EHRLER ARASI OTOBSLERDE NDEN ARPIMA

ENERJSN YUTUCU PASF GVENLK SSTEMNN

GELTRLMES

MUHAMMED EMN CERT

YKSEK LSANS TEZ

MAKNE MHENDSL ANABLM DALI

TOBB EKONOM VE TEKNOLOJ NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

NSAN 2011
ANKARA

_______________________________

Prof. Dr. nver KAYNAK

Mdr

Bu tezin Yksek Lisans derecesinin tm gereksinimlerini saladn onaylarm.

_______________________________

Prof. Dr. nver KAYNAK

Anabilim Dal Bakan

Muhammed Emin CERT tarafndan hazrlanan ehirler Aras Otobslerde nden

arpma Enerjisini Yutucu Pasif Gvenlik Sisteminin Gelitirilmesi adl bu tezin
Yksek Lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.
_______________________________

Do. Dr. Mehmet Ali GLER

Tez Danman
Tez Jri yeleri
Bakan : Do. Dr. brahim USLAN

______________________________

(Gazi ni.-Makine Mhendislii)

ye

: Do. Dr. Mehmet Ali GLER

______________________________

ye

: Yrd. Do. Dr. stemi Bar ZSOY ______________________________

ii

TEZ BLDRM

Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde
edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu
almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.

Muhammed Emin CERT

iii

niversitesi

: TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi

Enstits

: Fen Bilimleri

Anabilim Dal

: Makine Mhendislii

Tez Danman

: Do. Dr. Mehmet Ali GLER

Tez Tr ve Tarihi

: Yksek Lisans Nisan 2011

Muhammed Emin CERT

EHRLER ARASI OTOBSLERDE NDEN ARPIMA ENERJSN

YUTUCU PASF GVENLK SSTEMNN GELTRLMES

ZET

Otobs kazalar incelendiinde, bu kazalarn nemli bir ksmn nden arpmal

kazalarn tekil ettii grlmektedir. Olas bir nden arpmal otobs kazas annda,
ara n gvdesi ciddi miktarlarda arpma enerjisine maruz kalmaktadr. Kaza
esnasnda ortaya kan bu arpma enerjisi, ara gvdesine ve daha da nemlisi
otobs ofr ve muavine ciddi zararlar verebilmektedir. Otobsn kontrolnn
kaybedilmemesi dolaysyla da yolcularn gvenliinin salanabilmesi dorudan
otobs ofrne bal olduu iin kilit insan konumunda olan otobs ofrnn
gvenliinin salanmas kritik bir husustur. Bu alma kapsamnda, ar vastalarda
nden arpmal kaza durumu iin test parametrelerini ve deerlendirme kriterlerini
belirleyen uluslararas ECE R-29 ynetmelii baz alnarak otobs gvdesi hem
saysal hem de deneysel olarak test edilmitir. Saysal almalar, hem otobs
gvdesinin arpma analizlerini hem de otobsten bamsz olarak farkl
geometrilerdeki enerji yutucularn enerji emme karakteristiklerinin belirlenmesini
kapsamaktadr. Yaplan saysal almalar ve deneyler sonucunda almada
kullanlan otobs gvdesinin beklenildii zere ECE R-29 ynetmeliinde belirtilen
gereksinimleri karlayamad grlmtr. lk olarak, yapdaki zayf olan blgeler
tespit edilerek gerekli blgelerin iyiletirilmesi salanmtr. Bu iyiletirmeler
mevcut profillerin et kalnlklarnda deiiklikler yapmay, baz profillerin
konumlarn deitirmeyi ve bir takm yeni profiller ilave etmeyi kapsamaktadr.
Yaplan bu iyiletirme almalarnn ardndan otobs gvdesi tasarlanan farkl enerji
yutucu alternatifleri ile takviye edilmi ve bu enerji yutucular sayesinde ECE R-29
ynetmeliinin gereksinimi olan src yaam mahallinin korunmas salanmtr.

Anahtar Kelimeler: Pasif gvenlik sistemi, nden arpma, Enerji yutucu,

Ls-Dyna, ECE R-29.
iv

University

: TOBB University of Economics and Technology

Institute

: Institute of Natural and Applied Sciences

Science Programme

: Mechanical Engineering

Supervisor

: Associate Professor Dr. Mehmet Ali GLER

Degree Awarded and Date : M.Sc. April 2011

Muhammed Emin CERT

DEVELOPMENT OF A PASSIVE SAFETY SYSTEM FOR THE FRONTAL

CRASH ENERGY ABSORPTION IN ACCIDENTS INVOLVING
INTERCITY BUSES

ABSTRACT
When bus accidents are analyzed, it can be seen that the frontal crash accidents
constitute an important part of the whole accidents involving buses. In case of a
possible frontal crash bus accident, the vehicle front body is exposed to serious
amounts of crash energy. As a consequence of this energy, the bus structure deforms
and more importantly, the bus driver and the crew may seriously get injured.
Keeping the bus under control during the accident and thus ensuring the safety of
passengers is directly related to the safety of the bus driver. Thus ensuring the safety
of the bus driver is a critical issue. In this study, bus structure was both analyzed
numerically and tested experimentally in the case of a frontal crash accident scheme
according to the international ECE R-29 regulation which is compulsory for heavy
vehicles. Numerical studies include both the analyses of the whole bus structure and
the investigation of energy absorption characteristics of the energy absorbers having
different cross-sections. As a result of the numerical studies and experiments of the
bus structure, it was seen that the ECE R-29 requirements were not satisfied.
Primarily, the weak regions of the bus structure were determined and improvements
of the necessary regions are provided. These improvements consist of changing the
wall thicknesses of the some present profiles, relocating necessary profiles and
adding new support structures to strengthen the bus body. After improving the
structure different energy absorbers were designed and the bus body has been
reinforced with these energy absorbers. Due to these energy absorbers the survival
space for the driver was ensured which is the requirement of ECE R-29 regulation.

Keywords: Passive safety systems, Frontal crash, Energy absorbers, Ls-Dyna,

ECE R-29.

TEEKKR

Bu tezin ortaya karlmasnda yol gsteren ve yardmlarn esirgemeyen tez

danmanm Do. Dr. Mehmet Ali Glere, almalarn belirli ksmlarnda yardmc
olan Yrd. Do. Dr. Erdem Acara, fikirlerine bavurduum Dr. Teyfik Demire,
almalarmda teknik ve manevi desteini esirgemeyen Bayram Grele, haftalk tez
toplantlarna katlarak fikir paylamnda bulunan Yusuf Fuat Glver, Levent Szen,
Deniz Bekar ve Frat zere, test dzeneinin kurulmas ve testin yaplmas srasnda
teknik destek salayan Kamil Arslan ve Sleyman Baere teekkr bir bor bilirim.
Ayrca bu almay 00236.STZ.2008-1 kodlu SANTEZ Projesi kapsamnda maddi
olarak destekleyen Sanayi ve Ticaret Bakanlna ve Temsa AR-GE ve Teknoloji
A..ye teekkr ederim.

Muhammed Emin CERT

vi

NDEKLER

ZET

iv

ABSTRACT

TEEKKR

vi

ZELGELER LSTES

EKLLER LSTES

xi

SEMBOL LSTES

xiv

1.GR

2. OTOMOTVDE GVENLK

2.1. arpma Gvenlii

2.1.1. Aktif arpma gvenlii

2.1.2. Pasif arpma gvenlii

2.2. arpma Enerjisi Ynetimi

3. ENERJ EMLM LE LGL TANIMLAMALAR

10

3.1. Toplam Enerji Emilimi

10

3.2. Maksimum Ezilme Kuvveti

12

3.3. Ortalama Ezilme Kuvveti

12

3.4. Ezilme Kuvveti Verimi

12

3.5. zgl Enerji Emilimi

13

4. DEFORMASYON BMLER

14

4.1. Global Burkulma

14

4.2. Lokal Burkulma

15

4.3. Lokal Burkulmadan Global Burkulmaya Gei

16

vii

5. LTERATR TARAMASI

18

5.1. Enerji Yutucu almalar

18

5.2. Ar Vasta arpmalaryla lgili almalar

26

6. ECE R-29 TEST STANDARDI

28

7. LS-DYNA LE SAYISAL MODELLEME

31

7.1. Ls-Dyna alma Prensibi

31

7.1.1. Zaman integrasyonu

7.1.1.1. Merkezi farklar yntemi

31
32

7.1.2. Zaman adm bykl

33

7.1.3. Birimler

36

7.1.4. Elemanlar

37

7.1.5. Enerji verisi

38

7.1.6. Ktle leklemesi

40

7.2. Ls-Dyna Anahtar Kelimeleri

41

7.2.1. Para tanmlamas

41

7.2.2. Kesit tanmlamas

46

7.2.3. Malzeme tanmlamas

46

7.2.4. Temas tanmlamas

49

7.2.5. Snr art tanmlamas

51

7.2.6. Rijit duvar tanmlamas

52

7.2.7. Veri taban tanmlamalar

54

8. ENERJ YUTUCU SAYISAL ANALZLER

55

8.1. Tasarm Deikenleri

56

8.2. Sonlu Eleman Modeli ve Dorulama

57

8.2.1. Sonlu eleman modelinin dorulanmas

57

8.2.2. Sonlu eleman modeli

60

8.3. Enerji Yutucu Analiz Sonular

62

8.4. Sonular ve Deerlendirme

73

viii

9. OTOBS ARPIMA TEST VE ANALZLER

75
75

9.1. Deneysel alma

9.1.1. ECE R-29a uygun sarka test dzenei

75

9.1.2. Otobs test dzeneine balama ve testin yapl

77

9.2. Otobs Saysal Modeli ve Test ile Dorulama

80

9.2.1. Otobs sonlu eleman modeli

80

9.2.2. Saysal modelin test ile dorulanmas

82

9.3. Otobs arpma Analizleri

86

9.3.1. Yaln haldeki otobs gvdesinin saysal analizi

87

9.3.2. Enerji yutucu takviyeli gvdelerin saysal analizleri

93

9.3.2.1. Enerji yutucu analizleri

94

9.3.2.2. Konik enerji yutucu takviyeli gvdenin analizi

98

9.3.2.3. Krk enerji yutucu takviyeli gvdenin analizi

101

9.3.2.4. Al krk enerji yutucu takviyeli

gvdenin analizi

105

9.3.3. Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs

analizlerinin karlatrlmas

109

10. DEERLENDRME VE SONULAR

119

KAYNAKLAR

121

ZGEM

124

ix

ZELGELERN LSTES

izelge
izelge 7.1.
izelge 7.2.
izelge 8.1.
izelge 8.2.
izelge 8.3.
izelge 8.4.
izelge 8.5.
izelge 8.6.
izelge 9.1.
izelge 9.2.

Sayfa
Ls-Dynada kullanlabilecek uyumlu birim sistemi rnekleri
Ls-Dynada veri taban tanmlamalar
[24]te kullanlan elik malzemeye ait gerek
gerilme-gerinim deerleri
Dorulama almasnda kullanlan geometrinin
detaylar [25]
Sonlu eleman modelinin nceden yaplan almalarla
karlatrlmas [24,25]
Enerji yutucular iin tasarm parametreleri
elik malzeme iin gerek gerilme-gerinim deerleri
Enerji yutucular iin sonlu eleman analizi sonular
Enerji yutucular iin sarka analizinin sonular
Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin
karlatrlmas (Enerji yutucular tarafndan emilen enerji,
maksimum ezilme kuvveti ve direksiyon simidi zerinde
seilen noktann yer deitirmesi.)

37
54
57
59
60
61
61
68
96

114

EKLLERN LSTES
ekil
ekil 3.1.
ekil 4.1.
ekil 4.2.
ekil 5.1.
ekil 5.2.
ekil 5.3.
ekil 5.4.
ekil 6.1.
ekil 6.2.
ekil 6.3.
ekil 7.1.
ekil 7.2.
ekil 7.3.
ekil 7.4.
ekil 7.5.
ekil 7.6.
ekil 7.7.
ekil 7.8.
ekil 7.9.
ekil 7.10.
ekil 7.11.
ekil 7.12.
ekil 7.13.
ekil 7.14.
ekil 7.15.
ekil 7.16.
ekil 7.17.
ekil 8.1.
ekil 8.2.
ekil 8.3.
ekil 8.4.
ekil 8.5.
ekil 8.6.
ekil 8.7.
ekil 8.8.

Sayfa
Tipik kuvvet-yer deitirme grafii
Global burkulmaya uram profil rnei [14]
Lokal burkulmaya uram profil rnei [14]
Kvrml enerji yutucu geometrisi [28]
Oluklu, dairesel enerji yutucu geometrisi [30]
Oluklu enerji yutucu geometrisi [31]
Yark oluturulan enerji yutucu geometrileri [32]
ECE R-29 nden arpma testi [33]
ECE R-29da tarif edilen % 50 erkek manken modeli [8]
ECE R-29a uygun src manken kat modeli
Merkezi farklar ynteminin gsterimi
Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman zerinde eleman
koordinat sistemi gsterimi
*PART anahtar kelimesi ierisinde bulunan tanmlamalar
Sarka plakasnn R-noktasna gre konumu
Sarka plakasnn lleri
Atalet tanmlamasnn yapld kart
Kesit tanmlamas kart
*MAT_24 malzeme kart
*MAT_123 malzeme kart
DIN 1.4003 paslanmaz elii iin gerek gerilme-gerinim erisi
*MAT_20 malzeme kart
AUTOMATIC_SINGLE_SURFACE temas tanmlamas
AUTOMATIC_ SURFACE _TO_SURFACE
temas tanmlamas
Otobsn sabitlenmesi iin snr art tanmlamas
Tek eksende dnebilen sarka iin snr art tanmlamas
Rijit duvar tanmlamas
Rijit duvar koordinat sistemi
Altgen, dairesel ve kare kesitli enerji yutucu geometrileri
elik kare borunun sonlu eleman modeli [24]
[24]teki saysal modelin kuvvet-yer deitirme grafiinin
dorulanmas
[25]te modellenen enerji yutucu geometrileri
Rijit duvar ve enerji yutucu model geometrisi
Ezilme kuvveti verimi - yar-koniklik as grafikleri:
(a) t = 0,5 mm, (b) t = 1,0 mm, (c) t = 1,5 mm,
(d) t = 2,0 mm, (e) t = 2,5 mm
zgl enerji emilimi - yar koniklik as grafikleri:
(a) t = 0,5 mm, (b) t = 1,0 mm, (c) t = 1,5 mm,
(d) t = 2,0 mm, (e) t = 2,5 mm
12,5 ve 2 mmdeki kesit geometrisi iin
enerji - yer deitirme grafii
xi

11
15
16
23
24
25
26
28
30
30
32
38
41
42
43
45
46
47
48
48
49
50
50
51
52
53
53
56
58
58
59
60

63

65
66

ekil 8.9.
ekil 8.10.
ekil 8.11.
ekil 8.12.
ekil 8.13.
ekil 8.14.
ekil 8.15.
ekil 9.1.
ekil 9.2.
ekil 9.3.
ekil 9.4.
ekil 9.5.
ekil 9.6.
ekil 9.7.
ekil 9.8.
ekil 9.9.
ekil 9.10.
ekil 9.11.
ekil 9.12.
ekil 9.13.
ekil 9.14.
ekil 9.15.
ekil 9.16.
ekil 9.17.
ekil 9.18.
ekil 9.19.
ekil 9.20.
ekil 9.21.
ekil 9.22.
ekil 9.23.
ekil 9.24.
ekil 9.25.
ekil 9.26.

12,5 ve 2 mmdeki kesit geometrisi iin

kuvvet-yer deitirme grafii
Altgen, dairesel ve kare modeller iin deformasyon ekilleri
Dzeltme yaplan enerji yutucu geometrileri
Seilen enerji yutucularn detayl geometrileri
Seilen modeller iin enerji-yer deitirme grafii
Seilen enerji yutucu geometriler iin kuvvet-yer deitirme
grafii
S3 isimli modelin zamanla deformasyonu
Sarka test dzeneinin genel grnm
Sarka test dzeneinin kat model izimi
(nden ve yandan grnm)
Sarka plakasnn genel grnm
ECE R-29a gre yaplan zincir balantlar
Zincir balantlar; (a) A balants, (b) B balants,
(c) C balants
Sarka testinin yapl
Otobs sonlu eleman modeli
Test ve analizde gerekleen deformasyonlarn
karlatrlmas
Src alt platformu ezilmelerinin karlatrlmas;
(a) analiz, (b) test
Src alt platformu tayan profillerin karlatrlmas;
(a) analiz, (b) test
Direksiyon sisteminin deformasyonu; (a) analiz, (b) test
Yaln haldeki otobs gvdesinin grnm;
(a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra
Yaln haldeki otobs gvdesi iin
kuvvet-yer deitirme grafii
arpma sonucunda otobs n gvdesinde
meydana gelen hasar
Otobs gvdesi zerinde yaplan iyiletirmeler
n gvde destek braketinde yaplan iyiletirme
Src alt platformunu tayan profillerin ezilmesi;
(a) iyiletirmeden nce, (b) iyiletirmeden sonra
Yaplan iyiletirmelerin otobs arpma analizine etkisi;
(a) yaln haldeki otobs gvdesi,
(b) iyiletirilmi otobs gvdesi.
Enerji yutucularn analizi iin kullanlan saysal sarka modeli
Tasarlanan enerji yutucu geometrileri
Enerji yutucular iin enerji-zaman erileri
Enerji yutucular iin kuvvet-yer deitirme erileri
Enerji yutucularn zamana bal ezilme davranlar
Konik enerji yutucu geometrisi
Konik enerji yutucularn otobs gvdesi zerindeki yerleimi
Konik enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin
grnm; (a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra
xii

66
67
69
70
72
72
73
76
76
77
77
78
79
80
83
84
85
85
87
88
89
90
91
92

93
94
95
95
96
97
98
99
99

ekil 9.27.
ekil 9.28.
ekil 9.29.
ekil 9.30.
ekil 9.31.
ekil 9.32.
ekil 9.33.
ekil 9.34.
ekil 9.35.
ekil 9.36.
ekil 9.37.
ekil 9.38.
ekil 9.39.
ekil 9.40.
ekil 9.41.

ekil 9.42.
ekil 9.43.
ekil 9.44.
ekil 9.45.
ekil 9.46.
ekil 9.47.

Konik enerji yutucu takviyeli gvde iin enerji

emilimi-zaman grafii
Konik enerji yutucu takviyeli gvde iin kuvvet-yer deitirme
grafii
Krk enerji yutucu geometrisi
Krk enerji yutucularn otobs gvdesi zerindeki yerleimi
Krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin
grnm; (a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra
Krk enerji yutucunun ezilmesi
Krk enerji yutucu takviyeli gvde iin enerji
emilimi-zaman grafii
Krk enerji yutucu takviyeli gvde iin kuvvet-yer deitirme
grafii
Al krk enerji yutucu geometrisi
Al krk enerji yutucularn otobs gvdesi zerindeki
yerleimi
Al krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin
grnm; (a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra
Al krk enerji yutucunun ezilmesi
Al krk enerji yutucu takviyeli gvde iin
enerji emilimi-zaman grafii
Al krk enerji yutucu takviyeli gvde iin
kuvvet-yer deitirme grafii
Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin
grnm (Yaln, konik yutucu takviyeli, krk yutucu
takviyeli, al krk yutucu takviyeli);
(a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra
Yaln haldeki ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin
zamana bal ezilme davranlar
Direksiyon simidinin mankene gre konumu
Toplam enerji emilimi ve enerji yutucu enerjileri
Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinde
tepki kuvveti-yer deitirme grafii karlatrmas
Krk enerji yutucu ve dier paralarn enerji emilimine
katks
arpma analizi iin enerjinin korunumu grafii
(krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesi iin)

xiii

100
101
102
102
103
103
104
104
105
105
106
107
108
108

109
109
113
115
116
117
118

SEMBOL LSTES

Simgeler

Aklama

Kesit alan

As

Kabuk eleman yzey alan

Ses hz

Snmleme matrisi

D1 , D 2

Kabuk eleman iin kegen uzunluklarn

eratio

Enerji oran

Elastisite modl

E damp

Snmleme enerjisi

Eemilen

Emilen enerji

Ehg

Hourglass enerjisi

Eint

enerji

0
Eint

Balang i enerjisi

E kin

Kinetik enerji

0
E kin

Balang kinetik enerjisi

E rw

Rijit duvar enerjisi

E si

Arayz kayma enerjisi

Jirasyon yarap

Alan atalet momenti

I yy

y eksenine gre ktle atalet momenti

Sistem katlk matrisi

Lk

Burkulma uzunluu

Ls

Sonlu eleman karakteristik uzunluu

Enerji yutucu ktle

Ktle matrisi

Pm

Ortalama ezilme kuvveti

xiv

Pmaks

Maksimum ezilme kuvveti

Pn

D ykleme matrisi

Et kalnl

Zaman adm arpan / Yar-koniklik as

Deformasyon mesafesi

Toplam deformasyon miktar

Zaman adm bykl

te

Eleman iin zaman adm bykl

Gerinim hz

Narinlik oran

Kinematik viskozite

Malzeme younluu

Statik akm gerilmesi

Dinamik akm gerilmesi

Asal hz

xv

1. GR
Gnmzde ehirler aras yolcu tamaclnn nemli bir ksm kara yolu ile
salanmaktadr. Kimi insanlar ahsi vastalar ile seyahat etmeyi tercih ederken,
birok insan ise daha ok otobs ile seyahat etmeyi tercih etmektedir. Kara yolu
ulam en ok kullanlan ulam tr olmasna ramen kara yollarnda yolculuk
yapmann dier ulam trlerine nazaran daha fazla kaza riski tad sylenebilir.

Tat ulam ve dolaysyla da trafik kavram var olduundan beri kara yollarnda
trafik kazalar meydana gelmektedir. Alnan tm nlemlere ramen trafik kazalar
olmaya devam etmekte ve can kayplar yaanmaktadr. lmle sonulanan ilk trafik
kazas baz kaynaklarda 1889 yl olarak gsterilse de dnyada lmle sonulanan ilk
motorlu ara trafik kazas 1869 ylnda meydana gelmi ve Mary Ward adnda
rlandal bir bilim adamnn lmyle sonulanmtr [1]. Bu tarih bir bakma,
otomotiv sektrnde gvenlik konusunun sorgulanmaya ve alnabilecek gvenlik
tedbirlerinin zerinde durulmaya balanld tarih olarak deerlendirilebilir. lmle
sonulanan trafik kazalarnda meydana gelen art otomotiv sektrnn yeni araylar
iine girmesine sebep olmutur.

Trafik kazalarn nleyebilmek ya da meydana gelmesi kanlmaz olan kazalar da

en hafif ekilde ve en az yaralanma ile atlatabilmek nem arz etmektedir. Bunu
salayabilmek iin, ara reticileri mteri taleplerini de gz nnde bulundurarak
arpmaya dayankl aralar retme amac ierisinde olmular ve arpma
gvenliini salamaya ynelik tasarmlar yapmlardr. arpma gvenliine verilen
bu nem ve meydana gelen teknolojik gelimeler neticesinde arpmaya kar ok
daha dayankl aralar ortaya kmaya balamtr. Artk ara gvenlii konusu,
kalite, tasarm, yol tutuu, sr konforu ve yakt tketimi gibi srclerin en ok
gz nnde bulundurduu deerlendirme ltlerinden biri haline gelmi ve
arpmaya kar gvenli olan aralar srcler tarafndan daha ok tercih edilir
olmutur. phesiz, arpma gvenliine duyulan ihtiya ve srclerin arpma
gvenlii konusundaki bu hassasiyeti, arpma gvenliinin otomotiv sektrnn
olmazsa olmazlar arasnda yer almasn salamtr.
1

Otomotiv sektrnde farkl trde ve farkl alma prensibine sahip gvenlik

donanmlar mevcuttur. Bu gvenlik donanmlar arasnda, enerji yutucu yaplar,
hava yastklar, emniyet kemerleri ve eitli arpma nleyici aygtlar gsterilebilir
[2]. Bu gvenlik donanmlar birok arata retici firma tarafndan standart olarak
salanmakta olup gelien teknoloji ile birlikte her geen gn daha gelimi gvenlik
donanmlar ortaya kmaktadr.

Otobslerde meydana gelen kaza trleri incelendiinde, bu kazalarn arlkl olarak

nden arpma, devrilme, takla atma, yandan ve arkadan arpmal kazalar olduu
grlmektedir. Bu kaza trleri arasnda devrilme kazalarndan sonra en ok
karlalan kaza tr nden arpmal kazalardr.

Meydana gelen otobs kazalar ile ilgili birok istatistiksel alma yrtlmtr.
Sekiz Avrupa lkesini kapsayan bir alma olan ECBOS (Enhanced Coach and Bus
Occupant Safety - Gelitirilmi Otobs Yolcu Gvenlii)

Projesi bu almalar

arasnda nemli bir yere sahiptir. Bu proje kapsamnda Avusturya, Fransa, Almanya,
Byk Britanya, talya, Hollanda, spanya ve svete meydana gelen otobs kazalar
derinlemesine incelenmitir. Btn kazalar arasnda nden arpmal kazalar baz
lkelerde % 70e kadar kmaktadr. Ayrca otobs ulamnn dier kara yolu ulam
trlerine gre en az on kat daha gvenli olduu ECBOS Raporunda ortaya
konulmutur [3].

Benzer bir istatistiksel kaza analizi almas Kanada Ulatrma Bakanl (Transport
Canada) tarafndan yrtlmtr. Bu proje kapsamnda Kanada, Amerika Birleik
Devletleri ve Avrupa lkelerinde meydana gelen otobs kazalarna ilikin istatistiksel
kaza raporu oluturulmutur. Bu rapora gre ylda yaklak 20.000 otobs kazas
meydana gelmekte, bu miktar toplam trafik kazalarnn % 4n tekil etmektedir.
Meydana gelen bu otobs kazalarnda 35.000den fazla insan yaralanmaktadr [4].

Baka bir alma ise, otobs kazalar sonucunda Avrupada her yl 30.000 kiinin
yaralandn ve 200 civarnda insann da hayatn kaybettiini ortaya koymakta ve
otobs kazalarnn nemini gzler nne sermektedir [5].
2

Amerika Birleik Devletleri Ulatrma Bakanl bnyesinde faaliyet gsteren Ulusal

Karayolu Trafik Gvenlii daresi (NHTSA - National Highway Traffic Safety
Administration) tarafndan 2009 ylnda yaplan almada, ABD de meydana gelen
otobs kazalarnn yaklak % 41ini nden arpmal kazalarn oluturduu ortaya
konulmutur. Bu oran, nden arpmal otobs kazalarnn, tm otobs kazalar
arasndaki yerini gstermesi bakmndan byk nem arz etmektedir [6].
lkemizdeki durum ise Avrupa ve Amerikadan ok farkl deildir. Trkiye statistik
Kurumunun yapt aratrmaya gre, 2007 ylnda kara yollarnda meydana gelen
trafik kazalar incelendiinde kazaya karan yaklak toplam 1,4 milyon (1.395.997)
aracn 56 binini (56.040) otobsler tekil etmektedir. Kazaya karan otobs miktar
toplam ara saysnn % 4n oluturmaktadr. Tat cinslerine gre trafik kazasna
karan tatlarn, o trdeki kaytl tatlar iindeki oranna bakld zaman en yksek
orann % 29 ile otobslere ait olduu grlmektedir. 1978-2008 yllar arasnda
4.849 otobs trafik kazalarna karm, bu kazalar sonucunda 7.465 kii yaralanrken
201 kii de hayatn kaybetmitir. Bu kazalarda hayatn kaybedenlerin yaklak
% 9unu otobs srcleri oluturmaktadr [7].

nden arpmal bir otobs kazasnda en byk risk altndaki insanlarn otobs
srcs ve muavin olduu sylenebilir. arpma annda otobsn arlna ve
hzna bal olarak ok fazla miktarlarda arpma enerjisi aa kmaktadr ve bu
arpma enerjisi direk olarak src ve muavini etkilemektedir. Otobs srcs,
hem en fazla risk altnda olan insan olmas hem de otobsn kontrolnn kendisinde
olmasndan dolay kilit insan konumundadr. nden arpmal otobs kazalarnn
nemli bir ksmnn, srcnn yaralanmas hatta lmyle sonuland bilinen bir
gerektir. Dolaysyla hem aracn gvenliinin hem de yolcularn gvenliinin
salanmas, srcnn otobsn kontroln kaybetmemesiyle salanabilir. Bu
almann amac ilk olarak srcnn gvenliinin salanmasdr.

arpma gvenliini salamak amacyla farkl trlerde gvenlik sistemleri

kullanlmakta olup bu sistemler aktif ve pasif gvenlik sistemleri olarak
snflandrlabilir. Aktif gvenlik sistemleri kazalarn olumasn nlemek amacyla
3

kullanlan sistemler iken, pasif gvenlik sistemleri kazann etkilerini en aza

indirmeyi amalamaktadr. Bu tez kapsamnda, otobslerde nden arpma
gvenliini salamak amacyla pasif gvenlik sistemi gelitirilmesi amalanmtr.

Aralarda pasif gvenliin salanmas adna bir takm uluslararas ynetmelikler

mevcuttur. Birlemi Milletler Ekonomik Komisyonu (UN-ECE - United Nations
Economic Commission for Europe) tarafndan ar vastalarda arpma gvenliini
ieren ynetmelikler yrrlle konulmutur. rnein, ECE R-29, UN-ECE
tarafndan zorunlu klnan bu ynetmeliklerden birisi olup kamyonlarda nden
arpma gvenliine dair bir takm dzenlemeleri iermektedir. Bu tez kapsamnda,
otobslerdeki nden arpma gvenlii zerinde durulmaktadr. Ancak otobslerde
nden arpmay dzenleyen geerli bir ynetmelik mevcut olmamakla birlikte,
UNECE bnyesinde kurulmu olan ve eitli dnya lkelerinin katlmyla
gerekletirilen uluslararas gvenlik komisyonlarnda (GRSP - Working Party on
Passive Safety) kamyonlar iin zorunlu klnm olan ECE R-29 ynetmeliine
benzer dzenlemelerin otobsler iin de zorunlu hale getirilmesi tartlmakta ve bu
konuda ciddi almalar yrtlmektedir. Henz ak bir biimde ortaya konulmu
bir dzenleme olmamasndan dolay bu alma kapsamnda otobslerdeki nden
arpma gvenlii iin ECE R-29 ynetmelii dikkate alnmtr.

ECE R-29 ynetmelii, kamyonlarda nden arpma, at dayanm ve arka duvar

dayanm testlerini iermekte olup bu kaza trleri iin test artlarn belirtmektedir.
nden arpma testi, test edilecek olan aracn 1500 kg ktleli bir sarka plakas ile
45 kJ deerindeki darbe enerjisini salayacak ekilde arptrlmasn iermektedir.
Test, ara ierisine yerletirilen kpk manken modeli ile yaplmakta olup, testin
baarl olmas iin direksiyon veya herhangi bir parann src yaam mahalline
giriim yapmam olmas gerekmektedir [8].

Pasif gvenlik sistemlerinde arlkl olarak kullanlan yaplar deforme edilebilir

yapdaki enerji yutucular olup, enerji yutucular zerine yaplm olan birok alma
mevcuttur. Bu almalarda incelenen enerji yutucular dz ve konik enerji yutucular
olarak snflandrlabilir. Dz enerji yutucular, yap duvarlarnn darbe eksenine
4

paralel uzand yutucular olup, konik enerji yutucularda ise yutucu eperleri darbe
ekseni ile belirli bir a yapmaktadr. Enerji yutucularda en nemli tasarm
parametrelerinden biri kesit geometrisi olup, genellikle dairesel, kare, dikdrtgen ve
altgen kesitli yutucular yaygn olarak kullanlmaktadr.

Bu tez kapsamnda, otobslerde nden arpma gvenliinin salanmas

amalanm ve bunun salanmas adna da enerji yutucu geometriler kullanlmtr.
lk olarak enerji yutucularda, kesit geometrisi, et kalnl ve yar-koniklik as gibi
tasarm deikenlerinin enerji emme karakteristiine olan etkisi incelenmi ve bu
bilgiler nda enerji emiliminin en verimli halde gerekletii kesit geometrisi, et
kalnl ve yar-koniklik as belirlenmeye allmtr.

almann bir sonraki aamasnda ise, arpmaya kar dayankll artrlmaya

uralan otobs gvdesi zerinde allmtr. lk olarak mevcut otobs gvdesinin
Ls-Dyna ile arpma analizi gerekletirilmitir. Daha sonra mevcut otobs
gvdesinin ECE R-29a uygun nden arpma testi yaplm ve gvdenin testi
geemedii grlm ve Ls-Dyna yazlm ile gerekletirilen arpma analizi
sonular test sonular ile dorulanmtr. Yaplan analizler ve test sonucunda
gvdenin zayf olan ksmlar belirlenmitir. Belirlenen bu zayf ksmlar
iyiletirilmeye allmtr. Bu iyiletirmeler, profil et kalnlklarnda bir takm
deiikliklerin yaplmas, profil geometrilerinin deitirilmesi ve mevcut gvdeye
ilave profil tasarmlarnn eklenmesini iermektedir. Yaplan bu iyiletirme
almalar ile arpmaya kar daha dayankl bir ara elde edilmi ve bir sonraki
aamada da otobs gvdesine yerletirilen enerji yutucu tasarmlar vastasyla enerji
emilimi daha da artrlm ve src iin yaam mahallinin korunmas baarlmtr.

2. OTOMOTVDE GVENLK

2.1. arpma Gvenlii

arpma gvenlii denildii zaman akla ilk olarak arpmay nlemeye ynelik
gvenlik tedbirleri gelmektedir. Tabi ki her durumda arpmann nlenebilmesi sz
konusu olamamaktadr. Dolaysyla kazann meydana gelmesi ihtimali gz nnde
bulundurularak arpma sonucunda meydana gelebilecek olan hasarn en aza
indirilmesi ynnde gvenlik tedbirleri gelitirilmektedir. arpma gvenliine dair
alnmakta olan tm bu gvenlik tedbirleri aktif gvenlik ve pasif gvenlik olmak
zere iki balk altnda incelenmektedir.

2.1.1. Aktif arpma gvenlii

Kazann meydana gelmesini nlemeye ynelik olarak kullanlan gvenlik sistemleri

aktif gvenlik sistemi olarak adlandrlmaktadr. ABS (Anti-lock Braking System Kilitleme nleyici Sistem), ASR (Anti-Slip Regulation - Anti-Patinaj Sistemi), ESP
(Electronic Stability Program - Elektronik Denge Program) gibi frenleme sistemleri,
hz kontrol ve src uyarc sistemlerinin oluturduu Gelimi Src Yardm
Sistemleri aktif ara gvenlii kapsamna girmektedir.

Aktif gvenlik sistemlerinin nemli bir ksmn tekil eden frenleme sistemleri
incelendiinde bu sistemlerin en kt yol ve ara artlarnda dahi etkili frenleme
salayarak srcye aracn kontroln daha kolay salama imkan sunmakta olduu
ve dolaysyla da kaza riskini nemli lde drd grlmektedir. Frenleme
konusunda nemli teknolojik gelimelerin meydana gelmeye devam ediyor
olmasnn yan sra src uyar sistemleri de aktif ara gvenliine nemli lde
katkda bulunmaktadr. Src uyar sistemleri, sensr tabanl sistemler olup ara ve
yol artlaryla ilgili srcnn ikaz edildii sistemlerdir. Bu sistemlere rnek olarak
erit ihlali uyar sistemi (lane departure warning system), kr noktada bulunan ve
src tarafndan grlemeyecek aralarn saptanarak srcnn ikaz edildii kr
nokta alglama sistemi (blind spot detection), aracn hznn seyredilmekte olan
6

yoldaki hz limitini ap amadn kontrol edip srcy uyaran ya da otomatik

olarak

hz

ayarlayan

akll

hz

kontrol

sistemleri

(intelligent

speed

adaptation/intelligent speed advice (ISA)), gece gr kameras, trafik iaretleri

alglama sistemleri, srcnn gz hareketlerinin kamera ile izlendii ve srcnn
uyumas durumunda uyarld (driver drowsiness detection) sistemler gsterilebilir.

2.1.2. Pasif arpma gvenlii

Otomotivde dier gvenlik tr ise pasif ara gvenliidir. Pasif ara gvenlii
denildii zaman aktif gvenlik sistemlerinin tam manasyla ilevlerini yerine
getiremedikleri durumlarda, baka bir deyile kazann meydana gelmesinin
kanlmaz olduu durumlarda devreye girecek olan gvenlik sistemleri akla gelir.
Bu sistemler, kazann nlenmesinden ziyade meydana gelebilecek kazalarn hem
maddi anlamda hem de insan sal anlamnda yol aaca hasarlar nlemek ya da
mmkn olduu kadar aza indirmek ilevlerini yerine getirmesi amalanan
sistemlerdir.

Aralarda kazay nlemeye ynelik mevcut tedbirlerin yeterli olmad durumlarda

pasif gvenlik sistemleri sayesinde arpmann etkileri en aza indirilmeye
allmaktadr. Pasif gvenlik sistemleri arasnda src ya da yolcunun hareketini
snrlayarak arpmann etkilerini azaltan emniyet kemeri, arpma annda ierek
src ya da yolcunun ara ierisindeki paralara arparak yaralanmasn engelleyen
hava yastklar, arpma esnasnda paralanmayarak ara ierisindeki insanlarn cam
paralar ile yaralanmasn engelleyen haval n cam bulunmaktadr. Bu pasif
sistemlerinin yan sra n ve arka tamponlar, yan darbe ubuklar ve enerji yutucu
ezilme kutular pasif ara gvenliinin salanmasnda nemli yere sahip yaplardr.
ok yaygn olmamakla birlikte ezilme kutularnn yerine hidrolik ve pnmatik
snmleyici sistemler de kullanlmaktadr.

zellikle pasif ara gvenliini salamak amacyla kullanlan ezilme kutular bu

tezin temelini oluturan nemli noktalardan biri olduu iin daha detayl olarak
incelenecektir.
7

Otomotivde ezilme kutular, arpma annda aa kan arpma enerjisini emerek

ve kuvveti yolcu kompartmanndan uzaklatrarak, arac oluturan ve nispeten daha
salam olan profillere aktaran yapsal elemanlardr. Ezilme kutularnda temel prensip
darbe enerjisinin ekil deitirme enerjisine dnmesidir. Darbe enerjisine maruz
kalan ezilme kutular kalc ekil deitirmeye uramak suretiyle arpma enerjisinin
belirli bir ksmn emerler. Ezilme kutularndan beklenen, belirli bir miktar darbe
kuvvetine dayanabilirken ayn zamanda da kalc olarak deforme olabilmeleridir.

Gereinden fazla salam olan ezilme kutular zerlerine gelen darbe kuvvetini byk
lde araca aktaracaklar ve gerekli deformasyon salanamad iin de emilmek
istenilen darbe enerjisi emilememi olacaktr. Dier taraftan, darbe enerjisinin araca
iletiliyor olmas hem ara iindeki yolculara hem de ara gvdesine hasar
verebilecei iin istenmeyen bir durumdur. Ezilme kutularnn amac ise araca gelen
darbe enerjisinin kalc ekil deitirme enerjisine dntrlerek byle bir durumun
olumasn engellemektir. Dolaysyla ezilme kutular ar derecede salam
olmamal ve deforme edilebilir olmaldr. Ancak bu durum ok dayanksz olup
abuk deforme olmalar anlamna da gelmemelidir.

2.2. arpma Enerjisi Ynetimi

arpma enerjisi ynetimi, pasif ara gvenliinin salanmasna yardmc olan

yntemler btn olarak ifade edilebilir. Meydana gelen arpma sonucunda aracn
hangi blgesinde ve nasl bir hasar oluaca tespit edilmeli ve bu hasar kontrol altna
alnmaya allmaldr. Dk iddetteki ufak arpmalar haricinde arpma
esnasnda hasar meydana gelmeme ihtimali yok denilecek kadar dktr. Dk
iddetteki arpmalarda arpma enerji elastik yapda olan tampon ve benzeri
yaplar sayesinde hasarsz bir ekilde atlatlabilir. Ancak onun haricindeki
durumlarda aa kan arpma enerjisi bir ekilde baka bir enerji trne
dntrlecektir. Eer bu enerjiyi karlamak amacyla nadiren kullanlan hidrolik,
pnmatik ya da yayl sistemler kullanlmyor ise arpma enerjisinin dnecei
enerji tr kalc ekil deitirme enerjisi olacaktr. Bu ise arac oluturan yapsal

elemanlarn kalc olarak ekil deitirmesi ile baka bir deyile hasara uramas ile
salanacaktr.

arpma sonucunda arata meydana gelmesi muhtemel olan hasarn kontrol

edilmesi byk nem arz etmektedir. Burada ifade edilen hasarn kontrol edilmesi ile
kastedilen, meydana gelecek olan hasarn tasarmcnn uygun grecei blgelere
aktarlmasdr. Kullanlacak olan enerji yutucu yaplar vastasyla hasarn bu yaplar
zerinde meydana gelmesi salanabilmektedir. Buradaki ama ise hem arpma
enerjisinin enerji yutucu yaplar sayesinde emilmesini salamak hem de arac
oluturan yapsal elemanlarn hasar grmesini engellemek ya da hasar en aza
indirmektir. Bylelikle kontroll deformasyon salanm ve ara zerinde hasar
olumas istenmeyen blgeler korunmu olur.

3. ENERJ EMLM LE LGL TANIMLAMALAR

Enerji

yutucu

yaplarn

darbe

enerjisi

karsnda

nasl

bir

performans

sergilediklerinin belirlenebilmesi amacyla gz nnde bulundurulan bir takm

kavramlarn tanmlanmas gerekmektedir. Her ne kadar enerji yutucular iin
kullanlan deerlendirme kstaslarnn banda emilen enerji miktar ve ezilme
kuvveti deerleri gelse de, bu kavramlar bir enerji yutucunun performansn
aklamada tamamyla yeterli olmamaktadr. Enerji yutucu yaplardan beklenilen,
yksek miktarda darbe enerjisini emebilmeleridir. Ancak enerji emilimini tek bana
deerlendirmek yeterli deildir. Enerji emiliminin yan sra ezilme esnasnda ortaya
kan ezilme kuvvetleri de byk nem arz etmektedir. Enerji yutucu bir yapnn
yksek miktarlarda enerji emebiliyorken bunun yannda maksimum ezilme
kuvvetinin de ok yksek olmamas gerekmektedir.

Enerji yutucu yaplarda ncelikli olarak deerlendirilen parametre toplam enerji

emilimi deeri olsa da, ezilme kuvvetleri gz nnde bulundurulmadan bu deer ok
anlaml deildir. Enerji yutucunun enerji emme kabiliyetinin tam olarak ortaya
konulabilmesi iin maksimum ezilme kuvveti, ortalama ezilme kuvveti, ezilme
kuvveti verimi gibi deerlerin de dikkate alnmas gerekmektedir.

Ayrca emilen enerji miktar ile ilgili olarak, enerji yutucunun arlnn ve
hacminin nem arz ettii uygulamalarda zgl enerji emilimi ve hacimsel enerji
emilimi de gz nnde bulundurulmaldr.

3.1. Toplam Enerji Emilimi

Bir enerji yutucu tarafndan emilen toplam enerji, deneysel olarak ezilme kuvvetinin
yapt i eklinde tanmlanabilir. Toplam enerji emilimi (kJ), Denklem (3.1) ile
hesaplanabilir.

Eemilen = Pd

(3.1)

10

Burada, P (kN) eksenel dorultudaki ezilme kuvveti ve (mm) ise eksenel

dorultuda meydana gelen ezilme miktardr. Bu ifade, enerji yutucu iin elde edilen
kuvvet-yer deitirme grafiinin altnda kalan alan ile temsil edilmektedir [9].

Denklem (3.1)deki enerji integrali, ortalama ezilme kuvveti ve ezilme miktar

kullanlarak Denklem (3.2)deki gibi yazlabilir [10].

Eemilen = Pm d = Pm ( p )

(3.2)

Burada, Pm ortalama ezilme kuvvetini, ve p ise yaplan iin hesaplanaca

ezilme araln ifade etmektedir.

Denklem (3.2)deki integral ifadesi, emilen enerjinin kuvvet-yer deitirme

grafiinin altnda kalan alan ile bulunabileceini gstermektedir. Tipik bir kuvvetyer deitirme grafii ekil 3.1de grlmektedir.

P
Pmaks

Pm

p
ekil 3.1. Tipik kuvvet-yer deitirme grafii.
11

3.2. Maksimum Ezilme Kuvveti

Maksimum ezilme kuvveti ( Pmaks (kN)), ezilme esnasnda enerji yutucu zerinde
eksenel dorultuda meydana gelecek en yksek kuvvet deeridir [9]. Bu deerin ok
yksek olmas, fazla miktarlarda kuvvetin araca ve yolculara aktarlmasna sebep
olacandan, istenmeyen bir durumdur. Dolaysyla maksimum ezilme kuvveti
mmkn olduunca dk tutulmaya allmaldr. Baka bir ifadeyle, maksimum
ezilme kuvveti ortalama kuvvet deerinden ok fazla olmamaldr.

3.3. Ortalama Ezilme Kuvveti

Ortalama ezilme kuvveti ( Pm ), toplam enerji emilimin toplam yer deitirmeye ( t )
blnmesi ile elde edilir (bkz. Denklem (3.3)). Baka bir ifadeyle, belirli bir yer
deitirme deeri iin ayn toplam enerji deerini salayabilecek sabit kuvvet olarak
tanmlanabilir.

Pm =

Eemilen

(3.3)

Burada, t toplam ezilme miktarn ifade etmektedir.

3.4. Ezilme Kuvveti Verimi

Ezilme kuvveti verimi, ortalama ezilme kuvvetinin maksimum ezilme kuvvetine

oran olarak tanmlanabilir (bkz. Denklem (3.4)) [9].

Ezilme Kuvveti Verimi =

Pm
Pmaks

(3.4)

12

Ezilme kuvveti veriminin yksek olmas, yksek enerji emilimi ve dk maksimum

kuvvete bal olarak enerji emiliminin verimli bir ekilde gerekletii anlamna
gelmektedir.

Denklem (3.4) incelendiinde, ezilme kuvveti veriminin hem ortalama ezilme

kuvvetini hem de maksimum ezilme kuvvetini ieren bir ifade olduu grlmektedir.
Ortalama ezilme kuvvetinin dorudan emilen enerji miktar ile ilgili olduu gz
nnde bulundurulursa, ezilme kuvveti veriminin hem emilen enerji miktarnn hem
de ezilme kuvvetinin birlikte deerlendirilmesine imkan tanyan bir verim ifadesi
olduu sonucuna varlabilir (bkz. Denklem (3.3) ve (3.4)).

3.5. zgl Enerji Emilimi

zgl enerji emilimi, enerji yutucunun birim ktlesinin emdii enerji miktar olarak
tanmlanr ve toplam enerji emiliminin enerji yutucu ktlesine blnmesiyle elde
edilir (bkz. Denklem (3.5)) [9,11].

zgl Enerji Emilimi =

Eemilen
m

(3.5)

Burada, m enerji yutucunun ktlesidir.

Her ne kadar bir enerji yutucu iin nemli olan enerji emilimi deeri toplam enerji
emilimi olsa da toplam ara arlnn nemli ve kritik olduu uygulamalarda zgl
enerji emilimi deeri de gz nnde bulundurulmaldr. Bu tr uygulamalarda zgl
enerji dikkate alnarak dk arlkta ama yksek enerji emme kapasitesine sahip
enerji yutucu yaplar kullanlmaya allmaktadr. rnein, otomobilde kullanlan
enerji yutucular arln nemli oranda artmasna sebep olabiliyorken, daha yksek
tonaja sahip kamyon, otobs gibi aralarda enerji yutucunun arl ok fazla nem
arz etmeyebilir.

13

4. DEFORMASYON BMLER

Enerji yutucularda enerjinin emilmesi, yapnn plastik deformasyona uratlmas

sonucunda elde edilmektedir. Darbe enerjisine maruz kalan enerji yutucu hasara
urayarak ilevini yerine getirmektedir. Dolaysyla enerji yutucunun darbe etkisi
altnda sergiledii deforme olma biimi emilen enerji miktarn belirlemesi asndan
nem arz etmektedir. Bu bakmdan deformasyon mekanizmalarndan bahsetmek
yerinde olacaktr.

Eksenel yklemeye maruz kalan enerji yutucu yaplarda meydana gelen deformasyon
biimleri temel olarak global burkulma, lokal burkulma ve katastrofik hasar olmak
zere balk altnda incelenebilir [11]. Eksenel ykleme durumu iin kolonun
burulmaya uramayaca dnlmektedir.

Enerji yutucularda genellikle karlalan burkulma trleri lokal burkulma ve global

burkulma olduundan dolay bu iki burkulma kavramnn aklanmas yeterli
olacaktr. Enerji yutucular dnldnde, ince eperli kolon tr yaplarda
karlalan iki temel deformasyon mekanizmas eksenel ezilme ve eilme olarak
ifade edilebilir [12]. Bu deformasyon mekanizmalar, yukarda bahsi geen burkulma
trleriyle ilikilendirilebilirler. Lokal burkulma trnde sadece eksenel ezilme
meydana gelirken global burkulma durumunda yap eilmeye uramaktadr.

Yapsal bir bileenin ezilmesi ya da burkulmas srasnda katlanmalar blgesel

karakter sergiliyorsa ve bu ezilme belirli bir alan ile snrlandrlmsa lokal
burkulma, yap bir btn olarak deformasyona uruyorsa bu burkulma trnn
global burkulma olduu sylenebilir.

4.1. Global Burkulma

Global burkulma durumunda, zerine gelen eksenel kuvvet etkisiyle yap

deformasyona urar. Ancak bu deformasyon sadece eksenel ezilme olarak
gereklemez. Bir miktar eksenel ezilmenin yan sra byk eilme momentinin
14

etkisiyle yapnn eilmesi sz konusudur. Global burkulmada yapnn deformasyonu

mafsall mekanizma hareketine benzer biimde gereklemektedir [12]. Global
burkulmaya uram profil grnts ekil 4.1de grlmektedir.

Global burkulma, Euler burkulmas olarak da ifade edilmekte olup emilen enerji
miktarn azaltt iin enerji yutucularda istenmeyen bir deformasyon biimidir. Bu
deformasyon biimi genellikle uzun enerji yutucularda meydana gelmekle birlikte
kolon uzunluu, kesit lleri ve et kalnl gibi parametreler deitirilmek suretiyle
global burkulmann nne geilebilir. Ayrca konik enerji yutucu kullanmnn
yapnn global burkulmaya urama ihtimalini azaltt ortaya konulmutur [13].

ekil 4.1. Global burkulmaya uram profil rnei [14].

4.2. Lokal Burkulma

Lokal burkulma, enerji yutucularda meydana gelmesi beklenilen ve sklkla da

karlalan burkulma trdr. Bu burkulma trnde, yap sadece eksenel olarak
ezilmeye maruz kalmakta ve bu ezilme de blgesel olarak gereklemektedir. Enerji
yutucu profil zerinde belirli aralklarla ve tm profile yaklak olarak homojen bir
ekilde yaylm katlanmalar sz konusu olmaktadr. Blgesel olarak gerekleen her
katlanma enerji emilimine katk salam olacaktr. Lokal burkulmaya uram profil
geometrisi ekil 4.2de grlmektedir.

15

ekil 4.2. Lokal burkulmaya uram profil rnei [14].

4.3. Lokal Burkulmadan Global Burkulmaya Gei

Enerji yutucularda global burkulmadan kanlmaya alld ve lokal burkulmann

elde edilmeye alldndan daha evvel bahsedilmiti. Yapnn global burkulmaya
uramasndan kanabilmek iin lokal burkulmadan global burkulmaya gei
noktasnn biliniyor olmas gerekmektedir.

Baz almalarda global burkulmadan lokal burkulmaya gei zerinde aratrmalar

yaplmtr [14-16]. Abramowicz ve arkadalar [17], lokal burkulmadan global
burkulmaya gei noktasnn, profil uzunluuna, profil geniliine, et kalnlna,
malzeme trne, gerinim peklemesine, gerinim hzna ve ezilme balatc olup
olmamasna bal olduunu ortaya koymulardr. Abramowicz ve arkadalar
[17,18], gei noktasn belirlemek adna profil iin kritik uzunluk/genilik (L/b)
orann hesaplamlardr. Ayrca global burkulmaya geiin meydana geldii global
narinliin artan genilik/et kalnl (b/h) oranyla artt ortaya konulmutur. Bir
profil iin lokal burkulmadan global burkulmaya gei noktas narinlik oran ( k )
kullanlarak tespit edilebilir. Narinlik oran Denklem 4.1 kullanlarak bulunabilir
[14].

k =

Lk
i

(4.1)

16

Burada, Lk (mm) burkulma uzunluunu ve i (mm) ise jirasyon yarapn ifade

etmektedir. Jirasyon yarap, Denklem 4.2 vastasyla hesaplanabilir.

i=

I
A

(4.2)

Burada, I (mm4) profilin kesiti iin alan atalet momenti ve A (mm2) kesit alandr.
Grld gibi Denklem (4.1) ve (4.2) profil uzunluunu, kesit alann ve dolaysyla
da genilik ile et kalnln iermekte olup bu geometrik deikenler kullanlarak
yapnn lokal burulmadan global burkulmaya getii nokta belirlenebilmektedir.

17

5. LTERATR TARAMASI

Bu ksmda, konu ile ilgili literatrde yer alan almalardan bahsedilecektir.

Literatrde arpma gvenlii ve enerji yutucularla ilgili birok yayn bulunmakta
olup bunlarn nemli bir ksmn enerji yutucu geometrilerin enerji yutma
karakteristiklerinin

incelendii

makaleler

oluturmaktadr.

Bunun

haricinde

literatrde eitli enerji yutucu yaplarn otobs gvdesine uygulanmasyla ortaya

karlan almalar mevcuttur.

Enerji yutucu yaplarn aratan bamsz olarak incelendii almalar genel olarak
kendi ilerinde bir karlatrma ve dier benzer almalarla kyaslama yaplarak
deerlendirilmekte olup bu enerji yutucu yaplarn kullanlaca arata nasl bir
performans sergileyecei net olarak ortaya konulamamaktadr. Bu sistemlerin gerek
anlamda nasl bir enerji yutma performans gsterecei ancak ara zerine monte
edilip test edilmesi yoluyla mmkn olmaktadr. Dolaysyla enerji yutucu yaplarn
incelendii almalar ile bu yaplarn ara zerine monte edilmi halde incelendii
almalar birbirinden bamsz olarak iki farkl balk altnda incelenecektir.

5.1. Enerji Yutucu almalar

Pasif ara gvenliini salamak amacyla kullanlan enerji yutucular kinetik

arpma enerjisini i enerjiye dntrrler. Bu dntrlen enerji, svlardaki
basntan dolay ortaya kan enerji gibi tersinir olabilecei gibi katlardaki
deformasyon sonucu ortaya kan ekil deitirme enerjisi gibi tersinmez de
olabilirler [19]. Kullanlmakta olan enerji yutucular gz nnde bulundurulursa
genellikle kinetik arpma enerjisinin yapsal deformasyon yolu ile ekil deitirme
enerjisine dntrld sylenebilir.

Farkl trlerde enerji yutucular mevcut olsa da en yaygn olarak kullanlan ince
eperli yapsal enerji yutucu elemanlardr. nce eperli enerji yutucularda enerji
emilimi plastik ekil deitirme enerjisi ile salanmaktadr.

18

Enerji

yutucular, alma prensiplerinin haricinde geometrilerine gre de

snflandrlmaya tabi tutulabilirler. Alghamdi [19], enerji yutucu geometrileri boru

tipi yutucular, konik yutucular, okgen kolonlar, sandvi plakalar, petek yaplar ve
dier ekildeki yutucular eklinde snflandrmtr. Bu tez kapsamnda boru tipi
yutucular, konik yutucular ve okgen kolonlar zerinde durulacaktr.

Enerji yutucular zerine yaplan almalarn nemli bir blmn dairesel ve kare
kesitli enerji yutucular tekil etmektedir. almalarn birounda incelenen enerji
yutucu borular genellikle dz yani enerji yutucu yan duvarlarnn boru eksenine
paralel olarak uzand yaplardr. Enerji yutucu yaplar incelenirken genel olarak
zerinde durulan konular; toplam enerji emilimi, maksimum ezilme kuvveti,
ortalama ezilme kuvveti, toplam yer deitirme, zgl enerji emilimi ve ezilme
kuvveti verimlilii olarak ifade edilebilir.

Langseth ve arkadalar [20], alminyum alamdan imal edilmi kare kesitli enerji
yutucularn eksenel yk altndaki davrann deneysel olarak incelemilerdir. Hem
statik hem de dinamik olarak test edilen numuneler iin temel deikenler et kalnl
ve arpma hz olarak seilmi olup dinamik testlerde 8-20 m/s aralnda deien
hzlara sahip 56 kg ktleli arlk kullanlmtr. Dinamik testler sonucunda darbe
enerjisi ile kalc eksenel yer deitirme arasnda neredeyse dorusal bir iliki olduu
sonucuna varlmtr. Ayrca 2,5 mm et kalnlnda sadece simetrik deformasyon
biimleri gzlemlenirken daha dk et kalnlklarnda simetrik ya da simetrik ve
asimetrik kombinasyonu modlar gzlemlenmitir. Ezilme srasnda meydana gelen
katlanmann simetrik veya asimetrik oluu enerji emilimini etkilemekte olup simetrik
olduu durumda daha ok enerji emdii grlmtr.

Langseth ve arkadalar [21], baka bir almalarnda AA6060 alminyum alam

kare kesitli ezilme kutularnn farkl ktle ve arpma hz altndaki davranlarn
saysal olarak incelemi ve deneysel alma ile de dorulamlardr.

Baka bir almada, Hou ve arkadalar [22], kare kesitli enerji yutucular tek
hcreli, ift hcreli, ve drt hcreli olarak modellemi ve genilik ile et kalnln
19

tasarm deikeni olarak ele alp maksimum ezilme kuvveti ve zgl enerji
emilimine gre optimizasyon almas yrtmlerdir. Yaptklar almada
zerlerine 500 kg paral ktle asl olan ve 10 m/s hza sahip enerji yutucular rijit
duvara arptrlmtr. Maksimum ezilme kuvveti minimize edilmeye allrken,
zgl enerji emilimi maksimize edilmeye allmtr. Maksimum ezilme kuvveti
kst sabit tutulduunda kesitteki hcre says artrldnda zgl enerji emiliminin
de artt gzlemlenmitir.

Enerji yutucularda deformasyon biimleri nem arz etmektedir. Yap ezilirken global
ya da lokal burkulmaya uramas enerji emilimini nemli lde etkilemektedir.
Verimli bir enerji emilimi salanabilmesi iin global burkulmann nlenmesi
gerekmektedir. Global burkulma, enerji yutucunun boyu daha ksa tutularak ksmen
ya da tamamen nlenebilir [15].

Nitekim, Jensen ve arkadalar [14] uzun ve ksa profilleri teste tabi tutarak lokal ve
global burkulma arasndaki geii incelemilerdir ve enerji emiliminin ezilme
moduna ok baml olduu sonucuna varmlardr. Ayrca lokal burkulmaya
urayan yutucunun global burkulmaya urayana nazaran daha fazla enerji emdiini
ortaya koymulardr.

Enerji yutucular iin istenilmeyen bir durum olan global burkulmay nlemenin dier
bir yolu ise konik yapda enerji yutucu kullanmaktr. Konik enerji yutucularda
yzeylerin

eimli

olmas

global

burkulmann

meydana

gelmesine

imkan

tanmamaktadr. Ayrca konik enerji yutucular eksenel yklere olduu kadar eik
gelen yklere de dayankl olduklarndan ve dolaysyla enerjiyi daha verimli
emebiliyor olmalarndan dolay otomotivde dz enerji yutuculara kyasla daha ok
tercih edilmektedirler [23]. Ayrca konik enerji yutucu kullanmnn salad dier
nemli avantaj ise ezilme kuvvetlerinin dz enerji yutuculara nazaran daha dk
olmasdr.

Konik ince eperli borular ile ilgili detayl bir alma Nagel ve arkadalar [24]
tarafndan yaplmtr. Bu almada dz ve konik dikdrtgen borularn eksenel darbe
20

yklemesi altndaki enerji emme davranlar sonlu elemanlar yntemi kullanlarak

incelenmitir. Enerji emme davranlar incelenen enerji yutucular dz, tek yzeyi
eimli, ift yzeyi eimli, yzeyi eimli ve drt yzeyi eimli ezilme kutulardr.
Nagel ve arkadalar [24]nn almasnda et kalnl, yar-koniklik as ve eimli
yzey saysnn enerji emilimi zerindeki etkisi incelenmitir. 5, 7,5, 10 ve 14
yar-koniklik alarna sahip drt yzeyi eimli enerji yutucular incelenmi ve en
fazla enerji emiliminin 7,5 yar-koniklik asna sahip yutucuda gerekletii ortaya
konulmu ve elde edilen sonular Mamalis ve arkadalarnn [25] almas ile
dorulanmtr. Drt yzeyi eimli ve 2 mm et kalnlna sahip yutucuda enerji
emilimi, artan yar-koniklik as deerlerinde nemli lde art gsterirken dier
et kalnlklarnda (1,5 mm ve 2 mm) nemli bir deiim saptanmamtr. Et kalnl
ve yar-koniklik as sabit tutulduunda yzeyi eimli olan enerji yutucu
dierlerine gre daha fazla enerji emmitir. Bunun sebebi simetrik olmayan kesitten
dolay katlanmann kstl olmas ve ortalama kuvvetin artmasdr. Dier btn
parametreler sabit tutulduunda iki yzeyi eimli boru en az enerjiyi emmektedir.
Ayrca yzeylere eim vermenin ezilme kuvvetlerini de drd sonucuna
varlmtr.

Nagel ve arkadalar [23], darbe yklemesi altndaki dz ve konik dikdrtgen kesitli

enerji yutucularn enerji emme karakteristiklerini ve et kalnl ile yar-koniklik
asnn enerji emme potansiyeli zerindeki etkisini incelemilerdir. Konik enerji
yutucularn dz olanlara gre daha avantajl olduunun ortaya konulduu almada,
yar-koniklik as arttrldnda maksimum ezilme kuvvetinin dt ve ortalama
ezilme kuvvetinin artt gsterilmitir. Ayrca enerji emiliminin et kalnl ve yarkoniklik as ile kontrol altna alnabilecei sonucuna varlmtr.

Enerji emilimini ve verimlilii artrmak amacyla konik enerji yutucu kullanmann

yan sra ii kpk dolu enerji yutucular da kullanlmaktadr. Enerji yutucularda
kullanlan kpk malzemeler genellikle metalik olmakla birlikte metal olmayan
kpkler de kullanlabilmektedir. Yksek enerji emme potansiyeline sahip olmas ve
arlk ynnden de avantaj salamasndan dolay genellikle alminyum kpkler

21

kullanlmaktadr. Enerji yutucu profillerin ii kpk malzemesi ile doldurularak

yksek enerji emilimi salanabilmektedir.

Mirfendereski ve arkadalar [26], statik ve dinamik ykleme altndaki ince eperli

borularn ezilme davranlarn incelemitir. Bu almann amac bo ve ii kpk
dolu dikdrtgen ince eperli konik borularn yar duraan ve dinamik ezilme
kuvvetlerini ve enerji emme davranlarn ortaya koymaktr. Konik borularn dz
olan borulara gre avantaj eik darbe yk karsnda bile eksenel yklemede
olduu kadar verimli olabilmeleridir. Bu almada asl ama, eimli yzey saysnn,
kpk younluunun, et kalnlnn ve koniklik asnn darbe yklemesi altndaki
boruya olan etkisini belirlemektir. Bu almadan, eksenel statik ve dinamik ykleme
altndaki ii kpk dolu konik dikdrtgen borularn koniklik as ve eimli yzey
saysndan ziyade kpk malzemenin younluundan daha ok etkilendii sonucuna
varlabilir. Bununla birlikte, yzeyi eimli boru ve drt yzeyi eimli tam konik
borunun en yksek ortalama kuvvete dolaysyla da en yksek enerji emme
kapasitesine sahip olduu grlmektedir. Kpk dolu dikdrtgen borunun emecei
enerjinin, kpk younluu artrlarak, ya da drt yzeyi eimli boru kullanlarak,
koniklik as artrlarak ve et kalnl artrlarak maksimize edilebilecei sonucuna
varlmtr.

Ahmad ve arkadalar [27], dairesel kesitli konik enerji yutucularn dinamik ezilme
davranlarn incelemiler ve alminyum kpk kullanmnn enerji emilimi
zerindeki etkisini ortaya koymulardr. Bu almada arlkl olarak zerinde
durulan tasarm parametreleri kpk younluu, et kalnl ve yar-koniklik asdr.
Kpk younluunun belirli bir deer kadar artrlmasnn enerji emilimine olumlu
katk yapt ve ortalama ezilme kuvveti ile enerji emilimini artrd sonucuna
varlmtr. Et kalnl ve yar-koniklik as da enerji emilimini etkilemekte olup
enerji emiliminin, et kalnl deiiminin daha fazla etkilendii ortaya konulmutur.
Ayrca, ii kpk dolu enerji yutucularn ezilme kuvveti verimlilii ynnden de
tercih edilebilir olduklar grlmtr. Ezilme kuvveti verimliliinin artan yarkoniklik as ile art gsterdii de bu alma sonucunda elde edilen bulgular
arasnda gsterilebilir.
22

Daha nce de ifade edildii zere, enerji yutucularda yksek enerji emiliminin
salanyor olmasnn yannda ezilme kuvvetlerinin de mmkn olduunca dk
tutulmas nem arz etmektedir.

Enerji yutucularn kvrml olarak modellenmesi ezilme kuvvetini drmek

amacyla yaplan almalardan biridir. Yutucu zerinde kvrmlarn olduu blgeler
deforme olmaya daha yatkn blgeler olduundan dolay katlanma ilk olarak bu
ksmlardan balayacak ve o blgeyi deforme etmek iin gerekli olan kuvvet daha
dk olacaktr.

Elgalai ve arkadalar [28], kvrml enerji yutucularn ezilme davranlarn

incelemilerdir.

ncelenen

kvrml

enerji

yutucu

geometrisi

ekil

5.1de

grlmektedir. Farkl kvrm alarna sahip enerji yutucular test edilmi ve artan
kvrm as ile birlikte enerji emilimi, ortalama ezilme kuvveti ve zgl enerji
emiliminin artt grlmtr. Ayrca, maksimum ezilme kuvvetinin dt ve
dolaysyla da ezilme kuvveti veriminin artt sonucuna varlmtr.

ekil 5.1. Kvrml enerji yutucu geometrisi [28].

Singace ve arkadalar [29], kvrml olarak modelledikleri enerji yutucularn darbe

yk altndaki davranlar zerine alma yapmlardr. Yaptklar almada,
kvrml yapya sahip enerji yutucularn sabit yk-yer deitirme davran
sergiledikleri ve dolaysyla ortalama ezilme kuvveti artarken maksimum ezilme
kuvvetinin de azald, bunun neticesinde de ezilme kuvveti veriminin artt ortaya
konulmutur.
23

Ezilme kuvvetlerini drmek amacyla yaplan dier bir uygulama ise, ezilme
balatc, entik veya yark gibi geometrilerin kullanmdr. Enerji yutucu zerinde
zellikle ezilmenin balad blgede alan oluklar ezilme kuvvetinin dmesine
sebep olmaktadr. Bu tr oluk veya entik tr geometriler enerji yutucunun
tamamna homojen bir ekilde datlarak kvrml enerji yutuculara benzer bir yap
oluturularak da ezilme kuvvetlerinin drlebilmesi sz konusudur.

Hosseinipour ve arkadalar [30], dairesel kesitli enerji yutucunun i ve d

yzeylerinde oluk geometrileri oluturarak enerji emme karakteristiini iyiletirmeye
almlardr. Oluk geometrileri sayesinde, bir bakma katlanma blgeleri nceden
belirlenmi olmaktadr ve daha kontroll bir deformasyon meydana gelmekle birlikte
ezilme kuvveti-yer deitirme erisi de daha niform bir hal almaktadr. Oluklu
enerji yutucu geometrisi ekil 5.2de grlmektedir.

ekil 5.2. Oluklu, dairesel enerji yutucu geometrisi [30].

24

Benzer bir alma Mamalis ve arkadalar [31] tarafndan yrtlm ve yutucu

zerindeki oluk saysnn enerji emilimi ve ezilme kuvvetlerini nemli lde
etkiledii sonucuna varlm ve enerji emiliminin en verimli ekilde gerekletii
oluk says belirlenmitir. ncelenen oluklu enerji yutucu ekil 5.3te grlmektedir.

ekil 5.3. Oluklu enerji yutucu geometrisi [31].

Lee ve arkadalar [32], dikdrtgen kesitli enerji yutucularn iki yzeyine yarklar
amak suretiyle enerji emme karakteristiini iyiletirmeyi amalamlardr. Bu
entikleri tam profil geniliinde yada yar genilikte oluturmulardr (bkz. ekil
5.4). entik geometrisine sahip enerji yutucularda ezilme kuvvetleri neredeyse yar
yarya derken emilen enerji deerlerinde ok fazla azalmann meydana gelmedii
grlmtr. Tam ve yar entikli enerji yutucular kyaslandnda ise yar entikli
yutucularda daha yksek enerji emilimi gzlemlenmitir.

25

ekil 5.4. Yark oluturulan enerji yutucu geometrileri [32].

5.2. Ar Vasta arpmalaryla lgili almalar

Literatrde karlalan enerji yutuculara ilikin almalar genelde aralardan

bamsz olarak ele alnmaktadr. Ancak enerji yutucularn tek balarna, aralardan
bamsz olarak ok bir anlam ifade etmedikleri de aikardr. Dolaysyla, asl ama
olan aralarda arpma gvenliinin iyi bir ekilde ortaya konulabilmesi iin
aralarda pasif gvenlik zerine yaplan almalarn incelenmesi gerekmektedir.
Burada incelenecek olan almalar, otobs ve kamyonlar zerine yaplan pasif
arpma gvenliinin salanmas adna yaplan almalar olacaktr.

Raich [33], kamyon kabininin nden arpma gvenliini belirlemek adna ECE
R29 ynetmeliine uygun olarak aracn saysal analizini yapm ve test ile de
dorulamtr. Kamyon kabininin n panelinde ve pedal kutusunda yaplan
optimizasyon sonucunda src yaam mahalline direksiyon yada herhangi bir
parann giriim yapmad ve yaam mahallinin korunduu gzlemlenmitir.

Benzer bir almada Castro ve arkadalar [34] kamyon kabininin ECE R29 a gre
analizini yapmlar ve ynetmelikte belirlenen test artlarn sorgulayarak eletirel bir
bak as ortaya koymulardr.

Matolcsy ve arkadalar [35], otobsn n ksmna ezilme kutularn bir araya

getirerek bir tampon geometrisi oluturmulardr. Tamponu oluturan ezilme
kutularn tek, ikili, l ve drtl kullanmak suretiyle aa kan maksimum ezilme
kuvvetlerini kyaslamlardr.
26

Tech ve arkadalar [36], otobsn tamamn modellemiler ve Ls-Dynada otobs

rijit duvara arptrmlardr. arpma hzn FMVSS 208 ynetmeliine uygun
olarak 48 km/sa olarak belirlemilerdir. Ayrca otobs oluturan profiller ayr olarak
teste tabi tutulmu ve elde edilen test sonular ile saysal sonularn rtt ortaya
konulmutur.

De Coo ve arkadalar [37], otobslerde nden arpma durumunda src ve

muavinin gvenliinin salanmas zerine bir alma yapmlar ve bu almada
kaza durumu olarak ar vastaya arkadan arpma durumunu dikkate almlardr.
Ezilme kutularnn birletirilmesiyle oluturulan arpma nitesi ve hava tanklar
enerji yutucu sistem olarak otobs gvdesine ilave edilmitir. Sonu olarak,
direksiyon milinin otobs srcsnden uzaklatrld ve src yaam mahallinin
artrld ortaya konulmutur.

27

6. ECE R-29 TEST STANDARDI

Ar vastalar iin nden arpma durumu, UNECE (United Nations Economic

Commission for Europe) tarafndan standartlatrlmtr. UNECE tarafndan zorunlu
tutulan ECE R-29 ynetmelii kamyonlar iin nden arpma durumunun yan sra
at dayanm testi ve kabin arka duvar dayanm testlerini iermektedir. ECE R-29

nden arpma
testi
E = 45 kJ
(W > 7 ton iin)

minimum 3500 mm

nden arpma testi ekil 6.1de grlmektedir.

R noktas
50 mm

ekil 6.1. ECE R-29 nden arpma testi [33].

nden arpma testi iin elik malzemeden imal edilmi 1500250 kg ktleli, 2500
mm genilik ve 800 mm ykseklie sahip sarka plakas kullanlmaktadr. Bu sarka
plakasn test dzeneine balayan kollarn uzunluu plaka arlk merkezinden
itibaren en az 3500 mm olmaldr. Ayrca bu kollar arasndaki yatay mesafe 1000
mmden az olmamaldr. Test srasnda araca verilmesi gereken arpma enerjisi
miktar aracn tonajna gre deiiklik arz etmektedir. 7 tonun altndaki aralarn 30
kJ deerinde kinetik enerji ile test edilmesi gerekirken bu deer 7 tonun zerindeki
aralar iin 45 kJ olarak ECE R-29da belirtilmitir. Bu almada kullanlacak olan
aracn toplam arl 7 tondan fazla olduu iin dikkate alnacak olan kinetik enerji
28

deeri 45 kJdr. Ayrca sarka plakasnn arlk merkezinin, src koltuunun R

noktasnn 50 mm altnda olmas gerekmektedir [8].
Test edilecek aracn test dzeneine balanma ekli de ECE R-29 ynetmeliinde
belirtilmektedir. Ara rijit olarak zemine balanlmamakta ve tahta takozlar zerine
oturtulmaktadr. Bu tahta takozlarn genilii 150 mmden az olmamaldr. Tahta
takozlar zerine konumlandrlan ara asesi n, orta ve arka blgelerden elik halat
ya da zincirler ile gerdirilerek test srasnda aracn hareketini engelleyecek ekilde
zemine balanlmaktadr.

Arac sabitlemek amacyla kullanlan zincir balantlar iin ECE R-29da belirtilen
bir takm kstlar sz konusudur. Ara zerindeki her bir balant noktasndan zemine
yaplacak balant iin farkl a deerleri sz konusudur. Aracn n ksmndan
yaplacak balantlar iin halat ya da zincirlerin gergin haldeyken izdmlerinin
yatay dzlemde ara ekseni ile yaptklar a 10den fazla olmamal, deyde
yaptklar a ise 25den fazla olmamaldr. Aracn orta ksmndan yaplacak
balantlar iin halat ya da zincirlerin gergin haldeyken izdmlerinin yatay
dzlemde ara ekseni ile yaptklar a 25 ile 45 arasnda olmal, deyde yaptklar
a ise 20den fazla olmamaldr. Ayrca aracn arka noktasndan yaplacak balant
iin balanan halat ya da zincirlerin deyle yapt a 15den fazla olmamaldr.
Aracn test dzeneine zincir ile balanmas 9. Blmde anlatlacaktr.

nden arpma testinin ECE R-29 ynetmelii gereksinimlerini salayp

salamadn belirlemek iin kpk malzemeden retilen manken src modeli
kullanlmaktadr. ekil 6.2de ynetmelikte tarif edilen % 50 erkek manken modeli
grlmektedir. Testin baarl saylabilmesi iin test esnasnda herhangi bir parann
src yaam mahalline giriim yapmam olmas gerekmekte olup test sonucunda
yaam mahalli manken ile kontrol edilmelidir. ECE R-29da tarif edilen manken
modeline gre oluturulan manken kat modeli ekil 6.3te grlmektedir.

29

ekil 6.2. ECE R-29da tarif edilen % 50 erkek manken modeli [8].

ekil 6.3. ECE R-29a uygun src manken kat modeli.

30

7. LS-DYNA LE SAYISAL MODELLEME

7.1. Ls-Dyna alma Prensibi

Bu balk altnda Ls-Dyna [38,39] yazlmnn hesaplama yntemi, zaman adm

hesab, kullanlan birim sistemleri, eleman tipleri ve enerji verisi hesaplar zerinde
durulacaktr.

7.1.1. Zaman integrasyonu

Bir sistemin davrann belirleyen hareket denklemlerinin zlmesi zamana gre

integrasyon gerektirir. Lineer adi diferansiyel denklemlerin analitik zmleri
mevcuttur ancak lineer olmayan problemler iin saysal zm yntemleri kullanlr.

Sistemin hareket denklemlerinin zm iin eksplisit (ak) veya implisit (kapal)

yntemler kullanlabilir. Ak yntemler, sistemin durumunu ileriki bir zamanda
hesaplarken kapal yntemler ise sistemin hem imdiki hem de ileri bir zamandaki
durumunu ieren denklemi zerek sistemin durumunu hesaplar.

Ak yntemlerin alma ilkesi matematiksel olarak ifade edilecek olursa (bkz.

Denklem (7.1)):
y (t + t ) = F ( y (t ))

(7.1)

burada t zaman, t ise kk zaman admn ifade etmektedir. y(t) ifadesi mevcut
sistem durumunu, y(t+t) ise ileriki bir zamandaki sistem durumunu ifade
etmektedir. Denklem (7.1)de ifade edildii zere, t+t anndaki sistem durumu t
anndaki sistem durumuna baldr ve onun bir fonksiyonudur. Dolaysyla ileriki
zaman admndaki sistem durumu, u anki sistem durumundan yola karak hesap
edilmektedir.

31

Kapal yntemlerde ise sistemin hem mevcut durumu hem de ileriki bir zamandaki
durumu bir arada ele alnr ve iteratif bir zm yolu izlenir. Kapal yntemler
matematiksel olarak Denklem (7.2) ile ifade edilebilir.
G ( y ( t ), y ( t + t ) ) = 0

(7.2)

7.1.1.1. Merkezi farklar yntemi

Dorusal olmayan problemler iin sadece saysal zmler mevcuttur. Ls-Dyna,

hareket denklemlerinin integrasyonu iin eksplisit merkezi farklar yntemini
kullanmaktadr. Merkezi farklar ynteminde, hareket denkleminde yer alan konum,
hz ve ivme ifadeleri nceki ve sonraki zaman admlarn ierecek ekilde yazlr.
Zamana bal ve konumun zamana gre trevi eklindeki bu ifadeler sistemin
hareket denkleminde yerine konularak sistemin hareket denklemleri zlr [38].
Merkezi farklar ynteminin grafiksel gsterimi ekil 7.1de grlmektedir.

u n +1/ 2

u n 1/ 2
u n

t n 1

t n1/ 2

tn

t n+1/ 2

t n +1

2 t

t
ekil 7.1. Merkezi farklar ynteminin gsterimi.

32

Dinamik bir sistem, matematiksel olarak adi diferansiyel denklemler ile ifade
edilebilir. Sistemin hareket denklemi yer deitirme (konum), hz ve ivmeyi
iermektedir. Hz ve ivme konumun zamana gre trevleri ile ifade edilir. Hz ve
ivme denklemleri Denklem (7.3) ve (7.4)te grlmektedir.

u n =

1
(u n+1 u n 1 )
2t

(7.3)

un =

1
(u n +1 2u n + u n 1 )
( t ) 2

(7.4)

Burada n, n+1 ve n-1 alt indisleri srasyla u anki ( tn ), bir adm sonraki ( t n +1 ) ve bir
adm nceki ( t n 1 ) sistem durumlarn ifade etmektedir.

Sistemin tn anndaki hareket denklemi Denklem (7.5)te gsterilmitir.

M un + C u n + K u n = Pn

(7.5)

Burada M ktle matrisi, C snmleme matrisi, K sistem katlk matrisi ve Pn d

ykleme matrisini ifade etmektedir.

Yer deitirme, hz ve ivme ifadeleri Denklem (7.5)te yerlerine yazlacak olursa

sistem iin hareket denklemi Denklem (7.6)daki gibi elde edilir.
1
t

2
2
C u n 1
M + t C u n +1 = t Pn t K 2M u n M
2
2

(7.6)

7.1.2. Zaman adm bykl (Time step size)

Ls-Dyna integrasyon yaparken hesaplamalarda dikkate alnacak olan zaman adm

bykln hesaplar. Zaman adm bykl analizin kararllna, hassasiyetine
33

ve sresine etki eden nemli bir etkendir. Zaman adm byklnn

hesaplanmasnda gz nnde bulundurulan temel deiken sonlu eleman andaki en
kk eleman boyutudur. Analizi yaplacak parann ok kk boyuttaki
elemanlardan oluturulmas daha hassas sonular elde edilmesine sebep olurken ayn
zamanda uzun analiz srelerine de neden olmaktadr. Kk eleman boyutlar kk
zaman adm anlamna gelmektedir. Bu ise, belirli bir zaman diliminin fazla sayda
kk zaman admlarna blnmesi sonucunda fazla sayda hesaplama adm ortaya
kmasna sebep olmakta dolaysyla da analiz sresinin artmasna neden olmaktadr.
Ls-Dyna, analiz boyunca zaman adm boyutunu hesaplayabilmek adna sonlu
eleman andaki eleman boyutlarn kontrol ederek zaman adm bykln
belirleyecek eleman tespit eder. Zaman adm bykl Denklem (7.7) kullanlarak
hesaplanmaktadr [38].
t n +1 = min{ t1 , t1 ,...., t N }

(7.7)

Burada N eleman saysn, t zaman admn ve ise zaman adm arpandr. Zaman
adm arpan iin varsaylan deer 0,9 olup daha kk deerler de seilebilir. Bu
deer Ls-Dynada *CONTROL_TIMESTEP anahtar kelimesi altnda TSSFAC
deikeni ile kullanc tarafndan tanmlanabilmektedir [39].

Kabuk eleman, kat eleman, kiri gibi farkl eleman trleri iin zaman adm
hesaplama yntemleri vardr. Bu tez kapsamnda sadece kabuk elemanlar kullanld
iin kabuk elemanlar iin zaman adm bykl hesaplama ynteminden
bahsedilecektir. Kabuk eleman iin zaman adm Denklem (7.8) kullanlarak
hesaplanabilir [38].

t e =

Ls
c

(7.8)

Burada te eleman iin zaman adm, Ls karakteristik uzunluk ve c ses hzdr. Sesin
malzeme zerinde hangi hzda ilerleyecei Denklem (7.9) ile hesaplanabilir [38].
34

c=

E
(1 2 )

(7.9)

Burada E elastisite modln, malzeme younluunu ve Poisson orann ifade

etmektedir. Karakteristik uzunluk hesab iin farkl seenek sz konusudur.
Bunlardan ilki Denklem (7.10)da verilmitir [38].

Ls =

(1 + )As
max(L1 , L2 , L3 , (1 )L4 )

(7.10)

Burada As kabuk elemann alan, Li (i=1,..,4) kabuk eleman snrlayan kenarlarn

uzunluklardr. Drtgen eleman iin = 0 ve gen eleman iin = 1 dir.
Karakteristik uzunluk iin ikinci hesap ynteminde eleman kenar uzunluklar yerine
kegen uzunluklar dikkate alnmaktadr. Bu yntem ile karakteristik uzunluk
hesab Denklem (7.11)de grlmektedir [38].

Ls =

(1 + )As
max(D1 , D2 )

(7.11)

Burada D1 ve D2 kabuk elemana ait kegen uzunluklardr.

nc hesap yntemi ise genellikle ok kk kenar uzunluuna sahip gen

elemanlarda tercih edilen bir yntem olup baz uygulamalarda yaanabilecek
kararszlklarn nne gemek amacyla kullanlmaktadr ve dier iki ynteme
kyasla daha byk zaman adm deerleri vermesi muhtemeldir. Bu hesap yntemi
Denklem (7.12)de grlmektedir [38].

(1 + )As
Ls = max
, min L1 , L2 , L3 , L4 + 10 20
max(L1 , L2 , L3 , (1 )L4 )

35

(7.12)

Tez kapsamnda yaplan saysal analizler iin rnek bir zaman adm hesab Denklem
(7.8) kullanlarak yaplabilir. Analizin zaman admn belirleyecek olan en kk
elemann kenar uzunluklar L1 = 8,53 mm, L2 = 3,18 mm, L3 = 10,71 mm ve alan

As = 11,27 mm2 olarak llmtr. Kabuk eleman iin karakteristik uzunluk deeri
Denklem (7.10) ile hesaplanabilir. Burada eleman gen olduu iin = 1 alnmtr.

Ls =

(1 + ) As
2(11, 271)
=
= 2,10
10, 71
max ( L1 , L2 , L3 , (1 ) L4 )

mm

Kullanlan elik malzeme iin ses hz Denklem (7.9) ile u ekilde hesaplanabilir
( = 0,3, = 7850 kg/m3, E = 210 GPa):

c=

E
210 10 9
=
= 5421,9 m/s
(1 2 )
7850(1 0,3 2 )

Ses hz ve karakteristik uzunluk deerleri Denklem (7.8)de yerine konularak u

ekilde elde edilebilir:

te =

Ls
2,10
=
= 3,88 107 s
3
c 5421,9 10

Zaman adm bykl yaplan hesaplama sonucunda 3,88 107 s olarak bulunmu
olup bu deer Ls-Dyna tarafndan yaplan hesaplamada 3,49 107 s olarak elde
edilmitir. Hesaplama sonucunda bulunan zaman adm deeri Ls-Dyna tarafndan
bulunan zaman admna gre yaklak %10 hataldr.

7.1.3. Birimler

Ls-Dynada belirli bir birim sistemi kullanlmamakla birlikte birbirleriyle uyumlu

olacak ekilde birimler kullanlabilir. Kullanc kendi girecei uyumlu birimler
36

neticesinde gerekli birimi elde etmi olacaktr. rnein Denklem (7.13) uyarnca,
kullanc tarafndan ktle iin [kg] ve ivme iin [m/s2] birimleri seilmise sonuta
elde edilecek kuvvet deeri [N] biriminde olacaktr. Ktle iin [ton] ve ivme iin
[m/s2] birimleri seilmise kuvvet birimi [kN] olacaktr.

1 [kuvvet birimi] = 1 [ktle birimi] x 1 [ivme birimi]

(7.13)

Baz nicelikler iin uyumlu birimler izelge 7.1de grlmektedir.

izelge 7.1. Ls-Dynada kullanlabilecek uyumlu birim sistemi rnekleri.

Nicelik

(i)

(ii)

(iii)

(iv)

Uzunluk

mm

mm

in

Zaman

ms

Ktle

kg

kg

ton

lb

Kuvvet

kN

lbf

Gerilme

Pa

GPa

MPa

psi

Enerji

kN.mm

N.mm

lbf.in

7.1.4. Elemanlar

Ls-Dynada kullanlan temel eleman tipleri, kat elemanlar, kabuk elemanlar, kiri ve
kafes elemanlar ile ayrk elemanlar (yay, damper) olarak ifade edilebilir. Tez
almalar kapsamnda kullanlan saysal modelde kullanlan elemanlar BelytschkoLin-Tsay kabuk elemandr.

Belytschko-Lin-Tsay kabuk elemannn tercih edilmesinin sebebi Ls-Dyna eleman

ktphanesinde mevcut olan dier kabuk eleman tiplerine gre daha verimli
hesaplama yapmasdr. Kalnlk boyunca be integrasyon noktasna sahip bir kabuk
eleman iin Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman 725 matematiksel ilem
gerektirirken Hughes-Liu kabuk eleman 4.050 ilem gerektirmektedir. BelytschkoLin-Tsay kabuk eleman daha az ilem gerektiriyor olmas sebebiyle daha hzl sonu
verebilmektedir [38].
37

Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman dnel koordinat sistemi zerine oturtulmu hzgerinim formlasyonunu kullanarak hesaplama yapmaktadr. Kabuk eleman ara
yzeyi drtgen eleman iin drt kedeki dm noktalarnn konumlar ile
tanmlanmaktadr. Eleman ile birlikte deforme olan eleman koordinat sistemi dm
noktas koordinatlarna gre tanmlanmtr. Kabuk eleman zerinde tanmlanan
eleman koordinat sistemi ekil 7.2de grlmektedir. e1 ve e2 kabuk elemann
bulunduu dzlemindeki birim vektrleri ifade etmektedir. e3 ise bu dzleme dik
olan ve kegenler zerindeki birim vektrdr. Gerinimler bu koordinat sistemine
gre ifade edilmekte ve gerilmeler elde edilerek zm yaplmaktadr.

ekil 7.2. Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman zerinde eleman koordinat sistemi

gsterimi.

7.1.5. Enerji verisi

Ls-Dynada enerji verisi d3hsp ve glstat dosyalarna yazdrlmakta olup enerjiye

ilikin bu bilgiler yaplan analiz hakknda faydal bir kontrol salamaktadr. Bir
analiz boyunca enerji dengesi srekli olarak salanyor olmaldr. Enerji dengesi
Denklem (7.14)de grlmektedir [40].

38

0
0
E + E int + E si + E rw + E damp + E hg = E kin
+ E int
+ Wext
kin













toplam enerji, E total

(7.14)

Burada,

E kin

: kinetik enerji (kinetic energy)

Eint

: i enerji (internal energy)

E si

: arayz kayma enerjisi (srtnme dahil) (sliding interface energy)

Erw

: rijit duvar enerjisi (rigid wall energy)

E damp : snmleme enerjisi (damping energy)

E hg

: hourglass enerjisi (hourglass energy)

0
E kin

: balang kinetik enerjisi (initial kinetic energy)

0
Eint

Wext

: balang i enerjisi (initial internal energy)

: sisteme dardan etkiyen itir (external work).

enerji, elastik gerinim enerjisini ve kalc deformasyon ile yaplan ii

kapsamaktadr. Sisteme dardan etkiyen i ise uygulanan d kuvvet, basn ya da
hz, yer deitirme veya ivme gibi snr artlarnn yapt i olabilir.

Denklem (7.14), sisteme giren i ile kan iin birbirine eit olmas gerektiini ifade
etmektedir. Enerji eitliinin salanamam olmas analizde hata olduu anlamna
gelmektedir.

Yaplan

analizlerde

enerjinin

korunumu

ilkesinin

dorulanp

dorulanmad kontrol edilmelidir. Bu kontrol ilemi, ASCII veritabannda yer alan

glstat verisi ile yaplabilir. Ayrca her bir malzeme iin enerji miktarlar matsum

verisinde ayr ayr depolanmaktadr. Bu bilgi kullanlarak btn malzemelerdeki

toplam enerji hesaplanabilir ve hata sz konusu ise hatann hangi malzemedeki
enerjiden kaynakland tespit edilebilir. Analizde toplam enerjinin analiz sonundaki
toplam enerjiye eit olduu teyit edilmelidir. Denklem (7.14), ayn zamanda analizin
kararllk gereksiniminin salanp salanmadn da ortaya koymaktadr. Kararllk
gereksinimi iin enerji orannn kontrol edilmesi gerekmektedir. Enerji oran
Denklem (7.15) ile hesaplanabilir.
39

eratio =

Etotal
0
Etotal
+ Wext

(7.15)

deal artlar altnda enerji orannn 1 olmas gerekir. Yaklak olarak bu deerin
salanm olmas kararllk gereksinimi iin yeterlidir.

7.1.6. Ktle leklemesi (Mass Scaling)

Ls-Dynada zaman adm bykln kontrol etmek mmkndr. Zaman admnn

ayarlanabiliyor olmas ayn zamanda toplam analiz sresine de etki eden bir
durumdur. Zaman adm bykln ayarlamann bir yolu ktle leklemesi
yapmaktr. Ktle leklemesi temel olarak elemanlarn ktlelerinin, ktle ilave
edilerek ya da kartlarak, deitirilmesi olaydr. Ktle ilavesi yaplarak eleman
zaman admnn artmas salanabilir. Eleman zaman admnn artmas da analizin
daha az admda gerekleecei dolaysyla da daha ksa srede sona erecei anlamna
gelmektedir. Eleman ktlesinin ayarlanmas younluk deerinin deitirilmesiyle
mmkn olmaktadr.

Ls-Dyna, *CONTROL_TIMESTEP anahtar kelimesinde tanmlanan DT2MS

deikenini kullanarak iki farkl ktle leklemesi eidi sunmaktadr. Eer
DT2MS<0 ise Ls-Dyna zaman adm |DT2MS|ten kk olan her bir elemana ktle
ekler. DT2MS>0 olduu durumda ise zaman adm |DT2MS|ten kk olan her bir
elemana ktle ekler ve zaman adm |DT2MS|ten byk olan elemanlardan ktle
karr. DT2MS>0 ok nadir kullanlyor olmasna ramen ok kk zaman
admlarnn nne gemek iin DT2MS<0 sklkla kullanlr. Ancak DT2MS<0, ok
dikkatli kullanlmaldr. Elemanlara eklenen ktlelerin analiz sonucu ve hassasiyeti
zerinde olumsuz etki yaratmad teyit edilmelidir. Dinamik problemler iin
uygulamada genellikle eklenen ktle miktarnn (para baznda) eleman ktlesinin %
5i ile snrlandrlmas tavsiye edilmektedir [39,41].

40

7.2. Ls-Dyna Anahtar Kelimeleri (Ls-Dyna Keywords)

Ls-Dyna yazlmnda anahtar kelimeler kullanlarak birtakm tanmlamalar

yaplmaktadr. Yaplacak bu tanmlamalar genel olarak, sonlu eleman anda yer alan
paralara ait zelliklerin tanmlanmas, kabuk paralara ait et kalnl deerlerinin
atanmas,

malzeme

zelliklerinin

verilmesi,

paralar

arasndaki

temas

tanmlamasnn yaplmas, uygulanacak ykleme durumu ve kstlar iin snr artlar

tanmlamas ve analiz esnasnda toplanacak veriler ile bu verilerin kt olarak
yazdrlmas iin veri taban tanmlamalar olarak ifade edilebilir.

7.2.1. Para tanmlamas

Sonlu eleman anda yer alan paralar farkl para numaralar ile tanmlanr. LsDyna ierisinde geometri oluturularak para tanmlamas yaplabilir. Ancak bu
pratik bir yntem olmadndan dolay sonlu eleman ann baka bir yazlm
kullanlarak oluturulmas gerekmektedir.

Ls-Dynada Para tanmlamas *PART anahtar kelimesi ierisinde, ilgili paraya

ilikin kesit tanmlamasn ifade eden kesit numaras ve malzeme zelliklerinin yazl
olduu malzeme kartn tanmlayan malzeme numaras tanmlanr.
*PART anahtar kelimesi ierisindeki tanmlamalar ekil 7.3te grlmektedir.
Burada PID para numarasn, SECID kesit zelliklerinin tanmland kesit
numarasn ve MID malzeme numarasn ifade etmektedir.

ekil 7.3. *PART anahtar kelimesi ierisinde bulunan tanmlamalar.

41

*PART anahtar kelimesi ierisinde aklanmas gereken dier bir tanmlama ise
atalet tanmlamasdr. Para listesinde yer alan dnme hareketi yapan paralara ktle
atalet momenti atanabilir. Sarka plakas iin ktle atalet momenti ve asal hz
hesaplanarak *PART_INERTIA kartnda tanmlanmaldr.

arpma analizlerinde kullanlacak olan sarka plakasnn saysal modeli ECE R-29
ynetmeliinde tarif edildii ekilde oluturulmutur. Ayrca istenilen darbe
enerjisini salamak zere sarkacn sahip olmas gereken asal hz deeri de plakann
ktle atalet momenti deerleri hesaplanarak, saysal modelde kullanlmak zere elde
edilmitir. ekil 7.4te sarka plakasnn src koltuunun R-noktasna gre
konumu gsterilmitir.
z
Dnme
Dnmeekseni
ekseni

50 mm

= 2,21 rad/s
=2.2131
rad/s

Src koltuunun
R-noktas

Sarka
Pendulum
plakasnn
arlk
merkezi

ekil 7.4. Sarka plakasnn R-noktasna gre konumu.

42

Ele alnan arpma durumu iin, gerekli olan ktle atalet momenti y eksenine gre
olan ktle atalet momentidir. Sarka y ekseni etrafnda dnd iin ktle atalet
momentinin sadece y bileenini hesaba katmak yeterli olacaktr.
Sarkacn lleri ekil 7.5te gsterilmi olup sarka plakasna ait detaylar u
ekildedir;
sarka plakasnn genilii; a = 2500 mm
sarka plakasnn kalnl; b = 100 mm
sarka plakasnn ykseklii; h = 800 mm
sarka kollarn uzunluu (dnme ekseninden plakann arlk merkezine);
L = 3500 mm

sarka plakasnn ktlesi; m = 1,5 ton

zy

O
x

L=3500 mm

(x1 , y1 , z1)

z2 - z1

h=800 mm

(x2 , y2 , z2 )

ekil 7.5. Sarka plakasnn lleri.

43

Dikdrtgenler prizmas eklindeki sarka plakas iin ktle atalet momenti Denklem
(7.16) kullanlarak hesaplanabilir.

I y c yc =

Burada I y

yc

1
(m)(h 2 + b 2 )
12

(7.16)

sarka plakasnn arlk merkezine gre ktle atalet momentinin y

bileenidir. Sarka plakasnn arlk merkezine gre ktle atalet momentinin y

bileeni Denklem (7.16) kullanlarak hesaplanacak olursa;

I yc yc =

1
(1,5)(800 2 + 1002 ) = 81,25 103 ton mm 2
12

Sarka plakasnn dnme merkezine gre ktle atalet momentini hesaplayabilmek

iin paralel eksen teoremi uygulanmaldr. Paralel eksen teoremi iin Denklem
(7.17)den yararlanlabilir.
I yy = I yc yc + mL2

(7.17)

I yy = 81,25 103 + (1,5)(3500) 2 = 18,38 106 ton mm2

Burada I yy sarka plakasnn, sarka dnme eksenine gre ktle atalet momentinin y
bileenidir. ECE R-29 ynetmeliine gre sarkacn sahip olmas gereken darbe
enerjisi 45 kJ olarak belirtilmitir. Bu enerji deerini elde edebilmek iin ktle atalet
momentinin yan sra sarkacn asal hz da hesaplanmaldr. Ktle atalet momenti
ve enerji deeri bilinen sarkacn asal hz Denklem (7.18) kullanlarak
hesaplanabilir.

E=

1
2
I yy y
2

(7.18)

44

burada E toplam kinetik enerji, Iyy, y eksenine gre ktle atalet momenti ve y asal
hzn y bileenidir.

45 10 6 =

1
2
(18,38 10 6 ) y
2

y = 2, 21 rad/s

Burada hesaplanan ktle atalet momenti ve asal hz deerleri saysal sarka modeli
oluturulurken kullanlmtr. Bylelikle sarkacn sahip olmas gereken 45 kJ
deerindeki kinetik enerji salanmtr.

Ktle atalet momenti tanmlamas *PART_INERTIA anahtar kelimesi altnda

yaplmaktadr. ekil 7.6da para atalet momentinin tanmland kart grlmektedir.
Dikkat edilirse, ilgili para iin *PART tanmlamasnn yerini *PART_INERTIA
anahtar kelimesi alm ve bu komut altnda hem paraya ilikin hem de ktle atalet
momentine ilikin deerler tanmlanmtr. *PART_INERTIA kart ierisinde dnme
hareketi yapacak para iin dnme ekseninin koordinatlar olan XC, YC ve ZC
deerleri girilmelidir veya bu koordinat ifade eden dm noktas (NODEID)
belirtilmelidir. lgili eksendeki ktle atalet momenti, parann asal hz ve parann
toplam ktlesi de bu kart ierisinde tanmlanr.

ekil 7.6. Atalet tanmlamasnn yapld kart.

45

7.2.2. Kesit tanmlamas

Kabuk yapdaki paralara ait kesit zellikleri *SECTION_SHELL kartnda

tanmlanr. Kabuk elemann et kalnl, eleman formlasyonu ve integrasyon noktas
says bu kesit zellikleri arasnda saylabilir.

ekil 7.7de *SECTION_SHELL kart grlmektedir. Burada SECID kesit

numarasn, ELFORM eleman formlasyonunu, T et kalnln ve NIP kalnlk
boyunca integrasyon noktas saysn ifade etmektedir. Eleman formlasyonu iin
ok sayda seenek mevcut olmakla birlikte kabuk eleman iin genelde kullanlan
formlasyon Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman formlasyonudur. ntegrasyon
noktas says (NIP), saysal integrasyon srasnda kalnlk boyunca ka adet
integrasyon aral seileceini gstermekte olup sonular iin beklenilen hassasiyeti
verecek olan deer seilmelidir. Tez kapsamnda yaplan almalar iin NIP
deerinin 5 olarak seilmesi yeterli hassasiyette sonular ortaya karmtr.

ekil 7.7. Kesit tanmlamas kart.

7.2.3. Malzeme tanmlamas

Malzeme tanmlamas Ls-Dyna malzeme ktphanesinden uygun malzeme modeli

seilerek yaplr. Bu tez kapsamnda yaplan almalarda fakl malzeme modeli
kullanlmtr. Bu malzeme modellerinden ikisi kalc olarak ekil deitirilebilen
malzemeler iken dier malzeme rijit malzemedir.

46

Otobs gvdesini oluturan sac ve profiller iin *MAT_24 ve *MAT_123 malzeme

trleri kullanlmtr. *MAT_24 ve *MAT_123 malzemeler iin kullanlan malzeme
kart srasyla ekil 7.8 ve ekil 7.9da grlmektedir. Bu iki malzeme trnn
zellii elastik blgenin yan sra plastik blgenin de gerek gerilme-gerek gerinim
erisi vastasyla tanmlanabiliyor olmasdr. Plastik blgedeki malzeme davrann
tanmlayan gerek gerilme-gerek gerinim erisi LCSS deikeni ile tanmlanr. Bu
deiken ierisinde gerilme-gerinim erisini oluturan gerilme ve gerinim noktalar
tanmlanr. Bylelikle malzemenin hem elastik hem de plastik davran modellenmi
olur (elasto-plastik davran).
Malzeme kartnda yer alan ve malzemeye ait mekanik zellikleri belirten dier
deikenler ise u ekildedir;
RO

: malzeme younluu

: elastisite modl

PR

: Poisson oran

SIGY : akma mukavemeti

ekil 7.8. *MAT_24 malzeme kart.

*MAT_24 malzeme modelinden farkl olarak, *MAT_123 malzeme modelinde hasar

kriteri iyiletirilmi ve malzeme davran daha gereki bir hale getirilmitir. Hasar
durumu, efektif plastik gerinime, plastik incelmeye ve maksimum asal dzlemsel
gerinime dayanmaktadr. Hasar durumunu tanmlayan deikenler EPSTHIN,
EPSMAJ ve NUMINTdir (bkz. ekil 7.9). Bu deikenlerden EPSTHIN kopma
47

anndaki incelme plastik gerinimi olup elik malzemeler iin 0,25 ile 0,35 arasnda
deerler almaktadr [42]. Kopmadaki maksimum dzlemsel gerinimi ifade eden
deiken EPSMAJ deikenidir. Hasar durumunu tanmlayan bu deikenler
arasnda en nemlisi EPSMAJ deikenidir. ekil deitirme srasnda tanmlanan
EPSMAJ deerine ulalnca ilgili elemanlar otomatik olarak silinirler. Bu olay
gerekte yrtlma olarak gzlemlenen hasar durumudur. Ayrca NUMINT deikeni
eleman silinmeden nce hasara uramas gereken kalnlk boyunca integrasyon
noktas saysdr.

ekil 7.9. *MAT_123 malzeme kart.

Analizi ve testi yaplan otobs gvdesi DIN 1.4003 paslanmaz elik malzemeden
imal edilmitir. Paslanmaz elik malzemeye ait plastik blgedeki gerek gerilmegerinim erisi ekil 7.10da grlmektedir. Ayrca Poisson oran, younluk ve

Gerilme (MPa)

elastisite modl srasyla 0,3, 7850 kg/m3 ve 210 GPa olarak belirlenmitir.

540
520
500
480
460
440
420
400
0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

Gerinim (mm/mm)
ekil 7.10. DIN 1.4003 paslanmaz elii iin gerek gerilme-gerinim erisi.
48

almalarda kullanlan dier malzeme tr ise *MAT_20 kodlu rijit malzemedir

(bkz. ekil 7.11). Rijit malzemenin zellii ekil deiimine uramamasdr.
rnein, otobs analizinde kullanlan sarka plakas ve direksiyon sistemi rijit
malzeme ile modellenmitir.

ekil 7.11. *MAT_20 malzeme kart.

7.2.4. Temas tanmlamas

Yaplan arpma analizlerinde iki farkl temas tanmlamas kullanlmtr. Bu temas
tanmlamalar otomatik temas tanmlamalardr. Otomatik temas tanmlamasnn
kullanlmasnn nedeni zellikle arpma analizlerinde byk deformasyonlarn
ortaya kyor olmas ve temasn nerede ve ne ekilde meydana geleceinin nceden
belirlenebilmesi ok zor olmasdr [43].

Ls-Dyna saysal modelinde paralarn birbirleri ile olan temas ve her bir parann
kendi i temas ile tm paralar ile sarka arasndaki temas ayr ayr tanmlanmtr.
Her bir parann kendi i temasn ve paralar arasndaki temas tanmlamak iin
*CONTACT_AUTOMATIC_SINGLE_SURFACE

temas

tanmlamas

kullanlmtr. Bu temas tanmlamasna ilikin temas kart ekil 7.12de

grlmektedir. Ayrca otobs gvdesini oluturan tm paralar ile sarka plakas
arasndaki temas tanmlamas ise *CONTACT_AUTOMATIC_SURFACE_TO_SURFACE kullanlarak gerekletirilmitir (bkz. ekil 7.13).

49

ekil 7.12. AUTOMATIC_SINGLE_SURFACE temas tanmlamas.

Her iki temas tanmlamas iin statik ve dinamik srtnme katsaylar (FS ve FD)
srasyla 0,3 ve 0,2 olarak belirlenmitir. Ayrca temastaki viskoz snmleme
parametresi (VDC) 10 olarak seilmitir. Bu deer, kritik snmlemenin % 10u
kadar bir snmleme olaca anlamna gelmektedir.

ekil 7.13. AUTOMATIC_ SURFACE _TO_SURFACE temas tanmlamas.

50

7.2.5. Snr art tanmlamas

Snr art tanmlamasnda ykleme durumu kst yada kinematik snr artlar sz
konusu olabilir. Ls-Dynada snr art tanmlamas *BOUNDARY anahtar kelimesi
kullanlarak verilir. Bu anahtar kelime ierisinde daha nceden tanmlanm olan
dm noktas gruplar belirtilerek bu setlere istenilen snr art verilir.
Bu alma kapsamnda atanan snr artlar yer deitirme snr art olup seilen
dm noktas gruplarnn hareketi kstlanmak suretiyle bu snr artlar uygulanr.
Uygulanan snr artlarna ilikin *BOUNDARY kartlar ekil 7.14 ve 7.15te
grlmektedir.

ekil 7.14te otobs gvdesinin sabitlenmesi amacyla kullanlan snr artlar

grlmektedir. Sabitlemenin yaplaca blgelerdeki dm noktalar seilerek bu
dm noktalarndan dm noktas grubu (NSID) oluturulmutur. Burada DOFX,
DOFY ve DOFZ deikenleri her bir eksendeki teleme serbestlik derecesini,
DOFRX, DOFRY ve DOFRZ deikenleri ise dnel serbestlik derecesini ifade
etmektedir. Serbestlik derecelerini tanmlayan deikenlerin alabilecekleri deer 0 ve
1dir. Serbestlik derecesi deikeninin 0 olmas, belirtilen dorultuda herhangi bir
hareket kst olmad, baka bir ifadeyle parann o dorultuda hareketine msaade
edildii anlamna gelmektedir. Serbestlik derecesi deerinin 1 olmas ise belirtilen
dorultuda kst olduu dolaysyla ilgili dm noktalarnn hareketinin tamamyla
kstland anlamna gelir.

ekil 7.14. Otobsn sabitlenmesi iin snr art tanmlamas.

51

ekil 7.15te ise sarka plakasnn etrafnda dnecei eksenin belirlenmesi adna
yaplm snr art tanmlamas grlmektedir. Sarka sadece y ekseni etrafnda
dnme hareketi yapabilmektedir. Dolaysyla y ekseni etrafndaki dnme hareketini
tanmlayan DOFRY deikeni 0 olarak seilmi ve sarkacn y ekseni etrafnda
dnme hareketi yapmasna msaade edilmitir. Bunun yannda, dier eksenlerdeki
dnme hareketi kstlanmtr.

ekil 7.15. Tek eksende dnebilen sarka iin snr art tanmlamas.

7.2.6. Rijit duvar tanmlamas

Ls-Dynada dzlem, drtgen prizma, silindir ve kre eklinde rijit duvar tanmlamas
yaplabilmektedir. Deiik geometrik ekillerde tanmlanan rijit duvar sabit olarak
modellenebilecei gibi hareket halinde de olabilir. rnein bir otomobil iin
arpma analizi yaplacak ise duraan haldeki rijit duvar kullanlarak ve araca hz
tanmlamas yaplarak arpma gerekletirilebilecei gibi ktlesi ve hz belirlenmi
hareketli

rijit

duvarn

duraan

haldeki

araca

arptrlmasyla

da

analiz

gerekletirilebilir. Rijit olmasndan dolay arpma sonucunda deformasyona

uramayacak olan duvar tanmlanan enerjisini de tmyle modele aktarabilecektir.
almalar kapsamnda incelenen enerji yutucularn analizleri rijit duvar tanmlamas
kullanlarak yaplmtr. Ezilme davran belirlenecek olan enerji yutucu
geometrileri sabit tutulmu ve *RIGIDWALL_PLANAR_MOVING_FORCES
anahtar kelimesi kullanlarak hareketli rijit duvar tanmlamas yaplmtr. Bu
tanmlamann yapld kart ekil 7.16da grlmektedir.

52

ekil 7.16. Rijit duvar tanmlamas.

Rijit duvarn konumlandrlmasna ilikin baz koordinat tanmlamalar yaplmaldr.

ekil 7.17.de rijit duvar koordinat sistemi grlmekte olup bu koordinat sisteminde
duvarn normali (n vektr) duvarn hareket ynnde olmaldr. Rijit duvarn
konumunu ve ynn belirleyen normal vektrn koordinatlar u ekildedir;

XT

: Duvarn normal vektrnn (n) kuyruk ksmnn x koordinat

YT

: Duvarn normal vektrnn (n) kuyruk ksmnn y koordinat

ZT

: Duvarn normal vektrnn (n) kuyruk ksmnn x koordinat

XH

: Duvarn normal vektrnn (n) ba ksmnn x koordinat

YH

: Duvarn normal vektrnn (n) ba ksmnn y koordinat

ZH

: Duvarn normal vektrnn (n) ba ksmnn z koordinat

ekil 7.17. Rijit duvar koordinat sistemi.

Konumu ve yn belirlenen rijit duvar iin ktle ve sabit ilk hz tanmlamas srasyla
MASS ve V0 deikenleri kullanlarak yaplmaktadr. Ayrca rijit duvar ile temas
yzeyi arasndaki ara srtnme FRIC deikeni ile tanmlanmaktadr. Srtnme
53

deeri FRIC=0 alnarak ihmal edilebilir, temastan sonra kayma olmad varsaylarak
FRIC=1 alnabilir veya 0 ile 1 arasndaki Coulomb srtnme katsaylar atanabilir.

7.2.7. Veri taban tanmlamalar

Ls-Dynada yaplan bir analiz srasnda hangi verilerin depolanaca ve kt olarak
yazdrlaca *DATABASE anahtar kelimesi ile kontrol edilmektedir. ASCII
(American Standard Code for Information Interchange - Bilgi Deiimi iin
Amerikan Standart Kodlama Sistemi) seenei sayesinde analiz sonucunda
toplanacak veriler seilebilmektedir. *DATABASE_OPTION anahtar kelimesi
altnda yer alan kt dosyalarndan bazlar izelge 7.2de grlmektedir. Seilen bu
kt dosyalar iin zaman aral deeri seilmeli ve istenilen verinin hangi sklkla
dosyaya yazdrlaca belirtilmelidir.

izelge 7.2. Ls-Dynada veri taban tanmlamalar.

Seenek

Aklama

GCEOUT

temas enerjileri

GLSTAT

global veri (enerji deerleri, hz bileenleri, % ktle art)

MATSUM

malzeme enerjileri

NCFORC

dm arayz kuvvetleri

RBDOUT

rijit uzuv verisi

RCFORC

bileke arayz kuvvetleri

SECFORC

kesit kuvvetleri

SLEOUT

arayz enerjileri

54

8. ENERJ YUTUCU SAYISAL ANALZLER

Tez kapsamnda yrtlen enerji yutucularn saysal analizleri bu blmde

anlatlacaktr. Enerji yutucular iin yaplan saysal almalar, enerji yutucularn
arpma analizine tabi tutularak eitli parametrelerin enerji emilimi zerine olan
etkilerinin incelenmesini iermektedir.
Enerji yutucular ile ilgili yaplan almada eksenel darbe yk altndaki ince eperli
dz ve konik yapdaki kabuk elemanlarn ezilme davranlar farkl enerji yutucular
iin sistematik olarak belirlenmi ve karlatrmal olarak incelenmitir. Bu enerji
yutucu yaplarn tasarmndaki temel parametreler kesit geometrisi, et kalnl ve
yar koniklik as olarak belirlenmitir. Ayrca kesit geometrisi olarak dairesel, kare
ve altgen kesitler kullanlmtr.
Bu almann asl amac, yar-koniklik as, et kalnl ve kesit geometrisi gibi
eitli geometrik parametrelerin ince eperli yaplarn enerji yutma karakteristii
zerindeki etkilerini belirlemektir. Bu amala, eksenel darbe yk altndaki ince
eperli enerji yutucularn ezilme davranlar ak sonlu eleman kodu olan Ls-Dyna
yazlm kullanlarak belirlenmitir. Sonlu eleman simlasyonlarnda, enerji yutucu
bu yaplar bir ularndan sabitlenmi ve dier ularndan ECE R-29 ynetmeliinde
belirtilen darbe enerjisini salamak iin gerekli olan ktle ve hza sahip rijit duvar ile
Ls-Dyna yazlm kullanlarak arptrlmlardr. Ayrca hazrlanan sonlu eleman
modeli literatrde mevcut olan modeller ile dorulanm ve bylelikle test ile
dorulama ilemine bu aamada gerek kalmamtr.
Yaplan arpma analizlerinden sonra, farkl kesit geometrisi, et kalnl ve yar
koniklik asna sahip enerji yutucu yaplarn enerji yutma karakteristikleri ve ezilme
kuvvetleri elde edilmitir. Maksimum ezilme kuvveti, ortalama ezilme kuvveti,
ezilme kuvveti verimi ve zgl enerji emilimi deerleri 100 mmlik bir deformasyon
miktar iin elde edilmi ve karlatrlmtr. Analiz sonular, kare kesite sahip
modelin kesit geometrisi iinde en az ezilme kuvveti verimine sahip olduunu
gstermitir. Buna karn, ezilme kuvveti ve zgl enerji emilimi gz nnde
55

bulundurularak 12,5 yar koniklik as ve 2 mm et kalnlna sahip dairesel kesitli

modelin en verimli model olduu sonucuna varlmtr. Son olarak da, modeller
zerinde malzeme karma ve kvrm oluturma ilemleri yaplarak maksimum
ezilme kuvvetleri drlmeye allmtr.

8.1. Tasarm Deikenleri

Ezilme elemanlarnn enerji yutma karakteristiklerini karlatrmak iin temel olarak
farkl kesit geometrisi, dairesel, kare ve altgen, kullanlmtr. enerji yutucu
iin de zde eleman boyu ve kesit lleri kullanlmtr. Eksenel enerji yutucu
boyu, L, ve dairesel kesitli enerji yutucu ap, D, srasyla 180 mm ve 150 mm olarak
alnmtr. Ayrca kare modelin bir kenar uzunluu ve altgen modelin i teet
emberinin ap da 150 mm olarak seilmitir. Dairesel, kare ve altgen kesitli enerji
yutucu geometrileri ekil 8.1de grlmektedir.

ekil 8.1. Altgen, dairesel ve kare kesitli enerji yutucu geometrileri.

Her bir enerji yutucu iin be farkl et kalnl kullanlmtr. Modellerin et
kalnlklar, 0,5, 1, 1,5, 2 ve 2,5 mmdir. Ayrca enerji yutucular hem dz hem de
konik olarak modellenmilerdir. ncelenen konik enerji yutucularn yar-koniklik
alar 5 , 7,5 , 10 , 12,5 ve 15dir.

56

8.2. Sonlu Eleman Modeli ve Dorulama

8.2.1. Sonlu eleman modelinin dorulanmas

Sonlu eleman modelinin doruluundan emin olabilmek iin, kullanlmakta olan
sonlu eleman modeli dz ve konik modeller iin mevcut bir saysal model ile
dorulanmaldr. Yaplan alma, literatrdeki farkl iki alma ile dorulanmtr.
Dz olan modeller Nagel ve Thambiratnam [24]n almasna uygun olarak
dorulanmtr. Konik modeller ise Mamalis [25]in almas ile dorulanmtr.
Dz modelin dorulanmas Nagel ve Thambiratnam [24]n almasnda kullanlan
ayn geometri, snr artlar ve darbe hz kullanlarak gerekletirilmitir. Bu
modelin geometrisi ekil 8.2de grlmektedir. Dz modelin malzemesi akma
dayanm 304 MPa olan ve gerek gerilme-gerinim erisi izelge 8.1de olduu gibi
tanmlanan elik malzemedir. Kullanlan modelin uzunluu 300 mm ve et kalnl
1,5 mmdir. Ayrca kesit lleri de [24]te bahsedildii zere 100 mm x 50 mmdir.
Ezilme kutularnn arka ksmda sabitlendikleri plaka rijit yapdadr. arpmada
kullanlan ve deformasyonu gerekletirecek olan rijit duvar 90 kglk bir ktleye ve
15 m/slik de bir hza sahiptir. Gerinim hz etkisinin elik malzeme zerine olan
etkisi CowperSymonds denklemi kullanlarak sonlu eleman modelinde dikkate
alnmtr. Ele alnan CowperSymonds denklemi Denklem (8.1)de grlmektedir.

p = D 0 1
0

( 0 0 iin)

(8.1)

izelge 8.1. [24]te kullanlan elik malzemeye ait gerek gerilme-gerinim deerleri.

t [MPa ]

304,6

344,19

385,51

424,88

450,39 470,28

0,0244

0,0485

0,0951

0,1384

57

0,191

ekil 8.2. elik kare borunun sonlu eleman modeli [24].

Burada 0 dinamik akm gerilmesi, p gerinim hz, 0 statik akm gerilmesi ve D
ile q gerinim hz parametreleridir. Denklem (8.1)de yer alan D ve q parametreleri
srasyla 6,844 ms-1 ve 3,91 alnmtr. Bu deerler elik borularn dinamik ezilmeleri
iin elde edilmi deerler olup daha nce yrtlen almalardan alnmtr [18,4446]. Saysal modele ait kuvvet-yer deitirme grafii ekil 8.3te grlmektedir.
Kuvvet-yer deitirme grafiinde grld zere, maksimum ezilme kuvveti 204
kN ve ortalama ezilme kuvveti ise 48 kNdur. Nagel ve Thambiratnam [24]n elde
ettikleri deerler ise maksimum ezilme kuvveti iin 200 kN, ortalama ezilme kuvveti
iin 45,5 kNdur. Oluturulan saysal modelde elde edilen sonularn referans alnan
almadakilerle [24] iyi bir ekilde rtmektedir. Nagel ve Thambiratnam [24],
ayrca modellerinin 200 mmlik bir deformasyonda 9,1 kJ enerji emdiini rapor
etmilerdir. Bu deer saysal modelde ise 9,6 kJ olarak elde edilmitir.

Kuvvet [kN]

200
Mevcut alma
[24]
Nagel [7]

150
100
50
0
0

50

100

150

200

Yer deitirme [mm]

ekil 8.3. [24]teki saysal modelin kuvvet-yer deitirme grafiinin dorulanmas.

58

Konik enerji yutucular iin oluturulan sonlu eleman modeli ise Mamalis [25]
tarafndan yrtlen almann sonular kullanlarak dorulanmtr. Bu almada
kullanlan model dikdrtgen kesite sahip bir konik model olup 127 mm
uzunluundadr. Yar-koniklik alar 5, 7,5, 10 ve 14 olarak seilmitir.
Bahsedilen bu drt geometrinin sonlu eleman modeli ekil 8.4te grlmektedir.
Ayrca, dorulama almasnda kullanlan modele ait geometrik detaylar izelge
8.2de verilmitir. Elde edilen sonular ile [24,25]teki sonularn karlatrlmas
izelge 8.3te verilmitir. Elde edilen sonularn [24,25]teki sonularla benzer
olduu grlmektedir.
izelge 8.2. Dorulama almasnda kullanlan geometrinin detaylar [25].

Numune 1

Numune 2

Numune 3

Numune 4

Taban lleri [mm]

34,5 x 35,6

35,7 x 36,4

26,5 x 27,5

11,7 x 11,6

Tepe lleri [mm]

50,0 x 51,9

58,5 x 59,1

55,8 x 57,2

56,8 x 56,5

Ykseklik [mm]

127

127

127

127

Et kalnl [mm]

0,97

1,47

1,6

1,52

7,5

10

14

Kabuk eleman says

3300

3300

2000

4400

Darbeci ktlesi [kg]

60

60

60

60

6,05

9,1

9,25

8,7

Yar-koniklik as [ ]

Darbe hz [ m/s ]

Numune 1
= 5

Numune 3
= 10

Numune 2
= 7.5

Numune 4
= 14

ekil 8.4. [25]te modellenen enerji yutucu geometrileri.

59

izelge 8.3. Sonlu eleman modelinin nceden yaplan almalarla karlatrlmas

[24,25].

Yar-koniklik as ()

Nagel [24]
Mamalis [25]
Mevcut alma

ezilme miktar (mm)

toplam enerji emilimi (kJ)
ezilme miktar (mm)
toplam enerji emilimi (kJ)
ezilme miktar (mm)
toplam enerji emilimi (kJ)

5
87,9
1,08
89,5
1,04
88,5
1,08

7,5
88,3
2,42
83,5
2,67
84,3
2,45

10
84,3
2,40
89,0
2,50
80,6
2,52

14
98,5
2,29
90,5
2,07
95,2
2,24

8.2.2. Sonlu eleman modeli

Bu almadaki arpma analizleri, ak (eksplisit), dousal olmayan sonlu eleman
kodu olan Ls-Dyna ticari yazlm kullanlarak yaplmtr. Enerji yutucular bir
ularndan sabitlenmi ve dier ularndan da 9 m/s hza ve 1500 kg ktleye sahip
duvar ile eksenel dorultuda arptrlmlardr. Hareketli duvar iin belirlenen bu
hz ve ktle deerleri 45 kJ enerjiyi salayacak ekilde ECE R-29a uygun olarak
seilmitir. ekil 8.5, enerji yutucu ve rijit duvardan oluan problem geometrisini
gstermektedir. Tasarm parametreleri izelge 8.4te listelenmitir.

Rijit duvar

150 mm

Rigid wall

v = 9 m/s
m = 1500 kg

ekil 8.5. Rijit duvar ve enerji yutucu model geometrisi.

60

izelge 8.4. Enerji yutucular iin tasarm parametreleri.

Dairesel (ap 150 mm)
Kesit geometrileri

Kare (kenar uzunluu 150 mm)

Altgen (i teet emberin ap 150 mm)

Et kalnlklar (t)

0,5, 1, 1,5, 2, 2,5 mm

Yar-koniklik alar () 0, 5, 7,5, 10, 12,5,15

Uzunluk

180 mm

Rijit duvar hz

9 m/s

Rijit duvar ktlesi

1500 kg

Sonlu eleman anda, sonulardaki istenilen doruluk ve analiz sresi de gz nne

alnarak, boyutlar 5x5 mm olan drtgen elemanlar kullanlmtr. Enerji yutucularn
modellenmesinde 4 dm noktal Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman, kalnlk
boyunca 5 entegrasyon noktas ile kullanlmtr.
Ls-Dyna malzeme ktphanesinden iki farkl trde malzeme kullanlmtr (Type 20
ve Type 24). Bunlardan 20 numaral malzeme tr rijit malzeme olup enerji
yutucularn arka ksmnda bulunan sabit plakay tanmlamak iin kullanlmtr.
Enerji yutucu elemanlar iin 24 numaral elasto-plastik malzeme tr kullanlmtr.
Kullanlan elik malzeme iin Poisson oran, younluk ve elastisite modl srasyla,
0,3, 7850 kg/m3, 210 GPa olarak seilmitir. elik malzemenin plastik blgedeki
gerek gerilme-gerinim erisine ait deerler izelge 8.5te grlmektedir. 24
numaral malzeme tr ile gerinim hznn etkileri de dahil edilebilmektedir. Burada
Cowper-Symonds denklemindeki C ve p sabitleri daha nce yaplan almalardaki
[47,48] gibi srasyla 0,04 ms-1 ve 5 olarak seilmitir. Burada bahsedilen C ve p
gerinim hz parametreleri, daha nce Denklem (8.1)de D ve q olarak ifade edilen
deikenlerdir.
izelge 8.5. elik malzeme iin gerek gerilme-gerinim deerleri.

[MPa]

331
0

347
390
427
450
469
501 524 533 533
0,018 0,0374 0,056 0,075 0,093 0,138 0,18 0,23 0,5

61

elik enerji yutucu iin statik ve dinamik srtnme katsaylar srasyla 0,3 ve 0,2
olarak seilmitir.

8.3. Enerji Yutucu Analiz Sonular

Ls-Dynada gerekletirilen arpma simlasyonlar sonucunda emilen enerji ve
maksimum ezilme kuvveti deerleri elde edilmitir. Maksimum ezilme kuvvetleri
elde edildikten sonra, Denklem (3.3) kullanlarak 100 mmlik deformasyon miktar
iin ortalama ezilme kuvvetleri hesaplanmtr. Benzer ekilde ezilme kuvveti verimi
deerleri de dairesel, altgen ve kare kesitli enerji yutucular iin her bir yar-koniklik
as ve et kalnlnda elde edilmitir. Ezilme kuvveti verimi - yar-koniklik as
grafii farkl kesit ve eitli et kalnlklar iin elde edilmitir (bkz. ekil 8.6).

ekil 8.6da verilen ezilme kuvveti verimi - yar-koniklik as grafiklerinde

grld zere, kare kesitli enerji yutucular btn et kalnlklar iin en dk
ezilme kuvveti verimine sahiptir. Ele alnan kesit geometrisi iin de konik enerji
yutucularn dz olanlardan daha verimli olduu grafiklerde aka grlmektedir.
Enerji yutucularn en verimli olduklar yar-koniklik as geometrilere gre farkllk
gstermektedir. 0,5 mm et kalnl iin her ne kadar kare ve altgen modeller
12,5de daha verimli iseler de, dairesel model 10de daha verimlidir. Dairesel
kesitli model 1 mm et kalnl iin, 5 yar-koniklik asnda daha verimli iken, kare
ve altgen kesitli modeller yine 12,5 yar-koniklik asnda daha verimlidirler. 1,5
mm et kalnl iin, 12,5 yar-koniklik as dairesel kesit hari btn kesit
geometrilerinde en yksek verimlilii vermektedir. Altgen kesitli model 2 mm et
kalnl iin 10de daha verimli iken bu a kare iin 12,5 ve dairesel kesitli model
iin 7,5dir.

62

0,6

Ezilme kuvveti verimi

Ezilme kuvveti verimi

0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1

0,5
0,4
0,3
0,2
0,1

0,0

5,0

7,5

10,0

12,5

15,0

0,0

7,5

10,0

12,5

15,0

12,5

15,0

Yar-koniklik as ()
(b) t = 1,0 mm

Yar-koniklik as ()
(a) t = 0,5 mm
0,6

Ezilme kuvveti verimi

0,6
0,5
0,4
0,3
0,2

0,5
0,4
0,3
0,2
0,1

0,1
0,0

5,0

7,5

10,0

12,5

0,0

15,0

5,0

7,5

10,0

Yar-koniklik as ()
(d) t = 2,0 mm

Yar-koniklik as ()
(c) t = 1,5 mm
0,6

Ezilme kuvveti verimi

Ezilme kuvveti verimi

5,0

0,5
0,4

Dairesel
Altgen
Kare

0,3
0,2
0,1
0,0

5,0

7,5

10,0

12,5

15,0

Yar-koniklik as ()
(e) t = 2,5 mm

ekil 8.6. Ezilme kuvveti verimi - yar-koniklik as grafikleri: (a) t = 0,5 mm,
(b) t = 1,0 mm, (c) t = 1,5 mm, (d) t = 2,0 mm, (e) t = 2,5 mm.

63

Ezilme kuvveti verimine ek olarak ele alnmas gereken dier bir parametre ise zgl
enerji emilimidir. Enerji yutucu yapnn arla gre verimi zgl enerji emilimi
deeri ile saptanabilir. kesit geometrisi iin elde edilen zgl enerji emilimi yar-koniklik as grafikleri ekil 8.7de grlmektedir.

Dairesel ve altgen kesitli enerji yutucular iin zgl enerji emilimi - yar-koniklik
as grafiklerinin benzer olduu grlmektedir. Bununla birlikte, kare kesitli enerji
yutucunun zgl enerji emilimi deerleri dier kesitlerden daha dktr. Buradan
da kare kesitli modelin tm kesit geometrileri arasnda zgl enerji bakmndan en
verimsiz enerji yutucu olduu karlabilir. Altgen ve dairesel kesitli enerji yutucular
karlatrldnda ise dairesel kesitli olan modelin baz noktalarda daha yksek
enerji emilimi deerlerine sahip olduu sylenebilir. zellikle 12,5 yar-koniklik
as ile 2 mm et kalnlna sahip enerji yutucularda dairesel kesitli enerji yutucu
altgen kesitliye gre daha yksek zgl enerji deerlerine sahiptir. En yksek zgl
enerji emilimine sahip model 2,5 mm et kalnlna ve 12,5 yar-koniklik asna
sahip dairesel kesitli modeldir. Fakat 2,5 mm et kalnlna sahip modelde ezilme
kuvveti verimi daha dk olduu iin 2 mm et kalnlna ve 12,5 yar-koniklik
asna sahip enerji yutucunun tercih edilmesi daha mantkl olacaktr.

64

zgl enerji emilimi (kJ/kg)

zgl enerji emilimi (kJ/kg)

7
6
5
4
3
2
0,0

5,0

7,5

10,0

12,5

12
11
10
9
8
7
6
5

15,0

0,0

zgl enerji emilimi (kJ/kg)

14
12
10
8
6
7,5

10,0

10,0

12,5

15,0

12,5

15,0

12,5

15,0

20
18
16
14
12
10
8
0,0

Yar-koniklik as ()
(c) t = 1,5 mm

zgl enerji emilimi (kJ/kg)

zgl enerji emilimi (kJ/kg)

16

5,0

7,5

Yar-koniklik as ()
(b) t = 1,0 mm

Yar-koniklik as ()
(a) t = 0,5 mm

0,0

5,0

5,0

7,5

10,0

Yar-koniklik as ()
(d) t = 2,0 mm

22
20
18
Dairesel
Altgen
Kare

16
14
12
10
0,0

5,0

7,5

10,0

12,5

15,0

Yar-koniklik as ()
(e) t = 2,5 mm

ekil 8.7. zgl enerji emilimi - yar koniklik as grafikleri: (a) t = 0,5 mm,
(b) t = 1,0 mm, (c) t = 1,5 mm, (d) t = 2,0 mm, (e) t = 2,5 mm.

65

Yaplan bu karlatrmann sonucunda, 2 mm et kalnlna ve 12,5 yar-koniklik

asna sahip dairesel kesitli modelin seilmesinin hem ezilme kuvveti verimi hem de
zgl enerji emilimi bakmndan uygun olaca ortaya konulmutur. Seilen bu et
kalnl ve yar-koniklik as deerinde her bir kesit geometrisi iin enerji-yer
deitirme ve kuvvet-yer deitirme grafikleri srasyla ekil 8.8 ve ekil 8.9da
grlmektedir. Ayrca kesit geometrisi iin deformasyon ekilleri ekil 8.10da
gsterilmitir.

25
Dairesel
Altgen
Kare

Enerji (kJ)

20
15
10
5
0
0

20

40

60

80

100

Yer deitirme (mm)

ekil 8.8. 12,5 ve 2 mmdeki kesit geometrisi iin enerji - yer deitirme grafii.
500
Dairesel
Altgen
Kare

Kuvvet (kN)

400

300

200

100

0
0

20

40

60

80

100

Yer deitirme (mm)

ekil 8.9. 12,5 ve 2 mmdeki kesit geometrisi iin kuvvet-yer deitirme grafii.
66

Verimli bir enerji yutucu tasarm elde etme yolundaki bir sonraki aama, emilen
enerji deerlerini mmkn olduu kadar yksek tutarak maksimum ezilme kuvveti
deerini drmektir. Ezilme kuvvetini drebilmek iin model zerinde malzeme
karma ilemi yaplm ve geometriler farkl kademe saylarnda kademeli olarak
modellenmitir. Malzeme karlm ve kademelendirilmi modellere srasyla B ve
S ile balayan isimler verilmitir.

altgen

dairesel

kare

ekil 8.10. Altgen, dairesel ve kare modeller iin deformasyon ekilleri.

Enerji yutucular boluklu ve kademeli olarak modellemenin ardnda yatan neden
daha iyi maksimum ezilme kuvveti ve ezilme kuvveti verimi elde etmektir. Boluklu
ve kademeli geometrilerden oluan toplam on drt farkl enerji yutucu oluturulmu
ve incelenmitir (bkz. ekil 8.11). Bu enerji yutucu geometrilere ait sonular izelge
8.6da gsterilmitir. ncelenen bu enerji yutucular arasnda B1, S2, S3 ve S6 isimli
modeller ezilme kuvveti bakmndan en verimli modeller olarak bulunmutur. Bu
drt enerji yutucu modele ait detayl geometriler ekil 8.12de gsterilmitir. B1, S2,
S3 ve S6 isimli modellerin enerji-yer deitirme ve ezilme kuvveti-yer deitirme
grafikleri karlatrmal olarak srasyla ekil 8.13 ve ekil 8.14te grlmektedir.
kartma ve kademelendirme yaplmam temel model ile dier modeller arasndaki
fark grebilmek amacyla temel model de bu grafiklere dahil edilmitir.

67

izelge 8.6. Enerji yutucular iin sonlu eleman analizi sonular.

Model ad

Enerji
[kJ]

Maksimum
ezilme
kuvveti
(Fmaks)
[kN]

Ortalama
ezilme
kuvveti
(Fort)
[kN]

Ezilme
kuvveti
verimi
[%]

zgl
enerji
[kJ/kg]

Temel geometri

16,7

352,2

167,5

48

16,65

B1

13,6

259,2

136,0

52

14,41

B2

15,7

325,4

156,5

48

15,96

B3

13,8

314,8

137,9

44

14,37

B4

16,1

330,1

160,7

49

16,31

B5

15,8

318,2

158,1

50

16,30

B6

7,2

266,6

72,2

27

8,29

B7

15,9

320,6

159,2

50

16,43

S1

12,1

208,9

120,9

58

10,91

S2

13,6

236,0

136,3

58

12,77

S3

15,3

211,1

152,8

72

14,58

S4

12,7

228,2

127,1

56

11,86

S5

14,2

263,3

141,5

54

13,54

S6

16,0

242,1

159,9

66

15,49

S7

16,2

281,0

162,3

58

15,96

68

Temel geometri

B1

B2

B4

B5

B6

S1

S2

S3

S5

S6

B3

B7

S4

S7

B7
ekil 8.11. Dzeltme yaplan enerji yutucu geometrileri.
69

B1

S2

ekil 8.12. Seilen enerji yutucularn detayl geometrileri.

70

S3

S6

ekil 8.12 (devam). Seilen enerji yutucularn detayl geometrileri.

71

20
S3*
S6
S2
B1
Temel

Enerji (kJ)

15

10

0
0

20

40

60

80

100

Yer deitirme (mm)

ekil 8.13. Seilen modeller iin enerji-yer deitirme grafii.

400
S3*
S6
S2
B1
Temel

Kuvvet (kN)

300

200

100

0
0

20

40

60

80

100

Yer deitirme (mm)

ekil 8.14. Seilen enerji yutucu geometriler iin kuvvet-yer deitirme grafii.
Yaplan bu deiikliklerle daha iyi ezilme kuvveti verimi deerleri elde edilmitir.
En yksek ezilme kuvveti verimine sahip olan model 0,72 (%72) verim deeri ile S3
isimli modeldir (bkz. izelge 8.6). Emilen enerji miktarnda ok fazla d
72

yaanmamasna ramen maksimum ezilme kuvvetinde nemli bir azalma sz

konusudur. Bu modele ait aamal ezilme ekil 8.15te grlmektedir.

t = 0 ms

t = 2 ms

t = 4 ms

t = 6 ms

t = 8 ms

t = 10 ms

t = 12 ms

ekil 8.15. S3 isimli modelin zamanla deformasyonu.

8.4. Sonular ve Deerlendirme

Enerji yutucular zerine yaplan almada, yar-koniklik as, et kalnl ve kesit
geometrisinin enerji yutucularn enerji yutma karakteristikleri zerindeki etkileri
incelenmitir. Yaplan bu alma sonucunda, 2,5 mmden byk et kalnlklarndaki
enerji yutucularda ok yksek maksimum ezilme kuvvetleri ortaya kt grlm
ve bu yzden 3 ve 4 mm et kalnlkl modeller bu almaya dahil edilmemitir.
Farkl et kalnl ve farkl yar-koniklik asna sahip kesit geometrisi (kare,
altgen ve dairesel kesitler) arasnda yaplan karlatrma sonucunda, 12,5 yarkoniklik as ve 2 mm et kalnlna sahip dairesel kesitli model en verimli enerji
yutucu olarak bulunmutur. Ancak bu model iin bile maksimum ezilme kuvveti
deerleri yksek olduu ve drlmesi gerektii sonucuna varlmtr. Maksimum
ezilme kuvvetlerini drmek iin model zerinde baz deiiklikler yaplmtr. Bu
deiiklikler, malzeme kartma ile boluk oluturma ve eksenel dorultuda modele
kvrm kazandrmay kapsamaktadr. Yaplan bu deiiklikler, maksimum ezilme
kuvvetinde d ile sonulanm ve baz modeller iin daha iyi ezilme kuvveti
verimi deerleri elde edilmitir. kartma yaplm ve kvrm kazandrlm
modellerde zgl enerji deerlerinde ok nemli bir fark olmamasna ramen,
maksimum ezilme kuvvetlerinde nemli farkllklar ile karlalmtr. kartma
yaplm modellerde elde edilen maksimum ezilme kuvvetleri, kademelendirilmi
modellerdekinden daha yksektir. nk deformasyon srasnda kvrmlarn
73

olumas iin gerekli olan kuvvet kartma yaplm modelde daha yksektir.
kartma yaplm modellerde en yksek ezilme kuvveti verimi 0,50 olarak elde
edilmitir. Bunun yannda, kademeli enerji yutucularda ezilme kuvveti verimi
kartmal modellerden daha fazladr ve en yksek ezilme kuvveti verimi S3 isimli
modelde elde edilmi olup bu deer 0,72 (% 72)dir (bkz. ekil 8.10 ve ekil 8.11).
Kademeli modellerde daha dk maksimum ezilme kuvveti ve yksek ezilme
kuvveti verimi elde edilmesinin sebebi kvrm blgelerinde kontroll bir
deformasyonun gereklemesidir. Kvrmlar, plastik deformasyonun daha kolay ve
nceden belirlenmi bir ekilde gereklemesini salamaktadr.

Sonu olarak, elde edilen sonular kademeli olarak modellenen enerji yutucularn
arpma gvenlii uygulamalarnda kullanlmasnn avantajn ortaya koymutur.

74

9. OTOBS ARPIMA TEST VE ANALZLER

Bu blmde, arpma testi iin tasarlanan ve kurulan test dzeneinden, aracn test
dzeneine balanmasndan, testin yaplndan ve Ls-Dyna ile gerekletirilen
arpma analizlerinden bahsedilecektir. Ayrca saysal modelin test ile dorulanmas
zerinde durulacak ve dorulanm saysal model kullanlarak arpma analizleri
gerekletirilecektir.

9.1. Deneysel alma

9.1.1. ECE R-29a uygun sarka test dzenei

nden arpma kaza durumunu test edebilmek iin ECE R-29 ynetmeliinde
belirtilen test artlarn salayacak ekilde sarka test dzenei tasarlanm ve
kurulmutur. Daha nce bahsedildii gibi sarka plakasnn ktlesi 1500 kg olup
gerekli olan darbe enerjisini salayabilmek iin sarka plakas gerekli ykseklie
elektrikli monoray vin ile kaldrlmakta ve pimli sklebilir bir balant yardmyla
ilk konumundan serbest braklmaktadr. Ayrca sarka plakasn test dzeneine
balayan kollar uzayp ksalabilmekte ve bylelikle dey konumdayken sarka
plakasnn src koltuunun R-noktasna gre ykseklii ayarlanabilmektedir.
ECE R-29 ynetmelii esas alnarak tasarlanan test dzeneinin genel grnm

ekil 9.1de grlmektedir. 1 m derinliinde beton bir zemin ve ankraj zerine

oturtulmu olan test dzenei 6 m ykseklie ve 4 m genilie sahiptir (bkz. ekil
9.2). Sarka plakas, ECE R-29da tanmland zere, 2500 mm genilie ve 800
mm ykseklie sahip, 1500 kg ktleli bir plakadr (bkz. ekil 9.3).

75

6m

ekil 9.1. Sarka test dzeneinin genel grnm.

4m

5m

ekil 9.2. Sarka test dzeneinin kat model izimi (nden ve yandan grnm).

76

800

4600

2500

ekil 9.3. Sarka plakasnn genel grnm (ller mmdir).

9.1.2. Otobs test dzeneine balama ve testin yapl

ECE R-29 ynetmeliine gre aracn nasl balanmas gerektii Blm 6.1de
anlatlmt. Test edilecek ara tam asi geniliindeki tahta takozlar zerine
oturtulmutur. Bu takozlarn ykseklii 240 mm ve genilii 300 mm olarak
belirlenmitir. Bu ykseklik deeri, ara takoz zerine oturtulduu zaman src
koltuunun R-noktas ile sarka plakasnn arlk merkezi arasndaki 50 mmlik
ykseklik farkn salayacak olan deerdir. Arac test dzeneine sabitlemek iin
baland blgeler ve zincirli balant ekilleri ekil 9.4 ve ekil 9.5te
grlmektedir.
B'

A'

tahta takozlar

ekil 9.4. ECE R-29a gre yaplan zincir balantlar.

77

ekil 9.4te gsterilen balantlar ksaltmal kancal elik zincir ve gerdirmeli

balantlar olup balanty oluturan zincir, kanca, U mapa kilit ve gerdirmeler
kopmadan 8 tonluk ekme ykne dayanabilmektedirler. Otobs zerinde belirlenen
balant blgelerindeki uygun profillerin evresine elik zincir dolanm ve ksaltma
kancalar ile zincir balants yaplmtr. Balantnn yeteri kadar gergin olabilmesi
iin zincirin dier ucuna iki u atal elik dvme gerdirme konulmutur. Gerdirmeyi
zemindeki mapaya balayabilmek iin de U mapa kilit kullanlmtr.
Arac sabitlemek amacyla kullanlan zincir balantlar iin ECE R-29da belirtilen
kstlar gz nnde bulundurulmutur. ekil 9.4te grlen A ve A halatlarnn
gergin haldeyken izdmlerinin yatay dzlemde ara ekseni ile yaptklar a 10,
deyde yaptklar a ise 25den azdr. B ve B halatlarnn gergin haldeyken
izdmlerinin yatay dzlemde ara ekseni ile yaptklar a 25 ile 45 arasndadr
ve deyde yaptklar a ise 20den azdr. Ayrca C noktasndan balanan halatn
deyle yapt a 15den fazla olmayacak ekilde ayarlanmtr. Bu balant
blgelerinin detayl grn ekil 9.5te grlmektedir.

(a)

(b)

(c)

ekil 9.5. Zincir balantlar; (a) A balants, (b) B balants, (c) C balants.

ECE

R-29

ynetmeliinde belirtilen

45

kJ

deerindeki

darbe

enerjisini

salayabilmek iin sarka plakas arlk merkezinin yerden ykseklii 3,9 m olacak

ekilde elektrikli monoray vin ile kaldrlmtr. Arln kaldrlan seviyeden

serbest braklabilmesi iin pimli sklebilir bir balant mevcuttur. Pimin bal
olduu halat ekilerek arl kaldran vin kancas boa kartlarak arln
serbest braklmas salanmaktadr. Arln istenilen seviyeden braklmasyla
78

birlikte yksek hzl kamera tetiklenmi ve arpma an kaydedilmeye balanmtr.

Sarkacn serbest brakld konum ve testin yapl an ekil 9.6da grlmektedir.

ekil 9.6. Sarka testinin yapl.

79

9.2. Otobs Saysal Modeli ve Test ile Dorulama

9.2.1. Otobs sonlu eleman modeli

Otobs gvdesinin kat modeli CATIA V5 ile oluturulmu ve ANSA yazlm ile de
sonlu eleman a rlmtr. arpma analizleri ak dorusal olmayan sonlu
eleman kodu Ls-Dyna ile gerekletirilmitir. arpma analizi, ECE R-29
ynetmeliinde belirtilen kriterlere uygun olarak 1500 kg ktleli sarka ile
gerekletirilmitir. Oluturulan sonlu eleman modeli, otobs n gvdesi, n asi, alt

asi, yan duvarlar, at, direksiyon sistemi ve src koltuundan olumaktadr.

Oluturulan otobs sonlu eleman modeli 550.076 dm noktas ve 544.378 kabuk
elemandan olumaktadr. Otobs geometrisini oluturan kabuk elemanlarn 101.927
tanesi rijit, 442.451 tanesi deforme edilebilir elemanlardr. Analizi yaplan otobsn
sonlu eleman modeli ekil 9.7de grlmektedir.

ekil 9.7. Otobs sonlu eleman modeli.

80

Sonlu eleman an oluturan drtgen kabuk eleman boyutlar kritik olmayan

blgeler iin 10 mm olarak belirlenmitir. Daha hassas sonulara ihtiya duyulan
blgelerde ise eleman boyutu 2 mmye kadar drlmtr. Daha ufak a yapsna
sahip olan blgeler otobs gvdesinin n ksmn oluturan ve darbeye ilk olarak
maruz kalan profiller olup zellikle n ksma yerletirilen enerji yutuculardr. Sonlu
eleman an oluturan elemanlar kalnlk boyunca 5 integrasyon noktasna sahip 4dm noktal Belytscko-Lin-Tsay kabuk elemanlardr.

Otobs gvdesi ve sarka iin Ls-Dyna malzeme ktphanesinden farkl malzeme

tanmlamalar kullanlmtr. Rijit yapda olan sarka iin *MAT_RIGID (Type 20)
rijit malzeme tanmlamas yaplrken dier paralar iin *MAT_PIECEWISE_LINEAR_PLASTICITY (Type 24) ve *MODIFIED_MAT_PIECEWISE_LINEAR_PLASTICITY (Type 123) malzeme modelleri kullanlmtr. Otobs gvdesini
oluturan paralar iin DIN 1.4003 paslanmaz elii kullanlmtr.
Otobs oluturan paralar arasndaki temas tanmlamas ve herbir parann kendi
iindeki temas *CONTACT_AUTOMATIC_SINGLE_SURFACE ile tanmlanmtr. Ayrca otobs gvdesi ile rijit sarka arasndaki temas tanmlamak iin
*CONTACT_AUTOMATIC_SURFACE_TO_SURFACE tanmlamas kullanlmtr. Her iki temas tanmlamas iin de statik ve dinamik srtnme katsaylar srasyla
0,3 ve 0,2 olarak belirlenmitir.
Darbeci olarak kullanlan sarkacn gerekli olan kinetik arpma enerjisini
salayabilmesi iin ktle, ktle atalet momenti ve asal hz *PART_INERTIA
anahtar kelimesi altnda tanmlanmtr. ECE R-29 ynetmeliinde belirtildii zere
sarka plakasnn ktlesi 1500 kg, genilii 2500 mm ve ykseklii de 800 mmdir.
Ayrca sarkacn arlk merkezinin sarkacn dnme noktasna olan uzakl da 3500
mm olarak alnmtr. Bu geometrik kriterler nda sarkacn ktle atalet momenti
hesaplanm ve 45 kJ deerindeki kinetik enerji elde edilmitir.

81

9.2.2. Saysal modelin test ile dorulanmas

Saysal modelinin doruluunun saptanabilmesi iin yaln haldeki otobs modeli
saysal olarak sarka ile arptrlm ve elde edilen analiz grntleri test sonular
ile karlatrlmtr. arpma testleri ECE R-29 ynetmeliine uygun olarak
tasarlanan sarka test dzeneinde yaplmtr. Test an 1280x1024 znrlkte 500
fps (saniyede 500 kare) ekim yapabilen Fastec TroubleShooter HR hzl kamera ile
kaydedilmitir. Elde edilen kamera grntleri ile analizde elde edilen grntler
karlatrlm ve test sonucunda elde edilen grntler ile analiz sonular arasnda
bir takm farkllklarn olduu grlmtr. Test ile saysal analiz farkllklarn
giderebilmek amacyla saysal model gelitirilmeye allmtr. Bu amala zellikle
malzeme modeli deitirilmi ve tanmlanan plastik gerinim parametreleri sayesinde
test sonucuna daha yakn deerler elde edilmitir. Bylelikle saysal modelin
dorulanmas gerekletirilmitir. Saysal analiz sonular ile hzl kamera ile elde
edilen test sonularnn karlatrlmas ekil 9.8 de grlmektedir.
Yaplan test ve analiz sonular karlatrldnda sonularn rtt sylenebilir.

ekil 9.8 incelendiinde otobs gvdesinin gsterdii genel ezilme davran test ve
analiz iin birbirlerine ok benzerdir. zellikle direksiyonun hareketi incelendiinde
test sonular ile analiz sonularnn benzerlik gsterdii sylenebilir. Ayrca
direksiyon simidinin mankene temas ettii yerler ve src yaam mahalli ihlali
benzer

ekilde

gereklemitir.

Elde

edilen

test

ve

analiz

sonular

karlatrldnda saysal modelin test ile dorulanabildii sylenebilir.

Ayrca otobs n gvdesini oluturan profillerin ezilme davranlarna bakld
zaman zellikle src alt platformu tayan boyuna profillerin ve darbeye ilk maruz
kalan n profillerin deformasyonlarnn benzer olduklar grlmektedir.

82

ekil 9.8. Test ve analizde gerekleen deformasyonlarn karlatrlmas

83

Otobs n gvdesinde src alt platformunda meydana gelen ezilmelerin test ve

analiz iin karlatrlmas ekil 9.9da grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 9.9. Src

rc alt platformu ezilmelerinin karlatrlmas; (a) analiz, (b) test.
Src alt platformunu tayan ve darbe dorultusu boyunca uzanan profillerin
ezilme davranlar incelendiinde benzer davran sergiledikleri sylenebilir. Baz
profillerde meydana gelen yrtlma analizde de gzlemlenmitir. Src alt platformu
tayan profillerde meydana gelen yrtlma ekil 9.10da
da grlmektedir. Ayrca baz

84

profiller
rofiller darbenin etkisiyle global burkulmaya urad grlm olup bu tipik
deformasyon biimi saysal modelde de gzlemlenebilmitir (bkz. ekil 9.10).

(a)

(b)

ekil 9.10. Src

rc alt platformu tayan
ta
profillerin karlatrlmas;
trlmas; (a) analiz, (b) test.

ECE R- 29 ynetmeliine gre, nden arpma testinin baarl olabilmesi iin

herhangi bir parann ve zellikle direksiyon sisteminin src yaam mahalline
giriim yapmam olmas gerektii daha nce belirtilmiti. Direksiyon sisteminin
hareketi ekil 9.8de
de yan grn iin incelenmiti. stten grnte direksiyon
sisteminin arpma sonunda alm olduu konum ekil 9.11de
9.11
karlatrmal
olarak grlebilmektedir.

(a)

(b)

ekil 9.11.. Direksiyon sisteminin deformasyonu; (a) analiz, (b) test.

85

9.3. Otobs arpma Analizleri

Yaplan arpma testi ile saysal modelin karlatrlmas sonucunda saysal model
dzeltilmi ve mevcut otobs gvdesi iin saysal modelin dorulanmas
salanmtr. Dorulanan saysal model kullanlarak otobs arpma analizleri LsDyna yazlm ile gerekletirilmitir. Analizi yaplan otobs gvdeleri eitli
takviyeler yaplarak glendirilmi ve ayrca glendirilen gvde zerine farkl tipte
enerji yutucular monte edilerek enerji emilimi artrlmaya allmtr.
Saysal analizler ilk olarak yaln haldeki mevcut otobs gvdesi iin yaplm ve
gvdenin zayf olan blgeleri belirlenmitir. Beklenildii zere mevcut otobs
gvdesi ECE R-29 gereksinimlerini karlayamam ve direksiyon simidi src
manken modeline hasar vermitir. Src yaam mahalli korunamad iin yaln
haldeki otobs gvdesi ECE R-29 nden arpma testinde baarsz olmutur.

Yaln haldeki otobs gvdesinin analizi ve testi sonucunda yapnn zayf olan
blgeleri belirlenmi ve bu blgeler glendirilmeye allmtr. Bu iyiletirme
almalar, gerekli grlen profillerde et kalnlnn artrlmas, takviye profiller
eklenerek yapnn salamlatrlmas ve enerji yutucu takviyesini iermektedir.
Gvdedeki zayf profillerin glendirilmesi enerji emilimine ve src yaam
mahalline olumlu katk salam fakat yeterli olmamtr. Src yaam mahalli ihlal
edilmeden enerji emiliminin daha st seviyelere karlmas amacyla iyiletirilmi
gvdeye enerji yutucu takviyesi yaplmtr. Enerji yutucularn monte edilebilmesi ve
salam bir ekilde arka ksmlarndan desteklenebilmesi amacyla takviye profiller ve
kafes yaps aracn n ksmnda oluturulmutur. Bu takviye profilleri asiden destek
alarak enerji yutucular iin gerekli olan salam yapnn elde edilmesini
salamlardr.
Enerji emilimini artrmak ve src yaam mahallini korumak amacyla
salamlatrlm otobs gvdesi zerine farkl geometrilerde enerji yutucular ilave
edilmitir. farkl alternatif enerji yutucu tasarm gvdeye eklenmi ve arpma
analizleri yaplmtr. Tasarlanan farkl tipteki enerji yutucular, dairesel kesitli konik
86

enerji yutucular, krk eklinde ve al olarak modellenmi

lenmi krk enerji
yutuculardr.

9.3.1. Yaln haldeki otobs gvdesinin saysal analizi

Yaln haldeki, yani herhangi bir iyiletirme ya da salamlatrma almas
yaplmam otobs gvdesinin sarka testi ve analizi gerekletirilmitir. Yaplan
sarka testinde elde edilen sonular daha nce deerlendirilmiti. Burada ise testi
yaplan otobs gvdesinin ayn artlar altnda Ls-Dyna
Dyna ile gerekletirilen arpma
analizinin sonular zerinde durulacaktr.

Yaln haldeki gvdenin analizi sonucunda testte elde edilen sonulara benzer
sonular elde edildii sylenebilir. arpma sonucunda src manken modelinin,
zellikler bacak blgesinden direksiyon simidinin arpmasyla hasara urad
grlmtr. Src iin yaam mahalli korunamadndan dolay ynetmelik
ynet
gereksinimlerinin karlanamad sylenebilir. Otobs gvdesinde meydana gelen
hasar, arpma ncesi durum ile kyaslamal olarak ekil 9.12de
de grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 9.12.. Yaln haldeki otobs gvdesinin grnm; (a) arpmadan nce, (b)
arpmadan sonra.
87

Mevcut otobs gvdesinin, arpma enerjisinin 42,4 kJ kadarn emdii

grlmtr. Bu enerji emilimi, mevcut gvdeyi oluturan profiller tarafndan
gerekletirilmi olup arlkl olarak src alt platformunu tayan profiller hasara
urayarak enerji emilimini gerekletirmitir. Bir aracn arpma srasnda darbeye
kar gsterecei performansn sadece enerji emilimine bal olmad ve ayn
zamanda ezilme srasnda aa kan kuvvetin de gz nnde bulundurulmas
gerektii Blm 3te ifade edilmiti. arpma esnasnda oluan tepki kuvvetinin
boyutlar arata meydana gelen hasar ile dorudan ilgilidir. Yaln haldeki otobs
gvdesinin arpma analizi srasnda 129 kN deerinde tepki kuvveti aa
kmtr. Bu gvdeye ilikin kuvvet-yer deitirme grafii ekil 9.13te
grlmektedir. Kuvvet deerinin nispeten dk olmas gvdenin zayf olmasndan
kaynaklanmaktadr. Daha mukavim bir yapnn ezilmesi iin daha yksek kuvvet
deerleri gerekli olduu sylenebilir.

140
120

Kuvvet (kN)

100
80
60
40
20
0
0

50

100

150

200

250

Yer deitirme (mm)

ekil 9.13. Yaln haldeki otobs gvdesi iin kuvvet-yer deitirme grafii.
Yaln haldeki otobs gvdesinin arpma analizi ve testi sonularna bakarak ECE
R-29 ynetmeliinin gereksinimi olan src yaam mahallinin korunmas
salanamam olmakla birlikte src kabininde meydana gelen hasar istenilmeyen

ekilde ve boyutlarda gereklemitir. Meydana gelen hasarn engellenmesi sz

88

konusu deildir. Ancak bu hasarn istenilen blgelere aktarlarak kontrol altna

alnabilmesi mmkndr. Hasar kontrol altna almak ise hasara uramas
istenilmeyen blgeleri salamlatrarak ve enerjii yutucu kullanarak mmkn
olabilmektedir. Bylelikle arpmadan doan kinetik enerji enerji yutuculara
aktarlarak otobs gvdesini oluturan dier yaplarn hasara uramas byk lde
engellenebilecektir. Ancak enerji yutucularn ilevini yerine getirebilmesi
getir
iin bal
olduu yapnn yeterli salamlkta olmas gerekmektedir. Dolaysyla ncelikle
otobs

gvdesinin

zayf

olan

blgeleri

tespit

edilmi

ve

bu

blgeler

salamlatrlmaya allmtr.
zellikle src alt platformu tayan profillerin ok
ok zayf yapda olduklar ve bu
profillerin darbe dorultusunda uzanyor olmalarndan dolay zerlerine gelen
darbeyi tayamayarak hasara uradklar grlmtr (bkz. ekil 9.14).
9.1

ekil 9.14.. arpma sonucunda otobs n gvdesinde meydana gelen hasar.

ha
ekil 9.14te
te grlmekte olan hasar durumu incelenecek olursa src alt platformu
tayan profillerin global burkulmaya urad dolaysyla bu profillerde enine bir
ezilme gereklemedii grlmektedir. Enine ezilme gereklemeden eilme
89

gerekletiinden dolay darbe karsnda snmleyici bir etki yaratlamam ve

gvdenin eksenel dorultuda geriye doru hareketi engellenememitir. Bunun
sonucunda ise src yaam mahalli korunamamtr.
Gvdeyi oluturan profillerin daha dzgn ve darbeye kar diren oluturacak bir
biimde ezilmesini salayabilmek iin gvde zerinde bir takm iyiletirilmeler
yaplmtr. Yaplan bu iyiletirmeler, mevcut profillerin et kalnlklarnn
deitirilmesi, gerekli blgelere ilave profiller konulmas ve baz paralarn yeniden
modellenmesini iermektedir. Salamlatrma amacyla gvde zerinde yaplan
deiiklikler ekil 9.15te grlmektedir.

5
2

3
1a
4

ekil 9.15. Otobs gvdesi zerinde yaplan iyiletirmeler.

Gvdenin ezilme davrann nemli lde etkileyen iyiletirmelerden biri ekil
9.15te 1 ile gsterilen profil zerinde gerekletirilmitir. Darbe geli
dorultusunda uzanan ve darbeyle ilk olarak karlaan yaplardan biri olan bu
profilin darbe karsnda eilmeden ezilebilmesi iin et kalnl 1,5 mmden 3
mmye karlmtr. Bylelikle darbe karsnda daha salam durabilmesi ve src

90

yaam mahalline olumlu katkda bulunmas salanmtr. Ayrca profilin eilmesini

engellemek amacyla 1a ile gsterilen destek profili eklenmitir.
Gvde zerinde yaplan bir dier deiiklik ekil 9.15te 4 ile gsterilen n gvde
destek braketinin iyiletirilmesi ynnde olmutur. n gvde destek braketinin
geometrisi deitirilerek daha salam bir hale gelmesi salanmtr. Bu braket, darbe
ile ilk karlaan ksm olan n gvde profillerini alt saiye balamas nedeniyle
nemlidir. n gvde destek braketinin eski ve iyiletirilmi geometrisi ekil 9.16da
grlmektedir. i bo olarak tasarlanm takviye kanatlarnn ii doldurulmu ve
darbe etkisi altnda meydana gelecek olan katlanma azaltlmtr. Bylelikle gvde
n profillerinin darbeyle eilmesi daha zor hale getirilmitir. Ayrca bu braketin asi
zerine basan ksm uzatlm ve zerine etki eden momentin etkisi azaltlmtr.

ekil 9.16. n gvde destek braketinde yaplan iyiletirme.

n gvde src alt platformunu tayan profillerin global burkulmann etkisiyle

verimli olamadklar daha evvel ifade edilmiti (ayrca bkz. ekil 9.14). arpma
esnasnda karlalan darbeye istenilen ekilde kar koyabilmek iin bu profillerin
eilmeden kalabilmeleri gerekmektedir. Bunu salayabilmek amacyla ekil 9.15te
2 ile gsterilen destek profil yaps otobs gvdesine eklenmitir. Destek profil
yaps 2,5 mm et kalnlna sahip 40x40 kare profillerden oluturulmutur. Alt
ksmdan asiden destek alan bu profil yaps yukar doru eimli olmasndan dolay
stte bal olduu src alt platformu tayan profilleri desteklemekte ve bu
profillerin darbe ile aa doru eilmelerini engellemektedir. Src alt platformu
tayan profillerin eilmeden kalmalar sonucunda src yaam mahallinin
korunmasna katk salanmaktadr.
91

ekil 9.15te 3 ve 5 ile gsterilen kafes yaps 3 mm et kalnlna sahip 40x40

kare profillerden olumakta olup benzer biimde bulunduu blgenin darbeye kar
daha dayankl olmasn salamaktadr. 3 ile asiden destek alnmakta ve 5 kafes
yaps ile de hem src alt platformu tayan profillerin zerine gelen darbe yk
paylalmaktadr. Bu kafes yaps ayn zamanda src alt platformu zerinde kalan
ksm ile enerji yutucularn balanabilmesine imkan salamakta ve darbeye yeteri
kadar dayankl olduu iin ok fazla hasara uramadan nne konulan enerji
yutucunun ezilerek grevini yerine getirmesine olanak tanmaktadr.
Otobs n gvdesinde yaplan tm bu iyiletirme almalar olumlu sonu vermi ve
iyiletirmelerin zellikle src alt platform profilleri zerinde nemli etkileri
olmutur. Daha nce dayanksz bir yapda olan bu profillerin ezilme biimleri,
yaplan iyiletirmeler sonucunda farkllk gstermitir. Darbenin etkisiyle eilmeye
maruz kalan profillerde bu eilmenin byk lde engellendii sylenebilir. Src
alt platformunu tayan profillerin iyiletirmeden nce ve sonraki ezilme biimleri

ekil 9.17de grlmektedir.

Genel grnm

Genel grnm

Yandan grn

Yandan grn

(a)

(b)

ekil 9.17. Src alt platformunu tayan profillerin ezilmesi; (a) iyiletirmeden
nce, (b) iyiletirmeden sonra.

92

ekil 9.17de grld zere yaplan iyiletirmeler sonucunda profillerin aaya

doru gstermi olduklar eilmenin nne geilmitir. Bunun sonucunda src
yaam mahallinin korunmas adna nemli lde gelime salanmtr. Yaplan tm
bu iyiletirmeler sonucunda otobs gvdesinin deformasyonu yaln haldeki otobs
gvdesi ile karlatrmal olarak ekil 9.18de grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 9.18. Yaplan iyiletirmelerin otobs arpma analizine etkisi;

etkisi (a) yaln haldeki
otobs gvdesi,
gvdesi (b) iyiletirilmi otobs gvdesi
si.

9.3.2. Enerji yutucu takviyeli gvdelerin saysal analizleri

almann bir sonraki aamasnda ise yaplan deiikliklerle daha salam hale gelen
otobs gvdesine farkl enerji yutucular ilave edilerek enerji emiliminin, otobs
gvdesini oluturan yapsal elemanlar yerine daha ok enerji yutucular tarafndan
salanmas zerine allmtr. yiletirilmi otobs gvdesine fakl enerji yutucu
takviye edilerek analize tabi tutulmutur. Bu enerji yutucular, dairesel kesitli konik
enerji yutucular, krk eklindeki enerji yutucular ve al olarak modellenmi krk
enerji yutuculardr.

93

9.3.2.1. Enerji yutucu analizleri

Otobs gvdesine eklenilmesi dnlen enerji yutucularn ilk olarak otobs
gvdesinden bamsz bir ekilde analiz edilmesi karlatrma yapabilmek adna
yararl olacaktr. Enerji yutucular, otobs zerine monte edilmeden nce 1500 kg
ktleli sarka plakas ile saysal olarak arptrlmtr. Arka ularndan sabitlenen
enerji

yutucularn

analizleri

ekil

9.19da

gsterilen

artlar

altnda

gerekletirilmitir.
z
Dnme ekseni

= 2,21 rad/s

50 mm

Src
koltuunun
R noktas

Enerji
yutucu

Sarka
plakasnn
arlk merkezi

ekil 9.19. Enerji yutucularn analizi iin kullanlan saysal sarka modeli.

Otobs gvdesine monte edilmek zere farkl enerji yutucu geometrisi

tasarlanmtr. Bu enerji yutucular, konik enerji yutucu, krk enerji yutucu ve al
krk enerji yutuculardr. Enerji yutucularn genel grnmleri ekil 9.20de
grlmektedir.

94

Konik Enerji Yutucu

Konik Enerji Yutucu

Al Krk Enerji Yutucu

ekil 9.20. Tasarlanan enerji yutucu geometrileri.

Yaplan sarka analizleri sonucunda her bir enerji yutucu tarafndan emilen enerji
miktarlar belirlenmitir. farkl enerji yutucu geometrisi iin enerji-zaman
enerji
erileri

ekil 9.21de grlmektedir. enerji yutucu geometrisi arasnda en fazla enerji

emilimi
ilimi krk enerji yutucu tarafndan salanmaktadr. Krk enerji yutucuyu, konik
ve al krk enerji yutucular takip etmektedir.
12
Konik enerji yutucu
Krk enerji yutucu
Al krk enerji yutucu

Enerji (kJ)

10
8
6
4
2
0
0

10

Zaman (ms)

ekil 9.21. Enerji yutucular iin enerji-zaman

enerji
erileri.
Ayrca her bir enerji yutucu iin kuvvet - yer deitirme erileri izdirilerek kuvvet
deerleri karlatrlmtr (bkz. ekil 9.22). enerji yutucu iin maksimum ezilme
kuvveti deerlerine bakld zaman en fazla ezilme kuvvetinin krk enerji
yutucunun ezilmesi srasnda ortaya
ortay kt grlmektedir. En dk ezilme kuvveti
ise al krk enerji yutucuda ortaya kmtr.
95

300
Konik enerji yutucu
Krk enerji yutucu
Al krk enerji yutucu

Kuvvet (kN)

250
200
150
100
50
0
0

20

40
60
Yer deitirme (mm)

80

ekil 9.22. Enerji yutucular iin kuvvet-yer deitirme erileri.

Her bir enerji yutucuya ait enerji yutma karakteristikleri izelge 9.1de
grlmektedir. En fazla maksimum ezilme kuvveti krk enerji yutucuda ortaya
kmtr. Bunun yannda en fazla enerji emilimi de bu enerji yutucu tarafndan
salanmtr. Ancak ezilme kuvveti bakmndan en verimli enerji yutucunun % 86
verim deeri ile konik enerji yutucu olduu grlmtr.

izelge 9.1. Enerji yutucular iin sarka analizinin sonular.

Enerji
yutucu

Emilen
Enerji
[kJ]

Konik
Krk
Al krk

9,1
11,7
4,3

Maksimum
ezilme
kuvveti
(Fmaks)
[kN]
132,1
215,4
42,8

Ortalama
ezilme
kuvveti
(Fort)*
[kN]
113,8
146,3
53,8

Ezilme
kuvveti
verimi
[%]

zgl
enerji
[kJ/kg]

86
68
79

6,39
1,57
1,26

* Ortalama ezilme kuvveti 80 mmlik ezilme miktar iin hesaplanmtr.

Tasarlanan farkl enerji yutucu geometrisinin zamana bal ezilme davranlar

ekil 9.23te grlmektedir.

96

Krk Enerji
Yutucu

Al Krk
Enerji Yutucu

t = 10 ms

t = 8 ms

t = 6 ms

t = 4 ms

t = 2 ms

t = 0 ms

Konik Enerji
Yutucu

ekil 9.23. Enerji yutucularn zamana bal ezilme davranlar.

97

9.3.2.2.. Konik enerji yutucu takviyeli gvdenin analizi

yiletirilmi otobs gvdesi zerinde denenen ilk enerji yutucu modeli daha evvel
(bkz. Blm 8) saysal almas yaplm olan dairesel kesitli konik enerji
yutucudur. Farkl kesitli enerji yutuculara ilikin yaplan almada enerji emilimi ve
ezilme kuvveti bakmndan dierlerinden daha verimli olarak ortaya kan dairesel
kesitli konik enerji yutucu otobs
otobs gvdesine monte edilerek arpma analizine tabi
tutulmutur. 12,5 yar-koniklik
yar
asna ve 1 mm et kalnlna sahip konik enerji
yutuculardan tane kullanlarak otobs gvdesinin n ksmnda enerji yutucu iin
tasarlanan kafes zerine yerletirilmitir. Kullanlan dairesel kesitli
kesit konik enerji
yutucu ekil 9.24te grlmektedir. Enerji yutucu saysal analizlerinde ortaya kan
bu geometrinin otobse monte edilerek analiz edilmesi sonucunda ortaya kan
yksek ezilme kuvvetleri nedeniyle et kalnl 2 mm yerine 1 mm olarak
deitirilmitir.

ekil 9.24. Konik enerji yutucu geometrisi.

adet konik enerji yutucu otobs n gvdesinde enerji yutucular iin destek amal
oluturulan kafes yap zerine monte edilmitir. Konik enerji yutucularn otobs
gvdesi zerindeki konumu ekil 9.25te grlmektedir.

98

ekil 9.25.. Konik enerji yutucularn otobs gvdesi zerindeki yerleimi.

arpma annda darbeye ilk olarak maruz kalan konik enerji yutucular ezilerek
arpma enerjisini azaltmlar ve konik olmalarnn avantajyla ilk andaki ezilme
kuvvetinin ok yksek olmasn
olmas engellemilerdir. Konik enerji yutucu takviyeli
otobs gvdesinin arpma ncesi ilk hali ve arpma sonras urad hasar

ekil 9.26da grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 9.26.. Konik enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin grnm;

(a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra.

ekil 9.26da grld zere konik enerji yutucunun otobs gvdesine

eklenmesiyle birlikte src yaam mahalli korunmu ancak direksiyon simidinin
99

src mankene ok fazla yaklat grlmtr. Her ne kadar mankene herhangi

bir temas sz konusu olmasa da direksiyon simidinin mankene ok fazla yaklat
iin src yaam mahallinin kritik durumda olduu sylenebilir.
Konik enerji yutucular tarafndan 7,6 kJ deerinde enerji emilimi salanmtr. Konik
enerji yutucu tarafndan salanan enerji emilimi toplam enerji emiliminin % 18ini
oluturmaktadr. Toplam emilen enerji deeri yaln otobs gvdesi ve enerji yutucu
takviyeli gvde iin ayn kalmtr. Bunun sebebi, arpmadan doan darbe
enerjisinin bir ekilde otobs oluturan profiller tarafndan karlanyor olmasdr.
Enerji yutucu olmadnda da ayn darbe enerjisi emilmi ancak bu enerji emilimi
otobs oluturan yapsal elemanlarn hasara uramas ile elde edilmitir. Enerji
yutucu takviyesi ile enerjinin bir ksm enerji yutucular tarafndan emilmi ve
dolaysyla da otobs gvdesini oluturan yapsal elemanlarn urad hasar
azaltlmtr. Gerekleen toplam enerji emilimi ile konik enerji yutucular tarafndan
salanan

enerji

emilimi

ekil

9.27deki

enerji

emilimi-zaman

grafiinde

grlmektedir.
50

Enerji emilimi (kJ)

40

30
Toplam i enerji
Konik enerji yutucu

20

10

0
0

10

20

30

40

50

60

70

80

Zaman (ms)

ekil 9.27. Konik enerji yutucu takviyeli gvde iin enerji emilimi-zaman grafii.

100

Emilen enerjinin yan sra, ezilme kuvvetinin de gz nnde bulundurulmas

gerekmektedir. Yaln haldeki otobs gvdesinin ezilmesi srasnda ortaya kan
maksimum ezilme kuvveti 129 kN iken konik enerji yutucu takviyeli gvdenin
ezilmesi srasnda 356 kN deerinde maksimum ezilme kuvveti ortaya kmtr (bkz.

ekil 9.28). Enerji yutucu takviyeli gvdenin ezilme kuvvetinin yksek olmas
arpmaya

gvdenin

ve

ezilmeye

kar

daha

mukavim

olmasndan

kaynaklanmaktadr.

400
350

Kuvvet (kN)

300
250
200
150
100
50
0
0

20

40

60

80

100

120

140

160

Yer deitirme (mm)

ekil 9.28. Konik enerji yutucu takviyeli gvde iin kuvvet-yer deitirme grafii.

9.3.2.3. Krk enerji yutucu takviyeli gvdenin analizi

Otobs gvdesine uygulanan dier enerji yutucu krk eklindeki enerji yutucudur.
Krk eklindeki enerji yutucu kullanmnn sebebi bkm blgelerinin ezilme
balatc olarak grev yapmas ve katlanmann bu bkm blgelerinde meydana
gelerek kontroll bir ezilme gerekletirmesidir. Krk enerji yutucu, preslenmi alt
ve st saclar ile ak olan iki yan tarafn dz sac ile kaynakl olarak birletirilmesiyle
oluturulmutur. Krk enerji yutucuya ait geometrik detaylar ekil 9.29da
grlmektedir.

101

ekil 9.29. Krk enerji yutucu geometrisi.

ekil 9.29da grlmekte olan krk enerji yutucu iki adet olmak zere otobs n
ksmnda oluturulan destek kafes zerine monte edilmitir. Krk enerji yutucularn
otobs gvdesi zerindeki konumu ekil 9.30da grlmektedir.

ekil 9.30.. Krk enerji yutucularn otobs gvdesi zerindeki yerleimi.

Krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin arpma analizi srasnda
s
urad
hasar ekil 9.31de grlmektedir. arpma sonras hasar durumuna bakld
zaman

enerji

yutucularn

etkisiyle

src

grlmektedir.

102

yaam

mahallinin

korunduu

(a)
(b)
ekil 9.31.. Krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin grnm;
(a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra.

Krk enerji yutucular aldklar darbe enerjisiyle bkm yerlerinden katlanmak

suretiyle enerji emilimini gerekletirmilerdir. Krk enerji yutucularn
yutucular deforme
olma biimi ekil 9.32de
9.3
grlmektedir. Enerji yutucular arka ksmlarnda bal
olduklar kafes yapnn darbe etkisiyle eilmesi sonucunda tam eksenel ezilme
gerekletirememilerdir. Bunun sebebi destek kafes yap zerine gelen kuvvetin
fazla olmasndan kaynaklanmaktadr.

ekil 9.32. Krk enerji yutucunun ezilmesi.

Krk enerji yutucularn toplam enerji emilimine katks 8,9 kJ olarak
olara belirlenmitir
(bkz. ekil 9.33).
). Bu enerji deeri otobs gvdesindeki toplam enerji emiliminin
103

yaklak % 21ine tekabl etmektedir. Ezilme srasnda ortaya kan maksimum

ezilme kuvveti deerinde ise konik enerji yutucu takviyeli gvdeye gre d
yaanmtr. Krk enerji yutucu takviyeli gvdede llen maksimum ezilme
kuvveti deeri 304 kNdur. ekil 9.33te krk enerji yutucu takviyeli otobs
gvdesine ait ezilme kuvveti-yer deitirme grafii grlmektedir. Konik enerji
yutuculu gvdeye gre daha dk ezilme kuvvetinin elde edilmi olmasnn nedeni
krk enerji yutucudaki bkm blgelerinin ezilmeyi balatc ve kolaylatrc rol
oynam olmasdr.
50

Enerji emilimi (kJ)

40
30
Toplam i enerji
Krk enerji yutucu

20
10
0
0

10

20

30

40

50

60

70

80

Zaman (ms)

ekil 9.33. Krk enerji yutucu takviyeli gvde iin enerji emilimi-zaman grafii.
350
300

Kuvvet (kN)

250
200
150
100
50
0
0

20

40

60
80
100 120
Yer deitirme (mm)

140

160

ekil 9.34. Krk enerji yutucu takviyeli gvde iin kuvvet-yer deitirme grafii.
104

9.3.2.4.. Al krk enerji yutucu takviyeli gvdenin analizi

allan dier enerji yutucu geometrisi al olarak birletirilmi krk enerji
yutucudur. Al krk enerji yutucu bkml saclarn al olarak bir araya
getirilmesiyle ve yan ksmlarnn dz sac ile, u ksmnn ise eri sac yzey ile
kapatlmasyla

oluturulmutur.

Al

krk

enerji

yutucunun

geometrisi

ekil 9.35te grlmektedir.

ekil 9.35.
9.3 . Al krk enerji yutucu geometrisi.
Al krk enerji yutucu otobs gvdesinin n ksmnda oluturulan destek kafes
geometrisi zerine monte edilmitir. Enerji yutucunun otobs zerinde baland
blge ekil 9.36da grlmektedir.

ekil 9.36.. Al krk enerji yutucularn otobs gvdesi zerindeki yerleimi.

105

arpma sonucunda al krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinde meydana

gelen hasar incelendiinde direksiyon simidi ya da herhangi bir parann src
yaam mahalline giriim yapmad grlmtr (bkz. ekil 9.37).
9.37 arpma
sonrasnda kalan src
sr yaam mahallinin konik enerji yutucu takviyeli gvdeye
gre daha fazla, krk enerji yutucu takviyeli gvdeye gre ise daha az olduu
sylenebilir.

(a)

(b)

ekil 9.37.. Al krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin

gvdesini grnm;
(a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra.
Al krk enerji yutucunun darbe karsndaki ezilme biimi ekil 9.38de
grlmektedir. Ezilme biimi incelendiinde enerji yutucu yan yzeylerinin
eiminden dolay ezilme eksenel olarak gereklemi ve krk enerji yutucuda
meydana gelen eksenden kak ezilme gzlenmemitir.

106

ekil 9.38.
9.38 Al krk enerji yutucunun ezilmesi.
Yaplan arpma analizi sonucunda al krk enerji yutucunun toplam enerji
emilimine olan katksnn 5,9 kJ olduu grlmtr. Al krk enerji yutucunun
emdii enerji miktar toplam enerji emiliminin yaklak % 14n oluturmaktadr.
Al
l krk enerji yutucuya ait enerji emilimi-zaman
emilimi zaman grafii ekil 9.39da
grlmektedir. 5,9 kJ deerindeki enerji emilimi ile al krk enerji yutucunun hem
konik hem de krk enerji yutucudan daha az enerji emdii sylenebilir. Ezilme
srasnda llen maksimum ezilme kuvveti deerine bakld zaman ise al krk
enerji yutucunun 386 kN deerindeki maksimum ezilme kuvveti ile dier iki enerji
yutucudan daha fazla ezilme kuvvetine sahip olduu grlmektedir. Al krk
enerji yutucu takviyeli otobs gvdesine ait kuvvet-yer
kuvvet yer deitirme grafii

ekil 9.40da grlmektedir.

lmektedir.

Al krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin maksimum ezilme kuvveti ve

enerji emilimi deerlerine baklarak dier iki enerji yutucu tipine gre daha verimsiz
olduu sonucuna varlabilir.

107

50

Enerji emilimi (kJ)

40

30
Toplam i enerji
Al krk enerji yutucu

20

10

0
0

10

20

30

40

50

60

70

80

Zaman (ms)

ekil 9.39. Al krk enerji yutucu takviyeli gvde iin enerji emilimi-zaman
grafii.

400
350

Kuvvet (kN)

300
250
200
150
100
50
0
0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Yer deitirme (mm)

ekil 9.40. Al krk enerji yutucu takviyeli gvde iin kuvvet-yer deitirme
grafii.

108

9.3.3. Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs analizlerinin karlatrlmas

kar

Yaln haldeki ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdeleri nceki ksmlarda ayr ayr
ele alnmt. Bu ksmda ise yaln haldeki gvde ile farkl enerji yutucu takviyesi
yaplan gvdeler birlikte ele alnacak ve karlatrmal olarak deerlendirilecektir.
arpma analizi sonucunda yaln haldeki otobs gvdesi, konik, krk ve al
krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinde
gvdelerinde meydana gelen hasar ekil 9.41de
grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 9.41. Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin grnm (Yaln,
konik yutucu takviyeli, krk yutucu takviyeli, al krk yutucu takviyeli);

(a) arpmadan nce, (b) arpmadan sonra.

109

ECE R-29 ynetmelii gereksinimlerini karlama durumuna bakld zaman yaln

haldeki

otobs

gvdesinde

src

yaam

mahallinin

korunamad

ve

gereksinimlerinin karlanamad grlmtr. Enerji yutucu takviyeli otobs

gvdelerinde ise src yaam mahallinin korunmas ynnde yaplan almalar
olumlu sonu vermi ve enerji yutucu takviyeli gvdede de ynetmelik
gereksinimin karland sonucuna varlmtr.

Yaln haldeki, konik enerji yutucu takviyeli, krk enerji yutucu takviyeli ve al
krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinde meydana gelen deformasyon

ekil 9.42de zamana bal olarak gsterilmektedir.

Zamanla gerekleen deformasyonlar incelenirken zerinde durulmas gereken konu
direksiyon simidinin manken srcye gre konumudur. Direksiyon simidinin
hareketinin yan sra otobs oluturan yapsal elemanlarda meydana gelen
deformasyonlar da nem arz etmekle birlikte ECE R-29 ynetmeliinin
gereksinimlerini

karlayp

karlayamamada

dorudan

etkisinin

olmad

sylenebilir. Otobs gvdesinin ne ekilde deforme olduundan ok src yaam

mahallinin korunup korunmad zerinde durulmas ynetmelik gereksinimlerinin
karlanmas noktasnda byk nem arz etmektedir.

Yaln otobs gvdesi ve farkl enerji yutucu takviyeli otobs gvdeleri

karlatrldnda sadece yaln haldeki gvdenin gereksinimleri karlayamad ve
src yaam mahallinin direksiyon simidi tarafndan ihlal edildii grlmektedir.
Enerji yutucu takviyeli gvdelerde ise src yaam mahalli ihlal edilmemi olup
sadece konik enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinde direksiyon simidinin
srcye ok fazla yaklat ve src yaam mahallinin kritik durumda olduu
sylenebilir. Krk ve al krk enerji yutucu takviyeli gvdelerde ise src
yaam mahalli nispeten daha iyi korunmutur. Direksiyon hareketinin en fazla
kstland gvde ise krk enerji yutucu takviyeli olan gvdedir. Dolaysyla
arpma sonucunda en fazla yaam alan krk enerji yutucu takviyeli otobs
gvdesinde elde edilmitir.

110

Yaln otobs
gvdesi

Konik enerji
yutucu takviyeli

Krk enerji
yutucu takviyeli

Al krk enerji
yutucu takviyeli

t = 0 ms

t = 10 ms

t = 20 ms

ekil 9.42.. Yaln haldeki ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin zamana bal
ezilme davranlar.

111

Yaln otobs
gvdesi

Konik enerji
yutucu takviyeli

Krk enerji
yutucu takviyeli

Al krk enerji
yutucu takviyeli

t = 30 ms

t = 40 ms

t = 50 ms

ekil 9.42 (devam). Yaln haldeki ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin
zamana bal ezilme davranlar.

112

arpma sonucunda kalan src yaam mahalli analiz grntlerinde net bir

ekilde grlmektedir. Bunun yannda direksiyon simidi zerinde seilen bir

noktann analiz esnasndaki yer deitirmesinin incelenmesi yerinde olacaktr.

ekil 9.43te direksiyon simidinin src mankene gre konumu grlmektedir.

Direksiyon zerindeki noktann hareketine baklarak direksiyon simidinin mankene
ne kadar yaklat grlebilir.

x
z

ekil 9.43. Direksiyon simidinin mankene gre konumu.

Direksiyon simidinin arpma anndaki deyde ve yataydaki maksimum yer
deitirmeleri izelge 9.2de grlmektedir. zellikle yataydaki yer deitirme
deerleri incelendiinde direksiyon simidinin hareketinin ne kadar engellenebildii
grlebilmektedir. Yaln haldeki otobs gvdesinde direksiyon simidi yatayda 233
mm yer deitirmiken bu deer krk enerji yutucu takviyeli gvde iin 112 mm
olarak llmtr.
Direksiyon simidinin yer deitirmesinin yan sra her bir gvde iin enerji yutucular
tarafndan emilen enerji deeri ve arpma esnasndaki ezilme kuvveti deerleri de
izelge 9.2de grlmektedir. En yksek enerji emilimi 8,9 kJ ile krk enerji
yutucu tarafndan salanrken en dk maksimum ezilme kuvveti de yine krk
enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinin ezilmesi srasnda ortaya kmtr.

113

izelge 9.2. Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin karlatrlmas.

(Enerji yutucular tarafndan emilen enerji, maksimum ezilme kuvveti ve direksiyon
simidi zerinde seilen noktann yer deitirmesi.)

Enerji yutucu Maksimum Direksiyon simidinin

ezilme
tarafndan
yer deitirmesi
kuvveti
emilen enerji
x (mm) z (mm)
(kN)
(kJ)
Yaln otobs gvdesi
Konik enerji yutucu
takviyeli otobs gvdesi
Krk enerji yutucu
takviyeli otobs gvdesi
Al krk enerji yutucu
takviyeli otobs gvdesi

129

233

107

7,6

356

130

146

8,9

304

112

78

5,9

386

121

58

Enerji yutucularda enerji emilimi verimliliinin yksek olmasnn dk ezilme

kuvveti ve yksek enerji emilimi ile mmkn olabileceinde daha nce
bahsedilmiti. Enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerini karlatrrken src
yaam mahallinin yan sra bu durum da gz nnde bulundurulmaldr. Enerji
emilimi deerleri incelendiinde en yksek enerji emiliminin 8,9 kJ ile krk enerji
yutucu tarafndan saland grlmektedir. Daha sonra ise 7,6 kJ ile konik enerji
yutucu ve en az enerji emilimi ise 5,9 kJ deeri ile al krk enerji yutucu
tarafndan elde edilmitir. Ezilme kuvveti deerlerine bakldnda ise en dk
ezilme kuvvetinin krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinde gerekletii
grlmektedir.
Hem src yaam mahalli hem de enerji emilimi ve maksimum ezilme kuvveti
deerleri gz nnde bulundurulduunda krk enerji yutucu takviyeli otobs
gvdesinin dier gvdeler arasnda enerji emme karakteristii bakmndan en
verimlisi olduu sonucuna varlabilir.
114

Enerji yutucu takviyelerinin toplam enerji emilimine olan katks ekil 9.44teki
enerji emilimi-zaman grafiinde karlatrmal olarak grlmektedir. Enerji
emilimine en fazla katk salayan enerji yutucu krk enerji yutucudur. Krk enerji
yutucu 8,9 kJ deerindeki enerji emilimi ile toplam enerji emiliminin % 21ini
gerekletirmitir. Konik enerji yutucu ve al krk enerji yutucu ise srasyla 7,6
ve 5,9 kJ enerji emerek enerji emilimine katk salamlardr. Bu katk konik enerji
yutucu iin % 18 ve al krk enerji yutucu iin ise % 14 olarak gereklemitir.
50

Enerji emilimi (kJ)

40

30
Toplam i enerji
Konik enerji yutucu
Krk enerji yutucu
Al krk enerji yutucu

20

10

0
0

10

20

30

40

50

60

70

80

Zaman (ms)

ekil 9.44. Toplam enerji emilimi ve enerji yutucu enerjileri.

Her bir otobs gvdesi iin ezilme kuvveti-yer deitirme grafii ekil 9.45te
grlmektedir. Burada gsterilen ezilme kuvvetleri ayn zamanda arpma srasnda
oluan tepki kuvveti olarak da ifade edilebilir. Yaln haldeki otobs gvdesindeki
maksimum ezilme kuvveti dier gvdelerdekine kyasla ok kktr. Bunun nedeni
zayf haldeki gvdenin darbeye kar fazla diren gsterememesidir. Yap
salamlatka bu tepki kuvveti artm ve enerji yutucu takviyeli gvdelerde daha
yksek tepki kuvvetleri elde edilmitir. Yaln haldeki otobs gvdesinde ortaya kan
maksimum tepki kuvveti 129 kN iken en yksek tepki kuvveti 386 kN ile al krk
enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinde ve en dk tepki kuvveti de 304 kN ile
krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesinde gereklemitir.
115

400
Yaln gvde
Konik enerji yutuculu
Krk enerji yutuculu
Al krk enerji yutuculu

350

Kuvvet (kN)

300
250
200
150
100
50
0
0

50

100

150

200

250

Yer deitirme (mm)

ekil 9.45. Yaln ve enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinde tepki kuvveti-yer
deitirme grafii karlatrmas.

Yaplan analizlerde her ne kadar enerji yutucularn enerji emilimine katks zerinde
durulmu

olsa

da

arpma

enerjisi

sadece

enerji

yutucular

tarafndan

karlanmamtr. Otobs gvdesini oluturan dier yapsal paralarn enerji

emilimine nemli katklar olmutur. Enerji emilimine nemli katkda bulunan dier
paralarn emdikleri enerji miktarlarndan da bahsetmek gerekmektedir. En fazla
enerji emilimi salayan krk enerji yutucu ile nispeten daha yksek enerji emen
otobs paralar arasnda enerji emilimi kyaslamas yaplabilir. Otobs gvdesini
oluturan tm paralar dikkate alndnda krk enerji yutucudan sonra en fazla
enerji emilimi salayan paralar, src alt platform profilleri, n gvdeyi oluturan
profiller ve n gvde destek profilleri olarak ifade edilebilir. Bahsedilen bu paralar
ve krk enerji yutucu tarafndan emilen enerji miktarlar ekil 9.46daki enerji
emilimi-zaman grafiinde karlatrmal olarak grlebilmektedir.
Krk enerji yutucunun enerji emilimine olan katksnn 8,9 kJ olduundan daha
evvel bahsedilmiti. Bunun yannda src alt platform profilleri 5,1 kJ, n gvdeyi

116

oluturan profiller 3,6 kJ ve n gvde tutucu braketleri 2,2 kJ enerji emerek toplam
enerji emilimine nemli derecede katk salamlardr.

10

Krk enerji yutucu

n gvde profilleri
Src alt platform profilleri
n gvde destek braketleri

Enerji emilimi (kJ)

n gvde profilleri

4
Src alt platform
profilleri profilleri

2
n gvde destek braketleri

0
0

10

20

30

40

50

60

70

80

Zaman (ms)

ekil 9.46. Krk enerji yutucu ve dier paralarn enerji emilimine katks.

En verimli olarak ne kan gvde olan krk enerji yutucu takviyeli otobs gvdesi
iin enerji-zaman grafii ekil 9.47de grlmektedir. Toplam enerjinin olmas
gerektii gibi sabit olduu ve toplam ilk kinetik enerjinin 42,4 kJ kadarnn i
enerjiye (emilen enerji) dnt grlmektedir. Bu deer 45 kJ olan toplam ilk
enerjinin yaklak % 94ne tekabl etmektedir. Toplam enerjinin kalan ise
hourglass ve kayma enerjileridir. Bu enerji deerlerinin i enerjiden ok ok kk
olmas doruluk gereksinimidir. Hourglass enerji toplam i enerjinin en fazla %10u
kadar olabilir. Dolaysyla yaplan analizlerin doruluk gereksinimini karlad
sylenebilir. Ayrca toplam enerji korunduu iin analizlerin kararl olduu
sylenebilir.

117

50

Enerji (kJ)

40

30

Kinetik enerji
enerji
Toplam enerji

20

Hourglass enerjisi
Kayma enerjisi

10

0
0

20

40

60

80

Zaman (ms)

ekil 9.47. arpma analizi iin enerjinin korunumu grafii (krk enerji yutucu
takviyeli otobs gvdesi iin).

118

10. DEERLENDRME VE SONULAR

Tez kapsamnda ilk olarak enerji yutucular zerinde allm ve farkl kesitli enerji
yutucular analiz edilerek arpmaya kar verimlilikleri ortaya konulmutur.
Dairesel, kare ve altgen kesitli dz ve konik enerji yutucular denenmi ve en verimli
olan enerji yutucu zerinde malzeme karma ve kademelendirme gibi bir takm
ilemler yaplarak enerji yutucular iyiletirilmeye allmtr.
Enerji yutuculara ilikin yaplan almada u sonular elde edilmitir:

Enerji emilimi et kalnl ile doru, maksimum ezilme kuvveti ile ters
orantldr.

ncelenen farkl kesit arasnda enerji emilim karakteristikleri bakmndan

en verimli olan 12,5 yar-koniklik asna ve 2 mm et kalnlna sahip olan
dairesel kesitli konik enerji yutucudur.

12,5 yar-koniklik asna ve 2 mm et kalnlna sahip farkl kesitli enerji

yutucular karlatrldnda emilen enerji deerlerinde ok fazla fark
olmamasna karn maksimum ezilme kuvveti deerlerinde byk farklar
ortaya kmaktadr. Bu parametrelerdeki yutucular iin ezilme kuvvetinin en
yksek olduu enerji yutucu kare kesitli olandr.

Malzeme karma ve kademelendirme ilemleri yaplarak enerji emilimini

ok fazla azaltmadan ezilme kuvvetlerini drmek mmkndr.

12,5 yar-koniklik asna ve 2 mm et kalnlna sahip dairesel kesitli enerji

yutucu zerinde yaplan kademelendirme ilemi ile ezilme kuvvetleri nemli
lde drlmtr. % 48 olan ezilme kuvveti verimi kademelendirme
sonucunda % 72ye kadar karlmtr.

Enerji yutucu almalarndan sonra otobs gvdesinin arpma analizi ve testi

gerekletirilmitir. ncelikle yaln haldeki otobs gvdesi test edilmi daha sonra
ise farkl enerji yutucu takviyeli otobs gvdelerinin arpma analizleri yaplmtr.
Yaplan arpma testi ve analizlerinden u sonular karlmtr:
119

Otobs gvdesi iin oluturulan saysal model test ile dorulanmaya

allm ve sonularn rtt grlmtr.

Yaln haldeki otobs gvdesinin ECE R-29 ynetmeliinin gereksinimi olan

src yaam mahallinin korunmasn salayamam ve testte baarsz
olmutur.

Enerji yutucu takviyesi olmakszn otobs gvdesinde yaplan deiiklik ve

takviyelerle birlikte arpmaya kar ok daha salam bir otobs gvdesi
elde edilmitir.

Konik, krk ve al krk enerji yutucu takviyeleri ile src yaam alan
artrlmaya allmtr.

Yaplan enerji yutucu takviyeleriyle birlikte src yaam mahalli korunmu

ve bylelikle ECE R-29 gereksinimleri karlanmtr.

ncelenen farkl enerji yutucu arasnda srcye en fazla yaam alan

salayan yutucunun krk enerji yutucu olduu belirlenmitir.

120

KAYNAKLAR
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]

[6]

[7]
[8]

[9]

[10]

[11]

[12]
[13]

[14]

[15]

[16]

Fallon, I., ONeill, D., The Worlds First Automobile Fatality, Accident Analysis
and Prevention, 37, 601-603, 2005.
Vehicle Crashworthiness and Occupant Protection-Part I, American Iron and
Steel Institute, 2000 Town Center, Southfield, Michigan, 2004.
ECBOS-Enhanced Coach and Bus Occupant Safety Summary Report, UNECE
Informal Document: GRSG 86-4, 2004.
Evaluation of Occupant Protection in Busses, Rona Kinetics and Associates Ltd.,
North Vancauver, BC, Canada, Report RK02-06, 2002.
Langwieder, K., Gwehenberger, J., Bende, J., Coaches and Buses in the Accident
Scene Results of a Study Regarding Passenger Protection, 33rd Meeting of Bus
and Coach Experts International Conference on Vehicle Safety and Reliability,
Keszthely, Hungary, Eyll 2002.
National Highway Traffic Safety Administration (NHTSA), Fatality Analysis
Reporting System, http://www-fars.nhtsa.dot.gov/Vehicles/VehiclesBuses.aspx,
eriim tarihi: 10.07.2010.
Karayolu Trafik Kaza statistikleri, Emniyet Genel Mdrl ve Trkiye
statistik Kurumu, 2007.
ECE R-29, Regulation No. 29; uniform provisions concerning the approval of
vehicles with regard to the protection of the occupants of the cab of a commercial
vehicle; Revision 1, 1998.
Jin, S.Y., Altenhof, W., Comparison of the Load/Displacement and Energy
Absorption Performance of Round and Square Aa6061-T6 Extrusions Under a
Cutting Deformation Mode, International Journal of Crashworthiness, 12(3), 265278, 2007.
Alkoles, O.M.S., Mahdi, E., Hamouda, A.M.S., Sahari, B.B., Ellipticity Ratio
Effects in the Energy Absorption of Axially Crushed Composite Tubes, Applied
Composite Materials, 10, 339-363, 2003.
Chathbai, A., 2007, Parametric Study of Energy Absorption Characteristic of a
Rectangular Aluminum Tube Wrapped With E-Glass/Epoxy, Master Tezi,
Wichita State University, Mechanical Engineering Department, Kansas, USA.
Vehicle Crashworthiness and Occupant Protection-Part II, American Iron and
Steel Institute, 2000 Town Center, Southfield, Michigan, 2004.
Gupta, N.K., Prasad Easwara, G.L., Gupta, S.K., Plastic Collapse of Metallic
Conical Frusta of Large Semi-apical Angles, International Journal of
Crashworthiness, 2, 349-66, 1997.
Jensen, ., Langseth, M., Hopperstad, O.S., Experimental nvestigations on the
Behaviour of Short to Long Square Aluminium Tubes Subjected to Axial
Loading, International Journal of Impact Engineering, 30, 973-1003, 2004.
Karagiozova, D., Alves, M., Transition From Progressive Buckling to Global
Bending of Circular Shells Under Axial Impact-Part I: Experimental and
Numerical Observations, International Journal of Solids and Structures, 41, 15651580, 2004.
Karagiozova, D., Jones N., On the Mechanics of the Global Bending Collapse of
Circular Tubes Under Dynamic Axial Load-Dynamic Buckling Transition,
International Journal of Impact Engineering, 35, 397-424, 2008.
121

[17]

[18]
[19]
[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]
[30]

[31]

[32]

Abramowicz, W., Jones, N., Transition From nitial Global Bending to

Progressive Buckling of Tubes Loaded Statically and Dynamically. International
Journal of Impact Engineering, 19(5/6), 415-37, 1997.
Abramowicz, W., Jones, N., Dynamic Axial Crushing of Square Tubes.
International Journal of Impact Engineering, 2(2), 179-208, 1984.
Alghamdi, A.A.A., Collapsible mpact Energy Absorbers: An Overview, ThinWalled Structures, 39, 189-213, 2001.
Langseth, M., Hopperstad, O.S., Static and Dynamic Axial Crushing of Square
Thin-walled Aluminum Extrusions, Journal of Impact Engineering, 18, 949-968,
1996.
Langseth, M., Hopperstad, O.S., Berstad, T., Crashworthiness of Aluminium
Extrusions: Validation of Numerical Simulation, Effect of Mass Ratio and Impact
Velocity, International Journal of Impact Engineering, 22, 829-854, 1999.
Hou, S., Li, Q., Long, S., Yang, X., Li W., Multiobjective Optimization of Multicell Sections for the Crashworthiness Design, International Journal of Impact
Engineering, 35, 1355-1367, 2008.
Nagel, G.M., Thambiratnam, D.P., A Numerical Study on the Impact Response
and Energy Absorption of Tapered Thin-walled Tubes, International Journal of
Mechanical Sciences, 46, 201-216, 2004.
Nagel, G.M., Thambiratnam, D.P., Dynamic Simulation and Energy Absorption
of Tapered Tubes Under Impact Loading, International Journal of
Crashworthiness, 9(4), 389-399, 2004.
Mamalis, A.G., Manolakos, D.E., Ioannidis, M.B., Kostazos, P.K., Hassiotis, G.,
Finite Element Simulation of the Axial Collapse of Thin-wall Square Frusta,
International Journal of Crashworthiness, 6(2), 155-164, 2004.
Mirfendereski, L., Salimi, M., Ziaei-Rad, S., Parametric Study and Numerical
Analysis of Empty and Foam-filled Thin-walled Tubes Under Static and
Dynamic Loadings, International Journal of Mechanical Sciences, 50, 10421057, 2008.
Ahmad, Z., Thambiratnam, D.P., Dynamic Computer Simulation and Energy
Absorption of Foam-filled Conical Tubes Under Axial Impact Loading,
Computers and Structures, 87, 186-197, 2009.
Elgalai, A.M., Mahdi, E., Hamouda, A.M.S., Sahari, B.S., Crushing Response of
Composite Corrugated Tubes to Quasi-static Axial Loading, Composite
Structures, 66, 665-671, 2004.
Singace, A.A., El-Sobky, H., Behavior of Axially Crushed Corrugated Tubes,
International Journal of Mechanical Sciences, 39(3), 249-268, 1997.
Hosseinipour, S.J., Daneshi, G.H., Energy Absorption and Mean Crushing Load
of Thin-walled Grooved Tubes Under Axial Compression, Thin-Walled
Structures, 41(1), 31-46, 2003.
Mamalis, A.G., Manolakos, D.E., Ioannidis, M.B., Kostazos, P.K., Kastanias,
S.N., Numerical Modelling of the Axial Plastic Collapse of Externally Grooved
Steel Thin-walled tubes, International Journal of Crashworthiness, 8(6), 583-590,
2003.
Lee, S., Hahn, C., Rhee, M., Oh, J., Effect of Triggering on the Energy
Absorption Capacity of Axially Compressed Aluminum Tubes, Material Design,
20, 31-40, 1999.
122

[33]

[34]

[35]
[36]
[37]

[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]

[46]

[47]
[48]

Raich, H., Safety Analysis of the New Actros Megaspace Cabin According to
ECE-R29/02, 4th European LS-DYNA Users Conference, Ulm, Germany, Mays
2003.
Castro, I.J., Jokuszies, M., Altamore, P., Lee, W., Simulation of Occupant
Response in the ECE R29 Safety Test, 4th MADYMO User's Meeting of The
America's, Detroit, Eyll 2001.
Matolcsy, M., Technical Questions Of Bus Safety Bumpers, NHTSA, Paper
number 05-0161, 2005.
Tech, T.W., Iturrioz, I., Morsch, I.B., Study of a Frontal Bus mpact Against a
Rigid Wall, Impact Loading of Lightweight Structures, 49, 509-520, 2005.
de Coo, P., Hazelebach, R., van Oorschot, E., Wessels, J., Improved Safety for
Drivers and Couriers of Coaches, 17th International Technical Conference on the
Enhanced Safety of Vehicles, Amsterdam, Netherlands, Haziran 2001.
Ls-Dyna Theory Manual, Livermore Software Technology Corporation,
Livermore, California, Mart 2006.
Ls-Dyna Keyword Users Manual, Livermore Software Technology Corporation,
Livermore, California, Mays 2010.
Ls-Dyna Support eriim adresi: http://www.dynasupport.com/tutorial/ls-dynausers-guide/energy-data, eriim tarihi: 13.03.2010.
Ls-Dyna Support Blog eriim adresi: http://blog2.d3view.com/?p=106, eriim
tarihi: 08.09.2010.
Dr.-Ing. Ulrich Stelzmann (Ls-Dyna Support) ile yaplan 9 Aralk 2010 tarihli
yazma.
Bala, S., Contact Modeling in Ls-Dyna, Part 1: Some Recommendations,
Livermore Software Technology Corporation, Austos 2001.
Abramowicz, W., Jones, N., Dynamic Progressive Buckling of Circular and
Square Tubes, International Journal of Impact Engineering, 4(4), 243-270, 1986.
Reid, S.R., Reddy, T.Y., Gray, M.D., Static and Dynamic Axial Crushing of
Foam-filled Sheet Metal Tubes, International Journal of Mechanical Sciences,
28(5), 295-322, 1986.
Reid, S.R., Reddy, T.Y., Static and Dynamic Crushing of Tapered Sheet Metal
Tubes of Rectangular Cross-section, International Journal of Mechanical
Sciences, 28, 623-637, 1986.
Wang, B., Lu, G., Mushrooming of Circular Tubes Under Dynamic Axial
Loading, Thin-Walled Structures, 40, 167-182, 2002.
Lu, G., Yu, T., Energy Absorption of Structures and Materials, CRC Press LLC,
NW Boca Raton, FL 33431, USA, 2003.

123

ZGEM
Kiisel Bilgiler
Soyad, ad
Uyruu
Doum tarihi ve yeri
Medeni hali
Telefon
e-posta

: CERT, Muhammed Emin

: T.C.
: 13.03.1986, Eskiehir
: Bekar
: 0 (555) 562 36 47
: mecerit@etu.edu.tr

Eitim
Derece
Lisans

Eitim Birimi
Gazi niversitesi
Makine Mhendislii Blm

Mezuniyet tarihi
2008

Yer
TOBB Ekonomi ve
Teknoloji niversitesi
Makine Mhendislii Blm

Grev
Aratrma Grevlisi

Deneyimi
Yl
2008-2011

Yabanc Dil
ngilizce
Yaynlar

Acar, E., Guler, M.A., Gereker, B., Cerit, M.E., Bayram, B., "Multi-objective
crashworthiness optimization of tapered thin-walled tubes with axisymmetric
indentations", Thin-Walled Structures, 49 (1), 94-105, 2011.

Guler, M.A., Cerit, M.E., Bayram, B., Gereker, B., Karakaya, E.,
Comparison of energy absorption capacity of various crashbox designs for
frontal crash, International Journal of Crashworthiness, 15 (4), 377-390,
2010.

Cerit, M.E. Guler, M.A., Bayram, B., Yolum, U., Improvement of the Energy
Absorption Capacity of an Intercity Coach for Frontal Crash Accidents, 11th
International LS-DYNA Users Conference, Detroit, Michigan, June 2010.

Cerit, M.E., Guler, M.A., Bayram, B., Gereker, B., Karakaya, E., Farkl
Kesitli Ezilme Kutularnn Enerji Yutma Kapasitelerinin Karlatrlmas, 16.
Ulusal Mekanik Kongresi, Kayseri, Trkiye, Haziran 2009.
124