170 40 137 40 15,8t 2
P 1
1
1
1
P
+
=
xF = 2
.
t 170 40 137 40
27,2t 2
Obliczymy jeszcze naprenia styczne w przekroju x = 0. Najwiksze naprenia v wystpuj w pasach,
bo tam jest najwiksza grubo cianki:
v max =
Mv
P
1,206 Pt 2t
2t =
=
.
Js
177t 4
73,4t 2
Najwiksze wartoci bezwzgldne napre wystpuj rwnie w pasach, gdzie |S| = max, czyli w
punktach B i F:
M S
1,206 Pt 5625t 4
P
=
.
max = =
6
J 2t
5625000t 2t
1660t 2
Alma Mater
Cz 2
Przykad
39
Obliczy naprenia w przekroju ceowym (por. rys. 13.35) dla dwch przypadkw ustawienia belki
zobrazowanych na rys. 13.36a i 13.36b. Rozpito belki wynosi 2 m. Oba koce belki s podparte widekowo
.
Rys. 13.35
Alma Mater
Cz 2
40
Rozwizanie
a. Parametry geometryczne przekroju (wymiary wg rys. 13.35)
Pole:
A = 2 5 0,06+10 0,06 = 1,2 cm = 1,2 10
m .
Pooenie rodka cikoci:

e=
0,6 2,5
= 1,25 cm = 1,25 10 2 m.
1,2
Gwne momenty bezwadnoci:

10 2
+ 0,6 1 52 = 20 cm 4 = 20 10 8 m 4 ,
12
52
J z = 0,6 1,252 + 0,6 + 0,6 1,252 = 31
, cm 4 = 31
, 10 8 m 4
12
J y = 0,6
Moment bezwadnoci na skrcanie:

1
J s = (10 + 2 5) 0,063 = 0,00144 cm4 = 0,00144 108 m4 .
3
Przyjmujemy, e biegun pomocniczy R i punkt pocztkowy O pokrywaj si i le w poowie wysokoci rodnika. Dla tak przyjtego ukadu wyznaczono pomocnicze wsprzdne wycinkowe (R, 0) (rys.
13.35b). Wycinkowy moment odrodkowy Jy = 0. Moment wycinkowy Jz wyznaczymy sposobem
Wiereszczagina przez przemnoenie wykresw (R, 0) i z (rys. 13.35c):
1
Jz = z dA = g (c) z(c) dc = 0,06 2 5 5 25 = 37,5 cm5 = 37,5 1010 m5.
2
Rys.13.36
Alma Mater
Cz 2
41
Pooenie rodka cinania okrelaj wsprzdne (yR = 1,25 cm, zR = 0):

J
37,5
y S = y R z = 1,25 +
, cm = 312
, 10 2 m,
= 312
Jy
20
zS = z R +
J y
Jz
= 0.
Rys. 13.37
Na rysunku 13.37a przedstawiono wykres gwnych wsprzdnych wycinkowych (S,G). Gwny

punkt pocztkowy pokrywa si z uprzednio przyjtym punktem O, co atwo zauway, gdy
dA = S = 0.
A
Wykres wycinkowego momentu statycznego S(c) podano na rys. 13.37b. Wykres ten skada si z parabol, a ekstremalne wartoci osiga w punktach zerowych.
Wycinkowy moment bezwadnoci J obliczymy rwnie metod cakowania graficznego. W tym celu
przemnoymy przez siebie wykres (S, G):
J = 2 dA = t dc =
A
9,35 1,8 2
15,65 3,13 2
9,35 5 2
= 2 0,06
9,35 +
9,35 +
15,65 =
3
2
3
2
3
2
= 0,12 (145,7 + 54,5 + 255,5) = 54,7 cm6 = 54,7 1012 m6 .

Wspczynnik
l = l
GJ s
(1 ) J s
(1 0,25) 0,00144 10 8
=l
= 2
= 0,63.
2 J
E1 J
1 54,7 10 12
b. Obliczenie si wewntrznych
Obcienie q jest przyoone w poowie szerokoci pki b. Z rysunku 13.35 odczytujemy:
qy = q sin = 0,13 kN/m,
qz = q cos = 0,48 kN/m.
Alma Mater
Cz 2
42
Poza tym wystpuje rwnomiernie rozoony zewntrzny moment skrcajcy wzgldem bieguna gwnego (rodka cinania):
w przypadku a:
0,1
h
0,05
0,0125 + 0,0312 =
mS = q y + qz e + yS = 0,13 + 0,43
2
2
2
2
= 0,0065 + 0,021 = 0,0275 kN m / m.
w przypadku b:
h
b
mS = q y qz e + yS = 0,0065 0,021 = 0,0145 kN m / m.
2
2
Funkcje B(x) i M(x) obliczymy po rozwizaniu rwnania rniczkowego (13.49) na kt skrcenia
(x). Gdy wspczynnik l jest dostatecznie may, rwnanie to, mona znacznie uproci, przyjmujc, e
GJ = 0. Mnonik GJs pomija si, jeeli (por. Bielajew, [3]):
dla dwustronnego podparcia widekowego ( = '' = 0),
l < 0,75,
dla obustronnego penego utwierdzenia
( = ' = 0),
l < 1,50,
dla jednego koca swobodnego, a drugiego w peni utwierdzonego l < 0,50.
W naszym zadaniu l = 0,63 < 0,75. Przyjmujemy zatem uproszczon posta rwnania (13.50)2:
E1 J IV = mS ( x ).
Cakowanie tego rwnania jest bardzo proste i przebiega identycznie jak cakowanie rwnania rniczkowego linii ugicia:
IV
EJ w
= q(x).
Warunki brzegowe w naszym zadaniu ((0) = (l) = 0, ''(0) = ''(l) = 0) odpowiadaj warunkom dla
belki swobodnie podpartej: w(0) = w(l) = 0, oraz
w''(0) = w''(l) = 0. Dziki tej analogii moemy sporzdzi wykresy B(x), M(x) oraz (x) bez dodatkowych oblicze (por. rys. 13.36e).
c. Obliczenie napre
Najwiksze naprenia normalne wystpuj w poowie rozpitoci:
x =
przy czym
My
Mz
B
y+
z +
,
J
Jz
Jy
M z (l / 2 ) = 0,65 kN m, M y (l / 2 ) = 0,24 kN m.
W przypadku a:
2
0,0275 2 2
l m l
=
= 0,0138 kN m2 .
B = S
2
8
8
W przypadku b:
2
0,0145 2
l
= 0,0073 kN m2 .
B =
2
8
Obliczymy naprenia normalne w punktach A, B, C i D.
Przypadek a
x =
0,065
0,24
0,0138
=
3,1 10
20 10
54,7 1012
= 2097000 y + 1200000 z + 252300000 .
8
y+
z +
Alma Mater
Cz 2
43
Punkt A
(y = 0,0375 m, z = 0,05 m, = 0,001565 m ):

2
x = 78640 60000 394830 = 376200 kN/ m .
Punkt B
(y = 0,0125 m, z = 0,05 m, = 0,000935 m ):

2
x = 26210 60000 + 235620 = 149410 kN/ m .
Punkt C
(y = 0,0375 m, z = 0,05 m, = 0,001565 m ):

x = 78640 + 60000 + 394830 = 533470 kN/m2.
Punkt D
(y = 0,0125 m, z = 0,05 m, = 0,000935 m ):

2
x = 26210 + 60000 235620 = 331640 kN/ m .
Przypadek b
x = 2097000y + 1200000z 133455000.

2
Punkt A
(y = 0,0375 m, z = 0,05 m, = 0,001565 m ):

2
x = 78640 60000 208860 = 347500 kN/ m .
Punkt B
(y = 0,0125 m, z = 0,05 m, = 0,000935 m ):

x = 26210 60000 + 124780 = 90990 kN/m2.
Punkt C
(y = 0,0375 m, z = 0,05 m, = 0,001565 m ):

2
x = 78640 + 60000 208860 = 227500 kN/ m .
Punkt D
(y = 0,0125 m, z = 0,05 m, = 0,000935 m ):

2
x = 26210 + 60000 124780 = 38570 kN/ m .
Porwnanie napre w obu przypadkach jest bardzo pouczajce. Stwierdzamy, e odpowiednie ustawienie belki ceowej daje du redukcj napre. Najlepiej byoby tak przyoy obcienie zewntrzne,
by wypadkowa si obciajcych przechodzia przez rodek cinania. Wwczas mS = 0, B = 0, M = 0, a
wszystkie dodatkowe naprenia charakterystyczne dla prta cienkociennego s rwne zeru.
Rys. 13.38
Alma Mater
Cz 2
44
Obliczenie napre stycznych v pominiemy, gdy zaoylimy, e GJs = 0. Poprzestaniemy jedynie

na analizie napre dla przypadku b. Stosownie do wzoru (13.43), w ktrym jest uwzgldniona zaleno (13.36)2, mamy:
Q y S z ( c)
J z g ( c)
Qz S y (c)
J y g ( c)
M S (c)
.
J g (c)
Z wykresw si Qy, Qz i momentu M wynika, e ekstremalne naprenia wystpuj w przekrojach

podporowych. Rozkad napre stycznych bdcych skadnikami wzoru na ilustruje rys. 13.38. Jak
wida, znalezienie ekstremalnych napre stycznych jest do skomplikowane. Dla orientacji obliczymy tylko najwiksze wartoci poszczeglnych skadnikw:
0,13 0,422 106
( )
max Qy =
3,1 10
max (Qz ) =
max (M ) =
0,006
0,48 2,25 106

20 10
0,006
= 296 kN / m2 ,
= 900 kN / m2 ,
0,0145 2 1,47 108

2 54,7 10
12
0,006
= 650 kN / m2 .
Obliczone wartoci s bardzo mae. Dlatego wyznaczanie napre stycznych zazwyczaj pomijamy.
13.3. PRTY SILNIE ZAKRZYWIONE

13.3.1. Definicje
Prtem zakrzywionym nazywamy prt, ktrego o jest krzyw pask lub przestrzenn. Prty zakrzywione dzielimy na sabo i silnie zakrzywione. Rozgraniczenie to wynika std, e rozkad odksztace w
obrbie przekroju prtw silnie zakrzywionych odbiega w istotny sposb od rozkadu liniowego przyjmowanego w prtach prostych i sabo zakrzywionych. Miar zakrzywienia jest stosunek h/r, gdzie h
oznacza wymiar poprzeczny prta, a r pocztkowy promie krzywizny prta nieodksztaconego.
Rys. 13.39
Alma Mater
Cz 2
45
Rozwaania tego rozkadu ograniczymy do prtw silnie zakrzywionych o osi paskiej. Zaoymy, e
materia prtw jest liniowo-sprysty, a ich przekroje s stae. Przyjmiemy ponadto, e paszczyzna wyznaczona przez o prta pokrywa si z paszczyzn symetrii przekroju prta i paszczyzn obcienia
poprzecznego (por. rys. 13.39).
Rozwizania cise teorii sprystoci dla zginania prtw o przekroju prostoktnym oraz wyniki dowiadcze wskazuj na to, e rwnie dla silnego zakrzywienia osi prta obowizuje zasada paskich
przekrojw. Wykorzystanie tej zasady przy zaoeniu maych odksztace pozwala na znalezienie przyblionego rozkadu odksztace s(z).
Rys. 13.40
Rozwamy deformacj elementu prta EFHG odcitego dwoma, nieskoczenie blisko poprowadzonymi przekrojami o odcitych i + d (rys. 13.40). Po odksztaceniu punkty F, B, C oraz H zajmuj
odpowiednio pooenia f, b, c oraz h. Stosownie do hipotezy Bernoulliego, rozkad przyrostw przemieszcze tych punktw dus(z) jest liniowy. Punkty f, b, c, h le zatem na linii prostej, obrazujcej aktualne pooenie przekroju. Jeeli przez d oznaczymy kt midzy pierwotnym a aktualnym pooeniem
przekroju, to przemieszczenia dus(z) wkna lecego w odlegoci z od osi prta okrela zaleno:
dus(z) = dus(0) + zd,
(13.53)
gdzie dus(0) oznacza przemieszczenie punktu lecego na osi cikoci przekroju. Odksztacenie liniowe
s(z) obliczamy jako stosunek przyrostu dus(z) do pierwotnej dugoci wkna ds(z) = (r+z) d :
s ( z) =
dus ( z ) dus ( 0) + zd
1 r dus ( 0)
r d
=
=
+z
.
ds( z )
( r + z ) d
r + z r d
r d
Mianownik pierwszego skadnika nawiasu kwadratowego jest rwny pierwotnej dugoci osi prta ds(0)
= r d. Stosunek dus(0)/ds(0) oznacza zatem wyduenie wzgldem tej osi s(0) = . W drugim skadniku wielko d /rd oznaczymy przez . Wielko ta jest wzgldnym przyrostem kta obrotu przekroju
na jednostk dugoci osi: ds(0) = r d. Wobec tego
s ( z) =
1
r+z
z
z r
z
r + z r ) =
.
+
= + (r )
(
r+z
r+z
r+z
r+z
r+z
Alma Mater
Cz 2
46
Rozwaymy jeszcze zmian krzywizny osi prta

1 1
,
ra r
gdzie 1/ ra jest krzywizn aktualn, a 1 / r krzywizn pierwotn osi prta. Umawiamy si, e dodatnia
zmiana krzywizny odpowiada powikszeniu krzywizny pierwotnej. Aktualny promie krzywizny okrelimy na podstawie rys. 13.40:
k=
ra =
1+
ds(0) + dus (0) ds(0) (1 + )
.
=
=r
1 + r
d + d
d (1 + r )
Wobec powyszego
k=
1 1+ r 1 1 r
.
=
r 1+
r r 1+
Poniewa rozwaamy mae odksztacenia, wic 1+ 1, skd

k=
gdzie
r
,
r
d d
=
ds( 0) rd
(13.54)
= s (0).
Po uwzgldnieniu zalenoci (13.54) we wzorze na s(z) otrzymujemy ostatecznie
s (z) = + k
rz
.
r+z
(13.55)
Uzyskana wyej zaleno dowodzi, e rozkad odksztace na wysokoci przekroju jest nieliniowy
(hiperboliczny). Jeli z/r jest mae w porwnaniu z jednoci, to
s ( z) = + k
z
+ z k,
1 + (z / r)
co pokrywa si ze wzorem na x(z) w prcie prostym.
13.3.3. Wyznaczanie napre

Poprzestaniemy jedynie na obliczeniu napre normalnych s(z), odpowiadajcych odksztaceniu
s(z). Dla napre stycznych sz i sy przyjmiemy, e wystarczajco dokadne s znane wzory dla prta o
osi prostoliniowej. W odniesieniu do pozostaych napre normalnych z i y zaoymy na razie, e s
one rwne zeru, a poszukiwane naprenia s obliczymy z rwnania fizycznego:
s ( z ) = E s ( z ) = E + Ek
rz
.
r+z
(13.56)
Definicje si wewntrznych N i M maj posta:
N = s dA
M = M y = s z dA.
Alma Mater
Cz 2
47
Obliczymy najpierw moment zginajcy:

rz
r z2
M = E + k
dA.
z dA = E z dA + Ek
r + z
r+z
Pierwsza caka przedstawia moment statyczny caego przekroju wzgldem osi rodkowej Sy; jest wic
rwna zeru. Druga caka jest zmodyfikowanym momentem bezwadnoci przekroju wzgldem osi y.
Moment ten oznaczymy przez J *y lub krcej przez J*:
J *y = J * = r
z2
dA.
r+z
(13.57)
Jeeli z/r jest mae w stosunku do jednoci, to J *y Jy.

Po uwzgldnieniu wzoru (13.57) otrzymujemy zaleno midzy momentem zginajcym a zmian
krzywizny k :
M = EJ*k .
(13.58)
Obliczymy teraz si normaln N:

rz
N = s dA = E + k
dA = EA + Ek
r + z
z(r + z z )
dA =
r+z
1 r z2
dA.
= EA + Ek z dA
r r+z
A
A
Pierwsza caka rwna si zeru, natomiast druga wynosi J *y / r , skd

N = EA EJ *y
k
.
r
(13.59)
Ze wzorw (13.58) i (13.59) obliczymy zmian krzywizny k oraz wyduenie :

k=
My
EJ *y
My
N
,
+
EA r EA
(13.60)
co po podstawieniu do zalenoci (13.56) daje wzr na naprenia normalne:
s(z) =
N My My r z
.
+
+
A
rA
J *y r + z
(13.61)
Wykres napre s(z) przedstawia rys. 13.41.
Alma Mater
Cz 2
48
Z zalenoci (13.60) wida, e przy czystym zginaniu (M = const, N = 0) obok zmiany krzywizny k
wystpuje rwnie wyduenie osi prta = M / (rEA). Towarzyszy temu przesunicie osi obojtnej w
kierunku rodka krzywizny prta oraz pojawienie si napre normalnych w rodku cikoci
s (0) = M / (rA). Zjawiska te s charakterystyczne dla prtw silnie zakrzywionych. Trzeba doda, e
hiperboliczny rozkad napre s(z) daje wyniki tylko nieznacznie rnice si od wartoci cisych.
Rys. 13.41
Powrmy jeszcze do promieniowych napre normalnych z. Z rysunku 13.42a wnioskujemy, e

rwnowaga zakrzywionych elementw lecych we wknach ciskanych i rozciganych wymaga pojawienia si napre z(z). Jeeli moment zginajcy jest dodatni, tak jak na rys. 13.42, to naprenia promieniowe s zawsze ujemne (ciskajce). Rozkad tych napre na wysokoci przekroju ilustruje
rys. 13.42b. Najwiksza bezwzgldna warto z wypada w pobliu osi obojtnej. Przykadowo, w przekroju prostoktnym dla r/h = 0,4z min = 0,05s min, a dla r/h = 1 naprenie z min = 0,19s min (por.
Timoshenko, Goodier [49], str. 72).
Rys. 13.42
Alma Mater
Cz 2
49

W prtach silnie zakrzywionych cise wyraenie energii przez siy wewntrzne i wielkoci kinematyczne natrafia na pewne trudnoci (por. np. Huber [17], cz. III). Przekonamy si o tym, rozpisujc cak:
zr
rz
s s dA = s + k r + z dA = s dA + k r s+ z dA.
A
Pierwsza caka przedstawia si normaln N, natomiast druga nie ma odpowiednika w znanych definicjach si wewntrznych.
Moemy jednak odwoa si do poznanych ju wczeniej faktw. Wiemy, e sia normalna N wykonuje prac na przyrocie wyduenia osi dus(0) = ds, a moment zginajcy M na przyrocie kta obrotu
przekroju d = ds. Wobec tego mona przyj, e
s s dA ds = (N + M )ds,
S A
S
gdzie stosownie do wzoru (13.54):
=k +
(13.62)
.
r
Zaleno (13.62) jest suszna dla dowolnego materiau. W przypadku prta liniowo-sprystego moemy
zbudowa funkcje energii sprystej waciwej W(N, M) i W(,) wykazujce wasnoci potencjau.
Funkcje te pozwalaj okreli energie cakowite U oraz U :
U = W ( N , M ) ds,
s
U = W ( , ) ds.
s
(13.63)
Jeli w rwnaniach (13.62) uwzgldnimy, e
1 N M
+
E A rA
oraz
=k+
M
1 M N
=
+
+
,
r E J * Ar Ar 2
to otrzymamy:
W ( N , M ) =
1
1
s s ( s )dA = [N ( N , M ) + M ( N , M )] =
2
2
N N M M M N
M
+
+ 2 .
+ +
2 E A rA
2 E J * Ar Ar
Alma Mater
Cz 2
50
Po uporzdkowaniu
W ( N , M ) =
1
N 2 NM
M2
M2
M
M2
+
+
+
=
N+ +
> 0.
2EA EAr 2EAr 2 2EJ * 2EA

2EJ *
r
(13.64)
Nietrudno sprawdzi, e istotnie funkcja W(N, M) jest potencjaem dla wielkoci kinematycznych i :
W
N
M
=
+
= ,
EA EAr
N
W
M
M
N
=
+
+
= .
2
EJ * EAr
EAr
M
Podobnie znajdziemy funkcj W(,):
W ( , ) =
1
[ N ( , ) + M ( , ) ] =
2
1
1
EJ *
= EA
k ( , ) + EJ * k ( , ) =
2
2
r
1
1
EJ *
EA
+ EJ * .
2
2
r
r
r
Po uporzdkowaniu otrzymujemy ostatecznie

W ( , ) =
1
1
EA2 + EJ *
2
2
r
> 0.
(13.65)
Zbadamy jeszcze, czy funkcja W jest potencjaem dla si wewntrznych N i M:
W
k
1
= EA EJ * = EA EJ * = N ,
r r
r
= EJ * = EJ * k = M .
Zwracamy uwag na to, e obie funkcje energii W i W s zawsze dodatnie. Speniaj wic wymagania stawiane funkcjom wyraajcym energi spryst waciw. Rol uoglnionych napre odgrywaj
tu siy wewntrzne N i M, a rol uoglnionych odksztace wielkoci kinematyczne i .
W przypadku uwzgldnienia wpywu si poprzecznych w rwnaniach (13.62), (13.64) i (13.65) pojawi si dodatkowe czony omwione w rozdziale 4:
ij ij dA ds = ( N + M + Q ) ds,
s A
s
W ( N , M , Q ) =
N 2 NM
M2
M2
Q2
+
+
+
+
,
2 EA EAr 2 EAr 2 2 EJ * 2( GA / k )
(13.66)
(13.67)
1
1
1
W ( , , ) = EA2 + EJ * + (GA / k ) 2 ,
2
2
2
r
(13.68)
gdzie Q jest si poprzeczn, G moduem cinania, a rednim ktem odksztacenia postaciowego.

Alma Mater
Cz 2
51
13.3.5. Przykad
Obliczy naprenia normalne w przekroju II sprystego prta silnie zakrzywionego. Przekrj prta
jest prostoktem o szerokoci b i wysokoci h, a o prta jest ukiem koowym o promieniu r (rys.
13.43a). Siy wewntrzne w przekroju II:
N = P,
M = P r (1 cos0),
0 0 90.
Naprenia styczne s rwne zeru, a naprenia normalne s(z) obliczamy ze wzoru:
s ( z) =
Pr 2 (1 cos 0 )
P Pr (1 cos 0 ) Pr (1 cos 0 )r z P
= cos 0
z.
A
Ar
J * (r + z )
A
J * (r + z )
Pole przekroju A wynosi bh, a zmodyfikowany moment bezwadnoci J* okrela caka:
J* =
r z2
dA = rb
r+z
h/2
h/2
z 2 dz
2r + h
= br 2 r ln
h .
r+z
2r h
Wartoci J* dla dowolnych ksztatw przekroju wyznacza si najczciej w sposb przybliony, przez
rozwinicie wyraenia podcakowego w szereg potgowy:
(a)
J* =
z z2 z3
r z2
z2
dA =
dA = z 2 1 + + ... dA.
z
r
r+z
r r
A
A1+
A
r
Dla przekroju prostoktnego uzyskujemy wyraenie:
h/2
J* = b
h/2
(b )
2 z4
z6
z +
dz =
...
+
+
r2
r4
2
4
6
3 h
3 h
1 h
bh 3
+
+
1 +
+ ... = J ( )

20 r
112 r
192 r
12
gdzie = h/r.
Alma Mater
Cz 2
52
Rys. 13.43
Zbieno tego szeregu jest tym szybsza, im mniejsza jest warto stosunku h/r. Na przykad dla h/r
=1 cztery wyrazy szeregu daj warto J* = 1,182 wobec wartoci dokadnej J* = 1,183, natomiast dla h/r
= 0,25 uwzgldnienie tylko dwch wyrazw prowadzi do wyniku J* = 1,0094, podczas gdy warto dokadna
J* = 1,0095. Poza tym wyranie wida, e dla 0, J* J.
Naprenia normalne we wknach skrajnych
(c)
12(1 cos 0 )
1
h P
,
s = cos 0 m
2 A
(2 )
( )
gdzie
( ) = 1 +
3 2
3 4
+
.
20
112
Przy zaoeniu liniowego rozkadu napre ekstremalne naprenia normalne okrela zaleno:
(d)
h N M P 6(1 cos 0 )
s = m
= 1 m
.
2 A W
A
Alma Mater
Cz 2
53
Szczegowe obliczenia przeprowadzono dla = h/r = 0,5, 0 = 60, () = 1,039. Naprenia normalne
obliczone wedug wzoru (c):
s min =
P
P
12(1 0,5)
1
0,5
= 4,12 ,
A
A
0,5 1,039 2 + 0,5
s max =
P
P
12(1 0,5)
1
0,5
= 8,20 ,
A
A
0,5 1,039 2 0,5
a naprenia obliczone wedug wzoru (d) przy zaoeniu rozkadu liniowego:
s min =
P 6(1 0,5)
P
1
= 5 ,
0,5
A
A
s max =
P 6(1 0,5)
P
= 7 .
1 +
0,5
A
A
Wykresy napre normalnych obliczonych dla rozkadu hiperbolicznego i liniowego podano na

rys. 13.43b.
Wartoci dokadne rni si o okoo 17% od wartoci przyblionych. Dla h/r = 0,05 rnice te sigaj tylko 2,5%.
Wyduenie , przyrost krzywizny k i odlego osi obojtnej od rodka cikoci przekroju z0 wynosz:
1 N M
P
+
,
= 0,5
E A Ar
EA
M
12 Pr
P
,
k=
=
= 42,2
2
EJ *
EAr
EAh ( )
0,5 r
r
=
= 0,012r = 0,024h.
z0 =
0,5 42,2
+r k
Interesujce jest, e w omawianym zadaniu dla 0 = 90 o obojtna przechodzi przez rodek cikoci przekroju, gdy
N M P Pr
=
= 0.
A Ar A Ar
Alma Mater
Cz 2

Wiadomoci oglne
Klasyfikacja elementw konstrukcji
Prt to brya geometryczna wypeniona materiaem, ktrej jeden wymiar (dugo) jest zdecydowanie
wikszy od dwch pozostaych. Linia czca rodki cikoci przekrojw prta nazywa si osi prta.
Przekrj prta moe by stay lub zmienny. Prt prostoliniowy o staym przekroju nazywa si prtem
pryzmatycznym.
Powoka to brya geometryczna wypeniona materiaem, ktrej jeden wymiar (grubo) jest zdecydowanie mniejszy od dwch pozostaych. Powoka jest utworzona przez dwie powierzchnie Sg i Sd ograniczone walcow powierzchni brzegow C. Grubo powoki jest rwna odlegoci powierzchni Sg i Sd,
za symetralna tych powierzchni nazywa si powierzchni rodkow.
Blok to brya geometryczna wypeniona materiaem, ktrej trzy wymiary s tego samego rzdu. Jeeli
wymiary bloku s nieskoczenie due, to otrzymujemy pewn przestrze fizyczn wypenion materi.
Pprzestrze to brya o wymiarach nieskoczenie duych ograniczona powierzchni lub paszczyzn.
Zasada de Saint Venanta
Jeeli dany ukad si dziaajcych na niewielki obszar ciaa bdcego w rwnowadze zastpimy innym ukadem si statycznie rwnowanym i dziaajcym bezporednio na ten obszar, to w odlegoci
wikszej od jego wymiarw powstaj jednakowe stany naprenia, odksztacenia i przemieszczenia.
Zasada de Saint-Venanta wynika z przesanek intuicyjnych i jest potwierdzona wieloma dowiadczeniami. Obliczenia obszaru zaburze (np. strefa zakotwienia kabli w konstrukcjach wstpnie spronych,
punkty podparcia belek) traktuje si zazwyczaj jako oddzielne zadanie.
Siy wewntrzne
Prt bdcy w rwnowadze przecinamy mylowo paszczyzn prostopad do osi prta. Na paszczynie przekroju wystpi rozoone w sposb cigy wektory naprenia, ktre zastpujemy wypadkow
si i wypadkowym momentem w rodku cikoci przekroju. Jeli znamy wszystkie zewntrzne siy
czynne i bierne, to siy z szeciu rwna rwnowagi uoonych dla jednej z odcitych czci prta wyznaczamy sze wsprzdnych wektorw siy i momentu: si normaln N i dwie siy poprzeczne Qy, Qz
oraz moment skrcajcy M i dwa momenty zginajce My, Mz. Wsprzdne te nazywamy siami wewntrznymi (przekrojowymi) lub uoglnionymi napreniami.
Definicje si wewntrznych:
N = 11dA,
A
M = (13 x2 12 x3 )dA,
A
M y = M 2 = 11x3dA,
M z = M 3 = 11x2 dA.
Qy = Q2 = 12 dA,
Qz = Q3 = 13dA,
Zakres oblicze konstrukcji. Projekty dopuszczalne

Alma Mater
Cz 2
Gwnym celem oblicze konstrukcji jest wyznaczenie w kadym punkcie wsprzdnych tensora naprenia, tensora odksztacenia i wektora przemieszczenia.
Kada poprawnie zaprojektowana konstrukcja musi spenia warunki wytrzymaociowe i warunki sztywnociowe. W najprostszym ujciu projektowania metod napre dopuszczalnych warunki te zazwyczaj
zapisuje si nastpujco:
warunek wytrzymaociowy: red (x1, x2, x3) dop,
u( x1 , x2 , x3 ) udop.
warunek sztywnociowy:
Ostatecznym efektem oblicze konstrukcji jest podanie takich wymiarw elementw (przekrojw prtw, gruboci pyt, iloci zbrojenia itp.), ktre gwarantuj bezpieczne przeniesienie obcie zewntrznych. Proces obierania wymiarw konstrukcji nazywa si wymiarowaniem.
W zakres oblicze konstrukcji wchodz nastpujce czynnoci:
1) wyznaczenie si wewntrznych,
2) obliczenie napre na podstawie znanych ju si wewntrznych,
3) obliczenie odksztace ze zwizkw fizycznych,
4) obliczenie przemieszcze ze zwizkw geometrycznych,
5) sprawdzenie warunkw wytrzymaociowych i sztywnociowych orazewentualna korekta wymiarw.
Koncentracja napre
Koncentracja napre wystpuje w miejscach nagych zmian przekroju. Jest ona szczeglnie grona
dla materiaw kruchych lub obcionych dynamicznie materiaw cigliwych. Gdy materia jest cigliwy, to przy statycznym obcieniu nastpuje wyrwnywanie napre, a zniszczeniu towarzysz widoczne deformacje.
Przekroje osabione wciciami (otworami) maj mniejsz zdolno do przenoszenia obcie, a o nonoci prta decyduje najmniejszy przekrj. Zagodzenie efektu koncentracji uzyskuje si wwczas, gdy
zmiana przekroju przebiega w sposb pynny, a zaokrglenia maj moliwie duy promie krzywizny.
Oglnie biorc, koncentracji napre mona si spodziewa tam, gdzie zbir punktw tworzcych ciao
jest niewypuky. Do takich przypadkw oprcz otworw lub wci zaliczamy rwnie miejsca przyoenia obcie skupionych. Wynika to std, e obcienia skupione przekazywane s na niewielkich obszarach przez inne czci konstrukcji (lub narzdzia), tworzce cznie z dan konstrukcj zbiory niewypuke.
Zestawienie rwna mechaniki elementw prtowych
Pomidzy rwnaniami mechaniki orodka cigego a rwnaniami mechaniki elementw prtowych

wystpuje wyrane pokrewiestwo. Istotna rnica polega na tym, e rwnania mechaniki orodka cigego dotycz punktu, a rwnania mechaniki elementw prtowych dotycz przekroju. Okazuje si, e
dziki wprowadzeniu poj uoglnionych napre i odksztace moemy zbudowa analogony rwna
rwnowagi, rwna geometrycznych i fizycznych, z ktrych wynikaj podstawowe metody obliczania
ukadw prtowych.
Ograniczymy do pryzmatycznych prtw sprystych o przekrojach zwartych (tzn. niecienkociennych) Uoglnionymi napreniami w takich przypadkach s: sia normalna, siy poprzeczne, momenty
zginajce i moment skrcajcy. Uoglnione odksztacenia musz by zgodne z uoglnionymi napreniami w sensie energetycznym. Chodzi mianowicie o to, by praca napre na odksztaceniach, scakowana wzgldem objtoci prta V bya rwna pracy uoglnionego naprenia na stosownie obranym
uoglnionym odksztaceniu, scakowanej po dugoci prta l, tzn., by:
(a)
ij ij dV = Y e dl ,
gdzie Y i e oznaczaj odpowiednio uoglnione naprenie i stowarzyszone z nim uoglnione odksztacenie.

Alma Mater
Cz 2
W celu zilustrowania pokrewiestwa rwna teorii orodka cigego i teorii elementw prtowych
przyjmiemy, e pionowa o przekroju prta pokrywa si z gwn osi bezwadnoci, a przekrj jest poddany dziaaniu siy normalnej N, siy poprzecznej Q = Qz, momentu zginajcego M = My oraz momentu
skrcajcego M = Mx. Z powyszymi uoglnionymi napreniami s stowarzyszone odpowiednio nastpujce uoglnione odksztacenia: wyduenie osi prta , kt cinania , krzywizna osi odksztaconej k
oraz jednostkowy kt skrcenia . Odksztacenia te bd zwizane bd z uoglnionymi przemieszczeniami przekroju prta za porednictwem stosownych zwizkw geometrycznych. Budowa zwizkw
fizycznych we wszystkich przypadkach ma posta odpowiadajc prawu Hooke'a, w ktrym miejsce
moduu Younga zajmuj odpowiednie sztywnoci przekroju, wg schematu:
odksztacenie uoglnione= naprenie uoglnione/sztywno przekroju.
Przy omawianiu efektw poszczeglnych napre uoglnionych sprecyzujemy najpierw hipotez
kinematyczn (w przypadku siy poprzecznej rwnania rniczkowe rwnowagi dla orodka cigego).
Nastpnie podamy konkretn posta zalenoci cakowej (a) oraz rwnania: rwnowagi, geometryczne i
fizyczne, majce podstawowe znaczenie w teorii elementw prtowych. Uzupenimy je wzorami na obliczanie napre w poszczeglnych punktach przekroju na podstawie znanych napre uoglnionych. Na
zakoczenie sformuujemy analogony rwna rniczkowych Naviera (5.17) oraz analogony rwna
(5.19), odnoszcych si do teorii cigego orodka sprystego.
Dziaanie siy normalnej
qx(x)
N(0)
N(l)
x, u
qx
dx
N + dN
Oznaczenia (definicje):
N naprenie uoglnione (sia normalna)
odksztacenie uoglnione (odksztacenie liniowe osi prta)
q x obcienie styczne
u uoglnione przemieszczenie (wyduenie osi prta)
EA sztywno przekroju (modu Younga pole przekroju)
1. Podstawowe zaoenie hipoteza paskich przekrojw:
x ( x , y , z ) = x ( x ,0,0) = ( x )
2. Zaleno cakowa:
ijij dV = Ndx
----------------------------------------------------------------------------------------------------dN
3. Rwnanie rniczkowe rwnowagi:
+ qx ( x) = 0
dx
du
4. Rwnanie geometryczne:
=
dx
N
5. Rwnanie fizyczne:
=
EA
-----------------------------------------------------------------------------------------------------6. Obliczanie napre:
x =
N
A
7. Rwnanie rniczkowe wyduenia

Alma Mater
Cz 2
a) posta oglna:
d
du
EA + q x ( x ) = 0
dx
dx
b) prt jednorodny i pryzmatyczny:
EA
c) przy znanej funkcji siy normalnej:
du N ( x )
=
dx
EA
d 2u
dx 2
+ q x ( x) = 0
Dziaanie momentu zginajcego
qz(x)
M(0)
l
qz
Q(0)
M
x
dx
M(l)
Q(l)
M+dM
Q+dQ
z,w
Oznaczenia (definicje)
M
naprenie uoglnione (moment zginajcy)
k
odksztacenie uoglnione (krzywizna odksztaconej osi prta)
qz
obcienie poprzeczne
w = w M uoglnione przemieszczenie (ugicie prta od momentu zginajcego)
EJ
sztywno przekroju (modu Younga moment bezwadnoci)
1. Podstawowe zaoenie hipoteza paskich przekrojw Bernoulliego:
x ( x, y, z) = x ( x, z) = k ( x) z
2. Zaleno cakowa:
ij ij dV = Mk dx
----------------------------------------------------------------------------------------------------3. Rwnanie rwnowagi:

d2M
dx 2
k=
+ qz ( x ) = 0
d 2w
dx 2
M
k=
EJ
-----------------------------------------------------------------------------------------------------M
z
6. Obliczanie napre:
x =
J
7. Rwnanie rniczkowe linii ugicia pochodzcego od momentu zginajcego
d2
d 2w
EJ
qz ( x ) = 0
a) posta oglna:
dx 2
dx 2
c) przy znanej funkcji momentu zginajcego:
EJ
d 4w
dx 4
d 2w
dx 2
qz ( x ) = 0
M(x)
EJ
Alma Mater
Cz 2
Dziaanie siy poprzecznej

qz(x)
M(0)
l
qz
Q(0)
M
x
dx
M(l)
Q(l)
M+dM
Q+dQ
z,w
Q
naprenie uoglnione (sia poprzeczna)
odksztacenie uoglnione (kt cinania)
qz
obcienie (poprzeczne)
w = wQ uoglnione przemieszczenie (ugicie belki od cinania)
GA/k
sztywno cinania przekroju (modu Kirchhoffa pole przekroju/k)
1. Podstawowe zaoenie rwnanie rniczkowe rwnowagi dla prta niewakiego:

j1, j = 0
2. Zaleno cakowa:
ij ij dV = Q dx
----------------------------------------------------------------------------------------------------dQ
3. Rwnanie rwnowagi:
+ qz ( x ) = 0
dx
dwQ
=
dx
Q
A S2
; k=
dA
=
( GA / k )
J 2 b2
-----------------------------------------------------------------------------------------------------QS
6. Obliczanie napre:
xz =
Jb
7. Rwnanie rniczkowe ugicia pochodzcego od siy poprzecznej
dwQ
d
a) posta oglna:
( GA / k )
+ qz ( x ) = 0
dx
dx
c) przy znanej funkcji si poprzecznych:
d 2 wQ
+ qz ( x ) = 0
dx 2
dwQ
Q( x )
=
( GA / k )
dx
( GA / k )
Alma Mater
Cz 2
Dziaanie momentu skrcajcego
m (x)
M (0)
M (l)
x,
l
M
M + dM
dx
M
GJs
t
naprenie uoglnione (moment skrcajcy)

odksztacenie uoglnione (jednostkowy kt skrcenia)
obcienie (moment skrcajcy rozoony w sposb cigy)
uoglnione przemieszczenie (kt skrcenia przekroju)
sztywno przekroju (modu Kirchhoffa moment bezwadnoci na skrcanie)
funkcja deplanacji (deplanacja nieskrpowana = skrcanie swobodne)
1. Podstawowe zaoenie hipoteza sztywnych przekrojw:
u1 = t ( x2 , x3 ) = t ( y , z );
u2 = x1x3 = xz;
u3 = x1x2 = xy
ij ij dV = M dx
2. Zaleno cakowa:
----------------------------------------------------------------------------------------------------dM
+ m( x ) = 0
3. Rwnanie rwnowagi:
dx
d
=
dx
M
=
GJ s
-----------------------------------------------------------------------------------------------------6. Obliczanie napre:
xy =
dF
dF
; xz =
; przy czym M = 2 F ( y , z ) dA ,
dz
dy
gdzie F(y,z) = funkcja napre spenia rwnanie

z warunkiem brzegowym
2 F ( y , z ) = 2G ;
F ( y, z ) = 0 ; y, z c
7. Rwnanie rniczkowe kta skrcenia:

a) posta oglna:
d
d
GJ s
+ m( x ) = 0 ,
dx
dx
GJ s
c) przy znanej funkcji momentu skrcajcego:
d 2
+ m( x ) = 0 ,
dx 2
M
d
.
=
dx
GJs
Alma Mater
Cz 2
Jednoczesne dziaanie siy normalnej i momentu zginajcego

Obliczanie napre. O obojtna
Ostateczny efekt jednoczesnego dziaania siy normalnej i momentu zginajcego w prtach liniowosprystych mona uzyska z wykorzystaniem zasady superpozycji. W przypadku dowolnych osi rodkowych naprenia wyraa wzr:
x = xN + xM =
M y J z + M z J yz
N M y J yz + M z J y
y
+
z ,
2
2
A
J y J z J yz
J y J z J yz
a w przypadku gwnych osi rodkowych ( J yz = 0 ) wzr upraszcza si do postaci:
x =
My
N Mz
y+
z.
A Jz
Jy
Wzory powysze nie zawieraj w zasadzie adnych nowych elementw. Okazuje si jednak, e rwnoczesne dziaanie siy normalnej i momentu zginajcego mona interpretowa jako dziaanie siy normalnej przyoonej nie w osi cikoci przekroju, lecz w punkcie o wsprzdnych yN i zN obranych w ten
sposb, by M y = Nz N ; M z = Ny N . Wtedy
x =
N
y y z z
1 + N2 + N2 .
A
iz
i y
Jest to wzr na tzw. mimorodowe dziaanie siy normalnej. Wsprzdne yN i zN nazywamy odpowiednio
mimorodami siy normalnej wzgldem osi z i y, natomiast iz oraz iy oznaczaj tzw. gwne promienie
bezwadnoci przekroju:
iy =
J y / A ; iz =
Jz / A .
Rwnanie osi obojtnej wynika z przyrwnania x do zera:

i y2
y
z
i2
y y z z
.
1 + N2 + N2 = 0 lub
+ = 1 , gdzie y0 = z , z0 =
y0 z0
yN
zN
iz
iy
Praktyczne uwagi dotyczce mimorodowego dziaania siy podunej:
o obojtna przy mimorodowym dziaaniu siy normalnej nie przechodzi przez rodek cikoci
przekroju,
w rodku cikoci przekroju wystpuje naprenie x0 = N/A,
rodek cikoci przekroju ley zawsze midzy osi obojtn a punktem przyoenia siy normalnej.
im yN i zN s wiksze, tym o obojtna ley bliej rodka cikoci przekroju.
Mona wykaza, e pkowi osi obojtnych przechodzcych przez dany punkt A odpowiadaj punkty
przyoenia siy N lece na linii prostej. W przypadku szczeglnym, gdy sia przemieszcza si wzdu
prostej przechodzcej przez rodek cikoci przekroju, osie obojtne przesuwaj si rwnolegle. Spostrzeenia te jest wykorzystywane do konstrukcji rdzenia przekroju.
Rdze przekroju
O obojtna jest lini dzielc przekrj na dwie czci: rozcigan i ciskan. Tak jest, jeeli o obojtna przecina przekrj. Jeeli o obojtna nie przecina przekroju, to wystpuj naprenia jednakowego
znaku. Czsto interesuj nas przypadki, w ktrych przekrj moe przenosi tylko naprenia jednego
znaku. Chodzi wwczas o wyznaczenie tzw. rdzenia przekroju, tzn. takiego obszaru przyoenia siy
normalnej, by naprenia x byy tego samego znaku. W celu wyznaczenia rdzenia przekroju naley sporzdzi pokrycie wypuke przekroju. Wwczas punktom przyoenia siy podunej na granicy rdzenia
odpowiadaj osie obojtne pokrywajce si ze stycznymi do tego pokrycia.
S dwa sposoby wyznaczania rdzenia przekroju.
Alma Mater
Cz 2
Sposb I (na podstawie definicji rdzenia). Dla osi obojtnych, stycznych do obwiedni konturu
przekroju, wyznaczamy wsprzdne przyoenia siy podunej yr = iz2 y0 , zr = i y2 z0 . Symbole
y0 , z0 odpowiadaj tutaj znanym wsprzdnym odcinanym na gwnych osiach bezwadnoci przekroju

przez poszczeglne styczne. Przy duej liczbie osi obojtnych mona wyznaczy ksztat i rozmiary rdzenia z dan dokadnoci W przypadkach, gdy obwiednia jest wielobokiem, rozpatrujemy tylko osie
obojtne pokrywajce si z kolejnymi bokami wieloboku. Rdze przekroju jest wtedy rwnie wielobokiem, a granic rdzenia otrzymujemy czc liniami prostymi wyznaczone punkty yr , zr .
Sposb II (na podstawie liniowoci rwnania osi obojtnej wzgldem y N i z N ). Przykadamy si
podun w punktach lecych na obwiedni przekroju. Punktom przyoenia siy podunej odpowiadaj
osie obojtne styczne do rdzenia przekroju. Dostatecznie dua liczba punktw przyoenia siy pozwala
wyznaczy rdze przekroju. Gdy obwiednia jest wielobokiem, si przykadamy tylko w wierzchokach
wieloboku. Odpowiadajce tym pooeniom osie obojtne tworz granic rdzenia przekroju.
Uwagi dotyczce rdzenia przekroju:
pojcie rdzenia przekroju ma sens w odniesieniu do materiau liniowo-sprystego,
rdze przekroju mona wyznaczy nie precyzujc wartoci siy podunej N,
rdze przekroju jest zawsze zbiorem wypukym,
krzywoliniowej obwiedni odpowiada krzywoliniowa granica rdzenia,
jeli pokrycie wypuke przekroju jest wielobokiem, to i rdze jest wielobokiem.
rdze przekroju symetrycznego jest rwnie symetryczny.
Materia liniowo-sprysty przenoszcy naprenia tylko jednego znaku
Jeli materia sprysty jest zdolny do przenoszenia napre tylko jednego znaku, to do obliczenia
napre normalnych spowodowanych przez mimorodowe dziaanie siy stosuje si inne metody. Jest to
przypadek tzw. wizw jednostronnych. Problem taki jest nieliniowy i bardzo trudny. Jego rozwizanie w
oglnym przypadku wymaga nader wyrafinowanych metod matematycznych. W praktyce zagadnienie
takie wystpuje podczas obliczania napre ciskajcych bezporednio pod fundamentem, gdy styk
fundamentu z gruntem nie przenosi napre rozcigajcych. Gdy sia ley w rdzeniu, a jej znak odpowiada napreniom, ktre przenosi materia, to wszystkie przytoczone wyej wzory s nadal suszne.
Zwrmy uwag na to, e poprawny wykres napre normalnych musi spenia dwa warunki:
sumy rzutw si, tzn. objto bryy napre rwna si sile wypadkowej
sumy momentw, tzn. rodek cikoci bryy napre odpowiada punktowi przyoenia siy wypadkowej.
Warunki te nabieraj szczeglnego znaczenia, gdy sia poduna jest przyoona poza rdzeniem. W literaturze przedmiotu znane jest tylko rozwizanie przypadku przekroju prostoktnego o wymiarach b h,
obcionego si N przyoon na osi przekroju w odlegoci c od boku b. Punkt przyoenia siy ley
poza rdzeniem przekroju, tzn. c < h / 2 h / 6 = h / 3 . Wwczas najwiksze co do moduu naprenie
ekstr wystpuje na krawdzi przekroju:
2N
.
ekstr =
3bc
Podczas stosowania tego wzoru trzeba pamita, e rozwaane zagadnienie jest nieliniowe i nie obowizuje zasada superpozycji.
Warunek projektowania. Obszar dopuszczalny
W nawizaniu do metody napre dopuszczalnych warunek projektowania w obecnoci wycznie napre normalnych polega na spenieniu nierwnoci:
dop dop.
Warunek ten w przypadku jednoczesnego dziaania siy normalnej i momentu zginajcego pociga za
sob ograniczenie si wewntrznych, stosownie do wzorw na ekstremalne naprenia w skrajnych wknach przekroju:
Alma Mater
Cz 2
dop
N M
+
,
dop
A Wg
Wg = J y z g ,
dop
N M
+
,
+
dop
A Wd
Wd = J y zd ,
+
> 0, dop
>0
przy czym osie y i z pokrywaj si z gwnymi osiami bezwadnoci przekroju, a dop
oznaczaj odpowiednio naprenia dopuszczalne na ciskanie i rozciganie. W przestrzeni si przekrojowych N i M nierwnoci powysze ograniczaj pewien tzw. obszar dopuszczalny. W zadaniach liniowych jest to rwnolegobok, ktrego wntrze odpowiada rnym parom N i M speniajcym warunek
wytrzymaociowy. W zadaniach nieliniowych obszar dopuszczalny moe by ograniczony brzegiem
krzywoliniowym. Taki przypadek wystpuje czasami podczas projektowania fundamentu. Zadaniem projektanta jest takie dobranie wymiarw przekroju, by dla wszystkich schematw obcienia siy przekrojowe mieciy si wewntrz obszaru dopuszczalnego.
Podstawy teorii prtw cienkociennych Wasowa
Jeeli przekrj poprzeczny prta skada si z elementw (np. prostoktw lub wycinkw piercienia) o
gruboci duo mniejszej od gabarytw przekroju, to taki prt nazywamy cienkociennym. Przekrj cienkocienny powstaje w ten sposb, e wzdu pewnej krzywej paskiej (tzw. linii rodkowej) przemieszcza
si rodek odcinka g (o dugoci staej lub zmiennej), prostopady do tej krzywej. Koce odcinka g tworz
krawdzie cianek przekroju. Oglnie biorc, grubo cianki moe by zmienna, tzn. g = g(c), przy czym
c jest wsprzdn krzywoliniow odmierzan od pewnego punktu linii rodkowej. Drug wsprzdn,
prostopad do linii rodkowej (wzdu gruboci cianki), oznaczamy symbolem n, a trzecia wsprzdna
x pokrywa si z osi prta. Niezalenie od powyszego w paszczynie przekroju wprowadza si rodkowy ukad wsprzdnych y i z.
Jeeli linia rodkowa jest krzyw zamknit, to otrzymujemy przekrj cienkocienny zamknity; gdy
jest krzyw otwart, to mamy przekrj cienkocienny otwarty. Teoria prtw cienkociennych Wasowa
jest w istocie rzeczy uproszczon teori dugich powok cylindrycznych i w swej standardowej formie
dotyczy prtw cienkociennych o przekroju otwartym. Teoria Wasowa suy przede wszystkim do
uwzgldnienia reakcji wizw wynikajcych ze skrpowanej deplanacji przekroju.
Zaoenia
Teoria Wasowa opiera si na dwch zasadniczych zaoeniach kinematycznych:
1) przekroje poprzeczne prta ulegaj deformacji tylko w kierunku osi x (tzw. hipoteza sztywnego
przekroju poprzecznego zaoenie z teorii skrcania swobodnego de Saint-Venanta),
2) odksztacenia postaciowe powierzchni rodkowej s rwne zeru, tzn. xc = 0 .
Charakterystyki wycinkowe przekroju cienkociennego
Wsprzdna wycinkowa
c
( R, O) = h(c )dc [ m2 ] ,
0
gdzie h(c) oznacza odlego bieguna R od stycznej do linii rodkowej w punkcie o wsprzdnej c, odmierzanej od pewnego punktu pocztkowego O lecego na linii rodkowej, zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Po zmianie bieguna z pooenia R ( y R , zR ) do pooenia R* ( y R * , z R * ) , przy staym punkcie
pocztkowym
O(y0, z0), wsprzdna wycinkowa punktu M(y, z) zmienia si stosownie do zalenoci:
( R* , O) = ( R, O) ( z R * z R )( y y0 ) + ( y R * y R )( z z0 ) .
Alma Mater
Cz 2
10
*
Wsprzdn wycinkow punktu M po zmianie punktu pocztkowego z pooenia O do pooenia O

oblicza si wedug wzoru:
( O* ) = ( O ) O * ( O ) ,
gdzie O* (O) jest wsprzdn wycinkow punktu O* obliczon przy zaoeniu, e punkt pocztkowy
przyjto w punkcie O.
Wycinkowe parametry geometryczne przekroju cienkociennego:
wycinkowy moment statyczny
S = dA [ cm4 ],
A
wycinkowe momenty odrodkowe
Jy = y dA [ cm5 ] , Jz = z dA [ cm5 ],
A
wycinkowy moment bezwadnoci
J = 2 dA [ cm6 ].
A
Gwne wsprzdne i charakterystyki wycinkowe przekroju cienkociennego

Gwne wsprzdne wycinkowe odnosz si do bieguna gwnego S, wzgldem ktrego znikaj wycinkowe momenty odrodkowe (tzn. Jy = Jz = 0 ), oraz do gwnego punktu pocztkowego G, dla
ktrego wycinkowy moment statyczny jest rwny zeru (tzn. S = 0 ). Jeeli wycinkowe momenty odrodkowe i wycinkowy moment statyczny s obliczone dla bieguna R(yR, zR) i punktu pocztkowego O,
to wsprzdne bieguna gwnego yS i zS oraz wsprzdn gwnego punktu pocztkowego G wyznacza si z zalenoci:
Jy
J
S
.
yS = y R z , zS = zR
, G =
Jy
Jz
A
Biegun gwny S pokrywa si ze rodkiem cinania, omwionym w rozdziale 11.
Naprenia normalne. Bimoment
W teorii Wasowa przyjmuje si, e naprenia normalne x na gruboci cianki s stae. Jeli przyjmiemy gwne rodkowe osie bezwadnoci y, z oraz gwne wsprzdne wycinkowe przekroju, to wane s nastpujce zalenoci:
N = x dA = E1 A = E1 Au$x' ( x) ; = u$x' ( x) =
A
N
;
E1 A
M y = x zdA = E1 J y k y = E1 J y wS'' ( x) ; k y = wS'' ( x ) =

A
M z = x ydA = E1 J z k z = E1 J z vS'' ( x) ;
k z = vS'' ( x) =
E1 J y
Mz
;
E1 J z
= xdA = E1 J k = E1 J ''( x ) ; k = ''( x ) =

A
My
B
E
; E1 =
.
E1 J
1 2
W zalenociach tych , k y , k z , k oznaczaj odpowiednio odksztacenie osiowe, krzywizn wzgldem osi y, krzywizn wzgldem osi z oraz krzywizn skrtn. Z kolei u$ x , vS , wS , ( x ) oznaczaj odpowiednio przemieszczenie gwnego punktu zerowego wzdu osi prta, przemieszczenie rodka skrAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 2
11
cania w kierunku osi y, przemieszczenie rodka skrcania w kierunku osi z oraz kt skrcenia. Wielko B
jest tzw. bimomentem, charakterystycznym dla teorii Wasowa.
Podstawowy wzr na obliczenie napre normalnych x w przekroju cienkociennym ma posta:
My
N Mz
B
.
y+
z+
A Jz
Jy
J
Ostatni skadnik prawej strony tego wzoru, charakterystyczny dla prtw cienkociennych, tworzy ukad
napre samorwnowacych si, tzn. siy normalne i oba momenty zginajce, pochodzce od tych napre, s zawsze rwne zeru.
x =
Naprenia styczne. Moment gitno-skrtny

Naprenia styczne w teorii Wasowa - podobnie jak w teorii prtw zwartych - maj charakter drugorzdny. S one rne od zera, mimo e z drugiego zaoenia teorii Wasowa (xc = 0) mona by wnioskowa, e xc = 0. Bezkrytyczna akceptacja tego wniosku uniemoliwiaby jednak spenienie rwna rwnowagi.
Rozkad napre stycznych na gruboci cianki nie jest znany. Wobec powyszego przyjmujemy, e
skadaj si one z najprostszych postaci funkcji nieparzystej v i parzystej :
xc ( x , c, n) = ( x , c) + v ( x , n) ,
gdzie oznacza naprenie rednie, stae na gruboci cianki, a v jest liniow jednorodn funkcj
wsprzdnej n ( g (c) / 2 n g (c) / 2) :
v = v ( x , n) = n
2Mv ( x )
,
J s ( x)
gdzie Mv jest momentem odpowiadajcym skrcaniu swobodnemu (tzw. moment

de Saint-Venanta), a Js jest momentem bezwadnoci na skrcanie. Dodajmy, e moment skrcajcy Mv
pochodzcy od od napre v, jest rwny tylko poowie momentu skrcania swobodnego:
Mv = 2 v n dA.
A
Znak minus wynika std, e przyjty wczeniej dodatni zwrot napre v daje moment lewoskrtny.
Wzr na naprenia zbudowano na podstawie rwnania rwnowagi rzutw si na o x, wzoru na
naprenia normalne oraz zalenoci rniczkowych pomidzy momentami zginajcymi a siami poprzecznymi. Ostateczna posta tego wzoru jest nastpujca:
Q ( x ) S z ( c) Qz ( x ) S y (c) M ( x ) S (c)
,
( x , c) = ~ ( x , c) y
+
J z g ( c)
J y g ( c)
J g (c)
gdzie ~ ( x , c) jest napreniem stycznym pochodzcym od do rzadko wystpujcych obcie rwnolegych do osi x, a M ( x ) ma sens momentu skrcajcego. Znaczenie pozostaych symboli jest analogiczne do wzoru na obliczanie napre stycznych podczas zginaniu; momenty statyczne dotycz pola
odcitego biec wsprzdn c. Znaki minus w czonach pochodzcych od si poprzecznych wynikaj z
odmiennej umowy znakw. Moment M ( x ) oblicza si z zalenoci:
M ( ) = B '( x ) + Qz yS Qy zS .
Jeli moment skrcajcy obliczymy nie wzgldem rodka cikoci przekroju, lecz wzgldem bieguna
gwnego S, to momenty pochodzce od si poprzecznych s rwne zeru. Obliczony w ten sposb moment skrcajcy (tzw. moment gitno-skrtny) oznaczamy przez M. Cakowity moment skrcajcy obliAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 2
12
czony wzgldem bieguna gwnego MS jest zatem sum momentu pochodzcego od skrcania swobodnego Mv i skrcania skrpowanego M :
MS = Mv + M ,
przy czym
M = B'( x ).
Znak minus we wzorze wynika z przyjtej umowy znakw.

Rwnania rniczkowe funkcji bimomentu i kta skrcenia. Warunki brzegowe
B ''( x ) 2 B( x ) = mS ( x ),
m ( x)
GJ s
, gdzie 2 =
.
IV ( x ) 2 ''( x ) = S
E1 J
E1 J
Symbol mS oznacza rozoone w sposb cigy obcienie momentem skrcajcym. Pierwsze z rwna
stosujemy wwczas, gdy dane s statyczne warunki brzegowe, drugie - przy kinematycznych warunkach
brzegowych.
Najczciej spotykane warunki podparcia prtw cienkociennych uywane
w rwnaniu IV rzdu na kt skrcenia s nastpujce:
a) podparcie widekowe:
= 0, B = 0 '' = 0,
b) sztywne zamocowanie uniemoliwiajce deplanacj:

= 0, ux = 0 ' = 0,
c) koniec swobodny, wolny od napre:
B = 0 '' = 0, MS = 0 E1 J '''+ GJ s ' = 0 lub ''' 2 ' = 0.
Statyczne warunki brzegowe wystpuj w tych nielicznych przypadkach, gdy znamy rozkad napre
normalnych na kocu prta. Jeeli w punkcie M przekroju pocztkowego (x = 0) jest przyoona sia skupiona P rwnolega do osi x, to warto brzegowa bimomentu stosownie do jego definicji:
B (0) = x (0)dA = P (c c M )dA = P M ,

A
gdzie przez (c cM) oznaczono delt Diraca, a przez M wsprzdn wycinkow punktu M.
Zalenoci energetyczne
ijij dV = ( N + M y k y + M zk z + Bk + Mv )ds.
Wzr ten obowizuje dla dowolnego materiau, jeli s spenione zaoenia kinematyczne teorii Wasowa.
Dlatego znikaj skadniki zawierajce siy poprzeczne i moment gitno-skrtny. Dla materiau liniowosprystego otrzymujemy:
1
U=
2
N2
My2
M 2y
M z2
B2
ds ,
+
+
+
+
E1 A E1 J y E1 J z E1 J GJ s
Alma Mater
Cz 2
albo
U=
13
1
( E1 A2 + E1 J y k 2y + E1 J z k z2 + E1 J k 2 + GJ s 2 ) ds.
2
Prty silnie zakrzywione
Prtem silnie zakrzywionym nazywamy prt, ktrego pierwotny promie krzywizny jest dostatecznie
may. Miar zakrzywienia jest stosunek h/r, gdzie h oznacza wymiar poprzeczny prta (wysoko), a r
pocztkowy promie krzywizny prta nieodksztaconego. Rozkad odksztace w obrbie przekroju prta
silnie zakrzywionego odbiega w istotny sposb od rozkadu liniowego przyjmowanego w prtach prostoliniowych i sabo zakrzywionych.
Kinematyka
Przyjmiemy, e o prta jest krzyw pask, przekrj prta jest stay, a paszczyzna wyznaczona przez
o prta pokrywa si z paszczyzn symetrii przekroju prta i paszczyzn obcienia poprzecznego.
Z zasady paskich przekrojw wynika, e rozkad odksztace liniowych s(z) na wysokoci przekroju
jest nieliniowy (hiperboliczny):
s (z) = + k
rz
1 1 r
d
, =
.
, gdzie k = =
r+z
ra r
r
ds
W powyszych wzorach jest odksztaceniem liniowym osi przekroju, k zmian krzywizny, r pierwotnym promieniem krzywizny osi prta, ra promieniem krzywizny odksztaconej osi prta, krzywoliniow wsprzdn ktow punktw osi prta, ds elementem dugoci osi prta przed odksztaceniem, przyrostem kta obrotu przekroju, z odlegoci danego punktu od osi prta w paszczynie
przekroju.
Naprenia
Zakadamy, e materia prta jest liniowo-sprysty. Naprenia normalne s(z), odpowiadajce odksztaceniu s(z), oblicza si z zalenoci:
s ( z) =
N My My r z
+
+ *
,
A rA
Jy r + z
gdzie J *y = r
z2
dA.
r+z
Symbolem J *y oznaczono pewien zastpczy moment bezwadnoci przekroju prta silnie zakrzywionego.
Trzeba doda, e hiperboliczny rozkad napre s(z) daje wyniki tylko nieznacznie rnice si od
wartoci cisych, uzyskanych na gruncie teorii sprystoci.
Dla napre stycznych sz i sy przyjmujemy, e wystarczajco dokadne s znane wzory dla prta o
osi prostoliniowej.
W prtach silnie zakrzywionych wystpuj dosy znaczne promieniowe naprenia normalne z. Dla
r/h = 1 naprenie z moe siga nawet 20% wartoci napre s.
Zalenoci fizyczne
Zmian krzywizny i wyduenie osi prta wyraaj wzory:
Alma Mater
Cz 2
k=
My
EJ *y
14
My
N
,
+
EA r EA
Z zalenoci tych wida, e podczas czystego zginania (M = const, N = 0) oprcz zmiany krzywizny k
wystpuje rwnie wyduenie osi prta . Oznacza to, e towarzyszy temu przesunicie osi obojtnej w
kierunku rodka krzywizny prta oraz pojawienie si napre normalnych w rodku cikoci. Zjawiska
te s charakterystyczne dla prtw silnie zakrzywionych.
Zalenoci energetyczne
Cakow posta iloczynu napre ij i odksztace ij po pominiciu napre z mona zapisa

nastpujco:
ijij = ( N + M + Q ) ds .
Zaleno ta jest suszna dla dowolnego materiau.

W przypadku prta liniowo-sprystego moemy zbudowa funkcje energii sprystej waciwej
W(N, M) i W(,) wykazujce wasnoci potencjau. Funkcje te przybieraj posta:
W ( N , M , Q ) =
W ( , , ) =
N 2 NM
M2
M2
Q2
+
+
+
+
,
2 EA EAr 2 EAr 2 2 EJ * 2( GA / k )
2
1
1
1
EA2 + EJ * + (GA / k ) 2 .
2
2
2
r
atwo sprawdzi, e
W
W
= ,
= ,
N
M
W
W
W
= N,
= M,
= oraz
W
=Q .
Obie funkcje energii W i W s zawsze dodatnie. Rol uoglnionych napre odgrywaj tu siy wewntrzne N i M, a rol uoglnionych odksztace wielkoci kinematyczne i .
Alma Mater
Cz 3
14. PODSTAWY MECHANIKI SPRYSTYCH KONSTRUKCJI PRTOWYCH
14.
WIADOMOCI OGLNE
14.1. WARUNKI RWNOWAGI UKADU SI
Mechanika konstrukcji zajmuje si wyznaczaniem si wewntrznych i przemieszcze w rnego rodzaju ukadach konstrukcyjnych (belkach, ukach, ramach, kratownicach, pytach, powokach, ukadach
mieszanych). Gwne problemy mechaniki konstrukcji zilustrujemy na przykadach liniowo-sprystych
konstrukcji prtowych o bardzo maych przemieszczeniach. Ograniczymy si tutaj tylko do podania
oglnego sensu metod wyznaczania wielkoci statycznych i kinematycznych, gdy problematyka ta ma
bardzo bogat i oglnie dostpn literatur ([4, 10, 31, 33, 35]).
Sia jest wektorem bdcym miar mechaniczn oddziaywania cia materialnych. Konsekwencj tego
jest akceptacja algebry wektorw do badania rwnowagi cia sztywnych. Z kursu mechaniki teoretycznej
(i)
wiadomo, e rwnowaga ta zachodzi, gdy wektor wypadkowy wszystkich si P (i = 1, 2 , 3,..., n) oraz
jednoczenie wektor momentu tych si wzgldem dowolnie obranego punktu s rwne zeru. Jeli punktem tym jest pocztek przyjtego ukadu wsprzdnych x, y, z, to analityczna posta warunkw rwnowagi odpowiada szeciu liniowym rwnaniom algebraicznym ze wzgldu na wsprzdne Px(i ) , Py(i ) , Pz(i )
(i)
wektorw P ):
(a)
n
n
n
Px(i ) = 0,
Py(i ) = 0,
Pz(i ) = 0,
i =1
i =1
i =1
n
n
n
(i )
(i )
M x = 0,
M y = 0,
M z(i ) = 0,
i =1
i =1
i =1
gdzie M x(i ) , M y(i ) i M z(i ) oznaczaj odpowiednio wsprzdne wektora momentu si P

y i z:
(b)
(i)
wzgldem osi x,
M x(i ) = yi Pz(i ) zi Py(i ) ,
(i )
(i )
(i )
M y = zi Px xi Pz ,
(i )
(i )
(i )
M z = xi Py yi Px .
(i)
W zalenoci (b) xi , yi , zi oznaczaj wsprzdne punktw przyoenia si P .

Zdecydowana wikszo zada z mechaniki konstrukcji dotyczy przypadku szczeglnego, w ktrym
(i)
wszystkie wektory si P le w jednej paszczynie. Wystpuje wwczas tzw. paski ukad si. Jeeli
paszczyzna ta pokrywa si
z paszczyzn ukadu wsprzdnych x, z, to Py(i ) = yi = 0, skd M x(i ) = M z(i ) = 0. Mamy wtedy tylko
trzy istotne rwnania rwnowagi:
n
Px(i ) = 0,
i =1
n (i )
Pz = 0,
i =1
n
n
(i )
=
( zi Px(i ) xi Pz(i ) ) = 0.
My
i =1
i =1
(c)
Rwnania rwnowagi dla paskiego ukadu si mog by stosowane w nastpujcych trzech wariantach:
Alma Mater
Cz 3
suma rzutw si na dwie dowolne rwnolege proste oraz suma momentw tych si wzgldem
dowolnego punktu s rwne zeru,
suma rzutw si na jedn dowoln prost oraz suma momentw tych si wzgldem dwch
dowolnych punktw nie lecych na prostej prostopadej do kierunku rzutowania si s rwne
zeru,
suma momentw si wzgldem trzech dowolnych punktw nie lecych na jednej prostej s
rwne zeru.
Zauwamy, e rwnania (c) s szczeglnym przypadkiem pierwszego wariantu (obie proste s do siebie prostopade, a momenty si odnosz si do punktu przecicia tych prostych).
W metodzie graficznej rwnania rwnowagi paskiego ukadu si odpowiadaj zamykaniu si wieloboku si ( Px( i ) = 0, Pz( i ) = 0) i zamykaniu si wieloboku sznurowego ( M (yi ) = 0).
14.2. PODPORY PRTW

Peny opis deformacji prta mamy wwczas, gdy znana jest kinematyka kadego przekroju prta.
Przekrj prta tworz wszystkie punkty materialne nalece do prta i paszczyzny przeprowadzonej prostopadle do osi prta w konfiguracji pierwotnej (nieodksztaconej). Wprowadzenie wizw wewntrznych
powoduje ograniczenie swobody przemieszcze przekroju.
W klasycznej teorii prtw na ruch kadego przekroju prta nakada si wizy wewntrzne takie, e w
procesie deformacji przekrj pozostaje paski i nie zmienia swych wymiarw poprzecznych*). Przyjmujemy zatem, e przekroje prta zachowuj si jak sztywne figury paskie, majce tylko sze stopni swobody (rys. 14.1).
Rys. 14.1
S to trzy skadowe wektora przemieszczenia rodka cikoci przekroju (u, v , w) oraz trzy kty obrotu
wzgldem poszczeglnych osi ukadu ( , y , z ) . Skadowe te tworz macierz uoglnionych przemieszcze:
{di } = {u, v, w, , y , z },
i = 1, 2,..., 6.
(14.1)
Podparcie prta w danym punkcie osi oznacza wprowadzenie dalszych dodatkowych wizw, odbierajcych przekrojowi jeden, dwa lub wicej stopni swobody. Obcieniu prta (tzw. siom czynnym) towarzysz reakcje wizw podporowych (tzw. si biernych).
W praktyce najczciej wystpuj ukady prtowe ulegajce deformacji tylko w pewnej okrelonej
paszczynie. Przyjmijmy, e paszczyzn t tworz osie x, z. Wwczas cz stopni swobody kadego
przekroju tosamociowo jest rwna zeru, tzn. = z = 0, = 0. Przekroje prta maj zatem tylko trzy
stopnie swobody: dwa przesunicia u, v oraz kt obrotu y. Mona sobie wyobrazi, e podparcie prta
uzyskuje si za porednictwem idealnie sztywnych prtw podporowych (rys. 14.2a). Prt podporowy
dopuszcza wystpienie tylko przemieszcze prostopadych do swej osi. Przemieszczenie w kierunku osi
*)
Zaoenie to nie jest suszne dla skrcania prtw niekoowych oraz cienkociennych o przekroju otwartym.
Dlatego formuowanie sposobu podparcia w tych przypadkach jest bardziej zoone.
Alma Mater
Cz 3
prta podporowego jest niemoliwe, a kada prba przemieszczenia w tym kierunku wywouje pojawienie si siy biernej.
Rys. 14.2
Prt podporowy jest wizem, a sia bierna reakcj tego wizu. Kierunek reakcji pokrywa si zawsze z osi
prta podporowego (rys. 14b), gdy w przeciwnym razie sam prt podporowy nie byby w rwnowadze
(rys. 14.2c). Typowe rodzaje podpr w ukadach paskich przedstawia rys. 14.3.
Rys. 14.3
Utwierdzenie (rys. 14.3a) odbiera przekrojowi wszystkie stopnie swobody (u = w = 0, y = 0). W

zwizku z tym wystpuj trzy reakcje wizw: dwie siy skadowe i moment.
Alma Mater
Cz 3
Podpora teleskopowa (rys. 14.3b) pozbawia przekrj dwch stopni swobody (w = 0, y = 0). Dopuszczalne jest tylko przemieszczenie u. Wystpuj dwie reakcje: moment i sia o kierunku normalnym do
podstawy fundamentu. W przypadku prtw cienkich, w ktrych przekrj po odksztaceniu jest prostopady do osi prta (zaoenie Bernoulliego), podpor teleskopow mona uzyska za pomoc dwch rwnolegych prtw podporowych, prostopadych do osi prta zasadniczego.
Podpora przegubowa nieprzesuwna (rys. 14.3c) pozbawia przekrj dwch stopni swobody
(u = v = 0) . Dopuszczalny jest obrt przekroju wok osi y (y = 0). Wystpuj dwie skadowe reakcji (dwie siy).
Podpora przegubowa przesuwna (rys. 14.3d) pozbawia przekrj jednego stopnia swobody
(w = 0). Dopuszczalne jest przemieszczenie u i kt obrotu przekroju y. Na podporze wystpuje tylko jedna skadowa reakcji o kierunku pokrywajcym si z osi prta podporowego (lub z
normaln do podstawy fundamentu).
Podpora lizgowa (rys. 14.3e) pozbawia przekrj dwch stopni swobody (u = 0, y = 0).
Dopuszczalne jest tylko przemieszczenie poprzeczne w. Wystpuj dwie skadowe reakcji: sia poduna i moment zginajcy.
14.3. CZYNNIKI ZEWNTRZNE POWODUJCE DEFORMACJ KONSTRUKCJI.

OBCIENIA
Gwn przyczyn deformacji konstrukcji s obcienia, czyli siy czynne (aktywne). Trzeba jednak
pamita, e deformacja konstrukcji moe by wywoana przez wymuszenia kinematyczne (np. przez
przemieszczenia podpr) lub zewntrznymi czynnikami niemechanicznymi, np. przez zmian temperatury
lub skurcz technologiczny (skurcz betonu). Czsto interesuj nas odchylenia konstrukcji rzeczywistej od
konfiguracji idealnej spowodowane bdami i niedokadnociami wykonania. Chodzi tu np. o wyznaczenie si wewntrznych i odchyle osi prta wstpnie zakrzywionego od pooenia projektowanego, odpowiadajcego prtowi o osi prostoliniowej.
Omwimy obecnie tylko obcienia spowodowane przez siy, natomiast wpyw innych czynnikw
zewntrznych bdzie przedstawiony w dalszych rozdziaach.
Na obcienia zewntrzne skadaj si siy powierzchniowe i masowe. Mona wprowadzi jeszcze
inny podzia: na obcienia rozoone w sposb cigy i skupione. Obcienia skupione stanowi idealizacj obcienia cigego rozoonego na bardzo maym obszarze (rys. 14.4).
Rys. 14.4
W teorii prtw wszystkie obcienia sprowadza si do punktw osi cikoci prta. Jeeli wypadkowe wszystkich si zewntrznych le w tej samej paszczynie, to wystpuje paski ukad obcienia.
Sens podanej wyej klasyfikacji obcie objanimy na przykadzie paskiego ukadu obcie, odniesionego do konfiguracji pocztkowej (przed odksztaceniem). Na rysunku 14.5a przedstawiono obcienie prta siami powierzchniowymi skupionymi i rozoonymi w sposb cigy. Po sprowadzeniu tych
Alma Mater
Cz 3
obcie do osi prta otrzymujemy paski ukad si dziaajcy w paszczynie obcienia . Jest ona jednoczenie paszczyzn symetrii prta. W efekcie uzyskujemy schemat obcienia przedstawiony na
rys. 14.5b.
Rys. 14.5
Z reguy zakada si, e obcienia rosn od zera do swych kocowych wartoci P1 , P2 ,..., P5 oraz qz ( x ) .
Siy te powoduj deformacj osi prta. Odnoszenie kocowych wartoci obcie do nieodksztaconej osi
prta nie jest zatem waciwe, upraszcza natomiast ilustracj problemu obcie. Dalsze szczegy dotyczce zachowania si obcienia w procesie deformacji prta zawiera p. 14.6.
Rysunek 14.6a objania sposb ustalania obcienia cigego podczas dziaania wektora si powierzchniowych tworzcych kt ostry z osi belki. Otrzymujemy tu trzy rodzaje obcie cigych: obcienie prostopade do osi belki q z ( x ) , obcienie statyczne do osi belki q x ( x ) oraz rozoony w sposb cigy moment zginajcy my ( x ) . Rysunek 14.6b ilustruje sposb uwzgldniania si masowych (na
przykad si cikoci) przy ustalaniu obcie.
Alma Mater
Cz 3
Rys. 14.6
W przypadku oglnym na obcienie prta o osi prostej lub zakrzywionej skadaj si siy
q x ( s), q y ( s), q z ( s) oraz momenty mx ( s), my ( s), mz ( s) , odniesione do jednostki dugoci prta, przy czym
x, y, z oznaczaj tu osie lokalnego ukadu wsprzdnych (por. rys. 14.6c). Oglne obcienie prta opisuje zatem macierz wierszowa {Fi } o elementach Fi , bdcych funkcjami zmiennej s:
{Fi } = {q x , q y , qz , mx , my , mz },
i = 1, 2, 3,..., 6.
(14.2)
Elementy Fi mog przedstawia rwnie obcienia skupione i odcinkowo cige, jeeli wyrazimy je
za pomoc funkcji Heavisidea H(s) i Diraca (s). Funkcje te bd omwione w p. 21.3.
14.4. DEFINICJE SI WEWNTRZNYCH W PRTACH

W celu zdefiniowania si wewntrznych*) rozwaymy prt obciony ukadem si zewntrznych
(czynnych i biernych) bdcych w rwnowadze. Pod wpywem tych si prt si odksztaci. W konfiguracji aktualnej (po odksztaceniu) w wybranym punkcie osi dokonamy mylowego przekroju prta paszczyzn , prostopad do jego odksztaconej osi (rys. 14.7b). Zwrmy uwag, e w oglnoci punkty materialne tworzce ten przekrj nie s tymi samymi punktami, ktre tworz przekrj w konfiguracji
pierwotnej. Identyczno tych punktw zachodzi tylko wwczas, gdy przekrj po odksztaceniu pozostaje
paski i prostopady do wygitej osi prta (zaoenie Bernoulliego).
*)
Okrelenia: siy wewntrzne, siy przekrojowe, siy uoglnione, naprenia uoglnione s synonimami uywanymi wymiennie.
Alma Mater
Cz 3
Rys. 14.7
Obie wydzielone przekrojem czci prta musz by w rwnowadze. Na kad

z nich dziaaj:
siy obcienia zewntrznego (siy czynne),
siy reakcji zewntrznych (siy bierne),
siy wewntrzne dziaajce na przekrj , czyli wektor siy T i wektor momentu M (rys.
14.7c).
Siy wewntrzne s zatem wypadkowymi elementarnych wzajemnych oddziaywa obu czci prta oddzielonych przekrojem . Warto odnotowa, e zgodnie z trzeci zasad Newtona o akcji i reakcji wartoci i kierunki wektorw T i M dziaajcych na obie czci prta s takie same, natomiast
zwroty przeciwne.
Wektor siy wypadkowej T rozkadamy na dwie siy styczne lece w paszczynie przekroju (tj.
poprzeczne w stosunku do osi): Qy i Qz oraz si normaln do przekroju (tj. podun do osi), N .
Podobnie postpujemy z wektorem momentu M . Skadowe styczne M y i M z nazywamy odpowiednio momentami zginajcymi wzgldem osi y i z , a skadow normaln M nazywamy momentem
skrcajcym. W przypadku oglnym siy wewntrzne dziaajce na dany przekrj (tzw. uoglnione naprenia) s wic okrelone przez sze elementw macierzy {Yi } :
{Yi } = {N , Qy , Qz , M , M y , M z },
i = 1, 2, 3,..., 6.
(14.3)
Znakowanie si wewntrznych jest zwizane z przyjtym ukadem wsprzdnych. Zaoymy, e

krzywoliniowa wsprzdna s pokrywa si w konfiguracji odksztaconej ze styczn do osi prta, a osie
lokalne y i z tworz z ni ukad prawoskrtny. Na paszczynie przekroju, dla ktrej zewntrzny wektor
normalny ma zwrot zgodny z osi s (dodatnia strona), dodatnie siy wewntrzne maj zwroty zgodne ze
zwrotami osi s, y, z . Na paszczynie przekroju okrelonej przez normaln zewntrzn o zwrocie przeciwnym do zwrotu osi s (ujemna strona) dodatnie siy wewntrzne maj zwroty przeciwne do zwrotu osi
s, y, z . Wedug tej, matematycznie spjnej, zasady znakowania wszystkie siy wewntrzne z rys. 14.7
s dodatnie. Dla wyjanienia dodamy, e zwrot momentu zaznaczony podwjn strzak odpowiada dziaAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 3
aniu statycznie rwnowanej pary si tworzcej z wektorem momentu rub prawoskrtn, tzn. tak, jak
tworz osie przyjtego ukadu wsprzdnych s, y, z .
W praktyce dymy jednak do tego, by zasada znakowania bya niezalena od przyjtego ukadu
wsprzdnych. Zasad tak mona zastosowa tylko do znakowania siy normalnej, ktrej dodatnia warto oznacza rozciganie prta (rys. 14.8a).
Znakowanie momentu skrcajcego mona uzaleni tylko od krtnoci ukadu wsprzdnych. Jeli
przyjmiemy, e wektor dodatniego momentu skrcajcego rozciga prt, otrzymamy zasad znakowania zilustrowan na rys. 14.8b. W prawoskrtnym ukadzie wsprzdnych, stosowanym powszechnie w
mechanice, dodatni moment skrcajcy odpowiada przykadowo kierunkowi odkrcania nasadki pira lub
nakrtki ruby.
Bardzo due znaczenie praktyczne maj paskie ukady prtowe, tzn. takie, w ktrych osie wszystkich
prtw le w tej samej paszczynie. Najczciej spotyka si zadania, w ktrych siy zewntrzne (czynne
i bierne) le w jednej paszczynie, pokrywajcej si z paszczyzn ukadu prtowego. W tych szczeglnych przypadkach zgodnie z wieloletni tradycj zasady znakowania si poprzecznych i momentw
zginajcych s ju ustalone. Przyjmuje si mianowicie, e dodatnia sia poprzeczna usiuje obrci odcit cz prta zgodnie z ruchem wskazwki zegara (por. rys. 14.8c). Umowa ta zaley jednak od tego, z
ktrej strony paszczyzny ukadu obserwujemy konstrukcj. Dla momentu zginajcego przyjmuje si
zasad, e dodatni moment powoduje rozciganie dolnych wkien prta (por. rys. 14.8d). W przypadku
prtw pionowych i pochyych przed przystpieniem do oblicze zaznacza si lini przerywan te wkna, ktre umownie uwaamy za dolne (rys. 14.8e). Znakowania momentw mona cakowicie zaniecha, jeli rzdne wykresu momentw odnosi si zawsze po stronie wkien rozciganych. Ten sposb
ma wiele zalet i jest stosowany rwnie w tych przypadkach, gdy momenty s zaopatrzone w znak.
Rys. 14.8
14.5. KLASYFIKACJA UKADW PRTOWYCH

Alma Mater
Cz 3
Nazewnictwo konstrukcji prtowych ksztatowao si na przestrzeni stuleci. Nic dziwnego, e

klasyfikacja ukadw prtowych nie jest merytorycznie spjna. O nazwie konstrukcji decyduj zazwyczaj
nastpujce cechy:
sposb podparcia i poczenia prtw,
ksztat geometryczny osi,
sposb obcienia,
zdolno konstrukcji do przejmowania okrelonych si wewntrznych.
Rys. 14.9
A oto okrelenia najczciej spotykanych ukadw prtowych:
Kratownica to ukad prostoliniowych prtw poczonych ze sob przegubowo. Obcienie

dziaa wycznie w postaci si skupionych przyoonych w wzach, tj. w punktach poczenia
prtw (rys. 14.9a). Przy tych zaoeniach prty kratownicy przenosz wycznie siy podune.
Belka to prt o osi prostoliniowej, obciony poprzecznie. Belka podparta swobodnie w

dwch punktach (przegubowo) oraz belka wspornikowa nosz nazw belek prostych (rys.
14.9b). Na rysunku 14.9c przedstawiono tzw. belki cige (przegubowe i bezprzegubowe).
Termin belka rezerwuje si dla prtw zginanych.
Alma Mater
Cz 3
10
uk to prt o osi zakrzywionej w pewnej paszczynie. W ukach oprcz zginania i cinania z

reguy wystpuj podune siy ciskajce (rys. 14.9d).
Cigno to prt majcy tylko sztywno rozcigania. Przy obcieniu poprzecznym rwnowaga cigna wymaga zakrzywienia lub zaamania osi (rys. 14.9e). Cigno przenosi wycznie siy normalne rozcigajce.
Rama to ukad prtw prostoliniowych poczonych w wzach w sposb sztywny lub przegubowy (rys. 14.9f).
Ruszt to rama paska obciona prostopadle do swej paszczyzny (rys. 14.9g).
Poza tym stosuje si bardziej szczegowe terminy. Okrelenie sup oznacza prt pionowy poddany
ciskaniu. Rozcigany prt pionowy nosi nazw wieszak. Rygiel to zazwyczaj poziomy element ramy
przenoszcy momenty zginajce.
14.6. OBLICZANIE SI WEWNTRZNYCH.

ZASADA ZESZTYWNIENIA
Oglny sposb wyznaczania si wewntrznych w przekroju polega na badaniu rwnowagi jednej dowolnie wybranej czci prta oddzielonej tym przekrojem. Do wyznaczenia si wewntrznych za
pomoc rwna rwnowagi musz by dane:
przemieszczenia kadego przekroju prta,
zachowanie si obcienia w procesie deformacji,
siy reakcji wizw.
Rys. 14.10
Informacja, e obcienia rosn od zera do swej kocowej wartoci, jest niewystarczajca, gdy obcienie zwizane z danym punktem materialnym moe w procesie odksztacenia zachowa swj kierunek w przestrzeni (rys. 14.10a) lub nie (rys. 14.10b). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z obAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 3
11
cieniem konserwatywnym. Odpowiada ono sytuacjom, w ktrych praca obcienia zaley tylko od
konfiguracji pocztkowej i kocowej. Drugi przypadek odpowiada obcieniu niekonserwatywnemu. Jest
oczywiste, e w obu przypadkach podanych na rys. 14.10a, b reakcje wizw podporowych i siy wewntrzne bd rne. Zachowanie si obcienia w procesie deformacji warunkuje stosowanie twierdzenia o minimum energii potencjalnej obcienie musi by wwczas konserwatywne. Ma to due znaczenie w problemach statecznoci.
Do obliczenia reakcji podporowych niezbdna jest zazwyczaj znajomo przemieszczenia tylko pewnych przekrojw prta. Wida to wyranie na rys. 14.10a, b. W pewnych przypadkach wymaganie to nie
jest konieczne, co pokazuje rys. 14.10d. Niemniej jednak do cisego okrelenia si wewntrznych w kadym przekroju musimy zna deformacje caego prta.
Problem wyznaczania si wewntrznych upraszcza si znakomicie, gdy przyjmiemy, e przemieszczenia konstrukcji s bardzo mae. Zaoenie to jest uzasadnione, gdy w technice wymagamy na og odpowiednio duej sztywnoci konstrukcji. Wyjtek stanowi tu konstrukcje cignowe i pneumatyczne.
Zaoenie maych przemieszcze pozwala zaniedba rozrnianie konfiguracji przed i po odksztaceniu, a
w rwnaniach rwnowagi mona pomin wpyw deformacji. Inaczej mwic, przy ukadaniu rwna
rwnowagi prty traktujemy jak ciaa sztywne zajmujce pod obcieniem konfiguracj pocztkow.
Stwierdzenie powysze stanowi tre tzw. zasady zesztywnienia. Zastosowanie tej zasady do belki z
rys. 14.10c umoliwia obliczenie zarwno reakcji, jak i si wewntrznych wycznie z rwna rwnowagi.
Reakcje podpory utwierdzonej V A , H A , M A wyznaczamy na podstawie rwna (c) z p. 14.1 (por. rys.
14.11a):
Px(i ) = 0: H A = 0,
Pz(i ) = 0: V A + P = 0, V A = P,
M y(i ) = M A = 0: M A + Pl = 0,
M A = Pl.
Podobnie wyznaczymy siy wewntrzne N(x), Q(x), M(x), badajc rwnowag jednej z czci odcitej
przekrojem x = x . Przykadowo dla czci lewej z rysunku 14.10b mamy:
Px(i ) = 0 :
Pz(i ) = 0 :
M y(i ) = M B = 0 :
N ( x ) = 0,
P = Q( x ) = 0, Q( x ) = P ,
Pl M ( x ) + Px = 0, M ( x ) = P (l x ).
Alma Mater
Cz 3
12
Rys. 14.11
Identyczne wyniki uzyskamy za pomoc rwna rwnowagi uoonych dla czci prawej (rys. 14.11c).
Wykresy si wewntrznych przedstawiaj rys. 14.11d, e, f. Zwrmy uwag na to, e rzdne wykresu
M(x) odoone s po stronie wkien rozciganych.
14.7 KONSTRUKCJE STATYCZNIE WYZNACZALNE

I STATYCZNIE NIEWYZNACZALNE
Jeeli dla dowolnego obcienia konstrukcji reakcje i siy wewntrzne mona wyznaczy wycznie z
rwna rwnowagi, to konstrukcj tak nazywamy statycznie wyznaczaln. Wszystkie inne tworz zbir
konstrukcji statycznie niewyznaczalnych. W konstrukcjach tych do okrelenia pola statycznego (tj. reakcji i si wewntrznych) oprcz rwna rwnowagi wykorzystuje si dodatkowo informacje o polu przemieszcze, ktre zale m. in. od wasnoci fizycznych materiau. Naley podkreli, e w ramach teorii
kinematycznie nieliniowej, w ktrej nie obowizuje zasada zesztywnienia, kada konstrukcja jest statycznie niewyznaczalna. W takich przypadkach w rwnaniach rwnowagi wystpuj nieznane przemieszczenia, do ktrych wyznaczenia niezbdna jest analiza deformacji konstrukcji. Wniosek ten wynika z rozwaa zawartych w p. 14.6.
Przykadem konstrukcji statycznie wyznaczalnej jest belka wspornikowa z rys. 14.10c, ktrej rozwizanie podano na rys. 14.11. Bardzo istotn cech konstrukcji statycznie wyznaczalnych jest to, e zerowemu obcieniu odpowiadaj zawsze zerowe reakcje i siy wewntrzne. W konstrukcjach statycznie
niewyznaczalnych ju tak nie jest, gdy mog w nich wystpowa rne od zera reakcje i siy wewntrzne bdce w rwnowadze z zerowym obcieniem. Teoria konstrukcji statycznie wyznaczalnych ma znaczenie podstawowe, suy bowiem take do obliczania konstrukcji statycznie niewyznaczalnych.
Na podstawie poprzedniego punktu mona wnioskowa, e podzia na konstrukcje statycznie wyznaczalne i niewyznaczalne wynika z przyjcia zasady zesztywnienia. Znaczenie tej zasady wykracza jednak
poza konstrukcje o maych przemieszczeniach. Zamy, e przy penym obcieniu P konstrukcja wykazuje due przemieszczenia. Wyobramy sobie, e obcienie przyrasta w czasie skokowo o tak mae
wartoci P, e przyrosty przemieszcze konstrukcji s rwnie bardzo mae. Wwczas na kadym kroku
obcienia mona przyj, e jest suszna zasada zesztywnienia. Pozwala to na przyblione obliczenie si
Alma Mater
Cz 3
13
wewntrznych, jeeli uwzgldnimy przemieszczenia konstrukcji skumulowane w krokach poprzednich.

Idea metody przyrostowej jest bardzo czsto stosowana do obliczania konstrukcji wykazujcych due
przemieszczenia.
14.8. RWNANIA PRACY WIRTUALNEJ DLA KONSTRUKCJI PRTOWYCH

Fizyczne podstawy metod mechaniki budowli wywodz si z rwna pracy wirtualnej, std
fundamentalne znaczenie tych rwna.
Rwnania pracy wirtualnej s suszne dla dowolnego modelu fizycznego materiau. Wynikaj z nich
zarwno zasady energetyczne, jak i rwnania rwnowagi, s bardzo uyteczne podczas wyznaczania
przemieszcze i wielkoci statycznych. W dalszych rozdziaach pokaemy niektre zastosowania tych
rwna.
Dla ciaa o objtoci V ograniczonego powierzchni S rwnania pracy wirtualnej maj posta (por.
wzory (3.2) i (3.3)):
(a)
(b)
przy czym wielkoci wirtualne dla odrnienia od rzeczywistych zaznaczono nadkreleniem. Midzy
wielkociami rzeczywistymi a wirtualnymi nie ma adnego zwizku przyczynowego. Musz one jedynie
spenia warunki dopuszczalnoci statycznej i kinematycznej.
W tym punkcie nadamy rwnaniom (a) i (b) posta przydatn do analizy konstrukcji prtowych.
W konstrukcjach prtowych wszystkie siy zewntrzne s przyoone do osi prta, wobec czego rnice midzy siami powierzchniowymi i masowymi znikaj. Stosownie do ustale p. 14.3, traktujcego o
obcieniach, lewe strony rwna (a) i (b) mona zapisa wedug schematu:
6
ds.
pi ui dS + Gi ui dV = (qxu + qyv + qz w + mx + myy + mzz )ds = Fd
i
i
S
V
s
s i =1
(14.4)
Wzr (14.4), przedstawiajcy prac si zewntrznych, oraz wyraenia na prac si wewntrznych, podane
w drugiej czci, pozwalaj otrzyma ogln posta rwna pracy wirtualnej dla konstrukcji prtowych:
wirtualny stan przemieszcze:
(q xu + q yv + qz w + mx + my y + mzz )ds =
s
N + Qy y + Qz z + M + M y k y + M zk z )ds,
(14. 5)
lub krcej
6
Fi di ds = Yi ei ds,
s i =1
s i =1
(14.5a)
wirtualny stan si:

Alma Mater
Cz 3
14
(q x u + q y v + qz w + mx + my y + mz z )ds =
s
N + Qy y + Qz z + M + M y y + M z z )ds,
(14. 6)
lub
6
Fi di ds = Yi ei ds.
s i =1
s i =1
(14.6a)
W rwnaniach tych , y , z , , k y , k z oznaczaj odpowiednio tzw. uoglnione odksztacenia prta:

wyduenie wzgldne osi, rednie kty cinania oraz jednostkowy kt skrcenia i krzywizny osi prta.
Wielkoci te mona uwaa za elementy pewnej macierzy odksztace uoglnionych {ei }:
{ei } = { , y , z , , k y , k z },
i = 1, 2, ..., 6.
(14.7)
Warto przytoczy pewien szczeglny przypadek rwna pracy wirtualnej (14.5). Chodzi o posta tych
rwna dla ukadu cia idealnie sztywnych, w ktrych dopuszczalne przemieszczenia wykluczaj wystpowanie uoglnionych odksztace. Wwczas prawa strona wzoru (14.5) jest zawsze rwna zeru:
(q x u + q y v + qz w + mx + my y + mz z )ds 0
(14.8)
Fi di ds = 0.
s i =1
(14.8a)
lub
Rwnania (14.8) maj due znaczenie praktyczne przy wyznaczaniu reakcji wizw i si wewntrznych.
Rwnania (14.5) i (14.6) obowizuj rwnie dla prtw silnie zakrzywionych. Trzeba wwczas zamiast zmiany krzywizny k wpisa wyraenie k +/r, gdzie r oznacza pocztkowy promie zakrzywienia
osi prta.
Rwnania pracy wirtualnej zapisane w postaci (14.5) i (14.6) obowizuj przy zaoeniu paskich
przekrojw (niekoniecznie normalnych do wygitej osi prta) oraz swobodnej deplanacji przekroju podczas skrcania. W innych przypadkach trzeba wprowadzi pewne modyfikacje tych rwna. Niemniej ich
sens pozostaje ten sam: lewe strony wyraaj prac si zewntrznych, a prawe prac si wewntrznych.
Na przykad w prostoliniowych prtach cienkociennych o przekroju otwartym, podlegajcych zaoeniom teorii Wasowa, prawe strony rwna pracy wirtualnej przybieraj posta (por. wzr (13.51)):
( N + Bk + Mv + M y k y + M zk z )ds,
(14.9)
gdzie B i Mv oznaczaj odpowiednio bimoment i moment skrcajcy Saint-Venanta, natomiast krzywizna skrtna k = ' = . W wyraeniu (14.9) nie wystpuj skadniki Qy y + Qz z , bo w teorii Wasowa zakada si, e y = z = 0.
14.9. TWIERDZENIA ENERGETYCZNE DLA PRTW SPRYSTYCH

Alma Mater
Cz 3
15
14.9.1. Twierdzenie Clapeyrona

Matematyczna tre twierdze energetycznych wynika z rezultatw uzyskanych dla orodka cigego
w rozdziale 5.
Twierdzenie Clapeyrona dla konstrukcji prtowych wyraa rwnanie:
1
(q x u + q y v + q z w + mx + my y + mz z )ds =
2
(
s
1
N + Qy y + Qz z + M + M y k y + M z k z ds,
2
(14.10)
lub
1
2
1 6
Fi di ds =
Yi ei ds, i = 1, 2,..., 6 .
s i =1
s i =1
(14.10a)
Budowa wzoru (14.10) wynika bezporednio z rozwaa zawartych w p. 14.8. Wzr ten mona rwnie traktowa jako szczeglny przypadek rwna pracy wirtualnej, w ktrych wielkoci wirtualne utosamia si z wielkociami rzeczywistymi. Zaoenie takie jest uzasadnione tym, e wielkoci wirtualne s
dowolne i dopuszczalne, mog zatem by take wielkociami rzeczywistymi.
Wzr (14.10) obowizuje tylko dla ukadw Clapeyrona, czyli ukadw, w ktrych zalenoci midzy
obcieniami i przemieszczeniami s liniowe, a ponadto nie wystpuj wstpne naprenia lub odksztacenia oraz zmiany temperatury.
14.9.2. Twierdzenie o minimum energii potencjalnej
Energi potencjaln definiuje si nastpujco:
(a)
= W ij (uk ) dV
V
pi ui dS Gi ui dV ,
Sp
przy czym W (ij ) jest funkcj energii odksztacenia sprystego majc wasno potencjau:
(b)
W
= ij .
ij
Odpowiedni posta rwnania (a) dla prtw otrzymamy natychmiast, jeeli posuymy si wielkociami
uoglnionymi Fi , di , Yi , ei :
= (di ) = W[ ei (di )]ds

s
Fi di ,
s F i =1
(14.11)
przy czym
W
= Yi , i = 1, 2, ..., 6.
ei
(14.12)
Alma Mater
Cz 3
16
Dla prta liniowo-sprystego

6
GA 2 GA 2
y +
z + GJ s 2 + EJ y k y2 + EJ z k z2 = 1 Di ei2 ,
W(ei ) = 1 EA2 +
2
2
ky
kz
i=1
(14.13)
gdzie Di oznaczaj kolejno odpowiednie sztywnoci przekroju prta EA, GA/ky, ..., EJz .
Warunkiem stanu rwnowagi jest osignicie przez energi potencjaln (di) wartoci ekstremalnej.
Rwnowaga stateczna odpowiada natomiast takiemu kinematycznie dopuszczalnemu polu przemieszcze,
ktre nadaje energii potencjalnej warto minimaln:
(di ) = min.
(14.14)
Twierdzenie to jest suszne rwnie dla prtw nieliniowo-sprystych. Przemieszczenia konstrukcji mog by dowolnie due pod warunkiem, e obcienia s konserwatywne.
Omwimy jeszcze jeden bardzo wany przypadek szczeglny, gdy obcienie skada si rwnie z
obcie skupionych Pj (j = 1, 2, ..., m). Mog to by siy lub momenty skupione. Dla jasnoci zapisu
oddziaywania te wydzielimy, przyjmujc, e
6
Fi di ds =
s i =1
s
m
6
Fi di ds +
Pj j ,
i =1
j =1
gdzie Di oznacza rzut przemieszczenia punktu przyoenia obcienia skupionego Pj na lini dziaania
tego obcienia. Energi potencjaln (di, j) wyrazimy wic jak nastpuje:
m
6
(di , j ) = W[ei (d k )]ds

Fi di ds
Pj j .
=
=
1
1
i
j
s
sF
(c)
Warunkiem koniecznym wystpowania stanu rwnowagi jest zerowanie si pochodnej energii wzgldem przemieszczenia j, czyli j = 0, co na podstawie wzoru (c) prowadzi do zalenoci:
Pj =
U
,
j
(14.15)
gdzie U = U (ei , j ) = W (ei , j )ds i oznacza cakowit energi odksztacenia wyraon przez wielkoci
s
kinematyczne.
14.9.3. Twierdzenie o minimum energii dopeniajcej.

Zasada Castigliano
Energi dopeniajc * definiuje si nastpujco:
Alma Mater
Cz 3
* = W ( ij )dV
(d)
17
pi ui ds,
Su
przy czym W(ij) jest funkcj energii napre majc wasno potencjau:
W
= ij .
ij
(e)
Dla prtw odpowiednia posta energii dopeniajcej * przedstawia wzr:

6
Fi di ds,
= W (Yi )ds
s
s i =1
(14.16)
W
= ek , k = 1, 2, ..., 6.
Yk
(14.17)
przy czym
Dla prta liniowo-sprystego

2
6
Qy2
Qz2
Yi2
1 N2
M 2 M y M z2 1
=
+
+
+
+
+
W (Yi ) =
.
D
2 EA (GA / k y ) (GA / k z ) GJ s EJ y EJ z 2
i =1 i
(14.18)
Twierdzenie o minimum energii dopeniajcej gosi, e spord wszystkich dopuszczalnych pl statycznych (napre uoglnionych i si zewntrznych) realizuje si to pole, ktre nadaje energii dopeniajcej
warto minimaln, czyli:
* (Yi , Fk ) = min .
(14.19)
Szczeglnym przypadkiem tego twierdzenia jest tzw. zasada Castigliano, ktra ma zastosowanie, gdy
poza obcieniami cigymi Fk wystpuj rwnie obcienia skupione Pj. Wwczas
(f)
m
6
Fi di ds
Pj j .
= (Yi , Fk , Pj ) = W (Yi , Pj )ds
1
1
i
j
=
=
s
sd
*
Warunkiem istnienia ekstremum energii dopeniajcej jest znikanie pochodnej energii dopeniajcej
wzgldem siy Pj, czyli ( * / Pj ) = 0 . Warunek ten zastosowany do rwnania (f) prowadzi do zalenoci:
j =
U
,
Pj
(14.20)
Alma Mater
Cz 3
18
gdzie U = U (Yi , Pj ) = W (Yi , Pj ) ds i oznacza cakowit energi odksztacenia wyraon przez wielkoci
s
statyczne. Rwnanie (14.20) stanowi tre wspomnianej wyej zasady Castigliano.
14.10. O KINEMATYCE I STATYCE UKADW CIA IDEALNIE SZTYWNYCH

14.10.1. Mae przemieszczenia tarczy sztywnej
Problematyk zawart w tytule tego punktu omwimy na przykadzie ukadw paskich. Jako model
ciaa idealnie sztywnego przyjmiemy nieodksztacaln figur pask, czyli tzw. tarcz sztywn.
Z mechaniki teoretycznej wiadomo, e dowolny przyrost przemieszcze ciaa sztywnego mona traktowa jako obrt tego ciaa wok chwilowego bieguna obrotu. Przesunicie rwnolege (translacja) stanowi przypadek szczeglny, w ktrym chwilowy biegun obrotu ley w nieskoczonoci.
Rys. 14.12
Rozwamy obrt tarczy sztywnej wok bieguna lecego w pocztku przyjtego ukadu wsprzdnych x, y (rys. 14.12a). Jeli kt obrotu jest may, to mona przyj, e wektory przemieszczenia poszczeglnych punktw tarczy s prostopade do kierunku promieni czcych te punkty z biegunem obrotu. Ilustruje to rys. 14.12a, na ktrym dla wybranego punktu B wektor przemieszczenia jest prostopady
do promienia r, przy czym
= r tg r
(14.21)
Rzuty przemieszczenia na osie x i y wynosz:

(a)
(b)
u = sin = (r sin ),
v = cos = (r cos ).
Poniewa wsprzdne punktu B wyraaj si wzorami

(c)
(d)
x B = r cos ,
y B = r sin ,
Alma Mater
Cz 3
19
wic zalenoci (a) i (b) mona zapisa w postaci:

u = yB ,
v = x B .
(14.22)
Rwnanie (14.22) prowadzi do bardzo uytecznego wniosku, a mianowicie:

Bezwzgldna warto dowolnej skadowej wektora przemieszczenia jest iloczynem kta obrotu tarczy i
odlegoci tej skadowej od bieguna obrotu.
Drugie wane spostrzeenie dotyczy sposobu wyznaczenia pooenia bieguna obrotu (por. rys. 14.12b):
Jeeli znamy kierunki wektorw przemieszczenia dwch rnych punktw tarczy, to chwilowy biegun
obrotu ley w punkcie przecicia si prostych prostopadych do tych wektorw.
Poniewa kady z punktw tworzcych tarcz obraca si wzgldem bieguna obrotu o ten sam kt rwny ktowi obrotu caej tarczy , zatem na podstawie (14.21) otrzymujemy zaleno:
= 1=
r1
2
=... =
r2
n
= const.
rn
(14.23)
W szczeglnym przypadku, gdy tarcza podlega wycznie translacji, chwilowy biegun obrotu ley w
nieskoczonoci (w punkcie przecicia si dwch prostych rwnolegych por. rys. 14.12c).
14.10.1. Warunek geometrycznej niezmiennoci i kinematyka ukadu tarcz sztywnych

Tarcza sztywna na paszczynie ma trzy stopnie swobody. Do jej unieruchomienia niezbdne s zatem
co najmniej trzy prty podporowe (rys. 14.13a). Jest to tylko warunek konieczny, poniewa tarcza z
rys. 14.13b moe obraca si wok bieguna O, lecego w punkcie przecicia si wszystkich trzech prtw podporowych. Tarcza ta ma wic jeden stopie swobody i jest chwilowo geometrycznie zmienna.
Rys. 14.13
Dla ukadu zoonego z wikszej liczby tarcz warunek konieczny ich unieruchomienia jest nastpujcy:
(e)
p = 3t ,
gdzie p jest czn liczb prtw podporowych, a t liczb tarcz w ukadzie. Na podstawie rwnania (e)
mona sprecyzowa trzy przypadki:
Alma Mater
Cz 3
20
1) gdy p < 3t, ukad jest geometrycznie zmienny,

2) gdy p = 3t, ukad jest geometrycznie niezmienny,
3) gdy p > 3t, ukad jest geometrycznie niezmienny i przesztywniony.
Powyszy podzia jest suszny, jeeli wykluczymy z rwna przypadki szczeglne podane przykadowo na rys. 14.13b, c, 14.14c, d.
W kadej poprawnie zaprojektowanej konstrukcji, ktrej elementy zgodnie
z zasad zesztywnienia mona traktowa jak tarcze sztywne, liczba wizw (prtw podporowych)
musi spenia konieczny warunek niezmiennoci geometrycznej.
p 3t .
(14.24)
Liczba n = p 3t okrela stopie przesztywnienia ukadu. Warunek dostateczny niezmiennoci geometrycznej ukadu sformuujemy w p. 14.10.4.
Rys. 14.14
Omwimy krtko ukady geometrycznie zmienne (przypadek 1), ktre take maj due znaczenie
praktyczne. Chodzi mianowicie o okrelenie kinematyki takich ukadw. Liczba s = 3t p okrela liczb
stopni swobody ukadu geometrycznie zmiennego. Gdy liczba stopni swobody s > 1, to kinematyka wypadkowa jest kombinacj liniow poszczeglnych mechanizmw o jednym stopniu swobody. Rozwamy
przykadowo ukad dwch tarcz przedstawiony na rys. 14.15. Ukad ten ma dwa stopnie swobody
( s = 3 2 4 = 2 ). Wprowadzenie dwch dodatkowych prtw podporowych 1 i 2 powoduje, e ukad
staje si geometrycznie niezmienny. Pierwszy mechanizm o jednym stopniu swobody uzyskujemy po
usuniciu podpory 1, a drugi rwnie o jednym stopniu swobody po usuniciu podpory 2. Kady z
mechanizmw jest jednoznacznie okrelony przez kt obrotu wybranej tarczy. Przyjmijmy zatem, e kt
1 okrela mechanizm 1, a kt 2 okrela mechanizm 2.
Alma Mater
Cz 3
21
Rys. 14.15
Dokonamy najpierw analizy mechanizmu 1 (rys. 14.15b). Punkt (I) oznacza biegun obrotu tarczy I.
Punkt ten pokrywa si z podpor A. Biegun obrotu tarczy II ley na prostych prostopadych do znanych
kierunkw wektorw przemieszczenia dwch punktw B i C nalecych do tarczy II. Wzajemny biegun
obrotu obu tarcz (I, II) ley w punkcie B. Charakterystyczne jest to, e bieguny (I), (I, II) i (II) le na
jednej prostej. Z porwnania dugoci wektora B wyznaczonej z kinematyki tarcz I i II otrzymujemy
zaleno midzy ktami I(1) i II(1) :
3 I(1) = 1 II(1) .
Poniewa 1 = I(1) , wic dla mechanizmu 1 mamy
I(1) = 1 , II(1) = 31.

W podobny sposb ustalamy pooenie bieguna obrotu i zalenoci midzy ktami w mechanizmie 2
(rys. 14.15c):
1 I( 2 ) = 2 II( 2) .
Poniewa 2 = II(2 ) , wic I( 2 ) = 2 II( 2) = 2 2 . Ostatecznie otrzymujemy:
(f)
I = (1) + ( 2) = 1 2 2 ,
I
II
(1)
(2)
II = II + II = 31 + 2 .
Alma Mater
Cz 3
22
Zaleno (f) jest ilustracj faktu, e kinematyka ukadu o dwch stopniach swobody jest kombinacj
liniow dwch mechanizmw skadowych, okrelonych przez dwa kty obrotu I i II.
Kty obrotu ukadu tarcz sztywnych, tworzcych mechanizm o jednym stopniu swobody (tzw. acuch
kinematyczny), mona rwnie wyznaczy analitycznie, bez uciekania si do wyznaczania biegunw
obrotu poszczeglnych tarcz.
Dla ilustracji sposobu analitycznego rozwaymy ukad trzech tarcz sztywnych
o jednym stopniu swobody, przedstawiony na rys. 14.15d. Idea tego sposobu polega na wykorzystaniu
rwna sumy rzutw przemieszcze na osie ukadu wsprzdnych x, y. Skadowe przemieszczenia punktu D stosownie do wzoru (14.22) wynosz:
Dx =
Dy =
(g)
x = l1y I + l2 y II + l3 y III ,
y = l1x I l2 x II l3x III .
Naley zwrci uwag, e dodatnie kty I , II i III odpowiadaj tutaj obrotowi zgodnemu z kierunkiem ruchu wskazwek zegara, a znaki rzutw dugoci prtw lix , liy traktuje si jako skadowe wektorw AB, BC i CD, czyli:
lix = li cosi ,
l = l sin .
i
iy i
(h)
Poniewa punkt D jest nieruchomy, wic Dx = Dy = 0 , a zalenoci (g) tworz ukad dwch rwna
jednorodnych o trzech niewiadomych I , II i III :
l1y I + l2 y II + l3 y III = 0,
l1x I + l2 x II + l3x III = 0.
(i)
Z ukadu tego mona wyznaczy stosunki niewiadomych ktw. Przyjwszy przykadowo, e

t2 = II I oraz t3 = III I , otrzymujemy dwa rwnania o dwch niewiadomych t2 i t3:
l2 y t2 + l3 y t3 = l1y ,
l2 x t2 + l3x t3 = l1x ,
(j)
std
II = t2 I =
l1x l3 y l1y l3x

I ,
l2 y l3 x l2 x l3 y
III = t3 I =
l1y l2 x l1x l2 y
I .
l2 y l3x l2 x l3 y
Dalsze zastosowania sposobu analitycznego pokaemy na przykadach acuchw kinematycznych podanych na rys. 14.15b, c.
Dla ukadu z rys. 14.15b mamy:
Cx = 3l I(1) l II(1) = 0,
Cy = l I (1) 2l II(1) = C .
Alma Mater
Cz 3
23
Z pierwszego rwnania otrzymujemy, e 3 I(1) = II(1) , co pokrywa si z wynikiem uzyskanym wczeniej.

Drugie rwnanie wyraa jedynie zwizek midzy wartociami ktw I(1) i II(1) a przemieszczeniem
C .
Dla ukadu z rysunku 14.15c mamy:
Cx = A + 3l I( 2) l II( 2) = 0,
Cy = l I( 2 ) 2l II( 2) = 0.
Interesujca nas zaleno pomidzy ktami I( 2 ) a II( 2) wynika z drugiego rwnania: I( 2) = 2 II( 2) .
Wynik ten jest identyczny z wynikiem uzyskanym za pomoc planu biegunw.
14.10.3. Warunek statycznej wyznaczalnoci
i rwnowaga ukadu tarcz sztywnych
Statyczna wyznaczalno w przypadku ukadu tarcz sztywnych oznacza, e reakcje wszystkich wizw (tj. prtw podporowych i prtw czcych tarcze) mona obliczy wycznie z rwna rwnowagi.
Dla kadej tarczy mona uoy trzy rwnania rwnowagi. Wobec tego liczba skadowych reakcji (liczba
prtw) w ukadzie wyznaczalnym wynosi 3t. Wyrnimy trzy przypadki:
1) gdy p < 3t, ukad rwna statyki jest sprzeczny,
2) gdy p = 3t, ukad jest statycznie wyznaczalny,
3) gdy p > 3t, ukad jest statycznie niewyznaczalny.
Z powyszego wynika silny zwizek statyki z kinematyk. Przypadek 1) odpowiada ukadom geometrycznie zmiennym, przypadek 2) geometrycznie niezmiennym, a przypadek 3) ukadom
przesztywnionym. W statyce konstrukcji liczba n = p 3t nazywa si stopniem statycznej
niewyznaczalnoci ukadu. Liczba ta jest odpowiednikiem stopnia przesztywnienia w kinematyce
konstrukcji.
Trzeba doda, e warunek p = 3t jest tylko warunkiem koniecznym statycznej wyznaczalnoci. Warunek ten mwi, e liczba rwna rwnowagi jest rwna liczbie niewiadomych reakcji (si w prtach). Moe si okaza, e wyznacznik ukadu rwna rwnowagi jest rwny zeru i wwczas nie ma jednoznacznego rozwizania. Ten szczeglny przypadek odpowiada ukadom geometrycznie zmiennym (por. rys.
14.13b, i rys. 14.14c, d). Badanie wartoci wyznacznika rwna rwnowagi jest wic metod pozwalajc zidentyfikowa ukady geometrycznie zmienne. Wyjanienie pochodzenia tej metody oraz sposobu
powizania statyki z kinematyk ukadw zawiera p. 14.10.4.
Jeeli p > 3t, to dla tarcz idealnie sztywnych nie mona wyznaczy reakcji wizw. Moliwo taka
pojawia si dopiero po odstpieniu od zaoenia o idealnej sztywnoci tarcz.
Podczas badania rwnowagi warto pamita o tym, e jeeli na ukad tarcz dziaaj:
tylko dwie siy, to rwnowaga zachodzi wtedy, gdy linie dziaania tych si pokrywaj si, wartoci
s rwne a zwroty przeciwne (rys. 14.16a),
tylko trzy siy, to rwnowaga zachodzi wtedy, gdy linie dziaania tych si przecinaj si w jednym
punkcie (rys. 14.16b).
Rys. 14.16
Alma Mater
Cz 3
24
14.10.4. Warunek dostateczny geometrycznej niezmiennoci ukadu cia idealnie sztywnych

Ruch ukadu cia sztywnych nastpuje wskutek niewystarczajcej liczby lub niewaciwego rozmieszczenia prtw podporowych. Rozwamy paski ukad idealnie sztywnych prtw poczonych ze sob
wzami przegubowymi (kratownica). Przyjmijmy ponadto, e siy zewntrzne obciajce ukad dziaaj
wycznie w wzach (rys. 14.17a). Za pomoc takiego modelu mona rwnie analizowa dowolny
ukad tarcz sztywnych. Zakada si przy tym, e wzy przegubowe wystpuj dodatkowo w punktach
przyoenia si zewntrznych.
Poniewa do unieruchomienia wza na paszczynie niezbdne s co najmniej dwa prty, zatem warunek konieczny geometrycznej niezmiennoci rozwaanych ukadw ma posta:
(a)
p 2w,
gdzie p jest liczb prtw a w liczb wzw wewntrznych (ruchomych, tzn. wzw niepodporowych). Jeeli p > 2w, to ukad jest przesztywniony, a stopie przesztywnienia takiego ukadu n = p 2w.
Ukad prtw jest geometrycznie niezmienny, jeeli przemieszczeniu wzw towarzysz zmiany dugoci przynajmniej niektrych prtw. Inaczej mwic, zerowym wydueniom (skrceniom) prtw musz odpowiada tylko zerowe wartoci przemieszcze wszystkich wzw. Jest to sowne sformuowanie
dostatecznego warunku geometrycznej niezmiennoci.
Rys. !4.17
Zalenoci midzy przemieszczeniami wzw a wydueniem prta ustalimy na podstawie

rys. 14.17b. W konfiguracji pierwotnej punkt A oznacza pocztek a punkt B koniec prta o dugoci li. O
prta ma zatem zwrot zgodny z wektorem AB. Po odksztaceniu punkt A zajmie pooenie A', a punkt B
pooenie B'. W ukadzie wsprzdnych lokalnych x1, x2 skadowe wektorw przemieszczenia punktw
A i B oznaczymy odpowiednio przez ui(i ) , u2(i ) i u3(i ) , u4(i ) . Pooenie prta wzgldem globalnego ukadu
(i)
wsprzdnych X1, X2 jest okrelone przez wartoci kosinusw kierunkowych wektora jednostkowego a
ktrego zwrot jest zgodny ze zwrotem wektora AB:
Alma Mater
Cz 3
25
a (i ) = (a (i ) ,a (i ) ) ,
1
2
(i )
(i )
a1 = cos(a , X1 ),
(i )
(i )
a2 = cos(a , X 2 ).
(b)
Skadowe wektorw przemieszczenia punktw A i B w globalnym ukadzie wsprzdnych s oznaczone

odpowiednio przez U1(i ) , U 2(i ) i U 3(i ) , U 4(i ) .
Dugo prta po odksztaceniu obliczymy ze wzoru Pitagorasa:
li + li =
( c)
= li
(l + u
i
(i )
3
) + (u
(u
u
+
u1(i )
u3(i )
1+ 2
(i )
1
(i )
4
u2(i )
(i )
3
u1(i )
)=
) + (u
2
li
(i )
4
u2(i )
li2
Jeeli przemieszczenia s bardzo mae w porwnaniu z dugoci prta, to uzasadnione jest uwzgldnienie jedynie przyrostu dugoci jako liniowej funkcji skadowych wektorw przemieszcze:
u (i ) u1(i )
li + li = li 1 + 2 3
= li + u3(i ) u1(i ) ,
li
skd
(d)
li = u3(i ) u1(i ) .
Wzr (d) wie przyrost dugoci prta i z przemieszczeniami odmierzonymi

w lokalnym ukadzie wsprzdnych x1, x2. Poniewa
(e)
wic
(f)
u (i ) = U (i ) a (i ) + U (i ) a (i ) ,
1
1 1
2 2
(i )
(i ) (i )
(i ) ( i )
u3 = U 3 a1 + U 4 a2 ,
li = U 3(i ) U1(i ) a1(i ) + U 4(i ) U 2(i ) a2(i ) .
Wzr (f) pozwala obliczy przyrost dugoci prta, jeeli s znane przemieszczenia wzw odmierzane w
ukadzie globalnym X1, X2. Obliczymy zatem wyduenia prtw ukadu przedstawionego na rys. 14.17c.
Numery prtw zapisano w kkach, a zwrot ich osi odpowiada numeracji wzw; niszy numer oznacza
pocztek danego prta. Poniewa ukad skada si z piciu prtw, a liczba wzw wewntrznych wynosi dwa, zatem stopie przesztywnienia ukadu wynosi n = 1. Uwzgldniajc, e
U1 = U 2 = U 7 = U 8 = U 9 = U10 = U11 = U12 = 0 , ze wzoru (f) otrzymujemy:
U 3a1(1) + U 4 a2(1) = l1 ,
(U5 U 3 )a1(2) + (U 6 U 4 )a2(2) = l2 ,

U 5a1( 3) U 6a2( 3) = l3 ,
U 5a1( 4 ) U 6a2( 4) = l4 ,
U 5a1(5) U 6a2(5) = l5 .
Rwnania powysze mona zapisa w postaci macierzowej:
Alma Mater
Cz 3
(g)
26
[C jk ] {U k } = {l j },
gdzie {U k } = {U 3 ,U 4 ,U 5 ,U 6 } jest wektorem przemieszcze wzw wewntrznych,
{l j } = {l1, l2 , l3 , l4 , l5} jest wektorem wydue prtw, a
(h)
a (1)
1( 2)
a1
[C jk ] = 0
a2(1)
a2( 2 )
0
0
0
0
a1( 2)
a1( 3)
a1( 4)
a1(5)
a2( 2)
a2( 3)
a2( 4 )
a2(5)
Macierz [Cjk] nazywa si macierz zgodnoci geometrycznej. Liczba wierszy tej macierzy jest rwna
liczbie prtw (j = 1, 2, ..., p), za liczba kolumn jest rwna liczbie stopni swobody wzw wewntrznych, s = 2w (k = 1, 2, ..., a).
Jak stwierdzilimy wyej, warunkiem geometrycznej niezmiennoci ukadu jest wymaganie, by zerowym wydueniom prtw odpowiaday zerowe wartoci przemieszcze wzw wewntrznych. Oznacza
to, e w konstrukcjach geometrycznie niezmiennych ukad rwna jednorodnych,
(i)
[C jk ] {U k } = 0 ,
moe mie tylko rozwizanie zerowe, czyli {Uk} = 0. Stosownie do twierdzenia Sylvestra zachodzi to
wwczas, gdy rzd macierzy [Cjk], czyli liczba liniowo niezalenych kolumn, jest rwna liczbie stopni
swobody:
(j)
rz [Cjk] = s.
Jeeli
(k)
rz [Cjk] < s,
to konstrukcja jest geometrycznie zmienna. Przedstawione wyej kryteria dotyczce problemu geometrycznej niezmiennoci konstrukcji s opisane szczegowo w pracy [25].
Usytuowanie prtw tworzcych konstrukcj z rys. 14.17c gwarantuje geometryczn niezmienno
ukadu. Jeeli jednak dla przykadu wzy 1, 2 i 3 leayby na jednej prostej, to otrzymalibymy ukad
chwilowo geometrycznie zmienny, bo wze 2 moe wwczas ulec niewielkiemu przemieszczeniu bez
zmiany dugoci prtw 1 i 2. Sytuacja taka zachodzi, gdy a1(1) = a1( 2) oraz a2(1) = a2( 2) . Wtedy z zalenoci (h) wida, e rzd macierzy [Cjk] zmniejsza si o jedno, gdy dwie pierwsze kolumny tej macierzy
s proporcjonalne (tzn. liniowo zalene). Wobec powyszego
rz [Cjk] = 3 < s = 4.
Gdy p = 2w, macierz geometrycznej zgodnoci [Cjk] jest macierz kwadratow, a badanie geometrycznej niezmiennoci konstrukcji sprowadza si do badania wartoci wyznacznika tej macierzy. Ukad rwna (i) ma rozwizanie trywialne (tj. zerowe) tylko wwczas, gdy wyznacznik tego ukadu jest rny od
zera. Wobec powyszego warunek dostateczny geometrycznej niezmiennoci ma posta:
(l)
det [Cjk] 0.
Rozwaymy obecnie rwnowag ukadu prtw poczonych przegubami. Przyjmijmy, e konstrukcj

z rys. 14.17c obciono siami przyoonymi w wzach wewntrznych 2 i 3. Pod wpywem tych obcie w poszczeglnych prtach wystpiy siy osiowe Zi (i = 1, 2, ..., 5). Sytuacj t objania rys. 14.17d.
Z rwnowagi wzw 2 i 3 wynikaj nastpujce rwnania:
P1 = Z1a1(1) Z2 a1( 2) ,
P2 = Z1a2(1) Z2 a2( 2) ,
Alma Mater
Cz 3
27
P3 = Z2 a1( 2 ) Z3a1( 3) Z4 a1( 4) Z5a1(5) ,

P4 = Z2 a2( 2) Z3a2( 3) Z4 a2( 4) Z5a2(5) .
Powysze rwnania mona zapisa w postaci macierzowej:
{Pk } = [Dkj ] {Z j },
(m)
{ }
gdzie Z j = {Z1 , Z2 , Z3 , Z4 , Z5} jest wektorem si wewntrznych w prtach, {Pk } = {P1 , P2 , P3 , P4 } jest
wektorem si wzowych, a
(n)
a (1)
1(1)
a
Dkj = 2
0
0
[ ]
a1( 2 )
a2( 2 )
a1( 2)
a2( 2)
a1( 3)
a2( 3)
a1( 4)
a2( 4)
0
.
a1(5)
a2(5)
Macierz [Dkj] jest macierz ukadu rwna rwnowagi. Liczba wierszy tej macierzy rwna si 2w, a
liczba kolumn jest rwna liczbie prtw p. Nietrudno zauway, e macierz [Dkj] jest rwna transponowanej macierzy geometrycznej zgodnoci [Cjk]
[Dkj ] = [C jk ]
(o)
Nie jest to przypadek, gdy zaleno (o) obowizuje zawsze, niezalenie od rodzaju materiau, jeli tylko
przemieszczenia konstrukcji s na tyle mae, e suszna jest zasada zesztywnienia. Stwierdzenie powysze
wynika z rwnania pracy wirtualnej:
s
k =1
j =1
Pk U k = Z j l j .
(p)
Podstawiwszy bowiem zalenoci (i) oraz (m) otrzymujemy:

p
p
Dkj Z j U k =
Zj
C jk U k .
k =1 j =1
j =1 k =1
s
Wynika std, e midzy elementami macierzy [Cjk] i [Dkj] zachodzi zaleno [Cjk] = [Dkj], rwnowana
rwnaniu (o).
W ukadach statycznie wyznaczalnych liczba prtw jest rwna podwojonej liczbie wzw 2w, bo dla
kadego wza mona uoy dwa rwnania rwnowagi.
W ukadach tych macierz zgodnoci geometrycznej [Cjk] jest macierz kwadratow, gdy p = 2w s.
Zatem stosownie do zalenoci (l) warunkiem dostatecznym geometrycznej niezmiennoci jest wymaganie, by det [Cjk] 0, rwnowane wymaganiu: det[C jk ]T = det[ Dkj ] 0. Wynika std suszno metody
identyfikowania ukadw geometrycznie zmiennych, polegajcej na badaniu wartoci wyznacznika ukadu rwna rwnowagi.
Na zakoczenie zwrcimy uwag, e w przeprowadzonych wyej rozwaaniach podstawowe znaczenie maj zalenoci (g) i (m). Okazuje si, e zalenoci te s szczeglnym przypadkiem postaci zwizkw geometrycznych i rwna rwnowagi dla ukadw dyskretnych:
(r)
{e j } = [C jk ] {d k },
(s)
{ Pk } = [C jk ] {Y j }.
W rwnaniach (r) symbole {e j } oraz {d k } oznaczaj odpowiednio wektory uoglnionych odksztace i

przemieszcze. W rwnaniach (s) przez { Pk } oznaczono wektor obcie wzowych, a przez {Y j }wekAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 3
28
tor uoglnionych napre. Prostoktna macierz [C jk ] = C , wystpujca w obu rwnaniach, jest macierz zgodnoci geometrycznej. Rwnania (r) i (s) mona zapisa w nieco oglniejszej, rwnowanej postaci:
e = C d,
p 1
p s s 1
P = CT Y,
s 1
s p
(14.25)
p 1
gdzie e = {e j } , d = {d k }, P = { Pk }, Y = {Y j }, C = [C jk ] , T oznacza operator transpozycji, a pod symbolami macierzy podano ich wymiary. Liczba p oznacza tutaj liczb skadowych uoglnionych napre (lub
odksztace), a liczba s liczb uoglnionych przemieszcze (lub obcie). Zalenoci (14.25) ilustruj
dualizm mechaniki: macierz geometrycznej zgodnoci jest transpozycj macierzy rwnowagi. Ten fascynujcy zwizek kinematyki i statyki uzasadni.Sewell dopiero w 1969 roku. Warto pamita, e zalenoci (14.25) zostay wyprowadzone dla konstrukcji wykonanych z dowolnego materiau, wykazujcych
mae przemieszczenia. Dodajmy, e podobne pokrewiestwo rwna rwnowagi i rwna geometrycznych mona wykaza rwnie dla orodka cigego.
14.11. RWNANIA RNICZKOWE RWNOWAGI PRTW

14.11.1. Prty o osi prostoliniowej
Rwnania rniczkowe rwnowagi prtw zostay ju wprowadzone w czci drugiej. Stanowi one
jak wiadomo odpowiedniki rwna rniczkowych rwnowagi w orodku cigym. S to zalenoci
midzy uoglnionymi napreniami a obcieniem prta. Rwnania te maj charakter oglny i bardzo
czsto wykorzystuje si je podczas rozwizywania konkretnych zada z mechaniki ukadw prtowych.
Rozwaania ograniczymy tylko do paskiego ukadu si przy zaoeniu zasady zesztywnienia.
Rozpatrzymy rwnowag nieskoczenie maego odcinka prta o dugoci dx (rys. 14.18):
(a)
(b)
(c)
Px = N + dN N + qxdx = 0,
Pz = Qz + dQz Qz + qz dx = 0,
1
M B = M y + dM y M y Qzdx my dx + 2 qz (dx) 2 = 0.
Rys. 13.18
Po redukcji wyrazw podobnych oraz pominiciu w rwnaniu (c) skadnika qz ( dx ) 2 / 2 jako maej
wielkoci wyszego rzdu otrzymujemy:
Alma Mater
Cz 3
dN
= q x ( x ),
dx
dQz
= qz ( x ),
dx
dM y
Qz ( x ) = my ( x ).
dx
29
(14.26)
W praktyce my(x) wystpuje niezmiernie rzadko. Po przyjciu, e my(x) 0, rwnanie (14.26)3 przybiera
posta:
dM y
dx
Qz ( x ) = 0.
(14.26a)
Rwnania (14.26) s poszukiwanymi rwnaniami rniczkowymi rwnowagi prta prostoliniowego.

Na podstawie rwna (14.26)2 i (14.26a) otrzymujemy czsto wykorzystywany zwizek midzy obcieniem prta qz(x) a momentem zginajcym My(x):
d2 My
dx 2
= q z ( x ).
(14.27)
14.11.2. Prty o osi zakrzywionej

Rozwamy prt przedstawiony na rys.14.9. Rwnania rwnowagi uoone dla elementarnego odcinka
tego prta o dugoci ds prowadz do nastpujcych zwizkw (cos( d ) 1, sin( d ) ):
Px = N + dN N Qz d + q x ds = 0,
Pz = Qz + dQz Qz + N d + qzds = 0,
1
= M y + dM y M y Qz ds m y ds + q z (ds ) 2 = 0.
2
Rys. 14.19
Alma Mater
Cz 3
30
Po redukcji wyrazw podobnych i odrzuceniu bardzo maych wieloci otrzymujemy poszukiwane rwnania rniczkowe rwnowagi dla prta o osi zakrzywionej:
dN Qz
= q x ( s),
ds
r
dQz N
+ = q z ( s),
ds
r
dM y
Qz ( s) = my ( s).
ds
(14.28)
W przypadku, gdy r i ds dx powysze rwnania przechodz w rwnania (14.26) dla prta o osi
prostoliniowej.
Alma Mater
Cz 3
15.
KONSTRUKCJE STATYCZNIE WYZNACZALNE
15.1. WARUNEK KONIECZNY STATYCZNEJ WYZNACZALNOCI
PASKICH KONSTRUKCJI PRTOWYCH
Na wstpie przypomnijmy, e podzia na konstrukcje statycznie wyznaczalne
i niewyznaczalne ma sens tylko wtedy, gdy w rwnaniach rwnowagi pomijamy deformacje konstrukcji.
Oznacza to, e w tym i w dalszych rozdziaach trzeciej czci podrcznika akceptujemy zasad
zesztywnienia.
Zasadnicze problemy konstrukcji statycznie wyznaczalnych omwimy przede wszystkim na
przykadach paskich ukadw prtowych obcionych w swej paszczynie.
W kadej paskiej konstrukcji prtowej mona wyszczeglni trzy rodzaje prtw, rnicych si
liczb si brzegowych. Pierwsz grup stanowi prty obustronnie przegubowo poczone z reszt
konstrukcji, w ktrych wystpuj cztery nieznane
Rys. 15.1
siy brzegowe (rys. 15.1a). Liczb tych prtw oznaczymy przez p1. Druga grupa, okrelona liczb p2, to
prty z jednej strony poczone przegubowo, a z drugiej utwierdzone, o piciu skadowych siach
brzegowych (rys. 15.1b). Prty obustronnie utwierdzone w liczbie p3 maj sze skadowych si
brzegowych (rys. 15.1c). Dla kadego z wyszczeglnionych prtw mona uoy trzy rwnania
rwnowagi. Wobec tego liczb nieznanych si brzegowych wyraa zaleno:
(4 p1 3 p1 )+ (5 p2 3 p2 ) + (6 p3 3 p3 )= p1+2 p2+3 p3 .
Poszczeglne prty s poczone midzy sob w wzach, dla ktrych take mona uoy rwnania
rwnowagi. Rozrniamy dwa rodzaje wzw. Pierwszy to wzy, w ktrych wszystkie prty s
poczone przegubowo (rys. 15.1d). Dla kadego takiego wza mona uoy tylko dwa rwnania
rwnowagi si (rwnanie momentw jest spenione tosamociowo). Liczb wzw przegubowych
oznaczymy przez w1. Drugi rodzaj stanowi wszystkie inne wzy w liczbie w2, w ktrych choby dwa
prty s midzy sob poczone w sposb sztywny (rys. 15.1e, f). Dla kadego takiego wza mona
uoy trzy rwnania rwnowagi (dwie sumy rzutw si i suma momentw). Ostatecznie liczba
niewiadomych si:
n = p1 + 2 p2 + 3 p3 2 w1 2 w2 .
(15.1)
Liczba n okrela stopie statycznej niewyznaczalnoci konstrukcji. Trzeba doda, e w liczbie prtw p1
oraz wzw w1 i w2 naley uwzgldni wszystkie prty i wzy podporowe. Przykady zastosowania
wzoru (15.1) podano na rys. 15.2, na ktrym w nawiasach zaznaczono liczb prtw podporowych.
Alma Mater
Cz 3
Rys. 15.2
W ukadach statycznie wyznaczalnych liczba n musi by rwna zeru (por. np. rys. 15.2b):
n = p1 + 2 p2 + 3 p2 + 2 w1 3w2 = 0 .
(15.2)
Stosownie do uwag z p. 14.10 przypominamy, e jest to tylko warunek konieczny. Mechaniczne stosowanie wzorw (15.1) lub (15.2) prowadzi do istotnych bdw. Zdarza si bowiem tak, e w pewnych
fragmentach konstrukcja moe by przesztywniona (statycznie niewyznaczalna), a w innych geometrycznie zmienna. Wwczas globalna warto n dla caej konstrukcji jest rnic midzy
stopniem statycznej niewyznaczalnoci fragmentu przesztywnionego n1 a liczb stopni swobody czci
geometrycznie zmiennej s1, tzn. n = n1 s1. Przykady takich puapek ilustruj rys. 15.2d, e. Oglnym
sposobem identyfikacji ukadw geometrycznie zmiennych jest badanie rzdu macierzy zgodnoci geometrycznej (por. p. 14.10.4).
15.2. OBLICZANIE SI WEWNTRZNYCH
W tym punkcie zilustrujemy analityczn posta metody statycznej i metod kinematyczn. W metodzie statycznej wykorzystuje si ogln zasad wyznaczania si wewntrznych, polegajc na badaniu
rwnowagi jednej mylowo wydzielonej czci konstrukcji. Metoda kinematyczna opiera si na rwnaniu
pracy wirtualnej przy wirtualnym stanie przemieszcze uoonym dla ukadu cia idealnie sztywnych
poczonych stosownie dobranymi wizami (rwnanie (14.8)).
Przyczyn pojawienia si reakcji podporowych R i si wewntrznych Y s obcienia F. W rwnaniach
rwnowagi wielkoci te wystpuj zawsze w pierwszej potdze; tworz zatem funkcje liniowe. Wobec
tego dla przyczyny (obcienia) i skutkw (reakcje, siy wewntrzne) obowizuje zasada superpozycji:
R ( F1 ,..., Fm ) = R1 ( F1 ) + R2 ( F2 ) +...+ Rm ( Fm ),
Y ( F1 ,..., Fm ) = Y1 ( F1 ) + Y2 ( F2 ) +...+Ym ( Fm ),
(15.3)
przy czym indeksy reakcji i si wewntrznych odpowiadaj kolejnym numerom obcie.

Rwnania (15.3) s suszne dla dowolnego materiau, rwnie nieliniowego. Jedynym ograniczeniem
jest przyjcie zasady zesztywnienia. Dla jasnoci trzeba jednak doda, e zasada superpozycji na og nie
Alma Mater
Cz 3
dotyczy napre. Wyjtek stanowi ukady kratowe i pewne inne przypadki szczeglne. Rozszerzenie
zasady superpozycji nie tylko na naprenia ale i na odksztacenie i przemieszczenie jest suszne dla materiaw liniowo-sprystych.
15.2.1. Przykady zastosowania metody statycznej
Przykad 1
Obliczy siy w prtach kratownicy przedstawionej na rys. 15.3a.
Rys. 15.3
Alma Mater
Cz 3
Rozwizanie
Osie prtw kratownicy tworz siatk trjktn, co przy trzech skadowych reakcji wiadczy o tym, e
konstrukcja jest geometrycznie niezmienna (s = 0)
i statycznie wyznaczalna (n = 0).
a. Obliczenie reakcji
Px = H 0 P = 0; H0 = P,
M4 = 3aV0 0,5aP 2,5aP = 0; V0 = P,
M0 = 3aV4 + 2,5 2aP 0,5aP = 0; V4 = 1,5P.
Sprawdzenie:
Pz = 2,5P V0 V4 = 0.
b. Obliczenie si w prtach
Podzielimy kratownic na dwie czci przekrojem (rys. 15.3b). Mamy do dyspozycji trzy rwnania rwnowagi, z ktrych mona wyznaczy trzy siy: Z2, Z6 i Z9. Zakadamy pierwotnie, e siy te s
dodatnie, czyli zwroty ich odpowiadaj rozciganiu prtw. Rozwamy przykadowo rwnowag prawej
czci kratownicy. Uoymy kolejno rwnanie rwnowagi momentw wzgldem punktw 0, 1 i 5. Uzyskamy wwczas rozprzenie ukadu rwna liniowych wzgldem niewiadomych Z9, Z6 i Z2:
M0 = 3a 1,5P 2a 2,5P + Z9 r0 = 0,
5
Pa
Z9 =
P,
/ r0 =
2
4
M1 = 2a 1,5P a 2,5P Z6 r1 = 0,
Pa
Z6 =
/ r = P,
2 1
M5 = a 1,5P + Z2 r5 = 0,
3 5
3 Pa
Z2 =
P.
/ r5 =
2
4
Warto siy Z9 mona uwaa za iloraz momentu si zewntrznych rozwaanej czci kratownicy
wzgldem punktu 0 i ramienia siy Z9 wzgldem tego punktu:
Z9 = M0(P)/r0. Punkt 0 jest punktem przecicia osi pozostaych dwch prtw przekroju , tzn. prtw Z2 i Z6. Podobnie obliczamy Z6 = M1(P)/r1 oraz Z2 = M5(P)/r5. Oglnie mona zapisa, e
Zi =
M k ( P)
.
rk (i )
(15.4)
Przedstawiony wyej sposb wyznaczania si w prtach kratownicy nosi nazw metody Rittera, a
punkt k nazywa si punktem Rittera.
Wszystkie siy w prtach kratownicy, cznie z reakcjami, mona rwnie obliczy z rwna rwnowagi mylowo wycitych wzw kratownicy, czyli za pomoc tzw. metody rwnowaenia wzw. Jest
to najoglniejsza metoda analityczna rozwizywania kratownic. W naszym zadaniu otrzymujemy (rys.
15.3c):
Wze "0":
Px = H0 + Z7 + Z1 cos = 0
Pz = V0 Z1 sin = 0,
Alma Mater
Cz 3
Px = P Z1 + Z1 cos + Z2 cos + Z9 cos = 0

Pz = Z8 + Z1 sin Z2 sin = 0,
Px = Z2 cos + Z3 + Z11 cos 45o = 0
Pz = Z10 + Z2 sin = + Z11 cos 45o = 0,
Px = Z3 = 0
Pz = Z4 = 0,
Px = Z5 Z5 Z11 cos 45o = 0
Pz = V4 Z4 Z11 cos 45o = 0,
Px = Z5 Z6 Z9 cos = 0
Pz = 2,5P Z10 Z9 sin = 0,
Px = Z6 Z7 = 0
Pz = Z8 = 0.
Wze "1":
Wze "2":
Wze "3":
Wze "4":
Wze "5":
Wze "6":
W powyszych rwnaniach wystpuje jedenacie niewiadomych si w prtach Zi (i = 1, 2, ..., 11) oraz

trzy reakcje podporowe H0, V0 i V0. czna liczba rwna odpowiada zatem liczbie niewiadomych.
Rozwizanie tego ukadu istnieje, jeeli jego wyznacznik gwny jest rny od zera. Zerowa warto tego
wyznacznika wiadczy o tym, e ukad jest geometrycznie zmienny. W rozwaanym zadaniu otrzymujemy rozwizanie jednoznaczne, a obliczane wartoci si w prtach kratownicy zamieszczono w tablicy I
(kolumna 4).
Tablica I
Nr
li
Ai
Zi
Zi
li0
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
[m]
2
3,35
3,35
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
1,50
3,35
3,00
4,24
[m2]
3
2102
2102
2102
2102
3104
3104
3104
2104
2104
3104
2102
[kN]
4
44,70
33,50
0
0
30,00
20,00
20,00
0
11,20
45,00
42,40
[]
5
0
0
0,707
0,707
0,707
0
0
0
0
0,707
1,000
[m]
6
0
0,02
0,03
0
0
0
0
0
0
0,08
0
Ei
Zi li
Ei Ai
Zi Zi li
Ei Ai
Zi li0
[kN/m2]
[m]
[m]
[m]
7
8
9
10
1107
0
0
7,49104
1107
0
0
5,61104
0
0
1107
212104
0
0
0
1107
2108
0
15,00104 10,60104
2108
0
0
10,00104
2108
0
0
10,00104
8
0
0
0
210
2108
0
0
9,38104
2108
0
22,50104 15,90104
1107
9,05104
9,05104 565104
17,45104 353104
Alma Mater
Cz 3
Przykad
Wyznaczy reakcje i siy wewntrzne w belce przedstawionej na rys. 15.4a.
Rys. 15.4
Rozwizanie
Obcienie belki okrela funkcja ciga:
q z ( x ) = q ( x ) = q1 + q2
(a)
x
.
l
a. Obliczenie reakcji (rys. 15.4a)
Px = H B 0,
l
M B = V Al q( x)(l x)dx = 0,
0
VA =
1
q1 + q2
l
x
1
1
(l x )dx = q1l + q2 l ,
l
2
6
l
M A = VB l q ( x ) x dx = 0,
0
1 1
1
1
1
VB = q1l 2 + q2 l 2 = q1l + q2 l.
3
2
3
l 2
Alma Mater
Cz 3
Sprawdzenie:
Pz = V A + VB q ( x )dx = q1l + q2 l q1 + q2
x
dx = 0.
l
b. Obliczenie si wewntrznych (rys. 15.4b)

Dokonamy mylowego rozcicia belki przekrojem , usytuowanym w odlegoci x od lewej
podpory. Na paszczyznach przekroju wystpuj siy wewntrzne N(x), Q(x) i M(x). W celu wyznaczenia
tych si zbadamy rwnowag jednej z czci belki. Przykadowo dla lewej czci otrzymujemy rwnania:
Px = N ( x) = 0,
x
Pz = V A + q(x ) dx + Q( x) = 0,
0
skd
x
Q( x ) = V A q1 + q2
(b)
x
1 x2
,
dx = V A q1x q2
l
l
2
M C = V A x q ( x )( x x )dx M (c) = 0,
0
skd
(c)
1
1 x3
M ( x ) = V A x q1x 2 q2
.
2
6
l
Wykresy funkcji Q(x) i M(x) przedstawiono na rys. 15.4c, d. atwo zauway, e stosownie do wzorw (14.26) warto bezwzgldna funkcji obcienia q(x) jest pochodn funkcji siy poprzecznej Q(x), a
sia poprzeczna Q(x) jest z kolei pochodn funkcji momentu zginajcego M(x). Oznacza to, e wykres
q(x) jest wykresem tangensa kta nachylenia stycznej do krzywej Q(x), a wykres Q(x) jest wykresem tangensa kta nachylenia stycznej do krzywej M(x). Zilustrowano to rysunkami 15.4c, d. Ekstremum funkcji
M(x) wypada dla przekroju x = x0, w ktrym sia poprzeczna jest rwna zeru: Q(x0) = 0.
Warto zwrci uwag, e jeeli wykres M(x) odoymy po stronie wkien rozciganych, to od lewej
strony ku prawej wykres M(x) opada, gdy Q(x) > 0, natomiast wznosi si, gdy Q(x) < 0. Jest to oglna
prawidowo suszna dla prtw zginanych poprzecznie.
W przypadku szczeglnym, gdy q2 = 0 i q1 0, otrzymujemy rozwizanie dla belki rwnomiernie
obcionej (q1 = q = const, por. rys. 15.5a). Dla q2 0, q1 = 0 (obcienie trjktne) wykresy si wewntrznych obrazuje rysunek 15.5b.
Alma Mater
Cz 3
Rys. 15.5
Przykad
Obliczy reakcje i siy wewntrzne w belce wspornikowej, obcionej siami skupionymi (rys. 15.6a).
Rys. 15.6
Alma Mater
Cz 3
Rozwizanie
Px = 0 ,
Pz = V0 P1 P2 P3 + P4 = 0; V0 = P + 3P + 2 P 3P = 3P,
M A = M0 + P1 a + P2 2a + P3 3a P4 4a = Pa.
M 0 = Pa 3 P 2a 2 P 3a + 3 P 4a = Pa.
Rwnania si wewntrznych zmieniaj si w punktach przyoenia si skupionych. Rwnania te ukadamy, dokonujc kolejno przekrojw 1 , 2 , 3 i 4 , usytuowanych w poszczeglnych przedziaach, w
ktrych obcienie q(x) jest funkcj cig. W rozwaanym zadaniu w kadym z tych przedziaw obcienie to jest rwne zeru (q(x) = 0). Ostatecznie otrzymujemy:
0 < x < a:
Q( x ) = V = 3 P = const ,
M ( x ) = M 0 + V0 x = P ( a + 3x );
0
a < x < 2a:
Q( x ) = V0 P1 = 2 P = const , M ( x ) = M 0 P0 + V0 x P1 ( x a ) = 2 Px;
2a < x < 3a:
Q( x ) = V0 P1 P2 = P = const ,
M ( x ) = M 0 + V1 x P1 ( x a ) P2 ( x 2a ) = P (6a x );
3a < x < 4a:

Q( x ) = V0 P1 P2 P3 = P4 = 3 P = const ,
M ( x ) = M 0 + V0 x P1 ( x a ) P2 ( x 2a ) P3 ( x 3a ) = 3 P( 4a x ).
Wykresy funkcji Q(x) i M(x) przedstawiaj rys. 15.6b, c. Widzimy, e funkcja Q(x) jest nieciga,
l
p
gdy dla x = ka, (k = 1, 2, 3, 4) przyjmuje dwie wartoci: lewostronn Q (ka) i prawostronn Q (ka).
l
p
Rnica tych wartoci Q (ka) Q (ka) = Pk i odpowiada sile skupionej przyoonej w tym punkcie.
Moment zginajcy jako caka z funkcji si poprzecznych Q(x) jest cig lini aman. W zwizku z
tym ekstremalna warto momentu wypada w tym przekroju, w ktrym sia poprzeczna zmienia znak,
tzn. w punkcie 2:
M max = M ( 2a ) = Pa + 3 P 2a Pa = 4 Pa .
atwo zauway, e rnica tangensw ktw zaamania k1 oraz k wykresu momentu zginajcego
w punkcie x = ka jest rwna sile skupionej przyoonej
w tym punkcie (por. rys. 15.6c). Spostrzeenie to ma due znaczenie przy wyznaczaniu przemieszcze
belek sprystych.
Alma Mater
Cz 3
Przykad
10
Obliczy belk cig przegubow przedstawion na rys. 15.7a.

Rozwizanie
a. Wyznaczenie reakcji podporowych
Wystpuje pi skadowych reakcji podporowych: V1, V4, V8, H8 i M8. Do dyspozycji mamy trzy
rwnania rwnowagi dla caej belki oraz dwa warunki zerowania si momentw zginajcych w przegubach 5 i 7: (M5 = M7 = 0). Rwnania te wystarczaj do wyznaczenia niewiadomych reakcji podporowych:
Px = H8 30 = 0,
(e)
M5 = V1 7,5 20 3 6 12 + V4 1,5 = 0,
M 7 = V1 11,5 20 3 10 12 + V4 5,5 32 2 = 0,
(f)
(g)
M5 = M5 + 32 2 45 4 V8 7 M8 = 0,
M7 = M7 V8 3 M8 = 0.
(h)
(i)
Z rwna (f) i (g) mona wyznaczy reakcje V1 i V4, a z rwna (h) oraz (i) reakcje V8 i M8. Ostatecznie
otrzymujemy:
V1= 43 kN,
V4 = 33 kN,
V8 = 29 kN,
H8 = 30 kN,
M8 = 87kNm.
Rys. 15.7
Alma Mater
Cz 3
11
Te same wyniki uzyskamy, jeeli belk cig podzielimy na trzy belki skadowe. Belka 57 opiera si
na belkach 15 i 78. Taka dekompozycja zadania bardzo uatwia zarwno obliczenie reakcji podporowych, jak i si wewntrznych pod warunkiem przestrzegania odpowiedniej sekwencji oblicze belek
skadowych: najpierw liczymy belk 57 a nastpnie belki 15 i 78 obcione reakcjami przegubw V5
i V7 (por. rys. 15.7b). Rwnowaga belki 57 wymaga, by V5 = V7 = 16 kN. Dziki tej informacji wartoci
V8 i M8 mona obliczy w gowie: V8 = V7 45 = 29 kN, M8 = (V7 45)3 = 87kNm. atwo
sprawdzi, e obliczenie reakcji V1 i V4 dla belki 15 prowadzi rwnie do wartoci wyznaczonych
wczeniej.
b. Wyznaczenie si wewntrznych
Ograniczymy si tylko do obliczenia si wewntrznych w charakterystycznych punktach belki. Przebieg funkcji midzy tymi punktami okrelimy na podstawie zalenoci rniczkowych (14.25) i oblicze
pomocniczych.
Siy poprzeczne:
Q1l = 0;
Q1p = V1 = 43 kN ,
Q2 = Q3 = Q4l = 43 20 3 = 17 kN ,
Q4p = Q5 ; Q6l = 17 + 33 = 16 kN ,
Q6p = Q7l = 16 32 = 16 kN ,
Q7p = Q8l = 16 + 45 = 29 kN = V8 ,
Q8P = 0.
Momenty zginajce:
M1 = 0,
x2
2,152
M ( x0 ) = 43 x0 20 0 = 43 2,15 20
= 46,2 kN m,
2
2
M 2 = 43 3 20 32 0,5 = 39 kN m,
M 31 = 43 4,5 60 3 = 13,5 kN m,
M 4 = 16 1,5 = 24 kN m,
M 7 = 0,
M 3P = M 31 12 = 1,5 kN m,
M5 = 0, M 6 = 16 2 = 32 kN m,
M8 = 30kN m.
Siy normalne:
N(x) = H8 = 30 kN = const.
Wykresy si wewntrznych podano na rys. 15.7c, d, e.
Przykad
Wyznaczy siy wewntrzne w ukadzie trjprzegubowym przedstawionym na rys. 15.8.

Rozwizanie
a. Obliczenie reakcji podporowych
Cztery skadowe reakcji V A , H A ,VB , H B obliczamy z trzech rwna rwnowagi dla caego ukadu
oraz jednego rwnania wyraajcego zerow warto momentu zginajcego w przegubie C (MC = 0).
Alma Mater
Cz 3
M B = V A 8 10 4 6 + 20 2 = 0,
M A = VB 8 + 20 2 + 10 4 2 = 0,
M C = V A 4 10 4 2 H A 4 = 0,
Px = H A HB + 20 = 0,
12
200
= 25 kN ,
8
120
VB =
= 15 kN ,
8
1
H A = (15 4 80) = 5 kN ,
2
H B = 5 + 20 = 25 kN.
VA =
Rys. 15.8
Alma Mater
Cz 3
13
W obliczeniach elementw ukowych i prtw o osi zaamanej bardzo uyteczne s wzory wynikajce
z rys. 15.8b:
N = N 0 cos Q0 sin ,
Q = N 0 sin + Q0 cos ,
(15.5)
gdzie N0 i Q0 oznaczaj siy normaln i poprzeczn, obliczone jak dla belki poziomej. Dla uku koowego
AC mamy:
X = R(1 sin a ),
N 0 = 5 kN,
Y = R cos a ,
Q0=VC= V A qX = 25 40(1 sin a ) = 15 +40 sin a ,
skd
(j)
N () = 5 cos (15 + 40 sin)sin,

Q() = 5 sin + (15 + 40 sin)cos,
1
X2
M
(
)
V
X
q
HA Y = R(1 sin)VA qR(1 sin) HAR cos =

A
2
2
= 20 [(1 sin)(1 + 4 sin) cos].
Potwierdzeniem poprawnoci uzyskanego wyniku jest to, e jest speniona zaleno (14.28)3:
dM
1 dM
=
= 5(sin + 3 cos 8 sin cos ) = Q( ).
ds
R d
Na odcinku pochyym CE kt = 1 i jest ujemny: cos 1 = 0,80; sin 1 = 0,60. Wobec tego:
l
N Cp = N D
= 5 0,8 ( 15) ( 0,6) = 13 kN ,
l
QCp = QD
= 5 ( 0,6) + ( 15) (0,8) = 9 kN ,
M C = 0,
N Dp = N El = 25 0,8 ( 15) ( 0,6) = 29 kN ,

QDp = QEl = 25 ( 0,6) + ( 15) (0,8) = 3 kN ,
M D = VB 1,3 H B 2 = 15 1,33 25 2 = 30 kN m.
Na odcinku EB mamy:
QEB = H B = 25 kN = const ,
N EB = VB = 15 kN = const ,
M E = H B 1 = 25 kN m.
Wykresy si wewntrznych przedstawia rys. 15.9.
Alma Mater
Cz 3
14
Rys. 15.9
Alma Mater
Cz 3
Przykad
15
Wyznaczy reakcje podporowe i siy wewntrzne w paskim uku koowym utwierdzonym cakowicie
w punkcie A i obcionym w punkcie B si P, prostopad do paszczyzny uku. Temat zadania objania
rys. 15.10a.
Rys. 15.10
Alma Mater
Cz 3
16
Rozwizanie
Poszukujemy skadowych reakcji w przekroju utwierdzonym. S to trzy siy RX, RY i RZ oraz trzy
momenty CX, CY i CZ, odniesione do globalnego ukadu osi X, Y, Z. Wykorzystujemy sze rwna rwnowagi (por. p. 14.1):
PX = R X = 0, PY = RY = 0, PZ = RZ + P = 0,
M Xi = C X + P r = 0,
MYi = CY P r = 0,
M Zi = CZ = 0,
skd
R X = RY = 0, CZ = 0 oraz RZ = P, C X = P r , CY = P r .
Siy te zaznaczono na rys. 15.10b z uwzgldnieniem aktualnych zwrotw.
b. Siy wewntrzne
Siy wewntrzne wyznaczymy z rwna rwnowagi wycitej czci prta (rys.15.10b). Dodatnie
zwroty tych si pokrywaj si ze zwrotami osi lokalnego ukadu wsprzdnych x, y z, wzgldem ktrego
ukadamy rwnania rwnowagi:
Px = N = 0, Py = Qy = 0, Pz = Qz P = 0,
M xi = M P r (1 cos ) P r sin = 0,
M yi = M y P r sin + P r sin + P r cos = 0,
M zi = M z = 0.
Na podstawie powyszego dostajemy:
(k)
Qz = P ,
M y = P r cos ,
M = P r (1 sin ).
Pozostae siy wewntrzne s rwne zeru. Wykresy funkcji M y ( ) i M ( ) przedstawia rys. 15.10d.
15.2.2. Przykady zastosowania metody kinematycznej.

Linie wpywu wielkoci statycznych
Metoda kinematyczna opiera si na wykorzystaniu zalenoci (14.8a), przedstawiajcej rwnanie pracy wirtualnej dla ukadu cia idealnie sztywnych:
( Fi d i )ds = 0.
s
Rwnanie to mwi, e praca obcie rzeczywistych na wirtualnych przemieszczeniach ukadu jest

rwna zeru. Nieodksztacalno elementw tego ukadu wynika z przyjcia zasady zesztywnienia.
Alma Mater
Cz 3
17
Rys. 15.11
Dla ilustracji podejcia kinematycznego rozwaymy belk swobodnie podpart z rys. 15.11, poddan
obcieniu q(x) = q = const (por. rwnie rys. 15.5a). W przekroju usytuowanym w odlegoci x od lewej
podpory usuniemy wiz uniemoliwiajcy obrt przekroju i jednoczenie jako obcienie zewntrzne
wprowadzimy reakcj tego wizu, czyli moment zginajcy M(x). Dziki temu belka staje si ukadem
dwch tarcz sztywnych o jednym stopniu swobody, poddanym dziaaniu obcienia q i dwch momentw skupionych M(x) (por. rys. 15.11b). Dopuszczaln kinematyk wirtualn tego ukadu okrela jednoznacznie bardzo mae przemieszczenie (rys. 15.11c). Prac obcie zewntrznych na wirtualnych
przemieszczeniach mona zapisa jako iloczyn momentw tych obcie wzgldnych biegunw obrotu
obu tarcz i odpowiednich ktw obrotu. Stosownie do rwnania (14.8a) mamy:
1
1
q x x I + q (l x ) (l x ) II M ( x ) I M ( x ) II = 0.
2
2
(l)
Poniewa przemieszczenie jest bardzo mae, I = / x oraz II = / (l x ). Wobec tego rwnanie

(l) mona zapisa w postaci:
1
1
q x 2 + q (l x ) 2
M ( x) M ( x)
= 0,
2
x
2
(l x )
x
(l x )
skd po podzieleniu przez oraz po prostych przeksztaceniach otrzymujemy wzr na moment zginajcy:
M ( x) =
1
1
1
q x (l x ) = q lx q x 2 ,
2
2
2
ktry pokrywa si z rwnaniem (c) z przykadu 2 dla q2 = 0.

Zwrmy uwag na interesujce wasnoci metody kinematycznej:
w celu obliczenia wybranej wielkoci statycznej (siy wewntrznej lub oddziaywania

podpory) naley usun ten wiz, ktrego reakcj jest poszukiwana wielko statyczna;
uzyskany w ten sposb ukad o jednym stopniu swobody ma kinematyk niezalen od
obcienia;
do wyznaczenia wybranej siy wewntrznej nie potrzeba oblicza reakcji podpr lub innych si wewntrznych; otrzymujemy zawsze jedno rwnanie jednej niewiadomej.
Alma Mater
Cz 3
18
Z powyszego wynika, e rwnanie (14.8a) stanowi po prostu pewn kombinacj liniow rwna
rwnowagi. Opisane wasnoci metody kinematycznej wykorzystuje si rwnie w ukadach statycznie
niewyznaczalnych.
W dalszym cigu zastosujemy metod kinematyczn do wyznaczenia wybranych reakcji podporowych
i si wewntrznych w przykadach rozwizanych ju w p. 15.2.1, gdzie stosowano metod statyczn.
Obliczymy reakcj podporow V4 w kratownicy z przykadu 1. W tym celu trzeba usun pionowy
prt podporowy i przyoy reakcj tego wizu, czyli si V4. Otrzymujemy jedn tarcz sztywn o jednym stopniu swobody, okrelonym przez bardzo may kt (rys. 15.12a, b). Rwnanie (14.8a) przyjmuje posta:
1
P a + 2,5 P 2a V4 3a = 0,
2
skd V4 = 1,5 P. atwo zauway, e rwnanie pracy wirtualnej w tym przypadku odpowiada sumie momentw si wzgldem punktu 0.
Rys. 15.12
W celu obliczenia siy Z10 trzeba usun prt 25. Otrzymujemy w ten sposb ukad czterech tarcz
sztywnych o jednym stopniu swobody (rys. 15.12c). Okrelenie kinematyki tego ukadu wymaga nieco
wicej uwagi. Okazuje si, e tarcza III pozostaje nieruchoma, a kinematyk okrela przemieszczenie
punktu 5 (rys. 15.12d). Zaleno (14.8a) prowadzi do rwnania:
1
P a
+ 2,5 P Z10 = 0,
2
2a
skd
Z10 = 2,25 P = 2,25 20 = 45 kN.
Wyznaczymy obecnie si poprzeczn w przedziale 23 dla belki wspornikowej z przykadu 3. Naley

umoliwi tylko pionowe przemieszczenia wzgldne obu czci belki w tym przedziale. Odpowiada to
wprowadzeniu podpory lizgowej (rys. 15.13a). Kinematyk wirtualn tego ukadu ilustruje
rys. 15.13b. Na podstawie rwnania (14.8a) moemy napisa:
Q23 + 3 P + 2 P 3 P = 0,
skd Q23 = 2 P .
Alma Mater
Cz 3
19
Rys. 15.13
Korzyci metody kinematycznej najlepiej wida na przykadzie belki cigej (przykad 4). Na rysunkach
15.14bh przedstawiono kinematyki wirtualne do wyznaczenia wielkoci V4 ,V8 , M 8 , Q3 , Q4 oraz N 45 .
Nowym elementem jest podpora teleskopowa, ktr wprowadzamy w celu wyznaczenia siy normalnej. Z
rysunku 15.14 wynika rwnanie pracy wirtualnej:
30 = N 45 = 0,
N 45 = 30 kN.
skd
Omwimy obecnie wykorzystanie faktu, e kinematyki wirtualne obowizuj dla dowolnego obcienia konstrukcji. Jeeli przemieszczenia wirtualne przyjmiemy w ten sposb, e mnonik poszukiwanej
wielkoci statycznej jest rwny jednoci, to rzdne przemieszcze wirtualnych (x) odpowiadaj tzw.
linii wpywu tej wielkoci statycznej. Linie wpywu s wic odpowiednio przeskalowan kinematyk
wirtualn suc do wyznaczenia poszukiwanej wielkoci statycznej. Dla ukadw statycznie wyznaczalnych s to zawsze funkcje odcinkowo-liniowe. Linie wpywu zale tylko od wymiarw geometrycznych i warunkw brzegowych. Sens linii wpywu objanimy na przykadzie reakcji V4. Stosownie do
podanych uwag rzdne linii wpywu reakcji V4 s rwne pionowym przemieszczeniom wirtualnym przy
zaoeniu, e = 1 (rys. 15.4b). Otrzymane w ten sposb wartoci funkcji (x) interpretujemy jako wartoci reakcji V4 wywoane przez pionow si P = 1, usytuowan w odlegoci x od pocztku ukadu
wsprzdnych. Jeli dziaa wiksza liczba si skupionych Pi, momentw skupionych Mi oraz obcie
cigych q(x) i m(x) rozoonych odpowiednio w przedziaach (a, b) i (c, d), to warto siy V4 wynosi:
V4 =
Pi i +
Mj
d j
dx j
+ q ( x ) ( x )ds + m( x )
a
d
dx ,
dx
gdzie
- oznaczaj rzdne wypadajce w punktach przyoenia si skupionych Pj ,
d j dx j
- wartoci tangensa kta nachylenia stycznej do linii (x) w punktach przyoenia
momentw skupionych Mj.
Alma Mater
Cz 3
20
Rys. 15.14
Przytoczymy sposoby przeskalowania niektrych dalszych wykresw. Na rysunku 15.14d mnonikiem momentu zginajcego M8 w rwnaniu pracy wirtualnej jest kt = 1. Z proporcji geometrycznej
wynika zatem, e rzdna linii wpywu w przegubie 7 wynosi 7 = 3 m. W przypadku momentu M2
wymagamy, by suma ktw I i II bya rwna jednoci ( I + II = 1). Suma ta jest bowiem mnonikiem
momentu M2 w rwnaniu pracy wirtualnej. Mamy wic:

+ = 1,
3 3
= 2 = 1,5 m.
skd
Dla siy poprzecznej trzeba tak dobra Q3 i kt , by wzajemne przemieszczenie pionowe obu czci
belki w punkcie 3 byo rwne 1, czyli
4,5 + 1,5 = 1,
skd
1
= m 1.
6
Alma Mater
Cz 3
21
Wobec tego rzdne z lewej i prawej strony punktu 3 wynosz (rys. 15.14f):
1
3l = 4,5 = 0,75,
6
1
3p = 1,5 = 0,25.
6
Znaki rzdnych wynikaj z umowy znaku siy poprzecznej i definicji rzdnej linii wpywu. Obliczymy
teraz warto Q3 na podstawie linii wpywu z rys. 15.14f:
3
Q3 = 20
0
0,75
1
1
x dx = ( 12) + 32 0,25 = 17 kN.
4,5
6
2
Warto doda, e linie wpywu najczciej wyznacza si jednak metod statyczn. Dotyczy to przede
wszystkim ukw i ram, poniewa badanie kinematyki wirtualnej ukadu jest nieco bardziej zoone. Statyczna metoda wyznaczania linii wpywu jest dokadnie omwiona w kadym podrczniku mechaniki
budowli.
Rys. 15.15
Alma Mater
Cz 3
22
Na zakoczenie obliczymy jeszcze reakcj poziom HA i moment zginajcy ME w konstrukcji trjprzegubowej rozwaanej w przykadzie 5. Odpowiednie kinematyki obrazuje rys. 15.15a, b. Dla porzdku umwimy si, e dodatnie kty i dodatnie momenty zginajce maj zwroty zgodne z ruchem wskazwek zegara. Z rysunku 15.15a wynika, e I = II = . Wobec tego rwnanie (14.8a) przyjmuje
posta:
( H A 8) I + (10 4 2) II ) = 0,
skd
HA =
80 40
= 5 kN.
8
Przy wyznaczaniu momentu ME zalenoci midzy ktami obrotu poszczeglnych tarcz sztywnych s
nastpujce:
I = II = ,
7 II = 1 III ,
III = 7 .
Rwnanie (14.8a) przyjmuje posta:
10 4 2 I + ( 20 6) II M E II + M E II + M E III = 0.
Po uwzgldnieniu zalenoci midzy ktami otrzymujemy:
80 + 120 + M E ( + 7 ) = 0, skd M E =
80 + 120
= 25 kN m.
8
Wida, e wyznaczone wartoci HA i ME pokrywaj si z rezultatami przykadu 5.
15.3. OBLICZANIE PRZEMIESZCZE KONSTRUKCJI LINIOWO-SPRYSTYCH

Dysponujemy wieloma metodami wyznaczania przemieszcze uoglnionych w konstrukcjach liniowo-sprystych. S to metody:
cakowania rwnania rniczkowego linii ugicia,
obcienia krzywiznami (metoda Mohra)
oraz metody energetyczne wykorzystujce:
twierdzenie Clapeyrona,
twierdzenie o minimum energii dopeniajcej (twierdzenie Castigliano (14.20)),
rwnania pracy wirtualnej przy wirtualnym stanie si (14.6).
Pierwsze dwie metody zilustrowano w rozdziale 9. Tutaj omwimy przede wszystkim zastosowanie
rwnania pracy wirtualnej (14.6), gdy obowizuje ono dla najwikszej klasy zada. Dodamy tu, e
twierdzenie Castigliano obejmuje w zasadzie tylko wpywy mechaniczne i prowadzi w kocu do takich
samych zalenoci jak rwnanie (14.6), natomiast twierdzenie Clapeyrona jest ograniczone do bardzo
rzadko wystpujcych przypadkw szczeglnych.
Rwnanie (14.6) ma posta:
(q x u + q y v + qw + mx + my y + mz z ) ds =
s
= ( N + Qy y + Qz z + M + M y k y + M z k z ) ds,
s
Alma Mater
Cz 3
23
przy czym w ukadach liniowo-sprystych rzeczywiste odksztacenia uoglnione opisuj wzory:
N
+ 0 ,
EA
y =
Qy
(GA / k y )
+ y0 ,
My
M
=
+ 0, k y =
+ k y0 ,
GJ s
EJ y
z =
Qz
+ z0 ,
(GA / k z )
M
k z = z + k z0
EJ z
(15.6)
lub krcej
Y
ei = i + ei0 ,
Di
i = 1, 2, ..., 6,
(15.6a)
gdzie
Yi oraz Di - oznaczaj siy wewntrzne oraz odpowiednie sztywnoci przekroju.
Rys. 15.16
Komentarza wymagaj dodatkowe czony oznaczone indeksem 0. Czony te wyraaj odksztacenia
uoglnione wywoane przez czynniki niemechaniczne (temperatur, skurcz) lub wstpne deformacje
technologiczne (bdami wykonania). Uwzgldnienie tych ostatnich suy do wyznaczenia przemieszcze
realnej konstrukcji wzgldem projektowanej (idealnej) konfiguracji osi prtw przy zaoeniu idealnego
wykonania konstrukcji.
Omwimy przykadowo wpyw temperatury. Przyjmijmy, e temperatura wszystkich wkien w chwili t1 podczas montau danego prta T (t1 ) = Tm (por. rys. 15.16c). Przypumy, e po pewnym czasie, w
chwili t2 > t1 , nastpia stabilizacja rozkadu temperatur. Temperatura grnych skrajnych wkien na
caej szerokoci przekroju bg jest staa i wynosi Tg (t2 , z g ). Podobnie temperatura dolnych skrajnych
wkien wynosi Td (t2 , zd ) . Rozkad temperatur na wysokoci przekroju jest na og nieznany. Dlatego
zazwyczaj zakada si, e rozkad ten jest liniowy i nie zaley od wsprzdnej y (rys. 15.16d). Liniowy
rozkad temperatur spenia tosamociowo rwnanie przewodnictwa cieplnego dla procesu ustalonego w
czasie. Przyrost temperatury T ( z ) = T (t2 , z ) T (t1 ) na wysokoci przekroju (rys. 15.16e) mona rozoy na rwnomierne ogrzanie caego przekroju o wartoci Tc (rys. 15.16f) oraz liniowe nierwnomierne
ogrzanie, okrelone rnic temperatur w dolnych i grnych skrajnych wknach Tv (rys. 15.16g).
Alma Mater
Cz 3
24
Mamy wic:
z
T ( z ) = Tc + Tv ,
h
(15.7)
gdzie
Tc = Td + Tg (1 ) Tm ,
Tv = Td Tg ,
(15.8)
przy czym h jest wysokoci przekroju, a = z g / h i okrela pooenie rodka cikoci przekroju.
W materiale izotropowym zmiana temperatury nie wywouje zmiany ktw odksztacenia postaciowego, lecz jedynie zmian objtoci. Mamy wic:
x0 = z0 = T Tc + Tv
(a)
z
,
h
0
xz
= 0,
(b)
gdzie
T - oznacza wspczynnik rozszerzalnoci liniowej.

Wpyw odksztace w kierunku prostopadym do osi prta z0 jest nieznaczny i nie bierze si go pod
uwag. Natomiast z budowy wzorw (a) i (b) wnioskujemy, e:
x0 = 0x + k 0y z ,
0
= z0 = 0,
xz
(15.9)
gdzie
0x i y - s opisane wzorami:
0
1
0
y = T Tv .
h
0x = T Tc ,
(15.10)
Stosujc wzory (15.9) i (15.10), trzeba pamita o zaoeniach upraszczajcych, ktre przyjto przy
okreleniu pola temperatury. Przy dowolnym rozkadzie temperatur na wysokoci przekroju prta stosowanie klasycznej teorii prtw jest ju nieuzasadnione.
15.3.2. Przykady zastosowania rwnania pracy wirtualnej

do wyznaczania przemieszcze
Do ilustracji obliczania przemieszcze konstrukcji wykorzystamy przykady 16, zamieszczone w
p. 15.2.1.
Rozwaymy na wstpie belk swobodnie podpart z przykadu 2, poddan dziaaniu obcienia rwnomiernego (por. rys. 15.5a i 15.17a, b, c). Przyjmiemy, e belka ma przekrj stay (A = const, J = const)
oraz jest jednorodna (E = const, G = const). Wyznaczymy przemieszczenie pionowe 1 punktu 1, lecego w poowie rozpitoci.
Alma Mater
Cz 3
25
Rys. 15.17
Lewa strona rwnania (14.6) wyraa prac wirtualnych si zewntrznych na przemieszczeniach rzeczywistych. Poniewa poszukujemy przemieszczenia rzeczywistego 1, trzeba przyj takie obcienie
wirtualne, ktre wykonuje prac tylko na tym przemieszczeniu. Bdzie to sia pionowa P zaczepiona w
punkcie 1 (rys. 15.17d). Po prawej stronie rwnania wystpuj rzeczywiste odksztacenia uoglnione,
wyraone wzorami (15.6), oraz wirtualne siy wewntrzne, bdce w rwnowadze z obcieniem P. W
ukadach statycznie wyznaczalnych istnieje tylko jedno statycznie dopuszczalne pole wirtualnych si wewntrznych. S to sia poprzeczna Q ( x ) i moment zginajcy M ( x ), wywoane przez dziaanie obcienia P na rozpatrywan belk statycznie wyznaczaln. Wykresy Q ( x ) i M ( x ) podano na rys. 15.17e, f.
Rwnanie (14.6) przyjmuje posta:
l
(c)
M
k + 0 + M
+ k 0 dx.
P 1 = Q
EJ
GA
Poniewa na belk dziaa tylko obcienie rzeczywiste q, wic czynniki i k s rwne zeru. Po
uwzgldnieniu antysymetrii wykresw Q ( x ) i Q( x ) , symetrii wykresw M ( x ) i M ( x ) oraz fakty, e GA
= const i EJ = const, otrzymujemy:
Alma Mater
Cz 3
26
l /2
l /2
k
1
P 1 = 2
Q( x ) Q( x ) dx +
M ( x ) M ( x ) dx =
GA
EJ
0
0
(d )
k
GA
l /2
1 1
2
P ql qx dx +
2
2
EJ
l /2
2 Px 2 qlx 2 qx
dx.
Z budowy wzoru (d) wynika, e obie strony tego rwnania mona podzieli przez P. Po podzieleniu
otrzymujemy:
(e)
1 1 =
2k
GA
l/2
1 ql
2
qx dx +
EJ
2 2
x 2 qlx 2 qx
2
dx.
W zalenoci (e) celowo pozostawiono nadkrelenia, by zaznaczy wielkoci wirtualne. Widzimy zatem,
e dla wygody oblicze warto przyj, i sia wirtualna P = 1. Ten chwyt rachunkowy mona stosowa
w kadym przypadku, gdy zalenoci midzy obcieniem wirtualnym a wirtualnymi siami wewntrznymi s zawsze liniowe, co wynika z liniowoci rwna rwnowagi. Po wykonaniu cakowania rwnania
(e) otrzymujemy:
2 k 1 qlx qx 2
1 1 =
2
GA 2 2
=
l/2
0
l /2
2 1 ql x 2 qx 3
+
=
6
EJ 2 2 2
0
5 ql
kql
+
= 1 (Q) + 1 ( M ).
8GA 384 EJ
Ten sam wynik otrzymujemy, stosujc cakowanie sposobem Wiereszczagina (por. dodatek):
1 1 =
2
2 k ql l 1 1 2 ql 2 l 1 2 l q l l 2 l
+ .
+
GA 2 2 2 2 EJ 8 2 2 3 4 8 2 2 3 8
Pierwszy skadnik wzoru na 1 okrela wpyw odksztace postaciowych (si poprzecznych) 1(Q), a
drugi wpyw zginania (momentw zginajcych) 1(M). Okrelimy udzia obu skadnikw w wartoci
ugicia 1:
1 =
5 ql 4
384 EJ
48 EJ
96k
1 +
= 1 ( M ) 1 + (1 + )
5GAl 2
5
2
i
,
l
przy czym oznacza wspczynnik Poissona, a i promie bezwadnoci.

Jeeli smuko prta s, okrelona stosunkiem l/i, jest dua, to drugi skadnik nawiasu kwadratowego
w stosunku do jednoci jest may. Dlatego dla prtw cienkich (smukych) wpyw odksztace postaciowych pomijamy. Przy dominujcym wpywie momentw zginajcych przemieszczenia mona oblicza z
zalenoci przyblionej:
1
M k ds.
(15.11)
Na rysunku 15.17g przedstawiono obcienie wirtualne, ktre stosuje si przy obliczaniu kta obrotu
przekroju w punkcie B. Obcienie to jest momentem skupionym, wykonujcym prac na poszukiwanym
kcie obrotu B. Wykres momentw wirtualnych M ( x ) podano na rys. 15.17g. Dla belki z rys. 15.17a
wedug zalenoci przyblionej (15.11) otrzymujemy:
Alma Mater
Cz 3

l
1 B =
M ( x)
27
ql 3
M ( x)
.
dx =
EJ
24 EJ
Kt B jest ujemny, co oznacza, e ma zwrot niezgodny ze zwrotem wirtualnego momentu skupionego

dziaajcego na podporze B (por. rys. 15.17a, g).
W nawizaniu do przykadu 6 wyznaczymy kt skrcania przekroju usytuowanego w punkcie B (por.
rys. 15.10). Naley zatem w tym punkcie przyoy wirtualny moment skrcajcy MB = 1 (rys. 15.18a)
i wyznaczy wewntrzne siy wirtualne. atwo stwierdzi, e tylko moment zginajcy M y ( ) i moment
skrcajcy M ( ) s rne od zera. Z sumy rzutw momentw na lokalne osie x i y otrzymujemy (rys.
15.18b):
M y ( ) = 1 cos ,
M ( ) = 1 sin .
Wobec powyszego, stosownie do rwnania (14.6), mona napisa:

/2
1 B = ( M y k y + M )ds =
s
/2
=r
M y ( )
M ( )
+ M ( )
M y ( )
rd =
EJ
GJ
y
s
cos ( Pr cos ) sin Pr (1 sin )

+
d .
EJ
GJ
y
s
Jeeli prt jest jednorodny i pryzmatyczny, to EJy = const i EJs = const. Wwczas
/ 2
/ 2

1
1
1
2
cos d +
(sin sin2 ) d = Pr2
B = Pr
+ 1
.
EJ y
GJs
4EJ y 4 GJs
0
0
Obliczona warto kta skrcania jest cisa tylko w tych przypadkach, gdy deformacja nastpuje bez
deplanacji przekroju (skrcanie swobodne). Ma to miejsce wwczas, gdy przekrj prta jest koowy lub
cylindryczny (rurowy). Jeeli dla przykadu prt ma przekrj cienkocienny otwarty, to trzeba najpierw
okreli moment odpowiadajcy skrcaniu swobodnemu Mv(), a praw stron rwnania (14.6) zapisa
w postaci (14.9).
Wpyw czynnikw niemechanicznych zilustrujemy na przykadzie konstrukcji trjprzegubowej w
przykadzie 5 (rys. 15.8a).
Rys. 15.18
Alma Mater
Cz 3
28
Wyznaczymy poziome przemieszczenie punktu C wywoane kolejno przez:

1) osiadanie podpr,
2) zmian temperatury,
3) bdy wykonania.
Wszystkie te czynniki uwzgldniono na rys. 15.19a.
W celu wyznaczenia poszukiwanego przemieszczenia obciamy konstrukcj jednostkow poziom
si wirtualn zaczepion w punkcie C. Obcienie to cznie z atwymi do wyznaczenia reakcjami podpr i wykresem momentw zginajcych przedstawiono na rys. 15.19b. Wykres si normalnych N podano na rys. 15.19c. Jak si okae, wirtualne siy poprzeczne Q nie bd wystpoway w dalszych obliczeniach.
Rys. 15.19
1. Osiadanie podpr
W ukadach statycznie wyznaczalnych osiadanie podpr nie wywouje deformacji poszczeglnych
prtw konstrukcji, czyli wszystkie uoglnione odksztacenia rzeczywiste ei (i = 1, 2, ..., 6) s rwne
zeru. Zatem prawa strona wzoru (14.6) znika, a po lewej pozostaj skadniki prac zewntrznych si wirtualnych na rzeczywistych przemieszczeniach C, uA, vA, uB i VB:
Alma Mater
Cz 3
29
P C + H A u A + V A v A + H B uB + VB v B = 0.
Uwzgldniajc wartoci si wirtualnych i znanych osiada podpr otrzymujemy:
1
1
1
1
1 C + (0,04) + (0,01) + 0,01 + 0,02 = 0, skd C = 0,01 m.
2
2
2
2
2. Zmiana temperatury
Przyjmijmy, e rodek cikoci wszystkich prtw wypada w poowie wysokoci, czyli = 0,5.
Wysokoci prtw s nastpujce: hAC = 0,3 m; hCE = 0,25 m;
hBE = 0,20 m. Wspczynnik rozszerzalnoci termicznej T = 1,210 [C ]. Stosownie do umowy znaku krzywizn otrzymujemy (Td = Tw = 18C, Tg = Tz = 30C, Tm = 10C):
Tc = Td + Tg (1 ) Tm = 18 0,5 + 30 0,5 10 = 14 o C,
Tv = Td Tg = 18 30 = 12 o C,
0 = T Tc = 1.,2 105 14 = 1,68 10 4 ,

( 12)
= 4,8 10 4 m1 ,
k 0AC = T Tv / h AC = 1,2 10 5
0,3
( 12)
0
= 1,2 10 5
= 5,76 10 4 m1 ,
k CE
0,25
( 12)
0
= 1,2 10 5
= 7,2 10 4 m1.
k BE
0,20
Rwnanie (14.6) przyjmuje posta (por. rys. 15.19):
/2
1 C = ( N + Mk )ds =
s
[ N ( )
0
5
+ N CE lCE
0
+ k CE
M ( x2 )dx2 + N BE lBE
/2
+ M ( ) k 0AC Ed +
[ (sin + cos ) 1,68 10
0
+ k BE
M ( x3 )dx3 =
0
+ 4(sin + cos 1) ( 4,8 10 4 ) 4d +
1
1
+ ( 0,7 5) (1,68 10 4 ) + 5 ( 5,76 10 4 ) + ( 0,5 1) (1,68 10 4 ) +
2
2
1
1
+ 1 ( 7,2 10 4 ) = 8,66 10 4 + 1,23 10 4 2,64 10 4 = 9,98 10 4 m.
2
2
3. Bdy wykonania
Promie uku AC jest wikszy od wartoci nominalnej R = 4 m o R = 0,10 m. W zwizku z tym
zmiana krzywizny wynosi
Alma Mater
Cz 3
k 0AC =
30
1
1
1
1
=
= 6,09 10 3 m 1.
R + R R 4,10 4
Poniewa kt rozwarcia uku nadal wynosi /2, to wzgldna zmiana dugoci:
0AC =
( R + R R ) R 0,10
=
=
= 0,025.
R
R
4
Normalnie prosta o prta CE jest zaamana w poowie dugoci (punkt D). Kt zaamania
0 = 3o = 0,052 rad . Krzywizn tego prta wyraa funkcja:
0
= 0 ( x2 a ) = 0,052 ( x2 2,5),
k CE
gdzie ( x2 a ) oznacza funkcj Diraca*), a znak minus wynika z umowy znaku krzywizny (rozcigane
s grne wkna). Rwnanie (14.6) przybiera posta:
/2
1 c =
[
0
N ( ) 0AC
M ( ) k 0AC
] Rd + M ( x ) ( x
/2
a )dx2 =
[ (sin + cos ) 0,025 + 4(sin + cos 1) 6,09 10

0
]4d + M (a) .
0
Warto drugiego skadnika stojcego poza cak wynika z wasnoci filtracji funkcji . Po wykonaniu
cakowania otrzymujemy:
1
1

+ 0,013 = 01339
,
,
m.
C = 2 0,025 + 4 2 6,09 103 4 + (0,052) = 01209
4
2
2
Rozwamy teraz belk wspornikow z rys. 15.20a. Mamy obliczy ugicia pionowe punktw 2, 3, 4 i
5. W tym celu naleaoby ustawi kolejno w tych punktach siy wirtualne P = 1 i na podstawie rwnania
(14.6) oblicza wartoci 2 5 . Istnieje wszelako inna, na og mniej pracochonna moliwo mona obliczy kty obrotu ciciw linii ugicia (rys. 15.20a). Znajomo tych ktw pozwala w
sposb czysto geometryczny wyznaczy lini aman odpowiadajc pooeniu ciciw po odksztaceniu.
Uzyskujemy w ten sposb przyblion lini ugicia, przy czym w punktach zaamania wartoci ugi s
cise. Wyznaczanie ksztatu amanej linii ugicia mona bardzo usprawni, jeeli przypomnimy sobie, e
rnica tangensw ktw zaamania wykresu momentw zginajcych jest rwna sile skupionej dziaajcej na belk w tym punkcie (por. przykad 3). Dla maych ktw mona przyj, e
tg i 1 tg i = i 1 i = i . Przybliony ksztat linii ugicia odpowiada zatem ksztatowi wykresu
momentw zginajcych w belce obcionej siami skupionymi (tzw. ciarkami sprystymi) rwnymi
ktom i , ktre mona traktowa jako skoncentrowane krzywizny.
*)
Informacje o funkcji delta zawarto w p.21.3
Alma Mater
Cz 3
31
Rys. 15.20
Okazuje si zatem, e doszlimy do pewnej odmiany metody obcienia krzywiznami (metoda Mohra).
W celu spenienia warunkw brzegowych trzeba przyj odpowiedni zastpczy schemat statyczny belki,
zgodnie z zasadami podanymi w rozdziale 10. Omwiony sposb obliczania ugi nosi nazw metody
ciarw sprystych. Ciarki spryste to rnice ktw obrotu ciciw i. Pozostaje jeszcze wyznaczenie wartoci ciarw. Wykorzystuje si tu rwnanie pracy wirtualnej (14.6). W celu obliczenia kta obrotu ciciwy i, i1 naley obliczy ugicia i oraz i1, a nastpnie rnic i i1 podzieli przez odlego ssiednich punktw a i1:
i 1 =
i i 1
.
ai 1
Operacje dzielenia przez ai1 oraz odejmowania mona przeprowadzi wczeniej przez wprowadzenie
pary si wirtualnych o wartociach 1 ai 1 Podobnie obliczamy kt obrotu ssiedniej ciciwy:
i
,
i = i +1
ai
co odpowiada przyoeniu pary si wirtualnych o wartociach 1 ai . Kt i, odpowiadajcy dodatniej
krzywinie (wyduenie dolnych wkien), wynosi i 1 i . Aby wyznaczy ten kt, trzeba przyoy
Alma Mater
Cz 3
32
dwie przeciwnie skierowane pary si o wartociach 1 ai 1 oraz 1 ai . W rezultacie otrzymujemy trzy

siy wirtualne:
1
1
1
1
,
+ , .
ai 1 ai 1 ai
ai
Dziaaj one odpowiednio w punktach i 1, i, i + 1. Obcienie to wraz z wykresem momentu wirtualnego M i ilustruje rysunek 15.20b.
Przy obliczaniu ciarw uwzgldnimy tylko wpyw momentw zginajcych pochodzcych od obcienia rzeczywistego (rys. 15.20c):
1
1 2
1
a 1,2 0,9 Pa 2 = 0,55Pa 2 ,
a
2 3
3
EJ 1 =
EJ 2 =
M2 M dx = a a 2 3 1,2 3 0,9 3 2,7 + 3 3,3 Pa
EJ 3 =
M3 M dx = a a 2 3 2,7 3 3 3 + 3 2,7 Pa
EJ 4 =
M4 M dx = a a 2 3 3 + 3 2,7 2 3 2,4 Pa
M dx =
1 1
1 1
1 1
= 0,85 Pa 2 ,
= 2 Pa 2 ,
= 1,9 Pa 2 .
Ugicia punktw 2, 3, 4 i 5 w belce zastpczej obliczone jako momenty zginajce spowodowane ciarkami sprystymi, ilustruje rys. 15.20d.
Rys. 15.21.
Na zakoczenie obliczymy zblienie wzw 3 i 5 w kratownicy z przykadu 1. Zmiany dugoci prtw wynikaj z dziaania obcie zewntrznych przyoonych w wzach 1 i 5 oraz bdw wykonania:
prt 2 jest o 2 cm za krtki, prt 3 o 3 cm za dugi, a prt 10 o 8 cm za krtki (por. rys. 15.21a). Poniewa
interesuje nas zblienie wzw 3 i 5, przyjmujemy dwie jednostkowe siy wirtualne zaczepione w tych
Alma Mater
Cz 3
33
wzach. Linie dziaania tych si pokrywaj si z lini 35, a ich zwroty s przeciwne (rys. 15.21b). Jednoczesne dziaanie tak obranych si wirtualnych pozwala na bezporednie wyznaczenie poszukiwanego
przemieszczenia z rwnania pracy wirtualnej (14.6). Siy wewntrzne Zi pochodzce od obcienia wirtualnego zestawiono w tablicy I (kolumna 5). Rwnanie (14.6) przyjmuje posta:
li
1 =
li
12
i =0
Ni i dx = Zi i dx = Zi li ,
i 0
(15.12)
przy czym li oznacza wyduenie prta i:

li = li0 +
Zi li
,
Ei Ai
(15.13)
gdzie li0 jest tutaj wydueniem wynikajcym z czynnikw niemechanicznych (np. bdy wykonania,
wpyw temperatury), Ai jest przekrojem prta i, a Ei moduem sprystoci tego prta. Po podstawieniu
zalenoci (15.13) do wzoru (15.12) otrzymujemy:
1 =
Zl
Zi li0 + Zi EiiAii = 0 + P ,
i
gdzie
(15.14)
- oznacza przemieszczenie od wpyww niemechanicznych,

P
- przemieszczenie wywoane przez obcienia zewntrzne.
Wzr (15.14) jest charakterystyczn postaci wzoru (14.6), przystosowan do obliczania przemieszcze
ukadw kratowych.
Sumowanie wedug wzoru (15.14) zawiera tablica I. Wzajemne zblienie wzw 3 i 5 :
0
= 0,0353 m;
= 0,001745 m.
Zatem
= 0,035300 0,001745 = 0,033555 m 0,0336 m.
Alma Mater
Cz 3
16.
KONSTRUKCJE STATYCZNIE NIEWYZNACZALNE
16.1. METODA SI
16.1.1. Obliczanie si wewntrznych
Z rozwaa poprzedniego rozdziau wynika, e istnieje cisy zwizek midzy statyczn
wyznaczalnoci a geometryczn niezmiennoci konstrukcji. Konstrukcja statycznie niewyznaczalna jest
ukadem przesztywnionym, przy czym stopie przesztywnienia jest rwny stopniowi statycznej
niewyznaczalnoci, czyli liczbie brakujcych rwna niezbdnych do okrelenia pola statycznego.
Podstawow metod obliczania konstrukcji statycznie niewyznaczalnych jest tzw. metoda si.
Wywodzi si ona z nastpujcego rozumowania. Konstrukcj statycznie niewyznaczaln mona
przeksztaci w wyznaczaln (w tzw. ukad podstawowy) przez usunicie odpowiedniej liczby wizw i
dodatkowe jej obcienie reakcjami tych wizw (tzw. siami nadliczbowymi). Liczba usunitych
wizw rwna si stopniowi statycznej niewyznaczalnoci, a wartoci si nadliczbowych musz by takie,
by byy spenione kinematyczne warunki cigoci (zgodnoci) przemieszcze.
Rys. 16.1
Rozwaymy konstrukcj dwukrotnie statycznie niewyznaczaln, przedstawion na rys. 16.1a. Przy
przyjmowaniu ukadu podstawowego mamy duo swobody, gdy ukadw takich jest nieskoczenie
wiele. Przyjmiemy ukad podstawowy zobrazowany na rys. 16.1b. Jest on statycznie wyznaczalny i
geometrycznie niezmienny. Reakcje usunitych wizw oznaczymy przez X1 i X2. Na obcienie ukadu
podstawowego skadaj si zarwno obcienia zewntrzne q i P, jak i siy nadliczbowe X1 i X2.
Poniewa przyczyny (tzn. siy nadliczbowe) i skutki (siy przekrojowe, reakcje) s powizane liniowymi
rwnaniami rwnowagi, niezalenie od charakterystyki fizycznej materiau obowizuje zasada
superpozycji zapisana zalenociami (15.3). Z zalenoci tych otrzymujemy nastpujce wyraenia na
wielkoci statyczne w ukadzie niewyznaczalnym:
(a)
R = R0 + R1 X1 + R2 X 2 ,
N = N 0 + N1 X 1 + N 2 X 2 ,
Q = Q0 + Q1 X1 + Q2 X 2 ,
M = M 0 + M1 X1 + M 2 X 2 ,
gdzie indeksem 0 oznaczono wielkoci statyczne wystpujce w statycznie wyznaczalnym ukadzie

podstawowym, wywoane przez obcienie zewntrzne, natomiast indeksy 1 i 2 odnosz si do wielkoci
statycznych w ukadzie podstawowym wywoanych odpowiednio przez obcienia X1 = 1 i X2 = 1.
Wymienione wyej wielkoci statyczne zestawiono na rys. 16.2. Wzr (a) opisuje nieskoczenie wiele
statycznie dopuszczalnych reakcji i pl si wewntrznych, gdy wartoci nadliczbowe X1 i X2 s na razie
niewiadome.
Alma Mater
Cz 3
Rys. 16.2
Zwrmy uwag, e w ukadzie statycznie wyznaczalnym stan X1 = 1 jest rwnoznaczny z
wystpowaniem reakcji podporowych R1 oraz si wewntrznych N1, Q1 i M1. W konstrukcji statycznie
niewyznaczalnej ukad si R1, N1, Q1, M1 pozostaje zatem w rwnowadze z zerowym obcieniem
zewntrznym. Pod wpywem czynnikw zewntrznych (obcienie, temperatura, bdy wykonania,
osiadanie podpr) ukad niewyznaczalny zdeformuje si. Miar tej deformacji s rzeczywiste uoglnione
odksztacenia , , k i zwizane z nimi rzeczywiste przemieszczenia uoglnione u, w, oraz rzeczywiste
osiadania podpr *f . Poniewa siy R1, N1, Q1, M1 s statycznie dopuszczalne, a ukad , , k, u, w, i
*f jest kinematycznie dopuszczalny, wic wielkoci te speniaj rwnanie pracy wirtualnej (14.4) w
ukadzie statycznie niewyznaczalnym:
( N1 + Q1 + M1k )ds = (q x1u + qz1w + my1 )ds + f R f 1 f .

*
Po uwzgldnieniu, e obcienie zewntrzne jest rwne zeru, tzn. qx1 = qz1 = my1 = 0, otrzymujemy bardzo
wan zaleno:
(b)
( N1 + Q1 + M1k )ds = f R f 1 f ,
*
gdzie symbol cakowania dotyczy wszystkich prtw konstrukcji, a sumowanie przedstawia prac reakcji
Rf1 na rzeczywistych przemieszczeniach podpr *f w ukadzie statycznie niewyznaczalnym.
Analogiczn zaleno mona uoy dla stanu X2 = 1. Dysponujemy zatem nastpujcymi rwnaniami:
Alma Mater
Cz 3
( Ni + Qi + Mi k )ds f R fi f = 0,
*
(c)
i = 1, 2.
Rwnania (c) s poszukiwanymi rwnaniami cigoci lub tzw. warunkami zgodnoci przemieszcze.
Odnotujmy, e zaleno (c) obowizuje dla kadego materiau pod warunkiem, e jest suszna zasada
zesztywnienia, czyli gdy przemieszczenia s bardzo mae.
Aby wyznaczy wartoci si nadliczbowych, trzeba sprecyzowa zalenoci fizyczne. Dla prtw
wykonanych z materiau liniowo-sprystego zalenoci te przyjmuj posta (por. wzory (15.6)):
N
1
+ 0 =
( N 0 + N1 X 1 + N 2 X 2 ) + 0 ,
=
EA
EA
Q
k
+ 0 =
(Q0 + Q1 X 1 + Q2 X 2 ) + 0 ,
=
GA
(GA / k )
M
1
+ 0 =
(M 0 + M 1 X 1 + M 2 X 2 ) + 0 .
=
EJ
EJ
(d)
Po podstawieniu zalenoci fizycznych (d) do rwna cigoci (c) otrzymujemy ukad rwna
algebraicznych do wyznaczenia si nadliczbowych:
11 X1 + 12 X 2 + 10 = 0,
(e)
21 X1 + 22 X 2 + 20 = 0,
gdzie
(f)
ik =
=
i0
Ni N k
QQ
M M
+ i k + i k ds, i , k = 1, 2.
(GA / k )
EA
EJ
Ni EA0 + + Qi (GA0/ k ) +
s
M0
+ k 0 ds
+ Mi
EJ
R fi *f .
f
Ukad rwna (e) nosi nazw rwna kanonicznych metody si. Jest to ukad rwna liniowych ze
wzgldu na niewiadome siy nadliczbowe X1 i X2. Liniowo ukadu rwna kanonicznych wynika z
faktu, e materia wszystkich prtw konstrukcji jest liniowo-sprysty. Liniowe cechy materiau nadaj
wspczynnikom ik wasno symetrii, polegajc na tym, e ik = ki. Wasno ta wynika z twierdzenia
o wzajemnoci Bettiego (por. p.5.4), gdy wspczynniki ik maj sens przemieszcze. Z budowy
zalenoci (f) wida bowiem, e wspczynnik ik oznacza przemieszczenie punktu przyoenia
jednostkowej siy nadliczbowej Xi wywoane si nadliczbow dziaaniem Xk = 1 w ukadzie
podstawowym. Wyraz wolny i0 jest natomiast przemieszczeniem punktu przyoenia siy Xi wywoanym
przez dziaanie czynnikw zewntrznych w ukadzie podstawowym. Kade z rwna kanonicznych
wyraa zatem fakt, e przemieszczenie wzgldne w kierunku dziaania danej siy nadliczbowej jest rwne
zeru. Odnotujmy, e liczba rwna kanonicznych (tzn. warunkw zgodnoci przemieszcze) jest rwna
liczbie niewiadomych si Xi.
Dla ilustracji oblicze metod si wyznaczymy siy nadliczbowe X1 i X2 oraz sporzdzimy ostateczne
wykresy si s wykonane z dwuteownikw walcowanych, a ukony prt (tzw. zastrza) poczony
przegubowo jest rur o staym przekroju (por. rys. 16.1a):
supy (IPE 140):
rygiel (IPE 220):
zastrza (rura 100/4):
A = 16,40 104 m2, J = 541 108 m4, k = 2,75,

A = 33,40 104 m2, J = 2770 108 m4, k = 2,80,
A = 12,06 104 m2, J = 139 108 m4.
Alma Mater
Cz 3
Wszystkie prty s wykonane ze stali o module sprystoci E = 2,0 108 kN/m2 oraz module cinania
G = 0,75 108 kN/m2.
Sztywnoci poszczeglnych przekrojw wynosz:
Supy
= 32,8 104 kN,

EA = 2 108 16,4 104
GA/k = 0,75 108 16,4 104/2,75 = 4,45104 kN,
EJ = 2 108 541 108
= 0,1082 104 kNm2,
Rygiel
Zastrza
EA = 2 108 33,4 104

GA/k = 0,75 108 33,4 104/2,80
EJ = 2108 2770 108
= 66,8 104 kN,

= 8,95 104 kN,
= 0,554 104 kNm2,
EA = 2108 12,06 104
= 24,12 104 kN.
Wspczynniki ik oraz i0 obliczymy wedug wzorw (f) z wykorzystaniem wykresw si

wewntrznych podanych na rys. 16.2 (0 = 0, 0 = 0, k0 = 0, *f = 0):
104 11 =
0,82 4 0,62 3 12 5 0,62 4 0,82 3

+
+
+
+
+
32,8
66,8
24,15
4,45
8,95
2,4 3 0,5 0,67 2,4 2,4 4 0,5 0,67
+
+
=
0,1082
0,554
= 0,078 + 0,016 + 0,207 + 0,323 + 0,214 + 53,235 + 13,863 = 67,72 m / kN ,
( 0,8)( 0,167)4
0
0
0,6( 0,25)4
+
+
+
+
32,4
66,8 24,12
4,45
2,4 4 0,5 0,67
0
0
+
+
+
= 0,016 0,135 29,575 = 29694 kN 1 ,
8,95
0,1082
0,554
104 12 = 104 21 =
104 22 =
2 0,1672 4 0,252 6
0
2 0,252 4 0,1672 6
+
+
+
+
+
32,8
66,8
24,12
4,45
8,95
2 1 4 0,5 0,67 1 6 0,5 0,67
+
+
=
0,1082
0,554
= 0,0068 + 0,0056 + 0,1112 + +0,0186 + 24,6457 + 3,6101 = 28,3992 ( kN m) 1.

0
0
( 0,8 4 ) ( 259 )
( 0,6 4 24 )
+
+
+
+
10 4 10 =
32 ,8
66,8 24 ,12
4 ,45
( 0,8 3) ( 108 0,5) ( 96 4 0,5 0,67 2 ,4 )
+
+
+
8,95
0,1082
162 3 0,5 0,67 2 ,4 36 32 0,125 0,67 3 2 ,4 0,5
=
0,554
= 25,26 12 ,94 + 14 ,48 2839 ,19 + 529 ,86 = 2282 ,53 m.
0 ,167 4 ( 259 65) ( 0 ,25 6 ) ( 2 ,4 ) ( 0 ,25 4 ) ( 2 ,4 )

+
+
+
32 ,8
66 ,8
4 ,45
0 ,167 6 0 ,5 (151 65) 1 4 0 ,5 96 0 ,67
+
+
+
8 ,95
0 ,1082
10 4 20 =
258 6 0 ,67 36 6 2 0 ,125 0 ,67 6 0 ,5

=
0 ,554
= 3,94 + 0 ,54 + 4 ,6 + 5,4 + 1182 ,99 + 346 ,57 = 1544 ,24 rad.
+
Alma Mater
Cz 3
Ukad rwna kanonicznych (e) przybiera posta:

67,72 X 1 29,69 X 2 = 10 104 ,
29,69 X 1 + 28,40 X 2 = 20 104 ,
a jego rozwizanie mona wyrazi, jak nastpuje:
10 4 X 1 =
28,4 ( 10 ) 29,69 20
= 0,02726 10 0,0285 20 ,
67,72 28,40 29,69 2
67,72 ( 20 ) 29,69 10
10 4 X 2 =
= 0,0285 10 0,065 20 .
67,72 28,40 29,69 2
Po podstawieniu wartoci 10 i 20 otrzymujemy siy nadliczbowe:
X1 = 0,02726 (2282,53) 0,0285 1544,24 = 18,2 kN,
X2 = 0,02850 (2282,53) 0,0650 1544,24 = 35,3 kNm.
Ostateczne wartoci reakcji i si wewntrznych mona wyznaczy za pomoc rwna (a). Innym
sposobem jest ponowne obliczenie ukadu podstawowego poddanego dziaaniu obcie zewntrznych
oraz znanych ju si nadliczbowych X1
i X2. Reakcje i siy wewntrzne w ukadzie niewyznaczalnym podano na rys. 16.3.
Rys. 16.3
Z przytoczonych rachunkw wida, e zginanie ma dominujcy wpyw na wartoci wspczynnikw
ukadu rwna kanonicznych. Wniosek ten trzeba stosowa z du ostronoci, bo s konstrukcje, w
ktrych rwnie istotny jest wpyw wydue. Do takich konstrukcji nale np. uki ze cigiem
(rys. 16.4a). Poniewa cig ma na og stosunkowo may przekrj, wpyw jego wyduenia jest bardzo
Alma Mater
Cz 3
istotny i nie mona go pomin. Podobnie jest w kratownicach (rys. 16.4b), w ktrych wyduenia prtw
s jedyn przyczyn pojawienia si przemieszcze. Wpyw si poprzecznych jest z reguy bardzo may i
nieomal zawsze mona go pomin. Wyjtek stanowi belki lub ramy wykonane z bardzo krpych prtw
(np. fundamenty ramowe pod turbogeneratory), w ktrych stosunek wysokoci przekrojw do rozpitoci
jest rzdu 1/10.
Rys. 16.4
16.1.2. Oglne sformuowanie metody si dla konstrukcji prtowych

W poprzednim podrozdziale sformuowano metod si dla konstrukcji paskich obcionych w swej
paszczynie. W oglnym przypadku n-krotnie statycznie niewyznaczalnej konstrukcji przestrzennej
wystpuje sze uoglnionych napre Yj i sze uoglnionych odksztace ej (j = 1, 2, ..., 6):
{Yj } = { N , Qy , Qz , M , M y , M z },
{e j } = { , y , z , , k y , k z }.
(16.1)
Zasad superpozycji dla reakcji Rf i si wewntrznych Yj mona zapisa nastpujco (por. wzory (a) z p.
16.1.1):
n
Rf = Rf 0 +
Yj = Yj 0 +
R fi X i ,
i =1
Yji X i ,
(16.2)
i =1
gdzie Rfi oznacza f-t reakcj, a Yji j-t si wewntrzn w przyjtym ukadzie podstawowym, wywoane
stanem Xi = 1.
Uoglnieniem zalenoci (c) z p. 16.1.1 s rwnania zgodnoci zapisane nastpujco:
6
Y e ds
R fi *f = 0, i = 1, 2, ..., n.
ji j
f
s j =1
(16.3)
Zalenoci (16.2) i (16.3) s suszne dla konstrukcji wykonanych z dowolnego materiau, wykazujcych
mae przemieszczenia. Wartoci si nadliczbowych mona jednak obliczy dopiero z chwil okrelenia
wasnoci fizycznych materiau.
Dla konstrukcji wykonanych z materiau liniowo-sprystego zwizki fizyczne mona zapisa
nastpujco (por. wzr (15.6a)):
ej =
Yj
Dj
+ e0j ,
j = 1, 2, ..., 6,
(16.4)
gdzie Dj oznacza wektor sztywnoci przekrojw prtw:
{D j } = {EA, GA / k y , GA / k z , GJ s , EJ y , EJ z },
(16.5)
Alma Mater
Cz 3
a e0j s uoglnionymi odksztaceniami wywoanymi przez wpywy niemechaniczne.

Po podstawieniu rwnania (16.1) do zwizkw fizycznych (16.4) otrzymujemy:
e j = (Y j 0 + Y ji X i ) / D j + e0j ,
j = 1, 2, ..., 6.
(16.6)
Uwzgldnienie tych rwna w warunkach zgodnoci przemieszcze (16.3) prowadzi do ukadu rwna
kanonicznych metody si:
n
ik X k + i 0 = 0,
i = 1, 2, ..., n,
(16.7)
i =1
gdzie
Yj 0
R fi *f .
i 0 = Y ji
+ e0j ds
Dj
f
s j =1
6 Y Y
ji jk
ds,
ik = ki =
Dj
j
=
1
s
(16.8)
16.1.3. Obliczanie przemieszcze konstrukcji liniowo-sprystych.

Kontrola kinematyczna
Zamy, e w statycznie niewyznaczalnym i liniowo-sprystym ukadzie prtowym s obliczone siy
wewntrzne Yj , wywoane przez obcienia zewntrzne oraz odksztacenia niemechaniczne e0j i
przemieszczenia podpr *f . Naley obliczy uoglnione przemieszczenie k (przesunicie lub kt
obrotu) przekroju usytuowanego w punkcie k.
Do rozwizania tak sformuowanego problemu wykorzystujemy bezporednio rwnanie pracy
wirtualnej (14.6). Warunki zadania pozwalaj okreli uoglnione odksztacenia ukadu statycznie
niewyznaczalnego: e j = e0j + Y j / D j . Odksztacenia te oraz stowarzyszone z nimi przemieszczenia
konstrukcji (w tym przemieszczenia podpr *f i poszukiwane przemieszczenia k) s kinematycznie
dopuszczalne, gdy speniaj warunki cigoci. Trzeba skonstruowa odpowiednie statycznie
dopuszczalne wirtualne pole si. Moliwoci jest tu nieskoczenie wiele. Najwygodniej jest jednak
przyj pole odpowiadajce ukadowi statycznie wyznaczalnemu. Ukad ten obciymy uoglnion si
wirtualn Pk = 1, wykonujc prac na poszukiwanym przemieszczeniu k. Stan Pk = 1 wywouje w
ukadzie statycznie wyznaczalnym siy wewntrzne Yjk i reakcje podpr R fk . Rwnanie pracy wirtualnej
(14.6) ma zatem posta:
1 k +
R fk *f =
s
Y
j =1
ds,
jk e j
lub po wykorzystaniu wyraenia na ej:

1 k =
6
Y
Y jk j + e 0j ds
R fk *f .
D
f
s j =1
(16.9)
Alma Mater
Cz 3
Wzr (16.9) stanowi rozwizanie postawionego zadania. Zwrmy uwag na to, e przyjty ukad
statycznie wyznaczalny jest zupenie dowolny i moe rni si od ukadu podstawowego.
Dla ilustracji powyszych wywodw obliczymy przemieszczenia poziome punktu 1 w obliczonej ju
konstrukcji statycznie niewyznaczalnej z rys. 16.1a. Pole si wewntrznych Y j = { N, 0, Q, 0, M, 0} w
{ }
ukadzie statycznie niewyznaczalnym przedstawiono na rys. 16.3. Odksztacenia
e 0j = 0
oraz
przemieszczenia podpr *f = 0.
Rys. 16.5
Ukad statycznie wyznaczalny przyjty do obliczania przemieszczenia 1, jego obcienie wirtualne
P1 , reakcje R f 1 i siy wewntrzne Y j1 = 0, 0, Q, 0, M ,0 ilustruje rys. 16.5. Sia wirtualna P1 = 1 jest
zaczepiona w punkcie 1 i ma kierunek poszukiwanego przemieszczenia. Dziki stosownie przyjtemu

schematowi wyznaczalnemu cakowanie obejmuje tylko jeden prt. Na podstawie wzoru (16.9)
otrzymujemy:
Qk
M
1 1 = Q + M ds =
EJ
GA
( 8,8 4) ( 1)
4
4,45 10
4 4 0,5 0,67 35,3

4
0,1082 10
= 7,9 10 4 + 1740 10 4 = 0,17479 m.
Przemieszczenie to jest bardzo due i stawia pod znakiem zapytania zarwno stosowalno zasady
zesztywnienia, jak i techniczn przydatno konstrukcji. Konstrukcja jest zbyt wiotka. Naleaoby wic
powtrzy obliczenia przyjwszy wiksze przekroje prtw.
Umiejtno obliczenia przemieszcze konstrukcji statycznie niewyznaczalnej pozwala sprawdzi te
obliczenia. Mona bowiem skontrolowa, czy rzeczywicie s spenione warunki cigoci w wybranych
punktach konstrukcji. Sprawdzimy przykadowo, czy wzajemny kt obrotu przekrojw prawego supa
ramy jest rwny zeru. W tym celu obierzemy taki schemat wyznaczalny, w ktrym moe wystpi
wzajemny kt obrotu wybranego przekroju supa. Przyjmijmy, e przekrj ten jest usytuowany w punkcie
C (rys. 16.6). Zatem w punkcie tym naley wprowadzi przegub, a jako obcienie wirtualne przyj dwa
momenty skupione PC = 1 dziaajce na obie czci konstrukcji, rozdzielone przegubem.
Alma Mater
Cz 3
Rys. 16.6
Poszukiwany wzajemny kt obrotu C obliczymy z rwnania (16.9), w ktrym dla uproszczenia
uwzgldnimy tylko wpyw momentw zginajcych. Wykres momentw rzeczywistych przedstawia
rys. 16.3d, a wirtualnych rys. 16.6. Mamy wic:
1 C =
+
17 4 0,5 0,67 1,33
+
0,1082 104
222,7 6 0,5 0,67 1,33 36 6 0,125 0,67 6 133 0,5
0,554 104
35,3 4 0,5 0,67 133
0,1082 104
= 0,02786 + 0,02950 0,05785 = 0,00049 rad 0.
Kontrola wykazaa zatem, e obliczenia s poprawne. Zwrmy uwag, e w przypadku badania

innych przemieszcze, np. kta obrotu na podporze B, poziomego przesunicia podpory A lub kta
wzajemnego obrotu dowolnego przekroju prawego supa, wykresy momentw wirtualnych s
geometrycznie podobne do wykresu z rys. 16.6. Przemieszczenia te bd wic take rwne zeru. Trzeba
jednak doda, e powysze sprawdzenie nie gwarantuje, e cao oblicze jest poprawna, gdy nie
obejmuje ono wszystkich fragmentw konstrukcji i wszystkich moliwych przemieszcze.
Opisana wyej metoda sprawdzania nosi nazw kontroli kinematycznej.
16.2. METODA PRZEMIESZCZE

16.2.1. Oglny opis metody
W metodzie przemieszcze konstrukcj prtow traktujemy jako pewien skoczony zbir wzw, z
ktrych kady ma okrelon liczb stopni swobody. Za wzy (por. rys. 16.7) uwaamy niewielkie
fragmenty konstrukcji zawierajce zazwyczaj wszystkie punkty zaamania osi (np. punkty 2 i 6), punkty
w ktrych zbiega si wiksza liczba prtw (punkt 4) i punkty podporowe (punkty 1, 8 i 9).
Niejednokrotnie dogodne jest wyodrbnienie wzw zawierajcych punkty nagej zmiany przekroju
(punkt 7) i punkty przyoenia obcie skupionych (punkt 5). Wzem moe by rwnie fragment
zawierajcy dowolnie obrany punkt lecy na osi prta (np. punkt 3).
Alma Mater
Cz 3
10
Rys. 16.7
Elementy midzywzowe nazywamy prtami. Numery prtw ramy z rys. 16.7 zapisano w kkach.
Z uwagi na bardzo mae wymiary wzy mona traktowa jako bryy (tarcze) sztywne lub punkty
materialne. W przypadku konstrukcji paskiej wzy, w ktrych choby dwa prty s poczone w sposb
sztywny, s tarczami sztywnymi (wzy 2, 3, 4, 5, 7, 8). Wzy zawierajce przeguby s punktami
materialnymi (wzy 1, 6, 9). Wzy sztywne na paszczynie maj zatem co najwyej trzy stopnie
swobody (dwa przesunicia i obrt), a wzy przegubowe co najwyej dwa stopnie swobody (dwa
przesunicia).
Podpory konstrukcji odbieraj wzom pewn liczb stopni swobody. Przegubowy wze podporowy
1 oraz sztywny wze podporowy 8 s wic wzami nieruchomymi. Przegubowy wze podporowy 9 ma
z kolei tylko jeden stopie swobody. Pozostae wzy maj pen liczb stopni swobody. Ukad wizw
przyjty na rys. 16.7 odpowiada w sumie osiemnastu stopniom swobody (5 3 + 1 2 + 1 = 18).
Po obcieniu konstrukcji kady z wzw si przemieci. Pooenie wzw w konfiguracji po
odksztaceniu opisuj uoglnione przemieszczenia U1, U2,..., U18, odniesione do globalnego ukadu
wsprzdnych X, Y i odpowiadajce cakowitej liczbie stopni swobody (rys. 16.8). Przemieszczenia te s
wielkociami niewiadomymi w omawianej metodzie.
Rys. 16.8
Do wyznaczenia wartoci przemieszcze wzw wykorzystuje si rwnania rwnowagi wzw.
Rwnania te odpowiadaj sumie rzutw si na kierunki wyznaczone przez wektory przesuni oraz sumie
momentw wzgldem osi ktw obrotu danego wza. Cakowita liczba rwna rwnowagi pokrywa si
zatem z liczb niewiadomych przemieszcze. Dla przykadu napiszemy rwnania rwnowagi wza 4
(rys. 16.9):
Alma Mater
Cz 3
11
Rys. 16.9
PX = 0 :
PY = 0 :
Mz = 0 :
R1( 4) + R1(8) + R4( 3) = P1"4" ,
R2( 4) + R2(8) + R5( 3) = P2"4" ,
R3( 4) + R3(8) = P3"4" .
(16.10)
W rwnaniach (16.10) P1"4" , P2"4" i P3"4" s bezporednimi obcieniami wza 4, a wielkoci R (jm)
oznaczaj reakcje dziaajce na koce prta m, czcego si z wzem 4. Warto indeksu j ustala si
wedug zasad podanych w nastpnym punkcie.
Opisana metoda ma sens dopiero wwczas, gdy reakcje prtw zapiszemy jako funkcje przemieszcze
ssiednich wzw. Posta tych funkcji zaley od usytuowania prta, wymiarw geometrycznych,
wasnoci fizycznych materiau oraz warunkw brzegowych danego prta (por. p. 16.2.3).
Rys. 16.10
Alma Mater
Cz 3
12
Cakowita liczba niewiadomych stopni swobody wzw nazywa si stopniem kinematycznej

niewyznaczalnoci konstrukcji. Ukadem kinematycznie wyznaczalnym jest zatem konstrukcja o zerowej
liczbie stopni swobody, czyli konstrukcja, w ktrej wszystkie wzy s nieruchome (tzn. U1 = U2 = ... = Uj
= ... = 0). Przykady konstrukcji kinematycznie wyznaczalnych zamieszczono na rys. 16.10.
Kinematyczna wyznaczalno ukadu z rys. 16.10c wynika z symetrii konstrukcji i obcienia.
W podsumowaniu dodamy, e metody przemieszcze i si stanowi dwie podstawowe metody
oblicze konstrukcji. Metoda si suy do obliczania konstrukcji statycznie niewyznaczalnych, przy czym
jako niewiadome wystpuj wielkoci statyczne, a rwnania tej metody wyraaj zgodno
przemieszcze. Metoda przemieszcze suy do obliczania ukadw kinematycznie niewyznaczalnych,
przy czym niewiadomymi s tutaj uoglnione przemieszczenia wzw, a rwnania kanoniczne tej
metody maj sens rwna rwnowagi. Warto zwrci uwag, e metod przemieszcze mona obliczy
rwnie ukady statycznie wyznaczalne, podobnie zreszt jak i metod si oblicza si ukady
kinematycznie wyznaczalne.
16.2.2. Globalne i lokalne ukady wsprzdnych

Rozwamy prt prostoliniowy wyodrbniony mylowo z konstrukcji. W konfiguracji pierwotnej
koce tego prta s wyznaczone punktami i, k. Po obcieniu prt ulega deformacji, a jego koce
przyjmuj pooenie i', k' (por. rys. 16.11).
Rys. 16.11
Aktualne pooenie przywzowych przekrojw prta opisuj uoglnione przemieszczenia U1, U2, U3,
,
U4 U5 i U6, odniesione do globalnego ukadu wsprzdnych X, Y. Na kocu prta w konfiguracji
aktualnej dziaaj reakcje R1, R2, R3, R4, R5 i R6, rwnie odniesione do ukadu globalnego.
Odksztacenia i reakcje prta mona analizowa take w lokalnym ukadzie wsprzdnych x, y.
Pocztek tego ukadu przyjmiemy w punkcie i, przy czym o x pokrywa si z osi prta w konfiguracji
pierwotnej. Przemieszczenia przekrojw przywzowych w ukadzie lokalnym opisuj skadowe u1, u2,
u3, u4, u5 i u6, a reakcje opisuj skadowe r1, r2, r3, r4, r5 i r6.
Alma Mater
Cz 3
13
Z rysunku 16.11 wynikaj nastpujce zalenoci midzy skadowymi przemieszcze w obu ukadach:
u1 = U1 cos + U 2 sin ,
u2 = U1 sin + U 2 cos ,
u3 = U 3 ,
u4 = U 4 cos + U 5 sin ,
u5 = U 4 sin + U 6 cos ,
u6 = U 6 .
(16.11)
Zaleno t mona zapisa krcej:

6
uj =
C jm U m ,
j = 1, 2, ..., 6,
(16.11a)
m =1
gdzie Cjm oznacza elementy macierzy kosinusw kierunkowych. Macierz ta ma posta:

cos
sin
0
[ C jm ] =
0
0
sin
cos
cos
sin
0 sin
cos
0
0
0
0
0
(16.12)
Po wyraeniu wartoci Uj z ukadu globalnego przez wartoci um z ukadu lokalnego (j, m = 1, 2, ..., 6)
otrzymujemy:
U1 = u1 cos u2 sin ,
U 2 = u1 sin + u2 cos ,
U 3 = u3 ,
U 4 = u4 cos u5 sin ,
U 5 = u4 sin + u5 cos ,
U 6 = u6
(16.13)
lub krcej:
6
C jm um ,
Uj =
j = 1, 2, ..., 6,
(16.13a)
m =1
[ ]
[ ]
gdzie macierz C jm jest macierz odwrotn do macierzy C jm :
[C jm ] = [C jm ]1.
(16.14)
Podobne zalenoci zachodz dla reakcji Rj i rm:

rj =
jm
Rm ,
(16.15)
m =1
Rj =
C jm rm ,
j = 1, 2, ..., 6.
6.16)
m =1
Alma Mater
Cz 3
14
16.2.3. Wzory transformacyjne.

Macierz sztywnoci prta w ukadzie lokalnym
W punkcie 16.2.1 stwierdzilimy, e budowa zwizkw Rj(Um) zaley od usytuowania prta,
wymiarw geometrycznych, wasnoci fizycznych materiau oraz warunkw brzegowych danego prta.
Skoncentrujemy si na analizie zalenoci rj(um) w ukadzie lokalnym, co pozwoli zaniedba
chwilowo wpyw usytuowania prta wzgldem ukadu wsprzdnych globalnych. Jakociowe cechy
relacji rj(um) zale od modelu fizycznego prta oraz rzdu wartoci przemieszcze. Jeli materia prta
jest liniowo-sprysty, a przemieszczenia wzw s bardzo mae, to zalenoci rj(um) s liniowe. Dla
duych przemieszcze konieczne jest rozrnienie konfiguracji pocztkowej i aktualnej oraz
sprecyzowanie charakteru obcie (konserwatywne lub niekonserwatywne). Funkcje rj(um) s wwczas
nieliniowe. Ten sam efekt wystpuje dla materiaw fizycznie nieliniowych. Najwiksze trudnoci
napotykamy w materiaach, w ktrym zalenoci () s nieodwracalne (np. w materiaach sprystoplastycznych). Konieczne s wtedy dodatkowe informacje o obcieniach konstrukcji (charakter wzrostu
obcienia, kolejno przykadania obcie itp.).
W dalszym cigu ograniczymy si do analizy najprostszych przypadkw liniowych, odpowiadajcych
nastpujcym zaoeniom:
prt jest pryzmatyczny (A, J = const),
materia prta jest liniowo-sprysty i jednorodny (E = const),
przemieszczenia kocw prta (tj. przemieszczenia ssiednich wzw) s bardzo mae,
obowizuje hipoteza Bernoulliego (prty s dostatecznie smuke).
Rozwaymy prt ik przedstawiony na rysunku 16.12. Po obcieniu caej konstrukcji prt przyjmuje
pooenie i'k', a dowolny punkt b lecy w odlegoci x od pocztku lokalnego ukadu wsprzdnych x,
y przyjmuje pooenie b'. Pooenie to okrelaj wsprzdne wektora przemieszczenia u(x) i v(x).
Analizowany problem rozwiemy za pomoc rwna rniczkowych na funkcje u(x) i v(x).
Rys. 16.12
Alma Mater
Cz 3
15
W myl rwnania (14.26)1 mamy:

dN
= q x ( x ).
dx
(a)
Poniewa
N = EA = EA
(b)
du
,
dx
wic
d
du
EA = q x ( x ).
dx
dx
(c)
Dla funkcji v(x) obowizuje rwnanie rniczkowe linii ugicia:

d2
d 2v
EJ
= q y ( x ).
dx 2
dx 2
(d)
Dla prta pryzmatycznego i jednorodnego EA = const i EJ = const. Wwczas rwnania (c) i (d)
upraszczaj si do postaci:
d 2u
q ( x)
,
= x
EA
dx
d 4v q y ( x)
.
=
EJ
dx 4
(16.17)
(16.18)
Rwnania te uzupenimy warunkami brzegowymi:
u( 0) = u1 , u(l ) = u4 ,
(16.19)
v (0) = u2 , v (l ) = u5 , v '(0) = u3 , v '(l ) = u6 .
(16.20)
Rozwizaniem oglnym rwnania (16.17) jest funkcja:
u( x ) = u 0 ( x ) + B0 + B1x ,
(16.21)
gdzie u0(x) jest cak rwnania niejednorodnego, speniajc jednorodne warunki brzegowe:
u 0 (0) = u 0 (l ) = 0.
Wobec tego stae cakowania B0 i B1 obliczamy z warunkw brzegowych (16.19):
B1l + B0 = u4,
B10 + B0 = u1,
std B1 = (u4 u1)/l,
B0 = u 1 .
Alma Mater
Cz 3
16
Zatem
u u
u( x ) = u 0 ( x ) + u1 + 4 1 x.
1
(16.22)
Rozwizaniem oglnym rwnania (16.18) jest funkcja:
v ( x ) = v 0 ( x ) + C0 + C1x + C2 x 2 + C3 x 3 ,
(16.23)
gdzie v0(x) jest cak rwnania niejednorodnego speniajc jednorodne warunki brzegowe:
v 0 (0) = v 0 ( l ) = v 0 ' (0) = v 0 ' (l ) = 0.

Stae C0, C1, C2 i C3 obliczymy z warunkw brzegowych (16.20):
u2 = v (0) v 0 (0) = C0 ,
u2 = v '(0) v 0 '(0) = C1 ,
u5 = v (l ) v 0 (l ) = u2 + lu3 + l 2 C2 + l 3C3 ,
u6 = v '(l ) v 0 '(l ) = u3 + 2lC2 + 3l 2 C3 ,
skd
1
1
u u
u u
C0 = u2 , C1 = u3 , C2 = 2u3 + u6 3 5 2 , C3 = 2 u3 + u6 2 5 2 .
1
l
l
l
(16.24)
Wykorzystamy teraz znane zalenoci fizyczne.

N = EA u'( x ),
M = EJ v ''( x ),
Q = M '( x ) = EJ v '''( x ),
(16.25)
z ktrych obliczymy wartoci N, Q i M wystpujce na kocach prta. Uwzgldnimy przy tym wzory
(16.22), (16.23) i (16.24):
u
u
EJ
M (0) = EJ v 0 ''(0) + 2C2 = M 0 (0) +

2u3 + u6 3 5 2 ,
l
l
u u
u u
N (l) = EA u0 '(1) + 4 1 = N 0 (1) + EA 4 1 ,
l
l
u5 u2
3EJ
0
0
Q(l) = EJ v '''(l) + 6C3 = Q (l)

u + u6 2
,
2 3
l
l
u5 u2
2 EJ
0
0
M (l) = EJ v ''(l) + 2C2 + 6C3l = M (l)
u3 + 2u6 3
.
l
l
u u
u u
N (0) = EA u0 '(0) + 4 1 = N 0 (0) + EA 4 1 ,

l
l
u u
6EJ
Q(0) = EJ v 0 '''(0) + 6C3 = Q0 (0)
u + u6 2 5 2 ,
2 3
l
l
]
]
(16.26)
Wielkoci statyczne opatrzone indeksem 0 maj sens reakcji brzegowych r10 ,..., r60 , wywoanych w ukadzie kinematycznie wyznaczalnym przez obcienie przsowe (por. rys. 16.13a). Reakcje te mona obliAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 3
17
czy kilkoma sposobami: metod cakowania rwna (16.17) i (16.18), metod si lub za pomoc twierdze energetycznych. Zwrmy uwag, e znakowanie reakcji r j0 nawizuje do przyjtego lokalnego
ukadu wsprzdnych x, y.
Rys. 16.13
W zwizku z tym
{r } = { N
0
j
(0), Q 0 (0), M 0 (0), N 0 (l ), Q 0 ( l ), M 0 (l ) .
(16.27)
Pozostae skadniki wzorw (16.26) s tzw. s1 s6, ktre pojawiaj si wycznie na skutek wystpowania
przemieszcze u1 u6 (por. rys. 16.13b). Na koce prta dziaaj zatem reakcje brzegowe rj bdce sum
reakcji wyjciowych r j0 w ukadzie kinematycznie wyznaczalnym oraz si brzegowych sj:
r j = r j0 + s j (um ),
j , m = 1, 2 ,..., 6,
(16.28)
przy czym
{r } = { N (0),Q(0), M (0), N (l), Q(l), M (l)}.
(16.29)
Wzory (16.28) nosz nazw wzorw transformacyjnych. Wartoci si brzegowych sj, ktrych dodatnie
zwroty nawizuj rwnie do lokalnego ukadu wsprzdnych x, y, ustalamy na podstawie wzorw
(16.26):
[
] EA1 u EA1 u ,
12 EJ
66 EJ
12 EJ
6 EJ
= [ Q(0) Q (0) ] =
u +
u
u +
u ,
l
l
l
l
s1 = N (0) N 0 (0) =
s2
4 EJ
6 EJ
2 EJ
u2 +
u3 2 u5 +
u6 ,
2
l
l
l
l
EA
EA
u1 +
u4 ,
s4 = N (l ) N 0 (l ) =
l
l
12 EJ
6 EJ
12 EJ
6 EJ
s5 = Q(l ) Q 0 (l ) = 3 u2 2 u3 + 3 u5 2 u6 ,
l
l
l
l
6 EJ
2 EJ
6 EJ
4 EJ
u3 2 u5 +
u6 .
s6 = M (l ) M 0 (l ) = 2 u2 +
l
l
l
l
s3 = M (0) M 0 (0) =
6 EJ
(16.30)
Alma Mater
Cz 3
18
Zalenoci te mona zapisa krcej:

6
sj =
k jm um ,
j = 1, 2 ,..., 6,
(16.30a)
m =1
gdzie [kjm] = [kmj] = [k] = k nazywa si macierz sztywnoci prta w ukadzie lokalnym. Budowa tej
macierzy wynika z rwna (16.30):
0
0
EA / l
0
3
12 EJ / l
6 EJ / l 2
0
6 EJ / l 2
4 EJ / l
k=
0
0
EA / l
3
0
12 EJ / l 6 EJ / l 2
6 EJ / l 2
2 EJ / l
0
EA / l
0
0
12 J / l 3
0
EA / l
6 EJ / l 2
0
0
0
12 EJ / l 3
6 EJ / l 2
2
6 EJ / l
2 EJ / l
6 EJ / l 2
4 EJ / l
(16.31)
Macierz sztywnoci k skada si zatem z czterech podmacierzy:
[ ] [ k ]
k (ii )
k=
( ki )
k
(ik )
[ ] [
k ( kk )
(16.31a)
Warto zwrci uwag, e macierz sztywnoci prta (16.31) mona rwnie zapisa w innej postaci,
dogodnej w obliczeniach rcznych:
0
0
a
0
b
d
0
d
c
k=
0
a 0
0 b d
d
e
0
gdzie
a = EA/l,
b = 12EJ/l3,
c = 4EJ/l,
d = 6EJ/l2,
0
d
e
0
d
(16.32)
e = 2EJ/l.
Wzory transformacyjne (16.30) wykorzystuje si do prtw, ktre w punktach i oraz k s poczone z

wzami w sposb sztywny (rys. 16.14a). Jeeli na przykad w punkcie i prt jest poczony w sposb
przegubowy, to naley uwzgldni fakt, e moment zginajcy w tym punkcie jest rwny zeru, czyli
r3 = r30 + s3 = 0 (rys. 16.14b). Warunek r3 = 0 mona traktowa bd jako dodatkowe rwnanie,
Rys. 16.14
Alma Mater
Cz 3
19
bd jako rwnanie suce do wyeliminowania kta u3. W pierwszym wypadku reakcje r30 i macierz
sztywnoci odpowiadaj prtowi obustronnie utwierdzonemu, a dla dodatkowego niewiadomego kta
obrotu u3 dochodzi jedno rwnanie r3(um) = 0 (por. przykad liczbowy w p. 16.2.9). W drugim wypadku
liczba niewiadomych pozostaje taka sama, natomiast reakcje r j0 ( j = 1, 2, ..., 6) i macierz sztywnoci
modyfikuj si stosowanie do warunkw brzegowych. Omwimy t drug ewentualno dla przypadku z
rys. 16.14b. Poniewa na podporze przegubowej r30 = 0, wic s3(um) = 0, czyli
3u2 + 2l u3 3u5 + l u6 = 0,
skd
u3 =
(e)
1
( 3u2 + 3u5 l u6 ).
2l
Uwzgldnienie rwnania (e) w zalenociach (16.30) prowadzi do wyniku:
EA
EA
s4 =
u1 +
u4 ,
l
l
3EJ
3EJ
3EJ
s5 = 3 u2 + 3 u5 2 u6 ,
l
l
l
3EJ
3EJ
3EJ
u2
u5 +
u6 .
s6 =
l
l
l
EA
EA
u1
u4 ,
l
l
3EJ
3EJ
3EJ
s2 = 3 u2 3 u5 + 2 u6 ,
l
l
l
s3 = 0,
s1 =
(16.33)
Jeeli przegub wystpuje w punkcie k (rys. 16.14c), to s6(um) = 0, czyli
3u2 + l u3 3u5 + 2l u6 = 0,
skd
1
( 3u2 + 3u5 l u3 ).
2l
Zaleno (f) suy do wyeliminowania kta u6 z rwna (16.30), ktre modyfikuj si do postaci:
(f)
u6 =
EA
EA
u1
u4 ,
l
l
3EJ
3EJ
3EJ
s2 = 3 u2 + 2 u3 3 u5 ,
l
l
l
3EJ
3EJ
3EJ
u3 2 u5 ,
s3 = 2 u2 +
l
l
l
EA
EA
s4 =
u1 +
u4 ,
l
l
3EJ
3EJ
3EJ
s5 = 2 u2 2 u3 + 3 u5 ,
l
l
l
s6 = 0.
s1 =
(16.34)
W podobny sposb mona otrzymywa zalenoci sj(um) i macierze sztywnoci dla innych warunkw
podparcia prta.
Alma Mater
Cz 3
20
16.2.4. Macierz sztywnoci prta w ukadzie globalnym

Wyrazimy obecnie reakcje brzegowe Rj przez przemieszczenia Um, odniesione do globalnego ukadu
wsprzdnych. Punktem wyjcia s tu rwnania (16.16) oraz zalenoci (16.29):
6
Rj =
C jm rm =
m =1
C jm (rm0 + sm )
m =1
lub po rozpisaniu
(a)
R1 = (r10 + s1 ) cos ( r20 + s2 ) sin ,
R2 = (r10 + s1 ) sin (r20 + s2 ) cos ,
R3 = r30 + s3 ,
0
0
R4 = (r4 + s4 ) cos ( r5 + s5 ) sin ,
0
0
R5 = ( r4 + s4 ) sin + (r5 + s5 ) cos ,
0
R6 = r6 + s6 .
Siy brzegowe sm mona wyrazi przez przemieszczenia brzegowe uj wedug zalenoci (16.30), w ktrej
uwzgldnimy tylko niezerowe elementy macierzy sztywnoci w ukadzie lokalnym:
(b)
s1 = k11u1 + k14 u4 ,
s = k u + k u + k u + k u ,
22 2
23 3
25 5
26 6
2
s3 = k32 u2 + k33u3 + k35u5 + k36u6 ,
s4 = k41u1 + k44 u4 ,
s5 = k52 u2 + k53u3 + k55u5 + k56u6 ,
s6 = k62 u2 + k63u3 + k65u5 + k66u6 .
Przemieszczenia uj odniesione do ukadu lokalnego mona z kolei za pomoc wzorw (16.11) wyrazi
przez przemieszczenia Um w ukadzie globalnym. Po podstawieniu wzorw (16.29) do zalenoci (b), a
tych dalej do zalenoci (a) otrzymujemy poszukiwane zalenoci Rj(Um):
R j (U m ) = R 0j + S j (U m ),
j , m = 1, 2, ..., 6,
(16.35)
gdzie:
R 0j =
C jp rp0 ,
(16.36)
p =1
S j (U m ) =
K jmU m ,
(16.37)
m =1
a Kjm oznacza elementy macierzy sztywnoci prta w globalnym ukadzie wsprzdnych. Macierz
sztywnoci jest symetryczna (tzn. Kjm = Kmj ) i przybiera posta:
k11c 2 + k22 s 2 (k11 k22 )cs k23s
k14c 2
(k14 k25 )cs k26s
2
2
2
k23c (k14 k25 )cs k14 s 2 + k25 c
k26c
(k11 k22 )cs k11s + k22c
{Kjm}= k32 s
k35s
k32c
k33
k35c
k36
k41c 2 + k52s 2 (k41 k52 )cs k53s k44c 2 + k55s 2 (k44 k55 )cs k56s
2
2
k53c (k44 k55 )cs k44 s 2 + k55c 2 k56c
(k41 k52 )cs k41 s + k52c
k62 s
k65s
k62c
k63
k65c
k66
(16.38)
Alma Mater
Cz 3
21
przy czym s = sin , c = cos .

Wzory (16.35) s wzorami transformacyjnymi zapisanymi w globalnym ukadzie wsprzdnych X, Y.
Macierz (16.38) mona zapisa jeszcze inaczej:
d * e* a * d * e*
a*
d*
b*
f * d * b*
f *
e* f *
c*
e * f *, g *
{Kjm}=
,
a*
d*
e*
a * d * e *
d * b * f * d *
b * f *
g*
e * f * e *
e * f *
(16.38a)
gdzie
4 EJ
EA 12 EJ
c* = c =
, d = (a b) sin cos =
3 sin cos ,
l
l
l
6 EJ
2 EJ
.
e* = d sin = 2 sin , f * = d cos , g* = e =
l
l
12 EJ
EA
cos2 + 3 sin 2 ,
l
l
12
EA
EJ
b* = a sin 2 + b cos2 =
sin 2 + 3 cos2 ,
l
l
a* = a cos2 + b sin 2 =
(16.39)
16.2.5. Uwagi o obliczaniu kratownic

W ukadach kratowych wszystkie wzy s wzami przegubowymi. Jeeli obcienia s przyoone
tylko w wzach, to prty przejmuj tylko siy normalne. Okolicznoci te pozwalaj na znaczne
uproszczenie oblicze. Jako niewiadome odpadaj kty obrotu wzw, a w macierzy sztywnoci prta
jedynymi niezerowymi elementami s skadowe k11, k44, k14 i k41:
EA / l
0
0
k=
EA / l
0
0 0 EA / l 0 0
0 0
0
0 0
0 0
0
0 0
0 0 EA / l 0 0
0 0
0
0 0
0 0
0
0 0
(16.40)
Praktycznie biorc, macierz sztywnoci dla elementu kratownicy ma wymiar 44, gdy trzeci
kolumn i trzeci wiersz oraz szst kolumn i szsty wiersz mona wykreli. Uwaga ta dotyczy rwnie
zalenoci (16.38), opisujcej macierz sztywnoci w ukadzie globalnym.
16.2.6. Macierz sztywnoci konstrukcji

Wykorzystanie wzorw transformacyjnych w rwnaniach rwnowagi wszystkich wzw prowadzi do
rwna metody przemieszcze. W celu uzyskania ostatecznej postaci rwna tej metody konieczne jest
wprowadzenie globalnej numeracji wszystkich skadowych wektora przemieszcze, dokonanie agregacji
Alma Mater
Cz 3
22
macierzy sztywnoci poszczeglnych prtw, prowadzcej do globalnej macierzy sztywnoci caej konstrukcji, oraz uwzgldnienie warunkw brzegowych. Warunki brzegowe mona uwzgldni na rne
sposoby. Zazwyczaj kolumny i wiersze macierzy odpowiadajce zerowym przemieszczeniom usuwa si,
a w przypadku statycznych warunkw brzegowych uwzgldnia si dodatkowe rwnania, redukujce liczb niewiadomych. Uzyskana w ten sposb globalna macierz sztywnoci konstrukcji K jest macierz liniowego ukadu rwna na poszukiwane przemieszczenia Uj. Macierzow posta rwna metody przemieszcze zapisuje si, jak nastpuje:
K U=P,
(16.41)
gdzie P jest wektorem wyrazw wolnych, wynikajcym z reakcji w ukadzie nieruchomym oraz obcie
dziaajcych bezporednio na wzy. Macierz sztywnoci K jest kwadratowa, symetryczna i cile
dodatnio okrelona.
16.2.7. Przybliona metoda obliczania ram

W wikszoci konstrukcji ramowych mona pomin wpyw wydue prtw na wartoci si
brzegowych. Odpowiada to przyjciu, e u1 = u4. W konsekwencji nastpuje wyrane uproszczenie
oblicze, gdy siy poprzeczne i momenty zginajce zale wwczas tylko od ktw obrotu przekrojw
przywzowych i = u3 , k = u6 oraz ktw obrotu ciciwy prta ik (por. rys. 16.15).
Rys. 16.15
Dalsza, bardzo istotna korzy polega na tym, e kty i, k oraz ik nie zale od ukadu
wsprzdnych. Przyjmuj zatem takie same wartoci w ukadach lokalnym i globalnym:
i = i , k = k , ik = ik ,
(16.42)
przy czym
u u
ik = 5 2 .
l
W omawianej przyblionej metodzie przemieszcze wykorzystuje si wzory transformacyjne tylko do
wyznaczenia momentw zginajcych. Wzory te stosownie do zalenoci (16.28) i (16.30) przyjmuj
posta:
2 EJ
(2 i + k 3 ik ),
2 EJ
M ki = M ki0 +
( i + 2 k 3 ik ).
l
M ik = M ik0 +
(16.43)
Dla prta, w ktrym podpora i jest przegubowa, a podpora k utwierdzona

(rys. 16.14b), wedug zalenoci (16.28) i (16.39) otrzymujemy:
Mik = 0,
3EJ
0
M ki = M ki +
( k ik ),
l
(16.44)
Alma Mater
Cz 3
23
a dla prta z rys. 16.14c mamy:

Mik = Mik0 +
M ki = 0.
3EJ
(i ik ),
l
(16.45)
0
odnosz si tutaj do prta kinematycznie wyznaczalnego, przy czym
Wartoci Mik0 oraz M ki
uwzgldnia si tutaj obecno przegubw brzegowych (p. i lub k).
Rys. 16.16
Modelem kinematycznym konstrukcji w rozwaanej metodzie przyblionej jest ukad tarcz sztywnych
poczonych przegubami. Tarczami sztywnymi s tutaj prty i wzy sztywne. Na przykad
przedstawiony na rys 16.16b model kinematyczny ramy ma (3t p = 3 5 11 = 4) cztery stopnie
swobody. Do unieruchomienia modelu konstrukcji konieczne jest uniemoliwienie obrotw wzw 2 i 3
oraz wprowadzenie dodatkowych prtw podporowych I i II. Wymienione prty podporowe zaznaczono
na rys. 16.16b liniami przerywanymi. Poszczeglne mechanizmy niezalene otrzymujemy przez kolejne
usuwanie kadego z wzw. Na rysunkach 16.16c, d przedstawiono mechanizmy odpowiadajce
obrotom wzw 2 i 3. Odnotujmy, e obroty wzw nie wywouj obrotu prtw. Wynika to std, e
wymiary wzw z zaoenia s bardzo mae. Usuniciu podpory I towarzyszy mechanizm I (lub tzw.
I
. Kty obrotu pozostaych prtw mona
przesuw I rys. 16.16e), okrelony przez kt obrotu I = 23
wyrazi przez kt I z zalenoci geometrycznych. Mechanizm II (przesuw II), odpowiadajcy
II
. Oglnie biorc, kty obrotu prtw s
usuniciu podpory II (rys. 16.16f), okrela kt II = 23
superpozycj ktw obrotu w poszczeglnych przesuwach, czyli
ik = ikI + ikII +K+ ikL +K+ ikN ,

(16.46)
Alma Mater
Cz 3
24
gdzie N jest liczb przesuww.

Rwnania kanoniczne przyblionej metody przemieszcze odpowiadaj rwnaniom pracy wirtualnej
rzeczywistych si na wirtualnych przemieszczeniach pokrywajcych si z niezalenymi mechanizmami
modelu konstrukcji. Na przykad obrt wza i o kt i prowadzi po prostu do rwnania rwnowagi
momentw w tym wle (por. rys. 16.17a):
( Mi ) i = 0.
(16.47)
Mechanizm przesuwu L (rys. 16.17b) pozwala zapisa rwnanie pracy wirtualnej w nastpujcej postaci:
Mik ikL + Pi iL = 0,
(16.48)
gdzie znak sumy rozciga si na wszystkie prty, a drugi skadnik wzoru (16.48) symbolizuje prac
obcienia zewntrznego na wirtualnych przemieszczeniach.
Liczba rwna (16.47) i (16.48) jest rwna liczbie niewiadomych ktw obrotu wzw oraz
przesuww. Warto przypomnie, e do uoenia tych rwna wystarczaj tylko wzory transformacyjne
dla momentw zginajcych.
Rys. 16.17
Siy poprzeczne i normalne obliczamy z rwna rwnowagi dopiero po rozwizaniu ukadu rwna
kanonicznych i wyznaczeniu wartoci momentw przywzowych. Aby wyznaczy siy poprzeczne,
kady z prtw obliczamy jak belk swobodnie podpart, poddan dziaaniu momentw podporowych i
obcienia poprzecznego w obrbie przsa (rys. 16.17c). Siy normalne obliczamy w ostatniej kolejnoci
na podstawie rwna rwnowagi si dziaajcych na prty i wzy (rys. 16.17d).
Alma Mater
Cz 3
25
Warto doda, e w ramach metody przyblionej mona jednak uwzgldni wpyw wydue tych
prtw, ktrych sztywno poduna jest niewielka (np. cig). W tym celu naley zbudowa
odpowiednie mechanizmy i wykorzysta rwnania pracy wirtualnej w postaci (16.48).
Pewnego komentarza wymaga sposb uwzgldnienia wpywu wydue prtw wywoanych
czynnikami niemechanicznymi (przyrost temperatury Tc , bdy wykonania). To, e prty konstrukcji
mog si wydua, narusza podstawowe zaoenie metody przyblionej. Jeeli jednak wyduenia s
niewielkie, to mona przyj, e zalenoci midzy ktami obrotu prtw ik pozostaj takie same.
Przyjmuje si zatem, e wyduenia prtw wpywaj jedynie na wartoci momentw wyjciowych
0
.
Mik0 , M ki
Na rysunku 16.17e przedstawiono kinematyk wynikajc ze zmiany dugoci ramy lik0 w ukadzie
kinematycznie wyznaczalnym. Wystpuj tu tylko wstpne wartoci ktw obrotu prtw ik0 , gdy
wzy konstrukcji nie ulegaj obrotom (i0 = k0 = 0). Problem sprowadza si zatem do obliczenia ktw
ik0 , wyznaczajcych wyjciowe wartoci momentw przywzowych. Momenty te wynosz:
dla prtw obustronnie utwierdzonych (wzory (16.43))
0''
Mik0'' = M ki
=
6 EJ 0
ik ,
l
(16.49)
dla prta utwierdzonego w punkcie k, a przegubowo poczonego w punkcie i (wzory (16.44))
Mik0' = 0,
0'
=
M ki
3EJ
ik0 ,
l
(16.50)
dla prta utwierdzonego w punkcie i, a przegubowo poczonego w punkcie k (wzory (16.45))
Mik0' =
3EJ o
ik ,
l
0'
M ki
= 0.
(16.51)
Cakowite wartoci ktw obrotu prtw ikc s wic sum ktw ik0 i ik :
c
ikc = ki
= ik0 + ik .
(16.52)
Najoglniejszym sposobem wyznaczania ktw ik0 jest metoda analityczna, przedstawiona w

p. 14.10.2. Rozwamy prt ik, ktry jednoczenie zmienia sw dugo o l 0 i obraca si o kt 0
(rys. 16.17f). Skadowe przemieszczenia punktu k wynosz:
Alma Mater
Cz 3
x = lx0 + (l y + lx0 ) + l y 0 ,
y = l y0 (lx + l y0 ) 0 l y0 l x 0 ,
26
(16.52a)
gdzie lx0 = l 0 cos , l y0 = l 0 sin , lx = l cos , l y = l sin , przy czym dodatnie wartoci l 0
odpowiadaj wydueniu, a ujemne skrceniu osi prta.
Stosujc wzory (16.52a) w rwnaniach sumy (cigoci) przemieszcze w ukadzie kinematycznie
wyznaczalnym, mona obliczy wszystkie poszukiwane kty ik0 . Dla ilustracji uoymy rwnania do
obliczenia wartoci ik0 w ukadzie
z rys. 16.17e:
4x =
x = l120 cos12 + l12 sin 12 120 + l230 cos 23 +
0
0
+ l23 sin 23 23
+ l34
cos 34 + l34 sin 34 34 = 0,
4 y =
y = l120 sin 12 l12 cos12 120 + l230 sin 23
0
0
0
l23 cos 23 23
+ l34
sin 34 l34 cos 34 34
= 0.
Poniewa prt 12 na skutek zmiany dugoci nie obraca si (rys. 16.17e), bo jest podparty w punkcie 2,
0
= 0. Po uwzgldnieniu ponadto, e 12 = 90o i
wic 12
23 = 0, otrzymujemy nastpujcy ukad dwch rwna:
0
0
0
l23
+ l34
cos 34 + l34 sin 34 34
= 0,
0
0
0
0
l12 l23 23
+ l34
sin 34 l34 cos 34 34
= 0.
0
0
i 34
.
Z tego ukadu mona obliczy poszukiwane kty obrotu 23
Gdy liczba niewiadomych ktw obrotu prtw jest wiksza, zawsze udaje si uoy dostateczn
liczb rwna cigoci przemieszcze w ukadzie kinematycznie wyznaczalnym. Trzeba jednak doda,
e w pewnych przypadkach ram nieprzesuwnych w celu obliczenia momentw wyjciowych
wynikajcych ze zmian dugoci prtw naley dodatkowo rozwiza odpowiedni schemat statycznie
niewyznaczalny.

W przypadku liniowoci kinematycznej i fizycznej (liniowa sprysto, mae odksztacenia i
przemieszczenia) rwnaniom metody przemieszcze mona nada nieco inn posta, wynikajc z zasady
superpozycji. Aby cakowicie unieruchomi poszczeglne wzy konstrukcji, musimy wprowadzi pewn
liczb wizw, odpowiadajc liczbie niewiadomych uoglnionych przemieszcze Uk. (k = 1, 2, 3, ..., n).
Wprowadzimy pojcie uoglnionej reakcji wizu i, powstajcej wskutek wymuszenia jednostkowego
uoglnionego przemieszczenia w kierunku wizu k. Reakcj tak oznaczymy symbolem rik. Korzystajc z
zasady superpozycji, wnosimy zatem, e cakowita reakcja wizu i od prawdziwej wartoci
przemieszczenia Uk wynosi rik Uk. W ukadzie podstawowym kinematycznie wyznaczalnym (tzn. w
ukadzie nieruchomym, gdzie Uk 0) wystpuj reakcje wizw i pochodzce od obcie zewntrznych.
Reakcje te oznaczymy symbolem Rip . Rwnowaga poszczeglnych wzw wymaga, by suma
wszystkich reakcji wizu i w ukadzie bya rwna zeru. Odpowiada to zalenoci:
k =n
rikU k + Rip = 0 ;
i = 1, 2, 3, ..., n .
(16.53)
k =1
Alma Mater
Cz 3
27
Rwnania (16.53) tworz tzw. ukad rwna kanonicznych metody przemieszcze o postaci analogicznej do rwna metody si. Rwnania te s po prostu rwnaniami rwnowagi poszczeglnych wzw,
stanowicymi esencj idei metody przemieszcze. Blisze szczegy tego sposobu budowy rwna s
zawarte w podrcznikach z mechaniki budowli (por. np. [10]).

Obliczymy ram przedstawion na rysunku 16.18a. Przyjmiemy, e materia ramy jest liniowosprysty (E = 2108 kN/m2), a konstrukcja wykazuje mae przemieszczenia. Zaprezentujemy tu zarwno
metod cis, jak i przyblion.
Rys. 16.18
Alma Mater
Cz 3
28
Metoda cisa
Rama jest w zasadzie ukadem czterokrotnie kinematycznie niewyznaczalnym, a niewiadomymi s
przemieszczenia U1, U4, U5 i U6 (rys. 16.18b). Dodatkow niewidom jest kt obrotu U3 na podporze
przegubowej. Rwnania suce do wyznaczenia wszystkich wyej wymienionych niewiadomych s
rwnaniami rwnowagi wzw 1 i 2. Dotyczy to take dodatkowego rwnania, wyraajcego fakt, e
moment zginajcy na podporze 1 jest rwny zeru. Mamy zatem ukad piciu rwna o piciu
niewiadomych (por. rys. 16.18e, f, g):
R (1)
1
R (1)
3
(1)
R4
(1)
R5
(1)
R6
(a)
= 6,
= 0,
+ R1( 2 ) = 5,
+ R2( 2 ) = 0,
+ R3( 2 ) = 45.
W celu uoenia rwna kanonicznych metody przemieszcze naley wyznaczy kolejno

wspczynniki macierzy sztywnoci oraz reakcje wyjciowe w ukadach lokalnych i ukadzie globalnym.
Efekt tych wstpnych oblicze zestawiamy niej.
Prt 1 (IPE 260)

A = 53,4 104 m2 ,
J = 5740 108 m4
EA = 106,8 104 kN ,
,
EJ = 1148
10 4 kN m2 , l = 5,00 m, = 53,130o ;
wspczynniki lokalnej macierzy sztywnoci (wzory (16.32)):
a = 21,3600 104 kN / m, b = 0,1102 104 kN / m, c = 0,9184 104 kN m,
d = 0,2755 10 4 kN , e = 0,4592 10 4 kN m;
wspczynniki globalnej macierzy sztywnoci (wzory (16.38a)):
a* = 7,76 104 kN / m, b* = 13,710 104 kN / m, c* = 0,918 104 kN m,
d * = 10,200 10 4 kN / m, e* = 0,220 10 4 kN ,
f * = 0,165 10 4 kN ,
g* = 0,459 10 4 kN m;
r10
R10
R40
reakcje wyjciowe w ukadzie lokalnym:

= 0, r20 = 20 kN , r30 = 16,67 kN m, r40 = 0, r50 = 20 kN , r60 = 16,67 kN m;
reakcje wyjciowe w ukadzie globalnym (wzory (16.36)):
= 16 kN , R20 = 12 kN , R30 = 16,67 kN m,
= 16 kN , R50 = 12 kN , R60 = 16,67 kN m.
Alma Mater
Cz 3
29
Prt 2 (IPE 300)

A = 69,1 104 m2 ,
J = 9800 108 m4 , EA = 138,2 104 kN;
EJ = 1,960 10 4 kN m2 , l = 6,325 m, 1 = 18,435o ;

a = 21,8511 10 4 kN / m, b = 0,09297 10 4 kN / m, c = 1,2396 10 4 kN m;
d = 0,2940 10 4 kN , e = 0,6198 10 4 kN m;
a* = 19,675 10 4 kN / m, b* = 2,269 10 4 kN / m, c* = 1,240 10 4 kN m;
d * = 6,527 10 4 kN / m, e* = 0,093 10 4 kN ,
f * = 0,279 10 4 kN ,
g* = 0,620 10 4 kN m;
r10 = 3,16 kN , r20 = 9,49 kN , r30 = 15 kN m, r40 = 3,16 kN ,
r50 = 9,45 kN , r60 = 15 kN;
R10 = 0, R20 = 10 kN, R30 = 15 kN m, R40 = 10 kN , R60 = 15 kN.
Zwracamy uwag, e reakcje r j0(1) i r j0( 2) ( j = 1, 2, ..., 6) obliczono jak dla prtw obustronnie
utwierdzonych (por. rys. 16.18c, d). Po uwzgldnieniu obliczonych wyej wartoci oraz zwizkw
(16.38a) wzory transformacyjne (16.35) w ukadzie globalnym dla obu prtw przyjmuj posta:
R1(1) 16
7,760 10,200 0,220 7,760
(1)
10,200 13710
,
,
0165
10,200
R2 12
(1)
0,220
,
0165
0,918 0,220
16,67
R
(b) 3(1) =
+ 104
R 16
7,760
7,760 10,200 0,220
10,200 13710
,
,
0165
10,200
R5(1) 12
(1) 16,67
0165
,
0,459
0,220
0,220
R6
10,200
,
13710
0,165
10,200
13710
,
,
0165
0,220 U1

,
0165
U2
0,459 U3

0,220 U4
, U5
0165

0,918 U6
R(2)
1 0
19,675 6,527 0,093 19,675 6,527 0,093 U4
R(2)
2
6,527 2,269 0,279 U5
6,527 2,269 0,279
10,00
R(2) 15,00
0,093 0,279 1,240
0,093 0,279 0,620 U6
+ 104
(c) 3 =

19,675 10,200 0,093 19,675 10,200 0,093 U7

R(2) 0
4 10,00
6,527 2,269 0,279 6,527
2,269 0,279 U8
R(2)
5 15,00
0,093
,
0,279 1240
0,093 0,279 0,620
U9
R(2)
6
W zalenociach (b) i (c) macierze kwadratowe oznaczaj odpowiednio macierze prtw 1 i 2 w

ukadzie globalnym.
Przy podstawianiu wzorw (b) i (c) do rwna rwnowagi (a), naley uwzgldni kinematyczne
warunki brzegowe: U2 = U7 = U8 = U9 = 0 (por. rys. 16.18b). Ostatecznie rwnania (a) przybieraj posta
rwna kanonicznych metody przemieszcze (16.41):
Alma Mater
Cz 3
(d)
0,220
7,760
0,220
0,918
4
10 7,760 0,220
10,200 0,165
0,220
0,459
30
7,760 10,200
0,220 U1 10,00
0,220 0,165 0,459 U 3 16,67

27,435 3,673 0,313 U 4 = 21,00 ,
3,673 15,979 0,114 U 5 22,00

0,313 0,114
2,158 U 6 46,67
gdzie macierz kwadratowa jest macierz sztywnoci konstrukcji w przyjtym ukadzie globalnym. atwo
zauway, e macierz ta powstaa przez dodanie odpowiednich elementw macierzy sztywnoci
poszczeglnych prtw oraz usunicie kolumn i wierszy odpowiadajcych zerowym wartociom
przemieszcze brzegowych. We wzorach (b) i (c) zaznaczono te segmenty macierzy K(1) i K(2), ktre
podlegaj dodawaniu. Symetria macierzy konstrukcji wynika z symetrii macierzy sztywnoci
poszczeglnych prtw.
Rozwizaniem ukadu rwna kanonicznych (d) s nastpujce wartoci przemieszcze:
U1 = 82,30 104 m, U 3 = 58,68 104 rad ,
(e)
, 10 4 rad , U 6 = 30,67 10 4 rad.
U 4 = 15,54 10 4 m, U 5 = 5116
Najwiksza bezwzgldna warto przesunicia odpowiada przemieszczeniu U1:
U1 = 82,30 104 m = 0,823 mm,

a najwikszy kt obrotu U 3 = 58,68 104 180 / = 0,3362 o . Jak wida, wartoci te, zgodnie z
zaoeniem, mona uzna za bardzo mae.
Do wyznaczenia pola statycznego wykorzystuje si wzory transformacyjne (b) i (c). Na przykad:
R1(1) = 16 + 7,76 ( 82,3) 10,2 0 + 0,22 58,68 7,76 ( 15,54) +
+ 10,2 5116
, + 0,22 ( 30,67) = 6,06 kN.
Ostateczne rezultaty oblicze reakcji brzegowych podano w zestawieniu:
R1(1) = 6,06 kN ,
(f)
R2(1) = 27,83 kN , R3(1) = 0,
R4(1) = 25,94 kN , R5(1) =
3,83 kN , R6(1) = 7,68 kN m,
R1( 2) = 31,02 kN , R2( 2) = 3,90 kN , R3( 2) = 37,31 kN m,

R4( 2) = 31,02 kN , R5( 2) = 16,10 kN , R6( 2) = 11,70 kN m.
Do si brzegowych w ukadach lokalnych dla kadego prta dochodzimy na podstawie rwna (16.15).
Dla przykadu obliczymy tylko wartoci r1(1) i r2(1) :
r1(1) = R1(1) cos1 + R2(1) sin 1 = 6,06 0,6 27,83 ( 0,8) = 18,63 kN ,
r2(1) = R1(1) sin 1 + R2(1) cos1 = 6,06 ( 0,8) 27,83 0,6 = 21,53 kN.
Kompletne wyznaczenie si wewntrznych w ramie przedstawimy niej. Zastosujemy nieco inny sposb
oblicze, charakterystyczny dla metody przyblionej.
Alma Mater
Cz 3
31
Metoda przybliona
Zaoenie o nieciliwoci prtw ramy prowadzi do wniosku, e ukad jest dwukrotnie kinematycznie
niewyznaczalny (3t p = 3 3 (3 2 + 1) = 2, rys. 16.19b).
Rys. 16.19
Jako niewiadome wystpuj tu kt 2 obrotu wza 2 i kt 23 = obrotu prta 23. Kt obrotu wza 3
3 = 0, a kt obrotu prta 12 mona wyznaczy z kinematyki przesuwu przedstawionej na rysunku
16.19b: 12 = 2. Rwnania transformacyjne dla momentw zginajcych s nastpujce:
(g)
3E1 J1
0
( 2 21 ),
M12 = 0; M 21 = M 21 +
l1
3E2 J 2
0
(2 2 + 3 3 23 ),
M 23 = M 23 +
l2
2 E2 J 2
0
( 2 + 2 3 3 23 ).
M 32 = M 32 +
l2
Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymujemy:

M 21 = 25 + 0,6888 ($2 + 2$ ),
M 23 = 15 + 0,62025 (2$2 3$ ),
M 32 = 15 + 0,62025 ($2 3$ ),
gdzie $2 = 2 104 oraz $ = 104 .

Na uwag zasuguje fakt, e momenty Mik0 oblicza si z uwzgldnieniem warunkw brzegowych. Na
0
= ql12 / 8 = 8 52 / 8 = 25 kN m (rys. 16.19c podpora 1 jest przegubowa). Prt 2 jest
przykad M12
obustronnie utwierdzony, zatem
Alma Mater
Cz 3
32
0
0
M 23
= M 32
= Pl2 / 8 = 18,98 6,324 / 8 = 20 6 / 8 = 15 = 25 kN m .
Rwnanie rwnowagi momentw dziaajcych na wze 2 jest nastpujce:
M 21 + M 23 + 45 = 0.
(h)
Rwnanie pracy wirtualnej przy przesuwie okrelonym wirtualnym ktem obrotu prta
= 23 = 12 / 2 (por. wzr (16.48)):
M21( 2 ) + ( M23 + M32 ) + 6 5 ( 2 ) 32 3 ( 2 ) + 2415
, ( 2 ) + 5 2 20 3 = 0,
prowadzi do zalenoci:
2 M 21 + M 23 + M 32 + 10 = 0.
(i)
Uwzgldniwszy rwnania transformacyjne (g) w rwnaniach rwnowagi (h) oraz (i) otrzymujemy
ukad rwna kanonicznych o postaci:
1,9293$2 0,48315$ = 55,
0,48315$2 + 6,4767$ = 40.
(j)
$2 = 30,63 rad, $ = 8,46 rad.

W celu porwnania tych wynikw z wynikami otrzymanymi metod cis wyznaczymy jeszcze wartoci
U$ ,U$ ,U$ ,U$ i U$ U$ = 104 U :
1
U$1 = 5$ 12 = 5 ( 2 $ ) = 64,6 m,
^
U 4 = 2$ 23 = 2$ = 2 ( 8,46) = 16,92 m,
^
U 5 = 6$ 23 = 6$ = 6 ( 8,46) = 50,76 m,
U$ = = 30,63 rad.
6
Przemieszczenie U$ 3 = $1 obliczymy z warunku, e M12 = 0:

M12 =
8 52 2 1148
,
+
(2$1 + $2 + 3 2$ ) = 0,
12
5
skd
1 8 52
5
( 30,63) 6 ( 8,46) = 58,84 rad.

U$ 3 = $1 =
2 12 2 1,148
Zestawimy wartoci cise i przyblione:

wartoci cise
U$1 = 82,3 m, U$ 3 = 58,68 rad , U$ 4 = 15,54 m, U$ 5 = 5116
, m, U$ 6 = 30,67 rad ,
wartoci przyblione
U$1 = 84,6 m, U$ 3 = 58,84 rad , U$ 4 = 16,92 m, U$ 5 = 50,76 m, U$ 6 = 30,63 rad ,
Obliczymy teraz siy wewntrzne. Wartociom $2 i $ , zgodnie ze wzorami transformacyjnymi,
odpowiadaj momenty zginajce:
Alma Mater
Cz 3
M 21 = 25 + 0,68880 ( 30,63 2 8,46)
33
7,75 kN m,
M 23 = 15 + 0,62025 ( 2 30,63 + 3 8,46) = 37,25 kN m,

M 32 = 15 + 0,62025 ( 30,63 + 3 8,46)
= 11,74 kN m.
W kadym prcie obliczymy wartoci reakcji jak dla belki obcionej poprzecznie (rys. 16.20a, b), a
do wyznaczenia si normalnych i reakcji posuymy si rwnaniami rwnowagi si dziaajcych na wzy
i prty (rys. 16.20c).
Rys. 16.20
Alma Mater
Cz 3
34
Z rwnania rwnowagi wza 1 mamy:
6 + N12 cos 1 + 21,55 sin 1 = 0,
V1 N12 sin 1 + 21,55 cos 1 = 0 ,
skd
12,55 0,8 + 6
= 18,73 kN, V1 = 18,73 0,8 + 2155
, 0,6 = 27,91 kN.
0,6
Z rwnowagi prta 1 wynika, e N21 = N12 = 18,73 kN. Natomiast rwnowaga wza 2 prowadzi do zalenoci:
N12 =
Px = 0:
skd
Warunek
N 21 cos1 + 18,45 sin 1 + 5 + N 23 cos 2 13,53 sin 2 = 0,
N 23 = ( 18,73 0,6 18,45 0,8 + 13,53 0,316 5) / 0,949 = 28,16 kN.
Py = 0 wykorzystamy do sprawdzenia poprawnoci oblicze:

18,73 0,8 + 18,45 0,6 + 13,53 0,949 28,16 0,316 = 0,027 0.
Sia normalna N32 wynika z rwnowagi prta 2:
N 32 = N 23 6,32 = 28,16 6,32 = 34,48 kN.

Wykresy si wewntrznych w ramie przedstawiaj rys. 16.20d, e, f.
16.3. O ZASTOSOWANIACH TWIERDZENIA BETTIEGO W TEORII UKADW

STATYCZNIE NIEWYZNACZALNYCH
16.3.1. Twierdzenie o wzajemnoci reakcji
Jak wiadomo, twierdzenie Bettiego obowizuje tylko dla ukadw liniowo-sprystych. Omwimy
dwa przykady bardzo uytecznych zastosowa tego twierdzenia.
Sens twierdzenia o wzajemnoci reakcji objanimy na przykadzie belki statycznie niewyznaczalnej,
przedstawionej na rys. 16.21. Rozwaymy dwa stany tego ukadu. Rysunek 16.21a ilustruje pierwszy stan
ukadu, w ktrym wymuszono obrt podpory A o kt i. Na skutek tego obrotu pojawiaj si reakcje podpr MAi, VAi oraz VBi. Drugi stan ilustruje rys. 16.21b. W stanie tym wymuszono pionowe przemieszczenie
podpory B, k. Przemieszczenie to wywouje reakcje podporowe MAk, VAk oraz VBk.
Rys. 16.21
Alma Mater
Cz 3
35
Zastosujemy obecnie twierdzenie Bettiego mwice, e praca pierwszego ukadu si na przemieszczeniach drugiego ukadu jest rwna pracy drugiego ukadu na przemieszczeniach pierwszego ukadu. Zachodzi zatem rwnanie:
M Ai 0 + V Ai 0 + VBi k = M Ak i + V Ak 0 + VBk 0,
czyli
VBi k = M Ak i .
(a)
Wprowadzimy teraz nieco inne oznaczenia, porzdkujce dotychczasowe rozwaania. Przyjmiemy mianowicie, e VBi = Rki oraz MAk = Rik. Rwnanie (a) przybiera wic posta:
Rki k = Rik i .
(b)
Rwnania (a) i (b) staj si bardzo uyteczne, gdy oba uoglnione przemieszczenia s jednostkowe, tj.
gdy i = k = 1. Wwczas VBi = M Ak lub
Rki = Rik .
(16.54)
Rwnanie (16.54) jest treci twierdzenia o wzajemnoci reakcji:

Reakcja Rki odpowiadajca k-temu przemieszczeniu i wywoana stanem i = 1 jest rwna reakcji Rik
odpowiadajcej i-temu przemieszczeniu i wywoanej stanem k = 1.
Z twierdzenia o wzajemnoci reakcji wynikaj przykadowo dalsze interesujce zalenoci, ktre uzyskamy, rozszerzajc analiz na trzeci stan ukadu, w ktrym wymuszono przemieszczenie pionowe podpory A wynoszce j (por. rys. 16.21c). Z porwnania stanw I i III otrzymujemy, e
V Ai j = M Aj i ,
(d)
a dla stanw II i III zachodzi zaleno
(e)
V Ak j = VBj k .
Dodamy jeszcze, e z twierdzenia o wzajemnoci reakcji wynika bezporednio symetria wspczynnikw macierzy konstrukcji w metodzie przemieszcze.
16.3.2. Linie wpywu wielkoci statycznych w ukadach

statycznie niewyznaczalnych
Rozwaymy belk cig przedstawion na rys. 16.22a. Przeanalizujemy dwa stanu ukadu. Pierwszy
stan odpowiada dziaaniu pionowej siy Pi = 1, usytuowanej w punkcie i lecym w odlegoci x od lewego skraju belki. Podpory w tym stanie ulegaj przemieszczeniom. Obcienie si Pi = 1 wywouje reakcje R1i, R2i, ..., Rki, ..., Rni.
Alma Mater
Cz 3
36
Rys. 16.22
W drugim stanie nie ma adnego obcienia zewntrznego, natomiast podpora k ulega jednostkowemu
przemieszczeniu k = 1. Pod wpywem przemieszczenia podpory k belka odksztaci si, a w punkcie i
wystpi przemieszczenie ik(x). Z twierdzenia Bettiego wynika zatem rwnanie:
(f)
Pi ik ( x ) + Rki ( x ) k = 0.
Poniewa Pi = k = 1, wic
Rki ( x ) = ik ( x ).
(16.55)
Z rwnania (16.55) wnioskujemy, e reakcja podpory k wywoana przez obcienie Pi = 1 dziaajce w

punkcie i odpowiada linii ugicia belki wywoanej przez jednostkowe przemieszczenie podpory k. Funkcja ( x ) = ik ( x ) jest zatem lini wpywu reakcji podpory k: Rki = VA.
Podobnie mona interpretowa inne linie wpywu ukadw statycznie niewyznaczalnych. Chcc na
przykad okreli lini wpywu momentu zginajcego w przekroju wypadajcym w punkcie C, naley w
tym punkcie wprowadzi przegub oraz wymusi jednostkowy kt wzajemnego obrotu. Linia ugicia tego
ukadu odpowiada linii wpywu momentu zginajcego w punkcie C. Sytuacj t ilustruje rys. 16.22b.
Opisany sposb wyznaczenia linii wpywu jest analogiczny do metody kinematycznej stosowanej w
ukadach statycznie wyznaczalnych. Zasadnicza rnica polega na tym, e usunicie odpowiedniego wizu w ukadzie statycznie wyznaczalnym przeksztaca konstrukcj w ukad tarcz sztywnych o jednym
stopniu swobody. Wymuszenie przemieszczenia jednostkowego w takim ukadzie uzyskuje si bez deformacji prtw skadowych. W konstrukcjach statycznie niewyznaczalnych usunicie jednego wizu
prowadzi do ukadu, ktrego stopie statycznej niewyznaczalnoci zmniejsza si o jedno. Jest to zatem
w dalszym cigu ukad geometrycznie niezmienny, a wymuszenie przemieszczenia jednostkowego musi
pociga za sob deformacj prtw. Wnioskujemy std, e linie wpywu ukadw statycznie niewyznaczalnych jako linie ugicia ukadw sprystych s funkcjami nieliniowymi.
Alma Mater
Cz 3
16. PODSUMOWANIE TRZECIEJ CZCI
PODSUMOWANIE TRZECIEJ CZCI

Wiadomoci oglne
Warunki rwnowagi ukadu si
Sia jest wektorem bdcym mechaniczn miar oddziaywania cia materialnych. Konsekwencj tego
pewnika jest akceptacja algebry wektorw do badania rwnowagi cia sztywnych. Rwnowaga ta
(i)
zachodzi, gdy wektor wypadkowy wszystkich si P (i = 1, 2, 3, ..., n) i wektor momentu tych si
wzgldem dowolnie obranego punktu s rwne zeru. Analityczna posta warunkw rwnowagi jest
nastpujca:
n
Px(i ) = 0,
i =1
n
Py(i ) = 0,
i =1
n
Pz(i ) = 0,
i =1
n
M x(i ) = 0, M y(i ) = 0, M z(i ) = 0,

i =1
i =1
i =1
gdzie
M x(i ) = yi Pz(i ) zi Py(i ) ,
M y(i ) = zi Px(i ) xi Pz(i ) ,
M z(i ) = xi Py(i ) yi Px(i ) .
(i)
Liczby xi , yi , zi oznaczaj wsprzdne punktw przyoenia si P .

W paskim ukadzie si pokrywajcych si z paszczyzn ukadu wsprzdnych x, z, mamy
(i )
Py = 0, yi = 0, oraz M x(i ) = M z(i ) = 0. Wtedy istotne s tylko trzy rwnania rwnowagi:
n
i =1
Px(i ) = 0,
i =1
Pz(i ) = 0,
M y(i ) =
i =1
( zi Px(i ) xi Pz(i ) ) = 0.
i =1
Rwnania rwnowagi dla paskiego ukadu si mog by stosowane w nastpujcych trzech wariantach:
suma rzutw si na dwie dowolne rwnolege proste oraz suma momentw tych si wzgldem
dowolnego punktu s rwne zeru (posta jak wyej),
suma rzutw si na jedn dowoln prost oraz suma momentw tych si wzgldem dwch
dowolnych punktw nie lecych na prostej prostopadej do kierunku rzutowania si s rwne zeru,
suma momentw si wzgldem trzech dowolnych punktw nie lecych na jednej prostej jest rwna
zeru.
W metodzie wykrelnej rwnania rwnowagi paskiego ukadu si odpowiadaj zamykaniu si
wieloboku si ( Px(i ) = 0, Pz(i ) = 0 ) i zamykaniu si wieloboku sznurowego ( M y(i ) = 0 ).
Podpory prtw
Przekroje prta zachowuj si jak sztywne figury paskie, majce tylko sze stopni swobody:
{di } = {u, v, w, , y , z },
i = 1, 2, ..., 6.
Alma Mater
Cz 3
Podparcie prta w danym punkcie osi oznacza wprowadzenie dodatkowych wizw, odbierajcych
przekrojowi jeden, dwa lub wiecej stopni swobody. Obcieniu prta (tzw. siom czynnym) towarzysz
reakcje wizw podporowych (tzw. si biernych).
Typowe rodzaje podpr w ukadach paskich (paszczyzna x, z) to:
utwierdzenie przekrj nie ma adnego stopnia swobody (u = w = 0; y = 0); wystpuj zatem trzy
reakcje wizw: dwie siy skadowe i moment;
podpora teleskopowa pozbawia przekrj dwch stopni swobody (w = 0, y = 0), wystpuj dwie
reakcje: moment i sia o kierunku normalnym do podstawy fundamentu;
podpora przegubowa nieprzesuwna pozbawia przekrj dwch stopni swobody (u = v = 0) ;
wystpuj dwie skadowe reakcji (dwie siy);
podpora przegubowa przesuwna pozbawia przekrj jednego stopnia swobody (w = 0), wystpuje
tylko jedna skadowa reakcji o kierunku pokrywajcym si z osi prta podporowego;
podpora "lizgowa" pozbawia przekrj dwch stopni swobody (u = 0, y = 0); wystpuj dwie
skadowe reakcji: sia poduna i moment zginajcy.
Czynniki zewntrzne powodujce deformacj konstrukcji. Obcienia
Na obcienia zewntrzne skadaj si siy powierzchniowe i masowe. Mona wprowadzi jeszcze

inny podzia: na obcienia rozoone w sposb cigy i obcienia skupione. Obcienia skupione
stanowi idealizacj obcienia cigego rozoonego na bardzo maym obszarze.
W teorii prtw wszystkie obcienia sprowadza si do punktw osi cikoci prta. Jeeli
wypadkowe wszystkich si zewntrznych le na tej samej paszczynie, to wystpuje paski ukad
obcienia.
W przypadku oglnym na obcienie prta skadaj si siy q x ( s), q y ( s), q z ( s) oraz momenty
mx ( s), my ( s), mz ( s) , odniesione do jednostki dugoci prta. Obcienie prta opisuje macierz {Fi } :
{Fi } = {q x , q y , qz , mx , my , mz },
i = 1, 2, 3, ..., 6.
Elementy Fi mog przedstawia rwnie obcienia skupione i odcinkowo cige, jeeli wyrazimy je za
pomoc funkcji Heavisidea H(s) i Diraca (s).
Siy wewntrzne w prtach
Oglnie siy wewntrzne dziaajce na dany przekrj (tzw. uoglnione naprenia) s okrelone przez
sze elementw macierzy {Yi } :
{Yi } = { N , Qy , Qz , M , M y , M z },
i = 1, 2, 3, ..., 6.
W przypadku trjwymiarowym znakowanie si wewntrznych jest zgodne z przyjtym ukadem

wsprzdnych. Oznacza to, e na paszczyznach zwroty dodatnich wektorw si wewntrznych s
zgodne ze zwrotami osi i krtnoci ukadu wsprzdnych (np. w ukadzie prawoskrtnym dodatni
moment skrcajcy odpowiada odkrcaniu nakrtki ruby).
W zadaniach paskich zgodnie z wieloletni tradycj zasady znakowania si poprzecznych i momentw zginajcych s ju ustalone; dodatnia sia normalna rozciga prt, dodatnia sia poprzeczna usiuje obrci odcit cz prta zgodnie z ruchem wskazwek zegara, dodatni moment powoduje rozciganie dolnych wkien prta, przyjtych jako dolne. Zasady te jakkolwiek nie nawizujce do adnego
ukadu wsprzdnych zale jednak od pooenia obserwatora. Dodajmy jeszcze, e znakowania moAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 3
mentw mona cakowicie zaniecha, jeli rzdne wykresu momentw odnosi si po stronie wkien rozciganych.
Klasyfikacja ukadw prtowych
Nazewnictwo konstrukcji prtowych ksztatowao si na przestrzeni stuleci. Nic dziwnego, e

klasyfikacja ukadw prtowych nie jest merytorycznie spjna. O nazwie konstrukcji decyduj zazwyczaj
nastpujce cechy:
sposb podparcia i poczenia prtw,
ksztat geometryczny osi,
sposb obcienia,
zdolno konstrukcji do przejmowania okrelonych si wewntrznych.
A oto okrelenia najczciej spotykanych ukadw prtowych:
Kratownica to ukad prostoliniowych prtw poczonych ze sob przegubowo. Obcienie dziaa

wycznie w postaci si skupionych przyoonych w wzach, tj. w punktach poczenia prtw. Przy
tych zaoeniach prty kratownicy przenosz wycznie siy podune.
Belka to prt o osi prostoliniowej, obciony poprzecznie. Belka w dwch punktach podparta
swobodnie (przegubowo) oraz belka wspornikowa nosz nazw belek prostych. Termin belka
rezerwuje si dla prtw zginanych.
uk to prt o osi zakrzywionej w pewnej paszczynie. W ukach oprcz zginania i cinania, z reguy
wystpuj podune siy ciskajce.
Cigno to prt majcy tylko sztywno rozcigania. Rwnowaga cigna obcionego wymaga
zakrzywienia lub zaamania osi. Cigno przenosi wycznie siy normalne rozcigajce.
Rama to ukad prtw prostoliniowych poczonych w wzach w sposb sztywny lub przegubowy.
Ruszt to rama paska obciona prostopadle do swej paszczyzny.
Poza tym stosuje si bardziej szczegowe terminy. Okrelenie sup oznacza prt pionowy poddany
ciskaniu. Rozcigany prt pionowy nosi nazw wieszak. Rygiel to zazwyczaj poziomy element
ramy przenoszcy momenty zginajce.
Obliczanie si wewntrznych. Zasada zesztywnienia
Oglny sposb wyznaczania si wewntrznych w przekroju polega na badaniu rwnowagi

jednej dowolnie wybranej czci prta oddzielonej tym przekrojem. Do wyznaczenia si wewntrznych za
pomoc rwna rwnowagi musz by dane:
przemieszczenia kadego przekroju prta,
zachowanie si obcienia w procesie deformacji,
siy reakcji wizw.
Wyznaczanie si wewntrznych upraszcza si znakomicie, gdy przyjmiemy, e przemieszczenia
konstrukcji s bardzo mae, co pozwala zaniedba rozrnianie konfiguracji przed i po odksztaceniu. W
rwnaniach rwnowagi mona wtedy pomin wpyw deformacji. Przy ukadaniu rwna rwnowagi
prty traktujemy jak ciaa sztywne zajmujce pod obcieniem konfiguracj pocztkow. Stwierdzenie
powysze stanowi tre tzw. zasady zesztywnienia.
Konstrukcje statycznie wyznaczalne i statycznie niewyznaczalne
Jeeli dla dowolnego obcienia konstrukcji reakcje i siy wewntrzne mona wyznaczy wycznie z
rwna rwnowagi, to konstrukcj tak nazywamy statycznie wyznaczaln. Wszystkie inne tworz zbir
konstrukcji statycznie niewyznaczalnych. W konstrukcjach tych do okrelenia pola statycznego (tj. reakcji i si wewntrznych) oprcz rwna rwnowagi wykorzystuje si dodatkowo informacje o polu przemieszcze, ktre zale m. in. od wasnoci fizycznych materiau. Naley podkreli, e w ramach teorii
kinematycznie nieliniowej, w ktrej nie obowizuje zasada zesztywnienia, kada konstrukcja jest statycznie niewyznaczalna. Bardzo istotn cech konstrukcji statycznie wyznaczalnych jest to, e zerowemu
obcieniu odpowiadaj zawsze zerowe reakcje i siy wewntrzne. W konstrukcjach statycznie niewyznaczalnych ju tak nie jest, gdy mog w nich wystpowa rne od zera reakcje i siy wewntrzne pozostaAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 3
jce w rwnowadze z zerowym obcieniem. Teoria konstrukcji statycznie wyznaczalnych ma znaczenie

podstawowe, suy bowiem take do obliczania konstrukcji statycznie niewyznaczalnych.
Rwnania pracy wirtualnej dla konstrukcji prtowych
Rwnania pracy wirtualnej dla konstrukcji prtowych przyjmuj nastpujc posta:

wirtualny stan przemieszcze:
(qxu + q yv + qz w + mx + my y + mzz )ds =

s
= N + Qy y + Qz z + M + M y k y + M z k z )ds,
s
lub krcej
6
Fi di ds = Yi ei ds,
s i =1
s i =1
wirtualny stan si:
(q x u + q y v + qz w + mx + my y + mzz )ds =
s
N + Qy y + Qz z + M + M y y + M z z )ds,
s
lub krcej
6
Fi di ds = Yi ei ds .
s i =1
s i =1
W rwnaniach tych , y , z , , k y , k z oznaczaj uoglnione odksztacenia prta, zgrupowane w
macierzy e = {ei } :
e = {ei } = , y , z , , k y , k z , i = 1, 2, ..., 6.
Twierdzenia energetyczne dla prtw sprystych
Twierdzenie Clapeyrona
Tre tego twierdzenia dla konstrukcji prtowych wyraa rwnanie:
1
(q x u + q y v + q z w + mx + my y + mz z )ds =
2
1
( N + Qy y + Qz z + M + M y k y + M z k z ) ds,
2
lub
1
2
Fi di ds =
s i =1
Yi ei ds, i = 1, 2, ..., 6 .
s i =1
Twierdzenie to obowizuje tylko dla ukadw Clapeyrona, czyli ukadw, w ktrych zalenoci
midzy obcieniami i przemieszczeniami s liniowe, a ponadto nie wystpuj wstpne naprenia lub
odksztacenia oraz zmiany temperatury.
Twierdzenie o minimum energii potencjalnej
Energia potencjalna dla konstrukcji prtowych ma posta:
Alma Mater
Cz 3
= ( d i ) = W [ ei ( d i )] ds Fi d i
s
sF i =1
przy czym
W
= Yi ,i = 1,2 ,...,6.
ei
Stan rwnowagi odpowiada sytuacji, w ktrej energia potencjalna (di) osiga warto ekstremaln.
Rwnowaga stateczna wystpuje natomiast wtedy, gdy energia potencjalna osiga warto minimaln:
(di ) = min.
Twierdzenie to jest suszne rwnie dla prtw nieliniowo-sprystych. Przemieszczenia konstrukcji
mog by dowolnie due pod warunkiem, e obcienia s konserwatywne. W przypadku prta liniowosprystego
6
GA 2 GA 2
y +
z + GJs 2 + EJ y k y2 + EJz k z2 = 1
W(ei ) = 1 EA2 +
Di ei2 ,
2
2
k
k
y
z
i =1
gdzie Di oznaczaj kolejno odpowiednie sztywnoci przekroju prta:
{Di } = { EA, GA / k y , GA / k z , GJ s , EJ y , EJ z }.
Gdy obcienie skada si rwnie z uoglnionych obcie skupionych (si lub momentw) Pj (j = 1, 2,
..., m):
m
6
Fi di ds =
Fi di ds +
Pj j ,
j =1
s i =1
s i =1
gdzie j oznacza rzut przemieszczenia punktu przyoenia obcienia skupionego Pj na lini dziaania
tego obcienia, to z warunku minimum energii potencjalnej otrzymujemy, e
U
Pj =
.
j
W rwnaniu tym U = U (ei , j ) = W (ei , j )ds i oznacza cakowit energi odksztacenia wyraon
s
przez wielkoci kinematyczne.

Twierdzenie o minimum energii dopeniajcej. Zasada Castigliano
Energia dopeniajca * dla konstrukcji prtowych ma posta:
6
*
= W (Yi )ds
Fi di ds,
s
s i =1
przy czym
W
= ek , k = 1, 2, ..., 6.
Yk
Spord wszystkich dopuszczalnych pl statycznych (napre uoglnionych i si zewntrznych)

realizuje si to pole, ktre nadaje energii dopeniajcej warto minimaln, czyli:
* (Yi , Fk ) = min .
Twierdzenie to jest suszne rwnie dla prtw nieliniowo-sprystych. W przypadku prta liniowosprystego
Alma Mater
Cz 3
W (Yi ) =
2
6
Qy2
1 N2
Qz2
Yi2
M 2 M y M z2 1
=
+
+
+
+
+
.
2 EA (GA / k y ) (GA / k z ) GJ s EJ y EJ z 2
Di
i =1
Szczeglnym przypadkiem tego twierdzenia jest tzw. zasada Castigliano, ktra ma zastosowanie, gdy
poza obcieniami cigymi Fk wystpuj rwnie obcienia skupione Pj. Wwczas
m
6
Fi di ds
Pj j .
* = * (Yi , Fk , Pj ) = W (Yi , Pj )ds
j =1
s
s i =1
Z warunku znikania pochodnej energii dopeniajcej wzgldem siy Pj. otrzymujemy:

U
,
j =
Pj
gdzie U = U (Yi , Pj ) = W (Yi , Pj ) ds i oznacza cakowit energi odksztacenia wyraon przez wielkoci
s
statyczne.
Kinematyka i statyka ukadw cia idealnie sztywnych
Mae przemieszczenia tarcz sztywnych

Dowolny przyrost przemieszcze ciaa sztywnego mona traktowa jako obrt tego ciaa wok
chwilowego bieguna obrotu. Przesunicie rwnolege (translacja) stanowi przypadek szczeglny, w
ktrym chwilowy biegun obrotu ley w nieskoczonoci. Jeli kt obrotu jest may, to mona przyj,
e wektor przemieszczenia danego punktu tarczy sztywnej jest prostopady do kierunku promienia r
czcego ten punkt z biegunem obrotu. Wtedy wektor przemieszczenia jest prostopady do promienia
r, przy czym
= r tg r .
Z analizy paskich tarcz sztywnych wynika, e:
bezwzgldna warto dowolnej skadowej wektora przemieszczenia jest iloczynem kta obrotu tarczy
i odlegoci tej skadowej od bieguna obrotu.
jeeli znamy kierunki wektorw przemieszczenia dwch rnych punktw tarczy, to chwilowy biegun
obrotu ley w punkcie przecicia si prostych prostopadych do tych wektorw.
Ponadto podczas obrotu tarczy wzgldem bieguna o may kt dla poszczeglnych punktw tarczy
zachodzi zaleno:
= 1 = 2 =... = n = const.
r1
r2
rn
Warunek konieczny geometrycznej niezmiennoci
Jeli p jest czn liczb prtw podporowych, a t liczb tarcz w ukadzie, to mog wystpi trzy
przypadki:
1) gdy p < 3t, ukad jest geometrycznie zmienny,
2) gdy p = 3t, ukad jest geometrycznie niezmienny,
3) gdy p > 3t, ukad jest geometrycznie niezmienny i przesztywniony.
Warunek konieczny kinematycznej (geometrycznej) niezmiennoci ma posta:
p 3t .
Liczba n = p 3t okrela stopie przesztywnienia ukadu, a liczba s = 3t p okrela liczb stopni
swobody ukadu geometrycznie zmiennego.
Do badania kinematyki tarcz sztywnych sporzdza si plan biegunw obrotu lub ukada si rwnania
sumy rzutw przemieszcze na osie ukadu wsprzdnych x, y.
Alma Mater
Cz 3
Warunek konieczny statycznej wyznaczalnoci i rwnowaga tarcz sztywnych

Statyczna wyznaczalno w przypadku ukadu tarcz sztywnych oznacza, e reakcje wszystkich
wizw (tj. prtw podporowych i prtw czcych tarcze) mona obliczy wycznie z rwna
rwnowagi. Wystpuj tutaj trzy przypadki:
1) gdy p < 3t, ukad rwna statyki jest sprzeczny,
2) gdy p = 3t, ukad jest statycznie wyznaczalny,
3) gdy p > 3t, ukad jest statycznie niewyznaczalny.
W statyce konstrukcji liczba n = p 3t nazywa si stopniem statycznej niewyznaczalnoci ukadu.
Warunek p = 3t jest tylko warunkiem koniecznym statycznej wyznaczalnoci.
Przy badaniu rwnowagi warto pamita o tym, e jeeli na ukad tarcz dziaaj:
tylko dwie siy, to rwnowaga zachodzi wtedy, gdy linie dziaania tych si pokrywaj si, wartoci
s rwne, a zwroty przeciwne,
tylko trzy siy, to rwnowaga zachodzi wtedy, gdy linie dziaania tych si przecinaj si w jednym
punkcie
Warunek dostateczny geometrycznej niezmiennoci
Ukad konstrukcyjny jest geometrycznie (kinematycznie) niezmienny, jeeli przemieszczeniom ukadu
towarzysz rne od zera odksztacenia (lub zerowym odksztaceniom odpowiadaj zerowe
przemieszczenia).
Jeli przez e oznaczymy wektor pewnych uoglnionych odksztace (np. w kratownicach wektor
wydue prtw), a przez u odpowiadajce im uoglnione przemieszczenia, to wektory te mona
powiza zalenoci
C u = e,
gdzie C jest w oglnoci macierz prostoktn, noszc nazw macierzy geometrycznej (kinematycznej)
zgodnoci. W ukadach geometrycznie niezmiennych ukad rwna
Cu = 0
moe mie tylko rozwizanie zerowe, czyli u = 0. Zachodzi to wtedy, gdy rzd macierzy jest rwny
liczbie stopni swobody s:
rz [C] = s .
Jest to warunek konieczny kinematycznej niezmiennoci konstrukcji. Warunek ten, zgodnie z
twierdzeniem Grama, sprowadza si do wymagania, by det [ CT C] 0 . Gdy rz [C] < 0, to ukad jest
kinematycznie zmienny.
W przypadku konstrukcji statycznie wyznaczalnych, kiedy macierz C jest kwadratowa, warunek ten
jest rwnowany wymaganiu, by wyznacznik macierzy C by rny od zera, tj. by
det [C] 0 .
Podobnie, badajc rwnowag konstrukcji, otrzymujemy ukad rwna liniowych czcych wektor
uoglnionych obcie P z wektorem uoglnionych napre Y (np. siami w prtach kratownicy):
DY=P,
gdzie D jest w oglnoci prostoktn macierz, noszc nazw macierzy rwnowagi. Okazuje si, e
macierz D jest zawsze rwna transpozycji macierzy C, tzn.
DT = C .
Rwnania rniczkowe rwnowagi prtw
Dla prtw o osi prostoliniowej
Alma Mater
Cz 3
dM y
dN
dQz
= q x ( x ),
= qz ( x ),
Qz ( x ) = my ( x ).
dx
dx
dx
Dodajmy, e zazwyczaj my(x) 0. Wtedy otrzymujemy, wykorzystywane czsto w praktyce, zalenoci:
dM y
dx
= Qz ( x )
oraz
d2My
dx 2
= q z ( x ).
Dla prtw o osi zakrzywionej

dN Qz
dQz N
= q x ( s),
+ = q z ( s),
ds
r
ds
r
dM y
ds
Qz ( s) = my ( s).
W rwnaniach tych r oznacza promie krzywizny prta, a s wsprzdn krzywoliniow odmierzan

wzdu osi krzywoliniowej prta. Gdy r , to ds dx i rwnania powysze upraszczaj si do
postaci obowizujcych dla prta o osi prostoliniowej.
Konstrukcje statycznie wyznaczalne
Warunek konieczny statycznej wyznaczalnoci

Stopie statycznej niewyznaczalnoci n paskiej konstrukcji prtowej okrela wzr:
n = p1 + 2 p2 + 3 p3 2 w1 2 w2 ,
gdzie p1 jest liczb prtw obustronnie przegubowych, p2 liczb prtw z jednej strony przegubowych,
a z drugiej utwierdzonych, p3 liczb prtw obustronnie utwierdzonych, w1 liczb wzw, w ktrych
prty s poczone przegubowo, a w2 liczb innych wzw, w ktrych choby dwa prty s midzy
sob poczone w sposb sztywny. Wzr powyszy jest suszny pod warunkiem, e ukad jest
kinematycznie niezmienny.
Obliczanie si wewntrznych
Przyczyn pojawienia si reakcji podporowych R i si wewntrznych Y s obcienia F. W rwnaniach

rwnowagi wielkoci te wystpuj zawsze w pierwszej potdze; tworz zatem funkcje liniowe. Wobec
tego dla przyczyny (obcienia) i skutkw (reakcje, siy wewntrzne) obowizuje zasada superpozycji:
R ( F1 ,..., Fm ) = R1 ( F1 ) + R2 ( F2 ) +...+ Rm ( Fm ),
Y ( F1 ,..., Fm ) = Y1 ( F1 ) + Y2 ( F2 ) +...+Ym ( Fm ),
gdzie indeksy reakcji i si wewntrznych odpowiadaj kolejnym numerom obcie. Powysze rwnania
s suszne dla dowolnego materiau, rwnie nieliniowego. Jedynym ograniczeniem jest akceptacja
zasady zesztywnienia.
Do wyznaczania reakcji i si przekrojowych stosujemy dwie metody: statyczn i kinematyczn. W
metodzie statycznej wykorzystuje si rwnania rwnowagi. Reakcje obliczamy, badajc rwnowag caej
konstrukcji lub jej czci, natomiast siy przekrojowe obliczamy z rwna rwnowagi jednej z mylowo
przecitej czci konstrukcji. W metodzie kinematycznej reakcje i siy przekrojowe s wyznaczane za
pomoc rwnania pracy wirtualnej dla ukadu cia sztywnych, dla ktrego przyjmuje si odpowiednio
dobrany wirtualny stan przemieszcze. Okazuje si np., e ksztat kinematyki wirtualnej odpowiada
ksztatowi linii wpywu obliczanej reakcji lub siy przekrojowej. Jest to szczeglnie uyteczny sposb w
odniesieniu do belek prostych i przegubowych.
Obliczanie przemieszcze konstrukcji liniowo-sprystych
W odniesieniu do konstrukcji liniowo-sprystych dysponujemy rnorodnymi metodani wyznaczania

przemieszcze uoglnionych. S to metody:
cakowania rwnania rniczkowego linii ugicia,
Alma Mater
Cz 3
obcienia krzywiznami (metoda Mohra)

oraz metody energetyczne wykorzystujce:
twierdzenie Clapeyrona,
twierdzenie o minimum energii dopeniajcej (twierdzenie Castigliano)
rwnania pracy wirtualnej przy wirtualnym stanie si.
W mechanice konstrukcji stosuje si przede wszystkim metod wywodzc si z rwnania pracy
wirtualnej. W celu obliczenia uoglnionego przemieszczenia punktu i konstrukcj obcia si uoglnion
si wirtualn P = 1 w ten sposb, by iloczyn poszukiwanego przemieszczenia i i siy wirtualnej
przedstawia prac tego obcienia na rzeczywistym przemieszczeniu i. Obcienie wirtualne wywouje
wirtualne reakcje Rk i wirtualne siy przekrojowe N , Qy , Qz , M, M y , M z . Wtedy rwnanie pracy
wirtualnej przybiera posta:
1 i +
Rk k = ( N + Qy y + Qz z + M + M yk y + M zk z ) ds ,
k
gdzie symbol caki rozciga si na wszystkie prty konstrukcji. Przemieszczenia k oznaczaj tutaj
rzeczywiste osiadania podpr. Rzeczywiste odksztacenia uoglnione w ukadach liniowo-sprystych s
opisane zalenociami:
=
N
+ 0 ,
EA
y =
Qy
(GA / k y )
+ y0 ,
z =
Qz
+ z0 ,
(GA / k z )
My
M
M
+ 0, k y =
+ k y0 ,
k z = z + k z0 .
GJ s
EJ y
EJ z
Czony zaznaczone indeksem 0 wyraaj odksztacenia uoglnione wywoane przez czynniki
niemechaniczne (temperatur, skurcz) lub wstpne deformacje technologiczne (bdy wykonania).
W przypadku kratownic rwnanie pracy wirtualnej upraszcza si do postaci:
=
lj
1 +
Rk k = N j j dx = N j l j ,
k
j 0
gdzie lj oznacza rzeczywiste wyduenie prta j:

l j = l 0j +
N jl j
E j Aj
przy czym l 0j jest wydueniem wynikajcym z czynnikw niemechanicznych (np. bdy wykonania,
wpyw temperatury), Ai przekrojem prta i, a Ei moduem sprystoci tego prta.
Rwnanie pracy wirtualnej mona te wykorzysta do obliczenia tzw. ciarkw sprystych.
Ciarki spryste s rwne rnicy ktw obrotu ciciw linii ugicia w poszczeglnych punktach belki
lub kratownicy. Wykresy momentw zginajcych wywoanych przez obcienie ciarkami sprystymi
odpowiadaj przyblionej linii ugicia belki. W przypadku kratownic otrzymujemy dokadny ksztat linii
ugicia.
Konstrukcje statycznie niewyznaczalne
Metoda si
Konstrukcj statycznie niewyznaczaln mona przeksztaci w wyznaczaln (w tzw. ukad

podstawowy) przez usunicie odpowiedniej liczby wizw i dodatkowe obcienie jej reakcjami tych
wizw (tzw. siami nadliczbowymi). Liczba usunitych wizw n rwna si stopniowi statycznej
niewyznaczalnoci, a wartoci si nadliczbowych musz by takie, by byy spenione kinematyczne
warunki cigoci (zgodnoci) przemieszcze.
Alma Mater
Cz 3
10
Siy nadliczbowe Xk (k=1, 2, ..., n) s niewiadomymi w liniowym ukadzie rwna kanonicznych metody si.
n
ik X k + i 0 = 0,
i = 1, 2, ..., n .
i =1
W przypadku ukadw paskich przy braku momentw skrcajcych wspczynniki w rwnaniach

kanonicznych s zdefiniowane wzorami:
N N
QQ
M M
ik = ki = i k + i k + i k ds, i , k = 1, 2, ..., n
EA
EJ
(GA / k )
Q0
M
+ 0 + Mi 0 + k 0 ds
R fi *f .
i 0 = Ni 0 + 0 + Qi
(GA / k )
EA
EJ
f
s
Indeks 0 dotyczy ukadu podstawowego, a *f oznacza osiadanie podpory f.

W oglnym przypadku, gdy wystpuje sze si wewntrznych, wspczynniki rwna kanonicznych
wyraaj wzory:
6 Y Y
ji jk
ds,
ik = ki =
Dj
s j =1
6
Yj 0
R fi *f , i , j , k = 1, 2, ..., n,
i 0 = Y ji
+ e0j ds
D
j
f
s j =1
gdzie Yji oznacza j-t si wewntrzn w przyjtym ukadzie podstawowym wywoan stanem Xi = 1, Dj
oznacza wektor sztywnoci przekrojw prtw, a e0j s uoglnionymi odksztaceniami wywoanymi
przez wpywy niemechaniczne.
Metoda przemieszcze
W metodzie przemieszcze konstrukcj prtow traktujemy jako pewien skoczony zbir wzw, z
ktrych kady ma okrelon liczb stopni swobody. Za wzy uwaamy niewielkie fragmenty konstrukcji
zawierajce zazwyczaj wszystkie punkty zaamania osi, punkty, w ktrych zbiega si wiksza liczba
prtw, i punkty podporowe. Niejednokrotnie dogodne jest wyodrbnienie wzw zawierajcych punkty
nagej zmiany przekroju i punkty przyoenia obcie skupionych. Wzem moe by rwnie fragment
zawierajcy dowolny obrany punkt lecy na osi prta. Elementy midzywzowe nazywamy prtami.
W konstrukcji paskiej wzy, w ktrych choby dwa prty s poczone w sposb sztywny, s
tarczami sztywnymi. Z kolei wzy zawierajce przeguby s punktami materialnymi. Wzy sztywne na
paszczynie maj zatem co najwyej trzy stopnie swobody (dwa przesunicia i obrt), a wzy
przegubowe co najwyej dwa stopnie swobody (dwa przesunicia). Podpory konstrukcji odbieraj
wzom pewn liczb stopni swobody. Wzy cakowicie unieruchomione (zazwyczaj wzy podporowe)
nazywaj si wzami nieruchomymi. Pozostae wzy to wzy ruchome. Liczba stopni swobody
wszystkich wzw (czyli stopie kinematycznej niewyznaczalnoci) jest rwna liczbie niewiadomych w
metodzie przemieszcze. Ukad podstawowy w tej metodzie to ukad o wszystkich wzach
nieruchomych, czyli ukad o zerowej liczbie stopni swobody.
Do wyznaczenia wartoci przemieszcze wzw wykorzystuje si rwnania rwnowagi wzw.
Rwnania te odpowiadaj sumie rzutw si na kierunki wyznaczone przez wektory przesuni oraz sumie
momentw wzgldem osi ktw obrotu danego wza. Cakowita liczba rwna rwnowagi pokrywa si
zatem z liczb niewiadomych przemieszcze.
Opisana metoda ma sens dopiero wwczas, gdy reakcje prtw zapiszemy jako funkcje przemieszcze
ssiednich wzw. Posta tych funkcji zaley od usytuowania prta, wymiarw geometrycznych,
wasnoci fizycznych materiau oraz warunkw brzegowych danego prta. Dla prostoliniowego prta
sprystego reakcje brzegowe prtw oblicza si z tzw. wzorw transformacyjnych:
Alma Mater
Cz 3
r j = r j0 + s j (um ),
11
j , m = 1, 2, ..., 6,
gdzie um oznaczaj uoglnione przemieszczenia kocw prta, r j0 s reakcjami w ukadzie nieruchomym

(kinematycznie wyznaczalnym), a s(um ) s siami brzegowymi wywoanymi przez przemieszczenia
kocw prta. Siy te oblicza si wedug zalenoci
6
sj =
k jm um
j = 1, 2, ..., 6,
m =1
gdzie [kjm] = [kmj] = k i nazywa si macierz sztywnoci prta w ukadzie lokalnym:

0
0
EA / l
0
3
12 EJ / l
6 EJ / l 2
0
6 EJ / l 2
4 EJ / l
k=
0
0
_ EA / l
3
0
12 EJ / l 6 EJ / l 2
6 EJ / l 2
2 EJ / l
0
EA / l
0
0
12 J / l 3
0
EA / l
0
6 EJ / l 2
0
12 EJ / l 3
6 EJ / l 2
2
6 EJ / l
2 EJ / l
.
0
6 EJ / l 2
4 EJ / l
Rwnania rwnowagi poszczeglnych wzw ukada si w ukadzie globalnym, w ktrym uoglnione

przemieszczenia s oznaczone przez Um. Reakcje brzegowe prtw Rj wyraa si wwczas nastpujco:
R j (U m ) = R 0j + S j (U m ),
j , m = 1, 2, ..., 6,
gdzie
R 0j =
C jp rp0 ,
S j (U m ) =
K jmU m.
m =1
p =1
Symbol C jp oznacza macierz transformacji z ukadu lokalnego do ukadu globalnego. Do wyraenia si

brzegowych Sj w danym prcie przez przemieszczenia suy macierz sztywnoci w ukadzie globalnym
Kjm.
Wykorzystanie wzorw transformacyjnych w rwnaniach rwnowagi wszystkich wzw prowadzi do
rwna metody przemieszcze. W celu uzyskania ostatecznej postaci rwna metody konieczne jest
wprowadzenie globalnej numeracji wszystkich skadowych wektora przemieszcze, dokonanie agregacji
macierzy sztywnoci poszczeglnych prtw oraz uwzgldnienie warunkw brzegowych. Warunki
brzegowe mona uwzgldni na rne sposoby. Kolumny i wiersze macierzy odpowiadajce zerowym
przemieszczeniom usuwa si, a w przypadku statycznych warunkw brzegowych uwzgldnia si
dodatkowe rwnania, redukujce liczb niewiadomych. Uzyskana w ten sposb globalna macierz
sztywnoci konstrukcji K jest macierz liniowego ukadu rwna na poszukiwane przemieszczenia Uj.
Macierzow posta rwna metody przemieszcze zapisuje si, jak nastpuje:
K U=P,
gdzie P jest wektorem wyrazw wolnych, wynikajcym z reakcji w ukadzie nieruchomym oraz obcie
dziaajcych bezporednio na wzy. Macierz sztywnoci K jest kwadratowa, symetryczna i cile
dodatnio okrelona.
Opisana metoda stanowi szczeglny przypadek przemieszczeniowej wersji metody elementw skoczonych. Metoda ta nie nadaje si jednak do oblicze rcznych. Tradycyjna metoda przemieszcze jest
Alma Mater
Cz 3
12
przystosowana wycznie do oblicze konstrukcji zginanych (ramy, belki cige, uki). Podstawowe
uproszczenie polega na przyjciu zaoenia, e prty s nieciliwe. W obliczeniach wykorzystuje si
jedynie wzory transformacyjne dla momentw zginajcych, a jako wielkoci kinematyczne przyjmuje si
kty obrotw wzw i kty obrotu prtw. Wzory te przybieraj posta:
2 EJ
(2i + k 3 ik ),
l
2 EJ
0
Mik = M ki
+
(i + 2 k 3 ik ),
l
Mik = Mik0 +
0
oznaczaj
gdzie i , k s ktami obrotu wzw, a ik ktami obrotu prtw. Symbole Mik0 oraz M ki
momenty utwierdzenia prta w ukadzie nieruchomym. Bardzo istotna korzy polega na tym, e kty
i , k oraz ik nie zale od ukadu wsprzdnych. Metoda ta jest niezwykle skuteczna wtedy, gdy
wzy konstrukcji tylko obracaj si. W przypadku wzw przemieszczajcych si (przesuwnych) naley
zbada dodatkowe stopnie swobody oraz wyznaczy zalenoci pomidzy ktami obrotu prtw.
Rwnania metody odpowiadaj rwnaniom rwnowagi momentw w poszczeglnych wzach oraz
dodatkowym rwnaniom rwnowagi momentw wynikajcych z kolejnych przesuww wzw.
Rwnania kanoniczne obu metod mona zapisa jeszcze inaczej:
k =n
rikU k + Rip = 0 ;
i = 1, 2, 3, ..., n, ,
k =1
gdzie rik jest uoglnion reakcj wizu i, powstajc wskutek wymuszenia jednostkowego uoglnionego
przemieszczenia w kierunku wizu k, a Rip jest reakcj wizu i w ukadzie podstawowym kinematycznie
wyznaczalnym (tzn. w ukadzie nieruchomym). Rwnania kanoniczne odpowiadaj wymaganiu, by suma
wszystkich reakcji wizu i w ukadzie bya rwna zeru.
Obliczanie przemieszcze konstrukcji liniowo-sprystych
W celu obliczenia przemieszczenia i punktu i postpujemy tak jak w ukadach statycznie

wyznaczalnych. Statycznie dopuszczalne wirtualne pole napre otrzymujemy z rozwizania zadania
pomocniczego, w ktrym konstrukcj obciamy jednostkow si wirtualn P = 1 . Konstrukcja
obciona si wirtualn nie musi by identyczna z rozwaan konstrukcj niewyznaczaln. Chodzi
przecie tylko o to, by siy przekrojowe (uoglnione naprenia) byy w rwnowadze z przyoon si
wirtualn. Mona zatem przyj, e konstrukcja ta ma niszy stopie statycznej niewyznaczalnoci lub e
jest po prostu dowoln konstrukcj statycznie wyznaczaln, zbudowan z konstrukcji niewyznaczalnej
przez usunicie tylu odpowiednich wizw, ile jest stopni statycznej niewyznaczalnoci.
Rwnanie pracy wirtualnej, suce do obliczenia przemieszczenia i, przybiera zatem posta:
1 i +
R fi *f = ( N + Qy y + Qz z + M + M y k y + M zk z ) ds ,
f
gdzie N , Qy , Qz , M , M y , M z i R fi s odpowiednio siami przekrojowymi i reakcjami podpr

spowodowanymi przez obcienie wirtualne w przyjtej konstrukcji statycznie wyznaczalnej, natomiast
, y , z , , k y , k z i *f s odpowiednio rzeczywistymi uoglnionymi odksztaceniami w ukadzie
statycznie niewyznaczalnym i osiadaniami podpr. Trzeba tu pamita, e odksztacenia te oblicza si z
uwzgldnieniem odksztace niemechanicznych. Bardziej szczegow, ogln posta rwnania pracy
wirtualnej mona wobec tego zapisa nastpujco:
Alma Mater
Cz 3
1 k =
13
6
Y
Y jk j + e 0j ds
R fk *f .
D
f
s j =1
Zastosowanie twierdzenia Bettiego w teorii ukadw statycznie niewyznaczalnych

Twierdzenie o wzajemnoci reakcji
Twierdzenie o wzajemnoci reakcji jest nastpujce:
Reakcja Rki odpowiadajca k-temu przemieszczeniu i wywoana stanem i = 1
jest rwna reakcji Rik odpowiadajcej i-temu przemieszczeniu i wywoanej stanem k = 1.
Linie wpywu wielkoci statycznych w ukadach statycznie niewyznaczalnych
Z twierdzenia Bettiego wynika jeszcze inny uyteczny wniosek, sucy do wyznaczania linii wpywu
ukadw statycznie niewyznaczalnych. Szczeglnie przekonywujcy jest przykad linii wpywu w
odniesieniu do belek cigych. Okazuje si bowiem, e ksztat linii wpywu danej wielkoci statycznej
odpowiada linii ugicia belki cigej przy wymuszeniu jednostkowego przemieszczenia, na ktrym
wykonuje prac badana wielko statyczna.
W konstrukcjach statycznie niewyznaczalnych usunicie jednego wizu prowadzi do ukadu, ktrego
stopie statycznej niewyznaczalnoci zmniejsza si o jeden. Jest to zatem w dalszym cigu ukad
geometrycznie niezmienny, a wymuszenie przemieszczenia jednostkowego musi pociga za sob
deformacj prtw. Wnioskujemy std, e linie wpywu ukadw statycznie niewyznaczalnych jako linie
ugicia ukadw sprystych s zawsze funkcjami nieliniowymi.
Alma Mater
Cz 4
17. NIELINIOWE ZACHOWANIE SI KONSTRUKCJI Z MATERIAU L-S
17.
WYBRANE PROBLEMY NIELINIOWE I NIESPRYSTE

WPROWADZENIE
Mechanika nieliniowa zajmuje si problemami, w ktrych zalenoci midzy napreniami lub siami
a wielkociami kinematycznymi s nieliniowe. Rozrniamy dwa zasadnicze rodzaje nieliniowoci: kinematyczn (tj. geometryczn) i fizyczn.
Nieliniowo kinematyczna pojawia si wtedy, gdy rozwaany obiekt wykazuje due odksztacenia albo due przemieszczenia, albo due odksztacenia i due przemieszczenia jednoczenie (np. konstrukcje
cignowe, pneumatyczne).
Nieliniowo fizyczna wynika z fizycznych wasnoci materiau lub konstrukcji i objawia si wwczas,
gdy zwizki konstytutywne s nieliniowe. S to np. materiay nieliniowo-spryste lub plastyczne.
Szczeglnego typu nieliniowo fizyczn w zakresie maych przemieszcze wykazuj rwnie konstrukcje wykonane z materiau liniowo-sprystego, ale nie speniajce postulatw Clapeyrona. Mamy tu na
myli tzw. konstrukcje luzowe, czyli konstrukcje wykazujce niewielkie luzy w poczeniach elementw.
W skali makro (na poziomie caej konstrukcji) obecno luzw jest przyczyn zakleszczania si (ang.
locking), tzn. wzrostu sztywnoci w miar wzrostu obcienia. Zakleszczanie si oprcz sprystoci i
plastycznoci, mona uwaa za kolejny prototyp nieliniowego prawa fizycznego.
Jest oczywiste, e wystpuj rwnie przypadki bardziej zoone, w ktrych rozwaany obiekt wykazuje zarwno nieliniowo kinematyczn jak i fizyczn. Dla wszystkich zada nieliniowych charakterystyczne jest to, e nie obowizuje zasada superpozycji skutkw.
Do konstrukcji niesprystych zaliczamy takie, ktrych materia poza cechami sprystymi wykazuje
inne cechy, np. lepko. Nale do nich konstrukcje (materiay) lepko-spryste. Gdy zaleno pomidzy napreniem a prdkoci odksztace jest liniowa, to obowizuje zasada superpozycji wzgldem
cykli napre i odksztace jako funkcji czasu. W odrnieniu od procesw sprystych s to jednak
procesy, w ktrych obserwujemy dyssypacj energii.
W kolejnych rozdziaach tej czci podrcznika przedstawimy specyfik zada nieliniowych i niesprystych. Na pocztku omwimy konstrukcje prtowe wykonane z materiau liniowo-sprystego wykazujce jednak cechy nieliniowe (w tym konstrukcj luzow). Dalej przedstawimy problematyk prtw
wykonanych z materiaw fizycznie nieliniowych lub materiaw wykazujcych cechy niespryste. Na
koniec omwimy problemy statecznoci.
Alma Mater
Cz 4
17. NIELINIOWE ZACHOWANIE SI KONSTRUKCJI WYKONANYCH Z MATERIAU

LINIOWO-SPRYSTEGO
17.1. RAMA Z LUZAMI KTOWYMI NA PODPORACH
Omwimy efekty zastosowania podpory przegubowej z ograniczeniem kta obrotu. Jest to tzw. podpora luzowa. Model takiej podpory ilustruje rysunek 17.1a.
Rys. 17.1
Jeli kt obrotu prta jest zawarty w przedziale ( , + ), to mamy do czynienia ze zwyk podpor
przegubow. Dla wartoci granicznych = + lub = podpora przybiera cechy utwierdzenia*).
Charakterystyk fizyczn takiej podpory przedstawiaj rysunek 17.1b oraz zalenoci (17.1):
M = 0, < < + ,
M 0, = + ,
M 0, = .
(17.1)
Zachowanie omawianej podpory jest wobec tego nieliniowe. Zastosowanie podpr luzowych zilustrujemy na przykadzie ramy portalowej wykonanej z materiau liniowo-sprystego. Cao rozwaa odniesiemy do zakresu maych przemieszcze. Obcienie ramy stanowi dwie siy: Px = pxP0 oraz Py = py P0,
przy czym px oraz py s bezwymiarowymi intensywnociami obcie, a P0 oznacza pewn sta o wymiarze siy. Zadanie objania rys. 17.2a.
*)
Problem ten naley do mechaniki ukadw z wizami jednostronnymi.
Alma Mater
Cz 4
Rys. 17.2
Wszystkie moliwe warianty schematw statycznych ramy luzowej przedstawiaj rys. 17.2c, d, e, f,
przy czym dodatnie zwroty momentw podporowych zaznaczono na rys. 17.2b.
Przyjcie podpr nieliniowych sprawia, e schemat statyczny ramy zmienia si
wskutek narastania obcie. Jest to zatem konstrukcja, ktra nie spenia postulatw Clapeyrona; wykresy obcienie - przemieszczenie s liniami amanymi, tzn. s nieliniowe. Racjonalne obranie wartoci
ktw + i daje efekt dostosowania si schematu statycznego do intensywnoci i charakteru obcienia. Wymienione cechy konstrukcji nie s bez znaczenia dla praktyki projektowej oraz analizy
wpywu luzw podporowych na zachowanie si konstrukcji.
Do obliczenia ramy zastosowano metod si. Przy wyznaczaniu przemieszcze uwzgldniono jedynie
wpyw zmiany krzywizn osi prtw. Przyjto, e ukad podstawowy jest ram trjprzegubow
(rys. 17.3a), a wszystkie pomocnicze wykresy momentw zginajcych obrazuj kolejne rysunku 17.3.
Punktem wyjcia s rwnania kanoniczne metody si:
(a)
X111 + X 2 12 + X 313 = 1 p ,
X121 + X 2 22 + X 323 = 2 p ,
X131 + X 2 32 + X 333 = 3 p ,
gdzie
Alma Mater
Cz 4
(b)
2
1
EJ12 = EJ13 = ln,

EA11 = 3 l ( 3 + n),
6
1
1
EJ = EJ = l (1 + 4n), EJ = l (1 + 2n),
22
33
23
6
6
1 2
EJ1 p = P0l (3 + 2n) p y ,
6
1
h
2
EJ2 p = P0l n p y (2 + 3n) px ,
12
l
1
h
2
EJ3 p = P0l n p y + (2 + 3n) px ,
12
l
h J1
, ik = ki .
n =
l Jh
Rys. 17.3
Alma Mater
Cz 4
Kty obrotu na podporach okrelaj zalenoci

(c)
A = ( 2 p + X 121 + X 2 22 + X 323 ),
B = ( 3 p + X 131 + X 2 32 + X 333 ).
O sztywnoci ramy decyduj wartoci przemieszcze x i y. Przemieszczenia te obliczymy ze wzorw:

(d)
x = x 0 + X 1x1 + X 2 x 2 + X 3x 3 ,
= + X + X + X , ,
y0
1 y1
2 y2
3 y3
y
gdzie
x 0 =
xi =
M x M0
ds,
EJ
M x Mi
ds,
EJ
y0 =
M y M0
yi =
M y Mi
EJ
EJ
ds,
ds; i = 1, 2, 3.
Momenty M0 w ukadzie podstawowym statycznie wyznaczalnym pochodz od obcienia zewntrznego, a Mx i My s wywoane odpowiednio siami Px = 1 (rys. 17.3c) i Py = 1 (rys. 17.3d). Po wykonaniu
cakowania otrzymujemy:
(e)
1
1
h
h
EJx0 = P0l 3(1 + n) px ; EJx1 = 0; EJx2 = EJx3 = l 2 (2 + 3n) ;
l
l
6
12
1 3
1 2
1 2
EJy0 = 6 P0l (1 + n) py ; EJy1 = 6 P0l (3 + 2n); EJy2 = EJy3 = 12 l n.
Wzory (c) i (d) s suszne dla kadego z czterech schematw statycznych przedstawionych na rysunkach 17.2c, d, e, f, pod warunkiem podstawienia odpowiednich wartoci momentw nadliczbowych X1,
X2, X3. Rwnania kanoniczne (a) po podstawieniu zalenoci (b) mona doprowadzi do postaci:
(f)
4(3 + n) X 1 + nX 2 + nX 3 = P0l (3 + 2n) p y ,
nX 1 + (1 + 4n) X 2 (1 + 2n) X 3 = P0l np y ( 2 + 3n)(h / l ) px ,

2
nX 1 (1 + 2n) X 2 + (1 + 4n) X 3 = 2 P0l np y + (2 + 3n)(h / l ) p y .
[
[
]
]
Dla poszczeglnych schematw statycznych otrzymujemy nastpujce rozwizania tego ukadu rwna:
(g)
schemat I
X = P lb p , X = 0, X = 0,
0 1 y
2
3
1
schemat II
X1 = P0l ( a2 px + b2 p y ), X 2 = 0, X 3 = P0l (c2 px + d 2 p y ),
schemat III
X1 = P0l ( a2 px + b2 p y ), X 2 = P0l ( c2 px + d 2 p y ), X 3 = 0,
schemat IV
X = P lb p , X = P l ( c p + d p ), X = P l (c p + d p ).
3 y
0 3 y
2
0
3 x
3 y
3
0 3 x
1
gdzie
Alma Mater
Cz 4
(h)
3 + 2n
6 + 28n + 15n 2
n(2 + 3n)
h
, a2 =
,
,
=
b
b1 =
2
4( 3 + n)
2(12 + 52n + 15n 2 ) l
2(12 + 52n + 15n 2 )
2( 3 + n)(2 + 3n) h
3n
,
,
d2 =
c2 =
2 l
12 + 52n + 15n
12 + 52n + 15n 2
(2 + 3n) h
1
2+n
, c3 =
,
d3 =
.
b3 =
2( 4 + n)
2 ( 4 + n)
4(1 + 3n) l
Po uwzgldnieniu powyszych zalenoci w rwnaniach (c) otrzymujemy wzory na kty obrotu na podporach w schematach IIII:
schemat I
= p + p , = p + p ,
1 x
1 y
B
1 x
1 y
A
schemat II
(i)
= p + p , = 0,
2
x
2
y
B
A
schemat III
A = 0, B = 2 px + 2 p y .
gdzie:
EJ
EJ
, B = B 2 ,
A = A
2
P0l
P0l
2 + 3n h
n
(j)
,
, 1 =
1 =
12
8(3 + n)
l
n(4 + n)(2 + 3n) h

n( j + 3n)
, 2 =
.
2 =
2
2(12 + 52n + 15n ) l

12 + 52n + 15n 2
P l3
P l3
Wedug rwna (d) obliczono przemieszczenia x = x 0 oraz y = y 0 :
EJ
EJ
schemat
schemat
(k)
schemat
schemat
przy czym
(l)
A1 =
A2 =
A =
4
y = D1 p y ,
I: x = A1 px ;
II: x = A2 px B2 p y ; y = B2 px + D2 p y ,
III: x = A2 px + B2 p y ; y = B2 px + D2 p y ,
IV: x = A4 px ;
y = D4 p y ,
2
3 + 4n
j + n h
,
, D1 =
6
24(3 + n)
l
n(12 + 14n + 3n 2
n(2 + 3n)
h
h
, B2 =
,
2 l
2 l
3(12 + 52n + 15n 0
4(12 + 52n + 15n )
2
1+ n
3 + 16n + 15n 2
n( 4 + 3n) h
, D4 =
, D2 =
.
2
6(4 + n)
24(1 + 3n) l
6(12 + 52n + 15n )
Ustalimy teraz warunki, w ktrych realizuj si poszczeglne schematy statyczne.

Schemat I, stosownie do rys. 17.2c, realizuje si wwczas, gdy s spenione nierwnoci:
0 < A < 0 ,
0 < B < 0 ,
(m)
gdzie
EJ
EJ
0 = + 2 ,
0 = 2 .
P0l
P0l
Alma Mater
Cz 4
W nierwnociach tych wyrazimy kty A i B przez parametry obcie px i py. Ostatecznie otrzymujemy cztery nierwnoci:
(n)
py
px
+
< 1,
0 0
1 1
py
px +
< 1,

0
0
1
1
py
px
+
< 1,
0 0

1 1
py
px
+
< 1.
0
0
1
1
Granica obszaru wyznaczonego tymi nierwnociami jest rwnolegobokiem zaznaczonym na rys. 17.4,
gdzie przyjto, e > 1.
Rys. 17.4
Dla schematu II obowizuj nierwnoci:

(o)
A < 0 ; A > 0 ,
przy czym
= , gdy M 0, lub = , gdy
0
B
B
0
B
M B 0.
Rozwaymy najpierw przypadek taki, e A < 0 , B = 0 . Kt A jest sum dwch wartoci A1 i

A. Warto A1 jest ktem obrotu lewej podpory w chwili, gdy kt B osiga warto 0. Obcienia px
i py przyjmuj wwczas warto px1 i py1 oraz odpowiadaj pewnemu punktowi lecemu na granicy obszaru, w ktrym realizuje si schemat I (por. rys. 17.4). Wynika std, e
A1 = 1 px1 + 1 p y1 ,
B = 0 = 1 px1 + 1 p y1.
Alma Mater
Cz 4
Kt A realizuje si ju w schemacie II. Wobec tego
A = A1 + A = 1 px1 + 1 p y1 2 ( px px1 ) + 2 ( p y p y1 ) < 0 ,

skd
2 px + 2 p y < 0 + px1 (1 2 ) p y1 ( 1 2 ).
Poniewa B = 0 , wic
2 p x + 2 p y <
21 2
1
12
1 p x1 +
p y1 .
21 2
Uwzgldniwszy wzory (j) stwierdzamy, e
1 2
= 1 ,
21 2
(p)
co prowadzi do nierwnoci:
2 p x + 2 p y <
21 2
0
1
lub po przeksztaceniu
py
px
+
< 1.
21 2
0
0
1 2
1
(r)
W analogiczny sposb analizujemy drugi przypadek: A > 0 oraz B > 0 . Otrzymujemy wtedy
nierwno:
A = A1 + A = 1 px1 + 1 p y1 2 ( px px1 ) + 2 ( p y p y1 ) > 0 ,

ktr mona przedstawi w postaci:
2 px + 2 p y > 0 + px1 (1 2 ) p y1 ( 1 2 ).
Poniewa 1 p y1 = o 1 p x1, wic
2 px + 2 p y > 0 0 +
21 2
(1 px1 + 1 p y1 ),
1
skd

2 px + 2 p y > 0 1 + 2 2 = 1 2 0 .
1
1
Ostatecznie dla > 1 2 1 otrzymujemy:

(s)
py
px
< 1.
+
2
2
0 / 2
1
0 / 2 1
1
1
Alma Mater
Cz 4
Nierwnoci (r) i (s) wyznaczaj obszar, w ktrym realizuje si schemat II. Obszar ten oraz wyniki analizy pozostaych przypadkw zobrazowano na rys. 17.4.
Efekty ilociowe oraz dalsze efekty jakociowe pokaemy na przykadzie ramy przedstawionej na
rys. 17.5.
Rys. 17.5
Prty ramy s wykonane ze stalowych dwuteownikw rwnolegociennych IPE 200

( E = 2 108 kN / m2 , J = 2770 108 m4 ) . Obcienia Px i Py zmieniaj si w granicach:
4 kN Px 4 kN , 4 kN Py 24 kN .
Sia Py = 4 kN symbolizuje obcienia stae pochodzce od ciaru wasnego konstrukcji. Jeeli przyjmiemy, e P0 = 4 kN, to na paszczynie obcie px i py punkt A o wsprzdnych px = 0 i py = 1 odpowiada obcieniu ciarem wasnym. Dla obcie zmiennych mamy:
1 px 1,
1 p y 6.
Wasnoci podpr charakteryzuj wartoci = 0 oraz 0 = 0,075 rad. Oznacza to, e kt = 0, a kt

P l2
4 42
+ = 0 0 = 0,075
= 8,6664 10 4 rad.
EJ
2 2770
Z wymiarw geometrycznych prtw ramy wynika, e n = h/l = 0,75. Na podstawie wzorw (h), (j) i
(l) obliczono:
b1 = 0,300,
a2 = 0,2011,
b2 = 0,2981,
b3 = 0,289,
c3 = 0,2452,
d 3 = 0,1053,
c2 = 0,4022, d2 = 0,03788,
1 = 0,2656, 1 = 0,0250, 2 = 0,09552, 2 = 0,04101,

A1 = 0,1641, A2 = 0,05722, A4 = 0,0338,
D1 = 0,6667, B2 = 0,1006, D2 = 0,06572, D4 = 0,0614.
Na rysunku 17.6 przedstawiono obszar obcie zewntrznych oraz obszary poszczeglnych schematw statycznych. Rama wykazuje cechy konstrukcji fizycznie nieliniowej i wzmacnia si w miar wzrostu
obcienia.
Kademu punktowi przestrzeni obcie px, py mona przypisa odpowiednie bezwymiarowe przemieszczenia x i y . Obliczymy przykadowo przemieszczenia stowarzyszone z punktami A, K, L i G:
Alma Mater
Cz 4
punkt A
( p x = 0,
10
p y = 1):
x = 0, y = 0,0667 1 = 0,0667.
punkt K
( p x = 0,1279,
p y = 1,6394):
x = 0 + 0,1279 0,1641 = 0,02099,

y = 0,0667 + (1,6394 1) 0,06667 = 0,1093.
punkt L
( p x = 0,7488,
p y = 4,7439):
x = 0,02099 + (0,7488 0,1279) 0,05722 (4,7439 1,6394) 0,01006 = 0,02529,

y = 0,1093 (0,7488 0,1279) 0,01006 + (4.7439 1,6394) 0,06572 = 0,3070.
punkt G
( p x = 1,
p y = 6):
x = 0,02529 + (1 0,7488) 0,0338 = 0,0338,

y = 0,3070 + ( 6 4,7439) 0,0614 = 0,3842.
Rys. 17.6
Alma Mater
Cz 4
11
Rezultaty dla pozostaych punktw zestawiono niej:

B (0,0941; 1): x = 0,01544, y = 0,0667,
C (0,3557; 1): x = 0,03041, y = 0,0693,
E (1; 3,5):
x = 0,05219, y = 0,0693,
x = 0,05219, y = 0,2228,
F (1; 5,329):
x = 0,03380, y = 0,3430,
G (1; 6):
H ( 0; 6):
x = 0,03380, y = 0,3842,
y = 0,3842,
x = 0,
I ( 0; 3):
x = 0,
D(1; 1):
y = 0,2000.
Widzimy zatem, e midzy punktami przestrzeni obcie a punktami przestrzeni przemieszcze istnieje wzajemnie jednoznaczne przyporzdkowanie. Wasno ta pozwala na graficzne przedstawienie
poszczeglnych drg obcienia i schematw statycznych w przestrzeni przemieszcze x i y . W rozwaanym zadaniu ilustruje to rys. 17.7. Prostoktnemu obszarowi obcie odpowiada wielobok
ABCDEFGH w przestrzeni przemieszcze. Dla porwnania zaznaczono prostokty A'D'G'H' i A''D''G''H'',
ktre otrzymujemy odpowiednio dla schematu I i schematu IV.
Na zakoczenie omwimy jeszcze zmiany energii sprystej wystpujce w zamknitym cyklu obcienia na drodze ABCDEFGHIA. Energi te obliczymy z zalenoci:
Lc = Lx + Ly =
P 2l 3
P 2l 3
Px dx + Py d y = 0
( px d x + p y d y ) = 0 (lx + l y ).
EJ
EJ
Rys. 17.7
Alma Mater
Cz 4
12
Aktualna warto energii sprystej Lc jest zatem sum pl zawartych pod wykresami
Px ( x ) i Py ( y ). Wykresy te podano na rys. 17.8. Jak wida, linie obcie i odcie na obu wykresach nie pokrywaj si. Dla rozwaanego cyklu obcienia w paszczynie Px , x obserwujemy produkcj energii, a na paszczynie Py , y dyssypacj energii. Poniewa jednak rozwaany proces
jest sprysty, suma produkcji i dyssypacji energii jest rwna zeru. atwo to sprawdzi rachunkowo.
Dla poszczeglnych punktw obliczono:
A:
lx =
0,
ly = 0,0333,
lc = 0,0333,
B:
lx =
0,0007 ,
ly = 0,0333,
lc = 0,0340,
C:
lx =
0,0041,
ly = 0,0353,
lc = 0,0394 ,
D:
lx =
0,0189 ,
ly = 0,0353,
lc = 0,0542 ,
E:
lx =
0,0189 ,
ly = 0,3818,
lc = 0,4007 ,
F:
lx =
0,0005,
ly = 0,9118,
lc = 0,9123,
G:
lx =
0,0005,
ly = 11441
,
,
lc = 11446,
,
H:
lx = 0,0164 ,
ly = 11441
,
,
lc = 1,277 ,
I:
lx = 0,0164,
ly = 0,3164 ,
lc = 0,300,
A:
lx = 0,0164 ,
ly = 0,0164 ,
lc = 0.
Rys. 17.8
,
). Gdyby zaoy, e w caym zakreNajwiksza energia sprysta wystpuje w punkcie G (lc = 11446
sie obcie realizuje si schemat I, to energia ta lc = 1,282, a gdy realizuje si tylko schemat IV, to lc =
1,122. Widzimy zatem, e energia sprysta moe by pewn miar podatnoci konstrukcji. Im wiksza
energia sprysta, tym wiksza podatno. Fakt ten wykorzystuje si czasem do oszacowania globalnej
sztywnoci konstrukcji.
W podsumowaniu warto zwrci uwag na to, e problemy nieliniowe s z reguy bardzo skomplikowane i wymagaj do mudnych rachunkw. Przekonywujcym potwierdzeniem tego wniosku jest przedstawiony wyej problem ramy na nieliniowych podporach.
Alma Mater
Cz 4
13
17.2. KRATOWNICA MISESA

Nazwa kratownica Misesa odnosi si do kratownicy dwuprtowej, przedstawiona na rys. 17.9. Zbadamy zachowanie si ukadu pod wpywem symetrycznego obcienia pionowego si P zaczepion w
wle rodkowym.
Rys. 17.9
Jeeli wynioso kratownicy mierzona stosunkiem H0/L0 jest maa, to prawidowy opis deformacji
kratownicy wymaga odstpienia od zasady zesztywnienia. Innymi sowy, rwnania rwnowagi trzeba
ukada dla konfiguracji aktualnej (po odksztaceniu). Otrzymujemy zatem problem kinematycznie (geometrycznie) nieliniowy. W celu zilustrowania powyszych stwierdze zadanie rozwiemy w dwch
wariantach: liniowym (przy akceptacji zasady zesztywnienia) i nieliniowym.
Geometri odksztacenia opiszemy pionowym przemieszczeniem v punktu przyoenia obcienia,
przy zaoeniu, e deformacja konstrukcji jest symetryczna. Przyjmiemy nadto, e odksztacenia liniowe
prtw s mae, a materia prtw kratownicy jest liniowo-sprysty.
Zaleno midzy si P a przemieszczeniem v ustalimy na podstawie twierdzenia o minimum energii
potencjalnej (por. p. 14.9.2). Pokaemy, e rwnowaga ukadu ma miejsce dla takiej wartoci v, ktra
ekstremalizuje energi potencjaln (v ), okrelon wzorem (14.11). Wzr ten w naszym zadaniu przybiera posta:
(a)
2 EA
ds P v,
gdzie = L / L i oznacza wyduenie wzgldne osi prtw, a L = L0 / (sin 0 ).
17.2.2. Zadanie kinematycznie liniowe

W zakresie maych przemieszcze zaleno midzy zmian dugoci prtw L i przemieszczeniem
v jest liniowa (por. rys. 17.10b):
(b)
L = v cos 0 .
Alma Mater
Cz 4
14
Rys. 17.10
Wobec tego
= v
(c)
cos 0
sin 0 ,
L0
a energia potencjalna
(d)
(v ) = 2
1 2
EA
2 EA dx P v = EA L Pv = L0 cos 0 sin 0 v
2
P v.
Ekstremum funkcji ( v ) zachodzi, jeeli v = 0 :
(e)
2 EA
=
cos2 0 sin 0 v P = 0.
v L0
atwo zauway, e druga pochodna energii potencjalnej wzgldem przemieszczenia v jest zawsze wiksza od zera: 2 v 2 > 0 , wic stan rwnowagi okrelony zalenoci (e) odpowiada minimum energii
potencjalnej. Zaleno (e) mona uzyska take z rwnania rwnowagi zapisanego w konfiguracji pierwotnej. Z rysunku 17.10c wynika bowiem nastpujce rwnanie rwnowagi:
P = 2 N cos 0 .
Poniewa jednak
N = EA = EA
L EA
=
cos 0 sin 0 v ,
L L0
wic
(f)
2 EA
P=
cos2 0 sin 0 v.
L0
Wzr (f) pokrywa si z zalenoci (e), uzyskan metod energetycznej.

Alma Mater
Cz 4
15
17.2.3. Zadanie kinematycznie nieliniowe

Gdy uwzgldnimy zmiany geometrii ukadu, wwczas zaleno L(v ) jest bardziej zoona. Ze wzoru Pitagorasa otrzymujemy (rys. 17.9):
L=
L20 + H02 = L0 / sin 0 ,
L + L =
L20 + ( H0 v ) 2 ,
skd
(g)
L
=
L
L20 + ( H0 v ) 2 L20 + H02

sin 0 .
L0
Wobec powyszego energia potencjalna ukadu

L
(h)
(v ) = 2
EA
2 EA dx Pv = L0
0
L20 + ( H0 v ) 2 L20 + H02 sin 0 Pv .
Warunek ekstremum funkcji (v) prowadzi do zalenoci:

L2 + ( H0 v ) 2 L20 + H02
EA
( H0 v ) P = 0,
=
sin 0 0
L0
v
L20 + ( H0 v ) 2
skd
(i)
v
1
P ( v ) = 2 EA ctg 0
sin 0 .

2
L0
1 + ctg 0 v
L0
Identyczny wynik otrzymujemy z rwnania rwnowagi si w konfiguracji aktualnej (ryz. 17.11).
Rys. 17.11
Zaleno P(v) moe odpowiada rwnowadze statecznej ( P v = P ,v > 0 ) lub niestatecznej

( P,v < 0). Z budowy zalenoci (i) wnioskujemy, e pochodna P,v jest rwna drugiej pochodnej energii
potencjalnej. Rwnowaga stateczna wystpuje zatem wwczas, gdy energia potencjalna osiga minimum,
tzn. gdy v = 0, 2 v 2 > 0 , natomiast rwnowaga jest niestateczna, gdy energia potencjalna
osiga maksimum: v = 0, 2 v 2 < 0 . Problem statecznoci rwnowagi zilustrujemy rwnie
w przykadzie liczbowym.
Alma Mater
Cz 4
16
17.2.4. Przykad liczbowy*)

Obliczenia wykonano dla nastpujcych danych:
L0 = 1,0 m, E = 2,1 108 kN / m2 ,
A = 103 m2 , ctg 0 = 0,1 , P = 40 kN.
W zadaniu liniowym stosownie do wzoru (d), otrzymano:
(v ) = 2069 v 2 P v
Warunek rwnowagi v = 0 prowadzi do zalenoci:
P( v ) = 4138 v.
Gdy P = 40 kN Przemieszczenie pionowe wynosi v = v* = 0,00967 m.
Dla zadania nieliniowego obliczono (wzr (h)):
(v ) = 208958 1 + (0,1 v ) 2 1,01 Pv .
Rwnowaga wystpuje, gdy v = 0 :
1
= 417916 1
v
1 + (0,1 v ) 2
(0,1 v ) P = 0 .
Po podstawieniu P = 40 kN otrzymujemy v = v* = 0,01159 m. Zaleno P (v ) odpowiadajca rwnowadze przybiera posta:
1,01
P( v ) = 417916 1
1 + ( 0,1 v )2
( 0,1 v ).
O statecznoci rwnowagi mwi znak drugiej pochodnej energii potencjalnej:
1,01 ( 0,1 v ) 2
1,01
dP 2
=
= 417916 1
+
.
/
dv v 2
2 3 2
1 + (0,1 v ) 2
1 + (0,1 v )
*)
Obliczenia do tego przykadu wykona W. Czarnecki.
Alma Mater
Cz 4
17
Rys. 17.12
Wykresy funkcji (v) dla zadania liniowego i zadania nieliniowego zestawiono na rys. 17.12a. Dla
siy P = 40 kN minimum funkcji (v) odpowiada rwnowadze statecznej. Odpowiednie wykresy funkcji
P( v ) dla umiarkowanych wartoci przemieszcze podano na rys. 17.12b. Wyrane rnice jakociowe
uwidaczniaj si dopiero przy wikszych wartociach przemieszcze. Ilustruje to rys. 17.13. W zadaniu
nieliniowym sia P ronie do punktu A, kiedy dP v = 2 v 2 0 . W punkcie tym, zwanym punktem
granicznym, funkcja P( v ) osiga lokalne maksimum: dP v = 2 v 2 = 0 . Przy dalszym powikszaniu siy P obserwujemy zjawisko tzw. przeskoku (ang. snap-through) i ustalenie si nowego pooenia
rwnowagi. Na wykresie P( v ) odpowiada to przeskokowi z punktu A do punktu C. Opisane zjawisko
umyka uwadze, jeeli stosujemy podejcie liniowe. Przeskok obserwujemy tylko wwczas, gdy czynnikiem sterujcym jest obcienie P. Jeeli bdziemy powiksza przemieszczenie v (sterowanie przemieszczeniem), to zaobserwujemy zmniejszenie reakcji pionowej wza rodkowego zgodnie z przebiegiem krzywej AB: dP v = 2 v 2 < 0 . Poczwszy od punktu B dalszemu wzrostowi przemieszczenia v towarzyszy wzrost reakcji wza rodkowego (krzywa B C D: dP v = 2 v 2 > 0 ).
Rys. 17.13
Alma Mater
Cz 4
18
Zjawisko przeskoku ma bardzo due znaczenie w praktyce inynierskiej. Najczciej problem ten
pojawia si w konstrukcjach powokowych. Przykad kratownicy Misesa dowodzi, e opis niektrych
zjawisk wystpujcych w mechanice wymaga odejcia od zasady zesztywnienia.
17.3. CIGNO OBCIONE SI SKUPION

Cigno jest prtem majcym jedynie sztywno rozcigania. Cechy cigna wykazuj np. cienkie druty
i liny. Zaleno midzy si normaln a odksztaceniem osi cigna charakteryzuje rys. 17.14. Dla ujemnych odksztace liniowych (tzn. skrce) sia normalna jest rwna zeru*). Podczas rozcigania cigno
moe zachowywa si nieliniowo (rys. 17.14a) lub liniowo (rys. 17.14b). W obu przypadkach mamy
jednak do czynienia z fizyczn nieliniowoci, gdy funkcj odcinkowo liniow z rys. 17.14b te zaliczamy do zalenoci nieliniowych. Wykresy podane na rys. 17.14 nawizuj do odksztacenia zdefiniowanego jako stosunek wyduenia cigna do jego pierwotnej dugoci L0 , = L / L0 . Sposb definiowania odksztacenia jest istotny, jeeli wyduenia cigna s bardzo due.
Rys. 17.14
W dalszym cigu rozwaania ograniczymy do cigien o liniowej charakterystyce podczas rozcigania.

Zwizek fizyczny, stosownie do rys. 17.14b, mona zapisa nastpujco:
k , 0,
N =
0, < 0,
(17.2)
gdzie k oznacza sztywno rozcigania cigna.

Materiaowi cigna przypisuje si zazwyczaj cechy sprystoci liniowej, co pozwala przyj, e k =
EA = const. Dla bardzo duych odksztace cigna oznaczaoby to, e modu sprystoci musi wzrasta,
bo przekrj cigna ulega zmniejszeniu. W zadaniach praktycznych wartoci odksztace s na tyle mae,
e zaoenie staej sztywnoci cigna jest usprawiedliwione.
Przyjciu obcie przez ukad cignowy towarzysz na og due przemieszczenia. Z tego powodu
problemy mechaniki cigien s z natury rzeczy rwnie geometrycznie nieliniowe.
Zasadniczym mankamentem konstrukcji cignowych jest ich maa sztywno. Dlatego przed przyoeniem obcienia zewntrznego poszczeglne cigna s poddawane wstpnemu nacigowi. Wpyw nacigu na sztywno ukadu cignowego objanimy na przykadzie. Rozwaymy niewakie cigno o dugoci swobodnej 2 L0 . Zamocujemy je na nieprzesuwnych podporach A i B, usytuowanych w odlegociach 2 L > 2 L0 (rys. 17.15a).
*)
Cigno jest ukadem z wizami jednostronnymi.
Alma Mater
Cz 4
19
Rys. 17.15
Zamocowanie wymaga wstpnego wyduenia o warto L0 = 2 L 2 L0 , co odpowiada odksztaceniu

wstpnemu 0 = ( L / L0 ) 1 i wstpnemu nacigowi N 0 = k 0 (rys. 17.15b). Po zamocowaniu cigna
na podporach przyoymy zewntrzn si skupion P w poowie rozpitoci. W miar wzrostu obcienia cigno wydua si, a gdy sia P osignie sw warto kocow, ukad przyjmie konfiguracj aktualn
przedstawion na rys. 17.15c. Zadaniem naszym jest ustalenie zalenoci P( ) , przy czym jest pionowym przemieszczeniem punktu przyoenia siy. Do dyspozycji mamy:
rwnanie rwnowagi
P = 2 N sin = 0, sin =
(a)
,
L + L
rwnanie geometryczne
( L + L) 2 = 2 + L2
(b)
rwnanie fizyczne
(c)
N = k ( 0 + ), =
L
.
L0
Z rwnania (b) otrzymujemy zwizek:
2
2

0
L = L 1 + 1 = L0 (1 + ) 1 + 1 ,
L
L
z ktrego, po wykorzystaniu rwna (a) i (c), wynikaj zalenoci:
Alma Mater
Cz 4
P = 2N
(d)
( L ) ,
2
1 + ( L )
20
2

N = k (1 + 0 ) 1 + 1
L
oraz poszukiwany funkcj P( ):
()
()
0
2 1
1
1
+
+
(
)
L

P( ) = 2 k
.
L
2
1+ L
(e)
Wzory (d) i (e) mona zapisa w postaci bezwymiarowej:

n = (1 + 0 ) 1 + 2 1
(1 + 0 ) 1 + 2 1
,
p = 2
1+ 2
(f)
gdzie n = N / k ,
p = P / k , = / L.
Jeeli warto 2 jest maa w porwnaniu z jednoci, to poprzestajc tylko na dwch wyrazach rozwinicia w szereg potgowy, otrzymujemy w przyblieniu:
1
1+ 2 1+ 2,
2
1
1+
1
1 2.
2
Wwczas wzory (f) upraszczaj si do postaci:
(g)
0 1 2
0
0 1 2
n + 2 (1 + ) + 2 ,
p 2 ( 0 + 1 2 ) 1 1 2 2 0 + 1 2 .
2
2
Miar sztywnoci konstrukcji jest pochodna dp / d .
(h)
dp
= 20 + 3 2 .
d
Widzimy zatem, e wstpny nacig, mierzony wartoci odksztacenia 0 , w istotny sposb powiksza
pocztkow sztywno ukadu cignowego. Dla oblicze numerycznych bardzo korzystne jest rwnie to,
e sztywno ta jest rna od zera na pocztku procesu obcienia, gdy p = 0. Zaleno midzy bezwymiarowymi wartociami siy normalnej n i obcienia p a ugiciem ilustruje rys. 17.16. W celu poAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 4
21
rwnania zaczono wykresy dla 0 = 0,001 i dla 0 = 0. Z rysunku 17.16 wida wyranie, e w ukadach cignowych nie obowizuje zasada superpozycji, gdy wykresy n( ) i p( ) s nieliniowe.
Rys. 17.16
W obliczeniach konstrukcji cignowych, wykazujcych umiarkowane odksztacenia wstpne

( << 1) , stosuje si uproszczenie polegajce na tym, e odksztacenia wzgldne odnosi si na og nie
do dugoci swobodnej L0, lecz do aktualnej dugoci cigna wyduonego. Oznacza to, e stosujemy
przyblienie:
0
L
L
.
L0 L0 (1 + 0 )
(17.3)
Zilustrujemy teraz wpyw nieliniowoci fizycznej ukadu cignowego na zachowanie si ukadu w

procesie odcienia cigna. Rozwaymy ukad zoony z trzech wstpnie napitych cigien (rys. 17.17a).
Midzy siami wstpnego nacigu wystpuje zaleno wynikajca z rwnania rwnowagi wza C:
2 N10 sin 0 = N 20 .
Jeeli przyjmiemy, e sztywnoci cigien AC i CB s rwne i wynosz k1, a sztywno cigna CD wynosi
k2, to podany wyej warunek rwnowagi prowadzi do zalenoci:
k
(i)
02 = 2 1 10 f ,
k2
gdzie 10 oraz 02 oznaczaj odpowiednio wstpne wyduenie wzgldne cigien AC i CB oraz CD, za
f = F / L1.
Alma Mater
Cz 4
22
Rys. 17.17
Jak wida, wstpne wyduenia cigien nie mog by zupenie dowolne, co sprawia, e ustalenie konfiguracji wstpnej w bardziej rozbudowanych ukadach stanowi problem sam dla siebie. Uwaga ta nabiera
ostroci, jeli si zway e w praktyce wymagamy dodatkowo spenienia warunku napreniowego
( dop ).
Rozwaany ukad obciymy pionow si skupion (rys. 17.17b). Z symetrii obcienia wnioskujemy, e punkt C ulegnie tylko przemieszczeniu pionowemu . Konfiguracj aktualn mona wyznaczy
tak samo jak w zadaniu poprzednim. Tym razem zastosujemy twierdzenie o minimum energii potencjalnej. Jeli przyjmiemy przyblienie (17.3), to warto cakowita energia potencjalna ukadu
(j)
1
1
( ) = 0 + 2 N101 L1 + N 202 L2 + 2 k1 L112 + k 2 L2 22 P
2
2
Alma Mater
Cz 4
23
gdzie 0 oznacza energi potencjaln wstpnego nacigu, a 1 oraz 2 wyduenia cigien AC i CB

oraz CD. Pochodzenie skadnikw Ni0i Li + ki Li i0 / 2 wynika
Rys. 17.18
wprost z rys. 17.18. Skadniki te wyraaj zmian energii zmagazynowanej w cignach w czasie przejcia
z konfiguracji pierwotnej do konfiguracji aktualnej. Zmiana ta jest rwna polu zakreskowanego trapezu
(zbudowanego z trjkta i prostokta) na wykresie Ni ( Li ).
Warunkiem ekstremum energii jako funkcji przemieszczenia jest znikanie pierwszej pochodnej, tzn.
2
= 0 :
2 N10 L1
(k)
1
2
+ N 20 L2
+ 2k1L11 1 + k2 L22
P = 0.
Rwnanie (k) ma sens rwnania rwnowagi (sumy rzutw si na kierunek przemieszczenia ) i jest poszukiwan zalenoci P(). Jeli uwzgldnimy, e siy wstpnego nacigu N i0 = ki 0i , to rwnanie (k)
mona przedstawi nastpujco:
2
P = 2 L1k1( 10 + 1 ) 1 + L2 k2 ( 02 + 2 )
.
(l)
Z rysunku 17.17b wynikaj zalenoci geometryczne:

L12 (1 + 1 )2 = B 2 + ( F + )2 ;
2 =
,
L2
skd po uwzgldnieniu, e L12 = B 2 + F 2 , dostajemy:

1 2
2
1 = 1 + 2 f + 1 f + 2 ,
L
2 = 1 ,
L2
(m)
gdzie = / L1,
f = F / L1. Po podstawieniu tych zalenoci do rwnania (l) otrzymujemy ostatecznie:

0
1 2
2( 1 + f + )( f + )
2
P ( ) =
2( 0 + f + 1 2 )( f + ),
1
2
(n)
k2 0
2
k1
L0
0
, 2
L2
L1
>0
L2
L
02 1 0,
L2
gdzie p = P / k1.
Alma Mater
Cz 4
24
Funkcja P( ) jest opisana dwoma wzorami. Pierwszy dotyczy przypadku, gdy cigno CD jest jeszcze
napite, tzn. gdy 02 + 2 0. Drugi odpowiada sytuacji, gdy cigno napinajce CD jest ju lune. Wyczenie si cigna CD powoduje bardzo wyrane zmniejszenie sztywnoci ukadu. Zjawisko to ilustruje
rys. 17.19, na ktrym zamieszczono wykres p( ) opisany zalenoci (n). Na uwag zasuguje fakt, e
przemieszczenia badanej konstrukcji cignowej s tak mae, i wpyw zmian geometrii jest prawie niezauwaalny.
Rys. 17.19
Omwione wyej zadania pod wzgldem rachunkowym s elementarne. Obliczenia komplikuj si,
gdy wzy ukadu maj wiksz liczb stopni swobody. Wystarcza na przykad, by obcienie wza C
byo niesymetryczne. Pojawiaj si wwczas niewiadome przemieszczenia 1 i 2, ktre trzeba obliczy
z ukadu rwna nieliniowych. Przypadek taki przedstawiono na rys. 17.17c. Wyraenie na energi potencjaln ukadu przybiera wtedy posta:
( 1 , 2 ) = 0 + N 10 1 L1 + N 20 2 L2 + N 30 3 L3 +
1
1
1
+ k112 L1 + k 2 22 L2 + k123 L1 P11 P2 2 .
2
2
2
Z warunkw ekstremum funkcji ( 1 , 2 ) otrzymujemy
(c)
= 0;
1
= 0;
2
+ k2 L2 (02 + 2 ) 2 + k1L1(10 + 3) 3 P1 = 0,
1
1
1
k1L1(10 + 1) 1 + k2 L2 (02 + 2 ) 2 + k1L1(10 + 3) 3 P2 = 0.

2
2
2
k1L1(10 + 1)
Zwizki geometryczne wynikaj z rys. 17.17c:
Alma Mater
Cz 4
25
( L1 + L1 ) 2 = ( B + 1 ) 2 + ( F + 2 ) 2 ,
( L2 + L2 ) 2 = 12 + ( L2 2 ) 2 ,
( L1 + L3 ) 2 = ( B 1 ) 2 + ( F + 2 ) 2 ,
skd
(p)
1 (1 , 2 ) =
2 (1 , 2 ) =
3 (1 , 2 ) =
gdzie = L1L2 , b = B / L1,
1 + 2b1 + 2 f 2 + 12 + 22 1 = b1 + f 2 +
2
1 2
1 + 22 ,
2
)
1
+ (
2
1
1 2 2

2
+ 1 2 1 2 + 1 + 2 ,
L2
2
L2
1 2b1 + 2 f 2 + 12 + 22 1 b1 + f 2
2
1
+ 22 ,
f = F / L1, 1 = 1L1, 2 = 2 L1.
Po uwzgldnieniu zalenoci (p) w rwnaniach (o) uzyskujemy poszukiwany ukad dwch nieliniowych rwna algebraicznych ze wzgldu na bezwymiarowe przemieszczenia 1 i 2 :
(r)
0
1 2 2
2
2
2 k2 0
2
1 21 + 2b + 2 f2 + 1 + 2 + 2 2 + (1 + 2 ) p1 = 0,
2
k2
0
2
2
( f + 2 )(21 + 2 f2 + 1 + 2 ) +
1
k
+ 2 (1 + 2 ) 02 2 + (12 + 22 ) p2 = 0.
2
k1
Budowa tego ukadu zniechca do poszukiwania rozwizania cisego. W praktyce liczba stopni swobody
jest na og dua i dlatego stosuje si metody przyblione ukierunkowane na wykorzystanie komputera.
Najczciej stosuje si wwczas metod Newtona-Raphsona, opisan w dodatku. Rczne rozwizanie
ukadu t metod pozostawimy najbardziej wytrwaym Czytelnikom. W trakcie oblicze naley zwrci
uwag, e wyczenie danego cigna wystpuje w momencie, gdy cakowite wyduenie cigna jest rwne zeru. Powoduje to odpowiedni modyfikacj ukadu rwna (r).
Alma Mater
Cz 4
18. PRTY Z MATERIAU FIZYCZNIE NIELINIOWEGO
18.
PRTY WYKONANE Z MATERIAU FIZYCZNIE
NIELINIOWEGO
18.1. MATERIA NIELINIOWO-SPRYSTY
Najwiksz trudnoci w badaniu zagadnie nieliniowych jest to, e nie obowizuje zasada
superpozycji. Jeli na przykad w przekroju prta wykonanego z materiau nieliniowego wystpuj
jednoczenie sia normalna N i moment zginajcy M, to przy wyznaczaniu napre i przemieszcze
trzeba rozwaa czne dziaanie obu si uoglnionych. Drug dosy kopotliw okolicznoci jest tzw.
znakoczuo materiau. Materiay znakoczue podczas wyduania zachowuj si inaczej ni podczas
skracania. W materiaach wykazujcych cechy plastyczne wiele trudnoci sprawia fakt, e odcienie
konstrukcji przebiega po innej drodze ni obcienie.
W olbrzymiej wikszoci przypadkw, jak pokazuje dowiadczenie, mona jednak stosowa znane
hipotezy kinematyczne (np. hipotez paskich przekrojw). Tutaj omwimy zjawiska charakterystyczne
dla materiaw fizycznie nieliniowych w zakresie maych odksztace i przemieszcze.
Rozwaymy przykadowo jednoczesne dziaanie siy normalnej N i momentu zginajcego M na
przekrj prta nieliniowo-sprystego o jednej osi symetrii
(rys. 18.1). Dla uproszczenia zapisu przyjmiemy, e x = oraz x = , przy czym osie y i z s gwnymi
rodkowymi osiami przekroju.
Rys. 18.1
Stosownie do hipotezy paskich przekrojw Bernoulliego mamy:
( z) = kz + .
(18.1)
Pooenie wkna obojtnego ( = 0), okrela odlego z0:
z0 =
k
(18.2)
Siy wewntrzne N i M s zdefiniowane nastpujco:
N = dA = [ ( z )]dA( z );
A
M = [ ( z )] zdA( z ).
(18.3)
W celu wyznaczenia napre i przemieszcze trzeba sprecyzowa charakterystyk fizyczn materiau

() oraz ksztat przekroju pozwalajcy okreli funkcj dA(z).
Proces sprysty (rwnie nieliniowy) charakteryzuje si tym, e krzywa obcienia pokrywa si na
wykresie () z krzyw odcienia (rys. 18.2a).
Alma Mater
Cz 4
Rys. 18.2
Od charakterystyki () wymagamy przede wszystkim, by rozciganiu odpowiadao wyduenie, a

ciskaniu skrcenie, tzn. by znak napre odpowiada znakowi odksztace, czyli by 0.
Znakoczuo materiau objawia si w ten sposb, e () (). Najprostszy materia znakoczuy
opisuje funkcja () skadajca si z dwch rnych zalenoci liniowych dla ciskania i rozcigania (rys.
18.2b):
C + , 0, C + C ,
=
C , 0.
Najczciej stosuje si potgowe prawo fizyczne (rys. 18.2c):
C + ,
> 0,
C , < 0,
(18.4)
przy czym C + > 0, C > 0, 0 < 1, 0 < 1, gdzie i oznaczaj tzw. wskaniki wzmocnienia.
Z zalenoci (18.4) jako przypadki szczeglne otrzymujemy prawo liniowe
( = = 1, C + = C = E ) oraz funkcj schodkow ( = 0, C + = C = P ) , ktra odpowiada
zalenoci:
, > 0,
= 0
0 , < 0.
Alma Mater
Cz 4
Zasadnicz wad zalenoci (18.4) jest to, e dla = 0 wartoci moduu stycznego Et(0) d do nieskoczonoci: d d = 0 = Et (0) . Takiej wasnoci nie wykazuje aden rzeczywisty materia. Stosowanie zalenoci (18.4) ma zatem sens tylko dla dostatecznie duych wartoci odksztace.
Bardzo oglny przypadek nieliniowoci fizycznej materiau sprystego opisuje funkcja:
C1+ 1 + C2+ 2 +...+ Cq+ q =
( ) =
1
2
r
C1 + C2 +...+ Cr =
Ci+
C +j j ,
> 0,
j =1
(18.5)
C j j ,
< 0.
j =1
Ci
Wspczynniki
oraz
musz by tak obrane, by 0. Poniewa wytrzymao i
odksztacalno rzeczywistego materiau s ograniczone, dochodz jeszcze dodatkowe ograniczenia na
wspczynniki Ci oraz obszar zmiennoci . Jak wida, dobr odpowiedniej idealizacji rwnania () nie
jest rzecz prosta
i wymaga kadorazowo gruntowej analizy.
Dla opisu charakterystycznych cech prta nieliniowo-sprystego przyjmiemy moliwie najprostsz
posta funkcji (18.5), a mianowicie C1+ = C1 = E1 oraz C2+ = C2 = E2 :
(a)
( ) = E1 + E2 2 .
Funkcj t przedstawia rysunek 18.3. Rozwaany materia jest znakoczuy, bo

( ) ( ) . Modu styczny Et jest liniow funkcj odksztacenia:
(b)
E t ( ) =
d
= E1 + 2 E2 ,
d
z ktrej wynika, e Et (0+ ) = Et (0 ) = E1 . Oznacza to, e dla bardzo maych odksztace znakoczuo
materiau jest niewielka.
Rys. 18.3
Alma Mater
Cz 4
Warunek nieujemnoci iloczynu prowadzi do nierwnoci:
= E1 2 + E2 3 0,
skd
1
2,
n
(c)
n 2 = E2 / E1.
Najwiksze naprenie ciskajce, jakie moe przenie badany materia, odpowiada odksztaceniu
wynikajcemu z warunku d d = 0 . Prowadzi on do rwnania:
E1 + 2 E2 = 0,
z ktrego orzymujemy:
1
E1
= 2.
2 E2
2n
= gr =
Warto ta odpowiada pewnemu napreniu granicznemu gr:

E
1
2 = gr = 12 .
2n
4n
Kada prba przekroczenia naprenia granicznego powoduje nage zaamanie si materiau. Mwimy, e
w punkcie granicznym (tj. gdy = gr ) materia traci stateczno. Utrata statecznoci materiaowej moe
wystpowa rwnie podczas rozcigania. Zachodzi ona przykadowo dla gr = 1 / (2n 2 ) , jeli
przyjmiemy prawo fizyczne w postaci: ( ) = E1 E2 2 .
Stwierdzamy zatem, e stosowalno nieliniowego prawa fizycznego (a) ograniczaj warunki:
1
gr = 2 ,
2n
(d)
gr = E1 .
4n 2
Przejdziemy obecnie do analizy prta wykonanego z przyjtego materiau nieliniowo-sprystego.

Wyraziwszy naprenia wzorem (a) oraz przyjwszy prawo paskich przekrojw (18.1) moemy okreli
si normaln N i moment zginajcy M ze wzorw (18.3):
N=
[ E1 (kz + ) + E2 (kz + )
] dA =
= E1 k z dA + dA + E2 k 2 z 2 dA + 2k z dA + 2 dA,
A
A
A
M=
[ E1 z(kz + ) + E2 z(kz + )
A
] dA =
= E1 k z 2 dA + z dA + E2 k 2 z 3 dA + 2k z 2 dA + 2 z dA.
A
A
A
A
Poniewa
dA = A, z dA = 0, z dA = J y = J , wic
2
Alma Mater
Cz 4
N = E A + E k 2 J + 2 A ,
1
2
M = E1 Jk + E2 k 2 z 3 dA + 2kJ .
(e)
Jeeli dane s siy wewntrzne N i M, to z ukadu rwna (e) moemy wyznaczy krzywizn k(N, M) i
wyduenie osi prta (N, M). Pozwoli to okreli odksztacenia (z) wedug wzoru (18.1) oraz
naprenia z prawa fizycznego (a).
Dalsze rozwaania ograniczymy do prtw o przekroju bisymetrycznym, czyli o przekroju, w ktrym
zarwno o z, jak i o y s osiami symetrii. Szeroko przekroju w tych przypadkach jest parzyst funkcj
zmiennej z (tzn. b(z) = b(z)). Wwczas
z 3 dA = z 3 b( z )dz =
a
g( z)dz =0,
przy czym a = h/2 i oznacza poow wysokoci przekroju, a g(z) jest nieparzyst funkcj zmiennej z. Dla
przekrojw bisymetrycznych ukad rwna (e) upraszcza si zatem do postaci:
(f)
N ( , k ) = E1 A + E2 2 A + k 2 J = E1 A + (n ) 2 + ( nki ) 2 ,
M ( , k ) = E1 Jk + 2 E2 Jk = E1 Jk 1 + 2n 2 ,
gdzie przez i = J / A oznaczono promie bezwadnoci przekroju.

Jeeli zachowanie si materiau w kadym punkcie przekroju ma by stateczne, to musi by speniony
jeden z warunkw (d). Stosownie do prawa paskich przekrojw najwiksze skrcenia wzgldne
wystpuj w skrajnych wknach przekroju, tj. dla z = a. Konsekwencj nierwnoci (d) jest zatem
warunek:
ka +
1
2n 2
z ktrego otrzymujemy, e
(g)
1
1
1
1
+ 2 k + 2 .
a
a
2n
2n
Nierwno (g) opisuje pewien obszar dopuszczalny w przestrzeni (,k), ograniczony dwoma
pprostymi (rys. 18.4).
Rys. 18.4
Alma Mater
Cz 4
Sprawdzimy obecnie, czy istnieje taka funkcj energii odksztacenia W(,k), ktra wykazuje wasnoci
potencjau dla si wewntrznych, tzn.
W
= N ( , k ) i
W
= M ( , k ).
k
Jeli tak jest, to z cigoci funkcji W(,k) wynikaj zalenoci:

W W
=
k k
lub
M N
.
=
k
Nietrudno sprawdzi, e nasza teza jest prawdziwa, poniewa na podstawie wzorw (f) otrzymujemy:
M
= 2 E2 Jk
oraz
N
= 2 E2 Jk .
k
Wobec tego
W ( , k ) =
W
d =
k
N ( , k )d =E1 A
2
3
+ E2 A + E2 Jk 2 + f1 ( k )
2
3
i jednoczenie
W ( , k ) =
W
dk =
k
M ( , k )dk =E1 A
k2
k2
+ 2 E2 J
+ f 2 ( ).
2
3
Porwawszy obie postacie funkcji W(,k) stwierdzamy, e f1 ( k ) = E1 Jk 2 / 2 oraz

f 2 ( ) = E1 A2 / 2 + E2 A3 / 3. Pozwala to okreli funkcj W(,k):
(h)
W ( , k ) = E1 A
2
3
k2
+ E2 A + E2 Jk + E1 J
.
2
3
2
W otoczeniu stanw rwnowagi funkcja W powinna by dodatnio okrelona. Warunek W(,k) > 0
wyznacza pewien obszar w przestrzeni (,k). Jeszcze inny obszar otrzymamy, wymagajc, by 0, co
dla uoglnionych napre N i M oraz uoglnionych odksztace i k odpowiada warunkowi:
N ( , k ) + M ( , k ) k 0.
Z nierwnoci tej wynika, e dla M = 0 znaki wyduenia i siy normalnej musz by takie same, a dla
N = 0 znaki krzywizny i momentu zginajcego musz by takie same. Mona sprawdzi, e najmniejszy
obszar odpowiada nierwnoci (g), gwarantujcej stateczne zachowanie si materiau w kadym punkcie
przekroju.
Przejdziemy obecnie do wyznaczenia zalenoci (N, M) oraz k(N, M) na podstawie rwna (f).
Zwrmy uwag na to, e wspczynnik E1 jest pocztkowym moduem sprystoci, odpowiednikiem
moduu Younga w liniowej sprystoci. Stwarza to okazj do wprowadzenia wyduenia 1 oraz
krzywizny k1, ktre s zdefiniowane znanymi wzorami teorii liniowej:
(i)
1 =
N
,
E1 A
k1 =
M
.
E1 J
Alma Mater
Cz 4
Wobec tego rwnania (f) mona zapisa w postaci:

1 = + (n ) 2 + (nki ) 2 ,
k1 = k (1 + 2n 2 )
lub
2
1
1
2
2
1 = n 2 +
+ n (ki ) 2 ,
2
2n
4n
2
2n
1
k1 = i (ki ) + 2 .
2n
Rozwizanie tego ukadu polega na obliczeniu pierwiastkw dwch rwna dwukwadratowych:

2
k i
(nki ) 4 1 + 2 (nki ) 2 + 1 = 0
2
4n
2
4
2

1
1
1 k1i
n
n
+
= 0.
1

2
2
2
2
2
4
2
n
n
n
Ostatecznie otrzymujemy:
(j)
2
1
1
2
k ( N ), k ( M ) a = a
m
+
+
]
1
1
(k1i ) ,
1
2
2
[ 1
in 2
4n
4n
1 k1
[1( N ), k1( M )] = 2 1 =
2n k
1
1
1
2
=
1 2n 1 + 2 1 + 2 (k1i ) .
2n2
4n
4n
Rozwizanie to ma sens tylko wwczas, gdy liczby wystpujce pod pierwiastkami s nieujemne, tzn.
jeli k1i 1 + 1 4n 2 .
Z zalenoci (j) wynikaj bezporednio wnioski dotyczce czystego rozcigania (M = 0, k1 = 0) oraz
czystego zginania (N = 0, 1 = 0):
M = 0, (k1 = 0)
=
1
2n
1
1
1 + 2 ;
n
4n
k = 0;
N = 0, ( 1 = 0)
=
k =
1
2n
1
1
1
2
( k1i ) 0,
2
2
2n 4 n
4n
1
1
1
2
m
( k1i ) .
2
2
2ni
4n
4n
Alma Mater
Cz 4
Widzimy zatem, e podczas czystego zginania o obojtna nie pokrywa si z osi cikoci przekroju.
W przekrojach bisymetrycznych zjawisko to wystpuje tylko dla materiaw znakoczuych.
czne dziaanie siy normalnej i momentu zginajcego zilustrujemy przykadem mimorodowego
rozcigania prta o przekroju prostoktnym si N = E1A1 (rys. 18.5).
Rys. 18.5
Przyjmiemy, e warto siy N jest okrelona przez wyduenie 1 = 0,0002, a mimord tej siy
e = 2a / 3 . Nieliniowo materiau prta charakteryzuje tutaj wspczynnik n = 30. Naprenia skrajne
obliczone jak dla materiau liniowo-sprystego wyraa wzr:
0 =
Poniewa dla prostokta i =
N M N ea
ea
= 1 2 = E11 1 2 .
A W
A
i
i
J / A = h / 12 = a / 3 , wic
2
d0 = E11 1 + 3 = 3E11 = 6 10 4 E1 ,
g0 = E11(1 2) = E11 = 2 10 4 E1.
Ze wzorw (j) otrzymujemy k1 = M / ( E1 J ) = 1e / i 2 = 21 / a :

1,5
ka =
0,0002 + 36001
30
=
(2 10
+ 3600
2 2 20 4
= 3,15 10 4 ,
1 2 0,0002
1 = 1,50 10 4 .
1800 0,000366
Odksztacenia skrajnych wkien wynosz:

d = (a ) = ka + = 4,65 104 ,
d = ( a ) = ka + = 1,65 10 4 > gr =
1
2n
= 5,56 10 4 ,
skd
d = E1 d (1 + n 2 d ) = 6,59 104 E1 ,
g = E1 g (1 + n 2 g ) = 1,40 10 4 E1.
Pooenie osi obojtnej okrela warto z0:
z0 =
1,50
=
a = 0,476a.
k
3,15
Alma Mater
Cz 4
W materiale liniowo-sprystym
z00 = 1 = 0,500a.
k1
Obliczymy jeszcze naprenia dla kadej z obu si wewntrznych dziaajcych osobno. Gdy dziaa
tylko sia normalna N = E1A1, otrzymujemy:
( ) N = ( ) N = 18001 +
1
0,0002 + 36001 = 1,73 10 4 ,
30
( ) N = E1 ( ) N 1 + n 2 ( ) N = 2,0 10 4 E1.
Gdy dziaa tylko moment zginajcy M = E1 Jk1 , ki = 21 / 3 , otrzymujemy:
(ka ) M =
1,5
4
36001 3600 2 0,0002 = 4,535 10 4
30
3
( ) M = 18001 +
1
4
36001 + 3600 2 0,0002 2 = 0,655 10 4 ,
3
30 2
a = 0,144a ,
( z0 ) = 04,,655
535
(d ) M = (4,535 0,655) 10 4 = 3,88 10 4 ,
( g ) M = (4,535 0,655) 104 = 5,19 104 > gr = 5,56 104 ,

( d ) M = E1 (d ) M [1 + n2 (d ) M ] = 5,23 10 4 E1,
( g ) M = E1 ( g ) M [1 + n2 ( g ) M ] = 2,77 10 4 E1.
Przeprowadzone wyej rachunki pokazuj, e
( ) N + M ( ) N + ( ) M
oraz ( ) N + M ( ) N + ( ) M ,
co potwierdza fakt, e w problemach nieliniowych zasada superpozycji nie obowizuje. Wartoci

napre dla czystego zginania odbiegaj dosy znacznie od wartoci obliczonych wedug teorii liniowej.
Wykresy napre przedstawiono na rys. 18.5b, c, d. Na rysunkach 18.5d, e pokazano rozkad napre
podczas dziaania ujemnego momentu zginajcego, rozcigajcego grne wkna przekroju. Zmiana
znaku si wewntrznych pociga za sob zmian znakw pierwiastkw kwadratowych we wzorach (j).
Przyjcie waciwego znaku wymaga dodatkowej analizy.
Warto zwrci uwag na to, e ksztat wykresw napre normalnych (z) odpowiada wykresowi
() obrconemu o 90. Podobiestwo tych wykresw zachodzi tylko wwczas, gdy obowizuje hipoteza
Bernoulliego. Stosownie do tej hipotezy z = z0 + / k , a funkcja ( z ) = ( z0 + / k ). Wynika std, e
dla ustalonych wartoci i k rozkad napre (z) jest odpowiednio przeskalowanym wykresem ().
Omwione wyej zadanie ma charakter czysto akademicki. Niemniej jednak bardzo dobrze ilustruje
ono rozlego problematyki pojawiajcej si z chwil odejcia od klasycznego modelu materiau
liniowo-sprystego.
Na zakoczenie powicimy nieco uwagi zginaniu poprzecznemu prta wykonanego z materiau o
charakterystyce potgowej (por. rys. 18.2d). Przyjwszy we wzorze (18.4), e C + = C = E ,
otrzymujemy:
(k)
( ) = sgn( ) E .
Alma Mater
Cz 4
10
Przyjty materia nie wykazuje czuoci na znak odksztacenia, poniewa () = (). Jeeli ograniczymy si tylko do przekrojw bisymetrycznych, to podczas zginaniu o obojtna pokrywa si zawsze z
osi cikoci przekroju. Wwczas
(l)
(z) = kz
oraz
( z ) = sgn( kz ) E kz .
(m)
Po uwzgldnieniu wzorw (l) i (m) w definicji momentu zginajcego otrzymujemy:
M = z dA = E
A
kz
z sgn( kz )dA = E J k
sgn k ,
gdzie
J =
(n)
+1
dA.
Wobec powyszego krzywizna osi prta:

(o)
M
k = sgn( M )
E J
1/
Wzr (o) jest uoglnieniem znanej zalenoci wicej krzywizn z momentem zginajcym dla materiau
liniowo-sprystego, dal ktrego = 1. Rozkad napre (z) na wysokoci przekroju wynika ze
wzorw (l), (m) i (o):
(p)
M
J z ,
( z) =
M z ,
J
0 z a,
a z 0.
Dla przykadu obliczymy najwiksze ugicie belki wspornikowej obcionej na swobodnym kocu
pionow si P (rys. 18.6).
Rys. 18.6
Alma Mater
Cz 4
11
W przyjtym ukadzie wsprzdnych x, z krzywizna jest okrelona zalenoci:

k=
d 2w
1 d 2 w( ) 1
=
= 2 w''( ),
dx 2 l 2 d 2
l
gdzie
=
x
,
l
d2
( )'' =
d 2
( ),
a moment zginajcy
M() = P(1 ).
Po podstawieniu powyszych zalenoci do wzoru (o) otrzymujemy rwnanie rniczkowe linii ugicia:
1/
Pl
'
'
(
)
w
l2
E J
1
1/
(1 )
lub
w''( ) = Cl (1 )1/ ,
gdzie
1/
Pl1+
C=
E J
Dwukrotne cakowanie prowadzi do wyniku:

w'( ) = Cl
w( ) = Cl
(1 )1+1/
+ D1 ,
(1 + 1 / )
(1 ) 2 +1/
D1 + D2 .
(1 + 1 / ) (2 + 1 / )
Stae D1 i D2 obliczymy z warunkw brzegowych:

w'(0) = 0
D1 = Cl
1
,
(1 + 1 / )
w(0) = 0
D2 = Cl
1
.
(1 + 1 / ) (2 + 1 / )
Najwiksze ugicie wystpuje dla = 1:
1/
l Pl1+
=
( P ) = wmax = w(1) = D1 + D2 = Cl
1 + 2 1 + 2 E J
Z budowy wzoru na ugicie wida, e jeli P = P1 + P2, to
( P ) ( P1 ) + ( P2 ).
Alma Mater
Cz 4
12
Wynika std, e zasada superpozycji jest niesuszna, z wyjtkiem przypadku liniowego, gdy = 1.
Odnotujmy jednak, e w odniesieniu do napre normalnych zasada ta jest suszna, gdy ze wzoru (p)
wynika, e:
( P ) = ( P1 ) + ( P2 ).
Rys. 18.7
Rozkad rednich napre stycznych = xz otrzymamy z rwnania rwnowagi elementu

przedstawionego na rys. 18.7:
a
b( z )dz dx.
b( z ) dx =
x
Jeeli prt jest pryzmatyczny, to

z
dM z
=
=Q
,
dx J
J
x
Po podstawieniu tego rezultatu do rwnania rwnowagi otrzymujemy:

Q( x )
=
b( z ) J
b( z ) z
dz.
W przekroju prostoktnym b(z) = b = const, J = 2ba + 2 / ( + 2), a naprenia styczne okrela wzr:
a
+1
Q( x )
Q( x ) + 2 z
1
z dz =
A = bh.
,
J
A +1 a
z
Dla kompletu podamy jeszcze wzr na naprenia normalne w przekroju prostoktnym:
( z ) = ( z ) =
Pl
z
( + 2)
.
2
a
2ab
Wykresy napre i w belce o przekroju prostoktnym dla = 1, = 0,5 oraz 0 przedstawia

rys. 18.8.
Alma Mater
Cz 4
13
Rys. 18.8
Zauwamy jeszcze, e dla wykadnika potgowego 0 max = 2 0 max / 3 oraz max = 1,5 0 max ,
przy czym 0max i 0max oznaczaj naprenia obliczone dla przypadku liniowego ( = 1).
18.2. MATERIA SPRYSTO-PLASTYCZNY

18.2.1. Uwagi oglne
W celu zilustrowania charakterystycznych cech procesw sprysto-plastycznych przyjmiemy
najprostszy model materiau sprysto-idealnie plastycznego bez wzmocnienia (rys. 18.9a).
Rys. 18.9
W modelu takim zakada si, e granice proporcjonalnoci (H), sprystoci (S) i plastycznoci (P)
pokrywaj si, a wykresy () dla rozcigania i ciskania s identyczne, czyli () = ():
E ,
( ) =
P sgn ,
S
S .
W czasie obcienia, jeeli S , materia jest w stanie sprystym. Przekroczenie odksztacenia S

odpowiada przejciu w stan plastyczny, w ktrym odksztacenia narastaj przy staej wartoci naprenia
= P. Jeeli odksztacenia nadal rosn, to nie ma adnej rnicy midzy materiaem sprystoAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 4
14
plastycznym a materiaem nieliniowo-sprystym. Rnica midzy nimi uwidacznia si dopiero podczas

odcienia. W materiale nieliniowo-sprystym krzywa obcienia OAB (rys. 18.9a) pokrywa si z krzyw odcienia BAO, a proces ma charakter cakowicie odwracalny. Tymczasem cech charakterystyczn
zjawisk zwizanych z odksztaceniami plastycznymi jest ich nieodwracalno. Odcienie przebiega
wzdu linii prostej (odcinek BD) o nachyleniu odpowiadajcym pocztkowemu moduowi sprystoci.
Po usuniciu obcienia pozostaj trwae odksztacenia plastyczne P. Pole OABD odpowiada energii
rozproszonej (tzw. dyssypacji) w procesie odksztace plastycznych. Proces ponownego obcienia przebiega wzdu linii przerywanej zaznaczonej na rys. 18.9a. Procesowi temu towarzysz odksztacenia plastyczne wytworzone w czasie pierwszego obcienia.
Przejdziemy do omwienia zachowania si prtw wykonanych z materiau idealnie sprystoplastycznego. Dla odksztace liniowych obowizuje tu nadal hipoteza paskich przekrojw
( ( z) = kz + ).
18.2.2. Dziaanie siy normalnej
Przypadek dziaania siy normalnej jest trywialny, gdy = , a naprenia s rwnomiernie
rozoone w obrbie przekroju, czyli N = A (rys. 18.10). Wobec tego
Rys. 18.10
wykres zalenoci N() ma taki sam ksztat jak wykres (), (rys. 18.9b). Najwiksza warto siy
normalnej, jak moe przenie przekrj prta
N max = N P = P A .
Sia NP odpowiada tzw. nonoci granicznej przekroju podczas dziaania siy normalnej. Osigniciu
nonoci granicznej towarzyszy uplastycznienie wszystkich wkien przekroju. Wyduenia prta
narastaj przy staej wartoci siy normalnej; obserwujemy wwczas tzw. pynicie plastyczne. Na
zakoczenie naley stwierdzi, e w procesie osiowego rozcigania (ciskania) wystpuj dwa stany:
sprysty, gdy S ,
N NP,
plastyczny, gdy > S ,
N = N P.
Zalenoci powysze s suszne tylko podczas obcienia prta jeszcze nieodksztaconego plastycznie.
Ponowne obcienie podobnie jak na poziomie punktu (por. p. 18.2.1) przebiega wzdu linii
przerywanej zaznaczonej na rys. 18.9b, w obecnoci trwaych odksztace plastycznych wytworzonych w
trakcie pierwszego obcienia.
18.2.3. Zginanie
Dziaanie momentu zginajcego omwimy na przykadzie prta o jednej osi symetrii (rys. 18.11a).
Osie rodkowe oznaczymy przez y, z, przy czym o z jest osi symetrii przekroju. Proces zginania
przeledzimy podczas stopniowego zwikszania momentu M = My .
Alma Mater
Cz 4
15
Rys. 18.11
W obszarze sprystym, gdy < S , o obojtna pokrywa si z osi cikoci y. Odpowiednie

rozkady odksztace i napre przedstawia rys. 18.11b. Gdy najwiksze odksztacenie, wystpujce w
skrajnych dolnych wknach (zd > zg), osignie warto S, wwczas naprenie normalne w tych
wknach = P.
(rys. 18.11c). Odpowiada temu moment zginajcy M = MS:
MS = P W (S ) ,
(S)
(18.7)
(S)
gdzie W oznacza sprysty wskanik wytrzymaoci dla dolnych wkien przekroju, W = Jy/zd.
Powikszanie momentu zginajcego powoduje wzrost odksztace i jednostronne uplastycznienie dolnych
wkien przekroju (rys. 18.11d).
Z definicji si wewntrznych dla czystego zginania:
N = dA = 0,
M y = z dA = M ,
wynika, e w przekroju o jednej osi symetrii o obojtna nie pokrywa si ju z osi cikoci ( 0).
Dalszemu wzrostowi momentu towarzyszy dalszy wzrost odksztace i zmiana pooenia osi obojtnej. Z
chwil, gdy w skrajnych grnych wknach przekroju odksztacenie osignie warto
S ( tzn. ( z g ) = S ) , rozpoczyna si dwustronne uplastycznienie przekroju (rys. 18.11e). Stan
sprysty wystpuje wwczas tylko w strefie wewntrznej przekroju, ssiadujcej z osi obojtn.
Gdy odksztacenia s due, strefa sprysta (tzw. jdro spryste) obejmuje niewielk cz przekroju
(rys. 18.11f). Mona wwczas przyj, e uplastyczniony jest cay przekrj. W strefie ciskanej
wystpuj stae naprenia o wartoci P, a w strefie rozciganej naprenia o wartoci +P (por.
rys. 18.12). Pooenie osi obojtnej ustalamy z warunku, e N = 0:
N = dA =
A
P dA P dA = 0.
A+
Widzimy zatem, e pole strefy ciskanej A jest rwne polu strefy rozciganej A+ = A/2 = A. Wynika
std, e w chwili osignicia nonoci granicznej na zginanie o obojtna dzieli przekrj na poowy.
Nono ta jest najwiksz wartoci momentu zginajcego, jaka moe przenie przekrj prta:
M max = M P = ( z ) z dA,
A
gdzie
Alma Mater
Cz 4
16
z0 z zd ,
P ,
( z) =
P , z g z z0 ,
przy czym z0 oznacza tutaj odlego osi obojtnej od osi cikoci (por. rys. 18.11g). Wobec tego
MP = P
(z z0 )dA P (z z0 )dA = P [ Sn ( A
A+
) Sn ( A ) .
Wielkoci Sn ( A + ) i Sn ( A ) przedstawiaj momenty statyczne pl A + i A wzgldem osi obojtnej n,

dzielcej na p cakowite pole przekroju A = A+ + A (rys. 18.12).
Rys. 18.12
Nietrudno pokaza, e Sn ( A + ) Sn ( A ) = 2 S y ( A + ), gdzie 2Sy(A+) oznacza moment statyczny

poowy przekroju wzgldem osi cikoci y. Stwierdzenie to uzasadnimy rachunkiem:
S n ( A + ) Sn ( A ) =
( z z0 )dA ( z z0 )dA =
A+
z dA z0 dA z dA +z0 dA = z dA z dA =
A+
A+
A+
= z dA z dA z dA = 2 z dA = 2 S y ( A + ).
A
A+
A+
A+
W podsumowaniu stwierdzamy, e nono graniczn przekroju podczas zginania okrela wzr:
M P = P W ( P) ,
(18.8)
W ( P ) = Sn ( A + ) Sn ( A ) = 2 S y ( A + ).
(18.9)
gdzie
(P)
Przez analogi do wzoru (18.7) W

(P)
(S)
przy czym W W .
nazywamy plastycznym wskanikiem wytrzymaoci przekroju,
Z chwil osignicia granicznego momentu plastycznego MP obserwujemy narastanie kta obrotu

przekroju przy staej wartoci momentu zginajcego (M = MP).
Alma Mater
Cz 4
17
Na podstawie rys. 18.11 stwierdzamy, e w procesie zginania przekroju prta mona wyrni trzy stany:
sprysty, gdy M < MS (rys. 18.11b, c),
sprysto-plastyczny (jedno- i dwustronne uplastycznienie, rys. 18.11d, e), gdy
MS < M < M P ,
graniczny, gdy M = MP (rys. 18.11f , rys. 18.12).

Uzyskane dotychczas rezultaty zastosujemy do badania obcienia i odcienia prta zginanego o
przekroju prostoktnym (rys. 18.13).
Rys. 18.13
W przekrojach bisymetrycznych, a wic i w przekroju prostoktnym, uplastycznienie obu skrajnych

wkien nastpuje rwnoczenie, gdy () = (), a o obojtna w procesie zginania pokrywa si
zawsze z osi cikoci. Granic midzy stanem sprystym a sprysto-plastycznym wyznacza moment
MS :
MS = P W (S ) =
2
b( 2 a ) 2
P = ba 2 P ,
6
3
ktremu odpowiada krzywizna
S =
(a)
MS P
.
=
EJ Ea
Graniczny moment plastyczny
M P = P W ( P) ,
gdzie
1
W ( P ) = 2 S y ( A + ) = 2ab a = ba 2 = 1,5 W ( S ) ,
2
skd
M P = ba 2 P = 1,5 M S .
Alma Mater
Cz 4
18
Momentowi temu towarzyszy nieskoczenie dua krzywizna. Przyjmijmy, e na przekrj dziaa moment
zginajcy M, odpowiadajcy stanowi sprysto-plastycznemu (MS < M < MP). Wyznaczymy teraz zaleno midzy momentem M a krzywizn k. Z rysunku 18.13c widzimy, e
1
1
1
1
M = b P 2a a 2 zS zS = b P a 2 zS2 ,
2
2
3
3
gdzie
zS - okrela zasig jdra sprystego.
Wykorzystujc wzory na MS i MP, zaleno powysz mona zapisa jeszcze inaczej:
(b)
2
1 z 2
1z
M = M P 1 S = M S 1,5 S .
2 a
3 a
Z prawa paskich przekrojw wynika zaleno:

k zS = S =
P
,
E
skd po wykorzystaniu rwnania (a):

(c)
zS =
P kS a
.
=
k
Ek
Z zalenoci (b) i (c) otrzymujemy poszukiwany zwizek midzy momentem a krzywizn w obszarze
sprysto-plastycznym:
(d)
kEJ ,
k kS ,
1 k 2
M =
S
M P 1 3 k sgn(k ), k k S .
Obrazem zalenoci (d) jest rys. 18.14. Na rysunku tym linia OAB odpowiada obcieniu, a prosta BD
odcieniu. Odcinek CD przedstawia krzywizn resztkow (trwa) k ( r ) , pozostajc po usuniciu
momentu zginajcego. Bardzo istotne jest jednak to, e po odcieniu w przekroju pozostaj rwnie
samorwnowace si naprenia resztkowe (residualne) ( r ) . Naprenia te pozostaj zatem w
rwnowadze z zerowym obcieniem. Wyznaczenie napre resztkowych w tym przypadku nie jest
trudne. Odcienie, jak wiemy, ma charakter czysto sprysty. Po obcieniu momentem M wykres
napre jest taki jak na rys. 18.13c. Odcienie odpowiada dodaniu liniowego wykresu napre
spowodowanego dziaaniem momentu przeciwnego znaku, M (rys. 18.13d). W efekcie pozostaj
naprenia resztkowe przedstawione na rys. 18.13e. Podczas ponownego obcienia przekroju oprcz
odksztace trwaych trzeba jeszcze uwzgldni naprenia residualne. Aktualny stan naprenia zaley
zatem od historii obcienia. Naszkicowane tutaj zjawiska wystpujce w stanie sprysto-plastycznym
przy obcieniach zmiennych s przedmiotem bada tzw. teorii przystosowania konstrukcji. Istot tych
problemw omwimy w p. 18.5.
Alma Mater
Cz 4
19
Rys. 18.14
Rozwaymy teraz zginanie poprzeczne belek sprysto-plastycznych. Zaoymy przy tym, e wpyw
si poprzecznych (napre stycznych) na uplastycznienie przekroju jest pomijalnie may.
Przeanalizujemy belk wspornikow o przekroju prostoktnym, obcion pionow si skupion P
usytuowan na kocu swobodnym (rys. 18.15a).
Maksymalny moment zginajcy wynosi:
M max = P l = ( P) M P ,
przy czym dla zakresu sprysto-plastycznego musi by speniona nierwno:
2
< ( P ) < 1,
3
gdzie ( P) = P l / M P .
Rwnanie momentu zginajcego mona zapisa nastpujco:

M ( x ) = P x = ( P) M P
x
.
l
Alma Mater
Cz 4
20
Rys. 18.15
Gdy < 2 / 3 , w kadym punkcie belki wystpuje jeszcze stan sprysty i M max < M S , natomiast w
stanie granicznym, gdy = 1, M max = M P . Dla porednich wartoci uplastycznienie skrajnych
wkien zachodzi w przekroju x = xS. Warto xS wyznaczymy z warunku, e M ( xS ) = M S = 2 M P / 3:
2
x
M ( xS ) = P xS = M P S = M P ,
3
l
skd
xS =
2 l 2 MP
.
=
3 3 P
Alma Mater
Cz 4
21
W przekrojach odpowiadajcych odcitej x > xS na podstawie rwnania (b) otrzymujemy:

1 z 2
x
= M P 1 S ,
l
3 a
M ( x) = M P
zatem
x=
2
l 1 zS
1 .
3 a
Zaleno ta jest rwnaniem tzw. frontu plastycznego, czyli granicy midzy stref plastyczn a jdrem
sprystym. Rwnanie to przedstawia parabol drugiego stopnia (rys. 18.15c), ktrej wierzchoek ley
poza belk w odlegoci l / od swobodnego koca belki. W miar powikszania siy P ronie rwnie
wspczynnik . Gdy 1, tzn. (1 / ) 1 , to w przekroju utwierdzenia osigamy nono graniczn.
Krzywizna w tym przekroju dy do nieskoczonoci i rozpoczyna si jednostajny ruch obrotowy caej
belki wok osi obojtnej w przekroju utwierdzenia; belka przeksztaca si w mechanizm (rys. 18.15d).
Obcienie graniczne towarzyszce osigniciu penego uplastycznienia przekroju P = PL = MP/l. Jest to
najwiksze obcienie P, jakie moe przenie belka.
Obliczymy jeszcze ugicie belki w stanie sprysto-plastycznym ((2 / 3) < < 1). Do tego celu suy
wzr (d). Dla maych wartoci ugi w(x) otrzymujemy:
3
x
M ( x) M P
EJ = EJl x = 2 k S l ,
d w
k ( x) = 2 =
1
MP
dx
k S
,
= kS
3[ M P M ( x )]
3[1 ( x / l )]
x xS ,
xS x l ,
przy czym
MS 2 M P
.
=
EJ
3 EJ
kS =
Rozwizanie oglne tego rwnania rniczkowego jest nastpujce:

w ( x ),
w( x ) = 1
w2 ( x ),
gdzie
0 x xS
xS x l ,
w1 ( x ) = k S x 3 + C1x + D1 ,
l
4
w2 ( x ) =
l
x
k S 1
l

3 3
4
3/ 2
+ C2 x + D2 .
Stae C2 i D2 wyznacza si z warunkw brzegowych: w2 (l ) = 0; w2 '(l ) = 0, a stae C1 i D1 z warunkw

cigoci: w1 ( xS ) = w2 ( xS ); w1 '( xS ) = w2 '( xS ). Ksztat linii ugicia obrazuje rys. 18.15c. Interesujcy
jest wykres zalenoci midzy maksymalnym ugiciem belki = w(0) a si P. Zaleno t ustalimy za
pomoc rwnania pracy wirtualnej, przyjwszy, e statycznie dopuszczalne pole si wirtualnych
odpowiada obcieniu swobodnemu koca belki si skupion P = 1
(rys. 18.15e, f):
l
1 =
M ( x) k ( x)dx,
o
gdzie
M ( x ) = 1 x.
Alma Mater
Cz 4
22
Uwzgldniwszy wzr na krzywizn rzeczywist k(x) otrzymujemy:

xS
3
x
x k S dx +
2
l
l 4 16 2(2 + )
k
1 ,
x S 1 x 2 dx = k S +
l
27 27
3
3 3
xS
przy czym mnonik 4/27 oznacza udzia ugicia sprystej czci belki
(0 x xS ), a
warto w
nawiasie okrgym ugicia czci sprysto-plastycznej ( xS x 1). Zaleno (P) mona ostatecznie
zapisa, jak nastpuje:
Pl 3
,
3EJ
( P ) = 3
Pl 1 20 2(2 + ) 1 ,
EJ 2 27
3 3
Pl M S = P WS
M S Pl M P ,
gdzie
Pl
.
MP
Wykres funkcji (P) wraz z lini odcienia podano na rys. 18.16. Na rysunku zauwaamy, e
osignicie nonoci granicznej wie si z dosy znacznymi ugiciami. Okoliczno ta sprawia, e
podczas projektowania na nono graniczn sprawdzenie sztywnoci konstrukcji jest szczeglnie wane.
= ( P ) =
Rys. 18.16
Gdy usuniemy obcienie w zakresie sprysto-plastycznym, nie osigajc nonoci granicznej

((2 / 3) < < 1), belka wykae trwae ugicie resztkowe (r ) , a w przekrojach obszaru sprystoplastycznego (xS < x 1) pozostan rwnie naprenia resztkowe ( r ) . Jeeli badany ukad jest
statycznie wyznaczalny, to naprenia te s samorwnowace si. Inaczej jest na og w konstrukcjach
statycznie niewyznaczalnych, w ktrych po odcieniu pozostaj resztkowe siy wewntrzne bdce w
rwnowadze z zerowym obcieniem zewntrznym. Ilustracj tego moe by wykres momentw
resztkowych przedstawiony na rys. 18.38f.
Powracajc do problemu frontu plastycznego, warto odnotowa, e modu sprystoci E ma tylko
wpyw na warto ugicia, natomiast nie ma wpywu na przebieg frontu plastycznego. Posta rwnania
frontu plastycznego zaley w istotny sposb od schematu statycznego belki oraz charakteru obcienia.
W przypadku belki swobodnie podpartej o przekroju prostoktnym i obcionej rwnomiernie rwnanie
frontu plastycznego jest hiperbol. Asymptoty hiperboli odpowiadaj osigniciu nonoci granicznej.
Szczegy tego przypadku podano na rys. 18.17.
Alma Mater
Cz 4
23
Rys. 18.17
18.2.4. Zginanie ze cinaniem

W omawianym przypadku na paszczynie przekroju prta oprcz napre normalnych x wystpuj
naprenia styczne xz. Rozgraniczenie stanw sprystego i plastycznego zaley zatem od przyjtego
warunku plastycznoci. W paskim stanie naprenia, gdy x = 0, y = 0 oraz xz = 0,
stosownie do warunku Treski-Guesta (TG) stany spryste okrela nierwno:
red = 2 + 4 2 < P ,
(18.10)
a dla warunku Hubera-Misesa-Hencky'ego (HMH):
red = 2 + 3 2 < P .
(18.11)
Jeeli charakterystyk () z rys. 18.9 uoglnimy w ten sposb, e oznacza naprenie zredukowane, a
odksztacenie zredukowane, to dla czystego cinania obowizuje zwizek fizyczny:
G ,
( ) =
P sgn( ),
S
S,
(18.12)
gdzie G jest moduem Kirchhoffa, cakowitym ktem odksztacenia postaciowego, a
S = P ,
G
przy czym stosownie do wzorw (18.10) i (18.11):
1
2 P
P =
1 P
3
dla warunku TG ,
(18.13)
dla warunku HMH .
Alma Mater
Cz 4
24
Sile poprzecznej jak wiadomo towarzyszy zawsze zmiana momentu zginajcego. Dlatego udzia
siy poprzecznej w procesie uplastycznienia przekroju rozwaa si zazwyczaj cznie z dziaaniem momentu zginajcego. Przypadek ten jest niewtpliwie najtrudniejszy, i to gwnie z tego powodu, e cise
okrelenie napre w danym przekroju wymaga analizy napre w caym prcie, gdy stan naprenia
na dugoci prta nie jest jednorodny. Trzeba jeszcze doda, e trudno sam w sobie stanowi
wyznaczenie napre sprysto-plastycznych przy czystym cinaniu, wywoanym przez wyczne
dziaanie siy poprzecznej Q. Dalsze komplikacje wynikaj z faktu, e nie obowizuje ju zaoenie
paskich przekrojw. Wszystkie wyej wymienione okolicznoci sprawiaj e nawet dla przekroju
prostoktnego dysponujemy tylko rozwizaniami przyblionymi.
Na wstpie omwimy obcienia powodujce pierwsze uplastycznienie przekroju prostoktnego.
Zamy, e obowizuje warunek plastycznoci HMH (18.11). Naprenia normalne przy zginaniu
poprzecznym i styczne dla stanu czysto sprystego okrelaj wzory:
M
z,
J
2
3Q z
1 .
2A a
Wobec tego stan sprysty zachodzi wwczas, gdy

2
2
2
2
3Q z
M
z + 3
red =
1 < P .
2 A a
J
Rys. 18.18
Szczegowa analiza tej nierwnoci prowadzi do wniosku, e wystpuj dwa istotne przypadki podane
na rys. 18.18d, e. Dla bardzo duych si poprzecznych i niewielkich momentw zginajcych pierwsze
uplastycznienie zachodzi we wknach wewntrznych lecych na osi obojtnej (rys. 18.18d). Gdy na
caej dugoci prta M < 1,5 Qa oraz Q = const, pierwsze uplastycznienie warstw wewntrznych
powoduje wzajemny polizg na granicy tych warstw i jednoczesne osignicie nonoci granicznej.
Warunki takie wystpuj niezmiernie rzadko, i to w belkach bardzo krtkich i bardzo obcionych.
Alma Mater
Cz 4
25
Rys. 18.19
Omwiony przypadek dowodzi susznoci stwierdzenia, e procesy zginania sprysto-plastycznego z

uwzgldnieniem wpywu si poprzecznych maj charakter globalny, zale bowiem od stanu naprenia
w caej belce. Drugi przypadek znacznie czciej wystpujcy w praktyce odpowiada sytuacji
podanej na rys. 18.19, w ktrej moment zginajcy jest dostatecznie duy. Pierwsze uplastycznienie
wystpuje wwczas w skrajnych zewntrznych wknach prta. Dalsze powikszanie obcienia
powoduje uplastycznienie wkien lecych bliej osi przekroju. Umowny stan nonoci granicznej
osigamy wtedy, gdy naprenia styczne na osi prta osign warto P (rys. 18.19d). Umowno tego
stanu polega znowu na tym, e wyczerpania nonoci nie mona rozpatrywa tylko na poziomie
przekroju, gdy zaley on rwnie od stanu panujcego w innych przekrojach belki. Potwierdzeniem tego
s badania teoretyczne i dowiadczalne [19], ktre wykazay np., e osigniciu nonoci granicznej
szerokiej belki wspornikowej obcionej si skupion towarzyszy polizg na krzywoliniowej krawdzi
sprystego jdra w okolicy utwierdzenia (rys. 18.19f). Naprenia normalne i styczne przedstawione
na rys. 18.19c, d speniaj warunki statycznej dopuszczalnoci, czyli speniaj rwnania rniczkowe
rwnowagi oraz nie naruszaj warunku plastycznoci ( red P ). Charakterystyczne jest to, e
naprenia styczne s przejmowane tylko przez wewntrzn, nie uplastycznion cz przekroju, a ich
rozkad opisuje znany wzr:
=
QS '
,
b( z ) J '
gdzie S ' oraz J ' oznaczaj odpowiednio moment statyczny i moment bezwadnoci sprystej czci
przekroju. W celu ujednolicenia sposobu podejcia przyjmuje si czasami, e rozkad napre
normalnych i stycznych w chwili osignicia nonoci granicznej odpowiada rys. 18.19e. Rozkad
napre stycznych wykazuje jednak niecigo, ktra jest statycznie niedopuszczalna.
18.2.5. Skrcanie
W stanie sprystym problem skrcania swobodnego opisuje rwnanie rniczkowe czstkowe funkcji
napre F(y,z) (por. p. 12):
2F
2F
+
= 2G ,
y 2
z 2
(18.14)
przy czym na konturze przekroju prta funkcja napre musi spenia warunek brzegowy:
Alma Mater
Cz 4
Fc ( y , z) = 0.
26
(18.15)
Warunek (18.15) wynika z wymagania, by pobocznica prta bya wolna od napre. Naprenia styczne
xy i xz s powizane z funkcj napre nastpujcymi zalenociami:
xy =
F
,
z
xz =
F
.
y
(18.16)
Zalenoci te gwarantuj spenienie rniczkowych rwna rwnowagi wewntrznej. Warto

wypadkowego naprenia stycznego ( x = xy + xz ) wynosi zatem:
x = x =
2
xy
2
+ xz
F
F
= + = grad F .
z
y
(18.17)
Naprenie x w danym punkcie (y, z) jest wic rwne tangensowi najwikszego kta nachylenia stycznej
do powierzchni F(y, z). Warto momentu skrcajcego, obliczona z rwna statyki, odpowiada
podwjnej objtoci bryy ograniczonej powierzchni F(y, z) i paszczyzn F = 0:
M = 2 F ( y , z ) dA.
(18.18)
W obszarze odksztace plastycznych oraz na granicy obszarw sprystego i plastycznego wypadkowe

naprenie styczne rwna si granicy plastycznoci przy czystym cinaniu ( x = P ). Posugujc si
nadal koncepcj funkcji napre warunek ten, stosownie do zalenoci (18.17), prowadzi do
nieliniowego rwnania rniczkowego:
2
F
F
2
+ = P.
z
y
(18.19)
W obszarze plastycznym suszne s zatem wszystkie podane wyej zalenoci, obowizujce rwnie w
obszarze sprystym, z t tylko rnic, e miejsce rwnania (18.14) zajmuje rwnanie (18.19).
Rwnanie (18.19) mona zapisa w postaci:
grad F = P = const.
(18.19a)
Oznacza to, e w obszarze plastycznym kt nachylenia stycznej do powierzchni funkcji napre F(y, z)
w kadym punkcie tego obszaru jest stay. Rwnanie (18.19a) wykazuje analogi do rwnania
opisujcego wzgrze usypane z idealnie sypkiego piasku:
grad f = tg = const,
(18.20)
przy czym f = f(y, z) oznacza rzdne wzgrza piasku, a jest ktem stoku naturalnego. Gdy przekrj prta
jest w peni uplastyczniony, rzdne funkcji napre F(y, z) odpowiadaj rzdnym wzgrza usypanego z
piasku na figurze paskiej o ksztacie badanego przekroju. Analogi wzgrza piaskowego zauway Nadai
w 1923 roku. Analogi t podobnie jak analogi bonow w stanach sprystych wykorzystuje si w
badaniach dowiadczalnych majcych na celu ustalenie nonoci granicznej przekrojw o
skomplikowanych ksztatach.
W stanach sprysto-plastycznych obowizuje tzw. analogia dachu. Jest to poczenie analogii
bonowej z analogi wzgrza piaskowego. Analogi dachu wyobraamy sobie nastpujco. Nad konturem
rozpinamy przezroczysty dach o ksztacie wynikajcym z analogii wzgrza piaskowego. Na tym
samym konturze wewntrz dachu rozpinamy bon i poddajemy j wewntrznemu cinieniu. Pocztkowo
bona nie bdzie stykaa si z dachem, co odpowiada skrcaniu sprystemu. Wzrost cinienia spowoduje,
e w pewnych obszarach (tj. obszarach plastycznych) bona bdzie przylegaa do dachu. Przyleganie
bony na caej powierzchni dachu odpowiada penemu uplastycznieniu prta, czyli osigniciu nonoci
granicznej na skrcanie. Geometryczny sens opisanych analogii dla skrcania prta o przekroju koowym
ilustruje rys. 18.20.
Alma Mater
Cz 4
27
Stan sprysty obserwujemy, gdy w skrajnych wknach zewntrznych naprenie x nie przekracza wartoci P, tzn. gdy
M MS = P WS( s) ,
przy czym WS( s) = Jb / R = R 3 / 2 i oznacza tu tzw. sprysty wskanik wytrzymaoci na skrcanie.
Graniczna warto momentu plastycznego odpowiada podwjnej objtoci wzgrza piaskowego, ktre
dla przekroju koowego ma ksztat stoka o nachyleniu tworzcych wynoszcym P:
MP =
2 2
2
4
R h = R 2 ( R P ) = P WP( s) = MS ,
3
3
3
gdzie WP( s) = 2R 3 / 3 = 4WS( s) / 3 i oznacza tzw. plastyczny wskanik wytrzymaoci na skrcanie.
Rys. 18.20
Alma Mater
Cz 4
28
W stanie sprysto-plastycznym wykres napre stycznych jest lini aman (por. rys. 18.20b). Po
odcieniu prta powstaj naprenia resztkowe o przebiegu przedstawionym na rys. 18.21.
Rys. 18.21
Omwiony wyej sposb postpowania mona wykorzysta take do dla innych ksztatw przekroju.
Rysunek 18.22 ilustruje skrcanie prta o przekroju trjktnym. Zakres stref plastycznych przedstawia
rys. 18.22a. W chwili osignicia nonoci granicznej wzgrze piaskowe ma ksztat ostrosupa o
podstawie trjktnej (rys. 18.22b). Charakterystyczne s tutaj linie niecigoci napre stycznych,
wzdu ktrych naprenia wypadkowe x gwatownie zmieniaj kierunek (rys. 18.22c).
Rys.18.22
Ksztaty funkcji napre F(y, z) w chwili osignicia nonoci granicznej dla przekrojw
prostoktnego i kwadratowego ilustruje rys. 18.23.
Alma Mater
Cz 4
29
Rys. 18.23
18.3. PODSTAWY TEORII KONSTRUKCJI PLASTYCZNYCH.

NONO GRANICZNA KONSTRUKCJI
18.3.1. Podstawy teorii plastycznoci
Charakterystyk materiau sztywno-idealnie plastycznego w przypadku jednoosiowym przedstawia
rysunek 18.24a.
Rys. 18.24
Materia ten nie wykazuje wzmocnienia, a jedyn przyczyn deformacji s odksztacenia plastyczne.
Modelowi sztywno-plastycznemu powicono wiele uwagi i uzyskano bardzo uyteczne rezultaty,
wykorzystywane gwnie w ocenie nonoci granicznej elementw i ukadw konstrukcyjnych. Jednake,
posugujc si tym modelem, warto pamita o tym, e nieomal kady materia wykazuje w
rzeczywistoci pewne cechy spryste. Koncepcja materiau idealnie plastycznego niesie ze sob nie
tylko pewne uproszczenia, ale rwnie pewne subtelnoci pojciowe. Problematyka materiaw i
konstrukcji plastycznych jest obszernie omwiona w kilku polskich monografiach (por. [40], [41], [45],
[56]).
Alma Mater
Cz 4
30
Na wstpie przedstawimy pewne oglne informacje dotyczce teorii cia idealnie plastycznych. Do
opisu zachowania si materiau plastycznego wprowadza si naprenia ij, prdkoci (przyrosty) przemieszcze u&i oraz prdkoci odksztace plastycznych &ijP , wystpujce podczas pynicia plastycznego.
Budowa oglnej teorii cia idealnie plastycznych opiera si na definicji pynicia plastycznego jako
procesu, w ktrym naprenia nie zale od skali czasu. Oznacza to np., e w czasie prb jednoosiowego
rozcigania przeprowadzanych z rnymi prdkociami odksztace naprenia s takie same i rwnaj
si granicy plastycznoci. W jzyku matematyki niezaleno napre od skali czasu odpowiada
przyjciu, e naprenia s jednorodn funkcj stopnia zero wzgldem prdkoci odksztace
plastycznych. Z teorii funkcji jednorodnych wynika przede wszystkim istnienie warunku plastycznoci
jako pewnej funkcji skalarnej wicej naprenia, F( s) = 0. Oznacza to, e pojawienie si deformacji
plastycznych jest uwarunkowane spenieniem rwnania F( s) = 0. Jeeli ponadto zaakceptujemy
zaoenie, e
ij
(a)
&klP
kl
,
&ijP
ktre wydaje si oczywiste przynajmniej dla materiaw izotropowych, to mona wykaza, e prdkoci
odksztace plastycznych wyraa tzw. stowarzyszone prawo pynicia:
&ijP = &
(b)
F
,
ij
gdzie & jest pewnym mnonikiem skalarnym. Zaleno (b) wskazuje, e wektor prdkoci odksztace
jest prostopady do powierzchni opisanej przez warunek plastycznoci. Stowarzyszenie polega na tym,
& odgrywa tutaj funkcja F( s) . Rwnanie (b)
e rol potencjau dla prdkoci odksztace plastycznych e
wie naprenia z prdkociami odksztace, ma zatem sens rwnania fizycznego dla cia plastycznych.
Podstawow wasnoci procesw plastycznego pynicia jest dyssypacja energii odksztace
plastycznych. Zakada si wic, e rozpraszana moc na jednostk objtoci d& musi by nieujemna:
d& = ij &ijP 0 .
(c)
P
Jeeli ponadto materia idealnie plastyczny jest nieciliwy (tzn. &kk
= 0 ), a pomidzy napreniami i
odksztaceniami wystpuje zwizek tensorowo-liniowy, to na podstawie nierwnoci (c) mona atwo
wykaza, e mnonik skalarny & 0 .
Z nieujemnoci dyssypacji oraz prawa pynicia wnioskujemy ponadto, e obszar ograniczony
warunkiem plastycznoci musi by gwiadzisty, tzn. promie-wektor wyprowadzony z pocztku ukadu
w przestrzeni napre moe tylko jeden raz przecina powierzchni plastycznoci.
Dalsze ograniczenie na warunek plastycznoci wynika z tzw. postulatu Druckera (1950 rok). Postulat
ten gosi, e przyrost pracy wykonanej w cyklu napreniowym na nieskoczenie maym przyrocie
odksztacenia jest nieujemny. Sens postulatu Druckera dla jednoosiowego przypadku obcienia i
odcienia materiau sprysto-plastycznego ze wzmocnieniem liniowym objanimy na wykresie
(por. rys. 18.24b, [15]). Naprenie odpowiada punktowi powierzchni plastycznoci, tzn. F() = 0, a
naprenie odpowiada dowolnemu stanowi dopuszczalnemu lecemu wewntrz lub na powierzchni
plastycznoci, tzn. F(') 0. Symbolem d oznaczono infinitezymalny przyrost naprenia, a symbolami
d oraz d oznaczono odpowiednio przyrosty odksztace sprystych i plastycznych wywoane przez

przyrost naprenia d. Z rys. 18.24b wynika jasno, e pole prostokta BCEF jest nie wiksze ni pole
prostokta ABCD. Nierwno t mona zapisa w nastpujcy sposb (por. [15]):
( + d )(d E + d P ) ( + d )d E 0
lub po redukcji wyrazw podobnych
(d)
( )d P + d d P 0 .
Alma Mater
Cz 4
31
Iloczyn d d P w powyszym wzorze jako maa warto wyszego rzdu moe by pominita.
Wnioskujemy std, e
(e)
( )d P 0
lub
(f)
d P d P .
Nierwno (e) jest esencj postulatu Druckera. Obowizuje ona zarwno dla materiaw idealnie
plastycznych, jak i materiaw ze wzmocnieniem plastycznym. W przypadku idealnej plastycznoci,
zgodnie ze wzorem (c) przyrost dyssypacji energii odksztace plastycznych odpowiada
iloczynowi d P . W tym przypadku nierwno (f) wyraa sens hipotezy maksymalnej pracy (mocy)
plastycznej, podanej w 1950 roku przez Hilla: spord wszystkich dopuszczalnych stanw naprenia
rzeczywisty stan naprenia daje najwikszy przyrost dyssypacji.
Jeeli = , to nierwno (d) przybiera posta:
(g)
d d P 0 .
Zaleno (g) definiuje stateczno materiau: wzrostowi naprenia towarzyszy zawsze wzrost
odksztace plastycznych. Znak rwnoci wystpuje jedynie w przypadku idealnej plastycznoci, kiedy
przyrostowi odksztace plastycznych nie towarzyszy przyrost napre.
Uzyskane wyej wyniki mona uoglni na trjosiowe stany napre i odksztace. Zastpienie
napre przez ij, odksztace P przez ijP oraz nieskoczenie maych przyrostw przez ich
prdkoci, tzn.: d ij = & ij dt i dijP = &ijP dt , pozwala zapisa nierwnoci (e) i (f) w nastpujcy
sposb:
(h)
( ij ij ')&ijP 0 ,
(i)
&ij &ijP 0 .
Jeeli wykorzystamy prawo pynicia (b), to nierwno (h) mona zapisa nastpujco:
(j)
( ij ij ') Fij 0 ,
co dowodzi, e obszar ograniczony warunkiem plastycznoci przy akceptacji postulatu Druckera jest
wypuky. Wypuko warunku plastycznoci przy danych prdkociach odksztace plastycznych po
spenieniu stowarzyszonego prawa pynicia gwarantuje jednoznaczno stanu naprenia oraz zapewnia
stateczno materiau.
18.3.2. Podstawowe zalenoci teorii plastycznych konstrukcji
prtowych
W obliczeniach konstrukcji zoonych z elementw prtowych i powierzchniowych (pyty, powoki)
posugujemy si wielkociami uoglnionymi. Rol uoglnionych napre Yi odgrywaj zazwyczaj siy
wewntrzne (siy normalne i poprzeczne oraz momenty zginajce i skrcajce), a uoglnionymi
prdkociami odksztace e&i s prdkoci odpowiednich wielkoci kinematycznych (prdko wydue,
ktw cinania, krzywizn i jednostkowych ktw skrcania). Zalenoci podstawowe w przypadku
elementw konstrukcyjnych otrzymuje si przez cakowanie odpowiednich zalenoci przytoczonych w
p. 18.3.1, obowizujcych na poziomie punktu. Przyporzdkowanie wielkoci uoglnionych Y = {Yi }
oraz e& = {e&i } wynika z zasady rwnowanoci mocy dyssypowanej:
Alma Mater
Cz 4
D& = rs&rsdA =
Yj e& j ,
32
(18.21)
odniesionej do jednostki dugoci prta lub jednostki powierzchni pyty bd powoki. W paskich uka& = { N , Q, M , M } oraz e& = & , & , k& ,& , jednostkowa moc dyssypowana wynosi:
dach prtowych, gdzie Y
D& = rs&rsdA =
A
Yj e& j = N& + Q& + Mk& + M& .
(18.21a)
Wymaganie nieujemnoci mocy dyssypowanej odpowiada nierwnoci

D& 0.
(18.22)
Wprowadzenie uoglnionych napre wymaga okrelenia warunku plastycznoci jako funkcji si

wewntrznych. Warunek ten w przekroju prta wyraa funkcja (Yi):
(18.23)
(Yi) = 0.
Jeeli (Yi) < 0, to dany przekrj jest sztywny, a siy wewntrzne s oglnie biorc nieokrelone. W
pewnych szczeglnych przypadkach mona je obliczy jedynie z rwna rwnowagi danej czci
konstrukcji.
Stowarzyszone prawo mona zapisa, jak nastpuje:
&
,

&ei = Yi
0,
& 0,
(18.24)
< 0.
Mnonik & , bdcy odpowiednikiem mnonika & w teorii orodka plastycznego, moe by funkcj
pooenia (np. w prtach & = & ( x ) ). Prawo pynicia bywa nazywane rwnie prawem normalnoci, gdy
wynika z niego, e wektory e& s normalne do powierzchni plastycznoci (rys. 18.25). Gdy warunek
plastycznoci ma naroe, wwczas kierunek wektora e& nie jest cile okrelony. Mona wwczas
stwierdzi tylko tyle, e jest zawarty on midzy normalnymi do ssiadujcych fragmentw powierzchni
plastycznoci.
Rys 18.25
Alma Mater
Cz 4
33
Teoria cia idealnie plastycznych pozwala oszacowa nono graniczn, tzn. najwiksze obcienie,
jakie moe przenie rozwaana konstrukcja. Praktyczne znaczenie teorii nonoci granicznej w projektowaniu i ocenie bezpieczestwa konstrukcji trudno zatem przeceni. Znajomo funkcji (Yi) odgrywa
bardzo wan rol w tej teorii, gdy pozwala okreli, kiedy materia przechodzi w stan plastyczny, a
ponadto poprzez stowarzyszone prawo pynicia precyzuje kinematyk pynicia.
18.3.3. Dwa podstawowe twierdzenia nonoci granicznej konstrukcji
W teorii nonoci granicznej przyjmujemy, e obcienie konstrukcji Pj jest proporcjonalne do
pewnego mnonika skalarnego (jest to tzw. obcienie proporcjonalne):
Pj = p j ,
(18.25)
gdzie pj oznacza pewne obcienie porwnawcze (np. eksploatacyjne). Przy pewnej wartoci mnonika
nono konstrukcji zostanie wyczerpana; konstrukcja przeksztaca si w mechanizm. Stanowi temu
odpowiada obcienie graniczne wyznaczone przez graniczn warto mnonika = L . Zasadniczym
celem teorii nonoci granicznej jest ustalenie granicznej wartoci mnonika obcienia .
Statycznie dopuszczalne pole napre uoglnionych Yi0 :
spenia rwnania rwnowagi wewntrznej i napreniowe warunki brzegowe (tzn. jest w

rwnowadze z obcieniami p j ) ,
nie narusza warunku plastycznoci, czyli (Yi0 ) 0 (por. rys. 18.25b).
Kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci u& *j :
spenia kinematyczne warunki brzegowe oraz warunki cigoci,

pozwala ze zwizkw geometrycznych e&i* = e&i* (u*j ) otrzyma niezerowe pole odksztace,
okrela dodatni moc obcie zewntrznych L& = p j u& *j ds > 0 .
Kadej prdkoci odksztacenia
e&i*
musi odpowiada takie pole uoglnionych napre Yi* , by by
speniony warunek plastycznoci, tzn. (Yi* ) = 0 , gdy w przeciwnym razie nie zachodzioby w
konstrukcji rozpraszanie (dyssypacja) energii. Doda trzeba, e wypuko warunku plastycznoci
gwarantuje jednoznaczne przyporzdkowanie uoglnionego naprenia Yi* danej prdkoci odksztacenia
e&i* . Sytuacj t ilustruje rys. 18.25c. Istotne jest, e naprenia Yi* nie musz spenia warunkw
rwnowagi wewntrznej.
Skoro prdkociom przemieszcze u& *j odpowiadaj prdkoci odksztace e&i* , to wewntrz
konstrukcji nastpuje dyssypacja energii, gdy Yi*e&i* > 0 . Cakowit moc dyssypowan w konstrukcji
wyraa si wtedy nastpujco:
D& =
& = & dV =
Dds
ij ij ( Yi e&i )ds > 0 .
*
* *
u& *j
wyznaczy tak intensywno obcienia K p j , e moc obcie

Mona zatem dla danego
zewntrznych L& bdzie rwna wewntrznej mocy dyssypowanej D& ( tzn. L& = D& ) . Mamy wic:
K
p j u& j ds = ( Yi e&i )ds = D& ( Y , e& )ds,

*
* *
skd otrzymujemy kinematyczny mnonik obcienia K :

Alma Mater
Cz 4
34
D& ( Y , e& )ds

*
K = s
p j u& *j ds
(18.26)
Wyznaczenie statycznie dopuszczalnego pola napre i kinematycznie dopuszczalnego pola

prdkoci odksztace w chwili osignicia nonoci granicznej jest na og bardzo trudne. Zazwyczaj
stosujemy jedno z dwch podej: statyczne lub kinematyczne.
W podejciu statycznym poszukujemy takiego mnonika obcienia = S , ktre odpowiada
statycznie dopuszczalnemu polu napre Yi0 .
W podejciu kinematycznym poszukujemy takiego mnonika obcienia = K , ktre odpowiada
kinematycznie dopuszczalnemu polu prdkoci przemieszcze u& *j .
Niej przedstawiamy schemat ilustrujcy, jakie zalenoci s spenione przy obliczaniu mnonikw
S , K oraz cisej wartoci mnonika L , odpowiadajcego tzw. rozwizaniu zupenemu
(kompletnemu):
rwnowaga
warunek plastycznoci
K
kinematyka (dyssypacja)
Ocenimy wartoci mnonikw S i K w porwnaniu z wartoci cis L . W tym celu
przyjmiemy, e rozwizanie zupene charakteryzuj: obcienie PL = L p , naprenia uoglnione Y,
prdkoci przemieszcze u& oraz stowarzyszone z nimi prdkoci odksztace e& .
Dla rozwizania zupenego obowizuje rwnanie mocy wirtualnej:
( Yi e&i )ds = L p j u& j ds.
(a)
Dla rozwizania statycznego rwnie mona uoy rwnanie mocy wirtualnej, w ktrym
wprowadzamy statycznie dopuszczalne naprenia uoglnione Yi0 i prawdziwe wielkoci kinematycznie
dopuszczalne:
( Yi e&i )ds = S p j u& j ds.

0
(b)
Po odjciu od siebie rwna (a) i (b) otrzymujemy:

(c)
[ (Yi Yi )e&i ]ds = ( L S ) p j u& j ds.

0
Na podstawie postulatu Druckera wnioskujemy, e wyraenie (Yi Yi0 )e&i 0 . Wida to wyranie na
rys. 18.25b, gdy przedstawia ono iloczyn skalarny dwch wektorw tworzcych ze sob kt ostry. Lewa
Alma Mater
Cz 4
strona rwnania (c) jest zatem nieujemna. Po prawej stronie tego rwnania caka
35
p ju& jds przedstawia
warto proporcjonaln do mocy si zewntrznych, ktra jest zawsze dodatnia. Wobec powyszego rnica mnonikw L S jest zawsze nieujemna, std na podstawie rwnania (c) otrzymujemy:
S L .
(d)
W rozwizaniu kinematycznym rwnanie bilansu mocy dyssypowanej (nie jest to rwnanie mocy
wirtualnej!) dla rozwizania kinematycznego ma posta:
Yi e&i ds = K p j u& j ds.

* *
(e)
Poniewa w rozwizaniu kinematycznym wielkoci u*j oraz ei* s kinematycznie dopuszczalne, a

wielkoci Yi w rozwizaniu cisym s statycznie dopuszczalne, suszne jest rwnie nastpujce
rwnanie mocy wirtualnej:
Yi e&i ds = L p j u& j ds.

*
(f)
Po odjciu rwnania (f) od rwnania (e) otrzymujemy:
[ (Yi
(g)
Yi )e&i* ds = ( K L ) p j u& *j ds.
Poniewa (Yi* Yi )e&i* na podstawie postulatu Druckera jest nieujemne oraz
p ju& j ds > 0 , zatem rnica

*
K L 0, std
(h)
K L .
Z przytoczonych wywodw wynikaj dwa bardzo wane twierdzenia.

Twierdzenie o ocenie dolnej (ocena statyczna):
Rzeczywista intensywno obcienia granicznego jest okrelona przez najwikszy spord mnonikw
obcienia dla wszystkich statycznie dopuszczalnych pl napre, tzn.:
L = sup S .
(18.27)
Twierdzenie o ocenie grnej (ocena kinematyczna):

Rzeczywista intensywno obcienia granicznego jest okrelona przez najmniejszy spord
mnonikw obcienia dla wszystkich kinematycznie dopuszczalnych pl prdkoci przemieszcze,
tzn.:
L = inf K .
(18.28)
Alma Mater
Cz 4
36
Twierdzenie o ocenie dolnej wynika ze wzoru (d), a twierdzenie o ocenie grnej ze wzoru (h). Z obu
powyszych twierdze wnioskujemy, e zachodzi nierwno jednoczesna:
S L K .
(18.29)
Z analizy twierdze o ocenie dolnej i ocenie grnej wynikaj m. in. nastpujce wnioski praktyczne:
dodanie niewakiego materiau bez zmiany warunkw brzegowych nie prowadzi do

zmniejszenia obcienia granicznego,
podwyszenie granicy plastycznoci materiau nie obnia nonoci konstrukcji,
osabienie wizw kinematycznych nie prowadzi do podwyszenia nonoci granicznej.

18.3.4. Warunki plastycznoci wyraone przez naprenia uoglnione
Rozwaymy jednoczesne dziaanie siy normalnej i momentu zginajcego na przekrj prostoktny
(rys. 18.26a, b). Rozkad napre w chwili osignicia nonoci granicznej podano na rys. 18.26c. Z
definicji si wewntrznych N i M otrzymujemy:
z0
N = dA = [(a z0 ) (a + z0 )]b P = 2z0b P = N P a ,
2
M = zdA = (a z ) 2a (a z ) b = a 2 z 2 b = M 1 z0 ,
[
]
0
0
P
0
P
P
(a)
gdzie
N P i M P oznaczaj odpowiednio normaln si plastyczn i moment plastyczny:

N P = A P = 2ab P ,
M P = W ( P ) P = a 2b P ,
z kolei z0 = Na / N P i oznacza odlego osi obojtnej od rodka cikoci przekroju (por. rys.
18.26c, d). Po wyeliminowaniu z rwna (a) parametru z0 otrzymujemy warunek plastycznoci wyraony
przez uoglnione naprenia:
2
N
(N , M) =
+
1 = 0.
MP NP
M
(18.30)
Zaleno (18.30) czsto przedstawia si w postaci bezwymiarowej po wprowadzeniu oznacze:

n = N / N P oraz m = M / M P . Wwczas
(n, m) = m + n 2 1 = 0.
(18.30a)
Rys. 18.26
Alma Mater
Cz 4
37
Rozkad prdkoci odksztacenia w obrbie przekroju wynika z hipotezy Bernoulliego: = kz + . Po

& + &. Zwizki midzy prdkoci wyduenia & i prdkoci
zrniczkowaniu tej zalenoci & = kz
krzywizny k& wynikaj ze stowarzyszonego prawa pynicia:
& 2 N
& = &
=
,
N
N P2
k& = &
= &
,
M
MP
skd
2N
M
& = k& 2 M P = 2n P k& = an k& = z0k& .
NP
NP
Rozkad prdkoci odksztace & przedstawia rys. 18.26d, a warunek plastycznoci (18.30) oraz
interpretacj geometryczn prawa pynicia ilustruje rys. 18.26e. Kademu punktowi krzywej granicznej
( N , M ) = 0 odpowiada pewna para wartoci N i M, ktra powoduje uplastycznienie przekroju. Punkty
lece wewntrz obszaru granicznego odpowiadaj stanowi sztywnemu ( < 0). W punktach A i B
wystpuj naroa. Wnioskujemy std, e przy wycznym dziaaniu siy normalnej oprcz prdkoci
wydue mog rwnie wystpowa dodatnie lub ujemne prdkoci krzywizn.
Due znaczenie teoretyczne i praktyczne w badaniach mimorodowego dziaania siy normalnej ma
idealny przekrj dwuteowy (rys. 18.27a). Cakowite pole przekroju jest skoncentrowane w pkach.
Grubo tych pek jest tak maa, e za wysoko przekroju 2a mona uwaa odlego midzy
rodkami cikoci pek. Wwczas:
J = 2 Ap a 2 ,
A = 2 Ap ,
W ( S ) = W ( P ) = 2 Apa ,
oraz
N P = 2 Ap P
M P = 2 A p a P = N P a ,
gdzie Ap oznacza pole jednej pki. Si normaln i moment zginajcy okrelaj zalenoci:
(
)
M = ( d g ) aAp .
N = d + g Ap ,
Gdy N 0 i jednoczenie M 0, osignicie nonoci granicznej objawia si w ten sposb, e jedna z

pek jest sztywna i wok niej nastpuje obrt caego przekroju. Na rysunku 18.27c zilustrowano
kinematyk tego przypadku: dla N > 0 i M > 0 dolna pka pynie ( d = P ), a grna jest sztywna
( P < g < P ). Rysunki 18.27d, e odpowiadaj przypadkom: N = N P , M = 0 ( d = g = P )
oraz N = 0, M = M P ( d = P , g = P ).
Rys. 18.27
Alma Mater
Cz 4
38
Rozwaymy uplastycznienie idealnego przekroju dwuteowego, gdy N > 0, M > 0 ( d = P , g = ).

Wwczas
N = ( P + ) Ap ,
M = ( P )aAp .
Po rozpisaniu wyraenia na moment zginajcy otrzymujemy:
M = ( P ) A p a = 2 P A p a ( P + )aAp = M P Na
i std otrzymujemy warunek plastycznoci:
(N , M) =
M
N
+
1 = 0.
MP NP
Analiza pozostaych moliwoci (N > 0, M < 0; N < 0, M > 0; N <0, M > 0) prowadzi do nastpujcej
zalenoci granicznej:
(N , M) =
M
MP
N
NP
1= 0
lub w postaci bezwymiarowej

( n, m) = m + n 1 = 0.
Zaleno t przedstawia rys. 18.27f. Z prawa pynicia wynika, e (por. take rys. 18.27c):
& = k& a.
Dla jednoczesnego dziaania dwch momentw zginajcych My i Mz ustalenie postaci warunku
plastycznoci wymaga ju nieco dokadniejszej analizy. Ostateczny ksztat odpowiedniej krzywej
granicznej dla przekroju prostoktnego podano na rysunku 18.28b. Jeeli na przekrj dziaa jeszcze sia
normalna, to warunek plastycznoci w przestrzeni napre uoglnionych (Y1 = N, Y2 = My, Y3 = Mz) jest
wypuk bry otaczajc pocztek ukadu wsprzdnych (rys. 18.28c).
Rys. 18.28
Podamy jeszcze posta krzywej granicznej dla jednoczesnego rozcigania i skrcania prta o przekroju
koowym (rys. 18.29):
(m, n) =
9 2 3 2 1 3
m + n + n 1 = 0,
16
4
4
gdzie m=M / MS , n = N / N S , przy czym N S = N P .

Jeli wystpuje wiksza liczba si wewntrznych, powierzchnia plastycznoci jest bry w przestrzeni
o wymiarze odpowiadajcym liczbie si wewntrznych. Dzieje si tak w prtach dwukierunkowo
zginanych, rozciganych i skrcanych (przestrze czterowymiarowa) oraz w pytach i powokach, w
odniesieniu do ktrych warunki plastycznoci zapisuje si nawet w przestrzeniach szeciowymiarowych.
Alma Mater
Cz 4
39
Rys. 18.29
Na zakoczenie omwimy warunki plastycznoci dla prtw wykonanych z materiaw znakoczuych

i zbrojonych.
Warunki plastycznoci dla materiaw znakoczuych nie wykazuj symetrii wzgldem ukadu osi
oznaczajcych siy wewntrzne. Rozwamy przykadowo prt wykonany z materiau o charakterystyce
fizycznej podanej na rys. 18.30a. Na przekrj prta dziaaj sia normalna N i moment zginajcy My = M
(rys. 18.30b). Przyjwszy prawo paskich przekrojw: = kz + , otrzymujemy cztery przypadki
rozkadu napre normalnych, ktre odpowiadaj nastpujcym siom wewntrznym:
1) & < 0,
z0 > a: N = 2ba P ,
M = 0,
2) k& > 0,
3) k& < 0,
z0 < a: N = b(a + z0 ) P + b(a z0 ) P+ ,

1
1
M = b(a + z0 ) (a z0 ) P + b(a z0 ) (a + z0 ) P+ ,
2
2
+
z0 < a: N = b(a + z0 ) P b(a z0 ) P ,
M = b( a + z0 ) P+ b(a z0 ) (a + z0 ) P ,
4) & > 0,
z0 > a: N = 2ba P+ ,
M = 0.
Wprowadzenie oznacze:
0 = z0 / a; Pr =
1 +
P + P ,
2
N Pr = 2ba Pr ;
M Pr = ba 2 Pr
P+ P
P+ + P
pozwala zapisa powysze rwnania w nader prostej postaci:

N = N Pr ( 0 )
2
M = M Pr (1 0 ),
1 0 1.
Jest to parametryczna posta warunku plastycznoci. Po wyeliminowaniu parametru 0 otrzymujemy

rwnanie poszukiwanej krzywej granicznej:
(m, n) = m + (n ) 1 = 0,
2
gdzie
(18.30b)
m = M/MPr, n = N/NPr.
Alma Mater
Cz 4
40
Krzyw graniczn (18.30b) obrazuje rys. 18.30d. atwo zauway, e rwnanie (18.30a) jest
szczeglnym przypadkiem rwnania (18.30b).
Bardzo due znaczenie praktyczne maj prty zbrojone wknami (wkadkami) wykazujcymi tylko
sztywno na rozciganie i ciskanie. Jako materia rodzimy stosuje si najczciej tworzywa sztuczne,
drewno lub beton. Zbrojenie stanowi wkna wglowe lub cienkie prty stalowe. Jeeli materiaowi
rodzimemu i wknom zbrojenia przypiszemy cechy materiau sztywno-plastycznego, to dla takiego
kompozytu mona ustali warunek plastycznoci. Wymaga to jednak dosy drobiazgowej analizy.
Ostatecznie otrzymuje si dalsze modyfikacje ksztatu krzywych granicznych. Przykad takiej krzywej
granicznej podano na rysunku 18.31b. Warunek plastycznoci dotyczy tu podwjnie zbrojonego
przekroju prostoktnego (rys. 18.31a), poddanego jednoczesnemu dziaaniu siy normalnej i momentu
zginajcego. Krzywa graniczna w tym przypadku jest opisana dziesicioma rwnaniami (por. Janas [17]).
Rys. 18.30
Sposb wyznaczania warunku plastycznoci zilustrujemy na przykadzie mimorodowego dziaania
siy normalnej na przekrj prostoktny, w ktrym jest tylko jedna warstwa zbrojenia usytuowana na
dolnej zewntrznej warstwie krawdzi przekroju. Przyjmiemy, e granice plastycznoci zbrojenia dla
rozcigania i ciskania s rwne i wynosz z , natomiast w materiale rodzimym dla rozcigania P+ = 0 ,
a dla ciskania P = P , std = 1 (por. rys. 18.31c).
Alma Mater
Cz 4
41
Rys. 18.31
Dla kadego przypadku rozkadu napre stowarzyszonego z deformacjami przekroju otrzymujemy
nastpujce wartoci si wewntrznych:
1) N = 2ab P Az z , M = Az a z ,
2) N = 2ab P + Az z , M = Az a , z z ,
1
3) N = ab P (1 + 0 ) + Az z ,
M = ba 2 P 1 02 + Az a z ,
2
4) N = Az z , M = Az a z ,
1
M = ba 2 P 1 02 Az a z ,
5) N = ab P (1 0 ) Az z ,
2
6) N = Az , M = Az a , z z .
Na uwag zasuguj przypadki 2) i 6), w ktrych odksztacenie wkien zbrojenia rwna si zeru.
Naprenia w zbrojeniu mieszcz si wwczas w przedziale < z , z > . Po wprowadzeniu oznacze:
Alma Mater
Cz 4
n=
42
N
N
M
M
A
, m=
, = z z
=
=
2
2ab P
ab P N Pr
(ba P / 2) M Pr
oraz wyeliminowaniu parametru 0 otrzymujemy sze zalenoci opisujcych krzyw graniczn w

postaci bezwymiarowej:
1)
n = 2(1+ ) , m = 4 ,
2)
m = 2n + 4 , 2(1+ ) n 2(1 ),
3)
m = (2 n)(2 2+n) + 4
4)
n = 2, m = 4a,
5)
m=(2+n)(2+2+n)-4 ,
6)
m = 2n, 2 n 2 .
Zalenoci 1) i 4) wyznaczaj punkty, zalenoci 2) i 6) przedstawiaj rwnania prostych, a

zalenoci 3) i 5) opisuj rwnania parabol drugiego stopnia. Wykres zalenoci krzywej granicznej
podano na rys. 18.31f. Interesujce jest, e maksymalne i minimalne wartoci momentu zginajcego w
przekroju zbrojonym s takie same: Mmax = Mmin. Wartociom tym odpowiadaj jednak rne wartoci
si podunych.
18.3.5. Przeguby plastyczne. Obliczanie obcienia granicznego

W rozwaaniach dotyczcych zginania prtw sprysto-plastycznych zwrcilimy uwag na to, e
osigniciu nonoci granicznej w danym przekroju towarzysz nieskoczone krzywizny. Deformacje
belki objawiaj si w ten sposb, e wystpuje obrt ssiednich czci prta wzgldem osi obojtnej
rozwaanego przekroju (rys. 18.32a). Podobnie jest w materiale sztywno-plastycznym. W przekroju
krytycznym obserwujemy bardzo du koncentracj odksztace na bardzo maym obszarze (rys. 18.32b).
W celu obliczenia cakowitej wewntrznej dyssypacji prdko krzywizny wygodnie jest wyrazi za
pomoc funkcji Diraca (xa):
k& ( x ) = & ( x a ) ,
(a)
gdzie & jest prdkoci wzajemnego kta obrotu ssiednich czci belki. Jeeli jedyn niezerow
prdkoci uoglnionego odksztacenia jest wanie prdko krzywizny, to stosownie do wzoru (18.21a)
i wasnoci filtracji funkcji Diraca otrzymujemy:
a
D& dx =
Mk& dx = M ( x)& ( x a)dx = M (a) & = M P & ,
(18.31)
gdzie MP oznacza moment plastyczny rozwaanego przekroju. Wzr (18.31) mona rwnie uzyska,
wykonujc przejcie graniczne, odpowiadajce zaoeniu, e wymiary obszaru koncentracji krzywizny
zmierzaj do zera, tzn. x 0.
Alma Mater
Cz 4
43
Rys. 18.32
Uproszczony mechanizm zniszczenia belki przedstawia rys. 18.32c. Mona wic przyj, e w
przekroju krytycznym powsta pewnego rodzaju przegub. Nosi on nazw przegubu plastycznego. Przegub
plastyczny jest uoglnieniem pojcia przegubu sprystego. Przegub sprysty przenosi bowiem sta
warto momentu zginajcego rwn zeru, a przegub plastyczny przenosi stay moment zginajcy rwny
momentowi plastycznemu MP. W obu przegubach wystpuje moliwo obrotu. Koncepcj przegubu
plastycznego mona rozszerzy rwnie na pozostae skadowe prdkoci odksztacenia. Jeeli prdkoci
te s skoncentrowane w przekroju x = a, to mona je zapisa nastpujco:
& ( x ) = &a ( x a )
& ( x ) = W& ( x a )
a
k& ( x ) = & a ( x a )
&( x ) = & ( x a )
a
(18.32)
gdzie &a , W&a , & a , & a oznaczaj odpowiednio prdkoci (przyrosty) wzajemnych przesuni podunych
i poprzecznych oraz ktw obrotu i skrcenia (por. rys. 18.33).
Rys. 18.33
Alma Mater
Cz 4
44
Cakowit moc dyssypowan w obrbie takiego uoglnionego przegubu plastycznego okrela wyraenie:
a+ x
& = N& + QW& + M& + M& > 0 .

a
a
a
a
Ddx
(18.33)
a x
Zwrmy uwag, e naprenia uoglnione N, Q, M i M wystpujce we wzorze (18.33) musz spenia

warunek plastycznoci ( N , Q, M , M ) = 0.
W dalszym cigu bdziemy rozwaa tylko paskie konstrukcje prtowe, w ktrych dominujc rol w
procesie uplastycznienia odgrywaj momenty zginajce. Wpyw si normalnych jest zazwyczaj niewielki,
a wpyw si poprzecznych objawia si tylko w bardzo szczeglnych, nielicznych przypadkach i jest
trudny do oszacowania. W zalenociach kinematycznych pomija si na og prdkoci wyduenia &a i
poprzecznego przemieszczenia W& . Upraszcza to znakomicie analiz deformacji konstrukcji. Pominicie
a
wydue nie oznacza koniecznie pominicia wpywu si normalnych na uplastycznienie; poniewa

mona dodatkowo wykorzysta zaleno graniczn (N,M) = 0.
Jeli jednak poprzestaniemy tylko na uwzgldnieniu momentw zginajcych, to warunek
plastycznoci przyjmie posta:
|M| = MP.
(18.34)
W celu ilustracji twierdze o ocenach dolnej i grnej obliczymy obcienie graniczne belki
pryzmatycznej (MP = const) przedstawionej na rys. 18.34.
Rys. 18.34
Zastosujemy najpierw podejcie statyczne. Pole momentw musi spenia warunki brzegowe i
rwnania rwnowagi. Wymagaj one, by moment by rwny zeru na podporze A oraz by by parabol II
stopnia. Poza tym statycznie dopuszczalne pole momentw nie moe narusza warunku
plastycznoci: M P M ( x ) M P . Statycznie dopuszczalnych wykresw momentw jest wic
nieskoczenie wiele. Niektre z nich podano na rys. 18.34a. Zgodnie z twierdzeniem o ocenie dolnej
rozwizanie cise odpowiada najwikszej wartoci obcienia qS. Funkcj M(x), speniajc rwnanie
rwnowagi, zapiszemy nastpujco:
Alma Mater
Cz 4
45
q x2
q l M
M ( x) = S + B x S ,
2
2
l
gdzie
MB - oznacza nieznany moment na podporze B.
Zadanie polega na znalezieniu qS = qSmax przy spenieniu ogranicze:
q x2
q l M
MP S + B x S MP,
2
l
2
0 x l.
Wbrew pozorom tak sformuowany problem nie jest matematycznie elementarny. Jego rozwizanie
mona uzyska metodami wariacyjnymi, metodami programowania matematycznego lub sterowania
optymalnego. W rozwaanym zadaniu mamy jednak dodatkowe informacje natury fizycznej. Wiadomo,
e osigniciu nonoci graficznej towarzyszy pojawienie si przegubw plastycznych, umoliwiajce
przejcie konstrukcji w mechanizm. Poniewa ukad jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalny, do
utworzenia geometrycznie zmiennego mechanizmu zniszczenia musz powsta dwa przeguby. Jeden z
nich odpowiada momentowi ujemnemu na podporze B, a drugi dodatniemu w obrbie przsa belki.
Wobec tego
MB = M P ,
M max = M ( x0 ) = M P ,
0 < x0 < l .
Warto x0 obliczamy z warunku M ' (x0) = Q(x0) = 0:

x0 =
1 MB 1 MP
.
+
=
2 qS l 2 qS l
Zatem
2
q l M 1 M 1 1 M
M max = M ( x0 ) = S P P q S P = M P ,
2
l 2 qS l 2 2 qS l
skd otrzymujemy rwnanie kwadratowe ze wzgldu na qS :
q S2 l 4 12q S l 2 M P + 4 M P2 = 0.
Dodatni pierwiastek tego rwnania jest poszukiwanym obcieniem granicznym qL:
qS max = q L =
Wartoci tej odpowiada x0 = l
2MP
l
(3 + 2 2 ) = 11,66 Ml2P .
2 1 .
Dodajmy jeszcze, e w konstrukcjach statycznie wyznaczalnych jest tylko jedno statycznie

dopuszczalne pole napre i wanie ono odpowiada cisemu rozwizaniu zadania.
Podejcie kinematyczne jest bardziej rozpowszechnione. Rozpatruje si tutaj tylko mechanizm
zniszczenia konstrukcji. W rozwaanym zadaniu nieokrelone jest tylko pooenie przegubu przsowego.
Kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci przemieszcze opisuj zalenoci (rys. 18.34b):
x &
0 x x0 ,
x ,
0
w& ( x ) =
l x & , x0 x l.
l x0
Alma Mater
Cz 4
46
Wobec tego rwnanie mocy dyssypowanej przyjmuje posta:

q K x0
&
&
&
&
+ q K (l x0 ) = M P + 2 M P
,
x0
l x0
2
2
skd
q K = q K ( x0 ) =
2MP 1
2
+
.
l
x0 l x0
Z twierdzenia o ocenie grnej wiadomo, e kadej zej kinematyce odpowiada obcienie graniczne
wiksze od wartoci prawdziwej. W celu uzyskania rozwizania cisego trzeba wic obra takie x0, ktre
minimalizuje warto qK. Z warunku istnienia ekstremum dq K / dx0 = 0 otrzymujemy:
dq K 2 M P 1
2
=
2 +
= 0,
2
dx0
l
x0 (l x0 )
skd
x02 + 2lx0 l 2 = 0 oraz x0 = l
2 1 > 0.
Wynik ten pokrywa si z rozwizaniem cisym uzyskanym metod statyczn. Poniewa

d 2q K
=
dx02
2MP 2
4
3 +
> 0,
3
l
x0 (l x0 )
wic
q K ( x0 ) = q K min = q L =
2MP
l2
3+ 2 2 .
Z rozwizanego przykadu wida, e wyznaczanie obcienia granicznego jest stosunkowo atwe.

Duo wiksze trudnoci napotykamy jednak, gdy mechanizmy zniszczenia maj wiksz liczb stopni
swobody oraz w przypadkach konstrukcji o zmiennych przekrojach, w ktrych MP = MP(x).
18.3.6. Wyznaczanie nonoci granicznej

metod superpozycji mechanizmw podstawowych
Rozwizanie zupene problemu nonoci granicznej wymaga:
spenienia rwna rwnowagi wewntrznej,
nieprzekroczenia warunku plastycznoci ( 0),
przeksztacenia konstrukcji w mechanizm.
Aby n-krotnie statycznie niewyznaczalna konstrukcja prtowa przeksztacia si w mechanizm o co
najmniej jednym stopniu swobody, warunek graniczny = 0 musi by speniony w co najmniej n + 1
przekrojach. W konstrukcji zginanej powinno zatem wystpi co najmniej r = n + 1 przegubw
plastycznych typu zgiciowego, jeeli wystpuje wyczerpanie nonoci konstrukcji jako caoci. Gdy
r < n + 1, to w pewnych przypadkach moe rwnie zdarzy si, e tylko fragment konstrukcji
przeksztaci si w mechanizm i wystpi zniszczenie czciowe.
W przypadku zniszczenia cakowitego, gdy liczba przegubw
(a)
r = n + 1,
wykres momentw zginajcych jest jednoznacznie okrelony, bo n + 1 zwizkw pozwala wyznaczy n

wielkoci nadliczbowych oraz mnonik obcienia granicznego .
Alma Mater
Cz 4
47
W przypadku zniszczenia czciowego, gdy liczba przegubw

(b)
r < n + 1,
pole si wewntrznych jest okrelone tylko w tych czciach konstrukcji, ktre przeksztaciy si w
mechanizm. W obszarach sztywnych pole si wewntrznych nie jest okrelone jednoznacznie.
Rozwamy ram zbudowan z prtw pryzmatycznych. Schemat statyczny i obcienie ramy
przedstawia rys. 18.35a. atwo stwierdzi, e rama jest 5-krotnie statycznie niewyznaczalna (n = 5). Pole
momentw jest cakowicie opisane, jeeli s znane momenty zginajce w punktach 1, 2, 3, ..., 8. Punkty
te okrelaj pooenie tzw. przekrojw krytycznych, w ktrych mog wytworzy si przeguby plastyczne.
Przyjmijmy wstpnie, e we wszystkich przekrojach krytycznych wystpuj przeguby. Uzyskany w ten
sposb ukad geometrycznie zmienny jest zoony z idealnie sztywnych prtw poczonych midzy sob
przegubami (por. rys. 18.35b). Ukad ten ma trzy stopnie swobody, gdy wanie tyle wizw trzeba
wprowadzi w celu jego unieruchomienia. Wizy te oznaczono na rys. 18.35b literami a, b i c. Usuwajc
kolejno kady z tych wizw otrzymujemy trzy niezalene mechanizmy, zwane mechanizmami
podstawowymi. Mechanizmy te przedstawiaj rys. 18.35c, d, e.
Liczb mechanizmw podstawowych mona ustali jeszcze w inny sposb. Jeeli liczba przekrojw
krytycznych wynosi r, a stopie statycznej niewyznaczalnoci jest rwny n, to liczba niezalenych
mechanizmw wynosi:
(c)
s = r n.
W rozwaanym zadaniu s = 8 5 = 3, co pokrywa si z rezultatem uzyskanym wyej.

Zasadniczy sens omawianej metody polega na wykorzystaniu spostrzeenia, e rozwizanie zupene
problemu nonoci granicznej odpowiada pewnemu mechanizmowi zniszczenia, ktry mona przedstawi
jako superpozycj niezalenych mechanizmw podstawowych. Na podstawie twierdzenia o ocenie grnej
wiadomo, e dla kadej zej kinematyki zniszczenia otrzymujemy obcienie wiksze od cisej
wartoci granicznej. Wobec tego naley znale tak kombinacj liniow mechanizmw podstawowych,
by obcienie niszczce byo najmniejsze. Mechanizmy czymy w taki sposb, aby zamykao si
moliwie duo przegubw przy nie malejcej mocy obcie zewntrznych.
Rys. 18.35
Alma Mater
Cz 4
48
Rys. 18.35 (tablica)
W metodzie superpozycji mechanizmw podstawowych obcienia niszczce oblicza si zazwyczaj

tabelarycznie, przyrwnujc moc obcie zewntrznych L& z moc si wewntrznych D& dla
poszczeglnych mechanizmw podstawowych, a nastpnie dla mechanizmw zoonych. Obliczymy
przykadowo obcienie niszczce dla mechanizmu a:
3 P&
1
= & ( M P5 ) & ( M P 7 ) + 2&M P8 .
2
Poniewa MP5 = MP, a MP7 = MP8 = 2MP, zatem

P=
M
14 M P
= 4,67 P .
l
3 l
Komplet oblicze zawiera tablica zamieszczona na rys. 18.35. W tablicy tej zamiast prdkoci ktw
obrotu wpisano jedynie wspczynniki stojce przy & . Zasada znakowania prdkoci ktw jest taka
sama jak zasada znakowania momentw zginajcych. W ten sposb w kadym przegubie
dyssypacji M Pi &i jest nieujemna.
Jak wida z tablicy, najmniejsza warto obcienia granicznego odpowiada mechanizmowi
zniszczenia bdcego superpozycj wszystkich trzech mechanizmw podstawowych a + b + c.
Przekonamy si, e jest to rozwizanie zupene. W tym celu trzeba sporzdzi wykres momentw
zginajcych. Momenty zginajce w punktach 1, 2, 3, 4, 6 i 8 s znane, bo ich wartoci bezwzgldne s
rwne momentom granicznym, a znaki odpowiadaj znakom prdkoci ktw obrotu w tych przekrojach.
Momenty zginajce w punktach 3 i 7 mona wyznaczy z rwna pracy wirtualnej lub z rwna
rwnowagi. Rwnanie pracy wirtualnej odpowiadajce mechanizmowi a przybiera posta:
1
3 P + M 7 2 M 8 + M5 = 0,
2
skd
3
3
3
M7 = 2 M8 M5 Pl = 2(2 M P ) ( M P ) Pl = 5M P 4,40 M P = 16
, MP .
2
2
2
Moment zginajcy w punkcie 3 obliczymy z rwnania rwnowagi wza:
M 3 + M 7 M 6 = 0,
M 3 ( 1,6 M P ) + ( M P ) = 0,6 M P .
Wartoci obliczonych wyej momentw nie naruszaj warunku plastycznoci, bo M 7 < M P7 = 2 M P
oraz M 3 < M P 3 = M P . Ostateczny wykres momentw zginajcych przedstawiono na rys. 18.35f, a
mechanizm zniszczenia na rys. 18.35g. Jak wida, uzyskane rozwizanie spenia wszystkie wymagania
stawiane rozwizaniu zupenemu.
Alma Mater
Cz 4
49
18.3.7. Oglna metoda obliczania nonoci granicznej ram paskich

Naszkicujemy pewn do ogln metod obliczania nonoci granicznej paskich ukadw prtowych
poddanych zginaniu. Wprowadzimy uproszczenie polegajce na tym, e obcienie konstrukcji stanowi
tylko siy skupione. Za wzy obliczeniowe (przekroje krytyczne) bdziemy uwaa punkty przyoenia
obcie, skokowej zmiany przekroju, zaamania osi, punkty przywzowe oraz przekroje przy podporach
utwierdzonych. Odcinki midzywzowe skadaj si z prtw pryzmatycznych.
Mnonik obcienia granicznego L, zgodnie z twierdzeniem o ocenie grnej, wynosi:
r
M Pi &i
L = min i =1s
(a)
Pj & j
j =1
gdzie MPi jest momentem plastycznym przekroju i, &i prdkoci kta obrotu w przegubie i, & j
rzutem prdkoci przemieszczenia punktu j na kierunek dziaania obcienia skupionego Pj, r liczb
przekrojw krytycznych, s liczb punktw przyoenia obcie Pj. Poniewa prdkoci przemieszcze
& j s kinematycznie dopuszczalne, wic moc obcie zewntrznych musi by dodatnia:
s
Pj & j > 0.
(b)
j =1
Powysze sformuowanie mona przedstawi jeszcze inaczej:

Znale
s
Pj & j
1
j =1
= max
L
M0
(c)
przy czym
r
M0 =
(d)
M Pi &i .
i =1
Zgodnie z zasad prac wirtualnych:

s
(e)
j =1
Pj & j =
Mi &i ,
i =1
gdzie Mi oznacza dowolne pole momentw zginajcych bdcych w rwnowadze z obcieniem Pj. Na
przykad moe to by ukad momentw odpowiadajcych schematowi statycznie wyznaczalnemu. Wobec
rwnania (e) zalenoci (c) zapiszemy nastpujco:
r
(f)
Mi &i
1
.
= max i =1
M0
L
Jeeli rama jest n-krotnie statycznie niewyznaczalna, to mona zbudowa n niezalenych rozkadw
momentw pochodzcych od si nadliczbowych, zwanych rwnie momentami resztkowymi lub
wasnymi. Momenty te s w rwnowadze z zerowym obcieniem zewntrznym w ukadzie statycznie
niewyznaczalnym. Oznaczymy przez Mik warto momentu wasnego w punkcie i wywoan dziaaniem
nadliczbowej Xk. Wwczas na podstawie rwnania pracy wirtualnej dostaniemy n rwna zgodnoci
ktw:
Alma Mater
Cz 4
50
Mik &i = 0,
(g)
k = 1, 2, ..., n.
i =1
Wprowadzimy wielkoci bezwymiarowe:

mi = Mi / M Pi ,
mik = Mik / M Pi ,
f = & M / M
i
Pi
0.
i
(h)
Zadanie obliczania nonoci granicznej ram paskich formuujemy nastpujco: Znale taki wektor
prdkoci ktw fi, by
r
(i)
mi f i max przy ograniczeniach
i =1
mik fi = 0, k = 1, 2, ..., n;
fi = 1.
i =1
i=1
Jeeli przyjmiemy, e
f i = f i + f i ,
gdzie f i + 0, f i 0 oraz
(j)
f i + f i = 0,
to sformuowanie (i) da si przedstawi jako zadanie programowania liniowego, majcego bogat

bibliotek w orodkach komputerowych. Zaleno: f i + f i = 0 nosi nazw warunku ortogonalnoci i
naley j rozumie jako informacj, e w konkretnym wypadku realizuje si bd kt f i + bd kt f i .
Poszukiwany mnonik obcienia granicznego otrzymujemy ze wzoru (f) po wykorzystaniu oznacze (h):
L =
(k)
1
r
mi fi
i =1
Jak wida, w celu przygotowania danych do oblicze trzeba zna rozwizanie ukadu podstawowego
statycznie wyznaczalnego obcionego siami Pj oraz wykresy momentw pochodzcych od si
nadliczbowych Xk = 1.
W celu zilustrowania przedstawionej metody rozwiemy przykad liczbowy. Temat zadania oraz
wykresy momentw w przyjtym ukadzie statycznie wyznaczalnym podano na rysunku 18.36.
Dla wygody rachunkw oraz zachowania zgodnoci wymiarw przyjto, e
X 1 = M P / l a X 2 = M P . Na podstawie wzorw (h) i rys. 18.36 obliczamy wartoci mi oraz mik:
m1 =
0,50,
m2 = 0,50,
m3 = 0,
m4 = 0,
m11 = 0,50,
m21 = 0,50,
m31 = 1,
m41 = 0,
m12 = 0,
m22 = 0,25,
m32 = 1,
m42 = 1.
Sformuowanie (i) przybiera posta: Znale max 0,5 (f1 + f2) przy ograniczeniach
0,5 f1 0,5 f 2 f 3 = 0
0,25 f 2 + f 3 + f 4 = 0,
f1 + f 2 + f 3 + f 4 = 1 .
Alma Mater
Cz 4
51
Po weliminowaniu z dwch pierwszych ogranicze f 3 i f 4 otrzymujemy:

f1 + f 2 + 0,5( f1 + f 2 ) + 0,25( f1 + f 2 ) = 1.
Zaleno powysza przedstawia szesnacie rwna liniowych. Kade z nich odpowiada innej
kombinacji znakw wyrae wystpujcych pod symbolami wartoci bezwzgldnych. Analiza tych
rwna prowadzi do rozwizania maksymalizujcego sum f1 + f 2 :
f1 = 0,
f2 =
1
,
1,75
f3 =
1
,
3,5
f4 =
1
.
7
Wobec powyszego mnonik obcienia granicznego L, stosownie do wzoru (k)

L =
1
1
0,5
1,75
= 3,5.
Mechanizm zniszczenia ma jeden stopie swobody, bo przegub w punkcie 1 jest zamknity (&1 = 0) .
Kinematyk tego mechanizmu objania rys. 18.36e.
Rys. 18.36
Alma Mater
Cz 4
52
18.4. O PRZYSTOSOWANIU KONSTRUKCJI

SPRYSTO-PLASTYCZNYCH
18.4.1. Istota problemu
Problem przystosowania (ang. shakedown) pojawia si w konstrukcjach sprysto-plastycznych
poddanych obcieniom zmiennym. Obcienia te w rzeczywistoci nie zmieniaj si proporcjonalnie. W
takich przypadkach trzeba uwzgldni fakt, e konstrukcja czciowo uplastyczniona po obcieniu moe
ponownie reagowa czysto sprycie.
Rys. 18.37
W celu przedstawienia istoty problemu posuymy si modelem ciaa idealnie sprysto-plastycznego

bez wzmocnienia (rys. 18.37a). Podczas cyklicznego obcienia odksztacenia plastyczne mog by
przemienne, mog pojawia si i znika w kadym cyklu (rys. 18.37b) lub przyrasta w kadym cyklu,
powodujc cig kumulacj deformacji trwaych, czyli tzw. ratchetting (rys. 18.37c).
W efekcie przemiennych odksztace plastycznych nastpuje zniszczenie na skutek niskocyklowego
zmczenia plastycznego po niewielkiej liczbie cykli (por. wzr Coffina p. 4.8). Zjawisko to (tzw.
alternating plasticity) obserwujemy np. w czasie wielokrotnego zginania cienkiego drutu; po kilkunastu
zgiciach, w ktrych powstaj deformacje trwae (plastyczne), drut pka.
Z kolei, gdy w kadym cyklu przyrastaj trwae odksztacenia plastyczne, obserwujemy
nieograniczony wzrost przemieszcze (tzw. incremental collapse), rwnoznaczny z utrat waciwoci
uytkowych konstrukcji. Problem ten jest szczeglnie widoczny, gdy dziaaj obcienia stae, ktrym
towarzyszy cykliczna zmiana temperatury.
Zmienne obcienie konstrukcji jest opisane przez tzw. program obcienia, czyli siy
powierzchniowe i masowe jako funkcje pooenia i czasu:
pi = pi(x, t),
Gi = Gi(x, t).
(18.35)
Przystosowanie konstrukcji do danego programu obcienia wystpuje wtedy, gdy po pewnym czasie
ustabilizuje si pewne pole odksztace trwaych ij( r ) . Odksztacenia te powoduj wytworzenie si
niezmiennego w czasie pola napre resztkowych ij( r ) , natomiast reakcja konstrukcji na obcienia jest
czysto sprysta. Wobec tego, zgodnie z twierdzeniem Melana z 1938 roku przystosowanie ma miejsce
wwczas, gdy suma
ijE ( x , t ) + ij( r ) ( x )
nie narusza nigdzie warunku plastycznoci, tzn. gdy
ijE ( x , t ) + ij( r ) ( x ) 0.
(18.36)
Alma Mater
Cz 4
53
Symbolem ijE ( x , t ) oznaczono naprenia wywoane przez dany program obcienia i obliczone jak dla
ciaa idealnie sprystego.
Kryterium (18.36) ma charakter statyczny. W podejciu kinematycznym postuluje si, by energia
zuyta na odksztacenia plastyczne w caym okresie pracy konstrukcji bya wartoci skoczon:
ij & p dt dV < ,
ij
V 0
(18.37)
gdzie
&ijp - oznacza prdko odksztace plastycznych,

ij - jest polem napre stowarzyszonym z polem prdkoci odksztace plastycznych.
Z kryterium kinematycznego (18.37) wynika twierdzenie Neala z 1950 roku*) dotyczce belek i ram
zginanych.
18.4.2. Przystosowanie belek i ram

Twierdzenia o przystosowaniu zilustrujemy na przykadzie zginanych ukadw belkowych. Jak
wiadomo, po zdjciu obcienia w czciowo uplastycznionej konstrukcji sprysto-plastycznej
(r)
(r)
pojawiaj si resztkowe odksztacenia i naprenia . W ukadach statycznie wyznaczalnych w
danym przekroju prta naprenia resztkowe tworz ukad samorwnowacy si (por. p. 18.2). Oznacza
to, e resztkowe siy wewntrzne (momenty zginajce, siy normalne itd.) s rwne zeru.
W ukadach statycznie niewyznaczalnych zazwyczaj tak nie jest. Przeledzimy obecnie obcienie i
odcienie pryzmatycznej belki statycznie niewyznaczalnej obcionej si skupion P = Pa (rys.
18.38a). Przekrj belki jest idealnym dwuteownikiem. W zwizku z tym moment sprysty MS jest
rwny momentowi plastycznemu MP, a wykres zalenoci M(k) jest podobny do wykresu () (rys.
18.38g). Sia Pa jest tak dobrana, by PS < Pa < PL, gdzie PS oznacza si wywoujc pierwsze
uplastycznienie konstrukcji (na podporze B, por. rys. 18.38b), a PL obcienie graniczne ukadu (rys.
18.38c).
W rozwaanym zadaniu PS = 2,67MP/L, a PL = 3MP/L. Przyjmiemy, e Pa = 17MP/(6l) = 2,83MP/l.
Podczas obcienia si Pa odksztacenia w caej belce s spryste, z wyjtkiem przekroju
utwierdzonego na podporze B, gdzie na skutek uplastycznienia wystpi kt obrotu a (rys. 18.38d).
Odcienie belki jest spryste i odpowiada obcieniu si Pb = Pa = 2,83MP/l. Przebieg momentw
zginajcych pochodzcych od odcienia Mb przedstawia rys. 18.38e. Ostatecznie po odcieniu
(r)
(r)
pozostaje pole momentw resztkowych M = Ma + Mb i ugicie resztkowe w = wa + wb (rys. 18.38f).
Z omwionego przykadu wynika, e pole momentw resztkowych z uwagi na brak obcienia jest w
rwnowadze z zerowym obcieniem, a ksztat wykresu odpowiada momentowi pochodzcemu od
dziaania siy nadliczbowej (np. reakcji VA lub momentu utwierdzenia MB). Wniosek powyszy obejmuje
rwnie, jako przypadek szczeglny, ukady statycznie wyznaczalne, w ktrych zerowemu obcieniu
towarzyszy zawsze zerowe pole si wewntrznych. W ukadach o wyszym stopniu statycznej
niewyznaczalnoci resztkowe pole si wewntrznych jest kombinacj liniow si wewntrznych
wywoanych przez poszczeglne siy nadliczbowe.
*)
Twierdzenie Neala podamy w p. 18.4.2. Twierdzenie to uoglni na orodek cigy Koiter w 1956 roku.
Alma Mater
Cz 4
54
Rys. 18.38
Alma Mater
Cz 4
55
W zginanych belkach i ramach o przekrojach idealnie dwuteowych (MS = MP) przystosowanie zachodzi wwczas, gdy po pewnym czasie reakcja konstrukcji bdzie czysto sprysta, tzn. gdy
max MiE + Mi( r ) M P ,
min MiE + Mi( r ) M P
(18.38)
max M iE min M iE 2 M p .
(18.39)
i jednoczenie
Spenienie nierwnoci (18.38) zabezpiecza przed zniszczeniem przyrostowym, a spenienie

nierwnoci (18.39) zabezpiecza przed zniszczeniem niskocyklowym (przemiennym). W obu
nierwnociach max M iE oraz min M iE oznaczaj rzdne momentw zginajcych w przekroju i
obliczone jak dla konstrukcji idealnie sprystej. Ukad momentw resztkowych M i( r ) powstaje w
cyklach plastycznej deformacji konstrukcji w procesie stabilizacji odksztace trwaych. W przypadku
przystosowania pole momentw resztkowych pozostaje ju niezmienne w czasie.
Momenty resztkowe s kombinacj liniow momentw pochodzcych od si nadliczbowych Xj (j = 1,
2, ..., n):
n
Mi =
X j mij ,
(18.40)
j =1
gdzie mij oznacza moment w przekroju i wywoany przez dziaanie siy nadliczbowej Xj = 1.
Zaleno (18.38) jest treci twierdzenia Melana w zastosowaniu do konstrukcji zginanych.
Odpowiednikiem tego twierdzenia w podejciu kinematycznym jest twierdzenie Neala:
Konstrukcja przystosuje si do danego programu obcienia, jeeli istnieje taki mechanizm ruchu
plastycznego, e jest speniona nierwno:
r
M i* &i
Mi*
max MiE , gdy &i > 0,

=
min MiE , gdy &i < 0.
i =1
M pi &i ,
(18.41)
i =1
gdzie
(18.42)
Twierdzenie to dotyczy tylko zniszczenia przyrostowego.

Na zakoczenie dodajmy, e problem przystosowania konstrukcji jako uoglnienie problemu nonoci
granicznej mona rwnie sformuowa w kategoriach programowania liniowego, co pozwala
wykorzysta gotowe procedury komputerowe.
Alma Mater
Cz 4
56
18.4.3. Przykad *)
Rozwaymy pryzmatyczn belk cig przedstawion na rys. 18.39a. Przekrj belki jest idealnie
dwuteowy.
Rys. 18.39
W praktyce przebieg obcie w czasie nie jest bliej znany. Do rozwizania zada przystosowania
wystarczy jednak poda tylko granice (amplitudy) zmiennoci obcie w postaci nierwnoci:
Pj Pj Pj+ .
W rozwaanym zadaniu przyjmiemy, e
0 P1 P,
0 P2 P.
Obwiednie momentw max MiE i min MiE mona ustali za pomoc tablic dla sprystych belek
cigych. Ekstremalne momenty podano w tablicy II. Wykres obwiedni przedstawia rys. 18.39b.
Tablica II
Obcienie
P1 = P
P2 = 0
P1 = 0
P2 = P
max MiE
min M iE
*)
i=1
13
Pl
64
3
Pl
64
13
Pl
64
3
Pl
64
i=2
6
Pl
64
6
Pl
64
0
12
Pl
64
i=3
3
Pl
64
13
Pl
64
13
Pl
64
3
Pl
64
Przykad ten prezentowa J.A.Knig.
Alma Mater
Cz 4
57
Nono spryst, czyli maksymaln warto siy P powodujc pierwsze uplastycznienie, wyznaczymy z wykresu obwiedni momentw:
max M E =
13
PS L = M S = M P ,
64
skd
PS =
64 M P
= 4,923 M P / L.
12 L
Obcienie graniczne belki mona ustali, poszukujc takiej kombinacji niezalenych mechanizmw
zniszczenia I i II (rys. 18.39d), by sia PL bya najmniejsza. Ta sama warto odpowiada wykresowi
momentw z rys. 18.39c:
PL = 6MP/L.
Wyznaczymy teraz najwiksz warto amplitudy obcienia P, wynikajc z twierdze o
przystosowaniu. Dla zniszczenia niskocyklowego wedug wzoru (18.39) mamy:
13
3
Pl
Pl 2 M P ,
64
64
skd
P 8 MP /L.
Zniszczenie przyrostowe zbadamy za pomoc twierdzenia Neala (18.41). Przyjmujc odpowiedni
mechanizm zniszczenia kierujemy, si tym, by moc dysypowana wewntrz konstrukcji bya moliwie
najmniejsza. Zachodzi to wwczas, gdy przyjmiemy jeden z niezalenych mechanizmw zniszczenia
podanych na rys. 18.39d. Przykadowo dla mechanizmu II otrzymujemy (&1 = 0, & 2 = & II , & 3 = 2& II ):
13
12
Pl 2& II +
Pl ( & II ) M P 0 + ( M P ) ( & II ) + M P 2& II ,
64
64
skd
P
3 64 M p
38 L
= 5,053 M p / L.
Porwnujc wartoci PS, PL i P, stwierdzamy, e zachodzi nierwno:

PS < P < PL.
(18.43)
Nie jest to przypadkowe, gdy nono z uwzgldnieniem przystosowania z reguy jest nieco wiksza
(lub rwna) od nonoci sprystej i oczywicie nie moe by wiksza od nonoci granicznej.
18.5. MATERIAY O WASNOCIACH REOLOGICZNYCH

W latach dwudziestych biecego stulecia nastpi bardzo gwatowny rozwj przemysu tworzyw
sztucznych. W trakcie bada wytrzymaociowych tych tworzyw zaobserwowano pynicie materiau
nawet przy bardzo maych napreniach. Pocztkowo proces ten utosamiano z pyniciem plastycznym,
odpowiadajcym tarciu suchemu. Blisza analiza wynikw bada wykazaa jednak, e zarejestrowane
zjawisko ma cechy pynicia lepkiego, charakterystycznego dla cieczy. Lepko szczeglnie wyranie
objawia si wanie w tworzywach sztucznych oraz w betonie i gruntach. W metalach efekty deformacji
lepkich wystpuj przede wszystkim w wysokich temperaturach, aczkolwiek wpyw ich trzeba uwzgldnia rwnie w temperaturach pokojowych, np. w betonowych konstrukcjach wstpnie spronych. Opisem materiaw wykazujcych oprcz innych rwnie cechy cia lepkich zajmuje si reologia (reo z
Alma Mater
Cz 4
58
greckiego: pyn). cilej biorc, reologia jest syntez teorii sprystoci, teorii plastycznoci i hydromechaniki. Prawa fizyczne w zoonych ciaach reologicznych mona zapisa w postaci:
F ( , & , , & , t , T ) = 0,
(18.44)
gdzie t oznacza czas, T temperatur, a kropka pochodn wzgldem czasu.

18.5.2. Elementarne modele reologiczne
Zasadnicze cechy fizyczne materiaw mona opisa za pomoc tzw. modeli reologicznych,
skadajcych si z trzech modeli elementarnych:
spryny opisujcej wasnoci spryste model Hooke'a, (rys. 18.40a),
suwaka opisujcego wasnoci plastyczne model de Saint-Venanta, (rys. 18.40b),
tumika opisujcego wasnoci lepkie model Newtona, (rys. 18.40c).
W modelu Hookea opory spryny (naprenia) s proporcjonalne do odksztacenia:
H = E H .
(18.45)
W modelu de Saint-Venanta opory suwaka, obrazujcego tarcie suche s stae:

V P ,
&V = 0,
V = P sgn &V , &V 0.
(18.46)
W modelu Newtona tumik skada si z cylindra wypenionego nieciliw ciecz oraz z

perforowanego toka. Ruchowi toka wzgldem cylindra towarzyszy przepyw cieczy przez otwory toka.
Wobec tego podczas prby nagego przesunicia tumik zachowuje si jak ciao sztywne, gdy do
przepywu cieczy przez otwory toka trzeba troch czasu. Opory tumika s wic proporcjonalne do
prdkoci odksztacenia:
N = &N ,
(18.47)
gdzie symbol [Ns/m ] nazywa si wspczynnikiem lepkoci dynamicznej.
Rys. 18.40
Uoglnienie modeli elementarnych polega na wprowadzeniu nieliniowej spryny, wzmocnienia plastycznego lub nieliniowego tumika, ktrego opory zale od wyszych potg prdkoci odksztacenia.
Alma Mater
Cz 4
59
Dalsze komplikacje pojawi si z chwil uwzgldnienia wpywu temperatury na stae materiaowe. Wiele
materiaw (beton, tworzywa sztuczne) wykazuje zmian wartoci staych materiaowych w miar
upywu czasu. Mwimy wwczas o tzw. starzeniu si materiau, ktre przebiega niezalenie od obcie
zewntrznych w niezmiennych warunkach otoczenia.
W dalszych rozwaaniach ograniczymy si do omwienia najprostszych modeli zoonych materiaw
reologicznych.
18.5.3. Liniowe materiay lepko-spryste
Modele materiaw lepko-sprystych powstaj przez czenie modeli materiaw sprystych
(spryn) i modeli materiaw lepkich (tumikw). Jeeli naprenia i odksztacenia oraz ich pochodne
wzgldem czasu wystpuj tylko w pierwszej potdze, to materia lepkosprysty nazywamy liniowym.
Model materiau liniowego skada si wycznie z liniowych spryn i tumikw, opisanych wzorami
(18.45) i (18.47).
Rys. 18.41
Szeregowe poczenie spryny i tumika (rys. 18.41a) odpowiada modelowi Maxwella. Rwnanie
fizyczne tego modelu wynika ze spostrzeenia, e w ka dej chwili t cakowite odksztacenie jest sum
odksztacenia spryny i odksztacenia tumika:
(a)
(t ) = H (t ) + N (t ) ,
a naprenia w obu elementach s jednakowe:

(b)
(t ) = H (t ) = N (t ) .
Po zrniczkowaniu rwnania (a) wzgldem czasu

(c)
& (t ) = &H (t ) + & N (t ) ,
z kolei ze wzoru (18.45) oraz wzoru (b) (E = const) uzyskujemy:

(d)
&H ( t ) =
& H &
= .
E
E
Alma Mater
Cz 4
60
Na podstawie zalenoci (c), (d) i (18.47) otrzymujemy poszukiwany zwizek fizyczny dla modelu
Maxwella:
& =
&
+
E
(18.48)
lub
tr & + = & ,
(18.48a)
gdzie tr = / E i nosi nazw czasu relaksacji.

Model Maxwella bardzo dobrze opisuje jakociowo zjawisko relaksacji, czyli zmian napre w
czasie przy staej wartoci odksztacenia (t) = 0 = const. Rozwamy dla przykadu prt wykonany z
materiau Maxwella, poddany wymuszeniu kinematycznemu (rys. 18.41d):
(e)
0,
(t ) = 0 H (t ) =
0 ,
t < t0 ,
t > t0 ,
gdzie H(t) jest funkcj skoku jednostkowego Heaviside'a. Realizacj tego wymuszenia obrazuj
rys. 18.41b, c. W pewnej chwili t0 = t prt rozcignito, a jego koce zamocowano. Tu po rozcigniciu
w chwili t0+ , w prcie wystpio naprenie (t0+ ) = 0 = E 0 . W chwili tej wydueniu ulega tylko
spryna, a tumik nie wykaza odksztace. W miar upywu czasu nastpuje przepyw cieczy w tumiku;
tumik wydua si, a spryna ulega stopniowemu skrceniu, co zmniejsza naprenia w prcie.
Obserwujemy zatem relaksacj napre. Gdy czas zmierza do nieskoczonoci, naprenia d do zera.
Cakowity zanik napre jest zasadnicz wad modelu Maxwella, gdy w rzeczywistych materiaach w
miar upywu czasu naprenie dy do pewnej wartoci skoczonej, () 0.
Przejdziemy do matematycznego opisu zjawiska relaksacji za pomoc modelu Maxwella. W rwnaniu
(18.48) uwzgldnimy, e dla t > 0 (t) = 0 = const, czyli & (t) = 0. Wynika std rwnanie rniczkowe na
funkcj naprenia (t):
(f)
tr & + = 0
z warunkiem pocztkowym
(t0+ ) = 0 = E 0 .
Caka oglna tego rwnania ma posta:
(t ) = C e t / t r ,
gdzie C jest sta cakowania. Jeeli przyjmiemy, e t0 = 0, to wykorzystanie warunku pocztkowego
prowadzi do rozwizania:
(g)
(t ) = E0 e t / t r = 0 e t / tr .
Funkcja (t) obrazuje spadek (relaksacj) napre w funkcji czasu przy staej wartoci odksztacenia
= 0. Na rysunku 18.41e podano wykres tej funkcji. Rysunek 18.41f przedstawia zaleno () z
zaznaczeniem kolejnych etapw badanego procesu. Czas odgrywa tutaj rol parametru. Wykres ()
wskazuje na to, e mamy do czynienia z procesem nieodwracalnym, w ktrym nastpuje rozpraszanie
energii przez element lepki (tumik).
Zwrmy uwag na pewn uyteczn wasno materiaw liniowych. Obowizuje tu tzw. zasada
superpozycji Boltzmanna:
Alma Mater
Cz 4
61
Jeeli cykl odksztace 1(t) powoduje naprenia 1(t), a cykl odksztace 2(t), powoduje naprenia
2(t), to suma cykli 1(t) + 2(t) wywouje sum napre 1(t) + 2(t).
Zasada Boltzmanna obowizuje rwnie dla cykli napre 1(t) i 2(t) wywoujcych odksztacenia
1(t) i 2(t). Zastosowanie zasady Boltzmanna zilustrujemy przykadem, w ktrym zbadamy odpowied
materiau Maxwella na wymuszenie kinematyczne okrelone, jak nastpuje (rys. 18.42a):
0, t < 0
( t ) = 0 , 0 < t < t1
0, t > t .
1
Wymuszenie to mona uwaa za sum dwch cykli opisanych za pomoc funkcji Heaviside'a (rys.
18.42b):
(t) = 1(t) + 2(t),
1 ( t ) = 0 H (t ),
2 (t ) = 0 H (t t1 ).
Do wyznaczenia napre wykorzystamy zasad Boltzmanna oraz rozwizanie (g):
1 (t ) = 0 e t / t r ,
2 (t ) = 0 e ( t t1 )/ t r .
Posta funkcji 2(t) wynika z przesunicia osi czasu w rwnaniu (g) o wartoci t1. Ostatecznie
otrzymujemy:
1 (t ) = 0e t / t r ,
t0 < t < t1
(t ) =
t / tr
t > t1.
1 e t1 / t r ,
1 (t ) + 2 (t ) = 0e
Ilustracj tej zalenoci s rysunki 18.42c, d.

Warto zwrci uwag na rys. 18.42e, na ktrym wykres () odpowiadajcy rozwaanemu cyklowi
odksztace przedstawia ptl histerezy sprystej (por. p. 4.3). Pole tej ptli jest energi rozpraszan w
procesie przypadajca na jednostk objtoci:
Wd = 00 1 e t1 / t r .
Omwimy teraz rwnolege poczenie spryny i tumika, czyli tzw. model Kelvina (rys. 18.43a).
Model ten bardzo dobrze opisuje zjawisko pezania, czyli zmian odksztace w czasie przy staej
wartoci naprenia. Rwnanie modelu Kelvina wyprowadza si, korzystajc z faktu, e w kadej chwili
odksztacenia spryny i tumika s jednakowe. Oznacza to, e element poprzeczny czcy oba modele
elementarne musi by zawsze poziomy, tzn. moe przesuwa si tylko rwnolegle. Ponadto bierzemy pod
uwag, e naprenie cakowite jest sum napre wystpujcych w sprynie i tumiku. Mamy wic:
(h)
(t ) = H (t ) = N (t )
(t ) = H (t ) + N (t ).
Alma Mater
Cz 4
62
Rys. 18.42
Z tych zalenoci oraz rwna fizycznych ciaa Hooke'a (18.45) i ciaa Newtona (18.47) otrzymujemy
rwnanie fizyczne modelu Kelvina:
= E + &.
(18.49)
Rozwaymy prt wykonany z materiau odpowiadajcego modelowi Kelvina, poddany staemu

napreniu rozcigajcemu 0 (por. rys. 18.43b, e). W chwili t = t0+ , odpowiadajcej momentowi
przyoenia obcienia, prt nie wykazuje adnych wydue, bo tumik zachowuje si jak ciao sztywne
(ca si przejmuje wanie tumik). W miar upywu czasu nastpuje przepyw cieczy w tumiku, co
umoliwia wyduenie prta. Cz napre proporcjonalnych do tego wyduenia przejmuje spryna;
naprenie przenoszone przez tumik zmniejsza si. Gdy czas obcienia jest nieskoczenie dugi, ca
si przejmuje spryna, a wyduenie prta dy do wartoci 0/E. Opisany proces ma cechy pezania.
Alma Mater
Cz 4
63
Rys. 18.43
Zaleno (t) ustalimy na podstawie rwnania (18.49), w ktrym (t) = 0 :

(i)
tr & + = 0 / E .
Rwnanie to przy warunku pocztkowym (0) = 0 ma nastpujce rozwizanie:

(j)
(t ) = 0 1 e t / tr .
E
Wykres funkcji (t) podano na rys. 18.43c. Funkcja (), zobrazowana na rys. 18.43d, jest podobna do
wykresu () dla ciaa idealnie plastycznego. Dlatego w pocztkowych badaniach przeprowadzanych w
latach dwudziestych naszego wieku pezanie utosamiano z pyniciem plastycznym. Zasadnicza rnica
midzy tymi procesami polega na tym, e prdko odksztacenia podczas pezania jest zmienna w czasie,
a podczas pynicia plastycznego jest staa.
Na rysunkach 18.43f, g, h przedstawiono funkcj obcienia (t), odpowiadajcy jej przebieg
odksztace (t) i wykres (). Rozwizanie tego zadania otrzymuje si bezporednio z rwnania (j) na
podstawie zasady superpozycji Boltzmanna. Wykres () podobnie jak w modelu Kelvina obrazuje
histerez spryst. Usunicie obcienia po odpowiednio dugim czasie prowadzi do zaniku odksztace.
Std przymiotnik sprysta, mimo e badany proces jest niesprysty (nieodwracalny). Jak wida,
zanikanie odksztace po zdjciu obcienia nie wiadczy o sprystoci materiau. Sprysto
charakteryzuje si bowiem tym, e na paszczynie (, ) droga obcienia pokrywa si z drog
odcienia.
Model Kelvina nie wykazuje doranych cech sprystych, charakterystycznych dla kadego rzeczywistego materiau. Wady tej nie ma tzw. model standardowy, okrelony trzema parametrami E0, E, (rys.
Alma Mater
Cz 4
64
18.44a). Symbolem E0 oznaczono tu modu sprystoci doranej. Model standardowy skada si z szeregowego poczenia modelu Hooke'a i modelu Kelvina. Rwnanie rniczkowe tego modelu standardowego wynika z nastpujcych zalenoci:
= H + K ,
= H = K ,
(k)
przy czym H = / E0 , natomiast indeks K dotyczy modelu Kelvina. Wobec tego
&
,
= K = E K + &K = E ( H ) + (& &H ) = E E
+ &
E0
E0
std
E
& = E + &.
1 +
+
E0 E0
Po uporzdkowaniu otrzymujemy rwnanie:
+ tr*& = E * + *&,
(18.50)
gdzie
tr* =
EE0
E0
, E* =
< E0 , * =
< .
E + E0
E + E0
E + E0
Zauwamy, e model standardowy jest uoglnieniem modeli Maxwella i Kelvina. Pierwszy z nich
uzyskamy dla E 0, drugi dla E0 . Zachowanie si modelu standardowego poddanego obcieniu
prostoktnemu (rys. 18.44b):
(t ) = 0 [ H (t t1 ) H (t )],
obrazuj rys. 18.44c, d.
Rys. 18.44
Alma Mater
Cz 4
65
Chcc zastosowa ktrykolwiek z wyej omwionych modeli trzeba oszacowa parametry tr* , E *i * ,
penice funkcj staych materiaowych. Jedn z moliwoci jest badanie wymiarw ptli histerezy przy
wymuszeniu odksztacenia bd naprenia (por. [9]). W maszynach wytrzymaociowych wygodnie jest
wymusza odksztacenie, zmieniajce si w czasie wedug wzoru:
(t ) = 0 sin(t ).
(l)
Rwnanie rniczkowe modelu standardowego przyjmuje wwczas posta:
+ tr*& = E1 0 sin t + * 0 cost ,
(m)
przy czym jako warunek pocztkowy przyjmiemy wymaganie, by (0) = 0. Caka oglna rwnania (m)
jest nastpujca:
(t ) = Ce t / tr + s (t ),
gdzie
C - jest sta cakowania,
s(t) - jest cak szczegln rwnania niejednorodnego o postaci:
s(t) = Asint + Bcost.
(n)
Wartoci A i B musz by tak dobrane, by rwnanie rniczkowe (m) byo spenione tosamociowo. Po
podstawieniu zalenoci (n) do (m) otrzymujemy:
( A t B) sin t + (t A + B) cost = E sin t + cost ,

*
r
*
r
skd
(o)
A=
0
*2
1 + tr 2
(E
+ tr** 2 , B =
1 + tr*2 2
* tr* E1 > 0.
Z warunku pocztkowy (0) = 0 wynika, e C = B, a rozwizanie rwnania (m) przybiera posta:
(p)
lub
gdzie
(t ) = Be t / t r + A sin t + B cost
(t ) = Be t / t r + 0 sin(t + ),
0 = A / cos , tg = B / A.
Przebieg funkcji (t) i (t) przedstawiono na rys. 18.45a, b.
Alma Mater
Cz 4
66
Rys. 18.45
Z rysunkw tych oraz ze wzoru (p) wida, e w miar zwikszania liczby cykli (upywu czasu)
zaleno (t) stabilizuje si i w przyblieniu mona j okreli funkcj:
(r)
( t ) A sin t + B cos t.
Procesowi stabilizacji towarzyszy wytworzenie si ptli histerezy (rys. 18.45c) na paszczynie (, ). Dla
bardzo duej liczby cykli ptla histerezy przyjmuje posta zilustrowan na rys. 18.45d. Energia
rozpraszana odpowiada tzw. tumieniu wewntrznemu. Rwnanie ptli histerezy otrzymujemy przez
wyrugowanie z rwna (l) i (r) parametru czasu. Po uwzgldnieniu w zalenoci (r), e sin = /0,
dysponujemy dwoma rwnaniami:
= sin t ,

= cost ,
B
gdzie = , = A / 0 . Po obustronnym podniesieniu do kwadratu i wykorzystaniu wzoru

jedynkowego rwnania te prowadz do zalenoci:
( )2 + tg2 2 = B 2 .
Mona si przekona, e uzyskane rwnanie przedstawia elips, ktrej gwne osie pokrywaj si z
osiami 1 i 1 , obrconymi o pewien kt (rys. 18.45d). Ostatecznie otrzymujemy rwnanie:
(s)
12
12
+
= 1,
a 2 b2
gdzie 1 = cos sin ; 1 = sin + cos , tg2 = 2 / tg2 oraz
Alma Mater
Cz 4
67
(t , , E ) = B / (1 + tg cos sin 2 ),
(t , , E ) = B / (1 + tg sin + sin 2 ) < a .
a 2 = a 2
b 2 = b 2
(t)
*
r
*
r
Pomiar wartoci 0 oraz wymiarw i usytuowania ptli histerezy otrzymanej na podstawie bada
dowiadczalnych pozwala za pomoc zalenoci (t) oraz rys. 18.45d oszacowa nieznane parametry
modelu tr* , * i E *.
Omwimy jeszcze rozciganie i zginanie prta wykonanego z materiau standardowego. Podstaw
rozwaa jest rwnanie modelu standardowego (18.50) oraz prawo Bernoulliego dla przekroju, w ktrym
o z jest osi symetrii:
( x , z , t ) = ( x , t ) + k ( x , t ) z.
Z zalenoci tej wynika, e
& ( x , z , t ) = & ( x , t ) + k& ( x , t ) z.
Podstawienie obu powyszych zalenoci do rwnania (18.50) prowadzi do wyniku:
+ tr* & = E * ( + k z ) + * & + k&z .
(u)
Obustronne cakowanie rwnania (u) po powierzchni przekroju A:
( + tr& )dA = E ( + kz)dA + (& + k&z)dA,

*
prowadzi do rwnania rniczkowego wicego si podun z wydueniem osi:
N + tr* N& = E * A = * A&.
(18.51)
Odpowiednie rwnanie dla momentu zginajcego otrzymuje si przez pomnoenie rwnania (u) przez z
oraz scakowanie po powierzchni przekroju A:
(z + tr &z)dA = E (z + kz
*
)dA + *
2
( &z + k&z )dA,
A
skd
& = E * J k + * J k& ,
M + tr* M
(18.52)
gdzie J oznacza moment bezwadnoci przekroju wzgldem osi y.

W celu ilustracji zastosowania uzyskanych wynikw obliczymy belk wspornikow przedstawion na
rys. 18.46a. W chwili t = 0 belk obciono si skupion P. Poniewa ograniczamy si do maych
przemieszcze, a ukad jest statycznie wyznaczalny, wic moment zginajcy ma znan warto i nie
& = 0 . Wobec tego rwnanie (18.52) przyjmuje posta:
zmienia si w miar upywu czasu, czyli M
(w)
*k& + E *k =
M ( x)
,
J
przy czym warunek pocztkowy dla krzywizny powinien uwzgldnia krzywizn doran, pojawiajc
si tu przy przyoeniu obcienia, czyli
(x)
k ( x ,0) =
M ( x)
.
E0 J
Alma Mater
Cz 4
68
Rozwizaniem oglnym rwnania (w) jest funkcja:

*
k ( x , t ) = C e t / t r + k S ( x , t ).
Cak szczegln mona przyj w postaci:
k S ( x, t ) = k S ( x) =
M ( x)
E*J
Wobec powyszego
*
k ( x, t ) = C e t / tr +
M ( x)
E*J
Po uwzgldnieniu warunku pocztkowego (x) otrzymujemy ostatecznie, e
C=
M ( x)
E*
M ( x)
1
=
*
E0
EJ
E J
oraz
k ( x, t ) =
(y)
M ( x)
E * t / tr
1
.
e
E
E*J
Poniewa k(x, t) = w''(x, t), wic rwnanie rniczkowe linii ugicia jest nastpujce:
w''( x , t ) =
M ( x)
E * t / t r*
1
,
e
E
E*J
M ( x ) = P( l x ) .
Po scakowaniu wzgldem x i uwzgldnieniu warunkw brzegowych: w(0, t) = 0, w'(0, t) = 0,

uzyskujemy rwnanie linii ugicia w funkcji czasu:
(z)
w(x,t ) =
3
*
E E
Pl 3 x x E0 E0 t / tr
= wspr (x)1+ 0 0 et / tr ,
3
1+ e
6E0 J l l E E
E E
gdzie wspr (x) oznacza funkcj ugicia belki idealnie sprystej o sztywnoci E0J.
Ugicie koca belki wspornikowej w(l, t) = (t) jako funkcja czasu
(t ) =
Pl 3
3E0 J
E E
1 + 0 0 e t / t r .
E E
Uzyskane rezultaty obrazuj rys. 18.46c, d.
Alma Mater
Cz 4
69
Rys. 18.46
Warto doda, e rozwizania zada liniowej lepkosprystoci skadaj si zawsze z iloczynu czci
odpowiadajcej rozwizaniu sprystemu i pewnej funkcji czasu. Ilustracj tego jest budowa rwnania
(z).
18.5.4. Materiay sprysto-plastyczne
Charakterystyczn cech materiaw wykazujcych wasnoci reologiczne jest lepko. Materiay
sprysto-plastyczne, jako niewraliwe na prdko odksztacenia, nie s zatem cile biorc, materiaami
reologicznymi. Niemniej jednak wasnoci mechaniczne materiaw sprysto-plastycznych wynikaj
rwnie z analizy zachowania si modeli reologicznych zoonych ze spryn i suwakw. Przykadem
takiego modelu jest model ciaa sprysto-idealnie plastycznego, przedstawiony na rys. 18.47a.
Zachowanie si modelu w trakcie obciania i odciania ilustruje rys. 18.47b.
Rys. 18.47
18.5.5. Materiay sprystolepkoplastyczne

Modele tych materiaw maj najbardziej zoon struktur, skadaj si bowiem ze wszystkich
rodzajw modeli elementarnych, tzn. spryn, tumikw i suwakw.
Materiay sprystolepkoplastyczne dzieli si zazwyczaj na dwie zasadnicze grupy, [34]:
materiay sprysto/lepkoplastyczne (por. rys. 18.48),
materiay sprysto-lepkoplastyczne (por. rys. 18.49).
Alma Mater
Cz 4
70
Materiay pierwszej grupy przed uplastycznieniem s wycznie spryste; lepko ich pojawia si
dopiero po uplastycznieniu. Materiay drugiej grupy wykazuj wasnoci lepkie zarwno w obszarze
sprystym, jak i plastycznym. Oba rodzaje modeli cia sprystolepkoplastycznych bardzo dobrze
opisuj znany z eksperymentw wpyw prdkoci i obcienia na charakterystyk wykresu ().
Rozwaymy najpierw model Binghama, opisujcy materia sprysto/lepko-plastyczny (rys. 18.48a).
Rwnanie tego modelu budujemy na podstawie zalenoci:
= E = N + V ,
= E + NV .
Gdy || < P, model zachowuje si czysto sprycie. Gdy || > P, to nadwyk obcienia
P sgn & przejmuje tumik. Wobec tego
& / E ,
& =
(& / E ) + ( P sgn & ) / ,
< P,
> P.
(18.53)
2
Rozwaymy obcienie modelu napreniem rosncym jednostajnie z prdkoci v [N/(m /s)]:

(t) = v t (rys. 18.48b). Wwczas
v
t P , to ( t ) = t ,
gdy
E
v
v (vt P )
P
v
vt 2 P
, to (t ) = +
+
=
+
dt
C
t
t + C.
v
2
Sta cakowania C wyznaczymy z warunku cigoci odksztace w chwili t = P/v:

gdy
P P v 2P P P
=
+
+ C,
E
E
v
2v 2
skd
C=
2P
.
2v
Rys. 18.48
Alma Mater
Cz 4
71
Rozwizanie zadania jest wic nastpujce:
(a)
v
t P,
E t ,
v
(t ) =
2
v t 2 + v P t + P , t P .
2
v
E
2v

Po wyeliminowaniu czasu t otrzymujemy zaleno ():
,
E
( ) =
2
+ ( P ) ,
E
2v
P
P.
Zaleno t ilustruje rys. 18.48c. Z rysunku wida, e wzrost prdkoci obcienia powoduje
podniesienie si krzywej ().
Jeden z najprostszych modeli ciaa sprysto-lepkoplastycznego przedstawia rys. 18.49a. Jest to model
czteroparametrowy. Analiza reologiczna tego modelu jest dosy obszerna. Poprzestaniemy zatem tylko
na przedstawieniu wykresu () przy wymuszeniu dynamicznym (t)= vt. Okazuje si, e poza
zjawiskami wystpujcymi w modelu Binghama rejestrujemy rwnie podwyszenie granicy
plastycznoci *P w efekcie wzrostu prdkoci i naprenia. T wasno modelu czteroparametrowego
ilustruje rysunek 18.49c.
Rys. 18.49
Alma Mater
Cz 4
19.
PROBLEMY STATECZNOCI
19.1. WIADOMOCI WSTPNE
19.1.1. Bifurkacja stanu rwnowagi
Zagadnienia statecznoci nale do najtrudniejszych, a zarazem kluczowych problemw
mechaniki. Naszkicujemy je wstpnie na przykadzie idealnie sprystego prta pryzmatycznego
poddanego dziaaniu osiowej siy ciskajcej (rys. 19.1a). Pod wpywem dostatecznie maej siy
ciskajcej prt ulega jedynie skrceniu, a o prta pozostaje prostoliniowa (odcinek OB na rys. 19.1b). Z
dowiadczenia wiemy jednak, e przy wikszym obcieniu pojawia si pewien stan rwnowagi
chwiejnej, kryjcy w sobie niebezpieczestwo, e wskutek jakiej drobnej przyczyny (wstrzs,
przypadkowe uderzenie) prt zmieni nagle sw prostoliniow posta i przyjmuje pooenie wygite. T
nag zmian nazywamy wyboczeniem prta. Zjawisko wyboczenia jest jedn z form utraty statecznoci.
Utrata statecznoci moe nastpi wwczas, gdy sia osiowa P osignie pewn warto krytyczn Pkr..
Wartoci tej towarzysz zatem dwa stany rwnowagi odpowiadajce prostoliniowej lub krzywoliniowej
osi prta. Na wykresie P (rys. 19.1b) jest to punkt B. W punkcie tym nastpuje wic rozwidlenie
stanu rwnowagi, czyli tzw. bifurkacja.
Rys. 19.1
19.1.2. Zagadnienie Eulera

Podejmiemy prb wyznaczenia siy krytycznej na podstawie analizy wygitej postaci rwnowagi
prta. Jedyn przyczyn wygicia osi prta jest moment zginajcy M ( x ) = P [ w( x )] (rys. 19.1a),
obliczony po odstpieniu od zasady zesztywnienia. Tak ustalon funkcj momentu wprowadzimy do
rwnania rniczkowego linii ugicia. Zaoymy dodatkowo, e:
krzywizny wygitej osi prta s mae,
pomijamy wpyw si poprzecznych,
pomijamy wpyw skrcenia osi prta.
Wszystkie wyej wymienione zaoenia odpowiadaj teorii wyboczenia prta sprystego,
zbudowanej przez Eulera w poowie XVIII wieku.
Rwnanie rniczkowe linii ugicia przyjmuje zatem nastpujc posta:
EJ w'' = M ( x ) = P( w ),
skd
(a)
w''+ 2 w = 2 ,
gdzie 2 = P / ( EJ ). Oglnym rozwizaniem tego rwnania jest funkcja:
w( x ) = C1 cosx + C2 sin x + .
Alma Mater
Cz 4
Z warunkw brzegowych mamy:
Wobec tego
w(0) = 0,
C1 + = 0,
w'(0) = 0,
C2 = 0.
C1 = ,
w( x ) = (1 cosx ).
Poniewa na swobodnym kocu prta w(l) = , wic musi zachodzi warunek:
cos l = 0.
Z rwnania tego wynika, e albo = 0, albo cosl = 0. Jeeli = 0, to w 0, a zatem nie ma
wyboczenia. Jeeli natomiast cosl = 0, to musi by speniona zaleno:
(b)
l = (2n 1) , n = 1, 2, ...
2
Z tego rwnania wyznaczymy wartoci , dla ktrych moe wystpi wyboczenie. Ugicie pozostaje
jednak nieokrelone. Uwzgldniwszy, e 2 = P / ( EJ ) , na podstawie rwnania (b) otrzymujemy:
P(n)
l = (2n 1) ,
EJ
2
skd
(c)
P (n) =
(2n 1) 2 2 EJ
4l 2
Otrzymalimy zatem nieskoczenie wiele rozwiza. Z praktycznego punktu widzenia interesuje nas
(n)
jednak tylko najmniejsza sia P , wystpujca dla n = 1. Jest to poszukiwana sia krytyczna:
(d)
Pkr = P (1) =
2 EJ
4l 2
Wartoci tej odpowiada tak zwana pierwsza posta wyboczenia (n = 1), ktr okrela rwnanie:
x
w(1) = 1 cos .
2l
Trzy pierwsze postacie wyboczenia odpowiadajce wartociom n = 1, n = 2 i n = 3 ilustruje rys. 19.2.
Rys. 19.2
Alma Mater
Cz 4
19.1.3. Uwzgldnienie duych przemieszcze

Opisana wyej uproszczona teoria wyboczenia pozwala obliczy jedynie si krytyczn i
odpowiadajc jej posta wyboczenia. Jest to tak zwana liniowa teoria wyboczenia, gdy zastosowano
liniowe rwnanie rniczkowe linii ugicia. Trzeba jednak podkreli, e problemy statecznoci s
zawsze nieliniowe i nie obowizuje tu zasada superpozycji. Odstpimy obecnie od zaoenia, e
krzywizny s mae i zastosujemy dokadny wzr na skoczon krzywizn. Ugicia prta mog by
wwczas dowolnie due. Rwnanie rniczkowe linii ugicia jest nieliniowe i przybiera posta:
w''
t ''
= 2 t ,
lub
(e)
= 2 ( w)
3
/
2
3
2
/
1 + t '2
1 + w' 2
gdzie t = w (por. rys. 19.3a). Zauwamy, e zachodz tosamoci:

1
d ( t 2 ) t t 'dx = t ( t ' dx ),
2
1
d ( t '2 ) t 't ''dx = t ''(t ' dx ).
2
Po pomnoeniu obu stron rwnania (e)2 przez t'dx otrzymujemy:

d ( t '2 )
(1 + t' )
2 3/ 2
skd po scakowaniu:
(f)
(1 + t' )
2 1/ 2
= 2 d ( t 2 ),
1 2 2
t + C1.
2
Sta C1 wyznaczymy z warunkw brzegowych na kocu utwierdzonym (x = 0), gdzie w = 0 i w' = 0,

czyli t = 0 i t' = 0. Wynika std, e dla t = pochodna t' = 0. Uwzgldniwszy ten warunek
stwierdzamy, e C1 = 1 2 2 / 2.
Rys. 19.3
Dalsze zadanie polega wic na rozwizaniu nieliniowego rwnania rniczkowego pierwszego rzdu:
(g)
1 + t '2 =
1
.
1 2 2 2
1 t
2
Alma Mater
Cz 4
Po prostych przeksztaceniach rwnanie to mona doprowadzi do postaci:
dx =
1 2 2 2
1 2 t
1
2 t 2 1 2
4
) dt ,
( t )
2
lub po wykorzystaniu rwnania wyjciowego (g)2 do postaci:

dt
1 + t '2 dx =
( t )
2
1 2 2 t 2
4
Lewa strona tego rwnania przedstawia element dugoci zdeformowanej osi prta dl = 1 + t ' 2 dx , co
po obustronnym scakowaniu prowadzi do zalenoci:
dl =
(h)
dt
.
1 2 2 2
2
2
0 t 1 t
4
Poniewa zaoenie o nieciliwoci osi prta jest nadal aktualne, lewa strona rwnania (h) daje w wyniku
warto l. Praw stron mona by przedstawi w postaci nieelementarnej caki eliptycznej (por. np.
Timoshenko, Gere [48], Naleszkiewicz [30]). Wybierzemy jednak nieco inna drog, prowadzc do
postaci nadajcej si do bezporednich oblicze (por. np. Ballenstedt [2]). W tym celu zauwamy, e
2
P

= p ,
2l
EJ
(i)
gdzie p = P / Pkr , przy czym Pkr = 2 EJ / (2l ) 2 i stosownie do wzoru (d) oznacza si krytyczn (tzw.
eulerowsk) obliczon wedug teorii liniowej.
Jeeli skadnik 2 ( 2 t 2 ) / 4 jest mniejszy od jednoci, tzn. gdy
1 2 2 2

t = p 2 t 2 < 1,
4l
4
to
1
1
1 2 2 t 2
4
= 1+
2
4
2
1
1 3 2
p 2 t 2 +
p 2 t 2 + ...
2 4l
2 4 4l
Rozwinicie to pozwala kolejno scakowa skadniki prawej strony rwnania (h). Po scakowaniu
otrzymujemy:
l =
1
l = 1 +
2l
2 2 4l
1 3
p +

2 4 4l
p + ... ,
skd
2
(j)
1
p = 1+
2 4l
1 3
p +

2 4 4l
p + ...
Wzr (j) okrela zaleno midzy si P a ugiciem .

Jeeli = 0, to sia P jest rwna eulerowskiej sile krytycznej (p = 1). Wikszym wartociom siy P
odpowiadaj cile okrelone dwie wartoci przemieszczenia . Dla nieduych wartoci /l szereg po
Alma Mater
Cz 4
prawej stronie wzoru (j) jest bardzo szybko zbieny. Uwzgldniwszy jedynie dwa wyrazy tego szeregu
otrzymamy:
8
(k)
p 1
.
p
Nietrudno si przekona, e niewielkiemu zwikszeniu obcienia towarzysz znaczny przyrost ugi i

katastrofalny wzrost napre normalnych. Naprenia te obliczamy ze wzoru na mimorodowe ciskanie
(por. rys. 19.3c, d):
P P
P
= p kr
max = = +
A W
A

1 + = kr p 1 + ,
r
r
gdzie kr = Pkr / A , a r oznacza promie rdzenia przekroju (r = W/A). Zatem

=
(l)
l
max
= p 1 + .
l r
kr
Przyjmiemy przykadowo, e wysoko supa l = 5 m, a przekrj supa jest rur o rednicy zewntrznej
70 mm i gruboci cianki 3 mm. Promie rdzenia przekroju r = 1,606 cm, czyli l/r = 311,4. Dla tych
danych ze wzorw (k) i (l) obliczono wartoci zestawione w tablicy III.
Tablica III
p = P/Pkr
1,001
1,002
1,003
1,004
/l
0
1
0,0569
18,74
0,0804
26,10
0,0984
31,75
0,1136
36,52
Wykres zalenoci P() ilustruje rys. 19.3b. Charakterystyczne jest to, e w rozwaanym przypadku
wykres ten jest symetryczny wzgldem osi P. Obserwowany znaczny wzrost napre po niewielkim
przekroczeniu wartoci siy krytycznej pozwala stwierdzi, e wyboczenie prta jest rwnoznaczne z
wyczerpaniem nonoci konstrukcji. Z punktu widzenia bezpieczestwa konstrukcji naprenie krytyczne
traktuje si zatem jako warto niszczc.
19.1.4. Wpyw si poprzecznych i skrcenia osi prta
Omwimy obecnie konsekwencje odejcia od dalszych zaoe teorii Eulera. Przedstawimy wpyw si
poprzecznych i skrcenia osi prta na warto siy krytycznej.
Wpyw siy poprzecznej przeanalizujemy na gruncie teorii liniowej. Z rwnania rwnowagi elementu
dl, wycitego w konfiguracji odksztaconej (rys. 19.4b) wynika, e
Q = P sin P w'( x ),
gdzie
w( x ) = w M ( x ) + wQ ( x ).
Rys. 19.4
Alma Mater
Cz 4
Funkcja w M ( x ) spenia rwnanie rniczkowe

w M "( x ) =
M
,
EJ
a pochodna funkcji wQ ( x ) jest rednim ktem cinania:

wQ ' ( x ) =
k
Q,
GA
skd
wQ "( x ) =
k dQ
k
=
Pw''.
GA dx GA
Poniewa w" = w M "+ wQ ", wic

w''( x ) =
M Pk
+
w''.
EJ GA
Po uwzgldnieniu, e M = P( w), otrzymujemy rwnanie rniczkowe:

(m)
w''+12 w = 12 ,
gdzie
12 =
.
kP
EJ 1
GA
Postpujc podobnie jak w zadaniu Eulera otrzymujemy warunek:
1l = (2n 1)
,
2
n = 1, 2, ...
Dla n = 1
P (1)
kP (1)
EJ 1
GA
2
4l 2
Uwzgldniajc, e sia eulerowska krytyczna wynosi PE = 2 EJ / (2l ) 2 dostajemy:

kP(1)
,
P(1) = PE 1
GA
skd
(n)
Pkr = P (1) =
PE
.
k
1+
PE
GA
Ze wzoru (n) wynika, e uwzgldnienie wpywu si poprzecznych powoduje zmniejszenie wartoci siy
krytycznej. Warto ta jest zazwyczaj niewiele mniejsza od PE. Istotne rnice mog wystpi w prtach
zoonych poczonych przewizkami lub krzyulcami. Warto doda, e wzr (n) obowizuje rwnie dla
innych warunkw podparcia prta.
W przypadku stosunkowo krtkich prtw wykonanych z materiau o bardzo wysokiej granicy
sprystoci istotny wpyw moe mie skrcenie osi prta przed utrat statecznoci (por. yczkowski,
[57]). Ostateczny wzr na si krytyczn uwzgldniajcy to skrcenie ma posta:
Alma Mater
Cz 4
Pkr =
(o)
2 PE
,
4 PE
1+ 1
EA
gdzie PE oznacza si krytyczn obliczon wedug teorii Eulera. Odnotowa trzeba, e dla PE > EA / 4
wyboczenie prta w ogle nie wystpuje.

Do tej pory zakadalimy, e obcienie prta jest przyoone idealnie osiowo, a o prta jest idealnie
prosta. W praktyce zaoenia te nigdy nie s spenione. Wobec tego konieczne jest wyrobienie sobie
pogldu na wpyw wyej wymienionych imperfekcji.
Przyjmijmy przykadowo, e sia P dziaa na pewnym mimorodzie e (por. rys. 19.5a). Jeli
ograniczymy si do bardzo maych ugi, otrzymamy nastpujce rwnanie rniczkowe linii ugicia:
EJw'' = P ( + e w ).
Rozwizanie tego rwnania ma posta:
w( x ) = e
gdzie =
(p)
1 cosx
,
cosx
P / ( EJ ). Dla x = l sum maksymalnego ugicia i wstpnego mimorodu e wyraa wzr:

c = ( P ) + e = e
1
= e f ( P) .
cos[ ( P) l ]
Wykresy funkcji (P) ilustruje rys. 19.5b (linie przerywane).
Rys. 19.5
atwo zauway, e dy do nieskoczonoci, gdy cos(l) dy do zera, czyli gdy l dy do /2.

Widzimy zatem, e asymptot funkcji P() jest warto siy P wynikajca z warunku: l = /2, skd
P = PE = 2 EJ / ( 2l ) 2 . Z powyszego wynika, e gdy sia P dziaajca na pewnym mimorodzie jest

Alma Mater
Cz 4
bliska eulerowskiej wartoci krytycznej, nastpuje gwatowny przyrost poprzecznego ugicia. Zwrmy
uwag na to, e cakowite ugicie c mona przedstawi jako iloczyn wstpnego mimorodu e i pewnej
funkcji f(P) uzalenionej od aktualnej wartoci siy ciskajcej. Powikszanie mimorodu powoduje jedynie wiksze ugicie, nie wpywa ono jednak na pooenie asymptoty (por. rys. 19.5b). Bardziej cise
rozwizanie nieliniowe ilustruj wykresy zaznaczone na rys. 19.5b liniami cigymi. Warto doda, e
analogiczne wnioski wypywaj z analizy ciskania prta o pocztkowej krzywinie (por. rys. 19.5c).
19.1.6. Wpyw obcie poprzecznych
Omwimy jeszcze wpyw obcienia poprzecznego na charakter wykresw P().
Rys. 19.6
Na wstpie wyprowadzimy rwnanie rniczkowe linii ugicia dla prta ciskanego i jednoczenie
obcionego poprzecznie. W tym celu rozpatrzymy rwnowag wycitego elementu belki o dugoci dx
(rys. 19.6b):
warunek rwnowagi si pionowych
Q qdx Q +dQ = 0,
skd
q=
dQ
,
dx
(19.1)
warunek rwnowagi momentw

M + qdx
dx
+ (Q + dQ) dx ( M + Md ) + P dw = 0.
2
Po pominiciu maych wartoci drugiego rzdu otrzymujemy:

dM
dw
= Q + P
.
dx
dx
(19.2)
Rwnanie rniczkowe linii ugicia ma posta:

EJw" = M .
(19.3)
Zrniczkowanie tego rwnania wzgldem x oraz wykorzystanie rwnania (19.2) prowadzi do rezultatu:
( EJw")'+ Pw' = Q.
(19.4)
Po ponownym zrniczkowaniu powyszego rwnania i wykorzystaniu zalenoci (19.1) otrzymujemy:
( EJw")"+ Pw" = q.
(19.5)
Wzory (19.3), (19.4) i (19.5) przedstawiaj trzy postacie rwnania rniczkowego linii ugicia prta
mimorodowo ciskanego o dowolnych warunkach brzegowych. S one suszne rwnie dla
mimorodowego rozcigania, jeeli zmienimy znak siy P.
Alma Mater
Cz 4
Dla ilustracji powyszych wywodw wyznaczymy funkcj ugicia prta wspornikowego obcionego
na swobodnym kocu dwoma siami: pionow P i poziom H (rys. 19.7). Przyjmijmy, e w czasie
obcienia stosunek obu si jest stay i e
Rys. 19.7
= H / P . Wykorzystamy tu rwnanie rniczkowe linii ugicia (19.3), gdy funkcja momentw

zginajcych jest znana:
(r)
EJw" = H ( l x ) + P ( w).
Rwnanie to po przeksztaceniu mona zapisa nastpujco:

w"+ 2 w = 2 [ + (l x )],
gdzie 2 = P / ( EJ ). Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja (por. Ballenstedt [2]):
sin(l ) sin[ (l x )]
w( x ) = x +
.
cos(l )
Najwiksze ugicie = w(l) okrela wzr:

tg(l )
( P ) = l
1.
l
Rwnanie to opisuje zaleno midzy przemieszczeniem a si P. Przedstawimy je w postaci
bezwymiarowej, uwzgldniwszy stosownie do wzoru (i), e l = ( / 2) P / Pkr = ( / 2) p :

tg 2 p
( p) =
1,
p
gdzie = / l. Nietrudno zauway, e dla p = 1, czyli dla P = Pkr, przemieszczenie . Widzimy

zatem, e obecno obcienia poprzecznego nie wpywa na warto krytyczn siy ciskajcej P. Wpyw
obcienia poprzecznego na przebieg wykresw P() jest podobny do wpywu imperfekcji. Stwierdzenie
to ilustruj dodatkowe wykresy funkcji p() zamieszczone na rys. 19.7b.
Na koniec wyprowadzimy jeszcze jeden bardzo uyteczny wzr przybliony na obliczanie ugi prta
zginanego i ciskanego. W rozwaanym wyej zadaniu dla P = 0 maksymalne ugicie prta
wspornikowego
Alma Mater
Cz 4
0 =
10
Hl 3
.
3EJ
Wobec tego
3EJ
12
=H/P= 3
0 = 2 0 ,
l pPkr
p
gdzie 0 = 0 / l. Po podstawieniu tej wartoci do wzoru na (p) otrzymujemy:

tg
p
12
1.
( p) = 0 2
p p
2
Wyraenie w nawiasie mona zapisa w sposb przybliony, jeeli uwzgldnimy trzy wyrazy rozwinicia
funkcji tg w szereg potgowy:
1
2
tg + 3 + 5 .
3
15
Wwczas otrzymujemy:
tg
p
2
2
4 p2 2
2 p 2 p 2 p 1

1 +
.
1 1+
p+
1=
12
16
15
12
10
12 1 p
p
2
Po uwzgldnieniu uzyskanego rezultatu we wzorze na (p) otrzymujemy przyblion formu suc do
obliczania ugi prta z uwzgldnieniem siy ciskajcej:
( p) 0
1
.
1 p
(19.6)
atwo sprawdzi, e wzr (19.6) daje bardzo dobre przyblienie nawet dla duych wartoci p.
Na podstawie oglnej analizy mona pokaza, e wzr (19.6) ma charakter uniwersalny i obowizuje
dla dowolnych warunkw brzegowych (por. Timoshenko, Gere [48]). Symbol 0 oznacza tu ugicie bez
udziau si osiowych, a drugi czon f ( p) = 1 / (1 p) oznacza wspczynnik zwikszajcy, ktry zaley
od stosunku p = P / Pkr . Warto doda, e wspczynnik ten mona rwnie stosowa do szacowania
wpywu imperfekcji, jakkolwiek dokadno takiego oszacowania bywa nieco gorsza (por. np. wzr (p)).
19.1.7. Rozciganie mimorodowe
Utrata statecznoci wystpuje si z reguy w prtach ciskanych. Siy rozcigajce na og stabilizuj
ugicia. Ilustracj tego zjawiska mog by wykresy podane na rys. 19.8a. Wykresy te odpowiadaj
rozwizaniu rwnania rniczkowego (r), w ktrym zmieniono znak siy P.
Rys. 19.8
Alma Mater
Cz 4
11
19.1.8. Definicja statecznoci. Punkty graniczne i punkty bifurkacji

Przedmiotem dotychczasowych rozwaa byo zjawisko bifurkacji stanu rwnowagi. problem
statecznoci jest jednak rozumiany znacznie szerzej. Niestateczno definiuje si na og jako proces, w
ktrym niewielka zmiana przyczyny powoduje bardzo du zmian skutku. W definicji tej mieci si
zjawisko wyboczenia, kiedy niewielka zmiana siy (przyczyny) powoduje du zmian poprzecznego
ugicia (skutku). Zjawisko szerzej pojtej utraty statecznoci obserwujemy rwnie w czasie dziaania
siy pionowej na wze kratownicy Misesa (por. p. 17.2). Zbliajc si bowiem do punktu granicznego
rejestrujemy coraz wiksze przemieszczenia pionowe. W chwili osignicia obcienia odpowiadajcego
punktowi granicznemu, w ktrym dP / d = 0 , nastpuje gwatowny przyrost wartoci przemieszczenia
wiadczcy o utracie statecznoci. Dalszy wzrost siy po przeskoku odpowiada jednak procesowi
statecznemu. W innych przypadkach osignicie punktu granicznego moe oznacza cakowite
wyczerpanie nonoci konstrukcji.
Rys. 19.9
Oglnie biorc, utrata statecznoci wystpuje bd w punkcie bifurkacji, bd w punkcie granicznym.

Ilustracj tych uwag jest rys. 19.9, na ktrym przedstawiono punkt graniczny i dwa przypadki bifurkacji
stanu rwnowagi. Odnotowa trzeba, e osignicie punktu bifurkacji nie zawsze oznacza utrat nonoci
konstrukcji. Sytuacj tak ilustruje rys. 19.9c, stan pobifurkacyjny jest tutaj nadal stateczny, gdy
dP / d > 0 . Zagadnienia te omwimy dokadniej w dalszych czciach tego rozdziau.
19.2. PODEJCIE ENERGETYCZNE

Rozwamy konstrukcj idealnie spryst bdc pocztkowo w stanie rwnowagi, poddan dziaaniu
obcienia konserwatywnego. Ukad moe odej od tego stanu rwnowagi, jeeli wystpi pewne siy
zakcajce, w nastpstwie ktrych pojawi si przemieszczenia rozwijajce si z okrelonymi
prdkociami. Z zasady zachowania energii wiadomo, e suma energii potencjalnej ukadu i energii
kinetycznej Ek jest staa:
+ E k = const.
Stan rwnowagi ukadu zachodzi, gdy energia potencjalna osiga ekstremum. Przyjmijmy, e ukad jest
pierwotnie w stanie rwnowagi charakteryzujcym si minimaln wartoci energii potencjalnej.
Nadajmy ukadowi pewn ma prdko pocztkow. Warto energii potencjalnej moe jedynie
wzrasta, czemu towarzyszy zmniejszenie si energii kinetycznej, stosownie do zasady zachowania
energii. Przypadek ten odpowiada stanowi rwnowagi statecznej. Rwnowag stateczn mona
zobrazowa na przykadzie analogii, zilustrowanej na rys. 19.10a, na ktrym przedstawiono kulk
toczc si po zakrzywionej powierzchni. Pierwotny stan rwnowagi
Alma Mater
Cz 4
12
Rys. 19.10
odpowiada minimum energii potencjalnej; kulka znajduje si w zagbieniu. Po wyprowadzeniu kulki z

pierwotnego pooenia rwnowagi przez nadanie jej maej prdkoci pocztkowej obserwujemy oscylacje
kulki w otoczeniu pooenia rwnowagi. W pooeniu tym energia potencjalna osiga minimum, a
prdko kulki jest najwiksza. Prdko ta zmniejsza si w miar odchodzenia od pierwotnego pooenia
rwnowagi.
Rozwamy teraz sytuacj, gdy pocztkowe pooenie rwnowagi nie odpowiada minimum energii
potencjalnej. Wwczas, stosownie do zasady zachowania energii, impuls powoduje wzrost energii
kinetycznej. Pojawiaj si due przemieszczenia, rozwijajce si ze znacznymi prdkociami. Opisany
przypadek odpowiada niestatecznemu stanowi rwnowagi, a jego ilustracj s rys. 19.10b, c. Stan
rwnowagi obojtnej odpowiada toczeniu si kulki na paszczynie poziomej (rys. 19.10d).
Bardziej zoon sytuacj przedstawia rys. 19.11, na ktrym dla maych zaburze pooenie
pocztkowe mona uzna za stateczne. Jeli jednak zakcenie jest dostatecznie due, to kulka moe zaj
pooenie rwnowagi o niszym poziomie energetycznym. Problem ten wystpuje w zjawisku przeskoku.
Rys. 19.11
Powysze uwagi pozwalaj zmodyfikowa nieco zasad minimum energii potencjalnej:

Ukad konserwatywny jest w stanie rwnowagi statecznej tylko wtedy, gdy warto energii
potencjalnej osiga minimum wzgldne.
19.2.2. Matematyczna interpretacja zasady minimum energii
potencjalnej*)
Rozwamy konstrukcj spryst, ktrej stan odksztacenia jest cakowicie okrelony przez parametr
T, a obcienie stanowi staa sia P. Wwczas energi potencjaln mona zapisa jako funkcj parametru
T:
= (T ).
Funkcj t obrazuje wykres na rysunku 19.12. Naszym celem jest znalezienie
Rys. 19.12
*)
Por. [14, 38, 40, 45, 50].
Alma Mater
Cz 4
13
punktw rwnowagi i okrelenie, czy s one stateczne czy niestateczne. Wybieramy dowolny punkt
krzywej (T) o wsprzdnych 0, T0. Zbadamy przyrost energii potencjalnej po zmianie wsprzdnej
T0 o ma warto t, z wykorzystaniem rozwinicia w szereg Taylora:
(T0 + t ) = (T0 ) +
1 2 2
t +
t + ...
2 T 2
T
gdzie pochodne funkcji odnosz si do punktu T = T0. Rozwinicie to mona zapisa nieco inaczej:
0 + = 0 + + 2 +...,
(19.7)
gdzie , , ... oznaczaj kolejne wariacje energii potencjalnej. Warunkiem koniecznym ekstremum
(maksimum lub minimum) energii jest znikanie pierwszej wariacji . Wobec tego warunek rwnowagi
ma posta:
= 0 lub = 0,
T
(19.8)
a warunkami minimum energii s zalenoci:
2
= 0,
> 0 lub = 0, 2 > 0
T
T 2
(19.9)
dla wszystkich kinematycznie dopuszczalnych wartoci t. Wynika std kryterium statecznoci konstrukcji
2
> 0 lub 2 > 0.
T2
(19.10)
Jeeli 2 / T 2 < 0 , ukad jest niestateczny, a jeli 2 / T 2 = 0 , to w celu ustalenia statecznoci

ukadu trzeba zbada znaki wyszych pochodnych (wariacji) energii potencjalnej. Na przykad, gdy
/ T = 0 i jednoczenie 2 / T 2 = 0 , to 3 / T 3 < 0 oznacza ukad niestateczny. Jeeli
3 / T 3 byoby rwnie rwne zeru, wtedy
4 / T 4 > 0 oznaczaoby ukad stateczny, a
4 / T 4 < 0 ukad niestateczny. Postpowanie to powielamy a do skutku.

Dla ilustracji powyszych stwierdze rozwaymy pionowy idealnie sztywny prt o dugoci l,
utwierdzony sprycie w fundamencie za porednictwem spryny o sztywnoci rwnej c (rys. 19.13).
Prt jest obciony si pionow P. Naley obliczy warto krytyczn siy P, dla ktrej pionowe
pooenie prta staje si niestateczne. Energia potencjalna w pozycji wychylonej
Rys. 19.13
Alma Mater
Cz 4
= ( ) =
14
1
1
c 2 P u( ) = c 2 Pl (1 cos ).
2
2
Rol parametru odksztacenia odgrywa tu kt . Rwnowaga zachodzi, gdy / = 0 , tzn.
= c Pl sin = 0.
Dla maych przemieszcze mona przyj, e sin , std
= (c Pl ) = 0.
Rwnowaga jest moliwa w dwch przypadkach:

= 0 lub
c
P= .
l
Pierwszy z nich odpowiada pozycji nie wychylonej (nie wyboczonej). Drugi okrela warto P, dla ktrej
jest moliwy stan rwnowagi w pozycji wychylonej. Stateczno rwnowagi okrela druga pochodna
funkcji ():
> 0 stan stateczny
= c Pl = 0 stan krytyczny
2
< 0 stan niestateczny
Z powyszego wynika, e P = Pkr = c / l i jest wartoci krytyczn, poniej ktrej pionowe pooenie
prta jest stateczne.
W omwionym wyej zadaniu energia potencjalna bya funkcj jednej zmiennej , a warunki
rwnowagi i statecznoci byy wyraone przez pochodne czstkowe funkcji (). W ukadach cigych
trzeba bada wariacje funkcjonau energii potencjalnej. Rozwamy zatem dla przykadu pryzmatyczny
prt wspornikowy obciony osiow si P (rys. 19.14). Przyrost pionowego przemieszczenia punktu
przyoenia siy na skutek wyboczenia przy zaoeniu nieciliwoci osi prta mona zapisa, jak
nastpuje:
l
1
( w') 2 dx.
u = ( ds dx ) = 1 + w'2 1 dx
Wobec tego przyrost pracy obcienia zewntrznego

l
2 L = P u =
1
P ( w' ) 2 dx.
2
Rys. 19.14
Alma Mater
Cz 4
15
Zatem energi potencjaln wyboczenia prta wyraa wzr:

l
1
1
( w) = U 2 L = EJ ( w'') 2 dx P ( w') 2 dx.
2
2
(19.11)
Funkcj parametru odksztacenia peni tu ugicie poprzeczne w(x). Przyrost energii potencjalnej jest
wynikiem przyrostu funkcji w(x) o funkcj t(x). Funkcja t(x) jest kinematycznie dopuszczalnym
przemieszczeniem speniajcym te same warunki brzegowe co funkcja w(x), a jest sta o nieskoczenie
maej wartoci. Wtedy energi potencjaln wyraa si nastpujco:
l
+ = ( w + t ) =
1
1
EJ ( w''+t '') 2 dx P ( w'+t ') 2 dx =
2
2
l
l
l
l
1
1
2
2
= EJ ( w'') dx P ( w') dx + EJ w''t '' dx P w' t ' dx +
2
2
0
0
0
0
l
l
1
1
2
+ EJ (t '') dx P (t ') 2 dx .
2
2
0
0
Z powyszego wida wyranie, jak posta maj wariacje funkcjonau; rzd wariacji odpowiada potdze
parametru :
l
= ( EJw' 't ' ' P w't ' )dx ,
(19.12)
1
2 = 2
2
[ EJ (t '')
P (t ') 2 dx.
(19.13)
Stany rwnowagi odpowiadaj rwnaniu = 0. Warunek ten rozpiszemy cakujc dwukrotnie przez
czci rwnanie (19.12) i przyrwnujc je do zera:
EJ [ w''(l ) t '(l ) w''( 0) t '( 0) w'''( l ) t ( l ) + w'''( 0) t ( 0) ]
P [ w'(l ) t (l ) w'(0) t (0) ] +
( EJw
IV
+ Pw'' t dx = 0.
Dla rozwaanego prta wspornikowego obowizuj nastpujce warunki brzegowe:

x = 0: w( 0 ) = 0, w'( 0) = 0 oraz t ( 0) = 0, t '( 0) = 0,
x = l: M ( l ) = 0 i Q( l ) = 0,
co wedug wzorw (19.3) i (19.4) prowadzi do zalenoci:
w''( l ) = 0, EJw'''( l ) + P w'( l ) = 0,
t ''( l ) = 0, EJt '''( l ) + P t '( l ) = 0.
Z warunkw tych wynika, e suma skadnikw stojcych poza cak jest rwna zeru. Wobec tego
rwnowaga ukadu zachodzi wtedy, gdy
l
( EJw
IV
+ Pw'') t dx = 0.
Alma Mater
Cz 4
16
Jeeli przyrost ugicia t(x) jest dowolny i rny od zera oraz spenia warunki brzegowe zadania, to
rwnowaga jest osigana, gdy wyraenie podcakowe zawarte w nawiasie jest rwne zeru. Odpowiada to
spenieniu rwnania rniczkowego:
EJwIV = Pw'' = 0
lub
w IV + 2 w'' = 0, .
(19.14)
gdzie 2 = P / ( EJ ). Rwnanie (19.14) pokrywa si z wczeniej wyprowadzonym rwnaniem

rniczkowym linii ugicia (19.5) dla prta mimorodowo ciskanego, jeeli przyjmiemy w nim, e q = 0.
Pozostaje jeszcze odpowiedzie na pytanie, jakie warunki odpowiadaj stanowi krytycznemu, gdy
2
= 0 . Z rwnania (19.13) widzimy, e dla P = 0, 2 > 0
i rwnowaga jest stateczna. W miar wzrostu siy P warto 2 maleje, by dla P = Pkr osign
warto zero, czyli
1
2 ( Pkr ) = 2
2
[ EJ (t ")
Pkr ( t ') 2 dx = 0.
(19.15)
Poniewa funkcja t(x) spenia wszystkie wymagania stawiane funkcji w(x), z rwnania (19.15) wynika, e
przyrost energii potencjalnej w stanie krytycznym jest rwna zeru. Zatem
l
1
1
EJ (t ") 2 dx = Pkr (t ') 2 dx ,
2
2
(19.16)
skd
l
EJ (t")
dx
Pkr = 0 l
(t ')
(19.17)
.
2
dx
Wzr (19.17) nosi nazw ilorazu Rayleigha i suy do przyblionego wyznaczania siy krytycznej przez
przyjcie z gry pewnej funkcji t(x), speniajcej warunki brzegowe zadania.
Dla przykadu przyjmiemy, e w prcie wspornikowym z rys. 19.14 funkcja t(x) ma w przyblieniu
ksztat paraboli drugiego stopnia o rwnaniu:
t ( x) = 2 x 2 .
l
Funkcja ta spenia warunki brzegowe t(0) =0, t'(0) = 0. Obliczymy caki wystpujce w rwnaniu (19.17):
l
( t ' ) dx = 4
l
4 2
4 x dx =
,
3l
2
( t '') dx = 4
l
4dx =
4 2
l3
Zatem wedug rwnania (19.17) otrzymujemy e Pkr 3EJ / l 2 , wobec wyniku cisego
Pkr = 2 EJ / (2l ) 2 = 2,467 EJ / l 2 .

Duo lepsze przyblienie otrzymamy, jeeli drug pochodn t''(x), bdc krzywizn wygitej osi
prta, wyrazimy przez moment zginajcy:
t " ( x ) = M / ( EJ ) = P ( t ) / ( EJ ).
Wwczas
Alma Mater
Cz 4
1
2
17
M2
1
dx Pkr ( t ') 2 dx = 0,
EJ
2
lub
Pkr2
EJ
( t ) dx Pkr (t ' )
2
dx = 0,
skd
l
EJ ( t ') 2 dx
Pkr = l 0
= 2,50 EJ / l 2 .
( t ) 2 dx
Bd tego przyblienia jest teraz bardzo may i wynosi tylko 1,3%. Poniewa przybliona linia ugicia
wymaga naoenia pewnych wizw na rozwizanie dokadne (prt jest sztywniejszy), wartoci si
krytycznych s zawsze obarczone bdem przez nadmiar. Jest to zasadnicza wada metody Reyleigha.
19.3. STANY POKRYTYCZNE*)

W praktyce inynierskiej do dnia dzisiejszego poprzestaje si z reguy na wyznaczeniu obcienia
krytycznego bez analizy pokrytycznego zachowania si konstrukcji. Wynika to zarwno z duych
trudnoci matematycznych wystpujcych podczas badania duych przemieszcze, jak i trudnoci
fizycznej interpretacji stanw pokrytycznych. Podstawy nowoczesnej teorii stanw pokrytycznych przy
obcieniach konserwatywnych zbudowa Koiter w swej pracy doktorskiej ogoszonej w 1945 roku.
Prac t przetumaczono na jzyk angielski dopiero w 1967 roku, gdy pojawiy si ju inne, pniejsze
publikacje Koitera z zakresu statecznoci. Okazuje si, e przyczyny szeregu niepowodze
konstrukcyjnych oraz wielokrotnie stwierdzanych bdw eksperymentalnych tkwi z niedocenianiu
wagi problematyki stanw pokrytycznych. Istot tej problematyki zilustrujemy na kilku przykadach.
W analizie stanw pokrytycznych decydujce znaczenie maj pochodne czstkowe funkcji energii
potencjalnej wzgldem parametru odksztacenia konstrukcji T. Dlatego dla skrcenia zapisu
wprowadzimy oznaczenia:
I =
2
3
, II =
,
,...
=
III
T
T 2
T 3
(19.18)
Powrcimy do zadania rozwaanego w p. 19.2.2 (rys. 19.13). Przyjmiemy, e parametrem obcienia

jest kt obrotu prta, czyli T = . Energia potencjalna
(T , P) =
1 2
cT Pl (1 cos T ),
2
a warunek rwnowagi ma posta:
(19.19)
= cT Pl sin T = 0.
T
(19.20)
T=0
(19.21)
I (T , P) =
Rwnowaga zachodzi dla dwch przypadkw:
lub
*)
Por. [14, 38, 50].
Alma Mater
Cz 4
P(T ) =
cT
.
l sin T
18
(19.22)
W nie wychylonej pozycji prta (T = 0) rwnowaga jest speniona dla dowolnej wartoci siy P. Tak
zwana gwna (fundamentalna) cieka rwnowagi odpowiada prostej T = 0, a druga cieka
(pokrytyczna) dana jest wzorem (19.22). Obie cieki rwnowagi na paszczynie (T, P) ilustruje
rys. 19.15b.
Rys 19.15
Problem statecznoci rozstrzyga badanie znaku drugiej pochodnej energii potencjalnej, wyraonej
wzorem:
II (T , P ) =
T 2
Na gwnej ciece rwnowagi (T = 0) otrzymujemy
= c Pl cos T .
(19.23)
II (0, P ) = c Pl ,
skd wida, e dla P < Pkr = c / l , II (0, P) > 0, czyli energia potencjalna osiga minimum i
rwnowaga jest stateczna. Dla P > Pkr, rwnowaga jest niestateczna, bo II (0, P ) < 0.
Aby wykaza, e druga cieka rwnowagi (19.20) jest stateczna, trzeba udowodni, e energia na tej
ciece osiga lokalne minimum w punkcie bifurkacji. Poniewa I (0, Pkr ) = II (0, Pkr ) = 0,
poszukujemy wartoci nastpnych pochodnych:
skd III (0, Pkr ) = 0,
III ( T , P ) = Pl sin T ,
IV ( T , P ) = Pl sin T ,
skd IV (0, Pkr ) = c > 0.
Widzimy wic, e funkcja (T , P) na pokrytycznej ciece rwnowagi rzeczywicie osiga lokalne
minimum. Do tego samego wyniku dojdziemy, rozwijajc funkcj (T , P) w szereg Taylora. Godne
uwagi jest to, e podobny jakociowo wynik uzyskalimy w p. 19.1.3 (rys. 19.3), gdzie badalimy due
przemieszczenie sprystego prta wspornikowego.
Rys. 19.16
Alma Mater
Cz 4
19
Rozwamy obecnie nieco inne zadanie, przedstawione na rys. 19.16. Zbadamy deformacje ukadu
zoonego z pionowego idealnie sztywnego prta poczonego na jednym kocu z fundamentem za porednictwem przegubu. Drugi koniec jest podparty idealnie sprystym prtem poziomym o sztywnoci
podunej rwnej c. Prt sprysty przenosi zarwno ciskanie, jak i rozciganie, a jego o podczas
deformacji jest zawsze pozioma. Cakowite przemieszczenie poziome punktu przyoenia siy P wynosi
Tl. Energi potencjaln ukadu zdeformowanego wyraa wzr:
(T , P) =
1 2 2
cl T Pl 1 1 T 2 .
(19.24)
Otrzymujemy std warunek rwnowagi:

l
I (T , P ) = cl 2 T PT
1 T
=0
(19.25)
oraz drug pochodn:

II (T , P ) = cl 2 Pl
1
1 T2
PT 2
l
1 T 2
(19.26)
Z warunku rwnowagi (19.25) wynika, e
P
0.
T cl
1 T2
Wobec tego albo
T = 0,
(19.27)
P = P(T ) = cl 1 T 2 .
(19.28)
albo
Obie ciekik (19.27) i (19.28) przecinaj si w punkcie krytycznym, gdzie

P = Pkr = cl. W punkcie tym
II (0, P) = cl 2 Pl.
Wida std, e pionowe pooenie supa jest stateczne, jeli P < Pkr,. Ze wzoru (19.28) i rys. 19.16b
wynika natychmiast, e cieka pokrytyczna jest w kadym punkcie niestateczna. Ponadto mona
pokaza, e III (0, Pkr ) = 0 oraz IV (0, Pkr ) = 3cl 2 < 0, co dodatkowo dowodzi, e obcienie
pokrytyczne jest niestateczne.
Zbadamy jeszcze jeden ukad, w ktrym idealnie sztywny prt poczony przegubowo z fundamentem
jest podparty ukonym prtem sprystym o sztywnoci c i nachylonym pod ktem 45 (rys. 19.17a).
Energi potencjaln wyraa wzr:
(T , P ) = cl 2
2
1 + T 1 Pl 1 1 T 2 ,
(19.29)
a rwnowaga zachodzi, gdy

1
l
I (T , P ) = cl 2 1
= 0.
PT
1+ T
1 T2
(19.30)
Rwnanie (19.30) jest spenione dla T = 0 (gwna cieka rwnowagi) przy dowolnej wartoci siy P.
Stateczno tej cieki okrela druga pochodna energii potencjalnej:
Alma Mater
Cz 4
II (0, P) =
20
1 2
cl Pl ,
2
skd widzimy, e jeli P < Pkr = cl / 2 , to wystpuje rwnowaga stateczna, a jeli P > Pkr rwnowaga
niestateczna.
Rys. 19.17
Warunek rwnowagi (19.30) jest speniony take, jeeli sia P zmienia si wedug zalenoci:
P(T ) =
cl
1 T 2 1 T .
(19.31)
Rwnanie to okrela ciek pokrytyczn. Trzecia pochodna energii potencjalnej

w punkcie bifurkacji (T = 0, P = Pkr )
3
III (0, Pkr ) = cl 2 < 0,
4
co wskazuje, e krytyczny stan rwnowagi jest niestateczny. Pozostaje jeszcze okrelenie pokrytycznego
zachowania si badanej konstrukcji. Dla T = 0 wzr (19.31) jest symbolem nieoznaczonym typu 0/0. W
takim przypadku najdogodniej jest rozwin funkcj P(T) w szereg potgowy. Wykorzystamy znany
wzr na rozwinicie funkcji pierwiastkowej:
1 a = 1
1
1 1 2 1 1 3 3
a
a
a ...,
2
24
246
a 1, ,
co prowadzi do wyniku:
1
11 3
1 3
P (T ) cl T + T 2
T +... .
2 8
16
128
(19.32)
Ze wzoru (19.32) wnioskujemy, e dla T = 0

P = Pkr =
1
cl
2
oraz
dP
3
= cl < 0.
dT
8
(19.33)
Otrzymalimy zatem bardzo wany rezultat. Okazuje si, e w punkcie bifurkacji cieka pokrytyczna ma
pochylenie niezerowe. Przebieg cieki pokrytycznej objania rys. 19.17b.
19.3.2. Klasyfikacja punktw bifurkacji
Zadania rozwizane w p. 19.3.1. pozwalaj na wprowadzenie uytecznej klasyfikacji punktw bifurkacji. W zalenoci od charakteru wykresw P(T) punkty bifurkacji moemy podzieli na niesymetryczne
i symetryczne. Punkty niesymetryczne (rys. 19.18a,b) charakteryzuj si tym, e w punkcie bifurkacji
Alma Mater
Cz 4
21
(dla T = 0) III 0 , a pochodna dP / dT 0 . W symetrycznych punktach bifurkacji

III = 0 i dP / dT = 0 , natomiast pochodna IV moe by dodatnia lub ujemna. Jeeli IV < 0 , to symetryczny punkt bifurkacji jest niestateczny (rys. 19.18c). Symetryczny i stateczny punkt bifurkacji wystpuje, gdy IV > 0 (rys. 19.18d).
Rys. 19.18

Omwione w p. 19.3.1 trzy modele wyczerpuj charakterystyczne cechy zachowania si konstrukcji w
zakresie pokrytycznym. W celu przeniesienia uzyskanych rezultatw na konstrukcje realne trzeba
uwzgldni wpyw imperfekcji, okrelonych parametrem e. Wpyw tego parametru na przebiegi funkcji
P(T) ilustruje rys. 19.19.
Rys. 19.19
Model z rys. 19.19a odpowiada ciskaniu sprystego prta wspornikowego, a wykresy P(T, e)
jakociowo s identyczne z wykresami podanymi wczeniej na rys. 19.5b. Punkt bifurkacji jest tu
symetryczny i stateczny. Wasnoci te ma wikszo konstrukcji prtowych. Z charakteru wykresw
P(T, e) wynika, e do bezpiecznej oceny nonoci wystarczy tutaj obliczenie obcienia bifurkacyjnego.
Stwierdzenie to nie obowizuje jednak, gdy symetryczny punkt bifurkacji jest niestateczny. Przypadek
ten ilustruje rys. 19.19b, na ktrym imperfekcje powoduj znaczne zmniejszenie obcienia krytycznego
Alma Mater
Cz 4
22
(punkt A) w stosunku do obcienia bifurkacyjnego (punkt B). Wykresy przedstawione na rys. 19.19b s
charakterystyczne dla ukw i cienkich powok.
Sytuacje z rys. 19.19c, na ktrym wystpuje niesymetryczny punkt bifurkacji, s rzadziej spotykane w
praktyce (np. kratownice o wzach sztywnych, pewne szczeglne przypadki ram, zamknite powoki
kuliste). Z punktu widzenia bezpieczestwa konstrukcji przypadki te s jednak bardzo wane, bo i tu
obserwujemy utrat statecznoci dla obcienia mniejszego od obcienia bifurkacyjnego.
Na zakoczenie naley podkreli, e konstrukcje charakteryzujce si niestatecznymi punktami
bifurkacji (rys. 19.19b, c) wykazuj du czuo na imperfekcje i wymagaj szczeglnej uwagi przy
szacowaniu ich nonoci.
Opisane wyej i przewidziane teoretycznie zjawiska towarzyszce stanom pokrytycznym zostay
potwierdzone eksperymentalnie. W zakresie konstrukcji prtowych najszerzej znane s badania
dowiadczalne, ktre zapocztkowa w 1965 roku Roorda [37].
19.4. WYZNACZANIE OBCIE KRYTYCZNYCH I FORM UTRATY

STATECZNOCI W PRTACH PROSTYCH
Ze wzgldu na kinematyk problemy statecznoci mona podzieli na dwie grupy:
paska utrata statecznoci, w ktrej wygita o prta po utracie statecznoci jest krzyw pask,
przestrzenna utrata statecznoci, w ktrej odksztacona o prta jest krzyw przestrzenn.
Do pierwszej grupy zaliczamy wyboczenie prtw ciskanych, ktre w teorii liniowej nosi nazw
wyboczenia eulerowskiego. Do grupy drugiej zaliczamy m. in. utrat paskiej postaci zginania
(zwichrzenie), wyboczenie skrtne i wyboczenie gitno-skrtne. Tutaj ograniczymy si do wyznaczania
obcie krytycznych (bifurkacyjnych) w prtach prostych. Zasadnicze rozwaania bd oparte na
liniowej teorii statecznoci sprystej. Problemy statecznoci w obszarze odksztace sprystoplastycznych omwimy dokadniej przy analizie wyboczenia gitnego.
19.4.2. Paska utrata statecznoci prtw ciskanych. Wyboczenie
Rozwaymy dowolnie podparty prostoliniowy prt sprysty o zmiennej sztywnoci, poddany
dziaaniu idealnie osiowej siy ciskajcej P. Do wyznaczenia obcienia krytycznego w tym dosy
oglnie sformuowanym zadaniu zastosujemy rwnanie rniczkowe linii ugicia w postaci (19.5).
Poniewa obcienie poprzeczne q nie wystpuje, rwnanie to przybiera posta:
[ EJ ( x) w"]"+ P w" = 0,
(19.34)
gdzie J(x) oznacza jeden z gwnych momentw bezwadnoci przekroju prta. Po podstawieniu, e J(x)
= J1(x), gdzie J1 = const, oraz 2 = P / ( EJ1 ) , otrzymujemy:
[ ( x) w"]"+ 2 w" = 0.
(19.35)
Rozwizanie oglne tego rwnania mona przedstawi nastpujco:
w( x ) = C1 1( , x ) + C2 2 ( , x ) + C3 x + C4 ,
(19.36)
gdzie 1 ( , x ) i 2 ( , x ) s funkcjami, ktrych posta zaley od funkcji (x). Dla prta o staej
sztywnoci (J(x) = J, (x) = 1) rozwizanie (19.36) przybiera posta:
w( x ) = C1 sin( , x ) + C2 cos( , x ) + C3 x + C4 .
(19.36a)
Stae Ci (i = 1, 2, 3, 4) oblicza si na podstawie warunkw brzegowych, dwch na kadym kocu prta.

Dla najczciej spotykanych sposobw podparcia przyjmujemy nastpujce warunki brzegowe:
utwierdzenie w = 0, w' = 0,
podpora przegubowa w = 0, M = 0, czyli w'' = 0,
Alma Mater
Cz 4
koniec swobodny M = 0, czyli w'' = 0,

Q = 0, czyli
[ ( x) w"]'+ 2 w' = 0.
23
(19.37)
Do sformuowania powyszych warunkw wykorzystano wzory (19.3) i (19.4) wice siy

wewntrzne z funkcj ugicia. Po podstawieniu rozwizania (19.36) lub (19.36a) do warunkw (19.37)
otrzymujemy ukad czterech rwna liniowych jednorodnych ze wzgldu na stae Ci:
a11C1 + a12 C2 + a13C3 + a14 C4 = 0,
a21C1 + a22 C2 + a23C3 + a24 C4 = 0,
a31C1 + a32 C2 + a33C3 + a34 C4 = 0,

a41C1 + a42 C2 + a43C3 + a44 C4 = 0,
(19.38)
gdzie wspczynniki aij (i, j = 1, 2, 3, 4) s funkcjami parametru . Wyznacznik ukadu (19.38) ma

posta:
a11 a12 a13 a14
a
a
Det aij = 21 22
a31 a32
a23
a24
a33
a34
a41 a42
a43
a44
[ ]
[ ]
(19.39)
Jeeli Det aij 0 , to C1 = C2 = C3 = C4 = 0 . Wwczas rozwizanie ukadu (19.38) jest trywialne, co

oznacza, e wyboczenie nie wystpuje, bo w(x) 0. Aby cho jedna staa cakowania bya rna od zera,
wyznacznik ukadu musi by rwny zeru. Wtedy oprcz prostoliniowej postaci rwnowagi prta mog
wystpi rwnie krzywoliniowe postacie rwnowagi. Warunek
Det aij ( ) = 0
(19.40)
jest zatem kryterium osignicia stanu krytycznego. Rozwinicie wyznacznika prowadzi do rwnania
przestpnego ze wzgldu na (P). Najmniejszy rzeczywisty i dodatni pierwiastek tego rwnania okrela
najmniejsz si krytyczn P (1) = Pkr
i pierwsz posta wyboczenia. Pozostae pierwiastki rzeczywiste i dodatnie okrelaj wysze siy
krytyczne i wysze postacie wyboczenia. Przedstawione rozumowanie ma sens tylko dla pewnej klasy
rwna rniczkowych, w ktrych dla jednorodnych warunkw brzegowych oprcz rozwizania
trywialnego istniej jeszcze rozwizania niezerowe dla staych cakowania. Wasno t maj zawsze
rwnania rniczkowe statecznoci.
Rys. 19.20
W celu ilustracji rozwaa obliczymy si krytyczn dla prta pryzmatycznego przedstawionego na

rys. 19.20a. Poniewa EJ = const, wic rozwizanie rwnania rniczkowego (19.35) przybiera posta
(19.36a). Warunki brzegowe s nastpujce: w(0) = w(l ) = 0; w'(0) = 0; w"(l ) = 0. Obliczamy pochodne
funkcji w(x):
Alma Mater
Cz 4
24
w'( x ) = C1 sin x + C2 cos x + C3 ,

w"( x ) = C1 2 cosx C2 2 sin x.
Podstawienie warunkw brzegowych prowadzi do ukadu jednorodnych rwna liniowych:
w(0) = 0:
w'(0) = 0:
w(l ) = 0:
w"(l ) = 0:
C1 + C4 = 0,
C2 + C3 = 0,
C1 cos l + C2 sin l + C3l + C4 = 0,
C1 2 cos l C2 2 sin l = 0.
Kryterium osignicia stanu krytycznego odpowiada zerowaniu si wyznacznika tego ukadu rwna:
1
0
0
Det aij =
cos l
sin l
2
2
cos l sin l
[ ]
0 1
1 0
= 0.
1 1
0 0
Po obliczeniu wartoci wyznacznika otrzymujemy rwnanie przestpne ze wzgldu na (l):

l + tg(l) = 0.
Rwnanie to ma nieskoczenie wiele pierwiastkw (por. rys. 19.20b). Najmniejszy z nich
(l ) (1) 4,493, czyli
P (1)
= 4,493,
EJ
l
skd
P (1) = Pkr =
(4,493) 2 EJ
l2
2 EJ
2 EJ
.
(0,699l ) 2 (0,70l ) 2
(19.41)
Posta linii ugicia mona okreli z dokadnoci do jednej staej:

sin ( l x )
w( x ) = C ( l x )
.
cos l
Zmiana znaku krzywizny tej linii wystpuje, gdy

w''( x0 ) = C 2
sin (l x0 )
= 0,
cosl
skd
x0 = l
n
;
n = 0, 1, 2, ...
Wobec tego dugo pfali sinusoidy dla n = 1

l x0 =
l
=
= 0,70l.
(l ) 4,493
Alma Mater
Cz 4
25
Ksztat pierwszej postaci wyboczenia ilustruje rys. 19.20a.

Rezultaty przedstawionego wyej sposobu postpowania dla sprystych prtw pryzmatycznych (EJ
= const) przy najczciej spotykanych warunkach podparcia zestawiono na rys. 19.21.
Rys. 19.21
Budowa wzorw na obliczanie siy krytycznej nasuwa myl, by niezalenie od sposobu podparcia
prta si t wyznaczy z jednego uniwersalnego wzoru. Jest to tzw. wzr Eulera:
Pkr =
2 EJ
lw2
(19.42)
gdzie przez lw oznaczono tzw. dugo wyboczeniow, uwzgldniajc warunki brzegowe. Dugo t
okrela si zazwyczaj jako iloczyn rzeczywistej dugoci prta l i wspczynnika dugoci wyboczeniowej
:
lw = l.
(19.43)
Dugo wyboczeniowa odpowiada dugoci pfali sinusoidy przedstawiajcej dan posta wyboczenia.
Wartoci bezwymiarowego wspczynnika mieszcz si w dosy szerokim zakresie. Na przykad, dla
prtw ram dochodz do kilkunastu, a nawet kilkudziesiciu. Przypomnie trzeba, e J we wzorze Eulera
oznacza jeden z gwnych momentw bezwadnoci przekroju prta. Wobec tego sia krytyczna
odpowiada mniejszej wartoci stosunku J/lw. Jeeli zatem warunki brzegowe w obu paszczyznach
gwnych s takie same (tj. lwI = lwII ), to J = JII = Jmin.
Dotychczasowe rezultaty uzyskalimy przy zaoeniu, e prt jest idealnie sprysty i ma
nieograniczon wytrzymao. W rzeczywistoci jednak wasnoci mechaniczne materiau prta zale od
poziomu napre normalnych. Dlatego celowe jest obliczenie naprenia krytycznego kr,
odpowiadajcego sile krytycznej dla prta o osi prostoliniowej:
P
kr = kr .
(19.44)
A
Poniewa niewielki wzrost siy ponad warto krytyczn w krzywoliniowej postaci rwnowagi powoduje
drastyczny wzrost napre normalnych (por. p. 19.1.2), naprenie krytyczne mona traktowa jako
naprenie niszczce. Po uwzgldnieniu wzoru Eulera (19.42) naprenie krytyczne
2 EJ 2 E
P
kr = kr = 2
= 2 ,
A
lw A
s
(19.45)
gdzie
l
s= w ,
i
i=
J
.
A
Alma Mater
Cz 4
26
Bezwymiarowy wspczynnik s nazywamy smukoci prta, a i oznacza promie bezwadnoci przekroju. Zaleno (19.45) wskazuje na to, e naprenie krytyczne zaley od moduu sprystoci i smukoci
prta: kr = kr ( E , s). Nie jest to zatem staa materiaowa, lecz staa konstrukcyjna. Wykres zalenoci
kr ( s) dla ustalonej wartoci moduu sprystoci ilustruje rys. 19.22. Jest to tzw. hiperbola Eulera.
Rys. 19.22
Ze wzoru (19.45) wynika, e jeli smuko zmierzaaby do zera (prty bardzo krpe), to naprenie
niszczce (krytyczne) dyoby do nieskoczonoci, czyli kr ( E ,0) . W materiaach o ograniczonej
wytrzymaoci wniosek ten jest oczywicie niesuszny, gdy zniszczenie prta osiowo ciskanego
wystpuje, gdy naprenie jest rwne granicy plastycznoci P. W najprostszym przypadku, gdy materia
jest sprysto-idealnie plastyczny (rys. 19.23a), wzr (19.45) obowizuje tylko dla kr P .
Wymaganie to okrela pewn graniczn smuko sgr ( P ):
2 E
2
sgr
( P )
= P,
skd
sgr ( P ) =
E
.
P
(19.46)
Poniej tej wartoci naprenie krytyczne jest rwne granicy plastycznoci (por. prosta AC na rys. 19.22).
Mamy wic:
2 E
,
kr ( s) = s2
,
P
s sgr ( P ),
(19.47)
0 s sgr ( P ).
Alma Mater
Cz 4
27
Rys. 19.23
Lepszym przyblieniem funkcji () jest wykres z rysunku 19.23b, gdzie granica proporcjonalnoci
H jest nisza od granicy plastycznoci P. Wzr Eulera obowizuje oczywicie tylko dla kr H .
Zatem smuko graniczna sgr ( H ) wynosi:
sgr ( H ) =
E
.
H
(19.48)
Powstaje zatem problem wyznaczenia funkcji kr(s) dla maych smukoci, gdy 0 s s gr ( H ). Nie
wnikajc bliej w analiz zakresu sprysto-plastycznego mona przyj rozwizanie najprostsze, a
mianowicie zaleno liniow odpowiadajc prostej BC na rysunku 19.22a. Wwczas
2 E
2 ,
kr ( s) = s
P ( P H ) s,
sgr ( H )
s sgr ( H ),
(19.49)
0 s sgr ( H ).
Warto doda, e wyniki bada dowiadczalnych prowadzonych nieprzerwanie od okoo stu lat
ukadaj si w obrbie trjkta ABC. Pierwsze z nich to obszerne badania Tetmajera, ktry podobnie
jak Jasiski zaproponowa liniow zaleno kr(s). Inna propozycja pochodzi od Ostenfelda i
Johnsona (parabola drugiego stopnia). Propozycje te (przedstawione na przeomie XIX i XX wieku) maj
charakter empiryczny. Gbsz analiz teoretyczn tego ciekawego problemu zapocztkowa Engesser w
1889 roku. Metoda Engessera w gruncie rzeczy zakada, e materia jest nieliniowo-sprysty. Wwczas
w wyraeniu na krzywizn zamiast moduu Younga E wystarczy podstawi warto pochodnej
d / d = Et , czyli tzw. modu styczny. Wwczas
Pkr =
2 Et J
lw2
(19.50)
oraz
kr =
2 Et
s2
0 s sgr ( H ).
(19.50a)
Rozumowanie Engessera w swej oryginalnej wersji dotyczyo materiau sprysto-plastycznego. Zawiera

ono szereg niedocigni, gdy:
modu styczny jest w rzeczywistoci zmienny na dugoci prta,
Alma Mater
Cz 4
28
dugoci wyboczeniowe dla przypadkw, gdy naprenia przekraczaj granic proporcjonalnoci, s

inne ni w teorii Eulera,
w krzywoliniowej postaci rwnowagi we wknach odcianych (po stronie wypukej) modu sprystoci jest wikszy i jednoczenie rwny moduowi pocztkowemu.
Na trzeci z wyej wymienionych bdw zwrci uwag Karman, wobec czego Engesser przerobi
swj wzr wprowadzajc pewna inn warto moduu Er, uwzgldniajc odcienie (tak zwana teoria
podwjnego moduu). Okazao si jednak, e poprawka ta prowadzi do zbyt duych wartoci si
krytycznych. Fakt ten zinterpretowa w 1947 roku Shanley. Stwierdzi on, e przy wzrocie siy
ciskajcej odcienie wkien po stronie wypukej nie nastpuje i dlatego pierwotna teoria Engessera
wykazuje duo lepsz zgodno z dowiadczeniem. Podczas wyboczenia w obszarach sprystoplastycznych prty zachowuj si, jakby byy wykonane z materiau nieliniowo-sprystego. Fakt ten do
dnia dzisiejszego nie znalaz jeszcze zadowalajcego wyjanienia.
Omwienie teorii Engessera-Karmana i Engessera-Shanleya wraz z przykadami zawiera wiele
podrcznikw [2, 34, 48, 53, 55]. Dlatego nie przytaczamy tu szczegw, tym bardziej, e w normach
projektowania prtw ciskanych stosuje si jeszcze inne podejcie. Praktyczny sposb sprawdzania
warunku wytrzymaociowego polega bowiem na spenieniu nierwnoci:
obl =
dop = P ,
A ( s )
n0
(19.51)
gdzie (s) 1 i jest tzw. wspczynnikiem wyboczeniowym, n0 wspczynnikiem bezpieczestwa

wikszym od jednoci i zalenym od smukoci prta, a obl oznacza fikcyjne naprenia obliczeniowe.
Wzr (19.51) obowizuje zarwno w obszarze sprystym, jak i niesprystym. Wspczynnik
zmniejszajcy (s) jest ujty w tablicach lub opisany wzorami empirycznymi. W celu zinterpretowania
tego wspczynnika rozwamy kryterium wytrzymaociowe przedstawione w postaci nierwnoci:
=
P kr ( s)
.
A
n0
Po pomnoeniu obu stron tej nierwnoci przez granic plastycznoci otrzymujemy:

P
P P kr ( s)
A
n0
lub
p
P P
= dop .
A kr ( s) n0
Porwnujc t nierwno z nierwnoci (19.51), dochodzimy do wniosku, e wspczynnik

wyboczeniowy (s) mona interpretowa jako stosunek naprenia krytycznego do granicy
plastycznoci:
( s)
( s) kr
1.
P
(19.52)
Alma Mater
Cz 4
29
19.4.3. Przestrzenna utrata statecznoci prtw prostych

19.4.3.1. Kinematyka i rwnania rniczkowe statecznoci
Wprowadzimy prawoskrtny ukad wsprzdnych x, y, z pokrywajcy si z osi cikoci i gwnymi
osiami bezwadnoci przekroju prta. Kinematyk przestrzennej utraty statecznoci obrazuje rys. 19.24.
Rys. 19.24
Podstawowym uproszczeniem jest ograniczenie rozwaa do maych przemieszcze i przyjcie, e o

prta jest nieskracalna, czyli u(x, 0, 0) = 0. Ponadto przyjmiemy, e rzut przekroju poprzecznego na
paszczyzn prostopad do osi prta w procesie deformacji nie zmienia swoich wymiarw (zaoenie
sztywnego przekroju poprzecznego). Wobec powyszego kinematyka zdeformowanego prta jest
okrelona jednoznacznie przez trzy funkcje: wsprzdne wektora przemieszczenia punktw osi prta v(x)
i w(x) oraz kt skrcenia caego przekroju wzgldem rodka cinania
(x).
Przy ukadaniu rwna rniczkowych linii ugicia na funkcje v(x), w(x) i (x) przyjmuje si, e
jedyn przyczyn deformacji osi s momenty zginajce M y1 i M z1 oraz moment skrcajcy M x1 = M.
Momenty te oblicza si w konfiguracji odksztaconej z uwzgldnieniem zmian geometrii. Osie x, y1 i z1
s lokalnymi osiami wsprzdnych, zwizanymi z danym przekrojem prta (por. rys. 19.24). Rwnania
rniczkowe linii ugicia prta idealnie sprystego opisuj znane zalenoci (wzory (13.29) i (13.48)):
(a)
E J '''+ GJ ' = M ,
s
x1
1
EJ k y = M y1 ,
EJ z k z = M z1 .
Pierwsza zaleno wynika z teorii prtw cienkociennych Wasowa, a dwie pozostae z teorii zginania
prtw cienkich. Zgodno znakw momentw M y1 i M z1 ze znakami krzywizn k y i k z wymaga, by w
przyjtym ukadzie wsprzdnych zachodziy zwizki:
Alma Mater
Cz 4
30
d 2w
k y = 2 = w''( x ),
dx
2
d v
k z = dx 2 = v ''( x ).
(b)
Wobec powyszego rwnania (a) przybieraj posta:

E1 J '''+ GJ s ' = M x1 ,
EJ yw''( x ) = M y1,
EJ zv ''( x ) = M z1.
(c)
Trzeba tu zwrci uwag, e stosownie do przyjtego ukadu osi dodatni moment Mz1 wedug rysunku
19.24b rozciga grne wkna prta. Naley jeszcze sprecyzowa wartoci wsprzdnych
wypadkowego wektora M1 = ( M x1 , M y1 , M z1 ). Wektor ten moemy uwaa za sum dwch wektorw
M1 = M10 + M1 (v , w, ), czyli
(d)
M x1 = M x01 + M x1 (v , w, ),
0
M y1 = M y1 + M y1 (v , w, ),
0
M z1 = M z1 + M z1 ( v , w, ).
Indeksem 0 oznaczono momenty wynikajce w rzutowania momentw Mx, My i Mz, wystpujcych w

konfiguracji nieodksztaconej na osie lokalnego ukadu wsprzdnych x, y i z w konfiguracji
odksztaconej:
(e)
M x01 = M x cos( x , x1 ) + M y cos( y , x1 ) + M z cos( z , x1 ),
0
M y1 = M x cos( x , y1 ) + M y cos( y , y1 ) + M z cos( z , y1 ),
0
M z1 = M x cos( x , z1 ) + M y cos( y , z1 ) + M z cos( z , z1 ).
Symbolem M1 oznaczono dodatkowe momenty pochodzce od obcie konserwatywnych i majcych

charakter si (tzn. nie-momentw). Te dodatkowe momenty bdziemy kadorazowo precyzowa w
konkretnych zadaniach. Dla przykadu podamy ich wartoci w dwch szczeglnych przypadkach
podanych na rys. 19.25.
W zadaniu z rys. 19.25a mamy:
M x1 0, M y1 = P w( x ), M z1 = P v ( x ),
a w zadaniu z rys. 19.25b:
M x1 = P w( x ), M y1 0, M z1 0.
Rys. 19.25
Alma Mater
Cz 4
31
Na uwag zasuguje fakt, e pominlimy wszystkie czony nieliniowe. Dziki temu cz dodatkowych momentw jest rwna zeru. Dokadniejsze obliczenie prowadzi do nieliniowych rwna rniczkowych, w ktrych naleaoby rwnie uwzgldni skoczone krzywizny i kty skrcenia. Wyjani si to
bliej, gdy wyznaczymy kosinusy kierunkowe odksztaconej osi prta wystpujce w rwnaniach (e).
Dla maych ktw przyjmuje si tylko pierwszy wyraz rozwiniciach funkcji trygonometrycznych w
szereg Taylora:
cos 0, sin tg .
Majc to na uwadze i korzystajc z rys. 19.24, atwo moemy zbudowa tabel kosinusw kierunkowych:
x1
y1
z1
v'
1
w'
v'
w'
Po uwzgldnieniu tych wartoci wzory (e) przyjmuj posta:
(g)
M x01 = M x + M y v '+ M z w',
0
M y1 = M x v '+ M y + M z ,
0
M z1 = M x w' M y + M z .
Po podstawieniu rwna (f) i (d) do zalenoci (c) otrzymujemy ogln posta rwna rniczkowych
przestrzennej utraty statecznoci:
E1 J ''' GJ s '+ M x + M y v '+ M z w'+ M x1 ( v , w, ) = 0,
EJ y w'' M x v '+ M y + M z + M y1 (v , w, ) = 0,
EJ z v ''+ M x w'+ M y M z M z1 (v , w, ) = 0.
(19.53)
Rwnanie (19.53)1 jest suszne jedynie wwczas, gdy rodek cinania pokrywa si ze rodkiem cikoci
przekroju. Jeeli tak nie jest, to posta tego rwnania wymaga oddzielnej analizy (por. p. 19.4.3.3). W
przypadkach, gdy obcienie jest przyoone tylko na kocach prta, wystarczy w miejsce
M x , M y , M z i M x1 podstawi odpowiednio wartoci M x( s ) , M (ys ) , M z( s ) i M x( 1s ) odniesione do rodka
cinania. Szczeglny przypadek takiego obcienia zawiera analiza wyboczenia gitno-skrtnego osiowo
ciskanego prta cienkociennego w p. 19.4.3.3.
19.4.3.2. Utrata paskiej postaci zginania (zwichrzenie)

Zjawisko zwichrzenia belek odkryli niezalenie od siebie Prandtl i Mitchell w 1899 roku, a zostao
ono szczegowo zbadane przez Timoszenk w pierwszych latach biecego stulecia.
Zwichrzenie wystpuje podczas zginania belek w paszczynie wikszej sztywnoci. Najczciej zjawisko to wystpuje, gdy sztywno w paszczynie prostopadej do paszczyzny zginania jest bardzo maa. Rozwamy zatem belk wspornikow o przekroju w ksztacie wyduonego prostokta, obcion na
swobodnym kocu momentem zginajcym My(l) = M (rys. 19.26). Pod wpywem tego momentu belka
ulega wygiciu w paszczynie (x, z). W miar wzrostu momentu ugicia belki w tej paszczynie powikszaj si. Przy pewnej krytycznej wartoci tego momentu nastpuje gwatowna zmiana kinematyki i
pojawia si nowe pooenie rwnowagi; belka ulega skrceniu i wygiciu w paszczynie (x, y). NastpuAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 4
32
je zatem utrata paskiej postaci zginania, czyli zwichrzenie. Jako przyczyn zwichrzenia mona upatrywa wyboczenia strefy ciskanej przekroju belki w paszczynie najmniejszej sztywnoci.
Rys. 19.26
W celu wyznaczenia momentu krytycznego Mkr, posuymy si rwnaniami (19.53), w ktrych

J = 0; M x = M z = M x1 = M y1 = M z1 = 0, a My (x) = M = const:
(a)
GJ s ' Mv ' = 0,
EJ y w'' M = 0,
EJ z v '' M = 0.
W dalszych rozwaaniach wykorzystamy tylko pierwsze i trzecie z tych rwna. Tworz one ukad
rwna rniczkowych zwyczajnych ze wzgldu na funkcje v(x) i (x). Po zrniczkowaniu pierwszego
z rwna wzgldem x i wyeliminowaniu za pomoc trzeciego drugiej pochodnej v'' otrzymujemy
rwnanie rniczkowe na funkcj (x):
(b)
GJ s ''+
M2
=0
EJ z
lub
''+ 2 = 0,
gdzie 2 = M 2 / ( EJ z GJ s ). Cak ogln tego rwnania jest funkcja:
( x ) = C1 sin(x ) + C2 cos(x ).
Poniewa kt skrcenia w utwierdzeniu jest rwny zeru i moment skrcajcy dla x = l jest take rwny
zeru, zatem warunki brzegowe s nastpujce:
(0) = 0,
Wobec tego C2 = 0 oraz
GJ s '(l ) = 0.
C1 cos(l ) = 0.
Z powyszego wnioskujemy, e zwichrzenie wystpuje, gdy cos(l ) = 0. Najmniejszy moment

krytyczny odpowiada wartoci l = /2, std
M kr =
EJ z GJ s .
2l
(19.54)
Posta zwichrzenia okrelona jest z dokadnoci do staej C1:
x
( x ) = C1 sin(x ) = C1 sin .
2l
Alma Mater
Cz 4
33
Wzr (19.54) daje poprawn warto obcienia krytycznego jedynie w obszarze sprystym. Poza
obszarem sprystym zwichrzenie wystpuje dla obcienia mniejszego od tego, jakie wynika ze wzoru
(19.54). W celu okrelenia zakresu wanoci wzoru (19.54) obliczymy naprenie krytyczne:
kr =
M kr
=
EJ z GJ s .
Wy
2lWy
Poniewa dla prostokta o wysokoci h i szerokoci b, Wy = bh 2 / 6, J z = b 3h / 12 oraz J s = b 3h / 3 , wic

zwichrzenie spryste zachodzi, gdy
kr = E
1
b2
H,
hl 8(1 + )
gdzie H jest granic proporcjonalnoci.

Postpujc podobnie jak przy wyboczeniu gitnym, wzr na naprenie krytyczne mona zapisa w
nieco innej postaci:
kr = kr ( s) =
2 E
s2
(19.55)
gdzie w rozwaanym zadaniu

(c)
s=
hl 8(1 + )
Wspczynnik s mona traktowa jako smuko belki na zwichrzenie. Uoglnienie wzoru kr(s) na
obszar niesprysty jest jeszcze bardziej kopotliwe ni w przypadku wyboczenia gitnego. Chodzi
gwnie o to, jak warto momentu krytycznego przypisa smukoci s = 0 i jak definiowa naprenia
krytyczne. Przyjmiemy, e naprenie to oblicza si zawsze wedug wzoru na skrajne naprenia w prcie
liniowo-sprystym. Wwczas z warunku, e moment krytyczny dla s = 0 jest rwny momentowi
plastycznemu, otrzymujemy:
M kr (0) = M P = P Wy( P ) ,
skd
kr (0) <
Wy( P )
.
P
Wy( S )
Wy( S )
M kr (0)
Jest to grna ocena naprenia krytycznego. Doln (bezpieczn) ocen naprenia krytycznego
uzyskamy, przyjmujc, e moment krytyczny jest rwny momentowi wywoujcemu naprenia skrajne
rwne granicy plastycznoci. Wtedy
kr (0) =
M kr (0)
Wy( S )
= P.
W normach konstrukcji stalowych stosuje si zazwyczaj t drug ocen przy zaoeniu, e w obszarze
sprysto-plastycznym zaleno kr(s) jest liniowa (prosta A1B1 na rys. 19.27f).
Alma Mater
Cz 4
34
Rys. 19.27
Wobec tego
2 E
2 ,
kr ( s) = s
P P H s,
sgr
s sgr ,
(19.56)
0 s sgr ,
gdzie
sgr =
E
.
H
Alma Mater
Cz 4
35
Zaleno powysza jest identyczna z zalenoci (19.49), stosowan w problemie wyboczenia gitnego.
Przy takim sformuowaniu zagadnienia spraw podstawow jest okrelenie smukoci na zwichrzenie,
ktrej warto zaley od sposobu obcienia i warunkw brzegowych.
W praktyce moliwo utraty paskiej postaci zginania uwzgldnia si przez zastosowanie
wspczynnika zmniejszajcego naprenia skrajne, czyli tzw. wspczynnika zwichrzenia L.
Sprawdzenie warunku wytrzymaociowego polega na spenieniu nierwnoci:
My
Wy( S )
( s)
kr .
n0
Nierwno t mona zapisa nieco inaczej:

My
Wy( S )
( s)
kr P
n0
P
lub
My
(S)
Wy L ( s)
p
n0
= dop ,
(19.57)
gdzie
L ( s) = kr ( s) / P 1.
Sens wspczynnika L jest zatem taki sam jak wspczynnika wyboczeniowego (por. wzr (19.52)).
Przedstawimy obecnie szkice rozwiza kilku innych przypadkw zwichrzenia belek.
Rozwaymy zginanie belki wspornikowej obcionej si P zaczepion w rodku cikoci przekroju
swobodnego (rys. 19.28). Przyjmiemy, e przekrj belki jest dwuteownikiem, wobec czego wycinkowy
moment bezwadnoci J jest rny od zera. Przy ukadaniu rwna (19.53) trzeba uwzgldni, e
M x = 0,
M y = P (l x ),
M z = 0,
M x1 = P[ v ( x )], M y1 = 0, M z1 = 0.
Wobec powyszego ukad rwna (19.53) przybiera posta:
E1 J ' ' ' GJ s ' P(l x )v '+ P[ v ( x )] = 0,

EJ y w'' P (l x ) = 0,
EJ z v '' P(l x ) = 0.
Rys. 19.28
Alma Mater
Cz 4
36
Rwnanie dla kta skrcenia otrzymuje si przez zrniczkowanie pierwszego rwnania wzgldem x i
wyeliminowanie pochodnej v'' z rwnania trzeciego:
E1 J IV GJ s ''
P 2 (l x) 2
= 0.
EJ z
Po przyjciu nowej zmiennej t = l x rwnanie powysze przybierze posta:

d 4
(d)
dt 4
GJ s d 2
P2
t 2 = 0,
E1 J dt 2 E1 J EJ z
przy czym warunki brzegowe naoone na funkcj (x) s nastpujce:

dla t = 1:
1) kt skrcenia jest rwny zeru: (l) = 0,
2) deplanacja jest rwna zeru:
'(l) = 0,
dla t = 0:
E1 J '''(0) GJ s '(0) = 0,
3) moment skrcajcy jest rwny zeru:
E1 J ''(0) = 0.
4) bimoment jest rwny zeru:
Rwnanie (d) mona scakowa, przyjmujc rozwizanie w postaci szeregu nieskoczonego. Z
warunkw brzegowych otrzymuje si rwnanie przestpne, z ktrego oblicza si krytyczne wartoci siy
P. Wyniki tych oblicze mona przedstawi w postaci wzoru:
Pkr = 2
(e)
EJ z GJ s
l2
gdzie 2 jest bezwymiarowym wspczynnikiem zalenym od parametru = l 2 GJ s / ( EJ ). Tablice

wspczynnika 2 zawiera monografia Timoszenki i Gere [48]. Przykadowo dla rwnego kolejno 0,1; 1;
3; 10; 40, wspczynnik 2 wynosi odpowiednio 44,3; 15,7; 10,7; 7,58; 5,64. Dla dostatecznie duych
wartoci mona stosowa wzr przybliony
2 ( ) =
4,013
1
1
Gdy przekrj belki jest wskim prostoktem, to J = 0 i rwnanie (d) modyfikuje si do postaci:
d 2
(f)
gdzie
dt
12
+ 12 t 2 = 0.
= P / ( EJ z GJ s ). Oglnym rozwizaniem tego rwnania jest funkcja:
( t ) = t C1 J1/ 4 1 t 2 + C2 J 1/ 4 1 t 2 ,
2
2
przy czym J1/ 4 oraz J1/ 4 s funkcjami Bessela pierwszego rodzaju o wskanikach 1/4 i 1/4. Stae C1 i
C2 wyznacza si z wymagania, by kt skrcenia na podporze utwierdzonej by rwny zeru ((l) = 0) oraz
by moment skrcajcy na kocu swobodnym by rwny zeru (czyli '(0) = 0). Z drugiego warunku
wynika, e C1 = 0, natomiast z pierwszego otrzymujemy:
C2 J 1/ 4 1 l 2 = 0.
2
Alma Mater
Cz 4
37
Najmniejszy pierwiastek tego rwnania*) 1l 2 / 2 = 2,0063, skd

Pkr =
(g)
4,013
l2
EJ z GJ s .
Blisza analiza rozwaanego zadania wskazuje, e bardzo duy wpyw na warto siy krytycznej ma
sposb przyoenia siy P. Jeeli sia jest zaczepiona nad rodkiem cikoci przekroju (rys. 19.29a, b), to
obcienie krytyczne jest mniejsze
od wartoci wynikajcej ze wzorw (e) i (g). Przyoenie siy poniej rodka cikoci powiksza si
krytyczn. Dla ilustracji powyszych stwierdze podamy przybliony wzr na si krytyczn w belce
wspornikowej o przekroju prostoktnym:
Pkr =
(h)
a EJ z
EJ
GJ
1
,
z
s
GJ s
l2
l
4,013
gdzie a oznacza odlego od rodka cikoci przekroju do lecego nad nim punktu zaczepienia siy.
Wzr (h) mona stosowa rwnie, gdy sia jest przyoona w punkcie lecym poniej rodka cikoci.
Wwczas a jest ujemne i sia krytyczna jest wiksza od siy odpowiadajcej zaczepieniu siy w rodku
cikoci przekroju.
Rys. 19.29
Zwichrzenie belki wystpuje rwnie wtedy, gdy obcienie jest rozoone w sposb cigy. Jeeli dla
przykadu na belk dziaa obcienie poprzeczne qz = q, rwnomiernie rozoone wzdu osi belki o
przekroju prostoktnym, to
qkr l =
(i)
12,85 EJ z GJ s
l2
Wida std, e rwnomierne rozoenie obcienia spowodowao okoo trzykrotny wzrost wartoci
krytycznej.
Na zakoczenie wyznaczymy krytyczn warto momentu My = M. belki pryzmatycznej poddanej
czystemu zginaniu. Koce belki s podparte w sposb widekowy (rys. 19.30).
*)
Wartoci funkcji Bessela s stabelaryzowane (por. np. [1])
Alma Mater
Cz 4
38
Rys. 19.30
Rozwaymy dwa przypadki: belk o przekroju dwuteowym i belk o przekroju prostoktnym. We

wzorze (19.53) naley podstawi: M x = 0, M y = M , M z = 0, M z = 0, M x1 = M y1 = M z1 = 0. Mamy
zatem ukad rwna rniczkowych:
E1 J ''' GJ s '+ Mv ' = 0,
EJ y w''+ M = 0,
EJv ''+ M = 0.
(j)
W dalszych rozwaaniach wykorzystamy tylko rwnania (j)1 i (j)3. Po zrniczkowaniu pierwszego z

nich wzgldem x i wyeliminowaniu pochodnej v'' z zalenoci (j)3 dochodzimy do nastpujcego
rwnania rniczkowego na kt skrcenia (x):
(k)
IV 21 '' 2 = 0,
gdzie
1 =
GJ s
M2
, 2 =
.
2 E1 J
EJ z E1 J
Oglnym rozwizaniem rwnania (k) jest funkcja:
( x ) = C1 sin( 1x ) + C2 cos( 1x ) + C3 e 2 x + C4 e 2 x ,
przy czym 1 i 2 s dodatnimi wielkociami rzeczywistymi:
1 = 1 + 12 + 2 , 2 = 1 + 12 + 2 .
Stae cakowania okrelimy z warunkw na podporach prta. Poniewa koce belki nie mog si skrca,
lecz maj swobod deplanacji, otrzymujemy po dwa warunki brzegowe dla x = 0 i x = 1:
= 0, ''= 0,
gdy bimoment B na podporach jest rwny zeru ( B = E1 J '' = 0). Z warunkw dla x = 0
otrzymujemy, e
C2 + C3 + C4 = 0,
C2 12 + C3 22 + C4 22 = 0.
Poniewa 1 + ( 2 / 1 ) 2 0 , wic C2 = 0 oraz C3 = C4, a funkcj (x) zapiszemy jak nastpuje:
( x ) = C1 sin( 1x ) 2C4 sinh( 2 x ).

Z warunkw dla x = l otrzymujemy dwa rwnania na stae C1 i C4:
Alma Mater
Cz 4
(l)
39
C1 sin( 1l ) 2C4 sinh( 2 l ) = 0,
C1 12 sin( 1l ) + 2C4 22 sinh( 2 l ) = 0.
Po przyrwnaniu wyznacznika tych rwna do zera otrzymujemy:
sin( 1l ) sinh( 2 l ) 12 + 22 = 0.
Poniewa 1 i 2 s wielkociami rnymi od zera, zatem zwichrzenie zachodzi, gdy
(m)
sin(1l) = 0.
Z ukadu rwna na stae C1 i C4 wnioskujemy wic, e C4 = 0, a posta zwichrzenia okrela zaleno:
( x ) = C1 sin( 1x ).
Z rwnania (m) wynika, e 1 l = n (n = 1, 2, ...), std
2
1 + 12 + 2 = 2 n 2 .
l
Po podstawieniu wyraenia na 1 i 2 otrzymujemy krytyczn warto momentu dla n = 1:
(n)
M kr =
E J 2
EJ z GJ s 1 + 1 2 .
l
GJ s l
W przypadku przekroju prostoktnego J = 0, wobec czego rwnanie (k) modyfikuje si do postaci:

(o)
' '+ 22 = 0.
Po rozwizaniu zadania brzegowego ( ( 0 ) = ( l ) = 0) otrzymujemy:
EJ z GJ s .
l
Uzyskana warto wynika rwnie ze wzoru (n), jeli przyj w nim, e J = 0. Naley zwrci uwag,
e warto momentu krytycznego okrelon wzorem (p) mona byo przewidzie na podstawie analizy
wyniku uzyskanego dla belki wspornikowej (wzr (19.54)).
(p)
M kr =
19.4.3.3. Wyboczenie skrtne i wyboczenie gitno-skrtne

Wyboczenie gitno-skrtne mona zaobserwowa w prtach cienkociennych o przekroju otwartym
poddanych mimorodowemu lub osiowemu ciskaniu. Podstawy teorii wyboczenia gitno-skrtnego
zbudowano tu przed drug wojn wiatow.
Rozwamy ciskanie cienkociennego prta pryzmatycznego si P przyoon w rodku cikoci SC
(rys. 19.31a, b). Sia jest przyoona za porednictwem sztywnych przepon czoowych, co gwarantuje, e
w stanie podkrytycznym o prta bdzie prostoliniowa i nie wystpi skrcanie. Podstaw analizy s w
dalszym cigu rwnania (19.53), w ktrych uwzgldnimy, e rodek cinania nie pokrywa si ze
rodkiem cikoci przekroju.
Alma Mater
Cz 4
40
Rys. 19.31
Przemieszczenia osi cikoci przekroju, stosownie do wzoru (b) w p. 13.2.2 wynosz:

v0 ( x ) = v ( x ) + zS ( x ),
w0 ( x ) = w( x ) yS ( x ),
(a)
gdzie v(x) i w(x) oznaczaj przemieszczenia rodka cinania, (x) kt skrcania przekroju wok rodka
cinania, a yS i zS wsprzdne rodka cinania odmierzone w ukadzie gwnych osi rodkowych y, z.
Wobec tego w rozwaanym zadaniu
(b)
M y1 = M y1 = P w0 ( x ) = P [ w( x ) yS ( x )],
M z1 = M z1 = P v0 ( x ) = P [ v ( z ) + zS ( x ) ].
Pozostaje jeszcze wyznaczenie momentu skrcajcego Mx1. Moment ten pojawia si na skutek deplanacji
przekroju wywoanej skrcaniem prta. Na skutek skrcania wystpuje skadowa styczna naprenia ,
rwnolegego do pierwotnej osi prta (por. rys. 19.31d):
= .
(c)
Kt mona obliczy z kinematyki odksztacenia prta na podstawie analizy skrcania ssiednich

przekrojw o kt d (rys. 19.31e):
dx = d ,
(d)
gdzie jest odlegoci badanego punktu od rodka skrcania. Z zalenoci (c) i (d) otrzymujemy:
=
(e)
d
= '.
dx
Obliczone w ten sposb naprenia styczne daj moment skrcajcy wzgldem rodka cinania:
1 M x1 = dA = ' 2 dA = '
(f)
P
= '
A
[( y yS )
P 2
A dA =
A
+ ( z zS ) dA = '
P
J0 ,
A
Alma Mater
Cz 4
41
przy czym
J0 = J y + J z + A yS2 + zS2 .
(19.58)
Deplanacja przekroju wywouje jeszcze inne dodatkowe momenty skrcajce wzgldem punktu S. W
konfiguracji pierwotnej wystpuj bowiem momenty zginajce wzgldem tego punktu o wartociach:
(g)
M yS = P zS i M zS = P yS .
Po wyboczeniu momenty te rzutowane na o x daj moment skrcajcy (por. wzr (19.53)):

2 M x1 = M yS v '+ M zS w' = PzS w' = PzS v ' PyS w'.
Suma momentw skrcajcych wzgldem osi rodkw cinania wynosi wic
(h)
J
M x1 = 1 M x1 + 2 M x1 = ' 0 P + PzS v ' Py S w'.
A
Wobec powyszego rwnania (19.53) przyjmuj posta:
(i)
E1 J ''' GJ s '+ ( J 0 P / A) '+ PzS v ' PyS w' = 0,
EJ y w''+ P w PyS = 0,
EJ z v ''+ P v + PzS = 0.
Wyprowadzony wyej ukad rwna nie jest dostosowany do dowolnych warunkw brzegowych. Na
przykad rwnania (b) nie s suszne dla prtw wspornikowych, a rwnanie (h) nie uwzgldnia
ewentualnego wystpienia momentu skrcajcego jako reakcji podporowej po wyboczeniu prta. Dlatego
ogln posta rwna statecznoci uzyskamy przez jednokrotne zrniczkowanie pierwszego
i dwukrotne zrniczkowanie dwch pozostaych rwna (i) wzgldem zmiennej x. Ostateczna posta
ukadu rwna statecznoci gitno-skrtnej przy ciskaniu osiowym jest wic nastpujca:
E1 J IV (GJ s J 0 P / A) ' ' Py S w' '+ PzS v ' ' = 0,
EJ y w IV + P w' ' PyS ' ' = 0,
IV
EJ z v + P v ' ' PzS ' ' = 0.
(19.59)
W przypadku szczeglnym, gdy rodek cinania pokrywa si ze rodkiem cikoci przekroju, mamy
yS = zS = 0 i rwnanie (19.59) przybiera posta:
E1 J IV (GJ s Jb P / A) ' ' = 0,
EJ y w IV + P w' ' = 0,
EJ z v IV + P v ' ' = 0,
(19.60)
przy czym Jb = Jy + Jz i oznacza tutaj biegunowy moment bezwadnoci przekroju.

Ukad rwna (19.60) stanowi w istocie rzeczy trzy oddzielne rwnania na poszukiwane funkcje
( x ), w( x ) i v ( x ). Dwa ostatnie rwnania ukadu (19.60) prowadz do eulerowskich si krytycznych
przy wyboczeniu w obu paszczyznach gwnych:
Pkry = Py = 2 EJ y / (lwy ) 2 , Pkrz = Pz = 2 EJ z / (lwz ) 2 .
Pierwsze rwnanie ukadu (19.60) daje si krytyczn odpowiadajc tzw. wyboczeniu skrtnemu. Gdy
J = 0, rwnanie to jest spenione, jeeli
J
GJ s b Pkrs = 0.
A
Alma Mater
Cz 4
42
Std sia krytyczna przy wyboczeniu skrtnym wynosi:
Pkrs = Ps = GA ( J s / Jb ).
Jak wida sia krytyczna nie zaley tu od dugoci prta. W przypadkach, gdy J 0, rwnanie
statecznoci przy wyboczeniu skrtnym przybiera posta:
IV + 32 '' = 0,
(19.62)
(19.63)
gdzie
P
32 = Jb GJ s / ( E1 J ).
A
Rozwizaniem rwnania (19.63) jest funkcja
( x ) = C1 sin( 3 x ) + C2 cos( 3 x ) + C3 x + C4 .
(19.64)
Kryterium statecznoci odpowiada znikaniu wyznacznika ukadu rwna liniowych ze wzgldu na stae
cakowania. Jeeli oba koce prta o dugoci l s podparte widekowo, to warunki brzegowe s
nastpujce:
kt skrcania jest rwny zeru:
bimoment jest rwny zeru:
1) (0) = 0,
3) ''(0) = 0,
2) (l) = 0,
4) ''(l) = 0,
a warunek statecznoci przybiera posta:

0
1
sin( l )
cos( 3l )
3
Det aij =
0
1
2
2
3 sin( 3l ) 3 cos( 3l )
0 1
1 1
= 0.
0 0
0 0
[ ]
Po rozwiniciu tego wyznacznika otrzymujemy:
l 32 sin( 3l ) = 0,
skd
n, n = 1, 2, ...
l
Po podstawieniu wyraenia na 3 otrzymujemy wzr na siy krytyczne:
3 =
Pkr(ns) =
A
Jb
n2 2
GJ s + 2 E1 J .
l
Najmniejsza warto jest miarodajn si krytyczn przy wyboczeniu skrtnym:

A
Pkrs = Pkr(1s) = Ps =
Jb
GJ s +
2
l
E1 J .
(19.65)
Postacie wyboczenia opisuje funkcja (x):

nx
( x ) = C1 sin
,
l
(19.66)
gdy C2 = C3 = C4 = 0. Jeeli oba koce prta s cakowicie utwierdzone (deplanacja jest rwna zeru), to
warunki brzegowe 3) i 4) modyfikuj si do postaci:
3) '( 0) = 0, 4) '( l) = 0 i wwczas sia krytyczna
Pkr(ns) = Ps( n) =
A
Jb
4n 2 2
GJ s +
.
E
J
1
l2
Alma Mater
Cz 4
43
W podsumowaniu naley stwierdzi, e dla prtw ciskanych osiowo, w ktrych rodek cikoci i
rodek cinania pokrywaj si, miarodajna jest najmniejsza sia krytyczna spord wartoci Py, Pz i Ps:
Pkr = min( Py , Pz , Ps )
(19.67)
W praktycznych przypadkach wyboczenie skrtne ma istotne znaczenie dla prtw krtkich o szerokich
pkach.
Powrcimy do przypadku oglnego, opisanego rwnaniami (19.59). Rozwamy ciskanie osiowe
prta cienkociennego, ktrego oba koce w obu paszczyznach s podparte widekowo. Warunki
brzegowe s zatem nastpujce:
v ( 0 ) = v ( l ) = w( 0 ) = w( l ) = ( 0 ) = ( l ) = 0
v ''(0) = v ''( l ) = w''(0) = w''(l ) = 0; ''(0) = ''( l ) = 0.
Warunki te bd spenione, jeeli rozwizania ukadu rwna (19.59) przyjmiemy w postaci:
v ( x ) = D1 sin( x / l ); w( x ) = D2 sin( x / l ); ( x ) = D3 sin( x / l ).

Po podstawieniu tych funkcji do ukadu (19.59) otrzymujemy trzy rwnania na stae scakowania D1, D2 i
D3:
[
[
]
]
P 2 EJ / ( l 2 ) D + Pz D = 0,
1
3
z
S
2
2
P EJ y / (l ) D2 + PyS D3 = 0,
PzS D1 PyS D2 GJ s J 0 P / A + 2 E1 J / (l ) 2 D3 = 0.
(j)
Dla uproszczenia zapisu zwrmy uwag na to, e w rozwaanym zadaniu brzegowym

2 E1 J
A
GJ s +
Py = 2 EJ y / (l ) 2 , Pz = 2 EJ z / (l ) 2 , Ps =
(19.68)
J0
l2
i oznaczaj odpowiednio eulerowskie siy krytyczne przy wyboczeniu gitnym w obu paszczyznach
gwnych, za Ps jest obcieniem krytycznym przy wyboczeniu wycznie skrtnym. Po uwzgldnieniu
wzorw (19.68) oraz przyrwnaniu wyznacznika ukadu (j) do zera otrzymujemy:
0
( P Pz )
0
( P Py )
Py s
PzS
(k)
Py S = 0
J0
( P Ps )
A
PzS
lub po rozpisaniu wyznacznika:

J0
( P Ps ) ( P Py ) ( P Pz ) P z S2 ( P Py ) P y S2 ( P Pz ) = 0.
A
(19.69a)
Otrzymalimy rwnanie trzeciego stopnia ze wzgldu na si P. Rwnanie to po uporzdkowaniu

wzgldem potg zapisuje si nastpujco:
) (
Jb 3 A
P + Py z S2 + Pz y S2 Py + Pz + Ps P 2 +
J0
J0
+ ( Py Pz + Pz Ps + Ps Py ) P Py Pz Ps = 0.
(19.69)
Poniewa wyznacznik ukadu (j) jest symetryczny, wic rwnanie (19.69) ma zawsze trzy pierwiastki
rzeczywiste P1, P2 i P3*). Najmniejszy z tych pierwiastkw jest poszukiwan wartoci krytyczn:
*)
Por. p. 21.2.
Alma Mater
Cz 4
Pkr = min( P1 , P2 , P3 ) min( Py , Pz , Ps ).
44
(19.70)
Znak nierwnoci wskazuje, e sia krytyczna obliczona z uwzgldnieniem wyboczenia gitno-skrtnego

jest zawsze mniejsza od siy eulerowskiej i od siy wywoujcej wycznie wyboczenie skrtne. Wniosek
ten wynika ze szczegowej analizy wartoci pierwiastkw rwnania (19.69). Wartoci krytyczne
wyszego rzdu uzyskuje si, jeeli rozwizania przyjmiemy w postaci szeregu trygonometrycznego o
postaci Dn sin(nx / l ), n = 1, 2, ... Jeeli prt jest obustronnie cakowicie utwierdzony, to warunki
brzegowe s nastpujce:
v (0) = v (l ) = w(0) = w(l ) = 0; (0) = ( l ) = 0
v (0) = v '(l ) = w'(0) = w'(l ) = 0; (0) = (l ) = 0.
Warunki te bd spenione, jeeli funkcje v(x), w(x) i (x) przyjmiemy w postaci:
v ( x ) = D1 [1 cos(2nx / l )], w( x ) = D2 [1 cos( 2nx / l )],
( x ) = D3 [1 cos(2nx / l )], n = 1, 2, ...
Ostatecznie otrzymujemy ponownie rwnanie trzeciego stopnia (19.69), przy czym w oznaczeniach
(19.68) zamiast 2 / l 2 trzeba podstawi 4n 2 2 / l 2 .
W celu ilustracji powyszych rezultatw rozwiemy przykad liczbowy. Naley wyznaczy siy
krytyczne osiowo ciskanego ceownika podpartego na obu kocach w sposb widekowy. Wymiary
geometryczne i sposb podparcia ilustruje rys. 19.32.
Rys. 19.32
Parametry geometryczne przekroju s nastpujce (por. p. 13.2.8):

A = 1,2 cm2 = 1,2 104 m2 , J y = 3,1 cm4 = 3,1 108 m4 ,
J z = 20 cm4 = 20 10-8 m2 , J s = 0,00144cm4 = 0,00144 10 8 m4 ,
J = 54,7 cm6 = 54,7 1012 m6 .
Wsprzdne rodka cinania wynosz: yS = 0, zS = 3,12 cm. Wobec tego
Jb = J y + J z = 23,1 cm4 = 23,1 108 m4 ,
J 0 = J b + A y S2 + z S2 = 231
, + 1,2 312
, 2 = 34,8 cm 4 = 34,8 10 8 m 4 .
Przyjto, e materia prta (stal) okrelony jest nastpujcymi staymi:
E = 2,110 6 kG / cm 2 = 2,1108 kN / m 2
Mamy wic:
oraz = 0,25.
EJy = 2,13,1 = 6,51 kN m ,

2
EJz = 2,120 = 42 kN m ,
E1 J =
2,1 108
2
(1 0,25 )
54,7 1012 = 0,01226 kN m4 ,
Alma Mater
Cz 4
GJ s =
45
2,1 0,00144
= 0,00121 kN m2 ,
2(1 + 0,25)
Py = 2 6,51 / (2 2 ) = 16,07 kN ,
Pz = 2 42 / (2 2 ) = 103,65 kN ,
1,2 104
0,00121 +
8
34,8 10
Ukad rwna (19.59) jest nastpujcy:

Ps =
0,01226 = 10,85 kN.

2
2
2
E1 J IV GJ s 0 P ' '+ PzS v ' ' = 0,
A
EJ y w IV + P w' ' = 0,
EJ z v IV + P v ' '+ PzS ' ' = 0.
Drugie z tych rwna nie zaley od i wskazuje, e wyboczenie w paszczynie symetrii jest niezalene
od skrcania, a odpowiednie obcienie krytyczne jest okrelone wzorem Eulera. Wniosek ten wypywa
wprost z rwnania (19.69a), ktre przyjmuje posta:
J0
2
A ( P Ps ) ( P Pz ) Pz S ( P Py ) = 0.
Jeden z pierwiastkw tego rwnania P1 = Py = 16,07 kN, a pozostae dwa to pierwiastki rwnania
wynikajce z zerowania si nawiasu kwadratowego:
Jb 2
P ( Pz + Ps ) P + Pz Ps = 0.
J0
Po podstawieniu wartoci liczbowych
0,6638 P 2 114,5 P + 1124,2 = 0,
skd
114,5 + 100,6
= 162 kN ,
P2 =
2 0,6638
114,5 100,6
= 10,5 kN < Ps = 10,85 kN.
P3 = Pkr =
2 0,6638
Naprenie krytyczne
P
10,5
= 87500 kN / m2 875 kG / cm2 .
kr = kr =
4
A 1,2 10
19.4.3.4. Wyboczenie rubowe przy skrcaniu

Rozwaymy prt pryzmatyczny poddany skrcaniu momentami brzegowymi (rys. 19.33). Koce prta
s poczone z podporami za porednictwem przegubw kulistych i maj swobod obrotu w dowolnej
paszczynie. Zaoymy, e przy wyboczeniu wektor momentu skrcajcego M zachowuje swj
pierwotny kierunek. Dla uproszczenia przyjmiemy, e oba gwne momenty bezwadnoci przekroju s
rwne, czyli J y = J z = J , natomiast J = 0 (na przykad prt o przekroju koowym). Pod wpywem
skrcania przy dostatecznie duej wartoci momentu M oprcz prostoliniowej moe rwnie wystpi
krzywoliniowa (przestrzenna) posta rwnowagi. Dla ustalenia tej postaci utraty statecznoci
wykorzystamy ponownie rwnania (19.53), w ktrych
M x = M , M y = M z = 0, M x1 = M y1 = M z1 = 0 :
Alma Mater
Cz 4
46
GJ s 'M = 0,
EJw''M v ' = 0,
EJv ''+M w' = 0.
Rys. 19.33
Do dalszych rozwaa wykorzystamy tylko dwa ostatnie rwnania, ktre mona zapisa nastpujco:
w'' 4 v ' = 0,
v ''+ 4 w' = 0,
(19.71)
gdzie 4 = M / EJ > 0. Warunki brzegowe funkcji v(x) i w(x) przyjmuj posta:

v(0) = v(l) = w(0) = w(l) = 0.
Za pomoc rniczkowania ukad (19.71) mona sprowadzi do dwch oddzielnych rwna:
v ' ''+ 42 v ' = 0
(a)
w' ''+ 42 w' = 0.

Po scakowaniu tych rwna otrzymujemy:
v ( x ) = A1 sin( 4 x ) + B1 cos( 4 x ) + C1 ,
w( x ) = A2 sin( 4 x ) + B2 cos( 4 x ) + C2 .
Funkcje te musz spenia tosamociowo rwnania (19.71):
A2 42 sin( 4 x ) B2 42 cos( 4 x ) A1 42 cos( 4 x ) + B1 42 sin( 4 x ) = 0,

A1 42 sin( 4 x ) B1 42 cos( 4 x ) + A2 42 cos( 4 x ) B2 42 sin( 4 x ) = 0,
skd A2 = B1, B2 = A1. Wobec tego funkcje v(x) i w(x) zawieraj cztery stae cakowania:
(b)
v ( x ) = A1 sin( 4 x ) + B1 cos( 4 x ) + C1 ,
w( x ) = B1 sin( 4 x ) A1 cos( 4 x ) + C2 .
Alma Mater
Cz 4
47
Po podstawieniu warunkw brzegowych otrzymujemy:

v(0) = 0:
v(l) = 0:
B1 + C1 = 0,
A1 sin( 4 l ) + B1 cos( 4 l ) + C1 = 0,
w(0) = 0:
w(l) = 0:
A1+ C2 = 0,
B1 sin( 4 l ) A1 cos( 4 l ) + C2 = 0.
Warunek statecznoci przybiera posta:

0
1
sin( l ) cos( l )
4
4
1
0
cos( 4 l ) sin( 4 l )
1 0
1 0
=0
0 1
0 1
lub po rozwiniciu wyznacznika:

2 [1 cos( 4 l )] = 0.
Rwnanie to ma pierwiastki ( 4 l ) = 2n (n = 1, 2, ...), czyli
( n)
= 2EJn / l.
Mkr
(19.72)
Najmniejsz warto momentu krytycznego otrzymujemy dla n = 1:

(1)
= 2EJ / l.
Mkr = Mkr
(19.73)
Postacie wyboczenia mona okreli z dokadnoci do staej. Z warunkw brzegowych mona

wyznaczy stosunki staych cakowania. Ostatecznie po podstawieniu wartoci stosunkw tych staych do
rwna (b) otrzymujemy:
1 cos( 4 l )
v ( x ) = B1
sin( 4 x ) + cos( 4 x ) 1,
sin( 4 l )
1 cos( 4 l )
w( x ) = B1 sin( 4 x )
[ cos( 4 x ) 1].
sin( 4 l )
Po uwzgldnieniu, e [1 cos( 4 l )] / sin( 4 l ) = tg(n), rwnania powysze mona przedstawi w

postaci:
v ( x ) = B1 [1 cos( 4 x )],
(19.74)
w( x ) = B1 sin( 4 x ).
Z rwna (19.74) wynika, e wygita o prta po wyboczeniu jest lini rubow.

Na zakoczenie warto doda, e rozwaane zadanie stanowi przypadek obcienia niekonserwatywnego,
poniewa praca momentu skrcajcego zaley od sposobu, w jaki styczna do osi na kocu prta porusza
si podczas wyboczenia. Ilustruje to rys. 19.33b. Styczna do nieznacznie wyboczonego prta moe zaj
swe kocowe pooenie przez obrt dookoa osi y (od punktu 1 do punktu 2), a potem dookoa osi z (od
punktu 2 do punktu 3). Na tej drodze moment skrcajcy nie wykona adnej pracy. Do kocowego
pooenia stycznej mona jednak doj w inny sposb: najpierw wykonujemy obrt wok osi y (od
punktu 1 do punktu 2'), a nastpnie wok osi x (od punktu 2' do punktu 3). W tym drugim wypadku
moment skrcajcy wykonuje prac rn od zera. Widzimy wic, e praca obcienia zewntrznego
zaley od sposobu przejcia od konfiguracji pierwotnej do konfiguracji aktualnej. Obcienie w takim
wypadku nie jest konserwatywne i w konsekwencji nie obowizuj kryteria energetyczne (twierdzenie o
energii potencjalnej). Nie zawsze te wolno stosowa rwnania rniczkowe (19.53) wynikajce z
rwnowagi statycznej ukadu. Rozwaany przypadek naley jednak do tej grupy obcie
niekonserwatywnych, w ktrych metoda statyczna daje wynik poprawny. W oglnym przypadku
obcienia niekonserwatywnego trzeba stosowa tzw. dynamiczne kryterium statecznoci, ktre polega
na badaniu maych drga ukadu.
Alma Mater
Cz 4
48
19.4.4. Stateczno przy obcieniach zoonych

19.4.4.1. ciskanie ze zginaniem
Do tej pory rozwaalimy oddzielnie osiowe ciskanie, zginanie i skrcanie. W praktyce bardzo czsto
wystpuj jednak obcienia zoone. W celu wyrobienia sobie pogldu na problem obcie zoonych
omwimy dwa najprostsze przypadki: ciskanie ze zginaniem oraz ciskanie ze skrcaniem.
Rozwaymy prt pryzmatyczny o dugoci l poddany jednoczesnemu ciskaniu si P i zginaniu
momentem My = M. Przekrj prta jest wyduonym prostoktem (b < h), a oba koce prta s podparte
widekowo (rys. 19.34). Rwnania (19.53) przyjmuj posta:
EJ y w''+ M + P w = 0,
EJ z v ''+ M + P v = 0.
GJ s '+ M v ' = 0,
(19.75)
Rys. 19.34
Drugie z tych rwna opisuje deformacje prta w paszczynie (x, z), a pierwsze i trzecie opisuj
deformacj przestrzenn. Rozwizanie drugiego rwnania jest nastpujce:
w( x ) =
M
l
P cos
2
l
l
cos 2 x cos 2 ,
(19.76)
gdzie 2 = P / ( EJ y ). Maksymalne ugicie w poowie rozpitoci prta
(a)
2[1 cos(l / 2)]

Ml 2
l
= w =
2 8 EJ y (l / 2) 2 cos(l / 2)
i przybiera warto nieskoczon dla l / 2 = / 2, czyli dla siy

(b)
Pkr = Py = 2 EJ y / ( l 2 ).
Cechy charakterystyczne zalenoci (a) przedstawiono ju w p. 19.4.2 przy okazji omawiania wpywu
obcienia poprzecznego na przebieg zalenoci P() (por. rys. 19.35a).
Alma Mater
Cz 4
49
Rys. 19.35
Nowe efekty obserwujemy natomiast analizujc dwa pozostae rwnania ukadu. Rwnania te, po
zrniczkowaniu pierwszego z nich wzgldem x, zapiszemy nastpujco:
M
v ' ' = 0,
' '
GJ s
(19.77)
M
P
+
v = 0.
v ' '+
EJ z
EJ z
Funkcje v(x) i (x) przyjmiemy w postaci:

(c)
x
x
v ( x ) = C1 sin , ( x ) = C2 sin ,
l
l
co gwarantuje spenienie warunkw brzegowych:

(d)
v ( 0 ) = v ( l ) = ( 0) = ( l ) = 0.
Po podstawieniu zalenoci (c) do rwna (19.77) uzyskujemy ukad rwna na stae cakowania:
M
GJ C1 C2 = 0,
s
(e)
+ P C + M C = 0.
l 2 EJ z 1 EJ z 2
Po przyrwnaniu do zera wyznacznika tego ukadu otrzymujemy:

(f)
M2
P
2
+
= 2 .
GJ s EJ z EJ z l
Poniewa zwichrzenie belki poddanej wycznemu dziaaniu momentu zginajcego zachodzi dla (por. p.
19.4.3.2)
M = M kr = GJ s EJ z ,
l
a eulerowska sia krytyczna
Pkr = Pz = 2 EJ z / (l 2 ),
wic wzr (f) mona zapisa w bardziej oglnej postaci:
2
M
P
+
= 1.
M kr
Pkr
(19.78)
Alma Mater
Cz 4
50
Widzimy zatem, e obecno siy ciskajcej zmniejsza warto momentu, przy ktrym wystpuje zwichrzenie belki, i na odwrt: obecno momentu zginajcego zmniejsza warto siy ciskajcej, przy ktrej wystpuje wyboczenie eulerowskie. Wzr (19.78) ilustruje interakcj obu form utraty statecznoci
wyboczenia eulerowskiego i zwichrzenia.
Obrazem rwnania (19.78) jest linia interakcji przedstawiona na rys. 19.35b. Ze wzoru (19.78) wynika
ponadto, e dla ujemnych wartoci siy P, tzn. dla rozcigania, stateczno ukadu na zwichrzenie jest
wiksza. Poza tym stwierdzamy, e znak momentu zginajcego nie wpywa na warto krytyczn siy
ciskajcej.
19.4.3.2. ciskanie ze skrcaniem *)
W przypadku jednoczesnego ciskania i skrcania prta pryzmatycznego o przekroju zwartym, nie
cienkociennym (rys. 19.36), w ktrym gwne momenty bezwadnoci s rwne (Jy = Jz = J), rwnania
(19.53) przyjmuj posta:
GJ s '+M = 0,
EJw''M v '+ P w = 0,
EJv ''+M w'+ P v = 0.
Do dalszych rozwaa wykorzystamy tylko dwa ostatnie rwnania, ktre zapiszemy nastpujco:
w'' 2 v '+12 w = 0,
(19.79)
v '' 2 w'+12 v = 0,
gdzie 1 = P / ( EJ ), 2 = M / ( EJ ). Za pomoc rniczkowania i po wyeliminowaniu pochodnych
rwnania te mona sprowadzi do dwch oddzielnych rwna rniczkowych czwartego rzdu na
funkcje v(x) i w(x):
(
+ (2
)
+ ) w' '+
v IV + 212 + 22 v ' '+14 v = 0,

w IV
2
1
2
2
4
1 w =
(19.80)
0.
Rys. 19.36
Podstawienie v ( x ) = r rx prowadzi do rwnania charakterystycznego czwartego stopnia:
r 4 + 212 + 22 r 2 + 14 = 0,
o pierwiastkach urojonych:
r1 = i 1 , r2 = i 1 , r3 = i 2 , r4 = i 2 ,
gdzie i =
1 oraz
1,2 =
*)
2
212
212 + 22
.
1 1 2
2
2
2
+

1
2
Por. [30, 48, 54]
Alma Mater
Cz 4
51
Identyczne pierwiastki ma rwnanie charakterystyczne na funkcj w(x). Wobec tego caki oglne rwna
(19.80) s funkcjami trygonometrycznymi argumentw 1x oraz 2 x :
v ( x ) = C1 sin( 1x ) + C2 cos( 1x ) + C3 sin( 2 x ) + C4 cos( 2 x ),
w( x ) = C5 sin( 1x ) + C6 cos( 1x ) + C7 sin( 2 x ) + C8 cos( 2 x ).
(19.81)
Mamy zatem osiem staych cakowania, a tylko cztery warunki brzegowe:

v ( 0 ) = v ( l ) = w( 0 ) = w( l ) = 0.
(19.82)
Dodatkowe zalenoci midzy staymi cakowania wynikaj z wymagania, by funkcje (19.81) speniay
tosamociowo ukad rwna wyjciowych (19.79). Zalenoci te przyjmuj posta:
dla rwnania (19.79)1:
2 12
C6 ,
C1 = 1
1 2
C2 =
12 12
C5 ,
1 2
2 12
C8 ,
C3 = 2
2 2
C4 =
22 12
C7 ,
2 2
dla rwnania (19.72) 2 :

C1 = 21 22 C6 ,
1 1
C2 =
1 2
12 12
C5 ,
(19.83)

C3 = 22 22 C8 ,
2 1
C4 =
2 2
22 12
C7 .
Ze zwizkw (19.83) wynika, e

12 12
= 1,
1 2
22 12
= 1 ,
2 2
(19.84)
oraz C1 = C6 , C2 = C5 , C3 = C8 , C4 = C7 .
Budowa rwna (19.84) wskazuje, e 1 i 2 s pierwiastkami rwnania kwadratowego:
2 2 12 = 0,
(19.84a)
przy czym znak w drugim skadniku nie wpywa na warto argumentu funkcji trygonometrycznej; moe
jedynie zmieni znak staych cakowania.
Stwierdzamy zatem, e rozwizania ukadu rwna (19.79) s nastpujce:
v ( x ) = C1 sin( 1x ) + C2 cos( 1x ) + C3 sin( 2 x ) + C4 cos( 2 x ),
w( x ) = C2 sin( 1x ) + C1 cos( 1x ) + C4 sin( 2 x ) + C3 cos( 2 x ),

gdzie 1 i 2 s pierwiastkami rwnania kwadratowego 2 2 12 = 0
o rozwizaniach:
1 = 2 + 22 + 412 ,
2 = 2 22 + 412 .
(19.85)
(19.86)
Wykorzystanie warunkw brzegowych (19.82) prowadzi do kryterium statecznoci:
Alma Mater
Cz 4
52
1
0
1
0
sin( l ) cos( l ) sin( l ) cos( l )
1
1
2
2
= 0.
1
0
1
0
cos( 1l ) sin( 1l ) cos( 2 l ) sin( 2 l )

Po rozpisaniu wartoci wyznacznika dochodzimy do rwnania:
[sin( 1l ) sin( 2l )]2 [cos( 1l ) cos( 2l )]2 = 0,
(19.87)
sin( 1l ) sin( 2 l ) + cos( 1l ) cos( 2 l ) = 0
(19.87a)
sin( 1l ) sin( 2 l ) cos( 1l ) + cos( 2 l ) = 0.
(19.87b)
ktre jest spenione, gdy
albo gdy
Znalezienie pary najmniejszych pierwiastkw rwnania (19.87) wbrew pozorom nie jest atwe.
Najprostszym sposobem uzyskania waciwego rozwizania jest zastosowanie wzoru na sum funkcji
trygonometrycznych wystpujcych w rwnaniu (19.87b):
sin( 1l ) + cos( 1l ) = sin( 2 l )) + cos( 2 l ),

czyli

2 sin cos 1l = 2 sin cos 2 l ,
4
4
4
skd
1l = 2 l + 2n, n = 1, 2, ...
(19.88)
Po podstawieniu n = 1 oraz wykorzystaniu wzoru (19.86) na 1 i 2 otrzymujemy:

4 P 42
+
= 2 ,
( EJ ) 2 EJ
l
M
lub
M2
P
+ 2
= 1.
EJ
2
EJ
l
l2
2
(19.89)
Wartoci mianownikw umieszczone w nawiasach oznaczaj odpowiednio krytyczny moment skrcajcy

Mkr (wzr (19.73)) i krytyczn si eulerowsk Pkr. Zaleno (19.89) mona zatem zapisa nastpujco:
2
M
P
+
= 1.
Mkr
Pkr
(19.90)
Uzyskana krzywa interakcji jest analogiczna do zalenoci (19.78), obowizujcej przy jednoczesnym
zginaniu i ciskaniu. Ze wzoru (19.90) wynika, e rozciganie prta (P < 0) ma dziaanie stabilizujce;
wyboczenie skrtne wystpuje wtedy przy wikszej wartoci momentu skrcajcego.
Alma Mater
Cz 4
53
19.4.4.3. Wzr Dunkerleya

Jeeli obcienia zoone s konserwatywne, to powierzchnia statecznoci (interakcji) w przestrzeni
si wewntrznych P1, P2, P3, ...., Pn :
f ( P1 , P2 ,..., Pn ) = 0 ,
(19.91)
jest wypuka (por. np. yczkowski [57]). Wobec tego wzr przybliony dla dodatnich (ciskajcych)
wartoci Pi takich, e
n
f ( P1 , P2 ,..., Pn ) =
Pikri 1 = 0,
(19.92)
i =1
jest dolnym (bezpiecznym) oszacowaniem stanu statecznego. Zaleno (19.92) nosi nazw wzoru
Dunkerleya. Na rysunku 19.35b wzr Dunkerleya odpowiada prostym zaznaczonym liniami
przerywanymi.
W przypadku obcie niekonserwatywnych moe si zdarzy, e powierzchnia statecznoci jest
wklsa i wzr (19.92) nie daje oceny bezpiecznej.
19.4.5.Uwagi o lokalnej utracie statecznoci prtw cienkociennych
Wszystkie dotychczasowe rozwaania dotyczyy statecznoci globalnej. Interesowao nas wygicie lub
skrcenie osi prta, przy czym zakadalimy hipotez sztywnego rzutu przekroju poprzecznego. W
prtach cienkociennych pojawia si nowe zjawisko, tzw. lokalna (miejscowa) utrata statecznoci. Polega
ona na tym, e w odrnieniu od statecznoci globalnej przekrj poprzeczny deformuje si, a o prta
pozostaje prostoliniowa. Zjawisko lokalnej utraty statecznoci jest charakterystyczne dla powok, a wic i
dla prtw cienkociennych, ktre w istocie rzeczy s dugimi powokami lub ukadem dugich pasm
pytowych. Omawiany problem ilustruje rys. 19.37, na ktrym przedstawiono posta lokalnej utraty
statecznoci ciskanego ceownika.
Rys. 19.37
Rnorodno form utraty statecznoci przy ciskaniu prtw cienkociennych sprawia, e ograniczenie
si do wyboczenia gitnego (eulerowskiego) moe prowadzi do znacznych bdw. Jako [przykad niech
nam posuy wykres kr(s) z podrcznika Brzoski [7] sporzdzony dla ciskania rwnoramiennego ktownika duraluminiowego (rys. 19.38). Wyboczenie gitne w paszczynie najmniejszej sztywnoci wystpuje wwczas, gdy smuko prta jest dostatecznie dua. Jeeli smuko prta jest mniejsza, to wystpuje wyboczenie gitno-skrtne. Z kolei utrata statecznoci prtw o bardzo maej smukoci odpowiada wyboczeniu lokalnemu. Naprenie krytyczne przy lokalnej utracie statecznoci oblicza si na gruncie
teorii pyt i powok. Zaley ono od wymiarw przekroju poprzecznego. Lokalne naprenie krytyczne
Alma Mater
Cz 4
54
jest proporcjonalne do gruboci cianki ktownika, a cilej biorc, zaley ono od stosunku gruboci
cianki do pozostaych wymiarw liniowych przekroju poprzecznego (np. od stosunku g/h).
Rys. 19.38
Alma Mater
Cz 4

Uwagi oglne
Mechanika nieliniowa zajmuje si problemami, w ktrych zalenoci midzy napreniami lub siami
a wielkociami kinematycznymi s nieliniowe. Rozrniamy dwa zasadnicze rodzaje nieliniowoci: kinematyczn (geometryczn) i fizyczn.
Nieliniowo kinematyczna pojawia si wtedy, gdy rozwaany obiekt wykazuje due odksztacenia
albo due przemieszczenia albo due odksztacenia i due przemieszczenia jednoczenie.
Nieliniowo fizyczna wystpuje nawet przy bardzo maych odksztaceniach i przemieszczeniach.
Wynika ona z fizycznych wasnoci materiau lub konstrukcji i objawia si wwczas, gdy zwizki konstytutywne s nieliniowe. S to np. materiay nieliniowo-spryste lub plastyczne. Szczeglnego typu
nieliniowo fizyczn w zakresie maych przemieszcze wykazuj rwnie konstrukcje wykonane z materiau liniowo-sprystego, ale nie speniajce postulatw Clapeyrona. Mamy tu na myli tzw. konstrukcje luzowe, tzn. konstrukcje wykazujce niewielkie luzy w poczeniach elementw. W skali makro (na
poziomie caej konstrukcji) obecno luzw jest przyczyn zakleszczania si (ang. locking), tzn. wzrostu sztywnoci w miar wzrostu obcienia. Zakleszczanie si, poza sprystoci i plastycznoci mona
uwaa za kolejny prototyp nieliniowego prawa fizycznego.
Jest oczywiste, e wystpuj rwnie przypadki bardziej zoone, w ktrych rozwaany obiekt wykazuje zarwno nieliniowo kinematyczn jak i fizyczn. Dla wszystkich zada nieliniowych charakterystyczne jest to, e nie obowizuje zasada superpozycji skutkw.
Do konstrukcji niesprystych zaliczamy takie, ktrych materia poza cechami sprystymi wykazuje
inne cechy, jak np. lepko. Nale do nich konstrukcje (materiay) lepko-spryste. Gdy zaleno pomidzy napreniem a prdkoci odksztace jest liniowa, obowizuje zasada superpozycji wzgldem
cykli napre i odksztace jako funkcji czasu. W odrnieniu od procesw sprystych s to jednak
procesy, w ktrych obserwujemy dyssypacj energii.
Nieliniowe zachowanie si konstrukcji

wykonanych z materiau liniowo-sprystego
Konstrukcje z luzami obrotowymi
Konstrukcje prtowe z luzami obrotowymi wykazuj nieliniowo fizyczn. Przegubowe poczenia
elementw konstrukcji mog wykazywa ograniczenie kta obrotu. S to tzw. poczenia luzowe. Jeli
wzajemny kt obrotu prtw jest zawarty w przedziale < , + > , to mamy do czynienia ze zwykym
przegubem. Dla wartoci granicznych = + lub = poczenie przybiera cechy utwierdzenia.
Charakterystyk fizyczn takiego poczenia przedstawiaj zalenoci:
M = 0, < < + ;
M 0,
= +;
M 0,
= .
Przyjcie luzw ktowych sprawia, e schemat statyczny konstrukcji luzowej w miar narastania obcie zmienia si. Jest to zatem konstrukcja, ktra nie spenia postulatw Clapeyrona; wykresy obcienieprzemieszczenie s liniami amanymi, tzn. s nieliniowe. Racjonalne obranie wartoci ktw
+ i daje efekt dostosowania si schematu statycznego do intensywnoci i charakteru obcienia.
Wymienione cechy konstrukcji nie s bez znaczenia dla praktyki projektowej oraz analizy wpywu luzw
podporowych na zachowanie si konstrukcji.
Alma Mater
Cz 4
Rozwizanie problemu konstrukcji luzowych polega na obliczaniu kolejnych schematw statycznych

za pomoc znanych metod liniowej analizy konstrukcji (metod si, metod przemieszcze). Naley jednak zwrci uwag, e nieliniowo zalenoci obcienieprzemieszczenie nie pozwala stosowa zasady
superpozycji. Aktualny stan mechaniczny konstrukcji jest wynikiem akumulacji zmiennych stanu (tzn.
przemieszcze i si przekrojowych) obliczonych w poszczeglnych schematach statycznych. Obliczenia
statyczne konstrukcji luzowych metodami tradycyjnymi s zazwyczaj bardzo uciliwe, a wyniki oblicze nie zawsze s poprawne. Najnowsze sformuowanie oglnego problemu konstrukcji luzowych prowadzi do zada liniowego dopenienia lub programowania matematycznego (liniowego i kwadratowego),
rozwizywanych za pomoc gotowych procedur komputerowych.
Kratownica Misesa
Nazw tak nosi symetryczna kratownica skadajca si z dwch prtw nachylonych pod ktem w
stosunku do poziomu. Obcienie stanowi sia pionowa P, przyoona w osi symetrii kratownicy. Jeeli
wynioso kratownicy jest maa, to prawidowy opis deformacji kratownicy wymaga odstpienia od zasady zesztywnienia, tzn. rwnania rwnowagi trzeba ukada dla konfiguracji aktualnej (po odksztaceniu). Jest to zatem problem kinematycznie nieliniowy. Zakada si, e deformacja konstrukcji jest symetryczna. Przyjmuje si ponadto, e odksztacenia liniowe prtw s mae, a materia prtw kratownicy
jest liniowo-sprysty Przemieszczenie pionowe rodkowego wza v wynika z ekstremum energii potencjalnej ( v ) :
1
EA2 ds P v ,
(v ) =
2
gdzie (v ) = L(v ) / L i oznacza wyduenie wzgldne osi prtw, a L jest dugoci prtw kratownicy.
W podejciu kinematycznie nieliniowym przyrost dugoci prtw L trzeba obliczy w sposb cisy,
uywajc wzoru Pitagorasa. Rwnowaga zachodzi, gdy v = 0 . Z tego warunku wyznacza si
funkcj P(v).
Obcienie P(v) moe odpowiada rwnowadze statecznej ( P v = P,v > 0 ) lub niestatecznej
( P,v < 0). Z budowy zalenoci na energi potencjaln wnioskujemy, e pochodna
P,v jest rwna drugiej
pochodnej energii potencjalnej. Rwnowaga stateczna wystpuje zatem wwczas, gdy energia potencjalna osiga minimum, tzn., gdy v = 0, 2 v 2 > 0 , natomiast rwnowaga jest niestateczna, gdy
energia potencjalna osiga maksimum: v = 0, 2 v 2 < 0 .
Dla umiarkowanych wartoci siy P funkcja (v) osiga minimum, co odpowiada rwnowadze statecznej: dP v = 2 v 2 > 0 . Gdy dP v = 2 v 2 = 0 , funkcja P( v ) osiga lokalne maksimum. Jest to tzw. punkt graniczny. Przy dalszym powikszaniu siy P obserwujemy zjawisko tzw. przeskoku (ang. snap-through) i ustalenie si nowego pooenia rwnowagi, ktre odpowiada ujemnemu
ktowi nachylenia prtw. Pocztkowo prty kratownicy byy ciskane. W nowym pooeniu rwnowagi
znak si w prtach zmienia si prty s rozcigane. Przeskok obserwujemy tylko wwczas, gdy czynnikiem sterujcym jest obcienie P. Jeeli bdziemy powiksza przemieszczenie v (sterowanie przemieszczeniem), to poczwszy od punktu granicznego obserwujemy spadek reakcji pionowej wza rodkowego.
Zjawisko przeskoku ma bardzo due znaczenie w praktyce inynierskiej. Najczciej problem ten
pojawia si w konstrukcjach powokowych. Przykad kratownicy Misesa dowodzi, e opis niektrych
zjawisk wystpujcych w mechanice wymaga odejcia od zasady zesztywnienia.
Ukady cignowe
Cigno jest prtem majcym jedynie sztywno rozcigania. Cechy cigna wykazuj np. cienkie druty
i liny. Dla ujemnych odksztace liniowych (tzn. skrce) sia normalna jest rwna zeru. Podczas rozcigania cigno moe zachowywa si nieliniowo lub liniowo. Zwizek fizyczny cigien o liniowej charakterystyce przy rozciganiu, mona zapisa nastpujco:
k , 0
N =
0, < 0,
Alma Mater
Cz 4
gdzie k = EA i oznacza sztywno rozcigania cigna.

Przyjciu obcie przez ukad cignowy towarzysz na og due przemieszczenia. Z tego powodu
problemy mechaniki cigien s z natury rzeczy zarwno fizycznie, jak i kinematycznie nieliniowe.
Zasadniczym mankamentem konstrukcji cignowych jest ich maa sztywno. Dlatego przed przyoeniem obcienia zewntrznego poszczeglne cigna s poddawane wstpnemu nacigowi. Wstpne
wyduenia cigien nie mog by zupenie dowolne, poniewa musz spenia warunki: brzegowe, cigoci, rwnowagi i napreniowe. Ponadto, ze wzgldu na brak sztywnoci ciskania (jednostronne wizy napreniowe) trzeba jeszcze uwzgldni moliwo odcienia (wyczenia) cigien. Ustalenie
konfiguracji wstpnej w bardziej rozbudowanych ukadach stanowi zatem problem sam dla siebie.
Problemy o podobnym stopniu trudnoci pojawiaj si, kiedy ukad cignowy jest poddany dziaaniu
obcienia zewntrznego.
W obliczeniach konstrukcji cignowych wykorzystuje si rwnania geometryczne i fizyczne oraz
rwnania rwnowagi. W tych ostatnich trzeba uwzgldni zmiany geometrii. Inny, rwnie oglny sposb
polega na wykorzystaniu zasady minimum energii potencjalnej w podejciu kinematycznie nieliniowym.
W obu metodach problem sprowadza si do rozwizania ukadu algebraicznych rwna nieliniowych. W
praktyce liczba stopni swobody jest na og dua, a wic do rozwizania tego ukadu stosuje si metody
przyblione. Najczciej posuguje si wwczas metod Newtona-Raphsona. Podczas oblicze naley
zwrci uwag, e wyczenie danego cigna wystpuje w momencie, gdy cakowite wyduenie cigna
jest rwne zeru. Powoduje to odpowiedni modyfikacj wyjciowego ukadu rwna.
Prty wykonane z materiau fizycznie nieliniowego

Najwiksz trudnoci w badaniu zagadnie nieliniowych jest to, e nie obowizuje zasada superpozycji. Drug dosy kopotliw okolicznoci jest tzw. znakoczuo materiau. Materiay znakoczue podczas wyduania zachowuj si inaczej ni podczas skracania. W materiaach wykazujcych cechy plastyczne wiele trudnoci sprawia fakt, e odcienie konstrukcji przebiega po innej drodze ni obcienie.
W olbrzymiej wikszoci przypadkw, jak pokazuje dowiadczenie, mona jednak stosowa znane hipotezy kinematyczne (np. hipotez paskich przekrojw).
Materia nieliniowo-sprysty
Proces sprysty (w tym i nieliniowy) charakteryzuje si tym, e krzywa obcienia pokrywa si na
wykresie () z krzyw odcienia. Od charakterystyki () wymagamy przede wszystkim, by rozciganiu odpowiadao wyduenie, a ciskaniu skrcenie, tzn. by znak napre odpowiada znakowi odksztace, czyli by
0. Wane jest rwnie, by materia by stateczny, tzn. by d d 0. Wymagania powysze w
istotny sposb ograniczaj klas moliwych do zaakceptowania nieliniowych funkcji ().
Fizycznie nieliniow sprysto mona te definiowa za pomoc stosownie obranej dodatnio okrelonej funkcji energii sprystej waciwej wyraonej przez naprenia Ws ( s) lub przez odksztacenia
We ( e) . Wwczas, wykorzystujc wasno potencjau funkcji W, zwizek fizyczny zapisujemy nastpujco:
ij =
Ws
ij
lub
ij =
We
ij
W przypadku liniowej sprystoci energia W jest kwadratow funkcj skadowych stanu odksztacenia lub naprenia. Sprysto nieliniowa odpowiada funkcjom energii wyszego stopnia, a materia tak
zdefiniowany nazywamy materiaem hipersprystym.
Potencjay spryste mona budowa, uywajc uoglnione naprenia (np. siy podune N i momenty zginajce M) i uoglnione odksztacenia (wzgldne wyduenia osi prta i krzywizny k). Konkretne
postacie tych potencjaw dla danej funkcji () otrzymuje si po wykorzystaniu prawa paskich przekrojw i dokonaniu cakowania w obszarze przekroju prta. Wwczas zachodz zalenoci:
Alma Mater
Cz 4
W( N , M )
N
, k=
W(N , M)
M
lub N =
W ( , k )

, M=
W ( , k )
k
Znakoczuo materiau objawia si w ten sposb, e () (). W takich przypadkach okazuje si

np., e przy czystym zginaniu o obojtna nie pokrywa si z osi cikoci przekroju. Uwaga ta dotyczy
nawet przekrojw bisymetrycznych.
To, e w prtach nieliniowo-sprystych nie obowizuje zasada superpozycji, wyraaj zalenoci:
( ) N + M ( ) N + ( ) M
oraz ( ) N + M ( ) N + ( ) M ,
gdzie indeksy N i M dotycz odpowiednio siy podunej i momentu zginajcego.

Warto zwrci uwag, e ksztat wykresw napre normalnych na wysokoci przekroju (z) odpowiada wykresowi (), obrconemu o 90. Podobiestwo tych wykresw wystpuje tylko wwczas, gdy
obowizuje hipoteza Bernoulliego. Z hipotezy tej wynika, e dla ustalonych wartoci i k rozkad napre (z) jest odpowiednio przeskalowanym wykresem ().
Naley doda, e zadania mechaniki prtw nieliniowo-sprystych s bardzo pracochonne i zawsze
wymagaj gruntownej analizy poprawnoci uzyskanych rezultatw. Wydaje si, e przedstawione wyej
uwagi dobrze ilustruj rozlego problematyki pojawiajcej si z chwil odejcia od klasycznego modelu
materiau liniowo-sprystego.
Materia sprysto-idealnie plastyczny

Materia sprysto-plastyczny charakteryzuje si tym, e w procesie deformacji mog pojawi si
trwae odksztacenia plastyczne. W najprostszym modelu sprysto-idealnie plastycznym (bez wzmocnienia) zakada si, e granice proporcjonalnoci (H), sprystoci (S) i plastycznoci (P) pokrywaj
si, a wykresy () dla rozcigania i ciskania s identyczne, czyli () = (). Pocztkow posta
funkcji () w tym przypadku mona zapisa nastpujco:
E ,
( ) =
P sgn ,
S ,
S ,
gdzie S = P / E . W czasie obcienia, jeeli S , materia jest w stanie sprystym. Przekroczenie

odksztacenia S odpowiada przejciu w stan plastyczny, w ktrym narastaj odksztacenia plastyczne
przy staej wartoci naprenia: = P. Przyrostowi odksztace plastycznych towarzyszy rozpraszanie
energii, czyli tzw. dyssypacja. Jeeli odksztacenia nadal rosn, to nie ma adnej rnicy midzy materiaem sprysto-plastycznym a materiaem nieliniowo-sprystym. Rnica midzy nimi uwidacznia si
dopiero podczas odcienia. W materiale nieliniowo-sprystym krzywa obcienia pokrywa si z krzyw odcienia, a proces ma charakter cakowicie odwracalny. Tymczasem cech charakterystyczn zjawisk zwizanych z odksztaceniami plastycznymi jest ich nieodwracalno. Odcienie przebiega wzdu
linii prostej o nachyleniu odpowiadajcym pocztkowemu moduowi sprystoci. Po usuniciu obcienia pozostaj trwae odksztacenia plastyczne P. Pole zawarte pomidzy krzywymi obcienia i odcienia odpowiada energii rozproszonej. Ponowne obcienie prta odpowiada wykresowi () przesunitemu wzdu osi odksztace o warto rwn wytworzonym w danym procesie odksztaceniom plastycznym. Widzimy zatem, e aktualny stan mechaniczny zaley od historii deformacji plastycznych.
Dziaanie siy normalnej

Przypadek dziaania siy normalnej jest trywialny, gdy = , a naprenia s rwnomiernie rozoone w obrbie przekroju, czyli N = A. Wobec tego wykres zalenoci N() ma taki sam ksztat jak wykres (). Najwiksza warto siy normalnej, jak moe przenie przekrj prta
N max = N P = P A .
Alma Mater
Cz 4
Sia NP odpowiada tzw. nonoci granicznej przekroju przy dziaaniu siy normalnej. Osigniciu nonoci granicznej towarzyszy uplastycznienie wszystkich wkien przekroju. Wyduenia prta narastaj
przy staej wartoci siy normalnej; obserwujemy wwczas tzw. pynicie plastyczne.
Dziaanie momentu zginajcego

Podczas stopniowego zwikszania momentu zginajcego M = My dziaajcego na przekrj
monosymetryczny (tj. o jednej osi symetrii) obserwujemy najpierw stan, w ktrym < S . W stanie tym
o obojtna pokrywa si z osi cikoci y, a rozkady odksztace i napre s identyczne z rozkadami
dla materiau sprystego. Gdy najwiksze odksztacenie, wystpujce w skrajnych (np. dolnych)
wknach (zd > zg), osignie warto S, to naprenie normalne w tych wknach = P. Odpowiada to
momentowi zginajcemu:
M = MS = P W (S )
(S)
(S)
gdzie W oznacza sprysty wskanik wytrzymaoci dla dolnych wkien przekroju, W = Jy/zd .
Powikszanie momentu zginajcego powoduje wzrost odksztace i jednostronne uplastycznienie dolnych
wkien. W przekroju o jednej osi symetrii o obojtna nie pokrywa si ju z osi cikoci ( 0).
Wzrostowi momentu towarzyszy dalszy wzrost odksztace i zmiana pooenia osi obojtnej. Z chwil,
gdy w skrajnych grnych wknach przekroju odksztacenie osignie warto S ( tzn. ( z g ) = S ) ,
rozpoczyna si dwustronne uplastycznienie przekroju. Stan sprysty wystpuje wwczas tylko w strefie
wewntrznej przekroju, ssiadujcej z osi obojtn (tzw. jdro spryste). Przy znacznych odksztaceniach jdro spryste obejmuje ju tylko bardzo ma cz przekroju. Mona wwczas przyj, e uplastyczniony jest cay przekrj. W strefie ciskanej wystpuj stae naprenia o wartoci P, a w strefie
rozciganej naprenia o wartoci +P . Pooenie osi obojtnej wynika z warunku, e N = 0. Jest to zatem linia dzielca na p pole przekroju. Pene uplastycznienie przekroju odpowiada osigniciu nonoci
granicznej przekroju na zginanie. Nono ta jest najwiksz wartoci momentu zginajcego, jaka moe
przenie przekrj prta:
M P = P W ( P ) , przy czym W ( P ) = 2 S y ( A + ) ,
(P)
(P)
(S)
gdzie W jest tzw. plastycznym wskanikiem wytrzymaoci przekroju, przy czym W W . Symbol
2Sy(A+) oznacza podwojony moment statyczny poowy przekroju wzgldem osi cikoci y.
Z chwil osignicia granicznego momentu plastycznego MP obserwujemy narastanie kta obrotu
przekroju przy staej wartoci momentu zginajcego (M = MP).
W procesie zginania przekroju prta mona wic wyrni trzy stany:
sprysty, M < MS,
sprysto-plastyczny (jedno- i dwustronne uplastycznienie), MS < M < MP,
graniczny, M = MP.
W przekrojach bisymetrycznych, a wic i w przekroju prostoktnym, uplastycznienie obu skrajnych
wkien nastpuje rwnoczenie, gdy () = (), a o obojtna w procesie zginania pokrywa si
zawsze z osi cikoci
Dla prta o przekroju prostoktnym (b h)
M S = P W ( S ) , gdzie W ( S ) = bh 2 / 6 ,
oraz
M P = P W ( P ) , gdzie W ( P ) = bh 2 / 4 = 1,5W ( S ) .
Momentowi granicznemu towarzyszy nieskoczenie dua krzywizna.
Jeli na przekrj dziaa moment zginajcy M, odpowiadajcy stanowi sprysto-plastycznemu (MS < M < MP), to zaleno pomidzy momentem M a krzywizn k przybiera posta:
Alma Mater
Cz 4
kEJ ,
k kS ,
1 k 2
M (k ) =
2 P
S
M
P 1 3 k sgn( k ), k k S , gdzie k S = Eh .
Przy obcieniu zaleno M(k) jest nieliniowa, a przy odcieniu podobnie jak zaleno ()
przedstawia lini prost o nachyleniu odpowiadajcym sztywnoci w obszarze sprystym. Po odcieniu
odnotowujemy pewn krzywizn resztkow (trwa) k ( r ) . Bardzo istotne jest jednak to, e po odcieniu
w przekroju pozostaj rwnie samorwnowace si naprenia resztkowe (residualne) ( r ) . Wyznaczenie napre resztkowych w tym przypadku nie jest trudne. Poniewa odcienie ma charakter czysto
sprysty, wyznaczenie napre resztkowych polega na dodaniu liniowego wykresu napre spowodowanego dziaaniem momentu przeciwnego znaku. W efekcie pozostaj pewne naprenia resztkowe,
bdce w rwnowadze z zerowym obcieniem. Naprenia te oraz odksztacenia trwae naley uwzgldni przy ponownym dowolnym obcieniu przekroju. Aktualny stan naprenia zaley zatem od historii
obcienia.
Ugicia belek czciowo uplastycznionych wyznacza si za pomoc rwnania rniczkowego linii
ugicia lub rwnania pracy wirtualnej z wykorzystaniem zalenoci M(k). Odcienie konstrukcji uplastycznionej podobnie jak w przypadkach punktu oraz przekroju przebiega sprycie. Po odcieniu
konstrukcja wykazuje pewne ugicia resztkowe i pewien stan napre resztkowych, bdcy w rwnowadze z zerowym obcieniem. Mamy tu na myli nie tylko naprenia w obrbie poszczeglnych przekrojw, ale rwnie naprenia uoglnione (momenty resztkowe), ktre mog pojawi si w konstrukcjach
statycznie niewyznaczalnych.
W belkach zginanych w ssiedztwie przekrojw, w ktrych wystpuje pene uplastycznienie (stan
graniczny) znajduj si fragmenty czciowo uplastycznione, w ktrych moment zginajcy jest zawarty w
przedziale (MS , MP ). Warto tutaj zwrci uwag, e zakres strefy uplastycznienia jest tym mniejszy, im
wikszy jest stosunek MS / MP. Stosunkowo mae wymiary tej strefy obserwuje si w prtach o przekroju
dwuteowym, dla ktorych MS / MP 0,85. W zwizku z tym bardzo czsto przyjmuje si, e obszar uplastycznienia jest zredukowany do przekroju, w ktrym wystpuje moment MP. Poniewa w przekroju tym
jest moliwy swobodny obrt, mona przyj, e wystpuje tam pewnego rodzaju przegub, ktry przenosi
stay moment zginajcy rwny MP. Jest to tzw. przegub plastyczny. Koncepcja przegubu plastycznego
jest dogodn idealizacj, pozwalajc stosunkowo atwo wyznacza zarwno przemieszczenia, jak i nono graniczn caej konstrukcji.
Zginanie ze cinaniem
Sile poprzecznej jak wiadomo towarzyszy zawsze zmiana momentu zginajcego. Dlatego udzia
siy poprzecznej w procesie uplastycznienia przekroju rozwaa si zazwyczaj cznie z dziaaniem momentu zginajcego. Przypadek ten jest niewtpliwie najtrudniejszy i to gwnie z tego powodu, e cise
okrelenie napre w danym przekroju wymaga analizy napre w caym prcie, gdy stan naprenia
na dugoci prta nie jest jednorodny. Trzeba jeszcze doda, e trudno sam w sobie stanowi wyznaczenie napre sprysto-plastycznych podczas cinania, wywoanego przez wyczne dziaanie siy
poprzecznej Q. Dalsze komplikacje wynikaj z faktu, e nie obowizuje ju zaoenie paskich przekrojw. Wszystkie wyej wymienione okolicznoci sprawiaj, e nawet dla przekroju prostoktnego dysponujemy tylko rozwizaniami przyblionymi.
cinanie nie moe zatem wystpowa samodzielnie; w paszczynie przekroju prta oprcz napre
stycznych xz, pochodzcych od siy poprzecznej, wystpuj naprenia normalne x, wywoane przez
momentu zginajcy. Rozgraniczenie stanw sprystego i plastycznego zaley od przyjtego warunku
plastycznoci.
Dla bardzo duych si poprzecznych i niewielkich momentw zginajcych pierwsze uplastycznienie
zachodzi we wknach wewntrznych lecych na osi obojtnej, powoduje wzajemny polizg i jednoczesne osignicie nonoci granicznej. Gdy moment zginajcy jest dostatecznie duy, pierwsze uplastycznienie wystpuje w skrajnych zewntrznych wknach prta. Dalsze powikszanie obcienia powoduje
uplastycznienie wkien lecych bliej osi przekroju. Charakterystyczne jest to, e naprenia styczne s
Alma Mater
Cz 4
przejmowane tylko przez wewntrzn, nie uplastycznion cz przekroju, a ich rozkad opisuje znany
wzr:
=
QS '
,
b( z ) J '
gdzie S ' oraz J ' oznaczaj odpowiednio moment statyczny i moment bezwadnoci sprystej czci
przekroju.
W celu ujednolicenia sposobu podejcia przyjmuje si czasami, e w chwili osignicia nonoci granicznej naprenia normalne we wknach skrajnych osigaj wartoci P , a w rodkowej czci przekroju naprenia styczne osigaj warto P. Rozkad napre stycznych w tym przypadku wykazuje
jednak niecigo, ktra jest statycznie niedopuszczalna.
Skrcanie
W stanie sprystym problem skrcania swobodnego opisuje rwnanie rniczkowe czstkowe funkcji
napre F(y, z):
2F
2F
+
= 2G ,
y 2
z 2
przy czym na konturze przekroju prta funkcja napre musi spenia warunek brzegowy Fc ( y , z) = 0.
Naprenia styczne xy i xz s powizane z funkcj napre nastpujcymi zalenociami:
xy =
F
,
z
xz =
F
.
y
Zalenoci te gwarantuj spenienie rniczkowych rwna rwnowagi wewntrznej. Naprenie tx w

danym punkcie (y, z) jest rwne tangensowi najwikszego kta nachylenia stycznej do powierzchni
F(y, z), tzn. tx = grad F . Warto momentu skrcajcego, obliczona z rwna statyki, odpowiada podwjnej objtoci bryy ograniczonej powierzchni F(y, z) i paszczyzn F = 0:
M = 2 F ( y , z ) dA.
A
W obszarze odksztace plastycznych oraz na granicy obszarw sprystego i plastycznego wypadkowe naprenie styczne rwna si granicy plastycznoci przy czystym cinaniu ( x = P ). Odpowiada
to nieliniowemu rwnaniu rniczkowemu:
2
F
F
2
+ = P.
z
y
W zakresie deformacji plastycznych suszne s wszystkie zalenoci obowizujce w obszarze sprystym, z wyjtkiem rwnania rniczkowego, ktre mona rwnie zapisa w postaci:
grad F = P = const.
Oznacza to, e w obszarze plastycznym kt nachylenia stycznej do powierzchni funkcji napre F(y, z)
w kadym punkcie tego obszaru jest stay. Gdy przekrj prta jest w peni uplastyczniony, rzdne funkcji
napre F(y, z) odpowiadaj rzdnym wzgrza usypanego z piasku na figurze paskiej o ksztacie badanego przekroju. Analogi wzgrza piaskowego zauway Nadai w 1923 r. Analogi t podobnie jak
analogi bonow w stanach sprystych wykorzystuje si szeroko w badaniach dowiadczalnych majcych na celu ustalenie nonoci granicznej przekrojw o skomplikowanych ksztatach.
W stanach sprysto-plastycznych obowizuje tzw. analogia dachu. Jest to poczenie analogii bonowej z analogi wzgrza piaskowego. Analogi dachu wyobraamy sobie nastpujco. Nad konturem
rozpinamy przezroczysty dach o ksztacie wynikajcym z analogii wzgrza piaskowego. Na tym samym konturze wewntrz dachu rozpinamy bon i poddajemy j wewntrznemu cinieniu. Po wzrocie
cinienia w obszarach plastycznych bona bdzie przylegaa do dachu. Przyleganie bony na caej poAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 4
wierzchni dachu odpowiada penemu uplastycznieniu prta, czyli osigniciu nonoci granicznej na
skrcanie.
Stan sprysty obserwujemy, gdy
M MS = P WS( s) ,
przy czym dla prta o przekroju koowym WS( s) = Jb / R = R 3 / 2 i oznacza tu tzw. sprysty wskanik wytrzymaoci na skrcanie.
Graniczna warto momentu plastycznego odpowiada podwjnej objtoci wzgrza piaskowego, ktre
dla przekroju koowego ma ksztat stoka o nachyleniu tworzcych wynoszcym P:
MP =
2 2
2
4
R h = R 2 ( R P ) = P WP( s) = MS ,
3
3
3
gdzie WP( s) = 2R 3 / 3 = 4WS( s) / 3 i oznacza tzw. plastyczny wskanik wytrzymaoci na skrcanie.

W stanie sprysto-plastycznym wykres napre stycznych jest lini aman. Po odcieniu prta
powstaj samorwnowace si naprenia resztkowe.
Podstawy teorii konstrukcji plastycznych. Nono graniczna konstrukcji

Podstawy teorii plastycznoci
Do opisu zachowania si materiau plastycznego wprowadza si naprenia ij, prdkoci (przyrosty)
przemieszcze u&i oraz prdkoci odksztace plastycznych &ijP , wystpujce w trakcie pynicia plastycznego. Pynicie plastyczne jest procesem, w ktrym naprenia nie zale od skali czasu. Oznacza
to, e naprenia s jednorodn funkcj stopnia zero wzgldem prdkoci odksztace plastycznych. Wynika std istnienie warunku plastycznoci jako pewnej funkcji skalarnej wicej naprenia, F( s) = 0.
Jeeli
ij
&klP
kl
,
&ijP
to mona wykaza, e prdkoci odksztace plastycznych wyraa tzw. stowarzyszone prawo pynicia:
F
&ijP = &
,
ij
gdzie & jest pewnym mnonikiem skalarnym. Zaleno powysza odgrywa rol rwnania fizycznego i
wskazuje, e wektor prdkoci odksztace jest prostopady do powierzchni opisanej przez warunek plastycznoci.
Podstawow wasnoci procesw plastycznego pynicia jest dyssypacja energii odksztace plastycznych. Rozpraszana moc na jednostk objtoci d& musi by nieujemna:
d& = ij &ijP 0 .
P
= 0 ), a pomidzy napreniami i odJeeli nadto materia idealnie plastyczny jest nieciliwy (tzn. &kk
ksztaceniami wystpuje zwizek tensorowo liniowy, to mona wykaza, e mnonik skalarny & 0 .
Z nieujemnoci dyssypacji oraz prawa pynicia wnioskujemy, e obszar ograniczony warunkiem plastycznoci musi by gwiadzisty, tzn. promie-wektor wyprowadzony z pocztku ukadu w przestrzeni
napre moe tylko raz przecina powierzchni plastycznoci.
Dalsze ograniczenie postaci warunku plastycznoci wynika z tzw. postulatu Druckera. ktrego esencj jest stwierdzenie, e przyrost pracy wykonanej w cyklu napreniowym na nieskoczenie maym
przyrocie odksztacenia jest nieujemny. Z postulatu tego wynika nierwno:
( ij ij ')&ijP 0 ,
Alma Mater
Cz 4
gdzie ij ' oznacza dowolne naprenie nie naruszajce warunku plastycznoci. Z postulatu tego wynika,
e
&ij &ijP 0
co odpowiada zaoeniu, e materia jest stateczny, tzn. wzrostowi (spadkowi) naprenia towarzyszy
zawsze wzrost (spadek) odksztace plastycznych. Postulat Druckera obowizuje w oglnym przypadku
materiau plastycznego ze wzmocnieniem.
W przypadku szczeglnym, gdy materia jest idealnie plastyczny (bez wzmocnienia) matematyczny
sens postulatu Druckera odpowiada zasadzie maksymalnej mocy plastycznej Hilla. Zasada ta odpowiada
nierwnoci:
ij &ijP ij' &ijP ,
z ktrej wynika, e spord wszystkich dopuszczalnych stanw naprenia rzeczywisty stan naprenia
daje najwikszy przyrost dyssypacji.
Jeeli wykorzystamy prawo pynicia, to postulat Druckera mona zapisa nastpujco:
F
0,
ij ij '
ij
co dowodzi, e obszar ograniczony warunkiem plastycznoci przy akceptacji postulatu Druckera jest
wypuky. Wypuko warunku plastycznoci dla danych prdkociach odksztace plastycznych i spenieniu stowarzyszonego prawa pynicia gwarantuje jednoznaczno stanu naprenia oraz zapewnia
stateczno materiau.
Podstawowe zalenoci teorii plastycznych konstrukcji prtowych

W obliczeniach konstrukcji zoonych rol uoglnionych napre Yi odgrywaj zazwyczaj siy wewntrzne (siy normalne i poprzeczne oraz momenty zginajce i skrcajce), a uoglnionymi prdkociami odksztace e&i s prdkoci odpowiednich wielkoci kinematycznych (prdko wydue, ktw
cinania, krzywizn i jednostkowych ktw skrcenia). W modelu idealnie plastycznym moc dysypowana
odniesiona do jednostki dugoci prta jest opisana wzorem:
D& = rs&rsdA =
A
Yi e&i = N& + Q& + Mk& + M& 0.

i
Warunek plastycznoci jako funkcji si wewntrznych w przekroju prta wyraa funkcja (Yi):
(Yi) = 0.
Jeeli (Yi) < 0, to dany przekrj jest sztywny, a siy wewntrzne s oglnie biorc nieokrelone.
Stowarzyszone prawo mona zapisa, jak nastpuje:
&
,

e&i = Yi
0,
& 0,
< 0,
gdzie & jest odpowiednikiem mnonika & w teorii orodka plastycznego.
Dwa podstawowe twierdzenia nonoci granicznej konstrukcji

W teorii nonoci granicznej przyjmujemy, e obcienie konstrukcji Pj jest proporcjonalne do pewnego mnonika skalarnego (jest to tzw. obcienie proporcjonalne):
Pj = p j ,
gdzie pj oznacza pewne obcienie porwnawcze. Przy pewnej wartoci mnonika nono konstrukcji
zostanie wyczerpana; konstrukcja przeksztaca si w mechanizm. Stanowi temu odpowiada obcienie
Alma Mater
Cz 4
10
graniczne wyznaczone przez graniczn warto mnonika = L . Zasadniczym celem teorii nonoci
granicznej jest ustalenie granicznej wartoci mnonika obcienia .
Statycznie dopuszczalne pole napre uoglnionych Yi0 :
spenia rwnania rwnowagi wewntrznej i napreniowe warunki brzegowe (tzn. jest w rwnowadze z obcieniami p j ),
nie narusza warunku plastycznoci, czyli (Yi0 ) 0 .
Kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci u& *j :
spenia kinematyczne warunki brzegowe oraz warunki cigoci,
pozwala ze zwizkw geometrycznych e&i* = e&i* (u*j ) otrzyma niezerowe pole odksztace,
okrela dodatni moc obcie zewntrznych L& = p j u& *j ds > 0 .

Cakowit moc dyssypowan w konstrukcji wyraa si nastpujco:
D& =
& = & dV =
Dds
ij ij ( Yi e&i )ds > 0 ,
*
gdzie
naprenia Yi*
* *
speniaj warunek plastycznoci w punkcie wyznaczonym przez dany wektor prd-
koci odksztace plastycznych e&i* , ale nie musz spenia warunkw rwnowagi wewntrznej. Dla danego u& *j mona wyznaczy tak intensywno obcienia K p j , e moc obcie zewntrznych L& bdzie rwna wewntrznej mocy dyssypowanej D& ( tzn. L& = D& ) :
K
p j u& j ds = ( Yi e&i )ds = D& ( Y , e& )ds,

*
* *
skd otrzymujemy kinematyczny mnonik obcienia K :
D& ( Y , e& )ds

*
K = s
p j u& *j ds
Wyznaczenie dokadnej wartoci mnonika obcienia granicznego L jest na og bardzo trudne. Do

jego oceny stosujemy jedno z dwch podej: statyczne lub kinematyczne. W podejciu statycznym poszukujemy takiego mnonika obcienia = S , ktry odpowiada statycznie dopuszczalnemu polu napre Yi0 . W podejciu kinematycznym poszukujemy takiego mnonika obcienia = K , ktry odpowiada kinematycznie dopuszczalnemu polu prdkoci przemieszcze u& *j .
W teorii nonoci granicznej obowizuj dwa bardzo wane twierdzenia.
Twierdzenie o ocenie dolnej (ocena statyczna):
Rzeczywista intensywno obcienia granicznego jest okrelona przez najwikszy spord mnonikw obcienia dla wszystkich statycznie dopuszczalnych pl napre, tzn.
L = sup S .
Alma Mater
Cz 4
11
Twierdzenie o ocenie grnej (ocena kinematyczna):

Rzeczywista intensywno obcienia granicznego jest okrelona przez najmniejszy spord mnonikw obcienia dla wszystkich kinematycznie dopuszczalnych pl prdkoci przemieszcze, tzn.
L = inf K .
Z twierdze tych wnioskujemy, e zachodzi nierwno jednoczesna:
S L K .
Z analizy twierdze o ocenie dolnej i ocenie grnej wynikaj midzy innymi nastpujce wnioski praktyczne:
dodanie niewakiego materiau bez zmiany warunkw brzegowych nie prowadzi do zmniejszenia
obcienia granicznego,
podwyszenie granicy plastycznoci materiau nie obnia nonoci konstrukcji,
osabienie wizw kinematycznych nie prowadzi do podwyszenia nonoci granicznej.
Warunki plastycznoci wyraone przez naprenia uoglnione

Oto niektre przypadki zoonego stanu obcienia przekroju prta:
1. Jednoczesne dziaanie N i M ( n = N / N P ; m = M / M P ) na:
a) przekrj prostoktny (bh):
( n, m) = m + n2 1 = 0 ,
gdzie N P = A P = bh P ,
trzymaoci na zginanie.
(P)
M P = W ( P ) P , W ( P ) = bh 2 / 4 , a W
oznacza plastyczny wskanik wy-
b) przekrj idealny dwuteowy (Ap, h):

(n, m) = m + n 1 = 0 ,
gdzie N P = 2 Ap P
M P = 2 Apa P = N P a , a Ap oznacza pole przekroju jednej pki oraz
J = 2 Ap a 2 , W ( S ) = W ( P ) = 2 Ap a .
A = 2 Ap ,
2. Jednoczesne dziaanie N i M na prt o przekroju koowym

(m, n) =
9 2 3 2 1 3
m + n + n 1 = 0,
16
4
4
gdzie m = M / MS , n = N / N S , przy czym N S = N P .

3. Dziaanie N i M na prty wykonane z materiaw znakoczuych. Warunki plastycznoci dla materiaw znakoczuych (np. beton) nie wykazuj symetrii wzgldem ukadu osi oznaczajcych siy wewntrzne. Jeli granice plastycznoci na rozciganie i ciskanie oznaczymy odpowiednio przez P+ i P , to
warunek plastycznoci dla przekroju prostoktnego (bh) mona zapisa w postaci:
(m, n) = m + (n ) 1 = 0,
2
gdzie
Pr =
= ( P+ P ) / ( P+ + P )
( P+
+ P ) / 2,
N Pr = bh Pr ;
oraz
M/MPr,
N/NPr,
przy
czym
M Pr = (bh / 4) Pr .
4. Dziaanie N i M na prty zbrojone wknami

Jako materia rodzimy (osnowa, matryca) stosuje si najczciej tworzywa sztuczne, drewno lub beton.
Zbrojenie stanowi wkna wglowe lub cienkie prty stalowe. Jeeli materiaowi rodzimemu i wknom
zbrojenia przypiszemy cechy materiau sztywno-plastycznego, to dla takiego kompozytu mona ustali
warunek plastycznoci. Due znaczenie w konstrukcjach budowlanych maj prty betonowe zbrojone
Alma Mater
Cz 4
12
cienkimi prtami (wknami) stalowymi. Szczegowa analiza tego problemu prowadzi do krzywej granicznej opisanej dziesicioma rwnaniami. Interesujce jest, e maksymalne i minimalne wartoci momentu zginajcego w przekroju zbrojonym s takie same: Mmax = Mmin. Wartociom tym odpowiadaj
jednak rne wartoci si podunych.
Uoglnione przeguby plastyczne

Osigniciu nonoci granicznej podczas zginania w przekroju krytycznym towarzysz nieskoczone
krzywizny. W przekroju tym obserwujemy bardzo du koncentracj odksztace na bardzo maym obszarze. W celu obliczenia cakowitej wewntrznej dyssypacji prdko krzywizny w przekroju x = a jest
wygodnie wyrazi za pomoc funkcji Diraca: k& ( x ) = & ( x a ) , gdzie & jest prdkoci wzajemnego
kta obrotu ssiednich czci belki. Jeeli jedyn niezerow prdkoci uoglnionego odksztacenia jest
wanie prdko krzywizny, to na podstawie wasnoci filtracji funkcji Diraca otrzymujemy:
a
D& =
D& dx =
Mk& dx =
M ( x)& ( x a)dx = M (a) & = M P & ,
gdzie MP oznacza moment plastyczny rozwaanego przekroju.

W przekroju krytycznym powsta zatem przegub plastyczny. Koncepcj przegubu plastycznego mona
rozszerzy rwnie na pozostae skadowe prdkoci odksztacenia. Jeeli prdkoci te s skoncentrowane
w przekroju x = a, to mona je zapisa nastpujco:
& ( x ) = &a ( x a )
& ( x ) = W& ( x a )
a
k& ( x ) = & a ( x a )
&( x ) = & ( x a )
a
gdzie &a , W&a , & a , & a oznaczaj odpowiednio prdkoci (przyrosty) wzajemnych przesuni podunych
i poprzecznych oraz ktw obrotu i skrcenia.
Cakowit moc dyssypowan w obrbie takiego uoglnionego przegubu plastycznego okrela wyraenie:
a+ x
& = N& + QW& + M& + M& > 0 .

a
a
a
a
Ddx
a x
Zwrmy uwag, e naprenia uoglnione N, Q, M i M wystpujce we wzorze musz spenia warunek plastycznoci ( N , Q, M , M ) = 0.
W paskich konstrukcjach prtowych, w ktrych dominujc rol w procesie uplastycznienia
odgrywaj momenty zginajce, warunek plastycznoci przyjmuje si w postaci uproszczonej:
|M| = MP.
Wyznaczanie obcienia granicznego konstrukcji

Rozwizanie zupene problemu nonoci granicznej wymaga:
spenienia rwna rwnowagi wewntrznej,
nieprzekroczenia warunku plastycznoci ( 0),
przeksztacenia konstrukcji w mechanizm.
Aby n-krotnie statycznie niewyznaczalna konstrukcja prtowa przeksztacia si w mechanizm o co
najmniej jednym stopniu swobody, warunek graniczny = 0 musi by speniony w co najmniej n + 1
przekrojach. W konstrukcji zginanej powinno zatem wystpi co najmniej n + 1 przegubw plastycznych
typu zgiciowego, jeeli wystpuje wyczerpanie nonoci konstrukcji jako caoci. W pewnych przypadkach moe si zdarzy, e tylko fragment konstrukcji przeksztaci si w mechanizm. Wystpuje wtedy
zniszczenie czciowe, a liczba przegubw plastycznych jest mniejsza od n + 1.
Alma Mater
Cz 4
13
Do wyznaczenia obcienia granicznego w praktyce inynierskiej wykorzystuje si twierdzenia o

ocenie dolnej (podejcie statyczne) i ocenie grnej (podejcie kinematyczne).
W najprostszych ukadach konstrukcyjnych mona niekiedy uzyska rozwizanie w postaci analitycznej. Badanie ekstremum funkcji prowadzi wwczas do wyniku dokadnego. W podejciu statycznym, w
ktrym poszukuje si pola statycznego nie naruszajcego warunku plastycznoci, zagadnienie sprowadza
si zazwyczaj do obliczenia pierwiastkw nieliniowego rwnania algebraicznego ze wzgldu na mnonik
obcienia granicznego. W podejciu kinematycznym, w ktrym poszukuje si rzeczywistego pola prdkoci przemieszcze i zwizanego z nim pola prdkoci odksztace, problem wyznaczenia nonoci granicznej sprowadza si do rozwizania rwnania algebraicznego na parametry opisujce mechanizm zniszczenia konstrukcji.
W bardziej zoonych ukadach konstrukcyjnych, o dosy wysokim stopniu statycznej niewyznaczalnoci, metody analityczne zawodz. Rczne obliczenia wykonuje si metod superpozycji mechanizmw podstawowych. W metodzie tej budujemy s niezalenych liniowo mechanizmw podstawowych, a
obcienie graniczne wyznaczamy z rwnania mocy dyssypowanej. Liczb mechanizmw podstawowych
mona ustali nastpujco. Jeeli liczba przekrojw krytycznych (tzn. takich, w ktrych mog wystpi
przeguby plastyczne) wynosi r, a stopie statycznej niewyznaczalnoci jest rwny n, to liczba niezalenych mechanizmw s = r n. Zasadniczy sens omawianej metody polega na wykorzystaniu spostrzeenia, e rozwizanie zupene problemu nonoci granicznej uzyskuje si dla pewnego mechanizmu zniszczenia, ktry mona przedstawi jako superpozycj niezalenych mechanizmw podstawowych. Na podstawie twierdzenia o ocenie grnej wiadomo, e dla kadej zej kinematyki zniszczenia otrzymujemy
obcienie wiksze od cisej wartoci granicznej. Wobec tego naley znale tak kombinacj liniow
mechanizmw podstawowych, by obcienie niszczce byo najmniejsze. Mechanizmy czymy w taki
sposb, aby uzyskiwa zamykao si moliwie duo przegubw przy nie malejcej mocy obcie zewntrznych. Metoda superpozycji mechanizmw podstawowych w zastosowaniu do konstrukcji prtowych nie zawsze pozwala uzyska rozwizanie zupene. Duo zaley tutaj od dowiadczenia osoby prowadzcej obliczenia.
Oglna metoda wyznaczania obcienia granicznego sprowadza si do rozwizania problemu programowania liniowego. Jest to problem majcy bogat bibliotek w orodkach komputerowych.
Kinematyka towarzyszca zniszczeniu konstrukcji nie musi by oglnie biorc jednoznaczna.
Wynika to z faktu, e warunki plastycznoci w przestrzeni obcie zewntrznych maj naroa. Wiadomo
bowiem, e w naroach prdkoci przemieszcze nie s okrelone jednoznacznie przez stowarzyszone
prawo pynicia. Nie wpywa to jednak na dyssypacj, a w konsekwencji nie zmienia wartoci granicznej
mnonika obcienia wyznaczonego dla rnych kinematyk zniszczenia.
Przystosowanie konstrukcji sprysto - plastycznych

Istota problemu
Problem przystosowania (ang. "shakedown") pojawia si w konstrukcjach sprysto-plastycznych
poddanych obcieniom zmiennym. Moe si zdarzy, e konstrukcja czciowo ju uplastyczniona po
kilku cyklach obcienia moe ponownie reagowa czysto sprycie. Mwimy wtedy, e konstrukcja
przystosowaa si do danego programu obcienia zmiennego.
Przystosowanie nie nastpi wtedy, gdy pojawi si albo zniszczenie naprzemienne (ang. alternating
plasticity) albo zniszczenie przyrostowe (ang. incremental collapse lub ratchetting).
W przypadku zniszczenia naprzemiennego odksztacenia plastyczne maj rne znaki; pojawiaj si i
znikaj w kadym cyklu. W efekcie przemiennych odksztace plastycznych nastpuje zniszczenie wskutek zmczenia niskocyklowego po niewielkiej liczbie cykli (por. wzr Coffina). Zjawisko takie obserwujemy np. podczas zginania cienkiego drutu; po kilkunastu zgiciach, w ktrych powstaj deformacje trwae (plastyczne), drut pka.
W przypadku zniszczenia przyrostowego odksztacenia plastyczne w kadym cyklu przyrastaj i powoduj kumulacj deformacji trwaych i nieograniczony wzrost przemieszcze, rwnoznaczny z utrat
wasnoci uytkowych konstrukcji. Problem ten jest szczeglnie widoczny, gdy dziaaj obcienia stae,
ktrym towarzyszy cykliczna zmiana temperatury.
Konstrukcja przystosowuje si do danego programu obcienia, gdy po pewnym czasie ustabilizuje si
pewne pole odksztace trwaych ij( r ) . Odksztacenia te powoduj wytworzenie si niezmiennego w
Alma Mater
Cz 4
14
czasie pola napre resztkowych ij( r ) , a reakcja konstrukcji na obcienia jest czysto sprysta. Zgodnie z twierdzeniem Melana przystosowanie wystpuje wtedy, gdy suma ijE ( x , t ) + ij( r ) ( x ) nie narusza
nigdzie warunku plastycznoci, tzn. gdy
ijE ( x , t ) + ij( r ) ( x ) 0 .
Symbolem ijE ( x , t ) oznaczono naprenia wywoane przez dany program obcienia i obliczone jak dla
ciaa idealnie sprystego.
W podejciu kinematycznym postuluje si, by energia zuyta na wytworzenie odksztace plastycznych w caym okresie pracy konstrukcji bya wartoci skoczon:
ij & p dt dV < ,
ij
V 0
gdzie &ijp oznacza prdko odksztace plastycznych, a ij jest polem napre stowarzyszonym z polem
prdkoci odksztace plastycznych.
Przystosowanie belek i ram

W ukadach statycznie wyznaczalnych w danym przekroju prta naprenia resztkowe tworz ukad
samorwnowacy si. Oznacza to, e resztkowe siy wewntrzne (momenty zginajce, siy normalne
itd.) s rwne zeru. W ukadach statycznie niewyznaczalnych sytuacja jest bardziej skomplikowana, gdy
wystpuj w nich resztkowe siy wewntrzne (przekrojowe), ktre s w rwnowadze z zerowym obcieniem zewntrznym. Towarzysz temu pewne ugicia resztkowe. Resztkowe pole si przekrojowych jest
kombinacj liniow si przekrojowych wywoanych przez poszczeglne siy nadliczbowye.
W zginanych belkach i ramach o przekrojach idealnie dwuteowych (MS = MP) przystosowanie zachodzi wwczas, gdy po pewnym czasie reakcja konstrukcji bdzie czysto sprysta, tzn. gdy (twierdzenie
Melana)
max MiE + Mi( r ) M P ,
min MiE + Mi( r ) M P

i jednoczenie
max M iE min M iE 2 M p .
Spenienie pierwszej grupy nierwnoci zabezpiecza przed zniszczeniem przyrostowym, a spenienie
drugiej nierwnoci zabezpiecza przed zniszczeniem niskocyklowym (przemiennym). W nierwnociach
tych max M iE oraz min M iE oznaczaj rzdne momentw zginajcych w przekroju i obliczone jak dla
konstrukcji idealnie sprystej. Ukad momentw resztkowych M i( r ) tworzy si w cyklach plastycznej
deformacji konstrukcji w trakcie stabilizacji odksztace trwaych. W przypadku przystosowania pole
momentw resztkowych pozostaje ju niezmienne w czasie.
Momenty resztkowe s kombinacj liniow momentw pochodzcych od si nadliczbowych:
Mi =
X j mij , gdzie mij oznacza moment w przekroju i wywoany przez dziaanie siy nadliczbowej
Xi = 1.
W podejciu kinematycznym obowizuje twierdzenie Neala:
Konstrukcja przystosuje si do danego programu obcienia, jeeli istnieje taki mechanizm ruchu
plastycznego, e jest speniona nierwno:
r
i =1
M i* &i
max MiE , gdy & i > 0

M pi &i , gdzie Mi* =
E
min Mi , gdy & i < 0.
i =1
Alma Mater
Cz 4
15
Twierdzenie to dotyczy tylko zniszczenia przyrostowego.

W nawizaniu do terminologii teorii nonoci granicznej naley zwrci uwag, e mnonik najwikszego obcienia S, dla ktrego konstrukcja przystosuje si, jest zawarty pomidzy mnonikiem obcienia czysto sprystego E a mnonikiem obcienia granicznego L , tzn.:
E S L .
Problem przystosowania konstrukcji podobnie jak problem nonoci granicznej mona sformuowa w kategoriach programowania liniowego, co pozwala wykorzysta gotowe procedury komputerowe.
Materiay o wasnociach reologicznych

Opisem materiaw wykazujcych obok innych rwnie cechy cia lepkich zajmuje si reologia (reo
z greckiego: pyn). cilej biorc, reologia jest syntez teorii sprystoci, teorii plastycznoci i hydromechaniki. W prawach fizycznych opisujcych ciaa reologiczne ze wzgldu na obecno efektw
lepkich czas wystpuje w postaci jawnej.
Elementarne modele reologiczne

Zasadnicze cechy fizyczne materiaw mona opisa za pomoc modeli reologicznych, skadajcych
si z trzech modeli elementarnych:
spryny opisujcej wasnoci spryste (model Hooke'a),
suwaka opisujcego wasnoci plastyczne (model de Saint-Venanta),
tumika opisujcego wasnoci lepkie (model Newtona).
W modelu Hookea opory spryny (naprenia) s proporcjonalne do wyduenia (odksztacenia)
H = E H . W modelu de Saint-Venanta opory suwaka obrazujcego tarcie suche s stae
( V P , &V = 0, V = P sgn &V , &V 0 ). W modelu Newtona opory tumika s proporcjonalne do
2
prdkoci wyduenia: N = & N , gdzie symbol [N s/m ] nazywa si wspczynnikiem lepkoci

dynamicznej.
Modele liniowych materiaw lepko-sprystych

Modele materiaw lepko-sprystych powstaj przez czenie modeli materiaw sprystych (spryn) i modeli materiaw lepkich (tumikw). Jeeli naprenia i odksztacenia oraz ich pochodne wzgldem czasu wystpuj tylko w pierwszej potdze, to materia lepko-sprysty nazywamy liniowym.
Szeregowe poczenie spryny i tumika odpowiada modelowi Maxwella, opisanego nastpujcym
rwnaniem fizycznym:
tr & + = & ,
gdzie tr = / E i nosi nazw czasu relaksacji. Model Maxwella bardzo dobrze opisuje jakociowo zjawisko relaksacji, czyli zmian napre w czasie przy staej wartoci odksztacenia (t) = 0 = const.
Rwnolege poczenie spryny i tumika tworzy model Kelvina. Model ten bardzo dobrze opisuje
zjawisko pezania, tzn. zmian odksztace w czasie przy staej wartoci naprenia. Rwnanie fizyczne
modelu Kelvina ma posta:
= E + &.
Model standardowy wykazuje dorane cechy spryste materiau. Model ten jest okrelony trzema
parametrami E0, E, ; stanowi on z szeregowe poczenie modelu Hooke'a i modelu Kelvina. Rwnanie
rniczkowe modelu standardowego zapisuje si w postaci:
+ tr*& = E * + *&,
gdzie
Alma Mater
Cz 4
tr* =
16
EE0
E0
, E* =
< E0 , * =
< .
E + E0
E + E0
E + E0
Model standardowy jest uoglnieniem modeli Maxwella i Kelvina. Stae materiaowe tr* , E * i * mona
oszacowa na podstawie pomiaru dugoci osi sprzonych elipsy przedstawiajcej ptl histerezy po
wielu cyklach sinusoidalnego wymuszenia odksztace bd napre.
Naley doda, e rozwizanie zada liniowej lepko-sprystoci skadaj si zawsze z iloczynu czci
odpowiadajcej rozwizaniu sprystemu i pewnej funkcji czasu (analogia Alfreya).
W materiaach lepko-sprystych funkcja () jest podobna do wykresu () dla materiau idealnie
plastycznego. Zasadnicza rnica midzy tymi materiaami polega na tym, e prdko odksztacenia w
przypadku pezania jest zmienna w czasie, a w przypadku pynicia plastycznego jest staa. Wykres ()
wskazuje jednak na to, e proces deformacji lepko-sprystych jest nieodwracalny, gdy towarzyszy mu
dyssypacja (rozpraszanie) energii przez element lepki (tumik).
W liniowych materiaach lepko-sprystych obowizuje zasada superpozycji Boltzmanna:
Jeeli cykl odksztace 1(t) powoduje naprenia 1(t), a cykl odksztace 2(t) powoduje naprenia 2(t), to suma cykli 1(t) + 2(t) wywouje sum napre 1(t) + 2(t).
Zasada Boltzmanna obowizuje rwnie dla cykli napre 1(t) i 2(t) wywoujcych odksztacenia
1(t) i 2(t).
Materiay sprysto-plastyczne
Charakterystyczn cech materiaw wykazujcych wasnoci reologiczne jest lepko. Materiay
sprysto-plastyczne, jako niewraliwe na prdko odksztacenia, nie s zatem cile biorc materiaami
reologicznymi. Niemniej jednak wasnoci mechaniczne materiaw sprysto-plastycznych wynikaj
rwnie z analizy zachowania si modeli reologicznych zoonych ze spryn i suwakw. Przykadem
takiego modelu jest model ciaa sprysto-idealnie plastycznego, stanowicy szeregowe poczenie modelu Hookea i modelu de Saint-Venanta.
Materiay sprystolepkoplastyczne
Modele tych materiaw maj najbardziej zoona struktur, skadaj si bowiem ze wszystkich rodzajw modeli elementarnych, tzn. spryn, tumikw i suwakw. Materiay sprystolepkoplastyczne dzieli
si zazwyczaj na dwie zasadnicze grupy:
materiay sprysto/lepkoplastyczne,
materiay sprysto-lepkoplastyczne.
Materiay pierwszej grupy przed uplastycznieniem s wycznie spryste; ich lepko pojawia si
dopiero po uplastycznieniu. Materiay grupy drugiej wykazuj wasnoci lepkie zarwno w obszarze
sprystym, jak i plastycznym. Oba rodzaje modeli cia sprystolepkoplastycznych bardzo dobrze opisuj znany z eksperymentw wpyw prdkoci i obcienia na charakterystyk wykresu ().
Model Binghama, opisujcy materia sprysto/lepkoplastyczny, stanowi szeregowe poczenie spryny (model Hookea) z modelem zoonym, w ktrym modele de Saint-Venanta i Newtona s poczone
rwnolegle. Gdy || < P., model zachowuje si czysto sprycie; gdy || > p, to nadwyk obcienia
Psgn przejmuje tumik. Wzrost prdkoci obcienia powoduje podniesienie si krzywej (),
odpowiadajce wzmocnieniu plastycznemu.
Najprostszym modelem ciaa sprysto-lepkoplastycznego jest model czteroparametrowy. Stanowi on
szeregowe poczenie spryny (modelu Hookea) z modelem, w ktrym s poczone rwnolegle model
ciaa sprysto-idealnie plastycznego i model Newtona. W modelu czteroparametrowym rejestrujemy
dodatkowo podwyszenie pocztkowej granicy plastycznoci w efekcie wzrostu prdkoci i naprenia.
Alma Mater
Cz 4
17
Problemy statecznoci
Wiadomoci wstpne
Bifurkacja stanu rwnowagi
Idealnie sprysty prt pryzmatyczny przy pewnej wartoci osiowej siy ciskajcej zmienia w sposb
nagy sw prostoliniow posta i przyjmuje pooenie wygite. T nag zmian nazywamy wyboczeniem
prta. Zjawisko wyboczenia jest jedn z form utraty statecznoci. Utrata statecznoci moe nastpi wwczas, gdy sia osiowa P osignie pewn warto krytyczn Pkr.. Wartoci tej towarzysz zatem dwa stany
rwnowagi odpowiadajce prostoliniowej lub krzywoliniowej osi prta. Na wykresie P odpowiada to
punktowi, w ktrym wystpuje rozwidlenie stanu rwnowagi, czyli tzw. bifurkacja.
Zagadnienie Eulera
Zagadnienie Eulera polega na wyznaczeniu siy krytycznej, powodujcej wyboczenie prta, na podstawie analizy rwnowagi wygitej postaci prta. Jedyn przyczyn wygicia osi prta jest moment
zginajcy, obliczony po odstpieniu od zasady zesztywnienia. Tak ustalon funkcj momentu
wprowadzamy do rwnania rniczkowego linii ugicia i zakadajmy dodatkowo, e:
krzywizny wygitej osi prta s mae,
pomijamy wpyw si poprzecznych,
pomijamy wpyw skrcenia osi prta.
Okazuje si, e zarwno si krytycznych, jak i postaci wyboczenia jest nieskoczenie wiele. Wyboczenie nastpuje po wpywem najmniejszej siy krytycznej odpowiadajcej pierwszej postaci wyboczenia.
Si krytyczn wyznacza si z rwnania przestpnego wynikajcego z analizy warunkw brzegowych
liniowego rwnania rniczkowego, zbudowanego przy zaoeniu maych krzywizn. W teorii Eulera
funkcja ugicia jest wyznaczona z dokadnoci do staego, nieznanego mnonika. Znany jest jednak
ksztat linii wyboczonego prta (dla prta prostoliniowego s to funkcje sinus lub kosinus). Ostatecznym
efektem analizy jest wzr:
2 EJ
Pkr = PE = P (1) = 2 ,
lw
gdzie lw = l i jest dugoci wyboczeniow, zalen od warunkw brzegowych prta. Wspczynnik
dugoci wyboczeniowej dla najczciej stosowanych warunkw podparcia prta przyjmuje nastpujce wartoci:
= 0,50 prt obustronnie utwierdzony,
= 0,70 prt z jednej strony przegubowy a z drugiej strony utwierdzony,
= 1,0 prt obustronnie przegubowy,
= 2,0 prt wspornikowy.
Dugo wyboczeniowa odpowiada dugoci pfali sinusoidy przedstawiajcej dan posta wyboczenia. Bezwymiarowy wspczynnik mieci si w dosy szerokim zakresie. Na przykad, dla prtw ram
dochodzi do kilkunastu a nawet kilkudziesiciu. Przypomnie trzeba, e J we wzorze Eulera oznacza
jeden z gwnych momentw bezwadnoci przekroju prta. Wobec tego sia krytyczna odpowiada mniejszej wartoci stosunku J/lw. Jeeli zatem warunki brzegowe w obu paszczyznach gwnych s takie same
(tj. lwI = lwII ), to J = JII = Jmin.
Uwzgldnienie duych przemieszcze

Teoria Eulera pozwala obliczy jedynie si krytyczn i odpowiadajca jej posta wyboczenia. Jest to
tzw. liniowa teoria wyboczenia, gdy zastosowano liniowe rwnanie rniczkowe linii ugicia (problemy
statecznoci s zawsze nieliniowe i nie obowizuje zasada superpozycji). Odstpienie od zaoenia, e
krzywizny s mae, i zastosowanie dokadnego wzoru na skoczon krzywizn powoduje, e rwnanie
Alma Mater
Cz 4
18
rniczkowe linii ugicia jest nieliniowe, a zaleno P() jest jednoznaczna. Jednakowo okazuje si
wwczas, e niewielkiemu zwikszeniu obcienia ponad si eulerowsk PE towarzysz znaczny przyrost ugi i katastrofalny wzrost napre normalnych. Osignicie krytycznej wartoci siy ciskajcej
odpowiada zazwyczaj stanom awaryjnym (niebezpiecznym), rwnowanym z wyczerpaniem nonoci
konstrukcji.
Wpyw si poprzecznych i skrcenia osi prta

Uwzgldnienie wpywu siy poprzecznej dla dowolnych warunkw podparcia zmniejsza warto siy
krytycznej stosownie do zalenoci:
Pkr = P (1) =
PE
,
k
1+
PE
GA
gdzie k oznacza wspczynnik ksztatu przekroju uwzgldniajcy wpyw si poprzecznych na ugicia

belek. Wpyw siy poprzecznej jest istotny, jeli prty s zoone, poczone przewizkami lub krzyulcami.
W przypadku stosunkowo krtkich prtw wykonanych z materiau o bardzo wysokiej granicy sprystoci istotny wpyw moe mie skrcenie osi prta przed utrat statecznoci. Ostateczny wzr na si
krytyczn uwzgldniajcy to skrcenie ma posta:
Pkr =
2 PE
,
4 PE
1+ 1
EA
Odnotowa trzeba, e dla PE > EA / 4 wyboczenie prta w ogle nie wystpuje.
Wpyw imperfekcji
W praktyce zaoenia, e obcienie prta jest przyoone idealnie osiowo, a o prta jest idealnie
prosta nigdy nie s spenione. Okazuje si jednak, e wymienione odstpstwa nie wpywaj w istotny
sposb na warto siy krytycznej. Decyduj wszelako o tym, w ktr stron prt si wyboczy. Ponadto
zaleno P() jest w tych przypadkach jednoznaczna.
Wpyw obcie poprzecznych

Analiza wpywu obcie poprzecznych na zachowanie si belek ciskanych duymi siami osiowymi
prowadzi do podobnych wnioskw, jak przy omawianiu wpywu imperfekcji. Dla siy ciskajcej bliskiej
wartoci krytycznej odnotowuje si drastyczny wzrost ugi i zwizan z tym utrat nonoci konstrukcji.
Na podstawie oglnej analizy mona pokaza, e ugicie belki mona wyznacza z nastpujcego wzoru przyblionego:
( p) 0
1
,
1 p
gdzie symbol 0 oznacza ugicie bez udziau si osiowych, p = P/PE i jest bezwymiarow si ciskajc
belk. Powyszy wzr daje bardzo dobre przyblienie nawet dla duych wartoci p. Warto doda, e
wspczynnik zwikszajcy 1/(1p) mona rwnie stosowa do szacowania wpywu imperfekcji, jakkolwiek dokadno takiego oszacowania bywa nieco gorsza. W tym przypadku 0 oznacza albo mimord siy ciskajcej, albo strzak ugicia prta wstpnie wygitego.
Rozciganie mimorodowe
Utrata statecznoci wystpuje z reguy w prtach ciskanych. Siy rozcigajce na og stabilizuj
ugicia.
Alma Mater
Cz 4
19
Definicja statecznoci. Punkty graniczne i punkty bifurkacji

Utrat statecznoci definiuje si na og jako proces, w ktrym niewielka zmiana przyczyny powoduje
bardzo du zmian skutku. W definicji tej mieci si zjawisko wyboczenia, kiedy niewielka zmiana siy
(przyczyny) powoduje du zmian poprzecznego ugicia (skutku). Zjawisko szerzej pojtej utraty statecznoci obserwujemy rwnie w kratownicy Misesa poddanej rosncej sile pionowej.
Oglnie biorc, utrata statecznoci wystpuje bd w punkcie bifurkacji, bd w punkcie granicznym.
W punkcie bifurkacji pokrytyczna cieka rwnowagi przecina si ze ciek podstawow i tworzy z ni
kt rny od zera. W punkcie granicznym dP / d = 0 , przy czym sztywno konstrukcji przy dalszej
deformacji jest ujemna. Sytuacja taka wystpuje np. w kratownicy Misesa. Trzeba jednak odnotowa, e
osignicie punktu bifurkacji nie zawsze oznacza utrat nonoci konstrukcji, gdy stan pobifurkacyjny
niekiedy moe by nadal wystarczajco stateczny.
Podejcie energetyczne
Matematyczna interpretacja zasady minimum energii potencjalnej
Przyjmijmy, e (T) jest energi potencjaln konstrukcji sprystej, ktrej stan odksztacenia jest
cakowicie okrelony przez parametr T. Warunkiem koniecznym ekstremum (maksimum lub minimum)
energii jest znikanie pierwszej pochodnej (lub wariacji) . Wobec tego warunek rwnowagi ma posta:
= 0 lub = 0,
T
a warunkami minimum energii s zalenoci
2
= 0,
> 0 lub = 0, 2 > 0
T
T 2
dla wszystkich kinematycznie dopuszczalnych wartoci T. Wynika std kryterium statecznoci konstrukcji:
2
> 0 lub 2 > 0.
T2
Jeeli 2 / T 2 < 0 , ukad jest niestateczny, a jeli 2 / T 2 = 0 , to w celu ustalenia statecznoci
ukadu trzeba zbada znaki wyszych pochodnych (wariacji) energii potencjalnej. Mamy zatem:
> 0 stan stateczny,
= c Pl = 0 stan krytyczny,
2
< 0 stan niestateczny.
Z analizy energetycznej, w ktrej przyjto nieciliwo osi prta, wynika, e przyrost energii potencjalnej dla stanie krytycznym jest rwny zeru. Prowadzi to do przyblionego wzoru Rayleigha na obliczenie siy krytycznej w prcie sprystym o dugoci l:
l
EJ (t '')
dx
Pkr = 0 l
(t ')
,
2
dx
gdzie t(x) jest stosownie dobran funkcj speniajc warunki brzegowe zadania.
Duo lepsze przyblienie otrzymamy, jeeli drug pochodn t''(x) jako krzywizn wygitej osi prta
wyrazimy przez moment zginajcy.
Pewn wad przyblie energetycznych jest to, e zawsze otrzymujemy wyniki obarczone bdem
przez nadmiar.
Alma Mater
Cz 4
20
Stany pokrytyczne. Klasyfikacja punktw bifurkacji

W analizie stanw pokrytycznych decydujce znaczenie maj pochodne czstkowe funkcji energii
potencjalnej wzgldem parametru odksztacenia konstrukcji T. Problem statecznoci w obszarze pokrytycznym rozstrzyga badanie znaku drugiej pochodnej energii potencjalnej.
Aby wykaza, e pokrytyczna cieka rwnowagi jest stateczna, trzeba udowodni, e energia na tej
ciece osiga lokalne minimum w punkcie bifurkacji. Poniewa I (0, Pkr ) = II (0, Pkr ) = 0, poszukujemy wartoci nastpnych pochodnych.
W zalenoci od charakteru wykresw P(T) punkty bifurkacji moemy podzieli na niesymetryczne i
symetryczne. Punkty niesymetryczne charakteryzuj si tym, e w punkcie bifurkacji (dla T = 0)
III 0 , a pochodna dP / dT 0 . W symetrycznych punktach bifurkacji III = 0 i dP / dT = 0 , natomiast pochodna IV moe by dodatnia lub ujemna. Jeeli IV < 0 , to symetryczny punkt bifurkacji
jest niestateczny. Symetryczny i stateczny punkt bifurkacji wystpuje, gdy IV > 0 .
Do bezpiecznej oceny nonoci wystarczy zazwyczaj obliczenie obcienia bifurkacyjnego. Stwierdzenie to nie obowizuje jednak w przypadku, gdy symetryczny punkt bifurkacji jest niestateczny. Wwczas wpyw imperfekcji objawia si znacznym zmniejszeniem obcienia krytycznego. Sytuacje, w ktrych wystpuje niesymetryczny punkt bifurkacji, rzadziej spotyka si w praktyce (np. kratownice o wzach sztywnych, pewne szczeglne przypadki ram, zamknite powoki kuliste). Z punktu widzenia bezpieczestwa konstrukcji przypadki te s jednak bardzo wane, bo i tu obserwujemy utrat statecznoci
nawet dla obcienia mniejszego od obcienia bifurkacyjnego.
Konstrukcje charakteryzujce si niestatecznymi punktami bifurkacji oraz niesymetrycznymi punktami bifurkacji wykazuj du czuo na imperfekcje i wymagaj szczeglnej uwagi przy szacowaniu ich
nonoci. Doda trzeba, e omwione wyej i przewidziane teoretycznie zjawiska towarzyszce stanom
pokrytycznym zostay potwierdzone eksperymentalnie.
Wyznaczanie obcie krytycznych i form utraty statecznoci w prtach prostych

Ze wzgldu na kinematyk problemy statecznoci mona podzieli na dwie grupy:
paska utrata statecznoci, w ktrej wygita o prta po utracie statecznoci jest krzyw pask (wyboczenie gitne, eulerowskie),
przestrzenna utrata statecznoci, w ktrej odksztacona o prta jest krzyw przestrzenn (zwichrzenie, wyboczenie skrtne, wyboczenie gitno-skrtne).
Paska utrata statecznoci prtw ciskanych. Wyboczenie

Rwnanie rniczkowe linii ugicia sprystego prta prostoliniowego ciskanego si P ma posta:
[ EJ ( x ) w'']''+ P w'' = 0,
gdzie J(x) oznacza jeden z gwnych momentw bezwadnoci przekroju prta. Po przyjciu, e J(x) = J1
(x), gdzie J1 = const, oraz 2 = P / ( EJ1 ) , otrzymujemy:
[ ( x) w"]"+ 2 w" = 0.
Rozwizanie oglne tego rwnania mona przedstawi nastpujco:
w( x ) = C1 1( , x ) + C2 2 ( , x ) + C3 x + C4 ,
gdzie 1 ( , x ) i 2 ( , x ) s funkcjami, ktrych posta zaley od funkcji (x). Stae Ci (i = 1, 2, 3, 4)
oblicza si na podstawie warunkw brzegowych, dwch na kadym kocu prta. Po podstawieniu rozwizania rwnania rniczkowego do warunkw brzegowych otrzymujemy ukad czterech rwna liniowych jednorodnych ze wzgldu na stae Ci:
Alma Mater
Cz 4
21
a11C1 + a12 C2 + a13C3 + a14 C4 = 0,

a21C1 + a22 C2 + a23C3 + a24 C4 = 0,
a31C1 + a32 C2 + a33C3 + a34 C4 = 0,
a41C1 + a42 C2 + a43C3 + a44 C4 = 0,
gdzie wspczynniki aij (i, j = 1, 2, 3, 4) s funkcjami parametru . Jeeli
[ ]
Det aij 0 , to
C1 = C2 = C3 = C4 = 0 . Wwczas rozwizanie ukadu na stae cakowania jest trywialne, co oznacza, e

wyboczenie nie wystpuje, bo w(x) 0. Aby cho jedna staa cakowania bya rna od zera, wyznacznik
ukadu musi by rwny zeru. Wtedy oprcz prostoliniowej postaci rwnowagi prta mog wystpi rwnie krzywoliniowe postacie rwnowagi.
Warunek
Det aij ( ) = 0
jest zatem kryterium osignicia stanu krytycznego. Rozwinicie wyznacznika prowadzi do rwnania
przestpnego ze wzgldu na (P). Najmniejszy rzeczywisty i dodatni pierwiastek tego rwnania okrela
najmniejsz si krytyczn P (1) = Pkr i pierwsz posta wyboczenia. Pozostae pierwiastki rzeczywiste i
dodatnie okrelaj wysze siy krytyczne i wysze postacie wyboczenia.
Osigniciu siy krytycznej przy wyboczeniu prta towarzyszy naprenie krytyczne kr, ktre mona
traktowa jako naprenie niszczce:
2 E
2 ,
kr ( s) = s
P ( P H ) s,
sgr ( H )
s sgr ( H ),
0 s sgr ( H ),
J / A , sgr ( H ) = E / H . Bezwymiarowy wspczynnik s nazywamy smukoci prta, a i oznacza promie bezwadnoci przekroju. Jeli s sgr ( H ), to naprenie krytyczne nie
gdzie s = lw / i ,
i=
przekracza granicy sprystoci H , a funkcja kr ( s) przedstawia hiperbol Eulera. Naprenie krytyczne nie moe przekracza wartoci niebezpiecznej, odpowiadajcej tutaj granicy plastycznoci P .
Wymaganie to jest spenione dziki wprowadzeniu smukoci granicznej sgr ( H ) . Jeli s < sgr ( H ), to
wystpuje wyboczenie niespryste. Podana wyej zaleno kr ( s) dla obszaru niesprystego odpowiada najprostszemu przyblieniu wynikw dowiadczalnych (prosta Tetmajera-Jasiskiego).
W oglnoci naprenie krytyczne zaley zarwno od rodzaju materiau (modu sprystoci, granica
sprystoci, granica plastycznoci), jak i od wymiarw przekroju poprzecznego oraz warunkw brzegowych prta (smuko). Nie jest to zatem staa materiaowa, lecz staa konstrukcyjna.
W normach projektowania prtw ciskanych stosuje si nieco inne podejcie. Praktyczny sposb
sprawdzania warunku wytrzymaociowego polega bowiem na spenieniu nierwnoci:
obl =
P
dop = P ,
A ( s )
n0
gdzie (s) 1 i jest tzw. wspczynnikiem wyboczeniowym, n0 wspczynnikiem bezpieczestwa

wikszym od jednoci i zalenym od smukoci prta, a obl fikcyjnym napreniem obliczeniowym.
Powyszy wzr obowizuje zarwno w obszarze sprystym, jak i niesprystym. Wspczynnik zmniejszajcy (s) jest ujty w tablicach lub opisany wzorami empirycznymi. W przyblieniu mona przyj,
e ( s) kr ( s) / P 1.
Alma Mater
Cz 4
22
Przestrzenna utrata statecznoci prtw prostych

Przestrzenn utrat statecznoci obserwuje si w prtach cienkociennych. Do opisu takich prtw stosuje si aparat pojciowy i metody teorii Wasowa oraz teorii zginania prtw cienkich. Podstawowym
uproszczeniem przyjmowanym w teorii statecznoci jest ograniczenie rozwaa do umiarkowanych
przemieszcze i przyjcie, e o prta jest nieskracalna, czyli u(x, 0, 0) = 0. Ponadto akceptuje si zaoenie o sztywnym przekroju poprzecznym. Kinematyka zdeformowanego prta jest okrelona jednoznacznie przez trzy funkcje: wsprzdne wektora przemieszczenia punktw osi prta v(x) i w(x) oraz kt
skrcenia caego przekroju wzgldem rodka cinania (x).
Rwnania rniczkowe przestrzennej utraty statecznoci mona przedstawi nastpujco:
E1 J ' ' ' GJ s '+ M x + M y v '+ M z w'+ M x1 (v , w, ) = 0,
EJ y w' ' M x v '+ M y + M z + M y1 (v , w, ) = 0,
EJ z v ' '+ M x w'+ M y M z M z1 (v , w, ) = 0,
gdzie symbolami Mx1, My1, Mz1 oznaczono dodatkowe momenty pochodzce od obcie konserwatywnych i majcych charakter si (tzn. niemomentw). Pierwsze z rwna rniczkowych jest suszne
jedynie wwczas, gdy rodek cinania pokrywa si ze rodkiem cikoci przekroju. Jeeli tak nie jest, to
posta tego rwnania wymaga oddzielnej analizy.
W praktyce inynierskiej najwaniejszym przypadkiem przestrzennej utraty statecznoci jest zwichrzenie, wystpujce przy zginaniu prtw. Zwichrzenie objawia si utrat paskiej postaci zginania
przy pewnej krytycznej wartoci momentu zginajcego. Na przykad, dla prta wspornikowego o przekroju w ksztacie wskiego prostokta poddanego czystemu zginaniu moment krytyczny i naprenie krytyczne oblicza si ze wzorw:
M kr = M y kr = EJ z GJ s ,
kr = kr =
EJ z GJ s ,
2l
2lWy
Wy
gdzie y jest osi wikszego momentu bezwadnoci. Naprenie krytyczne oblicza si ze wzoru podanego
przy wyboczeniu gitnym dla smukoci okrelonej wzorem
s=
hl 8(1 + )
b
gdzie l oraz b i h oznaczaj odpowiednio dugo belki oraz szeroko i wysoko przekroju poprzecznego, a jest wspczynnikiem Poissona. Przy takim sformuowaniu zagadnienia spraw podstawow jest
okrelenie smukoci na zwichrzenie, ktrej warto zaley od sposobu obcienia i warunkw brzegowych.
W praktyce moliwo utraty paskiej postaci zginania uwzgldnia si przez zastosowanie wspczynnika zmniejszajcego naprenia skrajne, czyli tzw. wspczynnika zwichrzenia L. Sprawdzenie warunku wytrzymaociowego polega na spenieniu nierwnoci:
My
P = dop ,
(S)
Wy L ( s) n0
gdzie L ( s) kr ( s) / P 1. Sens wspczynnika L jest taki sam jak wspczynnika wyboczeniowego
. Trzeba doda, e gdy zginanie pochodzi od obcie poprzecznych, wspczynnik L zaley od punktu przyoenia obcienia na wysokoci przekroju; im wyej jest przyoone obcienie, tym naprenia
s wiksze.
Prty cienkocienne poddane mimorodowemu lub osiowemu ciskaniu o przekroju otwartym mog
ulec wyboczeniu gitno-skrtnemu. Ostateczna posta ukadu rwna statecznoci gitno-skrtnej przy
ciskaniu osiowym jest nastpujca:
Alma Mater
Cz 4
23
E1 J IV GJ s 0 P '' PyS w''+ PzS v '' = 0,
A
EJ y w IV + P w'' PyS '' = 0,
EJ z v IV + P v '' PzS '' = 0,
gdzie
J0 = Jy +Jz + A(yS + zS ) = Jb + A(yS + zS ).

W przypadku szczeglnym, gdy rodek cinania pokrywa si z rodkiem cikoci przekroju, yS = zS =
0. Wtedy rwnania rniczkowe statecznoci przybieraj posta:
J
E1 J IV GJ s b P '' = 0,
A
EJ y w IV + P w'' = 0,
EJ z v IV + P v '' = 0,
przy czym Jb oznacza tutaj biegunowy moment bezwadnoci przekroju. Ukad ten stanowi w istocie
rzeczy trzy oddzielne rwnania na poszukiwane funkcje ( x ), w( x ) i v ( x ). Dwa ostatnie rwnania ukadu prowadz do eulerowskich si krytycznych przy wyboczeniu w obu paszczyznach gwnych
Pkry = Py = 2 EJ y / (lwy ) 2 ,
Pkrz = Pz = 2 EJ z / (lwz ) 2 ,
a pierwsze rwnanie ukadu daje si krytyczn odpowiadajc tzw. wyboczeniu skrtnemu. Gdy J = 0,
sia krytyczna przy wyboczeniu skrtnym nie zaley od dugoci prta: Pkrs = Ps = GA ( J s / Jb ). Gdy
J 0, si krytyczn dla prta obustronnie cakowicie utwierdzonego wyraa wzr:
Pkrs = Ps =
A
Jb
42
, E1 = E / (1 2 ) .
GJ s +
E
J
1
2
l
Dla prtw ciskanych osiowo, w ktrych rodki cikoci i cinania pokrywaj si, miarodajna jest
najmniejsza sia krytyczna spord wartoci Py, Pz i Ps:
Pkr = min( Py , Pz , Ps ) .
W oglnoci, gdy rodki cikoci i cinania nie pokrywaj si, si krytyczn obliczamy przez przyrwnanie do zera wyznacznika rwna na stae cakowania. Na przykad dla prta podpartego widekowo
otrzymujemy:
0
( P Pz )
0
( P Py )
PyS
PzS
PyS = 0 .
J0
( P Ps )
A
PzS
Symetria wyznacznika wskazuje na to, e pierwiastki rwnania na si P s rzeczywiste, a najmniejszy z

nich jest si krytyczn:
Pkr = min( P1 , P2 , P3 ) min( Py , Pz , Ps ).
Alma Mater
Cz 4
24
Znak nierwnoci wskazuje, e sia krytyczna obliczona z uwzgldnieniem wyboczenia gitno-skrtnego

jest zawsze mniejsza od siy eulerowskiej i od siy wywoujcej wycznie wyboczenie skrtne.
Przestrzenna utrata statecznoci moe rwnie wystpi przy czystym skrcaniu. Obserwujemy wwczas wyboczenie rubowe. Pod wpywem skrcania dla dostatecznie duej wartoci momentu M oprcz
prostoliniowej moe rwnie wystpi krzywoliniowa (przestrzenna) posta rwnowagi.
W przypadku czystego skrcania prta pryzmatycznego, ktrego koce s poczone s z podporami
za porednictwem przegubw kulistych, a oba gwne momenty bezwadnoci przekroju s rwne (Jy =
Jz = J) oraz J =0 (na przykad prt o przekroju koowym), moment krytyczny jest okrelony wzorem:
(1)
Mkr = Mkr
= 2EJ / l.
Wygita o prta po wyboczeniu jest lini rubow.

Rozwaany przypadek naley do tej grupy obcie niekonserwatywnych, w ktrych metoda statyczna daje wynik poprawny. W oglnym przypadku obcienia niekonserwatywnego trzeba stosowa tzw.
dynamiczne kryterium statecznoci, ktre polega na badaniu maych drga ukadu.
Stateczno przy obcieniach zoonych

W praktyce bardzo czsto wystpuj obcienia zoone, np. jednoczesne dziaanie siy ciskajcej i
momentu zginajcego. Jeeli obcienia zoone s konserwatywne, to powierzchnia statecznoci (interakcji) w przestrzeni si wewntrznych
P1, P2, P3, ...., Pn
f ( P1 , P2 ,..., Pn ) = 0
jest wypuka. Wobec tego przybliony wzr Dunkerleya:
n
f ( P1 , P2 ,..., Pn ) =
Pikri 1 = 0
i =1
jest dolnym (bezpiecznym) oszacowaniem stanu statecznego. W przypadku obcie niekonserwatywnych moe si zdarzy, e powierzchnia statecznoci jest wklsa i wzr Dunkerleya nie daje oceny bezpiecznej.
Dokadne rozwizanie dla podpartego widekowo prta pryzmatycznego, poddanego ciskaniu si P i
zginaniu momentem My = M przybiera posta:
2
M
P
= 1.
+
M kr
Pkr
Obecno siy ciskajcej zmniejsza warto momentu, przy ktrym zachodzi zwichrzenie belki, i na odwrt: obecno momentu zginajcego zmniejsza warto siy ciskajcej, przy ktrej zachodzi wyboczenie eulerowskie. Znak momentu zginajcego nie wpywa na warto krytyczn siy ciskajcej.
W przypadku jednoczesnego ciskania si P i skrcania momentem M prta pryzmatycznego o przekroju zwartym (nie cienkociennym), w ktrym gwne momenty bezwadnoci s rwne (Jy = Jz = J),
otrzymujemy nastpujc krzyw interakcji:
2
M
P
+
= 1.
Mkr
Pkr
Uzyskana krzywa jest analogiczna do zalenoci obowizujcej przy jednoczesnym zginaniu i ciskaniu. Z obu wzorw wynika, e rozciganie prta (P < 0) ma dziaanie stabilizujce; wyboczenie wystpuje wtedy przy wikszej wartoci momentu zginajcego bd skrcajcego.
W prtach cienkociennych oprcz globalnej wystpuje rwnie lokalna (miejscowa) utrata statecznoci. Polega ona na tym, e w odrnieniu od statecznoci globalnej przekrj poprzeczny deformuje si,
a o prta pozostaje prostoliniowa. Zjawisko lokalnej utraty statecznoci jest charakterystyczne dla poAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Cz 4
25
wok, a wic i dla prtw cienkociennych, ktre w istocie rzeczy s dugimi powokami lub ukadem
dugich pasm pytowych.
Rnorodno form utraty statecznoci prtw cienkociennych przy ciskaniu sprawia, e ograniczenie si do wyboczenia gitnego (eulerowskiego) moe prowadzi do znacznych bdw. Na przykad,
wyboczenie gitne w paszczynie najmniejszej sztywnoci ciskanego ktownika rwnoramiennego
(duraluminiowego) wystpuje wtedy, gdy smuko prta jest dostatecznie dua. Jeeli smuko prta
jest mniejsza, to wystpuje wyboczenie gitno-skrtne. Z kolei utrata statecznoci prta o bardzo maej
smukoci odpowiada wyboczeniu lokalnemu. Naprenie krytyczne przy lokalnej utracie statecznoci
oblicza si na gruncie teorii pyt i powok. Zaley ono od wymiarw przekroju poprzecznego. Lokalne
naprenie krytyczne jest proporcjonalne do gruboci cianki, a cilej biorc od stosunku gruboci cianki do pozostaych wymiarw liniowych przekroju poprzecznego.
Alma Mater
Dodatek
20.
O PROJEKTOWANIU KONSTRUKCJI
20.1. WIADOMOCI OGLNE

Kada poprawnie zaprojektowana konstrukcja powinna spenia dwa zasadnicze wymagania:
a) bezpieczestwa,
b) ekonomicznoci.
Termin ezpieczestwo jest rozumiany dosy szeroko. Chodzi gwnie o to, by konstrukcja speniaa
dwa warunki: wytrzymaoci i sztywnoci. Dochodz
do tego jeszcze inne wymagania zwizane ze specyfik materiaw uytych do wykonania konstrukcji i
warunkami eksploatacji (np. w konstrukcjach elbetowych: rysoodporno, szeroko rozwarcia rys).
Dobra konstrukcja musi take sygnalizowa przecienie poprzez wyrane ugicia, rysy, osiadania itp.
Najniebezpieczniejsze s bowiem sytuacje, w ktrych zniszczenie konstrukcji wystpuje w sposb nagy,
uniemoliwiajcy ewakuacj ludzi i sprztu.
Wzgldy ekonomiczne wymagaj, by koszty wykonania i eksploatacji konstrukcji byy moliwie niskie. Koszt wykonania konstrukcji jest zazwyczaj proporcjonalny do jej wagi (masy). Dlatego konstrukcja powinna by jak najlejsza. Problem ten szczeglnie ostro wystpuje w konstrukcjach lotniczych, w
ktrych i koszt eksploatacji jest proporcjonalny do masy obiektu. Miar kosztu moe by rwnie energia
zuyta na wyprodukowanie materiaw, transport, wykonanie i eksploatacj konstrukcji.
Poza wymaganiami bezpieczestwa i ekonomicznoci bardzo czsto wprowadza si jeszcze inne dodatkowe ograniczenia. Szerok klas ogranicze stanowi tzw. wizy geometryczne, naoone na gabaryty konstrukcji (maksymalna wynioso uku), wymiary elementw (maksymalne i minimalne gruboci
pyt, wysokoci belek itp.) lub np. usytuowanie krawdzi fundamentw wzgldem konstrukcji nadziemnej. Wizy geometryczne wynikaj zazwyczaj ze wzgldw uytkowych lub technologicznych. Dodatkowymi wizami mog by wizy materiaowe i asortymentowe.
Wymienione wyej wymagania bezpieczestwa, ekonomii i dodatkowe ograniczenia oraz wymagania
uytkowe decyduj o wyborze koncepcji konstrukcyjnej projektowanego obiektu. Spenieniu wymaga
bezpieczestwa towarzyszy denie do powikszania wymiarw i ciaru elementw. Wzgldy
ekonomiczne z kolei wymuszaj tendencje do obnienia ciaru konstrukcji. Ostateczny projekt jest wic
pewnym rozwizaniem kompromisowym.
Specjalne miejsce w omawianej tematyce zajmuje optymalizacja projektowania. Kady projekt speniajcy wymagania bezpieczestwa i ograniczenia dodatkowe nosi nazw projektu dopuszczalnego. Problem optymalizacji polega zazwyczaj na znalezieniu w zbiorze projektw dopuszczalnych rozwizania o
najmniejszym koszcie. Zadania optymalizacji s bardzo zoone. W dalszym cigu ograniczymy si jedynie do omwienia problemw bezpieczestwa konstrukcji.
20.2. WARUNKI WYTRZYMAOCIOWE

20.2.1. Definicje ogranicze
Wszelkie warunki wytrzymaociowe polegaj na ograniczeniu wielkoci statycznych: napre, si
wewntrznych lub obcie.
Ograniczenie napre ij dotyczy kadego punktu materialnego konstrukcji
i odpowiada spenieniu nierwnoci:
F1 ( ij , k ) 0, (i , j = 1, 2, 3; k = 1, 2, ...).
(20.1)
Rwnanie F1 = 0 okrela pewn zamknit powierzchni w przestrzeni napre (np. powierzchni plastycznoci), a k oznacza parametry opisujce wytrzymao materiau (np. granic plastycznoci, wytrzymao doran). Bezpieczne stany napre odpowiadaj punktom lecym wewntrz obszaru ograniczonego powierzchni F1 = 0.
Alma Mater
Dodatek
Ograniczenie si wewntrznych Yt dotyczy z kolei kadego przekroju konstrukcji i odpowiada spenieniu nierwnoci:
F2 (Yt , rk ) 0, (t = 1,2,...,6; k = 1, 2, ...).
(20.2)
Podobnie jak poprzednio, rwnanie F2 = 0 opisuje zamknit powierzchni, ale w przestrzeni si

wewntrznych, a rk oznaczaj parametry nonoci przekroju (np. moment plastyczny, moment sprysty).
Bezpieczne wartoci si wewntrznych odpowiadaj punktom lecym wewntrz obszaru ograniczonego
powierzchni F2 = 0.
Ograniczenie obcie Pm ma charakter globalny i dotyczy caej konstrukcji :
F3 ( Pm , Rk ) 0, (m = 1, 2, ...; k = 1, 2, ...).
(20.3)
Rwnanie F3 = 0 opisuje pewn powierzchni graniczn w przestrzeni obcie,

a Rk oznacza parametry nonoci caej konstrukcji. Bezpieczne wartoci obcie odpowiadaj punktom
lecym wewntrz obszaru ograniczonego powierzchni F3 = 0.
Konkretne postacie funkcji F1(ij, k), F2(Yt, rk) lub F3(Pm, Rk) zale od przyjtej metody projektowania konstrukcji. Metody te omwimy pokrtce w p. 20.5.
Spenienie warunkw wytrzymaociowych polega na obraniu takich wymiarw i schematw konstrukcji oraz parametrw wytrzymaociowych materiaw, by byy spenione wymagania typu (20.1),
(20.2) lub (20.3).
20.2.2. Ograniczenie napre w punkcie
Sens lokalnego warunku napreniowego (20.1) objaniono w rozdziale 7. przy omawianiu hipotez
wyteniowych. Rezultaty zawartych tam rozwaa wykorzystamy do analizy warunku wytrzymaociowego odnoszcego si do materiau sprysto-plastycznego o charakterystyce podanej na rys. 20.1a i
odpowiadajcego warunkowi plastycznoci Hubera-Misesa-Hencky'ego.
Dla uproszczenia uwagi przyjmijmy, e w konstrukcji wystpuje paski stan naprenia. Zaleno
graniczn w tym przypadku mona zapisa nastpujco:
F1 = F1 ( ij , 1 ) = 12 1 2 + 22 12 = 0,
(20.4)
gdzie 1 i 2 oznaczaj nieuporzdkowane naprenia gwne (3 = 0), a 1 jest parametrem wytrzymaociowym materiau i oznacza pewn warto naprenia, ktr uznaje si za niebezpieczn (nieprzekraczaln). Dla 1 = P otrzymujemy elips odpowiadajc penemu uplastycznieniu materiau; dla 1 = S
otrzymujemy elips ograniczajc obszar sprysty (por. rys. 20.1b). Parametr 1 ma zatem sens granicznego naprenia zredukowanego (zastpczego).
Rys. 20.1
Alma Mater
Dodatek
Decydujc si na przyjcie wartoci 1 z przedziau < S , P > trzeba przeprowadzi analiz przystosowania si konstrukcji do zaoonego programu obcienia zmiennego. W obszarze sprystym problem
ten nie wystpuje. Dlatego tradycyjne metody projektowania (np. metoda napre dopuszczalnych), w
ktrych posugujemy si tylko warunkiem lokalnym typu (20.1), wymagaj, by w kadym punkcie konstrukcji wystpoway tylko spryste stany naprenia*). W metodzie napre dopuszczalnych jako warto nieprzekraczaln przyjmuje si naprenie dopuszczalne dop , mniejsze od granicy sprystoci S.
Naprenie to definiuje si nastpujco:
1 = dop = P , n0 > 1,
(20.5)
n0
gdzie n0 jest wymaganym wspczynnikiem bezpieczestwa (pewnoci). W omawianej metodzie wspczynnik ten musi by wikszy od stosunku P/S, gdy w przeciwnym razie obszar dopuszczalny obejmowaby rwnie stany sprysto-plas-tyczne. Wobec tego
n0 > P / S .
(20.6)
Dla orientacji podamy, e w przypadku mikkiej stali budowlanej S 0,8P, skd n0 > 1,25. Obszar
dopuszczalny (20.1) opisuje wwczas nierwno (por. rys. 20.1b linia przerywana):
2
0.
F1 = 12 1 2 + 22 dop
Warunek Hubera-Misesa-Hencky'ego stosuje si do materiaw cigliwych, ktre sygnalizuj przecienie pojawieniem si trwaych odksztace. Materiay kruche nie wykazuj tej wasnoci przy rozciganiu (rys. 20.2a). Dlatego te w obszarze
Rys. 20.2
napre rozcigajcych jest uzasadnione przyjmowanie wikszej wymaganej wartoci wspczynnika

pewnoci n0(r ) od wartoci wymaganej w obszarze ciskania n0(c ) . Ilustruje to rysunek 20.2b, na ktrym
n0( r ) =
OB1
OB
> n0( c ) =
,
OA
OA1
a obszar dopuszczalny odpowiadajcy nierwnoci (20.1) zosta zakreskowany.

20.2.3. Ograniczenie si wewntrznych na poziomie przekroju
Rozwaymy dziaanie siy normalnej i momentu zginajcego na prostoktny przekrj prta wykonanego z materiau sprysto-plastycznego (rys. 20.3). Nono spryst przekroju okrelaj dwa parametry wytrzymaociowe: sia normalna NS i moment zginajcy MS, opisane wzorami:
*)
Wyjtek stanowi tu uplastycznienia wystpujce na bardzo maym obszarze (np. przy docisku lub nagej
zmianie przekroju).
Alma Mater
Dodatek
r1 = N S = S A, r2 = M S = S W ( S ) ,
(20.7)
(S)
gdzie S oznacza granic sprystoci rwn granicy proporcjonalnoci H, a A = bh oraz W = bh /6

oznaczaj odpowiednio pole i sprysty wskanik wytrzymaoci przekroju. Ze wzoru na naprenia
ekstremalne przy mimorodowym dziaaniu siy normalnej na przekrj prta liniowo-sprystego otrzymujemy nierwno wyznaczajc obszar sprysty:
N
A
M
W (S)
S ,
skd
F2 ( N , M ; N S , M S ) =
N
NS
M
MS
1 0.
(20.8)
Grn ocen nonoci plastycznej okrelaj parametry wytrzymaociowe: sia normalna NP i moment
zginajcy MP, wyraone zalenociami:
r1 = N P = A P , r2 = M P = P W ( P ) ,
(P)
(20.9)
gdzie W = bh /4 i oznacza plastyczny wskanik wytrzymaoci. Odpowiednia zaleno graniczna ma

w tym przypadku posta (por. wzr (18.30)):
F2 ( N , M ; N P , M P ) =
N
+
1 = 0.
MP NP
M
(20.10)
Obszar sprysto-plastyczny jest okrelony nierwnociami:

F2 ( N , M ; N S , M S ) > 0,
(20.11)
F2 ( N , M ; N P , M P ) < 0.
Przyjcie koncepcji naprenia dopuszczalnego pozwala wyznaczy obszar dopuszczalny. Obszar ten,
zawarty wewntrz obszaru sprystego, wyznaczaj sia normalna Ndop i moment zginajcy Mdop :
r1 = N dop = dop A =
r2 = M dop = dop W
P
N
A= P ,
n0
n0
(S)
M W (S)
= P W ( S ) = P ( P) ,
n0
n0W
(20.12)
przy czym
F2 ( N , M ; N dop , M dop ) =
M
M dop
N
N dop
1 0.
(20.13)
Z zalenoci (20.12) i (20.13) wynika, e wspczynnik pewnoci odniesiony do nonoci plastycznej

przekroju zmienia si w zalenoci od mimorodu z N = M / N . Najmniejsza warto tego wspczynnika
odpowiada prostej M = 0 i wynosi n0 , natomiast najwiksza wystpuje dla N = 0 i wynosi
n0 (W ( P ) / W ( S ) ) .
Alma Mater
Dodatek
Rys. 20.3
W odniesieniu do materiaw zbrojonych poprzestajemy zazwyczaj tylko na warunku plastycznoci, a

krzywa graniczna przyjta do projektowania jest zmniejszona proporcjonalnie do wspczynnika pewnoci, zmieniajcego si w zalenoci od znakw napre (rys. 20.4b). Parametry wytrzymaociowe,
okrelajce ksztat krzywej granicznej, zale tu od intensywnoci zbrojenia oraz od stosunku granicy
plastycznoci zbrojenia i materiau rodzimego.
Rys. 20.4
Alma Mater
Dodatek
Rysoodporno konstrukcji betonowych przeprowadza si na og przy zaoeniu, e materia jest

kruchy. Otrzymuje si wwczas odcinkowo-liniowe warunki graniczne (por. rys. 20.5).
Rys. 20.5
20.2.4. Ograniczenie obcie konstrukcji

Koncepcja obszaru dopuszczalnego w przestrzeni obcie pozwala uwzgldni nie tylko efekty lokalne i globalne, takie jak np. stateczno, nono graniczn lub przystosowanie konstrukcji. Przykady
obszarw dopuszczalnych przy utracie statecznoci w wyniku obcie zoonych omwiono w rozdziale
19.
Zasadnicze znaczenie w przedstawianej tematyce maj obszary czysto sprystej reakcji konstrukcji
oraz obszary nonoci granicznej. Zagadnienia te zilustrujemy dwoma przykadami.
Rozwamy najpierw ram portalow przedstawion na rys. 20.6a. Jej obcienie stanowi dwie siy:
pozioma Px i pionowa Py. Zamy, e prty ramy s wykonane z materiau sprysto-idealnie plastycznego (rys. 20.5b), a przekroje prtw s idealnymi dwuteownikami. Oznacza to, e moment plastyczny
MP jest rwny momentowi sprystemu MS. Dla uproszczenia przyjmiemy dalej, e prty ramy s pryzmatyczne, a przekroje supw i rygla s takie same.
Przy wyznaczaniu obszaru sprystego pominiemy wpyw si normalnych na wartoci napre. Wobec tego osignicie w jakimkolwiek przekroju ramy momentu zginajcego rwnego MS odpowiada
punktom brzegowym obszaru sprystego. Ekstremalne momenty zginajce wystpuj w czterech przekrojach krytycznych oznaczonych na rys. 20.6a liczbami 1, 2, 3 i 4. Do wyznaczenia obszaru sprystej
reakcji konstrukcji wystarczy zatem badanie wartoci momentw zginajcych tylko w przekrojach krytycznych. Skorzystamy z rezultatw zadania zamieszczonego w p. 17.1. Otrzymujemy (h = l, Js = Jr):
M1 = 0,5063Px l + 0,0380 Py l ,
M 2 = 0,2785 Px l 0,1709 Py l ,
M 3 = 0,0316 Px l + 0,3101Py l ,
M 4 = 0,2150 Px l 0,2090 Py l.
Obszar sprysty wyznaczaj warunki Mi M S (i = 1, 2, 3, 4), co po rozpisaniu prowadzi do czterech
nierwnoci jednoczesnych:
1) 1 0,5063 p x + 0,0380 p y 1,
2 ) 1 0,2785 p x 0,1709 p y 1,
3) 1 0,0316 p x + 0,3101 p y 1,
4 ) 1 0,2150 p x 0,2090 p y 1,
Alma Mater
Dodatek
gdzie px = Px l / M S , p y = Py l / M S . W rezultacie otrzymujemy omiobok zaznaczony na rysunku 20.6f

lini cig.
Obszar nonoci granicznej wyznaczamy na podstawie analizy mechanizmw zniszczenia ramy, po
pominiciu wpywu si normalnych na uplastycznienie. Liczba przekrojw krytycznych wskazuje, e
ukad ma dwa stopnie swobody. Jako niezalene mechanizmy podstawowe przyjto mechanizm belkowy
I (rys. 20.6c) i mechanizm przechyu II (rys. 20.6d). Do analizy trzeba przyj rwnie mechanizm kombinowany III, przedstawiony na rys. 20.6e (por. zadanie zamieszczone w p. 18.3.7). Dla wymienionych
mechanizmw otrzymujemy nastpujce rwnania pracy wirtualnej:
I: Py l& = 4 M P & ,
II: Px h& = 3 M P & ,
III: Px h& + Py l& = 5 M P & ,
skd po uwzgldnieniu, e h = l i MP = MS , wynikaj rwnania brzegu obszaru nonoci granicznej:
py = 4
px = 3,
px + p y = 5.
Rys. 20.6
Alma Mater
Dodatek
Obszar nonoci granicznej jest ograniczony przez osiem prostych (linie przerywane na rys. 20.6f) i w
przeciwiestwie do obszaru sprystego jest symetryczny wzgldem osi ukadu obcie px i py .
Stany sprysto-plastyczne odpowiadaj obszarowi zakropkowanemu, zawartemu pomidzy obszarem
nonoci granicznej a obszarem nonoci sprystej. Wystpowanie obszaru sprysto-plastycznego gwarantuje, e przecienie konstrukcji bdzie sygnalizowane widocznymi odksztaceniami trwaymi.
Obszar obcie eksploatacyjnych powinien by wyranie mniejszy od obszaru nonoci granicznej i
zawiera si w obszarze dopuszczalnym. Jeeli obszar dopuszczalny wyznaczamy na podstawie koncepcji
naprenia dopuszczalnego, to ksztat tego obszaru jest podobny do obszaru sprystego. Wwczas atwo
zauway, e wspczynnik bezpieczestwa mierzony stosunkiem OC/OA zmienia si w zalenoci od
drogi obcienia. Jeeli analiz wytrzymaociow odnosimy wycznie do stanu nonoci granicznej, to
obszar dopuszczalny bdzie figur podobn do obszaru nonoci granicznej. Wspczynnik bezpieczestwa mierzony stosunkiem OC/OA1 jest teraz stay, jednak odlego brzegu obszaru dopuszczalnego
od brzegu obszaru sprystego zmienia si w zalenoci od drogi obcienia. Warto jednak zwrci uwag, e mog teraz wystpi sytuacje, w ktrych obszar dopuszczalny obejmuje rwnie stany sprystoplastyczne. Jeeli tak si zdarzy, to trzeba zbada, czy konstrukcja przystosuje si do danego programu
obcienia.
Rys. 20.7
Problem przystosowania objanimy na przykadzie pryzmatycznej belki cigej rozwaanej ju w p.

18.4.3 i przedstawionej na rysunku 20.7a. Wartoci momentw w przekrojach krytycznych dla stanu
sprystego wynosz:
13
3
P1l
P2 l ,
64
64
6
6
M 2 = P1l
P2 l ,
64
64
3
13
M 3 = P1l +
P2 l.
64
64
M1 =
Wobec tego obszar nonoci sprystej opisuj nierwnoci:

Alma Mater
Dodatek
13
3
p1
p2 1,
64
64
6
6
p1
p2 1,
1
64
64
3
13
p1 +
p2 1,
1
64
64
1
gdzie p1 = P1l/MS , p2 = P2l/MS .

Obszar nonoci granicznej otrzymujemy z rwna pracy wirtualnej dla mechanizmw podanych na
rys. 20.7b, c:
l
P1 &1 = 3 M P &1 ,
2
1
P2 & 2 = 3 M P &2 ,
2
1
1
m P1 & 3 P2 &3 = 4 M P & 3 .
2
2
Przyjwszy, e MP = MS (idealny przekrj dwuteowy) otrzymujemy bezwymiarow posta rwna brzegu obszaru nonoci granicznej:
p1 = 6,
p2 = 6,
m p1 p2 = 8.
Oba obszary ilustruje rys. 20.7d (nono sprysta = linia ciga; nono graniczna = linia przerywana).
Zaoymy obecnie, e obszar obcie eksploatacyjnych jest okrelony przez nastpujce nierwnoci:
0 P1 P,
0 P2 P.
Chodzi o to, by wyznaczy najwiksz warto obcienia P.
Z analizy sprystej wynika, e jeli MS = MP, to Pmax = 4,92 MP/l. Analiza plastyczna prowadzi do
wartoci Pmax = 5,33 MP/l, przy czym nie mamy pewnoci, czy konstrukcja przystosuje si do danego
obszaru zmiennoci obcie. Stosownie do rezultatu uzyskanego w p. 18.4.3 wiadomo, e konstrukcja
przystosuje si,
jesli Pmax = 5,05 MP/l. Warto t mona uwaa za maksymaln nono spryst pod warunkiem
oszacowania ugi.
Powysza analiza wskazuje, e przyjcie wspczynnika bezpieczestwa n0 > 5,33 / 5,05 = 1,055 gwarantuje spryst prac konstrukcji, jeeli obcienia zmieniaj si stosownie do przyjtego obszaru obcie eksploatacyjnych.
20.3. WARUNKI SZTYWNOCIOWE

Sztywno konstrukcji charakteryzuj wielkoci kinematyczne pojawiajce si na skutek czynnikw
zewntrznych (obcie).
Zapewnienie odpowiedniej sztywnoci konstrukcji polega przede wszystkim na ograniczeniu bezwzgldnych wartoci przemieszcze, czyli na spenieniu nierwnoci:
u( x1 , x2 , x3 ) un ,
(20.14)
gdzie un oznacza pewn z gry ustalon warto nieprzekraczaln (dopuszczaln, graniczn).

W konstrukcjach wykazujcych drgania oprcz spenienia nierwnoci (20.14) wymaga si rwnie
ograniczenia bezwzgldnych wartoci przyspiesze. W pewnych szczeglnych przypadkach krzywizny
elementw konstrukcji nonej nie mog przekracza pewnych wartoci granicznych. Sytuacja taka dotyAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Dodatek
10
czy np. stropw tynkowanych, kiedy zaley nam na tym, by nie nastpowao pkanie tynku na skutek
przekroczenia wytrzymaoci na rozciganie przy zginaniu.
Mona zada pytanie, dlaczego ograniczamy przemieszczenia, skoro nono konstrukcji jest wystarczajca. Chodzi gwnie o to, by byy spenione wymagania teorii geometrycznie liniowej, ktra jest podstaw wikszoci przepisw projektowania konstrukcji. Poza tym bardzo istotne s czynniki estetyczne,
psychologiczne i uytkowe. Due przemieszczenia konstrukcji wpywaj negatywnie na samopoczucie
ludzi znajdujcych si wewntrz obiektu. Przy bardzo duych rozpitociach dwigarw ograniczenie
ugi bywa konieczne ze wzgldu na swobodne poruszanie si suwnic.
Warto zwrci uwag, e tendencje do spenienia wymaga teorii liniowej oraz wzgldy psychologiczne znajduj wyraz w sposobie ustalania wartoci przemieszcze dopuszczalnych, ktre okrela si
jako pewn cz gabarytw konstrukcji. Na przykad, jeli dopuszczalne ugicie belki ustalamy jako
pewn cz jej rozpitoci: un = l/200 (por. rys. 20.8a), to w istocie rzeczy ograniczeniu nie podlega
ugicie belki, lecz kt nachylenia ciciwy n = 1 / 100 (por. rys. 20.8a). Subiektywna ocena deformacji
polega bowiem na ocenie kta nachylenia ciciwy linii ugicia, a nie na bezwzgldnej wartoci ugicia.
Rys. 20.8
Podczas analizy wartoci ugi trzeba pamita, e w przypadku obcie niesymetrycznych (por. rys.
20.8b) ugicie w poowie rozpitoci nie odbiega wiele od ugicia maksymalnego. Okoliczno ta bardzo
uatwia projektowanie, gdy nie trzeba poszukiwa wsprzdnych pooenia punktu, w ktrym wystpuj przemieszczenia ekstremalne. W praktyce przemieszczenia oblicza si tylko w pewnych z gry ustalonych punktach.
Warunek sztywnoci (20.14) ma charakter globalny, gdy przemieszczenia kadego punktu zale w
istotny sposb od rozkadu si wewntrznych i wymiarw przekrojw w caej konstrukcji. W problemach
optymalizacji jako miar podatnoci konstrukcji przyjmuje si niekiedy cakowit energi spryst, wyraon przez siy wewntrzne. Dla belek przedstawionych na rys. 20.8a i b energie te, stosownie do twierdzenia Clapeyrona, przyjmuj odpowiednio wartoci:
1
U=
2
1
1
1
M ( x) 2
dx =
q( x) u( x)dx = q u( x)dx = ql ur ,
2
2
2
EJ
U=
M ( x , x ) 2
1
dx = P u( x ).
EJ
2
Widzimy zatem, e w obu przypadkach cakowita energia sprysta jest proporcjonalna do ugi belki. Istotn zalet tej miary podatnoci jest fakt, e energia U jest zawsze nieujemna. Wasno ta znacznie
upraszcza rozwizanie problemw optymalizacji. Opisan koncepcj oceny sztywnoci konstrukcji
wprowadzi polski uczony Wasiutyski w 1939 roku.
Wymagania sztywnociowe speniamy przez obranie odpowiednich wymiarw (przekrojw) elementw konstrukcji.
Alma Mater
Dodatek
11
20. 4. WYMIAROWANIE
Termin wymiarowanie oznacza t cz procesu projektowania, w ktrej obieramy wymiary przekrojw i cechy mechaniczne materiaw konstrukcyjnych. Wymiarowanie jest z natury rzeczy procesem
iteracyjnym, gdy kada zmiana przekroju pociga za sob zmian pola przemieszcze i pola si wewntrznych. W ukadach statycznie wyznaczalnych zmiana si wewntrznych spowodowana przeprojektowaniem przekrojw jest zwizana wycznie ze zmian ciaru wasnego konstrukcji. W ukadach statycznie niewyznaczalnych zmiana si wewntrznych wystpuje rwnie w konstrukcjach niewakich,
rozkad tych si zaley bowiem od proporcji sztywnoci przekrojw.
W praktyce projektowej postpujemy zazwyczaj w ten sposb, e najpierw obieramy wymiary przekrojw konstrukcji ze wzgldu na warunki wytrzymaociowe, a potem sprawdzamy warunki sztywnociowe. Sens tej procedury objanimy na przykadach.
Rozwamy przypadek najprostszy, w ktrym wystpuje tylko jeden rodzaj obcienia zewntrznego P
i jedno ograniczenie przemieszczeniowe u max un (np. belka niewaka z rys. 20.8b, gdzie
umax u( x )). Obcienie i ugicie belki musz zawiera si w obrbie prostokta w przestrzeni (P, u) o
bokach Pn i un (por. rys. 20.9). Na podstawie warunku wytrzymaociowego obralimy takie wymiary
przekroju poprzecznego, e P < Pn(1) , przy czym Pn(1) zaley od wasnoci mechanicznych materiau i
przyjtego przekroju belki. Jeeli przemieszczenie umax = u( x ) wywoane przez si P jest mniejsze od
(1)
(1)
(1)
un, to projekt belki spenia wymagania bezpieczestwa, gdy punkt A (P , u ) jest zawarty w obrbie
obszaru dopuszczalnego. Sytuacj t objania rys. 20.9a. Gdy ukad jest liniowo-sprysty, to droga doj(1)
cia do punktu A jest lini prost. W innych przypadkach droga ta moe by krzywoliniowa.
Na rysunku 20.9b przedstawiono przypadek, w ktrym projekt 1 spenia warunek wytrzymaociowy,
a nie spenia warunku sztywnociowego. Wobec tego projekt belki trzeba poprawi. Najprostszym rozwizaniem jest przyjcie projektu 2, w ktrym belka pryzmatyczna ma odpowiednio wikszy przekrj.
(2) (2) (2)
Wwczas na paszczynie (P,u) otrzymujemy punkt A (P , u ), lecy wewntrz obszaru dopuszczalnego wyznaczonego przez wartoci Pn( 2 ) i un( 2 ) . Trzeba doda, e Pn( 2 ) > Pn(1) , gdy powikszenie przekroju spowodowao zwikszenie nonoci belki.
Jeeli warunek wytrzymaociowy odniesiemy do naprenia nieprzekraczalnego Z zalenoci (20.12)
i (20.13) wynika, e wspczynnik pewnoci odniesiony do nonoci plastycznej przekroju zmienia si w
zalenoci od mimorodu z N = M / N . Najmniejsza warto tego wspczynnika odpowiada prostej
M = 0 i wynosi n0 , natomiast najwiksza wystpuje dla N = 0 i wynosi n0 (W ( P ) / W ( S ) ) .n, to obszar
dopuszczalny w przestrzeni (,u) jest zawsze stay i nie zaley od wymiarw przekroju. Procedur poprawienia projektu w tym wypadku ilustruje rys. 20.9c.
Podobna sytuacja wystpuje, gdy pierwszy projekt spenia warunek sztywnociowy, a nie spenia warunku wytrzymaociowego. Problem ten ilustruj rys. 20.9d, e. Na tych rysunkach wida wyraniej sens
kryterium energetycznego, ktre w istocie rzeczy ogranicza pole obszaru dopuszczalnego w przestrzeni
obcienieprzemieszczenie. Z tego wzgldu kryterium to prowadzi zazwyczaj do projektw, ktre speniaj oba warunki bezpieczestwa: wytrzymaociowy i sztywnociowy.
Problem wymiarowania konstrukcji poddanych obcieniom zoonym przy ograniczeniu przemieszcze w wikszej liczbie punktw jest ju bardzo skomplikowany. Pewien pogld na t spraw daje przykad ramy z rys. 20.10a, obcionej siami Px i Py , gdzie ograniczeniu podlegaj przemieszczenia x i y.
Obszar obcie eksploatacyjnych e opisuj nierwnoci:
Px Px Px+ , Py Py Py+ .
Alma Mater
Dodatek
12
Obszar ten zakreskowano na rys. 20.10b.
Rys. 20.9
Rys. 20.10
Spenienie warunkw wytrzymaociowych polega na takim obraniu przekrojw prtw ramy, by

obszar obcie eksploatacyjnych zawiera si w obszarze obcie nieprzekraczalnych, opisanym nierwnoci F3(Px,Py) 0. Obszarowi e odpowiada obszar De w przestrzeni przemieszcze x ,y. W
poprawnie zaprojektowanej konstrukcji obszar De musi zawiera si w obszarze przemieszcze nieprzeAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Dodatek
13
kraczalnych Dn (por. rys. 20.10c). Jeeli wymaganie, by De Dn nie jest spenione, niezbdna jest
korekta projektu konstrukcji, polegajca na zmianie przekrojw ramy. Dalsze komplikacje powstaj, gdy
uwzgldnimy ciar wasny konstrukcji nonej. Zasadnicza trudno wynika std, e wartoci obcie i
wymiary obszaru nonoci konstrukcji nie s niezalene, lecz s powizane z wymiarami przekrojw
elementw konstrukcji.
20.5. PRZEGLD METOD SPRAWDZANIA

BEZPIECZESTWA KONSTRUKCJI
20.5.1. Metoda napre dopuszczalnych
Metod t stosuje si przy zaoeniu, e konstrukcja jest liniowo-sprysta. Projekt dopuszczalny w
kadym punkcie konstrukcji powinien spenia dwa warunki:
F1 ( ij( e) n0 , k ) 0,
(20.15)
u( x1 , x2 , x3 ) udop ,
gdzie symbol ij( e ) oznacza naprenia wywoane przez obcienia eksploatacyjne, n0 wymagany
wspczynnik
bezpieczestwa,
F1 ( ij( e) n0 , k ) = 0
parametry
wytrzymaociowe
materiau.
Funkcja:
jest rwnaniem brzegu obszaru dopuszczalnego w przestrzeni napre. Konkretna
posta tej funkcji zaley od przyjtej hipotezy wyteniowej. Jeeli na przykad obowizuje hipoteza
HMH, a wspczynnik bezpieczestwa wynosi n0, to
F1 ( ij( e) n0 , k ) = F1 ( ij( e) n0 , P ) = ( 11 22 ) 2 + ( 22 33 ) 2 +
+ ( 33 11 ) 2 + 6( 12 + 23 + 31 ) 2 n02 2 2P .
Gdy hipoteza wyteniowa jest jednoparametrowa, tak jak np. hipoteza HMH, to wymaganie (20.15)1 jest
rwnoznaczne ze spenieniem nierwnoci: red dop = N / n0 , gdzie N oznacza granic plastycznoci materiaw cigliwych lub wytrzymao doran materiaw kruchych.
Warto udop jest ustalana z gry i powinna by tak dobrana, by proces odksztacenia by geometrycznie liniowy oraz by konstrukcja speniaa wymagania uytkowe, estetyczne i psychologiczne.
Pewnego komentarza wymaga sposb okrelenia napre ij( e) z uwzgldnieniem statecznoci i obcie dynamicznych. Na przykad przy jednoczesnym ciskaniu i zginaniu prta ekstremalne naprenie
normalne wyznacza si ze wzoru:
( e) =
N
A
M
W L
gdzie i L oznaczaj odpowiednio wspczynnik wyboczeniowy i wspczynnik na zwichrzenie.

Zaleno ta wynika ze wzoru Dunkerleya. Jeli wystpuj obcienia dynamiczne, wprowadza si
wspczynnik zwikszajcy > 1, przez ktry mnoy si naprenia wyznaczone przy zaoeniu, e obcienie jest statyczne:
( e)
( e)
.
( e) = dyn
= stat
20.5.2. Metoda napre granicznych

Istota tej metody polega na wprowadzeniu tzw. wspczynnikw obcienia i oraz wspczynnika ,
uwzgldniajcego niejednorodno materiau, charakter obcie i warunki eksploatacji konstrukcji.
Alma Mater
Dodatek
14
Wspczynniki te stosuje si tylko przy sprawdzaniu warunku wytrzymaociowego. Tak zwane obcie*
nie obliczeniowe P wyznacza si ze wzoru:
P* =
Pi(e) i .
(20.16)
Obcienia Pi( e ) s ustalane dla i-tego rodzaju obcienia eksploatacyjnego (np. ciar wasny, wiatr,
nieg, temperatura, parcie cieczy, parcie gruntu itp.) i nosz nazw obcie charakterystycznych. Wartoci wspczynnikw i zale od rodzaju obcienia i wahaj si w granicach < i , i+ > , przy czym
i 1, i+ 1. Wartoci mniejsze od jednoci stosuje si tylko w tych przypadkach, w ktrych zmniejszenie obcienia powoduje zmniejszenie bezpieczestwa konstrukcji. Dla obcie staych wspczynniki i rwnaj si zazwyczaj 0,9, a najmniejsza warto 0,8 odnosi si do obcienia gruntem nasypowym. Wspczynniki i+ dla obcie staych nie przekraczaj wartoci 1,3, a dla zmiennych wartoci
1,45. W przypadkach standardowych obcienia obliczeniowe s z reguy wiksze od obcie charakterystycznych.
Wspczynnik jest liczb mniejsz od jednoci ( < 1), redukujc wymiary obszaru granicznego
opisujcego uplastycznienie materiau cigliwego lub osignicie wytrzymaoci doranej materiau kruchego.
Sens warunku wytrzymaociowego w metodzie napre granicznych objania rys. 20.11. Uplastycznienie (zniszczenie) materiau wystpuje dla napre 1P i 2P , speniajcych rwnanie
F1 (1P , 2P , P ) = 0 (linia przerywana). Zredukowany -krotnie obszar graniczny odpowiada obszarowi

zaznaczonemu lini cig. Granic tego obszaru opisuje rwnanie F1 (1 , 2 , P ) = 0. Jeeli na konstrukcj dziaaj przykadowo dwa obcienia P1( e ) i P2( e ) , to kocowy stan naprenia obliczeniowego
odpowiada punktowi A2, wyznaczonemu przez koniec wektora wypadkowego, bdcego sum wektorw
OA1 i A1A2, ktre odpowiadaj obcieniom P1( e )1 i P2( e ) 2 . Warunek wytrzymaociowy jest speniony wwczas, gdy punkt A2 ley w obrbie zredukowanego obszaru granicznego. Rysunek 20.11 dowodzi,
e w metodzie napre granicznych nie ma sensu klasyczna definicja wspczynnika bezpieczestwa.
Rys. 20.11
W zadaniach liniowych naprenia graniczne mona uwaa za sum napre pochodzcych od

poszczeglnych rodzajw obcie eksploatacyjnych:
ij* = 1 ij ( P1( e) ) + 2 ij ( P2( e) ) +...

(20.17)
Alma Mater
Dodatek
15
Warunek wytrzymaociowy w metodzie napre granicznych mona zatem zapisa nastpujco:

(20.18)
F1( ij* , k ) 0,
gdzie F1( ij* , k ) = 0 i jest rwnaniem -krotnie zmniejszonej powierzchni plastycznoci lub wytrzymaoci doranej.
Do obliczenia przemieszcze przyjmuje si obcienia charakterystyczne (tzn. i 1), a warunek
sztywnoci formuuje si identycznie jak w metodzie napre dopuszczalnych:
u( x1 , x2 , x3 ) ugr ,
(20.19)
gdzie ugr oznacza pewn z gry ustalon graniczn warto maksymalnego przemieszczenia. Gdy warunek wytrzymaociowy pozwala na zdefiniowanie naprenia zredukowanego, to wymaganie (20.18)
mona zapisa w postaci nierwnoci:
*
red
N ,
gdzie N oznacza naprenie niszczce.
20.5.3. Metoda odksztace plastycznych

Metod t stosuje si wycznie w odniesieniu do konstrukcji elbetowych. Odpowiedni sztywno
konstrukcji zapewnia si przez ograniczenie od dou minimalnych przekrojw prtw oraz gruboci pyt i
powok. Projektowanie wedug tej metody polega zatem tylko na spenieniu warunku wytrzymaociowego, ktry ma charakter lokalny, ale jest ju zapisany w przestrzeni si wewntrznych na szczeblu przekroju.
W metodzie odksztace plastycznych wprowadza si jeden globalny wspczynnik pewnoci n0. Pole
si wewntrznych Y j( e ) wywoanych przez obcienia eksploatacyjne oblicza si przy zaoeniu, e konstrukcja jest wykonana z betonu wykazujcego cechy materiau idealnie liniowo-sprystego. W wyniku
przemnoenia tego pola przez wspczynnik bezpieczestwa n0 otrzymuje si statycznie dopuszczalne
pole si wewntrznych Y j( e ) n0 , ktre stosownie do gwnego postulatu metody towarzyszy wystpieniu uoglnionych przegubw plastycznych i przeksztaceniu si konstrukcji w mechanizm. Procedur
t objaniono na przykadzie belki z rys. 20.12. Wymiarowanie polega na dobraniu odpowiedniej iloci
zbrojenia w przekrojach niebezpiecznych, ktrych pooenie jest znane z rozwizania sprystego.
Warunek wytrzymaoci polega na spenieniu nierwnoci:
F2 Y j( e ) n0 , rk 0.
(20.20)
Alma Mater
Dodatek
16
Rys. 20.12
Opisana metoda daje poprawn ocen nonoci granicznej caej konstrukcji, aczkolwiek uzyskane za
jej pomoc projekty zazwyczaj nie s optymalne. Wynika to std, e z gry narzuca si przebieg si wewntrznych w konstrukcji stosownie do rozwizania sprystego.
20.5.4. Metoda nonoci granicznej

Metoda nonoci granicznej suy do oceny wytrzymaoci konstrukcji.
W porwnaniu z omwionymi ju metodami projektowania istotne jest to, e warunek wytrzymaoci
ma charakter globalny i odnosi si do przestrzeni obcie konstrukcji. Problem projektowania polega na
znalezieniu takich wymiarw poprzecznych i ewentualnie zbrojenia konstrukcji elementw, by dany obszar obcie eksploatacyjnych znajdowa si w obszarze dopuszczalnym. Obszar dopuszczalny jest n0krotnie zmniejszonym obszarem nonoci granicznej w przestrzeni obcie. Klasyczn metod nonoci
granicznej opracowano dla obcie jednoparametrowych. Oznacza to, e poszukujemy takiego mnonika ### ukadu obcie eksploatacyjnych Pj( e ) , by n0 .
Warunek wytrzymaociowy w metodzie nonoci granicznej mona zapisa, jak nastpuje:
F3 Pj( e) n0 , Rk 0 ,
(20.21)
gdzie F3 ( Pj , Rk ) = 0 i jest rwnaniem brzegu obszaru nonoci granicznej w przestrzeni obcie. Warto wspczynnika bezpieczestwa n0 powinna gwarantowa ewentualne przystosowanie si konstrukcji
do danego obszaru zmiennoci obcie.
20.5.5. Metoda stanw granicznych
Na metodzie stanw granicznych s oparte wszystkie aktualnie obowizujce normy projektowania
konstrukcji budowlanych. W metodzie tej rozrnia si dwa zasadnicze stany:
stan graniczny nonoci,
stan graniczny uytkowania.
Stan graniczny nonoci jest po prostu warunkiem wytrzymaociowym, w ktrym wprowadza si
znane wspczynniki obcie i i mnonik materiaowy .
Alma Mater
Dodatek
17
W konstrukcjach elbetowych odpowiada to zmodyfikowanej metodzie odksztace plastycznych, w ktrej zamiast obcie niszczcych wprowadza si obcienia obliczeniowe, a zamiast warunku plastycznoci zmniejszony -krotnie warunek plastycznoci. Dopuszcza si rwnie stosowanie odpowiednio
zmodyfikowanej metody nonoci granicznej.
Do stanw granicznych uytkowania nale:
stan graniczny przemieszcze,
stan graniczny pojawienia si rys (elbet),
stan graniczny rozwarcia rys (elbet).
Warunek bezpieczestwa w stanie granicznym przemieszcze polega na spenieniu nierwnoci
u( x1 , x2 , x3 ) ugran przy stosowaniu mnonikw i = 1 . Pozostae stany graniczne s cile zwizane ze
specyfik konstrukcji elbetowych i nie bdziemy ich omawia.
Alma Mater
Dodatek
21.
WYBRANE WIADOMOCI Z MATEMATYKI
21.1. ZAPIS WSKANIKOWY I WZR GREENA-OSTROGRADSKIEGO-GAUSSA
W ukadzie kartezjaskim x, y, z wersory oznaczamy zazwyczaj symbolami:
i, j, k. Du zwarto i czytelno oraz atwo zapamitania wzorw zapewnia tzw. zapis wskanikowy,
w ktrym osie ukadu oznacza si nastpujco: x1 = x, x2 = y, x3 = z, a wersory e1= i, e2= j, e3= k. Dla
wskanikw (indeksw) rezerwuje si litery alfabetu aciskiego, np. xi (i = 1, 2, 3). Stosownie do tej
umowy wsprzdne wektora A: Ax, Ay, Az oznacza si przez A1, A2, A3 lub krtko Aj
(j = 1, 2, 3).
W przestrzeni trjwymiarowej bardzo czsto powtarza si sumowanie od 1 do 3 wzgldem pewnych
wskanikw. Dlatego zgodnie z umow sumacyjn wprowadzon przez Einsteina opuszczamy znak
sumy w jednomianie, jeli indeks sumowania wystpuje w nim dwa razy. Na przykad:
3
A=
Ai ei = A1e1 + A2e2 + A3e3 = Ai ei ,

i =1
3
Tij B j = Ti1B1 +Ti 2 B2 + Ti 3B3 = Tij B j ,

i =1
3
pp = 11 + 22 + 33 = pp .
i =1
Powtarzajcy si indeks (tzw. wskanik niemy) mona oznaczy dowoln liter alfabetu (np.
pp = rr = ii ).
Pochodn czstkow wzgldem wsprzdnej xi zaznaczamy przecinkiem na poziomie wskanika
wedug wzoru:
( ) = ( ) ,i .
xi
Na przykad
u j
2 Gi
F
= F, j ;
= u j ,i ;
= Gi, kl
x j
x i
x k x l
( Ai Bkj ) = ( Ai Bkj ) , p = Ai , p Bkj + Ai Bkj , p .

x p
Tensorem w przestrzeni 3-wymiarowej nazywamy taki obiekt, ktrego wsprzdne przy obrocie
ukadu osi xi do pooenia xt', transformuj si wedug nastpujcego prawa:
Tp'r '...s' = Tij...k aip'a jr '...aks' ,
gdzie aip' = cos( xi , x p' ) = a p'i , a liczba wskanikw okrela rzd (walencj) tensora.
Transformacja wektora (tensora I rzdu)
Ap' = Ai aip'
(i = 1, 2, 3; p' = 1', 2', 3').
Identycznie transformuj si wsprzdne punktw:

x p' = x j a jp' .
Alma Mater
Dodatek
Transformacja tensora II rzdu

p'q ' = ij aip'a jq ' (i , j = 1, 2, 3, p', q ' = 1', 2', 3')
Dodawanie tensorw i macierzy
C = A + B : Ci = Ai + Bi ,
P = T + S: Pij = Tij + Sij .
Mnoenie tensorw
Cijk = Ai B jk ,
Pijr = Tijk S kr ,
= RijU ij ,
Mnoenie macierzy
C = A B : Cij = Air Brj ,(i = 1, 2 , ..., m, j = 1, 2, ..., n, r = 1, 2, ..., s),
m n
m s s n
u = D x : ui = Dir xr , (i = 1, 2 , ..., m, r = 1, 2, ..., s),
m 1
m s s 1
T
f = x
z : f = xi zi , (i = 1, 2 , ..., n).
1 n n 1
Iloczyn skalarny wektorw

A B = A B cos = Ai Bi .
Delta Kroneckera
1, i = j ,
ij = ei e j =
0, i j.
Zamiana wskanika za pomoc delty Kroneckera
Pj jr = Pr ,
na przykad
A B = Ai B j ei e j = Ai ( B jij ) = Ai Bi .
Symbol permutacyjny
0, gdy i=j , i=k lub j=k ,
eijk = + 1, gdy i , j , k przedstawiaj permutacj cykliczn liczb 1,2,3

_
1, gdy i , j , k przedstawiaj permutacj cykliczn liczb 3,2,1.
Iloczyn wektorowy
C = A B = eijk e i A j Bk .
Alma Mater
Dodatek
Jednostkowy wektor normalny do powierzchni S
n = n1e1 + n2 e2 + n3e 3 = ni ei ,
n = 1, a wsprzdne tego wektora s kosinusami kierunkowymi normalnej do powierzchni S:
ni = cos( n, xi ) , przy czym ni ni = n12 + n22 + n23 = 1.

Twierdzenie Greena-Ostrogradskiego-Gaussa na zamian caki powierzchniowej na objtociow:
Jeli w obszarze o objtoci V ograniczonym powierzchni S okrelone jest pole wektorowe
F( x1, x2 , x3 ), cige wraz z pierwszymi pochodnymi, to obowizuje wzr:
F n dS = divF dV
S
lub w zapisie wskanikowym
Fi ni dS = Fi ,i dV .
S
Twierdzenie to jest suszne rwnie dla pola skalarnego ( x1 , x2 , x3 ):
n j dS = , j dV ; ( j = 1, 2, 3).
S
21.2. O WEKTORACH WASNYCH I WARTOCIACH WASNYCH TENSORA

SYMETRYCZNEGO*)
Tensor jk mona traktowa jako operator liniowy przyporzdkowujcy wektorowi nk wektor mi z tej
samej przestrzeni, stosownie do transformacji:
mi = jk nk .
(a)
Jeli wektor mi jest rwnolegy do wektora nk, to wektor nk nazywamy wektorem wasnym tensora jk.
W tym przypadku transformacja (a) przybiera posta:
jk n k = n j .
(b)
Liczb nazywamy wartoci wasn (gwn) tensora jk.

Rozwamy przypadek, gdy jk jest tensorem symetrycznym, czyli jk = kj, a jego skadowe s
liczbami rzeczywistymi. Rozoymy wektor n j oraz liczb na cz rzeczywist i urojon:
n j = Re(n j ) + i Im(n j ),
= Re( ) + i Im( ),
i = 1.
(c)
Po podstawieniu (c) do zalenoci (b) otrzymujemy:

jk [Re(nk ) + i Im(nk )] = [Re( ) + i Im( )] [Re(n j ) + i Im( n j )] .
Poniewa wsprzdne jk s rzeczywiste, zachodz zalenoci:
jk Re(nk ) = Re( ) Re(n j ) Im( ) Im(n j ),
jk Im( nk ) = Re( )Im( n j ) + Im( ) Re( n j ).
Po pomnoeniu pierwszej z tych zalenoci przez Im(nj), a drugiej przez Re(nj) otrzymujemy:
*)
Wedug [52].
Alma Mater
Dodatek
(d)
jk Re(nk ) Im( n j ) = Re( ) Re(n j ) Im( n j ) Im( ) Im( n j ) Im( n j ),
jk Im( nk ) Re(n j ) = Re( ) Im( n j ) Re(n j ) + Im( ) Re(n j ) Re(n j ).
Drugie z powyszych rwna, dziki symetrii tensora jk, mona zapisa nastpujco:
(e)
kj Re( nk )Im( n j ) = Re( )Im( n j ) Re( n j ) + Im( ) Re( n j ) Re( n j ) .
Odejmujc stronami rwnanie (d)1 od rwnania (e) mamy:

(f)
( kj jk ) Re( nk ) Im( n j ) = Im( ) Re ( n j ) Re ( n j ) + Im( n j )Im( n j ) .
Lewa strona rwnania (f) jest rwna zeru, bo kj = jk. Wynika std, e:
(g)
Im() = 0.
Wynika std, e wartoci wasne tensora symetrycznego s rzeczywiste.

Oznaczymy przez nk(1) oraz n (2)
k dwa rne wektory wasne, a przez 1 i 2 dwie odpowiadajce
im wartoci wasne tensora symetrycznego jk. Stosownie do zalenoci (b) zachodz rwnania:
jk nk(1) = 1n(j1) , jk nk( 2) = 2 n (j2 ) .

Pierwsze z nich mnoymy przez n (j2 ) , a drugie przez n (j1) i odejmujemy stronami. Prowadzi to do
zalenoci:
(h)
( jk kj )nk(1) n (j2) = (1 2 )n (j1) n (j2) .
Lewa strona tego rwnania jest rwna zeru, bo jk = kj. Jeeli 1 2 , to

(i)
n(j1) n (j2) = 0.
Wektory wasne odpowiadajce rnym wartociom wasnym tensora symetrycznego s zatem

wzajemnie prostopade.
21.3. FUNKCJA HEAVISIDE'A I FUNKCJA DIRACA

W praktyce wystpuje wiele funkcji, ktre trzeba definiowa przedziaami. Rozwamy np. nastpujc
funkcj:
0, x < a ,
1
1
(a)
H ( x a ) = [ sgn( x a ) + 1] = , x = a ,
2
2
1, x > a.
Rys. 21.1
Jest to tzw. funkcja skoku jednostkowego lub funkcja Heaviside'a (rys. 21.1). W punkcie x = a funkcja
H ( x a ) jest cile biorc nieciga. Rozwijajc j jednak w szereg Fouriera dla x = a, zakada si
niekiedy, e jej warto stosownie do wzoru (a) wynosi 1/2.
Alma Mater
Dodatek
Pochodna funkcji Heaviside'a w tradycyjnym sensie nie istnieje. Pewien pogld na t spraw daje analiza pochodnej funkcji cigej, bdcej przyblieniem funkcji H ( x a ) . Rozwamy mianowicie funkcj
przedstawion na rys. 21.2a i zapisan nastpujco:
(b)
0,
x < a ,
x (a )
, a < x < a + ,
f ( x a) =
2
1,
x > a + .
Rys. 21.2
Pochodna tej funkcji jest okrelona zalenoci (por. rys. 21.2b):
(c)
0,
1
df
= f '( x a ) = ,
dx
2
0,
x < a ,
a < x < a + ,
x > a + .
Zwrmy uwag na bardzo istotn wasno. Chodzi o to, e pole prostokta odpowiadajcego
wykresowi pochodnej jest zawsze rwne 1, niezalenie od wartoci . W miar zmniejszania rzdna
funkcji f ( x a ) ronie, by dla = 0 osign warto nieskoczon (rys. 21.2c). Ten graniczny
przypadek moemy uwaa za pochodn funkcji H ( x a ) . Nazywamy j funkcj Diraca (delta) i
definiujemy nastpujco:
Alma Mater
Dodatek
(d)
0,
df
= ,
( x a ) = H '( x a ) = lim
0 dx
0,
x < a,
x = a,
x > a.
Funkcj Diraca mona sobie wyobrazi jako prostokt o nieskoczonej wysokoci i zerowej szerokoci
oraz o polu rwnym jednoci. T ostatni wasno mona zapisa nastpujco:
c
( x a)dx = 1,
(e)
b < a < c.
Drug bardzo wan cech funkcji delta jest wasno filtracji. Polega ona na tym, e zachodzi zaleno
(por. rys. 21.3):
c
( x a ) g( x ) dx = g(a ).
(f)
Wasno filtracji wynika bezporednio z zalenoci (e).
Rys. 21.3
Rys. 21.4
Wprowadzenie funkcji Heaviside'a i Diraca dao pocztek tzw. teorii dystrybucji, czyli teorii funkcji
uoglnionych. Podstawy teorii dystrybucji powstay ju w drugiej poowie XIX wieku, jakkolwiek
kompletn teori i spjny aparat pojciowy zbudowano w latach czterdziestych obecnego stulecia.
Dystrybucje H ( x a ) i ( x a ) pozwalaj w zwarty sposb zapisa i wykonywa cakowanie funkcji
niecigych. Na przykad obcienie belki z rys. 21.4 mona wyrazi nastpujco:
q( x ) = P ( x a1 ) + q [ H ( x a 2 ) H ( x a3 )].
Praktyczny sens bezporedniego cakowania funkcji niecigych poznamy przy omawianiu metody
zaproponowanej przez Clebscha ju w 1862 roku (por. p. 21.4). Uyteczno zapisu dystrybucyjnego
mona rwnie zaobserwowa przy formuowaniu rwna pracy wirtualnej, tam, gdzie wystpuj
skupione siy lub odksztacenia.
21.4. CAKOWANIE RWNANIA RNICZKOWEGO

LINII UGICIA METOD CLEBSCHA
Metod Clebscha zilustrujemy na przykadzie belki pryzmatycznej z rys. 21.5a. Rwnanie
rniczkowe linii ugicia ma posta:
(a)
EJ w'' = M ( x ),
przy czym rwnanie M(x) jest opisane omioma rnymi funkcjami w kadym z przedziaw: 01,
12,...,78. W kadym z nich obcienie belki jest cige.
W podejciu klasycznym naleaoby rozwiza osiem rwna rniczkowych (a), a szesnacie staych
Alma Mater
Dodatek
cakowania obliczy z warunkw brzegowych i rwna cigoci funkcji w(x) oraz w'(x) na granicy przedziaw.
Sens metody Clebscha polega na odpowiednim zapisaniu rwnania momentw M(x) w postaci jednej
funkcji. Daje to t korzy, e niezalenie od charakteru funkcji obcienia q(x) liczba staych cakowania
odpowiada rzdowi rwnania rniczkowego (a) i jest zawsze rwna dwa.
Zasady zapisu funkcji momentw i sposobu cakowania s w istocie rzeczy efektem zastosowania
podejcia waciwego teorii dystrybucji. Zasady te mona streci w nastpujcych punktach:
a) pocztek ukadu wsprzdnych (x, w) przyjmuje si na lewym kocu belki,
b) wszystkie skadowe wyraenia na moment zginajcy w przedziale poprzednim musz powtrzy si
bez zmian w przedziale nastpnym,
c) wszystkie czony
wyraenia
na
moment
zginajcy powinny zawiera mnonik
n
( x a i ) , gdzie a i oznacza odlego pocztku danego przedziau od pocztku ukadu wsprzdnych, a
n liczb naturaln,
d) cakowanie rwnania powinno przebiega bez rozwijania wyrae w nawiasach wedug schematu:
(b)
( x ai ) n +1
1
+ C.
( x ai ) n dx =
n!
( n + 1)!
Rys. 21.5
Alma Mater
Dodatek
Pewnego komentarza wymaga spenienie zasad b) i c). Przy dziaaniu siy skupionej mnonik
( x a i ) n wystpuje w sposb naturalny, gdy dla x > ai mamy M ( x ) = P( x ai )1 (rys. 21.5b). Wpyw
momentu skupionego M0 naley zapisa w postaci wyraenia M ( x ) = M 0 ( x ai )0 (rys. 21.5c). Dla
najczciej wystpujcych obcie cigych wyraenie na moment zginajcy ukadamy, jak nastpuje:
obcienie rwnomiernie rozoone q (rys. 21.5d):
( x a1 ) 2
,
a1 x a2 ,
q
2!
M ( x) =
2
2
q ( x a1 ) + q ( x a2 ) , x a .
2
2!
2!
(c)
obcienie trjktne (rys. 21.5e):

qo
b
M ( x) =
qo
b
(d)
( x a1 ) 3
,
3!
( x a1 ) 3
( x a2 ) 2 qo ( x a2 ) 3
+ qo
+
, x a2 .
b
3!
2!
3!
a1 x a2 ,
gdzie b = a 2 a1 .
Dla x a2 po lewej stronie kreski pionowej zapisano wyraenie powtrzone
z przedziau poprzedniego. Po prawej stronie kreski pionowej podano wpyw obcienia
wygaszajcego, likwidujcego wpyw obcienia zapisanego w przedziale poprzednim (por. rys.
21.5d,e). Cakowanie w rozwaanej belce przebiega nastpujco:
1
( x 0)1
( x 1)1
( x 2) 2
( x 4) 2
EJ w" = 56
32
12
+ 12
1!
1!
2!
2!
5
( x 5) 0
64 ( x 6) 3
( x 7,5) 2 64 ( x 7,5) 3
24
+ 64
+
0!
1,5
3!
2!
1,5
3!
1
( x 8)1
+ 106
,
1!
7
( x 0) 2
( x 1) 2
( x 2) 3
( x 4) 3
EJ w = C + 56
32
12
+ 12
2! 0
2! 1
3! 2
3! 3
5
( x 5)1
64 ( x 6) 4
( x 7,5) 3 64 ( x 7,5) 4
( x 8) 2
,
24

+ 64
+
+ 106
1! 4 1,5
4! 5
3!
1,5
4!
2
!
6
7
1
( x 0) 3
( x 1) 3
( x 2) 4
( x 4) 4
EJ w = Cx + D + 56
32
12
+ 12
3! 0
3! 1
4! 2
4! 3
5
( x 5) 2
64 ( x 6) 5
( x 7,5) 4 64 ( x 7,5) 5
( x 8) 3
,
24

+ 64
+
+ 106
2! 4 1,5
5! 5
4!
1,5
5!
3
!
6
7
Na uwag zasuguje fakt, e stae cakowania C i D obowizuj dla wszystkich przedziaw, a
wartoci prawych stron w danym przedziale otrzymuje si po uwzgldnieniu wartoci ze wszystkich
poprzednich przedziaw. Stae cakowania obliczamy z warunkw brzegowych:
w(0) = 0, w(8) = 0.
Z pierwszego z nich (przedzia 01) wynika, e
EJ w(0) = C0 + D = 0, skd D = 0.
Alma Mater
Dodatek
Z drugiego otrzymujemy (przedzia 78):
83
73
64
44
32
32 12 + 12 24
6
6
24
24
2
5
4
5
64 2
0,5
64 0,5

+ 64
+
= 0,
1,5 120
24 1,5 125
EJ w(8) = C 8 + 56
skd C = 288,9 kN m2.

Wykorzystujc powysze rezultaty obliczymy dla przykadu ugicie w punkcie 3 (x = 4 m) i kt
obrotu w punkcie 2 (x = 2 m):
43
33
2 4 709,9
,
288,9 4 + 56 32 12 =
EJ
6
6
24
1
22
12 192,8
.
2 = w' (2) =
288,9 + 56 32 =
EJ
EJ
2
2
3 = w(4) =
1
EJ
21.5. CAKOWANIE GRAFICZNE

Rozwamy cak oznaczon z iloczynu dwch funkcji cigych:
x2
I=
(a)
p( x)n( x) dx,
x1
gdzie p(x) jest funkcj liniow, a n(x) jest funkcj nieliniow zmiennej x. Z rysunku 21.6 wynika, e:
p p1
p( x ) = p1 + 2
x.
(b)
b
Rys. 21.6
Rys. 21.7
Wobec tego
x2
x2
x1
x1
p p1
I = p1 n( x ) dx + 2
b
x n( x ) dx.
Pierwsza z caek przedstawia pole wykresu nieliniowego An. Druga caka jest rwna momentowi
statycznemu tego pola wzgldem osi y i wynosi An xn, gdzie xn oznacza odlego rodka cikoci
wykresu nieliniowego od osi y. Cak (a) mona zatem zapisa nastpujco:
Alma Mater
Dodatek
10
p p1
p p1
I = p1 An + 2
xn An = An p1 + 2
xn = An p( xn ),
b
b
przy czym p(xn) jest rzdn wykresu liniowego dla odcitej x = xn, okrelajcej pooenie rodka
cikoci wykresu nieliniowego. Ostatecznie uzyskujemy bardzo uyteczn formu, stanowic tre
tzw. cakowania graficznego i zwanego czasami sposobem Wiereszczagina:
x2
p( x)n( x) dx = An p( xn ).
(c)
x1
Aby obliczy cak (a), trzeba zna wzr na pole funkcji krzywoliniowej
i pooenie rodka cikoci. Wzr (c) obowizuje oczywicie rwnie wtedy, gdy funkcja n(x) jest
liniowa.
W mechanice konstrukcji bardzo czsto wykresem krzywoliniowym jest parabola drugiego stopnia,
bdca wykresem momentw pochodzcych od obcienia rwnomiernego, q = const. Parabola drugiego
stopnia ma pewn interesujc wasno, ktr warto wykorzysta. Okazuje si, e fragment paraboli
odcity dowolnie poprowadzon ciciw po wyprostowaniu daje zawsze parabol o wierzchoku
lecym w poowie odcinka A'B' o odcitej xn = ( x A + x B ) / 2 (por. rys. 21.7). atwo sprawdzi, e pole
takiego odcinka An = (2 / 3)bf , gdzie b jest podstaw, a f wysokoci odcinka paraboli.
Wszystkie wyej stwierdzone fakty wykorzystamy do obliczenia caki z funkcji bdcej wynikiem
przemnoenia wykresw podanych na rys. 21.8:
Rys. 21.8
x2
(d)
p( x) n( x) dx = 3 bf
x1
(d + e) ab 1
2 cb 1
2
+
e + d + d + e .
2
2 3
3 2 3
3
Jeeli parabola jest wykresem momentw pochodzcych od obcienia q = const, to wiadomo, e
f = qb 2 / 8 . Wwczas do obliczenia caki nie potrzeba nawet pisa rwnania funkcji momentw.
Funkcj liniow najwygodniej jest potraktowa jako sum dwch trjktw. Ten wanie sposb przyjto
przy ukadaniu wzoru (d).
Alma Mater
Dodatek
11
21.6. METODA RNIC SKOCZONYCH

Metoda rnic skoczonych suy do przyblionego rozwizywania rwna rniczkowych.
Zasadniczy sens tej metody polega na zastpieniu pochodnych przez ilorazy rnicowe.
Rys.21.9
Rozwamy cig i rniczkowaln funkcj y(x). Pierwsz pochodn funkcji y(x) w punkcie x = xi
mona w przyblieniu okreli kilkoma sposobami (por. rys. 21.9):
+
(a)
dy
y y
y
= i +1 i
dx x = xi
x i
x
(b)
dy
y yi 1
y
= i
dx x = xi
x i
x
(c)
dy
1 y
y
y yi +1 yi 1
.
= + =
dx x = xi x i 2 x i x i
2 x
Wzr (a) opisuje tzw. rnic prawostronn (w przd), wzr (b) rnic lewostronn (w ty) a
wzr (c) rnic centraln. Jeeli poprzestaniemy na wyraeniach liniowych, to zgodnie z twierdzeniem
o wartoci redniej najlepsze przyblienie pierwszej pochodnej stanowi rnica centralna. W istocie
rzeczy rnica prawostronna jest najlepszym przyblieniem nie dla x = xi, lecz dla x = xi + x / 2.
Podobnie rnica lewostronna jest najlepszym przyblieniem liniowym dla x = xi x / 2.
Najlepsze liniowe przyblienie drugiej pochodnej wyraa si nastpujco:
(d)
2 y
1 y
y y 2 yi + yi 1
=
.

= i +1
( x )2
dx 2 x = x x 2 i x x i x i
i
d2y
Alma Mater
Dodatek
12
Zalenoci (c) i (d) atwo uoglni na pochodne dowolnego rzdu (por. np. Pietrzak, Rakowski,
Wrzeniowski [35]):
(e)
n y

dx n x = x x n i
i
dny
n +
n
1 y + y , n = 2k 1,
n
2 x n
x i
i

k = 1, 2, 3,...,
=
+
n
n
1
1
1 y
y
n 1 n 1 , n = 2k ,
x x i x i
Rys. 21.10
Oglnie biorc problem najlepszego przyblienia nie jest jednak tak prosty, jak wskazuj powysze
rozwaania. Dotyczy to w szczeglnoci pochodnych czstkowych funkcji wielu zmiennych lub
zoonych operatorw rniczkowych. Chodzi bowiem o to, by bd przyblie wszystkich operatorw
rniczkowych wystpujcych w rwnaniu rniczkowym i warunkach granicznych by tego samego
rzdu. Analiz bdu przeprowadza si na podstawie rozwini funkcji w szereg Taylora lub za pomoc
rachunku wariacyjnego.
Alma Mater
Dodatek
13
Na rysunku 21.10 zestawiono najlepsze przyblienia liniowe pochodnych funkcji jednej i dwch
zmiennych wedug monografii Timoshenki i Woynowskiego-Kriegera, [50]. Przyjto tu, e siatka
wsprzdnych jest kwadratowa, przy czym x = y = a.
Dodamy jeszcze, e w ostatnich latach nastpi znaczny rozwj metody rnic skoczonych. Siatki
wsprzdnych mog by zupenie dowolne, a optymalne rozmieszczenie wzw siatki ustala si na
podstawie analizy bdw i charakteru przebiegu funkcji. Naley podkreli, e metoda rnic
skoczonych, jak kada metoda przybliona, daje w peni wiarygodne wyniki tylko do funkcji
regularnych (bez osobliwoci, nierniczkowalnoci, niecigoci itp.).
Rys. 21.11
Zastosowanie metody rnic skoczonych zilustrujemy kilkoma przykadami. Wyznaczymy najpierw

przybliony ksztat linii ugicia belki pryzmatycznej, swobodnie podpartej, obcionej rwnomiernie
(rys. 21.11). Poniewa ukad jest statycznie wyznaczalny (pole momentw jest znane), ugicie w(x)
obliczymy z rwnania rniczkowego drugiego rzdu:
d 2w
(f)
dx
M ( x)
EJ
przy warunkach brzegowych w(0) = w(l) = 0. Belk dzielimy przykadowo na cztery czci
(x = a = 0,25l) i dla kadego wza wewntrznego ukadamy rwnanie rnicowe:
2w
w 2 wi + wi +1
M
= i 1
= i , i = 1, 2, 3, 4.
2
2
EJ
a
x i
Mamy zatem
a2
1,5qa 2 ,
EJ
i = 2:
w1 2 w2 + w3 =
i = 3:
w2 2 w3 + w4 =
a2
2qa 2 ,
EJ
i = 4:
w3 2 w4 + w5 =
a2
1,5qa 2 .
EJ
Z symetrii zadania wynika, e w2 = w4, a z warunkw brzegowych, e w(0) = w1 = w(l) = w5 = 0. Wobec

tego otrzymujemy ostatecznie dwa rwnania liniowe na w2 i w3:
Alma Mater
Dodatek
2 w2 + w3 = 1,5
w2 w3 =
14
qa 2
,
EJ
qa 2
.
EJ

w2 = 2,5
qa 4
ql 4
,
= 0,00977
EJ
EJ
w3 = 3,5
5 ql 4
qa 4
ql 4
ql 4
.
= 0,01367
= 0,01302
EJ
EJ 384 EJ
EJ
Widzimy, e maksymalne ugicie w3 rni si od wartoci cisej tylko o okoo 5%. Dokadniejszy wynik
otrzymamy przy gstszym podziale belki.
Rys.21.12
Dla belki wspornikowej z rys. 21.12 obowizuj warunki brzegowe:

w( 0) = 0, czyli w1 = 0,
w2 = w0
w
w'(0) = 0, czyli x = 2a = 0, zatem w0 = w2 .

1
Rwnania rnicowe dla punktw 1 i 2 s nastpujce:

w0 2 w1 + w2 = 2 Pa 3 / ( EJ ),
w1 2 w2 + w3 = Pa 3 / ( EJ ).
Po uwzgldnieniu warunkw brzegowych rwnania te modyfikuj si do postaci:
w2 = Pa 3 / ( EJ )
2w2 + w3 = Pa 3 / ( EJ ),
skd
w3 = 3 Pa 3 / ( EJ ) =
3 3
Pl / ( EJ ) = 0,375 Pl 3 / ( EJ ).
8
Uzyskany rezultat jest wikszy od wartoci cisej o okoo 12%.

3
(wmax = 0,333pl /(EJ).

Na zakoczenie zbadamy skrcanie izotropowego prta sprystego o przekroju kwadratowym. W
celu uzyskania zadowalajcych rezultatw naleaoby wprowadzi bardzo gst siatk wsprzdnych. Z
uwagi na wycznie ilustracyjne ujcie metody rnic skoczonych ograniczymy si do siatki, w ktrej
wystpuj trzy niewiadome wartoci funkcji napre F(y, z). Temat zadania objania rys. 21.13. Funkcja
napre musi spenia rwnanie rniczkowe czstkowe:
Alma Mater
Dodatek
2 F = 2G ,
(g)
gdzie
2 =
15
2
+
y 2 x 2
przy warunku brzegowym na konturze przekroju prta Fc = 0. Objto bryy zawartej midzy
paszczyzn przekroju a rzdnymi funkcji F(y, z) jest zwizana z momentem skrcajcym M zalenoci
1
V = M,
2
(h)
a naprenia xy i xz wynosz:
xy =
(i)
F
F
, xz =
.
z
y
Rys. 21.13
Na rysunku 21.13 uwzgldniono wasno symetrii funkcji F(y, z) wzgldem osi ukadu wsprzdnych i
uwidoczniono rzdne F1, F2 i F3. Wartoci brzegowe, stosownie do warunku Fc = 0, s rwne zeru: czyli
F4 = F5 = F6 = 0. Niewiadome wartoci F1, F2 i F3 obliczymy z rwna rnicowych uoonych dla
wewntrznych punktw przekroju prta (punkty 1, 2 i 3). Rwnania te s nastpujce (por. rys. 21.10 i
rys. 21.13):
4F3 4F1 = ,
2F3 + 2F5 4F2 = ,
2F2 + F1 + F6 4F3 = ,
punkt 1:
punkt 2:
punkt 3:
2
gdzie = 2Ga .
Po uporzdkowaniu tych rwna oraz uwzgldnieniu, e F5 = F6 = 0, otrzymujemy ukad rwna
liniowych na wartoci F1, F2 i F3:
4 F1
+ 4 F3 = ,
4 F2 + 2 F3 = ,
F1 + 2 F2 4 F3 = .
9
11
7
F1 = , F2 = , F3 = .
8
16
8
Obliczymy teraz objto V wystpujc we wzorze (h). W tym celu kademu punktowi wewntrznemu
przypiszemy pewn powierzchni. Przyjmiemy, e bd to kwadraty o boku a i rodku wypadajcym w
Alma Mater
Dodatek
16
danym wle siatki wsprzdnych. Przydzia powierzchni zaznaczono liniami przerywanymi. Zakadamy
dalej, e w obrbie powierzchni przypisanej kademu punktowi rzdne funkcji napre s stae. Cako2
wita objto bdzie zatem sum iloczynw pola podstawy a i wysokoci supka Fi:
1
V a 2 ( F1 + 4 F2 + 4 F3 ) = M .
(j)
2
Po podstawieniu obliczonych wartoci F1, F2 i F3 otrzymujemy:
1
9 4 11 4 7
a2 +
+
= M ,
8
16
8
2
skd
= 2Ga 2 =
(k)
M
14,74a 2
Bezporednio z zalenoci (k) mona obliczy przyblion warto momentu bezwadnoci na skrcanie,
gdy:
M
M
,
G =
=
J s 29,5a 4
czyli
4
b
J s = 29 ,5a 4 = 29,5 = 0,115b 4 .
4
4
Poniewa warto dokadna Js = 0,141b , wic bd uzyskanego rezultatu siga 18%.

Maksymalne naprenie styczne wystpuje w punkcie 6:
max = xy (0,2a ) =
F F3 F3'
.
=
2a
z
Napotykamy tu na istotn trudno, bo nie znamy wartoci F3'. Dla jej wyznaczenia naley ekstrapolowa
funkcj F(y, z) poza kontur przekroju prta, korzystajc
z tego, e rwnanie rniczkowe problemu skrcania (g) jest suszne rwnie dla punktu 6:
4 F6 + 2 F5 + F3 + F3' = ,
skd (F5 = F6 =0)
F3' = F3 =
15
.
8
Wobec tego
1 7 15
1,375
+ =
.
2a 8 8
a
Stosownie do wzoru (k) wspczynnik mona wyrazi albo przez jednostkowy kt skrcenia , albo
przez moment skrcajcy M . W pierwszym przypadku otrzymujemy:
max =
(l)
max =
w drugim:
(m)
max =
1,375 2Ga 2 2,75Gb

=
= 0,688 Gb,
4
a
1,375 M
14,75a
1,375 64 M
M
3 =
.
14,75 b
0,168b 3
Warto wynikajca ze wzoru (l) jest mniejsza od wartoci cisej tylko o okoo 1,4%
( max = 0,878Gb ). Wykorzystanie tego wzoru jest jednak uwarunkowane znajomoci cisej wartoci
jednostkowego kta skrcenia. Wzr (m) prowadzi do wartoci wikszej od wartoci cisej a o okoo
3
20% (max= M /(0,208b )). W celu polepszenia wynikw naley wprowadzi duo gstsz siatk.
Wpyw zmniejszenia oczek siatki jest jednak stosunkowo may. wiadczy o tym np. warto
J s = 0,147b 4 , obliczona dla oczka a = b / 12 (21 niewiadomych !), w dalszym cigu obarczona dosy
znacznym bdem (4,2%).
Alma Mater
Dodatek
17
21.7. METODA NEWTONA-RAPHSONA

Metoda ta jest uoglnieniem znanej metody Newtona na przypadek ukadu rwna nieliniowych.
Sens metody Newtona-Raphsona wyjanimy na przykadzie ukadu dwch rwna nieliniowych, zapisanych nastpujco:
g1 ( x1 , x2 ) = 0,
g2 ( x1 , x2 ) = 0.
(a)
Chodzi o obliczenie pierwiastkw x1* i x 2* , wyznaczajcych jeden z punktw przecicia si krzywych

g1 i g 2 . Proces obliczania skada si z kolejnych iteracji (przyblie). W metodach iteracyjnych kluczowym zagadnieniem jest okrelenie recepty na polepszenie poprzedniego przyblienia. Zaoymy zatem,
e przyblione wartoci pierwiastkw wynosz x1 i x 2 . Poszukujemy przyrostw x1 i x2 , ktre dodane odpowiednio do wartoci x1 i x 2 dadz w wyniku wartoci blisze rozwizaniu cisemu. Przyrosty te
obliczamy, korzystajc z rozwini funkcji g1 ( x1 + x1 , x2 + x2 ) i g2 ( x1 + x1 , x2 + x2 ) w szereg
Taylora. Jeli poprzestaniemy jedynie na skadnikach liniowych tego szeregu oraz bdziemy jednoczenie
wymaga spenienia ukadu rwna (a), to otrzymamy:
(b)
g1 ( x1 + x1 , x2 + x2 ) = g1 ( x1 , x2 ) + g1,1 ( x1 , x2 ) x1 + g1,2 ( x1 , x2 ) x2 = 0,
g2 ( x1 + x1 , x2 + x2 ) = g2 ( x1 , x2 ) + g2,1 ( x1 , x2 ) x1 + g2,2 ( x1 , x2 ) x2 = 0,
gdzie
gi , j =
gi
, i , j = 1, 2.
x j
Zalenoci (b) tworz ukad dwch rwna liniowych o dwch niewiadomych x1 i x2 :

g1,1 x1 + g1,2 x2 = g1 ,
(c)
g2,1 x1 + g2 ,2 x2 = g2 .
(d)
g1 g2,2 + g2 g1,2
x1 = g g g g ,
1,1 2 ,2
1,2 2 ,1
x = g1 g2,1 g2 g1,1 .
2 g1,1 g2,2 g1,2 g2,1
Oglnie biorc, metoda Newtona-Raphsona w n-tej iteracji wymaga rozwizania ukadu rwna liniowych na przyrosty niewiadomych xi( n) , a recepta na polepszenie wyniku ma posta:
(e)
xi( n +1) = xi( n) + xi( n) ,
i = 1, 2, ..., m,
gdzie m jest liczb niewiadomych.

Zbieno metody i liczba iteracji zaley w istotny sposb od przyjcia pierwszego rozwizania ba( 0)
.
zowego, czyli tzw. punktu startowego o wsprzdnych x1( 0) , x2( 0) ,... xm
Metod Newtona-Raphsona zilustrujemy przykadem liczbowym. Rozwamy ukad rwna:
(f)
g1 ( x1 , x 2 ) = 3x12 + x 22 4 = 0,
g2 ( x1 , x 2 ) = x12 2 x 2 = 0.
Alma Mater
Dodatek
18
Rys. 21.14
Funkcja g1 ( x1 , x2 ) = 0 przedstawia rwnanie elipsy, a funkcja g2 ( x1, x2 ) = 0 rwnanie paraboli. Po*

szukujemy jednego z dwch punktw P , w ktrym przecinaj si obie krzywe (rys. 21.14). Wsprzdne
tych punktw obliczone w sposb cisy wynosz: x1* = 1,10050 i x2* = 0,60555.
O tym, ktry z powyszych punktw bdzie wyznaczony metod N-R, decyduje przyjcie punktu startowego. Jeli przyjmiemy, e x1( 0) = 1 i x2( 0) = 0,70 , to otrzymamy punkt P. lecy w pierwszej wiartce
ukadu wsprzdnych x1 , x 2 . Pochodne funkcji g1 i g 2 obliczamy na podstawie rwna (f):
g1,1 = 6 x1, g1,2 = 2 x 2 , g2,1 = 2 x1 , g2,2 = 2,
natomiast przyrosty x1 i x2 na podstawie rwna (d).
A oto kolejne przyblienia:
x1( 0) = 1,00000; x2( 0) = 0,70000; g1 = 0,51,
g2 = 0,4,
g1,1 = 6,
g1,2 = 1,4,
g2,1 = 2,
g2,2 = 2,0,
x1( 0) = 0,10676, x2( 0) = 0,09324,

,
; x2(1) = 0,60676; g1 = 0,04291,
x1(1) = 110676
g2 = 0,01140,
g1,1 = 6,64056,
g1,2 = 1,21352,
g2,1 = 2,21352,
g2,2 = 2,0,
x1(1) = 0,0062, x2(1) = 0,00121,
Alma Mater
Dodatek
x1( 2) = 1,10056; x2( 2) = 0,60555; g1 = 0,00039,
19
g2 = 0,00013,
g1,1 = 6,60336,
g1,2 = 1,21110,
g2,1 = 2,20112,
g2,2 = 2,0,
x1( 2) = 0,00006, x2( 2 ) = 0.
Trzy przyblienia prowadz do rozwizania pokrywajcego si w ramach przyjtej dokadnoci z rozwizaniem dokadnym:
,
,
x1( 3) = x1* = 110050
x2( 3) = x2* = 0,60555.
Alma Mater
Dodatek

22.
PARAMETRY GEOMETRYCZNE FIGUR PASKICH
22.1. DEFINICJE
Rozdzia 22. dotyczy figur paskich o rwnomiernym rozkadzie masy
( = const). Rozwaane figury reprezentuj zazwyczaj przekroje prtw. Dlatego zamiast okrelenia figura paska stosuje si rwnie okrelenie przekrj.
Definicje poszczeglnych parametrw geometrycznych figur paskich wymagaj wprowadzenia prostoktnego ukadu osi wsprzdnych x, y (rys. 22.1).
Rys. 22.1
Rys. 22.2
Pole przekroju
A = dA > 0 [m2 ].
(22.1)
Momenty statyczne przekroju:

wzgldem osi x
Sx =
ydA
[ m3 ],
(22.2a)
xdA
[ m3 ].
(22.2b)
wzgldem osi y
Sy =
Momenty bezwadnoci:
wzgldem osi x
Jx =
y dA > 0
[ m4 ],
(22.3a)
x dA > 0
[ m4 ],
(22.3b)
wzgldem osi y
Jy =
odrodkowy (dewiacyjny)
J xy =
x dA
2
[ m4 ].
(22.3c)
Z podanych wyej wzorw definicyjnych wynika, e momenty statyczne mierzymy w jednostkach

3
3
dugoci do potgi trzeciej (np. [m ], [cm ]). Mog one przyjmowa wartoci dodatnie lub ujemne. Mo4
4
menty bezwadnoci mierzymy w jednostkach dugoci do potgi czwartej (np. [m ], [cm ]). Osiowe
momenty bezwadnoci przybieraj zawsze wartoci dodatnie i s pewn miar rozproszenia pola figury
wzgldem danej osi. Im rozproszenie jest wiksze, tym osiowy moment bezwadnoci jest wikszy. Moment dewiacyjny moe by zarwno dodatni, jak i ujemny, a jego warto bezwzgldna jest miar asymeAndrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.
Alma Mater
Dodatek
trii figury wzgldem przyjtego ukadu wsprzdnych. atwo zauway, e jeli cho jedna z osi ukadu
jest osi symetrii figury, to moment dewiacyjny wzgldem tego ukadu jest rwny zeru (por. rys. 22.2).
Wynika to std, e iloczyny xydA w odpowiadajcych sobie punktach wzajemnie si znosz.
22.2. OSIE RODKOWE, RODEK CIKOCI

O rodkowa to taka o, wzgldem ktrej moment statyczny jest rwny zeru. rodek cikoci (SC) to
punkt przecicia osi rodkowych.
Rys. 22.3
Rys. 22.4
Jeli osie x0 i y0 s osiami rodkowymi, to

S x0 =
(a)
y0 dA = ( y yc )dA = 0,
A
S y0 =
(b)
x0 dA = ( x xc )dA = 0.
A
Po rozpisaniu zalenoci (a) i (b) otrzymujemy:

S x0 =
ydA yc dA = S x yc A = 0,
A
S y0 =
xdA xc dA = S y xc A = 0,
A
skd wyznaczamy wsprzdne rodka cikoci xc i yc :

Sy
S
xc =
,
yc = x .
A
A
(22.4)
Jeli znamy pooenie rodka cikoci i pole figury, to momenty statyczne tej figury wzgldem osi x, y
lecych w odlegociach xc i yc obliczamy wprost z rwna (22.4):
S x = A yc ,
S y = A xc .
Jeli figura skada si z n czci o znanych polach Ai oraz wsprzdnych rodkw cikoci
xi i yi (i = 1 ,2 ,..., n) , to (por. rys. 22.4):
n
Sx =
i =1
S xi =
Ai yi ;
Sy =
i =1
i =1
S yi =
Ai xi .
(22.5)
i =1
Alma Mater
Dodatek

n
xc =
Sy
A
Ai xi
= i =1
n
Ai
Ai yi
S
; yc = x = i =1
n
A
(22.6)
Ai
i =1
i =1
22.3. MOMENTY BEZWADNOCI PRZY PRZESUNICIU

I OBROCIE UKADU OSI WSPRZDNYCH.
KIERUNKI I WARTOCI GWNE
Zaoymy, e znamy wartoci momentw bezwadnoci Jx', Jy', Jx'y' odniesione do ukadu osi x' i y'.
Dokonajmy przesunicia rwnolegego ukadu osi z pooenia x', y' do nowego pooenia x, y. Pytamy
teraz, jakie wartoci przyjm momenty bezwadnoci Jx, Jy, Jxy odniesione do ukadu osi x, y, jeli wsprzdne przesunicia wzgldnego obu ukadw wynosz xp i yp (rys. 22.5). Przesunicie ukadw opisuj
rwnania:
x = x '+ x p ,
y = y '+ y p .
(a)
Po podstawieniu tych zalenoci do wzorw definicyjnych (22.3) otrzymujemy:
(b)
Jx = y2dA = ( y'+ y p )2 dA = y'2 dA + 2 y p y' dA + y2p dA,
A
A
A
A
A
2
2
2
2
J y = x dA = ( x'+x p ) dA = x' dA + 2x p x' dA + x p dA,
A
A
A
A
A
Jxy = xydA = ( x'+x p ) ( y'+ y p )dA = x' y' dA + x p y' dA + y p x' dA + x p y p dA.
A
A
A
A
A
A
Rys. 22.5
Rys. 22.6
Prawe strony rwna (b) mona przedstawi za pomoc parametrw geometrycznych figury zwizanych
z ukadem x', y' wykorzystujc wzory (22.1), (22.2)
i (22.3):
J x = J x ' + 2 y p S x ' + y 2p A,
2
(c)
J y = J y ' + 2 x p S y ' + x p A,
J xy = J x ' y ' + x p S x ' + y p S y ' + x p y p A.

Alma Mater
Dodatek
Jeli ukad osi x', y' jest ukadem osi rodkowych ( x ' = x 0 , y ' = y0 , x p = x c , y p = yc ), to wzory (c)
znacznie si uproszcz. Dla osi rodkowych momenty statyczne S x ' = S xo = 0 i S y ' = S yo = 0, a rwnania (c) przyjm posta:
J y = J y 0 + xc2 A,
J xy = J x 0 y 0 + xc yc A.
J x = J x 0 + yc2 A,
(22.7)
S to tzw. wzory Steinera, bardzo uyteczne w obliczeniach.

Rozwaymy teraz, jak zmieniaj si momenty bezwadnoci przy obrocie ukadu osi wsprzdnych.
Przyjmiemy, e znane s wartoci Jx, Jy, Jxy w ukadzie osi x, y. Poszukujemy Jx', Jy', i Jx'y' w ukadzie osi
x', y' obrconym o kt wzgldem ukadu x y (rys. 22.6). Wsprzdne punktw obu ukadw s powizane wzorami transformacyjnymi:
x ' = x cos + y sin ,
y ' = x sin + y cos .
(d)
W celu wyprowadzenia poszukiwanych zalenoci skorzystamy ze wzoru na zamian zmiennych w cace

podwjnej:
f ( x', y')dA' = f [ x'( x, y), y'( x, y)]J dA,
(e)
gdzie jakobian
x '
x
J=
y '
x
x '
cos sin
y
=
= 1.
y ' sin cos
y
Po podstawieniu wzorw transformacyjnych (d) do wzorw definicyjnych otrzymujemy:

J = y '2 dA' = ( x sin + y cos ) 2 dA =
x'
A'
A
2
2
2
2
= sin x dA 2 sin cos xy dA + cos y dA,
A
A
A
2
2
J y ' = x ' dA' = ( x cos + y sin ) dA =
A'
A
= cos2 x 2 dA + 2 sin cos xy dA + sin 2 y 2 dA,
A
A
A
J = x ' y ' dA' = ( x cos + y sin )( x sin + y cos ) 2 dA =

xy ''
A'
A
= sin cos x 2 dA + sin cos y 2 dA + (cos2 sin 2 xydA.
A
A
A
(f)
Prawe strony rwna (f) mona wyrazi za pomoc momentw bezwadnoci zwizanych z ukadem osi
x, y. Wygodnie te bdzie wprowadzi funkcj trygonometryczne kta 2:
sin 2 = 21 (1 cos 2 );
cos2 = 21 (1 + cos 2 );
2 sin cos = sin 2 .
Ostatecznie poszukiwane wzory transformacyjne dla momentw bezwadnoci przy obrocie ukadu przyjmuj posta:
Alma Mater
Dodatek
Jx + J y
Jx J y
cos 2 J xy sin 2 ,
2
2
Jx + J y Jx J y
cos 2 + J xy sin 2 ,
J y' =
2
2
Jx J y
J x' y' =
sin 2 + J xy cos 2 .
J x' =
(22.8)
Rzut oka na wzory (22.8) pozwala stwierdzi, e po obrocie ukadu suma osiowych momentw bezwadnoci nie ulega zmianie. Suma ta okrela tzw. biegunowy moment bezwadnoci Jb. Moment ten jest
wic niezmiennikiem:
J b = ( x 2 + y 2 )dA = J x + J y = J x ' + J y ' = const.
(22.9)
Szczegowa analiza wzoru (22.8) prowadzi do wniosku, e niezmiennikiem jest rwnie wyraenie:
2
(22.10)
I3 = J x J y J xy
= J x ' J y ' J x2' y ' = const.
W punkcie 22.1 zwrcilimy uwag na to, e jeli jedna z osi ukadu jest osi symetrii figury, to moment dewiacyjny w tym ukadzie jest rwny zeru. Powstaje pytanie, czy dla dowolnego niesymetrycznego przekroju jest rwnie taki ukad osi, w ktrym znika moment dewiacyjny. Wymaganie, by Jx'y' = 0,
stosownie do wzoru (22.8)3, nakada na kt = 0 warunek:
Jx Jy
sin 2 0 + J xy cos 2 0 = 0,
2
(g)
skd
tg2 0 =
2 J xy
Jx J y
(22.11)
Zwrmy uwag, e do identycznego warunku z warunkiem (g) dochodzimy, poszukujc ekstremalnych wartoci osiowych momentw bezwadnoci jako funkcji kta :
dJ y '
d
Jx Jy
dJ x '
= 2
sin 2 + 2 J xy cos 2 = 0.
2
d
Z powyszych rozwaa wnioskujemy, e jest pewien wyrniony ukad osi wsprzdnych, okrelony ktem 0, dla ktrego osiowe momenty bezwadnoci osigaj wartoci ekstremalne, a moment dewiacyjny znika. Taki ukad osi nazywamy ukadem gwnych osi bezwadnoci (I, II), a momenty osiowe
w tym ukadzie gwnymi momentami bezwadnoci. Wartoci gwnych momentw bezwadnoci
obliczamy po wstawieniu kta 0 z rwnania (22.11) do rwna (22.8)1 i (22.8)2:
2
Jx + J y
Jx Jy
2
J max = J I =
+
+ J xy ,
2
2
(22.12)
...
2
Jx + Jy
Jx J y
2
J min = J II =

+ J xy .
2
2
Pooenie osi I zwizanej z momentem JI okrela si nastpujco:

jeli Jx > Jy , to 0 jest ktem pomidzy osi x a osi I,
jeli Jx < Jy , to 0 jest ktem pomidzy osi y a osi I.
Najczciej obliczenia wykonujemy w ukadzie osi rodkowych x0, y0. Wwczas osie I i II nazywamy
gwnymi rodkowymi osiami bezwadnoci, a momenty JI i JII gwnymi rodkowymi momentami
bezwadnoci.
Alma Mater
Dodatek
Uwany czytelnik stwierdzi uderzajc analogi midzy wzorami (22.8)(22.11) a zalenociami wystpujcymi w analizie paskiego stanu naprenia (p. 1.8). Jeli we wzorach (22.8) przyjmiemy, e:
J x = x , J y = y , J xy = xy , J x ' = x ' , J y ' = y ' ,
J x' y' = x' y' ,
to otrzymamy zalenoci identyczne z wzorami transformacyjnymi (1.33) dla paskiego stanu naprenia.
Analogia ta wynika std, e momenty bezwadnoci tworz paski tensor drugiego rzdu. Wyjanienie
tensorowego charakteru momentw bezwadnoci zamieszczono w p. 22.4.
Wobec powyszego koo Mohra, omwione szczegowo w rozdziale 1. (p. 1.8), jest rwnie ilustracj graficzn wzorw transformacyjnych (22.8). Dla jasnoci trzeba te doda, e konstrukcj koa wykonuje si, przyjmujc e Jyx = Jxy ! Ciekawostk jest, e Mohr w 1887 roku obmyli konstrukcj koa
wanie dla momentw bezwadnoci.
22.4. PARAMETRY GEOMETRYCZNE PRZEKROJU

JAKO WIELKOCI TENSOROWE
Momenty statyczne nazywaj si czsto momentami pierwszego rzdu (stopnia), a momenty bezwadnoci momentami rzdu rzdu (stopnia). Okrelenia te wynikaj z potg, w ktrych wystpuj wsprzdne x, y we wzorach (22.2) i (22.3). Pole przekroju mona by nazwa momentem rzdu zero. Nadmieniamy o tym nieprzypadkowo, gdy pole przekroju, momenty statyczne i momenty bezwadnoci maj
wasnoci tensorw odpowiednio rzdu zerowego, pierwszego i drugiego. Pole przekroju jest skalarem,
momenty statyczne Sx i Sy s wsprzdnymi wektora, a momenty bezwadnoci Jx, Jy, Jxy wsprzdnymi tensora dwuwymiarowego.
Dla potwierdzenia powyszych uwag wyprowadzimy prawa transformacji momentw statycznych i
momentw bezwadnoci dla obrotu ukadu wsprzdnych. Przyjmiemy najpierw nastpujce oznaczenia:
(a)
x1 = x , x2 = y; x1' = x ' , x2' = y ' ;

M = S , M = S ; B = J , B = J , B = B = J
y
2
x
11
y 22
x 12
21
xy
1
Wwczas wzory definicyjne (22.2) i (22.3) mona zapisa nastpujco:

M =
(b)
x dA ,
A
B =
(c)
x x dA , ( , = 1, 2),
A
a wzory transformacyjne wsprzdnych punktw w konwencji sumacyjnej okrelaj znane zalenoci

(por. rozdz. 1.):
x ' = x a '
(d)
lub
( , = 1, 2; ', ' = 1', 2').
x ' = x a '
(e)
W ukadzie osi obrconych, stosownie do definicji (b) i (c) oraz wzorw (d) i (e), moemy napisa:
M ' =
x ' dA' = x a ' dA = a ' x dA,
A'
B ' ' =
x ' x 'dA' = x a ' x a 'dA = a 'a ' x x dA,
A'
skd
(f)
M ' = M a ' ,
B ' ' = B a ' a ' .
Alma Mater
Dodatek
Wzory (f) definiuj transformacj wektora i tensora przy obrocie ukadu wsprzdnych w przestrzeni
dwuwymiarowej, co wykazuje, e rzeczywicie momenty statyczne s wsprzdnymi wektora, a momenty bezwadnoci wsprzdnymi tensora. Podobnie jest i w przestrzeni trjwymiarowej, gdzie momenty
bezwadnoci tworz dziewi wsprzdnych tensora symetrycznego, zdefiniowanych nastpujco
(Karakiewicz [24]):
(g)
Bij = B ji = xk xk dV ij xi x j dV ; (i , j = 1, 2, 3).
V
V
Tensor bezwadnoci figury paskiej jest reprezentowany przez macierz:

Jy
J=
J yx
(h)
J xy
.
J x
Z postaci tej wnioskujemy, e niezmienniki tensora bezwadnoci s opisane wzorami (por. rwnie wzory (22.9) i (22.10)):
(i)
I1 = I 2 = Jb = J x + J y = J x ' + J y ' = J I + J II = const > 0,
(j)
I3 =
Jy
J xy
J yx
Jx
2
= J y J x J xy
= J y ' J x ' J x2' y ' = JI JII = const > 0.
22.5. WSKAZWKI PRAKTYCZNE

Analogia midzy momentami bezwadnoci a paskim stanem naprenia nie jest jednak pena. Istotna
rnica polega na tym, e osiowe momenty bezwadnoci s zawsze dodatnie, podczas gdy naprenia
normalne mog by rwnie ujemne. Okoliczno ta nakada pewne warunki na warto momentw bezwadnoci. Poniewa I 3 = J I J II > 0 , wic zgodnie ze wzorem (j) w p. 22.4 musi zachodzi nierwno:
2
J x J y J xy
> 0,
skd
(a)
J xy < J x J y .
Z nierwnoci ( x y )2 = x 2 + y 2 2 xy > 0 wynika dalej, e

J x + J y 2 J xy > 0 ,
skd
(b)
J xy <
Jx + J y
2
Ze wzoru (a) wynika, e warto bezwzgldna momentu dewiacyjnego musi by mniejsza od redniej
geometrycznej osiowych momentw bezwadnoci. Ze wzoru (b) wynika natomiast, e moment dewiacyjny musi by mniejszy od redniej arytmetycznej osiowych momentw bezwadnoci. Poniewa rednia geometryczna nigdy nie jest wiksza od redniej arytmetycznej, zatem miarodajna jest nierwno
(a), ktr mona zapisa nastpujco:
J x J y < J xy <
Jx J y .
(22.13)
Nierwno (22.13) dowodzi, e dowolna trjka liczb nie tworzy tensora bezwadnoci. Nierwno ta
suszna rwnie dla dowolnego, nierodkowego ukadu wsprzdnych jest waciwie jedynym sposobem kontroli ilociowej obliczonych wartoci Jx, Jy, Jxy .
Gdy korzysta si z gotowych wzorw lub tablic naley ustali waciwy znak momentu dewiacyjnego.
Najczciej zdarza si to w przekrojach trjktnych lub ktownikach. O znaku Jxy decyduje pooenie
ramion ktownika (lub trjkta). Rozrniamy tu 4 przypadki przedstawione na rys. 22.7.
Alma Mater
Dodatek
Rys. 22.7
W tablicy IV podano parametry geometryczne najczciej spotykanych figur paskich.

Tablica IV
22.6. PRZYKAD LICZBOWY

Dany jest przekrj zoony, przedstawiony na rys. 22.8.
Obliczy:
a) pooenie rodka cikoci,
b) momenty bezwadnoci wzgldem osi rodkowych x 0 , y 0 ,
c) kierunki rodkowych osi gwnych,
d) gwne rodkowe momenty bezwadnoci,
e) momenty bezwadnoci wzgldem osi rodkowych x 0' , y 0' , obrconych wzgldem osi x 0 , y 0 o kt
= 40.
Obliczenia zilustrowa koem Mohra.
Alma Mater
Dodatek
Rys.22.8
Rozwizanie
Przekrj skada si z czterech elementw. Dla ksztatownikw walcowanych (elementy 1, 3 i 4) odczytano z tablic:
Element 1. L1208010
A = 19,2 cm2 , e y = 1,96 cm, ex = 3,93 cm,
tg 0 = 0,436, J min = 57,7 cm4 , J x = 279 cm4 , J y = 99,6 cm4 .
Element 3. L1001008
A = 15,5 cm2 , e y = ex = 2,74 cm,
J min = 59,9 cm4 , J max = 230 cm4 , J x = J y = 145 cm4 .
Element 4.[ 200
A = 32,2 cm2 , e = 2,01 cm, J x = 1910 cm4 , J y = 148 cm4 .
Zasadnicze obliczenia odniesiono do pomocniczego ukadu wsprzdnych x, y
(por. rys. 22.8).
a) Obliczenie wsprzdnych rodka cikoci caego przekroju
Obliczenie wykonamy wedug wzorw (22.6):
(a)
xc =
Ai xi ,
Ai
yc =
Ai yi .
Ai
Wsprzdne x1, y1 obliczamy ze wzorw na obrt ukadu:

(b)
x1 = x '1 cos + y '1 sin ,

y1 = x '1 sin + y '1 cos ,
gdzie = = arctg(20 / 15) = 53,13o jest ktem obrotu ukadu x', y' wzgldem ukadu x, y (kierunek
obrotu ukadu x', y' przy przejciu do ukadu x, y jest zgodny
z ruchem wskazwek zegara i std znak minus). Obliczenie pozostaych wartoci
xi, yi nie wymaga komentarzy.
Alma Mater
Dodatek
10
Element 1
sin = sin( 53,13o ) = 0,80;
cos = cos( 53,13o ) = 0,60,
x '1 = 8 1,96 = 6,04 cm, y '1 = 3,93 + 1,0 = 4,93 cm,

x1 = 6,04 0,60 + 4,93 ( 0,80) = 0,32 cm,
y1 = 6,04 ( 0,80) + 4,93 0,60 = 7,70 cm.
Element 2
x2 = 7,50 cm,
y2 = 10,00 cm.
Element 3
x3 = 15,00 + 2,00 + 10,00 2,74 = 24,26 cm,
y3 = 20,00 2,74 = 17,26 cm.
Element 3
x4 = 15,00 + 2,00 + 10,00 + 2,01 = 29,01 cm,
y4 = 10,00 cm.
Tablica V
Sumowania wystpujce we wzorach (a) wykonano w tablicy V. Wsprzdne rodka cikoci caej
figury ( A = 116,9 cm2 , S y = 1679,0 cm3 , S x = 1239,1 cm3 ):
xc =
1679,0
= 14,36 cm,
116,9
yc =
1239,1
= 10,60 cm.
116,9
Zwrmy uwag na to, e rodek cikoci caego przekroju musi lee w obrbie wieloboku utworzonego przez poczenie rodkw cikoci figur skadowych.
W naszym zadaniu wymaganie to jest spenione (por. rys. 22.8).
b) Obliczenie momentw bezwadnoci wzgldem osi rodkowych x 0 , y 0
Wsprzdne rodkw cikoci w ukadzie osi rodkowych dla poszczeglnych figur skadowych
obliczamy ze wzorw:
(c)
xci = xi xc ,
yci = yi yc .
Momenty bezwadnoci wzgldem osi rodkowych wyznaczamy na podstawie wzorw Steinera:
Alma Mater
Dodatek
(Jx
) J + A (y y ) ,
= ( J + A x ) = J + A (x x ) ,
J x0 =
2
+ Ai yci
=
0i
(d)
J y0
11
y 0i
(Jx
y 0i
) Jx
+ Ai xci yci =
0i y0i
2
ci
J x0 y0 =
x0i
0i y0i
Ai (xi xc ) ( yi y y ).
i
Wyznaczenie momentw bezwadnoci poszczeglnych figur wzgldem wasnych osi rodkowych,

rwnolegych do osi x0 i y0 , tzn. J x0i , J y0i , J x0i y0i , wymaga pewnych dodatkowych oblicze.
Element 1
Najpierw trzeba ustali momenty bezwadnoci dla osi x01 i y01 . Na podstawie tablic otrzymujemy:
J x01 = 279 cm4 ,
J y01 = 99,6 cm4 .
Moment dewiacyjny J x01 y01 mona wyznaczy kilkoma sposobami, poniewa znamy zarwno
J min = JII , jak i tg0 .
Sposb 1. Poniewa JI + JII = J x01' + J y01' ,
J I = J x01' + J y01' J II = 279,0 + 99,6 57,7 = 320,9 cm4 .
wic :
Ze wzoru (22.10) na obliczenie niezmiennika I3 otrzymujemy:

J x01' J y01' J x2 y = J I J II ,
01' 01'
skd
J x01 ' y01 ' =
J x01 ' J y01 ' J I JII = 279 99,6 320,9 57,7 = 96,3 cm4 > 0,
bo w ukadzie osi x ' 01 , y ' 01 ktownik jest w pooeniu dodatnim.

Sposb 2. Ze wzoru na obliczenie tg20 mamy ( 20 = 2arctg(0,436) = 47,11o ):
J x ' J y01 '
279 99,6
J x01 ' y01 ' =
tg2 0 ,
tg47,11 = 96,6 cm4 .
J x01 ' y01 ' = 01
2
2
Sposb 3. Ze wzoru transformacyjnego na Jxy, wyraonego przez gwne momenty bezwadnoci
J I i J II , mamy:
320,9 57,7
J JII
J x01 ' y01 ' = I
sin 2 =
sin 47,11 = 96,4 cm4 .
2
2
J x01 ' y01 ' = 96,5 cm4 . W celu obliczenia J x01 , J y01 , J x01 y01
wykorzystamy wzory transformacyjne na obrt ukadu z pooenia x ' 01 , y ' 01 do pooenia x01, y01 o kt
= 53,13.
Do dalszych oblicze przyjmujemy, e
J x01 =
279 + 99,6 279 99,6

cos( 2 53,13 ) 96,5 sin( 2 53,13 ) = 256,8 cm4 ,
+
2
2
J y01 = 279 + 99.6 256,8 = 121,8 cm4 ,

J x01 y01 =
279 99,6
sin( 2 53,13 ) + 96,5 cos( 2 53,13 ) = 113,1 cm4 .
2
Element 2 (blacha 250 mm20 mm)

Momenty bezwadnoci wzgldem osi x02' i y02'
Alma Mater
Dodatek
12
25,0 2,03
2,0 25,03
= 16,7 cm4 ; J y02 ' =
= 2604,2 cm4 .
12
12
Poniewa osie x ' 02 , y ' 02 s gwnymi osiami bezwadnoci, wic J x02 ' y02 ' = 0. Momenty bezwadnoci
wzgldem osi rodkowych x02 i y02 obliczymy podobnie jak dla elementu 1:
J x02 ' =
J x02 =
16,7 + 2604,2 16,7 2604,2

+
cos( 2 53,13 ) = 1672,7 cm4 ,
2
2
J y02 = 16,7 + 2604,2 1672,7 = 948,2 cm4 ,

J x02 y02 =
16,7 2604,2
sin( 2 53,13 ) = 1242,0 cm4 .
2
Element 3
J x03 = J y03 = 145 cm 4 .
Moment dewiacyjny J x 03 y 03 obliczymy ze wzorw transformacyjnych wiedzc, e gwne osie
bezwadnoci s pochylone pod ktem 45 w stosunku do osi
i J II = 60 cm 4
J x03 y03 =
x 03 , y 03 , a J I = 230 cm 4
230,0 66,0
sin( 2 45 ) = 85,0 cm4 .
2
Element 4
Osie x04 i y04 s gwnymi osiami bezwadnoci ceownika. Mamy wic:
J x04 = 1910 cm 4 ,
J y04 = 148 cm 4 ,
J x04 y04 = 0.
Dalsze obliczenia wedug wzorw (d) zamieszczono w tablicy. Momenty bezwadnoci caego przekroju
wzgldem osi rodkowych x0 , y0 wynosz wic:
J x0 =
J x + Ai ( yi yc )2 = 3984,5 + 868,7 = 4853,2 cm4 ,

0i
J y0 =
J y + Ai ( xi xc )2 = 1363,0 + 14920,6 = 16283,6 cm4 ,

0i
J x0 y0 =
Jx
i
0i y0i
Ai ( xi xc )( yi yc ) = 1043,9 + 1736,8 = 2780,7 cm4 .

i
Sprawdzenie poprawnoci uzyskanych rezultatw jest w oglnoci niemoliwe. Jednak w celu

wychwycenia oczywistych bdw warto zda si na intuicj oraz sprawdzi nierwnoci (22.13). W
naszym zadaniu przekrj jest rozbudowany wzdu osi x0, jest wic intuicyjnie oczywiste, e moment
bezwadnoci J y0 musi by wyranie wikszy od momentu bezwadnoci J x 0 . Mona te oszacowa
na oko znak momentu dewiacyjnego, rozpatrujc rozmieszczenie materiau w poszczeglnych
wiartkach ukadu x0, y0. Na rysunku 22.8 wida, e wiksza cz materiau jest rozmieszczona w
wiartkach I i III (wiartki dodatnie), a wic moment dewiacyjny J x 0 y 0 powinien by wikszy od zera.
Tak wiec przesanki intuicyjne potwierdzaj poprawno uzyskanych wynikw. Rwnie nierwnoci (a)
i (b) z p. 22.5 s spenione:
J xy = 2780,7 cm4 < 4853,2 16283,6 = 8890,56 cm4 ,
J xy = 2780,7 cm4 <
4853,2 + 16283,6
= 10568,4 cm4 .
2
Powysza krytyczna ocena uzyskanych rezultatw jest konieczna, gdy jak wykazuje dowiadczenie
najwiksze bdy popeniamy wanie podczas obliczania wyjciowych wartoci momentw bezwadnoci.
Alma Mater
Dodatek
13
c) Obliczenie kierunkw rodkowych osi gwnych

Pooenie rodkowych osi gwnych I i II jest okrelone przez kt 0:
tg2 0 =
2 J x0 y0
J x 0 J y0
2 2780,7
= 0,4865,
4853,2 16283,6
skd 0 =
25,94
= 12,97 .Poniewa J x0 < J y0 ,
2
wic kt 0 jest ktem midzy osi x0 a osi II.

d) Obliczenie gwnych rodkowych momentw bezwadnoci
2
JI =
4853,2 + 16283,6
4853,2 16283,6
2
4
+
+ 2780,7 = 16924,2cm ,
2
2
J II =
4853,2 + 16283,6
4853,2 16283,6
2
4

+ 2780,7 = 4212,6 cm .
2
2
Sprawdzimy jeszcze warto niezmiennika I3:

I 3 = J I J II = 16924,2 4212,6 = 7,129 107 cm8 = J x0 J y0 J x y 2 .
0 0
e) Obliczenie momentw bezwadnoci wzgldem osi x ' 0 , y ' 0 , obrconych wzgldem osi x 0 , y 0 o
kt = 40.
Do obliczenia wykorzystujemy wzory transformacyjne:
J x0 ' =
4853,2 + 16283,6 4853,2 16283,6

+
cos(80 ) 2780,7 sin(80 ) = 12314,4 cm4 ,
2
2
J y0 ' = 4853,2 + 16283,6 12314,4 = 8822,4 cm4 ,

J x0 ' y0 ' =
4853,2 16283,6
sin(80 ) + 2780,7 cos(80 ) = 6111,2 cm4 .
2
Sprawdzenie I3:
I 3 = 12314,4 8822,4 6111,2 2 = 7,129 107 cm8 .

Rezultaty oblicze zawartych w punktach c), d) i e) sprawdzono za pomoc koa Mohra (rys. 22.9). Z
rysunku odczytano (w nawiasach podano wartoci cise):
0 = 13o
(12,97 o ),
JI = 16940 cm4
(16924,2 cm4 ),
JII = 4200 cm4
(4212,6 cm4 ),
J x0 ' = 12390 cm4
(12314,4 cm4 ),
J y0 ' = 8780 cm4
(8822,4 cm4 ),
J x0 ' y0 ' = 6110 cm4
( 6111,2 cm4 ).
Alma Mater
Dodatek
14
Rys. 22.9
Alma Mater
LITERATURA

LITERATURA
[1] J.ANTONIEWICZ, Tablice Funkcji dla Inynierw, PWN, 1969
[2] L.BALLENSTEDT, Mechanika Budowli, Wyd. Politechniki Poznaskiej, 1956
[3] M.N.BIELAJEW, Wytrzymao Materiaw, Wyd. MON, 1956
[4] S.BASZKOWIAK, Z.KCZKOWSKI, Metoda Crossa, PWN, 1961
[5] W.BOGUCKI, M.YBURTOWICZ, Tablice do Projektowania Konstrukcji
Stalowych, Arkady, 1973
[6] J.BRONSZTEJN, K.SIEMIENDIAJEW, Poradnik Encyklopedyczny. Mate
matyka, PWN, 1959
[7] Z.BRZOSKA, Wytrzymao Materiaw, PWN, 1979
[8] W.DERSKI, Podstawy Mechaniki Orodkw Cigych, Wyd. Politechniki
Poznaskiej, 1965
[9] W.DERSKI, S.ZIBA, Analiza Modeli Reologicznych, PWN, 1968
[10] Z.DYLG, E.KRZEMISKA-NIEMIEC, F.FILIP, Mechanika Budowli, PWN, 1974
[11] Y.C.FUNG, Postawy Mechaniki Ciaa Staego, PWN, 1968
[12] A.GAWCKI, A.BORUSZAK, Przybliona teoria skrcania swobodnego ortotropowych prtw
pryzmatycznych, Mech. Teor. Stos., 18, 3, 1980
[13] A. GAWCKI, Podstawy Mechaniki Konstrukcji Prtowych, Wyd. Politechniki Poznaskiej, 1985
[14] A. GAWCKI, Elastic-plastic beams and frames with unilateral boundary conditions, J. Struct.
Mech., 14, 53-76, 1986
[15] M. GRYCZMASKI, Wprowadzenie do opisu sprysto-plastycznych modeli gruntw, Studia z
Zakresu Inynierii Nr 40, PAN Komitet Inynierii Ldowej i Wodnej, IPPT, Warszawa 1995.
[16] E.HELLINGER, Der allgemeine Ansatz der Mechanik der Kontinua, Encyklopdie der Mathematischen Wissenschaften, vol. 4, Teil 4, 602-694, 1914.
[17] M.T.HUBER, Stereomechanika Techniczna, PZWS, 1951
[18] K.HUSEYIN, Nonlinear Theory of Elastic Stability, Nordhoff International Publishing 1975
[19] R.J.IZBICKI, Z.MRZ, Metody Nonoci Granicznej w Mechanice Gruntw i Ska, PWN, 1976
[20] A.JAKUBOWICZ, Z.ORO, Wytrzymaoc Materiaw, WNT, 1968
[21] M.JANAS, Nono Graniczna ukw i Sklepie, Arkady, 1967
[22] P.JASTRZBSKI, J.MUTTERMILCH, W.OROWSKI, Wytrzymao Materiaw, Arkady, 1974
[23] W.JOHNSON, P.B.MELLOR, Engineering Plasticity, Van Nostrand Reinhold Company, 1973
[24] E.KARAKIEWICZ, Momenty Bezwadnoci w Ujciu Tensorowym, PWN, 1960
[25] J.A.KARCZEWSKI, J.A.KNIG, Analiza geometrycznej niezmiennoci kra-townic przestrzennych,
Inynieria i Budownictwo, 1, 36, 26-29, 1979
[26] W.KRZY, M.YCZKOWSKI, Sprysto i Plastyczno, PWN, 1962
[27] A.LITEWKA, Wytrzymao Materiaw, Cz.I. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna,
1997.
[28] G.E.MASE, Theory and Problems of Continuum Mechanics, Mc Graw-Hill Book Company, 1970
[29] J.MUTTERMILCH, A.KOCIOEK, Wytrzymao i Stateczno Prtw Cienkociennych o Przekroju Otwartym, Wyd. Politechniki Warszawskiej, 1972
[30] J.NALESZKIEWICZ, Zagadnienia Statecznoci Spreystej, PWN, 1958
[31] W.NOWACKI, Mechanika Budowli, PWN, 1974
[32] W.NOWACKI, Teoria Sprystoci, PWN, 1970
[33] B.OLSZOWSKI, Z.STOJEK, Z.WASZCZYSZYN, Zarys Mechaniki Budowli, Wyd. Politechniki
Krakowskiej, 1978
[34] S.PIECHNIK, Wytrzymao Materiaw, PWN, 1978
[35] J.PIETRZAK, G.RAKOWSKI, K.WRZENIOWSKI, Macierzowa Analiza Konstrukcji, PWN, 1979
[36] E.REISSNER, On the theory of bending of elastic plates, J. Math. and Phys., 23, 184-191, 1944
[37] J.ROORDA, The buckling behaviour of imperfect structural systems, J. Mech. Phys. Solids, 13, 1965
[38] J.ROORDA, Problemy statecznoci konstrukcji spreystych, Cz.II pracy zbiorowej pt. Wspczesne
Metody Analizy Statecznoci Konstrukcji, Ossolineum, 1981
[39] A.SAWCZUK, Nono Graniczna Ram Paskich, Arkady, 1964
Alma Mater
LITERATURA
[40] A.SAWCZUK, Wprowadzenie do Mechaniki Konstrukcji Plastycznych, PWN, Warszawa-Pozna,

1982.
[41] A.SAWCZUK, M.JANAS, J.A.KNIG, Analiza Plastyczna Konstrukcji, Ossolineum, 1972
[42] J.SKRZYPEK, Teoria Plastycznoci i Pezania, Wyd. Politechniki Krakowskiej, 1975
[43] S.STANISAWSKI, Podstawy Teorii Sprystoci, Wyd. Politechniki Poznaskiej, 1973
[44] W.SZCZEPISKI, Wstp do Analizy Procesw Obrbki, PWN, 1967
[45] Teoria Plastycznoci, Praca zbiorowa pod red. W.Olszaka, P.Perzyny i A.Sawczuka, PWN, 1965
[46] J.M.T.THOMPSON, G.HUNT, A General Theory of Elastic Stability, J. Wiley and Sons, 1973
[47] S.P.TIMOSHENKO, Historia Wytrzyamoci Materiaw, Arkady, 1966
[48] S.P.TIMOSHENKO, J.M.GERE, Teoria Statecznoci Spreystej, Arkady, 1963
[49] S.P.TIMOSHENKO, J.N.GOODIER, Teoria Sprystoci, Arkady, 1962
[50] S.P.TIMOSHENKO, S.WOINOWSKY-KRIEGER, Teoria Pyt i Powok, Arkady, 1962
[51] J.WALCZAK, Wytrzymao Materiaw oraz Podstawy Teorii Spreystoci i Plastycznoci, PWN,
1977
[52] Z.WESOOWSKI, Nieliniowa teoria sprystoci, CZ.II serii "Mechanika Techniczna", T.IV. Sprysto, PWN, 1978
[53] Wytrzymao Materiaw, Praca zbiorowa, Wyd. Politechniki Poznaskiej, 1981
[54] H.ZIEGLER, Principles of Structural Stability, Blaisdell, 1968
[55] J. ZIELNICA, Wytrzymao Materiaw, Wyd. Politechniki Poznaskiej, Pozna, 1996.
[56] M.YCZKOWSKI, Obcienia Zoone w Teorii Plastycznoci, PWN, 1973
[57] M.YCZKOWSKI, Podstawy analizy statecznoci prtw sprystych. Cz I. Pracy zbiorowej pt.
Wspczesne Metody Analizy Statecznoci Konstrukcji, Ossolineum, 1981
Alma Mater

Andrzej Gawęcki - Mechanika Materiałów I Konstrukcji Prętowych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Andrzej Gawęcki - Mechanika Materiałów I Konstrukcji Prętowych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Andrzej Gawcki

Politechnika Poznaska 2003 r.

3. ZASADA PRACY WIRTUALNEJ

5. RWNANIA FIZYCZNE DLA CIA LINIOWO - SPRYSTYCH

PODSUMOWANIE PIERWSZEJ CZCI

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

9. DZIAANIE SIY NORMALNEJ

10. DZIAANIE MOMENTU ZGINAJCEGO

11. DZIAANIE SIY POPRZECZNEJ

12. DZIAANIE MOMENTU SKRCAJCEGO

13. WYBRANE PROBLEMY ZOONEGO STANU NAPRENIA

PODSUMOWANIE DRUGIEJ CZCI

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

15. KONSTRUKCJE STATYCZNIE WYZNACZALNE

16. KONSTRUKCJE STATYCZNIE NIEWYZNACZALNE

PODSUMOWANIE TRZECIEJ CZCI

18. PRTY WYKONANE Z MATERIAU FIZYCZNIE NIELINIOWEGO

19. PROBLEMY STATECZNOCI

PODSUMOWANIE CZWARTEJ CZCI

21. WYBRANE WIADOMOCI Z MATEMATYKI

22. PARAMETRY GEOMETRYCZNE FIGUR PASKICH

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

Przedmowa do wydania trzeciego (1998 W.P.P)

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

1.1. SIY POWIERZCHNIOWE I OBJTOCIOWE

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

1.3. STAN NAPRENIA W PUNKCIE

W zapisie wskanikowym przyjto wic, e:

Przejdziemy obecnie do wyprowadzenia wzorw na obliczenie wsprzdnych wektora naprenia

f przyporzdkowanego paszczynie o danym nachyleniu, okrelonym jednostkowym wektorem normalnym n.

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

n12 + n22 + n32 = 1.

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

W zwizku z tym rwnania (1.4) mona zapisa krcej:

Wektory naprenia f ( j ) ( j = 1, 2, 3), dziaajce na ciany dS j zapiszemy nastpujco (rys. 1.6):

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

Na podstawie zalenoci (1.4) otrzymujemy

f1( n ) = 11n1 + 21n2 + 31n3

f1( n ) = 11n1 + 21n2 + 31n3 =

pz( n) = xz cos(n, x ) + yz cos(n, y ) + z cos( n, z ).

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

1.4. RWNANIA RNICZKOWE RWNOWAGI.

Rozwamy ciao poddane dziaaniu si powierzchniowych i masowych bdcych w rwnowadze (rys.

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

Uoymy rwnanie sumy rzutw si na jedn z osi, np. na o x3:

d 23dx1dx3 + d13dx 2 dx3 + d 33dx1dx 2 + G3dx1dx 2 dx3 = 0 .

W podobny sposb otrzymujemy:

Po podstawieniu tych wyrae do rozwaanego rwnania rwnowagi mamy:

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

Po podzieleniu tego rwnania przez dx1dx2 dx3 otrzymujemy:

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

lub w postaci macierzowej:

1.5. TRANSFORMACJA SKADOWYCH STANU NAPRENIA.

Poniewa cos() = cos, wic a p'i = aip' .

e1' = a1'1e1 + a1'2 e 2 + a1'3e 3 = a1'i e i ,

e 2' = a2 '1e1 + a2'2 e 2 + a2 '3e 3 = a2'i e i ,

e 3' = a3'1e1 + a3'2 e 2 + a3'3e 3 = a3'i e i ,

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r.

lub w postaci macierzowej:

gdzie A = a2'1 a2'2

a p'i aik '

p', k ' = 1', 2', 3'

lub w postaci macierzowej: