Hakuin i Zen Rinzai

the Zen Master Hakuin. Selected Writings / Introduction

Philip B. Yampolsky
przekad na jzyk polski: Rafa Chopek
Skad wykonano w programie LATEX 2
Tekst jest dostpny pod adresem mahajana.net

Kapan Hakuin yjcy w poowie okresu Tokugawa jest znany jako osoba, ktra odrodzia Zen Rinzai. Wszyscy wspczeni mistrzowie Rinzai s jego spadkobiercami. System
rozwinity przez Hakuina i jego uczniw, ich podejcie do Zen jako szkoy buddyzmu
oraz metody suce do jego opanowania, skadaj si na Zen Rinzai nauczany obecnie
w klasztorach. Hakuin opar swoje nauki na naukach Mistrza okresu Sung Hs
u-tang
Chih-y
u (Kido Chigu, 11851269), podtrzymujc w swej szkole nacisk kadziony przez
Mistrza Chih-y
u na studia nad koanami oraz powicenie swego caego ycia na praktyk
Zen.
eby wyjani rol jak Hakuin odegra w odrodzeniu tej szkoy Zen, konieczne jest
krtkie przeledzenie historii i rozwoju Zen w Japonii. Na chwil obecn, moemy zignorowa wzmianki o wprowadzeniu nauk Zen w czasie okresw Nara i Heian i zwrci uwag
na Zen w okresie Kamakura.
Tradycja Zen mwi o 24 szkoach i 46 liniach przekazu Zen do Japonii. Ta tradycyjna
klasyfikacja jest stosunkowo pnej daty i zapewne nie zawiera imion wszystkich mnichw
podrujcych midzy Chinami a Japoni. Zawiera natomiast imiona mnichw japoskich, ktrzy wyjechali studiowa do Chin oraz imiona chiskich mnichw, w wikszoci
uciekinierw przed mongolskimi najedcami, ktrzy przywieli nauki Zen do Japonii. Nie
wszystkie z tych szk i linii przekazu przyczyniy si do powstania szk Zen w Japonii,
poniewa cz odpowiedzialnych za nie mnichw pozostaa nieaktywna, lecz inni, przez
czas duszy lub krtszy, odgrywali znaczc rol w japoskim Zen. To krtkie wprowadzenie nie moe zawiera szczegowych opisw skomplikowanych losw rnorodnych linii
przekazu, lecz krtkie omwienie ich czci jest kluczowe dla zrozumienia procesu dziki
ktremu Zen rozwin si w Japonii, rozrs, zanikn i zosta ponownie przywrcony do
wietnoci.
Powszechne wrd japoskich historykw jest przypisywanie wstpnego wprowadzenia
Zen osobie Eisai (11411215) poniewa to on zaoy pierwsz wityni. Mnich ze szkoy
Tendai, Eisai po raz pierwszy pojecha do Chin w 1168 roku, w ramach krtkiej podry
do witych miejsc szkoy buddyzmu, w ktrej praktykowa. W 1187 wyjecha ponownie
na duszy pobyt, wracajc w roku 1191 jako Mistrz Rinzai potwierdzony przez Hsu
u-an
1

Huai-chang (Kian Esho). W 1194 r. podj prb zaoenia wityni Zen w Kioto, ale
dosta urzdowy zakaz jako wynik naciskw wywieranych przez tradycyjne szkoy Zen,
zwaszcza przez orodek Tendai w Mount Hiei. Zdoa jednak zaoy wityni Zen
w Kyushu, a pniej, pod patronatem wojskowego rzdu z Kamakury, zakada witynie
w tym miecie i w Kioto.
Byoby jednak bdem rozpatrywanie Eisai jedynie jako zaoyciela wity, w ktrych nauczano Zen. Pocztkowo nalea do szkoy Tendai, a jego celem prawdopodobnie
byo przywrcenie jej wczeniejszej wietnoci i odrodzenie zwyczaju cisego przestrzegania wskaza buddyjskich. Z wielu ksiek jakie napisa, tylko jedna jest powicona
Zen; reszta w wikszoci traktuje o Tendai i jej ezoterycznych aspektach. Yojo-ry
u
szkoa zaoona przez niego, jest cile osadzona w tradycji Tendai, chocia nauki przekazywane w wityniach, ktre zaoy i pniej przekazywane przez jego uczniw, czyy
ezoteryczne doktryny Tendai z Zen.
W tym samym czasie, w ktrym Eisai zajmowa si propagowaniem nauk Zen wraz
z naukami Tendai, inny mnich, wywodzcy si ze szkoy Hiei-zan, aktywnie rozpowszechnia Zen. Czowiek ten Dainichi Nonin (brak dat), by Mistrzem Zen, ktry osign
owiecenie bez pomocy nauczyciela. Aby obroni swoje nauki przed zarzutem o braku
przekazu, wysa dwch spord swoich uczniw do Chin z pisemn prezentacj swego
zrozumienia Zen. Ta prezentacja zostaa potwierdzona przez znakomitego Mistrza Rinzai
okresu Sung, ktry odesa portrety, wiersz i sowa uznania dla Nonina. Naciski, ktre
doprowadziy do zakazania Zen rozpowszechnianego przez Eisaia w roku 1194 miay rwnie wpyw na nauki Nonina i jest prawdopodobne, e jego szkoa miaa w Japonii przez
pewien okres znaczcy wpyw. I faktycznie, kiedy Nichiren w swej ksice Kaimokush
o
skary si, e doktryna Czystej Krainy i Zen zalewa kraj, wyranie potpia nauki Czystej Krainy Honena oraz doktryn Zen Nonina. Szkoa Nonina, nazywana przez innych
Nihon Darumash
u, zostaa pniej wprowadzona przez jego ucznia Kakuana do wityni w miecie Tonomine (obecnie: prefektura Nara). Szkoa nie istniaa dugo, poniewa
jej budynki zostay dwukrotnie spalone przez mnichw zwizanych ze starymi szkoami
miasta Nara. Pniej wielu uczniw tej szkoy doczyo do grupy, ktra potem rozwina
si jako szkoa Soto. By wrd nich Koun Ejo (11981280), ktry pniej zosta Drugim
Patriarch Japoskiej Szkoy Soto.
Pierwszym, ktry prowadzi reprezentatywn szko Zen w okresie Sung, by sawny
Dogen (12001253). Pocztkowo zwizany ze szko Tendai, studiowa w Chinach, powracajc do Japonii w 1227 roku. Swe instrukcje otrzyma od Mistrza zwizanego ze szko
Tsao-tung lub ze szko Soto. Wielu nauczycieli Zen, ktrzy byli aktywni w Chinach
w tym czasie, rnio si jeli chodzi o metod udzielania instrukcji, rzeczami na ktre
kadli nacisk, oraz stopniem zaangaowania literackiego i politycznego. Jednak rnica
jaka wyranie si zarysowaa w Japonii pomidzy Rinzai i Soto, jako odrbnymi szkoami,
tutaj bya ledwo dostrzegalna.
Dogen by bardzo krytyczny wobec wikszoci Zen napotkanego w Chinach i byo tak
dopki nie spotka surowego nauczyciela, Tien-tung Ju-ching (Tendo Nyojo, 11631228),
zaangaowanego w tradycyjny styl Zen, ktry przypad do serca Dogenowi. Dokadne
2

szczegy czteroletniego treningu Dogena pod kierunkiem Ju-chinga nie s znane, ale
naley zaoy, e wizay si z du iloci studiw nad koanami charakterystycznych
dla Zen okresu Sung. Sam Dogen w pniejszym czasie opracowa zbir trzystu koanw1
i prawdopodobnie uywa ich w pewnym zakresie w swoich naukach.
Z rnych powodw, gwna praca Dogena Shobo genzo, powicona w gwnej
mierze polemice doktrynalnej wewntrz Soto, przez cae wieki bya wydana w bardzo
maej iloci kopii. Bya strzeona jako tajny skarb i wydawana w formie manuskryptw,
ktrych istnieje kilka rnych wersji. Rada Soto bya tak skuteczna w chronieniu tej pracy
przed wiatem dziennym, e bya w stanie zabroni jej drukowania od roku 1722 do 1796.
W 1796 r. rozpoczto publikacj wersji skadajcej si z 95 rozdziaw i do roku 1811 nie
zostaa ukoczona. Chocia niektrzy uczeni Soto okresu Tokugawa studiowali te nauki
i chwalili zaoyciela samej szkoy, to jednak pozycja Dogena w historii Japonii zostaa
doceniona dopiero w XX wieku.
Gdy Dogen powrci z Chin w 1227 r. chcia niezwocznie zaoy wityni powicon wycznie propagowaniu buddyzmu w tradycji Zen, w ktrej zosta wyszkolony. Jednak
nie dokona tego, zrobili to jego nastpcy. Uwaajc, e atmosfera Kioto nie sprzyja jego
celom, Dogen zwrci sw aktywno w odlegy rejon Fukui gdzie zaoy wityni
w 1243 r. W niej powici si cisemu instruowaniu swych uczniw. Lecz wraz z przedwczesn mierci Dogena, jego grupa stracia sw jednolito, a wewntrzne konflikty
doprowadziy do jej podziau. Nastpcy Dogena niedugo potem wprowadzili do nauk
elementy ezoteryczne, takie jak modlitwy czy inkantacje. Za ycia Czwartego Patriarchy,
Keizana Jokina (12681325), Soto przestao koncentrowa si jedynie wok Fukui i rozprzestrzenio si po kraju. Lata mijay a Soto stao si, wraz ze szkoami Shin i Nichiren,
jedn z wielkich szk Japonii. Dalej postpowa proces wczania technik zapoyczonych z ezoterycznego buddyzmu, a szkoa skierowaa swe wysiki na zakadanie wity
i nawracanie ludnoci.
Wieki XIII i XIV to okres stopniowego rozwoju Rinzai w Kamakurze i Kioto. Wielu japoskich mnichw, ktrzy wyjechali do Chin, wywodzio si ze szkoy Tendai lub Shingon,
dlatego, powracajc, popierali Zen zawierajcy elementy ezoteryczne. Inni przywieli ze
sob cis praktyk koanw charakterystyczn w okresie Sung. Wielu chiskich mnichw,
ktrzy przybyli do Japonii, prezentowao zdolnoci literackie sawne wrd niektrych
szk okresu Sung. Z powodu trudnoci porozumiewania si Chiczykw z Japoczykami,
wikszo instrukcji bya przekazywana na pimie i ta praktyka przyczynia si do wzrostu znaczenia literatury charakterystycznego dla tych szk. Wszyscy adepci Zen, ktrzy
w tym czasie przybywali do Japonii, byli ze szkoy Rinzai za wyjtkiem dwch mnichw
Soto, ktrzy jednak nie podjli wysiku zaoenia wasnych szk, a zamiast tego zwizali
si ze wityniami Rinzai w Kioto. Mnisi Zen wkrtce zyskali patronat dworu cesarskiego
oraz szogunatu w Kamakurze i pniej w Kioto, co pozwolio im na uniknicie naciskw
wywieranych przez starsze szkoy buddyzmu.
1

Autentyczno tego zbioru bya przedmiotem sporw, jednak ostatnio zostaa potwierdzona

Mnisi podrowali czsto pomidzy Kamakur i Kioto, jednak ju w tym wczesnym

okresie japoskiego Zen, dostrzegalna jest rnica pomidzy Zen nauczanym w tych miastach. Ta z Kioto bya bardziej skonna do wprowadzania elementw doktryny ezoterycznej, co bardziej odpowiadao dobrze wyksztaconym dworzanom. Znakomit postaci
pord mnichw w Kioto by Enni Benen (Shoitsu Kokushi, 12021280) oraz inny sawny
mnich, Shinchi Kakushin (Hatto Kokushi, 12071298), ktrzy zaoyli wityni w miecie
Wakayama lecz mieli czste kontakty z dworem w Kioto. Obaj czyli Zen z doktrynami
ezoterycznymi, a Shinchi dodawa rwnie elementy z doktryny Czystej Krainy. Sytuacja w Kamakurze bya nieco inna znaczna ilo mnichw, ktrzy przybyli tutaj, byli
uciekinierami z Chin.
Z powodu znacznej bariery jzykowej oraz dlatego, e ci, ktrych nawracali, wywodzili si przewanie z le wyksztaconych wojownikw, chiscy mnisi musieli przystosowa
swe nauki koanw do postaci bardziej odpowiadajcej ich nowym japoskim uczniom.
Wybitn postaci tutaj by Lan-hsi Tao-lung (Rankei Dory
u, 12131278) oraz Wu-hs
ueh
Tsu-y
uan (Mugaku Sogen, 12261286).
Jednake najwiksze znaczenie w historii Zen Rinzai w Japonii ma szkoa zaoona
przez Nampo Jomyo (Daio Kokushi, 12351309). Bya to ta szkoa, ktrej Hakuin przypisuje pocztek swej linii przekazu; bya to szkoa ktr Hakuin odnowi po okoo 500 latach
od jej wprowadzenia do Japonii. Nampo rozpocz swe studia pod kierunkiem Lan-hsi
w Kamakurze, pniej wyjecha do Chin w 1259, gdzie studiowa u Hs
u-tang Chic-y
u. Po
powrocie w 1267 spdzi kilka lat w Kamakurze i ponad trzydzieci lat w miecie Kyushu.
Nastpnie spdzi znaczn ilo czasu w Kioto, a swe ycie zakoczy w Kamakurze. Nauki Nampo zdaj si by wierne tym, ktre pozna od swych chiskich Mistrzw. Kad
nacisk na koany i nie wprowadza elementw zaczerpnitych z innych szk buddyjskich,
jak to czsto czynili jemu wspczeni. Z wielu uczniw Nampo, najlepiej znany by jego
nastpca Sh
uho Myocho (Daito Kokushi, 12821338). Sh
uho nigdy nie prbowa wyjeda do Chin, powicajc si studiom u swego Mistrza w Japonii. Po zakoczonych
studiach pozostawa w cieniu przez wiele lat by w kocu pojawi si jako nauczyciel.
Zwolennik cisej dyscypliny, by prawdopodobnie tym, ktry uporzdkowa w Japonii
program systematycznych studiw nad koanami. Zaoy wityni Daitoku-ji, w Kioto, a jego spadkobierca Kanzan Egen (Muso Daishi, 12771360), zaoyciel kolejnej
wityni Myoshin-ji, kontynuowa tradycj swego Mistrza. Ta szkoa Zen staa si zna o-Kan2 i przetrwaa burze historii nastpnych wiekw. Jej nauki s
na jako szkoa O-T
zachowane po dzi dzie w Zenie Hakuina.
Zen otrzyma silne wsparcie ze strony rodziny Hojo w Kamakurze i chocia linia rodziny zostaa zniszczona w 1333 roku, to Zen nadal zyskiwa popularno na dworze Kioto
i wrd szogunw z rodu Ashikaga. Najbardziej znanym Mistrzem Zen wczesnego okresu Muromachi by Muso Soseki (Shokaku Kokushi, 12751351). Muso, ktry zaczyna
od buddyjskich doktryn ezoterycznych, pobiera nauki u licznych mistrzw Zen w Kioto
o-Kan pochodzi ze zoenia imion trzech wczesnych opiekunw tej szkoy Dai
Nazwa O-T
o Kokushi
(Nampo J
omy
o), Dait
o Kokushi (Sh
uh
o Myocho) i Kanzan Egen
2

i Kamakurze. Tak jak Sh

uho, y pocztkowo w cieniu by potem wyoni si jako jeden
z najaktywniejszych mistrzw Zen. Przypisuje mu si nawrcenie siedmiu cesarzy na Zen.
W swych naukach stara si czy Zen z doktrynami ezoterycznymi.
Szkoa zaoona przez Muso i jego uczniw bya blisko zwizana z tym, co znane jest
jako ruch literacki Gozan bungaku czy te Literatura Piciu Gr. Regenci Hojo naladujc witynny system okresu Sung, ustanowili pi wity gr wedug ich wanoci
wraz z dziesicioma pobocznymi wityniami w Kioto i w Kamakurze. Bya to skomplikowana metoda przypisywania znaczenia wityniom Zen w tych miastach. System ten
z wieloma wewntrznymi przeobraeniami by stosowany pniej przez szogunw z rodu
Ashikaga. Wszystkie szkoy Zen zaangaoway si w mniejszym lub wikszym stopniu
w ruch literacki zwizany z tym systemem stopniowania rang wity. Pniej literatura,
ktra rozkwita w wityniach tych szk zostaa nazwana Gozan bungaku.
Olbrzymia ilo literatury Zen jaka powstaa zarwno w Chinach jak i Japonii jest
niemal wycznie literatur wyjaniajc nauki Zen i Buddyzmu jako caoci. Literatura
Piciu Gr jest natomiast odejciem od takiego wzorca. Muso by wiadomy niebezpieczestw obecnych w tego typu twrczoci. We fragmencie znanym jako Sanne-in yuikai
ostrzega:
Mam uczniw trzech rodzajw: takich, ktrzy powicili si zgbianiu swej
natury, porzucajc wszelkie przeszkadzajce sprawy ci s najwyszej rangi;
tacy, ktrych praktyka nie jest czysta i ktrzy s zwolennikami wszelkiego
rodzaju studiw, s rednimi uczniami; tacy, ktrzy sami zaciemniaj wiato
swego ducha i zaledwie smakuj plwociny Buddw i Patriarchw s najniszej
rangi.
Jeli oceni si pniejszy rozwj literatury Gozan, okae si, e pomimo krytyki Muso
wobec tych, ktrzy skupili swe wysiki na literaturze, to wanie ogoleni dyletanci zdominowali Zen w okresie Muromachi. Kapani stali si poetami, tworzcymi w jzyku chiskim, pedantyczne i nie trafiajce do wyobrani twory, wymagajce rozlegych studiw,
aby opanowa drobiazgowe reguy, ktrymi si rzdziy. Na popularnoci zyskiway ogrody
Zen; dziea sztuki byy przywoone z Chin i Korei; studiowano chisk poezj prace historyczne i teksty neo-konfucjonistyczne. Edukacja faktycznie znalaza si w rkach szk
Zen. W wityniach, tajne zapiski z rozmw wywiadw zwizanych ze studiami koanw
(znane jako missan-cho ) byy rozpowszechniane i stay si narzdziem literackim i edukacyjnym zamiast metod praktyki Zen. Wszystkie szkoy Zen zaangaoway si w tego
typu praktyki. Mnisi stawali si poetami i zaczli porzuca witynie wkraczajc w ycie
wieckie. Gdy mnisi Zen zajli si aktywniej wiatowymi sprawami, wiecki wiat bardziej
zainteresowa si Zen. Nie by to ju jednak wiecki wiat wysoko urodzonych dworzan
i urzdnikw poniewa edukacja staa si szerzej dostpna w okresie Muromachi. Zainteresowanie poezj, sztuk, teatrem i ceremoni picia herbaty odzwierciedla lepiej wyszy
poziom edukacji ni zainteresowanie Zen. Chocia atmosfera Zen przenikajca sztuk miaa wiele wsplnego z zajciami mnichw w wityniach, jednak niewiele czyo j z Zen
jako praktyk.
5

Nie bdzie du przesad stwierdzenie, e gdy Zen rozkwita jako nauki, ma niewiele
wsplnego ze sztuk oraz e kiedy nauki s w zaniku, jego powizanie ze sztuk ronie.
Wida to do pewnego stopnia w szkoach zwizanych z literatur w Chinach w okresie
Sung, a w Japonii jest jeszcze lepiej widoczne. Tradycyjne szkoy Zen: Tang, niektre
o-Kan w Japonii oraz, jak
szkoy z okresu Sung, Zen nauczany przez szkoy Dogena i O-T
zobaczymy, szkoa Hakuina, propagowali ide powicenia swojego ycia praktyce i studiowaniu Zen. Nauczali, e po osigniciu wstpnego przebudzenia, naley kontynuowa
praktyk, zgbia sw natur i zrozumienie. Nie ma tu miejsca na sztuk, nie ma tu
miejsca na wieck literatur. Najwyszym celem Mistrza Zen jest jedna rzecz: stworzy
ucznia, ktry przekae dalej nauki, bdzie caym czowiekiem lub na wp czowiekiem
jak to zwykli mawia Mistrzowie Zen.
Wiek XV przynis szereg zamieszek wrd ludnoci, ktre osigny punkt kulmi
nacyjny w postaci Wojny Onina
w latach 14671477. Kioto zostao zburzone, a z nim
wielkie witynie. Wraz ze zniszczeniem religijnego przywdztwa Kioto, Zen Rinzai zacz rozprzestrzenia si po kraju i zaczy powstawa witynie zwizane ze szko Gozan
Bungaku. Prawdopodobnie najaktywniejsz wityni bya Myoshin-ji, ktra zakadaa
witynie-filie w wielu miejscach w Japonii. Szesnasty wiek cigle by okresem dziaa wojennych, a w kocu w kraju zapanowa pokj z pocztkiem XVII wieku. W tym okresie
niewiele byo sycha o Zen, chocia w zapiskach witynnych nadal pojawiaj si imiona
mistrzw.
Po zjednoczeniu kraju pod wadz rodu Tokugawa, zaczto stosowa polityk pastwowego poparcia dla Buddyzmu oraz wprowadzania cisych przepisw dotyczcych poszczeglnych jego szk. I chocia przyczynio si to do degeneracji wity to rwnie zachcio
wielu do podjcia studiw zwizanych z Buddyzmem oraz zmusio mnichw do ponownego zbadania i zweryfikowania swej religii. Wraz z ustanowieniem Edo jako wschodniej
stolicy, nastpio przeniesienie zainteresowania religijnego z okrgu Kansai w pobliu stolicznego Kioto, do okrgu Kanto na wschodzie Japonii. W caym kraju nastpia rwnie
wzmoona aktywno religijna. Zen Rinzai, ktry uprzednio zwraca si ku dworzanom
i ludziom z wyszych sfer, teraz skoncentrowa si na ogle spoeczestwa. Pojawili si
tacy nauczyciele jak Bankei Yotaku (16221693) czy Shido Bunan (16031676), ktrzy
nauczali mocno uproszczonej formy buddyzmu, ktra nie miaa zbyt wiele wsplnego z korzeniami Zen. W tym czasie, Zen w Japonii zacz powoli traci chiskie wpywy, ktre
dominoway i zacz nabiera japoskiego zabarwienia.
W 1654 r. Yin-y
uan Lung-chi (Ingen Ry
uki, 15921673) przyby do Japonii, przywoc ze sob odmian Zen Rinzai, ktra zawieraa naleciaoci z doktryny Czystej Krainy,
ktra rozwina si za czasw panowania dynastii Ming. Jego przybycie oraz wynikaj
ce z tego powstanie szkoy Obaku
stanowio impuls stymulujcy dla Zen Rinzai pozostajcego niemale w stanie upienia. Dobrze znany mnich Gudo Toshoku (15771661)
z oburzeniem odmawia powitania Yin-y
uana w wityni Myoshin-ji, jednej z nielicznych
wityni, w ktrej Zen Rinzai by aktywnie praktykowany. Myoshin-ji bya oczywicie po o-Kan. Jest jednake prawdopodobne, e Yin-y
wizana ze szko Zen O-T
uan przyby

do Japonii w celu zachowania tego co uwaa za prawdziwe nauki Rinzai i czemu zagraay
w Chinach wczesne najazdy hord Manchu, a nie w celu zaoenia nowej szkoy Zen.
Mnich o imieniu Daishin Gito (16571730), piszcy okoo 1680 roku, napisa, e do
tamtego czasu, 19 z tzw. 24 szk Zen zaniko i pozostao tylko pi: szkoa Dogena, Enni,
Lan-hsi, Wu-hs
ueh i Nampo. Z tej pitki, jak podaje Hakuin, do dzi przetrway tylko
o-Kan.
szkoy Dogena, Nampo i O-T
Hakuin pojawia si w poowie okresu Tokugawa. Jego biografia jest dobrze znana,
chocia bazuje w wikszej czci na pracach samego Hakuina, w ktrych opisuje swoje
ycie. Jego ucze Torei Enji (17211792) uy wielu z tych materiaw do stworzenia
chronologicznego opracowania na temat ycia swojego mistrza. Dowodw potwierdzajcych biografi Hakuina jest niewiele, dlatego musimy oprze si na jego sowach i pracy
Torei Enji.
Brak takowych dowodw moe by powodem zastrzee dotyczcych takiego czy innego szczegu, ale nie odnoszcych si do oglnego wraenia jakie czyni ycie tego niezwykego czowieka. Jego ycie byo gwnie powicone nauczaniu oraz praktykowaniu Zen
jak miao to miejsce u starych mistrzw Tang czy japoskich mnichw pokroju Nampo.
Ta tradycja, ktr przekazywa swym nastpcom, utrzymaa si w klasztorach Zen Rinzai,
ale gdy powrci do cisych studiw nad koanami z okresu Sung, doda nowe elementy
i rozpocz kompilowanie swych materiaw w jeden zwarty kurs studiw. Opierajc si
na tradycji chiskiej, stworzy yw tradycj Zen atrakcyjn dla Japoczykw. Co wicej, pooy nacisk na propagowanie popularnej formy buddyzmu wrd wieckich ludzi,
akceptowanej zarwno przez zwykych farmerw jak i wysoko-urodzonych osb czy urzdnikw. Ta forma buddyzmu bya czasami mao zbiena ze cisym Zen jakiego naucza
swoich wychowankw.
Hakuin urodzi si w 1686 r. w zwyczajnej rodzinie o niskim statucie spoecznym
w miejscowoci Hara, dzisiejszej prefekturze Shizuoka, w okrgu Kanto na wschodzie Japonii (bliszym Edo ni Kioto). I cho po nauki pojecha do Kioto to na zawsze pozosta
niezalenym, aktywnym propagatorem popularnego, odwoujcego si do ogu spoeczestwa buddyzmu, ktry narodzi si w Edo dziki takim postaciom jak Shido Bunan czy
Suzuki Shosan (15791655). We wczesnym wieku przyj Buddyzm jako sw religi, cho
sam opisuje okres, w ktrym straci sw wiar i powici si wieckiej literaturze. Ten
okres jest odzwierciedlony w pracach o duej objtoci w jzykach chiskim (kambun)
i japoskim, ktre to ukazuj nam jego szerok wiedz o chiskiej literaturze i rnych
popularnych gatunkach literatury japoskiej tamtego okresu.
We wczesnym wieku 22 lat, rozpoczyna z przekonaniem swe studia, odwiedzajc rne witynie i zyskujc co, co byo, jak wierzy, pewnym stopniem przebudzenia. Pod
koniec 24 roku odwiedzi Mistrza Zen Shoju Rojina (Dokyo Etan, 16421721). Shoju by
spadkobierc Shido Bunana, ktry z kolei by uczniem Gudo Toshoku. Gudo by osadzony w tradycji wityni Myoshin-ji, a linia jego przekazu wywodzia si od Kanzana,
Sh
uho i Nampo. Hakuin pozosta z Shoju jedynie 8 miesicy. Wszystko co wiemy o tym

Mistrzu, wiemy jedynie z przekazu samego Hakuina, ktry obszernie go cytuje. Najprawdopodobniej, Hakuin nie otrzyma od Shoju3 potwierdzenia swego zrozumienia Zen. Byo
tak, o czym sam Hakuin pisze, a do czasu gdy nie otworzy i nie doceni doniosoci nauk
Mistrza. Hakuin ju nigdy wicej nie odwiedzi Shoju ani nie wspomnia w swych pracach
o swoim powizaniu z tym Mistrzem a do mierci tego drugiego. Niemniej jednak fakt,
e Hakuin jest spadkobierc Shoju, jest powszechnie uznawany, a co za tym idzie, e jest
o-Kan.
on spadkobierc linii zwizanej ze szko O-T
Po opuszczeniu Shoju, Hakuin wdrowa od wityni do wityni, praktykujc i doskonalc swj Zen. Kiedy mia 32 lata, powrci do swojej wityni, Shoin-ji w swym
rodzimym miecie Hara. Tutaj powici si nauczaniu rosncej grupy uczniw. Czsto
podrowa po Japonii, wykorzystujc pienidze z datkw za swoje wykady i kazania na
drukowanie duej iloci prac jakie stworzy oraz aby wspomc swoich uczniw. Odszed
w styczniu 1769 roku.
Ewentualne podejrzenia co do autentycznoci przekazu Hakuina trac na znaczeniu
w obliczu Zen jakiego naucza. Hakuin twierdzi, e do medytacyjnej praktyki Zen, ucze
musi posiada trzy podstawowe cechy: siln wiar, wielk wtpliwo przy rozpoczynaniu
praktyki opartej o koan oraz silne pragnienie odniesienia sukcesu i wytrwao. Pierwszym
zadaniem studenta jest osignicie wgldu w sw prawdziw natur (kensho ). A do tego
momentu, dawa uczniom praktyk koanu Mu, a w pniejszym okresie swego ycia, koan
Dwik Klanicia Jednej Doni, ktrego jest autorem. Sposobem na rozwizanie koanu jest oczywicie siedzca medytacj bd zdyscyplinowane zazen wraz z prywatnymi
rozmowami z nauczycielem (sanzen), podczas ktrych mistrz daje wskazwki i ewentualnie potwierdzenie zrozumienia danego koanu przez ucznia. Jest to jednak tylko pierwszy
krok. W pracy Yasen kanna Hakuin cytuje synnego w okresie Sung mistrza Ta-hui
Tsung-kao (Daie Soko, 10891163) twierdzcego, e w swym yciu dowiadczy 18 wielkich
przebudze i niezliczon ilo maych. A wic, po osigniciu wstpnego przebudzenia,
praktyka musi by kontynuowana w systemie koanw.
Trudno jest ustali wczesn rol koanw w Japonii. Wiadomo, e byy uywane przez
Sh
uho Myocho (Daito Kokushi), poniewa pozosta stworzony przez niego zbir koanw.
Zapewne peni znaczc rol w nauczaniu wczesnych mistrzw Zen, ktrzy przybyli
z Chin. To, e te koany byy wykorzystywane w okresach Muromachi i Momoyama wynika z wielu ocalaych zapisw rozmw prywatnych uczniw z mistrzami na ich temat
(misancho ). Nie wiadomo dokadnie jak i w jakiej liczbie te koany byy uywane, lecz
zapiski wskazuj na system okoo 300 koanw koncentrujcych si na kolekcji Pi-yen lu.
Znaleziono wzmianki na temat systemu zwizanego ze studiowaniem stu koanw przed
rozpoczciem Pi-yen lu (hekizen), potem stu koanw Pi-yen lu i kolejnych stu po skoczeniu Pi-yen lu (hekigo). Z tym systemem koanw zwizany by zwyczaj wymagania
3
Inskrypcja wykuta przez T
oreia na wityni Shoju, gosi co prawda, e Hakuin midzy innymi zosta
zatwierdzony przez Sh
oju, jednake nie stanowi to dowodu o duej wartoci.

od ucznia dodawania komentarzy do wersetw. Komentarze pochodziy gwnie z chiskiej poezji i miay na celu pokaza stopie zrozumienia konkretnego koanu przez ucznia.
Zwyczaj ten zosta z zmodyfikowanej formie utrzymany w Zen nauczanym przez Hakuina.
Wraz z powstawaniem szk Rinzai w caym kraju, pojawia si tendencja do stworzenia formy Zen, docierajcej do szerszych mas spoeczestwa. Taki rodzaj Zen rzadko
korzysta z koanw, a czasem nawet je odrzuca. Byo to wbrew stylowi Zen, ktry by
zrewolucjonizowany przez Hakuina, przynajmniej w kwestii jego odpowiednioci dla praktykujcego mnicha. Chocia Hakuin kierowa wiele swych prac do odbiorcy wieckiego
to jednak by zwolennikiem i podkrela znaczenie surowego i dugotrwaego treningu
mnichw skoncentrowanego na koanach.
Brak dokadnych informacji na temat systemu koanw uywanego przez Hakuina. Jak
wczeniej wspomniano, wane byy koany Mu oraz Dwik Klanicia Jednej Doni
w celu doprowadzenia ucznia do wstpnego owiecenia a nastpnie intensywne studia
koanw po jego osigniciu. Ten program by pniej uporzdkowany przez jego ucznia
Torei oraz uczniw samego Torei: Inzan Iena (17511814) oraz Takuju Kosen (17601833)
w spjny system studiw. S rnice w metodach uywanych przez Inzana i Takuju,
ale zasadniczo s one zgodne ze sob. Program studiw wymaga przechodzenia przez
kolejne serie koanw. Z reguy, kolejno oraz rodzaj koanw jest indywidualny. Gdy
zrozumienie ucznia ronie, koany rozwizywane wczeniej mog zosta zadane po raz drugi
przez Mistrza, a ostatecznie ci nieliczni, ktrzy przetrwaj intensywny, rygorystyczny
i wyczerpujcy tok studiw, zostan uznani za nauczycieli. Nastpnie, z inicjatywy samego
ucznia, nastpuje kilkuletni okres odosobnienia a do momentu, gdy bdzie on gotw do
podjcia roli nauczyciela.
Dodatkowo, poza medytacj, wymaga si od praktykujcego aby wraz ze wszystkimi
mnichami y w ekstremalnie uregulowanej, klasztornej atmosferze wykonujc wszelkie
swoje czynnoci wedug odpowiedniego zbioru regu. Wan cech mnisiego ycia jest
okres pracy, w ramach ktrego uprawia si warzywa, dba o budynki witynne i okolice
oraz wykonuje si inne potrzebne prace. Taka praca, wedug Hakuina, bya czci studiw
nad koanami. Kad nacisk na to, eby praktykowa w czasie zwykej dziennej aktywnoci,
czy to podczas pracy w wityni czy te w krztaninie dnia powszedniego, jaka ma miejsce
w yciu osb wieckich. W dziele zatytuowanym Orategama czytamy:
Nie staram si wam powiedzie, abycie zupenie zaniechali wyciszajcej medytacji i specjalnie szukali rodzaju aktywnoci, w trakcie ktrej moglibycie
praktykowa. To co jest najbardziej godne uwagi, to czysta medytacja nad
koanem, ktra nie zna i nie jest wiadoma dwch rzeczy: ciszy i aktywnoci.
To dlatego mwi si, e prawdziwie praktykujcy mnich chodzi ale nie wie, e
chodzi, siedzi ale nie wie, e siedzi.
Jeli chodzi o zbadanie do samego dna swej prawdziwej natury i zyskanie ywotnoci waciwej do wszelkiego rodzaju sytuacji to nic nie przewysza medytacji w trakcie
codziennej aktywnoci.
9

Wychowanie ucznia, ktry pojmie nauki i bdzie zdolny do przekazania nauk kolejnym uczniom, dla Zen zawsze byo podstawowym wymaganiem. Linie przekazu wielu
synnych mnichw wygasy w cigu nastpnego pokolenia lub dwch, poniewa nie mieli oni uczniw, ktrzy przekazali by nauki dalej. Hakuin by wielce wiadomy tego faktu
i zdawa sobie spraw z tego jak trudno jest znale odpowiedniego ucznia, jednak w cigu
swojego ycia zatwierdzi kilku uczniw jako swoich spadkobiercw. Oto kolejny fragment
dziea Ortegama zwizany z tym tematem:
Do swego ramienia przymocowuje nadprzyrodzony talizman, ktry wyrywa
ycie ze mierci, w swych ustach pozwala rozbrzmiewa szponom i zbom
Jaskini Darmy, wszdzie dookoa rozgniata mzgi mnichom, wyciga gwodzie
i wybija kliny. Bez ladu ludzkich uczu tworzy niedojd z do szpiku, gupi
i lep, ktra jest jedn osob lub zaledwie poow osoby z zbami ostrymi
jak piekielne drzewa mieczowe i ustami rozdziawionymi jak koryto krwi. Tak
okae swe oddanie Buddom i Patriarchom.
W powyszym ustpie, Mistrz, posiadajcy moce duchowe i techniki pozwalajce instruowa innych, wychowuje wspaniaego ucznia opisanego z typow dla Zen ironi jako
niedojd z do szpiku, gupi i lep.
Hakuin zauwaa potrzeb kierowania buddyzmu do zwykych ludzi i chocia gwnie
zaabsorbowany by wychowywaniem mnichw bdcych jego uczniami to okazywa wiele
uwagi wieckim z warstw niszych i wyszych. Swe prace kierowa do tych wszystkich
grup. Dla mnichw przeznaczone byy ksiki, ktre miay pomc im w ich studiach: komentarze do prac synnych mistrzw albo prace autobiograficzne majce zachci uczniw
do praktyki.
Wiele prac w formie listw adresowa do panw feudalnych. Porady, ktre pisa byy
czsto powtarzane w kilku listach. Po wydrukowaniu, listy byy grupowane po kilka pod
wsplnymi tytuami bdcymi z reguy nazwami kwiatw lub innych rolin. Niektre listy
zawieray opis waciwego sposobu rzdzenia ludem, w ktrych przekonywa m.in. o koniecznoci ludzkiego traktowania farmerw. Ale niezalenie od gwnej tematyki listw,
Hakuin zawsze dodawa ustpy wychwalajce skuteczno jego buddyjskiej szkoy. Porady
jakie daje s zwykle godne pochway, ale mona by si zastanawia jak mody i zamony
lord z zamku Okayama przyj namowy do zrezygnowania ze swych dochodw w wysokoci miliona koku, z wygd swej posiadoci oraz do sprztania ogrodu, zmieniania wody
w miskach i do czyszczenia, z umiechem na twarzy, podkw koniom swych sug.
Hakuin czasami usiujc zachci do praktyki swych czytelnikw pisze rzeczy, ktrym
sam zapewne nie dawa wiele wiary. W dziele Orategama moemy przeczyta o przewadze
wojownika nad mnichem w praktykowaniu Zen:
Wojownik od pocztku do koca musi by silny fizycznie. W wypenianiu
swych obowizkw i w swych relacjach z innymi, musi si trzyma bardo sztywnych regu. Jego uczesanie musi by waciwe, jego ubranie w najlepszym porzdku, a miecz musi by przypasany do boku. Przy tak cisym i waciwym
10

zachowaniu prawdziwa medytacja stoi o krok. Dosiadajc silnego wierzchowca, wojownik jedzie przed siebie na spotkanie wrogiej hordy jakby jecha do
miejsca bez ludzi. Odwany, pewny wyraz jego twarzy oddaje stan jego prawdziwej, nieprzerwanej medytacji. Medytujc w ten sposb wojownik w cigu
miesica moe osign to, do czego mnich potrzebuje roku, w cigu trzech
dni osignie korzyci, ktrych osignicie zajmie mnichowi sto dni.
Zainteresowanie Hakuina ludmi wieckimi przejawia si w sporej iloci krtkich utworw, pisanych jako imitacje popularnych piosenek lub nadajcych si do codziennej recytacji. Jedn z ciekawych technik, jakie Hakuin poleca zarwno zwyczajnym ludziom jak
i samurajom, bya recytacja Emmei jikku Kannon gyo Sutry Kannon Przeduajcej
ycie. Jeden dugi rozdzia jego dziea Yaemugura jest powicony opisowi cudw jakie
dokonay si dziki cigej recytacji tego wiersza skadajcego si z 42 znakw (w wersji japoskiej). Te historie opisuj szczegowo wizyty w piekle, cudowne ucieczki spod
katowskiego topora czy te ucieczki przed gniewem rozwcieczonego pana. To, e te opowieci wci pozostaj aktualne w Rinzai Zen, potwierdza fakt, e jeszcze w pnych
latach 20. i 30. dwudziestego wieku wydano co najmniej cztery ksiki powicone cudom
zdziaanym dziki tej tak zwanej sutrze.
Najbardziej zaskakuje u Hakuina, to, e w tych pracach zdaje si on popiera praktyk do podobn do nembutsu, oraz recytowania imienia Amidy Buddy, czyli technik
charakterystyczn dla szk Czystej Krainy. Hakuin by niezwykle krytyczny wobec takiej
praktyki wrd studentw szukajcych owiecenia poprzez Zen. Jest wic jasne, e cuda,
ktre opisuje dotycz jedynie korzyci jakie mog wynikn dla tego wiata i nie maj nic
wsplnego z wybawieniem czy owieceniem.
Hakuin w swych pracach przedstawia rwnie kwestie dotyczce poprawy zdrowia
i przeduania ycia adresowane zarwno do adeptw Zen jak i do wszystkich innych.
Jego dzieo Yasen kanna i pewne fragmenty dziea Orategama s powicone omwieniu
tych problemw. Przykadowo, w tych dziaach opisuje jak cierpic na chorob zwizan
z praktyk Zen (prawdopodobnie zaamanie nerwowe), poszed w wieku 29 lat w odwiedziny do pustelnika Hakuy
u w Shirakawie na pnoc od Kioto i tam nauczy si technik
pozwalajcych wyleczy si z tej choroby. Wrd metod jakie zaleca bya recytacja okrelonej formuy oraz rodzaj wewntrznej medytacji zwanej naikan, ktra pod pewnymi
aspektami przypomina medytacj w czasie normalnej aktywnoci, ktrej wag nieustannie podkrela. Przekonywa rwnie, e najlepszym czasem do praktykowania jest okres
gdy jest si chorym, poniewa wtedy gdy si jest zmuszonym do leenia w ku to nie ma
si adnych obowizkw i mona wtedy odda si zupenie medytacji. Zgodnie z Hakuinem, gwnym powodem do poprawiania zdrowia i przeduania ycia jest to, e dugie
ycia zapewnia czas potrzebny na praktyk Zen.
Chocia Hakuin nie by krytyczny wobec innych szk buddyjskich i chwali takich
ludzi jak Genshin, Honen, Myohen i innych, mwic, e najwysze ich nauki w niczym nie
ustpuj Zen, to jednak zdecydowanie potpia doktryn Czystej Krainy, ktra utrzymuje,
e wiat jest w erze degeneracji i czowiek nie posiadajc moliwoci osignicia owiecenia
11

musi polega na Buddzie Amidzie i modli si o zbawienie. I chocia Hakuin zdawa sobie
spraw z degeneracji owych czasw to utrzymywa, e czowiek nadal jest w stanie osign
owiecenie dziki wasnym wysikom. Dlatego w swoich pracach nieustannie podkrela, e
nauki Czystej Krainy s odpowiednie dla tych o niewielkich i przecitnych zdolnociach,
podczas gdy Zen jest przeznaczony dla osb bardzo zdolnych. Mona o tym przeczyta
w kontynuacji czy te dodatku do swego dziaa Orategama noszcego tytu Orategama
zokush
u:
Zen jest tak jak w walce olbrzymw, w ktrej zwycistwo przypadnie najwyszym. W Czystej Krainie jest tak, jakby gdyby do walki stany miniatury,
a zwycistwo przypadnie najniszym. Gdyby wysoko Zen zostaa wzgardzona, a Zen pozbyby si autentycznego denia do umysu Buddy wtedy
zostaby zmieciony i zniszczony. Gdyby nisko nauk Czystej Krainy zostaa
wzgardzona i odrzucona, gupi i peni ignorancji ludzie nie mogliby uciec ze
zych wiatw.4
Hakuin by zdecydowanie przeciwny praktyce Zen innej ni proponowana przez niego
i w swoich pracach nieustannie wystpuje przeciwko temu co nazywa heretyckimi praktykami Zen. Wprowadzanie do Zen elementw zapoyczonych z nauk Czystej Krainy doprowadzao go do szczeglnej wciekoci. Swe obelgi kierowa szczeglnie do tych ze swoich
towarzyszy, ktrzy czyli Czyst Krain z Zen oraz do mnicha Chu-hung z okresu Ming,
ktry wedug Hakuina popiera takie poczenie. O Chu-hung napisa:
Pod koniec panowania dynastii Ming pojawi si czowiek zwany jako Chuhung z Y
un-chi. Jego umiejtnoci nie byy wystarczajce do uchwycenia
tajemnic Zen, ani nie mia oka aby wejrze w Drog. Gdy posuwa si do przodu w swych studiach, nie mg pozna wspaniaoci Nirwany; gdy cofa si
doznawa cierpienia z powodu uwikania w krg narodzin i mierci. W kocu niezdolny znie swego niepokoju zosta przycignity przez wspomnienia o Spoecznoci Lotosu w Hui-y
uan. Porzuci stromo techniki podanej
przez zaoycieli Zen i nazywajc si Wielkim Mistrzem Stawu Lotosu napisa komentarze do Amitayus S
utra, polecajc nauki zwizane z powtarzaniem
imienia Buddy i pokaza tym niezwykle pytkie zrozumienie Zen.
Hakuin przy wielu okazjach atakuje Mokusho Zen lub Zen cichej iluminacji. Ten
termin jest stary w literaturze Zen5 , ale do okresu Sung by uywany do rozrnienia
szk, ktre chocia nie odrzucay koanw to kady nacisk na wyciszajc medytacj
w przeciwiestwie do szk, ktre zalecay systematyczn i aktywn introspekcje koanu
(Kanna Zen). Mistrz okresu Sung Ta-hui Tsung-kao uywa tego okrelenia w wysoce
4

Naley zaznaczy, e uwagi Hakuina na temat Czystej Krainy nie pozostay bez odpowiedzi. Praca
o tytule T
odo yawa wydrukowana prawdopodobnie w 1762 atakuje Orategama zokush
u wskazujc rne
bdy i niezrozumienia nauk szk Czystej Krainy i Hoke, jakie Hakuin pono zawar w swej pracy.
5
Pojawia si w pracy Leng-chia shih-tzu chi z pocztku VIII wieku

12

pogardliwy sposb do zaznaczenia faktu, e to reprezentuje heretyckie nauki. Hakuin

uywa sw Mokusho Zen w ten sam sposb. Chocia nie wyszczeglnia kim s ludzie
cichej iluminacji, prawdopodobnie odnosi si do pewnych elementw szk Rinzai i Soto,
do nastpcw Bankei i do kadego kto usiowa czy Zen i Czyst Krain.
Hakuin nie atakuje Zen Soto po imieniu. Dzi szkoa Soto otwarcie odrzuca zorganizowane uycie koanw jako metod uczenia, ale jest to najprawdopodobniej efekt niedawnej zmiany w drugiej poowie dziewitnastego wieku. W czasach Hakuina, mnisi Rinzai
i Soto mogli bez przeszkd studiowa w dowolnych wityniach obu szk, a mnisi podczas pielgrzymek zawsze mogli odwiedzi dowolnie wybranego nauczyciela. Sam Hakuin
praktykowa w wityni Soto, a koanw uyway obie szkoy, cho oczywicie nie w tak
uporzdkowany sposb, jaki stworzy Hakuin i jego nastpcy.
Na zakoczenie naley wspomnie o pozycji Hakuina jako malarza i kaligrafa. Stworzy
bardzo wiele prac, ktre w wikszoci zostay niedocenione a do czasw wspczesnych.
Jego sztuka nie bya z gatunku wyrafinowanej twrczoci okresu Muromachi; bya twrczoci prostego i faktycznie niewyszkolonego artysty. Rysowa karykatury, zachwycajce
i zadziwiajce rysunki na przykad Kannon z twarzami swych towarzyszy praktyki;
pisa wiersze, powiedzenia Zen i motta. Byy to produkty uboczne jego aktywnoci jako
nauczyciela Zen, a nie produkty wiadomego wysiku praktykujcego artysty. Rysunki
i kaligrafie Hakuina byy w wikszej czci tworzone na wyrane proby towarzyszy lub
goci lub byy tworzone jako zapata za podarunki, ktre Hakuin lub jego witynia otrzymywaa.
Hakuin jest gwn postaci w historii japoskiego Zen Rinzai. Odrodzi zmierzajc
ku upadkowi szko poprzez powrt do Zen z okresu Sung, ktry zosta wprowadzony do
Japonii przez Nampo Jomyo (Daio Kokushi) i Sh
uho Myocho (Daito Kokushi). Jednake
nie pozostawi Zen jakim go zasta, lecz uporzdkowa go w jednolity system studiw
bazujcy na koanach. W tym samym czasie wprowadzi elementy japoskie do swych
nauk, dziki czemu Buddyzm mg si upowszechni w tym kraju zarwno wrd mnichw
jak i ludzi wieckich. Szkoli rwnie uczniw, ktrzy porzdkowali i rozwijali jego nauki.
Wpyw Hakuina i jego uczniw by tak duy, e wkrtce jego nauki zdominoway witynie
Rinzai. W wyniku tego w dzisiejszej Japonii wszyscy nauczyciele w wielkich wityniach
Rinzai s spadkobiercami Hakuina.

13