JEAN-PAUL

VARLIK VE HLK

3. Basm

Fenomenolojik Ontoloji Denemesi

Turhan lgaz ve Gaye ankaya Eksen evirisiyle

Jean-Paul SARTRE, 21 Haziran 1905te Pariste dodu. Ecole Normale Supe".eureden arkadalaryla birlikte gen yata snfnn, burjuvazinin deer ve gele
neklerini eletirmeye balad. Bir sre Le Havre Lisesinde felsefe retmenlii
Tapt, sonra felsefe eitimini Berlindeki Fransz Enstitsnde srdrd. lk fel

sefi metinlerinden itibaren varoluulua gtrecek bir dncenin zgnl

zze arpar. Sartre daha ok anlatlaryla byk kitlelerce tannd. Zamannn so
ranlarn ele almaya zen gsteren Jean-Paul Sartre yaamnn sonuna dek youn
z\x siyasal etkinlik gsterdi. 15 Nisan 1980de Pariste ld.

Jean-Paul Sartre
Varlk ve Hilik 1 Ftnom enolojik Ontoloji Denemesi
zgn Ad: L'itre et le n ean t! Essai d'ontologie phenomenologique
lthaki Yaynlan - 500
Tarih Toplum Kuram - 82
ISBN 9 7 8 -9 7 5 -2 7 3 -2 9 5 -7
3. Bask, stanbul / Nisan 2010

Trke eviri: Turhan lgaz Gaye ankaya Eksen, 2009

Szlk: Gaye ankaya Eksen
Editions Gallimard, 1943
lthaki, 2009
Bu eserin tm haklan Onk Telif Haklan Ajans araclyla satn alnmtr.
Yayncnn yazl izni olmakszn alnt yaplamaz.

C el ou vrage, pblie d an s le c a d r e du -p ro g ra m m e d'aide a la pu btication , b en efcie dt so utien du M in istere dcs A fja res
E ran g eres. d e V A m bassade d e F ra n c e en T u rqu ie et d e Vlnsttut F ra n a is d'lstanbul.
ev iriy e ve y a y m a k a lk p r o g r a m e r ev esin d e y a y m la n a n bu y a p l, F r a n s a D ileri B a kan l m a , T rkiye'deki
F ra n sa B y keliliin in ve stanbul F ra n sz K ltr M erkezi n in destei ile gerek letirilm ii .

Yayma Hazrlayanlar: Gaye ankaya Eksen Ahmet z

Sanat Ynetmeni: Murat zgl
Sayfa Dzeni ve Baskya Hazrlk: Yeim Ercan Aydn
Kapak, Bask: dil Matbaaclk
Davutpaa Cad. No: 123 Kat: 1
Topkap-stanbul Tel: (0212) 482 36 01
Sertifika No; 11410
lthaki Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. ti.nn yan kuruluudur.
Mhrdar Cad. llter Ertzn Sok 4/6 34710 Kadky stanbul
Tel: (0216) 330 93 08 - 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34
ithaki@ ithaki.com .tr - www.ithaki.com .tr - wvAv.ilknokta.com

A rif
a

Jean-Paul Sartre

VARLIK VE HLK
Fenomenolojik Ontoloji Denemesi
evirenler

TURHAN LGAZ ve GAYE ANKAYA EKSEN

A T IF E N EL
AVUKAT
is ta n b u ' B a ro su 1 2 3 1 8 Scii
G a z io s m a n p a a V. , 1 0 6 4 0 0 7 0 6 6 0
A G a lip S e y C ad . 1 5 /4 -5 6
G jz o s n r.a n p a a s ta n b u l

NDEKLER

E V tR M E N N B R K A N O T U 7
T R K E Y A Y IM L A Y A N IN N O T U 1 3
V A R L I IN A R A T IR IL M A S IN A G R 1 7
I.

Fe nomen Fikri ........................................................................................................................................ 19

II. Varlk Fenomeni ve Fenomenin Varl........................................................................................... 23

III. Dnm-ncesi" Cogito ve Percipere'nin Varl.................................................................. 25
IV. Percipfnin V arl .......................................................................... .................................................... 33
V. Ontolojik K ant........................................................................................................................................36
VI. Kendmde-Varlk..................................................................................................................................... 39
B ir in c i K s m : H L K S O R U N U 4 7
BRN C BLM: OLUMSUZLAMANIN KKEN .................................................................. 4 9
i.

Sorgulama.................................................................................................................................................... +9

II. Olumsuzlamalar [Les NSgations]..........................................................................................................52

III. Hiliin Diyalektik Kavran.............................................................................................................. 60
IV. Hiliin Fenomenolojik Kavran.....................................................................................................65
V. Hiliin Kkeni........................................................................................................................................71
KN C BLM: KENDN ALDATMA ..........................................................................................100
i.

Kendini Alda tma ve Yalan..................................................................................... .............................. 100

II. Kendini Aldatma Davranlar............................................................................................................ 109

III. Kendini Aldatmadaki "nanma"..........................................................................................................125
k in c i K s m : K E N D - N -V A R L IK 1 3 1
BRN C BLM: KENDI-IN IN DOLAYSIZ Y A PIL A R I..................................................... 133
I.

Kendine Mevcut Olma [La Presence soi] ................................................................................... 133

II

Kend-linin Oigusall [Facticit] ................................................................................................. 140

III. Kendi-iin ve Deerin Varl ............................................................................................................146

IV. Kendi-iin ve Mmkn Olanlann Varl ..................................................................................... 159
V. Ben [Moi] ve Kendilik Devresi [Circuit de Lipsfiite] ................................................................. 168
KN C BLM: ZAMANSALLIK......................................................................................................172
I.

Zamansal Boyutun Fenomenolojis .......................................................................................... 172

II. Zamansallm O ntolojisi..................................................................................................................... 200

III. Kkensel Zamansallk ve Psiik Zamansallk: D nm ................................................... ...223

NC BLM: A KIN L1K............................................................................................................. 248

I.

Kendi-iin ve Kendinde Arasndakiiliki Tr Olarak B ilg i.................................................... 249

II. Olumsuzlama Olarak Belirlemeye D a ir .......................................................................................... 258

III. Nitelik ve Nicelik, Gizilgllk [Potenialite], Kullanlabilirlik [Ustensilite] .................. 265
IV. Dnyann Z am an..................................................................................................................................287
V. Bilgi.............................................................................................................................................................. 301
n c K s m : B A K A S I-I IN 3 0 5
BRN C BLM: BAKASININ VAROLUU .............................................................................. 307
I.

Sorun .........................................................................................................................................................307

II. Tekbencilik Engeli.................................................................................................................................. 309

III. Husser, Hegel, Heidegger................................................................................................................... 320
IV. B a k ....................................................................................................... ...................................................344
KNC BLM: BEDEN ....................................................................................................................... 4 0 2
I.

Kendi-Iin-Varhk Olarak Beden: Olgusallk ................ .............................................................405

II. Bakas-lm-Beden ................................................................................................................................442

III. Bedenin nc Ontolojik Boyutu..................................................................................................4 5 7
NC BLM: BAKASI LE SO M UT LK LER ............................................................467
I.

Bakasna

Ynelik ilk Tavr: Ak, Dil, Mazoizm............................................................. 470

II.

Bakasna

Ynelik kinci Tavr: ilgisizlik, Arzu, Nefret, Sadizm................................. 488

III. Birlikte-Varlk" (Mitsein) ve Biz.................................................................................................... 526

D rd n c K s m : S A H tP O L M A K , Y A P M A K V E O L M A K
[A V O IR , F A IR E E T E T R E ] 5 4 7
BRN C BLM: OLMAK VE YAPMAK: Z G R L K ............................................................ 551
I.

Eylemin lk Koulu zgrlktr.................................... ...................................................................551

II.

zgrlk

ve Olgusallk: Durum ...........................................................................................6 06

I. zgrlk ve Sorumluluk......... ............................................................................................................ 687

KN C BLM: YAPMAK VE SAHP OLMAK ........................................................................... 692
I.

Varolusal Psikanaliz........................................................................... ............................................... 692

II. Yapmak ve Sahip Olmak: Sahiplenme................. -........................................................................ 712

III. Varln Amlaycs Olarak Nitelie Dair ......................................................................................741
SO N U 759
1.

Kendinde

ve Kendi-iin: Metafizik Yaklamlar................................................................761

Ar.'sk: Almlar .....................................................................................................................................770

S Z L K 775

DZN 781

EVRMENN BRKA NOTU

LEtre et le Neant 1943 ylnda yaymland. Simone de Beauvoir, anlarnn

ikmci cildinde, La Force de geda, Sartren, felsefe tarihinin en nemli metinle
rinden biri olan bu bayapt iki- ayda kaleme alm olduunu anlatr. Bunca
youn ve ar bir kuramsal serimlemenin onca ksa bir srede yazlp bitirilmesi
artc deildir. Bu ivecen mesainin arkasnda gerek bir deha, ok kk ya
lardan itibaren alkanlk haline gelmi bir sorgulama ve dnme tutkusu, deva
sa bir felsefi mktesebat vardr... Emmanuel Mounier, bir kitabnda (Les existentialismes), varolu felsefesinin, Sartrem dehasnn henz reele ilgili duyduu
zamanlarda da mevcut olduunu sylerken hakldr elbette. Ama varoluuluun
peygamberi, reele ilgili duyduu drt-be yalarnda, evde kimsenin olmad
bir gn kibritlerle oynayp haly yaktnda, marifetinin Tann tarafndan grl
m olabileceinden duyduu deheti, Tanr yok! olumlamasnn korkun so
rumluluuyla takas edebiliyordu (Szckler). Kald ki, LEtre et le Neant yaymlan
dnda, filozofun grkemli kariyerinde Limagination (1936), Esquisse d une theorie des emotions (1939), Llmagnaire (1940) gibi kuramsal denemeler, La Nausee
(1938) ve Le Mur (1939) gibi felsefi anlatlar zaten yerlerini almt.
Bu girizgahtan amacm, bilmen eyleri yinelemek deil; elinizde tuttuunuz
evirinin uzun, fazlasyla uzun serveninin oluturduu kartl vurgulamaktr.
Sartrela elli yl nce tantm. LEtre et le Neant, Tneldeki Hachette Kitabevi araclyla Fransadan getirttiimde, Bulanty, Duvar, zgrln Yollan
lemesini, Limagination'u, ReJlexion$ sur la question juivei, LA ffaire Henri Martini, Situadonslar, Baudelaire i, Szcfeleri ve tiyatro oyunlarnn hemen hepsini
okumutum. 1965 ylnda, bir gn, ok yakn bir snf arkadamla (Prof. Dr. Ni
yazi ktem) De yaynevinin kapsn alp Memet Fuatn karsna ktk ve Biz
bu kitab evireceiz, basar msnz? diye sorduk. Rahmetli kltr adam, bizi se
vecenlikle szd ve tek bir soruyla cevap verdi: Kitabn adn nasl Trkeleti
7

receksiniz? eviri, bugn artk genel geer bir kabul gren Varlk ve Hilik
adyla yaymlanm durumdadr. Ama eviriyi yapan ben, kendi hesabma, Memet Fuatn sorusunun yerindeliini hl korumakta olduunu dnyorum.
Varlk ve Etre [=olmak"] kavramlarn rtrmek, her eye ramen bir
miktar zorlama ieriyor. Biz, Trkemizde, olmak fiilini, dr, dir" vb. ekler
biiminde kullanyoruz. Bu bize konumada ve yaznsal anlatda olaanst ko
laylklar ve olanaklar salyor; ama felsefece dnmede de olaanst zorluklar
karyor. zellikle de ontolojinin alannda.
Olmak, var olmakla (ya da vaTkla) ayn ey deildir; bunu iyi anlamak
gerekiyor. Olmak, birtakm ihtimaller barndran bir olmakta-olmak halidir;
olmaka, varlk (ya da var olmak) gibi yaklamak, onu u ya da bu varolu
annda dondurmak olur. Olmak, varolan bir eyin sre halindeki urakla
rndan herhangi biri gibi kavranamaz; bu uraklann btndr. Ve bu btn
de ak iinde, uraklardan herhangi birinde durmakszn, taklp kalmakszn
anlamamz gerekir. Olmak, yaamak denen fenomenin olumsal kendliindenligi deil, kendisidir. Devinim halindeki duraanl iinde, mmknleriyle,
muhtemellikleriye ve bunlar biimlendiren tasan ve yansma/yanstmalaryla
kavranmak zorundadr. Olmak vardr, nk yokluk yoktur; ama var ol
mak, bir olmak kipliidir.
Felsefe tarihinde bunu ilk sezen ve ilk amlayan Parmenides oldu (Doa
gizlenmeyi sever diyen Herakletosu da unutmamak gerek). Ve Heidegger e ge
lene kadar da -benim bilebildiim kadanyla- hibir filozof, varlk problemini bu
ontolojik eksen evresinde dn(e)medi. Leibnizin, Neden hibir ey yerine
bir ey var?" sorusundan kalkan Heidegger, Sein und Zeitta (Varlk ve Zaman)
unlan yazar; Olmak, bir olan gibi dnlemez [...] olmakm belirlenmesi, bir
olann ona bir yklem olarak verilmesiyle elde edilemez. Olmak, tanmlanmas
sz konusu olduunda, daha stn kavramlardan tretilemeyecei gibi, daha
aa kavramlardan yola karak da gsterilemez. Ama bunun sonucu olarak 'ol
makm hibir sorun yaratmadn m syleyeceiz? Hi de deil; yalnzca unu
karsayabiliriz: olmak, herhangi bir olan gibisinden bir ey deildir. Bu neden
le, baz snrlar iinde geerli olmakla birlikte, olan belirlemenin genel tarz -g e
leneksel mantn, antika ontolojisinde temellerini bulan tanm- olmaka uy
gulanabilir deildir. Olmak tanmlamann imknszl [Heideggerin antik on8

toiojiden kaynaklanan bir nyarg olarak niteledii imknszlk, T.I.] bizi onun
anlamm sorgulamaktan bak klmaz, tersine, buyurgan bir biimde bu sorgu
lamaya gtrr.
Heidegger, yllar sonraki bir metninde yeniden bu sorunu gndeme getirecek
ve felsefe sona erdikten sonra da dnceye den grevin olmakm aklan
mas olduunu syleyecektir.*
Varlk ve Hilik, altbalmn syledii gibi, bir ontoloji denemesidir. Ve
olmak fenomenolojik adan aklayan bir denemedir.
Daha en batan, fenomen szcn grng oLarak evirmeyi kendime
yasakladm. Bunun nedeni, ncelikle ilkeseldir: zgn akl yrtmeler iinde
bavurmak, kullanmak, eip bkmek ihtiyacn duymadmz, dnme kiplik
lerimizde iselletirmediimiz birtakm bilimsel/felsefi kavramlar tayan sz
ckleri, dili arndrmak adna ve sak etimolojiden kalkarak Trkeletirmeye
hakkmz olmadn dnyorum. Ama asl nedenim u: phainomenamn
yalnzca duyu organlar araclyla bilince yansyan bir grnt olmamas bir
yana; Heideggerin (ve dolaysyla da Sartrem) fenomenolojiye verdii anlam
iinde, fenomen, kendini gstermeyen, geride duran, olan m onun araclyla
kendini gsterdii eydir.
Ontoloji ve ontolojik szckleri iin de benzer bir durum sz konusuy
du. Ontolojinin varlkbilim olarak evrilmesine fenomenoloji konusunda
olduu gibi bir itiraz ynekemem. Ne var ki ontolojik terimi, varlkbilimselin
yan sra varlksa! mlemini de iermektedir, O zaman da yle bir sorunla kar
karya kalmz: ontolojiki gerektiinde varlksak olarak Trkeletirdiimiz
de, sk sk karmza kan ontik kavramn hangi Trke szckle karlayaca
z? nk yine Heideggerin buyur ettii bu kavram, olanm, onu alglayan ve
ontolojinin nesnesi haline getiren dnen zne (yani baka bir olan) iin ol
maklndan bamsz olan olmakln gstermektedir. Bu yzden, eviride,
ontoloji, ontolojik ve ontik terimlerim korudum. Ve LEtre et le Neantm,
Essai dontologie phenomenologique biimindeki ikinci baln, Grngbi* Heideggern bu m etni, U N ESCO nun Kierkegaard Yi etkinlikleri kapsam nda, 2 1 -2 3
Nisan 1 9 6 4 tarihleri arasnda Pariste dzenlenen Yaayan Kerkegaard konulu sem poz
yuma gnderm i olduu teblidir. Felsefenin Sonu ve Dncenin Grevi baln ta
yan tebli, Hedegger'i btn kariyen boyunca uratran sorunsaln anahtar gibidir. Bkz.
T. lgaz, Yokluk yoktur. H a r f S n sy lada, mit Yaynclk, 2 0 0 5 , s. 179.
9

limsel varlkbilim denemesi gibi kakofonik ve kakolojik bir eviriyle trampa et

me hakkn kendimde grmedim.
Varoluuluk ideolojisinin (Sartren, felsefe tanmn kskanlkla kulland
n ve varoluuluk da dahil olmak zere birok dnce sistemini, rnein bir
Marksist felsefeye kyasla, ideoloji olarak nitelediini hatrlataym) bu temel
metni, batan sona olmak, var olmak, varolu, olumsallk, olgusallk vb.
tr komu kavramlar arasndaki nanslarla rlmtr. Bu kavramlar, fitre
[= olmak] ve avoir [= sahip olmak] fiillerini Bat dillerinde olduu gibi kullan
mayan bir dile aktarmann ve bunu, filozofun dncesine ihanet etmeden, onu
arptmadan yapmann zorluu ortadadr.
Araya birok baka evirilerin girmi olmasna ramen, fiilen 1997 Yaznda
balam olduum bir eviri faaliyetinin ancak 2000 ylnda sonulanabilmesinin
nedeni budur.
Daha sonraki yllar boyunca, eviri iki yaynevinde eitli editrler tarafndan
didiklenerek yaymlanaca gn bekledi. Ta ki, thaki ona sahip kana kadar.
Yayn aamasna gelindikte, alt yldr yabanclatm metni yeniden gzden ge
irmem ve drt ay sren ikinci bir eviri almasna girimem gerekti. Bu al
mada, mnskrimin nceki yaynclarmdan birindeki ikameti srasnda, ilk yz
sayfay gzden geirmi olan son derece yetenekli, felsefi altyaps son derece
gl gen bir editrn, mer Aygnn dzelti ve yol gsterici nerilerinden
ok yararlandm. Burada, kendisine teekkr etmek benim iin zevkli bir grev
dir. Ama Varlk ve Hilik'in Trkeye kazandrlmasnda asl belirleyici olan, Ah
met zn titiz yayncl dorultusunda, ok deerli Gaye ankaya Eksenin
zenli ve dikkatli denetimi olmutur. O nedenle kitabn kapanda, evirmenin
ismine ayrlan yeri Gaye ile paylamak istedim.
evirinin byk bir blmn, 1998 ylnda iki buuk aym geirdiim,
Gney Fransann Arles kentindeki Uluslararas Edebiyat evirmenleri Merkezinde tamamladm. Van Goghun kulan kestikten sonra ruhsal sayrlnn te
davisi iin yatrld, 16. Yzyldan kalma bir Hastane/imarethane binasnda
(imdi bir kltr merkezi) konumlanan bu olaanst dingin alma ortamnn
mdr, ben geldiimde tatildeydi. Dnnde, yeni konukla tanmak zere
altmz ktphaneye indi. nmdeki masada duran tulay grd za-

man azndan dklen tepkiyi hi unutmayacam: Encore un fou! [=A1 bir

deli daha!] Bu iten iltifat, evirmenin neliini de, seiini de, yazgsn da zet
liyor. evirmen, Bu yapt bakalar da okumal! inan ve kararllyla koulanr; ardndan, Bu yapt yalnzca ben evirebilirim! iddia ve meydan okumasy
la ie koyulur; sonra da, gerek koulanmas gerek iddia ve meydan okumas u
runa, iini tamamlayana kadar, varoluunu bir anlamda ayra iine alr. Ve bm
nu da, bir telif yaptta olduu gibi kendisi iin deil, bakalar iin yapar.
Bunun pek de normal bir davran olduu sylenemez. Ama yaamn sradanlklarma, tekdzeliine meydan okumak biraz da delice" bir i deil mdr?
Ve bu da bir olmak kipi deil midir?
Turhan LGAZ
stanbul 2009

TRKE YAYIMLAYANIN NOTU

Varlk ve Hilik, hi phesiz Jean-Paul Sartrem bayapdr. Sadece Fran

sz felsefesi asndan deil genel olarak felsefe tarihi asndan da son byk on
toloji denemesini temsil eder. Dolaysyla nemini ve gncelliini hl korumak
tadr ve hi phesiz daha uzun yllar korumaya devam edecektir. nk, insan,
ilk defa bu yaptta, zgr olmaya mahkum edilmitir...
Yaptn felsefi nemi zerine konuma iini uzmanlara brakp, Trke edisyonun serveni zerine birka hatrlatma yapmak niyetindeyim sadece.
Turhan LGAZ hocamzn nceki sayfalarda aktard zre, Varlk ve Hilihin
Trkiye maceras gerekten ok sancl; zgn dilinde yaymlanmasnn (1943)
zerinden 66 yl gemi olmasna karn, y ap t, ancak iinde bulunduumuz
2009 ylnda Trke yaymlanabimekte ne yazk ki.
Bu bayapt, byk bir sabr ve kararllkla ve son derece yetkin bir biimde
eviren, Sayn Turhan LGAZ ve Sevgili Gaye ANKAYA EKSENin emsalsiz gay
retleri olmasa, yle anlalyor, bir 60 yl daha beklemek zorunda kalacaktk. yi
ki varlar. Kendilerine minnet ve kranlarm sunmak isterim, hem kendi ad
ma hem de bu kitabn yaymlanmasn sabrszlkla bekleyen tm okurlar adna.
Geerken, eviri srecinde, dorudan ya da dolayl bir biimde, evirmenle
re bilgi ve deneyimleriyle yol gsteren ve bylelikle nihai metnin" oluumuna
katkda bulunan herkese teekkr etmek isterim, isimlerini anamasam, bilme
sem de onlar kendilerini biliyor, saolsunlar, varolsunlar...
Son olarak, felsefenin profesyonellerine seslenmek istiyorum: Elinizdeki ki
tap, dilimizde, Trkede varolmayan bir eyi varla getirerek, varederek ken
dini eletirel okumaya sunmaktadr. Ama unutulmamas gereken bir ey var, bu
eviri dolaysyla, bugne dein hep yaplageldii gibi artk kimsenin Varlk ve
Hilikm Trkeye evrilmemi olmasndan ikayet edip durmasna, atalet ve
tembellik iinde oturmasna da imkn kalmad. Hic Rhodus, hic salta!
13

Teknik bir aklama: Metin, elden geldiince orijinaline sadk kalnarak d

zenlendi; ama gerekli grlen yerlerde kimi aklayc ve hatrlatc notlar yazl
d (metin iinde yer alan tm yldz iaretli dipnotlar ve keli parantezle verilen
ekler evirmenlere aittir); kullanlan kavramlarn Franszca orijinalleri de, yine
gerekli grlen yerlerde, keli parantezle gsterildi (Sartrem kulland kavramlann kimilerinin kendi yaratm olduu ve Franszca iin de ayn derecede
yadrgatc olduklar aklda tutulursa niin bu yola bavurulduu daha iyi anla
lacaktr); birden fasla kelimeden oluan kavramlann yazmnda da mmkn
olduunca zgn yazm biimlerine uyuldu; ve yine gerektiinde, bir kavramn
birka farkl kelimeyle Trkeletirilmesi yoluna gidildi; bu nedenle, okuru kav
ramlann kullanmlar konusunda bilgilendirebilmek iin Gaye ANKAYA EK
SEN tarafndan hazrlanan Szlk, kitabn sonuna eklendi.
Nihayet, baz kitaplarn yaymlanmas her daim zorludur, hatt belirli bir ris
ki stlenmeyi gerektirir, dolaysyla elinizde tuttuunuz evirinin ierdii tm
kusurlar benim inancma gre yayncsna, yani bana, aittir. evirmenlerin, re
daktrlerin ve editrlerin asla vedalaamad, kendini belki de sonsuza dek er
teleyen trden metinlerdir bunlar, evrilemez olarak nitelendirilen metinler...
te, bylesi bir kitapla kar karyasnz.
yi okumalar!
Ahmet Z
Flaziran 2009

14

VARLIIN ARATIRILMASINA GR

FENOMEN FKR
Modem dnce varolan, onu aa karan grnmeler [apparition] dizisi
ne indirgeyerek nemli bir ilerleme kaydetti. Bu yoldan, felsefeyi skntya sokan
birtakm dalizmlerin [ikicilik] ortadan kaldrlmas ve onlarn yerine fenomenin
monizminin [bircilik] konmas hedefleniyordu. Acaba baanya ulald m?
ncelikle, varolandaki ii ve d kar karya getiren o dalizmden kurtul
mu olduumuz kesindir. D dediimiz eyi, nesnenin asl doasn gzlerden
saklayan yzeysel bir deri gibi deerlendiriyorsak, varolann d artk yoktur. Ve
bu asl doa da, eyin sezilebilen ya da varsaylabilen, ama nesnenin iinde ol
duundan dolay nesnenin asla ulalamayan gizli gereklii olacaksa, o doa da
yoktur aruk. Varolan aa karan grnmeler ne ierinindir ne de darnn,
hepsi de edeerdir, hepsi de baka grnmelere gnderir ve hibiri ayrcalkl
deildir. rnein kuvvet, yapt etkilerin (hzlanmalarn, sapmalann, vb.) ard
na gizlenen, bilinmez trden bir metafizik conatus deildir: bu etkilerin btn
dr. Ayn biimde, elektrik akmnn gizli bir iyz yoktur: elektrik akm,
onun tezahrleri olan fiziksel-kimyasal olaylarn (elektrolizler, bir karbon ubu
unun akkorlamas, galvanometrenin ibresinin kmldamas, vb.) btnnden
baka bir ey deildir. Bu olaylardan hibiri tek bana onu amlamaya [reveler]
yetmez. Ama kuvvet de arkasnda bulunan hibir eyi belirtmez: kendi kendisi
ni ve iinde bulunduu dizinin tamamn belirtir. Buradan doallkla u kar:
olmak ve grnmek dalizmi, felsefede yer alma hakkna bir daha sahip olama
yacaktr. Grn, varolann tm varl n kendine doru eken gizli bir gere
e deil, grnler dizisinin toplamna gnderme yapmaktadr. Dier yandan
grn de, bu varln tutarsz bir tezahr deildir. Numenal gerekliklere
19

Jean -P au l Sarre

inanlabildii srece, grn, mutlak bir olumsuz olarak sunuldu. Grn,

olmayand ve grnn yanlsamann ve hatann varlndan baka bir varl
yoktu. Hatt bu varlk bile dn alnmt, grnn kendisi bir aldantan
ibaretti ve karlalabilecek en byk glk, fenomenal-olmayan varln ba
rnda kendiliinden emilip yok olmamas iin, grnn iinde yeterli uyum ve
varoluu muhafaza etmekti. Ancak, Nietzsche'nin art dnyalar yanlsamas ad
n verdii eyden eer bir kez kurtulmusak ve eer grnme-arkasmdaki-varla [ltre-de-derriere-apparition] artk inanmyorsak, grnme de, tersine, olum
lulukla dolu hale gelir; z, varla artk aykr dmeyen, tersine varln l
s olan grnmektir.* nk, bir varolann varl, o varolan ne olarak gr
nyorsa tam da odur. rnein, Husserl ya da Heideggerin Fenomenolojisinde
rastlanabilecei biimiyle fenom en fikrine, fenomen ya da mutlak-greceye [relatif-absolu] bylece ularz. Fenomen, grece kalmaktadr, nk grnmek,
z gerei, kendisine grnd birini varsayar. Ama fenomen, Kantm Erscheinungnun** ifte greceliine sahip deildir. Omuzunun stnden, mutlak bir
hakiki varla iaret etmez. O ne ise mutlaka odur, nk o kendini olduu haliy
le belli eder. Fenomen naslsa yle incelenip betimlenebilir, nk kesinlikle ken
di kendinin gstergesidir.
Ayn anda saklgcn [puissance] ve edimin ikilii de ortadan kalkacaktr. Her
ey edim halindedir. Edimin arkasnda ne g, ne exis, ne de gerekirlik vardr. r
nein deha dendii zaman -Proust deha sahibiydi ya da o bir dhi- idi den
diinde olduu gibi- bundan kimi yaptlann retilmesinde ortaya kan ama ora
da kendini tketmeyen bir zel gc anlamay kabul etmeyeceiz. Proustn de
has, ne tek bana ele alman eserdir, ne de Proustun bu eseri retmeye mukte
dir olmasdr: Proustn dehas, bir kiinin kendini ortaya koyma ekillerinin b
tn olarak dnlen eserdir. Nihayet, bu ekilde grn ve z arasndaki dalizmi de ayn ekilde dlayabiliriz. Grn z saklamaz, onu anlar: grn
zdr. Bir varolann z, artk o varolann derinliklerine gml bir gerekirlik de
il, onun grnmelerinin akn yneten apak yasadr, dizinin nedenidir. Fizik
* M etnin ierisinde, Franszca parate fiiliyle ilikili, yani grnm ek" ya da "belirm ek, g
rnr hale gelm ek fiiliyle balantl ve birbirine yakn kelim eler kullanlyor. Bunlardan
apparatre griinm ek, apparition'u grnm e apparance ise grn kelim ele
riyle karladk. Paratre ve "apparatre fiilleri iin ayn karl, yani grnm ek fiilini
kullanm akta saknca grmedik, -n
** (Alm.) Grnm e, dolulukla kendini sunma, grnr olma, -n
20

V arlk ve H ilik

sel bir gereklii (rnein, elektrik akm), onun eitli tezahrlerinin [manifestation] toplam olarak tanmlayan Poincarenin nominalizminin karsna, Duhem,
kavram o tezahrlerin sentetik birlii haline getiren kendi teorisini kartmakta
haklyd. Ve elbette fenomenoloji de hibir biimde bir nominalizm deildir.
Ama, kesin olarak diyebiliriz ki, dizinin nedeni olarak z, grnmelerin arasnda
ki balantdan baka bir ey deildir, yan kendisi de bir grnmedir. zlere ili
kin bir grnn (rnein, Husserldeki Wesenschau*) imknn aklayan ey de
budur. Bylece fenomenal varlk kendini ifa eder, varoluunu ifa ettii kadar
zn de ifa eder ve fenomenal varlk bu kendini ifa edilerin, tezahr edile
rin birbirine iyice balanm dizisinden bakaca bir ey deildir.
Peki bu, varolan tezahrlerine indirgeyerek btn dalizmlerr ortadan kaldr
may baardmz anlamna gelir mi? Daha ok, bunlarn hepsini birden yeni bir
dalizme, sonlu ile sonsuzun dalizmine dntrdk gibi grnyor. Nitekim,
varolan, tezahrlerinin sonlu bir dizisine indirgenemeyecektir, nk tezahr
edilerin her biri, srekli deiim halinde olan bir zneyle bir mnasebettir. Bir
nesne yalnzca bir tek Abschattung** iinden kendini ele verdii zaman, ancak
zne olma, bu Abschattung zerine bak alarn oaltma imknn beraberin
de getirir. Sz konusu Abschattung,u sonsuza kadar oaltmak iin bu yeterlidir.
Ayrca, eer grnmelerin dizisi sonsuz olsayd, ilk grnenlerin yeniden grnme
si mmkn olmazd, bu da samadr; ya da grnmelerin tmnn hep birden
verilebilecekleri anlamna gelirdi ki, bu daha da samadr. Gerekten de, unu iyi
anlayalm ki fenomen teorimiz, eyin gerekliini fenomenin nesnellii ile deitirir
ve bunu da sonsuza bavurarak temellendirir. u kasenin gereklii, urada olma
s ve ben olmamasdr. Bu durumu yle dile getireceiz: kasenin grnmelerinin
dizisi benim keyfime bal olmayan bir nedene baldr. Ama paras olduu dizi
ye bavurulmadan kendi kendisine indirgenen grnme, grse! [ntuitivel ve z
nel bir tamlktan, yani znenin etkilenme tarzndan bakaca bir ey olmayacaktr.
Eer fenomen akn olarak amlanacaksa, znenin kendisinin, toplam seriye do
ru grnmenin tesine gemesi gerekir, ki znenin tesine gemesi gereken bu
grnme de toplam dizinin bir parasdr. zne, k r m z y sahip olduu krm
z izlenimi zerinden yakalamaldr. K rm zdan kastmz, dizinin nedenidir;
* (Alm.) Husserlde, bir eyi btnl iinde bir defada anlamaya yarayan ngr, - n
** Bu Almanca kavram n kelim e anlam glgelem ek, glgesini drm ek eklinde verile
bilir. Kavramn Franszcaya aktanl (profil) referans alnarak, Trkede profil eklinde
karlanmaktadr, -n
21

Jean -P au l Sartre

elektroliz iinde izlenen elektrik akm, vbdir. Ama eer nesnenin akml, g
rnmenin hep tesine geilmesi zorunluluuna dayanyorsa, buradan kan sonu
da bir nesnenin ilkece kendi grnmelerinin dizisini sonsuz bir dizi olarak ortaya
koymasdr. Bylece sonlu olan grnme, kendi kendisini sonluluunda ifade eder
ama ayn zamanda da grnenm-grnmesi olarak kavranabilmek iin, sonsuza
doru tesine geilmi olmay gerektirir. Bu yeni kartlk, sonlu ve sonsuz, ya
da daha dorusu sonlu imdeki sonsuz, olmak ve grnmek dalizminin yerini
alr: gerekten de, grnen, nesnenin yalnzca bir vehesidir ve nesne btnyle
bu vehenin iinde ve btnyle onun dndadr. Bu vehe iinde tezahr ettii
srece, btnyle ieridedir: ayn zamanda dizinin nedeni de olan grnmenin
yaps olarak kendi kendini belirtir. Btnyle d ard ad r, nk dizinin kendi
si asla grnmeyecektir, grnemez de. Bylece, dan ile ieri, grnmeyen-varlk ile grnme, yeniden kartlk iine girer. Ayn biimde, belli bir saklg
[puissance] de gelip fenomene yerlemekte ve ona kendi akmlm, yani gerek
olan ya da mmkn olan grnmeler dizisi halinde gelitirilme gcn kazandnr. rettii eserlere indirgendiinde bile, Proustun dehas, bu eserlere ilikin sa
hip olunabilecek ve Proustun eserinin tketilemezlii" diye adlandrlacak olan
muhtemel bak alarnn sonsuzluuna edeerdir. Ama bir akmh ve sonsuza
bavuruyu gerektiren bu tketilemezlik, onu tam nesnede yakaladmz anda bir
exis deil midir? Nihayet z, kendisinin tezahr etmesini salayan bireysel g
rnmeden radikal bir biimde kopmutur; nk z, ilke olarak, bireysel tezahr
lerin sonsuz bir dizisi araclyla aa kanlabilmek zorunda olandr.
eitli kartlklarn yerine, bu kartlklarn hepsini birden kuran tek bir
dalizm koyarak kazanm m, yoksa kaybetmi mi olduk? Bunu biraz sonra g
receiz. imdilik, fenomen teorisinin ilk sonucu udur: Kantm fenomeninin
numene gndermesi gibi, grnme varla gndermez. Grnme, arkasnda hi
bir ey olmadndan ve yalnzca kendini (ve de grnmelerin toplam dizisini)
gsterdiinden, kendi varlndan bakaca bir varlk tarafndan tam yor ola
maz, grnme, zne-varlk ile mutlak-varl ayran ince hilik zar deildir. G
rnmenin z eer hibir varltfcla kartlk oluturmayan grnmek ise, bu g
rnmenin varl konusunda meru bir soran var demektir. Bizi burada urat
racak olan, varlk ve hilik zerine aratrmalarmzn hareket noktasn olutu
ran, ite bu sorundur.

22

Varhk ve H ilik

II
VARLIK FENOMEN VE FENOMENN VARLII
Grnme, kendisinden baka hibir varolan tarafndan desteklenmez: onun
kendi varl vardr. Dolaysyla ontolojik aratrmalarmzda karmza kan ilk
varlk, grnmenin varl olmaktadr. Grnmenin varl da bir grnme mi
dir peki? lk bata yleymi gibi geliyor. Fenomen kendim ifa edendir ve varlk
herkese belli bir biimde kendini ifa eder, zira ondan sz edebiliriz ve ona ili
kin belli bir anlaymz vardr. Bu nedenle, olduu gibi betimlenebilen bir var
lk fenomeni, varln bir grnmesi olmaldr. Varlk, bize sknt, bulant gibi
dorudan eriim yollaryla kendini gsterecektir ve ontoloji de varlk fenomeni
nin kendini ifa ettii haliyle, bir baka deyile, fenomenin herhangi bir aracya
gerek olmakszn betimlenmesi olacaktr. Yine de, her trl ontolojiye bir ba
lang sorusu yneltmek uygun der: bylece ulalan varhk fenomeni, feno
menlerin varlyla zde midir; yani: bana kendini ifa eden, bana grnen var
ln doas, bana grnen varolanlarn varlnn doasyla zde midir? Bura
da herhangi bir glk yokmu gibi grnyor: Husserl bir eidetik indirgeme
nin [rducton edetique] her zaman nasl mmkn olduunu, yani somut feno
menin, zne doru her zaman nasl tesine geilebileceini gstermitir. Heideggere gre de, insan-gereklii ontik-ontolojiktr [ontico-ontologique]; yan
insan-gereklii fenomenin varlna doru fenomenin tesine geebilir. Ama
tekil nesneden ze gei, homojenden homojene geitir. Varolandan varlk fe
nomenine geite de byle mi olur? Varlk fenomenine doru varolann tesine
gemek, gerekten kendi varlna doru fenomenin tesine gemek, tikel krm
znn kendi zne doru krmznn tesine gemek midir? una daha yakndan
bakalm.
Tekil bir nesnede, renk, koku, vb. nitelikleri ayrt etmek her zaman mmkn
dr. Ve bu niteliklerden hareketle, tpk imin[signe] imlemi [signfication] ima et
mesi gibi, bu niteliklerin ima ettii bir z saptanabilir: Nesne-z biraradal, d
zenli bir btn oluturmaktadr: z, nesnenin iinde deildir; nesnenin anlamdr,
onu ak eden grnmeler dizisinin nedenidir. Ama olmak/varlk, nesnenin, kav
ranabilir herhangi bir nitelii gibi bir nitelik de deildir, nesnenin bir anlam da
deildir. Nesne, bir imleme gnderdii gibi varla gndermez: rnein, varl/ol
may bir mevcudiyet [presence] gibi tanmlamak mmkn deildir nk mev
23

Je a n -P a u l Sartre

cut olmamak [absence] da ayn biimde varl ortaya karr, nitekim burada olma
mak, yine de olmaktr. Nesne, varla sahip olmad gibi, nesnenin varoluu da
varlkla bir katlm ilikisi, ya da, baka bir tr iliki kurmaz. Nesne vardr*, bu,
onun varlk/olma tarzn tanmlamann tek biimidir; nk nesne varl maske
lemez, ama onu ifa da etmez: onu maskelemez, nk arkalarndaki varl bul
mak iin varolann baz niteliklenni dlamaya uramak bouna olur, varlk o ni
teliklerin hepsinin ayn lde varldr onu ifa da etmez, nk varln ya
kalayabilmek iin nesneye bavurmak da bouna olur. Varolan, fenomendir, yani
niteliklerinin dzenli btn olarak kendi kendisini belirtir. Kendi varln deil,
kendi kendini belirtir. Varlk, sadece her trl aa karln [devoilement] ko
uludur: aa-kanlmak-iin-olan-varlktr [Letre pour devoler], aa kanlm varlk deildir. yleyse, Heideggerin szn ettii, o ontolojik olana doru
teye geme, ne anlama geliyor? Besbelli ki u masann ya da u iskemlenin varl
na doru tesine geebilir ve masa-olmaklk ya da iskemle-olmaklk sorusunu
ortaya atabilirim. Ama ayn anda da, artk hibir aa karln koulu olmayan,
-ama kendisi de bir aa karlm olan, bir grnme olan ve bu haliyle, bu kez
zerinde kendisini aa karabilecei bir varlk temeline ihtiya duyan-, feno
men-varl saptamak zere, gzlerimi fenomen-masadan ayrrm.
Eer fenomenlerin varl bir varlk fenomeni halinde zlmyorsa ve eer
yine de yalnzca bu varlk fenomenine bavurmakszn varlk zennde hibir ey
soyleyemiyorsak, her eyden nce varlk fenomenini fenomenin varl ile birle
tiren kesin mnasebet saptanmaldr. Daha nce yaptmz btn aklamalar,
varlk fenomenine ynelik amlayc bir grnn dorudan doruya esinledii
gz nne alnrsa, varlk fenomeni ile fenomenin varl arasndaki bu mnase
beti daha kolaylkla saptayabiliriz. Varl aa kanlm [devoilement] kou
lu olarak deil de, kavramlarla sabitlenebilen grnme olarak ele aldmzda,
her eyden nce, bilginin tek bana varln nedenini aklayamadn, yani fe
nomenin varlnn varlk fenomenine indirgenemediini anladk. Ksacas, var
lk fenomeni, Aziz Anselmus ve Descartesm kantlarnn ontolojik diye nitelendi
rildii anlamyla ontolojiktir. Varlk fenomeni bir varlk arsdr; fenomen
olarak, fenomentesi [transphenomerale] bir temel bulmay gerektirir. Varlk fe
* Metinde nemli bir arl olan Stre" kelimesi, fiil olarak kullanld yerlerde, rnein
metnin orijinalindeki il est" ifadesindeki gibi durumlarda tre = vard r eklinde karland.
Etren isim olarak kullanld yerlerde, anlama gre bazen varlk kelimesi, bazen
"olm ak kelimesi, bazen de her ikisi birden varlk/olmak kelimeleri tercih edildi, - n
24

V arlk ve H ilik

nomeni, varln fenomentes niteliini gerektirir. Bu demek deildir ki, varlk,

fenomenlerin arkasnda sakldr (fenomenin, varl maskeleyemediini grdk)
fenomenin, ayr bir varla gnderen bir grn olmas demek de deildir
(fenomen, grn olmasyla vardr, yani kendini varln temeli zerinde gste
rir). Bundan nceki dncelerden kan sonu dur: fenomenin varl feno
menle rtmesine karn, fenomene zg durumdan -yalnzca amlanld l
de varolmak durumundan- kurtulmak zorundadr, dolaysyla kendisi hak
knda edinilen bilgiyi aar ve bu bilgiyi temellendirir.

III
DNM-NCESt COGTO
VE PERCIPERENN VARLII
Yukarda saylan glklerin hepsinin de belli bir varlk anlayna, grnme
nosyonunun kendisiyle kesinlikle badamayacak bir ontolojik realizm tarzna
dayandklar yolundaki bir karlk, belki de ekici gelecektir. Grnmenin var
ln len ey, gerekten de onun grnyor olm asdr. Ve madem ki gerekli
i fenomenle snrladk, fenomene ilikin olarak da, onun grnd gibi olduu
nu syleyebilinz. Dncemizi neden en u noktasna kadar gtrp, grnme
nin varl onun grnmesidir demeyelim? Bu da sadece, Berkeleyin eski esse
est percipsine. yeni szckler eklemekten baka bir ey deildir. Nitekim bir
Husserlm, fenomenolojik indirgemeyi gerekletirdikten sonra, noema'y gerekolmayan diye niteleyip, onun esse"teinin [varlmn/olmaklmn] bir percipi
[alglanmak] olduunu bildirdiinde yapt ey de dpedz budur.
Berkeleyin nl forml bizi tatmin eder gibi grnmyor. Bu da, biri perripirim, teki de perriperenin yapsna bal iki temel nedenden kaynaklanyor.
Percpere nm doas. Gerekten de, her metafizik bir bilgi teorisini varsa
yyorsa, karlk olarak her bilgi teorisi de bir metafizii varsayar. Bu da, baka ey
lerin yan sra, varl onun hakknda edinilen bilgiye indirgeme kaygsndaki bir
idealizmin, bilginin varln nceden bir biimde gvenceye almak zorunda ol
duu anlamna gelir. Buna karlk, varln temellendrmeye uramakszn bil
giyi bir ven olarak ortaya koymakla ie balanr ve sonra da "esse est percipi ner
mesi ileri srlrse, alglama-alglanan btnl, salam bir varlk tarafndan
25

jea n -P a u t Sartre

desteklenmi olmad iin, hiliin iinde kp yok olur. Bylece bilginin varl
, bilgi tarafndan llemez; "percipi tarafndan kapsanmaz1. Dolaysyla percipere ve percipinin temel-varlgmn kendisi de percipi'den kurtulmu olmaldr; fenomentesi olmaldr. Hareket noktamza dnm oluyoruz. Bununla birlikte, percipinin, grnmenin yasalarndan kurtulan bir varla gnderme yaptn kabul
edebilir, bir yandan da bu fenomentesi varln znenin varl olduunu kabul
edebiliriz. Bylece, percipi, percipiensz [alglayana] gnderecektir bu demektir
ki bilinen, bilgiye gnderecektir, bilgi ise, bilindii haliyle deil de olduu haliyle
bilen varla, yani bilince gnderecektir. Husserlin anlad ey de buydu: nk
ona gre, noema, toesis'in ontolojik yasas percipi olan gerekd bir balla ise,
noesis de, tersine, balca zellii, onu bilen dnme [reflexion] kendini nce
den zaten orada olan gibi vermek olan gereklik'tir. nk bilen znenin var
lk/olmak yasas, bilinli-olmaktr. Bilin, iduyu ya da kendinin bilgisi diye adlan
drlan tikel bir bilgi kipi deil, znenin fenomentesi varlk/olma boyutudur.
Bu varlk/olmak boyutunu daha iyi anlamaya alalm. Bilincin bilinen haliyle
deil de olduu haliyle, bilen varlk olduunu sylyorduk. Demek ki eer o bil
ginin kendisini temellendirmek istiyorsak, bilginin nceliini bir yana brakma
mz uygun olur. Ve hi phesiz, bilin hem bilebilir, hem de kendim bilebilir.
Ama bilin, kendilii iinde, kendine dnk bir bilgiden daha baka bir eydir.
Husserlin gsterdii zere, her bilin bir eyin bilincidir. Bu, akm bir nes
neye gre konumlanm olmayan bir bilin yoktur anlamna gelir, ya da diyebi
liriz ki, bilincin ierii" yoktur. Seilen atf sistemine gre, kendini dnya ola
rak ya da psiik olarak oluturabilecek o ntr verilerden vazgemek gerekir.
Bir masa, tasavvur edilme kimliiyle bile bilincin iinde deildir. Bir masa, mek
nn [espace] iindedir, pencerenin yanndadr, vb. Gerekten de, masann varo
luu, bilin iin bir opaklk [opacite] odadr; bir eyin tm ieriinin dkm
n karmak iin sonsuz bir ilem gerekir. Bu opakl bilince buyur etmek, bi
lincin kendiliinden kartabilecei dkm sonsuza gndermek, bilinci bir ey
dzeyine indirmek ve cogio'yu reddetmek olur. u halde bir felsefenin birinci
adm, eyleri bilinten def etmek ve onunla dnya arasndaki gerek ilikiyi ye
niden kurmak, yani, bilincin dnyay konumlandran bilin olduunu gster
1) Besbelli bir ey k, percipere"nin yerine insan-gerekliinin baka b ir ta v r n [acticudel
yerletirm ek iin yaplacak her giriim ayn ekilde verimsiz kalacaktr. Varln insana
yapmak" [fare] im de amland kabul edilecek olsayd, o zaman da yapmann varln
[ltre du fairej da eylemin dnda tutm ak gerekecekti.
26

V arlk ve H ilik

mektir. Her bilin, bir nesneye ulamak iin kendine akmlat lde konumlandrcdr ve bu konum iinde kendim tketir: u anki bilincimde ynelim ad
na ne varsa, darya doru, masaya doru yneltilmitir; yarglayc ya da pratik,
btn etkinliklerim, u andaki tm duygulanmlarm [affectivte] masay hedef
lemekte ve onda emilmektedir. Her bilin [conscience] bilgi [connaissance] de
ildir (rnein, duygulanma dair bilinler [consciences affectives] vardr), ama
her bilen bilin ancak nesnesinin bilgisi olabilir.
Yine de bir bilen bilincin [consience connaissante], nesnesinin bilgisi olmas
iin zorunlu ve yeterli koul, bilincin, o bilgi olarak, kendi kendisinin bilinci ol
masdr. Bu, zorunlu bir kouldur: eer bilincim masa bilinci olmann bilinci ok
masayd, bu masann bilinci olacak ama masann bilinci olmann bilincinde olma
yacakt; ya da diyebiliriz ki, kendi kendisinden habersiz bir bilin olacakt, bilin
siz bir bilin olacakt bu da samadr. u yeterli bir kouldur: u masann bi
lincinde olduumun bilincinde olmam, gerekten de masann bilincinde olmam
iin yeterlidir. phesiz bu, benim o masann kendinde varolduunu olumlamam
iin yeterli deildir ama onun, benim iin varolduunu pekl olumlayabilirim.
Bu bilin bilinci ne olacaktr? Bilginin ncelii yanlsamasna o denli maruz
kalmaktayz ki bilin bilincim, Spinozanm yapt gibi bir idea ideae, yani bilgi
nin bilgisi [connaissance de connaissance] yapmaya dnden hazrz. Alain, Bil
mek, bildiinin bilincinde olmaktr biimindeki bu besbellilii ifade etmek zo
runda kaldnda, onu u terimlerle dile getirir: Bilmek, bildiini bilmektir.
Bylece dnm ya da bilincin konumsal bilincim* [conscience positionnelle
de la conscience] ya da daha iyisi, bilincin bilgisini tanmlam oluruz. Bu, ken
disi olmayan bir eye, yani zerine dnlm bilince [conscience reflechiel
ynelik eksiksiz bir bilin olurdu. Dolaysyla da kendine aknlard ve dnya
y konumlandran bilin olarak nesnesini hedeflerken kendini tketirdi. Sadece
bu nesnenin kendisi de bir bilin olurdu.
Bilincin bilincine ilikin bu aklamay kabul edebilmemiz mmkn grn
memektedir. Nitekim, bilincin bilgiye indirgenmesi, bilginin tipik zellii olan
zne-nesne ikiliini bilince tamay gerektirir. Ama eer bilen-bilinen iftinin
yasasn kabul edersek, bu kez de bilenin bilinen halme gelmesi iin nc bir
terim gerekecek ve kendimizi u ikilemin karsnda bulacaz: ya bilmen -bili* Burada, bilinci konumlandran bilinci, yan bilincin kendisini konu/nesne edinen bilinci
kastediyor Sartre. Dnm de byle bir kendi zerine dnen bilincin ifadesidir, - n
11

Jean -P au l Sartre

nen bilen- bilen bililenin bileni [connu -connaissant connu- connaissant connu du connaissant] dizisinin terimlerinden herhangi birinde duracaz, ki, o za
man, fenomenin tamam bilinmezliin iine der, yani her seferinde, son hal
kay oluturan kendisinin bilincinde olmayan bir dnme Lolarz ya da
sonsuza giden bir gerileyiin (idea, ideae, ideae, vb.) zorunluluunu ne sreriz
ki, bu da samadr. Bylece bilgiyi ontolojik olarak temellendirme zorunluluu
burada yeni bir zorunlulukla, bilgiyi epistemolojik olarak temellendirme zorun
luluuyla ikiye katlanacaktr. Ama iki katl olma yasasn bilince tamamak ge
rekir deil mi? Kendinin bilinci ift deildir. Eer sonsuz gerileyiten saknmak
istiyorsak, kendinin bilincinin, kendinden kendine doru dolaysz ve bilisel-olmayan [non-cognitif] bir mnasebet olmas gerekir.
Esasen dnmse! bilin [conscience reflexive] zerine dnlm bilinci
[conscience reflechie] kendi nesnesi olarak ortaya koyar, dnm edimi iinde,
zerine dnlm bilin zerine yarglarda bulunurum, ondan utanrm,
onunla vnrm, onu isterim, onu reddederim, vb. Alglamamn dolaysz bilin
ci ise, ne yargda bulunmama, ne istememe, ne de utan duymama imkn verir.
Dolaysz bilincim algm bilmez, onu ortaya koymaz: u andaki bilincimde yne
lim adna ne varsa darya doru, dnyaya doru yneltilmektedir. Buna kar
lk, algmn bu kendiliinden bilinci, algsal bilincimin kurucusu olmaktadr. Ba
ka bir deyile, nesneyi konumlandran her bilin, ayn zamanda da kendi kendi
sinin konumsal olmayan bilincidir [conscience non-positionne!le delle-meme].
u tabakann iinde duran sigaralar saysam, o sigara grubunun nesnel bir zel
liinin aa kt izlenimim edinirim: sigaralar on iki tanedir. Bu zellik, bilin
cime, dnyann iinde varolan bir zellik gibi grnr. Onlar saymann hibir
konumsal bilmeme de sahip olmayabilirim. Ben kendimi sayarken bilmem. Ka
nt da udur ki, bir toplama ilemini kendiliinden yapabilen ocuklar, daha
sonra bunu nasl baardklarn aklayam am aktadr: Piagetnin bunu kanulayar.
testleri, Alainin, Bilmek bildiini bilmektir' biimindeki formlne kar m
kemmel bir kar k oluturmaktadr. Ama yine de, o sigaralar benim iin :r.
iki tane olarak aa ktklar anda, toplama edimimin konulandrc-olmayar.*
* K om landnc ya da konulandran eklinde Trkeletirilen thetique" terim:. var : luulua Fchtenin kulland balamda yerlemitir. Fichte'ye gre konuiandne:
-bir eyin bir baka eyin benzen, eiti, ya da ei gibi de, bir baka eyin kart gibi de :
taya konmad, yalnzca kendi kendisiyle ayn olan olarak ortaya konduu bir y arr.zr '
Bir eyi hem bir gereklik olarak, konumsal olarak, hem de anlamsal olarak kavrarru-_= il
gili bir terimdir, -n
28

Varlk ve H ilik

[non-thetique] bir bilincine sahibimdir. Gerekten de eer beni sorgular, bana,

Orada ne yapyorsunuz? diye sorarlarsa, hemen cevap veriririm: Sayyorum,
ve bu cevap yalnzca dnm araclyla ulaabildiim anlk bilinci deil, ama
dnlm olmakszn geip gitmi olan bilinleri, dolaysz gemiim iinde her
zaman zerine dnlmemi bilinleri de hedef almaktadr. Nitekim, dn
mn, zerine dnlm bilince herhangi bir ncelii bulunmamaktadr: ze
rine dnlm bilinci kendisine amlayan, dnm deildir. Tam tersine,
dnm mmkn klan, dnmsel-olmayan bilintir [conscience non-reflexive]: Descartesm cogitosunun koulu olan dnm-ncesi [prereflexif] bir co
gito vardr. Ayrca, toplama edimimin bizatihi koulu olan ey de, saymann konulandnc-olmayan bilincidir. Eer baka trl olsayd, toplama ilemi nasl
olurdu da bilinlerimin birletirici izlei olurdu? Bu izlegm btn bir birletirme
ve tanma sentezleri dizisini ynetmesi iin, bir ey gibi deil, Heideggerin deyi
miyle sylersek, ancak anlanm-amlayan" [revelante-rveleel olarak varolabilen bir ilek ynelim gibi, kendinin bilincinde olmas gerekir. Nitekim, saymak
iin, sayma bilincine sahip olmak gerekir.
yle denecektir: hi phesiz yle ama ortada bir dng sz konusu. n
k saymak bilincine sahip olabilmem iin gerekten de saymam gerekmez mi? Bu
dorudur. Yine de bir dng yoktur burada, ya da denebilir ki, dngsel hal
de varolmak bilincin doasdr. Bu da u terimlerle ifade edilebilir: her bilinli
varolu, varolmak bilinci olarak varolur. Bilincin ilk bilincinin neden konumsal
[postionnelle] olmadn imdi anlyoruz: bilincin bilinci, bilinci olduu bilin
le bir ve ayndr. Kendim bir rpda alg bilinci ve alg olarak belirler. Sz dizi
minin bilinen bu zorunluluklar bizi imdiye kadar kendinin konumsal-olmayan bilncfnden [conscience non-positionnelle de soi] sz etmeye mecbur etti.
Ama, iyelik eklerinin hl bilgi fikrini uyandrd bu deyimi daha fazla kullan
mamz mmkn deildir. (Bundan byle iyelik eklerini yalnzca bir dilbilgisi
zorlamasna karlk verdiini gsteroek zere ayra iine alacaz.)
Bu kendi(nin) bilinci(ni) [conscience (de) soi] yeni bir bilin gibi deil, bir e
yin bilinci iin mmkn olan tek varolu kipi gibi dnmek zorundayz. 'Uzam
[etendu] iindeki bir nesne nasl boyut uyannca varolmak zorundaysa, bir
ynelim, bir zevk, bir ac da ancak kendi kendi(lerinin) dolaysz bilinc(i) olarak
varolabilir. Ynelimin varl bilinten bakaca bir ey olamaz, aksi takdirde y
nelim, bilincin iindeki ey olurdu. Dolaysyla herhangi bir dsal nedenin (or
29

Jea n -P a u l Sartre

ganik bir bozukluk, bilinalt bir itki, baka bir Erlebnis"*) psiik bir olayn - r
nein, bir zevkin- ortaya kmasna neden olabilecei, ve ayrca, kendi maddi
yaps iinde belirlenen bu olayn kendi(nin) bilinc(i) olarak ortaya kmak zo
runda brakld anlalmamal bundan. nk bu, konulandnc-olmayan bi
linci [conscience non-thetique] konumsal bilincin [conscience positionnelle] bir
nitelii yapmak (u masann konumsal bilinci olan algnn, fazladan, kendi(nin)
bilinc(i) niteliine sahip olmas anlamnda) ve bylece bilginin teorik ncelii
yanlsamasna yeni batan dmek olur. Bu, aynca, psiik olay bir ey haline ge
tirmek ve onu, rnein u mrekkep kdn pembe olarak niteleyebildiim gi
bi, bilinli diye nitelemek olur. Haz [plaisir] -mantksal adan bile- haz bilincin
den ayrlamaz. Haz(m) bilinc(i), bir haz maddesine sonradan kendini dayatacak
bir form olarak deil; varoluunun bizatihi kipi, yaplm olduu madde olarak
hazzm kurucusudur. Haz, haz bilincinden nce varolamaz gcllk [virtualite], ya da saklg [puissance] formu altnda bile. Saklg halindeki bir haz,
saklg halinde olma(nm) bilinc(i) dnda varolmayacaktr, bilin gcllkler
[vrtualite] yalnzca gcllklerin [virtualite] bilinci olarak vardr.
Karlk olarak, biraz nce gsterdiim gibi, hazz ona ilikin olarak edindiim
bilinle tanmlamaktan kanmak gerekmektedir. Bu, sapa yollardan geerek bizi
yeniden bilginin nceliine ulatracak bir bilin idealizmine dmek olur. Haz,
kendi kend(nin) biiinc(i)nin arkasnda kaybolmamaldr: o bir tasavvur deil, so
mut, dolu ve mutlak bir olaydr. Hazzm, kendi(nin) bilinc(in)in bir nitelii olma
s, kendi(nin) bilinc(i)nin zevkin bir nitelii olmasndan fazla deildir. Nasl ki, n
ce bir bilin, sonra da, bu bilincin, renklendirilen bir su gibi haz almay kabul
etmesi yoksa, nce (bilinsiz ya da psikolojik) bir haz sonra bu hazzm bilinli ol
ma niteliini bir k demeti gibi kabul etmesi de yoktur. Blnemez, ayntrlamaz bir varlk vardr niteliklerini daha alt dzeyden varlklar olarak tayan bir
tz deil, batan sona varolu olan bir varlk. Haz, kendi(nin) bilinc(i)nin varl,
kendi(nin) bilinc(i) de hazzm varlk/olmak yasasdr. Heideggerin, (bilinle deil,
Daseinla ilgili olarak) bu varln nasl (essentia), genelde sz edilebildii ka
daryla, onun varlndan (existentia) kalklarak dnlmelidir derken mkem
mel bir biimde ifade ettii ey budur. Bu demektir ki, bilin soyut bir imknn
[possibilite] tekil rnei olarak retilmemitir, varln banndan fkrrken z
n de, yani imknlarnn sentetik dzenleniini de yaratr ve ayakta tutar.
* Yaant, - n
30

V arlk ve H ilik

Bu ayn zamanda da bilincin varlk/olmak tarznn, ontolojik kantn bize amladmm tersi olduu anlamna gelmektedir: bilin, olmaktan nce mmkn ol
madndan, varlyla her trl imknn kayna ve koulu olduundan, onun
z de varoluunda ierilmtr. Bu da, Husserlin bilincin olgusal zorunlulu
umdan sz ederken mkemmel bir biimde ifade ettii eydir. Hazzm bir z
nn olabilmesi iin, nce bir haz(zm) bir bilinc(i) olgusu varolmaldr. Ve bilincin,
szmona yasalar diye bir eyden medet ummak, bunlarn birbirlerine eklem
lenmi biraradalklanyla bilincin zn oluturacaklarn sylemek de bounadr:
bir yasa, akn bir bilgi nesnesidir; yasann bilinci olabilir, bilincin yasas olamaz.
Ayn nedenlerden tr, bir bilince kendi kendisinden baka bir motivasyon da
atfedilemez. Aksi takdirde bilincin, bir etki olduu takdirde, kendi(nin) bilinc(i)
olmadn dnmek gerekirdi. Onun, bir yanyla, varlk(m) (olma(mn)) bilinci
olmakszn olmas gerekirdi. Bilinci bir yan-bilinalt ya da bir edilginlik olarak
ele alan, o ok sk rastlanan yanlsamann iine derdik. Ama bilin, bir utan
tekine bilintir. Dolaysyla bilin ancak kendisi tarafndan snrlandrlabilir.
Bilincin bu biimde kendiyle belirlenmesi, bir treyi [genese] gibi, bir olu
[devenir] gibi anlalmamaldr, nk o takdirde bilincin kendi varoluundan
nce olduunu varsaymak gerekirdi. Bu kendi kendini yarat bir edim olarak
da dnmemek gerekir. Aksi takdirde, bilin, aslnda edim olarak kend(nin)
bilinc(i) olurdu ki, deildir. Bilin bir varolu doluluudur ve kendinin bu bi
imde kendiyle belirlenii zsel bir zelliktir. Hatt bir ilerlemeyi varsaymaya
imkn veren, neden-olan-kendi [soi-cause] ile sonu-olan-kendi [soi-effe] ara
snda bir ilikiyi varsaymaya imkn veren kendi kendinin nedeni" [cause de soi]
deyimini de suistimal etmemek uygun olacaktr. Ksaca unu sylemek daha
doru olur: bilin kendiyle vardr. Ve bununla da onun kendim hilikten dev
irdii anlalmamaldr. Bilinten nce olduu dnlebilecek tek ey bir var
lk doluluudur ve bu varlk doluluunun hibir esi, varolmayan bir bilince
gndermede bulunamaz. Bilin hilii diye bir eyin varolmas iin, varolmu
olan ve artk varolmayan bir blm ile bu ilk bilincin hiliini ortaya koyarak
onunla bir tanma sentezi [synthese de recognition] gerekletiren bir tank bi
lin gerekir. Bilin hilikten ncedir ve kendini varlktan devirir2.
2) Bu, hibir ekilde, bilincin kendi varlnn temeli olduu anlamna gelmez. Tam tersine,
daha ilerde greceimiz gibi, bilincin varlnn eksiksiz bir olumsall vardr. Yalnzca
gsterm ek istiyoruz ki, 1) hibir ey bilincin nedeni deildir; 2) bilin kendi varlk/olmak
tarznn nedenidir.
31

Jean -P au l Sartre

Bu sonular kabul etmekte belki biraz glk ekebiliriz. Ama bunlara daha
yakndan baklacak olursa, tmyle ak olduklar grlr: buradaki aykrlk,
kendiyle varolularn [existences par soi] bulunmasnda deil, bu kendiyle varo
lulardan baka bir ey olamamasndadr. Gerekten dnlemez olan ey edil
gin varolutur, yani ne kendini retmek iin ne de korumak iin bir kuvveti ol
mayan ama yine de devam eden bir varolutur. Bu bak asndan, atalet ilke
sinden daha anlalmaz bir ey yoktur. Gerekten de, eer bir eyden gelmesi
mmkn olsayd, bilin nereden gelirdi? Bilinaltnn ya da fizyolojik olann
belirsizliklerinden. Ama bu kez de o belirsizliklerin nasl varolabldiklerini ve va
rolularn nereden devirdiklerini kendi kendimize soracak olursak, kendimizi
edilgin varolu kavramna dnm buluruz; yani, bilinli olmayan, varolularn
kendi kendilerinden devirmeyen bu verilerin, yine de nasl olup da varoluu
devam ettirebildiklerini ve hl bir bilin retmek kuvvetim kendilerinde bula
bildiklerini artk kesinlikle anlayamayz. A coTitingenta mundi, varolann olum
sall kantnn kazand byk saygnlk da bunu yeterince gstermektedir.
Bylece, bilginin nceliinden vazgemek suretiyle bilenin varln kefet
tik ve mutlakla karlatk; 17. Yzyl rasyonalistlerince tanmlanm ve bir bilgi
nesnesi olarak mantksal bir biimde oluturulmu olan o mutlakla. Ama asln
da bilgiye dair bir mutlak deil de varolua dair bir mutlak sz konusu olduun
dan, bu mutlak, bilinen bir mutlan, o mutlak hakknda edinilen bilgiye gre
celi olacan ve dolaysyla artk mutlak olmayacan syleyen mehur itirazdan
kurtulmaktadr. Aslnda, mudak burada bilgi alan zerinde mantksal bir kur
gunun sonucu deil, deneylerin en somut olannn znesidir. Ve mutlak, hibir
ekilde bu deneyime grece deildir, nk kendisi bu deneyimdir. Bu yzden
tzsel olmayan bir mutlaktr. Descartes rasyonalizminin ontolojik hatas, varolu
un z zerindeki nceliiyle tanmlanmas halinde mutlan bir tz olarak kavranamayacam grememi olmasdr. Bilincin hibir tzsel yan yoktur, o salt
bir grntr; u anlamda ki, ancak kendine grnd lde varolur. Ama
tam da salt grn olduu, tam bir boluk olduu iin (nk btn dnya
onun dnda kalmaktadr), grnn ve varoluun ondaki bu zdelii nede
niyle, mutlak olarak dnlebilmektedir.

32

V arlk ve H ilik

IV
PERCIPrNN VARLII
Aratrmamzn sonuna ulam gibi grnyoruz. eyleri, onlarn grn
lerine bal bir btnle indirgemitik, sonra bu grnlerin, kendisi grn
olmayan bir varl talep ettiklerini saptadk. Perdpi" bizi bir percipiens'e gn
derdi ve onun varl da bize bilin olarak anland. Bylece bilginin ontolojik
temeline, btn teki grnmelerin kendisine grnd ilk varla, her feno
menin kendisine kyasla grece olduu mutlaa ulam olduk. Bu, hibir biim
de terimin Kanttaki anlamyla zne deildir, znelim kendisidir, kendinin ken
dine ikinliidr [limmanence de soi soil. Daha imdiden, idealizmden kurtul
mu olduk: idealizm varl bilgi araclyla ler, bu da varl ikiliin [dualite]
yasasna tabi klar; bilinenden bakaca varhk yoktur, dnce bile sz konusu ol
sa yoktur: dnce ancak kendi rnleri ierisinden kendine grnr, yani, d
nceyi ancak ve ancak oluturulmu dncelerin ifadesi olarak kavrayabiliriz;
ve dncenin peine den filozof, kurulmu olan bilimleri sorgulayp dn
ceyi bu bilimlerden, onlarn imknnn koulu olarak devirmelidir. Biz bunun
tersine bilgi tarafndan kapsanmayan ama onu kuran bir varlk yakaladk. Ken
dini asla ifade edilmi olan dncelerin tasviri ya da imlemi olarak vermeyen,
olduu haliyle dorudan yakalanan bir dnce kavradk ve bu dorudan ya
kalama kipi, bir bilgi fenomeni deil, varln yapsdr. Husserlin kendisi ba
langtaki niyetine her zaman sadk kalmadysa da, biz u anda kendimizi Hus
serl fenomenoloj isinin alannda buluyoruz. Tatmin olduk mu? Fenomentesi bir
varla rastladk ama acaba bu gerekten de varhk fenomeninin bizi gnderdii
varlk mdr, gerekten de fenomenin varl mdr? Baka bir deyile, bilincin
varl, grn olarak grnn varln temellendirmeye yeter mi? Fenome
nin varln fenomenden alp bilince verirken, bilincin onu daha sonra fenome
ne geri vereceini hesaplyorduk. Bunu yapabilecek midir? Percpinin ontolo
jik gereklerine ynelik bir incelemenin bize retecei ey budur.
Her eyden nce belirtelim ki, alglanan eyin algland lde bir varl
vardr. u masay bir znel izlenimler sentezine indirgemek istediimde bile, en
azndan iaret etmek gerekir ki, o bu sentez ierisinde masa olarak amlanr, ma
sa sentezin akn snn, nedeni ve hedefidir. Masa bilginin nndedir ve hakkn
da edinilen bilgiyle bir tutulamaz, aksi takdirde bilin olurdu, yan salt ikinlik
33

Jean -P au l Sartre

olurdu ve masa olarak silinip giderdi. Ayn nedenden tr eer akln sak bir ay
rtrmas masay, kendisini kavramamz salayan znel izlenimlerin sentezin
den ayrmak zorunda olsa bile, masann en azndan bu sentez olm as mmkn
deildir: bu onu sentetik bir bag kurma edimine indirgemek olurdu. u halde
bilinen, bilginin iinde kaybolup gidemedii lde, ona bir varlk pay brak
mak gerekir. Bize, bu varln percipi olduu syleniyor. Her eyden nce unu
kabul edelim ki masa kendisine dair tasavvurlarn balantsna indirgenemedii
gibi percipinin varl da percipiensm km e -yani bilince- indirgenemez. Olsa ol
sa percipi'nin bu varla grece olduu sylenebilir. Ama bu grecelik, bizi, perci
pinin varln incelemekten muaf klmaz.
Gelin grn ki percipi'nin kipi, edilgindir. Dolaysyla eer fenomenin varl
kendi percipisinde yatyorsa, bu varlk edilginliktir. Grecelik ve edilginlk perci
pi ye indirgenenler olarak, esse'nin belirleyici yaplardrlar. Edilginlik nedir? Kay
na olmadm -yani ne temeli, ne de yaratcs olduum- bir deiime maruz
kaldmda edilginim. Bylece, varlm, kayna olmad bir varlk tarzna kat
lanmaktadr. Ne var ki, katlanmak iin, yine de varolmam gerekir ve varoluum
bundan tr her zaman iin edilginliin tesinde konumlanmaktadr. rnein,
edilgin bir biimde katlanmak elimde olan bir davrantr ve kararl bir ekilde
dlamak kadar zgrlm balar. Eer sonsuza kadar saldrya-maruz-kalm-olan durumunda kalmak zorundaysam, kendi varlmda diretmem gerekir,
yani kendi kendimi varolula donatmam gerekir. Ama tam da byle yapmakla,
uradm saldry, bir bakma kendi payma alr ve onu stlenirim, onun kar
snda edilgin olmaktan karm. Dolaysyla u seenekler belirmektedir: ya ken
di varlm iinde edilgin deilim, o zaman da ilk bata kayna olmam bile ol
sam etkilenilerimin [affectios] temeli haline gelirim ya da varoluuma varn
caya kadar edilginlikle mallmdr, varlm dardan edinilmi bir varlktr ve
o zaman da her ey hiliin iine yuvarlanr. Nitekim edilginlik iki ynden bir
den grece bir fenomen olmaktadr: edilginlik, eyleyen kiinin etkinliine ve ma
ruz kalan kiinin varoluuna grecedir. Buna gre edilginlik, edilgin varolann
varlnn kendisini ilgilendirmeyecektir: edilginlik, bir varlk ile baka bir varlk
arasndaki ilikidir, bir varlk ile hilik arasndaki iliki deildir. Perciperenin,
varln perceptumunu etkilemesi [affecter] imknszdr, nk etkilenmek iin,
perceptumun esasen herhangi bir ekilde verilmi olmas, dolaysyla, varlk ka
zanmadan nce varolmas gerekir. Bir yaratma, ancak yaratlm olan varln
34

V arlk ve H ilik

kendini toparlamas, hemen kendi stne kapanmak ve varlnn ykmll

n almak iin kendini yaratcdan koparmas kouluyla dnlebilir: bir kitap,
ite bu balam iinde yazanna kar varolur. Ama yaratma edimi sonsuzca de
vam etmek zorundaysa, yaratlm olan varlk en kck paralarna kadar s
rekli destekleniyorsa, kendine zg hibir bamszl yoksa, kendi kendisinde
hilikten bakaca bir ey deilse, o durumda, yaratlan hibir biimde yaratcsn
dan ayramaz, yaratcs tarafndan yutulur; sahte bir akmlkla kar karya ka
lrz ve yaratc, kendi znelliinden kma yanlsamasna bile sahip olamaz.3
Esasen maruz kalann edilginlii, eyleyende de eit bir edilginlik olmasn ge
rektirir etki ve tepki ilkesinin ifade ettii ey de budur: elimizi burmak, sk
trmak, kesmek mmkn olduu iindir ki, elimiz de burabilir, kesebilir, sk
trabilirdir. O zaman algya, bilgiye atfedilebilecek edilginlik pay ne olacaktr?
Alg da, bilgi de batan sona etkinliktir, kendiliindenliktir [spontaneitej. Tam
da salt kendiliindenlik olduu iin, hibir ey onu alt edemeyecei iin, bilin
hibir eye etkiyemez. Nitekim, esse est percipi, hibir eye etkiyemeyen salt ken
diliindenlik olan bilincin akm bir hilie varlk verirken, bir yandan da onun
hiliinin varlm korumasn gerektirir: bunlarn tm de samadr. Husserl
bu itirazlar, edilginlii noestse dahil etmek suretiyle nlemek istemitir: noesisteki edilginlik hyle ya da yaanmn salt ak ve edilgin sentezlerin maddesi
dir. Ama Husserlin yapt ey szn ettiimiz glklere fazladan bir glk
eklemekten ibarettir. Nitekim, biraz nce imknszlklarn gsterdiimiz o ntr
veriler, bylece yeniden iin iine girmi olurlar. Hi phesiz bunlar bilin "ie
rikleri deildirler, ama daha da anlalmaz olarak kalmaktadrlar. Hyle, gerek
ten de bilinten olamaz, yoksa saydamlk [translucidite] iinde silinip gider ve
nesneye doru tesine geilmek zorunda olan o izlenimsel ve direnli temeli su
namazd. Ama eer hyle bilince ait deilse, varln ve opaklm nereden sala
maktadr? Hem eylerin opak direncini, hem de dncenin znelliini nasl ko
ruyabilmektedir? Hylenin essesi, bir perripiden gelemez, nk hyle alglanm
bile deildir, nk bilin, nesnelere doru onun tesine gemektedir. Ama eer
varln yalnzca kendinden salyorsa, bilincin, ondan bamsz varolanlarla
mnasebeti gibi zmsz bir sorunla yeniden kar karya geliriz. Ve Husserlin noesiste bir hyle katman bulunduu ynndeki gr kabul edilse bile,
3) D escartesn tz retisi bu nedenden tr mantksal tamamlann Spm ozaclkta bul
makladr.
35

Jean -P au l Sartre

bilincin, nesnellie doru bu zneli nasl aabileceini kavrayamazdk. Husserl,

hyle'y, eyin zelliklerini ve bilincin zelliklerini vermek suretiyle, birinden te
kine geii kolaylatrm olduunu sand, ama yalnzca bilincin reddettii ve
dnyann paras olamayacak melez bir varlk yaratmay baard.
Ama bunun dnda, yukarda grdk ki percipi, perceptumun varlk yasas
nn grecelik [relativite] olmasn gerektirmektedir. Bilinenin varlnn bilgiye
grece olmas dnlebilir mi? Bir varolan iin, varln grecelii, o varolann
kendi varlna, kendi kendisinden baka bir eyde, yani kendisi olmad bir va
rolanda sahip olmasndan bakaca hangi anlama gelebilir? Elbette bir varln
kendinin dnda olmas, eer bununla anlatlmak istenen ey o varln kendine
has dsall ise, dnlemeyecek bir ey deildir. Ama burada durum bu de
ildir. Alglanan varlk bilincin nnde durmaktadr, bilin ona ulaamaz, o da
bilincin iine giremez ve bilinten kopmu olduu iin kendine has varoluun
dan da kopmu olarak varolur. Onu, Husserlin yapt gibi, bir gerekd kl
mak hibir eye yaramaz; gerekd vasfyla bile onun varolmas gerekir.
Bylece, varlk tarzlarm ilgilendirebilecek grecelik ve edilginlik belirlemeleri,
hibir durumda varla uygulanamayacaktr. Fenomenin esses onun percipi'si
olamaz. Bilincin fenomentesi varl, fenomenin fenomentesi varln temellendiremez. Fenomencilerin [phenomenistes] hatas grlyor: hakl olarak nes
neyi birbinne balanm grnmeler dizisine indirgedikten sonra, onun varln
da varlk tarzlarnn akna indirgemi olduklann sandlar ve bu yzden de onu,
zaten nceden varolan bir varlklar okluu arasndaki ilikileri gsterdikleri iin
yalnzca varlk tarzlanna uygulanabilecek kavramlar araclyla akladlar.

V
ONTOLOJK KANIT
Varln hakk verilmiyor: fenomenin varlna fenomentesilik atfetmekten
muaf olduumuzu sanyorduk, nk bilincin varlnn fenomentesiliini ke
fetmitik. imdi, tam tersine, bu fenomentesi olmann bile fenomenin varl
nn fenomentesi oluunu gerektirdiini greceiz. Dnmsel cogitodan deil,
ama percipiens'in dnm-ncesi varlndan devirilmesi gereken bir ontolojik
kant vardr. imdi bunu gzler nne sermeye alacaz.
36

V arlk ve H ilik

Her bilin bir eyin bilincidir. Bilincin bu tanm, son derece farkl iki ba
lamda ele alnabilir: bununla, ya bilincin kendi nesnesinin varlnn kurucusu
olduunu, ya da en derinlerdeki doas iinde, bilincin akn bir varlkla mna
sebet olduunu kastederiz. Ama formln ilk kabul, kendini kendiliinden
yok etmektedir: bir eyin bilinci olmak, bilin olmayan somut ve dolu bir mev
cudiyetin [presence] karsnda olmaktr. Hi phesiz, bir namevcudiyetn [absence] bilincinde olmak da mmkndr. Ama bu namevcudiyet zorunlu olarak
bir mevcudiyet temelinde grnr. Oysa daha nce grdmz gibi, bilin ger
ek bir znelliktir ve izlenim de znel bir doluluktur. Ama bu znellik, akn bir
nesneye izlenimsel bir doluluk kazandrarak onu ortaya koymak iin kendinden
kamaz. Dolaysyla, eer fenomenin varlnn ne pahasna olursa olsun bilin
ce baml olmas isteniyorsa, nesnenin de bilinten kendi mevcudiyeti ile deil
de kendi namevcudiyeti ile, kendi doluluu ile deil de kendi hilii ile ayrma
s gerekir. Eer varlk bilince aitse, nesne, bir baka varlk olarak deil, ama bir
varlk-olmayan olarak bilin deildir. Bu, kitabmzn ilk parasnda szn et
tiimiz, sonsuza bavurmadr. Husserle gre rnein, hylesel ekirdein, yalnz
ca doldurulularnn (Erfllung) o hylenin iinde bulunabilecek ynelimler ara
clyla canlandrlmas bizi znellikten karmaya yetmez. Gerek anlamda nesneletirici olan ynelimler ii bo ynelimlerdir, mevcut ve znel grnmenin
tesinde, grnmeler dizisinin sonsuz btnln hedef alan ynelimlerdir.
Ayrca, ynelimlerin hepsinin birden ayn anda verilmi olmasnn asla mmkn
olmamas nedeniyle, grntleri hedef aldklarn da kabul etmeliyiz. Dizideki
sonsuz sayda terimin hepsinin ayn anda, nesneliin kurucusu olan terim dn
da btn bu terimlerin gerek namevcudiyetleriyle [absence reelle] birlikte bi
lincin nnde olmas ilkesel bir imknszlktr. Bu izlenimler -sonsuz sayda bi
le olsalar- mevcutken znelin iinde eriyip giderler, onlara nesnel varlk kazan
dran ey mevcut olmaylardr. Nitekim, nesnenin varl salt bir varlk-olmayandr. Nesne bir eksiklik [manque] olarak tanmlanr. Nesne kendini saklayan
dr, ilke olarak hibir zaman verilmeyecek olandr, birbirini izleyen elden kaan
profiller halinde kendini sunandr. Peki ama, varlk-olmayan varln nasl teme
li olabilir? Namevcut ve beklenen znellik bu yoldan nasl nesnel hale gelmekte
dir? Umut ettiim byk bir sevin, bana korku veren bir ac, bu olgudan t
r belli bir akmlk kazanr, kabul ediyorum. Ama ikinlikteki bu akmlk bizi
znelden dar karm olmuyor. eylerin kendilerini profiller halinde -yani sa
37

Jean-Paul Sartre

dece grnmeler araclyla- verdikleri dorudur. Ve her grnmenin baka g

rnmelere gnderme yapt da dorudur. Ama bunlarn her biri, esasen yalnz
ca kendi bana bir akn varlk tr, yoksa znel bir izlenimse! madde [matiere
impressionablel deildir -b ir varlk doluluudur, bir eksiklik deil- bir mevcu
diyettir, bir namevcudiyet deil. Bir el abukluuyla, nesnenin gerekliini izlenimsel znel doluluun zerinde, nesnelliini de varlk-olmayan zerinde temellendirmeye kalkmak beyhudedir: nesnel asla znelden kmayacaktr; ne akn
ikinden kacaktr, ne de varlk varlk-olmayandan kacaktr. Ama denecektir
ki, Husserl bilinci tam da bir akmlk olarak tanmlar. Dorudur: ortaya koydu
u ey buradadr ve onun temel kefi de budur. Ne var ki, noemay noesisin ba
lla [correlatif] yaptnda ve yine noema'y essesi bir percipi olan bir gerek
d [irreel] yapt anda, kendi ilkesine tmyle ihanet etmektedir.
Bilin bir eyin bilincidir: bu demektir ki akmlk bilincin kurucu yapsdr;
yani bilin, kendisi olmayan bir varlkta tanarak doar. Bizim ontolojik kant
adn verdiimiz ey ite budur. Buna kar hi phesiz denecektir ki, bilincin
gereklilii bu gerein yerine getirilmesi gerektii anlamna gelmez. Ama bu iti
raz, Husserlin ynelimsellik adn verdii ve asli vasfn fark etmedii eyin ana
lizi karsnda deer tamaz. Bilin bir eyin bilincidir demek; bilin iin, bir e
yin amlayc grs olmann dnda, yani akn bir varlk olmann o kesin mec
buriyeti dnda varlk yoktur anlamna gelir. Salt znellik, eer nce verilmise,
nesneli ortaya koymak zere kendini amakta baarszla uramakla kalmaz,
ayrca, salt bir znellik de silinip giderdi. Tam olarak znellik diye adlandr
labilecek olan ey, bilinc(in) bilinc(i)dir. Ama bu bilin (olma) blinc(i)nin, ken
dini herhangi bir biimde nitelemesi gerekir ve kendini ancak amlayan gr
[intuition revelante] olarak niteleyebilir, aksi halde hibir ey deildir. Oysa,
amlayan bir gr, bir amlanan gerektirir. Mutlak znellik ancak bir anlanan
karsnda oluabilir, ikinlik ancak bir aknn kavran iinde tanmlanabilir.
Bu noktada, Kantm problematk idealizmi rtmesinin bir yanksyla yeniden
karlatmz dnlebilir. Ama daha ok Descartes dnmek gerekir. Bu
rada varln dzlemi zerinde bulunuyoruz, bilginin dzlemi zerinde deil;
sz konusu olan, iduyu [sens mteme] fenomenlerinin nesnel ve meknsal feno
menlerin varoluunu kapsadn deil, bilincin kendi varl iinde bilinli ol
mayan ve fenomentesi bir varl kapsadn gstermektir. zellikle de, znel
liin aslnda nesnellii kapsad ve kendi kendini nesneli oluturmak suretiyle
38

V arlk ve H ilik

oluturduu ynnde bir karlk vermek hibir eye yaramaz: znelliin nesne
li oluturmada gsz kaldn grdk. Bilin bir eyin bilincidir demek, bilin
cin, bilin olmayan ve bilin onu amladnda nceden zaten varolan olarak
kendini veren bir varln amlanm-anlam (revelation revelee) halinde orta
ya kmak zorunda olduunu sylemektir.
Bylece, salt grntden yola ktk ve tm doluluuyla varla ulatk. Bilin,
varoluuyla z ortaya koyan bir varlktr ve bunun tersine, z varoluu kapsa
yan bir varln, yani grn varl talep eden, ieren bir varln bilincidir.
Varlk her yerdedir. Elbette Heideggerin Daseina ayrd tanm bilince uygula
yabilir ve onun, kendi varl iinde varl kendisi iin soru olan bir varlk oldu
unu syleyebiliriz, ama bu tanm tamamlamak ve aa yukan u ekilde for
mlletirmek gerekir: bilin, kendi varl iinde varl kendisi iin soru olan ve de
bu varlk kendinden baka bir varl kapsad lde soru olan bir varlktr.
Hi phe yok ki, bu varlk ancak fenomenlerin fenomentesi varldr, fe
nomenlerin arkasna saklanacak numenal bir varlk deildir. Bilin tarafndan
imlenen ey, u masann, u ttn paketinin, lambann varldr, daha genel
olarak dnyann varldr. Bilin unu gerektirir: grnenin varl yalnzca g
rnd srece varolmamaldr. Bilin iin olann fenomentesi varlnn ta ken
disi, kendindedir.

VI
KENDNDE-VARLIK
Bundan nceki aklamalarmz desteklemek iin bavurmu olduumuz
varlk fenom eni ile ilgili baz eyleri imdi netletirebiliriz. Bilin, varolanlarn
amlanm-anlandr ve varolanlar bilincin karsna kendi varlklarnn teme
li zerinde karlar. Bununla birlikte, bir varolann varlnn zellii, kendini,
bilince, bizzat kendisinin, amamasdr; bir varolan varlndan soymak mm
kn deildir, varlk varolann her zaman mevcut olan temelidir, varlk varolann
her yerinde ve hibir yerindedir, hibir varlk yoktur ki bir varlk tarz olmasn
ve kendisini hem aa karan, hem de rten varlk tarznn iinden kavranma
sn. Bununla birlikte bilin varolann her zaman tesine geebilir, ama bilin va
rolann varlna doru deil de bu varln anlam na doru varolann tesine
39

Jean -P au l Sartre

geebilir. Bilmci ontik-ontolojik olarak adlandrmay mmkn klan da budur,

nk onun akmlgmn temel zelliklerinden biri, ontik olan ontolojik olana
doru amaktr. Varolann varlnn anlam, kendim bilince ak eden olarak,
varlk fenomenidir. Bu anlamn kendisi de bir varla sahiptir, ve o varlk teme
li zerinde aka ortaya kmaktadr. Skolastiin, varl ilgilendirecek her tr
l nermede ksr dng bulunduunu, nk varlk zerine dile getirilebilecek
her trl yargnn esasen varl ierdiini syleyen nl akl yrtmesini bu ba
k asndan kavramak mmkndr. Ne var ki, gerekte burada bir ksr dn
g yoktur, nk varln bu yeni anlamndan kendi anlamna doru bir teye
gei zorunlu deildir: varln anlam, varln kendi z varl da dahil olmak
zere, her fenomenin varl iin geerlidir. Varlk fenomeni varlk deildir, bu
nu daha nce saptamtk. Ama varl gsterir ve onu gerektirir aslnda, da
ha yukarda deindiimiz ontolojik kant, her ne kadar zellikle ve yalnzca var
lk fenomeni iin geerli olmasa bile; bilincin her alan iin geerli bir tek onto
lojik kant vardr. Ama bu kant, varlk fenomeninden renebileceimiz her e
yi dorulamaya yeter. Her ilk fenomen gibi, varlk fenomeni de bilince kendini
dolaysz bir biimde gsterir. Heideggerin deyimiyle, varlk fenomeninin ontolojrincesi anlayna, yani kavramlarla saptanmam ve aydnlatlmam bir an
laya her an sahibiz. u halde, imdi, bizim iin sz konusu olan, bu fenomeni
incelemek ve bu yoldan varln anlamn saptamaya almaktr. Bununla birlik
te unlara iaret etmek gerekmektedir:
1) Varln anlamna ilikin bu aydnlatma yalnzca fenomenin varl im ge
erlidir. Bilincin varl radikal bir biimde baka olduundan, onun anlam da
ha ileride tanmlayacamz ve fenomenin kendinde-varlma aykr den ba
ka bir varlk tipine, kendi-iin-varla getirilecek bir aydnlatma gerektirecektir;
amlanrm-amlantan yola kan zel bir aydnlatma gerektirecektir;
2) Kendinde-varln anlamna ilikin olarak burada girieceimiz aklama
ancak geici bir aklama olabilir. Bize burada anlanacak olan zellikler daha
sonra kavrayp saptamamz gereken daha baka anlamlar ieriyor. Buraya kadar
ortaya koyulan dnceler, bakla kesilmi gibi birbirinden kesinlikle ayr olan
iki varlk blgesinin ayntrlmasna imkn verdi: dnm-ncesi cogitonun var
l ile fenomenin varl. Ancak, varhk kavram, bu ekilde, kendi iinde iki bl
geye blnm olma zelliine sahip gibi grnse de, bu iki blgenin ayn ba
lk altna yerletinlebileceklenni aklamak gerekmektedir. Bu da, bu iki varlk
40

V arlk ve H ilik

tipinin incelenmesini gerektirecektir; ve uras aktr ki birinin ya da tekinin

anlamn, ancak, genel olarak varlk nosyonu ile olan asl mnasebetlerini ve on
lar birletiren ilikileri gsterebildiimiz takdirde tam olarak kavrayabileceiz.
Nitekim, konumsal olmayan kendi(nin) bilincCOnin incelenmesi suretiyle, feno
menin varlnn hibir durumda bilin zennde etkimesinin [agirl mmkn ol
madn gsterdik. Bu yoldan, fenomenin bilinle mnasebetlerine ilikin rea
list bir anlay gende brakm olduk. Ama ayn zamanda dnmsel olmayan
cogtonun kendiliindenliini incelemek suretiyle unu da gsterdik: bilince z
nellii nceden verilmise, bilin znelliinden kamaz ve bilincin hem akn
varlk zerinde etkiyebilmesi hem de akn bir varl oluturmasn salayan
edilginlik elerini kendinde tamas eliki yaratr. Bylece sorunun idealist
zmn de geride braktk. yle grnyor ki btn kaplan kapattk ve akn
varlk ile bilince, kapal ve iletiimsiz iki btnlk olarak bakmaya kendimizi
mahkum ettik. Bu durumda, realizmin ve idealizmin tesinde, sorunun bir ba
ka zm ierdiini gstermemiz gerekecek.
Bununla birlikte, burada hemen saptanabilecek baz zellikler var ve bunlann ou, yukarda sylediimiz eylerden kendi kendine kmakta.
Varlk fenomenine ilikin ak grmz, yaratmclk [le creationnisme]
adn vereceimiz ok genel bir nyarg tarafndan sklkla karartld. Dnyaya
varln Tannnn vermi olduu varsayldndan, varlk hep belli bir edilginlikle lekelenmi gibi grnyordu. Ama ex nihilo yaratm varln ortaya kn
aklayamaz, nk varlk, eer bir znellik iinde kavranrsa, bu Tannsal bir
znellik bile olsa, znellik-ii [intrasubjectif] bir varlk kipi halinde kalr. Bu z
nellikte, bir nesnelliin tasavvuru diye bir ey sz konusu olamaz, dolaysyla bu
znellik, nesnellik yaratma istencini tamaz. Kald ki varlk Leibnizin szn et
tii ma [fulguration]* yoluyla aniden znelin dna konmu bile olsa, kendini
ancak yaratcsna kar ve ona ramen varlk olarak olumlayabilir, aksi takdirde
yaratcsnda eriyip gider: srekli yaratma teorisi, Almanlarn Selbststndigkeit** dedikleri eyi varln elinden almak suretiyle, varl Tanrsal znelliin
iinde eritip yok eder. Eer varlk Tannmn karsnda varolmaktaysa, bu, varl
n kendi kendisinin dayana olmasndandr, Tannsal yaratmann en ufak izini
* Leibniz'in, Tanrsalln, m onadlan oluturma edimini betim lerken kulland terim: imek
akmas gibi ani bir ma, - n
** Kendi kendine yetm e, kendi ayaklan zerinde durma, baka bir eye bam l olmama. - n
41

Jean -P au l Sartre

bile tamamasmdandr. Ksacas, kendinde-varlk, yaratlm bile olsayd, yarat

ma araclyla aklan an azd t, nk kendinde-varlk varlm yaratln te
sinde sahiplenmektedir. Bu, varlk yaratlmamtr demekle ayn eydir. Ama
buradan varln kendi kendisini yaratt sonucu da karlmamaldr, nk o
zaman da onun kendinden nce olduunu varsaymak gerekir. Varlk, bilincin
olduu tarzda kendi kendinin nedeni olamaz. Varlk kendidir. Bunun anlam, onun
ne edilginlik ne de etkinlik olduudur. Bu nosyonlarn her ikisi de insani nos
yonlardr ve insan davranlarm ya da insan davranlarnn aralarm ifade
ederler. Bilinli bir varlk, bir erek dorultusunda aralar elinde bulundurdu
unda etkinlik vardr. Ve zerinde etkinlik gsterdiimiz nesnelere de, kendisi
ne hizmet ettikleri erei kendiliklerinden hedef almadklar srece, edilgin deriz.
Ksacas, insan etkindir ve kulland aralann da edilgin olduklan sylenir. Bu
kavramlar, mutlaklatnldklarmda her trl anlamlarn yitirirler. zel olarak,
varlk etkin deildir: bir erein ve aralarn olabilmesi iin, varln olmas gere
kir. Besbelli bir ey ki varlk edilgin de olamaz, nk edilgin varla sahip ol
mak iin varla sahip olmak gerekir. Varln kendinde-kaim oluu [consistance-en-soi de l'etre], etkin olann da edilgin olann da tesindedir. Ayn biimde,
olumsuzlamamn olduu kadar olumlamann da tesindedir. Olumlama her za
man bir eyin olumlamasdr, yani olumlayc edim, olumlanan eyden ayndr.
Ama, eer olumlanamn olumlayan gelip doldurduu ve onunla bir ve ayn ol
duu bir olumlama varsayacak olursak, byle bir olumlama, an doluluu ne
deniyle ve noema nu noesise dolayszca ikin olmas nedeniyle olumlanamaz. Fi
kirleri daha ak klmak zere, eer varl bilince kyasla tanmlayacak olursak,
varln ne olduu ite tam da burada ortaya kar: o, noesis iindeki noenad r,
yani en ufak mesafe brakmakszn kendi iindeliktr [inherence soi]. Bu a
dan bakldnda, ona ikinlk [immanence] adn vermemek gerekir, nk
kinlik her eye ramen kendine doru balant dr, kendinden kendine doru
[de soi soi] alnabilecek mesafenin en kdr. Ama varlk kendiyle balan
t deil, kendidir. Varlk kendim gerekletiremeyen bir kinlik, kendini olumlayamayan bir olumlama, kendi kendisiyle dopdolu olduu iin etkiyemeyen bir
etkinliktir. Her ey, sanki kendinin olumlamasn varln banndan kurtarmak
iin, varlk basncndan kurtulmak gerekirmiesine cereyan etmektedir. Kald
ki, varl, kendinin farkllamam bir olumlamas gibi de dnmemek gerekir:
kend-nin farkllamamlg [indifferencation de soi], kendini olumlamann
42

V arlk ve H ilik

sonsuz biimleri olarak, kendim sonsuzcasma olumlamann da tesindedir. Bu

ilk sonulan, varlk kendindedir diyerek zetleyeceiz.
Ama eer varlk kendinde-varlksa, bu demektir ki varlk kendi(nin) bilinci gi
bi kendine gndermez: varlk bu kendidir. O denli ki, kendiy oluturan, srek
li dnm eriyip bir zdelik kalbna girer. Bu yzden varlk temelde kendi te
sindedir ve ilk formlmz dilin zorunluluklarndan kaynaklanan bir yaklak
ifadeden bakaca bir ey olamaz. Aslnda varlk kendi kendisiyle dolu olduu iin
kendi kendisine opaktr. Bunu da varlk ne ise odur diyerek daha iyi ifade edebi
liriz. Bu forml, grnte, tam olarak analitik bir formldr. Aslnda zdelik il
kesi btn analitik yarglann koulsuz ilkesi olarak ele alndnda, bu forml z
delik ilkesine indirgenebilir olmaktan uzak kalr. Bu forml nce varln tekil
bir blgesini, kendinde-varln blgesini gsterir. Bunun tersine, kendi-iin'm var
lnn, ne. deilse o olan ve ne ise o olmayan biiminde tanmlandn greceiz.
Dolaysyla burada blgesel ve bu biimiyle de, sentetik bir ilke sz konusudur.
Ayrca; kendinde-varlk, ne ise odur biimindeki forml de, bilincin varln
gsteren formln karsna karmak gerekmektedir: nitekim bilin, greceimiz
gibi, ne ise o olan varlk olmak zorundadr. Bu da bizi, varlk ne ise odur tm
cesindeki -d u ra verilmesi gereken zel anlam konusunda bilgilendirir. Ne ise o
olmak zorunda bulunan varlklar varolduuna gre, ne ise o olmak olgusu, hi
bir biimde yalnzca belitsel [axiomatique] bir zellik deildir: ne ise o olmak
kendinde-varlm olumsal [contingent] bir ilkesidir. Bu balamda, analitik yarglann ilkesi olan zdelik ilkesi ayn zamanda da varla ilikin sentetik bir blge
sel ilke olur. zdelik ilkesi kendinde-varlm opaklvn gsterir. Bu opaklk, darda olduumuz iin onu renmek ve onu gzlemek zorunda kalacaz anlamn
da, bizim kendindenin karsndaki konumumuzu bal deildir. Kendnde-varlk
bir d$m kart olan ve bir yargya, yasaya, kendinin bilincine benzer hibir ie
riye sahip deildir. Kendindenin gizi yoktur: o, som'dur [massif]. Bir anlamda onu
bir sentez gibi tanmlamak mmkndr. Ama o btn sentezlerin en aynmazdr: kendinin kendiyle sentezidir. Buradan, doal olarak varln varl iinde ya
ltlm olduu ve kendinden olmayan eyle hibir mnasebet kurmad sonucu
kar. Geiler, olular [les devenrs], varln henz olaca ey olmadn ve da
ha imdiden olmad ey olduunu sylemeye imkn veren her ey, btn bun
lar ilke olarak ona yasaklanmtr. nk varlk, oluun varldr [l'etre du devenir] ve bundan tr de oluun tesindedir. Varlk, ne ise odur, bu da u anlama
43

Jean -P au l Sartre

gelir ki, kendi bama, ne deilse o olmamas bile imknszdr; nitekim onun hi
bir olumsuzlama iermediim grdk. Varlk, youn olumluluktur [plein posivite]. Dolaysyla bakalk nedir bilmez: kendini, bir baka varlktan baka olarak
asla ortaya koymaz; bakas ile hibir ba tayamaz. Varlk, smrlandnlmam bir
biimde kendisidir ve kendisi olmakla kendini tketir. Bu bak as iinde, da
ha sonra onun zamansallgm kapsamna smadn da greceiz. Varlk, vardr,
ve kt zaman varolmad bile artk sylenemez. Ya da en azndan u dene
bilir: varln artk varolmayan olarak bilincine ancak bir bilin varabilir, nk
bilin tam da zamansaldr. Ama kendisi daha nce olduu yerde bir eksiklik olaTak varolmamaktadr: varln youn olumluluu kendi yknts zerinde yeni

den biimlenmitir. Varlk vard, imdi ise baka varlklar var: hepsi bu.
Nihayet -b u da, saptadmz nc zellik olacak- kendinde-varlk vardr.
Bu, varln, ne mmkn olandan [retilebilecei, ne de zorunlu olana indirge
nebilecei anlamna gelir. Zorunluluk ideal nermelerin balantsn ilgilendirir,
varolanlarmkini deil. Fenomenal bir varolan, varolan olduu srece asla baka
bir varolandan tretilemez. Kendinde-varlm olumsall adn vereceimiz ey
de budur. Ne var ki, kendinde-varlk, ayn ekilde, bir mmkn olan dan da t
retilemez. Mmkn olma, kendi-iine ait bir yapdr, yan varln teki blgesi
ne aittir. Kendinde-varlk, asla mmkn de, imknsz da deildir, o vardr. Bi
lincin -antropomorfik terimlerle syleyecek olursak- kendinde-varlm fazladan
olduunu sylerken ifade edecei ey, yani onun kesinlikle hibir eyden, baka
bir varlktan da, bir mmkn olandan da, zorunlu bir yasadan da tretilemeyeceini sylerken ifade edecei ey, ite budur. Yaratlmam, varlk nedeni bu
lunmayan, bir baka varlkla hibir ba bulunmayan kendinde-varlk, ebediyen
fazladandr.
Varlk vardr. Varlk, kendinde olandr. Varlk, ne ise odur. Varlk fenomeni
nin geici incelenmesinin, fenomenlerin varlna atfetmemize izin verdii
zellik bunlardr. imdilik, aratrmamz daha ileriye gtrmek bizim iin
mmkn deil. Kendindenin -asla olduundan baka ey olmayan kendinde
n in - kendi-iinle ilikilerini gstermemizi ve aklamamz salayacak olan ey,
kendindenin incelenmesi deildir. Nitekim, grnmeler"den yola ktk ve aa
ma aama iki varlk tipini ortaya koymaya yneldik: kendinde ile kendi-iin, ki
bunlara ilikin henz yalnzca yzeysel ve eksik bilgilenimlere sahibiz. Bir yn
soru hl yantsz olarak ortada duruyor: bu iki varlk tipinin derindeki anlam
44

V arlk ve Hilik

nedir? Biri ve teki, hangi nedenlerden tr genel olarak varlha aittirler? Ra

dikal bir ekilde ayrlm bulunan bu iki varlk blgesini kendisinde ieren var
ln anlam nedir? Eer idealizm de, realizm de hak itibariyle iletiimsiz ama ol
gu itibariyle dpedz iletiimli bu blgeleri birletiren mnasebetleri aklamak
ta baarsz kalyorlarsa, bu soruna baka ne tr zmler bulunabilir? Ve feno
menin varl nasl fenomentesi olabilir?
Bu kitab, ite bu sorulara yant vermeyi denemek zere kaleme aldk.

45

Birinci Ksm
HLK SORUNU

BRNC BLM
OLUMSUZLAMANIN KKEN

i
SORGULAMA
Aratrmalarmz bizi varln barna getirdi. Ama ayn zamanda da bir a
maza ulatlar, nk kefetmi olduumuz iki varlk blgesi arasnda balant
kuramadk. Herhalde soruturmamz srdrebilmek iin semi olduumuz
perspektif ktyd. Descartes da ruh ile beden arasndaki ilikilerle uramak
zorunda kaldnda kendim benzer bir sorunun karsnda bulmutu. Bu du
rumda, dnen tz ile uzamsal tz arasndaki birliin gerekletii olgu alan
zerinde, imgelemde [imagination] zmn aranmasn tavsiye ediyordu. Tav
siyesi deerlidir: elbette bizim kaygmz Descartesm kaygs deil ve biz, imge
lemi de onun anlad gibi anlamyoruz. Ancak, Descartesm sylediklerinden bi
zim muhafaza edebileceimiz ey, bir mnasebetin iki terimini nce ayrp son
ra bir araya getirmeye almann yersiz olduudur: mnasebet sentezdir. Bunun
devam olarak, analizin sonular bu sentezin uraklaryla rtmez. Bay Laporte, yaltlm halde varolmak iin yaplmam olan yaltlm bir halde dnd
nde, soyutlama yapldn syler. Buna karlk, somut, yalnzca kendi kendi
siyle varolabilen bir btnlktr. Husserl de ayn grtedir: ona gre, krmz
bir soyuttur, nk renk figr olmakszn varolamaz. Ancak zamansal-meknsal
olan ey, btn belirlenimlenyle birlikte bir somuttur. Bu bak asndan, bi
lin bir soyuttur; nk kendi kendisinde kendindeye alan ontolojik bir kken
barndrmaktadr ve buna karlk fenomen de bilince "grnmek zorunda ol
duuna gre ayn biimde bir soyuttur. Bilin de fenomen de somutun urakla
rn olutururlar ve somut bu uraklardan oluan sentetik btnlkten baka bir
ey olamaz. Somut, rnein, Heidegger'in dnya-iinde-varlk (dnyada ol
49

Je a n -P a u l Sartre

ma)* adn verdii ve insann dnya ile olan o zgl birlemesini tayan, dnya
zerindeki insandr. Kanm yapt gibi deneymi imkn koullar zerinde
sorgulamak; Husserlm yapt gibi dnyay bilincin noema balla durumu
na indirgeyecek bir fenomenoiojik indirgeme gerekletirmek, bile isteye soyut
tan balamaktr. Ne var ki, Spinozanm sistemi iinde tzn kiplerinin sonsuza
kadar toplanmasyla tze ulalamad gibi, burada da, somut, kendisinden so
yutlanan elerin toplanmas ya da dzenlenmesiyle yeniden oluturulamaz.
Varlk blgelerinin ilikisi ilksel bir fkrmadr ve bu da varlklarn bizatihi ya
psnn parasdr. Esasen bunu, daha ilk incelemede fark ederiz. Gzmz a
mamz ve dnya-iindek-insan olarak o btnl tam bir naiflik iinde sorgu
lamamz yeter. Bu btnln betimlenmesi yoluyla u iki soruya yant verebilrz: 1) Dnyada olma diye adlandrdmz sentetik mnasebet nedir7 2) Arala
rndaki mnasebetin mmkn olmas iin, insan ve dnya ne olarak anlalma
ldr? Dorusunu sylemek gerekirse, bu iki soru birbiri zerine tamaktadr ve
bunlar ayn ayr yantlamay umamayz. Zira insan davranlarndan her biri
dnya zerindeki insan davran olarak bize ayn zamanda hem insan, hem
dnyay, hem de onlar birletiren mnasebeti verebilir; yeter ki, bu davranla
r ancak dnmn bakyla tespit edilebilecek znel duyum izleri gibi deil
de, nesnel olarak kavranabilen gereklikler gibi dnebilelim.
Kendimizi tek bir davrann incelenmesiyle snrlamayacaz. Tersine, bir
ok davran betimlemeye ve davrantan davrana ilerleyerek insan-dnya
ilikisinin derin anlamna nfuz etmeye alacaz. Ama her eyden nce ara
trmamzda bize yol gsterebilecek bir ilk davran semek uygun olur.
Esasen bu aray bile bize arzu edilen davran salyor: kendisi olduum bu
ben olan insan eer u anda dnya zerinde olduu haliyle kavrarsam, onun
varlk karsnda sorgulayc bir tavr iinde olduunu saptarm. Bana insann
dnya ile mnasebetini amlayabilecek bir davran var mdr? diye sorduum
anda bile sorguluyorum. Bu soruyu nesnel bir tarzda dnebilirim, nk sor
gulayann bizzat ben ya da beni okuyan ve benimle birlikte sorgulayan okur ol
masnn fazlaca nemi yoktur. Ama te yandan, bu som sadece u kdn ze
+ Bu terimin Heideggerin terminolojisindeki karl "m der welt sem dr. Bu tenm dnyada
olma ya da dnyada olmak eklinde karlamak da mmkndr. Terimin bir isim halinde
kullanld yerlerde dnya-iinde-varlk karln, dnyayla kurulan bir ilikinin ifadesi
olarak vurguland yerlerde de dnyada olma ya da dnyada olmak" karln tercih ede
ceiz. Metnin ilerleyen blmlerinde Sartre bu kavram ayrntl olarak ele alyor, -n
50

V arlk ve H ilik

rine yazlm szcklerin nesnel btn de deildir: onu ifade eden imlerle bu
sorunun ilgisi yoktur. Tek szckle, bir anlam ifade eden ey insan tavrdr. Pe
ki bu tavr bize neyi anlar7
Her soruda, sorguladmz bir varlk karsnda bulunuruz. Dolaysyla her
soru, sorgulayan bir varlk ile sorgulanan bir varl varsayar. Soru, insann kendinde-varlkla olan ilksel mnasebeti deildir, tersine, bu mnasebetin snrlar
iinde durur ve onu varsayar. te yandan, sorgulanan varl bir ey hakknda
sorgularz. Varl ne hakknda sorguluyorsam, ite o varln aknlma katlr:
varl, varlk tarzlar ya da varl konusunda sorgularm. Bu bak asndan so
ru, bekleyiin deiik bir trdr: sorgulanan varlktan bir yant beklerim. Yani,
sorgulama-ncesi bir ainalk fonu zerinde bu varlktan varln ya da varlk
tarzm bir ekilde ak etmesini beklerim. Yant bir evet ya da bir hayr olacak
tr. Soruyu, olumlama ya da olumsuzlamadan ilke olarak ayran ey, ayn l
de nesnel ve eliik olan bu iki imknn varldr. Grnte olumsuz yant
iermeyen somlar vardr tpk rnein yukarda sorduumuz soru gibi: Bu
tavrn bize amlad nedir? Ama, aslnda, bu tr sorulara, Hibir ey, Hi
kimse ya da Hibir zamanla yant vermenin her zaman mmkn olduu g
rlr. Nitekim, nsann dnya ile mnasebetini bana amlayabilecek bir davra
n var mdr? sorusunu sorduum anda, ilke olarak yle bir olumsuz yantn
imknn kabul ederim: Hayr, bylesi bir davran yoktur. Bu demektir ki,
byle bir davrann varolmaymm akn olgusuyla yz yze gelmeyi kabul edi
yoruz. Belki de bir varlk-olmayamn nesnel olarak varolduuna inanmamaya
eilim duyacaz; syleyeceimiz ey sadece bu olgunun beni kendi znelliime
gnderdii olacaktr: bu durumda akn varlktan, aranan davrann dpedz
bir kurmaca olduunu renirim. Ama, her eyden nce, bu davran salt bir
kurmaca diye nitelemek, olumsuzlamay ortadan kaldrmakszm maskelemektir.
Salt kurmaca olmak, burada bir kurmacadan baka bir ey olmamakla ede
erdir. Bundan baka, olumsuzlamanm gerekliim yok etmek de yantn ger
ekliini ortadan kaldrmaktr. Nitekim, bu yant bana varln kendisi vermek
te, dolaysyla olumsuzlamay bana ak eden de o olmaktadr. u halde sorgu
layan iin olumsuz bir yant srekli ve nesnel olarak mmkndr. Bu imknn
karsnda sorgulayan, bizatihi sorgulamakta oluundan tr, kendini sanki be
lirsizlik halinde ortaya koyar: yantn olumlu mu, yoksa olumsuz mu olacan
bilmezBylece soru, iki varlk-olmayan arasnda kurulmu bir kprdr: bilme
51

Jean -P au l Sartre

nin insandaki varlk-olmayan yan ve, akn varlktaki varlk-olmayan imkn.

Nihayet soru, bir hakikatin varoluunu gerektirir. Bizatihi soru araclyla, sor
gulayan, Bu byledir, baka trl deil demlebildii tarzda, nesnel bir yant
beklediini durulamaktadr. Tek szckle, hakikat, varln farkllamas vasfy
la, sorunun belirleyicisi olarak nc bir varlk-olmayan iin iine sokmakta
dr: snrlamann varlk-olmayamn [le non-etre de lmitation]. Bu l varlk-olmayan her sorgulamay, zellikle de metafizik sorgulamay koullandrr bi
zim sorgulamamz da metafizik bir sorgulamadr.
Varln aratrlmas im yola kmtk ve sorgulamalarmzn dizisi boyun
ca sanki varln barna kadar gtrlm gibiydik. Oysa, hedefe ulatmz
dndmz bir anda, sorgulamann kendisine yle bir gz atmak bile, ani
den, hilikle evrelenmi olduumuzu bize gsteriyor ite. Varlk hakkmdaki so
rularmz koullandran, varlk-olmayann bizim dmzdaki ve iimizdeki s
rekli olabilirliidir. Ve yantn snrlarn izecek olan da, yine varlk-olmayandr:
varlk ne olacaksa, bu, zorunlu olarak olm ad eyin fonu zerinden elde edile
cektir. Bu yant ne olursa olsun, u biimde formlletirilebilir: Varlk faudur ve
bunun dnda hibir ey deildir."
Bylece gerein yeni bir biletiricisiyle karlayoruz: varlk-olmayan. Soru
numuz daha da karmaklayor, nk artk yalnzca insann varlnn kendinde-varlkla olan mnasebetlerini ele almakla yetinmeyeceiz; varln varlk-olmayanla mnasebetini ve insann varlk-olmayan oluu ile akn varlk-olmayan
arasndaki mnasebetleri de irdelemek durumundayz. Ama buna daha yakn
dan bakalm.

II
OLUMSUZLAMALAR [LES NEGATIONS]
Bize, kendinde-varlm olumsuz yantlar salayamayaca itiraz yneltilecek
tir. Kendinde-varlm olumsuzlama gibi olumlamann da tesinde olduunu biz
kendimiz sylemiyor muyduk? Esasen sradan deneyim kendi kendisine indir
gendiinde, varlk-olmayan bize ak eder gibi grnmemektedir. Czdanmda
bin be yz frank olduunu dnyor ve ancak bin yuz frank buluyorum:
denecektir ki bu hibir biimde deneyimin bana bin be yz frankn varlk-ol52

V arlk ve H ilik

mayan oluunu gstermi olduu anlamna gelmez, sadece, benim yzer frank
lk on banknot saydm anlamna gelir. Olumsuzlama gerek anlamyla ba
na yklenebilecek bir eydir, yalnzca, umulan sonu ile elde edilen sonu ara
snda bir kyaslama yapmama imkn veren yarglayc bir edim [acte judicatif]
dzeyinde belirecektir. Bylece, olumsuzlama sadece yargnn bir nitelii olacak
tr ve sorgulayann beklentisi de yamt-yargmn bir beklentisi olacaktr. Hilie
gelince, o, kkenini olumsuz yarglardan devirecek, btn bu yarglarn akn
birliim kuran bir kavram olacak, X var deildir trnden bir nerme ilevi ta
yacaktr. Bu teorinin bizi nereye gtrd grlyor: bize, kendinde-varlm
olumlulukla dolu olduu ve kendi kendisinde hibir olumsuzlama iermedii
gsteriliyor. te yandan, szn ettiimiz olumsuz yarg, znel edim vasfyla ke
sin bir biimde olumlayc yargyla bir tutulmu oluyor: rnein Kantm, yarg
layc edimi kendi i dokusunda olumlayc edimden ayrm olduu dnl
myor; burada iki durumda da bir kavramlar sentezi gerekletirilmektedir; sa
dece, psiik yaamdaki somut ve dolu bir olay olan bu sentez, ilk durumda -dr"
koa araclyla gerekleiyor, ikinci durumda ise "deildir koa [copule]
araclyla: ayn biimde, elle yaplan ayklama ilemi (ayrma) ile elle yaplan
bir araya getirme ilemi (birletirme) ayn olgusal gereklie sahip iki nesnel dav
rantr. Bylelikle, olumsuzlama yarglayc edimin ucunda olacak, ama buna
karlk varln iinde olmayacaktr. Olumsuzlama, iki youn gereklik arasn
da skm bir gerekd gibidir ve bu iki gereklik de onu talep etmez: olum
suzlama konusunda sorgulanan kendinde-varlk bizi yargya gnderir, nk o,
olduundan baka deildir ve batan sona psiik olumluluk olan yarg da var
la gnderir, nk varl ilgilendiren ve dolaysyla akn olan bir olumsuzlamay formlletirir. Somut psiik ilemlerin sonucu olan, tam da bu ilemlerce
varoluun iinde ayakta tutulan, kendi araclyla varolma yetenei bulunmayan
olumsuzlama, bir noema ballann varoluuna sahiptir, esse'si tastamam pcrcip sinde yatar. Ve de olumsuz yarglarn kavramsal birlii olan Hiliin en ufak
bir gereklii bile -eer bu, Stoaclarn lectorilarma* verdikleri gereklik deil
se- olmayacaktr. Bu gr kabul edebilir myz?
Soru u terimlerle de sorulabilir: yarglayc nermenin [proposition judica
tif] yaps olarak olumsuzlama m hiliin kkenindedir yoksa, bunun tersine,
gerein yaps olarak hilik mi olumsuzlamanm kkeni ve temelidir? Bylece,
* Dilin ses im lerinin maddesiz anlamll. n
53

Jean -P au l Sartre

varlk sorunu, bizi, insan tavr olarak soru sorma meselesine gnderdi ve soru
meselesi de olumsuzlamanm varl meselesine gnderiyor.
Varlk-olmayanm her zaman bir insan beklentisinin snrlar iinde grnd
besbellidir. Bin be yz frank bulmay beklediim iindir ki ancak bin yz
bulurum. Fiziki ortaya att varsaymdan falanca dorulanmay bekledii iin
dir ki doa ona hayr diyebilir. Dolaysyla, olumsuzlamanm bir insan-dnya
mnasebetinin ilksel fonu zerinde belirdiini yadsmak beyhude olur; dnya,
kendi varlk-olmayanlann, onlar daha nceden birtakm imknlar halinde or
taya koymam olana gstermez. Ancak bu, o varlk-olmayanlar sak znellie
indirgemek gerektii anlamna m gelmektedir? Bu, onlara Stoadaki lecton gi
bi ya da Husserldeki noema gibi bir varolu vermek, ve onlar nemsemek zo
runda olduumuzu mu sylemektedir? Sanmyoruz.
Her eyden nce olumsuzlamanm yalnzca yargnn bir nitelii olduu doru
deildir: soru, sorgulayc bir yargyla formlleir, ama yarg deildir: yarg-ncesi bir davrantr; bakla, jestlerle de sorgulayabilirim; sorgulama araclyla
belli bir biimde varln karsnda dururum ve varlkla aramdaki bu mnase
bet, varlk mnasebetidir, yarg bunun istee bal ifadesinden ibarettir. Ayn bi
imde, sorgulaycnn varlk hakknda sorgulad, ille de bir insan deildir; bu
soru anlay, soruyu zneleraras bir fenomen sayarak onu uygun dt var
lktan koparr ve soruyu salt diyalog kiplii olarak havada brakr. unu anlamak
gerekir ki diyalog iindeki soru, tersine, 11sorgulamamn zel bir trdr ve de
sorgulanan varlk ille de bir dnen varlk deildir: eer otomobilim arza ya
parsa, karbratr, bujileri, vb. sorgularm; saatim durursa, bu aksakln neden
leri konusunda saatiyi sorgulayabilirim, ama saati de bu sefer saatin farkl me
kanizmalarna sorular yneltecektir. Benim karbratrden beklediim, saatinin
saatin arklarndan bekledii bir yarg deil, bir varlk almasdr ve ancak bu
almaya dayanarak sonradan bir yargya varlabilir. Ve bir varlk almas bekli
yorsam, bu, ayn zamanda bir varlk-olmayan almasnn olaslna kar da ha
zr oluumdandr. Eer karbratr sorguluyorsam, bu, karbratrde "hibir ey
olm am asn da mmkn grdm iindir. Bylece sorum, doas gerei, varlk-olmayanm belli bir yarg-ncesi kavranm kapsar; sorduum soru kendi
kendisinde, kkensel akmlm fonunda, bir varlk-olmayan ile varlk ilikisidir,
yani bir varlk ile varlk ilikisidir.
Esasen sorgulamann kendine zg doas sorularn sklkla bir insan tarafm54

Varlk ve Hilik

dan baka insanlara sorulmalarndan tr glgelense de, burada una dikkat

ekmek yerinde olur: yarglayc olmayan ok saydaki davran, varlk-olmayann varlk fonu zerinde yer alan o dorudan yakalann kkensel safl iin
de sunmaktadr. rnein, tahribat [destructonl ele alacak olursak, bunun hi
phesiz yargy bir ara gibi kullanabilecek bir etkinlik olduunu, ama yalnzca,
hatt ncelikle yarglayc olarak tammlanamayacam kabul etmemiz gerekir.
imdi tahribat sorgulamayla ayn yapy gstermektedir. phe yok ki insan bir
bakma, bir tahribat gerekletirilebilecek tek varlktr. Jeolojik bir krlma, bir
kasrga, tahrip etmez ya da, en azndan, dorudan tahrip etmez: sadece varlk
kitlelerinin dalmm deiime uratrlar. Kasrga sonrasnda, ncesine kyasla
eksik yoktur. Baka ey vardr. Ve bu ifade bile uygun dmemektedir, nk
bakal ortaya koymak iin, gemii herhangi

biT

ekilde akimda tutabilecek ve

onu artk-deil" formu iinde imdi ile kyaslayabilecek bir tank gerekir. Bu ta
nn mevcut olmamas durumunda, kasrgann sonrasnda da ncesinde de var
lk vardr: hepsi bundan ibarettir. Ve eer hortum, baz canllarn lmne se
bep olduysa, bu lmlere tank olan binlerinin mevcut olmas ile bu olay bir tah
ribat olarak yaanr. Tahribatn olmas iin, nce insandan varla giden bir m
nasebet, yani bir akmlk gerekir; ve bu mnasebetin snrlar iinde, insann, bir
varl tahnp-edileblir olarak kavramas gerekir. Bu, bir varln varlk iinde s
nrlayc keideme yapmasn varsayar ki, bu da, hakikat konusunda grd
mz gibi, daha imdiden hilemedir [neantisation]. Dnlen varlk budur ve
bunun dnda hibir ey deildir. Kendisine bir hedef gsterilen topu, btn
teki dorultular dnda, topunun namlusunu o hedef dorultusunda ayarla
maya zen gsterir. Ama varlk eer krlgan olarak kefedilmi olmasayd bun
dan ok daha fazlas olurdu. Ve krlganlk, belirlenmi koullar iersinde veril
mi bir varlk iin belli bir varlk-olmayanm olasl deilse nedir? Bir varlk,
eer kendi varl iinde, tanmlanm bir varlk-olmayanm imknn tayorsa
krlgandr. Ama bir kez daha yinelersek, krlganlk insan araclyla varla ge
lir, nk biraz nce szn ettiimiz bireyletirici snrlama [limitaton individualsante], krlganln kouludur: bir varlk krlgandr, yoksa mmkn olan
her trl tahribatn tesinde olan tm varlk deil. Bylece, insann bir varlkla
srdrd ilikinin ilk zemininde, varlkla kurduu bireyletirici snrlama ili
kisi bu varla, varlk-olmayanm ortaya knn srekli imkn olarak krlgan
l dahil eder. Ama hepsi bu deildir: tahrip edilebilirliin olmas iin, insann
55

Jean -P au l Sartre

ya olumlu olarak ya olumsuz olarak bu varhk-olmayann imkn karsnda be

lirlenmesi gerekir; bu imkn gerekletirmek (lam anlamyla tahribat yapmak)
ya da, varlk-olmayanm olumsuzlanmas yoluyla bu imkn her zaman basit bir
imkn dzeyinde tutmak (korunma nlemleri almak) iin gerekenleri yapmas
gerekir. Bylece kentleri tahrip edilebilir klan insandr, nk aslnda insan on
lar krlgan ve deerli eyler olarak ortaya koyar ve onlar iin bir dizi koama
nlemi alr. Ve bu nlemler btn yzndendir ki bir deprem ya da bir volkan
patlamas bu kentleri ya da bu insan yaplarn tahrip edebilir. Ve savan ilk an
lam da, hedefi de insann yaratt en kk yapda ierilir. u halde kabul et
mek gerekir ki tahribat z itibariyle insani bir eydir ve depremler araclyla
ya da dorudan doruya kentlerini tahrip eden, hortumlar araclyla ya da do
rudan doruya gemilerini tahrip eden insandr. Ama unu da itiraf etmek gere
kir ki tahribat, hiliin hilik olarak bir yarg-ncesi kavranm ve hilik k a r
sndaki bir davran varsayar. Ayrca tahribat, varla insan araclyla gelmek
le beraber, bir dnce deil, bir nesnel olgudur. Krlganlk gerekten de u in
vazosunun varl iine kaydedilmitir ve onun tahrip edilmesi benim yalnzca
saptayabileceim, geri dnsz ve mutlak bir olay olur. Varlk iin olduu gibi
varlk-olmayan iin de bir fenomentesilik vardr. Demek oluyor ki, tahrip et
me davrannn incelenmesi, bizi, sorgulayc davrann incelenmesiyle ayn
sonulara gtrmektedir.
Ama eer kesinlikle karar vermek istiyorsak, yapacamz ey, olumsuz bir
yargy kendi kendisinde dnmek ve olumsuz bir yargnn varlk-olmayant
varln barnda m ortaya kardn, yoksa sadece daha nceki bir kefi sap
tamaktan m ibaret olduunu kendimize sormaktr. Pierre ile saat drtte rande
vum var. On be dakika gecikerek geliyorum: Pierre hep tam vaktinde gelir; aca
ba beni beklemi mi? Buluacamz kafeye, oradaki mterilere bakyorum ve,
Burada yok diyorum. Pierrein mevcut olmayna ilikin bir gr m var, yok
sa olumsuzlama sadece yargyla birlikte mi devreye girmektedir? tik bakta, bu
rada grden sz etmek sama gibi grnyor, nk gerekten de hiin gr
s olamaz ve Pierrein mevcut olmay bu hitir. Yine de gndelik bilin bu g
rye tanklk eder. rnein, yle demez myz? Onun orada olmadn hemen
grdm. Olumsuzlamadaki basit bir yer deitirme mi sz konusudur burada?
una daha yakndan bakalm.
Buluacamz kafenin, kendi kendine, mterileriyle, masalaryla, oturma yer56

V arlk ve H ilik

lertyle, aynalaryla, yla, dumanl atmosferiyle, ve seslerin, birbirine arpan fin

can tabaklarnn, ieriyi dolduran admlann grltsyle birlikte bir varlk dolu
luu olduu besbellidir. Ve ayrntya ilikin edinebileceim btn grler, hepsi
de birer fenomentesi varla sahip fenomenler olan o kokularla, o seslerle, o
renklerle doludurlar. Bunun gibi, Pierrein benim bilmediim bu yerde u andaki
mevcudiyeti de ayn biimde bir varlk doluluudur. Her yerde doluluu buluyormuuz gibi grnyor. Ama unu gzlemlemek gerekir ki algda bir form her za
man bir fon zerinde oluturulur. Hibir nesne, hibir nesneler grubu fon ya da
form halinde dzenlenmek zere zel olarak seilmi deildir: her ey, benim dik
katimin dorultusuna baldr. O kafeye Pierret aramak iin girdiimde, kafenin
btn nesneleri fon halinde sentetik bir dzenleme oluturur ve Pierre bu fonun
zerinde belirmesi gereken olarak verilmitir. Ve kafenin fon halindeki bu dzen
lenii bir ilk hilemedir. Salonun her esi; insan, masa, iskemle, teki nesnelerin
tm tarafndan kurulan fondan kopmaya, kendilerini yaltmaya abalamakta ve
yeniden bu fonun farkszlamasnn iine dmekte, bu fonun iinde erimektedir.
nk fon ancak fazladan grlmekte olandr, tmyle marjinal bir dikkatin nes
nesi olandiT. Bylece, bir fonun tm edeerlilii iinde beliren ve onun iine g
mlen btn formlarn bu ilk hilenii, Pierre adl kii olan balca formun grn
mesinin zorunlu kouludur. Ve bu hileme benim grme verilmektedir, bakt
m btn nesnelerin, zellikle de bir an iin beni duraksatan (Acaba Pierre miy
di?) ve bir rpda da aslnda Pierrein yz olmadklar iin zlveren yzle
rin arka arkaya silinmelerinin tan olurum, Bununla birlikte, eer en sonunda Pierrei fark etseydim, grm salam bir e tarafndan doldurulmu olacakt, bir
denbire onun yznn ekimine kaplm olacaktm ve btn kafe belirsiz mev
cudiyet halinde onun evresinde dzenlenecekti. Ama Pierre burada deil ite. Bu,
hibir ekilde, onun orada mevcut olmayn kafenin herhangi belli bir yerinde
kefettiim anlamna gelmez. Aslnda Pierre, btn kafede namevcuttur; onun ora
da mevcut olmay kafey kendi silinii iinde dondurmakta, kafe Jon olarak kal
makta, kendini farkllamam btnlk olarak, yalnzca benim marjinallemi
dikkatime sunmaya devam etmekte, geriye doru kaymakta, hileniini srdr
mektedir. Yalnzca, kendini belirli bir form iin fon yapmakta, bu formu her yer
de n sra tamaktadr, onu her yerde bana sunmaktadr ve benim bakm ile
kafenin kat ve gerek nesneleri arasnda durmadan kayan bu form, tam da srek
li bir enyi olmaktadr; kafenin hilenme fonu zerinden hilik halinde kendini
57

Jea n -P a l Sartre

veren Pierre olmaktadr. yle ki, grye sunulmu olan ey bir hilik kprts, fo
nun hiliidir ve fonun hilenmesi formun grnmesine arda bulunur, onu g
rnmeye zorlar, grye sunulmu olan ey fonun yzeyinde bir hi gibi kayan hilik-formudur. u halde, "Pierre burada deil yargsna dayanak olan ey, gerek
ten de ikili bir hilemenin grsel kavrandr. Ve elbette, Pierrein kafede mev
cut olmay benden bu kaleye doru bir ilk mnasebeti varsayar; baz eylerin, ki
ilerin namevcudiyetini saptamay salayan beklentileri tamayan ve dolaysyla,
bu kafe ile hibir mnasebet iinde olmayan saysz kii vardr. Ne var ki, ben ke
sinlikle Pierrei grmeyi bekliyordum ve beklentim, bu kafeyi ilgilendiren gerek
bir olay olarak Perrein namevcudiyetiyle sonuland, bu namevcudiyeti benim
kefetmem u anda nesnel bir olgudur ve o namevcudiyet Pierrein, onu aradm
bu meknla sentetik mnasebeti olarak kendini sunar: namevcut Pierre bu kafeye
musallat olmakta [hante] ve kafenin fon halindeki hileyici dzenleniinin koulu
olmaktadr. Oysa ki, Wellington bu kafede deil, Paul Valery de burada deil,
vb. trnden, daha sonra elence olsun diye ortaya atabileceim yarglar, salt so
yut imlerdir, olumsuzlama ilkesinin ne gerek temeli ne de etkililii bulunan salt
uygulamalardr ve kafe ile Wellington ya da Valery arasnda gerek bir mnasebet
kurmay baaramaz: deil ilikisi, burada sadece dncedir. Bu da varlk-olmayann, olumsuzlama yargs araclyla eylere gelmediini gstermeye yeter: tam
tersine, olumsuzlama yargs varlk-olmayan tarafndan koullanr ve desteklenir.
Esasen baka trl nasl olabilirdi ki? Her ey varlk doluluu ve olumluluk
tan [positivite] ibaret olursa, yargnn olumsuz formunu kavramamz mmkn
olabilir mi hi? Bir an iin, olumsuzlamanm, beklenen sonu ile elde edilen so
nu arasnda kurulmu olan kyaslamadan ortaya kabileceini sanmtk. Ama,
bu kyaslamann ne olduuna bir bakalm: ite, bir olguyu saptayan somut ve
olumlu psiik edim olarak bir ilk yarg: Czdanmda 1300 frank var; ve ite yi
ne olgunun saptanmasndan ve bir olumlamadan baka bir ey olmayan bir yar
g daha: 1500 frank bulmay umuyordum. Bunlar gerek ve nesnel olgular,
olumlu psiik olaylar, olumlayan yarglardr. Olumsuzlama nerede yer bulabilir?
Onun, bir kategorinin dpedz uygulanmas olduu mu sanlyor? Zihnin, ele
me ve ayrma formu olarak, deil'e [non]* kendinde sahip olmas m isteniyor?
* Burada kelim elere eklenen olumsuzluk ekinden sz ediliyor. Yan Trkede "non-eirei
varlk-olmayan" ya da ''non-reflexiPi 'dnm sel-olm ayan ile karladmzda kullan
dmz olmayan olumsuzluk ekinden sz ediliyor, - n
58

V arlk ve H ilik

Gelgelelira bu durumda olumsuzlama, en kk olumsuzluk phesinden bile

yoksun braklm olur. Eer deil [olumsuzluk eki] kategorisinin, zihinde ol
gusal olarak varolan bir kategori olarak deil" kategorisinin, bilgilerimizi har
manlamak ve dzgeletrmek iin bavurduumuz bu olumlu ve somut yntemin
aniden bizdeki baz olumlayc yarglar tarafndan harekete geirildii ve bu yar
glarn sonucu olan kimi dncelere aniden gelip damgasn vurduu kabul edi
lirse, bu biimde dnmekle olumsuzlamay her trl olumsuz ilevinden
zenle arndrm oluruz. nk olumsuzlama varoluun reddedilmesidir.
Olumsuzlama yoluyla bir varlk (ya da bir varlk tarz) ortaya konmu, sonra da
hilie frlatlm olmaktadr. Eer olumsuzlama bir kategori ise, eer kimi yar
glarn zenne ylesine yerletirilen bir etiketten, baka bir ey deilse, bir varl
hileme gc, onu aniden ortaya karma ve adlandrp yeniden varlk-olmayana frlatma gc nereden gelecek? Eer kendisinden nce gelen yarglar, r
nek olarak verdiimiz saptamalar gibi olgusal saptamalarsa, olumsuzlama da z
gr bir icat gibi olmaldr, bizi sktran o olumluluk duvarndan bizi ekip
karmaldr: bu, hibir durumda daha nceki olumlamalarn sonucu olmayacak
ani bir kesintidir, zgn ve indirgenemez bir olaydr. Ama burada bilincin ala
nnda bulunuyoruz. Ve bilin bir olumsuzlama retemez, meer ki onu olum
suzlama bilinci eklinde retmesin. Hibir kategorinin bilinte ikamet etmesi
ve bir eymiesine orada oturmas mmkn deildir. Ani grsel keif olarak
deil, deil in (varlk) bilincinin bilinci olarak belirir. Ksacas, eer her yerde var
lk varsa, kavranamaz olan ey Bergsonun ne srd gibi yalnzca Hilik de
ildir: varlktan asla olumsuzlama tretilemeyecektr. Deil demenin mmkn
olmas iin zorunlu koul, varlk-olmayanm, iimizde ve dmzda srekli bir
mevcudiyeti olmasdr, hiliin varla musallat olmasdr.
Ama hilik nereden geliyor? Ve eer o, sorgulama davrannn, daha genel
olarak da felsefi ya da bilimsel her trl soruturmann birinci kouluysa, insan
varlnn hilikle ilk mnasebeti nedir, hleyici ilk davran hangisidir?

59

Jean -P au l Sartre

III
HLN DYALEKTK KAVRANII
Sorgulamann bizi getirip birdenbire kar karya brakt bu hiliin anla
m n [sens] ortaya koyma iddiasnda bulunabilmemiz iin henz ok erken.
Ama daha imdiden kesinletirebileceimiz baz eyler var. zellikle, varln,
ona musallat olan varlk-olmayanla mnasebetlerini saptamak fena olmaz. Nite
kim, varln karsndaki insan davranlar ile insann Hilik karsndaki dav
ranlar arasnda, gerekten de belli bir paralellik saptadk; ve hemen ardndan,
varlk ile varlk-olmayan, k ve glgenin olduklar tarzda, gerein iki tamam
layc bileeni gibi dnmenin ekimine kapldk: bu durumda, kesinlikle eza
manl olan iki nosyon sz konusu olacaktr ve bunlar varolanlarn retilmesinde
o ekilde birleeceklerdir ki ayr ayr ele alnmalar beyhude olacaktr. Salt varlk
ile salt vaik-olmayan iki soyutlama olacaktr ve ancak sentezleri somut gerek
liklerinde temellenecektir.
Hegelin bak as besbelli ki budur. Nitekim Hegel, Varlk ile Varlk-Olmayan arasndaki mnasebetleri M an tikta. inceler ve bu manta dncenin salt
belirlemelerinin sistemi adn verir. Tanmn da yle aklar1: Dnceler, on
lar genellikle kafamzda canlandrdmz biimiyle salt dnce deildir, n
k dnlen varlk dendii zaman, ierii ampirik bir ierik olan bir varlk an
lalr. Mantkta, dnceler o ekilde kavranrlar ki ierikleri salt dncenin
ierikleridir ve salt dnme tarafndan retilmi ieriklerdir. Elbette bu belir
lemeler, eylerde en isel olanlardr, ama ayn zamanda da kendilerinde ve
kendileri iin" dnldnde, dnmenin kendisinden karsanrlar ve do
ruluklar da kendilerinde kefedilir. Bununla birlikte, Hegelin mantnn tm
abas, srayla ele ald nosyonlarn eksik olduunu ve bunlar anlamak im
onlar kendisinde btnletirerek aan daha eksiksiz bir nosyona ykselmenin
zorunlu olduunu kantlamak2 olacaktr. Le Sennein, Hamelinin felsefesi iin
syledii eyi Hegele uyarlamak mmkndr: Alt terimlerden her biri st teri
me bamldr, tpk soyutun, kendisini gerekletirmek iin kendisine gereken
somuta baml olmas gibi. Hegele gre, asl somut, z ile birlikte, Varolan
dr, btn soyut uraklarn sentetik olarak btnlemeleriyle retilen ve bu u1) Introducton Pett Logique [Kk M antk'a G iri], bkz. 2. bask. E. XXIV. Lefebvre ta
rafndan alntlanm , Morceax Ckoiss [Seme Paralar).
2 ) Laporte, Le Problem e de VAbstraction [Soyutlama Sorunu), s. 25.
60

Varlk ve H ilik

raklann tamamlayclarn gerektirerek kendilerini orada atklar Btnlktr.

Bu balamda, Varlk, eer onu kendi kendisinde ele alrsak, yani onu, ze do
ru kendi kendisinin tesine gemesinden kopararak ele alrsak, en soyut ve en
yoksul soyutlama olacaktr. Gerekten de: Dolayszn dolaylyla ba kurmas gi
bi Varlk da zle ba kurar. eyler, genel olarak vardrlar, ama varlklar, zle
rini ifa etmekten [manifester] ibarettir. Varlk, z e geer; bunu u biimde ifa
de etmek mmkndr: Varlk z nvarsayar [presupposerl. z, Varla k
yasla her ne kadar dolaylanm grnse de, z yine de asl kkendir. Varlk ken
di temeline dner; Varlk zde kendi kendinin tesine geer3.
Varlk bylece temeli olan zden koparlnca sade ve bo dolayszlk (la
simple immediatete vide| haline gelir. Nitekim Tinin Fenomenolojisi de Varl
byle tanmlar, salt Varl hakikatin bak asndan dolayszlk olarak sunar.
Eer mantn balangc dolayszlk olmak zorundaysa, demek ki balangc da,
her trl belirlenmilikten nce gelen belirlenmemilik, mutlak hareket nokta
s olarak belirlenmemi[lik] olan V arlkta bulacaz.
Ama Varlk bylece belirlendii anda kendi kartna geer. Hegel, Petite Logiqcrete, Bu kendi varlk, der, salt soyutlama ve dolaysyla da mutlak olumsuzlamadr ki bu da, yine kendi dolaysz ura iinde ele alndnda varlk-olmayandr. Gerekten de, hilik, kendi kendisiyle yaln zdelik, eksiksiz bo
luk, belrlenimsizlik ve ieriksizlik deil midir? u halde salt varlk ve salt hilik
ayn eydir. Aslnda, bunlarn birbirlerinden farkllatklarm sylemek doru
dur. Fakat burada bu ikisi arasndaki fark henz belirlenmemi olduundan
-zira, varlk ile varlk-olmayan dolaysz ura [le moment immediat] kurarlarbu fark onlarda olduu haliyle adlandnlamaz, saf bir kamdan [opinion] ibaret
tir." Bu da, somut olarak, gkyznde ve yeryznde, varlk ve hilii kendinde
iermeyen hibir ey yoktur"' anlamna gelir.
Hegelin kavrayn kendi kendisinde tartmak iin henz ok erken: onun
karsnda tavr almamza imkn verecek olan ey, aratrmamzn sonularnn b
tndr. Ancak, Hegelin, varl varolann bir imlemine [signification] indirgemi
olduuna iaret etmek uygun olur. Varlk, kendisinin temeli ve kkeni olan z ta
rafndan kapsanmttr. Hegelin btn teorisi, mantn balangcnda, dolaysz
3) Esquisse de la logique, Hegel'in, 1 8 0 8 ile 1811 yllar arasnda, Nuremberg Lisesinde verdi
i derslere temel olarak kaleme ald notlar.
4) Hegel, Petit Logque [Kk M antk], E. LXXXVIII.
5) Hegel, G rande Loique, [Byk. M antk), B in nci Blm.
61

Jean-Paul Sartre

dolaylanm olandan, soyutu da kendisini kuran somuttan hareketle bulabilmek

iin felsefi bir giriimin gerekli olduu fiknne dayanr. Ama, varln, fenomene k
yasla, soyutun somuta kyasla olduu gibi olmadna daha nce iaret etmitik.
Varlk herhangi bir yap" deildir, nesnenin belli bir ura deildir, btn yap
larn ve btn uraklarn bizatihi kouludur, fenomenin tm zellikleri bu varlk
temeli zerinde ortaya kar. Ve, ayn biimde, eylerin varlnn onlarn zlerini
ifa etmekten ibaret olduu da kabul edilebilir deildir. nk, o zaman, bu var
ln da bir varl olmas gerekir. Esasen, eer eylerin varl, ifa etmekten iba
ret olsayd, iinde bu ilk yapnn izine bile rastlayamayacamz bir yerde, Varl
n salt bir uran Hegelin nasl saptayabilecei pek anlalmazd. Salt varln,
bizatihi belirlenimleri tarafndan yaltlm ve donmu bir halde, anlama yetisi [entendement] tarafndan saptand dorudur. Ama bu durumda, eer ze doru
teye geme [depassement] varln nde gelen zelliini oluturuyorsa ve eer an
lama yetisi belirlemekle [determiner] ve belirlenimlerde [determinaton] diret
mekle yetiniyorsa, nasl oluyor da varl tam da ifa etmekten ibaret olarak be
lirlemiyor, anlayamyoruz. Hegele gre her belirlemenin olumsuzlama olduu
sylenecektir. Ama anlama yetisi, bu balamda, nesnesinin olduundan baka tr
l olmasn yadsmakla yetinecektir. Bu hi phesiz her trl diyalektik giriimi
engellemeye yeler, ama teye geme hareketinin kklenne vanncaya kadar onu or
tadan kaldrmaya herhalde yetmez. Varlk, baka ey halinde kendi kendisinin te
sine getii lde, anlama yetisinin belirlemeleri tarafndan kapsanmaz. Varlk
kendi kendinin tesine getii lde, yani kendinin en derininde kendi kendisi
nin tesine gemenin kkeni olduu lde, tam tersine, onu kendi z belirlenim
leri iinde donduran anlama yetisine olduu gibi grnmek zorundadr. Varln ne
ise o olduunu olumlamak, en azndan kendi kendinin tesine gemesi olarak var
l el dememi bir halde brakmak olurdu. Hegeldeki teye geme [depasse
ment] nosyonunun belirsizlii ite buradadr: teye geme Hegelde kh ele alnan
varln en derininden gelen bir fkrma gibi grnr, kh bu varln srklendi
i bir dsal devinim gibi gnr. Anlama yetisinin, varlkta, bu varlk olmaktan
baka bir ey bulmadn olumlamak yetmez; bununla birlikte ne ise o olan varl
n nasl bundan baka trl olmadn da aklamak gerekir.
Ama burada incelenmesi uygun den ey, en bata, Hegelin u nermesidir:
varlk ve hilik iki kart edir ve aralarndaki fark da, sz konusu soyutlama
dzeyindeki basit bir "kandan [opinion] ibarettir.
62

V arlk ve H ilik

Hegelci anlama yetisinin yapt tarzda, varlk ile hilii tez ve antitez gibi bir
birine kar karmak, bunlar arasnda mantksal bir ezamanllk varsaymak olur.
Bylece iki kart e, bir mantksal dizinin iki u-terimi olarak ayn zamanda or
taya karlar. Ama burada unu gzden karmamak gerekir: ancak kart eler
ezamanl olabilir, nk ikisi de ayn biimde olumludur (ya da ayn ekilde
olumsuzdur). Ne var ki, varlk-olmayan varln kart [contraire] deil, eliii
dir [contradictoire]. Bu da, hiliin mantksal olarak varlktan sonra gelmesini ge
rektirir, nk hilik nce ortaya konmu, sonra yadsnm olan varlktr. Dolay
syla varlk ve varlk-olmayanm ayn ierie sahip kavramlar olmas mmkn de
ildir, nk, tam tersine, varlk-olmayan tinin indirgenemez bir seyrini varsayar:
varln ilksel farkllamamlt ne olursa olsun, varlk-olmayan ayn farkllamamlm yadsm adr. HegeFe, varl hilie geirme imknn veren ey, yap
t varlk tanmnn iine rtk bir ekilde olumsuzlamay buyur etmi olmasdr.
Burada kendiliinden u sonu kar; her tanm bir olumsuzluk ierir, nk He
gel, Spinozann bir formln alarak bize omnis determinatio est negatio* demitir.
Ve Hegel yle de yazmaz m: Varl baka eyden ayracak, onda bir ierik or
taya koyacak herhangi bir belirleme ya da ierik, onu kendi sakl iinde tutma
ya imkn vermeyecektir. Varlk salt belirlenmemilik ve boluktur, Onda hibir
yy kavranamaz...? Nitekim, o olumsuzlamay dardan getinp varla buyur
eden, sonra da onu varlk-olmayanm iine geirirken yeniden bulacak olan Hegelin kendisidir. Ancak burada, olumsuzlama nosyonu zerinde bile bir kelime
oyunu vardr. nk varlktaki her trl belirlemeyi ve her trl ierii yadsr
sam, bunu ancak ve en azndan, varln olduunu olumlayarak yapabilirim. Ger
ekten de, varla ilikin olarak neyi yadsrsak yadsyalm, onun u ya da bu ol
masn olumsuzlamamzdan tr, onu olmam klamazdk. Olumsuzlama, var
ln mutlak doluluk ve batan sona olumluluk olan varlk ekirdeine eriemez.
Buna karlk, varlk-olmayan, bu eksiksiz doluluk ekirdeinin kendisini hedef
alan bir olumsuzlamadr. Varlk-olmayan kendini kendi bannda yadsr. Hegel,
(Varlk ve hilik) ii bo soyutlamalardr ve bunlar ayn lde boturlar6 diye
yazdnda, boluun, bir eyin boluu olduunu unutmaktadr7. imdi, varlk,
kendi kendisiyle zdelik dndaki her trl belirlemeden boalmtr [yoksun

* Her belirlem e olumsuzlamadr. - n

6)P ett Lgique, 2. bask. E. LXXXVII.
7)
Her olumsuzlam amn belirlenm i b ir olumsuzlama olduuna", yan bir ierikte tand
na ilk kez Hegelm iaret etmi olduu dnldnde, bu daha da tuhaf kamaktadr.
63

Jean-Paul Sartre

kalmtr]; ama varlk-olmayan, varlktan boalmtr. Ksacas, burada Hegele

kar aklda tutulmas gereken ey, varln olduu ve de hiliin olm addr.
Bylece, varlk, farkllam [differenciee] hibir niteliin taycs olmasa bi
le, hilik, mantksal olarak ondan sonra gelir, nk hilik varl yadsmak ze
re varsayar, nk olmayan in* [non] indirgenemezli onu ele vermek zere bu
farkllamam varlk kitlesine fazladan eklenir. Bu, yalnzca varhk ve varlk-olmayan ayn dzlem zerine yerletirmeyi reddetmek zorunda olduumuz anla
mna gelmez, ayrca, hilii de iinden varln kaca bir kkensel boluk gi
bi ortaya koymamaya her zaman dikkat etmemiz gerektii anlamna gelir. Hi
lik nosyonunu bilinen formu altnda kullanmakta oluumuz, varln nceden
belirlenmi olan zglln [specificaton] her zaman varsayar. Bu bakmdan,
dilin, bize eyler'e ilikin bir hilik (hibir ey") ile insan varlklarna ilikin bir
hilik (hi kimse) sunmas arpcdr. Ama zglletirme pek ok durumda da
ha da ileriye gtrlr: bir tikel nesneler toplam gstererek yle deriz: Hibir
eye dokunma, yani, ok kesin bir ifadeyle sylersek, bu toplamdaki hibir e
ye dokunma. Ayn biimde, zel ya da kamusal yaamn ok belirli olaylar hak
knda sorgulanan kii u yant verir: Hibir ey bilmiyorum"; ve bu hibir ey,
onun sorguland olgularn btnn ierir. Sokrates bile, nl Hibir ey bil
mediimi biliyorum tmcesindeki o hibir ey ile, kesin bir ekilde Hakikat ola
rak dnlen varln tmne iaret etmektedir. Eer bir an iin, naf kozmo
gonilerin bak asn benimseyerek bu dnya varolmadan nce neyin var ol
duunu kendimize sormay denesek ve de hibir ey yantn versek, bu ncenin de, tpk bu hibir ey gibi gemie dnk etki tadn ister istemez
kabul etmek zorunda kalnz. Varln iine yerlemi olan bizlenn, buun yads
dmz ey, bu varlktan nce varln olmu olduudur. Olumsuzlama, burada,
yzn kkenlere doru eviren bir bilinten yaylmaktadr. Eer bu kkensel
boluun, bu dnyadan ve dnya fonnunu alm her btnden boalm olma
zelliini kaldrsaydk, bunun yan sra, bir sonray nvarsayan ve bu sonraya
gre oluturduum nce olma zelliini de kaldrsaydk, olumsuzlamanm kendi
si de ortadan kaybolurdu ve yerini, kavranmas hilik sfatyla bile ve zellikle de
bu sfatla imknsz olan, eksiksiz bir belirlenmemilie brakrd. Bylece, Spinozanm formln tersine evirerek, her olumsuzlamanm belirleme olduunu
syleyebiliriz. Bu demektir k varlk hilikten ncedir ve hilii kurar. Bundan
* Varlk-oJmciyan'daki olumsuzluk ifadesi,

n
64

V arlk ve H ilik

anlalmas gereken de, yalnzca, varln hilik zerinde mantksal bir ncelie
sahip olduu deil, ama ayrca, hiliin de etkililiini somut bir biimde varlk
tan devirdiidr. Hilik varla musallat olur diyerek dile getirdiimiz ey de bu
dur. Bu, varln kendini kavramak iin hibir ekilde hilie gereksinmedii, ve
varlk nosyonunun, iinde hilikten en kk bir iz bile bulmakszn batan so
na aratrlabilecei anlamna gelir. Ama bunun tersine, olmayan hilik [le neant
qui nest pas], [olmad iin] ancak dn alnm bir varolua sahip olabilir: hi
lik, varlm varlktan alr; onun sahip olduu varlk hilii ile ancak varln s
nrlar iinde karlalr; ve varln tmden yok oluu varlk-olmayanm saltana
tnn balangc deil, tersine, hiliin de ayn anda silinip gidii olur: varhk-olmayan ancak varln yzeyinde vardr.

IV
HLN FENOMENOLOJK KAVRANII
Aslnda varlk ve hilik arasndaki tamamlaycl baka trl dnmek de
mmkndr. Bunlarn her ikisinde de gerein ayn lde zorunlu iki bileeni
ni grmek mmkndr ve bunu Hegel gibi, varl hiliin iine geirmeden
ya da bizim yapmaya altmz gibi hiliin sonral zerinde diretmeden de
yapabiliriz: o zaman, tersine, varlk ve varlk-olmayanm birbirleri zerinde uy
guladklar karlkl dlama kuvvetleri zerinde durmak gerekir ve gereklik bir
bakma bu arpan kuvvetlerden doan gerilim olur. Heidegger, ite bu yeni
kavraya ynelir8.
Onun Hilik teorisinin Hegelinkine kyasla temsil ettii gelimeyi grmek iin
fazla zaman harcamaya gerek yoktur. ncelikle, varlk ve varlk-olmayan, artk ii
bo soyutlamalar deildir. Heidegger, temel yaptnda, varlk zerine sorgulama
nn meruiyetini gstermitir: varlk, Hegelde hl korumakta olduu o skolastik
tmellik vasfn artk tamaz; varln, aydnlatlmas gereken bir anlam vardr;
varln, bir ontoloji-nces kavran vardr ve bu insan-gerekliinin davra
nlarndan her birinde, yani onun her bir projesinde kapsanr. Ayn biimde, bir
filozofun Hilik sorununa deindii anda gndeme getirmesine alk olduumuz
amazlann da nem tamad ortaya kar: bu amazlar, anlama yetisinden ya8) Heidegger: Qu 'est-ce que la metaphysujue? (Metafizik Nedir?] (Fr. eviri Corbin, NRF, 1938).
65

je a n -P a u l Sartre

rarlanmay snrladklar ve sadece bu sorunun anlama yetisinin alanna girmediini gsterdikleri srece deer tarlar. Bunun tersine, insan-gerekliinde bir
hilik kavrammn bulunduuna iaret eden pek ok tavr vardr: nefret, savun
ma, pimanlk, vb. Hatt Dasein iin, hiliin karsnda bulunma ve onu fe
nomen olarak kefetme imkn bile srekli olarak mevcuttur: bu imkn idaralmasdr [angoisse]. Bununla birlikte, Heidegger, Hiliin somut kavrammn im
knlarn ortaya koyarken Hegelin dt hataya dmez, Varlk-Olmayan, so
yut bile olsa, bir varlk muhafaza etmez: Hilik, var deildir, kendim hiler. Hi
lik akmlk tarafndan tanr ve koullandrlr. Bilindii gibi, Heideggere gre
insan-gerekliinin varl, dnya-iinde-olmak eklinde tanmlanr. Arasal
gereklikler giderek genileyen emberler halinde birbirlerini ifade etlikleri l
de ve insan kendisini oluturan bu bileimden hareketle kendinin ne olduunu
gsterdii lde, dnya da arasal gereklerin sentetik btnldr. Bunun
anlam udur: insan-gereklii bir yandan varlk tarafndan kuatlm olarak
ortaya kar, nk bu gereklik kendini varln iinde bulur" (stch tefinden)
te yandan da, insan-gerekliini kuatan varln onun etrafnda dnya bii
minde yer almasn salayan ey insan-gerekliinin ta kendisidir. Ama insan-gereklii, ancak varln tesine gemek suretiyle onu dnya halinde dzenlenmi
btnlk [totalite organisee] olarak grnr klabilir. Heideggere gre, her trl
belirleme bir teye gemedir, nk her trl belirleme bir geri ekilmeyi, bir ba
k as edinmeyi varsayar. Dasein, dnyann dnya olarak atlp dikilmesinin
[surrection] koulu olan bu teye geii kendi kendisine, doru gerekletirir. Ger
ekten de, kendilik [ipseite] (Selbstheit) zellii, insann, ne ise o olmaktan ayrl
m olmasdr; insann kendisi olmayan varln olanca geniliiyle ne ise o ol
maktan ayrlm olmaktr. nsan kendi kendisine dnyann teki yanndan duyu
rulur ve ufuktan itibaren geri gelip kendi kendisine doru iselleir: insan te
lerden bir varlktr [un etre des lointams]. Varlk, btn varln iinden geen
iselleme devinimi iinde belirir ve dnya olarak dzenlenir, burada ne devini
min dnyaya, ne de dnyann devinime ncelii vardr. Ama kendinin byle g
rnmesi, dnyann, yani gerekliin btnn tesinden grnmesi, insan-gerekliinin de hiliin iinde yzeye kmasdr. Yalnzca hiliin iinde varkrtesine geilebilir. Varlk, ayn zamanda da dnyann tesinin bak a n s r-fdnya halinde dzenlenir, bu da,'bir yandan insan-gereklmin, varln va-j*-,
olmayan iinde yzeye k olarak belirmesi, te yandan da dnyann H__ s
66

V arlk ve Hilik

iindeyken askya alnm halde olmas anlamna gelir. daralmas, bu ifte ve

srekli hilemenin kefidir. Ve Dasein, dnyann bylece tesine geilmesin
den kalkarak dnyann olumsalln kefedecek, yani u soruyu soracaktr: Hi
bir ey yerine bir eylerin olmas nereden geliyor? Dolaysyla, dnyann olum
sall, bu olumsall kavramak zere hiliin iine yerleerek insan-gereklime
grnr.
te bylece hilik, varl drt bir yandan kuatrken, ayn anda da varlktan
kovulmu olur; ite bylece hilik, dnyann konturlarm oluturan olarak ken
disini sunar. Bu zm, bizi tatmin edebilir mi?
Dnyann dnya olarak yakalanmasnn hileyici olduu elbette yadsnamaz.
Dnya, dnya olarak grnd anda, kendini bundan baka bir ey olmayan gi
bi vermektedir. u halde bu kavrayn zorunlu karl, gerekten de insangerekliinin hiliin iinde yzeye kmasdr. Ama insan-gereklii nin varlk-olmayanm iinde bylece yzeye kma gc nereden geliyor? Hi phe yok
k Heidegger, olumsuzlamann temelini hilikten devirdii olgusu zerinde di
retmekte hakldr. Ama eer olumsuzlamay hilik temellendiriyorsa, bunun ne
deni hiliin, zsel yaps olarak olmayan (deil!) kendi iinde kapsamasdr.
Baka trl sylersek, hilik, olumsuzlamay farkllatrlmam boluk olarak,
ya da kendim bakalk gibi ortaya koymayacak bakalk olarak9 temellendirmez.
Hilik, olumsuz yargnn kkenindedir, nk kendisi de olumsuzlamadr.
Olumsuzlamay edim olarak kurar, nk kendisi varlk olarak olumsuzlamadr.
Hilik, ancak dnyann hilii olarak kendini zellikle hilerse hilik olabilir; ya
ni ancak hilemesi iinde kendini dnyann reddi olarak oluturmak zere bu
dnyaya doru zellikle ynelirse hilik olabilir. Hilik, varl barnda tar.
Ama yzeye k [emergence], bu hileyici reddi ne bakmdan anlalr hale ge
tirir? -n in tesinde kendinin projesi [projet de soi par del...] olan akmlm
hilii kurabilmesi yle dursun, tam tersine asl hilik akmlm barnda dur
makta ve onu koullandrmaktadr. Oysa, Heideggerin felsefesinin belirleyici
zellii, DaseifA betimlemek zere, hepsi de rtk olumsuzlamalar maskele
yen olumlu terimler kullanmasdr. Dasein kendi dndadr, dnya iindedir,
telerden bir varlktr, kaygdr (souc)*, kendi imknlarfdr, vb. Btn
9) H egelin dolaysz bakalk adn verdii ey.
* Burada kayg eklinde evirdiimiz souc kavram nn, bir endie anlamndan ziyade
ilgi gsterme" anlamna yakn olduunu ifade etmemiz gerekir. Bu ekilde, Heidegger
balamnda, souci kavramnn ierdii anlam daha iyi hissedebiliriz, - n
67

Jean -P au l Sartre

bunlar, sonuta, Daseinm kendinde olmadn kendi kendisine dolaysz bir

mesafede, "olm adn* ve kendi kendisini kendinde olmayan ve dnya olmayan
olarak ortaya koyduu lde dnyann tesine getiini sylemektir. Bu ba
lamda, Hegel, Tinin olumsuz olan olduunu bildirdiinde Heidegger karsnda
hakldr. Ne var ki her ikisine de ayn soruyu neredeyse farksz biimler altnda
sormak mmkndr; Hegele yle demek gerekir: Tini dolaym olarak ve
olumsuz olan olarak ortaya koymak yetmez, olumsuzluu tinin varlnn yaps
olarak gstermek gerekir. Kendini olumsuz olarak oluturabilmek iin tn ne ol
maldr? Heideggere de u sorulabilir: Eer olumsuzlama akmlm ilk yapsy
sa, dnyay amak iin insan-gerekliinin ilk yaps ne olmaldr? Her iki du
rumda da bize olumsuzlayc bir etkinlik gsterilmekte, ama bu etkinlii olum
suz bir varlk zerinde temellendirmekle uralmamaktadt. Ayrca Heidegger,
Hilii akmlm bir tr ynelimsel balla yaparken, onu, kkensel yaps
olarak bizatihi akmlm iine oktan dahil etmi olduunu grmemektedir.
Kald ki sonradan Hilii, varsaym gerei her trl somut olumsuzlamadan
kopartacak bir varlk-olmayan teorisi oluturacaksak, Hiliin olumsuzlamay
temellendirdiini ne srmek neye yarar? Eer, dnyann tesinde [par del] hi
liin iinde yzeye kyorsam, bu dnya-d hilik, varln barnda her an
rastladmz o varlk-olmayan birikintilerini nasl oluturabilir? Pierre burada
deil, Hi param kalmad, vb. diyorum. Bu gndelik yarglar temellendirebil
mek iin dnyann gerekten hilie doru tesine gemek ve sonra varla ka
dar geri dnmek mi gerekir? Hem byle bir ilem nasl gerekleebilir? Sz ko
nusu olan, dnyay hibir ekilde hiliin iine doru kaydrmak deildir, sade
ce, varln snrlar iinde kalarak, bir zneye bir yklem vermeyi reddetmektir.
Reddedilen her yklemin, yadsnan her varln bir ve ayn dnya-d hilik ta
rafndan kaplvermi olduu; varlk-olmayanm, olmayan eyin doluluu gibi ol
duu; dnyann, varlk-olmayan iinde, tpk gerein mmkn olanlarn ba
rnda olduu gibi askda olduu mu sylenecektir? Bu durumda her olumsuzlamann kkeninin tikel bir teye geme olmas gerekir: tekine doru varln
tesine geilmesi [depassement de letre vers lautre]. Ama bu teye geme, d
pedz Hegeldeki dolaymdan baka nedir ki dolaymn hileyici temelini da
ha nce ve beyhude yere Hegele sormam mydk? Kald ki bu aklama, belir
li bir nesnenin, varln barndaki her trden mevcudiyetini reddeden olumsuzlamalar iin (Kentauros yoktur" Onun gecikmesi iin neden yoktur"
68

V arlk ve H ilik

"Eski Yunanlar okelilii uygulamazlard) ve, gerektiinde, Hilii yarm kal

m tm projelerin, doru olmayan btn tasvirlerin, kaybolmu ya da yalnzca
fikri oluturulmu btn varlklarn bir tr geometrik yeri gibi oluturulmasna
katkda bulunabilecek radikal ve basit yadsmalar iin geerli olsa bile, varlk-oimayanm bu yorumu, varlk-olmayan kendi varlklarnda ieren -ve dorusunu
sylemek gerekirse en sk rastlanan- belli tipten gereklikler iin artk geerli ol
maz. Gerekten de, bu gerekliklerin bir ksmnn evrenin iinde ve gen kalan
ksmnn da darda, dnya-d hiliin iinde bulunduu nasl kabul edilebilir7
rnek olarak, bir konumun belirleniini, bir noktann yerinin belirlenmesini
koullandran mesafe nosyonunu ele alalm. Bu nosyonun olumsuz bir uraa
sahip olduunu grmek kolaydr: iki nokta belli bir uzunlukla ayrlm olduk
larnda aralarnda mesafe vardr. Yani bir doru parasnn olumlu yklemi olan
uzunluk burada, mutlak ve farkllamam bir yaknln olumsuzlanmas olarak
devreye girer. Mesafe, belki de dorunun A ve B olarak dnlen iki noktas
nn snrlarn oluturan uzunluundan baka bir ey olmayana indirgenmek iste
necektir. Ancak bu durumda, dikkatin ynnn deitirildii ve de ayn szc
n rts altnda grye baka bir nesne verildii grlmyor mu? iki snrucu ile doru paras tarafndan oluturulmu olan dzenli birleim bilgiye ger
ekten de iki farkl nesne salayabilir. Nitekim doru parasn grnn dolay
sz nesnesi olarak almak mmkndr; bu durumda bu doru paras, uzunluu
olumlu bir yklem olan dolu ve somut bir gerilimi gsterir ve iki nokta, A ve B
noktalan yalnzca btnn bir ura olarak grnrler, yani doru parasnn
kendi snrlan olarak A ve B grnr: o zaman, doru parasndan ve onun
uzunluundan kovulan olumsuzlama o iki snra snr: B noktasnn dou
parasnn snr olduunu sylemek, doru parasnn bu noktann tesine
uzanmadn sylemek demektir. Burada olumsuzlama nesnenin ikincil yaps
dr. Eer tersine, dikkat A ve B noktalar zerine yneltilirse, bunlar uzam fonu
zerinde grnn dolaysz nesneleri olarak kavranrlar. O doru paras dolu ve
somut nesne olarak silinip gider, iki noktadan itibaren boluk olarak, onlar ay
ran olumsuzluk olarak kavranr: olumsuzlama noktalardan kurtulur, noktalar
sn r olmaktan kar ve olumsuzlama doru parasnn uzunluuna mesafe vas
fm verir. Bylece doru paras ve iki ucunun yapya isel olumsuzlama ile olu
turduklar tm form iki trl kavranmaya da elverilidir. Daha dorusu iki form
vardr ve birinin grnme koulu tekinin dalmasdr, tpk alglamada bir nes
69

jea n -P a u l Sartre

neyi form olarak olutururken bir baka nesnenm de bir fon klnncaya kadar
telenmesinde -ya da tersinde- olduu gibi. Her iki durumda da, kh snr nos
yonuna, kh mesafe nosyonuna geen ama hibir durumda ortadan kaldrlama
yan ayn miktarda olumsuzlama buluruz. Mesafe fikrinin psikolojik olduu ve
yalnzca A noktasndan B noktasna gitmek iin katedilmek gereken uzam gs
terdii mi sylenecektir? Buna, yle karlk vereceiz: ayn olumsuzlama bu
katetmenin de iinde bulunur, nk bu nosyon tam da uzaklamann edilgin
direniini ifade eder. Heideggerle birlikte biz de 'insan-gerekliimn uzakhortadan-kaldrc [deseloignante] olduunu, yani mesafeleri hem yaratan hem
de yok eden (ent-fernend) olarak dnyada ortaya ktn kabul edeceiz. Ancak
bu uzakl-ortadan-kaldrma genel olarak bir uzaklamann olmas [pour
qul y ait] iin zorunlu koul olsa bile, stesinden gelinmesi gereken olumsuz
yap olarak uzaklamay da kendi kendisinde iermektedir. Mesafeyi bir lm'n basit sonucuna indirgemeye kalkmak beyhudedr: bundan nceki be
timlemelerde ortaya kt gibi, iki nokta ile onlarn arasnda kalan doru par
as, Almanlarn bir Getalt olarak adlandrdklar eym ayrtnlamaz birliine
sahiptir. Olumsuzlama bu birlii gerekletiren hartr. O iki noktay balayan
ve onlar mesafenin ayrtrlamaz birlii olarak grye sunan dolaysz mnase
beti kesin bir biimde tanmlar. Mesafeyi bir uzunluun lmne indirgemek
iddiasndaysanz bu olumsuzlamanm stn rtersiniz, nk bu lnn var
lk nedeni olan odur.
Az nce, mesafeyi inceleyerek gsterdiimiz eyi, ayn ekilde, mevcut olma
ma [absence], bakalam [alteration], bakalk [alterite], tiksinme [repulsion],
pimanlk, dalgnlk, vb. gibi gereklikleri betimlemek suretiyle de pekl gste
rebilirdik. Yalnzca yarg nesneleri olmayan, ama insan varl tarafndan duyum
sanan, mcadele edilen, korkulan, vb., ve sanki varolularnn zorunlu bir kou
luymu gibi isel yaplarnda olumsuzlama banndran sonsuz sayda gereklik
vardr. Bunlara olumsuz-binmler [negatites] diyeceiz. Kant, olumsuzlamanm
olumluluk koulu olduu kavramlardan, olumsuz ve olumlu arasnda bir tr
sentez olan sn r la y c kavramlardan (ruhun lmszl) sz ettiinde, bun
larn nemini fark etmiti. Olumsuzlamanm ilevi, ele alman nesnenm doasna
gre deiir: tamamen olumlu gereklikler (yine de, olumsuzlamay, kenarlar
nn netlik koulu olarak, onlar olduklar eyde durduran ey olarak tutan ger
eklikler) ile olumluluklar bir hilik deliini gizleyen bir grntden ibaret olan
70

Varlk ve H ilik

gereklikler arasnda, btn ara-durumlar [intermediaires] mmkndr. Her

halkarda bu olumsuzlamalar dnya-d [extra-mondaine] bir hiliin ime fr
latmak imknsz hale gelmektedir, nk bunlar varln iine dalmlardr,
varlk tarafndan desteklenirler ve gerekliin koullardrlar. Dnyatesi [ultramondane] hilik mutlak olumsuzlamay anlalr klar; bununla birlikte biraz
nce teki varlklar kadar gereklik ve etkililie sahip olan ama kendi ilerinde
varlk-olmayan barndran bir sr dnyatesi varlk kefettik. Bunlar gerein
snrlan iinde kalan bir aklama gerektirirler. Hilik eer varlk tarafndan ta
nmyorsa, hilik olarak dalp gider ve yeniden varlkla kar karya kalrz.
Hilik kendini ancak varlk fonu zerinde hileyebilir: eer hilik verilebiliyorsa, bu, ne varlktan nce ne de sonradr, ne de hilik genel bir tarzda varln d
nda verilir, varln bizatihi barnda, yreinde, bir kurtuk gibi ortaya kar.

V
HLN KKEN
imdi artk geriye doru bir gz atmak ve katettimiz yolu lmek uygun
olur. nce varlk sorusunu ortaya attk. Sonra bu sorunun kendisine ynelip, bir
insan davran tipi olarak onu sorguladk. O zaman da eer olumsuzlama varolmasayd, hibir sorunun, zellikle de varlk sorusunun sorulamayacan kabul
etmek zorunda kaldk. Ancak bu olumsuzlama da, daha yakndan bakldnda,
bizi kendisinin kkeni ve temeli olarak hilie gnderdi: dnyada olumsuzlama
olabilmesi iin ve dolaysyla kendimizi Varlk zerinde sorgulayabilmemiz iin,
hiliin herhangi bir biimde verilmi olmas gerekir. O zaman unu fark ettik
ki, hilii, tamamlayc ve soyut nosyon olarak da, varln askya alnd sonsuz
ortam olarak da, varlk dn da tasarlamak mmkn deildir. Olumsuz-birimler
adn verdiimiz bu zel gereklikleri kavrayabilmemiz iin hiliin Varln ba
rnda verilmi olmas gerekir. Ne var ki bu dnya-ii hilii kendinde-varlk
retmez: youn olumluluk olarak varlk nosyonu, hilii, yaplanndan biri ola
rak iermez. Ama onun hilii dladn sylemek de mmkn deildir: Varlk
hilikle herhangi bir mnasebet imde deildir. u an zel bir aciliyetle karm
za kan soru buradan kaynaklanmaktadr: Hilik eer varln dnda da, var
lktan itibaren de kavranamyorsa, ve te yandan varlk-olmayan da kendini hi71

Jea n -P a u l Sarre

lemek [se neantiser] iin gereken kuweti kendinden deviremyorsa, hilik nere
den gelmektedir?
Sorunu yakndan kavramak istersek, ncelikle hilie "kendini hileme zel
lii balayamayacamz kabul etmemiz gerekir. nk, kendini hilemek"
fiilini, en ufak bir varlk imasn dahi hilikten dlayarak ele aldmzda bile, iti
raf etmek gerekir ki, yalnzca varlk kendini hileyebilir, nk her ne biimde
olursa olsun kendini hilemek iin (var) olmak gerekir. Oysa hilik yoktur. Eer
hilikten sz edebiliyorsak, bu yalnzca hiliin bir varlk grnne, dn
alnm bir varla sahip olmasndandr, buna yukarda deindik. Hilik var de
ildir; hilik oldurulur; hilik kendini hilemez, hilik hiletirilir". u halde
geriye, zellii hilii hiletirmek olan, onu kendi varlyla ayakta tutan, onu
durmadan kendi varlyla yayan bir varln -kendinde olmayan bir varln-,
hiliin eylere gelmesine araclk eden bir varln varolmak zorunda olmas ka
lr. Ama bu varlk hilie kyasla nasl olmaldr ki, hilik onun araclyla ey
lere gelebilsin? ilk nce fark edilmesi gereken ey, bu dndmz varln
hilik karsnda edilgin olamayacadr; varhk onu edilgin bir ekilde kabul ede
mez; hilik baka bir varlk aracl olmadan, bu varla gelemez, bu bizi ye
niden sonsuza gnderirdi. Ama te yandan, hiliin dnyaya gelmesini salayan
varlk, kendisi bakalama uramadan kendi sonucunu reten Stoac neden gi
bi, hilii retirken bir yandan da bu retime ilgisiz kalamaz. Tam anlamyla
olumluluk olan bir varln kendi dnda akn bir varln hiliini yaratmas ve
srdrmesi dnlemez, nk varlkta, varln varlk-olmayana doru teye
gemesini salayan hibir ey yoktur, Hiliin dnyaya gelmesinde arac olan
Varlk, hilii kendi varl iinde hilemek zorundadr ve bu biimde bile bu
Varlk eer kendi varl iinde hilii kendi varlyla ilgili olarak hilemeseydi,
hilii bir akmlk olarak ikinliin ta barna yerletirme tehlikesiyle karlar
d. Hiliin dnyaya gelmesine araclk eden varlk, yle bir varlktr ki, varl
iinde kendi varlnn hilii soru konusu olur: Hiliin dnyaya gelmesine ara
clk eden varhk kendi z hilii olmak zorundadr. Ve bununla anlalmas gere
ken ey de, hileyen ve bylece bu kez kendisi varlk iinde bir temel gerektiren
bir edim deil, ama varln kazanlm olan ontolojik bir zelliidir. Geriye,
kendi kendisinin hilii olan varla, varln hangi hassas ve zel blgesinde
rastlayacamz renmek kalyor.
Balang noktas olarak yararlandmz davrann daha eksiksiz bir ekilde
72

V arlk ve H ilik

incelenmesi aratrmamzda bize yardmc olacak. Dolaysyla sorgulamaya geri

dnmek gerekiyor. Hatrlanacaktr; z gerei her sorunun bir olumsuz yantn
meknn ortaya koyduunu grmtk. Soruda, bir varlk, varl ya da varlk
tarz hakknda sorgulanr. Ve bu varlk tarz ya da bu varlk rtl durumdadr:
bu varln bir hilik olarak aa kmas iin her zaman ak duran bir imkn
vardr. Ama bir varolann her zaman hi [ren] olarak da aa kabileceinin bi
le dnlebilir bir olgu olmasndan tr, her soru, verili olan karsnda hileyic bir mesafe alm gerekletirildiini varsayar ve bu mesafe al bylece var
lk ile hilik arasnda gidip gelen basit bir sunu? [presentation] haline gelir. u
halde, sorgulayann, varl oluturan ve ancak varlk retebilen nedensel dizi
lerden kopabilmenin srekli imknna sahip olmas nemlidir. Gerekten de
eer sorunun sorgulaycda evrensel determinizm tarafndan belirlenmi olduu
nu kabul etseydik, soru anlalrlm kaybetmekle kalmaz, ayrca dnlebilir
olmaktan da kard. Nitekim, gerek bir neden gerek bir sonu retir ve neden
olunan varlk, neden tarafndan btnyle olumluluk iinde tutulmaktadr: var
l iinde nedene baml olduu lde, varlkta en ufak bir hilik nvesi bu
lunmayacaktr; sorgulayc, sorgulanann karsnda bir tr hileyci mesafe al
gerekletirebilmek zorunda olduu lde dnyann nedensel dzeninden kur
tulur, varlktan ayrlr. Bunun anlam udur: ikili bir hileme devinimiyle, sor
gulayc sorgulanan varlk ve varlk-olmayan arasnda ntr bir duruma yerleti
rerek kendisi karsnda hiletirir ve bir varlk-olmayan olma imknn ken
dinden kartabilmek iin kendim varlktan kopararak sorgulanan karsnda
kendisi de hileir. Bylece, soru ile birlikte, belli bir dozda olumsuz-birim dn
yaya buyur edilir: hiliin dnyay gkkua renklerine boyadn, eylerin s
tnde dn gryoruz. Ama soru ayn zamanda da kendini varlktan ayrr ve
kendi kendisini, sorgulayan olarak kendi varl iinde ynlendirip motive eden
bir sorgulaycdan kaynaklanr. u halde soru tanm gerei insani bir sretir.
Dolaysyla insan, en azndan bu durumda, kendini, hiliin dnya zerinde
almasn salayan bir varlk olarak sunmakta ve bunu, kendisi de o erek uru
na varlk-olmayam kendine bulatrd lde yapmaktadr.
Bu aklamalar, daha nce szn ettiimiz olumsuz-birimlerin incelenme
sinde bizim iin ipucu olabilir. Olumsuz-birimlerin akn gereklikler olduklar
na hi phe yok: rnein mesafe, dikkate alnmas gereken, aba harcayarak
almas gereken bir ey olarak kendini bize dayatr. Yine de bu gereklikler ok
73

Jean -P au l Sartre

zel bir doaya sahiptirler hepsi de, insan-gereklimm dnya ile olan zsel bir
mnasebetine dolaysz bir biimde iaret ederler. Kkenlerini, insan varlnn
bir ediminden, bir beklentisinden ya da bir projesinden devirirler, hepsi de
kendini dnyaya angaje klan insana grndkleri lde, varln bir ynne
iaret ederler. Ve olumsuz-birimlerin gsterdii insan-dnya mnasebetlerinin,
bizim ampirik etkinliimizden kaynaklanan deneyim-sonras ilikilerle hibir
ortak yan yoktur. Dnyann nesnelerinin, Heideggere gre, insan-gerekliince kefedilmelerine araclk eden o kullanlabilirlik [ustensilite] mnasebetle
ri de sz konusu deildir. Her olumsuz-birim, daha ok bu kullanlabilirlik m
nasebetinin temel koullarndan biri gibi belirir. Varln btnlnn evre
mizde kullanlacak aralar halinde dzenlenmesi iin, birbirine gnderen ve ije
yarayabilecek farkllam bireimlere [complexe] blnmesi iin, olumsuzlama,
baka eyler arasndan bir ey olarak deil de byk varlk kitlelerinin eyler ha
linde dzenleniini ve paylatrlmasn yneten kategoriye! bir balk olarak or
taya kmaldr. Bylece insann kendisini kuatan varln ortasnda ortaya
k, bir dnyann kefedilmesini salar. Ama bu ortaya kn zsel ve ncelik
li an, olumsuzlamadr. Bylece bu almann ilk sonucuna ulam oluyoruz:
insan, hiliin dnyaya gelmesine araclk eden varlktr. Ama bu sorun hemen
peinden bir yenisini getiriyor: insan kendi varl iinde ne olmaldr ki, hilik
onun araclyla varla gelebilsin?
Varlk varlktan bakasn douramaz ve eer, insan bu dourma sreci iin
de kapsanmsa ondan yalnzca varlk kacaktr. Eer insan bu sreci sorgula
yabilmek, yani onu soru haline getirebilmek zorundaysa, onu bir btn olarak
gznn nnde tutabilmesi, yani kendi kendisini varln dna koyabilmesi
ve bylece varln varlk yapsn zayflatabilmesi gerekir. Bununla birlikte, kar
sna yerletirilmi olan varlk ynn geici sreyle bile olsa yok etme gc insan-gerekliine verilmemitir. Onun deiime uratabilecei ey, bu varlkla
olan mnasebeti'dr. nsan-gereklii iin, tikel bir varolan devreden karmak,
kendi kendisini bu varolana kyasla devreden karmaktr. Bu durumda o varo
lana eriimsizdir, o varolan, eriminin dndadr; varolan ona etkiyemez, nk
insan-gereklii bir hiliin tesine [par-del un neant] ekilmitir, tnsan-gerekliginin kendini yaltacak bir hilik ifraz etme imknna, Stoaclardan sonra Descartes da bir isim vermitir: bu isim, zgrlktr. Ama zgrlk burada bir sz
ckten ibarettir. Sorunun iinde daha ilerilere gitmek istiyorsak, bu yantla ye
74

Varlk ve H ilik

tinmememiz ve imdi kendimize unu sormamz gerekir: Eer hilik, dnyaya

zgrlk araclyla gelmek zorundaysa, insan zgrl ne olmaldr?
zgrlk sorununu btn genilii iinde ele almak u aamada bizim iin
mmkn deil10. Nitekim, buraya kadar sylediklerimiz, zgrln insan ruhu
nun yaltlm bir biimde dnlebilecek ve betimlenebilecek bir yetisi olmad
n aka gsteriyor. Bizim tanmlamaya alm olduumuz ey, hiliin g
rnmesini koullandrd lde insann varldr ve bu varlk bize zgrlk ola
rak grnd. Bylece hiliin hilenmesinin gerekli koulu olarak zgrlk, e
itli zellikler arasndan insan varlnn zne de ait olacak bir zdlik deildir.
Esasen daha nce belirttiimiz gibi, insanda, varoluun zle olan mnasebeti dn
yadaki eyler iin olduu gibi deildir, insann zgrl insann znden nce
gelir ve onu mmkn klar, insan varlnn z, onun zgrl iinde askda
dr. Dolaysyla bizim zgrlk dediimiz eyi nsan-gereklifnin varlndan
ayrmak imknszdr. nsan, hibir ekilde, daha sonra zgr olmak iin nce ol
makta deildir, insann varl ile zgr oluu arasnda fark yoktur. u halde, an
cak insan varlnn kesin bir ekilde aydnlatlmas nda tastamam ele alnabi
lecek bir soruna, burada dorudan yaklamak sz konusu olamaz: ne var ki, z
grl, hilik sorununa bal olarak ve yalnzca onun grnmesini koullandr
masnn kesin ls iinde ele almak zorundayz.
Aka ortaya kan ilk ey, insan-gerekliinin, (eer doas gerei kendi ken
disinden kopu deilse) kendini -soruyla, yntemsel pheyle, kukuculardaki
pheyle, EJio/ryle*, vb - dnyadan kopartamayacadr. Yarglarmz askya al
ma imknn bizim admza talep ederek pheyi zgrlk zerinde kuran Descartesm -ve ondan sonra da Alariin- grm olduu ey budur. Hegel de bu anlam
da, dolaym olduu, yani Olumsuz olan olduu lde, tinin zgrln olum
lar. Ve esasen insan bilincinde bir eit kendinden k/ka [echappement soi] grmek ada felsefenin eilimlerinden biridir: Heideggerde akmlm anlam
budur; ayn biimde, Husserl ve Brentanonun ynelimsellii de birok bakmdan
bir kendine smama zelliine sahiptir. Ancak zgrl henz bilincin iyaps
olarak ele almayacaz: imdilik, bu giriimi baatyla sonulandrmamza imkn
verecek aralara ve teknie sahip deiliz. imdiki halde bizi ilgilendiren ey zamansal bir ilemdir, nk sorgulama, tpk phe gibi, bir davrantr: insan var10) Bkz. Drdnc Ksm, Birinci Blm.
*
(Yun.) Epokhe: Askya alma, paranteze alma, - n
75

Jean -P au l Sartre

lgmm, nce varln barnda bulunmasn ve sonra hileyid bir geri ekilmeyle
kendini oradan koparmasn varsayar. u halde burada hlemenin koulu olarak
ele aldmz ey, zamansal bir sre boyunca kendi ile olan mnasebettir [rapport
soi]. Sadece unu gstermek istiyoruz: bilin sonsuz bir nedensellik dizisiyle z
deletirilirse bir varlk doluluuna dntrlm olur ve bu yoldan, psikolojik
determinizmin evrensel determinizmden aynabilmek ve kendini ayr bir dizi ola
rak oluturabilmek iin harcad abalarn beyhudeliinn de iaret ettii gibi, ye
ni batan varln snrsz btnl iine dndrlm olur. Dnyay terk etmi
birinin odas, bir zamanlar kartrd kitaplar, dokunduu nesneler, aslnda ken
di kendilerinde kitaplard m , nesneler'den, yani ii dolu gncelliklerden baka bir
ey deildirler: geride brakt izler bile, ancak dnyay terk etmi kiinin esasen
namevcut olarak ortaya konduu bir durumun iinde, ondan kalan izler olarak
deifre edilebilirler; kvrlm, yapraklan ypranm olan kitap, kendi kendisinde,
Pierrein kartrm olduu, artk kantrmad kitap deildir: eer onu algmn
mevcut ve akn motivasyonu ya da hatt, duyulur izlenimlerimin sentetik ve d
zenlenmi ak olarak dnrsek, bu kitap, ak ve ypranm sayfalaryla bir cilt
tir, ancak ve ancak kendine ya da mevcut nesnelere, onu aydnlatan a, stn
de durduu masaya gnderme yapabilir. Platonun, Phaidonda yapt gibi, artk
yaamayan birine ilikin bir imgeyi, onun dokunmu olduu lirin ya da kitaranm
algs eliinde grnr klacak, bititirici bir arma [associationl bavurmak
hibir eye yaramaz. Bu imge eer kendi kendisinde ve klasik teorilerin zihniyeti
iinde dnlecek olursa, belli bir doluluktur, somut ve olumlu bir psiik olgu
dur. Bunun ardndan, onun hakknda iki yz olan olumsuz bir yargda bulun
mak gerekir: znellik dzleminde bu imgenin bir alg olm adn sylemek gere
kir nesnel ynden de imgesini biimlendirdiim o Pierrein u anda burada ol
duunu olumsuzlamak gerekir. Bu, Taineden Spaiere kadar, nice psikologu ura
tran, o ok nl, hakiki imgenin zellikleri sorunudur. anm, grld gibi,
sorunu ortadan kaldrmyor: onu dnmsel dzeye iteliyor. Ama her trl k
ta, anm bir olumsuzlama talep eder, yani, en azndan, znel fenomen olarak
kavranan imge karsnda, onu tam da znel bir fenomenden ibaret olan gibi or
taya koymak iin, bilinten hileyid bir mesafe alma talep eder. Oysa, baka bir
kitabmda11 gstermeye altm gibi, eer imgeyi nce yeniden doan bir alg
11) L imagnatin, Alcan, 193 6 , [mgelem, ev. Alp Tm ertekn, stanbul: Ithak Yaynlar,
2006.]
76

V arlk ve H ilik

[perception renaissante] olarak ortaya koyarsak, onu daha sonra gncel alglardan
ayrtrmak radikal bir biimde imknsz olur, imge, bizatihi yaps iinde hleyici bir tez iermek zorundadr. mge nesnesini baka yerde varolan ya da varolma
dan gibi ortaya koymak suretiyle kendini imge olarak kurar. kili bir olumsuzlama
tar kendinde: nce, dnyann hilenmesidir (imgede imlenen nesneyi gncel al
g nesnesi halinde mevcut olarak sunacak olan dnya olmadndan); sonra da,
imgenin nesnesinin hilenmesi (gncel olmayan olarak ortaya konulduundan) ve
aym anda da kendi kendisinin hilenmesidir (somut ve youn bir psiik sre ol
madndan). Benim, Pierrein o odadaki namevcudiyetini kavradm aklamak
iin, Husserlin, ounlukla algnn kurucular olan o nl ii bo ynelmlerinden medet ummak beyhudedir. Aslnda farkl algsal ynelimler arasnda mo
tivasyon mnasebetleri vardr (ancak motivasyon, bir eyin nedeni olma deildir)
ve bu ynelimler arasndan bazlar doludur, yani hedef aldklar eyle dolmutur,
bazlar da botur. Ama bo ynelimleri doldurmas gereken madde tam da olma
d iin, bu ynelimleri yaplan iinde motive eden ey o madde olamaz. Ve te
ki ynelimler de dolu olduklarndan, onlar da ayn biimde, bo ynelimleri bo
olduklarndan motive edemezler. Esasen bu ynelimler, psiik doalardr ve onla
r eyler gibi dnmek, yani nceden verilmi ve duruma gre bo ya da doldu
rulmu olabilecek ve doalar gerei boluk ya da doldurulmuluk hallerine ilgisiz
kalacak kaplar gibi dnmek hata olur. Husserl bu eyci yanlsamadan [illusion
chosiste] pek de kurtulabilmi gibi grnmyor. Bir ynelim, bo olmak iin, ken
di kendisinin bo olduunun ve zellikle de hedefledii belli maddeden yoksun ol
duunun bilincinde olmaldr. Bo bir ynelim, maddesini nasl varolmayan ola
rak ya da namevcut olarak ortaya koyarsa, tam o lde kendi kendini bo olarak
oluturur. Ksacas, bo bir ynelim, mevcut olmayan ya da varolmayan olarak or
taya koyduu bir nesneye doru kendini aan bir olumsuzlama bilincidir. Byle
ce, Perrein namevcudiyetini nasl aklarsak aklayalm, bu namevcudiyet sap
tanm ya da hissedilmi olmak iin olumsuz bir urak olmaldr ve bilin o u
rakta daha nceki her trl belirlemenin yokluunda kendi kendini olumsuzlama
olarak oluturmaldr. Yaad odaya ilikin alglarmdan yola karak artk o oda
da olmayan kiiyi tasarlarken, kesin olarak, daha nceki hallerden hibirinin ne
belirleyebildii ne de motive edebildii bir dnce ediminde bulunmak, ksaca
s, kendi kendimde varlktan bir kopu gerekletirmek zorunda kalrm. Varolan
lar yaltmak ve belirlemek iin, yani varolanlar dnmek iin devaml olarak
77

Je a n -P a u l Sartre

olumsuz-birimleri kullandmda, bilinlerimin ak, neden karsnda sonutan

srekli bir koputur, nk her trl hileme sreci, kaynan yalnzca kendi
kendisinden almay gerektirir. imdiki halm daha nceki halimin bir uzants ol
duundan, olumsuzlamanm szabilecei her trl atlak tamamen rtlm olur.
u halde her trl psiik hileme sreci, hemen nceki psiik gemi ile imdiki
zaman arasnda bir kopu gerektirir. Bu kopu da hiliktir ite. yle denecektir:
En azndan, hileme sreleri arasnda ardk olarak birbirini ierme imkn kal
yor. Pierrein namevcudiyetini saptaym, onu grememekten kaynaklanan zle
mim iin de ayn biimde belirleyici olabilirdi; bir hilemeler determinizminin ola
nan dlam olmuyorsunuz. Ne var ki, dizinin ilk hilenimin ister istemez da
ha nceki olumlu srelerden kopmas zorunluluu bir yana, hiliin hilik tara
fndan motive edilmesi ne anlama gelebilir? Bir varlk pekl srekli biimde ken
dini hikyebilir, ama kendini hiledii lde baka bir fenomenin kkeni olmak
tan, bu fenomen ikinci bir hileme olsa bile, vazgeer.
Geriye, bilinlerin her trl olumsuzlamay koullandran bu ayrlnn, bu
kopuunun ne olduunu aklamak kalyor. Eer motivasyon olarak dnlen
daha nceki bilinci ele alrsak, o hal ile imdiki hal arasna hibir eyin szm ol
madn hemen ve apak grrz. Zamann ilerleyiinin ak iinde bir kesinti
olmamtr: aksi takdirde, zamann sonsuzca blnebilecei, ya da bu blnme
nin snn olan zamansal noktann ya da ann varolduuna dair, benimsenetneyecek bir anlaya gen dnm oluruz. Ayn biimde, bir bam bir meyvay ikiye
ayrmas gibi, daha nceyi daha sonradan ayran opak bir enin aniden araya gir
mesi de sz konusu deildir. Ya da yine, daha nceki bilincin motive edici kuv
vetinin zayflam as da sz konusu deildir: o bilin ne ise o olarak durmakta, aciliyetinden hibir ey kaybetmemektedir. Daha nceyi daha sonradan ayran ey,
tastamam hibir eydir. Ve bu hibir ey, mutlak bir biimde alamazdr [infranchissable], nk aslnda hibir ey deildir; nk almas gereken her engelde,
kendini alm olmak zorunda gibi veren bir olumluluk vardr. Ama bizi ilgilen
diren durumda, krlacak bir direni, alacak bir engel aramak beyhude olacak
tr. Daha nceki bilin, her zaman oradadr (gemilik''in deiimine uramas
na karn), imdiki bilinle her zaman bir yorumlama ilikisi srdrr, ama bu
varolusal mnasebet fonu zerinde oyund braklmtr, devred braklm
tr, paranteze alnmtr, tpk fenomenolojik ejc^riyi uygulayan kiinin gzn
de, bu kiideki dnya ile onun dndaki dnyann ilikisinde olduu gibi. By78

V arlk ve H ilik

lece insan-gerekliinin dnyann hepsini ya da bir ksmn yadsyabilmesinin ko

ulu, tpk imdiki zamann btn gemiinden ayran hi [ren] gibi, hilii [neant] kendisinde tamasdr. Ama dahas var, bu sz konusu hi [nen] henz hi
liin [nfeant] anlamna tam olarak sahip deildir: Varln askya alm, bu askya
almn adlandrlamam olarak kal ve bunun varl askya almann bilinci"
olmay, bilince ancak dandan gelebilir ve bu dardan gelen, bilinci ikiye ay
rarak o mudak aydnln bagnna o pakl tar. Ayrca bu hi, hibir biimde
olumsuz olmazd. Daha yukarda grdmz gibi, hilik olumsuzlamanm teme
lidir, nk hilik olumsuzlamay kendinde banndrmaktadr, nk varlk ola
rak olumsuzlamadr. u halde bilinli varlk, gemii karsnda kendi kendisini
bu gemiten bir hilikle ayrlm gibi oluturmaldr; bilinli varlk, bu varlk ko
puunun bilinci olmaldr, ama maruz kald bir fenomen gibi deil de, kendisi
olduu bilnsel bir yap gibi. zgrlk, kendi hiliini ifraz ederek kendi gemiini oyund brakan insan varldr. unu iyi anlayalm ki, kendi hilii olma
nn bu birinci zorunluluu, bilinte faslalarla ve tek tek yadsmalar vesilesiyle or
taya kmaz: psiik yaamda hibir an yoktur ki olumsuz ya da sorgulayc davra
nlar en azndan ikincil yaplar vasfyla belirmesin; bilin de kendi kendisini ge
mi varlnn durmadan hilenmesi olarak yaar.
Ancak herhalde burada, bizim de sklkla yararlandmz bir itiraza maruz ka
labileceimiz dnlecektir: eer hileyici bilin ancak hileme bilinci olarak va
roluyorsa, bilin olarak mevcut olan srekli bir bilin kipinin, hileme bilinci ki
pinin de tanmlanabilmesi ve betimlenebilmesi gerekirdi. Byle bir bilin var m
dr? u halde, karmza kan yeni sorun budur: eer zgrlk bilincin varly
sa, bilin de, zgrlk bilinci olmak zorundadr. Bu zgrlk bilincinin ald
form nedir? zgrlkte, insan varl, hileme formu altndaki kendi z gemii
dir (ayn zamanda kendi z geleceidir de). Eer analizlerimiz bizi yolumuzdan
saptrmadysa, varln bilincinde olan msan varl iin, kendi gemii ve kendi
gelecei karsnda, ayn zamanda hem bu gemi ve hem de bu gelecek olarak,
hem de bunlar olmayarak belli bir duru tarz olmaldr. Bu soruya hemen bir ya
nt getirebiliriz: insan, zgrlnn bilincine idaralmas iinde varr; ya da,
baka bir deyile, idaralmas, varlk bilinci olarak zgrln varlk kipidir, idaralmas iindedir ki zgrlk kendi varlnda kendisi iin sorundur.
Kierkegaard, su ncesindeki idaralmasm betimlerken, onu zgrlk kar
snda duyulan idaralmas olarak niteler. Ama Kierkegaarddan ne denli etkilen
79

Jean -P au l Sarlre

mi olduu bilmen Heidegger12, bunun tersine, idaralmasm hiliin kavran

olarak dnr. daralmasnm bu iki betimlenii, bize eliir gibi grnmyor:
tersine, birbirlerini ima etmektedirler.
nce Kierkegaard'a hak vermek gerekiyor: daralmas korkudan ununla ay
rlr ki, korku dnyann varlklarndan duyulan korkudur ve idaralmas da ben
karsnda duyulan idaralmasdr. Badnmesi uuruma dmekten deil de
kendimi oraya frlatmaktan rktm lde idaralmasdr. Yaamm ve varl
m deiime uratma tehlikesi tad srece korkuya neden olan bir durum,
bu konuma zg tepkilerime gvenemediim lde idaralmasma neden olur.
Saldr ncesindeki topu hazrlk atei, bombardmana maruz kalan askerde
korkuya neden olabilir ama idaralmas:, onda, bombardmann karsna kara
ca davranlar ngrmeye alt zaman, dayanmay baarp baaramayaca
n kendine sorduunda balayacaktr. Ayn biimde, savan banda silah alt
na alman kii birliine intikal ettii zaman baz durumlarda lmden korkabilir;
ama, ou zaman korkmaktan korkar, yani kendi kendisi karsnda idaralmas duyar. Tehlikeli ya da tehdit edici durumlar ou zaman okyzldr: du
rumu insan zerinde etkiyen olarak ya da insan durum zerinde etkiyen olarak
dnmemize gre, bunlar bir korku ya da bir idaralmas duygusu iinde kav
ranrlar. Esasl bir darbe ye maruz kalan, servetinin byk bir ksmn bir eko
nomik k srasnda kaybeden kii, kendisini tehdit eden yoksulluktan korku
yor olabilir. Hemen sonraki anda, ellerini sinirli bir ekilde ovuturarak (kendi
ni dayatan ama henz tmyle belirlenmemi halde duran etkiye kar sembo
lik tepki), Ne yapacam ben? Ne yapacam ben imdi? diye sylendii zaman
idaralmas duyacaktr. Bu balamda, korku ve idaralmas birbirlerini dlarlar,
nk korkmak, akm olann zerine dnlmeden kavranmas, idaralmas
ise kendinin dnmsel kavrandr; biri tekinin yok olmasndan doar ve bi
raz nce deinmi olduum durumdaki olaan sre, birinden tekine srekli
bir geitir. Ama idaralmasnm salt bir biimde, yani ncesinde ve sonrasnda
asla korku belirmeksizin ortaya kt durumlar da vardr. rnein, eer beni
yeni bir yksek onura kartm, nemli ve itibarl bir greve atam olsalar, bel
ki de bu grevi yerine getiremeyebilecem dncesiyle, olas baarszlmn
sonular konusunda en ufak bir korku duymakszn iim daralabilir.
12) J . W ahl: Etde s kierkegaardien s: Kierkegaard et Heidegger. [Kierkegaard almalar: Kierkegaard ve Heidegger.]
80

V arlk ve H ilik

Verdiim eidi rneklerde idaralmas ne anlama geliyor? Badnmesi rne

ini alalm. Badnmesi korkuyla birlikte ba gsterir: bir uurum boyunca uza
nan dar ve korkuluksuz bir patikada ilerliyorum. Uurum kendini bana sa k n l
m as gereken ey olarak verir, bir lm tehlikesini temsil etmektedir. Ayn za
manda tmel determinizmden kaynaklanan ve bu lm tehdidini gereklie d
ntrebilecek olan bir dizi neden tasarlarm: bastm bir tatan kayp bolua
debilirim, patikann yumuak toprak zemini ayaklarmn altnda gebilir. Bu
farkl ngrler iinden kendi kendime bir ey olarak verilirim; bu imknlar kar
snda edilgmim, bunlar, benim de dnyann evrensel ekime tabi bir nesnesi ol
mam lsnde bana dardan gelirler, benim imknlarm deildirler. Korku i
te bu anda ortaya kar, akn olanlarn ortasndaki tahrip edilebilir akn olarak,
gelecek yok oluunun kkeni kendinde bulunmayan bir nesne olarak o durum
dan kalkarak korku benim tarafmdan kavranm halde ortaya kar. Tepkim,
dnmsel trden olacaktr: yoldaki talara dikkat edeceim", patikann ky
sndan olabildiince uzakta duracam. Kendimi btn gcmle tehditkar duru
mu teleyen olarak gerekletiririm ve dnyann tehditlerini benden uzaklatr
maya ynelik birtakm gelecek davranlarm nceden tasarlanm. Bu davran
lar benim imknlarmdr. Benim kendi imknlarmn insan etkinliinin hibir e
kilde yer bulamad akn ihtimallere ikame ettikleri bir dzleme yerlememden
trdr k korkudan kurtulurum. Ama bu davranlar, aslnda benim imknla
rm olduklar iin, bana yabanc nedenler tarafndan belirlenmi gibi grnmez
ler. Bu davranlarn ie yarayacaklar kesin bir biimde belli olmad gibi, yeri
ne getirilip getirilmeyecekleri de kesin bir biimde belli deildir, nk kendi
araclklaryla yeterli varolua sahip deildirler; Berkeleyin szn biraz istismar
ederek, bu davranlarn varl, yerine getirilmi bir varlktr denilebilir, ve de
onlarn varlklarnn imkn, yerine getirilmek-zorunda-olmak-olmaktan ibaret
tir13 denilebilir. Bu yzden, bunlarn imknnn zorunlu koulu, tersi davran
larn imkn (yoldaki talara dikkat etmemek, baka eyler dnmek) ile kart
davranlarn imkndr (kendimi uuruma atmak). Somut olarak benim kldm
mmkn olan, ancak durumun ierdii mantksal olarak mmkn olanlar b
tnnn fonundan koparak benim iin mmkn olan olarak grnebilir. Ama
o reddedilen mmkn olanlarn da kendi yerine getinlmi-varlmdan [fitretenu] bakaca varl olmaz, onlan ben varlk iinde tutarm ve tersine, onlarn
13) Bu eserin kinci Ksm nda m mkn olanlar konusuna geri dneceiz.
81

Jean -P au l Sartre

u anki varlk-olmayan da, 'yerine getirilmek zorunda olmamakla tanmlanan

varlktr. Hibir d neden onlar uzaklatrmayacaktr. Onlarn varlk-olmaynm srekli kayna yalnz ve yalnz benim; benim iin mmkn olanlar ortaya
karmak iin ben onlara angaje olurum ve baka mmkn olanlar ortaya koy
mak iin onlar yine ben hilerim. Eer o mmkn olanlarla olan mnasebetle
rim iinde, kendimi sonularn reten bir neden gibi kavrayabilseydim, bu du
rum bende idaralmas yaratmayacakt. O durumda benim im mmkn olan
lar olarak tanmlanan sonu salam bir biimde belirlenmi olacakt. Ama o za
man da bunlar mmkn olmaktan kacak, sadece baa gelecek olan ey haline
gelecekti. Dolaysyla eer idaralmas ve badnmesinden kurtulmak istesey
dim, daha nceki davranmn belirleyicisi olarak grdm durumu reddetme
me yol aan gerekeleri (korunma igds, daha nceki korku, vb.), verili bir
ktlenin belli bir noktadaki mevcudiyetinin baka ktlelerin izledikleri yollar
belirledii tarzda dnebilmem yeterli olurdu: kendimde kesin bir biimde psi
kolojik bir determinizm kavramam gerekirdi. Ne var k tam da davranlarm
yalnzca mmkn olabildikleri iin iim daralr ve bu da demektir k o durumu
uzaklatrmann gerekelerini olutururken, ayn anda bu gerekelerin yeterince
etkili olmadklarn kavrarm. Kendi kendimi uurumdan duyulan dehet olarak
kavradm anda, benim mmkn davranm karsnda belirleyici olmayan ola
rak bu dehetin, bilincindeyim. Bir anlamda, bu dehet bir saknm davrann
arr, kendi kendisinde, bu saknm davrannn tasladr; bir baka anlamda
da, dehet, ihtiyat davrannn daha sonraki gelimelerini ancak mmkn olan
lar halinde ortaya koyar, nk aslnda deheti, daha sonraki o gelimelerin ne
deni olarak deil, gereklilik, ar, vb. olarak kavrarm. te yandan, daha nce
grm olduumuz gibi, varlk bilinci, bilincin varldr. u halde burada, esa
sen olumu bir dehetin zerinde sonradan uzun uzun dnmem sz konusu
deildir: arda bulunduu davrann nedeni olmamak eklinde belirmek, deh
etin bizatihi varldr. Ksacas, bana salam bir biimde belirlenmi akn bir
gelecek ifa eden korkudan kanmak iin dnme snrm, ama dn
mn bana sunabildii yalnzca belirlenmemi bir gelecektir. Bu demektir k, bel
li bir davran mmkn olan olarak oluturmak suretiyle ve bu davran tam da
benim iin mmkn olduu iin, hibir eyin beni bu davran yerine getirmeye
mecbur edemeyeceini anlarm. Yine de ben orada gelecein iinde olurum, bi
razdan patikann dnemecinde olacam gelecee doru btn gcmle yneli
82

Varlk ve H ilik

rim ve bu balamda gelecekteki varlm ile imdiki varlm arasnda esasen bir
mnasebet vardr. Ama bu mnasebetin barna bir hilik szmtr: ben, olaca
m kii deilim. ncelikle, zaman beni ondan ayrd im deilim. Sonra, im
di olduum ey, olacam eyin temeli olmad iin deilim. Nihayet, hibir
gncel varolan benim olacam eyi kesin bir ekilde belirleyemeyecei iin de
ilim. Yine de, daha imdiden olacam ey olmamdan tr (aksi takdirde u
ya da bu olmak beni ilgilendirmeyecektir), ben, olacam fcii olmamak kipinde
olan kiiyim. Dehetimin iinden gelecee doru tanrm ve dehet, gelecei bir
mmkn olan olarak oluturduu lde hileir. daralmas diye adlandraca
mz ey, tastamam, olmamak kipinde kendi kendinin gelecei olmann bilinci
dir. Ve hal olarak deheti glendirme etkisi yaratan ey, gereke olarak dehetin
hilenmesinin kar kefesinde de daha baka davranlarn (zellikle de kendini
uuruma atma davrannn) benim iin mmkn olan mmkn olanlar eklinde
belirmesidir. Eer hibir ey beni hayatm kurtarmaya zorlamazsa, kendimi bo
lua atmam da hibir ey engellemez. Kesin davran, benim henz olmadm
bir benden yaylacaktr. Dolaysyla henz olmadm benin olduum bene ba
l olmay kadar, olduum ben de henz olmadm bene kendinde bamldr.
Ve badonmesi bu bamlln kavran olarak belirmektedir. Uuruma yakla
yorum ve baklarmn onun dibinde arad benim. O andan itibaren, kendi
imknlarmla oynarm. Gzlerim, yukardan aaya doru boluu tararken,
mmkn olan dm taklit eder ve onu sembolik olarak gerekletirir. Ayn
zamanda intihar davran da, benim iin mmkn olan bir mmkn olan ha
line geldiinde, kendisini benimsemeyi mmkn klan sikleri ortaya karr (in
tihar idaralmasm sona erdirecektir). Neyse ki, bu kez de bu sikler, srf bir
mmkn olann sikleri olmalarndan tr, etkili-olmayanlar olarak, belirleyici-olmayanlar olarak grnrler: dmekten duyduum dehet nasl ki dmek
ten saknmak zere beni belirleyemiyorsa, bu siklerin intihar retmesi de mm
kn deildir. Genelde idaralmasm kararszla dntrerek ona son veren
ey, ite bu kart-daralmasdr. Kararszlk, bu kez karar davet eder: uuru
mun kenarndan birdenbire uzaklarz ve yola devam ederiz.
zmleyegeldiimiz rnein bize gsterdii eye gelecek karsndaki idaralmas diyebiliriz. Bir daralmas daha vardr: gemi karsndaki idaralmas. Bu, zgrce ve itenlikle bir daha kumar oynamamaya karar vermiken, 'ye
il uha ya yaklat anda birderbre btn kararllnn eridiini" gren ku83

Jean -P au l Sartre

marbazm duyduu i daralmasdr. Bu fenomen, ou zaman, sanki kumar ma

sas bizde daha nceki kararllmzla atmaya giren ve sonuta o kararlla
ramen bizi alp gtrmeyi baaran bir eilim uyandryormu gibi betimlenmitir. eyci terimlerle yaplan ve ruhta kart glerin arpmasna dayandrlan
(rnein, ahlaklarn fazlasyla nl, akln tutkularla savam) benzer bir be
timleme olgular aklamaz. Gerekte -Dostoyevskinin mektuplar da bu konu
da tanklk etmektedir- bizde, sanki karar vermezden nce milleri ve sklen
tartmak zorundaymz gibi, isel bir tartmaya benzer hibir ey yoktur. nce
den alnm olan bir daha kumar oynamama karan hep oradadr ve ou du
rumda, kumar masasyla karlaan kumarbaz bu karara dnp ondan yardm is
temektedir: nk kumar oynamak istememekte ya da daha dorusu, kararn
bir gn nce alm olduundan kendini hl bir daha kumar oynamak istemez
mi gibi dnmekte, bu kararda yatan bir etkililie inanmaktadr. Ama o zaman
da idaralmas halinde kavrad ey, gemiteki karann tastamam etkisiz oldu
udur ite. Karar hi phesiz oradadr, ama donmutur, etkisizdir, bizatihi onun
bilincine sahip olmamdan tr kararn tesine geilmitir. Karar, zamansal ak
boyunca kendi kendimle zdeliimi hi durmadan gerekletirmem lsnde
hl bendir, ama, bilincim iin olmasndan tr artk ben deildir. Onun pene
sinden kurtulurum, karar ona vermi olduum grevi yerine getiremez. Burada
da ayn ekilde, ben, olmama kipinde oyum. Kumarbazn o anda kavrad ey
bir kez daha determinizmin srekli kopuudur, kumarbaz kendi kendisinden
ayran hiliktir: bir daha oynamamay ne kadar ok isterdim; hatt daha dn,
iinde bulunduum durumun bana kumar oynamay yasaklayacak ekilde sente
tik bir yakalann, kavranm (iflas tehlikesini, yaknlarmn umutsuzluklarn)
yaamtm. Bana yle geliyordu ki, bylece kumar ile arama gerek bir set ek
mitim, oysa imdi o sentetik yakalayn bir dncenin, bir duyunun ansn
dan bakaca bir ey olmadn fark ediyorum: gelip yeniden bana yardm ede
bilmesi iin o sentetik yakalay zgrce ve sfrdan yeniden yapm alym ; o, be
nim iin mmkn olanlardan bir tanesinden bakaca bir ey deildir artk; tpk
kumar oynama olgusunun da bir baka mmkn olan olmas gibi, ne daha faz
la ne daha eksik. Ailemi zmekten duyduum o korkuyu yeniden bulmam, yaan
m korku olarak yeniden yaratmam gerekiyor, arkamda tpk clz bir hayalet gi
bi duruyor ve etimi kemiimi ona dn vemek-vermemek yalnzca bana ba
l. Bir gn nceki ayartlma karsnda olduum gibi imdi de yalnz ve plam;
84

V arlk ve H ilik

onca baraj ve duvar sabrla kurduktan sonra, kendimi bir kararlln byl
emberi iine kapattktan sonra, imdi idaralmasyla fark ediyorum ki hibir ey
beni kumar oynamaktan alkoymuyor. Ve idaralmas benim, nk srf kendi
mi varlk bilinci olarak varolua tadm iin, ben olan o gemiteki gzel ka
rarlar olmayan haline getiriyorum kendimi.
Karlk olarak, bu idaralmasmn biricik koulunun, altta yatan psikolojik
determinizmi bilmemem olduunu ne srmek; bilinaltnn glgesinde eylemi
mi belirleyen gerek ve etkili nedenleri tanmadm iin idaralmas yaadm
ne srmek bouna olurdu. ncelikle, idaralmasmn bize insan zgrlnn
bir kan t gibi grnmediini belirterek yant vereceiz; insan zgrl bize
sorgulamann zorunlu koulu olarak verilmitir. Yalnzca, zgl bir zgrlk bi
lincinin varolduunu gstermek istiyorduk ve bu bilincin idaralmas olduunu
gstermek istedik. Baka trl syleyecek olursak, idaralmasm zsel yaps
iinde zgrlk bilinci olarak kurmak istedik. imdi, bu bak asndan, bir psi
kolojik determinizmin varoluu yaptmz betimlemenin sonularn rtme
yecektir: gerekten de, ya idaralmas bu determinizmin bilinmeyen bilgisizlii
dir -ve bu durumda idaralmas gerekten de zgrlk olarak kavranrya da
idaralmasmn edimlerimizin gerek nedenlerini bilmezden gelme bilinci oldu
u iddia edilmektedir, idaralmas, bu durumda iimizin derinliklerine serilmi
ve birdenbire su edimlerine yol verecek korkun sikler sezmemizden kaynak
lanrd. Ama bu durumda kendi kendimize aniden dnyann eyleri gibi grnr
ve kendi kendimize gre kendi akn durumumuz olurduk. O zaman da idaralmas silinip yerini korkuya brakrd, nk korku olarak akn olann sentetik
kavran korkudur.
Bize idaralmas iinde kendini kefettiren bu zgrlk, gerekeler ile edim
arama usulca sokulan o hiin varoluuyla nitelendirilebilir. Edimim, ben zgr
olduum iin siklerin belirleyiciliinden kurtulmu olmaz, tam tersine, etkisiz
olduklar lde o siklerin yaps benim zgrlmn kouludur. Ve eer z
grl kuran bu hiin ne olduu sorulacak olursa, cevabmz yle olacaktr:
hi, olm ad iin betimlenemez, ama kendi kendisiyle mnasebetleri iinde in
san varl tarafndan olmu olduruldu lde en azndan anlam ifa edilebilir.
Bu hi, sikin [motif], yalnz ve yalnzca bir sikin bilincinin balla olarak s
ik gibi grnmek zorunluluuna tekabl eder. Ksacas, bilin ierikleri varsay
mndan vazgetiimiz andan itibaren, bilincin iinde asla bir saik bulunmadn
85

Jean -P au l Sartre

kabul etmeliyiz: sik yalnzca bilin iin vardr. Ve sik de ancak grnme [appariton] olarak ortaya kabileceinden tr, etkisizlik bir sik olarak kurulur.
Gereke hi phesiz zamansal-meknsal eyin dardalma sahip deildir, her
zaman iin znellie aittir ve benimki olarak kavranr, ama doas gerei ikinlik
iindeki akmlkur ve bilin, bizatihi onu ortaya koymaktan tr onun tarafn
dan kapsanm olmaz, nk artk ona imlemini ve nemim kazandrma ii bi
lince dmektedir. Bylece siki bilinten ayran hi, ikinlik iindeki akmlk
olarak nitelenir; bilin kendi kendini ikinlik olarak retmek suretiyledir ki onu
bilin iin akmlk olarak vareden hii hiler. Ama her trl akn olumsuzlama
nm koulu olan bu hiliin, olduka nemli olan baka iki hilemeden hareket
le aydmlatlabilecei grlyor: 1) bilin her trl ierikten boaltlm oldu
unda kendi siki deildir. Bu, bizi, dnm-ncesi cogitonun hileyici yaps
na gnderir; 2) Bilin, gemii ve gelecei karsnda, olmama kipindeki bir fmode du netre pas] kendi [soi] karsnda gibidir, Bu da bizi, zamansallm hile
yici yapma gnderir.
Henz bu iki hileme tipini aydnlatmak sz konusu deil: imdilik bunun
iin gerekli olan tekniklere sahip deiliz. una iaret etmek yeterli: olumsuzlamaya ilikin nihai aklama kendi(nin) bilinc(i)nin ve zamansallm betimlenileri dnda verilemeyecektir.
Burada una iaret etmek gerekir ki, idaralmasyla aka ortaya ikan zgr
lk, zgr varl belirten Beni (Moi) yeniden yapmann srekli yenilenen mec
buriyetiyle belirginleir. Nitekim, az nce gsterdiimiz gibi, benim iin mm
kn olanlarn varolularn srdrmelerinin yalnzca bana bal oluunun idaralmasma sebep olduunu sylemi olmamz, bu mmkn olanlarn nceden
verilmi olan ve zamann aknda bir bilinten baka bir bilince geen bir ben
den tremi olduunu sylediimiz anlamna gelmez. Kendisine kumar oynama
y yasaklayacak bir durumun sentetik kavrayn yemden gerekletirmek zorun
da olan kumarbaz, ayn anda da bu durumu deerlendirebilecek olan ve "bir du
rumda olan beni yeniden yaratmak zorundadr. Bu a priori ve tarihsel ieriiyle
insann zdr. Ve kendi karsnda zgrln ak tezahr olarak idaralmas da, insann kendi znden her zaman bir hilikle ayrlm olduu anlamma
gelir. Burada Hegelin szn anmak gerekiyor: Wesen st was gewesen st. z,
olmu olandr. z, insan varlna ilikin olarak "budur szckleriyle belirtilebi
lecek tek eydir. Ve bundan tr, edimi aklayan da niteliklerin btunl86

Varlk ve H ilik

dr. Ama edim her zaman bu zn tesindedir, ancak kendisiyle ilgili her trl
aklamann tesine getii lde insan edimidir; nk aslnda insanda, bu
dur formlyle belirtilebilecek her ey bizatihi bu olgudan tr bu olmutur.
nsan kendi znn yarg-ncesi [prejudicative] bir kavranm da devaml ola
rak beraberinde tar, ama ite tam da bundan tr msan kendi znden bir
hilikle ayrlmtr. z, msan-gerekliimn kendi hakknda olmu olan olarak
kavradklarnn toplamdr. Ve idaralmas, olandan srekli kopu kipi olarak
varolduu lde, daha dorusu kendini olduu biimiyle varoldurduu lde
insann kendi kendini kavramas biiminde ite burada ortaya kar. nk biz
bir Erlebnis"i hibir zaman bizim doam zn canl bir sonucu gibi kavrayanla
yz. Bilincimizin ak bu doay giderek oluturur ama doamz her zaman ar
kamzda durur ve gemie dnk anlaymzn srekli nesnesi olarak bize mu
sallat olur. Bu doa bir smak deil de bir gerekirlik [exigencel olduu lde
idaraltc olarak kavranr.
ldaralmasmda zgrlk, hi [rien] tarafndan asla engellenmemi olduu l
de ya da kendisine bavurulmam olduu lde, kendi karsnda idaralmasma urar. Denecektir ki; zgrlk az nce insan varlnn srekli bir yaps
olarak tanmlanmt; eer zgrlk idaralmasyla tezahr ediyorsa, daralmasmn da benim duygulanmlarmn [affectivite] srekli bir hali olmas gerekirdi.
Oysa tersine idaralmas tmyle istisnai bir haldir. Bu durumda, idaralmas fe
nomeninin az rastlanrl nasl aklanr?
Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki, yaammzda en sk karlat
mz durumlar, yani bizim iin mmkn olanlan etkin gerekletrilileri iinde
ve bu gerekletirme dolaysyla olduklan gibi yakaladmz o durumlar, bize
kendilerini idaralmas yoluyla gstermezler, nk o durumlarn kendileri idarltc kavray dlarlar. Nitekim idaralmas bir mmkn olann benim iin
mmkn olan olarak kabul edilmesidir; yani bilincin kendi znden hilik ara
clyla kopmu olduunu ya da gelecekten bizatihi kendi zgrlyle ayrlm
olduunu fark ettii anda idaralmas oluur. Bunun anlam, hileyici bir hiin
her trl mazereti elimden ald ve ayn zamanda benim gelecek varlm ola
rak kendisine doru atlmda bulunduum eyin her zaman hilenmi ve basit
bir imkn seviyesine indirgenmi olduudur, nk kendisi olduum gelecek,
eriimimin dnda kalmaktadr. Ama bu farkl vakalarda kendimi gelecekte bek
lediim, kendime bu saatin, bu gnn ya da bu ayn te yannda randevu ver
87

Jean -P au l Sartre

diim zamansal bir formla iimiz olduuna iaret etmek gerekir. daralmas, o
randevuda kendimi bulamamaktan / orada bulunamamaktan, buluma yerine
gitmeyi bile' artk istememekten duyduum endiedir. Ne var ki kendimi tam da
benim imknlarm gerekletirdikleri anda bana onlar ifa eden edimlere anga
je olarak da bulabilirim. Ben u sigaray yakarken somut bir imknm ya da, di
lerseniz, sigara ime arzumu renirim; tam u kd ve u kalemi nme ek
me edimiyledir ki bu kitap zerinde alma eylemini kendime en dolaysz im
knm olarak veririm: ite bu alma eylemme angaje olduum ve tam kendimi
bu almann iine attm anda bu eylemi kefediyorum. u anda eylem elbet
te benim imknm olarak kalmaktadr, nk her an almamdan uzaklaabilir,
defteri bir kenara itip dolma kalemimin kapan kapatabilirim. Ama bana edi
mim iinden kendini kefettiren eylemin grece bamsz ve akm form olarak
kristalleme eiliminden tr, bu eylemi durdurma imkn ikinci sraya atlm
olur. Eylem halindeki insann bilinci, zerine dnlmemi bir bilintir. Eylem
halindeki insann bilinci, bir eyin bilincidir ve bilince kendini kefettiren akndan da zel bir doaya sahiptir: bu, dnyann bir gereklilik yapsdr [structure
d'exigence] ve dnya da bu yapda karlkl olarak bileik aralarla kurulan m
nasebetleri kefeder. nmzdeki u harfleri yazma ediminde, btn tmce, he
nz tamamlanmam bir halde, yazlm olmann edilgin gerei olarak anlanr.
Tmce, biimlendirdiim harflerin bizatihi anlamdr ve ars sorgulanmaz,
nk gerekten de szckleri tmceye doru amadan o szckleri yazamam
ve tmceyi, yazdm szcklerin anlammm zorunlu koulu olarak kefederim.
Ayn zamanda ve edimin bizatihi erevesi iinde, yol gsterici bir aralar bt
n anlanr ve dzenlenir (kalem-mrekkep-kt-satrlar-satrba-vb.) ve bu
sentez kendi kendisi iin kavranamayan ama yazlacak tmceyi bana edilgin zo
runluluk olarak kefettiren akmlm barnda ortaya kar. Bylece gndelik
edimlerin hemen hemen tm genellii iinde, kendimi angaje bir halde bulu
rum, bahse girmi olurum, benim iin mmkn olanlar, onlar gerekletirirken
kefederim, onlar gereklilikler, aciliyetler, kullanlabilir aralar olarak gerekle
tirme edimi iinde kefederim. Ve hi phesiz, bu trden her edimde, bu edi
min nihai imlemleri ve benim zsel imknlarm olarak daha uzak ve daha zsel
ereklere gnderdii lde, sz konusu edimin sorgulanmas imkn orta yerde
durmaktadr. rnein, yazdm tmce, izdiim harflerin imlemidir [signification] ama retmek istediim kitabn btn tmcenin imlemidir. Ve bu kitap.
88

V arlk ve H ilik

kendisiyle ilgili olarak idaralmas hissedebileceim bir imkndr: kitap gerek

ten de benim iin mmkn olandr ve yarn ona devam edip etmeyeceimi bil
miyorum; yarn zgrlm kitabm karsnda hileyici gcn gsterebilir.
Yalnz, bu idaralmas, kitab bu haliyle benim imknm olarak kavradm anla
mna gelir: onun karsnda dorudan doruya yer almam ve onunla mnasebe
timi gerekletirmem gerekir. Bu demektir Ri onun hakknda yalnzca Bu kita
b yazmak gerekir mi? trnden nesnel sorular sormak zorunda deilim, n
k bu sorular beni daha geni nesnel imleplere (Onu u srada yazmak doru
mu?, u teki kitapla ayn ii grmeyecek mi?*, Konusu yeterince ilgi ekici
mi?, zerinde yeterince dnld m?, vb.) gnderirler; bu imlemler akn
olarak kalr ve dnyann bir sr gerei olarak verilirler. Yazdm kitap konu
sunda zgrlmn idaralmasma uramas iin, bu kitabn benimle olan m
nasebeti iinde belirmesi gerekir, yani bir yandan olmu olduum ey olarak ken
di zm kefetmeliyim (bu kitab yazmak isteyen idim, onu tasarlamtm,
onu yazmann ilgin olabileceini dnmtm ve kendi kendimi o ekilde
oluturmutum ki bu kitabn benim iin temel bir mmkn olan olmu olduu
dikkate alnmakszn beni anlamak artk mmkn deildir); te yandan zgrl
m bu zden ayran hilii kefetmeliyim (onu yazmak isteyen idim ama hi
bir ey, olmu olduum ey bile, beni onu yazmaya zorlayamaz); nihayet, beni

olacam eyden ayran hilii kefetmeliyim (kitab yarda brakmann srekli

imknn, onu yazma imknnn bizatihi koulu olarak ve zgrlmn bizati
hi anlam olarak kefederim). Kitabn benim iin mmkn olan olarak olutu
rulmas srasnda bile, zgrlm, gemite ve gelecekte olduum eyin
mmkn tahripisi olarak kavramam gerekir. Bu da kendimi dnm dzlemi
ne yerletirmem gerektiini sylemektir. Edim dzleminde kaldm srece, ya
zlacak kitap bana benim iin mmkn olanlar amlayan edimin uzak ve nce
den varsaylm imleminden baka bir ey deildir: o edimde ierilmitir, konulatrlm ve kendi iin ortaya konmu deildir, sorun oluturmaz; ne zorun
lu olarak ne de olumsal olarak tasarlanr, u anda yazdm eyi kendisinden yo
la karak anlayabildiim srekli ve uzak anlamdan ibarettir ve bundan tr ol
mak [varlk] gibi kavranmtr, yani onu ancak, mevcut ve varolan tmcenin s

tnde yzeye kt varolan temel olarak ortaya koymak suretiyle, tmceme be

lirli bir anlam kazandrabilirim. Gelin grn ki biz her an dnyaya atlm ve ona
angaje olmu durumdayz. Bunun anlam, bizim iin mmkn olanlar ortaya
89

Jean -P au l Sartre

koymadan nce eyliyor oluumuzdur. Bununla birlikte, gereklemi olanlar ya

da gereklemek zere olanlar olarak bu mmkn olanlar kendilerini kefettik
lerinde, sorun haline getirilmek iin zel edimlere ihtiya duyan anlamlara gn
derme yaparlar. Sabahlan beni uyandran alar saat benim imknm olan iime
gitme imknna gnderme yapar. Ama alar saatin arsn ar olarak kavramak, yataktan kalkmaktr. u halde yataktan kalkma edimi bile gven vericidir,
nk ;'ahmak benim imknm mdr? sorusunu es geer ve dolaysyla beni
dinginciliin, almay reddetmenin ve nihayet dnyann reddinin ve lmn
imknm kavrayacak durumda brakmaz. Ksacas, zil sesinin anlamn kavra
mak nasl onun ars karsnda zaten ayaa kalkm olmaksa, bu kavray da
alar saatine bir gereklilik anlam ykleyenin yalnzca ve yalnzca ben olduum
eklindeki idaraltc grye kar beni korur. Ayn biimde gndelik ahlak diye
adlandrlabilecek olan ey de etik idaralmasm dlar. Kendimi, deerlerle olan
kkensel mnasebetim iinde dndm zaman etik idaralmas vardr. Nite
kim bu deerler bir temel talep eden gerekliliklerdir. Ama bu temel hibir ekil
de varlk olmayacaktr, nk ideal doasn kendi varlnda kuran deer, de
er olmaktan kar ve benim istencimin heteronomisin gerekletirir. Deer,
varln gerekliliinden devirir, yoksa gerekliliini varlndan deil. u halde
deer, onu deer olan gibi kavrayacak bir temaac grye kendm ifa etmez;
yoksa byle bir gr zgrlm zerindeki haklarn deerden alyor olurdu.
Bunun tersine deer, srf kendim deer olarak kabul etmekle onun deer olarak
varolmasn salayan etkin bir zgrle kendim ak edebilir. Bundan kan so
nu da udur: zgrlm deerlerin biricik temelidir ve hibir ey, kesinlikle
hibir ey u ya da bu deeri, u ya da bu deerler dizgesini benimsememi do
rulamaz. Deerlerin varolmalarna araclk eden varlk olduum srece ben do
allanamaz olanm. Ve zgrlm, deerlerin temelsiz temeli olmaktan tr
idaralmas iindedir. zgrlm ayrca, deerler zleri gerei bir zgrle
alandklarndan tr, ayn zamanda soru konusu olmakszn aa kama
yacaklar iin de idaralmas iindedir, nk deerler dizgesini tersine evirme
nin imkn da, tamamlayc bir ekilde benim imknm olarak belirir. Deerler
karsnda duyulan idaralmas, deerlerin idealliklerinin tannmasdr.
Ancak, genelde, deerler karsnda takndm tavr byk lde gven ve
ricidir. nk, aslnda bir deerler dnyasna angajeyimdir. Deerlerin benim
zgrlm araclyla varlk iinde tutulduunun idaraltc kavran, daha
90

V arlk ve H ilik

sonra onaya kan ve dolaylanm bir fenomendir. Dolaysz olan, aciliyeti ile
dnyadr ve angaje olduum bu dnyada edimlerim deerleri avlanacak keklik
ler gibi havalandrr, alaklk kart-deeri, duyduum tiksinti tarafndan bana
verilir, "ycelik deeri, hayranlm iinde bana verilir. Ve zellikle de bir yn
tabu karsndaki gerek itaatkarln, bu tabular bana olguda varolan eyler
olarak gsterir. Kendilerini drst kiiler diye adlandran burjuvalar, ahlaki
deerlerini uzun uzun dndkten sonra drst olmu deildirler: ama dnya
stnde belirdikleri andan itibaren, anlam drstlk olan bir davrann iine
atlmlardr. Bylece, drstlk bir varlk kazanr, soru konusu oluturmaz; de
erler, imenlere basmay yasaklayan uyar levhalarna benzer bin trl kk
ve gerek gereklilik gibi yolumun stne serpitirilmilerdir.,
Nitekim, kendini zerine dnlmemi bilincimize aan ve dolayszn dn
yas olarak adlandracamz dnyada, biz, sonradan birtakm giriimlerin ime
atlmak zere nce ortaya kmayz. Ama varlmz dolaysz biimde bir durum
iindedir, yani, birtakm giriimlerin iinde belirir ve ncelikle kendini bu giri
imlere yanstt lde kendini tanr. u halde kendimizi gerekliliklerle dolu
bir dnyada, :gerekletirilmekte olan projelerin ortasnda kefederiz: yazyo
rum, sigara ieceim, bu akam Pierre ile randevum var, Simona cevap vermeyi
unutmamam gerek, Claudedan gerei daha uzun sre gizlemeye hakkm yok.
Gerein btn bu ufak tefek edilgin beklentileri, btn bu sradan ve gndelik
deerler, dorusunu sylemek gerekirse, anlamlarn, dnya iinde kendi kendi
mi seiim gibi bir projeden, kendi kendime dair bir ilk projeden alrlar. Ama
tam olarak bir ilk imkna ynelen, deerlerin, arlarn, beklentilerin ve genel
olarak da bir dnyann olmasn salayan bu ben projesi, bana ancak giriimle
rimin soyut ve mantksal yn ve mlemi olarak dnyann tesinde grnr. Bu
nun dnda, somut olarak alar saatler, uyar levhalar, vergi beyannameleri, po
lis memurlar, ksacas idaralmasna kar bir sr korkuluk vardr. Ama girii
mim benden uzaklat andan itibaren kendimi gelecekte beklemek zorunda ol
duum iin, kendi kendime gnderildiim andan itibaren kendimi birdenbire
alar saate anlamn veren kii olarak, bir uyar levhas nedeniyle bir ieklikte
ya da bir imenlikte yrmeyi kendine yasaklayan kii olarak, efin emrine aciliyet tanyan kii olarak, yazd kitabn yarar konusunda karar veren kii ola
rak, nihayet, gereklilikleri araclyla eylemini belirlesinler diye deerlerin varol
malarn salayan kii olarak kefederim. Varlm oluturan biricik ve ilk pro
91

Jean -P au l Sartre

jenin karsnda tek bama ve idaralmas iinde beliririm, btn engeller, b

tn korkuluklar zgrlmn bilinciyle hilenm bir halde devrilirler: deer
leri varlkta tutann ben olduum olgusuna kar bavurduum, bavurabilece
im hibir deer yoktur; hibir ey beni kendi kendime kar gvenceye alamaz;
olduum bu hilik tarafndan dnyadan ve zmden kopartlm bir halde, dn
yann ve kendi zmn anlamn gerekletirmek zorundaym: buna, dorulanamaz ve mazaretsiz olarak tek bama ben karar veririm.
u halde idaralmas, zgrln, kendi kendisi tarafndan dnmsel kavrandr, bu balamda zgrlk dolaymdr, nk her ne kadar kendi kendisi
nin dorudan bilinciyse de dnyann arlarnn olumsuzlanmasmdan doar,
znn ontoloji-ncesi kavranna ve kendisi iin mmkn olanlarn yarg-ncesi anlamna sahip bilin olarak kendi kendimi yakalamak zere, kendimi ba
lam olduum dnyadan balarm koparr koparmaz zgrlk ortaya kar; de
erleri dnyadan hareketle kavrayan, deerlerin eyci ve gven verici tzleirilmesiyle yetmen ciddiyet T uhunun karsna dikilir. Ciddiyet halindeyken kendi
mi nesneden hareketle tanmlarm; bunun iin de, girimekte olmadm btn
giriimleri imknsz diye a priori bir yana brakrm ve zgrlmn dnyaya
vermi olduu anlam dnyadan geliyormu gibi, mecburiyetlerimi ve varlm
kuruyormu gibi kavrarm, idaralmas halinde, kendimi hem tmyle zgr
hissederim, hem de kendimi dnyann anlamnn benden gelmesini salamamazlk edemeyen olarak kavrarm.
Bununla birlikte, kendini salt bir idaralmas iinde kavramak iin, dnm
dzlemine gemenin ve uzak ya da dolaysz mmkn olanlar gz nne alma
nn yeterli olduunu sanmamak gerekir. Her bir dnm durumunda, idaralmas, zerine dnlmemi bilinci dikkate alan dnmsel bilincin yaps ola
rak doar; ama yine de idaralmamm karsnda birtakm davranlar, zellikle
de ka davranlar benimseyebilirim. Gerekten de her ey, sanki idaralmas
na kar temel ve dolaysz davranmz kamakm gibi cereyan eder. Psikolojik
determinizm teorik bir kavray olmaktan nce, en bata bir mazeret davran
dr; ya da, dilerseniz, btn mazeret davranlarnn temelidir. Psikolojik deter
minizm idaralmas karsnda dnmsel bir davrantr; iimizin, varolu ek
li, eylerin varolu ekline benzeyen atan glerle dolu olduunu ne srer;
bizi evreleyen boluklar doldurmaya, gemiin imdiyle, imdinin de gelecek
le balarn yeniden kurmaya alr; bizi, edimlerimizin reticisi olan bir doa ile
92

Varlk ve H ilik

donatr ve bizatihi bu edimlerden akmlklar retir; bu edimleri kendilerinin d

nda temellendiren ve srekli bir mazeretler oyunu oluturduklar iin gl bir
gven veren bir eylemsizlik ve bir dsallkla donatr, insan-gerekliinin, onu
kendi znn tesinde idaralmas iinde ortaya karan o akmlm yadsr;
bylelikle bizi asla olduumuz eyden baka olmamaya indirgeyerek, kendindevarln mutlak olumluluunu yeniden iimize tar ve bu yoldan bizi yeniden
varln barnda btnletirir.
Ama idaralmasma kar dnmsel bir savunma olan bu determinizm ken
dini dnmsel bir gr olarak vermez. Bu savunma, zgrln a p a k l
karsnda hibir ey yapamaz, bu yzden kendim snma fikrinde olduu gibi,
daralmasmdan kaarken kendisine doru gidebileceimiz ideal biti noktas gi
bi verir. Felsefenin alannda, bu durum, determinist psikologlarn tezlerim i
gzlemin salt verileri zerinde temellendirme iddiasnda olmaylaryla aka or
taya kmaktadr. Bu tezi, deerim olgular aklamasnda bulan doyurucu bir
varsaym gibi -ya da her trl psikolojinin kurulabilmesi iin zorunlu bir postla) gibi- sunarlar. Rakipleri iduyunun grs yoluyla kantlama [preuve par
i'intuiton du sens intime] adn verdikleri itirazda bulununca, zgrln dolay
sz bilincinin varolduunu kabul ederler. Tek yaptklar, tartmay bu i amlanmann [revelation inteme] deerine tamaktr. Bylece kendimizi hallerimizin ve
edimlerimizin ilk nedeni olarak kavramamz salayan gr hi kimse tarafndan
tartlmaz. Ne var ki, idaralmasmn zerinde ykselerek ve onu edimlerimizin
gerek nedenleri konusunda iinde bulunduumuz bilgisizlikten kaynaklanan
bir yanlsama olarak yarglayarak idaralmasm dolaymlamay hepimiz deneye
biliriz. O zaman ortaya kacak olan sorun bu dolayma olan inancn derecesidir.
Yarglanan bir idaralmas, nlenmi bir idaralmas mdr? Elbette hayr; yine de
burada yeni bir fenomen, idaralmas karsnda dikkati baka yere ynelten ve
oir kez daha idaralmasmda hileyici bir g varsayan bir sre doar.
Determinizm, kendi bana bir postla ya da bir varsaymdan ibaret olduu
iin, dikkati baka yere yneltmeye yetmez. Determinizm daha somut ve bizati
hi dnm alannda gerekleen bir ka abasdr. Her eyden nce, benim
iin mmkn olana kart olan mmkn olanlara kyasla, dikkati baka yere y
neltme giriimidir. Kendimi, bir mmkn olann benim iin mmkn olan ola
rak anlalmas eklinde oluturduumda, o mmkn olann benim projemin uf
kunda varolduunu da kabul etmem ve onu bizzat ben olarak, orada, benden bir
93

Jean -P au l Sartre

hilikle ayrlm bir halde beni gelecekte bekleyen olarak kavramam gerekir. Bu
balamda kendimi benim iin mmkn olann ilk kkeni olarak kavrarm ve bu,
genelde, zgrlk bilinci diye adlandrlan eydir; zgr irade yandalarnn iduyunun grsnden sz etlikleri zaman gz nnde tuttuklar tek ey, bilmem
bu yapsdr ite. Ama, ayn zamanda, dikkatimi, benim iin mmkn olana kar
kan teki mmkn olanlarn oluturulmasndan baka yere yneltmeye al
tm da olur. Aslnda bir yandan setiim mmkn olan benim iin mmkn
olan olarak ortaya karrken, te yandan da bu kart mmkn olanlarn varol
duunu ortaya koymazlk edemem; onlar, canl mmkn olanlar olarak, yan
benim iin mmkn olanlar haline gelme imknna sahip olanlar olarak oluturma
m engelleyemem. Ama onlar akn bir varlkla donatlm ve tmden mantksal
olarak, ksacas, eyler olarak grmeye zorlarm kendimi. Eer dnmsel dz
lemde bu kitab yazma imknna benim imknm olarak bakarsam, bu imkn ile
bilincim arasnda, kitab yazma imknn mmkn olan ey gibi kuran, l de
necek bir varlk ortaya karrm ve bu hi denecek varlk, kitab yazma imkn
n bir imkn olarak kurar ve bu kitab yazmama imknnn da benim, iin mm
kn olmasnn srekli imkn iinde o hi denecek varl kavrarm. Ama bu ki
tab yazmama imkn karsnda, tpk gzlemlenebilir bir nesne karsndaym
m gibi davranmaya abalarm ve orada grmek istediim eye kendimi ikna
ederim: kitab yazmama imknm, ondan sadece bellek iin sz edilmesi gere
kiyormu gibi, yazmama imkn beni ilgilendirmezmi gibi onu kavramaya al
rm. Devinim nasl ki urada hareketsiz duran bilye karsnda dsal bir im
knsa, kitab yazmama imkn da benim karmda dsal bir imkn olmaldr.
Bunu baarabilirsem, benim iin mmkn olanm, mantksal birimler [entites]
halinde olumu olan o antagonist imknlar etkililiklerini yitirirlerdi; dardan
olacaklar iin artk tehditkar olmazlard, nk benim iin mmkn olan, d
pedz, kavranabilir ihtimaller olarak, yani temelde, bir bakas tarafndan da
kavranabilir ihtimaller olarak ya da ayn durumda bulunacak bir bakas iin
mmkn olanlar olarak kuatyor olurlard. Akn bir yapymasna nesnellik
konumuna ait olurlard: ya da, dilerseniz Heideggerm terminolojisini kullana
rak yle diyelim: ben bu kitab yazacam ama insan bu kitab yazmayabilir.
Bylece benim iin mmkn olana kart olan mmknlerin bizzat ben oldukla
rn ve benim iin mmkn olann imknnn ikin koullan olduklarn ken
dimden saklam olurdum. Benim iin mmkn olann keyfiliim, zgr bir var
94

V arlk ve H ilik

ln zgr imkn olma zelliini muhafaza edecek lde varla sahip olurlar
d, ama tehditkarlklarndan da arndrlm olurlard: bu kart imknlar beni gikndirmezlerdi, seilmi imkn, onu sememden tr, benim iin tek somut
mmkn olan olarak grnrd ve, ardndan, beni kendisinden ayran ve asln
da kendisine imknm kazandran hilik doldurulmu olurdu.
Ne var ki, idaralmas karsnda ka, yalnzca dikkatini gelecekten baka
yere evirme deildir: bu ka gemiin tehdidim de ortadan kaldrmaya alr.
Burada kamaya altm ey, benim zm tayan ve onun tesine geen akinliimin ta kendisidir. Kendinde olann varlk kipinde, kendi zm olduumu
olumlarm. Ayn zamanda, bu z tarihsel olarak kurulmu bir z olarak kabul
etmeyi ve bir dairenin iyeliklerini erii gibi edimi ieren bir z olarak kabul et
meyi reddederim. Bu z benim iin mmkn olann ilk balangc olarak kav
rarm ya da en azndan kavramaya alrm ve onun kendi kendisinde bir ba
langcnn olmasn hibir ekilde kabul etmem; bylece bir edimin tastamam
zm yanstt zaman zgr bir edim olduunu olumlarm. Ama ayrca, Benin
karsnda duran bir zgrlk olsayd beni kayglandracak olan bu zgrl,
zmn, yani Benimin barna yeniden yerletirmeye abalardm. Burada Beni,
iimde barnan ve zgrlme metafizik bir etki gc olarak sahip olan kk
bir Tanr gibi dnmek sz konusudur. Bu durumda varlm artk varlk ola
rak zgr olmaz da, bilincimin barnda Benim zgr olur. Bu da byk lde
gven verici bir kurmacadr [fiction], nk bylece zgrlk opak bir varln
barna itilmi olur: zmn saydamlk [translucidite] olmamas, ikinlikte a
kn olmas lsnde, zgrlk de zmn zelliklerinden biri haline gelecek
tir. Ksacas, zgrlm kendi Benim iinde ba kasnm zgrl gibi kavra
mak sz konusudur burada14. Bu kurmacanm belli bal temalari grlyor: Tp
k bakalarnn kendi edimlerinin kkeninde, nceden kurulmu bir kii vasfy
la bulunuyor olmas gibi, kendi Benim edimlerimin kkeni haline gelir. Elbette.
Benim yaamakta ve dnmektedir, hatt edimlerinden her birinin onun d
nmesine katkda bulunabilecei bile kabul edilecektir. Ama bu uyumlu ve s
rekli dnmler, o biyolojik tip zerinden tasarlanrlar. Bu dnmler, dos
tum Pierrede, bir ayrlktan sonra onu yeniden grdmde saptayabileceim
dnmlere benzerler, ite bu gven verici gereklilikler nedeniyle Bergson, s
ren ve dzenlenen, kendisi hakknda edindiim bilince daima zamanda olarak
14) Bkz. nc Ksm, Birinci Blm.

95

Jean-Paul Sartre

kalan ve bilin tarafndan tesine geilemeyen, tm edimlerimizin kkeninde fe

laketi andran bir iktidar olarak deil, ocuklarna hayat veren bir baba gibi yer
alan, iinden, edimin zn kesin bir sonucu olarak ortaya kmad, ngrle
bilir bile olmayan, zle gven verici bir mnasebet ve ailevi bir benzerlik srd
rebilen bir derin Ben teorisini tasarladnda aka tatmin olmutu: edim zden
daha ileri gider, ama ayn ynde daha ilen gider; elbette edimin hl besbelli bir
indirgenemezli vardr ama tpk bir babann, eserini devam ettiren olunda
kendini tanyp renebildii gibi, biz de kendimizi edimde tanr ve reniriz.
Bergson bylece, -iimizde kavradmz- zgrl psiik bir nesneye, Bene
yanstarak idaralmamz gizlemeye katkda bulunmutur ama bu yoldan bilin
cin kendisini harcamtr. Bylelikle oluturduu ve betimledii ey, kendi ken
disine grnd haliyle zgrlmz deildir: bu, bakasnn zgrldr,
u halde, kendi kendimizden idaralmasn gizlemeye alrken bavurduu
muz sreler btn ite byledir: Farkllamam bir bakas [un autrui indifferencie] iin mmkn olanlardan kardmz teki mmkn olanlan gz nn
de bulundurmaktan kanarak kendimiz iin mmkn olan kavrarz: bu mm
kn olan saf hileyici bir zgrlk araclyla varlkta tutulan olarak grmek is
temeyiz de, onu esasen oluturulmu bir nesneden ileri geliyormu gibi kavrama
ya alrz; oysa bu nesne, bakasnn kiisi olarak ele alp betimlediimiz kendi
Benimizden bakas deildir. zgrln bize kendisini bizim bamszlmz ve
sorumluluumuz olarak atna dair ilk sezgimizi muhafaza etmek isteriz, ancak
bizim iin sz konusu olan, bu zgrlkte kkensel hileyie dair ne varsa hep
sine k tutmaktr; zira eer bu zgrlk bize ar gelirse ya da bir mazerete ihti
ya duyarsak, kendimizi determinizme inanma fikrine snmaya her an hazr bu
luruz. Bylece, kendimizi bakas ya da bir ey gibi dardan kavramaya ala
rak idaralmasmdan kaarz. duyunun [sens intime] amlan ya da zgrl
mzn ilk grs diye adlandmlagelen eyin hibir kkensel yan yoktur: idaralmasn kendimizden gizlemek iin zellikle nceden yaplandrdmz bir s
retir bu; oysa zgrlmzn asl dolaysz verisi idaralmasdr.
Peki, bu farkl yaplandrmalar araclyla idaralmamz bastrmay ya da
onun stn rtmeyi baarabiliyor muyuz? Apak bellidir ki onu ortadan kal
dramayz, nk idaralmas biziz. stn rtmeye gelince, bilincin bizatihi ya
ps ve saydamlndan tr stn rtme deyimini gerek anlamyla kulla
namamamz bir yana, bu deyimle belirtmek istediimiz zel davran tipine de
96

V arlk ve H ilik

iaret etmeliyiz: dmzdaki bir nesneyi gizleyebiliriz, nk o bizden bamsz

bir biimde varolmaktadr; ayn nedenden tr bakmz, ya da dikkatimizi
ondan evirebiliriz, yani basite gzlerimizi baka bir nesne zerine sabitleyebiliriz; o anda her gereklik benimki ve nesneninki- kendi yaamm yeniden ka
zanr ve bilinci eyle birletiren arzi mnasebet kaybolur ama kaybolurken iki
varolutan biri ya da tekinde deiiklie yol amaz. Ama eer rtmek istediim
ey bensem, sorun bambaka bir grnm kazanr: nitekim, ancak grmek iste
mediim veheden tastamam haberliysem varlmn belli bir vehesini grme
mek isteyebilirim. Bu da demektir ki o veheye srt evirebilmek iin onu var
lmn iinde belirtmem gerekir; hatt onu dnmemeye dikkat etmek iin
durmadan onu dnmem gerekir. Bundan anlalmas gereken udur: kamak
istediim eyi zorunlu olarak, durmadan beraberimde tamam gerekir, ama ay
n zamanda da kendisinden kaabilmek iin kamn nesnesini hedef almam
gerekir; yani idaralmas, idaralmasma ilikin ynelimsel bir hedefleme ve idaralmasmdan gven verici sylencelere doru ka ayn bilincin birlii iinde ve
rilmi olmaldr. Ksacas, bilmezden gelmek iin kaarm ama katm bilmez
den gelemem ve idaralmasmdan kamak idaralmasnm bilincine varmann bir
kipinden baka bir ey deildir. Dolaysyla idaralmas tam anlamyla ne mas
kelenebilir ne de ondan kalabilir. Yine de idaralmasmdan kamak ya da idaralmas olmak tastamam ayn ey olmayacaktr: eer daralmamdan kamak
zere daralmam isem, bu demektir ki olduum ey karsnda kendimi odak
tan kartabilirim, o-olmamak formu altnda idaralmas olabilirim, bizatihi idaralmasmm barnda bir hileme gcn elimde tutabilirim. Bu hileme gc
idaralmasm idaralmasmdan katm lde hiler ve idaralmasmdan ka
mak zere idaralmas olan olarak kendi kendini de hiletirir. ite bu, kendini al
datma [mauvaise foi] ad verilen eydir. u halde sz konusu olan idaralmasm
bilinten kovmak ya da onu bilinalt psiik fenomen halinde oluturmak deil,
sadece udur: ta kendisi olduum idaralmasnm yakalannda, kendini aldat
maya geebilirim ve benim kendimle olan mnasebetimde kendisi oldum hi
lii doldurmaya ynelik bu kendini aldatma tam da ortadan kaldrd o hilii
gerektirir ve ona iaret eder.
ite ilk betimlememizin sonucuna ulatk. Olumsuzlamanm incelenmesi bizi
daha ileriye gtrmeyecektir. Bu inceleme bize zel bir davran tipinin mevcu
diyetini gsterdi: ayr olarak incelenmesi uygun den zel bir akml varsa
97

Jean -P au l Sartre

yan, varlk-olmayan karsndaki davran. Demek oluyor ki, iki insan ekstaz
[ek-stase] karsnda bulunuyoruz: bizi kendinde-varlm iine atan ekstaz ve bi
zi varlk-olmayana angaje eden ekstaz. ilk sorunumuz yalnzca insanla varlk
arasndaki mnasebetlerle ilgiliyken imdi byk lde karmaklam gr
nyor; ama te yandan akmlk analizimizi varlk-olmayana doru sonuna kadar
ilerletmek suretiyle her trl aknl anlamada deerli bilgiler elde etmemiz de
imknsz deildir. Kald ki, hilik sorunu soruturmamzdan dlanamaz: insan
kendinde-varlk karsnda bir tavr taknyorsa -k i bizim felsefi sorgulamamz
da bu tipten bir tavrdr-, bunun nedeni insann o varlk olm am asdr. u halde
varlk-olmayam varla ynelik akmlm koulu olarak yeniden buluyoruz. Do
laysyla, hilik sorununa sk; skya tutunmamz ve onu eksiksiz bir biimde ay
dnlatmadan brakmamamz gerekiyor.
Ne var ki, soruturmann ve olumsuzlamann incelenmesi, verebilecei her
eyi verdi. Buradan, insann zamansallm barndaki hilenii olarak ve olumsuz-birimlerin akn yakalannn zorunlu koulu olarak ampirik zgrle
gnderildik. Geriye bu ampirik zgrln kendisini temellendirmek kalyor.
Bu ampirik zgrlk ilk hileme, ve de her trl hilemenin temeli olmayacak
tr. Nitekim o btn olumsuz akmlklar koullandran ikinlikteki akmlkiar
oluturmaya katkda bulunur, Ama ampirik zgrln aknlklarmn ikinlikte ah n lklar olarak oluturulmalar olgusu bile, kkensel bir hiliin varoluu
nu varsayan ikincil hilemelerin sz konusu olduunu bize gstermektedir: bun
lar bizi olumsuz-birimler denilen akmlklardan kendi kendisinin hilii olan
varla kadar gtren analitik gerileyiteki bir aamadan ibarettirler. Her trl
olumsuzlamann temelini elbette ki ikinliin bizatihi barnda gerekletirilecek
bir hilemede bulmak gerekir; insann bizzat kendisi iin kendi hilii olmasn
salayan o kkensel edimi mutlak ikinlikte, anlk cogifo'nun salt znelliinde
kefetmek zorundayz. Bilin kendi varlnda ne olmaldr ki insan bilinte ve
bilinten hareketle dnyada kendi kendinin hilii olan ve hiliin dnyaya gel
mesini salayan olarak ortaya ksn?
imdilik bu yeni sorunu zmemize imkn verecek aratan yoksunmuuz gi
bi grnyor: olumsuzlama dorudan bir biimde yalnzca zgrl balar.
Daha ileriye gitmemize imkn verecek davran bizatihi zgrln iinde bul
mak uygun olacaktr. te yandan bizi ikinliin eiine kadar gtrecek olan ve
yine de imknnn koullarn nesnel biimde ortaya karabilmemiz iin yeterin98

V arlk ve H ilik

nesnel kalan bu davrana rastladk bile. Biraz nce kendini aldatma iindey
ken ayn bilincin birlii iinde idaralmasndan-kfmafc-'iere-daralmas-oldur_na iaret etmedik m7 Kendini aldatma mmkn olacaksa, bizim de tek bir bi
linte, olma ve olmamann birliine, olmamak-zere-olmaya [l'tre-pour-netre
nii rastlayablmemiz gerekir. Dolaysyla imdi sorgulamamzn nesnesini kendni aldatma oluturacaktr. nsann soru sorabilmesi iin kendi kendisinin hi..: olabilmesi gerekir, yan kendi kendisinde ve kendi araclyla insann varlr.na hilik nfuz ediyorsa, insan varl ancak o zaman varlk iindeki varlk-olmavann kkeninde olabilir: gemiin ve gelecein akmlklar insan-gerekliin:n zamansal varl iinde byle ortaya karlar. Ama kendini aldatma anlk bir
davrantr. u halde, bir anlk dnm-ncesi cogitoda bilin ne olmaldr ki
insan kendini aldatabilsin?

99

KNC BLM
KENDN ALDATMA

i
KENDN ALDATMA VE YALAN
insan varl, olumsuz-birimlerin dnya zerinde aa kmalarna araclk
eden varlk deildir yalnzca; o ayn zamanda da kendine kar olumsuz tavrlar
alabilen varlktr. Giri blmmzde, bilinci, kendi varl iinde varl ken
disi iin soru olan ve de kendinden baka bir varl gerektirdii lde soru
olan varlk' biiminde tanmlamtk. Ama, sorgulayc davrann aydnlatlma
sndan sonra imdi artk biliyoruz ki bu forml yle de yazlabilir; "Bilin, var
l iinde varlnn hiliinin bilinci olan bir varlktr." rnein, yasaklama ya
da veto halindeyken insan varl gelecek bir akmlg olumsuzlar. Ama bu olum
suzlama saptayc trden deildir. Bilincim bir olumsuz-birimi gz nnde bulun
durmakla yetinmez. Kendi kendisini, iliklerine kadar, bir baka insan-gerekl
tarafndan kendi imkn olarak ortaya atlan bir imknn hilenmesi olarak olu
turur. Bunun iin bilincim dnya zerinde bir Olumsuzluk* olarak belirmek zo
rundadr ve nitekim kle efendisini ya da kamaya alan tutsak onu gzetleyen
nbetiyi nce bir Olumsuzluk olarak kavrar. Hatt, toplumsal gereklikleri yal
nz ve sadece Olumsuzluun gereklii olan, yeryznde yalnzca bir Olumsuz
luktan ibaret olarak yaayp lecek olan insanlar bile vardr (gardiyanlar, denet
iler, muhafzlar, vb.). Daha bakalar da olumsuzluu bizatihi znelliklerinde
tamak zere, insan olarak, kendilerini srekli bir olumsuzlama halinde olu
turmaktan geri durmazlar: Schelerin hn insan dedii eyin anlam ve ilevi
bu Olumsuzluktur. Ama betimlenileri bizi bilincin mahremiyeti iinde daha
* Burada O lum suzluk eklinde karladnz ifade, Franszca metinde "N on olarak gei
yor. Bu kelim e, N on, tek bana ele alndnda Hayr dem ektir. Ancak burada bu k e
lim enin Franszcada nek olarak kullanldnda salad olumsuzluk sz konusu edil
m ektedir (etre = varlk, non-etre = varlk-olmayan rneinde olduu gibi), -n
100

V arlk ve H ilik

uzaklara gtrecek daha incelikli davranlar da vardr: ironi bunlardandr, k o

nide insan ortaya koyduu eyi tek bir edimin birlii iinde hiler, inanlmamak
zere inandrr, olumsuzlamak iin olumlar ve olumlamak iin olumsuzlar,
olumlu bir nesne yaratr ama bunun kendi hiliinden bakaca bir varl yok
tur. Bylece kendine dnk olumsuzlama tavrlar yeni bir soru sorma imkn
verirler: kendi varl iinde msan ne olmaldr ki kendi kendini olumsuzlayablsin? Ne var ki, kendini olumsuzlama tavrn tmellii iinde almak sz konu
su olmayacaktr. Bu balk altna yerletirilebilecek davranlar fazlasyla eitli
dir ve bunlarn yalnzca soyut formunu gz nnde bulundurma tehlikesiyle
kar karya kalabiliriz. yle bir tavr seip incelemeliyiz ki hem insan-gerekligi asndan asli olsun, hem de o tavrda bilin olumsuzlamasm danya do
ru yneltecei yerde kendisine evirsin. Bu tavr bize kendini aldatma tavr gibi
grnyor.
Kendini aldatma ou kez yalanla bir tutulur. Hibir fark gzetmeksizin, bir
insann kendini aldatn belli ettiinden ya da kendi kendisine yalan syledi
inden sz edilir, itensizliin kendine yalan sylemek olduunu kabul edebili
riz, ama insann kendine syledii yalanla dpedz yalan hemen birbirinden
ayrt etmek kouluyla. Yalan, zerinde uzlalabilecei zere, yadsyc, olumsuz
bir tavrdr. Ama bu olumsuzlama bilincin kendisine deil, yalnzca akn olana
yneliktir. Gerekten de yalann z, yalancnn, gizledii hakikatin tmyle far
knda olmasn gerektirir, insan bilmedii ey hakknda yalan sylemez, kendi
sinin de yanlg iinde olduu bir konudaki yanl yayan insan yalan sylemi
yordur, yanlg iindeki insan yalan sylyor deildir. u halde bir yalancnn
ideali, hakikati kendine olumlarken, onu kulland szlerde olumsuzlayan ve
bu olumsuzlamay da kendisi iin olumsuzlayan kinik bir bilin olacaktr. Oysa
bu ift ynl olumsuzlama tavrnn nesnesi akndr: dile getirilen olgu akndr,
nk varolan bir ey deildir ve ilk olumsuzlama bir hakikate yneliktir, yani
tikel bir akmlk tipine yneliktir. Hakikati kendim iin olumlarken buna kar
lk olarak iimde gerekletirdiim olumsuzlamaya gelince, bu olumsuzlama
szlere yneliktir, yani dnyadaki bir olaya yneliktir. Aynca yalancnn isel du
rumu olumludur; olumlayc bir yargnn nesnesini oluturabilir: yalanc, aldat
ma niyeti tar ve bu niyeti kendinden saklamaya da, bilincin saydamln giz
lemeye de almaz; tam tersine, ikincil davranlarla ilgili karar vermek sz ko
nusu olduumda bu niyete bavurur, bu niyet onun btn tavrlan zerinde ak

Jean -P au l Sartre

ak dzenleyici bir denetim uygular. Gizlisiz saklsz doruyu syleme niyetine

gelmce ('Sizi aldatmak istemem, doru sylyorum, yemin ederim, vb.), hi
phesiz bu niyet isel bir olumsuzlamamn nesnesidir, ama bu yzden de yalan
c tarafndan kendi niyetiymi gibi kabl edilmez. yknlmtr, taklit edil
mitir, yalancnn muhatab karsnda klna girdii kiiliin niyetidir, ne var
ki bu kiilik tam da (var) olmad iin bir akndr. Bylece yalan o anki bilin
cin iyapsn devreye sokmaz, ve srf bu yzden kendisini oluturan btn
olumsuzlamalar bilinten kovulmu olan nesnelere yneliktirler, dolaysyla zel
bir ontolojik temel gerektirmedikleri gibi genel olarak olumsuzlamamn varolu
unun gerektirdii aklamalar da aldatmaca durumunda hibir deiiklie uramakszm geerlidirler. Hi phesiz biz ideal yalan tanmlam olduk; yalan
cnn kendi yalannn az ok kurban olduu ve kendi yalanma biraz inand
durumlarla ska karlalr: ama yalann bu ska grlen ve sradan biimleri
ayn zamanda da yalann soysuzlam veheleridir, yalan ile kendini aldatma
arasndaki ara durumlar temsil ederler. Yalan bir akmlk davrandr.
Ama yalann bir akmlk davran olmasnn nedeni, yalann Heideggerin
deyimiyle Mi-seindaki [ile-olmak, ile-varlk, birlikte-varhkj olaan bir fe
nomen olmasdr. Benim varoluumu, bakasnn varoluunu, benim bakas
iin varoluumu ve bakasnn benim iin varoluunu varsayar. Dolaysyla yalan
cnn yalann projesini tmyle farknda olarak yapmak zorunda olduunu, ya
lan ve deitirdii hakikati tastamam kavram olmak zorunda olduunu d
nmekte hibir glk yoktur, ilkesel bir opaklk kendi niyetlerini bakasndan
gizlesin, bakas da yalan hakikat saysn yeter. Yalan araclyla, bilin, yaps
gerei bakalarndan gizlenmi olarak varolduunu olumlar, benin ve bakasnn
benimn ontolojik ikiliini kendi kanna kullanr.
Eer kendini aldatma daha nce sylediimiz gibi gerekten de kendi kendine
sylenen yalan ise, onun iin ayn durum geerli olmayacaktr. Kendini aldatma
y benimsemi olan kii iin, hoa gitmeyen bir hakikati gizlemek ya da hoa gi
den bir hatay doru gibi sunmak sz konusudur elbette. Dolaysyla grnrde
kendini aldatma da yalann yapsna sahiptir. Ancak kendini aldatrken hakikati
bizzat kendimden gizliyor olmam her eyi deitirir. Nitekim aldatan ile aldatlan
ikilii burada yoktur. Tersine, kendini aldatma z gerei bir bilin birlii gerek
tirir. Bu demek deildir ki, kendini aldatma, esasen insan-gerekliinin btn fe
nomenleri gibi, Mit-sein tarafndan koullandrlamaz, ama Mit-sein, kendini
102

V arlk ve H ilik

ncak kendini aldatma ile alabilecek bir durum gibi sunarak kendini aldatmaya
vimzca davetiye karabilir; kendini aldatma msan-gereklime dardan gelmez.
nsan kendini aldatmaya maruz kalmaz, insana kendini aldatma bulam deil
dir, o bir hal deildir. Ama bilin kendi kendim aldatr. Bir ilk ynelim ve bir ketl
im i aldatma projesi gerekir; bu proje, kendini aldatmann kendini aldatma ola
rak anlalmasn ve kendm aldatmayla gerekleen bilmc(in) bir dnm-ncei kavranm ierir. Buradan kan ilk sonu, yalan sylenen ile yalan syleyenin
bir ve ayn kii olmasdr, bu da, aldatlm olmam bakmndan benden gizlenmi
olan hakikati, aldatan olmam bakmndan bilmek zorundaym demektir. Dahas,
ben bu hakikati kendimden daha bir zenle saklamak iin, ok kesin bir ekilde
bilmek zorundaym -ama bunu zamansalln iki farkl annda yapmam- ve bu
da gerektiinde szmona bir ikilii yeniden kurmaya imkn verecektir ama,
bir ve ayn projenin birliki yaps iinde kurmaya. Eer yalan koullandran iki
lik ortadan kaldrlmsa, o zaman hl nasl yalan sz konusu olabilir? Bu gl
e bilincin tam saydamlndan kaynaklanan bir kincisi eklenir. Kendini aldatan
kii kendini aldatt(nm) bilinc(inde) olmaldr, nk bilincin varl varlk bi
lincidir. Dolaysyla, en azndan kendimi aldatmn bilincinde olmam balamn
da kendime kar drst olmak zorundaymm gibi grnyor. Ama o zaman da
btn bu psiik sistem yok olur. Nitekim eer kararllkla ve kinik bir tutumla
kendime yalan sylemeyi denemeye kalkrsam, bu giriimimin tmyle boa
kaca bellidir, yalan, bakn karsnda geriler ve ker; kendini bizatihi kendi
koulu olarak benim projemin arkasnda acmaszcasna oluturan kendime yalan
sylemenin bilinci tarafndan, arkadan vurulup yok edilmitir. Burada ancak ken
di ayrmnn iinde ve onun araclyla varolan kap kaybolan [evanescent] bir
fenomen vardr. Bu fenomenlere elbette ska rastlanr ve nitekim kendini aldat
mann da bir kacl olduunu greceiz, onun srekli bir biimde iyi niyet
ve sinizm arasnda gidip geldii besbellidir. Bununla birlikte kendini aldatmann
varoluu fazlasyla gelip geici olsa da, ani gei evresi [metastable]* diye adlan
drlabilecek o psiik yaplar trne ait olsa da, zerk ve sreen bir form ortaya
koyar; hatt ok sayda insan iin yaamn olaan grn bile olabilir. Kendini
aldatmann iinde yaamak mmkndr, ama bu sinizm ya da iyi niyet aniden
depremeyecek demek deildir, yine de bu, dzenli ve kendine zg bir yaam
* Hzl, am bir deiikliin, geiin gerekletii bir durumu ifade etm ek iin Sartre bu kav
ram kullanyor -n
103

Jean -P au l Sartre

tarz gerektirir. u halde amazmz bsbtn iinden klmaz hale geliyor, n

k kendini aldatmay ne bir yana atabiliyoruz ne de anlayabiliyoruz.
Bu glklerden syrlmak iin, hemen bilinaltna bavurulur. rnein psi
kanaliz yorumlamasnda, aldatan-aldatlan ikiliini yeniden kurmak iin, gmr
, pasaport hizmetleri, dviz denetimleri, vb. ile birlikte bir snr kaps olarak
tasarlanm bir sansr varsaymna bavurulur. Burada igd [instnct] -ya da
dilerseniz ilk eilimler ve bireysel tarihimiz tarafndan oluturulmu eilimler bi
leimi- gerekliin yerim tutmaktadr, igd, kendi iin varolmadndan tr,
ne doru ne de yanltr. Sadece vardr, tpk kendinde doru da yanl da olma
yan ama yalnzca gerek olan u masa gibi, igdnn bilinli sembolletirmele
rine gelince, bunlar grnler olarak deil, gerek psiik olgular olarak ele aln
maldrlar. Yalancnn sz ve tavrlar nasl gerekten varolan somut davranlar
sa, fobi, dil srmesi ve rya da somut bilin olgular olarak gerekten vardrlar.
u kk farkla ki, zne bu fenomenler karsnda tpk aldatlann aldatann davranlan karsnda olduu gibidir. Onlar gereklikleri iinde saptar ve yorumla
mak zorundadr. Aldatann davranlarnda bir doruluk vardr: eer aldatlan
bunlar aldatann iinde bulunduu konumlana ve onun yalan projesine balayabilse, bu davranlar yalanc davranlar kimliiyle doruluun tamamlayc
paras haline gelirlerdi, Ayn biimde sembolik edimlerde de bir doruluk var
dr: psikanalist o edimleri hastann tarihsel konumlanma, ifade ettikleri bilinal
t komplekslerine, sansrn koyduu baraja baladnda kefettii, ite bu do
ruluktur. Bylece zne kendi davranlarnn anlam zerinde yanlr, onlan ken
disine yabanc kalan bir ilk durumdan ve psiik oluumdan tretemediginden
kendi doruluklar iinde deil de somut varolular iinde kavrar. nk asln
da Freud, id ve ben [a et moi] aynmyla psiik kitleyi ikiye ayrmtr. Ben
benim, ama ben id deilim. [Je suis moi, mais je ne suis pas a.]* Bilinaltmdaki
* Burada kastedilen ey, etkin bir ben (je) olarak, benim ancak bilin dzeyinde, dnm
sel olarak tanm layabildiim b ir ben" (m oi) sahiplenebileceim dr. Ancak byle bir bilinsel tanm la yakalayabildiim bir ben (m oi) olduumu syleyebilirim. Ama id ile by
le bir dnmsel ilikim olamaz, onu bilin dzeyinde tanmlayp sahiplenem em.
Bu aklamam z je , m oi, a kelim elerini Trkede ne ekilde ifade ettiim izi ortaya
koyabilir. J e , etkin bir benin, srekli olarak yklem lerle tanm m bulan bir benin ifade
sidir; eviride genellikle b en olarak karladk, etkinlik vehesinin m utlaka hissettirilmesi gerektiini dndmz yerlerde etkin ben ifadesini de kullandk. M oi iin ben
lik demeyi tercih, etmedik, onun yerme yine b en dedik ve her defasnda yanna (Moi)
yazdk. Ben (m oi) kom binasyonunun grld yerlerde, kendinin farknda olan, d
nmsel olarak kendini blm dzeyinde sahiplenen bir Benlik akla getirilmeli. a kar
l olarak da yaygnlkla kullanlan id kelimesini tercih ettik, -n
104

VaTk ve H ilik

psiizmim karsnda ayrcalkl bir konumum yok. Kendi psiik fenomenlerimi

bilinteki gereklikleri iinde saptadm lde ben kendimin psiik fenomenle
riyim: rnein, u rafta duran u ya da bu kitab alma tkisiyim, onunla bir ve ay
n eyim, onu aydnlatrm ve onunla ilikili olarak hrszlk yapmaya karar veri
rim. Ama bu psiik olgular edilgin biimde kabul eden olarak ve tpk bilim ada
mnn bir d fenomenin doas ve z hakknda varsaymlar retmesi gibi, onla
rn kkenleri ve gerek imlemleri zerinde varsaymlar retmeye mecbur kalan
olarak ben o psiik olgular deilim: rnein aracam kitabn azbulunurluunun,
ilginliinin ya da fiyatnn belirledii dolaysz bir itki olarak yorumladm bu
hrszlk, hakikatte, bir Oidipus kompleksine az ok dolayszca balanan bir kem
dini-cezalandrma srecinin trevidir. Dolaysyla alma itkisinde bir hakikat var
dr ve bu hakikate ancak az ya da ok muhtemel varsaymlarla ulalabilir. Bu ha
kikatin lt, aklad bilinli psiik olgularn uzam olacaktr; ayn zamanda,
daha pragmatik bir bak asndan, imkn verdii psikiyatrik krn baars ola
caktr. Son olarak, bu hakikatin kefi psikanalistin mdahalesini gerektirecek,
psikanalist de bilinalt eilimlerim ile bilinli yaamm arasnda dolaylayc [mediateur] olarak belirecektir. Bakas, bilinalt tez ile bilinli antitez arasndaki
sentezin biricik gerekletiricisi olarak ortaya kar. Kendimi ancak bakas arac
lyla tanyabilirim, bu da, benim olan id karsnda bakas konumunda olmam
demektir. Eer psikanalize ilikin baz bilgilere sahipsem, ok elverili koullarda
kendi kendime psikanaliz uygulayabilirim. Ama bu aba ancak hibir grye g
venmezsem, soyut em alar ve rendiim kurallar dardan kendi durumuma
uygularsam baanya ulaabilir. Sonulara gelince, bunlar ister yalnzca benim a
balarmla, ister bir teknisyenin katlmyla elde edilmi olsunlar, hibir zaman g
rnn salad kesinlie sahip olmayacaklardr; sadece, bilimsel varsaymlar gi
bi giderek daha muhtemel olacaklardr. Bunlar Oidipus kompleksi varsaym,
atom varsaym gibi deneysel bir fikrden bakaca bir ey ifade etmez, Percem
syledii gibi, gerekletirilmesine imkn verdikleri deneylerin btnnden ve
ngrlmelerine imkn verdikleri etkilerden ayn deildirler. Bylece psikanaliz,
yalancs olmayan bir yalan fikrini kendini aldatma nosyonuna ikame eder, ken
dime nasl yalan syleyebileceimi deil de, bana nasl yalan sylenmi olabilece
ini anlamaya imkn verir, nk benim karmda bakas ne ise, beni kendimin
karsnda o pozisyona yerletirir, yalann temel koulu olan aldatan-aldatlan ikiligminin yerine id - ben [a" - moi] ikiliini koyar, Mit-seinn, zneleraras
105

Jean-Paul Sartre

yapsn en derin znelliime tar. Bu aklamalarla tatmin olabilir miyiz7

Daha yakndan inceleyecek olursak, psikanaliz teorisi ilk bakta grnd
kadar basit deildir. Psikanalistin varsaymnn karsnda id kendini bir ey gi
bi sunar demek tam da doru deildir, nk ey, kendisi zerinde yrtlen
varsaymlara ilgisizdir, buna karlk varsaymlar hakikate yaklanca id", bundan
etkilenir. Nitekim Freud, ilk dnemin sonunda, hekim hakikate yaklatnda or
taya kan direnlere iaret eder. Bu direnler dardan kavranan nesnel davra
nlardr: hasta gvensizlik gsterir, konumay reddeder, ryalarn fantezileriy
le kantrarak anlatr, hatt bazen psikiyatri tedavisinden tmyle kaar. Bunun
la birlikte hastann kendi kendisindeki hangi parasnn bu biimde direnebilece
ini sormak hakkmzdr. Bilin olgularnn psiik btn olarak dnlen
Ben (Moi) direniyor olamaz: nitekim psikiyatrn hedefe yaklatndan kukulanmayacaktr, nk Ben (Moi) de tastamam psikiyatnn kendisi gibi, kendi tep
kilerinin anlam ile kar karyadr. En ou, ortaya atlan varsaymlarn ne ka
dar muhtemel olduunu, psikanalizi izleyen bir tank gibi nesnel olarak deerlen
direbilir ve bu varsaymlarn akladklar znel olgularn uzamn hesaba katabi
lir. Ve esasen bu ihtimal de ona geree yaknm gibi grnr, ou durumda,
bilinli bir kararla psikanalitik tedavi yolunu seen kendisi olduu iin ondan ra
hatsz olmayacaktr. Hastann psikanalist tarafndan her gn kendisine amlanan
eylerden kayglandn ve kendi gznde bir yandan tedaviyi srdrmek ister
mi gibi grnmeye alrken bir yandan da bundan kamaya altn m sy
leyeceiz? Bu durumda, kendini aldatmay aklamak iin bilinaltna bavurmak
artk tmyle imknszdr: kendini aldatma, tmyle bilin dzeyinde, btn e
likileriyle birlikte ortada durmaktadr. Ama psikanalist esasen bu direnleri by
le aklamaz: ona gre bu direnler sessiz ve derindir, uzaktan gelirler, ve kkle
ri, tam da aydnlatlmak istenendir.
Bununla beraber, direnler gn na karlmas gereken kompleksten de
yaylmazlar. O durumda bu kompleks, o haliyle, daha ok psikanalistin ibirlik
isi olurdu, nk kompleks ak bilin iinde kendini ifade etmeyi hedeflemek
te, sansre hile yapmakta ve ondan kamaya almaktadr. znenin reddedii
ni konumlandrabilecemiz tek dzlem sansrn dzlemidir. Yalnzca sansr,
bastrmaya alt gerek eilimlere az ok yaklamalar lsnde psikanalis
tin sorularn ya da amlamalarn kavrayabilir, bunu yalnzca o yapabilir, n
k bastrd eyi bilen yalnzca odur.
106

Varlk ve H ilik

Nitekim, eer psikanalizin dilim ve psikanalizin eyci mitolojisini ileri gtre;ek olursak, sansrn, etkisini tam istedii yere uygulamak iin, bastrd eyi ta
ramak zorunda olduunu fark ederiz. Gerekten de bastrmay kr glerin ar
pmas gibi sunan her trl eretilemeden vazgeersek, sansrn semek zorun
da olduunu ve semek iin de kendine dair tasavvuru ortaya koymak zorunda ol
duunu kabul etmek gerekir. Baka trl olsayd, sansrn meru cinsel itkilere
.zm vermesi, gereksinimlerin (alk, susuzluk, uyku) ak bilin iinde kendileri
ni ifade etmelerini ho grmesi nasl mmkn olurdu? Ve denetimini gevetmesi
ni. hatt deiik klklara brnen igd tarafndan aldatlm olabilmesini na
sl aklardk? Ama sansrn lanetli eilimleri ayrt etmesi yetmez, bunun yan s-a bunlar gizlenecek eyler olarak kavramas da gerekir ve bu en azndan onda
kendi etkinliine ilikin bir tasavvurun olmasn gerektirir. Ksacas sansr bastnlabilecek itkileri ayrt ederken nasl olur da ayrt ettiinin bilincinde olmaz?
Kendi kendini bilmeyen bir bilme tasarlamak mmkn mdr? Bilmek, bildii
ni bilmektir diyordu Alam. Biz daha iyisi yle diyelim: her bilme, bilme bilinci
dir. Nitekim, hastann direnleri, bastrlann sansr dzeyinde o haliyle temsil
edilmesini, psikanalistin sorularnn yneldii hedefin belli bir biimde anlal
masn ve sansrn bastrlan kompleksin gerekliini o kompleksi hedef alan pskanalitk varsaymla kyaslamasn salayan bir sentetik balant kurulmasn ge
rektirir. Ve bu kez de bu farkl ilemler sansrn kend(nin) bilmc(i)nde olmasm gerektirir. Ama sansrdeki bu kendi(nin) bilinc() hangi tipte bir bilin olabi
lir? Bu, bastrlacak eilimin bilinci olma(nm) bilinci olmaldr tam da bu ei
limin bilinci olmamak iin. Bu da sansrn bir kendini aldatma tamak zorunda
olmasndan bakaca ne anlama gelir ki? Psikanaliz bize hibir ey kazandrmam
oldu, nk kendini aldatmay ortadan kaldrmak iin bilinalt ile bilm arasna
zerk ve yine kendini aldatan bir bilin yerletirdi. Bunun nedeni, sahici bir iki
lik -hatt bir lk (Es, ich)* ve sansr araclyla kendini ifade eden Ueberic)**kurmak iin gintii abalarn szde kalan bir terminolojiden baka bir eye ula
amam olmasdr. Bir eyi kendinden gizleme gibi kendi stne dnl bir fik
rin z, tek bir psizmin olmasn ve dolaysyla da birliin barnda iki ynl bir
etkinliin gereklemesini gerektirir: bir yandan gizlenecek ey belirlenip elde tu
* Alm ancadak Es; Franszcada a eklinde karlanan, bizim Ld olarak Trkeletirdi
imiz kavramdr. leh " ise, Franszcada Mo" olarak kullanlan, bizim Ben (Mo)" eklin
de karladmz kavramdr, -n
** (Alm.) sben. ~n
107

Jean-Paul Sartre

tulmal, te yandan telenp gizlenmelidr; bu etkinliin iki yz birbirini btn

ler, yani her biri tekini kendi varlnda gerektirir. Psikanaliz, sansr aracly
la bilinci bilinaltmdan ayrmakla bu edimin iki evresini ayrt etmeyi baarm ol
mad, nk libido bilinli ifadeye ynelen kr bir ccmatustur, bilinli fenomen
se edilgin ve aldatc bir sonutur: psikanaliz bu iki ynl itki ve ekim etkinlii
ni sansr dzeyine yerletirmekle kalmtr. imdi, tm fenomenin (klk deiti
ren [se deguiser] ve sembolik biim altnda geen" eilimin bastrlmas) birlii
ni aklamak iin, onun farkl uraklar arasnda anlalabilir balantlar kurulma
ldr. Bastrlan eilim eer 1) bastrlma bilincini, 2) olduu ey olduu iin telenmi olma bilincini, ve 3) bir klk deitirme projesini kapsamyorsa nasl k
lk deitirebilir? Bastrlan eilimin kendi kendine dayatt bu kk zellik
hibir mekanik younlatrma ya da aktarm teorisiyle aklanamaz, nk klk
deitirme srecinin betimlenii ereklilie rtk olarak bavurulmasn gerektirir.
Ve ayn biimde, eer bilin, sansrn tesinde, hedefi, hem arzu edilen hem ya
saklanan olarak mulak bir biimde kavramyorsa eilimin sembolik ve bilinli
olarak tatmin edilmesine elik eden haz ya da idaralmas nasl aklanacaktr?
Freud psiik olann bilinli birliini dladndan, tpk kendisine by yaplm
kii ile onun grnne gre biimlendirilmi balmumu bir heykelcii, ilkel ka
tlmn birletirdii gibi, her yerde fenomenleri uzaktan ve engellerin tesinden
birbirine balayan bir sihirli birlik varsaymaya mecbur kalmtr. Karakterin kat
lm bilinaltmdaki Inebe+ etkir, onu bastrr ya da lanetler, boylu boyunca
onun iinde yzer, ona rengini verir ve sihirli bir biimde onun sembolletirilmesine yol aar. Ve benzer biimde, bilinteki fenomen de sembolik anlamnn ren
gini tar, bu anlam kendi bana aka kavramas mmkn olmasa da. Ama il
ke olarak daha aa bir konumda olmas bir yana, by yoluyla aklama, birbir
lerini karlkl olarak ngren ve tahrip eden iki eliik ve tamamlayc yapnn
bir arada varoluunu ortadan kaldrmaz bilinalt katnda, sansrn katnda
ve bilincin katnda. Kendini aldatma olgulatmlm ve eyletirilmitir, ancak
ondan kalamamtr. Bu durum, Viyanal psikiyatr Stekeli, psikanaliz yolundan
syrlmaya ve Frijit Kadn1 adl kitabnda unlar yazmaya yneltmitir: Aratr
malarm ileri bir noktaya gtrebildiim her kez, psikozun dmnn bilinli
olduunu saptadm. Kald ki kitabnda aktard vakalar da, Freudculuun anla* Drt, "gd, -n
1) Nouvelle Revue Franaise (1 9 3 7 ).
108

V arlk ve H ilik

vamayaca patolojik bir kendini aldatmaya tanklk etmekteler. rnein evlilik

lerinde yaadklar hayal krklnn frijit kld, yani cinsel ilikinin verdii zev
ki kendilerinden gizlemeyi baaran kadnlar sz konusudur. ncelikle, bu kadn
larn kendilerinden gizlemek istedikleri eyin, yan fizyolojik karanlklara gml
kompleksler deil de nesnel olarak gsterilebilecek ve takndklar anda kaydet
memeleri mmkn olmayan tavrlar olduuna iaret edilmektedir: nitekim, koca
larn Stekele sklkla akladklar zere, eleri nesnel zevk belirtileri gstermitir
ve sorgulanan kadnlarn iddetle inkara yneldikleri ey de bu belirtilerdir. Bu
rada bir srt evirme etkinlii sz konusudur. Ayn biimde Stekelin aklatmay
baard itiraflarn da gsterdii gibi, patolojik dzeyde frijit olan bu kadnlar
korktuklar hazza nce kafalarnda srt evirmeye almaktadrlar: rnein, pek
ou cinsel iliki srasnda dncelerini gnlk meguliyetlerine yneltmekte, ev
ilerinin muhasebesine girimektedir. Burada kim bilinalundan sz edebilir? Bu
nunla birlikte frijit kadn yaad hazzm bilincine bylece srt eviriyorsa, bunu
asla kinik bir biimde ve kendi kendisiyle tam uzlam iinde yapmaz: frijit oldu
unu kendine kantlamak iin yapar. Burada dpedz bir kendini aldatma feno
meniyle kar karyayz, nk yaanan hazz benimsememek zere giriilen a
balar hazzm yaanm olduunun kabulne iaret eder ve tastamam bu kabul
olunsuzlamak iin ona iaret eder. Ama burada artk psikanalizin alannda deiliz.
Nitekim bir yandan bilinalt araclyla ortaya konan aklama, psiik birlii
bozmasndan tr ilk bakta psiik birlikle ilgili gibi grnen olgular aklaya
mayacaktr. te yandan da sonsuz sayda kendini aldatma davran bu tip ak
lamalar aka dlar, nk bu davranlar zleri gerei ancak bilincin saydam
l iinde belirirler. Syrlmaya altmz sorunu el dememi bir halde yeni
den karmzda buluyoruz.

II
KENDN ALDATMA DAVRANILARI
Kendimizi amazdan kurtarmak istiyorsak, kendini aldatma davranlarn
daha yakndan incelemek ve buradan bir betimlemeye ulamaya almak uygun
olur. Bu betimleme, kendini aldatmann imknnn koullarn daha aklkla
saptamamza, yani bata sormu olduumuz soruya cevap vermeye imkn vere109

Jean-Paul Sartre

ektir: insan varl ne ekilde olmaldr ki kendini aldatabilsin?

rnein, ilk randevusundaki bir kadn alalm. Kendisiyle konumakta olan
adamn onun hakknda besledii niyetleri ok iyi bilir. Ayn zamanda er ya da
ge bir karar almas gerekeceini de bilir. Ama bu kararn aciliyetini hissetmek
istemez: partnerinin tavrnda nazik ve saygl olarak grnen ne varsa yalnzca
ona tutunur. Bu nazik ve saygl davran, uilk admlar diye adlandrlan eyi
gerekletirmek zere balatlm bir giriim olarak kavramaz, yani o davrann
sunduu zamansal gelime imknlarn grmek istemez: o tutumu, o anda oldu
u eyle snrlar, kendisine yneltilen tmcelerde ilk anlamlarndan baka eyler
okumak istemez, ona, Size yle hayranm ki dendiinde, bu tmcenin cinsel
lik ieren arka fonunu kaldrr, kendisiyle konuan erkein szlerine ve davran
na nesnel nitelikler olarak dnd dolaysz imlemler atfeder. Kendisiyle
konuan erkek ona tpk masann yuvarlak ya da drt ke olmas gibi, tpk du
varn boyasnn mavi ya da gri renkte olmas gibi iten ve saygl grnr. Din
ledii kiiye bylece atfettii nitelikle eyci bir sreklilik iinde dondurur onu;
bu sreklilik de onlann saldkla imdiki hallerinin zamann akna yanstlma
sndan bakaca bir ey deildir. nk kadn diledii eyin farknda deildir:
uyandrd arzuya derinden duyarldr, ne var ki, i ve plak arzu onu kk
drr, tiksindirir. Ancak, yalnzca saygdan ibaret bir saygda da hibir ekici
lik bulmaz. Onu tatmin etmek iin btnyle onun kiiliine, yani eksiksiz zgr
lne seslenen ve zgrlnn kabul edilmesi anlamna gelen bir duygu ge
rekir. Ama ayn zamanda da bu duygu batan aa arzu olmal, yani nesne ola
rak bedenine seslenmelidir. Dolaysyla bu kez de arzuyu ne ise o alarak kavra
may reddeder, ona isim bile vermez, arzuyu ancak, arzu kendini hayranla,
takdire, saygya doru at lde ve rettii daha yksek formlarn iine b
tnyle gmlp orada yalnzca bir scaklk ve younluk olarak grnd l
de kabul eder. Ama erkek bir anda elini tutar. Erkein bu edimi acil bir kara
rt davet ederek durumu deitirebilir: elini erkemkinin iinde brakmak, flrte
kendiliinden rza gstermek, angaje olmaktr. Geri ekmek, o an ekici klan
belirsiz ve kararsz uyumu bozmaktr. Burada karar ann olabildiince uzaa
doru atmak sz konusudur. O zaman neler olur, biliriz: gen kadm elini erke
in elinin iinde brakr, ama braktnn farkn a varmaz. Bunun farknda ol
maz, nk tesadf bu ya, tam da o srada dncelere dalmtr. Konutuu er
kei duygusal speklasyonun doruklarna kadar srkler, hayattan, kendi haya
110

V arlk ve H ilik

tndan sz eder, kendini asli grn altnda, bir kii ve bir bilin olarak gs
terir. Bu arada beden ile ruhun ayrl tamamlanmakladr; eli kprtsz bir ekil
de partnerinin scak elleri arasnda dinlenmektedir: ne raz olmutur ne de di
renmektedir bir ey halindedir.
Bu kadnn kendini aldattn syleyeceiz. Ama hemen gryoruz ki, kendi
ni bu kendini aldatmann iinde tutmak zere farkl yntemler kullanmaktadr.
Partnerinin davranlarm ne iseler o olmaya, yani kendindenin kipinde varolma
ya zorlayarak tehlikesiz hale getirmitir. Ne var ki ne ise o olmayan olarak kav
rayaca, yan ondaki akml kabul edecei lde de kendi arzusuyla tatmin
olmak hakkn kendine tanr. Nihayet bir yandan kendi bedeninin mevcutiyetini derinden -belki de rahatsz olacak lde derinden- hissederken, te yandan
da kendini kendi bedeni olmayan olarak tasarlar ve bedenini, birtakm olaylar ba
na gelebilecek bir nesne gibi temaa eder. Onun iin mmkn olanlarn hepsi
kendinin dnda kaldndan ne o olaylara neden olabilecek ne de onlardan ka
abilecek edilgin bir nesne gibi bedenim temaa eder. Kendini aldatmann bu
farkl grnlerinde nasl bir birlik buluyoruz? Kendini aldatma, bir tr eliik
kavramlar oluturma sanatdr, yani bir fikir ile bu fikrin olumsuzlanmasm bir
letiren kavramlar oluturma sanatdr. Bylece ortaya karlm olan temel kav
ram, insan varlnn bir olgusallk ve bir akm lk olmak biimindeki ifte zel
liini kullanr. nsan gerekliinin bu iki yan, dorusunu sylemek gerekirse,
nemli bir koordinasyona elverilidir ve yle de olmaldr. Ama kendim aldatma
bunlar arasnda ne bir egdm salamak ne de bir sentez iinde bunlarn ste
sinden gelmek ister. Kendini aldatma asndan sz konusu olan, bunlarn zde
liklerini olumlarken bir yandan da farkllklarn muhafaza etmektir. Olgusall
akmlk olan ve akml da olgusallk olan gibi ne srmek gerekir, yle ki, biri
kavrand anda birdenbire tekinin karsnda bulunulabilsm. Kendini aldatma
formllerinin prototipim, btn etkilerini ortaya karmak zere esasen kendini
aldatmayla tasarlanm birtakm nl tmceler bize verecektir. rnein, Jacques
Chardonneun bir kitabnn u baln biliriz: Ak, aktan ok daha fazlasdr.
Bu cmlede olgusall ierisinde mevcut ak (iki stderinin temas, ehvet, ben
cillik, Prousttaki kskanlk mekanizmas, Adlerde cinsiyetlerin mcadelesi, vb.)
ile akm lk olarak ak (Maunactaki ate rma, sonsuzun ars, Platonun
eros'u, Lawrencein bouk kozmik grs, vb.) arasndaki birliin nasl kuruldu
u grlmektedir. Olgusallktan yola kyor ve kendimizi birdenbire imdiki za
ili

Jean -P au l Sartre

mann ve insann olgusal durumunun tesinde, psikolojik olann tesinde meta

fiziin tam ortasnda buluyoruz. Buna karlk, Sarmentm bir oyununun, ayn
ekilde kendini aldatma vasflar tayan Ben kendime fazla bym biimin
deki bal bizi bir rpda olgusal zmzn dar snrlarna hapsetmek zere
nce akmlm iine frlatr. nl Ne idiyse ona dnt tmcesinde ya da
onun tersi ve en az onun kadar nl olan "Ebediyet onu olduu haline dn
trd tmcesinde de ayn yaplar bulunacaktr. Elbette, bu farkl formller ken
dini aldatmann yalnzca grnn tarlar, akl elmek ve bir muamma ile onu
artmak zere aka bu paradoksal biimde tasarlanmlardr. Ama bizim iin
nemli olan tam da bu grntr. Burada nemli olan ey, bu formllerin yeni
ve salamca yaplandrlm nosyonlar oluturmamalardr; tam tersine, srekli
zlme halinde kalacak tarzda kurulmulardr ve natralist imdiki zamandan
akmla doru ve bunun tersi ynde srekli bir kaymay mmkn klmay
amalarlar. Bylece, hepsi de benim ne isem o olmadm gstermeyi hedef alan
bu yarglardan kendini aldatmann nasl yararlanabilecei grlyor. Eer ben ne
isem o olmasaydm, rnein, bana yneltilen bir yaknmay ciddi biimde gzden
geirebilir, kendimi kukuyla sorgulayabilir ve belki de bu yaknmadaki hakikat
paym kabullenmek zorunda kalabilirdim. Ama ne isem o olmaktan tastamam
akmlk araclyla kurtulurum. Suzannem Eigaroya syledii, Hakl olduu
mu kantlamak haksz da olabileceimi kabul etmek olurdu tmcesindeki ba
lamyla, yaknmann haklln tartmam bile gerekmez. Hibir yaknmann ba
na eriemeyecei bir dzlemdeyim, nk gerekten olduum ey benim akmlmdr; kaarm, kurtulurum, ucundan yakalad ulum nasihatnm elinde ka
lr. Ne var ki kendini aldatma iin zorunlu olan ikirciklilik undan gelir: burada
ben aknlgm olduumu ileri srerken, aslnda benim, eyin varlk kipinde yle
olduumu olumlam olurum. Ve gerekten de ben ancak bu biimde kendimi
btn o yaknmalardan kurtulmu hissedebilirim. Yukada szn ettiimiz
gen kadnmz arzuda saf akmlktan bakaca bir ey grmek istemeyerek ve
bylelikle arzusunu adlandrmaktan bile kanarak o arzuyu ierdii btn k
ltc ynlerden ite bu balamda anndrmaktadr. Ama bunun tersine, ben
kendime fazla bym forml bize olgusalhga dnm akml gstermek
suretiyle yenilgilerimiz ya da zayflklarmz iin sonsuz sayda mazeretin kayna
olur. Ayn biimde nn davranlarnda sergilenen sayg ve hayranlk esa
sen akmlk dzleminde kald lde, iveli dilberimiz de akml elinde tu112

V arlk ve H ilik

:ar. Ama bu akml orada durdurur, onu imdiki zamann olanca olgusallyj. iirir: sayg saygdan bakaca bir ey deildir, artk hibir eye doru kendi
nin tesine gemeyen, sabitlenmi bir teye geme edimidir.
Ama bir gei kavram olan akmlk-olgusallk kavram kendini aldatmann
;emel aralarndan biri olsa da kendi trnde tek deildir, tnsan-gerekliinin bir
baka ikilemesinden [dplicite] de ayn biimde yararlanacaz ve bunu kabaca
yle dile getireceiz: insan-gerekliinin kendi-iin-varl, tamamlayc olarak
bir bakas-iin-varl ierir. Davranlarmdan herhangi biri zerinde, iki bak
, kendi bakm ve bakasnn bakn birletirmek benim iin her zaman
mmkndr. te yandan davran her iki durdumda kesinlikle ayn yapy gs
termeyecektir. Ama daha ileride greceimiz ve herkesin hissettii zere, varl
mn bu iki vehesi arasnda, sanki ben kendi kendimin hakikatiymiim de ba
kas bana ilikin olarak yalnzca arpk bir imgeye sahipmi gibi, varlk ile gr
n arasndaki fark gibi bir fark yoktur. Bakas iin varlm ile kendim iin var
lmn eit dzeyde bir varlk saygnlna sahip olmas, srekli biimde ayrtnc bir senteze ve kendi-iinden bakas-iine ve bakas-iinden de kendi-iine
doru srekli bir ka oyununa imkn verir. Gen kadnmzn, dnyanm-ortasmdaki-varlmm [etre-au-milieu-du-monde] (kendi imknlarna doru atlmda
bulunmak [se projetter]* suretiyle bir dnya olmasn salayan varln) ilevleri
nin ykn bir anda omuzlarndan atabilmek iin dnya-iindeki-varlmz
[etre-dans-le-monde] (yani baka nesneler arasndaki edilgin devinimsiz nesne
olarak mevcudiyetimizi) nasl kullandm biraz nce grdk. Son olarak zamansal ekstazm hiletirici ikirciklii zerinde ileyen kartrc sentezlere
[syntheses confusionnelles] iaret edelim: Ben hem ne olmusam oyum (hayat
nn bir dneminde bilerek duraklayan ve daha sonraki deiiklikleri dikkate al
may reddeden adam), hem de ne olmusam o deilim (yaknmalar ya da nefret
karsnda gemiinden tmyle koparak zgrlnde ve kendini srekli yeni
den-yaratnda direten adam). Akl yrtmeler iinde yalnzca geili bir rol
olan ve fizikilerin hesaplarnda karmak saylarn elendikleri gibi sonutan ele
nen btn bu kavramlarda ayn yapy buluruz: sz konusu olan, insan-gerek* Franszcadaki se projetter" fiilini atlmda bulunm ak" eklinde evirmeyi uygun bulduk,
ancak bu tercihimiz, daha nce proje kelimesiyle karlam olduumuz, Franszca proje t kelimesi ile se projetter fiili arasndaki ak ba Trkede fark etmemizi engelliyor.
Proje kelimesini, bir atlm tasars", gelecee doru bir ynelm e hareketi" olarak dn
m ek, bu iki ifade arasndaki ba aklda tutmay salayacaktr, - n

113

Jean -P au l Sartre

ligini ne deilse o olan ve ne ise o olmayan bir varlk gibi oluturmaktr.

Peki, bu ayrma kavramlarnn, sahte bile olsa bir varolu kazanabilmeleri
iin, bir silinip gitme sreci iinde bile olsa bir an iin bilinte grnmeleri iin
tam olarak ne gerekir? Kendim aldatmann antitezi olan itenlik [smcrite] fikri
nin hzl bir ekilde gzden geirilmesi, bu bakmdan olduka yararl olacaktr.
Gerekten de itenlik kendim bir gereklilik gibi sunar ve dolaysyla da bir hal de
ildir. tenlikte ulalmas gereken ideal nedir o zaman? nsann kendi kendisi iin
yalnzca ne ise o olmas, ksacas, saldkla ve dolu dolu ne ise o olmas gerekir. Ama
bu tam da kendindenin tanm -ya da, dilerseniz, zdelik ilkesi- deil midir?
eylerin varln kendi ideali olarak ortaya koymak, ayn anda da bu varln insan-gerekliine ait olmadn, ayrca zdelik ilkesinin de, evrensel olarak ev
rensel bir aksiyom [un axiome universellement niversel] olmak yle dursun, sa
dece blgesel bir evrensellie sahip sentetik bir ilkeden ibaret olduunu itiraf et
mek deil midir? Bylece, kendini aldatma kavramlarnn bizi en azndan bir an
yanltabilmesi iin, saf yreklerdeki (Gide, Kessel) drstln insan-gerekli
i asndan ideal olarak deer tayabilmesi iin, zdelik ilkesinin insan-gerekligine ilikin kumcu bir ilkeyi temsil etmemesi gerekir, insan-gerekliinin zorun
lu olarak ne ise o olmamas, ne deilse o olabilmesi gerekir. Bu ne anlama gelir?
Eer insann ne ise o olduunu sylersek, kendim aldatma ebediyyen imkn
sz olur ve. drstlk de onun ideali olmaktan kp onun varl haline gelir;
ama insan ne ise o mudur ve, genel olarak dnldnde, bir yandan varlk
bilinci olarak olurken, te yandan ne ise o olmak nasl mmkn olabilir? Eer
drstlk [franchise] ya da itenlik [sincerite] evrensel bir deerse, besbellidir ki
insan ne ise o olmaldr zdeyii, ne isem onu dile getirirken kullandm yar
g ve kavramlar iin yalnzca dzenleyici ilke gibi i grmez. Bu zdeyi sadece
bir bilme ideali deil, bir varlk ideali ortaya koyar, varln prototipi olarak bi
ze varln kendi kendisiyle mutlak bir uygunluunu nerir. Bu balamda ken
dimizi ne isek o oldurmamz gerekir. Ama burada madem ki srekli olarak ken
dimizi ne isek o oldurma ykmllmz var, madem ki ne isek o olmak zo
runluluunun varlk kipinde varz, o halde neyiz bizi Kafedeki u garsonu ele ala
lm. Jestleri canl ve srarl, biraz fazla kesin, biraz fazla abuk, mterilere biraz
fazla canl admlarla yaklayor, biraz fazla candan bir tavrla eiliyor, sesi ve gz
leri mterinin siparii iin biraz fazla dikkatli bir ilgiyi yanstyor, nihayet, bir
yandan ip cambazna zg bir cretkarlkla durmadan arplp bozulan dengeyi
114

V arlk ve H ilik

kolunun ve elinin hafif bir hareketiyle durmadan dzelterek tepsisini tarken,

hareketlerinde kimblr nasl bir otomatn amaz kesinliini taklit etmeye al
arak yine geliyor ite. Onun her davran bize bir oyunmu gibi gelir. Hareket
lerini sanki birbirlerini yneten mekanizmalarm gibi birbirine balamaya gay
ret ediyor, mimikleri ve sesi bile mekanizmalar andryor; kendi kendisine ey
lerin acmasz evikliini ve hzn veriyor. Oynuyor, eleniyor. Peki neyi oynuvor? Bunu anlamak iin onu uzun sre gzlemlemek gerekmez: kafe garsonu olr.ay oynamaktadr. Burada bizi artabilecek bir ey yok: oyun bir tr dzen
leme ve sorgulamadr. ocuk, kefetmek iin, bir dkmn karmak iin be
deniyle oynar, kafedeki garson, kendi durumunu gerekletirmek zere kendi du
rumuyla oynar. Bu mecburiyetin her trden esnafa kendini dayatan mecburiyet;en fark yoktur; onlarn toplumsal durumu da btnyle bir trendir, mteri
ler onlardan bu durumu bir tren olarak gerekletirmelerini bekler, bakkaln,
.erzinn, simsarn oynadklar bir oyun vardr ve bu oyun araclyla mterile
rini bir bakkaldan, bir simsardan, bir terziden baka bir ey olmadklarna inan
drmaya alrlar. Hayal kuran bir bakkal mteri asndan rahatsz edicidir,
nk o durumda artk tmyle bakkal deildir. Terbiye kurallar onun kendi
ni bakkallk ilevi iinde tutmasn gerektirir, ayn biimde laztrol durumunda
ki asker de kendini asker-ey klarken dimdik bakar ama hibir ey grmez, hi
bir biimde grmek iin bakmaz, nk odaklanmak zorunda olduu noktay
belirleyen, iinde bulunduu andaki ilgisi deil, talimatnamedir (ileri bak ko
mutu). Hepsi de insan ne ise o olmaya hapseden nlemler. Sanki insan oradan
kurtulamasm, dna tamasn, iinde bulunduu durumdan syrlmasn diye s
rekli bir kayg iinde yaanz. nk tersine bakldnda, u mrekkep hokka
snn mrekkep hokkas olmas, bardan bardak olmas anlamnda, garson do
laysz bir ekilde kafedeki garson olamaz. Ama kendi durumu hakknda hibir
ekilde dnmsel yarglar ya da kavramlar oluturamayaca iin deil. Gar
son durumun ne "ifade ettiim gayet iyi bilir: sabahn beinde kalkmak, dkka
nn almasndan nce salonun yerlerini silmek, kahve makinesini altrmak gi
bi mecburiyetler. Durumunun ierdii haklar da bilir: bahi hakk, sendikal
haklar, vb. Ama btn bu kavramlar, btn bu yarglar, akn olana gnderme
yaparlar. Soyut imknlar, bir hukuk znesine tannm hak ve devlerdir bun
lar. Ve benim olacak olduum ama asla olmadm ey de tastamam bu znedir.
O olmamamn nedeni, o olmak istememem ya da onun bir bakas olmas deil,
115

Jean -P au l Sartre

onun varl ile benimki arasnda bir ortak payda bulunmamasdr. O zne ba
kalar iin de benim iin de bir temsiliyettir, bu da demektir ki ben ancak temsilcn o zne olabilirim. Ama ite kafamda ona ilikin bir temsil canlandrabiliyorsam hibir ekilde o deilim, nesnenin zneden ayrld gibi ondan ayrlm, hi
a ra cl y la ondan ayrlm olurum, ama bu hi beni ondan yaltr, o olamam,
yalnzca o olmay oynayabilirim, yani o olduumu dnebilirim. Ve bizatihi bu
yoldan onu hilie uratrm. Garsonun ilevlerini istediim kadar yerine getire
yim, oyuncunun Hamlet olmas gibi benim de o olabilmem ancak ntr bir kipte
mmkndr, bunun iin kendi durumumun tipik jestlerini mekanik bir ekilde
yerine getiririm ve birer benzeik2 lanalogon] olarak benimsediim bu jestlerin
iinden kendimi imgesel garson olarak hedeflerim. Gerekletirmeye kalktm
ey, durumuma ilikin dev ve haklarma deerlerini ve aciliyetlerin kazandr
mak aslnda benim kendi elimde deilmi gibi, her sabah bete kalkmak ya da
iten atlmak pahasna yatakta kalmak benim zgr tercihime bal deilmi gi
bi, garsonun kendinde-varldr. Bu rol varoluta tutuyor olmamdan tr
onu her bakmdan amyormuum, kendimi durumumun bir tesi olarak oluturmuyormuum gibi. Yine de benim bir anlamda garson olduuma phe yok
tur aksi takdirde kendime pekl diplomat ya da gazeteci de diyemez miy
dim? Ama eer garsonsam, bu, kendinde-varlk kipinde olamaz. Ben, olm adm
varlk kipinde garson olurum. Esasen sz konusu olan yalnzca toplumsal du
rumlar da deildir; ben kendi tavrlarmdan, davranlanmdan asla hibiri dei
limdir. iyi konumac konumay oynayan kiidir, nk konuan olmas mm
kn deildir: dikkatli olmak isteyen dikkatli renci, gzlerini retmene dikmi,
onu can kulayla dinlerken kendini dikkatli renciyi oynamaya ylesine verir
k sonunda hibir eyi dinlemez olur. Bedenimde, edimlerimde srekli namev
cut bir halde, ben istesem de istemesem de, Valerynin szn ettii o ilahi yok
luum. u kibrit kutusu masann stndedir denildii anlamda, Buradaym
da diyemem, Burada deilim de diyemem: yoksa, dnya-iindeki-varlm
dnya-ortasmdaki-varlkla kartrm olurdum. Ayaktaym da diyemem, is
kemledeyim de diyemem: yoksa mizacmn btnlnn yalnzca bir yaps
olan bedenimle o btnl kartrm olurdum. Varln eline avucuna sm
yorum ama yine de vanm.
Ama ite benden bakasn ilgilendirmeyen bir varlk kipi: hznlym. Ben
2) Bkz. L Im aginaire [mgelem Alan] sonu blm , Nouvelle Revue Franase, 1939.
116

V arlk ve H ilik

bu hznken, ne isem o olma kipinde deil miyim? Yine de bu hzn, davra

nlarmn hepsini bir araya getirip canlandran ynelimsel birlikten baka nedir
ki? Hzn, dnyaya ynelttiim u donuk bakn, u km omuzlann, edi
im u ban, btn bedenimi kaplayan u gevekliin anlamdr. Ama tam da
bu davranlardan her birini yerine getirdiim anda, onlar pekl yerine getir
meyebileceim! de bilmiyor muyum? Aniden bir yabanc kagelse bam kald
racak, canl ve atlgan halime yeniden brneceim, ziyareti gittikten sonra
hznmden geriye ne kalr, honutlukla ona biraz sonraya randevu vermi ol
mam dnda? Kald ki bu hznn kendisi de bir davran deil midir, fazlasy
la acil bir konumlana kar sihirli bir are olarak kendini hznle duyguland
ran bilincin kendisi deil mdr?3 Ve bu durumda bile, hznl olmak ncelikle
kendini hznl klmak deil midir? yle denebilir: Kabul, ama kendine hz
nn varl n vermek, her eye ramen bu varl kabul etmek deil midir? So
nu olarak hzn nereden kabul ettiimin nemi yoktur. Her ne olursa olsun,
bznle kendim duygulandran bir bilin, tam da kendini hznlendirdii iin
hznldr. Ama bu, bilincin yapsn iyi anlamamaktr: hznl-olmak, u ki
tab arkadama verebildiim gibi kendime verdiim hazrda duran bir varlk de
ildir. Kendimi o [hzn! olma ynnde duygulandrma ehliyetim yoktur. Eer
kendimi hznlendiriyorsam, kendimi hznm iinde tepeden trnaa hzn
l klmalym, duraan bir cismin ilk darbeden sonra devinimini srdrd gi
bi, edindiim atlmdan yararlanp hznm yeniden yaratmakszn ve tamak
szn onu kendi akna brakamam; bilinte hi duraanlk yoktur. Eer kendi
mi hznl klyorsam, bunun nedeni, hznl olmamatndr; hznn varl,
kendimi hznle duygulandrma edimim araclyla ve o edimin iinde elimden
avucumdan, kaar. Hznn kendinde-varl hznl olma(nm) bilinc(i)ne s
rekli bir biimde musallattr, ama bu, benim gerekletiremediim bir deer gi
bidir, hznmn dzenleyici bir anlam gibidir, yoksa onun kiplii gibi deil.
Buna kar, bilincim, konu edindii nesne ya da durum ne olursa olsun, en
azndan vardr m denecek? Ama o zaman hznl olma(mn) bilinc(i)ni hzn
den nasl ayracaz? Bunlarn ikisi de bir deil midir? Bir bakma, bilincim var
dr eer bununla anlatlmak istenen ey, onun bakas iin, zerinde yargla
ra vanlabilen varlk btnlnn parasn oluturmasysa. Ama una iaret et
mek gerekir ki, Husserlin gayet iyi saptad zere, bilincim kkensel olarak ba3) Esqusse d'une theorie des em otions [Bir Duygular Teorisi Tasla], Hermann, Paris, 1939.
117

Jean -P au l Sartre

kasma bir namevcudiyet. olarak grnr. Bilincim btn tavrlar ve davranlar

mn anlam olarak her zaman mevcut nesnedir ve her zaman namevcut bir
nesnedir, nk bakasmm grsne kendini srekli bir soru gibi, dahas srek
li bir zgrlk gibi sunar. Perre bana baktnda, onun bana baktn hi p
hesiz bilirim, gzleri -dnyaya ait eyler- benim bedenimin -dnyaya ait bir eyzeinde sabidemitir: o vardr diyebileceim nesnel olgu ite budur. Ama bu
ayn zamanda da dnyadan bir olgudur. O bakn anlam hibir biimde yoktur
ve beni rahatsz eden de budur ite: ben ne yaparsam yapaym, ne glcklerim,
ne vaatlerim, ne tehditlerim, hibir ey onda aradm onay ve zgr yargy on
dan kopartm am mmkn klmaz; onun hep tede olduunu bilirim; bunu ken
di davranlarmda bile hissederim, nk davranlarm eyler karsnda koru
duklar emeki vasflann artk tamazlar; onlar bakasyla balantlandrdm
lde basit sunulardan [prsentation] baka bir ey deildirler ve bir kavray ta
rafndan kibar ya da kaba, iten ya da sadakatsiz vb. olarak oluturulmay
beklerler ama kavray da kendisini kkrtmaya ynelik btn abalarmn her
zaman tesindedir; bu kavray ancak kendiliinden onlara kendi kuvvetini
dn verirse bu abalarm tarafndan kkrtlacaktr; kendi kendini dardan
kkrtt lde vardr, akn ile kendi kendisinin dolaylaycs olarak vardr.
Bylece bakasmm bilincinin kendnde-varhmm nesnel olgusu kendim olum
suzluk ve zgrlk halinde silinip gitmek zere ortaya koyar: bakasnn bilinci,
yokmu gibi vardr, onun imdi ve burada kedinde-varl, olmamaktr.
Bakasnn bilinci, ne deilse odur.
Ve zaten benim kendi bilincim de kendi varl iinde bana bakasnn bilinci
olarak grnmez. Kendi bilincimin varl varlk bilinci olduundan, bilincim ken
dini yapt iin vardr. Ama bu demektir ki yapmak varl tar; bilin, kendi ken
disinin varl olmak zorundadr, asla varlk tarafndan tanmaz, varl znelliin
barnda tayan benim bilincimdir, bu da bir kez daha demektir ki, varlk bilin
cimde bulunur ama bilincim varlk deildir: benim bilincim, ne ise o deildir.
Bu koullar altnda, itenlik ideali, yerine getirilmesi mmkn olmayan ve
anlam bile benim bilincimin yapsyla elien imknsz bir iten baka bir anlam
tayabilir mi? ten olmak, ne isek o olmaktr diyorduk. Bu, benim kkensel
olarak ne isem o olmadm varsayar. Ne var ki, burada elbette Kantm yapma
lsn, yleyse yapabilrsmi ima edilir. ten bir kii haline gelmem mmkndr:
benim iten olma devimin ve abamn ierdikleri de budur. Bylece ne isek o
118

Varlk ve H ilik

ramamann kkensel yapsnn, kendinde-varla doru ya da ne isek o olmava~ doru her trl oluu, dnm daha batan imknsz kldn saptyoruz,
'.'e bu imknszlk bilinten gizlenmi de deildir: tersine, bu imknszlk bilin
cin bizatihi dokusudur, kendimizi tanmakta, kendimizi ne isek o olarak olurarmakta karlatmz yetersizlik ve deimez skntdr, doru bir ekilde a
rriori ya da ampirik ncllerden karsanan ya da isel deneyime dayanan me
ru bir yarg araclyla kendi kendimizi belli bir varlk olarak ortaya koyduu
muz anda, tam da bu ortaya koyuumuzla bu varln tesine geiyor olmamz
bu imknszlktan kaynaklanr ve bu teye geme bir baka varla doru de
ildir: bolua doru, hie doru bir teye geitir. Bu durumda, itenlik bize bir
vandan da imknsz olarak grndne gre, iten olmad gerekesiyle ba
kasn nasl knayabilir ya da kendi itenliimizle nasl vnebiliriz? Hatt, bir i
tenlik abas z itibariyle sonusuz kalmaya mahkum olduuna ve daha onu
duyurduumuz anda beyhudeliini yarg-ncesi [prejudicative] bir tarzda anla
dmza gre, sylemde, itirafta, vicdan muhasebesinde bile bir itenlik abas
na nasl giriebiliriz? Byle bir aba ierisinde yapacam ey, kendimi inceler
ken tam olarak ne isem onu belirlemek ve kaamaklara bavurmakszn o olma
ya karar vermektir daha sonra kendimi deitirme yollarnn arayna koyu
lacak olsam bile. Ancak bu, kendimi bir ey gibi oluturmak deil de nedir? Be
ni u ya da bu eylemde bulunmaya itmi olan skler [motifs] ve miller (mobiles] btnn m belirleyeceim? Ama bunu yapmak demek, esasen, bilinleri
min akn bir fiziksel durumlar dizisi olarak oluturan nedensel bir determiniz
me dair bir postla ortaya koymak demektir. Kendimde, utan iinde itiraf et
mek iin bile olsa, birtakm eilimler mi kefedeceim? Ama bunu yapmak, sz
konusu eilimlerin benim katkmla ortaya ktklarn, doann gleri olmad
n, deerlerine ilikin srekli bir kararla etkililiklerini onlara benim kazandr
dm bile bile unutmak olmaz m? Karakterim zerinde, doam zerinde bir
yargda m bulunacam? Bu da, yargladm gemiin tanm gerei imdiki za
manm kapsamadn sylemek, yani esasen bildiim bir eyi kendimden giz
lemek olmaz m? Bunun bilindiinin kant udur ki gerekten de ne idiyse o an
da da o olduunu itenlikle ortaya koyan insan, bakasnn kendisine duyduu
kine isyan eder ve ne idiyse artk o olamayacan ne srerek bu kini etkisiz b
rakmaya alr. Yeni zgrl iinde artk o eski sulu kii olmayan bir adam
mahkemelerin yaptrmlaryla karlanca insanlar arr ve hakl olarak zlr
119

Jean -P au l Sartre

ler. Ama bir yandan da bu adamdan kendini o sulu olan gibi kabul etmesi bek
lenir. yleyse itenlik aslnda bir kendini aldatma fenomeninden bakaca nedir?
Kendini aldatmada, insan-gerekliini, ne deilse o olan ve ne ise o olmayan bir
varlk olarak oluturmann sz konusu olduunu gstermemi miydik zaten?
Bir ecinsel ou zaman dayanlmaz bir sululuk duygusu tar ve varoluu
btnyle bu duyguya gre belirlenir. Buradan da hemen onun kendisini aldat
t ngrlecektir. Ve gerekten de ska grld zere, bu adam bir yandan
ecinsel eilimini kabul ederken, ilemi olduu her bir kabahati tek tek itiraf
ederken, kendini bir olanc" olarak grmeyi btn gcyle reddeder. Onun
durumu her zaman ayr, her zaman tekildir; burada iin iinde oyun, tesadf,
ansszlk vardr; bunlar gemi hatalardr, kadnlarn karlamay beceremedii
belli bir gzellik anlayyla aklanrlar, bunda epey derinlemesine bir ekilde
kk salm bir eilimin belirtilerinden ok, kaygl bir arayn etkilerini grmek
gerekir, vb. Hi phesiz komie varan bir kendini aldatma iindeki bir adam
dr bu, nk kendisine yklenen btn olgular kabul ederken bunun dayatt
sonucu kartmay reddeder. Bu yzden, onun en kat yarglaycs olan dos
tu da bu ikiyzllkten rahatsz olur: yarglayc yalnzca bir tek ey ister ve
belki ancak o zaman hogrl grnr: sulu, sululuunu kabul etsin, ecin
sel, hibir kaamaa kalkmadan -ister utan duyarak, ister kendini hakl gr
d iin olsun fark etmez- Ben bir olancym aklamasn yapsn. Burada
unu soruyoruz: kendini aldatan kim? Ecinsel mi, yoksa itenlik ampiyonlu
u yapan kii mi? Ecinsel kabahatlerini kabul eder ama hatalarnn kendisi iin
bir kader oluturduu biimindeki o ezici bak asna kar tm gcyle mca
dele verir. Kendisini bir eymi gibi dnlmeye brakmak istemez; o, bir e
cinselin, u masann masa olduu gibi ya da u kzl sal adamn kzl sal ol
duu gibi ecinsel olmadn karanlk ve gl bir biimde anlar. Sanr ki hata
y ortaya koyduu ve onu kabul ettii andan itibaren her trl hatadan kurtul
makta, dahas, psiik sre bizatihi hata araclyla onu her kabahatten arndr
makta, onun iin belirsiz bir gelecek oluturmakta, onu yepyeni bir halde yeni
den dourmaktadr. Yanlyor mu? Byle dnmekle, insan-gerekliinn ken
dine zg ve indirgenemeyecek zelliini kendiliinden kabul etmi olmuyor
mu? Demek ki, ald tavr hakikatin yadsmamayacak bir kavrann iermekte
dir. Ama ayn zamanda da yaamak iin o srekli yeniden doua, o deimez
kaa ihtiya duyar; topluluun korkun yargsndan kurtulabilmek iin hi
120

V arlk ve H ilik

durmadan erimdma kmas gerekir. Bu yzden olmak [varlk] szc zerin

de oynar. Eer, "Ben olanc deilim tmcesini, Ben ne isem o deilim anla
mnda anlasayd gerekten de hakl olurdu. Yani, yle bir aklama yapsayd
hakl olurdu: Bir dizi davrann olanc davranlar olarak tanmlanmalar ve
benim de bu davranlarda bulunmu olmam bakmndan ben bir olancym,
insan-gereklii davranlara gre getirilecek her trl tanmn dnda kald
lde de ben bir olanc deilim." Ama ecinsel sinsice olmak szcnn bir
baka kabulne doru kayar. 01mamak", kendinde olmamak balamnda an
lar. Olanc olmamak aklamasn, u masa bir mrekkep hokkas deildir"
anlamnda yapar. Kendini aldatr.
Ama itenlik ampiyonluu yapan kii de insan-gerekliinin aknlmdan
habersiz deildir ve gerektiinde kendi karma bu akmla bavurmay bilir.
Hatt tam da itenlik talep ederken onu kullanr ve ortaya koyar: itenlik -dola
ysyla da zgrlk- adna, ecinselin kendi kendisine dnmesini ve kendini e
cinsel olarak kabul etmesini istemiyor mu; byle bir itirafn ecinsele hogr
salayacan ima etmiyor mu? Bu da, itenlik yanlsnn ecinsel olduunu ka
bul ettii insan ile kendini ecinsel olarak kabul eden insan ayn kii olmayaca
ndan, kendini ecinsel olarak kabul eden insann kap zgrln ve iyi ni
yetin blgesine gireceinden baka ne anlama gelir? u halde, itenlik ampiyo
nu olan kii, aslnda ecinselden, ne ise o olamamas iin ne ise o olmasn talep
etmektedir, itiraf edilen gnah yan yanya balanmtr tmcesinin derin an
lam bu dur. Suluya bir ey muamelesi yapmamak iin, ondan kendim bir ey
gibi oluturmasn ister. Ve bu eliki itenlik gerekliliinin kurucu esidir. Ni
tekim, kayg veren bir zgrl bir kalemde silen ve bundan byle bakasnn
btn edimlerini kesin bir biimde onun znden kaynaklanan sonular olarak
kurmay hedef alan, Brak unu! Olancnn biridir gibisinden bir tmcede,
bakas iin aalayc ve benim iin gven verici olan eyleri grebiliyoruz. Bu
nunla birlikte sansrcnn kurbanndan srarla talep ettii, ite budur: kurban
kendi kendisini ey olarak olutursun, zgrln bir uzmanlk alan gibi san
srcnn ellerine teslim etsin ki sansrc de daha sonra bir efendinin sadk dos
tuna [feal] yapt gibi o zgrl ona geri versin, itenlik ampiyonu, kendini
gvenceye almak istedii lde, (bir yargda bulunuyor olmasna ramen), z
grln kendini bir ey gibi oluturmasn talep ettii lde kendini aldat
maktadr. Burada yalnzca, Hegelin efendi ile kle arasndaki iliki adn ver
121

Jean -P au l Sartre

dii, bilinlerin o lmne mcadelesinin bir blm sz konusudur. Bir bilin

ce seslenilirken, onun bilin doas adna kendini bilin olarak radikal bir biim
de yok etmesi talep edilir ve karlnda ona bu yok oluun tesinde bir yeni
den dou umudu verilir.
yle denecektir: kabul, ama adammz itenlii bakasna kar bir silah ola
rak kullanarak istismar ediyor, itenlii Mit-seinm ilikileri iinde deil, sak hal
de olduu yerde, kendisiyle ilikilerinde aramak gerekir. Gelgelelim, nesnel iten
liin de ayn biimde olutuunu grmyor muyuz? iten kiinin kendini bir ey
gibi oluturduunu, tam da itenlik edimiyle o ey durumundan kurtulmak iin
byle yaptn grmyor muyuz? Kt olduunu itiraf eden kii, kayg veren
ktlk-iin-zgrln, cansz bir ktlk karakteriyle dei-toku etmitir:
o ktdr, kendini benimser, ne ise odur. Ama bunu yaparken de o jeyden kur
tulur, nk artk o eyi temaa eden kiidir, o eyi baklar altnda tutmak ya da
onu sonsuz sayda tikel edim halinde yklmaya brakmak onun kendi elindedir,
itenliinden bir vn pay devirir ve vgye deer kii kt olmak bakmn
dan kt deil, ktlnn tesinde olmak bakmndan kt kiidir.
Ayn zamanda ktlk de silahszlandrlm olmaktadr, nk determinizm
dzlemi dnda hibir ey deildir ve ktl itiraf etmekle kendi zgrl
m onunla yzyze getiririm; geleceim bakirdir, her eyi yapabilirim. Dolay
syla itenliin temel yaps kendini aldatmanmkinden farkszdr, nk iten ki
i de ne ise o olmamak iin ne ise o olarak oluturur kendim. Bu da herkes tara
fndan bilinen u gerei aklar: iten olmaya abalamak yznden sonunda
kendini aldatr hale gelinebilir. Valery, Stendhalin durumunun bu olduunu
syler. Kendini benimsemek zere giriilen deimez aba olarak tam ve dei
mez itenlik, doas gerei, kendiyle balarn koparmak iin srdrlen dei
mez bir abadr; insan tam da kendini kendi iin nesne kld edimle kendin
den kurtulur. nsann, ne olduunun srekli dkmn yapmas, hi durmadan
kendini yadsmaktr, artk hibir ey olmad, saf ve zgr bir baktan bakaca
bir ey olmad bir alana snmaktr. Kendini aldatma kendini erimdma koy
may hedefler, bir katr diyorduk. Ama imdi itenlii tanmlamak iin de ay
n terimleri kullanmak gerektiini gryoruz. Bu ne anlama geliyor?
u anlama geliyor: sonuta, itenliin hedefi ile kendini aldatmann hedefi
birbirlerinden o kadar da farkl deildir. Elbette, gemie dnk olan ve bizi bu
rada ilgilendirmeyen bir itenlik vardr; falan zevki tatm ya da filan niyeti ta
122

V arlk ve H ilik

m olduumu itiraf ettiimde itenimdir. leride greceimiz zere, eer gemi

e dnk itenlik mmkn oluyorsa, bunun nedeni, insan varlnn, gemie
doru dnde kendini bir kendinde-varlk olarak kurmasdr. Ancak burada
bizi yalnzca imdiki ikinlin iinde kendisini hedefleyen itenlik ilgilendiri
yor. Bu itenliin amac nedir? Varlmla en sonunda rtebilmem iin ne isem
onu kendime itiraf ettirmek; ksacas, ne isem o olmamak kipinde ne isem onu
kendindenin kipinde olmam salamak. Ve getirdii postla da, sonuta, zaten
ne isem, kendinde kipinde onu olacak olduumdur. Bylece, itenliin temelin
de sonu gelmez bir ayna-yansma oyunu buluruz, ne ise o olan varlktan, ne ise
o olmayan varla ve tersine, ne ise o olmayan varlktan ne ise o olan varla do
ru srekli bir geile karlayoruz. Peki kendini aldatmann hedefi nedir? Ne
deilsem o olma kipinde kendimi ne isem o yapmak ya da ne isem o olma ki
pinde kendimi ne isem o yapmamak. Burada da ayn aynalar oyununu buluyo
ruz. nk, gerekten de, itenlik niyetinin olabilmesi iin, kkende, olduum
eyi hem olmam hem de olmamam gerekmektedir. tenlik bana bir varlk tarz
ya da zel bir nitelik kazandrmaz, ama o nitelik balamnda, beni bir varlk ki
pinden bir baka varlk kipine geirmeyi hedefler. Ve itenliin ideali olan bu
ikinci varlk kipine ulaabilmem doam gerei bana yasaktr ve ona ulamak iin
abaladm anda bile, ona ulaamayacamn karanlk ve yarg-ncesi kavray
n tarm. Ama, ayn biimde bir kendini aldatma amacm srf tasarlayabilmem
iin, doam gerei kendi varlm iinde varlmdan syrlmam gerekir. Eer,
u mrekkep hokkasnn mrekkep hokkas olduu tarzda, hznl ya da kor
kak olsaydm, kendini aldatmann imkn tasarlanamazd bile. Yalnzca kendi
varlmdan syrlamamakla kalmaz, ondan syrlabileceimi bile dnemez
dim. Ama eer kendini aldatma, srf basit bir proje vasfnda mmknse, bunun
nedeni tam da benim varlm sz konusu olduunda olmak ile olmamak ara
snda o kadar da kesin bir farkllk bulunmamasdr. tenlik doas gerei hede
fine ulaamayacann bilincinde olduu iindir ki kendini aldatma mmkn
dr. Korkak olduum halde kendimi korkak olmayan olarak kavramaya girie
bilmem iin, bu korkak olma mn kendisi de eer varsa sorun halinde olmal
dr, kendisi bir soru olmaldr, tam da onu kavramaya altm anda her yan
elimden kap kurtulmal ve yok olmaldr. Bir kendini aldatma abasn deneyebilmemin koulu, olmak istemediim o korka bir bakma olmam am du. Ama
eer korkak olm asaydm , basite ne-degilsem-o-olmama kipinde olsaydm, kor
123

Jean -P au l Sartre

kak olmadm aklarken iten" olurdum. Bylece benim olmadm korka,

o ele gelmez, silik korka, beri yanda da u ya da bu ekilde olmam gerekir.
Bundan, biraz korkak (bir yere kadar korkak ve bir yere kadar korkak deil
anlamnda biraz korkak) olmam gerektii anlalmamaldr. Hayr: tmyle ve
her ynden, ayn zamanda hem korkak olmak hem de olmamak durumunda
ym. Bylece bu durumda kendini aldatma, ne isem o olmamam, yan insangerekliinin varlk kipi iinde varl varlk-olmayandan ayran, lye gelmez
bir farkllk bulunmasn buyurur. Ama kendini aldatma, sahip olduum nitelik
leri reddetmekle, olduum varl grmezden gelmekle yetinmez. Ayn zamanda
da beni ne deilsem o olan gibi oluturmaya giriir. Beni olumlu ynden cesur
muum gibi kavrar, oysa ki deilim. Ve bu da bir kez daha ancak ne deilsem o
olduumda, yani bendeki varlk-olmayan, varlk-olmayan vasfyla varla bile sa
hip deilse mmkndr. phe yok ki, cesur olmamam gerekmektedir, aksi tak
dirde kendini aldatma olmazd. Ama, aynca kendimi aldatma abamda da yle
bir ontolojik kavray olmaldr: varlmn sradanl iinde ne isem gerekten o
deilim ve rnein, hznl-olmadaki olmak -yani, ne isem o olmamak ki
pinde olduum- ile kendimden saklamaya altm cesur-olmamadaki olma
mak arasnda, o kadar da byk bir fark yoktur. Bunun yan sra ve zellikle,
olmann yadsnmas srekli bir hilemenin nesnesi olmal, olmamann' anlam
insan-gereklii iinde srekli soru halinde kalmaldr. Eer, u mrekkep hok
kasnn bir masa olmamas tarznda cesur olmasaydm, yani korkaklmn iin
de yaltlm, ona dayanm, onu zdd ile ilikiye sokamayacak bir durumda ol
saydm; eer kendimi korkak olarak belirlemeyi, yan bendeki cesareti olumsuzlam ay ve bu yoldan, daha korkaklm ortaya koyduum anda korkaklmdan
syrlmay becerecek durumda olmasaydm; eer benim iin cesur-olmamamla ol
duu gibi horkak-olmamamla da rtebilmek ilke olarak, imknsz olmasayd,
her trl kendini aldatma projesi de bana yasaklanm olurdu. Dolaysyla ken
dini aldatmann mmkn olmas iin itenliin kendisinin de bir aldanma olma
s gerekir. Kendim aldatmann imknnn koulu, insan-gerekliinin, en dolay
sz varl iinde, dnm-ncesi cogifonun iyaps iinde, ne deilse o olma
s ve ne ise o olmamasdr.

124

V arlk ve H ilik

III
KENDN ALDATMADAK NANMA*
Ama, imdilik yalnzca kendini aldatmay kavramlablir klan koullara, ken
dini aldatmann kavramlarn oluturmaya imkn veren varlk yaplarna dein
dik. Bu dncelerle yetmemeyiz: henz kendini aldatmay yalandan ayrmadk;
betimlediimiz ftanlaml [amphibolique] kavramlar hi phesiz muhatabn
artmak isteyen bir yalanc tarafndan da kullanlm olabilirlerdi. Kald ki bun
larn iftanlamll birtakm ampirik koullara deil, insann varlna dayand
ndan, herkese grlebilirler, grlmeleri de gerekir. Kendini aldatmadaki ger
ek sorun elbette ki kendini aldatmann bir inanma [foi], yle olduuna inanma,
aldanma olmasndan kaynaklanr. Bu inan kinik bir yalan da olmayacaktr, ve
eer apaklk nesnenin grsel sahiplenilmesiyse, apaklk da olamaz. Ama
nesne verili olmad ya da belirsiz bir biimde verili olduu zaman varln nes
nesini benimsemesine inan ad verilecek olursa, kendini aldatma bir inantr ve
kendini aldatmann asl sorunu da bir inanma sorunudur. Kendini ikna etmek
iin zellikle oluturulan kavramlara kendini aldatarak inanmak nasl mmkn
olabilir? Aslnda kendini aldatma projesinin kendisinin de kendini aldatma ta
mak zorunda olduuna iaret etmek gerekir: ben yalnzca harcadm aba so
nunda iftanlaml kavramlarm ina ettiim ve kendimi bunlara inandrdm za
man kendimi aldatyor deilim. Dorusunu sylemek gerekirse, kendimi ikna et
medim de: zaten ne kadar ikna olmusam, hep o kadar ikna oldum. Ve daha ken
dimi aldatmaya hazrlandm anda bile, bizatihi bu hazrlklara kar kendimi al
datma hali iindeydim. Onlar kafamda iten olmayan hazrlklar gibi canlandr
mak sinizm olurdu; onlarn masum hazrlklar olduuna itenlikle inanmaksa iyi
niyet olurdu. Kendini aldatma karan, kendini adl adnca sylemeye cesaret ede
mez, bir aldan tadna hem inanr hem inanmaz. Ve kendini aldatmann be
* Mauvaise foi kavramn Trkeye aktarrken, kavramn ifade ettii anlam verdiine inan
dmz "kendini aldatma" karln kullanmay tercih ettik. Bu bal evirirken de yme
anlam vermek iin Kendini Aldatmadaki inanm a ifadesini kullandk. Eer birebir eviri
yaplacak olsayd, mauvaise foi" kt niyet" ya da kt inan eklinde, balk ise (La
foi de la mauvaise foi) Kt inantaki inan eklinde evrilirdi. Bu durumda Franszcada, foi kavramnn kullanlndaki devamllk, inan kelim esinin tekraryla salanabilir
di ancak, verilmek istenen anlam da bsbtn kaybetmi olurduk. Kendini Aldatmadaki
nanm a eklindeki eviri tercihim izin, m etnin iinde aklk kazandn dnyoruz. Yi
ne de burada da ksaca ifade etm ek gerekirse, bu balkla kastedilen ey kendini aldatan ki
inin, bir eyin yle deil de byle olduuna in an rken iinde olduu durumdur, - n
125

Jea n -P a u l Sartre

lirdii andan itibaren, daha sonraki her trl tavr ve bir bakma kendini aldat
mann Weltcmschaumgunu* bu karar belirler. Zira kendini aldatma, hakikatin
kriterlerini ve normlarn, iyi niyetin eletirel dncesinin bunlar kabul ettii
gibi, muhafaza etmez. Nitekim, kendini aldatmann karar verdii ilk ey, hakika
tin doasdr. Kendini aldatmayla birlikte bir hakikat, bir dnme yntemi, nes
nelere ilikin bir varlk tipi ortaya kar ve znenin aniden etrafm eviren bu
kendini aldatma dnyasnn ontolojik zellii, orada varln ne deilse o olma
s ve orada ne ise o olmamasdr. Bunun sonucunda zel bir apaklk tipi orta
ya kar: ikna edici olmayan apaklk. Kendini aldatma birtakm apaklklar ie
rir, ama daha batan bu apaklklar tarafndan doldurulmamaya, ikna edilme
meye ve itenlie dntrlmemeye boyun emitir: ekingen ve alakgnll
grnr, inanmann karar olduundan ve her sezginin ardndan, olan kararla
trmak ve istemek gerektiinden habersiz olmadn syler. Bylece, kendini al
datma ilksel projesinde ve ortaya kt anda gereklerinin kesin doasn karar
latrr, fa z la ey istememek, yeterince ikna olunmad zaman kendini tatmin ol
mu saymak, kendini kararl olarak belirsiz hakikatleri benimsemeye zorlamak
konularndaki kararllnda kendini btnyle biimlendirir. Bu ilk kendim al
datma projesi inanmann doasna ilikin aldatc bir karardr. unu iyice anlaya
lm ki burada zerine dnlm ve istenli bir karar deil, varlmzn kendi
liinden bir belirlenii sz konusudur. Kendim aldatmaya gemek uykuya dalmak
gibidir, kendini aldatmaksa rya grmek gibi. Bu varlk kipi bir kez gerekleti
inde, oradan kmak uyanmak kadar zordur: nk kendini aldatma, yaps ge
i halinde, geici [metastable] tipte olduu halde, tpk uyanklk ya da rya gibi
kendiliinden kendi kendini srdrme eiliminde olan bir dnyada-olma tipidir.
Ama kendim aldatma kendi yapsnn bilincindedir ve geici yapnm varln ya
ps olduuna, ikna-edic-olmamanm da btn kanlarn yaps olduuna karar
vererek kendi nlemlerini almtr. Bununla birlikte eer kendini aldatma inan
sa ve ilk projesi iinde kendi kendisinin olumsuzlanmasm kapsyorsa (ne deil
sem o olduuma ikna olabilmek iin, yeterince ikna olmadna karar verir), k
kende, yeterince ikna olmamaya gnll bir inanmann mmkn olmas gerekir.
Byle bir inancn imknnn koullan nelerdir?
Dostum Pierrein bana dostluk beslediine inannn. Buna iyi niyetle inanrm.
Buna inanrn ve bu konuda apak bir grye sahip deilim, nk konunun
* Dnya gr. -n
126

Varlk ve H ilik

kendisi, doas gerei kendini grye vermez. Buna inanrm, yani kendimi g
venden kaynaklanan itkilerin akna brakrm, buna inanmaya ve bu konuda
ki kararllm srdrmeye karar veririm, nihayet sanki bundan eminmiim gi
bi davranrm, btn bunlar ayn tavrn sentetik birlii iinde yaparm. Bylece
iyi niyet olarak tanmladm eyi Hegel dolaysz diye adlandrrd: gz kapal
inan. Hegel, bunun ardndan, dolayszn dolaylamay davet ettiini ve inann
kendi iin inan haline gelerek inan-olmayana geeceim gsterirdi. Eer dos
tum Pierrein beni sevdiine inanyorsam, bu demektir ki onun dostluu bana
btn edimlerinin anlamym gibi grnr, inan [croyance], Pierrein edimle
rinin anlamna ilikin zel bir bilintir. Ama eer inandm biliyorsam, inan
bana d balla bulunmayan, salt znel bir belirleme gibi grnr. nan
mak/sanmak [croire] szcn* fark gzetmeksizin, hem inancn sarslmaz
salamlm (Tanrm, sana inanyorum) hem de eli kolu bal ve kesinlikle z
nel niteliini (Pierre benim dostum mu? Bilemiyorum: buna inanyorum) gs
termek iin kullanlan bir terim haline getiren de budur. Ama bilincin doas y
ledir ki dolayl ile dolaysz onda tek ve ayn varlktr. nanmak, inandn bil
mektir ve inandn bilmek de artk inanmamaktr. Bylece inanmak artk inan
mamaktr, nk bu da inanmaktan baka bir ey deildir; btn bunlar ken
dinin) konulandrc-olmayan bilinc(i)nin birlii iinde gerekleir. Kukusuz
burada, sz konusu fenomeni bilmek szcyle belirtmek suretiyle onun betmleniini zorlam olduk; konulandrc-olmayan bilin [conscience non-thetique] bilmek deildir. Ama bu bilin, saydamlyla her trl bilmenin kkeninde
yer alr. Bylece inanma(mn) konulandrc-olmayan bilmc(i) inan tahrip
eder. Ama beri yandan da dnm-ncesi cogonun yasas, inanmann varl
nn inanmann bilinci olmasn buyurmaktadr. Bylece inan yle bir varlktr
ki kendini kendi varl iinde sorun haline getirir, ancak kendi yok oluu iin
de gerekleebilir, ancak kendini olumsuzlayarak kendini kendine aa kara
bilir; inan iin, olmak grnmektir ve grnmek de kendini olumsuzlamaktr.
nanmak, inanmamaktr. Bunun nedeni ortada; bilincin varl, kendi aracly
la varolmaktr, dolaysyla kendim oldurmak ve bu yoldan da kendi kendinin
zerine ykselmektir. Bu balamda bilin srekli bir biimde kendinden syrl
madr, inan inan-olmayan haline gelir, dolaysz dolayllk haline gelir, mut
lak grece olur ve grece de mutlak olur. yi niyet ideali (inand eye inan
* Franszcada

'croire fiili her k ankm vurgusunu da tamaktadr, -n

127

Jean -P au l Sartre

mak), tpk itenlik ideali gibi (olduu ey olmak), bir kendinde-varlk idealidir.
Her inan yeterince inan deildir, insan inand eye asla inanmaz. Ve dola
ysyla kendini aldatmann ilksel projesi bilin olgusunun kendim tahrip edii
nin kullanlmasndan baka bir ey deildir. Eer her iyi niyed inan imknsz
bir inansa, imdi artk her trl imknsz inan iin yer var demektir. Cesur
olduuma inanma yetersizliim artk beni yldrmayacaktr, nk zaten hibir
inan asla yeterince inanamaz. Bu imknsz inanc, benim inancm olarak tanm
layacam. Elbette, inanmamak iin inandm ve de inanmak iin inanmad
m kendimden gizleyemeyeceim. Ama kendini aldatmann incelikli ve eksiksiz
bir biimde kendini hiletirmesi [aneantissement] beni artmayacaktr: bu
hileme, her trl inancn temelinde mevcuttur. Nedir o halde bu hleme?
Cesur olduuma inanmak istediim anda korkak olduumu biliyorum ve bu ke
sin kanaatim de gelip inanm yok ediyor mu? yi ama, ilk nce, eer cesur ol
may kendindenin varlk/olmak kipi iinde anlamak gerekirse, korkak olduum
dan daha cesur deilim. kinci olarak, cesur olduumu biliyor deilim, kendimi
bu biimde grmem ancak inanla mmkn olabilir, nk bu bak d
nmsel salt kesinliinin tesine gemektedir. nc olarak, kendini aldatma
nn inanmak istedii eye inanmay baaramad gerekten de dorudur. Ama
kendini aldatma, inand eye inanmamay kabul ettii lde kendini aldatma
dr. iyi niyet, inand-eye-inanmamaktan" varln iine kamak ister; kendi
ni aldatan varlktan inand-eye-inanamamaya kaar. Bu kendini aldatma her
trl inann elini kolunu nceden balamtr; elde etmek istedii inanlarn
da, bylece teki inanlarn, yani kamak istedii inanlarn da. Bilim, inann
bu kendi kendini tahrip ediinden kesinlie kaarken, kendini aldatma o tahri
bat ister, istemekle de karsna karlan inanlar ykar, bu inanlar yalnzca
inan olarak amlamr. Bylece ilk kendini aldatma fenomenini daha iyi anlaya
biliyoruz.
Kendini aldatmada, ne kinik yalan ne de aldatc kavramlarn ustalkl hazrlan vardr. Ama ilk kendim aldatma edimi, kalmas mmkn olmayan ey
den kamaya yneliktir, insann olduu eyden kamasna yneliktir. Oysa srf
kama projesi kendim aldatmay, varln barndaki isel bir paralanmay an
lar, kendini aldatma da o paralanma olmak ister. nk, aslnda, varlmz
karsnda taknabileceimiz iki dolaysz tavr, bu varln bizatihi doas ve
onun kendinde ile olan dolaysz mnasebeti tarafndan koullandnlmaktadr.
128

V arlk ve H ilik

'.v niyet, varlnm isel paralanmasndan, olmak durumunda olduu ve hi

bir ekilde olmad kendindeye doru kamaya alr. Kendini aldatma, kendmdeden, varlmn isel paralanmasna kamaya alr. Ama kendini aldat
ma nasl ki kendiliinden kendinin bir aldatma olduunu olumsuzlarsa, bu par
alanmay da olumsuzlar. Ne deilsem o olmak kipinde olmadm kendindeden
"ne-ise-o-olmamak araclyla kaarak kendini bir aldatma olarak olumsuzlavan kendini aldatma, ne deilse o olmama kipinde olmadm kendindeyi he
defler4. Eer kendini aldatma mmknse, bunun nedeni, kendini aldatmann in
san varlnn her trl projesinin dolaysz ve srekli tehdidi olmasdr, bilincin
kendi varl iinde srekli bir kendini aldatma riski barndrmasdr. Ve bu ris
kin kkeni de, bilincin kendi varl iinde hem ne deilse o olmas hem de ne
ise o olmamasdr. Bu aklamalar nda, bilinci, insan varlnn btn ola
rak deil, insan varlnn anlk ekirdei [noyau instantane] olarak ontolojik
adan incelemeye imdi geebiliriz.

4) Kendim aldatma [mauvaise foj iyi niyeti [bonne foi] yeniden yakalad ve iyi niyet pro
jesin in tam kkenine szd iin, iyi niyetle kendini aldatyor olm ak arasnda fark yoksa
da, bu demek deildir ki kendini aldatmadan radikal bir biim de kurtulm ak m m kn
deildir. Ama bu, otantiklik [authentcite] diye adlandracamz ve betim lenm esine b u
rada yer bulunmayan bir fenom eni, iinden rm varln kendi kendisi tarafndan
yem den ele alnmasn varsayar.
129

kinci Ksm
KEND-N-VARLIK

BRNC BLM
KEND-NN DOLAYSIZ YAPILARI

KENDNE MEVCUT OLMA [LA PRESENCE SOI]*

Olumsuzlama bizi zgrle, zgrlk kendini aldatmaya ve kendini aldatma
da imknnn koulu olarak bilincin varlna gnderdi. Dolaysyla bu kitabn Gi
ri blmnde denediimiz betimlemeyi yukardaki blmlerde ortaya koyduu
muz gerekliliklerin nda yeniden ele almak uygundur, yani dnm-ncesi
cogito'nun alanna geri dnmek gerekiyor, Ama cogifo, ifa etmesi talep edilenden
baka bir eyi asla ifa etmez. Descartes cogitoyu ilevsellii bakmndan sorgula
mt: Ben phe ediyorum, ben d n yoru m ve bu ilevsellikten varolusal di
yalektie hibir ipucu olmakszn gemek istemesinden tr tzclk hatasna
dt. Husserl, bu hatadan ders alm olarak, ekingen bir tarzda ilevsel betim
leme dzleminde kald. Bundan tr, grnn grn olarak salt betimleniinin tesine asla gemedi, kendini cogitonun iine kapatt, kabul etmese de, Hus
serl, fenomenologdan ok fenomenci olarak adlandrlmay hak eder; Husserlin
fenomencilii Kantn idealizmine paralel ilerler. Megara okuluna zg tartmac
ve diyalektik kart bir yaltlmla gtren bu betimleme fenomenciliinden
kurtulmak isteyen Heidegger, cogitodan gemeksizin dorudan doruya varolu
sal analitie yanar. Ama Dasein, kkenden itibaren bilin boyutundan yoksun
braklm, olduundan o boyutu asla yeniden fethedemeyecektir. Heidegger insan-gerekliin kendi kendinin anlalmasyla donatr ve bu anlay da insangerekliinin imknlarnn ek-statik projesi [pro-jet ek-statique]** olarak tanm
lar. Bu projenin varln yadsmak gibi bir niyetimiz yok. Ancak, kendi kendin
* "Pro-jet ek-statik ifadesindeki "kendi dna doru, ileri doru atlm anlamm hatrlat
m akta fayda var. - n
** Kendine mevcut olm a eklinde evirmeyi tercih ettiimiz bu ifadede bir farknda olm a,
"kendinin-farknda olma" anlam da vardr, - n
133

Jean -P au l Sartre

de anlama olma(nm) bilinc(i) olmayacak bir anlama, nasl bir ey olurdu? insangerekliinin. bu ekstaz, ekstaz bilincinden kaynaklanmazsa yeniden eyci ve kr
bir kendindenin iine der. Aslna baklrsa cogitodan yola kmak gerekir, ama
cogito iin de nl bir forml parodiletrerek kullanabiliriz: Cogtodan karsa
nz cogito sizi her yere ulatrr! Baz davranlarn imknnn koullarna ilikin
daha yukardaki aratrmalarmzn tek hedefi, bizi cogifoyu kendi varl zerin
de sorgulayacak duruma getirmek ve amndalktan [instantaneite] syrlp insangerekliinin oluturduu varlk btnlne varmann yolunu cogito'nun kendi
sinde bulmamza imkn verecek diyalektik arac bize salamakt. u halde, ken
dinin) konulandnc-olmayan bilinc(i)nin betimleniine geri dnp onun so
nularn inceleyelim ve ne deilse o olmak ve ne ise olmamak zorunluunun bi
lin iin ne anlama geldiini kendi kendimize soralm.
Giri blmnde, bilin, kendi varl iinde varl kendisi iin sorun olan
bir varlktr diyorduk. Bunun anlam, bilincin varlnn tam uygunluk iinde
kendi kendisiyle rtmemesidir. Kendindeye ait olan bu uygunluk u basit for
mlle ifade edilir; varlk, ne ise odur. Kendindede, kendi kendisine mesafesiz ol
mayan bir varlk paras yoktur. Bu biimde dnlen varlkta en ufak bir iki
ldik tasla bile yoktur; bunu, kendindenin varlk younluu sonsuzdur diye
rek ifade edeceiz. Kendinde-varlk doludur, doluluktur. zdelik ilkesi yalnz
ca tanm yaplm bir varlk blgesini kapsad iin deil, zellikle younluun
sonsuzluunu kendinde toplad iin sentetik olmakla nitelenebilir: A, Adr de
mek, u anlam tar; A, sonsuz bir sktrlmlk jcompression] iinde, sonsuz
bir younlukta varolur. zdelik, birlemenin en u noktadaki kavramdr; ken
dindenin, kendi varlnn sentetik birliine ihtiyac olduu doru deildir; ken
di kendisinin son snrnda, birlik de silinip gider ve zdelie geer. zde, bi
rin idealidir ve bir, insan-gerekliiyle dnyaya gelir. Kendinde, kendi kendisiy
le doludur ve bundan daha btncl bir doluluk, ierilen ile ieren arasnda
bundan daha mkemmel bir uygunluk dnlemez: varlkta hiliin szabilece
i en ufak bir boluk, en ufak bir atlak yoktur.
Bunun, tersine, bilincin zellii bir varlk zlmesi [decompression] olmas
dr. Nitekim bilinci kendiyle rtme olarak tanmlamak imknszdr. Bu masa
hakknda onun yalnz ve yalnzca bu masa olduunu syleyebilirim. Ama inanm
hakknda onun inan olduunu sylemekle yetinmem mmkn deildir: inan
m, inan bilinc(i)dir. Ska sylendii gibi, dnmsel bak yneldii bilin
134

V arlk ve H ilik

rlgusunu deiiklie uratr. Husserlin kendisi de grlm olmak olgusunun

her bir Erlebnis iin btncl bir deiime yol atn itiraf eder. Ancak, her tr
l dnmsel olgunun ilk koulunun dnm-ncesi bir cogito olduunu gs:erdiimizi sanyoruz. Bu cogito, elbette ortaya nesne koymaz, bilin-ii [intraconsaentiel] olarak kalr. Ne var ki kendisi tarafndan grlmek gibi bir ilk zorunlu
luk dnm-ncesi cogito iin de geerli olduu lde, dnm-ncesi cogito
dnmsel cogitoyla homolog olmaktan geri kalmaz; dolaysyla dnm-nce
si cogito, kkensel olarak, bir tank iin varolmann rtc vasfn tar; bu ta
nk kendisi olsa bile. Bylece inanm srf inan olarak kavrand iin artk y al
nzca inan deildir, yani daha imdiden inan olmaktan kmtr, bulank bir
inantr. Dolaysyla inan, inan bilinc(i)dir biimindeki ontolojik yarg hibir
durumda bir zdelik yargs olarak kabul edilemez: zne ve yklem kkten fark
ldr ve bu farklla karn ayn varln ayrtnlamaz birlii iindedirler.
u sylenebilir: Kabul, ama en azndan inan bilinc(i), inan bilinc(i)dir de
mek gerekir. Bu dzeyde de zdelii ve kendindeyi yeniden buluruz. Btn so
run, nesnemizi kavrayacamz dzlemi uygun bir biimde semektir. Ama bu
dora deildir: inan bilinc(i)nin inan bilinc(i) olduunu ileri srmek, bilincin
inanla bantsn kesmek, parantezi kaldrmak ve inan bilin iin bir nesne
yapmaktr, dnmsellik dzlemine doru ani bir srama yapmaktr. Nitekim
inan bilinc(i)nden baka bir ey olmayan bir inan biline(i)nin, inan bilinc(i)
olarak kendi(nin) bilincinde olmas gerekirdi. nan, bilincin noemaya zg akm
bir salt nitelii haline gelirdi; bilin, bu inan karsnda diledii biimde karar
vermekte zgr olurdu; bilin Victor Cousindeki gibi, bilincin srayla her birini
aydnlatmak zere psiik fenomenlere doru frlatt o soukkanl baka benzer
di. Ama Husserlin yntemsel pheye ilikin olarak giritii analiz u olguyu ok
iyi bir biimde aydnla karmtr: yalnzca dnmsel bilin/zerine d
nlm bilincin ortaya koyduu eyle ban koparabilir. Bir znoyy\ lepokhe!, bir
paranteze alma giriimini denemek ve Husserlin Mit-machen"* adn verdii eyi
reddetmek ancak dnmsel dzeyde mmkndr. nan bilinc(i) her ne kadar
inan onarlmaz bir biimde bakalatrsa da ondan ayrlmaz, inancm gstermek
iin vardr. Bylece inan bilmc(i)nin inan olduunu itiraf etmek zorundayz ve
bu ikili gnderim oyununu kaynandan kavnyoruz: inan bilinc(i) inantr ve
inan da inan bilinc(i)dir. Bilincin bilin ve inann da inan olduunu hibir
*

Birlikte-yapm a, - n
135

Jean-Paul Sartre

kta syleyemeyiz. Terimlerden biri tekine gnderir ve tekine geer ama yine
de birbirlerinden farkldrlar. Daha nce grdmz gibi inan da, haz da, se
vin de bilinli olmadan nce varolamaz, bilin onlarn varlnn lsdr; ama
inann, ancak bulank bir biimde varolabilmesinden tr, kkenden itibaren
kendinden kaan olarak, onu iine kapatmak isteyebileceimiz tm kavramlann
birliini kran olarak varolduu da bir o kadar dorudur.
Bylece, inan bilinc() ve inan bir tek varlktr ve bu varln zellii de
mutlak ikinliktir. Ama bu varlk, onu kavramak istediimiz anda parmaklarm
zn arasndan kayar ve kendimizi bir ikilik taslayla, bir yansmalar oyunuyla
kar karya buluruz, nk bilin yansdr [reflet]; ama tam da yans olduu iin
de yanstcdr [refchissante] ve eer onu yanstc olarak kavramaya kalkrsak
ortadan silinip gider ve yeniden yansyla kar karya kalrz. Filozoflar, yansyanstan [reflet-refletant] yaps karsnda farkl tavrlar almlar ve onu sonsuza
bavurarak aklamak istemilerdir, bunu da kh Spinoza gibi ortaya nce bir fikrin-fikri, sonra onun ard bir fikrin-fikrinin-fikri vb. ortaya koyarak; kh Hegelin yapt gibi kendi zerine dn asl sonsuzluk olarak tanmlayarak yap
mlardr. Ne var ki, sonsuzluun bilincin iine buyur edilmesi fenomeni dondur
makla ve onu karanlkta brakmakla kalmaz; bilincin ime sonsuzluu sokmak,
bilincin varln kesin bir ekilde kendindenin varlna indirgemeyi amalayan
bir teori ortaya koymaktan baka bir ey deildir, Eer yans-yanstan yapsn
kendini bize verdii biimde kabul edecek olursak, onun nesnel varoluu, tam
tersine, bizi kendindeden farkl bir varlk kipi tasarlamaya zorlar: bir ikilik barn
dran bir birlik deil, tez ve antitezin soyut uraklarnn tesine geen ve onlar
kaldran bir sentez deil de, birlik olan bir ikilik, kendi yansmas dan bir yans.
Nitekim eer tm fenomene, yani bu ikiliin birliine ya da inan bilinc(i)ne
ulamaya alrsak, fenomen bizi hemen terimlerden birine gnderir ve bu terim
de bu kez bizi ikinliin birletirici dzenleniine yollar. Ama tersine, eer ikilik
olarak ikilikten hareket etmek ve bilin ile inan bir ift olarak ortaya koymak
istersek, Spinozadaki fikrin-fikriyle karlamz ve incelemek istediimiz dnm-ncesi fenomeni skalanz. nk dnm-ncesi bilin kendi(nin) bilinc(i)dir. Ve incelenmesi gereken de bizatihi bu kendi nosyonudur, nk bilin
cin bizatihi varln o tanmlar.
Her eyden nce, akn varl gstermek iin felsefi gelenekten dn ald
mz kendinde [en soi] teriminin uygun olmadna iaret edelim. Gerekten de,
136

V arlk ve H ilik

kendiyle rtmenin snrnda, kendi [soi], ortadan silinip yerini zde varla
brakr. Kendi, kendinde-varln bir zellii olamaz. Kendi, doas gerei, zeri
ne dnlm [reflechte] bir terimdir ve bu durum, szdiziminde, zellikle de
Latince szdiziminin mantksal kesinlii ve dilbilgisinin ejusm* ve 'suinin**
kullanllar arasnda kurduu kesin ayrmlarda grlr. Kendi, gnderir ama
tam da ozneye gnderir. znenin kendi kendisiyle bir mnasebetini belirtir ve
bu mnasebet tam da bir ikiliktir; ne var ki zel bir ikiliktir, nk zel sz sem
bolleri gerektirir. Ancak, te yandan kendi, varl ne zne olarak, ne de tmle
olarak belirtir. Nitekim, rnein o kendim zyor" tmcesindeki kendfyi d
nnce, onun kendini atn ve ard sra znenin kendisini gsterdiini gr
rm. Kendi, burada hibir biimde zne deildir; nk kendi ile hibir m
nasebeti bulunmayan zne kendindenin zdeliinde younlaacaktr; ayn bi
imde, bu gerein salam bir eklemlenii de deildir, nk ard sra zneyi or
taya karr. Kendi, gerek bir varolan gibi kavranamaz: znenin kendi olm as
mmkn deildir, nk kendiyle olan rtme, daha nce grdmz zere
kendiyi yok eder. Ama znenin kendi olm am as da mmkn deildir, nk
kendi, znenin kendisinin gsterilmesidir. Demek oluyor ki kendi, znenin ikinliinde, kendisiyle mnasebetindeki ideal bir mesafeyi temsil eder, bir eit
kendi kendiyle rtmemedir, zdelii birlik olarak ortaya koyarken bir yandan da
zdelikten syrlmadr, ksacas, eitlilik izi tamakszn mutlak tutarllk ola
rak zdelik ve bir okluun sentezi olarak birlik arasnda, durmadan oynak bir
dengede olmaktr. te bu, kendine mevcut olma [presence soi] adm vereceimiz
eydir. Bilincin ontolojik temeli olarak kendi-iinin varlk yasas, kendine mev
cut olma biiminde kendisi olmaktr.
Bu kendine mevcut olma ou kez bir varolu younluu olarak kabul edil
mitir ve filozoflar arasnda olduka yaygn olan bir nyargya gre varln en
yce onuru bilincindir. Ne var ki bu postla, mevcudiyet nosyonuna ilikin da
ha ayrntl bir betimlemeden sonra savunulamaz. Nitekim, her trl ...e mevcut
olma durumu bir ikilik, dolaysyla da en azndan potansiyel bir ayrm ierir.
Varln kendine mevcut oluu, varlkta kendisinden bir kopukluk gerektirir.
zde olann kendisiyle rtmesi gerek anlamyla varlk younluudur, n
k tam da bu rtmede hibir olumsuzlua yer braklmamtr. Hi phesiz
* (Lat.) Onun, -n
*+ (Lat.) Kendinin, n
137

Jean -P au l Sartre

zdelik ilkesi, Hegelin de grm olduu gibi, elimezlik ilkesine anda bu

lunabilir. Ne ise o olan varlk, ne deilse o olmayan varlk da olabilmelidir. Ama
ncelikle bu olumsuzlama, gstermi olduumuz zere, btn teki olumsuzlamalar gibi varln yzeyine msan-gerekli araclyla gelir, varln kendisine
zg olan bir diyalektik araclyla deil. Ayrca bu ilke, varln yalnzca d a
r ile mnasebetlerine iaret edebilir, nk tam da varln olmad ile olan
mnasebetlerini ynetir. u halde, kendinde-varla mevcut olan ve dnyaya an
gaje olmu bir nsan-gerekliine grnebildikleri biimiyle d ilikilerin kuru
cu bir ilkesi sz konusudur burada; bu ilke, varln i mnasebetleriyle ilgili de
ildir; ortaya bir bakalk koyduklar lde bu mnasebetler varolmamaktadrlar. zdelik ilkesi, kendinde-varlm barnda her trden ilikinin olumsuzlanmasdr. Bunun tersine, kendine mevcut olma, ele gelmez bir atlan varla sz
masn ngrr. Varlk kendine mevcutsa, bunun nedeni varln tmyle ken
di olmamasdr. Mevcut olmak, rtmede dolaysz bir yozlamadr, nk ay
rl varsayar. Ama imdi de kendimize, zneyi kendi kendisinden ayran ne
dir? diye sorarsak, bunun hi olduunu itiraf etmek zorunda kalnz. Genelde,
bir ayrlmay ifade eden ey, uzam iindeki bir mesafedir, bir zaman dilimidir,
psikolojik bir atma ya da sadece ayn anda, ayn yerdeki k mevcudiyetin bi
reyselliidir, ksacas nitelenmi bir gerekliktir. Ama bizim ilgilendiimiz du
rumda, hi, inan bilinc(i)ni inantan ayramaz, nk inan, inan bilinc(i)nden baka bir ey deildir. Bir dnm-ncesi cogito'nun birlii iine, bu
cogitonun dnda olma niteliine sahip bir eyi buyur etmek, dnm-ncesi cogito'nun birliini bozmak, saydamln ortadan kaldrmak olur; bu durum
da, bilincin iinde, bilincin bilincinde olmad ve kendiliinde bilin olarak varolamayan bir ey ortaya kacaktr, tnan kendi kendisinden ayran ayrm, ay
r olarak ne kavranmaya ne de tasarlanmaya imkn verir. Bu ayrm ortaya ka
rlmaya alld anda eriyip gider: inan sak ikinlik olarak yeniden karmz
da buluruz. Ama eer bunun tersine, inan inan olarak kavramak istersek, o
zaman da orada atlak vardr, biz onu grmek istemedike ortaya kar, onu te
maa etmek istediimiz anda kaybolur. u halde bu atlak salt olumsuzdur. Me
safe, zaman dilimi, psikolojik atma kendi kendilerinde kavranabilirler ve bu
halleriyle olumluluk eleri ierirler, basit bir olumsuz ileve sahiptirler. Ama blin-ii atlak [fissure intra-conscientelle], olumsuzlad ey dnda bir hitir
ve ancak grlmedii lde varlk barmdrabilir. Ayn anda hem hi kadar az
138

V arlk ve H ilik

varla hem de hileme gcne sahip olan bu olumsuzluk hiliktir. Onu baka
hibir yerde bylesi bir saklk iinde kavrayamayz. Baka her yerde, yle ya da
byle, ona hilik olduu lde kendinde-varlk vermek gerekir. Ama bilincin
barnda ortaya kan hilik yoktur. Bu hilik ldrlmtr. rnein inan, bir
varln baka bir varlkla bitiiklii deildir, onun kendisine mevcut oluudur,
varln zlmesidir * Aksi takdirde, kendi-iinin birlii iki kendindenin ikilii
halinde kerdi. Dolaysyla kendi-iin, kendisinin hilii olmak durumundadr.
Bilin olmak bakmndan bilincin varl, kendi kendine mevcut olarak kendine
mesafeli varolmaktr ve varln, kendi varl imde tad bu sfr mesafe de
Hiliktir. Bylece, bir kendinin varolmas iin, bu varln birlii, zdein hilenmesi olarak kendi kendisinin hiliini iermelidir. nk inann iine szan
hilik, onun hiliidir, kendine inan olarak, kr ve youn inan olarak, gz
kapal inan olarak inancn hiliidir. Kendi-iin, kendisiyle akmayan olarak
kendi kendisini varolmak iin belirleyen varlktr.
Bu durumda o dnm-ncesi cogitoyu ipucu olmakszn sorgularken h i
lii hibir yerde bulamam olmamz da anlyoruz. Hilik, bir varl bulmann,
ortaya karmann m m k n olduu gibi bulunmaz, alp ortaya karlm az.
Hilik her zaman iin bir tedir. Kendi-iinin, kendi kendisine nispetle hep bir
te biiminde varolma mecburiyetidir, kendini sTekli olarak varlk tutarszl
na uratan bir varlk gibi varolmas mecburiyetidir. Bu tutarszlk da zaten ba
ka bir varla gndermez, kendinden kendine doru, yansdan [reflet] yanstana
[refletant] ve yanstandan yansya doru srekli bir gndermeden baka bir ey
deildir. Bununla birlikte bu gnderme kendi-iinin barnda sonsuz bir devini
me de yol amaz, tek bir edimin birlii iinde verilir: dnmsel bir bak bu
fenomeni btn olarak kavramak isterken yansdan yanstana, yanstandan yan
sya doru durmadan gnderildiinde, bylesi bir sonsuz devinim sz konusu
dur. Dolaysyla h ilik bu varlk boluudur, kendi-iini oluturmak zere ken* Daha nce de m etin ierisinde com pression detre ifadesi kullanlm t. Biz Tkede
com pressionu, sktrlm lk olarak, decom presson da 2lme" olarak karla
dk. Bu iki terim arasndaki net ztlk Trkede daha az hissedilir hale geldi. Burada unu
belirtelim ki, bu terim ler arasndaki kartlk Sartre dncesim n en nemli noktalarndan
birine iaret etmektedir. Sktrlm varlk", kendinde-varln boluksuz, sk yapsn
ifade eder. Varlk zlm esi ise, sanki bu sk yapnn gevekletigi, iinde atlaklarn bu
lunduu b ir varlk kipini ifade eder; bu varlk kipi de ''kendi-n-varlktr. Bu zlm e,
kend-nn niteliklerinden biri olan kendine mevcut olma halinde de hissedilen o i
mesafeyi, kendi kendine mesafeli olma halini, varlnda bir atlak" tama halini ifade
eder, - n
139

Jea n -P a u l Sartre

dindenin kendiye doru bu ddr. Ama bu hilik ancak kendi dn varo

luu varln bir hiletirme edimiyle ballam iindeyse oldurulabilir. Ken
dindenin kendine mevcut olu halinde bozulmaya urad bu devaml edime,
ontolojik edim adm vereceiz. Hilik, varln varlk tarafndan soru konusu ya
plmasdr, yani tastamam bilintir ya da kendi-imdir. Hilik, varla varlk ara
clyla gelen ve varla sahip olmakszn devaml olarak varlk tarafndan des
teklenen mutlak bir olaydr. Kendinde-varlk kendi varl iinde tm olumlulu
uyla yaltlm olduundan, hibir varlk varlk retemez ve varlk araclyla
varln bana gelen de yalnzca hiliktir. Hilik, varla zg bir imkndr ve
onun tek imkndr. Ayrca bu kkensel imkn ancak onu gerekletiren mutlak
edim iinde ortaya kar. Hilik, varlk hilii olduundan, varla da ancak var
ln kendisi araclyla gelebilir. Ve hi phesiz varla'da zel bir varlk ara
clyla, insan-gereklii araclyla gelmektedir. Ama bu varlk, kendi hilii
nin kkensel projesinden bakaca bir ey olmayaTak kendini insan-gereklii
olarak oluturur. nsan-gereklii, kendi varl iinde ve kendi varl iin var
ln barndaki hiliin biricik temeli olarak varlktr.

II
KEND-NN OLGUSALLII [FACTICITE]
Yine de, kendi-iin vardr. Ne ise o olmayan ve ne deilse o olan varlk vasfy
la da olsa, kendi-iin vardr diyeceiz. Kendi-iin vardr, nk itenlii baanszla srkleyecek engeller ne olursa olsun, en azndan itenliin projesi tasarlanabilirdir. Kendi-iin, II. Philippe vard" dediimizde ve dostum Pierre vardr, va
rolmaktadr dediimizde kastettiimiz anlamda, bir olay vasfyla vardr; Pierre
kendisinin sememi olduu bir koulda beliren bin olarak, 1842 ylnn Fransz
burjuvas olarak vardr, Schmitt ise 1870 ylnn Berlinli iisi idi, o dnyaya atl
m olarak, bir durum iine braklm olarak vardr; saf bir olumsallk hali ola
rak, dnyann tm dier eyleri iin, u duvar, u aa, u fincan iin geerli olan
kkensel soru onun iin de geerldir: Bu varlk neden baka trl deil de by
le? O., temelini kendisinin oluturmad bir eyi, dnyadaki mevcudiyetini, kendin
de barndran olarak vardr.
Varln, kendi kendisinin temeli olmayan olarak kendini bu biimde kavra
140

V arlk ve H ilik

y her trl cogitonun temelinde yatar. Bu adan, bu kavrayn Descartesm

dnmse! cogito sunda dolaysz bir biimde kefedilmesi dikkat ekicidir. Nite
kim Descartes kefinden yararlanmak istediinde, phe ettii iin kendini ku
surlu bir varlk olarak kavrar. Ama bu kusurlu varlkta mkemmellik fikrinin
mevcudiyetini saptar. Dolaysyla tasarlayabilecei varlk tipi ile olduu varlk
arasnda bir uymazlk yakalar. Tanrnn varlna ilikin ikinci kantn kkenin
deki ey de ite bu uymazlk ya da varlk eksikliidir. Gerekten de eer skolas
tik terminoloji bir yana braklacak olursa, bu kanttan geriye u ak anlam ka
lr: mkemmelik fikrim kendisinde barndran varlk kendi temeli olamaz: aksi
takdirde bu fikre uygun bir tarzda yaratlm olurdu. Bir baka deyile: kendi
kendisinin temeli olan bir varln olduu ile tasarlad arasnda en kk bir
uymazlk bile olamaz, nk zaten bu varlk kendini varla ilikin anlayna
uygun olarak yaratmtr ve olduundan bakasn da tasarlayamaz. Ama burada
varlk karsndaki bir varlk eksiklii olarak varln yakalan, ncelikle cogitonun kendi olumsalln kavramasdr. Dnyorum yleyse varm. Neyim
ben? Kendi kendisinin temeli olmayan, kendi varln aklamad lde ol
duundan bakas da olabilecek olan bir varlk. Heideggerin, otantik olmayan
dan otantie geiin ilk motivasyonu olarak verecei ey de kendi olumsallm
zn bu ilk grsdr. Bu gr, tedirginliktir, vicdann arsdr (Ruf des Gemssens), sululuk duygusudur. Aslnda Heideggerin betimlemesinde, ilgilenmedi
ini ne srd bir Etii ontolojik olarak temellendirme kaygs da, kendi h
manizmini akmlm dindeki anlamyla uzlatrma kaygs da fazlasyla bellidir.
Olumsallmzn grs sululuk duygusuyla bir tutulabilecek trden deildir.
Yine de uras gerek ki kendi kendimizi kavradmzda, kendimize, dogrulanamaz bir olgunun zellikleri iinde grnrz.
Ama biraz nce 1 kendimizi bilin olarak, yani kendi araclyla varolan bir
varlk olarak kavramyor muyduk? Varlkta tek bir beliriin birlii iinde, ken
di varlnn temeli olmayan olarak kendi araclyla varolan bu varlk olmamz
nasl mmkndr? Ya da, baka bir deyile, (var) olarak, kendi kendisinin var
l olmayan, yani kendi varlnn temeli olmayan kendi-iin nasl olur da kendi-iin olan olarak kendi hiliinin temeli olabilir? Yant sorunun iindedir.
Gerekten de varlk kendi varlnn hilenmesi olarak hiliin temeli olsa da,
bu demek deildir ki varlk kendi varlnn temelidir. Kendi varln temellen
1) Bkz. Giri, III. paragraf.
141

Jean -P au l Sartre

dirmek iin, kendine mesafeli varolmak gerekir ve bu da, hem temellendirilen

varln hem de temellendiren varln belli

biT

biimde hilenmesin, birlik ola

cak bir ikilii gerektirir: bu durumda, yeniden kendi-im durumuna dlecek

tir. Ksacas, kendi varlnn temeli olacak bir varlk fikrini tasarlamak iin giri
ilecek her aba, ister istemez kendinde-varlk olarak olumsal olduundan, ken
di hiliinin temeli olacak bir varlk fikri oluturmaya gtrr, Tann'y kendi
kendi?in nedeni klan neden olma edimi, zorunluluun birincil ilikisinin bir ken
dine dn olmas, bir kendi-zerine-dnm olmas lsnde her kendini
ele alma gibi bir hileme edimidir. Ve bu kkensel zorunluluk da, olumsal bir
varln, yani tam da kendinin nedeni olmak iin olan bir varlm temelinde be
lirir. Leibnizin zorunlu olan mmkn olandan hareketle tanmlamak iin -k
Kant da bu tanm benimser- gsterdii abaya gelince, bu aba varln bak
asndan deil de bilginin bak asndan anlalabilir. Leibnzin anlad bii
miyle mmkn olandan varla gei (zorunlu olan, imkn varoluunu ieren
bir varlktr) bilgisizliimizin bilgiye geiini ifade eder. Nitekim burada, imkn
ancak bizim dncemiz asndan imkn olabilir, nk imkn varolutan n
ce gelir. O, imkn olduu varla nispetle dsal bir imkndr, nk varlk bu
imkndan, bir sonucun bir ilkeden kmas gibi kmaktadr. Ama daha yukar
da imkn nosyonunun iki vehe altnda ele alnabildiine iaret etmitik. Ger
ekten de bu nosyonu znel bir belirtme gibi kullanabiliriz (Pierre'in lm ol
mas mmkndr demek, Pierrein yazgsna ilikin bilgisizliimi ifade eder) ve
bu durumda dnyann karsnda mmkn olan hakknda karar veren tanktr;
varln kendi imkn o varln dndadr, onun varlk ansn len salt bak
n iindedir; imkn bize varlktan nce pekl verilebilir ama bize verilir ve hi
bir biimde bu varln imkn deildir; halnn zerinde yuvarlanan misketin
dokudaki bir kvrm yznden yolundan sapmas misketin imknlarna ait bir
ey deildir; sapma imkn halya ait bir ey de deildir, bu imkn ancak tank
tarafndan dsal bir mnasebet olarak sentetik bir biimde kurulabilir. Ama im
kn, bize gerein ontolojik yaps olarak da grnebilir: o zaman imkn baz
varlklara onlarn kendi imkn olarak aittir, onlarn olduklar, olmalar gereken
imkndr. Bu durumda varlk, varlkta kendi imknlarn tar, bu imknlarn te
melidir ve dolaysyla varln zorunluluu imknndan devirilemez. Ksacas,
Tann eer varsa, olumsaldr.
Bylece bilincin varl, kendi-iinde kendisini hilemek iin olan kendin142

Varlk ve H ilik

dedir ve olumsal kalr, yani bilin, varln kendi kendine vermedii gibi baka
bir varlktan da almaz. Aslnda, kozmolojik kant gibi ontolojik kantn da zo
runlu bir varlk oluturmakta baarszla uramas bir yana, falanca bir varlk
olarak varlnm aklamas ve temeli de zorunlu varlk iinde aranamaz:
"Olumsal olan her ey zorunlu bir varlkta kendine bir temel bulmak zorunda
dr ve ben olumsalm ifadesinde gerek bir temele aklayc bir ekilde balan
ma arzusuna deil, bir temellendirme arzusuna iaret edilir. Nitekim ontolojik
kant, bu olumsall hibir biimde aklayamaz, yalnzca kendinde olumsalln
soyut fikrini aklayabilir. Ayrca, bu durumda olgu deil, deer sz konusudur1.
Ama kendinde-varlk olumsal olsa da, bozulmaya urayarak kendi-iin haline
gelir ve kendisini yemden ele alr. Kendinde-varlk kendi-iin halinde kaybol
mak iin vardr. Ksacas, varlk vardr, olmaktan bakaca olamaz. Ama varln
kendine has imkn -hileme edimiyle amlanan imkn-, kendini hileyen kur
ban edici edimle bilin olarak kendinin temeli olmaktr; kendi-im, kendini bi
lin olarak temellendirmek zere kendinde olarak kaybolup giden kendindedir.
Bylece bilin, bilin-olmasn kendi kendisinden salar ve kendi kendisinin hilenmesi olduu lde ancak kendine gnderme yapabilir, ama bilin halinde
hileen ey, bilincin temeli olduu sylenemeyecek olan olumsal kendindedir.
Kendinde, hibir eyi temellendiremez; kendi kendisini temellendirse bile, bunu
ancak kendine kendi-iin olma zelliini katarak yapar. Kendinde ancak artk
kendinde olm ad lde kendi kendisinin temelidir; ve burada her trl teme
lin kkeniyle kar karya geliriz. Kendinde-varlk, kendisinin de baka varlk
larn da temeli olamyorsa, o takdirde genel olarak temel, dnyaya kendi-iin
araclyla gelecektir. Kendi-iin, hiletirilmi kendinde olarak kendisini temel
lendi rmekle kalmaz, kendisiyle birlikte temel de ilk kez ortaya kar.
Ne var ki temelin ortaya k ya da kendi-iinin belirii olan mutlak olaya
[Pevenement absolu] gml olan ve orada hilenen bu kendinde, kendi-iinin
kkensel olumsall olarak hep kendi-iinin barndadr. Bilin kendi kendisi
nin temelidir, ama salt sonsuz bir kendinde yerine bir bilincin olup olmamas
olumsal kalr. Mutlak olay ya da kendi-iin, bizatihi kendi varlnda olumsaldr.
Dnm-ncesi cogio'nun verilerini zersem, hi kukusuz kendi-iinin ken
dine gnderme yaptm saptarm. Kendi-iin her ne olursa olsun varlk bilinci
kipinde olumsaldr. Susuzluk, susuzluun bilincidir ve kendi temeline gnder
2) G erekten de, bu akl yrtme, aka akln taleplerinde temellendirilir.
143

Jean -P au l Sartre

me yapar gibi susuzluk bilincine gnderir ve tersi de ayn ekilde geerlidir.

Ama yanstan-yanstlan btnl, eer verilebilseydi, olumsallk ve kendinde
olurdu. Ne var ki, bu btnle ulamak mmkn deildir, nk ne susuzluk
bilincinin susuzluun bilinci olduunu syleyebilirim, ne de susuzluun susuz
luk olduunu. O, hilenm btnlk olarak, fenomenin silik birlii olarak ora
dadr sadece. Fenomeni okluk gibi kavrarsam, bu okluk kendi kendisini b
tncl birlik [nite totalitaire] olarak gsterir ve bu yoldan da anlam olumsallk
olur; yani kendime unu sorabilirim: ben neden susuzluum? neden bu barda
n, bu Benin bilinciyim? Ama bu btnl kendi kendisinde ele aldm anda,
btnlk de gzlerimin nnde hileir, yoktur, olmamak iin vardr ve bylece
kendinin temeli olarak, ikilik tasla halinde kavradm kendi-iine geri dne
rim: fkeliysem, bu, kendimi fke bilinci olarak rettiim iindir: kendi-iinin
varln oluturan bu kendine-neden-olmay ortadan kaldrdnz anda, artk
hibir ey yoktur, kendinde-fke'ye bile rastlamazsnz, nk fke, doas ge
rei kendi-im olarak varolur. Bylece kendi-iin srekli bir olumsallk tarafn
dan tanr ve onu yeniden hesaba katar, onu kendisine katar ama asla ortadan
kaldramaz. Kendi-iine musallat olan ve ele gelmeksizin kendi-iini kendinde varla balayan bu devaml silikleme halindeki olumsall, kendi-iinin olgusall diye adlandracaz, ite bu olgusallk (onu gerekletirmek bizim iin hi
bir zaman mmkn olmasa bile, onu her zaman kendi-iin zerinden kavrasak
bile) kendi-iin vardr, dememize imkn veren eydir. Daha yukarda, o olma
y oynamadka hibir ey olamadmza iaret ediyorduk3. Eer garsonsam, bu
ancak garson olmamak kipinde olabilir diye yazyorduk. Ve bu dorudur: eer
garson olmam mmkn olsayd, kendimi aniden olumsal bir zdelik kitlesi gibi
oluturmu olurdum. Durum hi de byle deildir: bu olumsal ve kendinde-varlk her zaman elimden kaar. Ama durumumun ierdii mecburiyetlere zgrce
bir anlam verebilmem iin, srekli silikleen btnlk olarak kendi-iinin ba
rnda kendinde-varlgm da bir bakma benim durumumun silikleen olumsall
olarak verilmi olmas gerekir. Garson olmak iin garson olmay oynamak zorun
daysam da, en azndan diplomat ya da denizci olmay ne kadar oynarsam oyna
yaym diplomat ya da denizci olamayacam olgusundan kan ey ite budur.
Durumumun bu kavranamaz olgusundan, gerekletiren oyun ile dpedz oyunu
birbirinden ayran bu ele gelmez farkllktan dolaydr ki, kendi-iin bir yandan
3) Birinci Ksm, ikinci Blm, 2. Kesim: Kendini Aldama Davranlar.
144

V arlk ve H ilik

durumunun anlam n seip, kendisini durum iinde kendinin temeli olarak

olutururken, bir yandan da kendi konumunu semez. Bu, kendimi, hem varl
mn temeli olduum lde varlmdan tmyle sorumlu olarak ve hem de t
myle dorulanamaz olarak kavramama yol aan eydir. Olgusallk olmasayd,
ruhlarn Platonun Devlerinde kendi koullarm semeleri gibi, bilin de dnya
ile olan balarn seebilirdi: emeki olarak domak ya da burjuva olarak do
mak zere karar verebilirdim. Ama te yandan da olgusallk, beni burjuva olan
ya da emeki olan olarak oluturamaz. Aslnda olgusallk tam anlamyla olgunun
bir direnii bile deildir, nk oigusall dnm-ncesi cogitonun altyapsnda
yeniden ele alarak anlamn ve direncini ona ben vereceim. Olgusallk, olduum
ey olmak iin ulamak zorunda olduum varla ilikin olarak kendimi belirt
memden baka bir ey deildir. Oigusall brt plakl iinde kavramak mm
kn deildir, nk onunla ilgili bulacamz her ey, zaten yeniden ele alnm
ve zgr bir biimde temellendirilmi haldedir. Burada olma, bu masann ba
nda, bu odann iinde bulunma olgusu, daha imdiden bir snr-kavramm salt
nesnesidir ve yle olduu lde ona ulamak imknszdr. Ama yine de bura
da olma olgusu, kendi-iinin youn olumsall olarak onun kendini burada ol
ma bilinci biiminde retmesinin fonunu oluturan hiletirilmi kendinde ola
rak burada-olma bilincim tarafndan ierilir. Kendini burada-olma bilinci ola
rak derinletiren kendi-iin, kendine baktnda asla birtakm motivasyonlardan
baka bir ey kefedemeyecektir, yani durmadan kendine ve deimez zgrl
ne gnderilecektir (... iin buradaym, vb.). Ne var ki bu motivasyonlar don
duran olumsallk, bu motivasyonlar tmyle kendi kendilerini temellendirdikle
ri lde kendi-iinin olgusalldr. Kendi-iin olarak kendi kendisinin temeli
olan kendi-iinin olgusallkla mnasebeti, doru bir biimde olgusal zorunluluk diye adlandrlabilir. Ve Descartes ile Husserlin cogitonun apaklnn ku
rucusu olarak kavradklar ey de, gerekten bu olgusal zorunluluktur. Kendiiin, kendi kendisini temellendiren olarak zorunludur. Ve kendi-iin, ite bu
yzden apodiktk bir grnn zenne dnlm nesnesidir: olduumdan
phe edemem. Ama kendi-iin, olduu haliyle, kendi-iinin olmam olmasnn
da mmkn oluu olarak, olgunun olanca olumsallna sahiptir. Hileyici z
grlmn kendi kendisini idaralmas araclyla kavramas gibi, kendi-iin
de olgusallnm bilincindedir: tmyle nedensiz- oluunun duygusunu tar,
kendini hi uruna orada olan olarak, fazladan olan olarak kavrar.
145

Jean -P au l Sarre

Yklemi dnce olan Descartes tz ile olgusall birbirine kartrmamak

gerekir. Elbette dnen tz ancak dnd lde vardr ve yaratlm bir
ey olduu iin ens creatumun* olumsallndan pay alr. Ama dnen tz var
dr. Yklemi kendi-iin olsa bile, dnen tz, kendindeliini olanca taml
iinde muhafaza eder. te bu, Descartesm tzclk yanlsamas diye adlandr
lan eydir. Bizim grmze gre, tersine, kendi-iinin ortaya k ya da mut
lak olay, bir kendindenin kendim temellendirme abasna gnderir; kendi varl
nn olumsalln ykseltmek iin varln bavurduu bir giriime tekabl
eder; ama bu giriim kendindenin hiletirilmesiyle sonulanr, nk kendin
de, kendiyi ya da dnmsel ve hileyici gndermeyi varlnn mutlak zdeli
i iine buyur etmeksizin, dolaysyla yozlap kendi-iin haline gelmeksizin ken
dini temellendiremez. Dolaysyla kendi-iin, kendindenin zc tahribine te
kabl eder ve kendinde, kendini temellendirme giriiminde hileip emilir. u
halde kendinde, dnce reten ama bu srada kendisi tkenmeyen ve yklemi
kendi-iin olan bir tz deildir. Kendinde, bir varlk ans olarak, dorulanamaz
bir dnyaya mevcudiyet hali olarak, kendi-iinde kalr sadece. Kendinde-varlk
kendi hiliini kurabilir ama kendi varln kuramaz; zlrken hileip bir
kendi-iin haline gelir ve bu kendi-iin de, kendi-iin olan olarak kendi kendi
sinin temeli olur; ama kendi-iinin kendindelik olumsall, ele geirilmeden
kalm olur. Bu, kendi-iinde olgusallk olarak kendmdeden kalan eydir ve ken
di-iinin yalnzca bir olgusal zorunlulua sahip olmas, yan kendi bilin-varlnn ya da varoluunun temeli olmas, ama mevcudiyetini hibir durumda temellendiremeyii de bu yzdendir. Bylece bilin, hibir durumda kendini olmak
tan alkoyamaz ama yine de kendi varlndan tmyle sorumludur.

III
KENDl-N VE DEERN VARLII
nsan-gerekliine ilikin bir inceleme ie cogitodan balamak zorundadr.
Ama Descartesm Dnyorun u, anmdala [instantaneite] dayal bir zamansallk anlayyla tasarlanmtr. Acaba cogito'nun iinde bu anndal amann bir
yolu bulunabilir mi? nsan-gereklii Dnyorum'un varlyla snrl olsayd,
* Yaratlm varlk, - n
146

V arlk ve Hilik

valnzca bir anlk bir gereklie sahip olurdu. Nitekim insan-gereklii Descartesta anlk bir btnlktr, nk kendisi araclyla gelecee ilikin hibir id
diada bulunmaz ve onu bir andan tekine geirebilmek iin srekli bir yaratma
eylemi gerekir. Ama ann hakikiliim tasarlamak bile mmkn mdr? Ve cogito
da kendince gemii ve gelecei angaje etmez mi? Heidegger, Husserlm Dniyorumunun byleyici ve baa bela bir tuzak olduuna o kadar inanmtr ki,
kendi Dasein betimlemesinde bilince bavurmaktan tmyle kanmtr. Amac,
Dasein dolaysz bir ekilde kayg [souci] gibi gstermektir, yani kendinin proje
sinde, kendisi olan imknlara doru kendinden synlan olarak gstermektir. Hei
deggerin Anlama (Verstand) adn verdii ve insan-gerekliini amlayan-amlanan [revelante-revelee] gibi kurmasna imkn veren ey, ite bu kendmm-dmdaki-kendmin projesidir. Ne var ki nce Daseinn kendinden synln gster
meye ynelik bu giriimde stesinden gelinemez glklerle karlaacaktr: son
radan yemden kurmak iin bile olsa, nceden bilin boyutunu ortadan kaldr
mak mmkn deildir. Anlama ancak anlama bilinciyse anlam tar, imkanm,
ancak o imkna doru kendinden synlan benim bilincimse, benim imknm ola
rak varolabilir. Aks takdirde varln ve imknlarnn tm sistemi bilinaltna, ya
ni kendindeye yuvarlanacaktr. ster istemez cogito 'ya dnm olduk ite. Bura
dan kmak gerekiyor. Cogito dnmsel apakln getirilerini yitirmeksizin
geniletilebilir mi? Kendi-iinin betimlenmesinin bizim iin aa kard nedir?
ilk nce, kendi-iinin varlnn kendi varlnda kendi kendisini uratt bir
hilemeyle karlamtk. Ve hiliin bu amlan bize cogitonun snrlanm a
yor gibi grnmemiti. Ama buna biraz daha yakndan bakalm.
Kendi-iin, kendi kendisini bir varlk kusuru [defaut dStre] olarak belirlemeksizin hilemeyi tayamaz. Bu demektir ki hileyi basit bir ekilde boluun bi
lince sokulmasyla rtmez. Dandan gelen bir varlk kendindeyi bilinten kov
mu deildir, kendi-iin kendinde olmamak zere kendi kendisini durmadan be
lirlemektedir. Yani kendi-iin kendi kendisini ancak kendindeden kalkarak ve
kendindeye kar temellendirebilir. Nitekim hileme, varln hilenmesi oldu
undan, kendi-iinin varl ile kendindenin varl arasndaki kkensel balant
y temsil eder. Somut ve gerek kendinde, bilincin o olmamak zere kendisini be
lirledii ey olarak bilincin barnda btnyle mevcuttur. Cogito bizi ister iste
mez kendindenin bu btncl ve enilmez mevcudiyetini kefetmeye gtrmek
zorundadr. Ve bu mevcudiyet olgusu da elbette kendi-iinin bizatihi akml
147

Jean -P au l Sartre

olacaktr. Ama, kendi-iin ile kendindenin kkensel ba olarak tasarlanan akmlgm kkeni tam da hileyi olmaktadr. Bylece cogto'dan kmann bir yolunu
fark ediyoruz. Nitekim, daha ileride greceimiz gibi, cogitonun derin anlam
kendini z gerei kendinin dna atmaktr. Ama kendi-iinin bu zelliini be
timlemenin henz zaman gelmedi. Ontolojik betimleme dolaysz olarak unu
gsterdi: bu varlk, varlk kusuru olarak kendinin temelidir, yani olmad bir
varlk tarafndan kendi varlnda belirlenmeye brakr kendini.
Bununla birlikte, olmamann birok ekli olduu gibi, bunlardan bazlar ne
deilse o olmayan varln i doasna ulamazlar. rnein bir mrekkep hok
kasnn bir ku olmadn sylediimde, mrekkep hokkas da ku da bu olumsuzlamadan etkilenmezler. Olumsuzlama ancak tank bir insan-gereklii tara
fndan kurulabilecek olan bir' dsal ilikidir. Buna karlk, yadsnan ile kendi
sinden hareketle yadsmann gerekletirildii ey arasnda isel bir mnasebet
kuran bir olumsuzlama tipi de vardr4. Varln en derinine inen isel olumsuz
lama, kendi varl iin d e,"... olmayan varlk araclyla onun 'olmad" varl
oluturan olumsuzlama, eksikliktir. Bu eksiklik, batan aa olumluluk olan
kendindenin doasna ait deildir. Ancak insan varlnn beliriiyle birlikte
dnyada grnr. Yalnzca insann dnyasnda eksikler olabilir. Her eksiklik bir
l varsayar: eksik-olan ya da eksikligi-duyulan [manquant], eksik olann eksik
liini duyan ya da varolan, ve eksiklik tarafndan blnm olarak eksikligi-duyulan ile varolann senteziyle yeniden kurulacak olan bir btnlk, yani eksikolunan [le manque], nsan-gerekliinin grsne verilen varlk, her zaman iin
eksii-olan ya da varolandr. rnein, ayn dolunay olmadn, bir eyreinin ek
sik olduunu sylediimde, son drdn evresindeki bir ayn tam grsne da
yanarak bu yargya varrm. Bylece grye verilen ey, kendi kendisinde ne tam
olan ne de tam olmayan, baka varlklarla balants olmakszn sadece olduu ey
olan bir kendindedir. Bu kendindenin son drdn olarak kavranmas iin, bir in
san-gereklii gereklemi btnln -burada, dolunayn oluturduu daire
n in- tasarsna doru bu verinin tesine gemeli, sonra yeniden veriye dnp
onu son drdn olarak oluturmaldr. Yani onu, temeli haline gelen btnlk
ten kalkarak varlnda gerekletirmelidir. Ve bu teye geme ediminde, eksik4 ) Hegelin kartlk kavrarm bu olumsuzlam a tr kapsamna girer. Ama bu kartln ken
disi de ilksel i olumsuzlamada, yani eksiklikte tem ellenm ek zorundadr. rnein, zsel
olmayann giderek zsel hale gelm esinin nedeni, zsel olmayann zsel olann iinde bir
eksiklik gibi duyumsanm olmasdr.
148

V arlk ve H ilik

jlan, varolana sentetik olarak katlarak eksii-olamn sentetik btnln yeni

den kuracak olan olarak ortaya konacaktr. Bu balamda, eksik-olan, varolanla
ayn doaya sahiptir; durum tersine evrilecek olursa, eksik-olan eksii-olana,
eksii-olan da eksik-olana dnr. Varolann tamamlaycs olarak bu eksikolan, kendi varlnda, eksii-olamn sentetik btnl tarafndan belirlenmir. Bylece, insann dnyasnda, eksii-olan olarak kendini grye veren tam ol
mayan varlk, eksik-olan tarafndan -yani olmad ey tarafndan- kendi varl
nda oluturulur; son drdn evresindeki aya son drdn olarak varln ka
zandran ey dolunaydr; varolan belirleyen, varolmayandr; kendi dna k
mak ve kendi anlam na gtrr gibi kendi olmad varla gtrmek, insan akmhnm balla olarak varolann varlnda sz konusudur.
Eksikliin dnyada ortaya kmasna araclk eden insan-gerekliinin kendi
si de bir eksiklik olmaldr. nk eksiklik, ancak eksiklik araclyla varlktan
gelebilir, kendinde iin eksikliin vesilesi kendinde olamaz. Baka bir deyile,
varln eksik-olan ya da eksik-olunan olmas iin, bir varln kendini kendinin
eksiklii klmas gerekir; yalnzca ve yalnzca eksik bir varlk, eksik-olunana
doru varln tesine geebilir.
nsani olgu olarak arzunun varolmas, insan-gerekliinin eksiklik olduunu
kantlamaya yeterdi. Nitekim, arzuyu bir psiik hal olarak, yani doas gerei, ne
ise o olan bir varlk olarak grmek istiyorsak, onu nasl aklanz? Ne ise o olan
bir varlk, ne ise o olan gibi dnldnde, tamamlanmak iin hibir eyi
kendine armaz. Tamamlanmam bir ember ancak insan akml tarafndan
tesine geilen olarak tamamlanml arr. Tamamlanmam ember kendin
de eksiksizdir ve kapanmam bir eri olarak tmyle olumludur. Bu erinin ye
terliliiyle varolan bir psiik durum ayrca baka bir eye ynelik en kk
ary bile banndramaz: eer byle olsayd psiik durum kendi kendisi olur
du ve kendisi olmayan eyle hibir ilikisi olmazd; nasl dardan bir akmlk
son drdn evresindeki bir ayn tesine geiyorsa, bu psiik durumu alk ya da
susuzluk olarak oluturmak iin de yattrlm alk btnlne doru onun
tesine geen dandan bir akmlk gerekir. Arzuyu bir fizik g gibi tasarlanan
bir conaius yapmakla da iin iinden syrlm olmayz. nk ona bir nedenin
etkililiini bile atfetmi olsak, conafus, baka bir duruma ynelik bir aln zel
liklerini kendisinde tayamaz. Birtakm durumlarn reticisi olarak conatus, du
rum ars olarak arzuyla zdeleemez. Psikofizyolojik paralellie yaplacak
H9

Jean -P au l Sartre

bir bavuru da bu zorluklar ortadan kaldrmaya daha fazla imkn vermeyecek

tir: organik fenomen olarak susuzluk, fizyolojik su ihtiyac olarak susuzluk di
ye bir ey yoktur. Sudan yoksun kalan organizma birtakm olumlu fenomenler
sunar, rnein, kanda phtlac nitelikte bir koyulama belirir ve bu da birta
km baka fenomenlere yol aar. Bunlarn tm organizmann olumlu bir duru
mudur ve yalnzca organizmann kendisine gnderir, tpk suyu buharlaan bir
eriyiin koyulamasnn kendi bana alndnda eriyiin su arzusu olarak d
nlemeyecei gibi. Eer zihinsel olan ile fizyolojik olann tam ve kesin olarak
karlkl olduu varsaylacaksa, bu karlkllk Spinozanm grm olduu gibi
ancak ontolojik zdelik fonu zerinde kurulabilir. Bunun sonucu olarak psiik
susuzluun varl bir halin kendinde-varl olacaktr ve bir kez daha tank du
rumundaki bir akmlga gnderilmi olacaz. Ama o zaman susuzluk kendi
kendisi iin deil, bu akmlk iin arzu olacaktr: bakalarnn gznde arzu ola
caktr. Eer arzu kendine arzu olabilecekse, kendisi akmlk olmaldr, yani do
as gerei arzulanan nesneye doru kendiden syrlma olmaldr. Baka bir de
yile, bir eksiklik olmaldr ama kendisi olmad teye geme edimiyle yara
tlm bir nesne-eksiklk ya da maruz kalman bir eksiklik olmamaldr: kendi
kendisinin -sizlii olmaldr. Arzu, varlk eksikliidir, arzulad varlk en isel
varlnda ona musallat olur. Bylece arzu, insan-gerekliinin varlnda, eksik
liin varlna tanklk eder. Ama insan-gereklii eksiklik olsa bile, varolan, eksik-olan ve eksik-olunan ls insan-gereklii araclyla ortaya kar. Bu
lnn terimleri tam olarak nedir?
Burada varolan roln oynayan ey, kendini cogito'ya arzunun dolayszl
olarak veren eydir; rnein, daha nce, ne ise o olmayan ve ne deilse o olan
olarak kavradmz o kend-iindir. Peki ama eksik-olunan ne olabilir?
Bu soruya yant vermek iin, eksiklik fikrine geri dnmemiz ve varolan ile eksik-olan birletiren ba daha iyi belirlememiz gerekiyor. Bu ba sradan bitiik
lik trnden bir ba olamaz. Eer eksik-olan ey, tam da namevcudiyetiyle varo
lann bagnnda bylesine derin bir biimde mevcutsa, bunun nedeni, varolan ile
eksik-olanm ayn btnln birlii iinde bir rpda kavranm ve tesine ge
ilmi olmasdr. Ve kendi kendini eksiklik olarak oluturan ey, bunu ancak
paralanm byk bir forma doru kendini aarak yapabilir. Nitekim eksiklik,
bir btnlk fonu zerindeki bir grnmedir. Esasen bu btnln nce veril
mi olup imdi bozulmu olmas (Milo Vensnn kollar eksiktir...") ya da hi
150

V arlk ve H ilik

gerekletirilmemi olmas (Onun cesareti eksik) fazla nem tamaz. nemli

r!an, eksik-olan ile varolann eksik-olunan btnln birliiyle kendini hilemek zorunda olan olarak verilmesi ya da ylece kavranmasdr. Eksik olan her
ey, ... olmak iin ...nm eksiidir, ilksel bir beliriin birlii iinde verili olan bu
urndir; ve bu iin henz olmam olan ya da hi olmam olan olarak kavranr;
namevcudiyetinin tesine geilen ya da budanm varolann tesine bizatihi bu
budanmlk yoluyla geen olarak kavranr. nsan-gereklinin iini nedir?
Kendinin temeli olarak kendi-iin, olumsuzlamanm beliriidir. Belli bir varl
ya da bir varlk tarzn kendiliinden olumsuzlayarak kendini temellendirir.
Olumsuzlad ya da hledigi ey, bildiimiz gibi, kendinde-varlktr. Ama her
hangi bir kendinde-varlk deil: insan-gereklii her eyden nce kendi kendisi
nin hiliidir. Kend-in olarak kendiliinden olumsuzlad ya da hiledii ey,
kendiden bakas olamaz. Bu hileyile ve hiledii eyin hilenmi olan sfatyla
kendisindeki bu mevcudiyetiyle oluturulduundan tr, insan-gerekliine
anlamm veren ey, eksik-olunan kendinde-varhk-olarak-kendidir. tnsan-gerekli, kendiyle ilksel mnasebeti iinde ne ise o olmayan olduu lde, kendiyle
mnasebeti de ilksel bir mnasebet deildir ve anlamn ancak sfr mnasebet ya
da zdelik olan bir ilk mnasebetten devirebilir. Kendi-iini ne ise o olmayan
olarak kavramaya imkn veren ey, ne ise o olacak olan kendidir; kendi-iinin ta
nmnda yadsnan -ve bu haliyle ilk bata ortaya konmas gereken- iliki, kendiiinin kendi kendisiyle zdelik kipinde srdrd ve srekli bir biimde na
mevcut olarak verilen bir ilikidir. Susuzluun kendinden kurtulmasna ve su
suzluk bilinci olduu lde susuzluk olmamasna yol aan bu ince bulankln
anlam, susuzluk olacak olan ve susuzlua musallat olan bir susuzluktur. Kendiiinde eksik olan ey, kendidir ya da kendinde olarak bizzat kendidir.
Bununla birlikte, bu eksik-olunan kendindeyi, olgusallm kendindesyle ka
rtrmamak gerekir. Olgusallm kendmdesi kendini temellendirme giriimin
deki baarszl sonucu emilip kendi-iinin dnyadaki salt mevcudiyeti haline
gelmitir. Bunun tersine, eksik-olunan kendinde salt bir namevcudiyettir. Te
mellendirme ediminin baanszla uramas ayrca kendi-iini kendisinin hili
inin temeli olarak kendndeden ortaya karr. Ama eksik-olunan temellendir
me ediminin anlam hep akndr. Kendi-iin kendi varlnda baarszlktr,
nk ancak ve ancak hilik olarak kendinin temelidir. Aslnda bu baarszlk
kendi-nin bizatihi varldr, ne var ki olmay baaramad varln, yani ken
151

Jean -P au l Sartre

di-iinin hiliinin olduu kadar varlnn da temeli olacak varln, yani ken
disiyle rtmesi olarak onun temeli olacak varln mevcudiyeti karsnda ken
di kendisini baanszlk olarak kavrarsa bir anlam vardr kendi-iinin. Cogito,
doas gerei eksik olduu eye ve kendisinde eksik olan eye gnderir, nk
cogito, varln musallat olduu cogitodur ve Descartes da bunu gayet gzel gr
mtr; akmlm kkeni de budur: insan-gereklii onda eksik olana doru
kendinin tesine geitir, insan-gereklii ne ise o olsayd olmu olaca tikel
varla doru kendinin tesine geer. nsan-gereklii nce varolup daha sonra
undan ya da bundan eksik kalan bir ey deildir: ncelikle eksiklik olarak ve
onda eksik olanla dolaysz sentetik balant iinde varolur. Bylece, insan-ger
ekliinin dnyada mevcudiyet olarak ortaya kt salt olay, kendisi tarafndan
kendi eksiklii olarak kendiliinden kavranr. nsan-gereklii varolu kazanr
ken, tam olmayan varlk gibi kavranr. Ne ise o olan tekil btnlk karsnda
insan-gereklii, bu btnln eksikliini eken ve o olmayan formunda olan
olarak, o olmad lde kavranr, insan-gereklii, kendiyle akmaya doru
srekli bir teye geme edimidir ama bu akma hibir zaman verilmemitir.
Cogitonun varla doru ynelmesinin nedeni udur: cogito bizatihi ortaya ky
la varla doru kendinin tesine geer ve bunu yaparken de kendisini, kendi
varl iinde, ne ise o olmak iin gereken kendi ile akmann eksik olduu var
lk olarak nitelendirir. Cogito kendinde-varla zlmez balarla baldr ama
bu, bir dncenin nesnesine bal olmas gibi deildir -byle bir ey kendindeyi grecelendirirdi-, bir eksiklik nasl eksikliini tanmlayan eye balysa cogito
da kendinde-varla yle baldr. Descartesm ikinci kant bu balamda salam
bir kanttr: mkemmel olmayan varlk, mkemmel varla doru kendinin te
sine geer; yalnzca kendi hiliinin temeli olan varlk, kendi varlnn temeli
olan varla doru kendinin tesine geer. Ama insan-gerekliinin kendinin
tesine geerken yneldii varlk akn bir Tanr deildir: bu varlk insan-gerek
liinin barndadr, btnlk olarak insan-gerekliinin kendisinden ibarettir.
nk gerekten de bu btnlk aknn saf ve basite olumsal olan kendindesi deildir. Bilincin kendinin tesine geerken yneldii varlk olarak kavrad
ey salt kendinde olsayd bu durum bilincin yok oluuyla rtrd. Ama bi
lin yok oluuna doru kendinin tesine geemez, teye geme ediminin sman
da zdeliin kendindesi iinde kaybolmak istemez. Kendi-iin, kendinde-varl, kendi-iin olarak kendi-iin adna talep eder.
152

V arlk ve Hilik

Bylece kendi-iine musallat olan bu devaml olarak namevcut varlk, kendindede donmu bulunan kendi-iindir yine. Kendi-iin ile kendindenin imknsz
sentezidir: bu varlk, hilik deil ama varlk olarak kendi kendisinin temeli ola
cak ve hem bilincin zorunlu saydamln hem de kendinde-varlm kendisiyle
akmasn muhafaza edecektir. Her zorunluluu ve her temeli koullandran o
kendi zerine dn kendisinde muhafaza edecektir. Ama bu kendi zerine d
n, mesafesiz olarak gerekleecektir, kendi kendine mevcut olma deil, ama
kendi kendine zde olma olacaktr. Ksacas bu varlk, tam da, ancak her zaman
silik bir mnasebet olarak varolabileceim daha nce gsterdiimiz kendi olacakur, ama bu kendi, tzsel varlk olarak kald lde olacaktr. Bylece insan-gerekligi, insan-gereklii olarak kendi kendisinin btnl ya da kendi karsn
da, bu btnln eksiklii olarak belirir. Ve bu btnlk doas gerei venlmi
olamaz, nk kendindenin ve kendi-iinin badamaz vasflarn barnda top
lamaktadr. Bize bu trden bir varl keyfi bir biimde uydurduumuz sulama
s yneltilmesin: bu btnlk, varl ve mutlak namevcudiyeti dnya tesindeki
akmlk olarak hipostazlatmldmda, daha sonraki bir dolaym devinimiyle Tan
r adn alr. Ve Tanr, batan sona olumluluk ve dnyann temeli olarak hem ne
ise o olan bir varlk, hem de kendinin bilinci ve kendinin zorunlu temeli olarak
ne ise o olmayan ve ne deilse o olan bir varlk deil midir7 nsan-gereklii ken
di varlnda zdrap eker, nk kendi-iin olmaktan kmakszn kendindeye
eriemeyeceinden tr, o olmaya muktedir olmad bir btnln srekli is
tilas altnda varlkta ortaya kar. u halde insan-gereklii, doas gerei mutsuz
bilintir ve bu mutsuzluk halinin tesine gemesi imknszdr.
Ama, mutsuz bilincin kendinin tesine geerken yneldii o varlk, kendi
varlnda tam olarak nedir? Onun varolmadn m syleyeceiz? Bu varlkta
ortaya kardmz elikiler yalnzca onun gereklemi olamayacan kantlar.
Ve hibir ey bu apak doruyla boy lemez: bilin, kendisini drt bir yan
dan kuatan ve hayalet mevcudiyetiyle iine szan bu varla -bilincin olduu
ama yine de bilin olmayan bu varla- angaje olmu olarak varolabilir. Onun bi
lince grece bir varlk olduunu mu syleyeceiz? Bu, onu bir tezin nesnesiyle ka
rtrmak olur. Bu varlk, bilin tarafndan bilincin nne konmu deildir; bu
varla ilikin bir bilin yoktur, nk o kendi(nin) konulandrc-olmayan bilinc(i)ne musallattr. Bu varlk, bilincin varlk anlam olarak bilince damgasn
vurur ve bilin kendinin bilinci olmad gibi bu varln bilinci de deildir. Yi
153

Jean -P au l Sartre

ne de, bu varlk bilinten syrlp kurtulamayacaktr: bilin olmak(m) bilinci ola

rak kendini varla tad lde, bu varlk da oradadr. Ve bilin u mrekkep
hokkasna ya da u kaleme anlamn kazandrd gibi bu varla anlam kazan
drmaz; ne var ki bilmem olmamak formunda olduu bu varlk olmasa, bilin de
bilin olamazd, yani eksiklik olamazd: tersine, bilin kendi iin bilin nlemi
ni ondan devirir. Bu varlk bilinle ayn anda ortaya kar, hem bilincin barn
da hem dnda ortaya kar, mutlak ikinlikteki mutlak akmlktr, ne onun bi
lin zerinde ne de bilincin onun zerinde ncelii vardr: ikisi bir ift oluturur.
Hi phesiz bu varlk, kendi-iinsiz varolamaz ama kendi-iin de ayn ekilde
onsuz varolamaz. Bilin bu varla nispetle onu olmak kipindedir, nk bu var
lk bizatihi bilintir, ama bilincin olamad bir varlk olarak bizatihi bilintir. Bu
varlk bir namevcudiyet ve bir gerekletirilmez olarak, hem bilincin barnda
hem erimdmda, bizatihi bilintir ve kendi elikisini kendinde bulundurmak
doasna sahiptir; kendi-iinle olan mnasebeti, btnsel akmlk halinde ta
mamlanan btnsel bir ikmliktir.
Kald ki bu varl, aratrmalarmzn ortaya koyduu soyut vasflaryla bilin
cin farknda olduu ey gibi de dnmemek gerekir. Somut bilin durum iin
de ortaya kar, hem bu konumlanm tekil ve bireysellemi bilincidir hem de
bir durum iinde olan kendi(nin) bilincidir. Kendi, bir somut bilince mevcuttur
ve kendinin btnl iinde bilincin btn somut vasflarnn kendi ballak
lar vardr. Kendi, bireyseldir ve bireysel tamamlan olarak kend-iine musal
lattr. mem bir duygulanm, bir normun, yani ayn trden olan ama ne ise o
olabilen bir duygulanmn mevcudiyeti karsnda bir duygulanmdr. Bu norm,
ya da duygulanma ak bir kendinin btnl [totalite dun soi affeetif], zdrabn bizatihi barnda zdrab ekilen eksiklik olarak dorudan mevcuttur. Izdrap ekilir ve yeterince zdrap ekmemekten tr zdrap ekilir. Szn et
tiimiz zdrap asla tam olarak hissettiimiz zdrap deildir. Bizim gzel, iyi"
ya da gerek diye nitelediimiz ve bizi heyecanlandran zdrap, bakalarnn
yznde, daha da iyisi portrelerde, bir heykelin suratnda, bir trajedi maskesin
de okuduumuz zdraptr. Bu zdrap varlk tan olan bir zdraptr. Varlk iin
bizim geliimizi beklemeyen ve ona ilikin bilincimizden taan kompakt ve nes
nel bir btn olarak kendini bize sunar; oradadr, dnyann ortasmdadr, nfuz
edilemeyen ve youn bir ekilde, tpk u aa ya da u ta gibi vardr, varlm
srdrr; sonu olarak o, ne ise odur: onun hakknda yle diyebiliriz: bu kasl154

V arlk ve Hilik

n i yzle, bu atk kalarla kendini ifade eden uradaki zdrap. Bu zdrap fiz
yonomi tarafndan tanr ve sunulur, ama fizyonomi tarafndan yaratlm deil
dir. Fizyonominin zerine konmutur, etkinliin olduu kadar edilgini iin de,
olumlamann olduu kadar olumsuzlamann da tesindedir: o vardr. Ama yine
de ancak kendinin bilinci olarak varolabilir. u maskenin uyuyan birinin bilin
sizce yzn buruturmasn ya da bir lnn kaslm yzn ifade etmedii
ni gayet iyi biliriz: maske, mmkn olanlara, dnya zerindeki bir duruma gn
derir. Izdrap, bu mmkn olanlarla, bu durumla kurulan bilinli bir mnase
bettir ama katlatrlm, varln bronz kalbna dklm bir mnasebettir ve
bizi de bu haliyle byler; bizim kendi zdrabmza musallat olan kendinde-zdrabm yozlam bir yaklak biimi gibidir. Bunun tersine, benim hissettiim zdrap, kendisini temellendiren edim araclyla kendinde olarak hilemesinden
tr asla yeterince zdrap deildir, Beni m hissettiim zdrap, zdrap olarak zdrap ekme bilincine doru kaar. Onun tarafndan artlmam asla mmkn
deildir, nk bu zdrap onu hissetmemin kesin ls iinde vardr. Saydam
l onu her trl derinlikten yoksun brakr. Bu zdrab, heykelin zdrabm
gzlemlediim gibi gzlemleyemem, nk onu ben yaparm ve ben bilirim. Izdrap ekmek gerekirse, zdrabmn beni kavramasn ve bir frtna gibi benden
tamasn isterim: ama tersine, zgr kendiliindenlim iinde, onu varolua
benim ykseltmem gerekir. Ayn zamanda hem zdrabm oLmak hem de ona
maruz kalmak isterim, ama benim dma tamasn istediim bu devasa ve do
nuk zdrap beni durmadan syrp geer ve ben onu kavrayamam; betiden, ken
dime acyan, szlanan, kendisi olduum bu zdrab gerekletirmek iin ara ver
meden zdrap ekme oyununu oynamak zorunda olan benden bakasn bula
mam. Kendinde-varlklann, seslerin, jestlerin dnyaya salmas iin kollarm
aarm, bannm, ama o olmadm kendinde-zdrap btn bunlarn zerinden
szlp geiverir. Izdrap ekenin her yaknmas, fizyonomisindeki her deiik
lik, zdrabm kendinde heykelim yontmay hedefler. Ne var ki bu heykel yalnz
ca ve her zaman bakalan araclyla, bakalar iin varolacaktr. Izdrabm ne
deilse o olmaktan, ne ise o olmamaktan tr zdrap eker; kendine kavumak
zereyken hi araclyla, bizatihi temeli olduu o hilik araclyla kendinden
ayrlp kaar. Yeterince olmad iin gevezelik eder, ama ideali sessizliktir. Hey
kelin sessizliidir, ban een ve hibir ey sylemeden yzn rten bunalm
insann sessizliidir. Ama bu sessiz insan benim iin konumaz. Kendi kendisin
155

Jean -P au l Sartre

de, hi susmakszm gevezelik eder, nk isel dilin szckleri zdrabm iziktirdii kendi taslaklar gibidir. Bu insan benim gzmde zdrabm altnda ezil
mitir: iinden kendi kendisini acdan sorumlu hisseder; bu acy istemezken is
ter, isterken istemez; bu acya srekli bir namevcudiyet, duraan ve dilsiz zdrabm namevcudiyeti musallattr; namevcut olan bu duraan ve dilsiz zdrap da
kendidir, zdrap eken kendi-iinin somut ve eriim dndaki btnldr, zdrap eken nsan-gerekliinin iinidir. Grdmz gibi, zdrabm ziyaret
eden bu kendi-zdrap asla benim zdrabm tarafndan ortaya konulmamtr.
Benim gerek zdrabm kendiye ulamak iin bir aba da deildir. Izdrabm, an
cak o youn ve namevcut zdrap karsnda yeterince zdrap olmama(mn) bi
linti) olarak zdrap olabilir.
imdi artk kendinin varlnn ne olduunu daha bir aklkla belirleyebiliriz:
bu varlk, deerdir. Nitekim deer, ahlaklarn epey blk prk bir biimde
akladklar bir ift vasfa sahiptir: koulsuzcasma olmak ve olmamak. Gerekten
de deer, deer olduu lde varla sahiptir; ama bu kuralc varolann tam da
gereklik olduu lde varl yoktur. Deerin varl deer olmaktr, yani var
lk olmamaktr. Dolaysyla deerin deer olarak varl, varl olmayann varl
dr. u halde deer kavranamaz gibi grnyor: deeri varlk gibi ele alrsak,
gerekdlm tmyle bilmezden gelmek ve onu sosyologlarn yapt gibi her
hangi bir olgusal gereklilik haline getirmek tehlikesiyle karlarz. Bu durumda
varln olumsall deeri ldrr. Ama tersine, deerlerin idealliinden baka
bir eye baklmazsa, varl onlardan geri ekmek gerekir ve varlksz kaldklarn
dan kerler. Hi phesiz, Schelerin gstermi olduu gibi somut rnekleme
lerden kalkarak deerlerin grsne ulaabilirim: soylu bir edime bakarak soylu
luu kavrayabilirim. Ama bu biimde kavranan deer, varln iinde, deerli kl
d edimle ayn dzeydeymiesine -rnein, tekil krmzya kyasla krmz
znn olduu tarzda- kendini vermez. Gz nne alman edimlerin tesi ola
rak, rnein soylu edimlerin sonsuz geliiminin snr olarak verir kendini. De
er, varln tesindedir. Yine de, eer szcklerin yanlsamasna kaplmazsak,
varln tesinde olan bu varln en azndan bir biimde varla sahip olduunu
kabul etmemiz gerekir. Bu irdelemeler bize deerin dnyaya gelmesine aradlk
eden eyin msan-gereklii olduunu kabul ettirmek iin yeterlidir. Deerin an
lam, bir varln, varlnn tesine geerken yneldii ey olmaktr: deer yk
lenen her edim, ...e doru kendi varlndan koparltr. Deer her zaman ve her
156

V arlk ve H ilik

yerde btn teye geilerin tesi olduundan, btn varln tesine geilerin
koulsuz birlii gibi dnlebilir. Bu yoldan da deer, kkensel olarak kendi
varlnn tesine geen ve teye gemenin varla gelmesine arac olan gerek
likle, yani insan-gerekliyle bir ikili oluturur. unu da gryoruz ki, deer b
tn teye geilerin koulsuz tesi olduundan, teye geen varln kendisinin
de kkensel olarak tesi olmak zorundadr, nk mmkn olan btn teye
geilerin kkensel tesi olabilmesinin tek yolu budur. Nitekim, her teye gei
in tesine geilmek zorundaysa teye geen varln da teye geilerin bizatihi
kayna olarak a priori alm olmas gerekir; dolaysyla kkeninde ele alnd
haliyle deer ya da en stn deer, akmlm tesi ve iimdir. Deer, btn te
ye geilerin tesine geen ve onlan kuran tedir, ama ben asla kendimin tesi
ne geip ona ynelemem, nk tam da kendi teye geilerim onu varsayar. De
er btn eksikliklerin, eksik-olan deil efesife-olunndr. Deer, kendi-iinin "ne
iin [pour quoi] olduunu aa karan, kendi-iinin tam barnda ona musal
lat olan kendidir [soi]. Bilincin bizatihi varlyla her an kendinin tesine geer
ken yneldii stn deer, kendinin temeli olan, zdelik, saklk, sreklilik gi
bi vasflanyla birlikte kendiye ait olan mutlak varlktr. Bu da deerin neden ay
n zamanda hem olabildiini hem de olamadm kavramamza imkn veren ey
dir. Deer her trl teye gemenin anlam ve tesi olarak vardr, kendi-iin
varla musallat olan namevcut kendinde olarak vardr. Ama onu gz nne al
dmz anda, onun kendisinin de o kendinde-varln tesine gei olduu g
rlr, nk deer bu kendindeyi kendi kendisine verir. Deer kendi z varlnn
tesindedir, nk deerin varl kendi ile rtme trnde olduundan, bu
varln srekliliinin, saklnn, tutarllnn, zdeliinin, sessizliinin bir r
pda tesine geer, teye gemek iin de bu nitelikleri kendi kendine mevcut ola
rak talep eder. Ve kar ynden, onu kendi kendine mevcut olarak ele almakla
ie balanrsa, bu mevcudiyet bir rpda katlatrlm, kendindede dondurul
mu olur. Ayrca deer, kendi varlnda, bir varln kendim varlk haline geti
rirken yneldii eksik-olunan btnlktr. Deer, bir varlk olanca olumsallk
iinde ne ise o olan olarak deil, kendi hilemesinin temeli olarak o varlk iin
ortaya kar. Bu balamda, deer olan olarak deil, kendini kuran olarak varla
musallat olur: zgrle musallat olur. Bu demektir ki deerin kendi-iinle m
nasebeti ok zel bir mnasebettir: Deer, kendi varlnn hiliinin temeli ola
rak varlk olacak olan varlktr. Ve eer kendi-iin o varl daha olacaksa, bu ne
157

je a n -P a u l Sartre

bir d zorlamann basks altnda bulunmasndan, ne de deerin, tpk Aristote

lesin ilk devindiricsi gibi, kend-in zerinde olgusal bir ekim uygulayacak ol
masndandr; bu, kendi varlndan ald bir vasfn gerei de deildir; kendi-ii
nin bu varl daha olacak olmasnn nedeni, kendini bu varl olacak olan ola
rak kendi varl iinde oldurmasdr. Ksacas, kendi-iin, kendi hiliinin teme
li olarak kendi varlnn da temeli olamad srece, kendi, kendi-iin bu ve iki
si arasndaki mnasebet hem hibir koula bal olmayan bir zgrln snrla
r iinde kalr -deeri, ayn anda benim kendimi de vareden zgrlkten baka
ca hibir eyin varedemeyecei anlamnda- hem de somut olgusallm snrlan
iinde kalr. u halde deer-iin-varhkta [lfetre-pour-la-valeur] tam bir olumsal
lk vardr ve bu olumsallk sonradan her trl ahlakn iine szp onu greceliletrecektir ayn zamanda da zgr ve mutlak bir zorunluluk vardr3.
Deer, kkensel ortaya knda asla kendi-iin tarafndan ortaya konulmu [posee] deildir: kendi-iinle ayrlmazlk iindedir o kertede ki, onun deerinin
musallat olmad hibir bilin yoktur ve geni anlamyla insan-gerekl kendiiini ve deeri kapsar. Deerin, kendi-iin tarafndan ortaya konulmu olmakszn
kendi-iine musallat olmasnn nedeni bir tezin nesnesi olmamasdr: nitekim de
erin ortaya konulmas iin, kendi-iinin kendi kendisine, gre konum nesnesi ol
mas gerekirdi, nk deer ve kendi-iin ancak bir ikilinin oluturacaklan bir aynlmazlm birlii iinde ortaya kabilirler. Dolaysyla kendi(nin) konulandrtcolmayan bilinc(i) olarak kendi-iin, Leibnizde monadn Tann karsnda, tek ba
na varolduu anlamda deerin karsnda deildir. u halde deer, bu aamada
hibir ekilde biliniyor deildir, nk nesneyi bilincin karsna koyan, bilgidir.
Deer, kendini varlk bilinci olarak olduran kendi-iinin konulandrc-olmayan
saydamlyla verilmekle kalr, hileyici yans-yanstan mnasebetinin bannda,
5) Ele alm olduumuz ly Hegel'm terim lerine evirip kendindeyi tez, kendi-iini anti
tez ve kendinde-kend-iini ya da Deeri sentez klmak belki ekici gelebilir. Ama burada
unu gzlemlemek gerekir: kendi-iinde kendinde eksiklii varsa da kendindede kendi-n
eksiklii yoktur. Dolaysyla kartlkta karlkllk yoktur. Ksacas, kendi-iin, kendindeye nispetle zsel-olmayan ve olumsal olarak kalr ve bizim daha yukarda kendi-iinin olgusallg diye adlandrdmz ey de ite bu zsel-olmamadr. Bunun dnda sentez ya da
Deer gerekten de teze dn, dolaysyla kendi zerine dn olur, ama sentez ya da De
er gerekletirilemez btnlk olduundan, kendi-iin de tesine geilebilecek bir urak
deildir. Bu haliyle kendi-iinin doas Kierkegaardm ikircikli [ambigue] gerekliklerine
daha yakndr. Ayrca, burada tekynl kartlklann [oppositions unilaterales] ikili bir
oyunuyla karlalr: bir ynden kendindede kendi-iin eksiklii yokken, kendi-iinde
kendinde eksiklii vardr, te yandan, onun eksikliini ekm eyen bir m m kn olann (ya
da eksik-olan bir kendi-iinin) eksikliini eker.
158

V arlk ve H ilik

hem mevcut hem eriim dnda, her yerde ve hibir yerdedir, sadece benim mev
cut varlm oluturan o eksikliin somut anlam olarak yaanr. Deerin bir tezin
nesnesi haline gelmesi iin, musallat olduu kendi-iin dnmn bak nne
karlmas gerekir. Gerekten de dnmsel bilin, zerine dnlm Erlebrnsi eksiklikten oluan doas iinde ortaya koyar ve bunu yaparken de deeri eksik-olunamn eriimd anlam olarak aa kanr. Dolaysyla dnmsel bilin
ce aslnda ahlak bilinci de denebilir, nk deerleri bir kalemde aa karmakszm belirmesi mmkn deildir. Dnmsel bilincimde dikkatimi bu deerlere
yneltmekte ya da onlar bolamakta elbette zgrm tastamam u masann
zerinde duran dolma kalemime ya da ttn paketime zel olarak bakm y
neltmemin bana bal olmas gibi. Ama koullandrlm bir dikkatin nesnesi ol
sun ya da olmasnlar, bu deerler vardr.
Bununla birlikte, buradan, deeri ortaya karabilecek yegane eyin d
nmsel bak olduu sonucuna varlmamaldr; kend-iinimizin deerlerini ana
loji yoluyla akmlm dnyasna yansttmz sonucuna da varlmamaldr. G
rnn nesnesi insan-gerekliinin bir fenomeniyse, ama akm bir fenomense,
kendini bir rpda deeriyle birlikte verir, nk bakasnn kendi-iini, kendi
ni ancak analojik bir akl yrtmenin sonucu olarak veren sakl bir fenomen de
ildir. Bakasnn kendi-iini kendini kkensel olarak benim kendi-iinimde a
a vurur ve hatt ileride greceimiz gibi bakas-iinin bakas-iin olarak mev
cudiyeti, kendi-iinin kendi-iin olarak olumasnn zorunlu kouludur. Ve bakas-imin bu onaya knda deer, farkl bir varlk kipinde olsa bile, tpk ken
di-iinin ortaya knda verildii gibi verilmitir. Ama bakas-iinin doasn
aydnlatmadmz srece deerlerin dnya zerindeki nesnel karlamas ele
alnamayacaktr. Dolaysyla bu sorunun incelenmesini kitabmzn nc Ksmna brakyoruz.

IV
KEND-N VE MMKN OLANLARIN VARLII
nsan-gerekliinin bir eksiklik olduunu ve kendi-iin olarak, kendi kendi
siyle belli bir rtmenin eksikliini ektiini grdk. Somut olarak her tikel
kendi-iin (her Erlebnis) belli bir tikel ve somut gerekliin eksikliini eker; bu
159

Jean -P au l Sartre

eksiklik sentetik olarak tamamlansayd bu kendi-iin kendi ye dnrd. Eksi

i olan ay kursu nasl ki kendisini tamamlayp dolunaya dntrecek olann
eksikliim ekiyorsa, kendi-iin de ... olmak iin ...ntn eksikliini eker. Bylece
eksk-olan akmlk srecinde ortaya kar ve eksik-olunandan varolana doru
bir geri dn araclyla belirlenir. Bu biimde tanmlanan eksik-olan varolana
akndr ve tamamlaycdr. Demek oluyor ki onunla ayn doaya sahiptir: dolu
nay olabilmek iin son drdn ayda eksik olan ey, aslnda ayn bir eyreidir;
ABC asnn 180 derece olmak iin eksii yine bir a, CBD asdr. Kendi-iinin kendisiyle btnlemek iin eksii de yine bir para kendi-iin olacaktr. Ne
var ki bu eksik, kesinlikle yabanc bir kendi-iin olamaz, yani ben olmayan bir
kendi-iin olamaz. Aslnda ortaya kan ideal, kendinin kendisiyle rtmesi ol
duuna gre, eksik-olan kendi-iin ben olan bir kendi-iindir. Ama bir baka
ynden, eer ben zdelik kipinde kendi-iin olsaydm hepsi birden kendinde
haline gelecekti. Ben, ben olmayan kendi-iinle kendinin birliinde zdelemek
iin, ben olmayan kendi-iin olmak ykmll kipinde eksik-olan kendi-iinim. Bylece kendi-iinin kendiyle olan kkensel ve akn mnasebeti, kendiiinin hem olduu hem eksikliini ektii namevcut bir kendi-iinle zdeleme
projesi gibi bir eyin srekli olarak taslan yapar. Her kendi-iinin kendine z
g eksik-olan olarak verilen ve ancak belli bir kendi-iinde eksik-olan olarak ke
sinlikle tanmlanan ey kendi-iine ait mmkn olandr. Mmkn olan, kendiiinin hileme fonu zerinde ortaya kar. Kendiye ulama koulu olarak tematik olarak sonradan tasarlanmaz. Ama kendindenin hilenmesi ve varlk zl
mesi olarak kendi-iinin ortaya k, varlk zlmesinin vehelerinden biri
olarak, yani olunan kendinden mesafeli bir biimde olmann bir tarz olarak
mmkn olan ortaya karr. Nitekim kendi-iin, deerin istilasna uramakszm ve kendi kendisi iin mmkn olanlara doru yanstlmakszm ortaya ka
maz. Yine de kendi-iin bizi kendi iin mmkn olanlara gnderdii anda cogito bizi ann dna kovup kendi-iinin olmamak kipinde olduu varla gtrr.
Ama insan-gerekliinin ayn zamanda hem kendi mmkn olanlar olup
hem de kendi iin mmkn olanlar olmamasn daha iyi anlamak iin, bu mm
kn olan nosyonuna geri dnmemiz ve onu aydnlatmaya almamz gerekiyor.
Deer iin geerli olanlar mmkn olan iin de geerlidir: onun varln an
lamak son derece gtr, nk saf imkn olduu varlktan nceymi gibi veri
lir, ama yine de en azndan mmkn olduu lde varla da sahip olmas ge160

V arlk ve H ilik

-ekr. yle demez miyiz: Gelmesi mmkndr? Leibnzden bu yana, kesin olarzk belirlenebildii biimiyle varolan bir nedensellik dizisine hibir ekilde ba
rtmayan ve kendi kendisiyle de, ele alnan sistemle de hibir eliki barmdrma-.m bir olaya duraksamakszm mmkn diyoruz. Mmkn, bu biimde tanm-sTdnda ancak bilgi karsnda mmkndr, nk gz nnde tutulan mm
kn olan ne olumlayacak ne de olumsuzlayacak durumdayz. Buradan, mmkn
:lan karsnda alnabilecek iki tavr ortaya kar: Spinoza gibi, mmkn olann
"r:zim bilgisizliimize nispetle varolduu ve bilgisizlik ortadan kalknca mmkn
: lann da silinip gittii dnlebilir. Bu durumda mmkn, mkemmel bilgiye
;:den yolda znenin bir aamasndan baka bir ey deildir; mmkn olann ger
eklii yalnzca psiik bir kipin gerekliidir; kank ya da gdk dnce olarak
somut bir varl vardr, ama dnyann bir zellii olarak somut bir varl yok;ur. Beri yandan Leibnizin yapt gibi, sonsuz sayda mmkn olan Tanrsal an
lama yetisinin dncelerinin nesnesi haline getirmek de geerli bir yaklamdr,
bu da mmkn olanlara bir tr mutlak gereklik kazandrr; bunlar arasndan en
mkemmel sistemi gerekletirme iktidar da Tanrsal istence braklr. Bu durum
da monadn alglarnn zincirlenii kesinlikle belirlenmi olsa da, her eyi bilen
bir varlk dem'in kararn bizatihi tznn formlnden kalkarak kesinlikle kurablse de, demin elmay dalndan koparmamas mmkndr demek sama
olmaz. Bu tmce yalnzca u anlama gelir: Tanrsal anlama yetisindeki bir dn
ce olarak baka bir eimknlar sistemi [systeme de compossibles] vardr ve bu sis
im d e dem, Bilgi aacnn meyvesini yememitir. Ama bu kavray Spmozanmkinden ok mu farkldr? Aslnda mmkn olann gereklii yalnz ve yalnzca
Tannmn dncesinin gereklii olmaktadr. Bu demektir ki mmkn olan hi
bir ekilde gerekletirilmemi dnce olarak varla sahiptir. phesiz, znel
lik fikri burada en u noktasna gtrlmtr, nk benim bilincim deil Tan
n mn bilinci sz konusudur; ve eer daha en bata znellik ile sonluluk [fmitude] zenle birbirine kartrlmsa, anlama yetisi sonsuz hale getirilince znellik
de silinip gider. Yine de mmkn olan yalnzca dnce olan bir dncedir. Le
ibnizin kendisi de mmkn olanlara bir zerklik ve bir tr kendine zg arlk
kazandrmak istemie benziyor, nk Couturat tarafndan yaymlanan metafizik
paralarnn birounda, mmkn olanlarn eimkn sistemleri halinde kendi
kendilerini dzenlediklerini ve bu sistemler arasnda en youn ve en zengin ola
nnn kendiliinden gerekleme eilimi ime girdiini grrz. Ama bu bir
161

Jean-Paul Sartre

reti taslandan ibarettir ve Leibniz bunu gelitirmemitir hi phesiz, geli

tirilmesi mmkn olmad iin: mmkn olanlara varla ynelik bir eilim at
fetmek demek, ya mmkn olann daha imdiden youn bir varla ait olduu
nu ve -tomurcua iek haline gelme eiliminin atfedilebilecei anlamda- varlk
la ayn trden bir varla sahip olduunu sylemek demektir; ya da mmkn
olan, Tanrnn anlama yetisinde esasen bir fikir-kuvvet [ide-force] olduunu ve
sistem halinde dzenlenen azami fikir-kuvvederin otomatik bir biimde Tanrnm istencini harekete geirdiini sylemek demektir. Ama bu ikinci durumda
znelden km olmayz. Dolaysyla eer mmkn olam elikili-olmayan ek
linde tanmlarsak, mmkn olan ancak gerek dnyadan nce olan ya da oldu
u haliyle dnyann salt bilgisinden nce olan bir varln dncesi olarak var
la sahip olabilir. Her iki durumda da mmkn olan mmkn olma doasn yi
tirir ve znenin tasarmnn varlnda emilip ortadan kalkar.
Ama mmkn olann bu tasanmlanm-varlg, mmkn olann doasn an
layamaz, nk tersine, mmkn olan yok eder. Sradan kullanmnda mmkn
olan asla kendi bilgisizliimizin bir yn olarak ya da bu dnyann kysnda du
ran ve gerekletirilmemi bir dnyaya ait olan elikisiz bir yap olarak kavrama
yz. Mmkn olan, varlklarn bir zellii olarak karmza kar. Gkyzne y
le bir gz attktan sonradr ki Yamurun yamas mmkndr" diye tahminde
bulunurum ve burada mmkn gkyznn mevcut durumuyla eliksizlik olarak dnmem. Bu imkn bir tehdit gibi gkyzne aittir, algladm bu
lutlardan yamura doru bir geii temsil eder, bulutlar bu geii kendilerinde ta
rlar, bu da byle bir imknn gerekleecei anlamna gelmez, yalnzca bulutun
varlk yapsnn yamura doru bir akmlk olduu anlamna gelir, imkan bura
da tikel bir varla aidiyet olarak verilmitir, o varln bir eylere muktedir oluu
dur; tpk, beklediimiz bir dost hakknda, herhangi bir ayrm gzetmeksizin
Gelmesi mmkn ya da Gelebilir dediimizde bu iki ifade tarznn yeterince
iaret ettii gibi. Dolaysyla mmkn olan znel bir gereklie indirgenemez.
Gereklikten ya da hakikatten nce de deildir. Ama zaten varolan gerekliklerin
somut bir zelliidir. Yamurun mmkn olmas iin gkyznde bulutlarn ol
mas gerekir. Mmkn olan kendi sald iinde kurmak zere varl ortadan
kaldrmak sama bir giriimdir; sk sk sz edilen varlk-olmayandan mmkn
olana, mmkn olandan da varla gei, geree tekabl etmez. Elbette, mm
kn olan hal henz yoktur; ama kendi varlyla imknm ve bu imknn gelecek
162

V arlk ve H ilik

halinin varlk-olmayn tayan belli bir varolann mmkn halidir.

Bu birka aklamann bizi Aristotelesin saklgne [puissance] gtrme
tehlikesi ierdii besbellidir. Tmyle mantksal'1'mmkn olma anlayndan
saknp sihirli bir kavraya bel balamak, yamurdan kaarken doluya tutulmak
olurdu. Kendinde-varlk saklg halinde" olamaz, saklglere sahip olmas
da mmkn deildir. Kendinde-varlk kendindeli iinde, zdeliinin mutlak
younluu iinde ne ise odur. Bulut saklg halindeki yamur" deildir, kendindelii iinde, belli bir s ve belli bir basn durumunda tam da neyse o olan
belli bir miktarda su buhardr. Kendinde-varlk bir edimdir. Ama bilimsel bak
n dnyay insanszlatrma giriimiyle saklgler olarak mmkn olanlar na
sl karladn ve onlar mantksal hesaplarmzn ve bilgisizliimizin salt znel
sonularna dntrerek onlardan nasl kurtulduunu epey ak bir ekilde
kavrayabiliriz. Bilimin ilk giriimi dorudur: mmkn olan, insan-gereklii ara
clyla dnyaya gelir. u bulutlarn yamur halinde deimeleri ancak ben ya
mur fikrine doru onlann tesine geersem mmkndr, bunun gibi son dr
dn evresindeki ayn kursu ancak ben dolunay fikrine doru onun tesine ge
ersem eksiktir. Ama mmkn olan sonradan psiik znelliimizin basit bir ve
risi haline getirmek gerekir mi? Nasl ki dnyada eksikliin olabilmesi iin ek
siklik, kendi kendisinin eksiklii olan bir varlk araclyla dnyaya gelmek zo
rundaysa, dnyada imknlar olmas iin de, imknn kendi kendisinin imkn
olan bir varlk araclyla dnyaya gelmesi gerekir. Ne var ki z gerei imkn,
salt imkn dncesiyle rtmez. Nitekim imkn ilk nce varlklarn ya da tikel
bir varln nesnel yaps olarak verilmi olmasayd, dnce, hangi biimde ele
alnrsa alnsn mmkn olan dncesinin ierii olarak kapsayamazd. Ger
ekten de mmkn olanlar Tanrsal anlama yetisinin barnda Tanrsal dn
cenin ierii olarak tasavvur edersek, bu mmkn olanlar tastamam somut tasav
vurlar haline geliverirler. Salt varsaym olarak Tanrmn olumsuzlamaya mukte
dir oluuna, yan kendi tasavvurlar hakknda olumsuz yarglarda bulunma ikti
darna sahip olduunu kabul etsek bile -batan aa olumluluk olan bir varla
o olumsuz iktidarn nereden geleceini anlamak mmkn deilse d e- yine de bu
tasavvurlar nasl olup da mmkn olanlar halinde dntreceini kavrayanla
yz. Olumsuzlama bu tasavvurlar olsa olsa gerek karl bulunmayan bii
minde oluturabilir. Ama Kentaurosun varolmadn sylemek, hibir ekilde
onun mmkn olduunu sylemek deildir. Ne olumlama ne de olumsuzlama
163

Jean -P au l S a m e

bir tasavvura mmkn olma vasfm kazandrabilir. Ve eer mmkn olma vas
fnn bir olumsuzlama ve olumlama sentezi araclyla verilebilecei ne srle
cek olursa, o zaman da bir sentezin bir toplam olmadna dikkat ekmek ve bu
sentezi elerinden kalkarak deil, kendine zg bir imlemle donanm organik
btnlk olarak anlamak gerekecektir. Ayn ekilde, fikirlerimizden bir tanesi
nin gerekle mnasebetine ilikin bilgisizliimizi salt znel ve olumsuz olarak
saptamak da o tasavvurun mmkn olma vasfn amlayamaz: byle bir sapta
ma bizi o tasavvur karsnda ilgisizlie gtrebilir, ama ona mmkn olann te
mel yaps olan, gerek zerindeki hakk kazandramaz. Birtakm eilimlerin be
ni tercihen unu ya da bunu beklemeye ynelttii eklenecek olursa, o zaman da
bu eilimlerin, akml aklamak syle dursun, tam tersine onu varsaydklar
n syleriz: daha nce de grdmz gibi, bu eilimlenn esasen eksiklik olarak
varolmalar gerekir. Ayrca mmkn olan herhangi bir biimde verilmemise, bu
eilimler beni tasarmmn uygun bir biimde geree tekabl etmesini temenni
etmeye yneltebilirler ama bana gerek zerinde bir hak kazandramazlar. Ksa
cas, mmkn olann mmkn olarak kavranmas kkensel bir teye geme edi
mini varsayar. Ne ise o olan bir znellikten, yani kendi zerine kapanan bir z
nellikten kalkarak mmkn olan kurmaya ynelen her aba, ilke olarak baar
szla mahkumdur.
Ama mmkn olann varlk iin bir vaat olduu ve mmkn olann ancak
kendi kendisinin imkn olan bir varlk araclyla dnyaya gelebildii doruy
sa, bu demektir ki msan-gereklii kendi varlna ilikin bir vaat biimi altnda
kendi varl olmak zorundadr. Ne isem dpedz o olmak yerme, ne isem o ol
ma Hakk olarak olduum zaman imkn vardr. Ama bu hakkn kendisi bile be
ni olma hakkm olandan ayrr. Mlkiyet hakk ancak birisi kp da iyeliimi
yadsd zaman, o mlk bir bakma esasen bana ait olmad zaman ortaya
kar. Sahip olduum eyin bana verdii dingin tatmin, sradan ve basit bir olgu
dur, bir hak deildir. Ayn biimde, mmkn olann olabilmesi iin insan-gereklii kendi kendisi olduu lde kendi kendisinden baka bir ey olmaldr.
Bu mmkn olan, kendi-iinin, kendi-m olduu lde doas gerei elinden
synlan esidir. Mmkn olan, kendindenin hileip kendi-iin haline gelme
sinin yeni bir vehesidir.
Mmkn olann dnyaya ancak kendi kendisinin imkn olan bir varlk ara
clyla gelebilmesinin nedeni,-doas gerei ne ise o olan kendindenin mum164

Varlk ve H ilik

kn olanlara sahip olamamasdr. Kendindenin bir imknla mnasebeti ancak

dardan, bizatihi imknlar karsnda duran bir varlk tarafndan kurulabilir.
Haldaki bir kvrm tarafndan engellenme imkn, ne yuvarlanan bilyeye ne de
halya aittir: bu imkn, ancak mmkn olanlara ilikin bir anlaya sahip olan bir
varlk tarafndan bilye ve halnn sistem halinde dzenlenmesiyle ortaya kabi
lir. Ama bu anlay o varla dardan , yani kendindeden gelemeyeceinden ve
bilincin znel kipi olarak yalnzca bir dnce olmakla smrlanamayacandan,
imkn, mmkn olanlar anlayan varln nesnel yapsyla rtmelidir. mkan
imkn olarak anlamak ya da kendi kendisinin imknlar olmak, kendi varl
iinde varlm soru konusu eden varlk iin ayn zorunluluktur. Ama kendi
kendimin imkn olmam, yani kendi kendimin imkn araclyla tanmlanmam
demek, kendimin olmayan o parayla tanmlanmam demektir, kendimden ...e
don syrlma olarak tanmlanmam demektir. Ksacas, sadece, ne deilse o olan
ve ne ise o olmayan olarak kendi dolaysz varlm aklamak istediim anda, i
kin bir znel tasavvurla hibir ekilde kantrlamayacak erimd bir anlama
doru, varlmn dna frlatlrm. Cogito araclyla kendi kendini phe ola
rak kavrayan Descartes, bu pheyi yntemsel phe olarak tanmlamay, hatt
salt anlk bakn kavradyla yetinirse, sadece phe olarak tanmlamay bile
umamaz. phe, ancak bir apakln pheyi "ortadan kaldracana ilikin
ak bir imkndan kalkarak anlalabilir; ancak, ejtoxt| [epofche]nin henz ger
eklememi ama her zaman iin ak olan imknlanna gnderme yaparak p
he olarak kavranabilir. Hibir bilin olgusu aslnda bu bilin deildir -Husserlin
yapt gibi, bu bilinci olduka yapay bir biimde, yap-i ileri atlmalarla [protensions intrasiructurales] donatmak beyhudedir, nk bu ileri atlmlar, yap
s olduklar bilincin tesine gemelerini salayabilecek hibir araca sahip olmadklanndan acnas bir halde kp kalrlar, pencereye arpan sineklere benzer
ler-, bir bilin, onu phe, alg, susuzluk, vb. biiminde tanmlamak istediimiz
anda, bizi henz varolmayann hiliine gnderir. Okuma(mn) bilinc(i) u mek
tubu, u szc, u tmceyi, hatt u paragraf okuma(nm) biline deildir
ama u kitab okuma(nn) bilmc(i)dir, bu da beni henz okumadm btn say
falara ve daha nce okuduum btn sayfalara gnderir, tanm gerei bilinci
kendi den dar kovar. Yalnzca olduu eyin bilinci olacak bir bilin, hecelemek
zorunda kalrd.
Somut olarak, her kendi-iin kendi ile belli bir rtmenin eksikliidir. Yani
165

Jean -P au l Sartre

kendi-iin, kendi olmak iin rtmek zorunda olduu eyin mevcudiyetinin isti*
las altndadr. Ama bu kendinde rtme bir yandan da kendi ile ortme oldu
undan, kendi-iinin kendi olmak iin zmlemesi gereken olarak eksikliini
ektii, yine kendi-iindir. Kendi-iinin kendi kendine mevcudiyeti olduunu
daha nce grdk: kendi kendine mevcut olmada eksik olan, ancak kendi kendi
ne mevcut olan olarak eksik olabilir. Kendi-iinin kendi iin mmkn olan ile
srdrd belirleyici mnasebeti, kendi kendine mevcut olmann barnda or
taya kan hileyici bir gevemedir: bu geveme akmlga varr, nk kendi-ii
nin eksikliini ektii kendine mevcut olma, olmayan bir kendiye mevcut olma
dr. Bylece kendi-iin, kendi olmad lde, belli bir kendine mevcut olmann
eksii olan bir kendine mevcut olmadr ve bu mevcudiyetin eksiklii olduu l
de kendine mevcuttur. Her bilin, ... olmak iin ...nn eksikliim eker. Ama u
nu iyi anlamak gerekir ki, eyrek ayn son drdn evresindeki aya dardan gel
mesindeki gibi, eksiklik kendi-iine dardan gelmez. Kendi-iinde eksik olan,
kendi-iinin ta kendisi olan bir eksikliktir. Kendi-iinin varln onun kendi hi
liinin temeli olarak oluturan ey, kendi-iinde eksik olan olarak, bir kendine
mevcut olma tasladr, Mmkn olan, kendi kendisini yapt lde bilinci ku
ran bir namevcudiyetdir. Bir susuzluk -rnein- kendini susuzluk kld lde
asla yeterince susuzluk deildir, bir Kendi mevcudiyeti ya da bir Susuzluk-kendi
mevcudiyeti susuzluu istila eder. Ama bu somut deer onu istila ettii lde,
susuzluk, kendisini giderilmi susuzluk olarak gerekletirecek ve kendisine kendinde-varlk kazandracak belli bir kendi-iinin eksikliini eken olarak kendi
varlnda som haline gelecektir. Mmkn olan, ite bu eksik olan kendi-iindr.
Gerekten de, bir susuzluun susuzluk olarak kendi yok oluuna yneldii do
ru deildir: hibir bilin, olduu haliyle ortadan kalkn hedeflemez. Yme de yukanda iaret ettiimiz gibi susuzluk bir eksikliktir. Byle olduu lde de gide
rilmek ister; ama bir rtme. edimi iinde kendi-iin-arzunun (ya da susuzluun)
kendi-iin-doygunlukla (ya da ime edimiyle) sentetik btnlemesi araclyla
gerekleecek olan bu gidenlmi susuzluk, susuzluun ortadan kaldrlmas ola
rak hedeflenmemitir, tam tersine. Giderilmi susuzluk, varlk younluuna ge
mi susuzluktur; Aristoteleste formun maddeyi kavrayp dntrd gibi,
doygunluu kavrayan ve onu bnyesine katan susuzluktur, ebedi susuzluk hali
ne gelir. Bir adamn cinsel arzusundan boalmak iin genelevlere gittii gr gi
bi, su ien adamn susuzluundan kurtulmak iin su itii gr de ok sonra
166

V arlk ve H ilik

dan ortaya km dnmsel bir bak asn yanstr. Susuzluk da, cinsel arzu
da zerine dnlmemi ve naf halde, kendiliklerinden haz almak isterler, ken
diyle rtmenin, yani doyumun peindedirler, bu doyum iinde susuzluk, su i
mek arzusu daha kendisini doldurduu anda kendini susuzluk olarak tanmlar,
yine bu doyum iinde ve bu dolma olgusundan tr eksiklik vasfn kaybeder
ken bir yandan da kendisini dolum araclyla ve dolum iinde susuzluk klar.
Bylece Epikros hem hakl hem de hakszdr: nitekim kendi kendisi olarak aln
dnda, arzu bir boluktur. Ama zerine dnlmemi hibir proje srf bu bo
luu yok etmeyi hedeflemez. Arzu, kendisini devaml klmaya kendiliinden y
nelir, insan arzularna sk skya baldr. Arzunun olmak istedii ey, doldurul
mu bir boluktur, ama kendi doymuluunu, tpk bir kalbn iine dklen
bronzu kabn biimlendirmesi gibi biimlendiren bir boluktur. Susuzluk bilinci
nin mmkn olan, ime bilincidir. Kald ki, kendiyle rtmenin imknsz oldu
unu biliyoruz, nk mmkn olann gereklemesiyle eriilen kendi-iin, ken
dini kendi-iin olaTak olduracaktr, yani baka bir mmkn olanlar ulkuyla olduracaktr. Doymulua elik eden deimez d krkl, o pek bilinen Hepsi bu
muymu? duygusu da buradan gelir; doyumun verdii somut zevki deil, kendi
ile rtmenin silikliini hedef alr. Burada, zamansallm kkenini ucundan k
ysndan grmekteyiz, nk susuzluk kendisi iin mmkn olanken ayn za
manda da kendi mmkn olan deildir. nsan-gerekliini kendi kendisinden
ayran bu hilik, zamann kaynadr. Ama bu konuya geleceiz. imdilik unu
belirtmek gerekir: kendi-iin, eksikliini ektii ve kendisi iin mmkn olan
kendine mevcut olutan aynlmtr; eksik-olan kendi-iin ya da mmkn olan,
dnyann belli bir haline mevcudiyet olarak kendi-iin olduu lde, onu bu
kendine mevcudiyetinden ayran bir anlamda hitir, ama bir baka anlamda dn
yada varolann btndr. Bu balamda, kendi-iinin kendiyle rtme atlmmda bulunduu varlk, dnyann ya da insann, onun tesinde yeniden kendi
mmkn olanlanyla bulumak zorunda olduu o sonsuz varlk mesafesidir. Kendi-iinin olduu mmkn olan ile mnasebetini kendilik devresi [circuit de lipseite] diye adlandracaz ve kendilik devresi tarafndan boydan boya geilen
olarak varln btnlne de dnya diyeceiz.
Mmkn olann varlk kipini artk aydnlna kavuturabiliriz. Mmkn
olan, kendi-iin, kendi olmak iin neyin eksikliini ekiyorsa odur. Bunun sonu
cu olarak, mmkn olann mmkn olduu lde olduunu sylemek doru
167

je a n -P a u l Sarlre

olmaz. Meer ki, olmak derken, oidurulmad lde oldurulan bir varolann
varl ya da dilerseniz, olduumun mesafeli olarak grnmesi anlalmasn.
Mmkn olan, dpedz bir tasavvur olarak varolmaz, bu tasavvur yadsnm bi
le olsa byle varolmaz, eksiklik vasfyla varln tesinde olan gerek bir varlk
eksiklii gibi varolur. O bir eksikliin varlna sahiptir ve eksiklik olarak, varlk
eksiklii eker. Mmkn olan yoktur, mmkn olan, kendi-iinin kendini ol
durmasnn tam ortasnda mmknleir, ematik bir taslakla kendi-iinin kendi
kendisinin tesinde olduu bir hilik yeri belirler. Doal olarak, mmkn olan
nce tematik olarak ortaya konmu deildir: dnyann tesinde taslak halinde
iziktirilir ve mevcut algm kendilik devresi iinde dnyann kavran olarak,
mevcut algma anlamm verir. Ama mmkn olan, bilgimin dnda ya da bilin
altmda da deildir: konulandmc-olmayan bilin olarak kendi(nin) konulandrc-olmayan bilinc(in)in snrlarn taslaklatrr. zerine dnlmemi su
suzluk bilinc(i), arzunun hedefi olarak kendiyi merkezcil bir biimde konumlandumakszm, dolu su bardann arzulanan olarak kavranmasdr. Ama mm
kn doymuluk, dnya-ortasmdaki-su-bardamm ufkunda, kendi(nin) konulandrc-olmayan bilinc(in)in konumsal-olmayan balla olarak grnr.

V
BEN [MOI] VE KENDLK DEVRES [CIRCUIT DE LIPSEITE]
Recherches philosophiques [Felsefe Aratrmalar] dergisindeki bir makale
mizde Egonun kendi-iinin alanna ait olmadn gstermeye almtk. Bu
konuya yeniden dnmeyeceiz. Burada yalnzca Egonun akmhmn nedenini
hatrlatalm: Erebnislerin* birletirici kutbu olarak Ego, kendi-iin olan deil,
kendinde olandr. Gerekten de, eer bilince ait olsayd, dolaysz olanm say
daml iinde kendi kendisinin temeli olurdu. Ama o zaman da ne deilse o olur
ve ne ise o olmazd, bu da hibir ekilde Benin (Je] varlk kipi deildir. Nitekim
Bene [Je] ilikin bilincim Beni [Je] asla tketmez, ve Bene jje] varolu kazand
ran da bu bilin deildir: Ben [Je], her zaman bilinten nce orada oldurulmu
olarak, ayn zamanda da yava yava aa kacak derinliklere sahip olan olarak
kendini venr. Bylece Ego, bilincin Egosu olarak deil, akm bir kendinde ola* Yaantlarn, - n

168

V arlk ve

Hilik

7k: insann dnyasndaki bir varolan olarak bilince belirir. Ama buradan, ken-

-iinin dpedz kiisel olmayan" bir temaa olduu sonucu kartlmamal

dr. Egonun, yokluu halinde kiisizlik aamasnda kalacak bir bilinci kii hali
ne getiren kutup olmamas bir yana, tam tersine, temel kendilii iindeki bilin,
Egonun belli koullar altnda bu kendiliin akn fenomeni olarak grnmesini
salar. Nitekim, daha nce grdmz zere, kendindenin kendi olduunu
sylemek mmkn deildir. O sadece vardr. Ve bu balamda, ok yanl ola
rak bilincin sakini klnm olan Benin [Je] de kendi kendisinin kendi olduu de
il, bilincin Ben [Moi] olduu sylenecektir.* Bylece, kendi-iinin, zerine
dnlm-varln bir kendinde halinde tzletirilmi olmasndan tr, ken
di zerine dnm devinimi dondurulur ve yok edilir: bu durumda bilm ken
di kendine gnderir gibi Egoya gnderir ama artk Ego hibir eye gndermez,
dnm mnasebeti sradan bir merkezcil mnasebete dntrlm olur ve
merkez de bir opaklk dmdr. Biz, bunun tersine, kendi nm ilke olarak bi
linte ikamet etmediini gsterdik. Kendi, dilerseniz, yansnn yanstana yansta
nn da yansya gnderdii sonsuz devinimin nedenidir, tanm gerei bir idealdir,
bir snrdr. Ve kendinin snr olarak belirmesini salayan ey de, varln birlii
iindeki varlk tr olarak varln varla mevcut oluundaki hileyic gerekli
idir. Nitekim, bilin ortaya kar kmaz, dnmn salt hileyici yans-yanstma devinimiyle kendini kiisel klar: nk bir varla kiisel varolu kazand
ran ey, bir Egoya sahip olmak deil -bu sadece kiilik iminden ibarettir-, ken
dine mevcudiyet olarak kendi iin varolma olgusudur. Ama, ayrca, bu ilk d
nmsel devinim, yans-yanstma devinimi, bir ikinci devinimi ya da kendilii
[ipseite] beraberinde getirir. Kendilikte, benim iin mmkn olan bilincime yan
sr ve onu ne ise o olarak belirler. Kendilik, dnm-ncesi cogitonun salt ken
dinin bilincinde oluuna kyasla daha ileriye gtrlm bir hileme derecesini
temsil eder; u balamda ki, kendisi olduum mmkn olan, yansnn yanstan
da olduu gibi kendi-iine mevcudiyet deildir, namevct-mevcudiyettir. Ama bu
olgudan tr, kendi-iinin varlk yaps olarak gndermenin varoluu daha da
ak bir ekilde belirtilmi olur. Kendi-m oradaki kendidir, eriimddr, ken
di imknlarnn uzaklarndadr. Ve orada eksiklik biiminde olunan ey olmann
bu zgr zorunluluudur ki, kendilii, ya da kiinin ikinci zsel vehesini olu
* Franszcadaki j e , Moi, Ego, a kavramlarnn Trke karlklaryla ilgili tercihler ve ak
lamalar iin bkz. sf. ICH'tek dipnot, - n

169

Jean-Paul Sartre

turur. Gerekten de kii, kendiyle zgr mnasebet olarak tanmlanmaktan ba

kaca nasl tanmlanabilir k? Dnyaya, yani kendilik devresi imde varolduklar
lde varlklarn btnne gelince, bu ancak insan-gerekliinin tesine geti
i ey olabilir, ya da Heidegger'in tanmn dn alarak sylersek nsan-gerekliinin kendinin ne olduunu kendine duyururken yola kt hareket noktasdr6. Nitekim, benim iin mmkn olan mmkndr, mmkn olan kendiiindir ve bu haliyle de kendindeye ynelik bilin olarak kendindenin bilincinde
olmaktr. Dnyann karsnda aramakta olduum ey, kendisi olduum ve dn
yaya ilikin bilin olan bir kendi-iinle rlmektir. Ama mevcut bilinte konulan d m a -o lm a y a n bilin olarak namevcut-mevcut olan bu mmkn olan, ko
numsal bir bilincin nesnesi olarak mevcut deildir, yoksa zerine dnlm
olurdu. u anki susuzluuma musallat olan giderilmi susuzluk, giderilmi su
suzluk olarak kend(nin) bilinc(i) deildir: iilen-bardan konulandmc bilin
cidir [concience thetique] ve kendi(nin) konumsal olmayan bilincidir [concience non-positionnelle de soi]. Dolaysyla kendini bilinci olduu bardaa doru
aar ve bu konulandrc-olmayan mmkn bilincin balla olarak, iilmiolan-bardak kendi imkn olarak dolu bardaa musallat olur ve onu iilecek bar
dak olarak oluturur. Bylece dnya, doas gerei, hiliin kendinde balla
olarak dnya benimkidir, yani daha olacak olmak formunda olduum ey
olarak kendimi tesinde bulduum zorunlu engelin kendinde balla olarak
benimkidir. Dnya olmadan ne kendilik ne de kii vardr; kendilik olmadan, ki
i olmadan dnya da yoktur. Ama dnyann insana ait olmas, asla dnmncesi cogitonun dzleminde ortaya konmu deildir. Dnyann bilindii kada
ryla benimki olarak bilindiini sylemek sama olur. Ama yine de dnyann bu
benimlii kac ve her zaman farknda olunan bir yapdr, benim yaadm
bir yapdr. Dnya benimki(dirj, nk olduum kendi(nin) mmkn bilinleri
nin yneldii mmkn olanlarn istilas altndadr; dnyaya birliini ve dnya
anlamn veren de, olduklar haliyle bu mmkn olanlardr.
Olumsuz davranlarn ve kendini aldatmann irdelenmesi cogifo'nun ontolo
jik adan incelenmesine girimemizi salad ve cogitonun varl da bize, kendiiin-varlk gibi glnd. Bu varlk gzlerimizin nnde deere ve mmkn
olanlara doru kendini at, onu Descartesm cogito'sundaki amndalm [instan6 ) Bu ksm m nc Bl m nde -g e ic i olarak benim sediim iz- bu tanm n ne kadar ye
tersiz ve hatal olduunu greceiz.
170

Varlk ve H ilik

_ineite] tzclkten kaynaklanan snrlar iinde tutamadk. Ama elde ettiimiz

sonularla tam da bu yzden yetinemeyz: cogito anmdalkla badamyorsa ve
*:endisi iin mmkn olana doru kendini ayorsa, bu ancak zamansal teye
;eme edimi iinde olabilir. Kendi-iinin olmamak kipinde kendine ait mml'Tn olanlar oluu zamann iinde gerekleir; benim iin mmkn olanlarn
inyanm ufkunda belirmesi ve dnyay benimki haline getirmesi zamann iin
le olur. Dolaysyla insan-gereklii kendi kendisini zamansallk olarak kavrvorsa ve akmlnm anlam zamansallgysa, Zamansalm ne anlama geldiini be
timleyip kesinletirmeden kend-min varlnn aydnla kavumasn umamalgilendiimiz sorunu, yani bilincin varlkla kkensel ilikisi sorununu ince
lemeye ancak o zaman geebiliriz.

171

KNC BLM
ZAMANSALLIK

i
ZAMANSAL BOYUTUN FENOMENOLOJS
Zamansallk elbette dzenli bir yapdr ve zamann o szmona esi,
yani gemi, imdiki zaman ve gelecek, toplam yaplacak bir veriler derleme
si olarak deil -rnein, bir ksm henz olmayan, bir ksm da artk olmayan
sonsuz bir imdiler dizisi olarak deil-, kkensel bir sentezin yaplanm u
raklar olarak ele alnmaldr. Aksi takdirde nce u paradoksla karlarz: ge
mi artk var deildir, gelecek henz var deildir, anlk imdiki zamana [present
instantane] gelince, herkesin iyi bildii zere o hi var deildir, boyutsuz nokta
gibi sonsuz bir blnmenin snrdr imdi. Bylece btn dizi yok olur, hem de
iki ynden yok olur, nk rnein gelecekteki imdi gelecek olarak bir hi
liktir ve mevcut imdi durumuna geince hilik halinde gerekleecektir. Zamansall incelemek iin mmkn olan tek yntem, ikincil yaplarna hakim
olan ve onlara anlamlarn veren bir btnlk olarak zamansalla yaklamaktr.
Bunu asla gzden karmayacaz. Bununla birlikte, zamann boyutunun o
u zaman karanlkta kalan anlamn preontolojik ve fenomenolojik bir betimle
meyle ncelikle aydnla kavuturmadan, Zamann varln incelemeye girie
nleyiz. Bu fenomenolojik betimlemeyi, bizi topyekn zamansallm grsne
ulatrma amacna ynelik geici bir alma gibi dnmekle yetineceiz. zel
likle de ele alman her boyutu, bu boyutun Unselbstndigkeitn* akldan kar
madan zamansal btnln fonu zerinde gstermek gerekiyor.

* Kelime anlamn kendi kendine ayakta duram ama ya da baka eylere bam l olm a
eklinde verebileceim iz, Almanca Unselbstndigkeit" kavramm kullanrken Sartre unu
ifade etm ek istiyor: Sz edilen zamansal boyutun her biri b ir dierine b a m l olarak
ele alndnda anlalabilir olur, - n
172

V arlk ve H ilik

A'' Gemi

Bellee ilikin her teori gemiin varlna dair bir nvarsaym [presuppositin; ierir. Hibir zaman aydnlatlmam olan bu nvarsaymlar, an [souvenir]
sorununu ve genel olarak da zamansallk sorununu karanlkta brakmlardr. O
halde u soruyu adamakll sormak gerekiyor: gemi bir varln varl nedir?
Saduyu ayn lde mphem iki kavray arasnda gidip gelir: gemiin artk
: "madii sylenir. Bu bak asndan varlk, sanki yalnzca imdiki zamana atfe
dilmek istenmektedir. Bu ontolojik nvarsaym beyinde kalan izlere (traces cerebrales] ilikin nl teoriyi dourmutur: mademki gemi artk yoktur, ma
demki hiliin iinde kp gitmitir, anmn varolmaya devam etmesi de varlemzda imdiki bir deiim adna mmkndr; rnein bu deiim bir grup bem hcresine imdi kaznm olarak duran bir iz olacaktr. Bylece her ey im
diki zamandr: beden, imdiki alg, ve bedende imdi varolan iz olarak gemi;
her ey edim halinde dir: zira iz, an olarak gcl bir varolua sahip deildir; b;nyle edimsel/gncel izdir. An yemden ortaya karsa, bu, imdiki zamanda
olur, imdiki bir srecin devamnda, yani sz konusu hcre gruplamas iinde
ki protoplazma dengesindeki bir kopu eklinde olur. Apansz ve zaman-tesi
olan psiik-fizyolojik paralellik, bu fizyolojik srecin nasl saklkla psiik oldu
unu ama ayn lde de imdiki zamana ait bir fenomen olan an-imgenm bi
linte grnmesinin balla olduunu aklar. Daha yemlerdeki angram [engramme] nosyonu da bu teoriyi szde bilimsel bir terminolojiyle bezemekten te
bir ey yapmamaktadr. Ama her ey imdiki zamandaysa, annn gemilii [passeite], yani anmsayan bir bilincin ynelimsel olarak imdiki zaman ap olay
olm olduu noktada hedefleme olgusu nasl aklanacaktr. Baka bir alma
mzda, imgenin bir kez yeniden doan bir alg haline getirildiinde, algdan ayrt
edilemeyeceini gstermitik1. Ayn imknszlklarla burada da karlayoruz.
Ama dahas, any imgeden ayrt etme olanamz da yitiriyoruz: anmn zayfl
da, solukluu da, tamamlanmaml da, algnn verilerine kyasla sunduu
elikiler de any kurmaca-mgeden [image-ficton] ayrt edemez, nk kurmaca-imge de onunla ayn zelliklen sunar; kald ki bu zellikler annn imdiki ni
telikleri olduundan, bizi imdiki zamandan karp gemie yneltemezler. Claparedein yapt gibi, annn bene [moi] ya da ben olmaklka [monte] ait ol
1) L lm agination [imgelem], Alcan, 1936
173

Jean-Paul Sartre

masndan, Jamesm yapt gibi annn iselliinden medet ummak bounadr.

Bu zellikler, ya any kapsayan imdiki bir atmosferin belirtilerinden ibarettir
ler o takdirde imdiki zellikler olarak kalrlar ve imdiki zamana gnderir
ler; ya da bunlar gemi olarak gemile nicedir sren bir ilikidir ama bu tak
dirde de aklanmas gereken eyi nvarsayarlar. Tanmay [reconnaissancej bir
konumlandrma, yerletirme abasna ve konumlandrmay da bellein toplum
sal erevelerinin varlnn kolaylatrd bir zihinsel ilemler btnne indirgemekle bu sorundan kolayca kurtulunaca sanld. Bu ilemler elbette vardr
ve psikolojik bir incelemenin nesnesi klnmak zorundadrlar. Ne var k gemi
le olan mnasebet herhangi bir ekilde verilmemise, bu ilemler o mnasebeti
yaratamazlar. Ksacas, insan ncelikle imdiki zamannn anlk adacna kapa
tlm biri haline getirilmise ve insann btn varlk kipleri, grndkleri anda
zleri gerei srekli bir imdiki zamana mahkum edilmise, insann gemile
olan kkensel mnasebetini anlamann btn aralar da radikal bir ekilde el
den kanlm olur. Genetizm yanllar uzamsal olmayan elerle uzam olu
turmay nasl baaramadlarsa, biz de yalnzca imdiki zamandan dn alnm
elerle gemi boyutunu oluturmay baaramayz.
Esasen popler bilin de gemiin gerek bir varolua sahip olduunu red
detmekte ylesine zorlanr ki, bu ilk tezle birlikte bir o kadar bulank bir baka
kavray, gemiin bir tr onursal varolua sahip olduu bir kavray benimser.
Buna gre, bir olay iin gemi olmak demek, sadece emekliye karlm olmak,
varln yitirmeksizin etkililiini yitirmek demektir; Bergsonun felsefesi bu fik
ri srdrmtr: gemie dnerek ele aldmz bir olay varlktan km deil
dir, sadece etkimesi sona ermitir, kendi yerinde, kendi tarihinde, ebediyen
kalr. Bylece gemie varlk kazandrm oluruz ve bunu ok da iyi yaparz, hat
t srenin [duree] i ie gemeler olduunu ve gemiin durmakszn imdiki za
manla dzenlendiini bile ne sreriz. Ama bunu yapmakla bu dzenleniin ve
bu i ie geiin hesabn vermi olmadk; gemiin yeniden doabilmesini, bi
ze musallat olabilmesini, ksacas bizim iin varolabilmesini aklamadk. Bergson'un syledii gibi, gemi bilinaltysa ve bilinalt da etkimeyen eyse, bu
gemi, imdiki bilincimizin rgsnn iine nasl szabilir? Kendine zg bir
kuvveti mi vardr? Ama o takdirde bu kuvvet imdi vardr, nk imdiki zaman
zerinde etkir. Bu kuvvet, gemi olarak gemiten nasl yaylr? Yoksa soruyu
Husserlm yapt gibi tersine evirip, imdiki bilinte bir zamanlarn bilinleri
174

V arlk ve H ilik

ni birbirine kenetleyen, onlar kendi tarihlerinde tutan ve kendilerini hiletir

mekten alkoyan bir kendi iinde tutma [retension] oyunu olduunu mu gs
tereceiz? Ama eer Husserldeki cogito nce anlk olarak verilmise, ondan da
r kmann hibir olana da olmaz. Bir nceki blmde grdmz gibi ileri
atlmla [protension] imdiki zamann camna arparlar, onu kramazlar. Geri
dnp tutma iin de ayn ey geerlidr. Akmlk ve teye geme fikri btn fel
sefe kariyeri boyunca Husserlin peini brakmamtr. Ama elindeki felsefe ara
lar, zellikle de varolua ilikin idealist kavray, onu bu akml anlama imk
nndan yoksun brakyordu: Husserldek ynelimsellik kavram akmlm kari
katrnden ibarettir. Husserldeki haliyle bilin, aslnda kendim ap ne dnya
ya, ne gelecee ne de gemie ynelebilir.
Bylece gemie varlk atfetmekle hibir ey elde etmi olmadk nk ge
mie varlk atfedince, gemi bizim iin olmayan gibi oldu. Eer gemi ile
kendi imdiki zamanmz arasndaki kprleri atarak ie balamsak, gemi is
ter Bergson ve Husserlin ne srdkleri gibi olsun, ister Descartesm ne srd
gibi artk olmasn, nemi yoktur.
Gerekten de eer imdiki zamana dnyaya mevcut olmak olarak bir ayrca
lk atfedilirse, gemi sorununa yaklamak zere dnya-ii varln perspektifine
yerleilmi olur. nce u sandalyenin ya da u masann zamandalan olarak va
rolduumuz dnlr, zamansalm anlam dnya araclyla belirtilir. Oysa dn
yann ortasnda yer alndnda, artk olmayan eyi olmayan eyden ayrt etmenin
her trl imkn da yitirilir. Yine de u sylenecektir: artk olmayan ey en azn
dan olmutur, oysa olmayan eyin varlkla hibir trden hibir ilikii yoktur. Bu
dorudur. Ama dnya-ii ann varlk yasas, daha nce grdmz zere, u ba
sit szcklerle ifade edilebilir: Varlk vardr" bu ifade tm olumluluklarn yo
un tamln belirtir ve orada olmayan hibir ekilde tasavvur edilemez; ne bir iz
le ne bir bolukla ne bir anmsatmayla ve hatt ne de bir histerezis le yaplabilir
bu. Varolan varlk, kendini olmakla tketir; olmayan eyle ya da attk olmayan
eyle hibir alverii yoktur, ister radikal bir biiminde dile getirilmi, ister artk
... deil biiminde yumuatlm olsun, hibir olumsuzlama bu mutlak youn
lukta kendine yer bulamaz. Bu noktadan sonra gemi kendine gre dediince
varolabilir: kprler atlmtr. Varlk gemiini unutmu bile deildir: unutmak
bile bir balant tarz olurdu. Gemi, bir rya gibi varlktan kayp gitmitir.
Hem Descartesm hem de Bergsonun kavraylarnn ayn biimde dlanabil175

Je a n -P a u l Sartre

meinin nedeni, ikisinin de ayn eletiriye maruz kalmasdr. Sz konusu olan is

ter gemiin yok edilmesi, ister o gemite bir Ocak Tanrs mevcudiyetinin mu
hafaza edilmesi olsun, bu filozoflar gemii imdiki zamandan yaltmak suretiy
le onun yazgsn ayr bir yerde dnmlerdir; ve bilince ilikin kavraylar ne
olursa olsun bilince kendindenin varoluunu atfetmi, onu ne ise o olan gibi d
nmlerdir. yle olunca da gemii imdiki zamana balama abalarnda ba
arszla uramalar karsnda armann alemi yoktur, nk bu biimde ta
sarlanan imdiki zaman gemii btn gcyle reddedecektir. Zaman fenomeni
ni btnl iinde irdelemi olsalard grrlerdi ki benim" gemiim ncelik'
le benimkidir, yani benim olduum belli bir varla gre varolur. Gemi hi deil
dir, imdiki zaman da deildir, ama belli bir imdiki zamana ve belli bir gelecek
zamana bal olarak bizatihi kendi kaynana aittir. Claparedein bize szn et
tii o ben olmaklk [monte] any paralayacak znel bir nans deildir: ge
mii imdiki zamana balayan ontolojik bir mnasebettir. Gemiim, hibir za
man kendi "gemiliinin yaltlml iinde ortaya kmaz, hatt onun bu e
kilde varolabileceim dnmek bile sama olur: gemiim kkensel olarak bu
imdinin gemiidir. Burada ncelikle aydnlatlmas gereken ey de budur.
Paul, 1920 ylnda politeknik yksek okulunda renci idi diye yazyorum.
Kim idi? Elbette, Paul: ama hangi Paul? 1920deki gen adam m? Gelgelelim
politeknik yksek okulu rencisi nitelii atfedildii lde 1920 ylndaki ha
liyle dnlen Paule uyan olmak fiilinin tek ekim zaman imdiki zaman ki
pidir. Politeknik yksek okulu rencisi olduu srece, onun hakknda o,
...dtr" demek gerekir. Eskiden politeknik yksek okulu rencisi olan, gemi
haline gelmi bir Paul ise eer, imdiki zamanla her trl mnasebet kopmu
olur: o nitelii tam olan adam, yani zne, yklemiyle birlikte orada, I920'de
kalmtr. Bir anmsamann mmkn olarak kalmasm istiyorsak, bu varsaymda,
imdiki zamandan gelip gemile temas muhafaza eden bir tanmaya dayal sen
tezi kabul etmek gerekir. Bu sentez de eer kkensel bir varlk kipi deilse, tasar
lanmas imknsz bir sentezdir. Bylesi bir sentezin yokluunda, gemii o muh
teem yalnzlna terk etmemiz gerekecektir. Kald ki kiiliin byle ikiye bl
n ne anlama gelir? Proust, Benlern [Moi] ardk okluunu kabul eder, ama
bu kavray eer olduu gibi benimsenecek olursa, bizi bir zamanlar armc
larn karlam olduklar zmsz glklerin iine drecektir. Belki de, de
iiklik srasnda bir sreklilik olduu varsaym nerilecektir: bir zamanlar poli176

V arlk ve H ilik

:ekmk yksek okulu rencisi olan kii, 1920de varolduu gibi imdiki zaman
da da varolan ayn Pauldr. Kendisi hakknda daha nce o polteknik yksek
rkulunun rencisidir denen de, bugn o politeknik yksek okulunun eski
rencisidir denen de ayn Pauldr. Ama bu biiminde sreklilie bavurmak su
reliyle de iin iinden kamayz: eer hibir ey imdilerin akn tersine evi
rerek zaman dizisini oluturmuyorsa, sreklilik de her bir imdinm younluk
suz ve anlk ieriinden baka bir ey olmaz. Bir srekliliin olabilmesi iin bir
zemi olmaldr, sonra da bu gemi olmu bir ey ya da biri olmaldr; srekli:in zaman oluturabilmesi yle dursun, sreklilik zamanda aa kmak ve
kendisiyle birlikte deiiklii aa karmak iin zaman varsayar. 5u halde da
na yukarda belirsiz bir biimde ngrdmz eye geri dnyoruz: varln
gemi biimi altndaki varolu etkinliini srdrmesi kkensel olarak edimsel
imdiki zamanmdan belirmiyorsa, dnk gemiim bugnk imdiki zaman
mn bir tr geriye ynelik akml gibi deilse, gemii imdiki zamana balama
umudunu tmden yitiririz. u halde Paul hakknda O politeknik yksek okulu
rencisi idi derken, imdi varolan ve hakknda O krk yandad r dediim bu
Paul sz konusudur. Politeknik yksek okulu rencisi idi" derken kastm, gen
Paul deildir. Gen Paul hakknda, yle kald srece yle demek gerekir: O
var ve politeknik yksek okulu rencisidir. Ama krkndaki kii, politeknik
yksek okulu rencisi idi. Aslnda otuzundaki kii de ayn ekilde politeknik
yksek okulu rencisi idi. Ama bu otuz yandaki adam, bir zamanlar otuz ya
ndaki o adam olan krkndaki adam olmakszn ne olurdu? Ve krknda olan
adam da imdiki zamannn en u noktasnda politeknik yksek okulu renci
si "idi. Son olarak da krkndaki kii, hem otuzundaki kiiyi hem de gen adam
olma misyonunu idi kipinde tayan, Erlebnisin* bizatihi varldr. Bu Erlebnis
hakknda, bugn, o vardr denir; krkndaki kii ve gen adam iin de, zamann
da, onlar vardr denmitir; ama bugn, onlar gemiin parasdrlar ve bu ge
mi de u anda Bu gemi Pauln ya da bu 'Erlebnis'in gemiidirdeki anlamy
la vardr. Bylece dili gemiin tek tek btn zamanlan, farkl varlk kiplerin
de olmakla beraber hepsi de gerekten varolan ama hem olan hem de teki olmu
olan varlklar belirtir; gemiin temel zellii, bir eyin ya da birisinin gemii ol
maktr, bir gemie sahibizdir. Kendi gemiine sahip olan, u alettir, u toplum
dur, u adamdr. Sonradan somut gemiler halinde tikelleecek tmel bir ge
* Yaant, - n
177

Jean-Paul Sartre

mi yoktur. Tam tersine, ncelikle karmza kan, gemilerdir. Ve gerek so

run -bir sonraki blmde ele alacamz sorun- bu bireysel gemilerin gemii
oluturmak zere hangi sre araclyla birleebildiklerini kavramaktr.
Belki de bize, varolmu olan znenin imdiki zamanda hl varolduu bir
rnek seerek iin kolayna katmz syleyen bir itirazda bulunulabilir. Bize
daha baka rnekler verilecektir. rnein, lm olan Pierre hakknda yle di
yebilirim: Mzii severdi. Bu durumda zne de yklem de gemite kalmtr.
Ve bu gemi-olmanm ortaya kmasna hareket noktas salayacak imdiki Pi
erre diye biri yoktur. Buna katlyoruz. Hatt mzii sevmenin Pierre iin asla
gemi olmadn da kabul ediyoruz. Pierre onun kendi mzik sevgisi olan bu
mzik sevgisinin hep zamanda olarak kald; mzii seven canl kii bu mzik
sevgisinin ard sra yaamn srdrm deil, o mzik sevgisi de bu canl kii
nin ard sra varln srdrm deil. Dolaysyla burada gemi olan ey, mzii-seven-Pierredir. Ve biraz nce sorduum soruyu sorabilirim: bu gemi-Pierre kimin Gemiidir? Salt varlk olumlamas olan tmel bir imdiki zamana k
yasla gemi olamaz; u halde benim imdiki etkililiimin gemiidir. Gerekten
de Pierre benim-iin (var) oldu ve ben de onun-iin (var) oldum, ileride grece
imiz gibi, Pierrein varoluu iliklerime kadar ilemitir, daha Pierrein saln
da, o zamanlar benim imdiki zamanm olan, dnya-nde, benim-iin ve bakas-iin bir imdiki zamann, o zamanlar benim olduum bir imdiki zamann
paras olmutur. Dolaysyla, kaybolmu somut nesneler, hayatta kalan bir kii
nin somut gemiinin paras olduklar lde gemitirler. lmde dehet ve
rici olan ey, der Malraux, yaam Yazgya dntrmesidir. Yani lm, bakas-iin-kendi-iini sradan bir bakas-iin durumuna indirger. lm olan Pierrem varlndan, bugn zgrlm iinde tek ben sorumluyum. Hayatta ka
lan birinin somut gemiinin teknesine alnarak kurtarlamam olan llere ge
lince, onlar gemi deildirler, kendileri de gemileri de yok olup gitmitir.
Demek ki gemilerine sahip olan varlklar vardr. Biraz nce gemie sahip
olanlara rnek olarak fark gzetmeksizin bir aletten, bir toplumdan, bir insan
dan sz ettik. Acaba hakl mydk? Sonlu olan her varolua kkensel olarak bir
gemi atfedilebilir mi, yoksa aralarndan yalnzca baz kategorilere mi bir ge
mi atfetmek gerekir? Bir gemie sahip olmak nosyonunu, bu ok zel nosyo
nu daha yakndan incelediimiz takdirde bu sorunun yantn daha kolay belir
leyebileceiz. Bir arabaya ya da yar atlarna sahip olunduu gibi bir gemie
178

V arlk ve H ilik

'sahip olunamaz. Yani gemi, rnein, benim kendi dolmakalemimin dnda

kaldm gibi, kendisinin kesinlikle dnda kalan imdiki bir varlk tarafndan
edinilemez. Ksacas, edinmenin genellikle edinenden edinilene ynelik bir d
sal mnasebeti ifade ettii balamda edinmek deyimi burada yetersizdir. Bura
da dsal mnasebetlerden sz edersek, gemi ile imdiki zaman arasndaki a
lamayacak uurumun stn rtm, gemi ile imdiki zaman da aralarnda
gerek iletiim olmayan iki olgusal veri haline getirmi oluruz. Bergsonun anla
d biimiyle, gemi ve imdiki zamann mutlak olarak i ie gein ilii bile
gl zemez, nk gemiin imdiki zamanla dzenlenmesinden ibaret
olan bu yorum, temelde bizatihi gemiten gelir ve bir ikamet etme mnasebetin
den ibarettir. O durumda gemi gerekten de imdiki zamann iindeymi gibi
tasarlanabilir, ama byle yapmakla bu ikinlii rman dibindeki bir tan iknliinden baka trl gstermenin aralarndan da kendimizi yoksun brakm
oluruz. Gemi, imdiki zamana gerekten de musallat olabilir, ama imdiki za
man olamaz; kendi kendinin gemii olan imdiki zamandr. Dolaysyla gemi
in imdiki zamanla mnasebetleri gemiten kalkarak incelenirse, aralarndaki
i ilikiler asla kurulamaz. Bunun sonucu olarak, imdiki zaman ne ise o olan
bir kendinde, bir gemie sahip olamaz. Chevaliernin tezm desteklemek ze
re verdii rnekler, zellikle de histerezis olgular, maddenin gemiinin o mad
denin imdiki zaman zerindeki etkisini ortaya koymaya imkn vermez. Nite
kim bu rneklerden hibiri mekanikilikteki determinizmin sradan yntemle
riyle yorumlanamaz. u iki ividen bir tanesi, der Chevalier, imdi imal edilmi
tir ve hi kullanlmamtr, teki erilmi, sonra da eki darbeleriyle dzeltil
mitir: her ikisi de kesinlikle birbirinin ei gibi grnr. Bununla birlikte ilk e
ki darbesinde biri doruca akld yere saplanacak, oysa teki yemden erilecektir: gemiin etkisidir bu. Bize gre burada gemiin etkisini grmek iin bir
miktar kendini aldatmak gerekir; younluk olan varln bu anlalamaz aklam yerine, mmkn olan yegane aklamay ikame etmek kolaydr: bu ivilerin
d grnleri birbirine benzer ama imdiki molekl yaplar belirgin bir ekil
de farkldr. Ve molekllerin imdiki durumu hep bir nceki durumun kesin so
nucudur, bu da bilim adam iin gemiin sreklilii altnda bir andan tekine
gei olduu anlamna deil, yalnzca fizik zamann iki annn ierikleri arasn
da tersine evrilmez bir balant bulunduu anlamna gelir. Gemiin bu srek
liliine kant olarak bir ham demir parasndaki mknatslanmann histerezisini
179

Jean -P au l Sartr

gstermek de daha ciddi bir kant saylamaz: nitekim burada sz konusu olan,
bir fenomenin kendisini ortaya karan nedenden sonra da varln srdrme
sidir, nedenin gemiteki neden olarak sregiden varl d eil. Suyun yzeyinden
geen ta oktan glcn dibine inmi olduu halde yaratt dairesel dalgalar
i ie, suyun yzeyini katetmeye devam ederler: bu fenomeni aklamak iin hi
kimse kalkp da gemiin bilmem hangi etkisine arda bulunmaz; buradaki
mekanizma hemen hemen grnr haldedir. Histerezis olgular da farkl tipte bir
aklamay gerektirir gibi grnyor. Aslnda ok aktr ki sahip olann edilgin
olabileceim dndren ve bu haliyle de kulaa garip gelmeyen bir sahiplenme
kipi varsaydran bir gemie sahip olmak" sz maddeye uygulandnda, ken
di kendisinin gemii olmak szyle deitirilmelidir. Gemi, ancak orada,
kendinin ardnda kendi kendisinin gemii olmakszn varolmas mmkn ol
mayan bir imdiki zaman iin vardr; yani varlklar iinde kendi gemi varlk
lar soru konusu olan, kendi gemilerini daha olacak olan varlklarn gemii
vardr. Bu aklamalar kendindenin kendi gemiine sahip olduu fikrini a priori olarak reddetmemize imkn verir (bu da elbette onu imdiki zamann iine
yerletirmek zorunda olduumuz anlamna gelmez). C anllarn gemii sorunu
nu kesin bir zme balamayacaz. Yalnzca unu gstereceiz: eer yaama
bir gemi atfetmek gerekseydi -b u da hibir ekilde kesin deildir-, bunu an

cak yaamn varlnn bir gemi ierecek biimde olduunu kantladktan son

ra yapabilirdik. Ksacas, ncelikle canl maddenin fiziksel-kimyasal bir sistem

den baka bir ey olduunu kantlamak gerekir. Gemie daha gl acilyet ve

rerek onu yaamn zgnlnn kurucusu gibi gstermekten ibaret aksi yn

de bir aba -Chevaliernin abas- tmyle anlamdan yoksun bir ucTTepov npo-

xepov [husteron proteron]* olur. Yalnzca insan-gereklii iin bir gemi teza
hr eder, nk daha nce ortaya konduu gibi insan-gereklii, ne ise o daha
olacak olandr. Gemi, kendi-iin araclyla dnyaya gelir, nk kendi-iinin
Ben vanm", bir Ben kendime varm biimindedir.

O halde idi ne anlama gelir? ncelikle, bunun bir geili fiil olduunu g

ryoruz. Paul yorgundur dediimde, bildirme koacnn ontolojik bir deer ta

dna itiraz etmek belki mmkndr, belki burada yalnzca bir ierme imi

grmek istenir. Ama Paul yorgun idi" dediimizde, idinin temel anlam apa
k ortadadr: imdiki Paul, gemiteki bu yorgunluu ekmi olmaktan haliha* ncelik sonrahk karmaas, nceyle sonray kartrmak. Zamanla ilgili bir mantk hatas, -n

180

V ah k ve H ilik

urda sorumludur. Bu yorgunluu varl ile birlikte tamasayd, o halin unutul551 bile olmazd, bir olmamakla kesinlikle zde olan bir artk-olmamak

r'.urdu. Yorgunluk kaybolup gitmi olurdu. u halde imdiki varlk kendi gemi
inin temelidir; ve idi nin aka ortaya koyduu da bu temel olma zelliidir.
Ama sanlmasn ki varlk bu gemii ilgisizlik kipinde ve bu gemi tarafndan
derinlemesine deitirilmeksizin kurar: idi demek, imdiki varln bizzat ken
disi o gemi olarak kendi varlnda kendi gemiinin temelini daha olacak de
mektir. Bunun anlam nedir; imdiki zaman nasl gemi olabilir?
Sorunun pf noktas imdiki zamanla gemi zamanlar arasnda araclk eder
ken ne tmyle imdiki zamanda ne de tmyle gemite olan, idi teriminde
yatyor elbette. Gerekten de idi ne imdiki zamanda ne gemite olabilir, n
k bu durumda zamanda ierilmi olurdu, zaman da onun varln imlerdi. u
halde idi" terimi imdiki zamann gemiin iine doru yapt ontolojik sra
may belirtir ve bu iki zamansallk kipinin kkensel bir sentezini temsil eder. Bu
sentezden ne anlamak gerekir?
Uk nce, idi teriminin bir varlk kipi olduunu gryorum. Bu balamda
ben kendi gemiimim. Ona sahip deilim, oyum: dn yaptm bir harekete, ta
kndm bir tavra ilikin olarak bana sylenenlere kar ilgisiz kalmam: krlrm
ya da keyiflenirim, isyan ederim ya da kulak asmam; sylenenler, iliklerime ka
dar etkilemitir beni. Gemiimle balarm koparmam. phesiz, uzun vadede
bam koparmaya kalkabilirim, ben artk eskiden olduum kii deilim ek
linde bir aklama yapabilirim, deitiimi, gelitiimi ne srebilirim. Ama bu
rada kendini olduu haliyle sunan ikincil bir tepki sz konusudur. u ya da bu
noktada kendi gemiimle aramdaki ontolojik ball yadsmak, onu yaam
mn btn bakmndan olumlamak demektir. En u noktada, lmmn ksa
ck an iinde, gemiimden bakaca bir ey olmayacam. Beni yalnzca bu ge
mi tanmlayacaktr. Sophoklesin Trakhis Kadnlar nda Deianeiraya sylettii
u szlerle ifade etmek istedii de budur: lmllerin yaam hakknda hkme
varlamayaca ve onlar lmeden bu yaamn mutlu mu yoksa mutsuz mu oldu
unun sylenemeyecei ok eskiden beri insanlar arasnda dstur bellenmitir.
Malrauxnun, daha yukanda andmz tmcesinin anlam da budur: lm ya
am yazgya dntrr. lm an geldiinde zarlann artk atlm olduunu,
oynayacak tek bir kart bile kalmadn dehet iinde fark eden inanl kiiyi y
kan ey de yine budur. lm bizi bize ulatrr, ebediyet bizi neysek ona dn
181

Jean -P au l Sartre

trr. lm annda varz, yani bakasnn yarglan karsnda savunmaszz; ne

olduumuz hakknda gerekten karar verilebilir, her eyi bilen bir zekann yapa
bilecei muhasebeden kurtulma ansmz kalmamtr. Ve son pimanlk da s
tmzde yava yava younlap katlam olan btn o varl krp gemek iin
gsterdiimiz btnlkl bir abadr, olduumu?: eyle aramzdaki balar kopar
mak iin son bir atlmdr. Btn bunlar beyhudedir: lm, geri kalan her eyle
beraber bu atlm da dondurur, onu herhangi bir etken olarak, ancak btnlk
ten kalkarak anlalabilecek tekil bir belirleme olarak kendisinden ncekilerle bi
leime sokar. lmle birlikte kendi-iin de, artk btnyle gemie kayd l
de, bir daha deimemecesne kendindeye dnr. Dolaysyla gemi, oldu
umuz kendindenin hep byyen toplamdr. Bununla birlikte, lmediimiz s
rece zdelik kipinde bu kendinde deiliz. Kendindeyi daha alacak olanz. Kin,
genelde lmle birlikte son bulur: nk insan gemiiyle buluur, o gemi olur,
ama gemii olmaktan sorumlu deildir. Kii yaad srece duyduum kinin
nesnesidir, yani onu gemii dolaysyla knarm ve bunu yalnzca o gemi ola
rak deil, gemiini her an varla geri alan olarak ve varlkta tutan olarak, ge
miinden sorumlu olan olarak yaparm. Kinin insan daha nce olduu eyin iin
de dondurduu doru deildir, yle olsayd km lmden sonra da varln sr
drrd: daha nce ne idiyse imdiki varlnda da zgrce o olan canlya kin
beslenir. Ben kendi gemiimim ve ben gemiim olmasaydm, gemiim benim
iin de kimse iin de artk varolmazd. Gemiimin imdiki zamanla hibir iliki
si kalmazd. Gemiimin imdiki zamanla hibir ilikisinin kalmamas bu gemi
in olmam olmas demek deildir, yalnzca onun varlnn ortaya karlamaz
hale gelmesi demektir. Ben, gemiimin bu dnyada bulunmasna arac olan ki
iyim. Ama unu iyi anlamak gerekir ki gemiime varlk veren ben deilim. Ba
ka trl sylenecek olursa, gemiim benim kafamdaki ona dair tasavvur ola
rak varolmaz. Gemiim, onu kafamda tasavvur ettiim iin var deildir. Ben
kendi gemiim olduum iindir ki bu gemi dnyaya dahil olur ve ben gemi
imin dnya-iinde-olmasmdan kalkarak, birtakm psikolojik sreler uyarnca
onu kafamda tasavvur edebilirim. Gemiim, benim daha olacak olduumdur
ama yine de doas itibariyle benim iin mmkn olanlardan farkldr. Ayn za
manda da olacak olduum mmkn olan, benim iin somut bir mmkn olan
olarak kalr, ve daha az bir derecede olmakla birlikte tersi de mmkn olan ola
rak kalr. Buna karlk gemi, hibir trden hibir imkn olmayandr, imkn182

V arlk ve H ilik

_mn tketmi olandr. Olmaya muktedir olduum hibir eye bal olmayan,
riablece her eyi oktan kendinde olmu olan eyi daha olacam. Kendisi ol
duum gemii daha olacak olmam yledir ki, onu olmamamn hibir olana
Yoktur. Sanki onu deitirebilirmiim gibi onun tm sorumluluunu stlenirim

ve yine de ondan baka bir ey olamam. Daha ileride greceimiz gibi, bir gele
cee sahip olmu olan bir eski-imdi olarak gemiin an lam m deitirme imk
nn hep muhafaza ederiz. Ama gemiin ieriinden, o haliyle ne bir ey atabi
lir, ne de ona bir ey ekleyebilirim. Baka trl sylersek, olmu olduum gemi,
ne ise odur; dnyadaki eyler gibi bir kendindedir. Ve gemile srdrmek zo
runda olduum varlk mnasebeti de kendinde trnden bir mnasebettir. Ya
ni kendiyle zdeleme trnden bir mnasebettir.
Ama te yandan da ben gemiim deilim. Gemiim deilim, nk ben ge
miim idim. Bakasnn kini beni her zaman artp fkelendirir: olduum kiide
olmu olduum kiiden nasl nefret edilebilir? Antik bilgelik bu olgu zerinde ok
durmutur: kendim hakknda, dile getirdiim anda bir yanla dnmeyecek
hibir ey syleyemem. Hegel de bu kant kullanmaktan ekinmemitir. Ne ya
parsam yapaym, ne sylersem syleyeyim, onu olmak istediim anda, esasen
onu yapyor idim, onu sylyor idim. Ama bu amaz biraz daha yakndan incele
yelim: bu kanta gre, bana ilikin olarak vardm her yarg o yargya vardm
zaman esasen yanltr, yani baka ey haline gelmitir. Peki, baka eyden ne an
lamak gerekir? Bundan, imdiki varoluu reddedilenle ayn varolusal tipte bir
insan-gereklii kipi anlyorsak, bu demektir ki zneye yklemini atfederken bir
hata yaptk ve bir baka yklem hl atfedilebilir: sadece, bu yklemi dolaysz
gelecekte hedeflemek gerekir. Ayn ekilde, bir kuu tam grd yerde hedef
alan avc onu skalar, nk ku, mermi oraya ulatnda artk o yerde deildir.
Buna karlk biraz ileri tarafa, kuun henz ulamad bir noktaya nian alrsa
isabet ettirecektir. Eer ku artk o yerde deilse bu zaten baka bir yerde olduu
iindir; her ne olursa olsun, ku herhangi bir yerdedir. Ama greceimiz gibi, bu
Eleac devinim kavran derinlemesine hataldr: eer gerekten "Ok ABdedr
denilebilirse, o takdirde devinim de bir duraanlklar dizisi olur. Ayn ekilde,
eer daha imdiden artk olmadm olduum, artk kendisi de varolmayan son
suzca ksa bir ann olduu dnlrse, bir byl fenerden grnen imgeler
gibi birbiri ard sra gelen bir dizi donmu durumdan oluturulmu olurum. O
olmamamn nedeni, yarg koyucu dnce ile varlk arasndaki hafif bir zaman
183

Jean -P au l Sartre

fark ya da yarg ile olgu arasndaki bir gecikme deil, ilke olarak, dolaysz var
lmda, kendi imdiki halimin imdisi iinde o olmamamdr. Ksacas, olmu ol
duum eyin nedeni, bunun bir deiim olmas, varln homojenlik iinde heterojenlie gei gibi dnlm bir olu [devenir] olmas deildir; tersine, bu
rada bir olu bulunabilmesinin nedeni, ilke olarak, varlmn varlk tarzlarmla
homojen olmamasdr. Dnyay, varlk ve varlk-olmayanm sentezi olarak d
nlen olu araclyla aklamak acelecilik olur. Ama olu srecindeki varln
bu sentez olabilmesi iin onun kendi hiliini kuran bir edimle kendiliinden bu
sentez olmas gerektii hi dnlm mdr? Daha nce ne idiysem o olmak
tan zaten kmsam da, benim varlkta tuttuum hileyici bir sentezin birliiyle
yine de o olmam gerekir, yoksa artk olmadm eyle hibir trden hibir ili
kim olmazd ve youn olumluluum, olu iin vazgeilmez olan varlk-olmayan zorunlu olarak darda brakrd. Olu bir veri, dolaysz bir varlk kipi olamaz,
nk eer byle bir varlk dnrsek, ve varlk-olmayanm onunla ilikisi an
cak yanyanalk olabilir ve dayatlan ya da dardan getirilen hibir yap onlar
kaynatramaz. Varln ve varlk-olmayanm balants ancak ieriden olabilir:
varlk-olmayan, varlk olduu srece varln iinde ortaya kmak zorundadr,
varlk da varlk-olmayanm iinde svrilmelidir ve bu bir olgu ya da bir doa ya
sas olamaz, bu yalnzca kendi kendisinin varlk hilii olan varln ortaya k
dr. Dolaysyla ben kendi kendimin gemii deilsem, bu ancak olu kipinde
olabilir, ancak gemiim olmamak iin onu daha olacak olduum olarak ve gemiim
olmak iin onu daha olmayacak olduum olarak olabilirim. Bu bizi, idi kipinin do
as zerinde aydmlatsa gerektir: ben ne idiysem o deilsem, bunun nedeni esa
sen deimi olmam deildir, nk byle bir durum esasen verilmi olan zama
n varsayar; bunun nedeni, kendi varlma nispetle olmamann i balant kipin
de olmamdr.
Bylece, kendi gemiim olduum srecedir ki onu olmayabilirim; hatt o
gemi olmamamn yegane mmkn temeli, kendi gemiim olmann bizatihi
zorunluluudur. Aksi takdirde, zaten kendisi de olmamann kipinde kendi ge
miini daha olacak olan ve kesinlikle darda kalan bir tann gznden bakl
madka, her an, ne gemiim olacam ne de olmayacam.
Bu aklamalar, olduumu sylediim eyi esasen artk olmadm konusun
da ve yalnzca bu konuda direten Herakleitos kkenli pheciliin ierdii hata
y anlamamza yardm edebilir. phe yok ki olduum konusunda sylenebile
184

V arlk ve H ilik

cek tek ey, onu olmadmdr. Ama, onu esasen artk olmadm ilen srmek
de yanl bir ifadedir, nk bununla kendinde-varlk anlalyorsa, ben olduum eyi asla olmadm; te yandan, onu olduumu sylerken hata yaptm so
nucu da kmaz, nk onu olmamak iin onu olmam gerekir: onu idi kipin
de olurum.
Bylece, kendinde-varlk anlamnda olduum sylenebilecek eylerin hepsi de
.o hiddetlidir, o memurdur, o keyifsizdir) tam bir smsk younluk ile her za
man benim ge?ni$imdir. Olduum eyi gemite olurum. Ama bir baka yandan
da bu ar olmak younluu benim arkamdadr, onu benden kopartan, balan
tsz ve katlmsz bir ekilde onu benim erimim dna dren mutlak bir me
safe vardr. Mutlu idiysem, mutlu olmusam, bunun nedeni mutlu olmamamdr.
Ama bu mutsuz olmam anlamna gelmez: yalnzca gemite mutlu olabilirim de
mek deildir; ben bir gemie sahip olduum iin varlm bylece ardm sra
tayor deilim: gemi, aslnda, beni geriden doru [par-derriere] olduum ey
olmaya mecbur eden o ontolojik yapdan ibarettir. Idinin tad anlam ite
buradadr. Kendi-iin, tanm gerei, kendi varln stlenmek [assumer] mec
buriyeti alanda varolur ve kendi-iinden bakaca bir ey olamaz. Ama kendi var
lm tam da ancak bu varl yeniden kavramakla stlenebilir ve bu da kendiiin ile varl arasna belli bir mesafe koyar. Kendinde kipinde olduumun olum
lamasyla bu olumlamadan kurtulurum, nk bu olumlama kendi yaps iin
de bir olumsuzlama ierir. Bylece kendi-iin, olduunu kendi-iin olmasndan
ve onu daha olacak olmasndan tr, olduunun her zaman tesindedir. Ama
ayn zamanda da kendi-iinin arkasnda duran ey bir baka varlk deil, gerek
ten de onun varldr. Basite, kendi-iinin varlk tipini vasflandran idinin an
lamm, yani kendi-iinin kendi varlyla ilikisini byle anlyoruz. Gemi, ge
mite kalm olan olarak olduum kendindedir.
Geriye, kendi-iin nasl kendi kendisinin gemii idi, bunu incelemek kal
yor. Kendi-iinin, kendindenin kendini temellendirmek zere kendini hiledii
kkensel edimde ortaya ktn biliyoruz. Kendi-iin, kendisi olmak adna ken
dindenin baanszl eklinde kendini ortaya koyan olarak kendi kendisinin te
melidir. Ne var ki buna ramen kendindeden kurtulmay baarabilmi deildir.
Gemite kalan, kendinde-varlm srdrrken, kendi-iinin kkensel olumsal
l olarak ona musallattr. Kendi-iin asla kendindeye ulaamaz, kendini asla u
ya da bu olan olarak kavrayamaz, ve ne ise o olan kendine mesafeli olmaktan da
185

Jean -P au l Sartre

kamamaz. Bu olumsallk, kendi-iinin asla olm ad ama bizatihi geride kal

imde muhafaza edilen gemi arlk olarak daha olacak olduu bu uzak arlk,
olgusallktr [facticite], ama ayn zamanda da gemitir. Olgusallk ve gemi bir
ve ayn eyi gstermeye yarayan iki szcktr. Nitekim Gemi, Olgusallk gibi,
olmamamn hibir imkn olmakszn daha olacak olduum kendindenin sarslmaz olumsalldr. Zorunluluk vasfyla deil ama olgu vasfyla, olgusal zorunlu
luun kanlmazldr. Gemi, motivasyonlarmn ieriini belrleyemeyen ol
gusal varlktr, ama bu motivasyonlar kendi olumsallyla dondurur, nk bu
motivasyonlar gemii ne ortadan kaldrabilirler ne de deitirebilirler, tam tersi
ne gemi, bu motivasyonlarn deitirmek zere zorunlu olarak beraberlerinde
gtrdkleri eydir, kendisinden kamak zere muhafaza ettikleri eydir, bizatihi
onu olmama abalar iinde daha olacak olduklar eydir, kendilerim ondan kal
karak ne iseler o kldklar eydir. Gemi, benim yaadm her an diplomat ya da
denizci olarak deil ama retmen olarak varolmama yol aan eydir bu varl
, ona asla ulaablmeksizn yalnzca oynayabilsem bile. Eer gemie dnemyorsam, bu onu ermd brakan birtakm sihirli gler yznden deil, sadece onun
kendinde olmas ve benimse kendim-iin olmam yzndendir; gemi, onu yaayabilmeksizin olduum eydir. Gemi, tzdr. Bu balamda Descartesn cogitosunun aslnda yle formlletirlmesi gerekirdi: Dnyorum, yleyse var
idim. Yanltan ey, gemiin ve imdiki zamann belirgin homojenliidir. nk
dn duyumsadm utan, onu duyumsam olduum zaman kendi-iin idi.
Onun bugn de kendi-iin olarak kald sanlmakta, dolaysyla buradan hareket
le, hatal bir ekilde, ona dllemiyorsam bunun nedeni artk olm am asdr sonu
cuna varlmaktadr. Ne var ki doruya ulamak im bu mnasebeti tersine evir
mek gerekir: gemi ve imdiki zaman arasnda mutlak bir heterojenlik vardr,
eer gemie dnemiyorsam, bunun nedeni gemiin olduu dur. Ve benim o ola
bilmemin tek yolu zdeletirme formunda kendimi gemite yitirmek zere biz
zat benim kendinde olmamdr: bu da esasen bana verilmemi olan eydir. Nite
kim dn duyumsadm ve kendi-iin utan olmu olan o utan, imdi de hl
utantr ve kendi z araclyla hl kendi-iin olarak betimlenebilir. Ama ken
di varl iinde kendi-iin deildir artk nk yansyan-yanstan gibi, deildir ar
tk. Kendi-iin olarak betimlenebilir bir halde, utan sadece vardr. Gemi, ken
dini, kendinde hahne-gelmi, kendinde olmu kendi-m gibi verir. O utan, onu
yaadm lde ne ise o deildir. Ama imdi, madem k utanc idi kipinde ya
186

V arlk ve H ilik

yorum, yle diyebilirim: bu bir utan idi; utan benim arkamda, utan idi hali
ne gelmitir; kendindenin srekliliine ve deimezliine sahiptir, kendisi iin d
lm tarihte ebedidir, kendindenin kendi-kendisine olan btn aidiyetine sa
hiptir. u halde, hem kendi-iin hem de kendinde olan gemi, bir anlamda, n
ceki blmde betimlediimiz deere ya da kendiye benzer; deer gibi, gemi de
ne deilse o olan ve ne ise o olmayan varln ne ise o olanla belli bir sentezini tem
sil eder. Gemiin silinip giden bir deerinden ite bu anlamda sz edilebilir. An
nn, idi kipinde olduumuz varln, ona belli bir iirsellik kazandran bir varlk
younluuyla kendini bize sunmas buradan gelir. Bir acy ekmi idik, ama bu
ac kendini gemite dondururken bir kendi-iinin anlamn sunmaktan gen dur
maz, yine de bakasnn zdrabnm, bir heykel zdrabnm sessiz sabitliiyle, ken
di kendisinde varolur. Kendini varettirmek iin kendinin huzuruna kmaya ihti
yac yoktur artk. Bu ac vardr, ve tersine, onun kendi-iin olma zellii, kendi
varlnn varl olma kipinden uzak olan basit bir varlk tarzna, bir nitelie d
nr. Psikologlar psiii gemite dndkleri iin, bilinci, kendinde bir deiik
lik yapmakszn, bu psiii etkileyebilen ya da etkileyemeyen bir nitelik olarak ne
srmlerdir. Gemi psiik nce vardr ve sonra kendi-iindir, tpk Perrein (n
ce Pierre, sonra) sarn olmas, su aacn (nce aa, sonra) bir nar olmas gibi.
Ama zellikle de bu yzden deere benzeyen gemi, deer deildir. Kendiiin, kendi varlnn tesine geerek ve onu temellendirerek deerin iinde ken
di haline gelir, kendindenin kendi tarafndan yeniden ele geirilmesi [reprise de
len-soi par le soi] sz konusudur; varln olumsall bu olgudan tr yerini
zorunlulua brakr. Gemi, bunun tersine, ncelikle kendindedir. Kendi-iin,
kendinde tarafndan varlkta tutulur ve varlk nedeni de kendi-iin olmak deil
dir artk: kendi-im, kendinde haline gelmitir ve bu yzden bize saf olumsall
iinde grnr. Gemiimizin yle ya da byle olmas iin hibir neden yok
tur: gemiimiz, olgu olarak, dikkate alnmas gereken salt olgu olarak, nedeni
bulunmayan olarak, kendi dizisinin btnl iinde belirir. zetle gemi, de
itirilmi deerdir, kendinde tarafndan yeniden ele geirilmi kendi-iindir,
gemi kendindenin yanstan iin yans olarak da yans iin yanstan olarak da
varolamayacak kadar younlatrd kendi-iindir, sadece yans-yanstan ifti
nin kendinde gstergesi olarak varolabilir. Gemi, ite bu yzden, deeri ger
ekletirmek isteyen ve kendinin srekli namevcudiyetinin verdii idaralmasmdan kamak isteyen bir kendi-imin hedefledii nesne de olabilir gerektiinde.
187

Jea n -P a u l Sartre

Ama z gerei deerden radikal bir ekilde ayrdr: tam da hibir emir kipini
karsanamayaca gsterme kipidir, gemi her kendi-iinin kendine zg olgu
sudur, idimin olumsal ve deitirilemez olgusudur.
Gemi bylece kendindenin yeniden kavrad ve boduu bir kendi-iindir. Bu nasl olabilir? Bir olay iin gemi-olmann, bir insan-gereklii iin de bi
gemie sahip olmann ne anlama geldiini betimledik. Gemiin, kendi-iinin
varlk/olmak yasas olduunu, yani bir kendi-iinin olabilecei her eyi orada,
kendi arkasnda, erimdmda olmak zorunda olduunu grdk. Hegelin Wesen
st was gewesen ist szn ite bu balamda kabul edebiliriz. zm gemitedir,
onun varlk/olmak yasas budur. Ama kendi-iinin somut bir olaynn neden
gemi haline geldiini aklamadk. Bir kendi-iin kendi gemii idiyken nasl
yeni bir kendi-iinin daha olacak olduu gemi haline gelir? Gemie gei, var
lk deiimidir. Bu deiim nasl olur? Bunu anlamak iin, imdiki kendi-iinin
varlkla mnasebetini kavramak gerekir. Bylece, daha en bata ngrebilecei
miz zere, gemiin aratrlmas bizi imdiki zaman aratrmaya gnderir.
B) imdiki Zaman
Kendinde olan gemiten farkl olarak, imdiki zaman kendi-iindir. imdiki
zamann varl nedir? imdiki zamana zg bir kartlk vardr: imdiki zaman
bir yandan genellikle varlk olarak tanmlarz, henz olmayan gelecee ve artk
olmayan gemie kart olan ey imdiki zamandr. Ama te yandan imdiki za
man olmad eylerin tmnden, yani gemiten ve dolaysz gelecekten kurtar
ma iddias tayacak kesin bir analiz de, aslnda, ok kck bir andan, yani
Husserlin Zamann sel Bilinci zerine D erslerinde iaret ettii gibi, sonsuza ka
dar gtrlm bir blnmenin ideal teriminden baka bir eye, bir hilikten
baka bir eye ulaamayacaktr. Bylece nsan-gerekliini aratrmaya yeni bir
adan yaklatmz her seferde olduu gibi, o ayrtmlamaz iftle, Varlk ve
Hilikle yeniden karlayoruz.
imdiki zamann ilk anlam nedir? uras aktr ki imdiki zamanda varolan
ey mevcudiyet vasfyla teki varolularn hepsinden de ayrlr. Yoklama srasnda,
asker ya da renci, varlm olumlamak zere Burada!* diye karlk verir. Ve
* Burada kullanlan presem ! ifadesi, mevcut! eklinde de evrilebilir. Ayn kelim enin mev
cut" ve im di anlamlan hep aklda tutulmal, - n
188

Varlk ve H ilik

mevcut/imdi [present], gemiin olduu kadar namevcut'un da zttdr. Nitekim

mevcutun anlam, ...e mevcut olmaktr.* Dolaysyla kendimize unu sormamz ge
rekir: imdiki zaman neye mevcut olmaktr ve kim mevcuttur. Bu soru daha son
ra hi phesiz bizi imdiki zamann bizatihi varln aydnlatmaya gtrecektir.
Benim imdiki zamanm mevcut olmaktr. Peki, neye mevcut olmaktr? Bu
masaya, bu odaya, Parise, dnyaya, ksacas kendinde-varla. Ama bunun ter
sine, kendinde-varlk da bana m mevcuttur? Ya da kendinde-varlk da bana, o
olmayan kendinde-varla m mevcuttur? Eer byle bir ey olmu olsayd im
diki zaman mevcudiyetlerin karlkl mnasebeti olurdu. Ama bye bir eyin
sz konusu olmadm grmek zor deildir. ...e mevcut olmak, mevcut olan
varln, kendisine mevcut olduu varlklarla kurduu isel mnasebettir. Hi
bir durumda basit bir d yaknlk ilikisi sz konusu olamaz. ...e mevcut olmak,
kendinin dnda, ...nm yannda varolu anlamna gelir. ...e mevcut olabilen,
kendi varl iinde bu varln baka varlklarla varlk/olmak mnasebeti iin
de olaca biimde olmak zorundadr. Bu iskemleyle ontolojik bir sentez mna
sebeti iinde birlemisem, orada bu iskemlenin varlnda bu iskemle olmayan
olarak varsam bu iskemleye mevcut olabilirim. Dolaysyla ...e mevcut olan var
lk kendinde dinginlik halinde olamaz; kendinde, gemi olamad gibi imdi
ki zaman da olamaz: kendinde, sadece vardr. ki kendinde-varlkla birliktemevcut [copresent] olan ve kendine mevcut olmaya muktedir olan bir varln
bak asndan baka hibir yerde bir kendinde-varlkla bir baka kendindevarlk arasnda ezamanllk sz konusu olamaz. u halde imdiki zaman ancak
ve ancak kendi-iinin kendinde-varla-mevcut olmasdr. Ve bu mevcudiyet bir
arzilik sonucu, bir ezamanllk mnasebetinin sonucu da olamaz; tersine, her
trl ezamanllk mnasebeti tarafndan varsaylm olandr ve kendi-iinin on
tolojik yaps olmak zorundadr. Bu masa insan-gerekliinin bir mevcudiyet
olarak musallat olduu bir dnyada bu iskemleye mevcut olmak zorundadr.
Baka trl syleyecek olursak, sonradan varla mevcut olmak iin nceden kendi-iin olacak bir varlk tr tasarlanamaz. Ama kendi-iin, kendini kendi-iin
varlk klarak varla mevcudiyet haline gelir ve kendi-iin olmaktan karak
varla mevcudiyet olmaktan kar. Kendi-iin, varln farkmdal olarak ta
nmlanr.
* ...e mevcut olm ak ifadesi, (dnya)ya mevcut olmak", (blm c)e mevcut olm ak gibi ifade
lerde yer alan yapnn genelletirilmi biimidir. ~n
189

Jean -P au l Sartre

Kendi-iin kendini acaba hangi varla mevcut klmaktadr? Bunun yant

aktr: kendi-iinin mevcut olduu her kendinde-varla. Ya da daha iyisi., ken
di-iinin mevcudiyeti, bir kendinde-varlk btnlnn olmasn mmkn k
lan eydir. Zira, bu, varlk olarak varla mevcut olma kipi dolaysyla kendi-ii
nin dier varlklardan daha ziyade zel bir varla mevcut olmas imknn orta
dan kaldrm olur. Kend-iinn varoluunun olgusall onun baka yerde deil
de burada olmasn salasa bile, burada olmak mevcut olmak deildir. Burada-olmak yalnzca kendindenin btnlne mevcut olmann gerekletii perspekti
fi belirler. Kendi-iin, varlklarn bir ve ayn mevcudiyet iin olmalarn bu yoldan
salar. Varlklar, kendilerini, brlkte-mevcut olanlar olarak, adna mevcudiyet de
mlen tam bir ekstatik kurban edile kendi-iinin kendi kanyla onlar birletirdi
i bir dnyada aarlar. Kendi-iinin kurban ediliinden nce varlklarn bera
berce de ayn ayr da varolduklarm sylemek mmkn deildir. Ama kendi-iin
imdiki zaman dnyaya dahil eden varlktr; nitekim dnyadaki varlklar, hepsi
bir ve ayn kendi-iine mevcut olarak brlikte-mevcutturlar. Bylece, genellikle
imdiki zaman denen ey, belirgin bir biimde kendindelerin varlndan ayrlr
bu varlktan baka bir ey olmad halde: imdiki zaman, bir kendi-iine mev
cut olanlar olarak kendindelerin brlikte-mevcudyetinden ibarettir.
imdi artk kimin mevcut olduunu ve mevcut olann neye mevcut olduunu
biliyoruz. Peki mevcudiyet nedir?
Mevcudiyetin, iki varolann basit bir dsallk ilikisi olarak dnlen salt
birlikte-varoluu olamayacam grdk, nk bu ilikinin birlikte-varoluu ku
rabilmesi iin nc bir terim gerektir. Bu nc terim, eylerin, dnyann or
tasnda birlikte-varolmas durumunda vardr: bu birlikte-varoluu kuran da, ey
lerin hepsine mevcut olan olarak kendi-iindir. Ama kendi-iinin kendinde-varla mevcut olmas durumunda nc terim olamaz. Hibir tank, hatt Tanr
bile, bu birlikte-varoluu kuramaz, kendi-iinin kendisi de bu mevcudiyeti an
cak esasen varsa bilebilir. Bununla birlikte mevcudiyet, kendindenin kipinde de
olamaz. Bu demektir k kkensel olarak kendi-iin kendi kendisinin birlikte-varolu tan olduu srece varla mevcuttur. Bunu nasl anlamak gerekir? Ken
di-iinin kendi varlnn tan formunda varolan varlk olduunu biliyoruz.
imdi, kendi-iin, bir varlk zerine kendi dnda ynelimsel olarak yneltilmi
se o varla mevcuttur. Ve varla, zdeleme olmakszn, mmkn olabildii
lde sk skya katlmak zorundadr. Bir sonraki blmde greceimiz gibi,
190

V arlk

ve Hilik

bu katlm, kendi-iinin varlkla kkensel bir ba iinde kendine domasndan

tr realisttir: kendi-iin, bu varlk-o/mayan olarak kendine nispetle kendinin
tandr. Ve bundan tr onun dndadr; bu varlk-olmayan olarak varln
zerinde ve varln iindedir. Bunu esasen Mevcudiyetin [Presence] bizatihi an
lamndan da karsayabilliriz: bir varla Mevcut olmak, bir isellik bayla o var
la balanm olmay gerektirir, aks takdirde imdiki zaman [Present] ile varhk arasnda hibir balant mmkn olmazd; ama bu isellik ba olumsuz bir
badr, mevcut/imdiki varln, kendisine mevcut olduu varlk olduunu yad
sr. Aks takdirde isellik ba dpedz zdelik halinde silinip giderdi. Bylece,
kendi-iinin varla mevcut olmas, varln mevcudiyetinde bu varlk-olmayan
olarak kendinin tan olmasn ierir; varla mevcut olmas, o varlk-olmayan
olarak kendi-iinin mevcudiyetidir. nk olumsuzlama, kendi-iin ile varl
ayracak bir varlk tarz farkllna deil, bir varlk farkna dayanr. imdiki za
man var deildir derken ksaca ifade edilen ey de budur.
imdiki zamann ve kendi-iinin bu ekilde varlk-olmayan olmas ne anlama
gelir? Bunu kavramak iin kendi-iine ve onun varolma kipine geri dnmek,
kendi-iinin varlkla ontolojik ilikiini ksaca belirlemek gerekir. Kendi-iin ola
rak kendi-iin hakknda, rnein saat dokuzdur dediimiz anlamda "o vardr"
diyemeyiz asla; yani varln kendi kendisiyle tastamam uygunluu anlamnda,
kendini ortaya koyup ortadan kaldran ve edilginlim d grnn veren tas
tamam uygunluu anlamnda kendi-iin vardr diyemeyiz. nk kendi-iin,
yansnn yansmas olacak herhangi bir nesne varolmakszm bir yanstana gnde
ren bir yansmann tan ile elemi bir grnmn varoluuna sahiptir. Ken
di-iinin varl yoktur, nk onun varl her zaman bir mesafede durur: eer
grn dikkate alrsanz, orada, yalnzca yanstan iin yans ya da grn olan
yanstandadr; yok eer kendi olarak yansy yanstmann sak ilevinden baka
bir ey olmayan yanstan dikkate alrsanz, orada yansdadr. Ama ayrca, kendiiin kendi kendisinde de varlk deildir, nk kendini ak bir biimde varlkolmayan olarak kendi-iin klar. Kendi-iin, ...nm gizli olumsuzlanmas olarak
...nm bilincidir. Ynelimselliin ve kendiliin temel yapsdr, kendi-iinin eyle
olan isel mnasebeti olarak olumsuzlamadr; Kendi-iin, eyden kalkarak ve bu
eyin olumsuzlanmas olarak darda oluur; bylece onun varlkla ilk mnase
beti olumsuzlamadr; kendi-iin, kendi-iinin kipinde vardr", yani kendi ken
disine varlk-olmayan olarak amland lde, dalm varolan olarak vardr".
191

Jean -P au l Sartre

Gizli dalma ve ak olumsuzlama araclyla, iki ynden birden varlktan kur

tulur. Ve imdiki zaman tam da varln bu olumsuzlanmasdr, varlk kendisin

den kalan ey olarak om da olduu lde varlktan katr. Kendi-im, ka!

formu altnda varla mevcuttur; imdiki zaman, varlk karsnda srekLi bir ka
tr. Bylece imdiki zamann ilk anlamn belirlemi olduk; imdiki zaman var
deildir; mevcut an, kend-ini gerekletirmeye ve eyletirmeye ynelik bir
kavraytan yaylr; kendi-iini ne ise o olan araclyla ve kendi-iinin mevcut
olduu ey araclyla, rnein saat kadrannn zerindeki u ibre araclyla
gstermeye iten de bu kavraytr. Bu balamda, kendi-iin iin saatin dokuz ol
duunu sylemek sama olurdu; ama kendi-iin, saat dokuzu gsteren bir ibre
ye mevcut olabilir. Hatal bir biimde imdiki zaman diye adlandrlan ey, im
diki zamanm kendisine mevcut olduu varlktr. imdiki zaman an formunda
kavramak mmkn deildir, nk o takdirde an, imdinin olduu an olurdu.
Oysa imdiki zaman yoktur, kendini kama formu altnda mdiletirir.
Ama imdiki zaman yalnzca kendi-iinin imdiletiren varlk-olmayan de
ildir. Kendi-iin olarak, varl imdiki zamann dnda, nnde ve arkasnda
dr. Arkasmdayken, kendi-iinin gemii idi ve nndeyken onun gelecei ola
caktr. Birlikte-mevcut varlktan danya doru, olmu olduu varlktan olaca
varla doru katr. imdiki zaman olarak, (gemite) ne ise o deildir ve (ge
lecekte) ne deilse odur. te bylece gelecee gnderilmi olduk.
C) Gelecek
nce unu belirtelim ki kendinde, gelecek olamad gibi gelecek zamandan
bir para da ieremez. ilk drdn evresindeki aya baktm zaman, son drdn
evresindeki ay yalnzca kendini insan-gerekliine aan dnyann iinde gele
cek zamandr: gelecek zaman insan-gereklii araclyla dnyaya gelir, ilk dr
dn evresindeki ay kendi kendinde, olduu eydir. Onda saklg halinde olan
hibir ey yoktur, ilk drdn evresindeki ay, edimdir. Dolaysyla kendinde-varlgm kkensel zamansallk fenomeni olarak gemi ne kadar yoksa, gelecek de o
kadar yoktur. Kendindenm gelecei varolsayd, gemi gibi, varlktan kopmu
olarak kendinde varolurdu. Laplacem yapt gibi, bir gelecek zaman ngrmeye
imkn veren eksiksiz bir determinizmi kabul etsek bile, bu gelecek frsatnn, ge
lecek olarak gelecein daha nceki bir alm zerinde, dnyann gelecekteki1 92

V arlk ve H ilik

varl zerinde ekillenmesi gerekirdi ya da bu durumda zaman bir yanlsa

madr ve kronolojik olan kesinlikle mantksal bir karsanabilrlik dzeni gizler.
Gelecek, dnyann ufkunda ekilleniyorsa bu ancak kendisinin gelecei olan, ya
ni kendisinin gelecekte olan bir varlk araclyla, varlnn ileride-kendineulamasyla varl oluan bir varlk araclyla olabilir. Gemi iin betimledik
lerimize benzeyen ekstatik yaplarla burada da karlayoruz. Kendi varln ba
site olmak yerine daha olacak olan bir varlk bir gelecee sahip olabilir ancak.
Ama kendi gelecei olmak tam olarak nedir? Ve gelecek hangi varlk ttnde
dir? ncelikle gelecein tasavvur [representation] olarak varolduu fikrinden vaz
gemek gerekir. Her eyden nce, gelecek nadiren "tasavvur edilmitir. Tasavvur
edilmi olduunda da, Heideggerin syledii gibi tematize edilir ve tasavvuru
mun kaytsz [indifferent] nesnesi haline gelmek zere benim geleceim olmaktan
kar. Ayrca tasavvur edilmi bile olsa, benim tasavvurumun ierii olamaz,
nk bu ierik, eer ierik var idiyse, mevcut olmaldr. Gelecekletiren bir y
nelimin [intention futurante} mi bu mevcut ierii canlandracan syleyeceiz?
Bunun hibir anlam olmaz. Bu ynelim varolsayd bile imdi mevcut olmas ge
rekirdi -k bu durumda gelecek sorununu herhangi bir zme kavuturmak
mmkn olmaz- ya da gelecein iinde imdiki zaman amas gerekirdi ve bu
durumda da bu ynelimin varl gelecekteki ey olur; gelecek iin sradan percipi'den farkl bir varlk kabul etmek gerekir. Zaten kendi-iin kendi imdiki za
man iinde snrlanmsa gelecei nasl tasavvur edebilecektir? Onun bilgisine ya
da grsne nasl sahip olabilecektir? nceden tasavvur edilmi hibir fikir, ge
lecee edeer bir eyi ona salayamaz. Eer imdiki zaman, nceden imdiki za
mann iine yerletirilmise, oradan asla kamayaca aktr. Onu gelecekle
ykl olarak vermek hibir eye yaramaz. Bu deyim ya hibir anlam tamaz, ya
imdiki zamann gncel, edimsel bir etkililiini gsterir, ya da kendine gre gele
cek olan ey olarak kendi-iinin varlk/olmak yasasn belirtir; ve bu son durum
da da yalnzca betimlenmesi ve aklanmas gereken eye iaret eder. Kendi-iin,
ancak kendiden kendine ynelik kkensel ve zarar verici bir iliki temelinde ge
lecekle ykl, gelecein beklentisi ya da gelecein bilgisi olabilir: kendi-iin
hakknda, bilim dnyasnn belirlenmi durumlarna ilikin bile olsa, en kk
bir tematik ngr imkn dnmek mmkn deildir; meer ki kendi-iin, ge
lecekten kalkarak kendi kendisine gelen varlk olmasn, varl kendisinin dn
da olarak kendini gelecekte var klan varlk olmasn. Basit bir rnek verelim: te
193

Jean -P au l Sartre

nis kortunda hzla belli bir konum aldmda, bu konum ancak topu daha sonra
raketimle filenin zerinden kar tarafa gndermek iin yapacam vuru aracl
yla anlam kazanr. Ama, ben, gelecekteki vuruun ak tasawuruna, ya da onu
yerine getirmenin sk istencine boyun emem. Tasavvur ediler ve istemler psi
kologlar tarafndan icat edilmi olan idollerdir. Gelecekte yer alan topa vuruum,
tematik olarak ortaya konmu bile olmakszn, aldm konumlara geri dner, o
konumlarn her birini aydnlatr, birbirine balar ve deitirir. Ben nce bir rp
da orada, o tenis kortunda, kendi kendime eksiklik olarak topu kar tarafa gn
derenim, benimsediim btn ara konumlar kendimi gelecekteki durumda erit
mek zere o duruma yaklaabilmemin aralarndan ibarettir, o ara konumlarn
her biri btn anlamn o gelecek durum aracl y la kazanr. Bilincimin tek bir
an bile yoktur k bir gelecekle isel bir mnasebet araclyla ayn ekilde tanm
lanm olmasn; ister yaz yazyor, ister sigara iiyor, ister ikimi yudumluyor, is
ter dinleniyor olaym, bilinlerimin anlam her zaman bir mesafededir, oradadr,
dandadr. Bu balamda, Heidegger, Daseir salt kendi imdiki zamanyla snr
landrlrsa olaca eyden her zaman sonsuzcasna fazladr derken hakldr. Da
has, bu snrlandrma imknsz olurdu, nk o durumda imdiki zaman bir
kendindeye dntrlm olurdu. Nitekim hakl olarak, erekliliin tersine ev
rilmi nedensellik olduu, yani gelecekteki durumun etkililii olduu sylenmi
tir. Ama bu sz gerek anlam iinde dnmek ou kez unutulmutur.
Gelecek deyince henz olmam bir "imdi anlalmamaldr. yle anlala
cak olursa yeniden kendindenin iine yuvarlanrz, zellikle de, zaman verili ve
duraan bir ieren gibi dnmek zorunda kalrz. Gelecek, olmayabileceim l
de daha olacak olduum eydir. Kendi-iinin varlk karsnda, o varlk-olmayan
ve gemite onun varl oldurulmu olan olarak kendine mevcut olduunu
anmsayalm. Bu mevcudiyet, katr. Varln yan bandaki gecikmi ve dura
an bir mevcudiyetten ok, varln dna, ...e doru bir kurtulma sz konusu
dur. Ve bu ka ift ynldr, nk mevcudiyet, olmad varlktan kaarken
olmu olduu varlktan kaar. Neye doru kaar? Kendi-iinin, varlktan kamak
iin kendini varlkta mevcut kld lde bir eksiklik olduunu unutmayalm.
Mmkn olan, kendi olmak ya da dilerseniz ben olan eyin belli bir mesafeden
grnmesi olmak iin kendi-iinde eksik olan jeydir. Bu durumda Mevcudiyet
olan kan anlamn da kavryoruz: ka, kendi varlna, yani onda eksik olan
eyle rastlamasyla olaca kendine doru katr. Gelecek, eksiklik olduu l194

V arlk ve H ilik

de, ka Mevcudiyetin kendindesinden koparan eksikliktir. Mevcudiyet hi

bir eyin eksikliini ekmeseydi yeniden varln iine derdi ve karlk olarak
eksiksiz zdelikte yaltlml kazanmak zere varla mevcut olua varncaya
kadar her eyi yitirirdi. Onun mevcudiyet olmasna imkn veren ey eksiklik ola
rak eksikliktir, nk dnyann tesinde olan bir eksie doru kendi kendisinin
dndadr, bu nedenle olmad bir kendindeye mevcut olarak kendi kendisinin
dnda olabilmektedir. Kendi-iinin varln tesinde daha olacak olduu belir
leyici varlk, Gelecektir. Kendi-iin, varln basite olacak yerde daha olacak ol
duu iindir ki bir Gelecek vardr. Kendi-iin, daha olacak olduu bu varl birlkte-mevcut kendindelerin olduklar tarzda olamaz, yle olsayd, daha oldurul
mu olacak olan olmakszn olmu olurdu; dolaysyla Kantm, kavramn nesne
sine varoluun fazladan hibir ey katmadn sylerken vurgulad gibi, bu
varl tek eksii mevcudiyet olan batan sona tanmlanm bir durum olarak d
nemeyiz. Ama varolmamas da dnlemez, nk bu durumda Kendi-iin
yalnzca bir veri olur. Bu varlk, Kendi-iinin kendini ona nispetle tamamlanma
m olarak durmadan kavrayarak oldurduu eydir. Yans-yanstan iftine uzak
tan musallat olan ve yansnn yanstan tarafndan (ve tersi) bir Henz-Degil ola
rak kavranmasn salayan eydir. Ama eksik olann tam da eksii olan Kendiiin ile tek bir beliri birlii iinde verilmi olmas gerekir, aksi takdirde kendiiinin ona nispetle kendini henz-deil gibi kavrayabilecei hibir ey olmaz.
Gelecek, kendi-iinin henz olmad ey olarak Kendi-iinde amlanr (se reveler], kendi-iin bu amlan perspektifinde bir henz-deil olarak koulandnc-olmayan [non-thetique] ynden kendi iin olutuu lde amlanr ve Ken
di-iin, kendini imdiki zamann dnda henz olmad eye doru kendi ken
disinin projesi olarak oldurduu lde aa kar. Ve elbette bu anlan ol
makszn gelecek olamaz. Bu amlanm kendisi de kendine alm olmaya, ya
ni Kendi-iini kendine almaya zorlar, aksi takdirde, Amlanma ve aa kan
beraberce bilinaltna, yani kendindenin iine yuvarlanrd. Bylece yalnz ken
di kendisinde kendinin aa kan olan bir varlk, yani varl kendisi iin soru
olan bir varlk, bir gelecee sahip olabilir. Ama buna karlk, byle bir varlk an
cak bir Henz-deilin perspektifinden kendi iin olabilir, nk kendi kendisi
ni bir hilik olarak, yani olmak tmlecinin kendiden mesafeli kald bir varlk
olarak kavrar. Mesafeli, yani varln tesinde [par-del]. Bylece Kendi-iinin
varlk tesinde olduu her ey, Gelecektir.
195

je a n -P a u l Sartre

Bu tesinde'nin anlam nedir? Bunu kavrayabilmek iin Gelecein Kendiimin zsel bir vasfna sahip olduuna iaret etmek gerekir: varla mevcudiyet
tir (gelecek). Ve buradaki bu Kendi-iinin, gelecei olduu Kendi-iinin Mevcu
diyetidir. Ben mutlu olacam dediimde, mutlu olacak olan bu imdiki mev
cut Kendi-iindir, olmu olduu ve pei sra srkledii her eyle birlikte haliha
zrdaki Erebnistir. Ve bu Erlebnis" varla mevcut olan olarak mutlu olacaktr,
yani Kendi-iinin ortak-gelecekteki [cofutur] bir varla gelecekteki Mevcudiye
ti olarak mutlu olacaktr. yle ki bana imdi mevcut Kendi-iinin anlam olarak
verilen ey, gelecekteki Kendi-iine, bu Kendi-iinin kendisine mevcut olaca
ey olarak amlanaca lde, genellikle ortak-gelecektek varlktr. nk
kendi-iin, dnyann mevcudiyet formundaki konulandrc bilincidir, yoksa
kendinin konulandrc bilinci deil. Bylece genellikle kendini bilince gsteren
ey gelecekteki dnyadr, ama bilin, bunun bir bilince beliren olarak dnya ol
duunu, bir Kendi-iinin gelecekteki mevcudiyetiyle gelecek olarak ortaya ko
nan olarak dnya olduunu dikkate almaz. Bu dnya ancak olacam bir baka~
s olarak ve zerinde fiziksel, duygusal, toplumsal, vb. baka bir konum iinde
kendisine mevcut olduum lde gelecek olarak anlam tar. Bununla birlikte,
benim imdi mevcut Kendi-iinmin ucunda ve kendinde-varlm tesinde olan
da odur ve biz bu yzden gelecei nce dnyann bir haliymi gibi sunma ve da
ha sonra onu bu dnya fonu zerinde kendimize gsterme eilimmdeyiz. Eer
yazyorsam, szcklerin bilincine de yazl olan ve yazl olmas gereken olarak
varrm. Yalnzca szckler beni bekleyen gelecei gsterirler. Ama bu szckle
rin yazlacak eyler olarak grnmeleri olgusu bile unu ierir: kendi(nin) konulandrc-olmayan blinc(i) olarak yazmak, kendisi olduum imkndr. By
lece bir kendi-iinin bir varla gelecekteki mevcudiyeti olarak gelecek zaman,
kendinde-varl da kendisiyle birlikte gelecein iine srkler. Kendisine mev
cut olaca bu varlk, imdi mevcut Kendi-iinde birlikte-mevcut olan kendinde
nin anlamdr, tpk gelecein de Kendi-iinin anlam olmas gibi. Gelecek, ortak-gelecekteki bir varla mevcudiyettir, nk kendi-iin ancak varln yan
banda ve kendi dnda varolabilir ve nk gelecek, gelecekteki bir Kendiiindir. Ama bylece, Gelecek zaman araclyla Dnyaya bir gelecek gelir, yani
varln tesinde olan bir varln mevcudiyeti olarak Kendi-iin dnyann anla
m olur. Kendi-iin araclyla varln bir tesi [un Par-del de letre] de aa
kar ve Kendi-iin, ne ise o olacak olduu bu tenin yan banda olur. nl
196

V arlk ve H ilik

svleyi uyarnca "ne idiysem o haline gelmek zorundaym, ama kendisi de haz^e-gelmi bir dnyada ve olduundan itibaren haline-gelmi bir dnyada ne
idiysem o haline gelmek zorundaym. Bu, dnya zerinde kavradm durum
dan kalkarak dnyaya kendine zg imknlar vermem demektir: determinizm,
kendi-kendimin gelecekletiren projesinin fonunda belirir. Bylece, tam da ne
deilsem o olduum yerde, daha olacak olduum bir varlkta kendi anlamm
bulduum yerde, ve ama, bu daha olacak olduum Kendi-iinin de dnyann
hlenii olduu yerde, varln dnyasnn yannda gelecek kendim imgelem
den ayracaktr.
Ama gelecek, kendi-iinin, varln tesine konumlanm bir varla mevcu
diyeti deildir sadece. Kendisi olduum Kendi-iini bekleyen bir eydir gelecek.
Bu bir ey, ben kendimim: ben mutlu olacam dediimde besbelli ki gemii
ni pei sra srkleyen imdiki benim mutlu olacaktr. Bylece varln tesinde
ki bir varla mevcut olarak kendimi beklediim lde gelecek benim. Bende
eksik olan eyle, yani imdiki halime sentetik katlyla ne isem o olmam sala
yacak olan eyle kaynamak zere kendimi gelecee doru frlatrm. Nitekim
varln tesindeki bir varla mevcut olarak kendi-iinin daha olacak olduu
ey, olmas gereken ey onun kendi imkndr. Gelecek, olgusallm (Gemi),
kendi-iinin (imdiki zaman) ve kendi-iin iin mmkn olann (Gelecek) ani
den ve sonsuzca sktrlmasnn kendi-iinin kendinde varoluu olarak en so
nunda Kendini aa karaca ideal noktadr. Ve kendi-iinin olduu gelecee
ynelik projesi, atlm kendindeye doru bir projedir, atlmdr. Bu balamda
Kendi-iin kendi geleceini olmakla ykmldr, nk o ancak kendi n s
ra ve varln tesinde olduu eyin temeli olabilir: hep gelecekteki bir oyuk
olma zorunluluu kendi-iinin bizatihi doasdr. Kendi-iin bundan tr im
diki zamanda asla gelecekte olmakla ykml olmu olduu ey haline-gelmi ol
mayacaktr. imdi mevcut kendi-iinin gelecei, bu kendi-iinin kendisiyle bir
likte gelecek olarak btnyle gemie der. Bu gelecek, herhangi bir kendi-ii
nin gemi geleceidir, ya da nceki gelecek zamandr. Bu gelecek gereklemez.
Gerekleen ey, gelecek tarafndan tanmlanan ve kendini bu gelecekle balan
t iinde oluturan bir kendi-iindir. rnein, tenis kortundaki en son konu
mum btn ara konumlarm gelecein fonunda belirlemi ve nihayet devinim
lerimin

anlam olarak gelecekte

olmu olduu

eyin ei olan mha-

i bir konumla birletirilmitir. Ama aslnda bu birleme [rejoignement] tmy

197

Jean-Paul Sartre

le idealdir, gerekte cereyan etmez: gelecek kendini birlemeye brakmaz, eski

gelecek olarak gemie szar ve imdi mevcut kendi-iin, olanca olgusallt iin
de kendi kendisinin hilii ve bir kez daha yeni gelecein eksiklii olarak aa
kar. mparatorluk dneminde Cumhuriyet ne kadar gzeldi! hayflanmasn
da olduu gibi, gelecee her alnda kendi-iini bekleyen o ontolojik dknkk buradan kaynaklanr. Benim imdiki zamanm kendimi varln tesinde
kendisine doru frlattm gelecekle ierik bakmndan kesinlikle ayn olsa bile,
kendimi kendisine doru frlattm bu imdiki zaman deildir, nk ben ken
dimi gelecek olarak gelecee doru frlatyorum, yani varlmn birleme nokta
s olarak, Kendinin belirdii yer olarak gelecee doru frlatyorum.
imdi artk, gelecei kendi varl zerinde daha iyi sorgulayacak durumda
yz, nk olacak olduum bu gelecek, basite, benim varln tesinde varla
mevcut olma imknm dr. Bu balamda, gelecek kesinlikle gemiin karsnda
yer alr. Gemi, gerekten de kendi dmda olduum varlktr, ama onu olma
ma imknm olmakszn olduum varlktr. "Gemii arkasnda olmak diye ad
landrdmz ey ite budur. Bunun tersine, daha olacak olduum gelecek ken
di varl iinde yledir ki onu yalnzca olabilirim: nk zgrlm, onu ken
di varl iinde alttan alta kemirir. Bu demektir ki gelecek benim imdi mevcut
kendi-iinimin anlamm kendi imknnn projesi olarak oluturur, ama benim
gelecekteki kendi-iinimi hibir biimde nceden belirlemez, nk kendi-iin
her zaman kendi hiliinin temeli olmann o hileyici mecburiyeti iinde bra
klmtr. Gelecek, yalnzca bir erevenin ntaslam yapar, bu erevenin iin
de. kendi-iin, bir baka gelecee doru varl mevcutlatran (imdiletiren) ka
[fute presentifiante] gibi olduracakur kendini. Gelecek, hem zgr olmam
olsaydm olacak olduum eydir, hem de zgr olduum iin daha olacak olma
mn mmkn olmad eydir. Olacam eyden itibaren olduum eyi bana bil
dirmek zere ufukta grnd anda (Ne yapyorsun? u haly sermekle, u
tabloyu duvara asmakla urayorum), doas gerei kendi-iin-mevcut gelecek
olarak kendini etkisizletirir, nk olacak olan kendi-iindir ve bizzat kendisi
olmaya karar verme kipinde olacaktr; bu kendi-iinin ntaslag olarak gemi
gelecek haline gelen gelecein tek yapabilecei, gemi sfatyla, onu uyarmak,
kendi-iinin kendini oldurduu ey olmaktr. Ksacas, ben geleceim olmama
imknnn srekli perspektifi iinde kendi geleceimm. Daha olacak olduum
bu gelecei yeterince olmamamdan kaynaklanan ve imdiki zamanma anlamn
198

V arlk ve H ilik

'.'eren yukarda betimlediimiz idaralmas buradan gelir: nedeni de, anlam her
zaman sorunsal olan bir varlk olmamdr. Kendi-iinin, onun dnda olan bir
mmkn olana, ama mutlaka kendi kendisi de kendinin dnda olan bir mm
kn olana balanmas bounadr: kendi-iinin kendi gelecei olmas ancak so
runsallk iinde mmkndr, nk olduu bir hilikle bu gelecekten ayrlm
n: ksacas zgrdr ve bizatihi zgrl kendi-iinin snrdr. zgr olmak,
zgr olmaya mahkum olmaktr. Bylece gelecek, gelecek olduu lde varl
a sahip deildir. Kendinde olmad gibi kendi-iinin varlk kipinde de deildir,
nk kendi-iinin anlamdr. Gelecek yoktur, kendini mmknletirir. imdi
mevcut olan kendi-iinin anlam olan gelecek, bu anlam sorunsal olduu ve so
runsal olarak imdi mevcut olan kendi-iinden radikal bir biimde kurtulduu
lde, mmkn olanlann srekli mmknlemesidir.
Bylece betimlenen gelecek, ileride gelecek olan anlarn homojen ve krono
lojik olarak dzenlenmi bir devamllna tekabl etmez. Benim iin mmkn
olanlarn elbette bir hiyerarisi vardr. Ama bu hiyerari, kkensel zamansallm
temelleri zerine kurulaca haliyle tmel zamansallm dzenine tekabl et
mez. Ben bir imknlar sonsuzluuyum, nk kendi-iinin anlam karmaktr
ve tek bir forml iine alnamaz. Ama belli bir imkn, imdi mevcut kendi-iinin anlam asndan, tmel zaman iinde daha yaknda olan baka bir imkn
dan daha belirleyicidir. rnein saat ikide iki yldan beri grmediim bir dostu
mu grmeye gitme imkn, gerekten de kendisi olduum bir mmkn olandr.
Ama daha yakn mmkn olanlar -randevuma taksiyle, otobsle, metroyla, ya
da yayan gitme imknlar- imdilik belirlenmemi olarak kalrlar. Ben bu imkn
larn hibiri deilim. Bu yzden imknlarmn dizisi iinde boluklar vardr. Bo
luklar, bilginin dzeni iinde, homojen ve boluksuz bir zamann oluturulma
syla doldurulmu olacaklardr yani benim iin mmkn olanlar ilevinde
rasyonel ve tema tize edilen imknlann seimiyle; bu imknlar benim imknla
rm deildir, asla benim imknlarm olmayacaklardr, ben onlan kendisi oldu
um bir mmkn olanla bulumak iin tam bir kaytszlk kipinde gerekletire
ceim.

199

Jean-Paul Sartre

ZAMANSALLIIN ONTOLOJS

A) Statik Zamansallk
zamansal ekstaza ilikin fenomenolojik betimlememiz, imdi artk ikincil
ekstatk yaplarn kendi iinde dzenleyen btncl yap olarak zamansall ele
almamza imkn verse gerektir. Ama bu yeni inceleme iki farkl bak asndan
yrtlmek zorundadr.

Zamansallk ou kez tanmlanamaz gibi dnlr. Oysa k onun her eyden '
nce ardklk olduunu herkes kabul eder, Ve ardklk da, dzenleyici ilkesi
nce ve sonra ilikisi olan bir dzen olarak tanmlanabilir. Zamansal okluk n
ce ve sonraya gre dzenlenmi bir okluktur. Dolaysyla "nce ve sonra terim
lerinin oluumunu ve gerekliliklerini gzden geirerek balamak doa olur. Bu
na zamansal statik adn vereceiz, nk bu nce ve sonra nosyonlar, saltlkla srasal ynleri iinde ve gerek anlamyla deiiklik denen eyden bamsz olarak
ele alnabilir. Ama zaman belirlenmi bir okluk iin sabit bir dzenden ibaret de
ildir: zamansall daha iyi gzlemledike ardklk olgusunu, yani belli bir son
rann bir nce- haline geldiini, imdiki zamanm gemi ve gelecein de nceki ge
mi haline geldiini saptyoruz. Bu da ikinci aamada zamansal Dinamik ad altn
da incelenmesi gereken eydir. Hi phe yok ki zamann statik oluumunun sr
rn da zamansal dinamiin iinde aramak gerekecektir. Ama zorluklar blmek
daha yelenesidir. Nitekim bir bakma zamansal statii ayr olarak, zamansallm
belli bir biimsel yaps -Kantm zamanm dzeni adn verdii ey- gibi gzden
geirmenin mmkn olduu ve zamansal dinamiin de maddi geip gidie ya da
Kant'n terminolojisiyle zamanm akn a tekabl ettii sylenebilir. Dolaysyla
bu dzeni ve bu ak art arda gzden geirmekte yarar vardr.
nce-sonra dzeni her eyden nce geri dndrlmezlikle tanmlanr. Te
rimleri ancak birer birer ve yalnzca bir dorultuda gzden geirilebilen bir dizi
ye, ardk diyeceiz. Ne var ki nce ve sonra -zellikle de dizinin terimleri birer
birer aa kt ve her biri tekileri dlayc olduu iin - ayrlmann formlan
gibi grlmek istenmitir. Ve gerekten de, rnein, beni arzularmn gerekle
mesinden ayran ey zamandr. Eer bu gereklemeyi beklemek mecburiyetin
deysem, bunun nedeni onun baka olaylardan sonra konumlanmasdr. Son
200

VaTk ve H ilik

ra'larn ardkl olmasayd, olmak istediim eyi hemen bu anda olurdum, ben
ve ben arasnda hibir mesafe kalmaz, eylem ile d arasnda ayrlk olmazd. Ro
manclar ve airler esas itibariyle zamann bu ayrc zellii zerinden bir yan
dan da zaten zamansal dinamikten kaynaklanan komu bir fikir zerinde dur
mulardr: yle ki, her imdinin yazgs bir eskiden haline gelmektir. Zaman
kemirir ve oyar, ayrr, kaar. Ve yine ayrc sfatyladr ki, -insan acsndan ya
da acsnn nesnesinden ayrmak suretiyle- saaltr.
Kral, don Rodrigoya, Brak zaman halletsin" der. Genel olarak bizleri en ok
etkileyen ey, her varln birbirini izleyen sonsuz bir sonra dalm halinde par
alanmak durumunda olmasndaki zorunluluktur. Srekli ve kalc olanlar [permanent] bile, ben deiirken deimez olarak kalan u masa bile, varln za
mansal dalm ime sermek ve orada yanstmak zorundadr. Zaman beni kendi
kendimden, gemite olduum eyden, olmak istediim eyden, yapmak istedi
im eyden, eylerden ve bakalarndan ayrr. Ve mesafenin pratik ls ola
rak seilmi olan ey de zamandr: falan kentten yarm saat, bir bakasndan bir
saat uzaktayz, filan ii tamamlamak iin gn gerekmektedir, vb. Bu ncller
den kan sonu, dnyaya ve insana ilikin zamansal bir grnn, nce ve son
ra ufalam iinde keceidir. Bu ufalanm zamansal atom diyebileceimiz bi
rimi an olacaktr ve an, kendi formu iinde ncelik ya da sonralk tamakszn,
belirli baz anlardan nce ve daha baka anlardan da sonra gelecektir. An blne
mez olan ve zamana bal olmayandr, nk zamansallk ardklktr; ama dn
ya sonsuz bir anlar tozan halinde ker, ve bir andan teki ana geiin nasl ola
bildii, rnein Descartes iin bir sorundur: nk anlar bitiiktirler, yani hibir
eyle ayrlm deildirler ama yine de iletiimsizdirler. Ayn ekilde Proust da
Beninin bir andan tekine nasl geebildiim, rnein uykuda geen bir geceden
sonra herhangi bir bakasn deil de tastamam bir gn nceki Benini nasl ye
niden bulduunu sorar; ve daha da radikal bir ekilde ampiristler, Benin srek
liliini yadsdktan sonra transversal birlik [nite transversale] benzeri bir eyi
beyhude yere psiik yaamn anlan arasna yerletirmeye alrlar. Bylece zamansallm eritici gcn ayr olarak ele aldmzda, belli bir anda varolmu ol
ma olgusunun bir sonraki anda da varolmak iin bir hak oluturmadn, gele
cek zerinde bir ipotek ya da bir karar bile olmadn itiraf etmek zorunda kalmz. Ve o zaman da sorun, bir dnyann varln, yani zaman iinde birbirine
bal deiikliklen ve sreklilikleri aklamaktr.
201

Jean -P au l Sarlre

Oysa ki zamansallk yalnzca ayrlma olmad gibi ncelikle de ayrlma [separaton] deildir. Bunu anlamak iin, nce ve sonra nosyonunu daha dikkatlice
gzden geirmek yeterlidir. Ann Bden sonra olduunu syleriz. A ve B arasn
da belirgin bir dzen ilikisi kurarz, bu da onlarn bizatihi bu dzen iinde bir
lemi olmalarn ngrr. A ile B arasnda bundan baka mnasebet olmam bi
le olsa, bu mnasebet en azndan onlar arasndaki balanty salamaya yetecek
tir, nk dncenin onlarn birinden tekine gitmesine ve onlar bir ardklk
yargs iinde birletirmesine imkn verecektir. u halde eer zaman ayrlmaysa,
en azndan zel trde bir ayrlmadr: yemden birletiren bir blnmedir. yle
denebilir: Kabul, ama bu birletirici iliki ncelikle dsal bir ilikidir. arm
c dnrler, zihindeki izlenimlerin yalnzca dpedz dsal balarla bir arada
tutulmu olduklarm gstermek istediklerinde, btn artrn balar sonuta
basit bitiiklik olarak tasarlanan nce-sonra ilikisine indirgemediler mi?
Hi phesiz. Ama Kant, ufack bir ampirik arm bann bile kavranabi
lir olmas iin deneyin birliine ve buradan kalkarak da zamansal eitliliin bir
letirilmesine gerek olduunu gstermedi mi? arm teorisini [theorie dassociation] daha iyi irdeleyelim. Bu teoriye, varl her yerde kendinde-varlk olarak
dnen monist bir varlk anlay elik eder. Zihnin her izlenimi, kendinde ne
ise odur, mevcut doluluu iinde kendm yaltr, gelecekten hibir z, hibir ek
siklik tamaz. Hume, nl meydan okumasn ortaya attnda, deneyden kar
dn ne srd bu yasay yerletirmeye uramtr: zayf ya da gl bir iz
lenimi dilediimiz gibi gzleyebiliriz, ama onda, asla onun kendisinden bakaca
bir ey bulamayacaz; yle ki bir ncele ya da bir sonuca ilikin her balant, is
tedii kadar deimez olsun, anlalmaz olarak kalacaktr. Varsayalm ki bir kendinde-varlk olarak varolan zamansal bir A ierii ile ondan sonra ortaya kan
ve ayn tarzda, yan zdeliin kendine aidiyeti iinde varolan zamansal bir B ie
rii var. ncelikle iaret edilmesi gereken ey udur: kendi ile bu zdelik, her
iki ierii de, hibir ekilde kendinden ayrlmadan varolmaya, zamansal olarak
bile kendinden ayrlmadan varolmaya zorlar, dolaysyla ebediyetin ya da ann
iinde varolmaya zorlar; ebediyetin ya da ann iinde varolmak da ayn kapya
kar, nk an nce-sonra balants tarafndan ieriden tanmlanm olmad
ndan, zamansal deildir. Bu koullar altnda A durumunun nasl olup da B du
rumundan daha nce olabildiini sorarz. Bu soruya cevap olarak daha nce ya
da daha sonra olanlarn haller deil bu halleri ieren anlar olduunu sylemek
202

Varlk ve HigLk

hibir eye yaramaz: nk anlar, varsaym gerei, tpk haller gibi kendindedir.
imdi, Ann Bye gre ncelii Ann (an ya da hal) bizatihi kendi doas iinde,
onu Bye doru ynelten bir tamamlanmaml varsayar. A eer Bden nceyse,
A bu belirlenii Bde kazanabilir. Aksi takdirde kendi an iinde yaltlm olan
Bnin belirii de, yok oluu da kendi an iinde yaltlm olan Aya en ufak bir
zel nitelik bile kazandramaz. Ksacas A, Bden nce olmak zorundaysa, A'nn
bizatihi kendi varl iinde kendinin gelecei olarak B'de olmas gerekir. Ve bu
na karlk, B de Adan sonra olmak zorundaysa, bu sonral kendi kendisinin
ard sra, kendisine sonralk anlamn kazandracak olan Ada srklemesi gere
kir. Demek ki Aya ve Bye a priori olarak kendinde-varlk tandmzda, bunla
rn arasnda en ufak bir ardklk balantsn kurmak bile mmkn olmaz. By
lece bu balant dpedz dsal bir balant olur, bu haliyle de onun dayanak
tan yoksun, Aya da Bye de ulaamayan, zamansal olmayan bir tr hilik iinde
havada kaldm kabul etmek gerekir.
Geriye, bu nce-sonra mnasebetinin ancak onu kuran bir tank iin varola
bilmesi imkn kalmaktadr. Gelgelelim, eer bu tank hem Ada hem de Bde olabiliyorsa, demek ki tann kendisi de zamansaldr ve sorun onun asndan ye
niden gndeme gelecektir. Ya da tersine, zamansal olmamakla edeer bir za
mansal her yerdelik yeteneiyle zaman aabilmektedir. Bu, Descartesm da
Kant'm da ay ekilde kararlatrm olduklar zmdr: onlara gre, onlarn
okluuna sentetik nce-sonra mnasebetinin aa kt zamansal birlii ka
zandran, bizzat kendisi zamansallktan kurtulmu olan bir varlktr. Her iki d
nr de blnme formu olan ve kendisini salt okluk halinde eriten bir zaman
nvarsaymmdan yola karlar. Zamann birlii zamann kendisi tarafndan sa
lanm olamayacandan, bu birlii zamansal olmayan bir varlkla doldururlar:
Descartesta Tanr ve srekli yaratm, Kantta Ben Dnyorum [leh denke]
ile bunun sentetik birlik formlan. Yalnzca, Descartesta zaman, srekli bir ex nihilo yaratm araclyla varoluta tutulan maddi ieriiyle birletirilir, Kantta, bu
nun tersine, zamann bizatihi formuna uyarlanacak olanlar salt anlama yetisinin
kavramlardr. Her trl kta zamansal olmayanlar (anlar) zamansallklanyla
donatmakla grevlendirilen bir zamansal olmayandr (Tann ya da Dnyorum).
Zamansallk, zamansal olmayan tzler arasndaki dsal ve soyut, basit bir iliki
haline gelir; btnyle ve zamansalltk-d [a-temporelle] malzemelerle yeniden
kurulmak istenir. ncelikle zamana kar olan bylesi bir yeniden kurma ilemi
203

Jean-Paul Sartre

nin sonradan zamansala ulatratnayaca besbellidir. Bu durumda ya zamansa

olmayan rtk ve sinsice zamansallatracagz, ya da, onun zamansal olmayn
zenle koruyacak olursak, zaman dpedz insana zg bir yanlsama, bir d ha
line gelecek. Nitekim zaman gerekse, Tanr nn biie ekerin erimesini bekleme
si gerekir; anlar arasndaki balanty gerekletirmek iin orada, gelecein iin
de ve dn gemiin iinde olmas gerekir, nk onlar olduklar yerden gidip al
mas zorunludur. Bylece Tanrmn szde-zamansal olmay daha baka kavram
lar, zamansal sonsuzluk ve zamansal her yerdelik kavramlarn gizler. Ama bu
kavramlar, artk hibir biimde kendinde-varla tekabl etmeyen kendiden sen
tetik bir kopu formu iin bir anlam tayabilir ancak. Bunun tersine, rnein,
Tannnn zamantesiliine [extratemporalitej kar her eyi bilmesi [omniscience] desteklenirse, o takdirde Tann, ekerin eridiini gnnek iin erimesini bekle
meye gerek duymaz. Ama o zaman da beklemek zorunluluu ve dolaysyla zamansallk, insann sonluluunun sonucu olan bir yanlsamadan baka bir eyi
gstermez, kronolojik dzen, mantksal ve ebedi bir dzenin kark algsndan
baka bir ey olmaz. Bu akl yrtme, hibir deiiklik yaplmakszn Kantn
dnyorumuna da uygulanabilir. Kantta zaman a pnori form olarak zaman
sal olmayandan belirdii iin, zamann bu haliyle bir birlie sahip olduunu sy
leyerek yaplacak bir itiraz da hibir eye yaramaz; nk zamann beliriinin b
tnsel birliini anlamaktan ok, ncenin ve sonrann zananlararas balantlar
n anlamak sz konusudur burada. Birlemenin eyleme geirdii potansiyel bir
zamansallktan m sz edeceiz? Ama bu potansiyel ardklk biraz nce szn
ettiimiz gerek ardklktan da daha az anlalabilir trdendir. Ardklk haline
gelmek iin birlemeyi bekleyen bir ardkkk nasl bir eydir? Kime, neye aittir?
Ve yine de, ardklk esasen bir yerlerde verilmi deilse, zamansal olmayan b
tnyle ardklkta zamansal olmayn yitirmeksizin ardkl nasl ifraz ede
bilir, hatt ardklk zamansal olmamay krmakszn ondan nasl yaylabilir?
Kald ki birleme fikri bile burada btnyle anlalmaz olmaktadr. Nitekim
kendi yerlerinde ve kendi tarihlerinde yaltlm iki kendinde varsaymtk. Bun
lar nasl birletirilebilir? Gerek bir birleme m sz konusudur? Bu durumda, ya
szcklerin bysne kaplyoruz -v e birleme karlkl zdelik ve tamlklan
iinde yaltlm iki kendinde zerinde etkili olamayacaktr- ya da yeni trden
bir birlik, yani ekstatik birlii kurmak gerekecektir: bu birliin iinde her durum,
tekinden nce ya da sonra olmak iin kendinin dnda olacaktr. Ne var ki, du204

Varlk ve H ilik

Turalar yalnzca birbirine yaklatrmak deil, onlarn varln da paralamak,

onlar varln basksndan kurtarmak, ksacas onlar zamansallatrmak gerekir

di. Ama sradan dnme yetisi olarak Dnyommun zamansal olmayan birli
i, bu varlk basksndan nasl kurtulabilecektir? Birlemenin potansiyel olduu
nu, yani izlenimlerin tesinde, Husserlin noem asm olduka benzeyen bir birlik
trn hedeflediimizi mi syleyeceiz7 Ama zamansal olmayanlar birletirecek
bir zamansal olmayan, ardklk trnden bir birlemeyi nasl dnecektir? Ve
bu durumda, kabul etmek gerekecei zere, zamann essesi bir percipi ise, percipitur nasl oluur; ksacas, zamansallk-d [a-temporelle] yapda bir varlk, za
mansal olmaylar iinde yaltlm kendindeleri nasl zamansal olarak kavraya
bilir (ya da onlar zamansal olarak nasl ynelimselletirebilir)? Bylece, zamansallk hem ayrlk formu hem de sentez formu olarak, zamana bal olmayandan
tremeye de, zamansal olmayanlara dardan dayatlmaya da izin vermez.
Leibnz Descartesa, Bergson da Kanta tepki olarak zamansallkta salt bir ikinlik ve balant mnasebetinden bakaca bir ey grmek istemedi. Leibniz, bir
andan tekine gei sorununu ve bu sorunun srekli yaratm olarak zmn,
gereksiz bir zm ieren sahte bir sorun olarak grr: ona gre Descartes, za
mann d ev am ll n [continuite] unutmutu. Zamann devamllm olumladmzda, zaman anlardan olumu gibi kavramay da kendimize yasaklarz ve
eer anlar artk yoksa, bu anlar arasnda nce-sonra mnasebeti de yoktur. Za
man engin bir geip gitme devamlldr ve bu devamlla da kendinde olarak
varolan ilksel eler atfetmek hibir ekilde mmkn deildir.
Bu yaklam nce ve sonrann bir yandan da ayran bir form olduunu unut
maktr. Eer zaman ayrlmaya ynelik yadsnamaz bir eilimle birlikte verili bir
devamllksa, Descartesm sorusu da bir baka biimde sorulabilir: devamlln
balayc gc nereden geliyor? Hi phe yok ki bir devamllk iinde, yan ya
na konmu ilksel eler yoktur. Ama bunun nedeni, devamlln en bata birle
me olmasdr. Kant'm syledii gibi, bir doruyu izdiim iindir ki tek bir edi
min birlii iinde gerekletirilen doru sonsuz saydaki noktalardan daha ba
ka bir eydir. O halde zaman kim iziyor? Ksacas, bu devamllk anlalmas ge
reken bir olgudur. Bir zm olamaz. Poicarenin nl tanmn hatrlayalm:
bir a, b, c dizisi, der, u ekilde yazlabldimde kesiksizdir: a = b, b - c, a + c.
Gerekten de, ne deilse o olan ve ne ise o olmayan bir varlk trn bize sez
diren mkemmel bir tanmdr bu: a = c aksiyomu gereince; ve a - c. devamll205

Jea n -P a u l Sartre

gmn kendisi gereince. Nitekim a, hem cye edeerdir hem de deildir. Ve hem
a ya hem de cye eit olan b, a nn c y e eit olmamas lsnde kendi kendisin
den farkldr. Ne var ki bu dahiyane tanm kendindenin perspektifi iinde ele
alnd srece salt bir zihin jimnastii olarak kalr. Ve bize ayn zamanda olan
ve olmayan bir varlk tr salasa bile, onun ilkelerini de temelini de vermez.
Her eyi batan kurmak gerekiyor. zellikle zamansallgm incelenmesinde, bir
birlerine ne kadar yakn olurlarsa olsunlar a an ile c annn arama a = b, b = c,
a-^c forml uyarnca birbirlerinden mkemmelen ayrt edilebilir olan adan da
cden de ayrt edilemeyecek b gibi bir ara terim eklemek suretiyle devamlln
bize nasl bir hizmette bulunabilecei aka anlalyor. nce-sonra mnasebe
tini bu ara terim gerekletirecektir; a dan ve c'den ayrt edilemez olan olarak
kendi kendisinden nce olacak olan bu ara terimdir. Ne kadar iyi! Ama byle bir
varlk nasl varolabilir? Ekstatik doas, ona nereden gelmektedir? Onda bala
yan blnmenin tamamlanmamas, biri a da teki cde eriyecek iki terim halin
de patlamamas mmkn mdr? Onun birliine ilikin bir sorunun bulundu
unu grmemeye imkn var m? Bu varln imknnn koullarnn daha derin
lemesine incelenmesi, belki de kendinin ekstatik birlii iinde varolabilenin yal
nzca kendi-iin olduunu bize retecekti. Ama bu incelemeye girilnemitir
ve sonuta zamansal balant, Leibnzde, mantn mutlak kinliyle, yan z
delik araclyla balanty gizler. Oysa kronolojik dzen devamlysa, zdelik
dzeniyle sembolize edilemez, nk devaml olan zde olanla badamaz.
Ayn ekilde Bergsonun da melodik dzenleme ve i ielik okluu olan sre
[duree] kavramyla, bir okluk dzenlemesinin dzenleyici bir edimi varsayd
n gremedii anlalyor. Bergson an ortadan kaldrrken Descartes karsnda
hakldr; ama Kant da verili sentez olmadm olumlarken Bergson karsnda hak
ldr. Bergsonun, imdiki zamana katlan, hatt onun iine giren gemi zaman
bir retorik figrnden ibarettir. Bergsonun, bellek teorisini gelitirirken karla
t glkler de bunun byle olduunu gsterir. nk gemi, Bergsonun ile
ri srd gibi artk eylemeyense, ancak arkada kalabilir, an formu altnda im
diki zamann iine girmek zere asla geri dnmeyecektir; meer ki imdi mevcut
bir varlk, aynca ve ekstatik olarak gemite de varolma grevini stlenmi olma
sn. Hi phe yok k Bergsonun felsefesinde sregiden" dpedz ayn varlktr.
Ama aslnda ontolojik aklamalara duyduumuz gereksinimi daha iyi hissettiren
ey de ite budur. nk, sonu olarak, varln m srdn, yoksa srenin mi
206

V arlk ve H ilik

varlk olduunu bilmiyoruz, Eer sre varlksa, o takdirde srenin ontolojik ya

psnn ne olduu bize sylenmelidir; ve tersine, eer varlk sryorsa, varln
iinde srmesine imkn veren eyin ne olduu bize gsterilmelidir.
Bu tartma sonunda nasl bir sonuca varabiliriz? Her eyden nce una: zamansallk eritici bir kuvvettir ama birletirici bir edimin barnda byledir; -so n
radan hibir birlik kazanamayacak ve bunun sonucunda da okluk olarak bile
varolmayacak- gerek bir okluk olmaktan ok, bir hemen-hemen-okluk, birli
in barndaki bir ayrma tasladr. Bu iki veheden birini ya da tekini ayr
olarak ele almaya kalkmamak gerekir: nce zamansal birlii ortaya koyarsak, bu
birliin anlam olarak geri dndrlmez ardkl artk hibir biimde anlaya
mamak tehlikesiyle karlarz; ama paralayc ardkl zamann kkensel
zellii olarak dnrsek, bir zamann olmu olduunu bile anlayamama tehli
kesiyle kar karya kalrz. u halde birliin okluk zerinde okluun da bir
lik zerinde herhangi bir ncelii yoksa, zamansall kendini oaltan bir birlik
olarak dnmek gerekir, yani zamansallk ayn varln barndaki varlk mna
sebetinden baka bir ey olamaz. Zamansall, varl veri/i olan bir ieren gibi
dnemeyiz, nk byle bir yaklam bu kendinde-varln okluk halinde na
sl paralanabildiim, ya da en kk ierenlerin, yani anlann kendindesinin bir
zamann birlii iinde nasl birletiini anlayabilmekten sonsuza dek vazgemek
olur. Zamansallk yoktur. Yalnzca belli bir varlk yapsna sahip bir varlk kendi
varlnn birlii iinde zamansal olabilir. nce ve sonra, yukarda iaret ettiimiz
gibi, ancak i iliki olarak anlalabilirdir. nce, kendini orada, sonrann iinde
nce olarak belirlendirir, sonra da ayn ekilde, ncenin iinde sonra olarak. K
sacas, nce, kendi kendisinden nce olan varlksa anlalabilir. Yani zamansallk
ancak kendisi de kendinin dnda olan bir varln varlk kipini gsterebilir. Zamansallk kendiliin [ipseite] yapsna sahip olmak zorundadr. Gerekten de
kendi, yalnzca kendinin dnda orada, kendi varl iinde olduu' iindir ki
kendinden nce ya da sonra olabilir; nce ve sonra genel olarak var olabilir. Yal
nzca kendi varln daha olacak olan bir varln yaps olarak, yani kendi-ii
nin iyaps olarak zamansallk vardr. Bu, kendi-imin zamansallk zerinde on
tolojik bir ncelie sahip olmasndan tr deildir. Ama zamansallk kendi-ii
nin varldr, kendi-iin bu varl ekstatik olarak daha olacak olduu lde
onun varldr. Zamansallk yoktur ama kendi-iin, varolarak zamansallar.
Ayn ekilde Gemi, imdiki zaman ve Gelecee ilikin fenomenolojik incele 207

Jean -P au l Sartre

memiz kendi-iinin zamansallk formu dnda olamadn gstermemizi mm

kn klar.
Kendindenin hilenmesi olarak varln iinde beliren kendi-iin, hileniin
mmkn olan boyutlarnn hepsinde birden oluur. Hangi ynden baklrsa ba
klsn, kendi-iin pamuk ipliiyle kendine bal varlktr, ya da daha dorusu,
olan varlk olarak kendi hileniinin mmkn olabilecek btn boyutlarn vareden varlktr. Antik dnyada Yahudi halknn derin uyumu ve dalml diaspora adyla ifade ediliyordu. Kendi-iinin varlk kipini gstermek iin biz de
bu szckten yararlanacaz: kendi-iin, diasporasaldr. Kendinde-varlm yal
nzca tek bir varlk boyutu vardr, ama hiliin, varln barnda olmu olduru
lan ey olarak ortaya k Kendinin ontolojik serabm gsterirken varolusal ya
py da karmaklatrr. Daha ileride akmlm ve dnya-iinde-varln, bakas-iin-varlm, hilemenin birok boyutunu ya da dilerseniz varln kendi ile
olan birok kkensel mnasebetini temsil ettiini greceiz. Hilik bylece hemen-hemen-okluu [quasi-multiplicite3 varln barna buyur eder. Bu hemen-hemen-okluk btn dnya-ii okluklarn temelidir, nk bir okluk,
barnda okluun aa kaca bir ilk birlii varsayar. Bu balamda, Meyersonun iddia ettii gibi, ortada nitel ve isel farkllktan (diversus) kaynaklanan
bir skandal olduu ve gerein de bu skandalin sorumluluunu tad doru
deildir. Kendinde, diversus deildir, okluk deildir ve dnya-ortasmdaki-varlnm bir zellii olarak okluu edinebilmesi iin, zdelii iinde yaltlm
kendindelerin her birinin ayn anda farknda olan bir varln belirmesi gerekir.
okluk, insan-gereklii araclyla dnyaya gelir, saynn dnya zerinde a
a kmasn salayan ey de kendi-iin-varlm barndaki hemen-hemen-okluktur. Peki, kendi-iinin ok sayda ya da hemen-hemen ok sayda olan boyut
larnn anlam nedir? Bunlar, onun kendi varlyla olan farkl mnasebetleridir.
Sadece ne ise o olunduunda, kendi varl olmann da yalnzca bir tek tarz var
dr. Ama artk kendi varl olmad andan itibaren, bir yandan o varlk deil
ken o varlk olmann farkl tarzlar da ezamanl olarak belirir. Kendi-iin, bizi
ilk ekstazlara -hem hileyiin kkensel anlamn belirtenlerle, hem de en kk
hileyii temsil edenlerle- snrlamak iin unlar yapabilir ve yapmak zorunda
dr: l ne ise o olmamak; 2) ne deilse o olmak; 3) srekli bir geri gndermenin
birlii iinde, ne deilse o olmak ve ne ise o olmamak. Ekstazm anlam kendine
olan mesafe olduundan, gerekten de ekstaz boyutu sz konusudur. Bu
208

Varlk ve H ilik

boyut uyarnca varolmayacak bir bilin tasarlamak mmkn deildir. Ve cogiio'nun bu boyutlardan bir tanesini nce kefetmesi o boyutun ilk boyut olduu
anlamna gelmez, sadece daha kolay aa kt anlamna gelir. Ama bu boyut
yalnzca kendisiyle ''Unselbststndigdir ve hemen annda teki boyutlarn da
grnmesini salar. Kendi-iin, ayn anda btn boyutlar iinde varolmak zo
runda olan bir varlktr. Burada, kendine mesafe olarak dnlen mesafenin
hibir gereklii yoktur, genel olarak kendinde gibi olan hibir yn yoktur: me
safe sadece hitir, ayrlk olarak oldumlmu olan hiliktir. Her boyut kendini
beyhude yere Kendiye doru yanstmann, bir hiliin tesinde olduunu olma
nn bir tarz, varlk d olmann farkl bir biimi, kendi-iinin daha olacak
olduu varlk yoksunlamasdr. Bunlarn her birini ayr ayr gzden geirelim.
Birincisinde, kendi-iinin daha olacak olduu varl, bu varln temeli ol
makszn olduu ey olarak kendi-iinin arkasndadr. Varl oradadr, karsmdadr ama bir hilik, olgusallm hilii kendi-iini ondan ayrr. Kendi-iin,
kendi hiliinin temeli olarak -ve o haliyle de zorunlu olarak- kkensel olum
sallndan ayrdr, yle ki bu olumsall ne atabilir ne de onda eriyebilir. are
siz ve karlksz bir tarzda kendi kendisi iindir. Varl onun iindir ama o bu
varlk iin deildir, nk tam tamna yans ile yanstan arasndaki karlkllk
kendi-iinin olduu eyin kkensel olumsallm ortadan kaldracaktr. Tam ta
mna ortadan kaldracaktr, nk kendini kendi-iin varln formu altnda*
kavrar; varlk, kendindeden yaylan bir yans-yanstan oyunu gibi uzaktadr ve
bu oyun iinde yanstan vareden yans olmad gibi yansy da yanstan varetmez. Kendi-iinin daha olacak olduu bu varlk, bu nedenle kendini artk yeni
den kendisine dnmeye gerek olmayan ey gibi verir; tam tamna byle verir,
nk kendi-iin bu varl yans-yanstan kipinde temellendiremez, yalnzca
onun kendisiyle olan balantsn temellendiren olarak temellendirebilir. Kendiiin bu varln varlm temellendirmez, yalnzca bu varln verilebilmi olma
olgusunu temellendirir. Burada koulsuz bir zorunluluk sz konusudur: hangi
kendi-iin dnlrse dnlsn, o, belli bir anlamda vardr, vardr nk
adlandrlabilir, ona ilikin birtakm zellikleri oluulamak ya da yadsmak
mmkndr. Ama kendi-iin olarak o asla ne ise o deildir. O, srekli tesine ge
ilmi olan olarak kendi-iinin arkasndadr. te biz tam tamna bu tesine geil
mi olgusall gemi diye adlandmnz. 5u halde gemi, kendi-inm zorunlu
bir yapsdr, nk kend-m ancak hleyen bir teye geme edimi olarak va~
209

Jean -P au l Sartre

rolabilir ve bu teye geme edimi de tesine geilmi olan ierir. Dolaysyla bir
kendi-iin hangi anda dnrsek dnelim onu gemii henz-olmayan-ey
gibi kavramamz mmkn deildir. Sanlmasn ki kendi-iin nce varolur ve da
ha sonra kendine yava yava bir gemi oluturmak zere gemii olmayan bir
varln mutlak yenilii iinde dnyada belirir. Kendi-iinin dnya zerinde
ykselmesi hangi biimde olursa olsun, o, gemiiyle arasndaki bir mnasebe
tin ekstatik birlii iinde dnyaya gelir: gemie sahip olmakszn gemi haline
gelecek mutlak bir balang yoktur, ama kendi-iin, kendi-iin olarak, kendi
gemiim daha olacak olduundan, dnyaya bir gemile birlikte gelir. Bu birka
aklama, doum sorununu da biraz yeni bir adan gzden geirmeye imkn ve
riyor. Nitekim bilincin belli bir anda "ortaya kmas, gelip embriyona yerle
mesi, ksacas oluum halindeki canlnn bilinsiz olduu bir an ile gemisiz
bir bilincin o canlda hapsolduu bir ann varl kabul edilmez grnyor. Ama
gemisiz bilincin olamayaca belli olduunda, bu kabul edlmezlk de ortadan
kalkacaktr. Yine de bu demek deildir ki her bilin kendindede donmu halde
bulunan daha nceki bir bilinci varsayar. imdi mevcut kendi-iin ile kendinde
haline gelmi kendi-iin arasndaki bu mnasebet, kendi-iin ile salt kendinde
arasndaki bir mnasebet olan ilksel gemilik mnasebetini [rapport de passeite] bizden saklar. Nitekim kendi-iin, kendindenin hlenii olarak dnya ze
rinde belirirken gemi de gemi olarak bu mutlak olay araclyla kendi-iinden kendindeye ynelen kkensel ve hileyici mnasebet olarak oluur. Kendiiinin varln kkensel olarak oluturan ey, bilin olmayan bir varlkla kurdu
u bu mnasebettir, kendi-iin, zdeliin kopkoyu gecesi iinde varolan bu
varln dnda, arkasnda kalarak yine de bu varlk olmak mecburiyetindedir.
Hibir durumda bu varla indirgenmesi mmkn olmayan ve bu varla nispet
le mutlak bir yenilii temsil eden kendi-iin, onunla arasnda derin bir varlk da
yanmas hisseder ve bu dayanma da nce szcyle belirginleir: kendinde,
kendi-iinin nce olmu olduu eydir. Bu balamda, gemiimizin bize belirgin
ve kusursuz bir izgiyle snrlandrlm olarak grnmemesini -byle bir ey,
bilin dnya zerinde bir gemie sahip olmazdan nce fkrabilseydi ortaya
kard-, tersine, giderek belirginliini yitirip yine de hl biz-kendimiz olan karan
lklarda kaybolmasn ok iyi kavryoruz; cenin ile o hayret verici dayanmann,
ne yadsyabildiimiz ne de anlayabildiimiz dayanmann ontolojik anlamn
kavryoruz. nk sonuta o cenin ben idim, o cenin belleimin olgusal snrn
210

V arlk ve Hilik

temsil eder, gemiimin meru snrn deil. Byle bir embriyondan benim nasl
doabldiimi bilmenin yaratt kayg lsnde, douma ilikin bir metafizik
sorun vardr; ve bu sorun belki de zmszdr. Ama ontolojik bir sorun yok
tur: bilinlerin niin doabildiim sormamza gerek yoktur, nk bilin kendi
kendisine ancak kendinde hilenme olarak, yani oktan domu olan olarak gr
nebilir. Kendi-iin olmayan kendinde ile ekstatk bir varlk mnasebeti olarak ve
gemiliin a priori oluumu olarak doum, kendi-iinin varlk yasasdr. Kendiiin olmak, domu olmaktr. Ama kendi-iinin doduu kendinde hakknda
sonradan kalkp da u tr metafizik sorular sormann gerei yoktur: Kendi-iinin doumundan nce bir kendinde nasl vard, kend-in neden bir bakasn
dan deil de bu kendindeden dodu, vb?" Bu sorularn hibiri, gemiin genel
olarak kendi-iin araclyla varolabildiim dikkate almamaktadr. Eer bir n
ce varsa, bu, kendi-iin dnya zerinde belirdii iin ve dnyay kurmak da bu
kendi-iinden hareketle mmkn olduu iindir. Kendinde, kendi-iine birlikte-mevcut, emevcut [co-present] klnd lde, kendindenin yahlmlklarnn yerinde bir dnya belirir. Bu dnyada bir eyi gstermek ve uradaki bu nes
ne, oradaki bu nesne demek mmkndr. Bu balamda kendi-iin, varlktaki
belriyle beraber bir birlikte-mevcudiyeder dnyasnn varolmasn salayan
olarak, bir dnyann iindeki, ya da dilerseniz, dnyann gemi olan bir duru
mundaki kendmdelere birlikte-mevcudiyet olarak kendi ncesi ni de gsterir.
yle ki, bir bakma, kendi-iin dnyadan domu olan gibi grnr, nk ken
disinden doduu kendinde, gemi birlikte-mevcudiyetler arasndaki birliktemevcudiyet olarak dnyann ortasmdadr: nceden olmu olmayan ve domu
olan bir kendi-iinin dnya zerinde ve dnyadan hareketle belirii vardr. Ama
bir baka anlamda, genel olarak bir ncenin varolmasn salayan kendi-iindir,
ve bu ncenin iinde, gemi bir dnyann birliinde birlemi birlikte-mevcudiyetlerin birinin ya da tekinin bu nesne diye gsterilmesini mmkn klan da
kendi-iindir. Henz gemie sahip olmayan bir kendi-iinin orada aniden orta
ya kaca daha nce mevcut bir tmel zaman yoktur. Ama kendi-iinin kken
sel ve a priori varlk yasas olarak doumdan itibarendir ki tmel bir zamanla bir
likte bir dnya aa kar; bu zamann iinde kendi-iinin henz olmam ol
duu bir an ile belirdii bir an, kendilerinden domu olmad varlklar ile ken
disinden domu olduu bir varlk gsterilebilir. Doum, kendi-iinin kendinde
nin iindeki ekstatik varl olarak mutlak gemilik mnasebetinin beliriidir.
211

Jea n -P a u l Sartre

Bir Dnya Gemii, doum araclyla belirir. Bu konuya dneceiz. Burada u

na iaret etmekle yetinelim: bilin ya da kendi-iin, ta kendisi olan bir onarlmazn tesinde, varlkta ortaya kan bir varlktr ve bu onarlmaz da kendi-iinin
arkasnda olan, dnyann ortasnda olan olarak, gemitir. Onu olmamamn hi
bir imkn olmakszn daha olacak olduum onarlmaz varlk olarak gemi, Erlebnisin yans-yanstan birlii iine girmez: gemi dardadr. Bununla bir
likte gemi, rnein alglanan sandalyenin alglayan bilincin alglad ey olma
s anlamnda, bir eyin bilinci gibi de deildir. Sandalyeyi alglama durumunda
bir tez vardr, yani bilincin olmad kendinde olarak sandalyenin, kavranmas ve
olumlanmas vardr. Bilincin kendi-iinin varlk kipinde daha olacak olduu ey,
sandalye-olmamaktr. nk bilincin sandalye-olmamas, ileride greceimiz
gibi, yalnzca bu varlk-olmayana tanklk etmek zere orada bulunan bir tank
iin olmama(mn) bilinc(i), yani olmamak grn formundadr. u halde
olumsuzlama aktr ve alglanan nesne ile kendi-iin arasndaki varlk ban
oluturur. Kendi-iin, alglanan eyin olumsuzlanmas olan bu saydam hiten
baka bir ey deildir. Ama gemiin d ard a olmasyla birlikte, balant bura
da ayn trden deildir, nk kendi-iin kendini gemi olan olarak verir. Bun
dan tr gemiin tezi varolamaz, nk ancak olmadmz eyi ortaya koya
rz. Nitekim kendi-iin, nesneyi alglarken kendini nesne olmayan olarak kendi
iin stlenir, kabul eder; oysa ki gemiin ortaya kmasnda, kendi-iin gemi
olan olarak kendini stlenmektedir ve bu gemiten yalnzca hibir ey olama
yan kendi-iin doasyla ayrlmtr. Bylece gemiin tezi yoktur ama gemi yi
ne de kendi-iine ikin deildir. Gemi, kendi-iin daha kendini u ya da bu ti
kel nesne olmayan olarak stlendii anda kendi-iine musallattr. Kendi-iinin
b a k mm nesnesi deildir. Kendi kendisine saydam bu bak, nesnenin tesin
de, gelecee ynelir. Gemi, ortaya konmakszm olunan ey olarak, fark edil
meksizin musallat olan ey olarak kendi-iinin arkasnda, onun tematik alannn
dndadr, kendi-iin de gemi tarafndan aydnlatld lde gemiin nn
dedir. Gemi, kendi-iine kar ortaya konur, kendi-iin tarafndan olumlanmas da, yadsnmas da, temalatrlmas da, emilmesi de mmkn olmakszn,
daha olunacak olan ey olarak stlenilmitir. Bunun nedeni elbette gemiin be
nim iin tez konusu olamamas ya da hatt ou kez temalatmlmamas deil
dir. Ama gemi, kendi-iine kar ortaya konduu zaman belirtik bir aratrma
nn nesnesi olur ve bu durumda kendi-iin, ortaya koyduu bu gemi olmayan

212

V arlk ve H ilik

olarak kendini olumlar. Gemi artk geride deildir; gemi olmay hibir ekil
de brakmaz, ama ben gemi olm ay brakrm: birinci aamann kipinde, onu
bilmeksizin (ama asla bilincinde olmakszn deil) kendi gemiim idim, ikinci
aamann kipinde, gemiimi biliyordum ama artk o gemi deildim. Denecek
tir ki, konulandrn kipin dnda ben nasl gemiimin bilincinde olabilirim?
Oysa gemi deimeksizn oradadr, baktm ve daha nce grdm nesne
nin, beni evreleyen aina yzlerin bizatihi anlamdr, eer ben kendim gemi
te balangcna tank olmasaydm dngsel olduunu da syleyemeyeceim ve
halihazrda srmekte olan bu devinimin balangcdr, btn eylemlerimin k
keni ve tramplenidir, dnyann deimeksizin verili olan, kendimi ynlendirme
me ve nerede olduumu belirlememe imkn veren bu younluudur, kendimi
bir kii olarak grdm lde bizzat bendir (Egonun gelecekteki bir yaps da
vardr), ksacas gemi, onu durmadan tam anlamyla braklmlk olarak gr
dm lde beni dnyaya ve kendi kendime balayan olumsal ve nedensiz
badr. Psikologlar onu bilme diye adlandrrlar. Ama, bizatihi bu terimle gemi
i pskolojikletrmelen bir yana, onu anlama olanandan da kendilerini yok
sun brakrlar. nk bilme her yerdedir ve her eyi, hatt bellei bile koullan
drr: ksacas, zihinsel bellek bilmeyi varsayar ve psikologlarn "bilmesi, eer bu
terimle mevcut bir olgunun anlalmas gerekiyorsa, zihinsel bir bellekten baka
ne olabilir? Btn dncelerimizin rgsn dokuyan ve bin trl bo iaret
ten, arkamzda ykselen imgesiz, szcksz ve tezsiz bin trl gstermeden olu
an bu esnek, giriken, deiken bilme benim somut gemiimdir, olmu oldu
um ey olarak, btn dncelerimin ve btn duygularmn onarlmaz ve gerideki-derinlii olarak somut gemiimdir.
Kendi-iin, ikinci hileme boyutunda kendini belli bir eksiklik olarak kavrar.
Kendi-iin bu eksikliktir ve ayn zamanda da eksii-olandr, ne ise o olacak olan
dr. mek ya da imekte olan olmak demek, imeye asla son vermemi olmak,
imekte olan ben olmamn tesinde, hl daha iecek olmam demektir. Ve ime
yi bitirdiim zaman imi olurum: hepsi birden gemie kayar. Dolaysyla, hali
hazrda ierken, daha olacak olduum ve olmadm bu imekte olanm; benim
kendime ilikin her trl gsterme, gl ve dolu olabilmek iin, zdein youn
luunu Layabilmek iin gemiin iinde benden kurtulmak zorundadr. Gster
menin kendisi de Henz-deil iinde paraland, beni tamamlanmam ve ta
mamlanmas mmkn olmayan btnlk olarak gsterdii iindir ki bana imdi
213

Jean -P au l Sarre

ki zamanda ular. Bu Henz-deil, kendi-imn hileyci zgrl tarafndan

kemirlir. Henz-deil, yalnzca belli-bir-mesafede-ohnak deildir: varlk incel
mesidir. Hleniin ilk boyutu iinde kendinin nnde olmu olan kend-m,
burada kendinin arkasndadr. Kendinin nnde ya da arkasndadr: asla kendi
deildir. Bu da Gemi ve Gelecek iki ekstazm bizatihi anlamdr ve bu yzden
kendinde deer, doas gerei kendinde dinginliktir, zamansal-olmamaktr! tnsann arad ebediyet, srenin sonsuzluu, benim bizzat sorumlu olduum kendi
nin peindeki o beyhude koturmann sonsuzluu deildir: kendinde dinginlik
tir, kendi ile mutlak akmann zamansallk-d oluudur [atemporalite].
Nihayet nc boyutta, yanstan-yanstlanm srekli oyunu iinde dalm
olan kendi-iin, tek bir kan birliinde kendi kendisinden kurtulur. Burada
varlk her yerde ve hibir yerdedir: nerede kavranmaya allrsa, tam karda
dr, kamtr. Varln Mevcudiyeti, kendi-iinin barndaki bu kama kovala
madr, karlkl ve ezamanl yer deitirmedir.
Hem imdiki zaman, hem gemi hem de gelecek olarak varln boyutta da
lan kendi-iin, yalnzca kendini hilediinden tr zamansaldr. Bu boyutlar
dan hibirinin tekiler karsnda ontolojik bir ncelii yoktur, hibiri teki ikisi
olmakszn varolamaz. Bununla birlikte, zerinde durulmas gereken, her eye
ramen imdi mevcut olan ekstazdr -yoksa Heidegger'deki gibi gelecekteki ekstaz deil-, nk kendi-m kendi kendisine amlanma olarak kendi gemiidir,
hileyci bir teye gei iinde daha-kendi-iin-olacak olan olarak kendi gemii
dir; kendi-iin, kendiye amlanma olarak eksikliktir, geleceinin, yani orada, bel
li bir mesafede kendi iin olduu eyin istilas altndadr. imdiki zaman ontolo
jik olarak gemi ve gelecekten daha nce deildir, gemii ve gelecei koul
landrd lde onlar tarafndan koullandrlr, imdiki zaman zamansallm
tastamam sentetik formu iin vazgeilmez olan varhk-olmayan oyuudur.
Bylece zamansallk btn varlklar ve zellikle de insan-gerekliklerini ie
ren bir tmel zaman deildir. Varla dandan dayatlm olan bir geliim yasas
da deildir. Zamansallk varlk da deildir; varln kendi kendisinin hileni
olan iyaps, yani kendi-iin-varla zg varlk kipidir, Kendi-iin, kendi varl
n zamansallm diyasporasal formu altnda daha olacak olan varlktr.

214

V arlk ve H ilik

B) Zamansalln Dinamii
Kendi-iinin beliriinm zorunlu olarak zamansaUm boyutunu izleyerek
gereklemesi bize zamann dinamiinden kaynaklanan sre ile gndeme gelen
soruna ilikin hibir ey retmez. Bu sorun, ilk bakta iftmi gibi grnr:
kendi-im, varlnda ortaya kan ve kendisini gemi haline getiren bu deii
me neden maruz kalr? Ve neden yem bir kendi-iin, bu gemiin imdiki zama
n haline gelmek iin ex nihlo belirir?
Bu sorun, insan varln kendinde gibi kabul eden bir kavray marifetiyle
uzun sre gizlendi. Deiimin kendiliinden sreklilii ierdii gr, Kantm
Berkeleyin idealizmini rtnn dm noktas, Leibnz'm balca argma
ndr. Bu durumda, zaman boyunca zamansal olmayan olarak kalan belli bir s
reklilik varsayarsak, zamansallk da deiimin l ve dzeninden bakaca bir
ey olmamaya indirgenir. Deiim olmakszn zamansallk da yoktur, nk za
mann srekli ve zde olan zerinde herhangi bir etkisi olamayacaktr. Ayrca
Leibnizde olduu gibi deiimin kendisi, sonular ve o sonular nceleyenler
arasndaki mnasebetin mantksal aklamas olarak, yani srekli bir znedeki
yklemlerin geliimi olarak verilmise, o takdirde artk gerek bir zamansallk da
yoktur.
Ama bu anlay epey hataldr. Her eyden nce srekli bir enin deien e
yin yanndaki kalcl, sreklilii [permanence] deiimin deiim olarak olu
masna imkn veremez; bu kalclk ancak bizzat kendisi deien ve kalan eyin
birlii olan bir tann gznde mmkndr. Ksacas deiimin ve srekli, ka
lc olann birlii, deiimin deiim olarak olumas iin zorunludur. Ama Leibniz ve Kantm hatal olarak kullandklar bu birlik terimi bile burada fazla bir an
lam tamaz. Dank elerin bu birlii ile sylenmek istenen nedir? Bu birlik
dpedz bir d balantdan m ibarettir7 O takdirde anlamszdr. Bu birliin,
varhk birlii olmas gerekir. Ama bu varlk birlii, srekli olann deien ey ol
m asn gerektirir; bylece de bu birlik, z gerei ekstatik olandr; ayrca kal
cln, ve deiimin ketdindelik vasfnn yok edicisidir. Srekliliin, kalcln
ve deiimin burada birer fenomen gibi ele alndklar ve ancak grece bir varl
a sahip olduklar da sylenemez: kendinde, fenomenlere numen gibi kart de
ildir. Bir fenomen, ne ise o olduunda, tanmmzn terimleri uyarnca kendindedir; bir zne ya da bir baka fenomenle iliki halinde bile olsa byledir. Kald
215

Jean -P au l Sartre

ki fenomenleri birbirlerine nispetle belirleyen ey olarak ilikinin ortaya kmas,

daha nceden, teyi ve mnasebeti temellendirmek iin ne deilse o olabilen ve
ekstatik olma vasfna sahip bir varln belirmesini varsayar.
Deiimi temellendirmek zere sreklilie bavurmak da zaten tmyle ge
reksizdir. Gsterilmek istenen ey mutlak bir deiimin artk gerek anlamda bir
deiim olmaddr, nk artk deien hibir ey -ya da kendisine kyasla de
iimin olduu bir ey- kalmaz. Ama aslnda srekliliin gereksiz hale gelmesi
iin deien eyin gemi kipte kendi eski halinde olmas yeterlidir; bu durum
da deiim mutlak olabilir, varl btnyle etkileyen bir bakalam sz konu
su olabilir: yine de bu deiim, gemite idi kipinde olduu daha nceki bir
duruma nispetle kendini deiim olarak oluturacaktr. Sre sorunu, gemile
olan ve srekliliin szde-zorunluluunun yerini alan bu ba, mutlak deiim
ler konusunda onaya konabilmelidir ve konmak zorundadr. Zaten mutlak olan
lar dnda baka deiimler de yoktur; dnya zerinde bile yoktur. Deiim
ler, belli bir eie kadar varolmayanlardr, bu eik aldnda, Gestaklarm de
neylerinin de gstermi olduu gibi, btn forma yaylrlar.
Ama ayrca, insan-gereklii sz konusu olduunda zorunlu olan ey sak ve
mutlak deiimdir, bu deiim zaten hibir ey demeksizm de pekl deiim
olabilir ve bu bizatihi sredir. Bir kendi-iini rnein, kendi-iinin srekli bir
kendindeye bombo mevcudiyetinin basit bilinci olarak kabul etsek bile, bilincin
bizatihi varoluu zamansallL gerektirir, nk bilin, olduunu, deiiklie uramakszm daha olacaktr, onu olmu olmak fonnu altnda daha olacaktr. Do
laysyla imdi mevcut kendi-iinin yeni bir imdiki zamann gemii haline gel
mesi iin ebediyet deil deimez zorunluluk vardr ve bu da bilincin bizatihi var
lnn gcyle vardr. Ve eer bize imdiki zamann gemite yeni bir imdiki za
man araclyla srekli olarak yeniden ele geiriliinin kendi-iindeki bir i dei
imi gerektirdii sylenseydi, karlk olarak, bu durumda deiimin temelinin
kendi-iinin zamansall olduunu, yoksa zamansall temellendirenin deiim
olmadn sylerdik. Demek ki ilk bakta zmsz gibi grnen bu sorunlar
hibir ey bizden gizleyemez: imdiki zaman neden gemi haline gelir? O halde
fkran bu yeni imdiki zaman nedir? Nereden gelir ve neden ortaya kar? Ve u
nu da bir yana kaydedelim: ii bo bir bilin varsaymmzn da gsterdii gibi,
burada sorun yaratan ey bir srekliliin bir yandan maddi bir sreklilik halinde
kalrken andan ana atlama zorunluluu deildir: hangisi olursa olsun bir varln,
216

V arlk ve H ilik

hem btnyle biim ve ierik olarak metamorfoza urama, gemiin iinde yp

ranma, hem de kendim ex nihilo olarak gelecee doru yaratma zorunluluudur.
Ama acaba iki sorun mu var? Daha iyi inceleyelim: imdiki zaman kendini
ncenin sonras gibi oluturan bir kendi-iinin ncesi haline gelmedike geemez
di. u halde yalnzca bir tek fenomen vardr: olmu olduu imdiki zaman ge
miletiren yeni bir imdiki zamann belirii, ve bir kendi-iinin ortaya kma
yol aan bir imdiki zamann, kendi-iin asndan gemi haline gelecek bir
imdiki zamann gemilemesi. Zamansal olu [devenir] fenomeni topyekn bir
deimedir, nk hibir eyin gemii olmam bir gemi, bir gemi olmaz ar
tk, nk bir imdiki zamann bu gemiin imdiki zaman olmas zorunludur.
Zaten bu bakalam yalnzca salt imdiki zaman etkilemez: nceki gemi za
man ile gelecek zaman da ayn ekilde etkilenirler. Gemiln deiimine ma
ruz kalm olan imdiki zamann gemii, bir gemiin gemii ya da birlekgemi-zamanm-hikyes haline gelir. Onun asndan imdiki zaman ile gemi
in ayrkl da bir rpda ortadan kaldrlr, nk imdiki zaman olarak ge
miten farkllaan ey gemi haline gelmitir. Metamorfoz srasnda imdiki za
man bu gemiin imdiki zaman olarak kalr, ama bu gemiin gemi imdiki
zaman haline gelir. Bunun anlam, ncelikle imdiki zamann kendisinden kal
karak douma kadar giden gemiin dizisiyle homojen olduudur; sonra da ar
tk kendi gemiini daha olacak olmak formunda deil de olmu olacak olmak
kipinde olduudur. Gemi ile birleik-gemi-zamanm-hikyesi arasndaki ba
lant, kendindenin kipinde gerekleen bir balantdr; ve imdi mevcut kendiiinin temelinde ortaya kar. Tek bir blok halinde kaynatrlm olan gemi ile
birleik-gemi-zamanm-hikyelerinin oluturduu diziyi tayan odur.
te yandan, gelecek, metamorfoz tarafndan ayn ekilde etkilenmi olmakla
beraber gelecek olmay srdrr, yani kendi-iinin dnda, nde, varln tesin
de kalmaya devam eder, ama bir gemiin gelecei ya da nceki-gelecek-zaman
haline-gelr. Sz konusu olann yakn gelecek ya da uzak gelecek oluuna gre,
yeni imdiki zamanla iki trl iliki srdrebilir. Birinci kta, imdiki zaman
kendim gemie nispetle bu gelecek olan gibi verir: Beklediim ey, ite buydu.
Kendi gemiinin ncek-gelecek-zaman kipindeki imdiki zamandr. Ama bir
yandan bu gemiin gelecei olarak kendi-mken, ayn zamanda da kendini kendi-iin olarak, dolaysyla gelecein olmay vaadettigi eyi olmayan olarak gerek
letirir. kiye blnme vardr: imdiki zaman, gemiin nceki-gelecek-zaman
217

Jean -P au l Sarre

halme gelirken bir yandan da bu gelecek olmay yadsr. Ve ilksel gelecek hibir e
kilde gereklememitir: gemie nispetle gelecek olmay srdrrken imdiki za
mana kyasla gelecek deildir artk. imdiki zamann gereklemeyen birlikte mevcudu haline gelir ve eksiksiz bir ideallii muhafaza eder. "Demek beklediim
ey buydu? imdiki zamanda ideal bir ekilde birlikte-mevcut gelecek olarak, bu
imdiki zamann gemiinin gereklemeyen gelecei olarak kalr.
Uzakta olmas durumunda, gelecek, yeni imdiki zamana nispetle gelecek
olarak kalr, ama imdiki zaman kendi kendisini bu gelecein eksiklii olarak
oluturmazsa, gelecek de mmkn olma vasfn kaybeder. Bu durumda ncekigemi-zaman yeni imdiki zaman iin mmkn olan deil, yeni imdiki zama
na nispetle tarksz olan mmkn olan haline gelir. Bu balamda artk kendini
mmknletrmez ama kendinde-varl mmkn olarak kabul eder. Verili
mmkn olan haline, gelir, yani kendinde haline gelmi bir kendi-iinin kendin
de mmkn olan haline gelir. Dn, gelecek Pazartesi tatile kmam -benim iin
mmkn olan olarak- mmknd. Bu mmkn olan bugn artk benim iin
mmkn olan deildir, hep gelecekte olmu olduum mmkn olan olarak tema
amn tetnalatrlrm nesnesi halinde kalr. Bu mmkn olann benim imdiki
zamanmla olan tek ba, benim, bu imdiki zaman idi kipinde daha olacak
olmam ve gemi haline gelmi olan bu imdiki zamann da benim imdiki za
manmn tesinde gemiin mmkn olan olmaya devam etmesidir. Ama gele
cek ve gemi imdiki zaman, benim imdiki zamanmn temelinde, kendinde
olarak katlar. Gelecek^bylece, zamansal sre boyunca gelecek vasfn asla
yitirmeksizin kendindeye geer. imdiki zaman tarafndan yakalanmad sre
ce sadece verili gelecek haline gelir. imdiki zaman tarafndan yakalandnda
ideallik vasfna brnr; ama bu ideallik kendinde idealliktir, nk kendini ve
rili bir gemiin verili eksiklii olarak gsterir, yoksa mevcut bir kendi-iinin ol
mamak kipinde daha olacak olduu eksik-olan olarak deil. Gelecek, tesine ge
ildiinde, gemiler dizisinin kysnda ve ona kanmakszm hep nceki-gelecek-zaman olarak kalr: birleik-gemi-zamanm-hkyesi haline gelmi falanca
gemiin nceki-gelecek-zaman, gemi haline gelmi bir udiki zamanda brlikte-mevcut gibi verili gelecek ideali.
Geriye, gemi halinde mevcut kendi-iinin yeni bir imdiki zamann birleik
beliriiyle urad bakalamn incelenmesi kalyor. Kaybolan imdiki zamandan
bir imge yi saklayan bir kendinde imdiki zamann beliriiyle birlikte nceki imdi218

V arlk ve H ilik

ramann da ortadan kalkacan sanmak hatadr. Bir bakma, doruyu bulmak

:;:n terimleri tersine evirmek belki daha uygun olur, nk eski-imdiki zamann
gemilemesi kendindeye geitir, oysa ki yeni bir imdiki zamann ortaya k
ru kendindenin hilenidr. imdiki zaman yeni bir kendinde deildir, olmayan
dr, varln tesinde olandr; imdiki zaman yalnzca gemite vardr" denilebi.endir; gemi hibir ekilde lavedlmemitir, idi" haline gelmi olandr, imdiki
zamann varldr. Nihayet, yeterince gsterdiimiz gibi, imdiki zamanla gemi
arasndaki mnasebet bir temsilyet mnasebeti deil varlk mnasebetidir.
yle ki dikkatimizi eken ilk zellik, kendi-min, sanki artk kendi hilii
ni tayacak gce sahip deilmi gibi, varlk tarafndan yeniden kavranmasdr.
Kendi-iinin daha olacak olduu atlak kapanmakta, oldurulmu olmak zo
runda dian hilik bunu olmay brakmakta ve gemilemi kend-in-varlk
kendindenin bir nitelii halinde kovulmaktadr. Eer gemite, u ya da bu hz
n duymusam, bu artk onu kendime duyumsatm olduum lde hznlen
mi olmamdan tr deildir, bu hzn artk kendini kendi tan klan bir g
rnn sahip olabildii varlk lsnde hzn deildir; olmu olduu iin
vardr, varlk neredeyse bir d zorunluluk gibi ona gelir. Gemi, geriye, doru
giden bir yazgdr; Kendi-iin kendini istedii ey klabilir, ama yeni bir kendiiinin olmak istediini kanlmaz bir biiminde olmann zorunluluundan kur
tulamaz. Gemi, bu olgudan tr kendindeye akn bir mevcudiyet olmay b
rakm -kendi-iindir. Kendisi de kendinde olarak, dnyann ortasna dm
tr. Daha olacak olduum eyi dnyaya mevcudiyet olarak olurum, henz o de
ilim, ama ne idiysem onu, dnyann ortasnda, eylerin olduu tarzda, dnyaii varolan kimliiyle olmutum. Bununla birlikte kendi-iinin ne idiyse onu da
ha olacak olduu bu dnya, kendi-iinin halihazrda mevcut olduu ayn dnya
olamaz. Kendi-iinin gemii, dnyann gemi bir durumuna gemi mevcudi
yeti olarak ite byle oluur. Kendi-iinin imdiki zamandan gemie getii
srede dnya hibir deiiklie maruz kalmam bile olsa, en azndan biraz n
ce betimlediimiz zere kend-iin-varlm barndaki ayn biimsel deiime
maruz kalm gibi kavranr. Bu deiim, bilincin iindeki gerek deiimin bir
yanssndan bakaca bir ey deildir. Baka trl syleyecek olursak, kendi-iin,
kendinde haline gelen varla eski-mevcudiyel olarak gemite kalrken dnyamn-ortasndaki bir varlk haline gelir ve dnya da, gemi kendi-iinin onun
ortasnda kendinde olduu ey olarak gemi boyut iinde tutulur. nsan eklin
219

Jean -P au l Sartre

deki, bedeni bir balk kuyruuyla biten Denizkz gibi, dnya-d kendi-n de,
kendi gerisinde dnya zerindeki ey halinde tamamlanr. Sinirli ya da melanko
liimde, Oidipus kompleksine ya da aalk duygusuna sahibimdir, sonsuza
kadar, ama gemite, idi formunda, dnyann ortasnda, tpk memur ya da be
ceriksiz, ya da proleter olmam gibi yleyimdir. Gemite, dnya beni evreler ve
evrensel determinizm iinde kendimi yitiririm, ama gemiimi radikal bir ekil
de gelecee doru, gemi diliim olarak aarm.
Btn hiliim dile getirmi, kendinde tarafndan yeniden kavranm ve dn
yann iinde eriyen bir kendi-iin; daha olacak olduum gemi, ite byledir,
kendi-iinin dnmesi byledir. Ama bu dnme, dnyaya.mevcut olma ola
rak hilenen ve at gemii daha olacak olan bir kendi-inih ortaya kyla,
birlik halinde gerekleir. Bu beliriin anlam nedir? Bu belirite yeni bir varln
ortaya kn grmekten kanmak gerekir. Her ey, imdiki zaman srekli bir
oyukmu gibi, annda kapatlan ve durmadan yeniden alan bir oyukmu gibi
cereyan eder: sanki imdiki zaman, kendisini artk hibir kendi-iinin gemii
olmayan bir gemiin iine srkleyecek olan kendindenin nihai utkusuna ka
dar devam edecek tehdidi altnda, bu "kendindede taklp kalma tehlikesinden
srekli bir katr. Kendindenin bu utkusu lmdr, nk lm, btn siste
min gemilemesiyle zamansallgm radikal bir ekilde durmas, ya da dilerseniz,
insan btnlnn kendinde tarafndan yeniden kavramdr.
Zamansallgm bu dinamik vasfn nasl aklayabiliriz? Eer zamansallk ken
di-iinin varlna katlan olumsal bir nitelik deilse -k i bunu gstermi olduu
muzu umuyoruz- zamansallgm dinamiinin de, daha kendi kendisinin hilii
olacak olan varlk gibi kavranan kendi-iinin zsel bir yaps olduunu gstere
bilmek gerekir. Balang noktamza yemden dnm gibi grnyoruz.
Ama iin gerei udur ki ortada bir sorun yoktur. Kend-mi kendi-iin ola
rak dnmek zere gsterdiimiz abalara ramen onu kendinde halinde don
durmaktan geri durmadmz iin, bir sorunla karlatmz sanyoruz. Nite
kim kendmdeden hareket edersek deiimin ortaya k da sorun yaratr: eer
kendinde ne ise oysa, artk o olmamas nasl mmkn olabilir? Ama tersine, kendi-iine uygun bir anlaytan yola karsak aklanmas gereken ey de deiim
deildir artk: onun yerine, eer varolabilseydi sreklilii, kalcl aklamak ge
rekirdi. Gerekten de, akndan tr zamann bana gelebilecek her trl ey
dndaki dzenine ilikin betimlememizi dnecek olursak, kendi dzenine in
220

V arlk ve H ilik

dirgenmi bir zamansallm bir rpda kendinde zamansallk haline gelecei ak

a grlr. Zamansal varln ekstatik vasf onun dzenindeki hibir eyi dei
tirmez, nk bu vasfla kendi-iinin kurucusu olarak deil, kendinde tarafndan
taman nitelik olarak gemite karlalr. Nitekim, kendisi de belli bir gemiin
kendi-iini olan bir kendi-iinin dpedz gelecei olarak bir gelecek tasarlarsak,
ve eer deiimin zamansallk olarak betimlenen zamansalla nispetle yeni bir
sorun olduunu dikkate alrsak, bu gelecek olarak dnlen gelecee anlk bir
duraanlk atfederken kend-iini de donmu ve gsterilebilen bir nitelik yaparz;
nihayet btn hepsi h azr btnlk haline gelir, gelecek ve gemi kendi-iini
evreleyip onun verili snrlarn olutururlar. Olan zamansallk olarak bu btn,
kendi-iinin imdiki an olan sert bir ekirdek evresinde donmutur ve bu du
rumda da sorun, bu imdiki andan, kendisine elik eden gemi ve gelecekle bir
likte bir baka ann nasl belirebildiim aklamaktr. An, bir gelecek hilii le bir
gemi hilii tarafndan evrelenmi yegane kendinde gereklik olarak analktan
[instantaneisme] kurtulmutuk, ama her biri bir anm evresinde odaklanacak bir
zamansal btnlkler ardkln rtk bir ekilde kabul ederek analn iine
yeniden yuvarlandk. Ksacas, an ekstatik boyutlaryla donattk ama bundan
tr onu ortadan kaldrmadk, bu da zamansal btnl zamansal olmayanla
desteklemektir; zaman, eer varsa yeniden bir d haline gelir.
Ama deiim, doal olarak, kendiliindenlik [spontaneite] olan kendi-iine
aittir. Bu kendiliindenliin "olduu" sylenebilir, ya da sadece u sylenebilir:
bu kendiliindenlik kendini kendisiyle tanmlanmaya brakmaldr, yani yal
nzca kendi olmak hiliinin deil ayn zamanda kendi varlnn da temeli ol
maldr ve ezamanl olarak varlk da veri halinde dondurmak zere onu yeni
den kavramaldiT. Kendim kendiliindenlik olarak ortaya koyan bir kendiliin
denlik ayn anda da ortaya koyduu eyi reddetmek mecburiyetindedir, aksi tak
dirde varl edinilmi hale gelir ve edinilmiin gcyle kendini varlkta srd
rr. Bu reddin kendisi de bir edinilmitir ve kendiliindenlik, varoluunun tl
[inerte] bir uzants iinde taklp kalmamak iin onu reddetmek zorundadr.
Uzama [prolongement] ve edinilmi [acquis] kavramlarnn esasen zamansall
varsaydklar sylenebilir ve bu dorudur. Ama bunun nedeni kendiliindenli
in, edinilmii redle ve reddi de edinilmile bizzat oluturmasdr, nk kendi
liindenliin zamansallamakszm olmas mmkn deildir. Onun kendine z
g doas, kendini kendiliindenlik olarak gerekletirirken oluturduu edinil221

Jean -P au l Sartre

initen yararlanmamaktr. Kendilindenli baka trl kavramak, onu bir anu

iinde bzmedike ve bizatihi bu yoldan onu kendinde halinde dondurmadk
a, yani akn bir zaman varsaymadka mmkn deildir. yle bir itiraz bey
hudedr: hibir eyi zamansal form altnda olmakszn dnemeyiz, yukandak

serimleme bir ilke kamtsamasdr ipettion de principe], nk varlk, biraz son-J

ra zaman ondan darya karmak zere zamansallatrlmaktadr;/Kant'n Sol
Akim Eletirisinde zamansal olmayan bir kendliindenliin elikili olmamakla
birlikte dnlemez olduunu gsterdii blmleri hatrlatmak da beyhudedir.
Tam tersine, bize yle grnyor ki kendi kendisinden kamayal ve bu ka
tan bile kamayan bir kendiliindenlik, kendisi hakknda bu udur denebile
cek ve kendini deimez bir adlandrmann iinde hapsolmaya| brakacak bir
kendiliindenlik, tam da bir eliki olur ve sonuta tikel bir olumlayc zle, as
la yklem olmayan ebedi zneyle edeer olur. Bu kendliindenliin kalar
nn geri dnszln bile tam tamna onun kendiliindenlik vasf oluturur,
nk daha ortaya kt anda, bu tam da kendini reddetmek iindir, ve ortaya
koyma-reddetme dzeni tersine evrilemez. Nitekim, ortaya koyu bile ojumlayc tamla asla erimeksizin red halinde tamamlanr, aksi takdirde anlk bir
kendindenin iinde tkenirdi; ve ortaya koyu, tamamlannn btnl iin
de yalnzca reddedilmi kimliiyle varla geer. uEdnilm-reddedilmilerin bir
liki dizisi deilim karsnda zaten ontolojik bir ncelie sahiptir, nk dei
im sadece dizinin maddi ieriklerinin mnasebetidir. Oysa biz, zamansallatrmann bizatihi geri dnszlnn bir kendliindenliin tmyle ii bo ve
a priori formu iin gerekli olduunu gsterdik.
Tezimizi okurlarmzn daha aina olduklarn sandmz kendiliindenlik
kavramm kullanarak sermledik. Ama imdi bu dnceleri kendi-iinin pers
pektifinden ve bizim kendi terminolojimizle yeniden ele alabiliriz. Srmeyecek bir
kendi-iin hi phesiz akn kendindenin olumsuzlanmas ve kendi varlnn
yans-yanstan formundaki hilenii olarak kalrd. Ama bu hilem bir veri ha
line gelirdi, yani kendindenin olumsalln kazanrd ve kendi-iin de, kendi hi
liinin temeli olmay brakrd; daha olacak olan olarak artk hibir ey olmazken,
yans-yanstan iftinin hleyici birlii iinde, olurdu. Kendi-iinin ka, onu ken
di hiliinin temeli olan olarak oluturan bizatihi edim araclyla olumsalln
reddidir. Ama bu ka kalan eyi tam tamna olumsallk halinde oluturur: ka
lan kendi-im orada braklmtr. Kendi kendini hileyemez, nk ben oyum,
222

Varlk ve H ilik

ama ayn ekilde kendi hiliinin temeli gibi de olamaz, nk ancak kan iin
de olabilir: kendini tamamlamtr. Kendi-iin ynnden ...e mevcut olarak geer
li olan, elbette zamansallamamn btnlne de ayn ekilde uygun dmekte
dir. Bu btnlk asla tamamlanm deildir, kendini reddeden ve kendinden ka
an btnlktr, ayn bir beliriin birlii iinde kendinden koparlmadr, kendini
verdii anda bu kendini veriin esasen tesinde olan kavranamaz btnlktr.
Bilincin zaman, bylece, kendine kyasla kendi kendisinin tamamlanmamhg olan btnlk olarak zamansallaan msan-gerekliidir, bir btnln ii
ne btnlk-bozucu maya olarak szan hiliktir. Kendi peinde koam ve ayn za
manda da kendini reddeden bu btnlk, kendi kendisinin tesine geilmesi ve
kendine doru kendisinin tesine getii iin, tesine geilmesine kendi kendi
sinde hibir son bulamayacak olan bu btnlk, hibir kta bir ann snrlar
iinde varolamazd. Kendi-iinin olduunu olumlayabileceimiz an asla\yoktur,
nk, kendi-iin asla tam tamna olmaz. Ve bunun tersine, zamansallk,.bt
nyle ann reddi olarak zamansallar.

III
KKENSEL ZAMANSALLIK VE PSK
ZAMANSALLIK: DNM
Kendi-im, sregitmenin konulandrc-olmayan bilinci halinde srer. Ama
akan zaman hissedebilir ve kendi kendimi ardklk birlii olarak kavrayabi
lirim. Bu durumda sregitmenin bilincinde olurum. Bu bilin konulandrcdr
ve fazlasyla bir bilgiyi andrr, tpk gzlerimin nnde zamansallaan srenin
de bir bilgi nesnesine olduka yakn olmas gibi. Kkensel zamansallk ile, ken
di kendimi sregitmekte olan gibi kavrar kavramaz rastladm bu psiik zamansallk arasnda ne tr bir mnasebet varolabilir? Bu sorun bizi hemen bir
baka soruna gtrr, nk srenin bilinci, sregitmekte olan bir bilincin bi
lincidir; dolaysyla, srenin bu konulandrc bilincinin haklarnn ve doas
nn ne olduunu sormak, dnmn haklarnn ve yapsnn ne olduunu sor
maktr. Nitekim zamansallk, psiik sre olarak dnmde ortaya kar ve psi
ik srenin btn sreleri zerine dnlm bilince [conscience refleche]
aittir. u halde, psiik bir srenin kendini ikin dnm nesnesi olarak nasl
2 23

Jean -P au l Sartre

oluturabldimi sormazdan nce u nsoruya cevap vermeye almalyz: an

cak gemite olabilen bir varlk iin dnm nasl mmkn olur? Dnm,
Descartes ve Husserl tarafndan ayrcalkl bir gr tr olarak verilir, nk bi
linci imdi mevcut ve anlk bir ikinlik edimi iinde kavrar. Daha bilecek oldu
u varlk, bilince nispetle gemi olursa, bilin, bildii eyden emin olabilir mi?
Ve btn ontolojimiz dnmsel bir deneyimde temellendiine gre, bilin b
tn haklarn kaybetme tehlikesiyle karlamaz m? Ama dnmsel bilinle
rin nesnesi olmak zorunda olan gerekten de gemi varlk mdr? Ve dn
mn kendisi, eer kendi-iinse, kendini bir varolu ve anlk bir kesin kanaatle
snrlamak zorunda mdr? Bu konuda ancak, yapsn belirlemek zere d
nmsel fenomene geri dnersek karar verebiliriz.
Dnm, kendi kendisinin bilincinde olan kendi-iindr. Kendi-iin esasen
konulandrc-olmayan kendi-bilinci olduundan, dnm, aniden ortaya
kan, zerine dnlm bilince doru evrilmi ve onunla simbyoz halinde
yaayan yeni bir bilin gibi tasarlamak alkanlk haline gelmitir. Burada Spinozanm o eski fikrin fikrini fark ediyoruz?
Ama dnmsel bilincin ex nihilo beliriini aklamann gl bir yana,
onun zerine dnlm bilinle olan mutlak birliini, dnmsel grnn
kesinliini ve haklarn kavranabilir klan tek ey olan bu birlii anlamak da t
myle imknszdr, Gerekten de, burada, zerine dnlm olann [reflechie]
esse'sim bir percipi olarak tanmlayanlayz, nk zerine dnlmn varl
tam da yledir ki varolmak iin alglanm olmaya ihtiya duymaz. Ve dnm
le olan ilk mnasebeti de bir tasavvurun dnen bir zneyle olan birliki iliki
si olamaz. Eer bilmen varolan bilen varolanla ayn varlk seviyesine sahip olmak
zorundaysa, bu iki varolann mnasebetini sonuta naif realizmin bak asndan
betimlemek gerekir. Ama o zaman tam da realizmin en byk glyle kar
larz: Almanlann Seibststndigkeit diye adlandrdklan o varlk yeterliliiyle
donanm, bamsz ve yaktk iki btn nasl olur da kendi aralarnda birtakm
mnasebetleri, zellikle de bilgi ad verilen o isel trden ilikileri srdrebilirler?
Eer dnm nce zerk bir bilin olarak dnrsek, onu daha sonra zerine
dnlm bilinle asla birletiremeyiz. Her zaman iki tane olacaklardr, ve eer
imknsz mmkn olup da dnmsel bilin, zerine dnlm bilincin bi
linci olabilseydi, bu ancak iki bilin arasndaki bir d balant olabilirdi, en o
u, kendinde yaltlm olan dnmn bir imge gibi zerine dnlm bilin
224

Varlk ve Hilik

ce sahip olduunu dnebilir ve yeniden idealizmin ime yuvarlanrdk; d

nmsel bilgi ve zellikle de cogito, kesin kanaat olma vasflann kaybeder, karl
nda yalnzca ve zaten doru drst tanmlanamayan belli bir olaslk elde kalr
d. Dolaysyla, dnmn, bir varlk bayla zerine dnlm olanla birle
mi olmas, dnmsel bilincin, zerine dnlm bilin olmas gerekir.
Ama te yandan, burada dnmselin zerine dnlmle tam olarak z
delemesi, yani dnm fenomenini bir anda yok ederek geride yalnzca yansyanstan m hayalet ikiliini brakacak ekilde zdelemesi de sz konusu olamaz.
Karmza bir kez daha kendi-ini tanmlayan varlk tr kyor: dnm, eer
zorunlu apaklk olmak zorundaysa dnmselin zerine dnlm olm as
n gerektirir, Ama dnm bilgi olduu lde, zerine dnlmn d
nmsel iin nesne olmas gerekir; bu da varlk ayrmasn ierir. Bylece d
nmselin ayn zamanda hem zerine dnlm olmas hem de olmamas gere
kir. Bu ontolojik yapy daha nce esasen kendi-iinin barnda kefettik. Ama o
srada henz tastamam ayn anlamlandrmay tamyordu. Nitekim bu yap, tasar
ladmz "yanstan ve yanstlan ikiliinin her iki teriminde de radikal bir Unselbststndigkeit varsayyordu, yani kendini ayn ayr ortaya koymada yle bir ye
tersizlik varsayyordu ki, ikilik srekli silik bir durumda kalyor ve her terim ken
disini tekinin yerine koyarak teki haline geliyordu. Ama dnm sz konusu ol
duunda iler bir miktar deiir, nk zerine dnlm yans-yanstan, d
nmsel bir yans-yanstan iin varolur. Baka trl syleyecek olursak, zeri
ne dnlm, kendi(nin) tan olmaya son vermeksizin dnmsel iin gr
n olurken, dnmsel de kendi kendisine grn olmaya son vermeksizin
zerine dnlmn tan olur. Hatt zerine dnlm, kendini kendide
yanstan olarak dnmsel iin grntr ve dnmsel de ancak varltk(tn) bi
linci olarak tank olabilir, yani bu tank olan dnmselin, ayn zamanda da bir
yanstan olan kendisi iin yansma olarak. Dolaysyla, hem zerine dnlm
hem de dnmsel Selbststndigkeita ynelir ve onlar birbirinden ayran hi,
kend-inin hiliinin yansy yanstandan ayrmasndan daha derin bir biimde
onlar bler. Ancak unlara iaret etmek gerekir: 1) tank olarak dnm, tank
varlna ancak grnn iinde ve grn araclyla sahip olabilir, yani kendi
varl iinde derinlemesine bir biimde dnmsellime yakalanmtr ve byle
olduu iin de hedefledii Selbststndigkeita asla ulaamaz, nk varln ile
vinden ve ilevini de zerine dnlm kendi-iinden almaktadr; 2) zerine
225

Jean -P au l Sartre

dnlm, dnm tarafndan derinlemesine bir biimde deitirilmitir, o

balamda ki, u ya da bu akn fenomenin zerine dnlm bilinci olarak ken
dinin) bilincidir. Kendine bakldn bilir; duyulur bir imgeye bavurmak gere
kirse, onunla ilgili olarak masann zerine eilmi bir halde yaz yazan ve bir yan
dan yazarken arkasnda duran birisi tarafndan gzlendiini bilen bir adanhdan da
ha iyi bir benzetme yaplamaz. Dolaysyla zerine dnlm, bir bakma, esa
sen bir d ary a ya da daha iyisi bir darnn taslana sahip olan olarak kendisi(nin) bilmcine sahiptir, yani kendisini"... iin nesne klar; yle ki, zerine d

nlmn zerine dnlm yn dnmsel ynnden ayrlamaz, orada,

onun zerine dnen bilincin iinde ve ona belli bir mesafede varolur. Bu ba
lamda dnmselin kendisinden daha fazla Selbststndigkeita sahip deildir.
Husserl bize zerine dnlmn kendini dnmden nce orada olmu olan
gibi verdiini syler. Ama burada yanlgya dmemeliyiz: mmkn olan her tr
l dnm bakmndan, zerine dnlmemi olann [irreflechiel zerine d
nlm olarak Selbststndigkeit dnm fenomeni iinde cereyan etmez,
nk, tam tamna, fenomen zerine dnlmemilik vasfn kaybeder. Bir bilin
iin zerine dnlm hale gelmek, kendi varlnda derin bir deimeye maruz
kalmak ve bylece yanstlan-yanstan'm hemen-hemen-btnl olarak sahip
olduu Selbststndgkeit kaybetmektir. Nihayet, bir hiliin zerine dnl
m dnmselden ayrmas lsnde, varln kendi kendisinden de\jiremeyen bu hilik de oldurulmu olmak zorundadr. Bunun anlam udur: yalnzca
birliki bir varlk yaps, daha olacak olmak formunda kendi kendisinin hilii ola
bilir. Gerekten de ne dnmsel ne de zerine dnlm bu aync hilie ka
rar verebilir. Ama dnm, tpk zerine dnlmemi kendi-iin gibi bir var
lktr, yoksa bir varlk toplam deildir, daha kendi kendisinin hilii olacak olan bir
varlktr, kendi-iin zerine ynelmi yem bir bilincin ortaya k deildir, ken
di-iinin kendinde gerekletirdii yap-ii bir deiimdir; ksacas, basite yansyanstan kipinde deil de, kendini dnmsel-uzerine dnlm kipinde vareden kendi-iinin kendisidir, kald ki bu yeni varlk kipi, yans-yanstan kipinin de
birincil iyaps sfatyla varln srdrmesine izin verir. Benim zerimde d
nmde bulunan kii herhangi bir zamansal olmayan bak deil; o kii benim; s
ren, kendilik devresine angaje olmu olan, tarihselliyle dnya iinde tehlikede
olan benim. Basite kendisi olduum kend-im, bu tarihsellii de, dnya zerin
deki bu varl da, kendilik devresini de dnmsel ikiletirmenin kipinde yaar.
226

V arlk ve H ilik

Daha nce grdk: dnmsel, zerine dnlmten bir hilikle ayrlr.

3ylece, dnm fenomeni kendi-iinin hilenidir, ama bu, dardan gelme
yen, kendi-mn daha olacak olduu bir hilenitir. Daha ileriye gtrlm bu
hileni nereden gelebilir? Onu motive eden ey ne olabilir?
Kendi-iinin varlna mevcudiyet olarak beliriinde kkensel bir dalma
vardr: kendi-iin darda, kendindenin yan banda ve zamansal ekstaz iin
de kaybolur. Kendi kendisinin dndadr ve bu kendi-iin-varlk, kendinin en
mahrem noktasnda ekstatktir, nk varln telerde aramak, kendim yns
klarsa yanstann iinde, yanstan olarak ortaya koyarsa da yansnn iinde ata
mak zorundadr. Kendi-iinin belirii, kendi kendisinin temeli olamayan keijdindenm yenilgisini onaylar. Dnm, varl yeniden ele geirme giriimi ola
rak kendi-iinin srekli bir imkn olmaya devam eder. Varln dnda kaybo
lan kendi-iin, dnm araclyla dnmn varlnda isellemeye alr:
bu, kendini temellendirmek zere gsterdii ikinci bir abadr, kendi-iin a
sndan ne ise bizzat kendi iin olmak sz konusudur. Gerekten de, eer yansyanstanm hemen-hemen-ikilii, onun bizzat kendisi olaca bir tann nnde
bir btnlk halinde toplanm olsayd, bu ikilik onun kendi gznde olduu
ey olurdu. Sonu olarak, ne ise o olmamak kipinde kendinden kaan ve kendi
kendisinin ak olarak akan, kendi ellerinin arasndan kaan varln stesinden
gelmek ve ondan bir veri, en sonunda ne ise o olan bir veri yapmak sz konusu
dur; ancak kendi kendisine gre kendi tamamlanmaml olduu iin tamam
lanmam olan bu tamamlanmam btnl bir bakn birliinde toplamak,
daha kendi kendine gnderme olacak olan srekli gndermenin alanndan kur
tulmak ve tam da bu gndermenin andan kalm olduu iin, onu gnden
gnderme olarak, yani ne ise o olan gnderme olarak oldurmak sz konusudur.
Ama ayn zamanda da, kendini toplayan ve veri olarak temellendiren, yani var
ln olumsalln bu olumsall temellendirerek kurtarmak iin kendine ka
zandran bu varln ta kendisinin de, toplayp temellendirdii ey olmas, eks
tatik dalmadan kurtard ey olmas gerekir. Dnmn motivasyonu, nes
nelletirme ve iselletirmenin ezamanl ifte giriiminden ibarettir. Kendi ken
disinde iselletirmenin mutlak birlii iindeki kendmde-nesne olarak olmak;
dnm-varln daha olacak olduu ey ite budur.
Kendi kendisinde kendinin temeli olmak, kendi kan isellik halinde top
layp ona hakim olmak, bu ka kendinden kaan ka olarak zamansallatra227

Jean -P au l Sartre

cak yerde en sonunda bu ka olmak iin gsterilen aba bir yenilgiyle sonu
lanmak zorundadr ve dnm de aslnda bu yenilgidir. Nitekim, kaybolan bu
varl daha ge alacak olan bu varln kendisidir ve kendine ait olan varlk ki
pinde, yani kendi-iinin, dolaysyla da kan kipinde bu geri al olmak zorun
dadr. Kendi-iin, ne ise o olmaya kendi-iin olan olarak giriecektir ya da, diler
seniz, kendi-im ne ise onu kendi iin olacaktr. Bylece, dnm, ya da kendi
zerine dnerek kendi-iini geri alma giriimi, kendi-iinin, kendi-iin iin or
taya kmasyla sonulanr. Varlk iinde temellenmek isteyen varln kendisi de
kendi hiliinin temelinden baka bir ey deildir. Dolaysyla hepsi birden hilenmi kendinde olarak kalr. Ve ayn zamanda, varln kendi zerine dn
de ancak kendine dnen ey ile zerine dnlen ey arasndaki bir mesafeyi gs
terebilir. Kendi zerine bu dn, kendine dnmek iin kendinden kopmadr.
Dnmsel hilii ortaya karan da bu dntr. Zira kendi-iinin yapsal zo
runluluu yledir ki, ancak kendisi de kendi-iin formunda varolan bir varlk,
kendi-iini onun kendi varl iinde toparlayabilir [recuperer], Bylece, topar
lamay gerekletiren varlk kendini kendi-iinin kipinde oluturmak, ve topar
lanmas gereken varlk da kendi-iin olarak varolmak zorundadr. Ve bu iki var
lk ayn varlk olmak zorundadr, ama ite bu varlk, kendini toparlayan olarak
varln birlii iinde kendi ile kendi arasndaki mutlak bir mesafeyi de vareder.
Bu dnm fenomeni kendi-iinin srekli bir imkndr, nk dnmsel
blnme, zerine dnlm kendi-iinde bir saklg halinde mevcuttur: ni
tekim yanstan kendi-iinin, yansnn tan olarak kendini onun iin ortaya koy
mas ve yans kendi-iinin de, o yanstann yanss olarak kendini onun iin orta
ya koymas yeterlidir. Bylece, dnm, olmama kipindeki [sur le mode du
ntre-pasj bir kendi-iin tarafndan kendi-iinin toparlanmas abas olarak, en
saf ve basit haliyle kendi-iinin varoluu ile bakas-iinm varoluu arasndaki
dolaymlayc hileme evresidir. Buradaki, bakasAinin varoluu, kendi-iinin,
olmama kipinde olmayan bir kendi-iin tarafndan toparlanmas edimidir/
Bu ekilde betimlenen dnm, kendi-iinin zamansallamas olgusundan
doan haklan ve erimi itibariyle snrlandrlabilir mi? Sanmyoruz.
2) Burada, Hegelin, bilince zg olan ey olarak tasarlad, eit olann kendine blnm esyle [scission de legal soi-mem e] karlayoruz. Ama bu blnm e, Tinin Fenom tnolojtsinde olduu gibi daha st dzeyden bir btnlem eye gtrecek yerde, bilinci kendi
den ayran hilii daha derinlem esine, daha onarlmaz bir biim de kazar. Bu bilin He
gelin buluudur ama bu Hegelin en byk yandsamasdr.
228

Varlk ve H ilik

Eer dnm fenomenini zamansalhkla olan mnasebetleri iinde kavra

mak istiyorsak, iki dnm trn birbirinden ayrmak doru olur: dnm,
saf dnm olabilir [reflexion pure] ya da saf olmayan dnm [rflexion impure] olabilir. Dnmsel kendi-iinin zerine dnlm kendi-iine basit
mevcudiyeti olan saf dnm, dnmn hem kkensel formudur hem de
ideal formudur; saf olmayan dnm bu form temelinde ortaya kar ve bu
form aym zamanda da dnmn asla nceden verili olmayan formudur, bir
tr katharsis araclyla kazanlmas gereken formudur. Daha ileride szn ede
ceimiz saf olmayan ya da ibirliki dnm saf dnm evreler, ama onun
tesine geer, nk iddialarn daha telere yaymaktadr.
Saf dnmn apak vasflar ve haklar nelerdir? Bu elbette dnmselin
zerine dnlm olmasdr. Buradan dan ktmzda, dnm meru
latracak hibir olanak bulamazdk. Ama dnmsel, kendnde-olmamak
formunda olsa da, dnmsel zerine olanca ikinlikle dnlmtr. D
nlmn dnm iin tastamam nesne deil de hemen-hemen-nesne olmas
bunu aka gsterir. Gerekten de, zerine dnlm henz kendini bir d
ar olarak dnme teslim etmez, yani kendisine dair bir bak as edinmenin mmkn olduu ve bu bak asna gre geriye ekilerek onunla ara
mzdaki mesafeyi oaltp azaltabildiimiz bir varlk olarak dnme teslim ol
maz. zerine dnlm bilincin dardan grlm olmas ve dnmn
de kendini ona gre ynlendirebilmesi iin, dnmselin, ne deilse o olmama
kipinde, zerine dnlm olmamas gerekirdi: bu blnme ancak bakas
iin varolu iinde gerekleecektir. Dnm bir bilgidir, buna phe yoktur,
konumsal bir vasfla donatlmtr; dnm, zerine dnlm bilinci olum
lar. Ama her olumlama, biraz sonra greceimiz gibi, bir olumsuzlama tarafn
dan koullandrlr: bu nesneyi olumlamak, ezamanl olarak benim o nesne ol
duumu olumsuzlamaktr. Bilmek, kendini bakas yapmaktr. imdi, dnm
sel tam da ancak zerine dnlm olarak kendini tmyle bakas yapar,
nk zerine dnlm olmak-iindir. Olumlamas yan yolda durdurulur,
nk olumsuzlamas btnyle gereklemez. u halde zerine dnlm
ten tmyle ayrlmad gibi onu bir bak asndan da kucaklayamaz. Bilgisi
btncldr-, balang noktas da var noktas da bulunmayan, imek gibi ve
girintisi knts olmayan bu grdr bu bilgi. Her ey bir tr mutlak yaknlk
iinde bir kalemde verilmitir. Bizim genelde bilmek diye adlandrdmz ey gi229

Jean-Paul Sartre

ritti ve kntlar, dzlemleri, bir dzeni, bir hiyerariyi varsayar. Matematik z

ler bile, kendilerini bize baka dorulara, baz sonulara gre bir ynelimle bir
likte gsterirler; kendilerini hibir zaman btn vasflaryla birlikte aa kar
mazlar. Ama zerine dnlm bir veri olarak deil de daha olacak olduu
muz varlk olarak, bak as bulunmayan bir ayrmszlk iinde bize teslim
eden dnm, kendi kendisinden taan ve aklama iermeyen bir bilgidir. Ay
n zamanda da asla kendisi tarafndan artlmaz, bize hibir ey retmez, yal
nzca ortaya koyar. Gerekten de, akn bir nesnenin bilinmesinde, nesnenin a
a k [devoilement] vardr ve aa kan nesne de bizi hayal krklna u
ratabilir ya da artabilir. Ama dnmsel aa kn iinde, esasen kendi
varlnda aa km olan bir varln durumu vardr. Dnm, bu aa
k kendi iin varetmekle yetinir; aa kan varlk kendini bir veri olarak de
il, ama esasen aa km olma vasfyla anlar. Dnm, bilgi olmaktan
ok tanmadr [reconnaissance]. Dnm, toparlamann kkensel motivasyo
nu olarak toparlamak istedii eyin dnm-ncesi anlaym gerektirir.
Ama dnmsel zerine dnlmtr diyorsak, buradaki varlk birlii
dnmn haklarn kuruyor ve snrlyorsa, zerine dnlmn kendisi
nin de kendi gemii ve kendi gelecei olduunu eklemek gerekir. Dolaysyla,
dnmselin, olmamak kipinde olduu zerine dnlmn btnl ta
rafndan srekli bir biimde tarlmakla beraber, apodktiklik haklarn bizatihi
kendisi olan bu btnle yayd da phe gtrmez. Nitekim, Descartesm dmsel fethi olan cogito, ann sonsuz-kklyle smrlandrlmamaldr. Za
ten, dncenin gemii angaje eden ve gelecek tarafndan ntaslaklatrlan bir
edim olma olgusundan kartlabilecek sonu da budur. Descartes, phe ediyo
rum yleyse varm der. Ama anda snrlamak mmkn olsayd, yntemsel p
heden geriye ne kalrd? Belki yargnn bir tr askya alnmas. Ama yargnn as
kya alnmas bir phe deildir, sadece phenin zorunlu bir yapsdr. phe
nin olmas iin, askya almann olumlama ya da olumsuzlama nedenlerinin ye
tersizliiyle motive olmu olmas -b u da gemie gnderir- ve yeni elerin m
dahalesine kadar dnp kararlatrarak korunmu olmas gerekir, bu da zaten
gelecein projesidir. phe, bilmeye ilikin preontolojikbir anlamann ve doru
ya ilikin gerekirliklerin fonunda belirir. pheye olanca anlamn veren bu an
lama ve bu gerekirlikler, insan-gerekliinin btnln ve onun dnya ze
rindeki varln angaje ederler, bir bilgi ve phe nesnesinin, yani tmel zaman
230

V arlk ve H ilik

iindeki akm bir srekliliin varlm varsayarlar; u halde phe, bal bir dav
rantr, insan-gerekliinin dnya-iindeki-varlk kiplerinden birini temsil
eden bir davrantr. Kendim phe ederek kefetmek, esasen hedefi barndran
gelecein iinde kendi kendinin nnde olmaktr, bu phenin sona ermesi ve
anlam, phenin ve evrelerinin kurucu motivasyonlarn barndran gemiin
iinde kendi arkasnda olmaktr, kendinin dnda phe edilen nesneye mevcu
diyet olarak dnyann iinde olmaktr. Ayn aklamalar, okuyorum, d kuru
yorum, alglyorum, eyliyorum gibisinden her trl dnmsel saptamaya uy
gulanabilir. Bu aklamalar ya bizi dnmdeki zorunlu apakl reddetmeye
yneltecektir: o durumda kendim hakkmdaki kkensel bilgim muhtemelin iin
de ker, varoluum bile bir ihtimalden ibarettir, nk an-iindeki-varlm bir
varlk deildir, ya da dnmn haklarn insan btnlne, yani gemi
e, gelecee, imdiye, nesneye yaymak gerekir. Oysa, eer doru grmsek, d
nm srekli tamamlanmamlk halindeki btnlk olarak kendini toparla
maya alan kendi-iindir. Kendi kendisinde kendinin aa k olan varln
aa knn olumlanmasdr. Kendi-iin kendini zamansallatrdmdan, bu
radan kan sonulara gre: 1) kendi-iinm varlk kipi olarak dnm, zamansallama gibi olmak zorundadr ve kendi kendisinin hem gemii hem de gele
ceidir; 2) doas gerei, dnm, haklar ve kesin kanaati olduum imknlara
ve olmu olduum gemie kadar uzanr. Dnmsel, anlk bir zerine dnl
mn kavran deildir, ama kendisi anmdalk da deildir. Bu, dnmselin,
zerine dnlmn geleceim kendi gelecei ile, bilinecek bilincin gemiini
de kendi gemii ile bildii anlamna gelmez. Tam tersine, dnmsel [reflexif]
ve zerine dnlm [reflechie], gelecek ve gemi araclyla kendi varlkla
rnn birlii iinde birbirlerinden ayrt edilirler. Nitekim dnmselin gelecei,
dnmselin dnmsel olarak daha olacak olduu kendine zg imknlarn
tamamdr. Bu haliyle de, zerine dnlm gelecee ilikin bir bilinci kapsayamaz. Dnmsel gemi iin de ayn aklamalar geerlidir, yine de o sonu
ta kendi-iinin kkensel gemii iinde temellenir. Ama dnm, eer anlam
n geleceinden ve gemiinden deviriyorsa, bir kaa doru kaan imdi
lik/mevcudiyet [presence] olarak, ekstatik bir ekilde o ka boyunca esasen
vardr. Baka trl sylenecek olursa, kendini dnmsel ikilemenin [dedoublement] kipinde vareden kendi-iin, kendi-iin olarak, anlamm kendi imkn
larndan ve geleceinden devinr; bu balamda, dnm diyasporasal bir feno
231

je a n -P a u l Sartre

mendir; ama kendine mevcudiyet olarak, btn ekstatik boyutlarna imdi mevcu
olandr [presence presente]. Bu noktada yle denecektir: Peki, geriye, bu szmona zorunlu dnmn, zellikle de kendisine bilme hakkn verdiiniz c
gemie ilikin onca hatay neden yapabildiini aklamak kalyor. yle kar
lk vereceim: dnm, gemii tematik olmayan formda imdiki zamana mu
sallat olan ey gibi kavrad kesin l iinde hibir hata yapmaz. Okuyorum,
phe ediyorum, umut ediyorum, vb. dediimde, daha nce gsterdiimiz gi
bi, imdiki zamanmdan gemie doru fazlasyla taarm. Oysa, bu durumlar
dan hibirinde kendimi aldatamam. Dnmn apodiktiklii, gemii tam da
daha olacak olduu zerine dnlm bilin iin olduu gibi kavrad l
de, hibir pheye yer brakmaz. te yandan, eer gemi duygularm ya da d
ncelerimi dnmsel kipte hatrlarken bir sr hata yapabiliyorsam, bunun
nedeni bellein dzlemi zerinde olmamdr: o anda ben artk kendi gemiim
deilim, onu temalatrmaktaym. Bu durumda da artk dnmsel edimle bir
iimiz kalmamtr.
Dnm bylece ekstatik boyutun bilincidir. Ak(m) konulandrc-olmayan bilinci ve srenin de konulandrc bilincidir. Dnm asndan, ze
rine dnlmn gemii de imdiki zaman da hem en-hem en-dan gibi va
rolmaya koyulur; u balamda: bir yandan, varlklarn bu varl daha olacak
olan olarak tketen bir kendi-iinin birlii iinde anmsanmlardr, ama ayn za
manda da kendilerinden bir hilikle ayrlan bir kendi-iin iin anmsanmlardr
ve bu kendi-iin, onlarla beraber bir varln birlii iinde varolduu halde on
larn varl olacak olmayan bir kend-iindir. Yine dnm araclyla, ak da
ikinliin iinde taslaklatrlm bir dar gibi olmak eilimindedir. Ama saf d
nm, zamansall henz ancak kkensel tzsel-olmay iinde, kendinde ol
may reddedii imde kefeder, onun im mmkn olanlar, kendi-iinm zgr
l tarafndan hafifletilmi bir halde mmkn olanlar olarak kefeder, imdiki
zaman akn olarak aa karr ve gemi ona kendinde olarak grnse bile,
yine de imdinin temeli zerinde grnr. Nihayet, daha olacak olma kipinde
bizzat olduu benzersiz bireysellik olarak btnl bozulmu btnlk [totalite detotalisee] iinde kendi-iin kefeder; her eyden nce zerine dnl
m olarak kefettii bu varlk, her zaman ancak kendi gibi olan ve bu kendiyi
hep ondan uzakta, gelecekte, gemite, dnyada olan varlktr. Dolaysyla d
nm, zamansall bir kendiliin biricik ve benzersiz varlk kipi olarak, yani ta232

V arlk ve H ilik

rihselUk eklinde aa kan olarak kavrar.

Ama bildiimiz ve her gn kullandmz psikolojik sre, dzenli zamansal
formlar ardkl olduu lde tarihselliin karsnda yer alr. Gerekten de bu
sre, psiik ak birimlerinin somut dokusudur. Bu sevin, rnein, bir hzn
den sonra beliren dzenli bir formdur ve daha ncesinde, dn duyumsadm o
utan vardr. nce ve sonra ilikileri genel olarak bu ak birimlerinin, nitelikle
rin, hallerin, edimlerin arasnda kurulur ve tarihlemeye [dater] yarayabilenler bi
le. bu birimlerdir. Bylece, gndelik varoluu iindeki dnya-iinde-insamn d
nmsel bilinci psiik nesnelerle kar karyadr, bu nesneler neyseler odurlar,
zamansallmzm srekli dokusunda bir halnn desen ve motifleri gibi grnr
ler ve dnyadaki eylerin tmel zaman iinde yaptklar tarzda, yani kendi arala
rnda tmyle dsal ardklk ilikilerinden bakaca ilikiler srdrmeksizn bir
birlerinin yermi alarak pe pee gelirler. Duyduum ya da duymu olduum bir se
vinten sz ederim, sanki ben onun taycsymm ve o da Spinozann sonlu
kiplerinin fondaki yklemden ayrllar gibi benden ayrlyormuasma bu se
vincin benim sevincim olduunu sylerim, Hatt, sanki o sevin zamansallamamm dokusuna bir mhr gibi haslmasna, ya da daha iyisi sanki o duygula
rn, o dncelerin, o durumlarn bendeki mevcudiyeti bir tr kutsa! ziyaretmi
esine, bu sevinci duyum sadm bile syleriz. zerk dzenlemelerin somut ak
tarafndan, yani sonuta psiik olgularn ardaklg tarafndan, bilin olgular
nn ardkl tarafndan oluturulan bu psiik sreye yanlsama diyemeyiz: nite
kim psikolojinin konusunu oluturan ey de onlarn gerekliidir; pratik ynden,
insanlar arasndaki somut mnasebetler, hak talepleri, kskanlklar, kinler, tel
kinler, mcadeleler, hileler, vb. psiik olgu dzeyinde kurulurlar. Bununla birlik
te, beliri iinde kendini tarihselletiren zerine dnlmemi kendi-iinin [pour-soi irreflechel bu nitelikleri, bu durumlar ve bu edimleri bizzat olmas d
nlemez. yle olsayd, zerine dnlmemi kendi-imin varlk birlii, birbir
lerinin dndaki varolanlar okluu halinde kerdi, zamansallm ontolojik so
runu yemden ortaya kard ve bu kez onu zebilme olanaklarn da elimizden
karm olurduk, nk kendi-iinin kendi gemii olmas mmkn olsa bile,
sevincimin kendisini ncelemi olan hzn olmasn beklemek, olmamak"n ki
pinde bile bunu ondan beklemek, sama olur. Psikologlar, psiik olgularn bir
birlerine grece olduklann ve uzun bir sessizliin ardndan iitilen gkgrltsnn uzun-br-sesszlkten-sonraki-gkgrlts olarak kavrandn ne s
233

Jean -P au l Sartre

rerlerken bu ekstatik varoluun tahrip edilmi bir tasavvurunu sunarlar. Bu iyi bir
yaklamdr ama ardklk iindeki bu grecelii her trl ontolojik temelden
yoksun brakarak onu aklamay da kendilerine yasaklam olurlar. Aslnda,
kendi-iin, tarihselli iinde kavranrsa psiik sre de silinir, durumlar, nitelik
ler ve edimler yerlerini olduu gibi kend-iin-varla brakarak ortadan kaybo
lurlar, bu kendi-iin-varlk ancak biricik bireysellik gibidir ve tarihselleme sre
ci de blnemezdir. Akmakta olari, gelecein derinliklerinden kendine seslenen,
olmu olduu gemile arlaan odur, kendiliini tarihselletiren odur ve bu
kendi-iin-varln ilksel ya da zerine dnlmemi kipte kendinin deil dn
yann bilinci olduunu biliyoruz. Nitekim nitelikler, haller onun varl iindeki
varlklar olamaz (sevin denen ak birliinin bilin ierii ya da olgusu oldu
u balamda), kendi-iin-varlkta yalnzca konumsal olmayan renklendirmeler
vardr ve bunlar da, kendi-iin olan olarak ondan bakas olmayan ve onun d
nda kavranmalar mmkn olmayan eylerdir.
Bylece iki zamansallkla kar karya geldik ite: bizim zamansallamas ol
duumuz kkensel zamansallk ile, hem varlmzn varlk kipiyle badamaz
olarak hem de bilimin nesnesi, insan eylemlerinin hedefi olan (rnein, Annyye
kendimi sevdirmek, onun bana sevgi duymasn salam ak" iin her eyi sefer
ber etmem anlamnda) zneleraras bir gereklik olarak beliren psiik zamansak
lk. Bu psiik ve elbette tretilmi zamansallk, dorudan doruya kkensel zamansallktan kaynaklanamaz; kkensel zamansallk kendisinden baka bir ey
oluturmaz. Psiik zamansalla gelince, o da kendini oluturmaktan acizdir, n
k ardk bir olgular dzeninden ibarettir. Zaten psiik zamansallk dnyadaki
salt ekstatik mevcudiyet olan zerine dnlmemi kendi-iine grnemez: o
kendini dnme aar, onu oluturmak zorunda olan da dnmdr. Ama
dnm, eer kendisi olduu tarhsellin dpedz kefiyse, psiik zaman na
sl oluturabilir?
Saf dnm [reflexion pure] ile saf olmayan ya da kurucu dnm [reflexion impure ou constituante] ite burada birbirinden ayrmak gerekir: nk
psiik olgularn ardkln ya da psyhhe'yi saf olmayan dnm oluturur. Ve
gndelik hayatta kendini ilk olarak veren, kkensel yap olarak saf dnm
kendinde barndran, saf olmayan ya da kurucu dnmdr. Ama saf dn
me, ancak saf olmayan dnmn kendi zerinde gerekletirdii katharsis for
munda bir deimeden sonra ulalabilir. Bu fcatharsisin yapsn ve motivasyo234

V arlk ve H ilik

~unu betimlemenin yen buras deildir. Bizim iin nemli olan, psiik zamansallm oluumu ve aa k olarak saf olmayan dnm betimlemektir.
Daha nce grdmz gibi, dnm, kendi-iinin kendi kendisinde ne ise
? olmak iin olduu bir varlk trdr. Dolaysyla dnm, varln salt fark
szl iinde keyfi bir belri deildir, bir iin perspektifinde oluur. Nitekim, he
men burada grdk, kendi-iin, kendi varl iinde bir iinin temeli olan var
lktr. u halde dnmn anlam, onun iin-varldr. Ayrca, dnmsel,
kendim toparlamak iin kendi kendisini hileyen zerine dnlm olandr.
3u balamda dnmsel, zerine dnlm daha olacak olan olarak, da
ha olacak olmak formundaki dnmsel olarak olduu kendi-iinden kurtu
lur. Ama bu, yalnzca daha olacak olduu zerine dnlm olmak iin ol
sayd, onu yeniden bulmak zere kendi-inden kurtulurdu; kendi-iin, her yer
de ve hangi tarzda olursa olsun, kendi-iin-varlk olmaya mahkumdur. Nitekim,
saf dnmn kefettii ey de gerekten buradadr. Ama ilk ve kendiliinden
dnmsel devinim olan (ama kkensel deil) saf olmayan, zerine dnlm
kendinde olarak olmak-iindir. Saf olmayan dnmn motivasyonu, ken
di kendisinde -daha nce betimlediimiz- ift ynl bir iselleme ve nesnelle
me devinimi iindedir: kendini kavranan kendinde gibi oldurmak iin, zerine
dnlm kendinde olarak kavramak. u halde saf olmayan dnm ancak
daha olacak olduu bir kendinde ile dolaysz mnasebet halinde bulunduu bir
kendilik devresi iinde, zerine dnlm olarak kavranr. Ama te yandan,
daha olacak olduu bu kendinde, dnmselin onu kendinde olan gibi kavra
maya alt lde zerine dnlm olandr. Bu demektir ki sai olmayan d
nmn iinde form mevcuttur: dnmsel, zerine dnlm ve bir de
'zerine dnlm olan olarak dnmselin daha olacak olduu ve d
nmsel fenomenin iinnden bakaca bir ey olmayan bir kendinde. Bu kendin
de, zerine dnlm srdrmek ve temellendirmek zere onu batan sona
kateden bir dnm tarafndan kend-in-dnlmn [reflechie-pour-soi]
arkasnda nceden taslaklatrlr, imlem olarak kend-iin-dnlmn kendindede yanstlmas gibidir: varl hibir ekilde varlk deil, ama tpk hilik
gibi, oldurulmu olmaktr. O, dnmsel iin saf nesne olarak zerine dnl
m olandr. Dnm, dnmsele dair bir bak as edinir edinmez, zeri
ne dnlmn kendini hibir bak as olmakszn dnmsele verdii o
imek gibi ve girintisi knts olmayan grden kar kmaz, kendini zerine
235

Jean -P au l Sartre

dnlm olmayan olarak ortaya koyup zerine dnlmn olduu eyi be

lirler belirlemez, zerine dnlmn arkasnda, belirlenmeye, nitelenmeye
elverili bir kendindeyl ortaya karr. Bu akn kendinde, ya da zerine d
nlmn varla dm glgesi, zerine dnlmn olduu ey olarak dnmselin daha olacak olduu eydir. Bu akn kendinde, kendini btncl ve
farkllamam grnn iinde dnme veren zerine dnlmn deeri
ile hibir ekilde karmaz kendi(nin) konumsal olmayan bilinci olarak, konulandnc-olmayan namevcudiyet ve dnmsel bilincin iini olarak d
nmsek musallat olan deer ile de karmaz. Bu, her dnmn zorunlu nes
nesidir, onun belirmesi iin, dnmn zerine dnlm olan nesne ola
rak deerlendirmeye almas yeter: kendindeyi zerine dnlm olann akn
nesnellemesi olarak ortaya karan ey, dnmn zerine dnlm olan
nesne olarak dnmeyi kararlatrd kararn kendisidir. Ve dnmn, ze
rine dnlm olan nesne olarak deerlendirmeye karar verdii edin de,
kendi kendisinde: 1) zerine dnlm olmayan olarak dnmselin konu
mudur, 2) zerine dnlm olana gre bak as edinmektir. Zaten, gerek
te bu iki ura tek bir urak oluturur, nk dnmselin zerine dnl
me gre kendini oldurduu somut olumsuzlama, tam da bir bak as edin
me olgusu iinde ve bu olgu aracl y la ortaya kar. Nesnelletiren edim, g
rld gibi, dnmsel blnmenin kesin uzants iinde kalmaktadr, nk
bu blnme yansy yanstandan ayran hiliin derinlemesiyle oluur. Nesnel
letirme, zerine dnlmn dnmsek nesne gibi grnmesi iin, d
nmsel devinimi, zerine dnlm olmayan olarak srdrr. Ne var ki, bu
dnm kendini aldatma ierir, nk zerine dnlm dnmselle
birletiren ba koparrm gibi grnse de; kkensel dnmsel beliri iinde,
dnmsel, olunann olmamak kipindeki zerine dnlm olmad hal
de dnmselin olunmayann olmamak kipindeki zerine dnlm olma
d n bildirir gibi grnse de, bu daha sonra zdelik olumlamasn geri almak
ve o kendinde hakknda benim o olduumu olumlamak iindir. Ksacas, d
nm, kendini benim kendimde olduum nesnenin tezahr olarak oluturduu
srece kendini aldatmadr. Ama ikinci olarak, bu daha radikal hileyi, gerek
ve metafizik bir olay deildir: gerek olay, hileyiin nc sreci, bakas-iindir. Saf olmayan dnm, kendi-iinin kendi kalarak bakas olmak iin giriti
i boa giden bir abadr. zerine dnlm kendi-iinin arkasnda beliren
236

V arlk ve H ilik

akn nesne, dnmselin, bu balamda, onu olm adn syleyebilecei yega

ne varlktr. Ama bu, bir varlk glgesidir. ldrlmtr ve dnmsel, onu
olmamak zere daha olacaktr. Psikologun psiik olgu ad altnda inceledii ey,
~af olmayan dnmn zorunlu ve deimez balla olan bu varlk glgesi
dir. u halde psiik olgu, zerine dnlmn glgesidir; dnmsel, bu
glgeyi ekstatik olarak ve olmamak kipinde daha olacak olan zerine dnl
mn glgesidir. Dnm, bylece, kendini kendi-iinin kendindeki grs
olarak verdiinde saf deildir; ona grnen ey zerine dnlmn tzsel ol
mayan ve zamansal tarihsellii deildir; bu zerine dnlmn tesinde, d
zenli ak formlarnn bizatihi tzselligidir. Bu gcl varlklarn birlii, kendi-inin zamansallamasm destekleyen gcl ve akn kendinde olan psykhe ya da
psiik hayat diye adlandrlr. Saf dnm bir hemen-hemen-bilgiden [quasiconnaissance] baka bir ey deildir; ama yalnzca Psykhe hakknda dnmsel
bilgiye sahip olabilir. Doallkla her psiik nesnede gerek zerine dnlm
olana zg, ama kendinde halinde bozulmu vasflarla karlalacaktr.
Psykheye ilikin ksa bir a priori betimleme bunu anlamamza imkn verecektir.
1)

Psykhe derken, Egoyu, Egonun hallerini, niteliklerini ve edimlerini anly

ruz. Ego, dilbilgisindeki Ben [je] ve Benlik [moi] formlar altnda, akn psiik bir
lik olarak kiiliimizi temsil eder. Bunu baka bir yerde de betimlemitik. Bizler
Ego olarak olgusal ve hukuksal zneleriz, etkin ve edilginiz, kendi iradesiyle ey
lenen zneleriz, bir deer yargsnn ya da sorumluluun mmkn nesneleriyiz.
Egonun nitelikleri karakterimizi ve alkanlklarmz oluturan gcllklenn, gizli yatknlklarn, sakhglerin btnn temsil ederler (e^ [heksisjin
Yunancadaki anlamyla). Sinirli, alkan, kskan, hrsl, ksnl, vb. olmak bi
rer niteliktir. Ama kkeninde kendi tarihimizin yer ald ve alkan lklar diye
adlandracamz baka trden nitelikler bulunduunu da kabul etmek gerekir:
ihtiyarlam, yorgun, hrnlam, yeteneklerimi yitirmi ya da gelime halinde
olabilirim, kendi kendime bir baarnn ardndan gveni gelmi olarak ya da
tam tersine yava yava birtakm zevkler ve alkanlklar, hastalkl bir cinsellik
edinmi (uzun bir hastaln sonunda) gibi grnebilirim.
Haller saklg halinde [en puissance] varolan niteliklerle kartlk iinde
kendilerini edim halinde varolan gibi verirler. Nefret, ak, kskanlk birer hal
dir. Bir hastalk, hasta tarafndan psikofizyolojk gereklik olarak kavrand l
de bir haldir. Ayn ekilde, kiiliime dardan gelip eklenen zelliklerden
237

Jean -P au l Sartre

birou, onlar yaadm srece haller haline gelebilirler: mevcut, olmama (ta
nmlanm falanca kiiye kyasla), srgn, onursuzluk, utku birer haldir. Niteli
i halden ayran eyin ne olduu grlyor: dnk hiddetimden sonra, kzgn
lm beni hiddedenmeye sevkedecek basit ve gizli yatknlk olarak devam eder.
Buna karlk, Pierre'in davranndan ve bu yzden duyduum hntan sonra,
dncemin halen bir baka nesneyle megul olmasnn yansra nefretim gncel
bir gereklik olarak varln srdrr. Nitelik, ayrca, kiiliimi nitelemeye kat
kda bulunan, zihnin doutan ya da edinilmi bir yatknldr. Bunun tersine,
hal ok daha fazla arzi ve olumsaldr: bama gelen bir eydir. Bununla birlikte
haller ve nitelikler arasnda gei blgeleri vardr: rnein Pozzo d Borgonun*
Napoleona kar besledii nefret, gerekte varolduu ve Pozzo ile I. Napoleon
arasndaki olumsal bir duygulammsal mnasebeti [rapport affectf] gsterdii
halde Pozzonun kiiliinde kurucu nitelikteydi.
Edim [acte] denildiinde kiinin her trl sentetik faaliyeti, yani aralarn he
defler dorultusunda her trl dzenlenii anlalmaldr, bu dzenleni kendiiin kendi kendisinin imknlar olduu lde deil, edim kiinin yaamak zo
runda olduu akm bir psiik sentez olduu lde meydana gelir. rnein,
boksrn antrenman bir edimdir, nk kendi-iinden taar ve onu destekler
ken, beri yanda kendi-iin de bu antrenmanda ve bu antrenman araclyla ken
dini gerekletirir. Bilim adamnn aratrma faaliyeti, sanatnn ura, siyaset
inin seim kampanyas iin de ayn ey geerlidir. Psiik varlk olarak edim, b
tn klarda, akm bir varoluu ve kendi-iinin dnya ile mnasebetinin nesnel
yzn temsil eder.
2)

Psiik, kendini yalnzca zel bir bilisel [cognitif] edimler kategorisind

dnmsel kendi-iinin edimlerinde verir. Nitekim, zerine dnlmemiin

dzleminde, kendi-iin konulandrc-olmayan kipte kendi imknlardr ve bu
imknlar da dnyann verili durumunun tesinde dnyaya ilikin mmkn mev
cudiyetler olduklarndan, bu mevcudiyetler arasnda konulandrc [thetique]
* Charles Andre POZZO D BORGO kontu (1 7 8 4 K orsika-1842 Paris): 1791 meclisinde
m illetvekiliyken, daha sonra doum yeri oian Korsikann Fransa'dan bam szl iin m
cadele etmi ve bu uurda ngiltere ile ibirliine ynelm itir. Bir sre adann bam sz y
netim inin banda kalan Pozzo di Borgo, 1 7 9 6 da Franszlarn Korsikaya kmas zerine
ngiltereye kam , daha sonra Rusyaya giderek arn zel danman olmu, N apoleon
kart koalisyonu glendirmeye alm , general rtbesine ykselm i, Viyana Kongresi'ne katldktan sonra Rusyann nce Paris (1 8 1 5 -1 8 3 4 ) sonra da Londra (1 8 3 4 -1 8 3 9 ) el
ilii grevinde bulunmutur, - n
238

V arlk ve H ilik

olarak ama tematik [thematique] olmayarak amlanan ey, dnyann sentetik

ynden verili haline bal olan bir haldir. Bunun sonucunda dnyaya getirilecek
deiiklikler, gereklemeleri iin bedenimizi dn alp mevcut eylerin iinde
daha gerekleecek olan nesnel potansiyellikler olarak konulandrc ynden ve
rilirler. ike iindeki kii, muhatabnn suratnda bir yumruk darbesini aran
nesnel nitelii ite byle grr. Tokatlanas bir surat", yumruklanas bir ene,
vb. tr szler buradan gelir. Bedenimiz burada yalnzca trans halindeki bir
medyum olarak belirir. eylerdeki belli bir gizilgllk (iilmesi-gereken-ik,
vaplmas-gereken-yardm, ezilmesi-gereken-zararl-bcek, vb.) bu beden aracl
yla gereklemeye ynelecektir, beliren dnm tam da bu anda kendi-iinin
kendi imknlaryla ontolojik ilikisini kavrar, ama nesne olarak kavrar. D
nmsel bilincin gcl nesnesi olarak edim, byle ortaya kar. u halde Pierrein
ve ona kar beslediim dostluun bilincine ayn zamanda ve ayn dzlemde sa
hip olmak benim iin imknszdr: bu iki varolu her zaman bir kendi-iin yo
unluuyla ayrlmtr. Ve bu kendi-iinin kendisi de gizlenmi bir gerekliktir:
zerine dnlm olmayan bilin durumunda, bu kend-in vardr ama konulandnc-olmayan olarak vardr ve dnyann nesnesi ile gizilgllkler
nnde silinir. Dnmsel beliri durumunda, dnmsel olann daha olacak
olduu gcl nesneye doru kendi-iinin tesine geilir. zerine dnlm
kendi-iini, gereklii iinde, yalnzca sa/bir dnmsel bilin kefedebilir. Saf
olmayan dnme devaml elik eden ve psikolojik aratrmalarn doal konusu
olan varolanlarn bu dzenli btnlne psykhe adn veriyoruz.
3)

Nesneler, gcl olmakla birlikte soyut eyler deildirler, dnmsel tara

fndan bolukta hedeflenmezler, zerine dnlmn tesinde dnmselin

daha olacak olduu somut kendinde olarak verilirler. Nefretin, srgnn, yn
temsel phenin dnmsel kendi-indek ahsen ve dolaysz mevcudiyetine
apaklk diyeceiz. Bu mevcudiyetin varolduunu grmek im, sona ermi bir a
k, eskiden yaam olduumuz belli bir entelektel ortam anmsamaya alt
mz kendi kiisel deneyimlerimize ilikin rnekleri aklmza getirmek yeter. Bu
farkl vakalarda bu farkl nesneleri bolukta hedeflemi olmann bilincine ak bir
biimde sahiptik. Onlardan tikel kavramlar oluturabilir, onlarn yaznsal bir be
timlemesine giriebilirdik, ama burada olmadklarm biliyorduk. Ayn ekilde, ya
ayan bir ak im de kesinti dnemleri sz konusudur, bu dnemlerde sevdiimi
zi biliriz, ama bunu hibir ekilde hissetmeyiz. Proust, yrekteki bu kesintileri
239

Jean -P au l Sartre

mkemmel bir ekilde betimlemitir. Buna karlk bir ak dopdolu kavramak,

onu temaa etmek de mmkndr. Ama bunun iin zerine dnlm kendiiinin zel bir varlk kipi gerekir: Pierree duyduum dostluu, bir dnmsel bi
lincin zerine dnlm haline gelen anlk sempatimin zerinden kavrayabili
rim. Ksacas, bu nitelikleri, bu durumlar ya da bu edimleri imdi mevcutmu gi
bi ele almann [prfeentifier] tek yolu, onlar kendindeye den glge ve kendindedeki nesnelleme olduklan bir zerine dnlm bilinle kavramaktr.
Ama bir ak imdi mevcutmu gibi ele almann imkn, psiik olann aknlm her trl aklamadan daha iyi bir ekilde kantlar. Akm birdenbire kefet
tiim zaman, grdm zaman, ayn anda onun bilin karsnda olduunu da
kavrarm. Ona ilikin birtakm bak alan edinebilir, onu yarglayabilirim, dnmselin zerine dnlmte olduu gibi ona angaje olmam. Bizatihi bu olgu
dan tr, onu kendi-iinin olmayan gibi yakalarm. O, bu mutlak effaflktan
sonsuzcasma daha ar, daha mat, daha koyudur. Bu yzden, psiiin kendm be
raberce saf olmayan dnmn grsne verdii apaklk, zorunlu trden de
ildir. Gerekten de zerine dnlm kendi-iinin zgrlm tarafndan
durmadan kemirilen ve hafifletilen gelecei ile akmn youn, tehditkar ve tam da
ona ak anlamn veren gelecei arasnda zaman fark vardr. Nitekim psiik nes
nede onun ak geleceini belirlenmi olarak kavramasaydm, o hl bir ak olur
muydu? Keyfilik, belirsizlik dzeyine inmez miydi? Ve keyfiliin kendisi de kendi
ni keyfi olarak kalmak ve asla aka dnmemek zorunda olan gibi verdii l
de gelecei angaje etmez mi? Bylece kendi-iinin her zaman hilenen gelecei,
kendi-iinin seven ya da nefret eden kendi-iin olarak her trl kendinde belirle
nilerini engeller; ve zerine dnlm kendi-iinin yanstlm glgesi, doal
olarak kendinde halinde bozulmu ve anlamn belirleyerek bu glgeyle btnle
en bir gelecee sahiptir. Ama kendi geleceiyle dzenlenmi psiik btn, zeri
ne dnlm geleceklerin srekli hileyiiyle ballam halinde yalnzca muh
temel olarak kalr. Buradan, benim bilgimden kaynaklanacak ve gerektiinde ke
sinlie dnebilecek bir d nitelii deil, ontolojik bir zellii anlamak gerekir.
4)

Psiik nesne, zerine dnlm kendi-iinin den glgesi olduunda

bilincin zelliklerine de sahiptir, ama bu zellikler onda tahrip olmu bir halde
dir. Psiik nesne, zellikle de kendi-iinin btnl bozulmu bir btnln
diyasporasal birlii iinde kendini varettii yerde, tamamlanm ve muhtemel bir
btnlk olarak belirir. Bunun anlam udur: zamansallm ekstatik boyutu
240

V arlk ve H ilik

zerinden yakalanan psiik, bir Gemi, bir imdiki zaman ve bir Gelecein sen
tezi araclyla oluturulmu gibi belirir. Bir ak, bir giriim, bu boyutun d
zenli birliidir. Nitekim, gelecek sanki vasflandrd nesnenin dndaym gi
bi, bir akn bir gelecee sahip olduunu sylemek yetmez: gelecek, ak de
nilen dzenli ak formunun parasdr, nk aka ak anlamn kazandran ge
lecekteki varldr. Ama psiiin kendinde olmasndan tr, onun imdiki za
mannn ka olmamas gibi gelecei de saf imkn deildir. Bu ak formlar
iinde gemiin zsel bir ncelii vardr, kendi-iin ne idiyse odur ve bu ncelik
esasen kendi-iinin kendindeye dnmesini varsayar. Dnmsel bilin zamansal boyutla donanm bir psiik tasarlar, ama bu boyutu yalnz ve yalnz
ca zerine dnlm olan ne idilse onunla oluturur. Gelecek esasen vardr:
aksi takdirde akm nasl ak olurdu? Ne var ki henz verilmi deildir: henz
aa kmam olan bir imdidir. Dolaysyla, daha-olacak-olduum-mkn vas
fn kaybeder akm, sevincim, kendi geleceklerini daha olacak deildirler, eklenmiliin dingin farkszl iinde o gelecektirler. Tpk u dolma kalemin hem ya
zan kalem ve hem de oradaki kapak olmas gibi. Ayn ekilde, imdiki zaman da
orada-olmak olan gerek nitelii iinde kavranr. Yalnz bu oradaki-varhk oradaolmu-olan halinde oluturulur. Esasen batan sona oluturulmu ve tepeden tr
naa silahlandrlm olan imdiki zaman, anm kiralk bir giysi gibi getirdii ve
gtrd bir imdidir; oyundan kan ve oyuna yeniden giren bir oyun k
ddr. Bir imdinin gelecekten imdiki zamana ve imdiki zamandan gemie
geii imdiki zamanda herhangi bir dnme yol amaz, nk her trl k
ta, gelecek ya da deil, o esasen gemitir. Bu, psikologlarn psiiin imdfsini ayrt etmek iin bilinaltna yaptklar naif bavuruda aka ortaya kan
eydir: nitekim, bilinteki mevcudiyet olan imdiye imdiki zam an denecektir.
Gemi ya da gelecek imdiler de tastamam ayn zelliklere sahiptirler, ama bi
linaltnn kenarlarnda beklerler ve bu farkllatrlmam ortamda alndklarn
da, onlardaki gemii gelecekten ayrt etmek bizim iin imknszdr: bilinaltn
da yaamaya devam eden bir hatra gemi bir imdidir ve hem de, antrlm
olmay bekleyen olarak, gelecek bir imdidir. Bylece psiik form olmak zo
runda olan deildir, esasen tamamlanm olandr; psiik form,o(mu$tu kipinde,
esasen ve btnyle gemi, imdiki zaman ve gelecektir. Psiik formu biletiren
imdiler iin, yeniden gemie dnmezden nce, teker teker bilincin vaftizine
maruz kalmaktan bakaca bir ey sz konusu deildir artk.
241

Jean -P au l Sartre

Buradan kan sonu udur: psiik formda birbiryle eliik ve her biri kendi
sini kendinde halinde yaltmaya ynelen iki varlk kiplii bir arada yaar, nk
psiik form, ayn zamanda hem esasen tamamlanm olandr ve bir organizmann
balayc birlii iinde belirir, hem de ancak bir imdi ardkl araclyla va
rolabilir. rnein u sevin bir andan tekine geer, nk gelecei esasen geli
iminin sonuland var noktas ve verili anlam olarak vardr; sevincin daha
olacak olduu olarak deil de, esasen gelecekte olmu olduuolarak vardr.
Gerekten de psiiin gizli uyumu kendi-iinin kendindede tzletirilen, varlk
birliinden baka bir ey deildir. Bir nefretin paralan yoktur: nefret bir davra
nlar ve bilinler toplam deildir, ama davranlarn ve bilinlerin ortasnda ken
dini onlann grnmelerinin parasz zamansal birlii olarak verir. Ancak, kendiiinin varlk birlii varlnn ekstatik vasfyla aklanr: kendi-iin, olaca eyi
kendiliindenlik iinde daha olacaktr. Bunun tersine, psiik olan oldunlmutur. Bu, psiiin kendi araclyla varoluta karar klmaya muktedir olmad an
lamna gelir. Dnmsel bilincin karsnda bir tr ataletle desteklenir; ve psiko
loglar sklkla onun patolojik zellii zerinde durmulardr. Descartes, ite bu
anlamda ruhun arzularndan sz edebilir; psiik, dnyann varolanlar ile ayn
varlk dzlemi zerinde olmamakla birlikte, onun bu varolanlarla ilikideymie
sine yakalanabilmesini mmkn klan bu atalettir. Bir ak, sevilen nesne aracl
yla kkrtlm olarak verilir. Bunun sonucunda psiik formun btn uyumu
anlalmaz hale gelir, nk bu form o uyumu daha olacak deildir, nk kendi
kendisinin sentezi deildir, nk birlii bir veri vasf tar. Bir nefretin batan so
na hazr ve tl, verili bir imdi ardkl olmas durumunda, onda sonsuza gi
den bir blnebilirlin tohumunu buluruz. Ama yine de psiik, kendi-iinin on
tolojik birliinin nesnellemesi olarak ele alndnda bu blnebilirlik gizlenir,
yadsnr. Nefretin ardk imdileri arasndaki bir tr sihirli balant buradan
kaynaklanr, bu imdiler kendilerini ancak sonradan dsallklarm olumsuzlamak iin paralar halinde verirler. Bergsonun, sren ve i ie geme okluu
[multiplicite dinterpenetration] olan bilince ilikin teorisinin gn na kard
da bu ikircikliliktir. Bergson burada kendi-iin olarak dnlen bilince deil
psiie ular. Nitekim, i ie geme ne anlama gelir? Bu, her trl blnebilirlin hak olarak yokluu demek deildir. Bylece, i ie geme olmas iin, i ie
geen paralarn olmas gerekir. Ne var ki, kuralda, yahtlmlklar iine yemden
dmek zorunda olan bu paralar, sihirli ve tmyle aklanmam olarak kalan
242

V arlk ve H ilik

b;r uyum marifeciyle birbirlerinin iine akarlar ve bu kez de bu eksiksiz kayna

ma analize meydan okur. Bergson, psiiin bu zelliim kendi-imin mutlak bir
Taps zerinde temellendirmeyi hibir ekilde dnmez: onu bir veri olarak sap

lar; psiiin iselletirilmi bir okluk olduunu ona anlayan sradan bir g-,i*dr. Psiiin atalet [inertie] zelliini, edilgin veri [datum passif] zelliim da
ha da glendiren ey, bu zelliin -konulandrc ya da deil- bir bilin iin ol
makszn varolmasdr. Bu zellik varlk bilinci olmakszn vardr, nk insan
doal tavr iinde onu hibir ekilde bilemez ve onu kavramak iin grye ba
vurmak gerekir. Bylece dnyaya ilikin bir nesne, onu belirlemek iin gerekli
olan aralar oluturduumuzda, grlmeksizin varolabilir ve sonradan aa
kabilir. Bergsona gre, psiik srenin zellikleri dpedz olumsal bir deney ol
gusudur: onlar bu zelliklerle byledirler, nk onlarla bu biimde karlarz,
hepsi bundan ibarettir. Psiik zamansallk bylece Bergsonun sre sme olduka
yakn, tl [inerte] bir veridir [datum]; mahrem balantsn tamamlamakszm bu
balantya maruz kalr, kendini zamansallatrmakszm devaml olarak zamansaliatrhr; bir ekstatik varlk ilikisiyle birletirilmemi olan elerin bu vende akl
d ve sihirli bir biimde kendiliinden i ie gemilii, ancak uzaktan efsunla
mann sihirli eylemiyle kyaslanabilir ve esasen tamamlanm bir imdi oklu
unu gizler. Ve bu zellikler psikologlarn yaptklan bir hatadan, bir bilgi kusu
rundan kaynaklanmaz, bunlar kkensel zamansalln hipostaz olan psiik zamansallgm kuruculardr. Nitekim, psiiin mutlak birlii, kendi-iinin ontolojik
ve ekstatik birliinin izdmdr. Ama bu izdm zdeliin mesafesiz yakn
lnda ne ise o olan kendindenin iinde gerekletiinden, ekstatik birlik, ne ise
o olanlar ve tam tamna bu nedenle kendinde-zdelikleri iinde kendilerini ya
ltma eilimi gsteren sonsuz saydaki imdiler halinde paralanr. Bylece, hem
kendindeden hem de kendi-iinden pay alan psiik zamansallk, stesinden gelinemeyen bir eliki barndrr. Ve bu bizi artmamaldr: pisik zamansalln
saf olmayan dnm tarafndan retilmi olarak ne deilse o oldurulmu olma
s" ve oldurulmu olduunu olmamas doaldr.
Psiik formlarn psiik zamann barnda birbirleriyle srdrdkleri ilikile
rin incelenmesi bunu daha da belirgin klacaktr. Her eyden nce una iaret
edelim ki, rnein, duygularn karmak bir psiik form iindeki balantsn y
neten ey gerekten de i ie gemedir. Hepimiz, romanclarn sklkla betimle
dikleri, kk bir hasetle nanslandrlm dostluk duygularn, her eye rag243

Jean -P au l Sartre

mert hayranlkla ykl nefretleri, ak ieren arkadalklar biliriz. Hasetle nanslandrlm bir dostluu bir para stle kartrlm bir fincan kahveyi kavra
dmz tarzda kavradmz da aktr. Ve hi phesiz bu kyaslama kaba bir k
yaslamadr. Bununla birlikte, ak ieren dostluun, ikizkenar genin gen t
rnn zgl bir ekli olmas gibi, dostluk tr iindeki basit bir zgllk olarak
kendini vermedii de kesindir. Dostluk, akn btn tarafndan btnyle dol
durulmu olarak verilir ama yine de ak deildir, kendini ak klmaz": aksi tak
dirde dostluk zerkliini kaybederdi. Ama Stoac cry^ua [syncrasis]te* deni
ze daldrlan bacan denizin btn iinde yaylmasnda olduu gibi, kendinde
ve zerk ak da sihirli bir ekilde btn dostluk boyunca yaylan tl ve kendin
de bir nesne gibi, dilin adlandrmakta glk ektii bir nesne gibi oluur.
Ama psiik sreler nceki formlann sonraki formlar zerinde uzaktan etki
sini de ierirler. Bu uzaktan etkiyi, rnein klasik mekanikte karlatmz ve
ann iinde hapsolmu btnyle tl bir milin mevcudiyetini varsayan basit
nedensellik kipinde tasarlayanlayz; Stuart Millin yapt gibi, her biri kendi var
l iinde yalnzca tekine bal iki durumun deimez ve koullandrlmam
ardklyla tanmlanan fizik nedensellik kipinde de tasarlayanlayz. Psiik,
kendi-iinin nesnellemesi olarak bozulmu bir kendilindenlie sahiptir, bu
kendiligindenlik, psiik formun verili ve isel nitelii olarak kavranr ve zaten
psiiin balayc gcnden ayrlamazdr. Dolaysyla psiik, kendini kesin bir
ekilde daha nceki form tarafndan retilmi olarak veremez. Ama te yandan
bu kendiligindenlik kendi bana da varolua karar veremez, nk ancak veri
li bir varolann daha baka kararlan arasndan bin olarak kavranr. Buradan
kan sonu udur: nceki formun bir mesafeden, daha ortaya karacak olduu
ve kendisiyle ayn trden bir form vardr, bu ikinci form ak formu olarak ken
diliinden dzenlenir. Burada, kendi geleceini ve kendi gemiini daha olacak
olan varlk yoktur, yalnzca gemi, imdi ve gelecek formlarnn ardklklan
vardr, ama bunlarn hepsi de onu olmu-olan kipinde varolurlar ve bir mesa
feden birbirlerini etkilerler. Bu etki kh iine girme, kh motivasyon araclyla
kendini gsterecektir. Birinci kta, dnmsel olan, ilk bata ayr ayr verilmi
olan iki psiik nesneyi tek bir nesne olarak yakalar. Bunun sonucu, ya her zel
lii teki iki psiik nesnenin sentezi olacak yeni bir psiik nesnedir, ya da kendi
kendisinde anlalmaz olan ve iki psiik nesnede de deiiklie yol amakszn
* (Yun.) Karma, - n

2-H

V arlk ve H ilik

kendini hem tmyle biri hem tmyle teki olarak veren bir nesnedir. Bunun
tersine, motivasyonda, her iki nesne de kendi yerlerinde kalr. Ama psiik bir
nesne, dzenlenmi form ve i ie geme okluu olduundan, btn, bir ba
ka nesne zerinde bir defada ve btnyle etkiyebilir. Bunun sonucu da birinin
teki zerindeki sihirli etkisiyle tam ve mesafeli bir etkidir. rnein, bu sabah
ki ruh halimi motive eden ey, btnyle dnk utanlacak halimdir, vb. Bu me
safeli etkinin tmyle sihirli ve akld oluunu her trl analizden daha iyi ka
ntlayan ey, zihinselci psikologlarn bir yandan psiiin dzleminde kalrlarken,
zihinsel bir analizle psiii anlalabilir bir nedensellie indirgemek iin nafile bir
aba iinde olmalardr. Nitekim Proust da psiik durumlar arasndaki rasyonel
nedensellik balarn bu durumlann zamansal ardkl iinde devaml olarak
zihinselci ayrtrma yoluyla yakalamaya alr. Ama btn bu analizler sonun
da bize ancak aadakine benzeyen sonular sunabilir:
Swann dehete kaplmakszm (Odettei) gznn nne getirebildiinde, g
lnde yemden yumuaklk grdnde ve onu her kimden olursa olsun karabilme arzusu artk kskanlk yznden akna eklenmediinde, bu ak, Odettein
kiiliinin ona verdii hislerden, baklanndan birindeki ynelii, glmseyile
rinden bilindeki oluumu, sesindeki bir tnnn yaylm bir gsteriymiesine
hayranlkla izlemekten duyduu zevkten ald bir tada ya da bir fenomen gibi
onu sorgulamaktan ald tada dnyordu yeniden. Ve btn tekilerden deiik
olan bu zevk, sonuta onda Odettee kar ylesine bir gereksinme yaratmt ki, yal
nzca o, mevcudiyetiyle ya da mektuplanyla bunu dindirebiliyordu... Bylece,
acsnn bizatihi kim yasyla, akndan kskanlk yarattktan sonra, Odette iin
yeniden acma, efkat retmeye balyordu3.
Bu metin elbette psiikle ilgilidir. Nitekim metinde birbiri zerine etkiyen, bi
reyselletirilen ve doas gerei birbirinden aynlan duygular grlmektedir. Ama
Proust bunlann etkilerini aydnlatmaya ve onlar snflandrmaya almamakta,
bylelikle de Swannm amak zorunda olduu seenekleri anlalr klmay um
maktadr. Swannm kendisinin de yapabilecei saptamalar betimlemekle yetin
memekte (nefret ieren kskanlktan mfik aka kararszlkla gei), bu sap
tamalar aklamak istemektedir.
Bu analizin sonular nelerdir? Psiiin anlalamazl ortadan kaldrld m?
Tam tersine, byk psiik formlann biraz keyfi bir biimde daha basit elere
3) Du cte de chez Swann lSw arm larn T araf], 37. bask, II, s. 8 2 . talikler benim.
245

Je a n -P a u l Sartre

indirgenmesinin, psiik nesnelerin kendi aralarnda srdrdkleri ilikilerdeki

sihirli akldl ne kardn grmek hi de zor deildir. Kskanlk nasl
olur da, onu her kimden olursa olsun karabilme arzusu nu aka "ekler? Ve
bu arzu bir kez aka eklendiinde (kahveye eklenen bir para st imgesinde ol
duu gibi), akn yemden "Odettein kiiliinin ona verdii hislerden alman bir
tat haline gelmesini nasl engeller? Ve zevkin bir gereksinim yaratm as nasl
mmkn olur? Ve ak bu kskanl nasl retmektedir ki, karlnda kskan
lk da bu aka, Odette'i her kimden olursa olsun karma arzusunu ekleyecektir?
Ve bu arzudan kurtulduunda, nasl yeni batan efkat retmeye koyulacaktr?
Proust, burada sembolik bir kimyaclk oluturmaya ynelir, ama yararland
kimyasal imgeler sadece akld motivasyona ve tepkileri gizlemeye elverilidir.
Psiik olann, mekanist ve de stelik daha anlalabilir olmakszn onun doas
n da tmyle bozacak bir yorumlanma doru srklenmek isteniriz. Ama yi
ne de bize, haller arasnda, o psiik nesnelerin neredeyse canl failler olduklar
n varsaymamza yol aacak ve neredeyse insanlararas trden tuhaf ilikiler (ya
ratmak, retmek, eklemek) gsterilmeden edilemiyor. Proustun betimlemeleri
nin altnda, zihinsel analiz [analyse intellectuelle] durmadan kendi snrlarn
gsterir: ayrtrmalarm ve snflandrmalarm ancak yzeyde ve tam bir akld lk fonunda gerekletirebilir, Psiik nedensellikteki akldl indirgemekten
vazgemek gerekir; bu nedensellik, kendi yerinde ne ise o olan bir kendndede,
kendinden uzakta kendi varl olan ekstatik bir kendi-iinin sihirli bir biimde
bozulmasdr. Uzaktan ve etkileme araclyla gerekleen sihirli eylem, varlk
balarndaki gevemenin zorunlu sonucudur. Psikologun bu akld balan be
timlemesi ve onlar psiik dnyaya ilikin bir ilk veri olarak almas gerekir.
Bylece dnmsel bilin srenin bilinci olarak oluur ve psiik sre de bu
yoldan bilince grnr. Kkensel zamansallgm kendindede yanstlmas olarak
ortaya kan bu psiik zamansallk gcl bir varlktr ve bu varln hayalet ak
hi durmadan devam eder ve dnm kendi-iinin ekstatik zamansallamasm kavrad lde bu zamansallamaya elik eder. Ama kendi-iin, zerine
dnlmemi olanm [irreflechie] dzleminde kalr ya da saf olmayan dnm
saflarsa, psiik zamansallk da tmyle kaybolur. Psiik zamansallk, bir ere
ve ya da nceden vazedilmi bir kural gibi deil de somut nesnelerin varlk kipi
olarak belirdii lde kkensel zamansallga benzer. Psiik zaman, zamansal
nesnelerin birbirine bal derleminden [collection] baka bir ey deildir. Ama
24 6

V arlk ve H ilik

kkensel zamansallkla arasndaki zsel farkllk udur: psiik zaman vardr, oy

sa ki, kkensel zamansallk zamansallar. Bu haliyle, psiik zaman ancak ge
mile oluturulabilir ve gelecek zaman, imdiki gemiten sonra gelecek bir ge
miten baka bir ey olamaz, yan ii bo olan nce-sonra formu tzletirilir ve
ayn ekilde gemi olan nesneler arasndaki ilikileri dzenler. Kendi aracly
la olamayan bu psiik sre, ayn zamanda da durmadan oldurulmu olmak zorun
dadr. Yan yana gelme okluu [multiplicite de juxtaposit.ion] ile ekstatik kendiiinin mutlak balants arasnda durmadan gidip gelen bu zamansallk, kendi
lerine ayrlm olan yerde kalan ama kendi btnlkleri iinde birbirlerini belli
bir mesafeden etkileyen imdilerden bileir; onu Bergsonculuun byl sre
sine olduka benzer klan ey de budur. Saf olmayan dnmn, yani olduum
varl belirlemeye alan dnmn dzlemine yerleildii anda, bu zamansall dolduran btn bir dnya belirir. Gcl mevcudiyet, benim dnmsel
ynelimimin muhtemel nesnesi olan bu dnya, psiik dnya ya da ^syfchedir. Bir
anlamda, bu dnyann varoluu tmyle idealdir; bir baka anlamda, bu dnya
vardr, nk ldrlmtr, nk kendini bilince kefettirir; o benim glgemdir, kendimi grmek istediim anda kendini bana kefettiren eydir; ayrca,
kendi-iinin daha olacak olduu ey olmaya karar verirken yola kt ey de
olabildiinden (duyduum antipati yznden falan ya da filan kiiye gitmeye
ceim, nefretimi ya da sevgimi dikkate aldm lde u ya da bu eyleme karar
veriyorum, fkeli mizacm bildiimden ve sinirlenmek de istemediim iin si
yaset konumaktan kamyorum), bu hayalet dnya kendi-iinin gerek durumu
gibi varolur. Kkensel zamansallm kendinde halinde nesnellemesi olan ve i
sel ya da nitel denen zamansallk, tam da, tarihsel-kart farkszln [indfference an-historique] sonsuz oluu iinde yerleik olan bu akn dnya ile bir
likte gcl varlk birlii olarak oluur. Burada bir dar nm [dehors] ilk tasla
vardr: kendi-iin, kendi gzne neredeyse bir dan kazanm gibi grnr;
ama bu dar tmyle gcldr. Daha ileride bu dannm taslam teki-iinvarlm gerekletirdiim greceiz.

247

NC BLM
AKINLIK

Kendi-iinin olabildiince eksiksiz bir betimlemesine ulaabilmek iin, ipucu

olarak olumsuz davranlar gzden geirmeyi yeledik. Grdk ki, sorabilece
imiz sorulan ve bunlara verilebilecek cevaplar ynlendiren ey, gerekten de
varlk-olmayamn dmzdaki ve iimizdeki devaml imkndr. Ama birinci he
defimiz, kendi-iinin olumsuz yaplarm ortaya karmak deildi yalnzca. Giri
blmmzde bir sorunla karlamtk ve zmek istediimiz de bu sorundu:
insan-gerekliinin fenomenlerin varl ya da kendinde-varlkla olan kkensel
ilikisi nedir? Nitekim, Giri blmmzden itibaren realist zm de idealist
zm de dlamak zorunda kaldk. Bize yle grnd ki, ne akn varln
herhangi bir ekilde bilin zerinde etkimesi mmkn oluyordu, ne de bilincin
kendi znelliinden dn alnm eleri nesnelletirmek suretiyle akn ina
etmesi mmkn oluyordu. Daha sonra, varlkla olan kkensel mnasebetin ilk
sel halleri iinde yaltlm iki tz birletirecek dsal bir iliki olamayacan an
ladk. Varlk blgelerinin ilikisi bu varlklarn bizatihi yapsnn paras olan
ilksel bir fkrmadr diye yazyorduk. Somut olan, bize fenomenin de bilincin
de yalnzca eklemlenmelerini oluturduklar sentetik btnlk olarak grnd.
Ama yaltlml iinde dnlen bilin, bir anlamda bir soyutlamaysa, feno
menler -ve hatt varlk fenomeni- bir bilince grnmefcsizn fenomen olarak varolamayanlar olarak ayn biimde soyutsalar, fenomenlerin varl da ne ise o
olan kendinde olarak, bir soyutlama gibi dnlemez. Bu varln, olmak iin
kendi kendisinden bakasna ihtiyac yoktur, yalnzca kendisine gnderme ya
par. te yandan, bunun tersine, kendi-iine ilikin betimlememiz onu bir tz
den ve kendindeden mmkn olabildii kadar uzaktaym gibi gsterdi bize;
kendi-iinin kendisinin hlenii olduunu ve ancak kendi ekstazlarmm ontolo
jik birlii iinde olabildiini grdk. Dolaysyla eer kendi-iinin kendindeyle
ilikisinde, iliki bizatihi ilikiye giren varln kkensel kurucusu olmak zorun
248

V arlk ve H ilik

daysa, bunu u ekilde anlamak gerekir; bu iliki kendindenin deil, kendi-ii

nin kurucusu olabilir. rnein bilgi diye adlandrlan varlkla mnasebetin bu
anahtanm yalnzca kendi-iinde aramak gerekir. Kendi-iin, kendindeyle iliki
sinden kendi varl iinde sorumludur, ya da dilerseniz, kendi-iin, kkensel
olarak kendindeyle iliki temelinde oluur. Bilinci, kendi varl iin ve kendi
varl iinde, kendinden baka bir varl gerektiren bir varlk olarak sorun olan
bir varlk eklinde tanmladmzda sezmi olduumuz ey esasen buydu. Ama
bu tanm formlletirdiimizden beri yeni bilgiler edindik. zellikle de kendi
hiliinin temeli olarak kendi-iinin derin anlamm kavradk. imdi artk kendiiinin kendindeyle olan ekstatik ilikisini, genellikle bilmek ve eylemek'm zerin
de grnebildikleri bu temel ilikiyi belirlemek ve aklamak zere bu bilgileri
kullanmann zaman gelmedi mi? ilk sorumuza cevap verebilecek durumda de
il miyiz? Bilin, kendi(nin) konulandrc-olmayan bilinci olmak iin, bir eyin
konulandrn bilinci olmak zorundadr, bunu saptadk. Oysa buraya kadar,
kendi(nin) konulandrc-olmayan bilincinin kkensel varlk kipi olarak kendiiini inceledik. Bizatihi bu yoldan, kendindeyle bizatihi ilikilerinin iinde ve
kendi-iinin varlnn kurucular olarak bu ilikilerle kendi-iini betimlemeye
ynelmedik mi? Daha imdiden u trden sorulara bir cevap bulamaz myz:
kendinde ne ise o olduuna gre, kendi-iinin kendi varl iinde daha kendin
denin bilgisi olacak olmas nasl ve nedendir? Ve genel olarak bilgi nedir?

1
KEND-N VB KENDNDE ARASINDAK
LK TR OLARAK BLG
Grsel [intuitive] olandan bakaca bilgi yoktur. Uygunsuz bir biimde bilgi
diye adlandrlan tmdengelim ve sylem, grye [intuition] gtren aralardan
baka bir ey deildirler. Grye ulaldnda, ona ulamak iin kullanlan ara
lar da gr karsnda silinirler; grye ulalamayan durumlarda, akl yrtme
ve sylem erimd kalan bir gry gsteren iaret levhalar olarak kalmaya de
vam ederler; nihayet, eer grye ulalr da bu gm bilincimin mevcut bir kipi
olmazsa, yararlandm maksimler daha nceden gerekletirilen ilemlerin so
nular olarak, Descartesm fikir anlar diye adlandrd ey olarak kalrlar. Ve
249

Jean -P au l Savte

eer grnn ne olduu sorulursa, Husserlin filozoflarn byk bir ksmyla uz

lara halinde verecei cevap, eyin (Sache) bizzat bilinteki mevcudiyetidir
eklinde olacaktr. u halde bilgi, bir nceki blmde, ...e mevcut olmak ad
altnda betimlediimiz varlk trndendir. Nitekim biz kendmdenin hibir za
man kendiliinden mevcudiyet olamadm ortaya koymutuk. Gerekten de,
mevcut olmak, kendi-iinin ekstatik bir varlk kipidir. u halde tanmmzn te
rimlerini tersine evirmek mecburiyetindeyiz: gr, bilincin eye mevcudiyeti
dir. Dolaysyla imdi kendi-iinin varlktaki bu mevcudiyetinin doas ve anla
m zerinde durmak zorundayz.
Giri blmmzde, henz aydnlatlmam olan bilin kavramndan yarar
lanarak, bilincin bir eyin bilinci olmak zorunda olduunu gstermitik. Nitekim
bilin, bilinci olduu ey araclyla kendi gznde farkllar ve kendi(nn) bi
linci olabilir; bir eyin bilinci olmayan bir bilin hibir ey(in) bilinci olamaz.
Ama imdilik bilincin ontolojik anlamn ya da kendi-iini aydnlatm durum
dayz. u halde sorunu daha kesin terimlerle ortaya koyabilir ve kendi kendimi
ze unu sorabiliriz: ontolojik dzlemde, yani kendi-in-varlk perspektifinde ele
alacak olursak, bilin iin bir eyin bilinci olmann bu zorunluluu ne anlama
gelebilir? Kendi-iinin, yans-yanstan eklindeki br-birl-oluturan-ikilin
[dyade] hayalet formu altnda kendi kendisinin hiliinin temeli olduunu bili
yoruz. Yanstan ancak yansy yanstmak iin vardr ve yans da ancak yanstana
gnderdii srece yansdr. Bylece, bir~birli-oluturan-ikiln tasarlanm iki
teriminin her biri tekini iaret eder ve her birinin kendi varl tekinin varl
na angajedir. Ama eer yanstan, o yansnn yanstanndan bakaca bir ey deil
se ve eer yans da ancak o yanstann iinde yansmak iin-varlk" vasfyla ni
telendirilirse, hemen hemen bir-birlii-oluturan-ikiliin iki terimi de, kendi
hiliklerini bititirmek suretiyle beraberce hileeceklerdr. Btnn hi iinde
kmemesi iin yanstann bir eyi yanstmas gerekir. Ama te yandan, eer yan
s yansmak-iin-varlk kipinden bamsz bir ekilde bir eyse, yans olarak de
il, kendinde olarak nitelenmi olmaldr. Bu da, yans-yanstan sistemi iine
opaklg buyur etmek ve zellikle de balatlm olan blnerek-remeyi tamam
lamaktr. nk kendi-iinin iinde, yansma ayn zam anda yanstandr. Ama
eger yansma nitelenirse, yanstandan ayrlr, grnm de gerekliinden ayr
lr; cogito imknsz hale gelir. Yansnn ayn zamanda yanstlacak bir ey ve hi
olabilmesi, ancak kendini kendisinden baka eyle ntelendirirse, ya da baka bir
250

Varlk ve H ilik

edeyle, kendisi olmayan bir dar ile kurduu iliki olarak kendini yanstrsa
mmkndr. Yanstan iin yansy tanmlayan ey, yansnn her zaman iin yan
stann kendisine mevcut olduu ey olmasdr. Bir sevin bile, zerine dnl
memi olann dzleminde kavrandnda glmseyen ve ak, mutlu almlarla
i olu bir dnyaya yanstlm mevcudiyetten baka bir ey deildir. Ama bun
can nceki birka satr, mevcudiyetin zsel yapsnn olmamak olduunu daha
imdiden bize fark ettiriyor. Mevcudiyet, kendisi olunmayan eye mevcudiyet
rlarak, radikal bir olumsuzlamay kapsar. Ben olmayan ey bana mevcut olan
eydir. Esasen, bu olmamakm btn epistemolojilerde a priori bir biimde ienldiine iaret etmek gerekir. Eer nesneyi kkensel olarak bilin olmayan ey
gibi gsteren olumsuz bir mnasebet iinde bulunmasaydk, nesne nosyonunu
:emellendirmek mmkn olmazd. Bu gerei, bir zamanlar moda olan ben-olmayan [non-moi] deyimi olduka iyi bir ekilde ifade ediyordu, ne var ki bu de
vimi kullananlarda, kkensel olarak d dnyay niteleyen uolmayan" temellen
dirmek zere en ufak bir aba bile grlmyordu. Aslnda, tasvirlerin ilikisi de,
birtakm znel btnlklerin zorunluluu da, zamansal gen dndrlmezlik de,
sonsuza snma da nesneyi olduu haliyle oluturmaya yardmc olamazlar, ya
n bunlar, eer olumsuzlama tam da daha nce verilmi ve her trl deneyimin a
priori temeli olmazsa, ben-olmayan paralara ayracak ve onu o haliyle benin
karsna karacak daha sonraki bir olumsuzlamay temellendirmeye yardm
edemezler. ey, her trl kyaslamadan, her trl kurma ediminden nce, bilin
ce ait olmayan olarak bilincin kendisine mevcut olduudur. Bilginin temeli ola
rak, kkensel mevcudiyet mnasebeti olumsuzdur. Ama olumsuzlama kendiiin araclyla dnyaya geldii iin ve ey de, zdeliin mutlak farkszl iin
de ne ise o olan olduu iin, kendini kendi-iin olmayan olarak ortaya koyan,
ey olamaz. Olumsuzlama, kendi-iinin kendisinden gelir. Bu olumsuzlamay,
eyin kendisine ynelecek ve onun kendi-iin olduunu yadsyacak bir yarg ti
pi gibi dnmemek gerekir: bu tp bir olumsuzlama, ancak, eer kendi-iin
batan sona hazr bir tz olsayd dnlebilirdi ve bu durumda bile, iki varlk
arasnda dardan bir olumsuz mnasebet kuran bir ncden kaynaklanabi
lirdi. Ama kkensel olumsuzlama araclyla ey obnayan olarak kendini olutu
ran, kend-iindir. yle ki, biraz nce verdiimiz bilin tanm, kendi-iinin
perspektifinden yle dile getirilebilir: Kendi-iin, kendi varl iinde, bu var
lk esas itibariyle kend-inin ayn anda da kendisinden bakas olarak ortaya
251

Jean -P au l Sartre

koyduu bir varlk olmamann belli bir tarz olduu srece, varl kendisi iin
soru olan bir varlktr. Dolaysyla bilgi bir varlk kipi olarak ortaya kar. Bil
mek, ne iki varlk arasnda daha sonra kurulan bir mnasebet, ne bu iki varlk
tan birinin bir faaliyeti, ne de bir nitelik, zellik ya da yeterliliktir. Bu, ...e mev
cudiyet olarak tanmlanan kendi-iinin varlnn ta kendisidir; yani, kendisine
mevcut olduu varlk karsnda kendini o olmayan olarak olduracak olandr. Bu
demektir ki kendi-iin, kendini ancak belli bir varlk-olmayan gibi yanstan bir
yans kipinde olabilir. Yans-yanstan iftinin hilik iinde kmemesi iin yan
stlan nitelemek zorunda olan bir ey, salt olumsuzlamadr. Yanstlan, belli
bir varln yannda o varlk-olmayan olarak kendim d a r s diye nitelendirir;
bir eyin bilinci olmak diye adlandrlan ey tam da budur.
Ama bu kkensel olumsuzlamadan neyi anladmz kesinlie kavuturmak
gerekir. Gerekten de, iki olumsuzlama tipim ayrmak doru olur: d olumsuz
lama ve i olumsuzlama. Birincisi, iki varlk arasnda bir tank araclyla kuru
lan salt bir dsallk ba eklinde ortaya kar. rnein, Fincan, mrekkep hok
kas deildir dediim zaman, bu olumsuzlamanm temelinin fincanda da, m
rekkep hokkasnda da olmad besbellidir. Bu nesnelerin her ikisi de sadece
neyse odur. Olumsuzlama, onlar hibir ekilde deitirmeksizin, en ufak nite
liklerini bile fazlalatrmakszm ve azaltmakszm, bu iki nesne arasnda kurdu
um kategoriyel [categorielle] ve ideal bir balant gibidir: iki nesneye de, bu
olumsuz sentez sonucunda hafife dokunulmu bile deildir. Olumsuzlama on
lar zenginletirmeye de oluturmaya da yaramadndan kesinlikle darda ka
lr. Ama eer Zengin deilim ya da Yakkl deilim trnden tmceleri ir
deleyecek olursak, esasen teki olumsuzlamanm anlamm fark edebiliriz. Bu
tmceler belli bir melankoli eliinde telaffuz edildiinde, yalnzca belli bir nite
liin reddedilmesi anlamna gelmezler, ama reddin kendisinin de reddedilmi
olduu olumlu varl isel yaps iinde etkileyegeldiin gsterirler. Yakkl
deilim dediimde, somut btn olarak ele aldm bendeki belli bir nitelii
olumsuzlamakla yetmiyor olmadm gibi, olumsuzlamadan tr bu nitelik
varlmn olumlu btnln el dememi bir halde brakarak hilie ge
mekte de deildir (tpk, Vazo beyaz deil, gri renktedir Mrekkep hokka
s masann stnde deil, minenin stndedir dediimde olduu gibi): bu
szle anlatmak istediim ey udur: yakkl olmamak, varlmn beni ieriden
vasflandran belli bir olumsuz niteliidir ve olumsuzluk olarak, yakkl olma
252

Varlk ve Hilik

mak benim kendimin gerek bir niteliini oluturur; ve bu olumsuz nitelik de,
rnein, hem iinde bulunduum melankoliyi hem de kadnlar indindeki baa
rszlklarm aklayan eydir, t olumsuzlama derken iki varlk arasndaki yle
bir ilikiyi anlyoruz ki, teki tarafndan yadsnan varlk, namevcudiyetiyle bile
bu tekini kendi z iinde nitelesin. Bu durumda olumsuzlama, zsel bir var
lk ba haline gelir, nk yneldii varlklardan en azndan bir tanesi, tekini
gsterdii biimdedir, tekini kendi barnda bir namevcudiyet olarak tad
biimdedir. Bununla birlikte bu tr bir olumsuzlamanm kendinde-varla uygu
lanamayaca aktr. Bu olumsuzlama doas gerei kendi-iine aittir. Yalnzca
kendi-iin, kendi varl iinde, olmad bir varlk tarafndan belirlenebilir. Ve
eer i olumsuzlama dnya zerinde -tpk bir incinin sahte, bir meyvenin ol
gunlamam, bir yumurtann bayat, vb. olduunu sylerken olduu gibi- orta
ya kabiliyorsa, bunun nedeni genelde btn olumsuzlamalar gibi kendi-iin
araclyla dnyaya gelmesidir. Dolaysyla bilmek yalnzca kendi-iine ait bir
eyse, bunun nedeni de bildiini olmayan olarak grnmenin yalnzca ona ait
bir ey olmasdr. Ve burada grn ile varlk ayn ey olduklarndan -nk
kendi-iin, grnnn varlna sahiptir-, kendi-iinin, varl iinde bu var
l olmayan olarak soru halinde kalan olarak, kendisi olmad nesnenin varl
n kendi varlyla kapladm dnmemiz gerekir.
Burada, u ekilde sylenebilecek bir yanlsamadan saknmak gerekir: kendi
kendini falanca varlk-olmaycm olarak oluturmak iin, daha nce herhangi bir e
kilde bu varln bilgisine sahip olmak gerekir, nk hakknda hibir ey bilme
diim bir varlkla olan farkllklarm konusunda yargya varamam. Ampirik varo
luumuz iinde, bir Japon ya da bir Ingilizle, bir emeki ya da bir hkmdarla
aramzdaki farkn ne olduunu bilmemiz, besbelli bir ey ki bu farkl varlklar
hakknda baz nosyonlar edinmeden mmkn deildir. Ama bu ampirik farkl
lklar burada bizim iin bir dayanak olamazlar, nk her trl deneyimi mm
kn klmak zorunda olan ve bu deneyimi de bir nesnenin genelde bilin iin va
rolabildii gibi kurmay hedefleyen ontolojik bir ilikinin incelenmesine giri
mekteyiz. Dolaysyla, onu daha nce nesne gibi oluturmakszm nesnenin ben
olmayan nesne olarak herhangi bir deneyimine sahip olmam mmkn deildir.
Ama buna karlk, her trl deneyimi mmkn klan ey de nesnenin zne iin
a priori bir beliriidir ya da, beliri kendi-iinin kkensel olgusu olduuna gre,
kendi-inn kendisi olmayan nesneye mevcudiyeti olarak kkensel bir beliritir.
253

Je a n -P a u l Sarlre

u halde daha nceki syleyiin terimlerini tersine evirmek doru olur: kendiiinin, kendisine mevcut olduu o tikel varl olmayan olarak daha olacak oldu
u temel mnasebet, bu varln her trl bilgisinin temelidir. Ama eer bunu an
lalr klmak istiyorsak, bu ilk ilikiyi daha iyi betimlememiz gerekiyor.
Bir nceki paragrafta eletirdiimiz zihinselci yanlsamann dile getirilmesi
imde doru olarak kalan ey, ben ile olan her trl badan kkensel olarak ko
parlm bir nesne olmamaya kendimi belirlemenin benim iin mmkn olma
ydr. Falanca varla belli bir mesafede duran falanca varlk olduumu yadsyamam. Eer tmyle kendi zerine kapanm bir varlk tasarlarsam, bu varlk
kendi kendisinde tmyle birlemi bir halde ne ise o olacak ve bundan tr
onda ne bir olumsuzlamaya ne de bir bilgiye yer bulunacaktr. Aslnda bir var
lk ancak olmad varlktan yola karak, olmad olarak duyurur kendini [se faire annoncer]. Bu da, olumsuzlama durumunda kendi-iinin orada, olmad
varln iinde ve zerinde, ne deilse o olmayan olarak kendine grnmesi an
lamna gelir. olumsuzlama, bu anlamda, somut bir ontolojik badr. Burada,
yadsnan niteliklerin nce namevcudiyetleriyle ya da hatt varhk-olmaylaryla
farkllatklar o ampirik olumsuzlamalardan herhangi bin sz konusu deildir.
olumsuzlamada kendi-iin, olumsuzlad eyin zerinde ezilmitir. Olumsuz
lanan nitelikler, tam da kendi-iinin kendilerine en fazla mevcut olduu nitelik
lerdir, kendi-iin olumsuz gcn onlardan alr ve durmadan yineler. Bu nite
likleri, bu balamda, kendi-iinin varlnn kurucu bir etmeni gibi grmek ge
rekir, nk kendi-iin orada, kendisi dnda, bu niteliklerin zerinde olmak
zorundadr, onlar olduunu olumsuzlamak iin onlar olmak zorundadr. Ksaca
s olumsuzlamanm kken-terimi, kendindedir, orada olan eydir; ve bu e
yin dnda da bir boluktan, eyden yalnzca bir olumsuzlamayla, bu eyin biza
tihi ieriim salad sak bir olumsuzlamayla farkllaan bir hilikten bakaca
hibir ey yoktur. Materyalizmin bilgiyi nesneden tretirken karlat zorluk,
bir tz baka bir tzden kalkarak retmek istemesinden kaynaklanr. Ama bu
zorluk bizi engelleyemez, nk biz kendindenin dnda, tam da bu kendinde
nin hilii olarak kendisi de kendinde tarafndan odaklandrlan ve tanmlanan
bir hiin yansmasndan, srf kendinde olm ad iin hi olan bireysellemi hi
ten bakaca hibir ey olmadn sylyoruz. Bylece olumsuzlamanm ve bil
ginin kurucusu olan bu ekstatik mnasebette, younluu iindeki somut kutup
olan bizzat kendindedir ve kendi-iin, kendindenin kopup ayrld boluktan
254

V arlk ve H ilik

baka bir ey deildir. Kend-in kendindenin iindeyken kendi dndadr,

nk kendini olmadyla tanmlar; u halde kendindeden kendi-iine giden ilk
ba, bir varlk badr. Ama bu ba ne bir eksiklik ne de bir namevcudiy ettir. Ger
ekten de, mevcut olmama durumunda, kendimi, olmadm ve olmayan, ya da
orada olmayan bir varlk araclyla belirlerim: yani beni belirleyen ey, ampirik
younluum diye adlandracam eyin ortasndaki bir oyuk gibidir. Buna kar
lk ontolojik varlk ba olarak alman bilgi olaynda, olmadm varlk kendndenin mutlak doluluunu temsil eder. Ve ben de, tersine, hilik olurum, varoluu
nu bu doluluktan kalkarak belirleyen namevcudiyet olurum. Bu da, bilmek ad
verilen o varlk tr iinde rastlanabilecek olan ve srekli olarak orada olan ye
gane varln, bilinen olmas anlamna gelir. Bilen yoktur, kavranabilir deildir.
Bilinenin bir orada-varlnn, bir mevcudiyetinin bulunmasn salayan eyden
ibarettir nk bilinen, kendiliinden mevcut da deildir, namevcut da de
ildir, sadece vardr. Ama bilinenin bu mevcudiyeti hiteki mevcudiyettir, n
k bilen bir olmamakm salt yanssdr, dolaysyla, bilinen bilenin tam saydam
l boyunca mutlak mevcudiyet olarak grnr. Bu kkensel ilikinin psikolojik
ve ampirik mekletrilmesini bylenme durumlarndan devirebiliriz. Nitekim
dolaysz bilme olgusunu temsil eden bu durumlarda, bilen kesinlikle salt bir
olumsuzlamadan ibarettir, kendini hibir yerde ne bulabilir ne de telafi edebilir,
o yoktur; tayabilecei yegane nitelik tam da falanca byleyici nesne olm ad
dr. Bylenmede, bombo bir dnyann iindeki dev bir nesneden bakaca bir
ey yoktur. Ama yine de, gr hibir ekilde nesne ile kaynama f/lision] deildir.
nk bylenme olmas iin koul, nesnenin bo bir fondan mutlak bir girmtili-kmthlkla ykselmesidir, yani benim tam da nesnenin dolaysz olumsuz
lanmas olmam ve bundan baka bir ey olmamamdr. Rousseaunun kendi y
ksnn somut psiik olaylar olarak zaman zaman betimledii panteiste gr
lerin temelinde de yine bu salt olumsuzlamayla karlarz. Bylesi durumlarda,
bize evrenle birlikte eridiini, yalnzca dnyann, mutlak mevcudiyet ve koul
landrlmam btnlk olarak aniden mevcut bulunduunu bildirir. Ve elbette
dnyann bu bombo ve eksiksiz mevcudiyetini, salt orada-varln anlayabilinz, bu ayrcalkl anda dnyadan bakaca hibir eyin olmam olduunu elbet
te rahata kabul ederiz. Ama bu, Rousseaunun kabul etmek istedii gibi, bilin
ile dnya arasnda kaynama olduu anlamna gelmez. Bu kaynama, kendi-ii
nin kendinde halinde katlamas ve ayn anda da dnyann ve kendindenin
255

Jean -P au l Sartre

mevcudiyet olarak ortadan kaybolmas anlamna gelir. Panteiste ynelim iinde

kendindenin dnya olarak mevcut olmasn salayan eyin dnda, yani olum
suzlama olarak kendi(nin) konulandrc-olmayan bilinci olan salt bir olumsuz
lama dnda, dnyadan bakaca bir ey olmad dorudur. Ama bilgi, tam da
namevcudiyet deil ama mevcudiyet olduu iin, bileni bilinenden ayran hibir ey
yoktur. Gr ou zaman bilinenin bilendeki dolaysz mevcudiyeti olarak ta
nmlanmtr, ama dolaysz nosyonunun gerekirlkleri zerinde pek ender d
nlr. Dolayszlk her trl dolaylaycnm namevcut olmasdr: ve bu besbelli bir
eydir, aksi takdirde dolayllatmlan deil de dolaylayan bilinmi olurdu. Ama
eer ortaya hibir arac koyamyorsak, bilenin bilinene mevcudiyetinin tr ola
rak hem devamll [continuite] hem de kesiklilii [discontinuite] ayn zaman
da dlamamz gerekir. Bu durumun bilenden bilinene devamllk olduunu ka
bul etmeyeceiz, nk byle bir devamllk ayn zamanda hem bilen hem de bi
lmen olan bir ara terimi varsayar, bu da bilenin varlm bilmenin varlna an
gaje etmek suretiyle bilenin bilinen karsndaki zerkliim ortadan kaldrr. O
zaman nesnenin yaps ortadan kalkar, nk nesne kendi-iinin varl ile ken
di-iin tarafndan kesinlikle olumsuzlanm olmay gerektirir. Ama ayn biim
de, kendi-iinin kendindeyle kkensel mnasebetini de bir kesiklilik mnasebeti
olarak dnemeyiz. phe yok ki kesikli iki e arasndaki ayrm, bir boluk,
yan bir hiftir, ama gerekletirilmi bir hi, yani kendindedir. Bu tzletrilmi hi,
bu haliyle iletken olmayan bir kalnlk gibidir, mevcudiyetin dolayszln yok
eder, nk hi olarak bir ey haline gelmitir. Kendi-iinin kendindeye mevcut
oluu devamllk terimleri iinde de kesiklilik terimleri iinde de ifade edileme
diinden, salt olumsuzlanm zdeliktir. Bunu daha iyi kavranr klmak zere bir
benzetmeye bavuralm: iki eri birbirlerine teet olduklarnda dolay layclan
bulunmayan bir mevcudiyet tr sunarlar. Ama bu yzden de gz onlarn teet
izgileri boyunca yalnzca bir tek izgi fark eder, iki eri gizlenmi olsayd ve yal
nzca birbirlerine teet olduklar A B uzunluunu grmemize izin verilmi olsay
d bile, onlar ayrt etmek mmkn olmazd. nk gerekten de onlar birbi
rinden ayran ey hitir: devamllk da kesiklilik de yoktur, sak zdelik vardr,
ki eklin gizliliklerini aniden ortadan kaldrrsak onlar uzunluklar boyunca ye
niden iki tane olarak kavrarz: ve bu onlarn arasnda birdenbire gerekletirile
cek ani bir olgusal ayrlmadan ileri gelmez, iki eriyi alglamak zere izt'rkenki
iki devinimimizden her birinin, kurucu edim olarak bir olumsuzlamay rtme 256

V arlk ve Hilik

sinden ileri gelir. Bylece iki eriyi bizatihi teet olduklar yerde ayran ey, bir
mesafe bile deil, hitir: bu, kurucu bir sentezin karl olarak beliren salt bir
olumsuzluktur. Bu imge, bileni kkensel olarak bilinene balayan dolayszlk
mnasebetini daha iyi kavramamza yardm edecektir. Gerekten de, genelde bir
olumsuzlama olumsuzlamadan nce varolan bir eye ynelir ve onun madde
sini oluturur: rnein mrekkep hokkasnn masa olmadm sylediimde,
masa ve mrekkep hokkas esasen oluturulmu nesnelerdir ve kendinde-varlk
onlar olumsuzun yargsnn taycs klacaktr. Ne var ki, blen-bilinen m
nasebetinde, bilen ynnden olumsuzlamanm taycs olabilecek hibir ey
yoktur: bileni bilinenden kendinde ayrmak iin hibir farkllk, ayrc hibir ilke
"yoktur. Ama varln btnsel ayrlatrlmazlg iinde, var bile olmayan, daha
olacak olan, kendini olumsuzlama olarak bile ortaya koymayan bir olumsuzlama
dan baka bir ey yoktur. yle ki, sonuta bilgi ve bilenin kendisi, varln ol
duu olgusu dnda hitirler, kendinde-varlk o hiin fonunda verilir ve girin
tili kntl olarak ykselir. Bu balamda bilgiyi, bilinenin salt yalnzl diye
adlandrabiliriz. Bu da, kkensel bilgi fenomeninin, varla hibir ey eklemedii
ni ve hibir ey yaratmadn yeterince sylemektir. Varlk bilgi fenomeni arac
lyla zenginletirilmi olmaz, nk bilgi salt olumsuzluktur. Bilgi yalnzca var
ln (var) olmasn salar. Ama varln (var) olmas olgusu -n e ise o - varla
deil, olumsuzlua ilikin bir i belirlenmedir. Bu balamda varln olumlu bir
vasfnn her aa k, kendi varl iindeki kendi-iinin salt olumsuzluk ola
rak ontolojik belirleniine karlktr. rnein, daha ileride greceimiz gibi, var
ln meknsallnm [spatialite] aa k ile kendi-iinin kendi kendisini
uzamsz [inetendu] olarak konumsal olmayan bir tarzda yakalamas ayn eydir.
Ve kendi-iinin uzamsz olma zellii, kendini olumsuz bir adlandrma altnda
gizleyecek olan tinselliin gizemli bir gc de deildir: doas gerei ekstatik bir
ilikidir, nk kendi-iin, akn kendindenin genilemesi [extension] iinde ve
bu genileme araclyla kendini duyurur ve kendi genilememesini iinextension] gerekletirir. Kendi-iin, daha sonra uzamsal bir varlkla ilikiye girmek
zere nce uzamsz olamaz, nk, hangi tarzda dnrsek dnelim, uzamszlk nosyonu kendi araclyla anlam tayamaz, uzamn olumsuzlanmasmdan
baka bir ey deildir. Olacak ey deil ama, eer kendmdenm aa karlm
belirlenilerindeki uzam ortadan kaldrabilseydik, kendi-im m ekn sallk-d
[aspatial] kalmazd, ne uzam ne de uzamszlk olurdu ve onu herhangi bir ekil
257

Jean -P au l Sartre

de uzama nispetle vasflandrmak imknsz hale gelirdi. Bu balamda, uzam,

kendi-iinin kendi kendisini tastamam uzam olarak olumsuzlamasmm kesin l
s iinde yakalanmas gereken akn bir belirlenmedir. Bu yzden, bize bil
mek ve olmak arasndaki o i mnasebeti en iyi ifade eder gibi grnen terim,
biraz nce ontolojik ve gnostik alml ifte anlam iinde kullandmz "gerekletinnek" szcdr. Bir projeyi, ona varlk kazandrdm lde gerekleti
ririm, ama ayn zamanda konumlanm da bu konumlan yaadm, kendi
varlmla birlikte oldurduum srece gerekletiririm, bir felaketin bykl
n, bir giriimin zorluunu (kafamda) gerekletiririm. Bilmek, terimin iki an
lamnda da gerekletirmektir. Varln daha olacak olduum yanstlm olumsuzlanmasyken onun (var) olmasn salamaktr: gerek, gerekletirmedir. Kendi-iini kendi varl iinde belirlemek suretiyle kendindeyi aa karan bu ger
ekletirici ve i olumsuzlamaya akmlk adn vereceiz.

II
OLUMSUZLAMA OLARAK BELRLEMEYE DAR
Kendi-iin hangi varla mevcudiyettir? Hemen belirtelim ki soru yanl sorul
mutur: varlk, ne ise o olandr, hangisinin sorusuna cevap, veren bunun be
lirlemesine kendi kendisinde sahip olamaz. Ksacas, soru ancak bir dnya iin
de sorulmusa anlam tar. Dolaysyla, kendi-iin, buna deil de una mevcut
olamaz, nk bir bunun deil de bir unun (var) olm asn [il y a] salayan
ey kendi-iinin mevcudiyetidir. Oysa ki verdiimiz rnekler bize, falan tekil
varlk olduunu somut bir ekilde yadsyan bir kendi-iini gsterdiler. Ama bu
nun nedeni, o rneklerde bilgi ile varlk mnasebetim betimlememiz ve her ey
den nce onun olumsuzluk yapsn gn na karmaya almamzd. Bu
balamda, bizatihi rneklerde aa karlm olmasndan tr, bu olumsuz
luk esasen ikincildi. Kkensel akmlk olarak olumsuzluk kendini herhangi bir
"buradakiden kalkarak belirlemez, herhangi bir buradaki'nin varolmasn sa
lar. Kendi-iinin kkensel mevcudiyeti, varla mevcudiyettir. O zaman bu mev
cudiyetin btn varla mevcudiyet olduunu mu syleyeceiz? Ama bu dutum
da daha nceki hatamza yeniden deriz. nk btnlk varla ancak kendi-iin araclyla gelebilir. Nitekim bir btnlk, bir hemen-hemen okluun
258

V arlk ve H ilik

'.erimleri arasndaki isel bir varlk mnasebetini varsayar, tpk bir okluun da,
bu okluk olmak iin kendi eleri arasnda btnleyici bir isel mnasebeti
varsaymas gibi; toplama ileminin kendisi de ite bu balamda sentetik bir
edimdir. Btnlk ancak varlklara mevcut olarak kendi kendisinin btnl
biacak olan bir varlk araclyla varlklara gelebilir. Devaml bir tamamlanmamlk iinde zamansallaan btnl bozulmu btnlk olarak, kendi-iinin
durumu tam da byledir. Btn varln (var) olmasn mmkn klan, varla
mevcut olan kendi-iindir. Bylece unu iyice anlayalm ki, bu buradaki-varlk,
=ncak, btn varla mevcudiyetin fonu zerinde buradaki diye sylenebilir. Bu
demektir ki bir varlk varolmak iin hibir ekilde btn varla gereksinmez,
kendi-iinin, btn gerekletiren mevcudiyetinin kkensel fonunda, sz konu
su varlktaki, gerekletirici mevcudiyet olarak gerekleir. Ama buna karlk b
tnlk, buradakilerin ontolojik i ilikisi olarak kendini ancak tekil "buradaki'lerin iinde ve onlar araclyla aa karabilir. Bu da demektir ki kendi-iin,
"buradakileri gerekletiren mevcudiyet olarak btn varlktaki -btn varl
gerekletiren mevcudiyet olarak da tekil buradaki"lerde- gerekletirici mev
cudiyet olarak kendini gerekletirir. Baka trl syleyecek olursak, kendi-iinin dnyadaki mevcudiyeti ancak bir ya da birok tikel eye mevcut oluuyla ve
buna karlk olarak tikel bir eye mevcut oluu da ancak dnyadaki bir mevcu
diyetin fonu zerinde gerekleebilir. Alg ancak dnyadaki mevcudiyetin onto
lojik fonu zerinde eklemlenir ve dnya her tekil algnn fonu olarak somut bir
biimde aa kar. Geriye, kendi-iinin varlktaki beliriinin bir btn ile bir
ok buradakinin olmasn nasl salayabildiini aklamak kalyor.
Kendi-iinin btnlk olarak varla mevcut oluu, onun kendi btnln,
btnl bozulmu btnlk [totalite detotalisee] olarak ne deilse olmak ve
ne ise o olmamak kipinde daha olacak olmasndan gelir. Bylece, kendini tek bir
beliriin birlii iinde varlk-olmayan her ey olarak ortaya koyar, varlk da onun
karsnda kendi-imin olmad her ey olarak durur. Nitekim, kkensel olum
suzlama radikal olumsuzlamadr. Varln karsnda kendi kendisinin btnl
olarak duran kendi-iin, kendisi de olumsuzlamanm tamam olduundan,
her eyin olumsuzlanmasdr. Bylece, tamamlanm btnlk ya da dnya, b
tnln varlnn varlkta belirmesini salayan tamamlanmam btnn var
lm oluturan ey olarak aa kar. Kendi-iin, kendini dnya araclyla b
tnl bozulmu btnlk olarak kendine duyurur, bunun da anlam udur:
259

Jean -P au l Sartre

kendi-iin, kendi btnln bozulmu-btnlk kipinde daha olacak olan

olarak, bizatihi beliriyle varln btnlk olarak aa kmasdr. Bylece
kendi-iinin anlam bile darda, varln iindedir, ama varln anlam kendiiin araclyla ortaya kar. Varln bu btnlenmesi varla hibir ey eklemez,
btnlenme varln kendi-im olmayan olarak aa kma tarzndan baka bir
ey deildir, varln bulunma [il y a] tarzndan baka bir ey deildir; btnlen
me her trl eriimden kurtularak kendi-iini varl iinde belirleyen olarak
kendi-iinin dnda grnr. Ama varln btnlk olarak aa karlmas var
la erimek deildir, tpk masann stnde duran iki fincan sayma olgusunun
da fincanlardan her birine varoluu ya da doas iinde erimedii gibi. Bunun
la birlikte kendi-iinin salt znel bir deiiklii de deildir, nk tam tersine,
her trl znellik kendi-iin araclyla mmkndr. Ama eer kendi-iin hi
lik olmak zorundaysa ve varlk da hilik araclyla var sa [il y a], varlk k
kensel olarak ancak btnlk olarak (var) olabilir. u halde, bilgi dmyadr; Heidegger gibi sylersek: dnya ve onun dnda hi... Yalnz, bu hi" ["nen] k
kensel olarak, insan-gerekliinin iinden doduu ey deildir. Bu hi, dnya
nn aa kt radikal olumsuzlama olarak, insan-gereklnin bizatihi kendi
sidir. Ve elbette, dnyann yalnzca btnlk olarak yakalanmas bile dnya y
nnden bu btnl tayan ve ereveleyen bir hilii gsterir. Hatt btnl
o haliyle belirleyen de, btnln dnda braklm mutlak hi olduu s
rece bu hiliktir: btnleyi ite bu yzden varla bir ey eklemez, nk o sa
dece hiliin varln snr olarak onaya kmasnn sonucudur. Ama bu hilik,
kendi kendisini varlktan dlanm ve devaml olarak varln tesinde gibi kav
rayan, hile mnasebet halindeki insan-gereklii olmaktan baka bir ey deil
dir. yle sylemek de ayn kapya kar: nsan-gereklii, varl btnlk ola
rak ortaya karan eydir ya da insan-gereklii, varlk dnda hibir eyin
"(var) olmamasn" salayan eydir. Bir dnya tesinin imkn olarak bu hi, 1)
Varl dnya halinde aa karan olarak, 2) bu imkn daha olacak olan insangereklii olarak varla kkensel mevcudiyeti ile kendilik devresini kurar.
Ama insan-gerekligi, ancak varla gncel mevcudiyet olarak, daha olacak
olduu somut bir olumsuzlamadan taan olarak kendini olumsuzlamalarm ta
mamlanmam btnl klar. Nitekim, insan-gereklii, salt badarmac
[syncretique] ve farkllamam varlk(m) bilinci olsayd, kendi kendisini belirle
yemezdi, dolaysyla da belirlenilerinin, bozulmu btnlk biiminde bile ol
260

V arlk ve Hilik

sa, somut bir btnl olamazd. nsan-gereklii ancak imdiki halde olduu
somut olumsuzlamadan, btn teki olumsuzlamalan araclyla kurtulan ola
rak btnlktr: varlnn, halen olduu ksmi yapnn daha olacak olduu b
tnne doru bir teye geme edimi olmas lsndedir ki, bu varln insangerekliinin btnl olm as mmkn olabilir. Aksi takdirde sadece ne ise o
olurdu ve hibir ekilde btnlk ya da btnlk-olmayan gibi dnlmesi
mmkn olmazd. Bylece, ksmi olumsuz yaplarn, ta kendisi olduum ayrm
lamam olumsuzlamalann fonunda grnmek zorunda olduu o yerde, olma
yacak olduum belli bir somut gereklii kendinde-varlk araclyla kendime
duyururum. u an, imdi olm adm varlk, varln btnl fonunda gr
nen olarak, buradakidir. Buradaki, varla ilikin olarak daha hibir ey olmaya
cak oluum olarak, u an olmadm eydir; olumsuzlamalanmm btnleyici fo
nunda daha olacak olduum somut olumsuzlamay bana bildirmek iin, farkl
latrlmam varlk fonunda ortaya kan eydir. Btn [tout] ile buradakinin
[ceci] bu kkensel ilikisi, Gestalttheorienin gn na kard, fon ve form
arasndaki ilikinin kaynadr. Buradaki her zaman bir fon zerinde, yani ieri
sinde kendi-iinin radikal ve badatrmac varlk olumsuzlamas olduu farkl
lamam btnlkte grnr. Ama bir baka buradaki belirdiinde, bu farklla
mam btnlk iinde her zaman eriyebilir de. Ne var ki, buradakinin ya da for
mun fon zerinde ortaya k, benim radikal bir olumsuzlamanm badatrmac fonu zerindeki kendi somut olumsuzlamanm balla olduundan, hem
benim o btnlk olumsuzlama olmam hem de olmamam gerektirir, ya da
dilerseniz, o olumsuzlamay olmamak kipinde olmam, olmak kipinde olma
mam gerektirir. Nitekim, mevcut olumsuzlama, radikal olumsuzlama olan fo
nun zerinde ancak bu ekilde grnecektir. Aksi takdirde ondan tmyle kop
mu olur ya da onda eriyip gider. Buradakinin btn zerinde ortaya kmas,
kendi-iinin kendi kendisinin olumsuzlanmasm daha olacak olmasnn belli bir
tarzda balladr. Ben henz gelecekteki olumsuzlamalanm olmadm ve ar
tk gemiteki olumsuzlamalanm da olmadm iin bir buradaki vardr. Burada
kinin aa k, fonun badatrc silmii iinde belli bir olumsuzlamanm te
kilerden mesafeli olarak vurgulanmasn varsayar; yani kendi-iin, ancak, radi
kal olumsuzlua btnl iinde mesafeli kalarak oluan bir yadsma olarak
varolabilir. Kendi-iin, dnya, meknsallk, devamllk, madde, ksacas genel
olarak kendinde deildir, ama onun bunlar-olmamak tarz, olumsuzluun btn
261

Jean -P au l Sartre

fonunda u masay, u barda, u oday, daha olacak olmaktr. u halde bura

daki, olumsuzluun olumsuzlanmasm varsayar ama yadsd eyin radikal
olumsuzlamasm daha olacak olan, ona ontolojik bir ba ile tutunmay brakma
yan ve bir baka buradakinin belirmesiyle birlikte onda erimeye hazr olan bir
yadsmadr. Bu balamda, buradaki, btn teki buradakilerden dnya fonunda
geri ekilmi kalarak buradaki olarak aa kar, belirlenii -btn belirlenile
rin kkeni olan belirlenii- bir olumsuzlanmadr. Bu olumsuzlanmamn -bu ra
daki ynnden- tmyle ideal olduunu gzden karmayalm. Varla hibir
ey eklemedii gibi ondan hibir ey eksiltmez. Buradaki olarak dnlen var
lk, ne ise odur ve ne ise o olmay brakmaz, baka bir ey haline gelmez. Bu ek
liyle, btnn yaps olarak btnn iinde kendi kendisinin dnda olamaz, b
tn ile zdeliini kendiliinden olumsuzlamak zere btnn iinde kendi
kendisinin dnda da olamaz. Buradakinin olumsuzlamayla karlamas, ancak,
hem varln tamamna hem de buradakine daha mevcut olacak olan bir varlk
araclyla, yani ekstatik bir varlk araclyla mmkndr. Ve bu olumsuzlama
buradakiyi kendinde-varlk olarak el dememi bir halde braktndan, tm bu
radakilerin btnlk halindeki gerek bir sentezini gerekletirmediinden, buradakinm kurucu olumsuzlanmas d a r tipinde bir olumsuzlamadr, buradaki
nin btnle ilikisi bir dsallk ilikisidir. Bylece belirleniin, olduum radikal
ve ekstatik i olumsuzlamann balla olan d olumsuzlama olarak belirdii
ni gryoruz. Hem sentetik btnlk, hem de tm buradakilerin dpedz top
lamsal derlemi olarak aa kan dnyann ikircikli yapsn aklayan ey de bu
dur. Nitekim dnya, kendi-iinin radikal bir ekilde daha kendi kendisinin hi
lii olacak olan olarak aa kt btnlk olarak, kendini farkllamama badatrmacl olarak sunar. Ama bu radikal hileni somut ve mevcut bir hileniin her zaman tesinde, dnya, fonun farkllamamlmn barnda, farklla
m form olarak imdi olduklar eyi esasen olmu olan bir ya da birok buradaki
yi ortaya karmak zere her zaman almaya hazr bir kutu gibi grnr. Boylece bize byk kitleler halinde verilmi olan bir manzaraya aama aama yakla
rken, devaml [coninu] bir buradaki derleminin eleri olarak esasen orada ol
mu olanlar gibi verilen nesnelerin ortaya ktklarn grrz; nitekim, Getalttheorinin deneylerinde devamsz [dscontinu] fon, form olarak yakalandnda
devamszlk [discontinuite], kesiklilik gsteren eler okluu halinde parala
nr. Dnya, bylece btnl bozulmu bir btnln balla olarak, si262

Varlk ve Hilik

lkleen bir btnlk gibi grnr; u balamda ki, hibir zaman gerek sentez
deil ama bir buradaki derleminin [une collection de eri] hi tarafndan ideal s
nrlanmasdr dnya. Bylece fonun formel nitelii olarak devamsz, devaml ola
nn buradaki ile btnln dsal iliki tr gibi grnmesine izin verir. Btn
ln derlem, devaml olmayan, kesiklinm de devamllk halindeki bu srekli si
liklemesi, tam da mekn [espace] ad verilen eydir. Gerekten de mekn bir
-.arlk olamaz. Mekn, hibir mnasebeti bulunmayan varlklar arasndaki de'.mgen bir mnasebettir. Mekn, kendndelerin birbirlerine nispetle bamszl
olarak ve bamszln tm kendindeye mevcudiyet olduu bir varlkta aa
kan, kendindelerin tam bamszldr; varlklar sanki hibir mnasebete sa
hip deillermiesine, bu mnasebeti dnyaya getiren varla grnebildikleri
vegane yoldur bu; yani salt dsallktr. Ve bu dsallk, dnlen buradakerden ne birine ne de tekine ait olabildiinden ve ayrca tmyle lokal bir olum
suzluk olarak kendi kendisinin tahripisi olduundan, ne kendiliinden olabilir
ne de oldurulmu olmas mmkndr. Kendi-iin, btne ve buradaki ne or
tak mevcudiyet olarak meknsallatran varlktr; mekn dnya deildir, her za
man d okluk halinde dalarak, btnlk olarak kavranan dnyann hareket
li mnasebetleridir. Mekn fon da, form da deildir, her zaman formlar halinde
dalabilen fonun idealliidir, ne devamsz olan ne de devaml olandr, devaml
nn srekli olarak devamsza geiidir. Meknn varl, kendi-iinin varlnn
olm asn salarken varla hibir ey katmaymn kantdr, mekn sentezin ide
alliidir. Bu balamda, hem kkenini dnyadan deviren btnlktr, hem de
buradakilerin kaynamasna gtren hitir. Mekn somut gr araclyla yaka
lanmaya izin vermez, nk yoktur ama durmadan meknsallatrlr. Mekn,
varlk kipi zamansallatrmak olan bir varlk olmakszn dnyaya gelemeyen zamansalla bamldr ve zamansallk iinde ortaya kar, nk bu, varln, varl gerekletirmek zere ekstatik olarak kaybolma tarzdr. Buradakinin mekn
sal zellii sentetik olarak buradakiye eklenmez, bu zellik onun yeridir yalnz
ca, yani fonun kendisi formlar okluu halinde dald zaman, mnasebet ba
ka buracJilerle d mnasebetler okluu halinde ekebildiinde buradakinin
fonla olan dsallk mnasebetidir. Bu balamda, mekn, duyarlmzn a p rio
ri yapsyla fenomenlere dayatt bir form olarak tasarlamak beyhude olur: me
kn bir form olamaz, nk o hibir ey deildir; tersine, olumsuzlama dnda
hibir eyin kendindeye kend-in araclyla -ve yine, birletirdii eyi el de263

Jean -P au l Sartre

mem olarak brakan d mnasebet tr olarak- gelemeyeceinin iaretidir.

Kendi-iine gelince, kendinde, uzam ad verilen dsallk kipinde ona grnerek
kendim tam da kendinde-varlk olmayan olarak yakalad iindir ki o mekn
deildir. Kendi-iin, tam da kendini ekstatik olarak kavrayarak dsall kendi
liinden yanstarak mekn meknsallatnr. nk kendi-iin, kendinde ile bir
eklenmilk ya da farksz dsallk mnasebeti iinde deildir: onun kendinde ile
ilikisi, btn ilikilerin temeli olarak ortaya kan ilikisi olumsuzlamadr, ve
tersine, kendi-iin, kendinde-varlm bir dnya zerinde varolan teki varlkla
ra nispetle farksz dsalla gelmesini salayan eydir. Farkszlk dandal,
kendinde halinde ve kendi araclyla tz olarak tzselletirdiinde -b u da an
cak bilginin daha aa bir evresinde olabilir- geometri ad altnda tikel bir ince
leme trnn konusunu oluturur ve okluklarn soyut teorisinin salt bir zgl
lemesi haline gelir.
Geriye, d olumsuzlamanm kendi-iin araclyla dnyaya gelen olarak han
gi varlk tipine sahip olduunu belirlemek kalyor. Onun buradakiye ait olmad
m biliyoruz: bu gazete, stnde yer ald masa olmay kendiliinden yadsmaz,
aksi takdirde kendi dnda ekstatik olarak yadsd masann iinde olurdu ve
onunla ilikisi de bir i olumsuzlama olurdu; bu yoldan da kendi-iin haline gel
mek zere kendinde olmay brakrd. u halde buradak inin belirleyici ilikisi ne
buradakiye ne de uradaki ye ait olabilir; bu iliki onlara dokunmakszm, onlara en
ufak bir yeni zellik kazandrmakszm onlan kuatr: onlar ne iseler o olarak b
rakr. Bu balamda, Spinozamn Omras deteminatio est negatio* eklindeki for
mln, Hegelm sonsuz bir zenginlik ierdiini syledii bu nl forml de
itirmek ve onun yerine, kendi kendisinin belirlemelerini daha olacak olan var
la ait olmayan her belirlemenin ideal olumsuzlama olduunu sylemek zorun
dayz. Zaten baka trl olmas da dnlemez. eyleri, ampirik-eletirel bir psi
kolojizmin yapaca tarzda tmyle znel ierikler olarak dndmzde bile,
znenin, nesnellie doru bir geie dair her trl umudu yok eden radikal bir
ekstatik ikinlik iinde eyler olmadka bu ierikler arasndaki i sentetik olumsuzlamalan gerekletirebilecei dnlemez. Kald ki, kendi-iinin olmad akmlklar arasnda birtakm biimsizletirici sentetik olumsuzlamalar gerekletir
diini de dnemeyiz. Bu balamda, nesnellik derken doas gerei kendindeye
ait olan eyi -ya da, nesneyi u ya da bu biimde gerekten olduu gibi oluturan
* Her belirleme bir olumsuzlamadr. - n
264

Varlk ve H ilik

eyi- anlyorsak, buradakmin kurucusu olan d olumsuzlama eyin nesnel bir vas
f olarak grnemez. Ama buradan, d olumsuzlamanm, kendi-iinin salt varlk
kipi olarak znel bir varolua sahip olduu sonucunu karmamak gerekir. Kend-inin varolu tr, salt i olumsuzlamadr, onda bir d olumsuzlamanm var
l bizatihi varoluu asndan iptal edici olur. Dolaysyla, bu olumsuzlama, z
nel fantazmalardan ibaret olanlar olarak fenomenleri yerletirip snflandrma tar
z olamaz, aa k kendi-iinin kurucusu olan olarak varl znelletirmesi
de mmkn deildir. u halde olumsuzlamanm dandal bile onun havada",
kendindenin olduu kadar kendi-iinin de dnda kalmasn gerektirir. Ama te
yandan, tam da dsallk olduu iindir ki, kendi araclyla olamaz, btn daya
naklar reddeder, doas gerei unselbststndigdir ve yine de hibir tze katl
mas mmkn deildir. O bir ntir. Gerekten de mrekkep hokkas masa olma
d -ayn ekilde pipo, ya da bardak, vb. olmad- iindir ki, biz onu mrekkep
hokkas olarak kavrayabiliriz. Ama yine de, mrekkep hokkas masa deildir
dersem, hibir ey dnmem. Belirleni, bylece iyap kimliiyle eye de bilince
de ait olmayan, ama varl, kendindenin kendi farkszl iinde kendi olmayan
her eyde aa kan bir i olumsuzlamalar sistemi ortasnda kendi-iin tarafn
dan am m -varlk [6tre-cite] olan bir hitir. Kendi-iin, o olmayan kendinde
araclyla duyurduu lde, i olumsuzlamanm kipinde, kendindenin farksz
l da kendi-iinin daha olacak olduu olmamann farkszl olarak dnya zenndeki belirleni gibi aa kar.

III
NTELK VE NCELK, GZlLGLLK [POTENTIALITE],
KULLANILABLRLK [USTENSILITE]
Nitelik, dnya ya da baka buradakilerle srdrd her trl d iliki dn
da dnldnde, buradakinin varlndan baka bir ey deildir. Nitelik o
u zaman basit bir znel belirleni olarak dnlm ve o durumda da ntelikvarl psiiin znelliiyle kartrlmtr. O zaman sorun daha ok niteliklerin
akn birlii gibi dnlen bir nesne-kutbun oluumunu aklamak olarak g
rnmtr. Bu sorunun zmsz olduunu gsterdik. Bir nitelik, eer znelse
nesnellemez. Bir nesne-kutbun birliinin niteliklerin tesinde olduunu varsay
265

je a n -P a u l Sartre

sak bile, bu niteliklerin her biri, en iyi ihtimalle, eylerin bizim zerimizdeki et
kisinin znel sonucu olarak kendini dorudan doruya verirdi. Ama limonun sa
nl, limonu kavramann znel bir kipi deildir: o, limondur. Ve x-nesnenm da
nk niteliklerini bir arada tutan ii bo form olarak grnd de doru deil
dir. Aslnda, limon, nitelikleri ortasnda tmyle yaygndr ve niteliklerinin her
biri de tekilerin her biri ortasnda tmyle yaygndr. Sar olan limonun ekili
i, eki olan da limonun sarldr; bir pastann rengini yeriz ve bu pastann ta
d onun biimini ve rengim beslenme grs diye adlandracamz eyde aa
karan alettir; buna karlk, parmam bir reel kavanozuna daldrdmda, re
elin yapkan soukluu onun ekerli tadnn parmaklarmda aa kmasdr.
Bir yzme havuzundaki suyun akkanl, lkl, mavimsi rengi, dalgal oynak
l, birbirleri iinde bir kalemde verilirler ve bu birbiri iine girmenin tamam
da buradaki diye adlandrlan eydir. Ressamlarn, zellikle de Cezannem deney
lerinin gayet iyi bir ekilde gsterdii de budur: Husserlin sand gibi sentetik
bir zorunluluun rengi ve formu koulsuz bir ekilde birletirdii doru deil
dir; k ve renk olan, formun kendisidir; eer ressam bu etmenlerden herhangi
birini deitirecek olursa tekiler de ayn biimde deiirler ve kimbilr hangi ya
sa uyarnca birbirlerine balanm olduklar iin deil, temelde bir ve ayn var
lktan baka bir ey olmadklar iin deiirler. Bu balamda varln her nitelii
tm varlktr; onun mutlak olumsallnn mevcudiyetidir, farkszla indirgenmezliidir; niteliin kavran varla buradaki gibi varlk vardr olgusundan ba
kaca hibir ey katmaz. Nitelik bu balamda varln bir d vehesi deildir:
nk varlk, "ierrye sahip olmadndan darya da sahip olamaz. Sadece,
niteliin olmas iin, doas gerei varlk-olmayan bir hilik iin varln olm as
gerekir. Oysa varlk kendinde nitelik deildir, bununla birlikte nitelikten daha
fazla ya da daha az bir ey de deildir. Ama nitelik, vardr"m snrlar iinde a
a kan btnyle varlktr. Hibir ekilde varln dars deildir, varlk, var
lk iin deil de yalnzca kendini varlk oldurmayan ey iin (var) olabildii l
de, btn varlktr. Kendi-iinin nitelikle ilikisi ontolojik ilikidir. Niteliin g
rs hibir ekilde bir verinin edilgin temaas olmad gibi, zihin de hibir e
kilde bu temaann iinde ne ise o olarak duran, yan temaa edilen buradaki ye
nispetle farkszln kipinde kalan bir kendinde deildir. Ama kendi-iin, ne de
ilse onu nitelik araclyla kendine duyurur. Krmzy u defterin rengi olarak
alglamak, kendi kendim bu niteliin i olumsuzlamas olarak yanstmaktr. Ya266

V arlk ve H ilik

:u. niteliin zihin yoluyla yakalan Husserlin ngrd gibi, dolu" (Erfk
'^.rg) deil, bu niteliin belirlenmi boluu olarak bir boluk enformasyonudur.
Nitelik, bu balamda, durmadan erimd kalan mevcudiyettir. Bilginin betimle
r e biimleri hemen her zaman besinsel niteliktedir. Epistemolojik felsefede
antkncesi-deyiler hl fazlasyla ok ve bilmenin yemek olduu, yani bilir.en eyi yutmak, onunla dolmak [Erjllung] ve onu sindirmek olduu o ilkel ya
nlsamadan (bunu daha ileride anlayacaz) hl kurtulabilmi deiliz*. Niteli
s in ,

hem kendini vermeden hem de kendinden yoksun brakmadan, bize nispe-

:en mutlak bir yaknlk mnasebeti -nitelik oradadr", bize musallattr- iinde
ver alma olgusu zerinde dururken algnn kkensel fenomenini de daha iyi an_=vacagz, ama o yaknln bir mesafeyi ierdiim eklemek gerekir. Nitelik, do
laysz bir ekilde erimd olan eydir, tanm gerei, bizi kendi kendimize bir
roluk olarak gsteren eydir. Tpk erimdmdaki yiyecekleri grmenin Tantalosun aln kamlam olmas gibi, nitelik temaa edildiinde varla susa
mlmz yalnzca daha da ok artran eydir. Nitelik, bizim olmadmz eyin
ve bizden esirgenmi olan varlk kipinin belirtisidir. Beyazn alglanmas, kendiiinin renk olarak varolmasnn ilkesel imknszlnn, yan ne ise o olarak va
rolmayacann bilincidir. Bu balamda, varlk, kendi niteliklerinden ayrlma
makla kalmaz; aynca niteliin her trl yakalan da bir buradafeinin yakalan
dr, hangisi olursa olsun nitelik kendini bize bir varlk olarak gsterir. Gzlerim
kapalyken aniden bumuma gelen bir koku, daha yle kokan bir nesneye o ko
kuyu atfetmemden bile nce, znel bir izlenim deil esasen bir koku-varlktr; sa
bahleyin, kapal gzkapaklarmm arkasndan gzlerime giren k, esasen bir
k-varlktr. Niteliin olduu hakknda biraz dnld takdirde apakl
ortaya kacak olan ey budur ite. Nitelik, ne ise o olan varlk olarak, bir znel
lie pekl grnebilir, ama ne deilse o olan ve ne ise o olmayan bu znelliin
dokusu iine skmas mmkn deildir. Niteliin bir nitelik-varlk olduunu
sylemek onu tz andran gizemli bir dayanakla donatmak deildir, sadece
onun varlk kipinin kendi-iin"in varlk kipinden radikal bir ekilde farkl ol
duuna iaret etmektir. Nitekim, beyazln ya da ekiliin varl, hibir ekilde
* Sarre, "Husserm Fenom enolojisinde Bir Temel Dnce: Ynelm ilik baln tayan, Ocak
1 9 3 9 tarihli b ir makalesinde, ''bilmek" eylem inin, znde bir 'iselletirme' olduu dn
cesinden hareket eden epistem olojinin, bilgi edinmeyi beslenm eci" benzetmelerle ortaya
koyuna dikkat eker: Onu gzleriyle yiyordu! Bu tm ce ve birok baka iaretler, bil
m enin yem ek olduunu syleyen, idealizm in ve realizm in ortak yanlsamasn yeterince
ortaya koym aktadr... - n
267

Jean -P au l Sartre

ekstatik olarak kavranamaz. Eer imdi, buradaki nasl oluyor da niteliklere sa

hip oluyor diye sorulursa, vereceimiz cevap buradakinin aslnda dnya fonu
zerinden btnlk olarak kurtulduu ve farkllamam birlik olarak verildii
olacaktu. Buradaki karsnda kendini farkl bak alarndan olumsuzlayabilen
ve nitelii ey fonunda yeni bir buradaki olarak ortaya karan, kendi-iindir
Kendi-iinin zgrlnn varln kendiliinden bir biimde oluturduu her
olumsuzlayc edime, "bir profil araclyla varln tam bir al tekabl eder
Bu profil, eyden kendi-iine giden ve kendi-iinin kendisi tarafndan gerekle
tirilen bir mnasebetten baka bir ey deildir. Olumsuzluun mutlak belirleni
idir: nk kendi-iinin kkensel bir olumsuzlama araclyla varlk olmama
s, ya da bu varlk olmamas yetmez, varlk hilii olarak belirleniinin tastamam
olmas iin, onun ayrca kendini bu varlk olmamann belli ve yeri doldurulmaz
bir tarz gibi gerekletirmesi de gerekir; ve buradafenin profili olarak niteliin
belirlenii olan o mutlak belirleni, kendi-iinin zgrlne aittir; belirleni
yoktur; olmak zorunda gibidir; eyin bir niteliinin aa kmasnn nasl da
her zaman bir zgrlk iinde kavranan olgusal bir nedensizlik gibi grnd
dnldnde, herkes bunun farkna varabilir; u aa kabuunun yeil ol
mamas benim elimde olan bir ey deildir, ama onu prtkl-yeil ya da yeil
prtkllk olarak kavramam benim elimde olan eydir. Ancak burada, formfon mnasebeti buradakinin dnya ile mnasebetinden olduka farkldr. n
k form farkszlatrlm bir fon zerinde grnrken, fon btnyle onun ii
ne girmitir, form farkszlam younluu olarak fonu kendi iinde tutar. Aa
cm kabuunu yeil olarak kavrarsam, onun parlakl-prtkll, yeilin
farkszlatrlm i fonu ve varlk doluluu olarak aa kar. Burada, soyutla
mann birlemi olan ayrmas anlamnda hibir soyutlama yoktur, nk var
lk kendi profilinde her zaman btnyle grnr. Ama varln gereklemesi
soyutlamay koullandmr, nk soyutlama "havadaki bir niteliin deil, ama
fondaki farkszlatrmann mutlak dengeye doru yneldii bir "buradaki-nteliin yakalanmasdr. Soyut yeil, varlk younluunu kaybetmez -aksi takdir
de kendi-iinin znel bir kipinden bakaca bir ey olmazd- ama kendilerini ye
il iinde veren parlaklk, form, prtkllk, vb., kitleselliin [massivite] dpe
dz hileyici dengesi iinde erirler. Bununla birlikte, soyut varlk akmlm mu
hafaza ettiinden, soyutlama varla mevcut olma fenomenidir. Ama soyutlama,
ancak varln tesindeki varla mevcudiyet olarak gerekleebilir: soyutlama
268

Varlk ve H ilik

::eye gemedir. Bu varla mevcut, olma, ancak imkn dzeyinde ve kendi-iir/_n kendi imknlarn daha olacak oluuyla gerekletirilebilir. Soyut, gelecek
:'.an bir kendi-iinin mevcudiyetine birlikte mevcut olu olarak niteliin daha
~lacak olduu anlam eklinde ortaya kar. Bylece soyut yeil, bana yeil-aynlk-pnkl profili araclyla kendini at srece, somut buradakinin ge
rekteki-anlamdr. Soyut yeil, bu profilin imkndr ve imkn, ben olan im
a n la r iinde aa kan olarak, yani, oldurulmu olarak byledir. Ama bu, bizi
lunyamn kullanlabilirliine ve zamansallgma gnderir: bu konuya dneceiz,
imdilik unu sylemekle yetinelim: soyut, somutun daha olacak olduu kenimdenin imde sabitlenmi bir imkn olarak somuta musallattr. Algmz ne
.ursa olsun, varlkla kkensel bir temas gibi, soyut her zaman oradadr, ama ge;ek-olandr da ve ben onu gelecekte, benim geleceimle kavrarm: soyut, mev
cut ve somut benim olumsuzlamama zg imknn bu olumsuzlamadan baka
r.r ey olmama imkn olarak balladr. Soyut, daha olacak olduum olumrjLzlamay kendinde olarak dondurma imknm iinde gelecekte aa kan ola
rak buradakinin anlamdr. Eer bize soyutlamann klasik amazlar hatrlatlacak
olursa, cevabmz, bu amazlarn, buradakinin oluumu ile soyutlama edimini
birbirinden ayr eylermi gibi varsaymaktan kaynakland olacaktr. Buradaki
kendi soyutlarn iermiyorsa onlar sonradan ondan devirmenin hibir imkn
bulunmad aktr. Ama profilin benim geleceimde aa kmas olarak sovutlama, buradakinin buradaki olarak bizatihi oluumu iinde gerekleir. Ken
di-iin psikolojik bir soyutlama ilemini yapabildii iin deil, varla bir gele
cekle birlikte mevcut olduu iin, yani varlm-tesiyle belirdii iin soyutlaycfdr. Varlk, kendinde ne somut ne soyuttur, ne imdi ne gelecektir: ne ise
odur. Bununla birlikte soyutlama varl zenginletirmez, soyutlama bir varlk
hiliinin varln tesinde aa kmasndan ibarettir. Ama biz, soyutlamaya
ynelik klasik itirazlar, rtk bir biimde varln bir buradaki olarak dnl
mesinden tretmeksizin formlletirmeye meydan okuyoruz.
Buradakiler arasndaki kkensel mnasebet, ne karlkl-etkime [interaction], ne nedensellik, ne de hatt ayn dnya fonu zerinde beliri olabilir. Nite
kim kendi-iinin bir buradakine. mevcut olduunu varsaydmzda, teki bura
dakiler de ayn zamanda dnya iinde varolurlar, ama farkllatrlmam olma
vasfyla varolurlar: sz konusu buradakinin girinti ve kntlaryla zerinde yk
seldii fonu olutururlar. Bir buradaki ile bir baka buradaki arasnda herhangi
269

Jea n -P a u l Sartre

bir mnasebetin kurulmas iin, ikinci buradakinin kendi-iinin daha olacak ol

duu acil bir olumsuzlamas vesilesiyle dnyann fonunda belirip aa kmas
gerekir. Ama ayn zamanda da her buradaki nin tmyle dsal trden bir olum
suzlama araclyla, teki olmayan olarak tekine mesafeli kalmas gerekir. By
lece buradaki nin [ceci] tradahiyle [cela] kkensel ilikisi dsal bir olumsuzlamadr. uradaki, buradaki olmayan olarak ortaya kar. Ve bu dsal olumsuzlama, kendi-iinde bir akn olarak gsterir kendini, dardadr, kendindedr. Bu
dsal olumsuzlamay nasl anlamalyz?
Buradaki-uradakinin ortaya k ilk bata ancak btnlk halinde gerekle
ebilir. Burada ilk mnasebet., dalabilir bir btnln birliidir; kendi-iin,
dnya fonu zerinde buradaki-uradaki olmamaya bir btn olarak karar ve
rir. Buradaki-uradaki", kendisine btnyle mevcut olduum odamdr. Bu so
mut olumsuzlama, somut btnlk buradaki ve uradaki halinde dalrken kay
bolmaz. Tersine, dalmann bizatihi kouludur. Ama bu mevcudiyet fonu ze
rinde ve bu mevcudiyet fonu araclyla, varlk da kendi farkszlk dsalln
gsterir: kendisi olduum olumsuzlamanm farkszlatrlm bir btnlk ol
maktan ok, bir okluk-birlik olmasyla bana kendini aar. Varlktaki olumsuz
belriim, daha olacak olduum olumsuzlamalar olmaktan bakaca ba bulun
mayan, yani i birliklerini varlktan deil de benden deviren bamsz olumsuz
lamalar halinde dalr. Bu masaya, bu iskemlelere mevcutum ve bu mevcut
olula kendimi sentetik olarak ok-ilevli olumsuzlama gibi olutururum, ama
bu tmyle isel olumsuzlama, varln olumsuzlanmas olarak hilik blgeleri
tarafndan sabitlenir; olumsuzlama olarak hiler, btnl bozulmu olum
suzlardadr. Kendi olumsuzlama hiliim olarak daha olacak olduum hiliin
bu oluklar arasndan, varln farkszl grnr. Ama ben, bu farkszl, daha
olacak olduum olumsuzlama hilii araclyla kkensel olarak buradaki ne
mevcut oluumla deil, ayn zamanda uradakine de mevcut oluumla gerekle
tirmek zorundaym. Masaya mevcut olmamla ve bu mevcudiyet araclyla
-imdiki halde ayn ekilde daha olacak olmadm- iskemlenin farkszln da
bir tramplen yokluu, olmamaya ynelik atlanmdaki bir duraklama, bir devre
kopukluu olarak kafamda gerekletiririm. uradaki, buradakinin yannda, b
tncl bir aa kn barnda, buradaki olmamaya karar vermek iin hibir e
kilde yararlanamayacam ey olarak grnr. Bylece farkllama varlktan ge
lir ama farkllama ve ayrlma ancak kendi-iinin tm varla mevcut olmasyla
270

Varlk ve Hilik

vardr. Olumsuzlamalann birliinin olumsuzlanmas, varln farkszlnn a

a kmas olarak ve buradakinm uradaki ye, uradafeinin buradakiye gre farkszign kavrayarak, buradakilerin kkensel mnasebetinin dsal olumsuzlama ola
rak aa kmasdr. Buradaki, uradaki deildir. Dalabilir bir btnln br. iindeki bu dsal olumsuzlama ve szcyle ifade edilir. Buradaki, ura
daki deildir ifadesi buradaki ve uradaki diye yazlr. Dsal olumsuzlama,
kendinde-olmanm ve sak ideallik olmann ifte vasfn tar. Kendi-iine hibir
ekilde ait olmamas bakmndan kendmdedir, hatt kendi-iin, varln dsal.:fc olarak farkszln, kendi kendisini olumsuzlamasmn mutlak sell bov;nca kefeder (deil mi ki estetik gr iinde, imgesel bir nesneyi yakalarm).
Zjten varln daha olacak olduu bir olumsuzlama da hibir biimde sz konu
su deildir: bu olumsuzlama dnlen buradakerden hibirine ait deildir,
dpedz ve sadece vardr; ne ise odur. Ama ayn zamanda, hibir biimde buradJdnn bir vasf da deildir, onun niteliklerinden biri gibi deildir. Hatt bura.li^ilerden btnyle bamszdr, nk tam da ne onlarn binnde ne tekin
indir. nk varln farkszl hitir, bu farkszl ne dnebilir, ne de hat
l alglayabiliriz. Bu farkszlk, dpedz ve sadece, uradafa'mn yok edilmesinin
v da deiimlerinin buradak ileri hibir eye angaje etmeyecei anlamna gelir;
ru balamda farkszlk yalnzca buradak ileri ayran kendinde bir hiiifetir ve bu
r.:bk, bilincin, varl vasflandran zdelik balantsn kurabilmesinin tek yo.udur. Bu ideal ve kendinde hilik, niceliktir. Gerekten de nicelik, salt dsallk
l : birbiriyle toplanm terimlere hibir biimde bal olmad gibi bunlarn ba
kmszlnn olumlanmasmdan baka bir ey de deildir. Saymak, esasen verili
ve dalabilir bir btnlk iinde ideal bir ayrmclk yapmaktr. Toplama ile-v'e elde edilen say, saylan buradak ilerden hibirine ait olmad gibi, kendi btnlk olarak ortaya kararak dalabilir btnle de ait deildir. Karm
d konuan bu kiiyi toplarken bunun nedeni onlar nce konumakta olan
olarak kavramam deildir; ve onlar olarak sayma olgusu, oluturduk
lar grubun somut birliini tastamam el dememi bir halde brakr. l grup
:^r_ak. grubun somut bir zellii deildir. Ama ayn biimde grubun yelerinin
: e d:i de deildir. Onlardan hibiri hakknda tr, ya da hatt fnaidr de
mek mmkn deildir nk nclk nitelii, sayan kendi-iinin zgr_~gnn yansmasndan ibarettir; onlardan her biri nc olabilir, hibiri
v.ir.c deildir. Dolaysyla nicelik mnasebeti, dsallm kendinde bir ilikisi-

Jean -P au l Sartre

dr, ve tmyle olumsuzlamac bir ilikisidir. Ve kesinlikle ne eylere ne de b

tnle alt olduu iindir ki, kendini yaltr ve dnyann yzeyinden varlktaki
bir hilik yanss olarak kopar. Buradakiler arasndaki iliki, salt dsallk ilikisi
olduundan, nicelik mnasebetinin kendisi de buradakilerin dndadr ve so
nuta kendi kendisinin dndadr. Bu mnasebet, varln kavranamaz farksz
ldr ancak varlk varsa grnebilir ve varla ait olmakla beraber varla an
cak bir kendi-iinden gelebilir, ama yalnzca varln ve kendi kendisinin dndahtn daha olacak olan bir dsallk mnasebetinin sonsuza kadar dlamasyla aa karak varla kendi-iinden gelebilir. Bylece mekn ve nicelik ayn bir
olumsuzlama trnden ibarettirler. Buradaki ve uradaki, yalnzca bu yoldan,
kendi kendimin mnasebeti olan benle hibir mnasebet iinde deillermiesi
ne aa karlar, mekn ve nicelik yalnzca bu yoldan dnyaya gelirler, nk
bunlarn her ikisi de aralarnda hibir mnasebet bulunmayan eylerin mnase
betidir, ya da dilerseniz, kendi kendisinin mnasebeti olan varlk araclyla
mnasebet olarak kavranan mnasebet hiliidir. Bylece, Husserlle birlikte ka
tegoriler [categories] olarak adlandrlan eyin (parann btnle mnasebeti birlik - okluk - art ve eksi - evresi - yanndaki - peindeki - birinci, ikinci,
vb. - bir, iki, , vb. - iindeki ve dndaki - vb., vb.) ne olduu grlyor:
bunlar, eylerin ideal karmndan baka bir ey deildirler, eyleri bir g d m
zenginletirmeksizin ya da yoksullatrmakszn, tmyle el dememi bir halde
brakrlar ve yalnzca kendi-iinin zgrlnn varln farkszln gerekle
tirebilecei tarzlarn sonsuz eitliliini gsterirler.
Kendi-iinin varlkla kkensel mnasebetini, sanki kendi-iin Descartes cogitoya kendini amlayabildii haliyle basit bir anlk bilinmi gibi ele aldk. DogTusunu sylemek gerekirse, buradakilerin ve soyutlarn ortaya kmasnn zorun

lu koulu olarak, kendi-iinin kendinden kurtuluuyla daha nce de karla

mtk. Ama kendi-iinin ekstatik vasf henz yalnzca rtk durumdayd. Serimlediimiz eyi aydnla kavuturmak iin bu biimde davranmak zorunda
kalm olsak bile, varlk, kendini hemen sonra bir gelecek gibi oluturmak m
ncelikle mevcudiyet olan bir varlkta aa kar' gibi bir sonuca varmamak ge
rekir. Ama kendmde-varhk, kendi kendisinde gelecekteki gibi beliren bir varlk
ta aa kar. Bu demektir ki kendi-iinin varlk karsnda kendim oldurduu
olumsuzlama ekstatik bir gelecek boyutu tar: ben, ne ise o olmayarak (benim
kendi imknlarmla ekstatik iliki) buradakimn aa karc gereklemesi ola272

V arlk ve H ilik

:ak kendinde-varl daha olmayacam. Bu da benim, btnl bozulmu bir

btnln tamamlanmaml iinde buradaki ne mevcut olmam demektir. Bu
radaki nn aa kmas asndan, bu irdelemelerden kan sonu nedir?
Her zaman, olduum benn tesinde olan, kendini gelecekte yakalayacak
olan olarak ben, buradakiye mevcutum, ve kendisine mevcut olduum burada
ki . bana kendime doru tesine getiim bir ey olarak grnr. Alglanm olan,
kkensel olarak tesine geilmi olandr, tpk kendilik devresinin iletkeni gibi
dir ve o devrenin snrlar iinde belirir. Kendimi buradakinin olumsuzlanmas
olarak oldurduum lde bu olumsuzlamadan onun tamamlaycs olan bir
olumsuzlamaya doru kaarm ve bu ikinci olumsuzlamamn birincisiyle kayna
mas, kendisi olduum kendindeyi ortaya karmak zorundadr; bu mmkn
olumsuzlama birincisiyle varlk balants iindedir, herhangi bir olumsuzlama
deil, tam da eye mevcudiyetimin tamamlayc olumsuzlanmasdr. Ama kendin, mevcudiyet olarak, kendi(nin) konumsal olmayan bilinci olarak olutuun
dan, o olmayan eyi kendisi dnda ve varlk araclyla duyurur; varlm danda, yans-yanstan kipinde telafi eder; dolaysyla kendi imkn olarak oldu
u tamamlayc olumsuzlama, mevcudiyet-olumsuzlamadr, yani kendi-iin bu
olumsuzlamay kendi(nin) konulandrc-olm ayan bilinci ve varlk-tesinde kivarlm konulandrc bilinci olarak daha olacaktr. Ve varlk-tesindek-varlk
da, mevcut buradakiye herhangi bir dsallk mnasebetiyle deil, kendi-iin ve
gelecei arasndaki mnasebetle kesin ballam halinde duran belli bir tamam
layclk bayla baldr. Her eyden nce de buradaki, sradan mevcudiyet vas
fyla deil de bu mevcudiyetteki gelecek olan olumsuzlama olarak, kendini bu
radaki oldurmayan bir varln olumsuzlanmas iinde, imdiki zamannn te
sinde kendisinin imkn olan bir varln olumsuzlanmas iinde aa karr.
Ve salt mevcudiyete, onun erimd anlam olarak, kendinde olmak iin onda ek
sik bulunan ey olarak musallat olan bu imkn, ilk bata, angajman sfatyla
mevcut olumsuzlamamn yanstlmas gibidir. Nitekim her olumsuzlama kendi
kendisinin tesinde, gelecekte, kendisine gelen ve kendisine doru kalan im
kn olarak, angajman dorultusunu tamaldr, aksi takdirde olumsuzlama ol
mann tm anlamn kaybeder. Kendi-iin, olumsuzlad eyi gelecek boyutu
ile olumsuzlar, dsal bir olumsuzlama sz konusu olsa bile: buradaki, urada
ki deildir, bu iskemle bir masa deildir ya da kendi kendine ynelik bir i
olumsuzlama sz konusu olsa bile. Buradaki, uradaki deildir demek, bura273

Jean -P au l Sartre

dafeinin dsalln uradakine gre ortaya koymaktr; kh imdi ve gelecek iin

kh salt imdi iinde, ama bu durumda olumsuzlama, mevcut buradaki ve
uradaki belirlemesine nispetle gelecei salt dsallk olarak oluturan geici bir
vasf tar. Her iki kta da, anlam gelecekten kalkarak olumsuzlamaya ular; her
olumsuzlama ekstatiktr. Kendi-iin kendim gelecekte olumsuzlayan olarak,
kendini olumsuzlanmas kld buradaki de ona gelecekte gelen ey olarak gr
nr. Bilincin konulandrc-olmayan ynden buradaki olamama(nm) bilmci ol
ma imkn, buradakinin ne ise o olma gizlgll [potentalite] olarak aa
kar. Angajmann balla olumsuzlamanm ontolojik yaps olarak nesnenin ilk
gizilgll srekliliktir [permanence] ve nesneye durmadan gelecein derin
liklerinden kp gelir. Masann masa olarak aa k bir masa srekliliini ge
rektirir, bu sreklilik masaya gelecekten gelir ve sadece saptanan bir veri deil
dir, bir gizilgllktr. Zaten bu sreklilik masaya zamansal sonsuzluk iinde
konumlanan bir gelecekten gelmez: sonsuz zaman henz ortada yoktur; masa,
belirsiz bir sre iin masa olma imknna sahip olarak aa kmaz. Burada sz
konusu olan zaman ne sonlu ne de sonsuzdur: sadece gizilgllk gelecek bo
yutunu grnr klar.
Ama olumsuzlamadan gelecee doru olan yn kendinde olumsuzlama haline
gelmek iin kendi-iinin olumsuzlamasmda eksik olan ey olmaktr. Bu balam
da olumsuzlama, gelecekte, mevcut olumsuzlamanm kesinletirilmesidir. Daha
olacak olduum kesin olumsuzlamanm balla olarak daha olacak olmayaca
m eyin kesin yn gelecekte aa kar. Yeilin bir k-prtkllk btn
lnden olutuu buradakinin okbiimli [polymorphe] olumsuzlanmas kendi
ynn edinmek iin, yeilin, yani fonu farkszlatrma dengesine doru ynelen
bir yeil-varln daha olacak olduu olumsuzlanmas olmak zorundadr: ksaca
s, benim okbiimli olumsuzlamamm namevcut-yn, farkszlatrlm fonda
daha saldkla yeil olan bir yeilin skca snrlanm olumsuzlanmasdr. Bylece,
salt yeil, k-prtkllk-yee; onun yn olarak gelecein derinliklerinden
gelir. Soyutlama adn verdiimiz eyin anlamn burada kavryoruz. Varolan ken
di zne, mevcut bir nitelik gibi sahip deildir. Hatt zn olumsuzlanmasdr:
yeil asla yeil deildir. Ama z, asla venlmi olmayan ve ona her zaman musallat
olan bir anlam gibi, gelecein derinliklerinden varolana gelir. z, olumsuzlamamn salt idealliinin salt balladr. Bu balamda, eer soyutlama ilemi der
ken, olumu bir zihin tarafndan gerekletirilen psikolojik ve olumlayc bir
274

Varlk ve Hilik

ayklama edimi anlalyorsa, byle bir ilem hibir zaman yoktur. Birtakm nite
liklerin eylerden kalklarak soyutlanmalar yle dursun, tersine, kendi-iinin
kkensel varlk kipi olarak soyutlamann, genel olarak eylerin ve bir dnyann
olabilmesi iin zorunlu olduunu grmek gerekir. Soyut, somutun ortaya kma
s iin dnyann zorunlu bir yapsdr ve somut da ancak kendi soyutuna doru
gittii srece, olduunu soyut araclyla haber veren olarak somuttur: kendiiin, kendi varl iinde aa karan-soyu dayandr. Bu bak asndan, srekli
lik ve soyutun bir ve ayn ey olduklar grlyor. Eer masa, masa olarak, bir s
rekliliin gzilgcne sahipse, daha masa olacak olan olarak bu gizilgce sahiptir.
Sreklilik, bir buradaki iin kendi zne uygun olmann salt imkndr.
Bu kitabn kinci Ksm nda, kendisi olduum mmkn olan ile katm im
diki zamann kendi aralarnda, eksik olan ile eksik olunann mnasebeti iinde
olduklarn grdk. Eksik olan ile eksik olunann gereklemez btnlk olarak
ideal kaynamas, kendi-iine musallattr ve onu kendi varl iinde bile varlk
hilii gibi oluturur. Bunun kendi-iin-kendinde ya da deer olduunu syl
yorduk. Ama bu deer, zerine dnlmemi dzleminde, kendi-iin tarafn
dan konulandnc ynden kavranm deildir, yalnzca varlk kouludur. Eer
karsamalarmz doruysa, gereklemez bir kaynamann bu devaml belirtisi,
zerine dnlmemi bilincin yaps olarak deil,, nesnenin ideal bir yapsnn
akm belirtisi olarak ortaya kmak zorundadr. Bu yap kolayca aa karlabi
lir, okbmli olumsuzlama ile onun anlam olan soyut olumsuzlama arasndaki
bir kaynamaya ilikin iaretin balla olarak, akm ve ideal bir iaret de a
a kmak zorundadr: varolan buradaki ile onun gelecekteki z arasndaki bir
kaynamann iareti. Ve bu kaynama yle olmaldr ki, soyut somutun temeli
olurken ezamanl olarak somut da soyutun temeli olsun; baka trl sylenecek
olursa, eti ve kemiiyle somut varolu, z olmak zorundadr, z, tam younla
ma olarak, yani somutun tm zenginliiyle ve yine de tam safl iinde kendi
sinden bakaca bir ey bulmamza imkn vermeksizin kendi kendisini retmek
zorundadr. Ya da, dilerseniz, form, kendi kendisinde -ve tmyle- kendi ken
disinin maddesi olmak zorundadr. Ve buna karlk madde de kendim mutlak
form olarak-retmek zorundadr. zn ve varoluun bu imknsz ve durmadan
iaret edilen kaynamas, ne imdiki zamana ne de gelecee aittir, daha ok ge
miin, imdiki zamann ve gelecein kaynamasn gsterir ve kendini zamansal
btnln gerekletirecei sentez olarak sunar. Bu da, akmlk olarak deerdir;
275

Jean -P au l Sartre

gzellik diye adlandrlan odur. Dolaysyla gzellik dnyann ideal bir durumu
nu temsil eder, kendi-iinin ideal bir gereklemesinin balla olan bu du
rumda eylerin z ve varoluu bir varlktaki zdelik olarak aa karken, bu
varlk bizatihi bu aa kta kendindenin mutlak birlii iinde kendi kendisiy
le kaynaacaktr. Gzel, tam da yalnzca gerekletirilmesi gereken akn bir sen
tez olmad, kendini ancak bizim kendimizin btnlemesi iinde ve bu btn
leme araclyla gerekletirebildii iin, kesinlikle bunun iin, gzeli isteriz ve
biz kendimiz kendi kendimizi bir eksiklik olarak kavrayarak evreni de gzelin
eksikliini eken olarak kavrarz. Ama kendi-iin-kendindenin kendi-iine zg
bir imkn olmamas gibi, gzel de eylere ilikin bir gizilgllk deildir. Bir
gereklemez olarak dnyaya musallattr. Ve insan dnya zerinde gzeli gerek
letirdii lde, gzeli imgesel kipte gerekletirir. Bu demektir ki estetik gr
iinde, imgesel bir nesneyi kendi kendimin, kendinde ve kendi-iin btnlk
olarak imgesel bir gereklemesi iinde yakalarm. Deer olarak gzel, genelde,
dnyanm-erimi'dmda-olan-deeri olarak, tematik olarak ak edilmi deildir.
Bir namevcudiyet olarak eylerin zerinde rtk bir ekilde yakalanr; dnyann
kusurluluu [imperfection] boyunca kendini rtk bir ekilde aa karr.
Bu kkensel gizilgllkler buradakiyi vasflandran yegane gzilgllkler
deildir. Gerekten de, kendi-iin, varlm imdiki zamannn tesinde daha
olacak olan olarak, buradakine varln derinliklerinden kp gelen nitelenmi
varlktaki bir tenin aa kdr. Kendi-iin, hilal halindeki aym tesinde, ge
lecek dolunay olan bir varlk-tesindeki-varlm yannda olan olarak, dolunay
da hilalin gzilgll haline gelir; kendi-iin, tomurcuun tesinde, iein
yannda olan olarak, iek de tomurcuun gizilglldr. Bu yeni gzilgllklerin aa kmas, gemile kkensel bir mnasebeti gerektirir. Hilalin ay
la, tomurcuun iekle balants yava yava gemiin iinde kefedilir. Ve ken
di-iinin gemii, kendi-iin asndan bilmek gibidir. Ama bu bilme cansz bir
veri olarak kalmaz. Hi phesiz, kendi-iinin arkasndadr, bu haliyle de biline
mezdir ve ermddr. Ama varlnn ekstatik birlii iinde kendi-iin, gelecek
te olduunu bu gemiten kalkarak kendine duyurur. Ay hakknda bildiim, tematk bilgi olarak benden kaar. Ne var ki, ben bu bilmeyim ve onu olma tarzm
en azndan baz durumlarda- artk kendisi olmadm henz olmadm for
munda kendime ulatrmaktr. Buradakinm -olmu olduum- bu olumsuzlanmasn iki ynden birden olurum: hem artk olmamak kipinde, hem de henz
276

V arlk ve H ilik

olmamak kipinde. Ben son drdn halindeki aym radikal bir olumsuzlanmasnn imkn olarak hilal halindeki ayn tesindeyim, ve imdiki zamanma doru
gelecekteki yadsmama dnle ballaklk iinde, dolunay da yadsma olarak
buradaki halinde belirlemek zere hilale geri gelir: dolunay, hilalde eksik olan ve
eksikliini ektii eyin onu hilal olarak oldurduu eydir. Bylece, ayn ontolo
jik olumsuzlamamn birlii iinde, hilal eklindeki aya hilal olarak -sreklilik ve
z formu altnda- gelecek boyutunu atfederim ve onda eksik olan eyin ona do
ru belirleyici dn araclyla onu hilal halindeki ay olarak olutururum. Gizlgullklerin sreklilikten glere kadar uzanan dizisi byle oluur, tnsangereklii, kendi kendisini olumsuzlama imknna doru kendinin tesine ge
erken, bir yandan da tesine geerek olumsuzlamay dnyaya getiren olarak
kendini oldurur; eksiklik, insan-gereklii araclyla "g, tamamlanmamlk, "erteleme, gizilgllk formu altnda eylere katlr.
Bununla birlikte eksikliin akn varl, ikinlik iindeki ekstatik eksikliin
yapsn tayamaz. Bunu daha yakndan inceleyelim. Kendinde, kendi gizilglln henz-deil kipinde olmak zorunda deildir. Kendindenin aa k
, kkensel olarak, farkszlk zdeliinin aa kdr. Kendinde, kendi varl
nn hibir ekstatik dal olmakszn ne ise odur. Dolaysyla, srekliliini ya
da zn ya da onda eksik olan eksii, benim geleceimi daha olacak olduum
gibi daha olacak deildir. Benim dnya zerinde ortaya km, ballaklk
iinde, gizilgllkleri de ortaya karr. Ama bu gizilgllkler bizatihi orta
ya klarnda donup kalrlar, dsallk tarafndan kemirilirler. Burada, bizatihi
ikirciklilii iinde, mekn dnyaya getirmi olan aknn o ift ynl vehesiyle
karlarz: dsallk ilikileri halinde dalan bir btnlk. Gizilgllk buradakiyi belirlemek zere gelecein derinliklerinden kp ona gelir, ama kendinde
olarak buradakinin kendi gizilgllyle mnasebeti bir dsallk mnasebeti
dir. Hilal halindeki ay -dolunaya nispetle- eksik-olan ya da yoksun olan olarak be
lirlenir. Ama ayn zamanda da olduunu tastamam olan, ne ise o olmak iin hi
bir eye gereksinmeyen gkyzndeki o somut iaret olarak aa kar. Bu to
murcuk iin de, ne ise o olan bu kibrit iin de ayn ey geerlidir; kibritin alev
almas hi phesiz mmkndr, ama kibrit-varl onun dnda kalr, o imdi
lik siyah bir ba olan beyaz tahta parasdr. Buradakinin gizilgllkleri [potentialites] onunla kesin balant iinde olmakla beraber, kendilerini birer ken
dinde olarak gsterirler ve ona nispetle farkszlk durumundadrlar. Bu mrek
277

je a n -P a u l Sartre

kep hokkasnn krlmas mmkndr, minenin mermerine doru frlatrsam

paralanr. Ama bu gizilgllk mrekkep hokkasndan tamamen kopmu du
rumdadr, nk bu gizilgllk benim mrekkep hokkasn minenin mer
merine arpma imknmn akn ballandan ibarettir. Kendisi olarak alnd
nda mrekkep hokkas ne krlabilir olandr, ne de krlmaz olandr: o vardr.
Bu, benim, her trl gizilgllk dnda kalan bir buradaki dnebileceim
anlamna gelmez: srf benim kendi geleceim olmam olgusundan tr, burada
ki de birtakm gizilgllklerle donanm olarak aa kmaktadr; kibriti siyah
bal bir tahta paras gibi kavramak, onu her trl gizilgllkten soymak de
il, sadece ona yenilerini vermektir (yeni bir sreklilik yeni bir z). Buradafcinin gizilgllklerden tamamen arndrlmas iin, benim salt bir imdiki za
man olmam gerekirdi ki, byle bir ey dnlemez. Yalnz u var ki, buradaki,
edeer olan, yani ona nispetle edeerlilik durumunda bulunan eitli gizilgllklere sahiptir. nk, gerekten de, onlar daha olacak deildir. Ayrca, be
nim iin mmkn olanlar da yoktur, ama mmknleirler, nk zgrlm
tarafndan ierden kemirilmektedirler. Yani, benim iin mmkn olan her ne
olursa olsun, kart da ayn ekilde mmkndr. Bu mrekkep hokkasn kra
bilirim, ama ayn ekilde bir ekmeceye de yerletirebilirim; hilalin tesinde, do
lunay hedefleyebilirim, ama hilalin o halinde srekliliini de talep edebilirim.
Dolaysyla, mrekkep hokkas edeer imknlarla donatlmtr: bir ekmeceye
yerletirilmi olmak, krlm olmak. u hilal eklindeki ay gkyzndeki ak
bir eri de olabilir, ertelenmi bir son drdn olabilir. Buradaki tarafndan oldu
rulmu olmakszn ve daha olunacak olmakszn buradakiye geri dnen bu gizilgllklere, kendindenin varlk kipinde varolduklarn vurgulamak zere ihti
maller [probabilite] adm vereceiz. Benim iin mmkn olanlar yoktur, onlar
mmknleir. Ama muhtemel olanlar asla muhtemellemezler: onlar, muhtemel
olanlar olarak kendindedirler. Bu balamda, mrekkep hokkas vardr, ama onun
mrekkep hokkas-varl bir muhtemel olandr, nk mrekkep hokkasnn
daha mrekkep hokkas olacak olmas, hemen annda dsallk ilikisi halinde
eriyen salt bir grntr. Varln tesinde, varln yn olan, nk tam da
varln tesinde kendinde olan bu gizilgllkler ya da ihtimaller, birer hi tir.
Mrekkep hokkasnn z, kendi-iinin mmkn olan olumsuzlamasnn bal
la olarak ldrlmtr, ama bu z mrekkep hokkas deildir ve varlk de
ildir: kendinde olan olarak tzselletirilmi, eyletrilmi olumsuzlamadr, ya
278

Varlk ve H ilik

ni tart da bir hitir, dnyay evreleyip belirleyen hilik gmleine aittir. Kendiiin, mrekkep hokkasn mrekkep hokkas olarak aa karr. Ama bu aa
karma mrekkep hokkasnn varlnn tesinde ve olmayan o gelecek iinde
gerekleir; varln btn gizlgllkler, sreklilikten nitelenmi gizlglle kadar, varln gerekten de daha olacak olduklar olmakszn henz olm ad
ey olarak tanmlanr. Burada da yine, bilgi, varla ne bir ey ekler ne de on
dan bir ey eksiltir, onu hibir yeni nitelikle donatmaz. Bilgi, onunla yalnzca
olumsuz dsallk mnasebetleri srdren bir hilie doru varln tesine ge
erek, varln (var) olmasn salar: gizilglln bu salt hilik olma zellii,
sradan dsallk ilikileri kurmay hedefleyen bilimin gizilgll, yani z ve
gleri, radikal bir ekilde iptal eden giriimlerinde yeterince ortaya kmakta
dr. Ama te yandan algnn anlaml yaps olarak gizilglln zorunluluu
da, bu yaklamda diretmekten vazgeilmesi iin yeterince ak bir biimde or
taya kar: nitekim bilimsel bilgi, algnn gizilglletinc yapsnn ne stesin
den gelebilir ne de onu ortadan kaldrabilir; tersine, bu yapy varsayar.
Kendi-iinin varla mevcut oluunun o varl ey olarak nasl aa kard
n gstermeye altk; ve serimlememzi daha anlalr klmak zere eym fark
l yaplarn birbn ard sra gsterdik: buradaki ve meknsallk, sreklilik, z ve
gzilgllkler. Bununla birlikte, bu ardk serimlemeden, sz konusu urak
lardan bazlarnn tekiler karsnda gerek bir ncelie sahip olduu fikrinin
kmayaca aktr: kendi-iinin ortaya k, eyi yaplarnn btnlyle bir
likte aa karr. Zaten bunlardan bir teki bile yoktur ki btn tekileri ierme
sin: buradaki, z karsnda mantksal bir ncelie bile sahip deildir, tersine onu
varsayar ve buna karlk, z de buradakinin zdr. Benzer bir ekilde, nilelkvarlk olarak buradaki ancak dnya fonu zerinde grnebilir, ama dnya bura
dakiler derlemidir [collection]; ve dnyann huradakilerle, buradakilerin de dn
ya ile arasndaki datc iliki meknsallktr. Dolaysyla burada tzsel hibir
form, fenomenin grnme kipleri arkasnda duran hibir birlik ilkesi yoktur: her
ey, hibir ncelik olmakszn bir rpda verilmitir. Ayn nedenlerle, tasavvurda
ortaya leoyulamn [representatif] herhangi bir nceliini dnmek de hatal olur.
Nitekim betimlemelerimiz, bizi, dnya iindeki eyi girintili kntl bir biimde
gstermeye yneltti ve bundan tr dnya ile eyin, kendi-iine bir tr temaac gr iinde aldktan sansna kaplabiliriz: bu yalnzca eylerin pratik bir kul
lanlabilirlik dzeni iinde birbirlerine kyasla sralanm olmalanmn ard sra
279

Jean -P au l Sartre

olur. Dnyann kendilik devresinin iinde grnd dnlecek olursa byle

bir hataya dlmez. Kendilik devresi, kendi-iini kendisinden ayran eydir, ya
da Heideggerin bir deyimiyle sylersek: insan-gereklii, olduu eyi kendilik
devresinden hareketle duyurur. Kendi-iinin kendilii oluturan kendiye ynelik
bu projesi hibir biimde temaac bir dinginlik deildir. Sylediimiz gibi, bu
bir eksikliktir, ama asla verili bir eksiklik deildir: kendi kendinde kendisinin ek
sikliini daha olacak olan bir eksikliktir. Nitekim, saptanm bir eksikliin, ya da
kendinde eksikliin, dsallk halinde silinip gittiini iyi anlamak gerekir; daha
nceki sayfalarda buna iaret ettik. Ama kendisini eksiklik olarak oluturan bir
varlk, ancak orada, onda eksik olan ve olduu buradaki zerinde belirlenebilir,
ksacas, daha olacak olduu kendiye doru kendinden srekli bir koparl ara
clyla belirlenebilir. Bu demektir ki eksiklik, ancak reddedilmi eksiklik olarak
kendi kendisinde kendi kendisinin eksiklii olabilir: .. ,nn eksikliini ekenin ek
sik olunanla tastamam isel tek balants, reddir. Nitekim, ...mn eksikliini e
ken varlk onda eksik olan olm ad lde, onda bir olumsuzlama kavrarz.
Ama bu olumsuzlama, eer salt dsallk halinde -ve genel olarak olumsuzlamamn her trl imknyla birlikte- eriyip gitmemek zorundaysa, onun temeli de,
...nm eksikliini eken varln onda eksik olan olmak zorunluluundadr. By
lece, olumsuzlamanm temeli, olumsuzlamanm olumsuzlanmasdr. Ama bu temel-olumsuzlamanm bir veri olmas, zsel bir uran oluturduu eksiklik ol
masndan daha fazla deildir: bu temel-olumsuzlama daha olacak olan gibi var
dr; kendi-iin, yans-yanstan m hayalet birlii iinde kendini kendisinin eksik
lii klar, yani kendini, bu eksiklii reddederek bu eksiklie doru yanstr. Ek
siklik, kendi-iin asndan yalnzca ortadan kaldrlacak eksiklik olarak isel ek
siklik olabilir ve kendi-iin kendisinin eksikliini ancak daha olaca ey olarak,
yani bu eksikliin ortadan kaldrlmasna ynelik proje olarak gerekletirebilir.
Bylece kend-imin geleceiyle olan mnasebeti asla statik ya da verili deildir;
ama kendi-iin imdiki zamann ortadan kaldrlmas olarak zaten orada, gele
cekte olan olarak gelir, gelecek de kendi-iinin imdiki zamanna, onu kendi ba
rnda belirlemek zere gelir. Kendi-iinin burada eksiklik olmas ancak om da ek
sikliin ortadan kalkmas olursa mmkndr; ama bu olmamak kipinde daha
olacak olduu bir ortadan kalkmadr. Birtakm tikel eksiklikleri sonradan kadamlan ya da ekilen eksiklikler halinde ampirik olarak saptamaya imkn veren de
bu kkensel ilikidir. Bu iliki genel olarak etkilenmenin [affectivite] temelidir;
280

V arlk ve H ilik

psiiin iine eilimler ya da itahlar diye adlandrlan o putlar ve o hayaletleri

yerletirmek suretiyle psikolojik adan aklanmaya allacak olan da yine bu
kkensel ilikidir. Psykhe iine zorla yerletirilen bu eilimler ya da bu kuvvetler,
kendi kendilerinde anlalabilir eyler deildirler, nk psikolog onlar kendin
de varolanlar gibi verir, yani kuvvet olma vasflar bile farkszlklarnn gizli din
ginliiyle yalanlanmakta ve birlikleri salt dsallk ilikisi halinde dalmaktadr.
Onlar ancak kendi-iinden kendindeye giden ikin bir varlk ilikisinin kendindedeki temsili olarak kavrayabiliriz, ve bu ontolojik iliki tam da eksiklik'tir.
Ama bu eksiklik konulandrc ynden kavranamaz ve zerine dnlme
mi bilin tarafndan bilinemez (onu psiik nesne olarak, yani eilim ya da duy
gu olarak yakalayan, saf olmayan ve ibirliki [complice] dnme de grn
mez). Bu eksiklik ancak, burada ele almayacamz saflatrc dnm [reflexion purifiante] asndan eriilebilirdir. Dolaysyla dnyann bilinci dzleminde,
akn ve ideal bir zellik olarak, ancak atlm halinde kendine grnebilir. Nite
kim kendi-inde eksik olan, bir varlk-lesindeki-varha ideal mevcudiyetse,
varlk-tesindeki-varlk da kkensel olarak varlktaki-eksiklik olarak kavranr.
Bylece dnya, gerekletirilecek namevcudiyederin [absences] tasallutu altn
daymasna aa kar ve her buradaki, onu gsteren ve belirleyen bir namevcudiyetler kortejiyle birlikte grnr. Bu namevcudiyetler gizilgllklerin fo
nunda farkl deildir. Sadece, orada anlamlarn daha iyi kavrarz. Bylece, na
mevcudiyetler buradakiyi buradaki olarak gsterirler ve bunun tersine, buradaki
de namevcudiyetlere ynelir. Her namevcudiyet varlk-tesindeki-varlk oldu
undan, yani kendinde namevcut olduundan, her buradaki kendi varlnn bir
baka haline, ya da baka varlklara doru ynelir. Ama elbette, bu belirtici bile
imler [complexes indicatifs] halindeki dzenleni kendinde halinde donar ve
katlar, sz konusu kendinde olduundan, daha belirdikleri anda yaltlmlgm farkszl iine yeniden yuvarlanan btn bu dilsiz ve katlam belirtiler,
:am glmseyiine, bir heykelin bo gzlerine benzerler. yle ki, eylerin arka
sndan beliren namevcudiyetler, eyler tarafndan mevcutlatrlacak namevcudivetler olarak grnmezler. Bu namevcudiyetlerin benim tarafndan gerekletiri
lecek eyler olarak aa ktklarn sylemek de mmkn deildir, nk
psykhenin akm bir yaps olan ben ancak dnmsel bilinte ortaya kar. Na
mevcudiyetler, kendilik devresinin ortasnda doldurulacak boluklar olarak di
kilip duran sak gerekirliklerdir. Sadece, kendi-iin tarafndan doldurulacak
281

Jean -P au l Sartre

boluk vasflar, herhangi bir kiiye atfedilmi ya da temalatrlm olmaxr.ra

naslsa o haliyle yaanan dorudan ve kiisel bir aciliyet araclyla, zerine zinlmem bilinte ortaya kar. Namevcudiyetleri talepler olarak yaama.-can.
trdr ki, bir baka blmde onlarn kendilii [ipseite] diye adlandrm
duumuz ey aa kar. Bunlar grevlerdir [tches]; ve bu dnya bir gr-r
dnyasdr. Grevlere nispetle, bunlarn iaret ettikleri buradaki hem "bu g e r i
lerin buradakisidir -yani onlar araclyla belirlenen ve onlar yerine genre'rlcek olan gibi gsterilen biricik kendmdedr- hem de hibir ekilde daha bu zlrevler olmayacak olandr, nk zdeliin mutlak birlii iindedir. Yaltlnr_ j
iindeki bu balant, dinamiin iindeki bu atalet mnasebeti, amala ara ~nasebeti olarak adlandracamz eydir. Bu, dsallk tarafndan bozulan, ezi z i
bir iin-varhktr ve ideal akml, ancak kendi-iinin daha olacak olduu i:~varlm balla olarak dnlebilir. Ve ayn zamanda farkszln huz\;ri
mutluluu iinde dinlenirken yine de daha olacak olduu eyi kendisine duv-jran, yerine getirilecek grevlere kendisinin tesinde iaret eden olarak ey ir
kullanlabilir ara [ustensile] ya da alettir [instrument]. u halde eylerin ker.z.
aralarndaki kkensel mnasebet, buradakilerin nicel ilikisi temelinde beliren
mnasebet, kullanlabilirlik mnasebetidir. Ve bu kullanlabilirlik daha nce ia
ret edilmi olan yaplardan sonra ortaya km deildir ya da onlara bal der_dir: bir ynden onlar varsayar, bir baka ynden onlar tarafndan varsaylr. ev,
daha sonra alet olmak zere nce ey olan deildir; sonradan ey olarak a:;
kmak zere nceden alet deildir: o, ara-eydir [chose-ustensile}. Bununla bir
likte bilim adamnn daha sonraki abasnda tmyle ey olarak, yani her tr.kullanlabilirlikten arndrlm olarak kefedilecei dorudur. Ama bunun nede
ni, bilim adamnn sak dsallk ilikileri kurmaktan bakaca bir kayg tamama
sdr; zaten, bu bilimsel aba sonucunda her trl aletselliinden [instrumentlite] arndrlm olan eyin kendisi de mutlak dsallk halinde tkenmek zer;
buharlar. Hedeggerin formlnn ne lde dzeltilmeye muhta olduu gcrlyor: dnya elbette kendilik devresi iinde ortaya kar, ama devre konular.drc-olm ayan olduundan, benim olduum eyin duyurulmas kendi ban
konu lan drn olamaz. Dnyada olmak kendine doru dnyadan kurtulma'/,
deildir, ama dnyann gelecek dnya olan bir tesine doru dnyadan kurtu.maktr. Dnyann bana duyurduu ey yalnzca dnyasaldr. Kald ki kullan
labilir olanlarn, aralarn sonsuza gnderilmesi, kendisi olduum bir kendi-it282

Varlk ve H ilik

ne asla gndermiyorsa, aralar btnl de benim imknlarmn kesin balla

dr. Ve ben kendi imknlarm olduum iin, dnya zerindeki aralar dzeni
de benim imknlarmn, yani olduum eyin, kendindede yanstlm imgesidir.
Ama bu dnyasal imgeyi ben asla zemem: ona eylemin iinde ve eylem arac
lyla uyum salarm; kendi kendime gre bir nesne olabilmem iin, dnm
se! blnerek-oalma gerekir. u halde insan-gereklii dnya zerinde inotantklik araclyla kaybolmaz; nsan-gerekl im dnya-iinde-olmak demek,
bir dnyay var klan bizatihi aa k araclyla dnya iinde radikal bir e
kilde kaybolmak demektir, bir neye yarar imkn bile bulunmakszn, d
nmsel evrimin yardmndan bakaca yardm olmakszn, aratan araca ara ver
meksizin gnderilmek demektir. Burada bize ne iin ler zincirinin kimin
iinlerde (Wonmwillen) askya alnm olduu itirazm yneltmek hibir eye
yaramayacaktr. Elbette Worumwillen bizi varln henz aydnlatmam oldu
umuz bir yapma, bakas-ine gnderir. Ve kimin iin de durmadan aletle
rin arkasndan grnr. Ama oluumu ne iiminknden farkl olan bu kimin
im, zinciri kopartmaz. O sadece, zincirin halkalarndan bir tanesidir ve aletselligin perspektifinden ele alndnda, kendindeden kurtulmaya imkn vermez.
Bu i tulumu elbette ii iindir. Ama iinin aty kirlenmeden onarabilmesi
iindir. Peki niin stn kirletmemek zorundadr? cretinin en byk ksmn
giysi satn almaya harcamamak iin. Nitekim bu cret ona, hayatm idame ettir
mesine imkn verecek asgari para nicelii olarak verilir; ve ii tam da igcn
atlar onarmakta kullanabilmek iin hayatm idame ettirir. Peki neden atla
r onarmak zorundadr? Memurlarn muhasebe iinde altklar broya yamur
sularnn akmamas iin, vb. Bu, bakasn her zaman tikel bir tr alet olarak kav
ramak zorunda olduumuz anlamna gelmez, sadece, bakasn dnyadan hare
ketle dndmzde bile arasallm bileimlerinin sonsuza gndermesinden
kurtulamadmz anlamna gelir.
Bylece kend-inin red olarak kendi kendisinin eksiklii olmas lsnde
ve kendiye ynelik atlmmm balla olarak, varlk da kendi-iine dnya fonu
zerindeki ara-ey olarak alr ve dnya, kullanlabilirlii gsteren bileimlerin
farkszlatrlm fonu olarak belirir. Bu gndermelerin hepsi de anlamdan yok
sundur, ama ite bu balamdadr ki anlam sorununu bu dzlemde ortaya koyma
nn imkn bile yoktur. Yaamak iin allr ve almak iin yaanr. I-hayat
btnlnn anlamna ilikin soru; Yaamakta olan ben, neden alyorum?
283

Jean -P au l Sartre

Eer almak iinse, yaamak neden? sorusu, ancak dnmsel dzlemde so

rulabilir, nk kendi-iinin kendi kendisi tarafndan kefedilmesini gerektirir.
Geriye unu aklamak kalyor: kullanlabilirlik, kendisi olduum sak olumsuzlamamn balla olarak neden dnya zerinde belirebilir? Nasl oluyor da
salt buradaki olarak buradakinm durmakszn yinelenen ve ksr olumsuzlanmas
olmuyorum? Daha olacak olduum sak hiLikten baka bir ey deilsem, bu
olumsuzlama benim imgem olan bir grevler okluunu nasl aa karabilir?
Bu soruya cevap verebilmek iin, kendi-iinin sadece ve dpedz imdiki zama
na gelen bir gelecek olmadn hatrlamak gerekir. Kendi-iin ayn zamanda da
"idi formu aknda daha kendi gemiini olacaktr. Ve zamansal boyutun eks
tatik gereklilii yledir ki, eer kendi-iin, ne idiyse onun anlamn gelecei ara
clyla kendine duyuran bir varlksa, ayn zamanda da ayn beliri iinde alaca
m , kamakta olduu belli bir idinin perspektiflennden daha olacak olan bir
varlktr. Bu balamda, bir zamansal boyutun anlamn her zaman telerde, ba
ka bir boyutun iinde aramak gerekir; diyaspora diye adlandrm olduumuz ey
de budur; nk varln diyasporasal birlii, salt verili bir aidiyet deildir: ken
dim orada, darda, kendinin birlii iinde koullandrmak suretiyle diyaspora
y gerekletirme zorunluluudur. Dolaysyla, olduum ve buradakiyi aa ka
ran olumsuzlama u halde idinm kipinde daha olacak olandr. Basit mevcudiyet
olarak, bu olmayan salt olumsuzlamann varl, gemi ya da olgusallk olarak
onun arkasndadr. Bu haliyle, onun asla kksz olumsuzlama olmadn kabul
etmek gerekir. Tersine, nitelikli olumsuzlamadr -eer bu nitelemeyle, onun ken
di nitelliini "idi formunda daha olmayacak olan varlk olarak ard sra srkle
diini anlayacak olursak-, Olumsuzlama, belirlenme kipinde ve kendini buradahi nin konulandrn olumsuzlanmas kld lde, gemiin konulandrcolmayan olumsuzlanmas olarak belirir. Ve bu beliri de ifte bir m-varlk bir
liinde oluur, nk olumsuzlama, yans-yanstan kipinde kendisi olan gemi
ten kurtulmak iin, buradakinin olumsuzlanmas olarak varoluta cereyan eder,
ve buradaki den syrlmak iin kendi varl iinde gelecee doru kaarak gemi
ten kurtuluT. ite bu da kendi-iinin dnyaya ilikin bak as diye adlandra
camz eydir. Olgusalla uyarlanabilir olan bu bak as, kendinde ile kken
sel mnasebet olarak olumsuzlamann ekstatik niteliidir. Ama, te yandan da
kendi-iinin, dnyaya ekstatik aidiyet olarak, kendisi olduu her eyi idi" kipin
de olduunu da daha nce grdk. Mevcudiyetim ile gelecekte karlamam,
284

V arlk ve H ilik

nk gelecek, daha gelecek olan bir bilincin balla olarak bana dnyay if
a eder; ama varlm, tematik olmayan ynden de olsa, bana kendinde-varlm
erevesi iinde gemite grnr, yani dnyann ortasndaki girinti ve knt
lar halinde grnr. Hi phesiz, bu varlk hl ...nn bilincidir, yani kendiiindir; ama kendinde halinde donmu bir kendi-mdir ve bu yzden dnyann
ortasnda dnya>nn dkn bilincidir. Realizmin, natralizmin ve materyalizmin
anlam gemitedir: bu felsefe de, sanki imdiki zamandaymasna gemiin
betimlemeleridir. u halde, kendi-iin, dnyadan ift ynl bir katr: kat
bir dnyadaki mevcudiyet olarak kendi kendisinin dnyann-ortasmdaki-varlmdan kurtulur. Mmkn olan, kan zgr sonudur. Kendi-iin, kendisi ol
mad bir akn olana doru kaamaz, yalnzca kendisi olduu bir akn olana
doru kaabilir. Bu srekli kataki her trl duraklama imknn ortadan kal
dran ey de budur; eer amiyane, ama dncemin daha iyi kavranmasna im
kn verecek bir imgeye bavurmama izin verilirse, n sra sallanan havucun pe
inden koarak arabay eken eei hatrlayabiliriz. Eein havucu yakalamak
iin harcad btn gayretler, sonuta arabann ilerlemesine yol aar ve havu
da hep ayn mesafede kalmak zere arabayla birlikte ilerler. Bylece, bizatihi ko
uturmamzla grnr klman, bizim kouturmamzdan bakaca bir ey olma
yan ve srf bu yzden ermd olarak tanmlanan bir mmkn olann peinden
koarz. Kendi kendimize doru koarz ve biz bu olgudan tr kendi kendi
siyle buluamayan varlz. Kou, bir ynden anlamllktan yoksundur, nk
sonu asla verili deildir, ona doru kotuumuz lde icat edilmekte, projelen
dirilmektedir. Ve bir baka ynden, dlad bu anlamll ona vermekten geri
duramayz, nk mmkn, her eye ramen kendi-iinin anlamdr: ama daha
dorusu, kan anlam hem vardr hem de yoktur.
imdi, kendisi olduum gemiten kendisi olduum gelecee doru bu ka
n iinde, gelecek gemie olanca anlamn kazandrrken ayn zamanda da ken
dini gemie nispetle nceden haber vermektedir. Gelecek, verili kendinde ola
rak kendi kendisinin temeli olacak olan bir kendindeye doru tesine geilmi
gemitir, yani daha olacak olmak zorunda olduum olarak olacak olan bir ken
dindeye doru tesine geilmi olan gemitir. Benim iin mmkn olan, gemi
imi yeniden ele alrken bu gemii temellendirerek kurtarabilen olarak gemi
imin yeniden ve zgrce ele almdr. Ne idiysem o olduum temelsiz varlk
tan, ancak olacam kipinde kendisi olabildiim kurucu edime doru kaarm.
285

Jean -P au l Sartre

Bylece, mmkn, kendi-iinin kendini oldurduu eksikliktir, yani

n itelik li

olumsuzlama (yan niteliini kendi dnda, gemite tayan olumsuzlama) ola

rak mevcut olumsuzlamada eksik olandr. Bu ekilde, mmkn olann kendisi
de niteliklidir. Ama kendinde kipinde kendisinin nitelii olacak veri sfatyla de
il de, kendi-iinin ne idiyse o olduu ekstatik nitelendirmeyi kuracak yeniden ele
aln iareti olarak. Bylece susuzluk boyutludur: kendi-iinin ne idiyse o ol
duu bir boluk halinden imdiki katr. Ve verili hale boluk ya da eksiklik
vasfn kazandran da bizatihi bu katr: eksiklik, gemite eksiklik olamazd,
nk verili olan ancak kendi kendisinin akml olan bir varlk tarafndan ...e
doru tesine geilmise "eksik olabilir. Ama bu ka, ...e doru katr ve ona
dorultusunu veren de bu yne!medir. Bu ekilde, ka bizzat kendini yapan
e k s ik lik T ,

yani hem verili olann eksiklik ya da gizilgllk olarak gemie ku

rulmasdr, hem de kendini yans-yanstan formunda, yan eksiklik bilinci ola

rak eksiklik klan bir kendi-iin tarafndan verili olann yeniden ve zgrce ele
alnmasdr. Ve eksikliin kendisine doru kat ey de, kendi eksik-varl iin
de kendini eksik olduu ey tarafndan koullandran olarak, onun artk eksik
lik olmayan susuzluk olma imkn, yani doygunluk-susuzluktur. Mmkn olan,
doygunluun belirtisidir; deer de, kendi-iini bir utan bir uca kuatp iine
dolan hayalet varlk olarak ayn zamanda hem verili -tpk verili idiyken oldu
u gibi- hem de yeniden ele alman -tpk yans-yanstan oyununun onu ekstatk olarak oluturuu gibi- bir susuzluun belirtisidir. Grld zere, ken
di kendisini susuzluk olarak belirleyen bir tamlk sz konusudur. Ekstatik gemi-imdiki zaman mnasebeti, susuzluk yapsn bu tamlk taslann yn
olarak verir ve kendisi olduum mmkn olan da, doygunluk olarak bizatihi yo
unluu tamlktan kaynaklanan dolgunluu salamak zorundadr. Bylece var
la mevcut oluum varl buradaki halinde belirlerken, benim ayn zamanda da
buradaki yannda nitelikli eksiklik olmam olarak buradakinin olumsuzianmasdr.
Ve benim iin mmkn olan, varlk-tesindeki-varlm mmkn mevcudiyeti
olan olarak benim iin mmkn olann nitelii de, bir varlk-tesindeki-varl
aa karr, bu, birlikte-mevcudiyetiyle gelecek olan bir doygunlua kesin bir
biimde bal birlikte-mevcudiyet olan bir varlktr. Namevcudiyet, gerekletiri
lecek varlk olarak yeryzde byle aa kar ve bu varlk bende eksik olan
mmkn-varlm balla olarak aa kar. Su barda, iilmi-olmas-gereken gibi, grnr, yani konulandrc-olmayan ynden kavranm bir susuzlu
286

Varlk ve H ilik

un balla olarak ve bizatihi varl iinde doldurulmas gereken gibi gr

nr. Ama hepsi de dnyann geleceiyle kurulacak bir ilikiyi ieren bu betim
lemeler, dnyann zamannn ya da tmel zamann kkensel olumsuzlama teme
linde bilince nasl aldm gsterirsek daha ok aydnla kavuacaktr.

IV
DNYANIN ZAMANI
Tmel zaman [ternps niversel] kendi-iin araclyla dnyaya gelir. Kendin
denin zamansall yoktur, nk o tam da kendinde olandr ve zamansallk de
vaml bir biimde kendiye kendi iin mesafeli olan bir varln birliki varlk ki
pidir. Bunun tersine, kendi-iin zamansallktr, ama kendiliinden bir biimde
"dnmsel-zerine dnlm mnasebeti iinde ortaya kmadka zamansallm bilinci deildir. Zamansall, zerine dnlmemi kipte varln
zerinde, yani darda kefeder. Tmel zamansallk nesneldir.
A) Gemi
Buradaki, daha nce bir gelecek idiyken, daha sonrasnda bir gemi haline
daha dnecek olan bir imdi gibi grnmez. Bu mrekkep hokkas, onu alg
ladm anda, esasen kendi varoluu iinde zamansal boyutuna sahiptir. M
rekkep hokkasn bir sreklilik olarak kavradmda, yani onu bir z olarak kav
radmda o oktan gelecektedir; her ne kadar gncel mevcudiyetim iinde ona
mevcut olmasam da, kendi-kendine-gelecek-olan olarak ona mevcutumdur. Ve
ayn anda da bu mrekkep hokkasn esasen orada, dnyada olmu olandan ba
ka trl kavrayamam, nk ben kendim de esasen mevcudiyet olarak dnyada
idim. Bu anlamda, eer tanma sentezi [synthese de recognition] dediimiz e
yin, art arda gelen imdilerin dzenleniiyle, alglanan eyin bir sresi olmas
n salayan, ilerleyen bir zdeletirme ilemi olduunu sylyorsak, byle bir
sentez sz konusu deildir. Ama kendi-iin, ucunu gremedii muazzam ve tek
dze uzanan bir duvarmasna aa kan kendinde boyunca kendi zamansallmdaki paralanmay elinde tutar. Ben, ne ise o olan varln yan banda, he
nz deil ve oktan kipinde, daha olacak olduum bu kkensel olumsuzlama287

Jean-Paul Sartre

ym. u halde duraan bir dnyada, deimemecesine ne ise o olarak kalan tek
bir varln yan banda beliren bir bilin varsayarsak, bu varlk bir deimezlik
gemii ve gelecei ile birlikte aa kacaktr ve bu gemi ile gelecek hibir
sentez ilemi" gerektirmeyecek, onun aa kyla bizatihi ayn ey olacaktr.
lem, ancak, kendi-iin, ayn anda kendi kendisinin gemiini de daha yakala
yacak ve daha oluturacak olsayd zorunlu olurdu. Ama srf kend-inin kendi
gelecei oluu gibi kendi gemii de olm as yznden, kendindenin aa k
da yalnzca zamansallatrlablir. Buradaki, isel anlamda a priori bir form iin
de krlarak yansyaca iin deil, varl bile zamansallama olan bir aa k
ta tezahr ettii iindir ki, zamansallk olarak aa kar. Bununla birlikte varl
n zamansallk-d la-temporalite] oluu bizatihi aa k iinde temsil edilir:
zamansallaan bir zamansallk iinde ve bu zamansallk araclyla kavranan
olarak buradaki de kkensel olarak zamansal gibi grnr; ama ne ise o olan ola
rak kendi zamansall olm ay reddeder, yalnzca zaman yanstr; ayrca isel
ekstatik mnasebeti -zamansallm kayna olan mnasebet- salt nesnel bir d
sallk ilikisi olarak geri gnderir. u halde, zamand zdelik [identite intemporelle] ile ekstatik zamansallatrma birlii arasndaki uzlama olarak sreklilik,
kendinde anlarn, birbirlerinden ayr ve basit bir dsallk mnasebetiyle bir ara
ya gelmi kk hiliklerin, zamansal-olmayan bir deimezlii muhafaza eden
bir varln yzeyinde dpedz kayp gitmesiymi gibi grnecektir. Dolaysy
la varln zamandlmm bizden kat doru deildir; tersme, zamandlk,
zamann iinde verilidir, tmel zamann varlk tarzn temellendirir.
u halde kendi-iin, olduunu idi kipinde olmu olduu lde, kullanlabi
lir olan ara ya da ey de ona oktan [dej] oradaym gibi grnr. Kendi-iinin
buradaki ne mevcut olabilmesi, ancak mevcut idilii olarak mmkndr; her algla
ma kendisinde ve hibir ilem olmakszn, bir tanmadr. Oysa gemiin ve im
diki zamann ekstatik birlii boyunca ortaya kan ey zde bir varlktr. Bu var
lk gemite ve imdiki zamanda ayn olan gibi kavranmaz, kendisi olan gibi kav
ranr. Zamansallk bir grme organndan [organe de vision] baka bir ey deildir.
Bununla birlikte, bu varln kendisi olduunu buradaki oktan idi. Bylece bir ge
mie sahip olan gibi grnr. Ne var ki bu gemi olm ay reddeder, ona yalnzca
sahiptir. u halde zamansallk nesnel olarak kavranan sak bir hayalettir, nk
kendi-iinin zamansall olarak da, kendindenin daha olacak olduu zamansallk
olarak da kendini vermez. Ayn zamanda, akmlk vasfyla kendinde olan akn
288

V arlk ve Hilik

gemi de imdiki zamann olacak olduu e.y gibi olamaz, bir Selbststndigkeit
hayaleti iinde kendini yaltr. Ve gemiin her an bir imdiki zaman olmu olan
olduundan, bu yal itilmilik gemiin iinde bile devam eder. yle ki, deimez
buradaki, hayalet kendmdelerin sonsuz bir krpma ve paralanmas iinde aa
kar. Bu bardak ya da bu masa benim iin byle aa karlar: bunlar srmezler,
vardrlar; ve zaman onlarn zerinden akar. Hi phesiz bu nesnelerdeki dei
imleri grmediim sylenecektir. Ama bu, bilimsel bir bak asn gereksiz bir e
kilde buraya buyur etmek olur. Hibir eyin dorulamad bu bak as, bizati
hi algmz araclyla yalanlanr: pipo, kurun kalem, kendilerini btnyle ken
di pro filleri nin her biri iinde ifa eden ve sreklilii profillerin okluuna bt
nyle ilgisiz kalan btn bu varlklar, zamansallk iinde aa kmakla beraber,
ayn zamanda da her trl zamansallga akndrlar. ey, form olarak, yani za
manda grebileceimiz yzeysel ve asalaka deiikliklerin hibirinden etkilenme
yen bir btn olarak, bir rpda vardr. Her buradaki kendi eiini, yani olduunu
bir daha olmamak zere brakaca deiim dzeyini belirleyen bir varlk yasasy
la birlikte aa kar. Ve sreklilii ifade eden bu varlk yasas, onun znn he
men aa kan bir yapsdr, buradakini kavrar, bir smr-gizlgll belirler
dnyadan yitip gitmenin smr-gizlglln. Bu konuya dneceiz. Bylece,
kendi-iin zamansall varln zerinde kavrar, deiime uratmann hibir imk
n olmadan varln yzeyinde oynaan salt yansma olarak kavrar. Zamandaki bu
mutlak ve hayaletimsi hiliklii [neantite], bilim adam homojenlik ad altnda
kavram olarak sabitletirecektir. Ama zamansallatran kendi-iinin ekstatik birli
inin kendinde zerinde ve akn kavran, bu birlii bu birlik olarak kuran her
hangi bir varlk bulunmadan, bo bir zamansal birlik formunun yakalan gibi
gerekleir. imdiki zaman-gemi dzleminde, her nce ve her sonrann farksz
lk dsallyla tekilerden yaltlm bir kendinde olan ve yine de bu anlarn tek
bir varln birlii iinde birletikleri d zamansallk olan mutlak dalmann o tu
haf birlii ite byle ortaya kar, bu ortak varlk ya da Zaman, zorunluluk ve lzsellik olarak tasarlanan bizatihi dalmadan baka bir ey deildir. Bu elikili do
a ancak kendi-iin ve kendmdenin ifte temeli zerinde grnebilir. Bu noktadan
itibaren, bilimsel dnm, dsallk ilikisini hipostazlatrmay hedefleyerek,
kendindeyi de zaman iinde hedeflenen bir akmlk olarak deil, andan ana geen
bir ierik gibi; daha da iyisi, birbirlerinin dnda ve birbirlerine kesinlikle benze
yen bir ierikler okluu gibi tasarlayacaktr yani bolukta dnecektir.
289

Jean -P au l Sartre

Buraya kadar, tmel zamansalla ilikin betimlememizi, zamand duraan

l dnda varlktan hibir eyin gelmedii varsaymna dayanarak yrttk.
Ama tam da varlktan gelen bir ey vardr: bu eye, daha iyi bir adlandrma olma
d iin, ortadan kalkma [abolition] ve grnmeler [apparitions] diyeceiz. Bu
grnme ve ortadan kalkmalar ontolojik deil de dpedz metafizik bir aydn
latmann konusu olmaldr, nk bunlarn zorunluluklar ne kendi-iinin varlk
yaplarndan, ne de kendindenin varlk yaplarndan hareketle anlalabilir: bun
larn varoluu olumsal ve metafizik bir olgunun varoluudur. Grnme fenome
ninde varlktan gelenin ne olduunu tam olarak bilmeyiz, nk bu fenomen
esasen zamansallam bir buradaki olgusudur. Bununla birlikte deneyimin bize
rettii, buradakinin deiik biimlerde belirip yok olduudur, imdi algnn
kendindeyi aa kardn ve kendinde dnda hibir eyi aa karmadn
bildiimizden kendindeyi bu belirilerin ve yok olmalarn [aneantssements] te
meli olarak dnebiliriz. Ayrca unu da aka gryoruz ki, kendindenin var
lk yasas olarak zdelik ilkesi gereince, ortadan kalkma ve grnme, grn
m ya da ortadan kalkm kendindenin tmyle dnda olmaldr: aksi takdir
de, kendinde hem olurdu hem de olmazd. Ortadan kalkma, bir son olan bu var
lk dml olamaz. Yalnzca kendi-iin bu dmlklerle tanabilir, n
k o kendi kendinde, kendi kendisinin sonudur. Olumlayann olumlanan tara
fndan doldurulduu hemen-hemen-olumlama olarak varlk, i sonluluu ol
makszn, 'kendi-olumlamasna zg gerilim iinde varolur. Bu varln orayakadar" [jusque-l] btnyle kendi dndadr. Bylece ortadan kalkma, ancak
bir dnya iinde ve bir kendinde iin ortaya kabilen bir sonrann zorunluluu
nu deil, bir hemen-hemen-sonra'nn zorunluluunu ifade eder. Bu hemen-hemen-sonra yle ifade edilebilir: kendinde-varlk kendisi ile hilik arasnda bir
dolaym gerekletiremez. Benzer ekilde, grnmeler de grnen varln se?"u.y enleri deildirler. Servenin varsayaca o kendine ncelii, yalnzca grnmesi
de sonu gibi isel servenler olan kendi-iinde bulabiliriz. Varlk ne ise odur.
Varlk, olmaya koyulmak szm, ocukluu da genlii de olmakszn vardr: g
rnen, varln kendine zg yemlii deildir, varlk, olmamak kipinde daha ola
cak olduu nce ile hibir mnasebeti bulunmakszn bir rpda varlktr, ve o
nce iinde salt namevcudiyet gibi daha olacaktr. Burada da yine bir hemen-hemen-ardkl, yan grnenin kendi hiliine nispetle eksiksiz bir dsalln
buluyoruz.
290

Varlk ve H ilik

Ama bu mutlak dsallm vardr [il y a] formunda verilmesi iin, esasen bir
dnya gerekir; yani bir kendi-iinin belirmesi gerekir. Kendindenin kendi-iine
nispee mudak dsall, grnmenin hemen-hemen-ncesi ya da ortadan kalk
mann hemen-hemen-sonras olan bizatihi hiliin varln doluluu iinde yer
bile bulamamasn salar. Gemite olmatm" bir buradaki yalnzca bir dnyann
birlii iinde ve dnya fonu zerinde ortaya kabilir, dsallk olan o mnasebet-yokluu-mnasebeti yalnzca bir dnyann birlii iinde ve dnya fonu ze
rinde aa karlabilir; gemite olmam" bir grnene nispetle daha nceklk durumunda olan varlk hilii, bir dnyaya ancak geriye doru, kendi ken
disinin hilii ve kendi kendisinin ncellii [anteriorite] olan bir kendi-iin ara
clyla gelebilir. Bylece buradakinin belirii ve yok oluu ikircikli fenomenler
dir: kendi-iin araclyla varla gelen ey, burada da yine, salt bir hiliktir, henz-olmamak ve artk-olmamaktr. Sz konusu varlk buradakinin temeli olma
d gibi, nce ve sonra yakalanm btnlk olarak dnya da onun temeli deil
dir. Ama te yandan, beliri dnya zerinde kendi kendisinin ncesi ve kendi
kendisinin sonras olan bir kendi-iin araclyla aa kan olarak, grnme de
nce bir serven olarak verilir; grnm olan buradakiyi, kendisinin namevcudiyeti olan dnyada kavrarz, buradakini onun namevcut olduu bir dnyada
biz oktan mevcutmuuz gibi kavrarz. ey bylece kendi kendisinin hiliinden
fkrabilir. Burada zihnin kavramsal bir gr [une vue conceptionnelle] deil,
algnn kkensel bir yaps sz konusudur. Gestalttheorie'nin deneyleri, salt g
rnmenin her zaman dinamik beliri olarak kavrandn, grnenin, hiliin di
binden koarak varla geldiini ak bir ekilde gstermektedir. Burada ayn za
manda da nedensellik lkesi nm kaynan buluyoruz. Nedenselliin ideali, bir
Meyersonun arzu edecei gibi, grnenin grnen olarak olumsuzlanmas de
ildir; iki fenomen arasnda devaml bir dsallk ba kurulmas da deildir, tik
nedensellik, grnenin grnmesinden nce, grnmesini hazrlamak zere
esasen orada, kendi kendisinin hilii iinde olan gibi kavranmasdr. Nedensel
lik, sadece, ekstatik varlk kipi olarak grnenin zamansallmm ilk kavrandr. Ama olayn servenci zellii de, grnmenin ekstatik oluumu da bizatihi
algnn iinde dalrlar, nce ve sonra algnn kendinde-hiliinde donar, gr
nen de, algnn farksz zdelii iinde sabitlenir, grnenin bir nceki andaki
varlk-olmayan bu anda varolan varln farksz doluluu olarak aa kar, ne
densellik mnasebeti grnenden nceki buradakiler ile grnenin kendisi ara291

Jean -P au l Sartre

smdaki salt dsallk mnasebeti halinde dalr. Grnmenin ve kaybolmann

ikirciklii, bylece, bunlarn dnya olarak, mekn olarak, gizilgllk ve kul
lanlabilirlik olarak, tmel zamann kendisi olarak, durmadan dalan btnlk
ler vehesi altnda verilmelerinden ileri gelir.
Dnyann homojen ve birbirlerine salt bir dsallk mnasebetiyle balanm
anlardan yaplm olan gemii ite byledir. Daha nce de iaret ettiimiz gibi,
kendi-im, gemii araclyla kendinde iinde erir. Kendinde haline gelen ken
di-iin gemite dnyann ortasnda olan olarak amlamr: o vardr, aknhgm
kaybetmitir. Ve bu olgudan tr, kendi-iinin varl zaman iinde gemileir:
kendi-iinin gemii ile kendi-ime birlikte-mevcudiyet olan dnyann gemii
arasnda, kendi-iinin kendi gemiini daha olacak olmasndan baka hibir fark
yoktur. Bylece yalnzca bir gemi vardr, o da varln gemii ya da gemite
iinde olmu olduum nesnel gemitir. Benim gemiim dnyada gemitir, ken
disi olduum ciddiyettir, gemiin btnlne doru kamdr. Bu demektir
k, daha olacak olduum ekstatik zamansallk ile verili salt hilik olarak dnya
nn zaman arasndaki zamansal boyutlardan bir tanesi iin bir akma vardr.
Ben, gemi araclyla tmel zamansalla ait olurum, imdiki zaman ve gele
cek araclyla ondan kaarm.
B) imdiki Zaman
Kendi-iinin imdiki zaman varla mevcudiyettir ve bu haliyle de yoktur.
Ama imdiki zaman varln aa kdr. Mevcudiyete grnen varlk kendi
ni imdiki zamanda olan gibi verir. Bu nedenledir ki imdiki zaman, yaandn
da atkl [antinomiquement] bir biimde kendini olmayan olarak verirken,
kendisi olduunu, imdiki zamanda olan gibi aa karak kendini varln ye
gane ls olarak verir. Bunun nedeni varln imdiki zamandan tamas de
ildir; bu ar ldeki varlk bolluu, ancak, renme organ olan gemi iin
de kavranabilir, yani artk olmayan ey olarak kavranabilir. Nitekim masamn
stndeki bu kitap imdiki zamanda vardr ve gemite var idi (kendi kendisi
nin ayn olarak). Bylece, imdiki zaman, kkensel zamansallk iinde tmel
varlk olarak aa kar ve bir yandan hibir ey deilken -varlktan baka hi
bir ey deilken- bir yandan da varlk boyunca salt kayp gitmedir, salt hiliktir.
Yukardaki dnceler, varln varl dnda imdiki zamana varlktan hi
292

V arlk ve H ilik

bir eyin gelmediini gsteriyormu gibi grnebilir. Ama bu, varln kendi-ii
ne kh atlm gibi, kh hareket halindeymi gibi aldm ve hareket ile dingin
lik nosyonlarnn diyalektik mnasebet iinde olduklarn unutmak olur. Oysa
hareket, ontolojik olarak kendi-iinin yapsndan tretilemedii gibi onun kendmdeyle olan temel ilikisinden de, varlk fenomeni iinde kkensel olarak ke
fedebileceimiz eyden de tretilemez. Hareketsiz bir dnya tasarlanabilir bir
ey olurdu. Elbette, dpedz formel bir imkn dnda deiimsiz bir dnyann
imkn dnlemez, ne var ki deiim hibir ekilde hareket deildir. Deiim
buradakmin niteliinin bakalamasdr; daha nce grdmz gibi, deiim
bir formun belirii ya da dalmasyla bir blok halinde gerekleir. Bunun tersi
ne, hareket zsel-neliin [quiddite] srekliliini varsayar. Eer bir buradaki ayn
zamanda hem bir yerden baka bir yere aktarlmak, hem de bu aktarm srasn
da kendi varlnda radikal bir deiiklie uramak zorunda olsayd, urad bu
deiiklik bereketin olumsuzlaycs olurdu nk artk hareket halinde olan hi
bir ey olmazd. Hareket, meknn homojenlii postlasmm da yeterince gster
dii gibi, deiiklie uramadan kalan bir buradakmin salt yer deitirmesidir.
Demek oluyor ki, mevcut varolanlann zsel niteliklerinin hibirinden karsanamayan, Elea okulu ontolojisinin yadsd ve Descartes ontolojide nl fis
ke ye [chiquenaude] bavurmay zorunlu klan hareket, kesin bir olgu deerine
sahiptir, varln olanca olumsallna katlr ve bir veri olarak kabul edilmek zo
rundadr. Elbette biraz sonra hareketin (var) olmas iin bir kendi-iin gerek
tiini greceiz, ve bu da sak hareket iinde varlktan gelen eyin kesin bir bi
imde belirlenmesini zellikle zorlatrmaktadr; ama her trl durumda kendiiinin, baka yerde olduu gibi burada da varla hibir ey eklemediinden phe
edilemez; kendi-iin, baka yerde olduu gibi burada da, hareketin zennde
ykseldii fonu oluturan salt Hitir. Ancak, hareketin bizatihi doas gerei, on
dan bir karsam a yapmay denemek bize yasaklansa bile, en azndan hareketin
bir betimlemesini yapmak mmkn ve hatt zorunludur. u halde hareketin y
n olarak neyi dnmek gerekiyor?
Hareketin varln sradan etkilenmesi [affection] olduu, nk hareket ede
nin [mobile] hareketten sonra da nceden naslsa yle kald sanlr. Hareketin,
varl degitirmeksizin onun zerine eklendii ylesine besbelli grnr ki, ak
tarmn aktarlm figr bozmad ou kez bir ilke olarak ortaya konmutur:
ve daha nce grdmz gibi, buradakinn zsel-neliinin deiiklie urama
293

Jean -P au l Sartre

dan kald da kesindir. Hibir ey Fitzgeraldm bzme [contraction] teorisi

nin ya da Einsteinm ktlenin varyasyonlar teorisinin maruz kald direniten
daha tipik bir ekilde bu anlay sergileyemez, nk bu teorilerin ikisi de, en
bata hareket ettirici nedenin varln kuran eye saldrr grnyorlard. Hare
ketin grecelii ilkesi elbette buradan gelir ve eer hareket varln bir d zel
liiyse ve eer iyapsal hibir deiiklik hareketi belirlemiyorsa, bu ilke mkem
mel bir ekilde anlalr. Hareket bu durumda varln kendini evreleyenlerle
ylesine dsal bir ilikisi haline gelir ki, varln hareket ettiini ama evresin
dekilerin dingin durumda olduklarn, ya da buna karlk, evresindekilerin ha
reket ettiini ve dnlen varln dingin durumda olduunu sylemek ede
er hale gelir. Bu bak asndan hareket, bir varlk gibi ya da bir varlk kipi gi
bi deil, batan sona tzden arndrlm bir mnasebet olarak belirir.
Ancak, hareket edenin balangta ve varta, yani hareketi ereveleyen iki
duraklama arasnda kendi kendisinin ayns kalmas olgusu, onun hareket ettiri
ci neden idiyken ne olduu konusunda hibir nyargy gerektirmez. Byle bir
yarg, bir otoklavda kaynamakta olan suyun kaynarken de tekrar souduktan
sonra da ayn zellikleri gsterdii gerekesiyle, kaynama srasnda hibir dn
me uramadn sylemekle ayn ey olur. Ayn biimde, hareket edene hare
keti srasnda farkl ardk konumlar atfedilebilmesi ve onun her konumda ken
di kendisine benzer grnmesi de bizi duraksatmamaldr, nk bu konumlar
hareketin kendisini deil katedilen mekn tanmlarlar. Tam tersine, iinden
klmaz Eleac aporilerin kaynanda yatan, hareket edeni dinginliinden ekip
almakszn bir izgi boyunca yeri deitirilecek dingin haldeki bir varlk gibi ele
alan o matematiki eilimdir, asl bu eilimdir.
Bylece varln, ister dingin halde ister hareket halinde olsun, kendi varl
iinde deimeden kald yolundaki olumlama, eletirisiz kabul edemeyecei
miz sradan bir postla olarak grnmelidir. Bu eletiriye tabi tutmak zere,
Eleac kantlara ve zellikle de oka ilikin olanna bakalm. Sylenene gre ok AB
konumundan getiinde, sivri ucu Ada ve kuyruunun ucu da Bde olmak ze
re orada tastamam duraan haldeki bir okun olaca gibi vardr. Bu, hareketin
varln stne yerletii ve bunun sonucunda varln hareket etmekte mi yok
sa dingin halde mi olduunu gsteren hibir eyin bulunmad kabul edilirse
besbelli bir ey gibi grnr. Ksacas, hareket eer varln bir anzasysa hare
ket ve dinginlik birbirinden ayrlmaz. Eleac aporilerin en nlsne, Akhileus ve
294

V arlk ve H ilik

Kaplumbaa aporisine kar karlmas uslden olan kantlar burada geersiz

dir. Nitekim Eleaclann meknn sonsuza kadar blnebilirliini hesaplarken za
man iin de ayn trden bir hesaplama yapmam olduklarn ileri srmek neye
yarar? Burada konum ya da an deil, olmak sz konusudur. Eleaclara hareketi de
il de hareketi tayan mekn gz nne aldklar ynnde bir yant verdiimiz
de sorunun doru bir kavranna da yaklarz. Ama o zaman da sorunu zmeksizin gstermekle yetiniriz: nitekim hareket edenin varl ne olmaldr ki,
zsel-nelii deiiklie uramadan kalrken, hareket eden yine de kendi varl
iinde dingin haldeki bir varlktan ayr olsun?
Eer Zenonun kantlanna kar gsterdiimiz direnci akla kavuturmaya
alrsak, bunlarn kkeninde belli ve doal bir hareket anlaynn bulunduu
nu saptarz: okun ABden "getiini kabul ederiz, ama bir yerden gemek bize
orada kalmak'la, yani orada olnakh edeer olamazm gibi grnr. Ne var ki
genellikle ciddi bir karkla deriz, nk hareket edenin ABden gemekten
baka bir ey yapmadn (yani asla orada olmadn) dnr ve ayn zaman
da da onun kendi kendinde, olduunu varsaymaya devam ederiz. Bu durumda,
hareket eden hem kendinde olacaktr, hem de ABde olmayacaktr. Bu Eleaclarn aporisinin kaynadr: ok ABdeyken, olduuna gre, ABde nasl olmayacak
tr lc? Baka trl syleyecek olursak, Eleac aporiden kurtulmak iin hareket
halindeki varln kendmde-varlm muhafaza ettii ynndeki genel kabul g
ren postladan vazgemek gerekir. ABden yalnzca gemek, gei-halinde-olmak demektir. Gemek nedir? Ayn zamanda hem bir yerde olmak hem de ora
da olmamaktr. Gei halindeki varln burada olduunu sylemek, onu aniden
orada durdurmakszm hibir urakta mmkn deildir; ama onun olmad, ya
da orada olmad, ya da baka yerde olduu da sylenemez. Gei halindeki var
ln yerle olan mnasebeti bir igal mnasebeti deildir. Ama daha yukarda
grdk: dingin durumdaki bir buradakinin yeri onun fonla olan dsallk mna
sebetiydi ve fonun kendisi de formlar okluu halinde dald zaman bu m
nasebet baka buradakilerle d mnasebetler okluu halinde kerek bu hale
geliyordu1. u halde meknn temeli, varla kendi-iin araclyla gelen ve k
kenini varln ne ise o olmasnda bulan karlkl dsallktr. Ksacas varlk, bir
kendi-iine baka varlklarla farkszm gibi grnmek suretiyle kendi yerini ta
nmlar. Ve bu farkszlk onun bizatihi zdeliinden, baka buradakilere esasen
1) nc Blm, ikinci Balk.
295

Jean-Paul Sartre

mevcut olan bir kendi-iin tarafndan kavranan olaTak onun ekstatik gereklik
namevcudiyetinden baka bir ey deildir. u halde buradaki yalnzca ne ise o ol
duu iindir ki bir yer igal eder, bir yerdedir, yani kendi-iin tarafndan teki
buradakilerin onlarla mnasebetleri bulunmayan olarak mnasebete sokulmutur.
Mekn kendi kendisinin mnasebeti olan varlk tarafndan mnasebet olarak
kavranan mnasebet hiliidir. Dolaysyla, bir yerde olmak yerine oradan ge
mek olgusu ancak varlk terimleriyle yorumlanabilir. Bu demektir ki, yer varlk
tarafndan temellendirildiinden, varlk kendi yerim temellendirmek iin artk
yeterli deildir: onu yalnzca taslaklatnr; teki buradakilet dsallk ilikileri
kendi-iin tarafndan kurulmu olamaz, nk bu ilikileri, olan bir buradakiden
hareketle kurmak zorunda olan varlktr. Ama yine de bu ilikiler yok olamaz
lar, nk bu ilikilerin, kendisinden kalkarak kurulduklar varlk salt bir hilik
deildir. Sadece, bu ilikilerin kurulduklar bizatihi imdide, varlk esasen on
larn dndadr, yani bu ilikilerin aa kyla ezamanllk halinde, esasen
yeni dsallk ilikileri aa kar ve temeli sz konusu buradaki olan bu ilikiler
birincilerle bir dsallk mnasebeti iindedir. Ama varln yerini tanmlayan
meknsal ilikilerin devaml bir biimde sren dsall, temelini ancak sz ko
nusu buradakinin kendi dmda olmasnda bulabilir. Ve gerekten de, buradakinn bir yerden getiini sylemek, onun hl oradayken esasen artk orada olma
d, yani kendi kendisine nispetle, ekstatik bir varlk mnasebeti iinde deil de
salt bir dsallk mnasebeti iinde olduu anlamna gelir. Bylece buradaki, te
ki buradakilerin dnda olarak aa kt lde yer vardr. Ve varlk artk o
dsallktan ibaretmiesine tezahr etmedii iin, tersine oktan ondan darda
olduu lde, o yerden gei vardr. Hareket bylece kendi dnda olan bir var
ln varldr. Hareket vesilesiyle gndeme gelen yagane metafizik sorun ken
diye dsallk sorunudur. Bu ne anlama gelir?
Hareket iinde, varlk Adan Bye getii zaman hibir ey deimez. Bu demek
tir ki, varln nitelii kendi-iine buradaki olarak grnen varl temsil eden ola
rak baka bir nitelie dnmez. Hareket hibir biimde bir tr dnm olarak
dnlemez; nitelii edimselletirmedii gibi, onu znde deiiklie de urat
maz. Nitelik tastamam ne ise o olarak kalr: deien, onun varlk tarzdr. Bilardo
masasnn stnde yuvarlanan u krmz top krmz olmay hibir ekilde brak
maz, ama olduu bu krmzy dingin haldeyken olmu olduu krmzyla ayn
tarzda olmaz: ortadan kalkma ve sreklilik arasnda belirsizlik halinde kalr. Ni
296

V arlk ve H ilik

tekim, oktan Bde olan olarak, bilardo topu Adayken ne idiyse onun dndadr,
burada krmznn yokoluu vardr, ama kendini Cde bulan olarak, Bnin tesin
de olan olarak bilardo topu bu yokuluun da dndadr. Bylece ortadan kalkma
araclyla varlktan ve varlk araclyla da ortadan kalkmaktan kurtulur. u
halde dnyada, zgnl asla olmamak olan bir buradaki tryle karlalr
ama bunlarn bu yzden birer hilik olmalar gerekmez. Kendi-iinin btn bu
buradakiler zerinde kkensel olarak kavrayabilecei yegane mnasebet, kendiye
dsallk mnasebetidir. nk dsallk hi olduundan, kendiye dsallm
[exteriorit--soi] olmas iin kendi kendinde, kendi kendisinin mnasebeti ola
cak bir varln olmas gerekir. Ksacas, bir kendi-iine kendi-ye-dsallk olarak
kendini gsteren eyi kendindeye zg terimlerle tanmlamamz mmkn deil
dir. Bu dsallk ancak burada olduunu kendi kendinde oktan orada olan bir
varlk tarafndan, yani bir bilin tarafndan kefedilebilir. Dpedz varla zg
bir hastalk gibi beliren, yani baz buradakiler iin hem kendi olmak hem de ken
di kendinin hilii olmak imknszl eklinde ortaya kan bu kendi-ye-dsallk, kendini dnya zerindeki hi gibi, yani tzselletirilmi bir hi gibi olan bir ey
araclyla gstermek zorundadr. Nitekim kendi-ye-dsallk hibir biimde ekstatik olmadndan, hareket edenin kendiyle mnasebeti salt farkszlk mnase
betidir ve ancak bir tank tarafndan kefedilebilir. Bu, kendini yapamayan bir or
tadan kalkma ve kendini yapamayan bir grnmedir. Kendi-ye-dsall len ve
imleyen bu hi, tek bir varlk birlii iindeki dsallk oluumu olarak yrngedir.
Yrnge kendini izen izgidir, yani mekn iindeki an bir sentetik birlik grn
tsdr, hemen annda sonsuz dsallk okluu halinde ken bir yanltc g
rntdr. Buradaki dinginken zaman mekn vardr; hareket etmeye koyuldu
unda, mekn kendini dourur ya da dnr. Yrnge asla olmaz, nk hitir:
hemen annda eitli yerler arasndaki salt dsallk ilikileri halinde, yani farksz
ln sradan dsall ya da meknsallk iinde yok olur. Hareket de daha ok ol
makta deildir; hareket kendini ortadan kaldrmay da btnyle olmay da ba
aramayan bir varln yok-mertebesindeki-varldr; bizatihi kendindenin bannda, farkszlk dsallnm belirmesidir. Dpedz bir varlk titreimi olan bu
beliri, varln olumsal servenidir. Kendi-iin, bu titreimi ancak zamansal ekstaz iinde ve hareket edenin kendi ile ekstatik ve devaml zdelemesi iinde
kavrayabilir. Bu zdeleme hibir ilemi ve zellikle de hibir tanma sentezin
varsaymaz, ama kendi-iin asndan bu sentez gemiin imdiki zamanla eksta297

Jean -P au l Sartre

tik varlk birliinden baka bir ey de deildir. Hareket edenin kendine zg dsallmm deimez konumu iinde kendi ile zamansal zdelemesi, bylece, y
rngeyi aa karr, yani mekn silikleen bir dnm, bir olu formunda be
lirmesini salar. Mekn hareket araclyla kendini zaman iinde dourur; hare
ket, kendiye dsallk isi olarak izgiyi izer. izgi hareket ayn anda silinip gider
ve meknn bu zamansal birlik hayaleti, zamand meknn iinde, yani bir d
nm olmakszn olan salt dalm okluu iinde, kesintisizce erir.
Kendi-iin, imdiki zamanda, varla mevcudiyettir. Ama devaml olann
ezeli zdelii bu mevcudiyeti eyler zerindeki bir yans olarak kavramaya im
kn vermez, nk olan devamllk iinde ne idiyse ondan farkllatracak hi
bir ey yoktur. Dolaysyla devinim olmasayd tmel zamann imdiki boyutu da
kavranamaz olurdu. Tmel zaman salt imdiki zaman olarak belirleyen ey ha
rekettir. ncelikle imdiki titreim olarak amland iin: hareket, gemite,
esasen silikleen bir izgi, kendi kendini bozan bir izden baka bir ey deildir;
gelecekte, kendi kendisinin projesi olamamamaktan tr hepten yoktur; tpk
duvardaki bir atlan dzenli olarak bymesi gibidir. Zaten hareketin varl
da anm kavranamaz ikircikliine sahiptir, nk olduunu da, olmadn da
syleyemeyiz; ayrca daha grnd anda esasen tesine geilmitir ve kendi
nin dndadr. Dolaysyla kendi-iinin imdiki zamanyla birlikte mkemmel
bir ekilde sembolize ettii udur: ne olabilen ne de olamayabilen varln ken
dine dsall, daha ne deilse o olacak olan ve daha ne ise o olmayacak olan
bir varln imgesini -kendindenin dzlemine yanstlm olarak- kendi-iine,
gnderir. Bln fark, kendi-ye-dsall -varln kendi kendisinin dsall ol
mak iin olmad ama tersine, bir ekstatik tann zdeliiyle varlk olduu
dsall- varln olmad eyi daha olacak olduu zamansallatrc salt ekstazdan ayran farktr. Kendi-iin imdiki zamann hareket eden araclyla ken
dine duyurur; o, gncel hareketle ezamanllk halinde kendi kendisinin imdi
ki zamandr; kendi-iin kendi kendisinin imdiki zamanm hareket edenin im
diki zamanyla kendine duyurduu lde, tmel zaman gerekletirmekle y
kml olacak olan da harekettir. Bu gerekletirme, anlarn karlkl dsallklarm ne karacaktr, nk hareket edenin imdiki zaman -hareketin bizati
hi yaps nedeniyle- kendi kendisinin gemiine dsallk ve bu dsallga dsal
lk olarak tanmlanr. Zamann sonsuza kadar blnmesi bu mutlak dsallk
iinde temellendirilir.
298

V arlk ve H ilik

C) Gelecek
Kkensel gelecek, gerek kendindenin tesindeki bir kendindeye gerein
tesinde daha olacak olduum mevcudiyetin imkndr. Geleceim, gelecekteki
ortak mevcudiyet olarak gelecek bir dnyann taslan beraberinde getirir ve da
ha nce grdmz gibi, kendisi olacam kendi-iine kendini gsteren de bu
gelecek dnyadr, yoksa kendi-iinin ancak dnmsel bakla bilinebilir olan
bizatihi imknlar deil. Benim iin mmkn olanlar, olduum eyin anlam ol
duklarndan ve kendisine mevcut olduum kendindenin bir tesi gibi ayn anda
belirdiklerinden, kendindenin benim geleceimde aa kan gelecei, kendisi
ne mevcut olduum gerekle dorudan ve sk balant halindedir. Bu, deiik
lie uram mevcut kendindedir, nk benim geleceim, deiiklie urataca
m bir kendindeye mevcudiyetime ilikin imknlarmdan baka bir ey deildir.
Bylece dnyann gelecei benim geleceimde aa kar. Bu gelecek, eyin ba
sit srekliliinden ve salt znden kalkp glere kadar uzanan gizilgllkler
gamndan oluur. eyin zn sabitletirdiim, onu masa ya da mrekkep hok
kas olarak kavradm anda ben esasen orada, gelecekteyim, nk nce, eyin
z benim daha sonraki bu-olumsuzlamadan-baka-bir-ey-olmamak imknma
ortak mevcudiyetten baka bir ey olamaz, sonra da, uzun sreklilii ve masa ya
da mrekkep hokkas olarak bizatihi kullanlabilirlii bizi gelecee gnderir. Da
ha nceki balklarda bu aklamalar yeterince gelitirdiimiz iin zerlerinde
daha fazla durmayacaz. Yalnzca una iaret etmek isteriz ki, ara-ey olarak or
taya kt andan itibaren her ey, yaplarndan ve zelliklerinden bazlarn he
men gelecein iine yerletirir. Dnyann ve buradakilerin belirdii andan itiba
ren tmel bir gelecek vardr. Ancak, daha yukarda, dnyann her gelecek ha
in in , olanca karlkl farkszlk dsall iinde dnyaya yabanc kaldn sap
tadk. Dnyann anslar araclyla tanmlanan gelecekleri vardr ve bunlar zerk
muhtemel olanlar haline gelirler, bu gelecekler ihtimallemez ama muhtemel
olanlar olarak vardrlar, tpk iyice belirlenmi ierikleriyle tmyle olumu
ama henz gereklememi jimdler gibi. Bu gelecekler, her bir buradakiye ya
da buradaki derlemine aittir ama dardadr. yleyse tmel gelecek nedir? Onu,
gelecekler olan o edeerlilikler hiyerarisinin soyut erevesi, kendisi de dsal
ck olan karlkl dsallklar iereni, kendisi de kendinde olan kendinde topla
m gibi grmek gerekir. Bu demektir ki, kazanacak muhtemel olan hangisi olur
299

Jean-Paul Sartre

sa olsun, bir gelecek vardr ve olacaktr, ama bundan tr, imdiki zamana il
gisiz ve onun dnda olan, birbirleriyle ilgisiz ve nce-sonramn adlandrlm
mnasebetiyle (bu mnasebet, ekstatik niteliinden boaltlm olarak bir d
olumsuzlamadan bakaca anlam tamad srece) birletirilen bu gelecek, her
biri dalmann birliiyle birlemi bo bir ierenler dizisidir. Bu anlamda, gele

cek kimi zaman bir buradakinin geleceini benim kendi imknlarmn p rojesi,
araclyla ve ortak-imdiki-zamamn tesinde onun imdiki zamanna skca
baladm bir aciliyet ve bir tehdit olarak ortaya kar; kimi zaman bu tehdit salt
dsallk halinde dalr ve basit dsallk yasas olarak gelecei ancak, iini dol
duran eye ilgisiz ve meknla homojen salt formel bir ieren vehesiyle kavra
rm; ve nihayet, varln tesindeki salt dalma olarak, gelecek kimi zaman da
bir kendinde hilik olarak kefedilir.
Bylece, zamand bur adak inin bizatihi zamandlyla bize verildii zamansal boyutlar, nesne zerinde ortaya ktklarnda yeni nitelikler kazanrlar:
kendinde-varlk, nesnellik, farkszlk dsall, mutlak dalma. Zamansallaan
bir ekstatik zamansallkta kefedilen olarak, zaman her yerde kendiye akmlk ve
nceden sonraya ve sonradan nceye gndermedir. Ama o kendiye akmlk,
kendini kendinde zerinde kavranr kld srece daha kendinde olacak olan de
ildir, kendindede ldrlmtr. Zamann kaynaml dpedz bir hayalet
tir, kendi-iinin kendi-kendine doru ekstatik projesi ile insan-gerekliinin ha
reket halindeki kaynamlmm nesnel yanssdr. Ama zaman kendisiyle d
necek olursak, bu kaynamlm hibir varlk nedeni yoktur, hemen annda
mutlak bir anlar okluu halinde ker ve bu anlar, ayr ayr ele alndklarnda,
btn zamansal doalarn kaybeder, dpedz ve sadece buradakinin zamansal
olmayna indirgenirler. Bylece zaman salt kendinde hiliktir ve ancak kendiiinin onu kullanmak zere at edim araclyla bir varla sahipmi gibi g
rnebilir. Yine de bu varlk, farkszlatrlm zaman fonu zerinde ykselen ve
zaman a ra l [laps de temps] adn vereceimiz zel bir formun varldr. Ni
tekim nesnel zaman yakalaymzm ilk ekli pratiktir: birlikte-mevcut varln
tesinde kendi imknlanm olduum iindir ki, nesnel zaman beni kendi mm
kn olanmdan ayran hiliin balla olarak, dnyada kefederim. Bu bak

asndan zaman, belirsiz bir dalmann barnda, dzenli, sonlu form olarak;
belirir; zaman a ra l mutlak bir gevemenin bannda skm zamandr ve s
kmay gerekletiren de bizim kendimiz iin mmkn olanlarmza doru iler300

Varlk ve Hilik

leyen projedir. Bu skk zaman elbette bir dalma ve ayrlma formudur, n

k dnya iinde beni benden ayran mesafeyi ifade eder. Ama te yandan, ken
dimi her zaman, yalnzca ... olmak iin daha olacak olduum ey olan dzenli
bir baml mmkn olanlar dizisi boyunca projelendirdiimden, ve bu mm
kn olanlarn tematik de konumsal da olmayan olarak aa k kendimi ona
doru projelendirdiim majr mmkn olann konumsal olmayan aa k
iinde verili olduundan, zaman bana nesnel zamansal form olarak, muhtemel
olanlarn dzenli basamaklan olarak grnr: bu nesnel form ya da aralk be
nim edimimin yrngesi gibidir.

Zaman bylece yrngeler araclyla belirir. Ama meknsal yrngelerin

geveyip salt statik meknsallk halinde kmeleri gibi, zamansal yrnge de, sa
dece bizim kendi kendimizden beklediimiz eyi nesnel olarak ima eden ey ola
rak yaanmad anda ker. Gerekten de, kendilerini bana kefettiren muhte
mel olanlar, doal olarak kendilerini kendinde muhtemel olanlar halinde yaltma
ya ve nesnel zamandan kesin bir biimde ayrlm bir kesiti igal etmeye yne
lirler, zaman aral silinip gider, zaman, kesinlikle zamand bir varln yze
yindeki hilik ldamas olarak aa kar.

V
BLG
Dnyann kendi-iine almasna ilikin bu hzl taslak, sonuca varmamza
imkn veriyor. Kendi-iinin varlnn varln bilgisi olduu konusunda idea
lizmle birleiyoruz, ama bu bilginin bir varl olduunu da ekleyeceiz. Kendiiinin varl ile bilginin zdelii, bilginin varln ls olmasndan deil,
kendi-iinin, olduunu kendinde araclyla duyurmasndan, yani kendi varl
iinde varlkla mnasebet olmasndan kaynaklanr. Bilgi, kendi-iinin varla
mevcudiyet olmasndan bakaca bir ey deildir ve kendi-iin yalnzca bu mev
cudiyeti gerekletiren hitir. Bylece bilgi, doas gerei, ekstatiktir ve bundan
tr kendi-iinin ekstatik varlyla karr. Kendi-iin, sonradan bilmek zere

. olmaz ve onun ancak bildii ya da bilindii lde olduu da sylenemez, n-

} k byle bir ey, tikel bilgilerin kurallatrlm sonsuzluu halinde varln sili
nip gitmesine yol aacaktr. Ama bilgi, kendi-iinin varln ortasnda ve varln
301

Jean-Paul Sartre

tesinde, kendisi olmad varlktan hareketle o varln olumsuzlanmas ve ken

dinin hilenmesi olarak mutlak beliritir, bilgi bu mutlak ve ilk olaydr. Ksaca-;
s, idealist tavrn radikal bir tersyz ediliiyle, bilgi varlk iinde emilir: bilgi, var

ln bir yklemi de, bir ilevi de, bir ilinei de deildir; ama yalnzca varlkta '

vardr. Bu bak asndan idealist tavr btnyle terk etmek zorunlu gibi g- i

rnr ve zellikle de, kendi-iinin kendinde ile olan mnasebetini temelli bir

ontolojik iliki olarak ele almak mmkn hale gelir; hatt bu kitabn sonunda, <
kendi-iinin kendindeye nispetle bu eklemleniini Varlk diye adlandrabilece
imiz bir hemen-hemen-btnln hareketli tasla olarak bile dnebilece
iz. Bu btnln bak asndan, kendi-iinin belirii kendi-iin ynnden
yalnzca mutlak olay deildir, bu beliri ayn zamanda da kendindenin bana g e

len bir ey, kendindenin yegane servenidir: gerekten de her ey sanki kendi- ;

iin, bizatihi hileniiyle kendini ...nin bilinci halinde oluturuyormuasma ;

cereyan eder, yani bizatihi akmlyla kendi-iin, olumlamann olumlanan tara- i

fndan doldurulduu kendindenin yasasndan kurtuluyormuasma cereyan !:

eder. Kendi-iin, kendiyi olumsuzlamasyla kendindenin olumlanmas haline ge- ,

lir. Ynelimsel olumlama isel olumsuzlamann tersi gibidir; olumlama ancak i

kendi kendisinin hilii olan bir varlk araclyla ve olumlayan varlk-olmayan
bir varln olumlanmas olabilir. Ama o zaman, Varln hemen-hemen-btn-1
l iinde, olumlama kendindenin bana gelir: olumlanm olmak, kendindenin servenidir. Kendindenin kendinde-varlm tahrip etmeksizin kendiyi

olumlamas olarak gerekletirilmi olmas mmkn olmayan bu olumlamann \

kendi-iin araclyla gereklemesi kendindenin bana gelen eydir; bu olum- |

lama kendindenin edilgin bir ekstaz gibidir, onu bozulmam olarak brakrken, |
yine de onda ve ondan kalkarak gerekleir. Her ey, sanki kendi-iinin bir ile- )

si varm da dnyanm olumlanmas kendindenin bama g|lsin diye kendi-iin |

kendi kendisini feda ediyormuasna cereyan eder. Ve, elbette, bu olumlama

yalnzca kendi-iin iin varolur, kendi-iinin kendisidir ve onunla birlikte kay- |

bolur. Ama kendi-iinin iinde deildir, nk bizatihi ekstazdr ve eer kendi-

iin onun terimlerinden bir tanesiyse (olumlayan), teki terim, kendinde, bu |

olumlamada gerekten mevcuttur; kendini bana kefettiren dnya dsalldr,
varln zerindedir.
te yandan, realizm yanlsnn hakkn teslim edeceimiznokta, bilgi olayn-1
da bilincin kendisine mevcut olduu eyin bizatihi varlk olduuve kendi-iinin

.j
302

Varlk ve Hilik

ona, kendindenin bizatihi (var) olma olgusundan, yani olumlayc inkardan ba

kaca hibir ey katmaddr. Nitekim, kendimizi, dnya ve ara-eyin, mekn ve
niceliin tmel zaman gibi tzselletirilmi salt hilikler olduklarn ve kendile
rinde aa kan salt varl hibir ynden deiime uratmadklarn gster
mekle grevlendirmitik. Bu anlamda, her -ey verilmitir, her eye mesafesizcesine ve tm gereklii iinde mevcutum; grdm eylerden hibiri bana ben
den gelmez, grdmn ya da grebileceimin dnda hibir ey yoktur. Var
lk evremde her yerdedir, sanki ona dokunabilir, onu kavrayabilirmiim gibi
dir; psiik olay olarak tasavvur, filozoflarn dpedz bir icaddr. Ama beni drt
bir ynden kuatan ve hibir eyin benden ayrmad bu varlk, tam da beni
ondan ayran hitir ve bu hi, hilik olduu iin tesine geilemezdir. Varlk
vardr [il y a de letre] nk ben varln inkarym ve dnyasallk, meknsallk, nicelik, kullanlabilirlik, zamansallk, ben varln inkar olduum iin
varla gelirler, varla hibir ey katmazlar, vardrm [il y a] dpedz hilenmi koullandr, v a rd n gerekletirmekten baka bir ey yapmazlar. Ama hibir
ey olmayan bu koullar, beni, varl hl ilerinde kefetmeyi umabileceim

prizmatik bozukluklarn [deformations prismatiques] yapabileceklerinden de

daha radikal bir ekilde varlktan ayrrlar. Varln olduunu sylemek hibir
ey deildir, ama yine de tam bir bakalam gerekletirmektir, nk varlk an
cak bir kendi-iin iin v ardr. Varlk, kendine zg nitelii iinde de, kendi var
l iinde de kendi-iine greli deildir, ve bu yoldan Kant grececilikten kur
tuluruz; kendi vardr iinde grelidir, nk kendi-iin, kendi i olumsuzlamasmda olumlanmas mmkn olmayan olumlar, varl olduu haliyle bilir; oy
sa ki, olduu haliyle nitelemesi varla ait olamaz. Bu anlamda, kendi-iin,
hem varla dolaysz mevcudiyettir, hem de kendisi ile varlk arasna sonsuz bir
mesafe gibi szar. nk bilmenin ideali bilinen-ey-olmak, kkensel yaps da
bilinen-ey-olmamaktr. Dnyasallk, meknsallk, vb. bu olmamak ifade et
mekten baka bir ey yapmazlar. Bylece kendimi her yerde ben ve varlk ara
snda varlk-olmayan hi olarak bulurum. Dnya insanidir. Bilincin son derece
zel konumunu gryoruz: varlk her yerdedir, bana kardr, benim evremdedir, zerimde arln duyurur, beni muhasara eder ve ben srekli olarak var
lktan varla gnderilirim, orada duran u masa varlktr ve ondan baka hibir
ey deildir; u kaya, u aa, u manzara: varlktr, yoksa hitir. Bu varl kav

ramak isterim ama benden bakasn bulamam. nk varlk ve varlk-olmayan

303

Jean-Paul Sartre

arasndaki arac olarak bilgi, eer onun znel olmasn istersem, beni mutlak var
la ve mutla kavradma inandm zaman da benim-kendime gnderir. Bil
ginin bizatihi anlam ne deilse o olmaktr ve ne ise o olmak deildir, nk var
l olduu haliyle bilmek iin bu varlk olmak gerekir, ama bilgi, ancak bildiim
varlk olmadm iindir ki olduu haliyle vardr ve eer varlk haline gelsey
dim olduu haliyle silinip gider, hatt dnlm bile olamazd. Burada ne
bir phecilik -olduu haliyle'nin kesinlikle varla ait olduunu varsayan phe
cilik- ne de bir grececilik sz konusudur. Bilgi bizi mutlan karsnda brakr
ve bilginin bir doruluu vardr. Ancak bu doruluk, bize mutlaktan daha fazla
ve daha az bir ey vermemekle birlikte kesinlikle insani kalr.
Bilmeye ilikin sorunu, beden ve duyular sorununu ortaya koymadan ve bu
na bir kez olsun atfta bulunmadan irdelememiz belki yadrganacaktr. Bedenin
roln bilmezden gelmek ya da onu ihmal etmek gibi bir amacmz yok. Ama
her eyden nce, sylemde kesin bir dzen iinde kalmak baka alanlarda oldu
u gibi ontolojide de nemlidir. Oysa beden, ilevi ne olursa olsun, ncelikle bi
linen olarak grnr. Dolaysyla bilgiyi ona atfedemeyeceimiz gibi, bilmeyi ta

nmlamazdan nce ne bedeni irdeleyebilirdik, ne de herhangi bir tarzda ve han

gi biimde bilgiyi bedenin temel yapsndan tretebilirdik. Ayrca bedenin -b i
zim bedenimiz- zel vasf, esas itibariyle bakas tarafndan bilinen olmaktr: be
nim bildiim ey bakalarnn bedenidir ve kendi bedenime ilikin bildiim eyin
esas da bakalarnn onu gr biiminden gelir. Bylece benim bedenimin do
as, beni bakasnn varoluuna ve bakas-iin-varlma gnderir. Bedenimle
birlikte, insan-gereklii asndan, kendi-iin-varlk kadar temelli olan ve bakas-iin-varlk olarak adlandracam baka bir varolu kipi kefederim. Eer in
sann varlkla olan mnasebetini eksiksiz bir ekilde betimlemek istiyorsam,
imdi de varlmn bu yeni yapsn, bakas-iini incelenmek zorundaym.
nk insan-gereklii kendi varlnda tek ve ayn beliri iinde bakas-iinkendi-iin olmak zorundadr.

nc Ksm
BAKASI-llN

BRNC BLM
BAKASININ VAROLUU

SORUN
Insan-gerekliini olumsuz davranlar ve cogitodan hareketle betimledik. Bu
ipucunu izleyerek kefettik ki, insan-gereklii kendi-iin-idiydi. nsan-gerek
liinin hepsi bu mudur? Dnmsel betimleme tutumumuzun dna kmaks
zn, kendi kendilerinde tastamam kendi-iin kalrken radikal biimde farkl bir
ontolojik yap trne iaret eder gibi grnen bilin kipleriyle de karlaabili
riz. Bu ontolojik yap benimkidir [mienne], ben kendi hakkmda kayglanrm
ama yine de bu benim-iin kayg, bana benim-iin-olmakszn benim varlm
olan bir varl gsterir.
rnein, utanc dnelim. Yaps bundan nce betimlemi olduklarmzla
ayn olan bir bilin kipi sz konusudur. Utan, utan olarak kendi(nin) konum
sal olmayan bilincidir ve bu haliyle de, Almanlarn Erlebnis adm verdikleri e
ye bir rnektir, dnm iin eriilebilirdir. Ayrca yaps ynelimseldir, bir e
yin utan veren yakalandr ve bu ey de ben'im. Olduumdan utan duyarm.
u halde utan benim benle mahrem bir ilikimi gerekletirir: utan aracly
la kendi varlmn bir vehesini kefettim. Bununla birlikte, utancn baz karma
k ve trev formlar dnmsel dzlemde ortaya kabilse de, utan, kkensel
olarak bir dnm fenomeni deildir. Gerekten de, utan konusunda dinsel
pratik araclyla* yalnzlk iinde elde edilebilecek sonular ne olurlarsa olsun,

utan, ilksel yaps iinde birisinin karsndaki utantr. Uygunsuz ya da baya

bir hareket yapmmdr: bu hareket bana yapr, onu ne yarglar ne de knarm,
sadece yaarm, onu kendi-iinin kipinde gerekletiririm. Ama ite birdenbire
bam kaldryorum: orada birisi vard ve beni grd. Hareketimin bayaln
* Burada gnah karm a dnlmeli, -n
307

Jean-Paul Sartre

aniden kafamda gerekletirir ve utanrm. Utancmn dnmsel olmad ke

sindir, nk bakasnn benim bilincime mevcudiyeti, bir katalizr tarznda bi
le olsa dnmsel tutumla badamaz: dnmmn alannda, benimkinden
baka bir bilinle asla karlaamam. Oysa bakas, benim ta kendimle aramdaki
kanlmaz dolaymcdr: bakasna grndm halimle kendimden utan duya
rm. Ve bizatihi bakasnn ortaya kmasyla kendim hakknda tpk bir nesne
hakkmdaymasma bir yargda bulunacak durumda olurum, nk bakasna
tpk bir nesne gibi grnrm. Ama bununla birlikte bakasna grnen bu
nesne bir bakasnn zihnindeki nafile bir imge deildir. Nitekim bu imge t
myle bakasna atfedilebilir ve bana dokunamaz. Bu imge karsnda, yzme
sahip olmadm bir irkinlik ya da ifade bayal veren kt bir portrem kar
snda duyacam trden bir rahatszlk, hiddet duyabilirim; ama iliklerime ka
dar da etkilenmem: utan, doas gerei, ta nm adr [reconnaissance] kabul et
medir. Bakasnn grd gibi olduumu tanrm, kabul ederim. Bununla birlik
te, bakas iin olduum eyin bir edeerini sanki kendi-iinin varlk kipinde
kendimde bulmuum gibi, kendim iin olduumun bakas iin olduumla k
yaslanmas sz konusu deildir. ncelikle bu kyaslama somut zihinsel ilem
vasfyla kendimizde rastladmz bir ey deildir: utan, sylemsel [discursive]
hibir akl yrtme hazrl olmakszn beni tepeden trnaa dolaan dolaysz
bir titreimdir. Dahas byle bir kyaslama mmkn deildir: kendi-iinin mesafesiz, gerilemesiz, herhangi bir perspektif gzetmeyen mahremiyeti iinde oldu
um eyi, bakas iin olduum o dorulanamaz ve kendinde-varlkla mnase
bete sokamam. Burada ne l ne de uygunluk izelgesi vardr. Zaten bizatihi
bayalk nosyonu bile monadlararas bir ilikiyi gerektirir. Tek bana baya
olunmaz. Bylece, bakas bana yalnzca ne idimi ak etmepitir: beni yeni ni
telemeleri tamak zorunda olan yeni bir varlk trnde oluturmutur. Bu var
lk, bakasnn ortaya kmasndan nce bir saklg halindebende deildi, n
k kendi-iinde yer bulamazd; hatt bakalar iin olmazdan nce tmyle olu
turulmu bir bedenle donatlm bile olsaydm, bayalm ya da beceriksizliim
bir saklg halinde o bedene yerletirilemezdi, nk bunlar anlamlardr ve an
lamlar olarak bedeni aarlar, hem onlar anlayabilecek bir tana, hem de benim
insan-gerekliimin btnlne gnderme yaparlar. Ama bakas iin ortaya
kan bu yeni varlk bakasnda ikamet etmez; ocuklar kendilerinden utandrmaktan ibaret olan eitim sisteminin aka gsterdii zere, bu yeni varlktan
308

Varlk ve Hilik

ben sorumluyum. Bylece utan bakas karsnda kendiden utantr; bu iki ya

p ayrlamazdr. Ama ayn anda da varlmn btn yaplarn dopdolu kavra
mak iin bakasna ihtiyacm vardr, kendi-iin bakas-iine gnderir. u halde
insann kendinde-varlkla olan varlk ilikisini btnl iinde kavramak ister
sek, bu kitabn bundan nceki blmlerinde taslaklatnlan betimlemelerle yetinemeyiz: baka trden korkutucu iki soruya yant vermemiz gerekir: her ey
den nce bakasmm varoluu sorusuna, sonra da bakasmm varlyla benim
aramdaki varlk mnasebeti sorusuna.

II

TEKBENCLK ENGEL
Bakalar sorununun realistleri asla gerek anlamda kayglandrmam olmas
tuhaftr. Realist kendine her eyi verdii lde, hi phesiz kendini de ba
kasna verdiini sanr. Nitekim, gerein ortasnda bakasndan daha gerek ne
olabilir ki? Bakas, ikincil ve birincil nitelikler halinde silinip gidemeyecek ve zsel yaplarn kendimde bulduum, benimle ayn zden olan dnen bir tzdr.
Bununla birlikte realizm, bilgiyi dnyann dnen tz zerindeki bir eylemiyle
anlamaya alarak, dnen tzlerin kendi aralarndaki dolaysz ve karlkl bir
eylemini kurma zahmetine de girmemitir: dnen tzler dnya araclyla ile
tiim kurarlar; dnyaya ait ey olarak benim bedenim ile bakasnn bedeni ba
kasmm bilinci ile benim bilincim arasndaki zorunlu araclardr. Dolaysyla ba
kasmm ruhu ile benim ruhumu ayran ey de, ilk nce benim ruhumu benim be
denimden, sonra benim bedenimi bakasnn bedeninden, nihayet bakasnn be
denini onun ruhundan ayran btn bir mesafedir. Ve kendi-iinin bedenle m
nasebetinin bir dsallk mnasebeti olduu kesin deilse de (bu sorunu daha
sonra ele alacaz), en azndan benim bedenimin bakasnn bedeniyle ilikisinin
dpedz farksz bir dsallk ilikisi olduu besbellidir. Eer ruhlar bedenleri ara
clyla ayrlmlarsa, tpk bu mrekkep hokkasnn u kitaptan farkl olmas gi
bi ayrdrlar, yani birinden tekine ynelik hibir dolaysz mevcudiyet tasarlanamaz. Hatt benim ruhumun bakasnn bedeninin dolaysz bir biimde farknda
olduunu kabul etsek bile, onun ruhuna eriebilmem iin bir bedenin olanca yo
unluunu amam gerekir. Dolaysyla realizm, bilincimin mekn-zamansal olan
309

Jean-Paul Sartre

eye bizzat mevcut olduundan eminse, ayn besbellilii bakasnn ruhunun

gereklii konusunda talep edemez, nk bu ruhun kendini bizzat benimkine
vermedii realizmin itirafndan da anlalmaktadr: bu ruh bir namevcudiyet, bir
anlamllktr, beden onu ifa etmeksizin onu gsterir; ksacas, gr zerinde te
mellendirilmi bir felsefede bakasnn ruhuna ilikin hibir grs yoktur. im
di, eer szcklerle oynamay brakrsak, bu demektir ki realizm bakasnn g
rsne hi yer brakmaz: bakasnn bedeninin en azndan bize verilmi olduu
nu ve bu bedenin bakasnn belli bir mevcudiyeti ya da bakasnn bir paras
olduunu sylemek de hibir eye yaramaz: bedenin, insan-gereklii diye ad
landrdmz btnln yaplarndan biri olarak bu gereklie ait olduu do
rudur. Ama bu beden tam da o btnln eritilmez birlii iinde varolduu l
dedir ki insann bedeni dir, tpk organn da organizmann btnl iinde ya
ayan organ olmas gibi. Realizmin tavr, bedeni insan btnl iinde kapsan
m olarak deil de, ondan ayn olarak, tpk bir ta ya da bir aa ya da bir bal
mumu paras gibi vererek, bu bedeni kesinlikle ldrmtr, tpk fizyoloj istin
neterinin bir para eti canlnn btnlnden ayrrken yapt gibi. Realist g
rnn kendisine mevcut olduu bakasnn bedeni deildir: bu, bir bedendir. Hi
phesiz veheleri ve zel bir e^l [hehsis]i olan bir beden, ama yfne de bedenle
rin byk ailesine ait bir beden. Tinselci bir realizm iin ruhun bilinmesinin be
denin bilinmesinden daha kolay olduu doru olsa da, beden bakasnn ruhun
dan daha kolay bilinir.
Dorusunu sylemek gerekirse, realist bu sorunla pek az ilgilenir: bunun ne
deni bakasnn varoluundan emin olmasdr. Bu yzden, 19. Yzyln realist ve
pozitivist psikolojisi hemcinsimin varoluunu kabul edilmi gibi ele almak sure
tiyle, ncelikle ve yalnzca bu varoluu bileceim aralar kurmak ve bana yaban
c bir bilincin nanslarm beden zerinde zmekle urap. Denecektir ki, be
den, e| [hefcsisH zel bir yorum gerektiren bir nesnedir. Onun tavrlarn en iyi
anlayan varsaym da benim bilincimin benzeri olan ve farkl duyarllklar yans
tacak bir bilin varsaymdr. Geriye, bu varsaym nasl kurduumuzu akla
mak kalr: bize, bunun bazen kendi kendimle ilgili olarak bildiim eyle analoji
yoluyla kurulduu, bazen de deneyimin, rnein, bir suratn aniden kzarmas
n hiddetli bir kn lklarnn habercisi olarak zmeyi rettii sylenecek
tir. Bu yntemlerin bize bakas hakknda ancak muhtemel bir bilgi verebildiini
elbette kabul ederiz: bakasnn bir bedenden baka bir ey olmamas her zaman
310

Varlk ve Hilik

iin muhtemeldir. Eer hayvanlar makineyse, sokaktan getiini grdm

adam neden bir makine olmasn ki? Davranlarn radikal varsaym neden en
iyi varsaym olmasn ki? Bu suratta kavradm ey birtakm kas kaslmalarnn
sonucundan baka bir ey deildir ve bu kaslmalar da dolamn bildiim bir
sinir akmnn sonucundan baka bir ey deildir. O zaman bu tepkiler btn
n neden basit ve artl reflekslere indirgemeyelim? Ama psikologlarn byk
blm, bakasnn varoluunun kendi varolularyla ayn yapdaki btncl
gereklik olduuna emindir. Onlara gre*bakasnm varoluu kesindir, ama bi
zim bu varolua ilikin bilgimiz muhtemeldir. Realizmin sofizmi grlyor. As
lnda bu olumlamann terimlerini tersine evirmek ve unu kabul etmek gerekir:
bakasna ancak onun hakknda sahip olduumuz bilgi araclyla eriebiliyorsak ve eer bu bilgi yalnzca konjonktrelse, bakasnn varoluu da yalnzca
konjonktr eldir ve bu varoluun tastamam ihtimal derecesini belirleme grevi
eletirel dnmndr. Bylece realist, d dnyann gerekliini ngrd
iin, bakasnn varoluunu dndnde tuhaf bir sapmayla idealizme ynel
mek zorundadr. Eer beden dnen tz zerinde gerekten etkiyen gerek bir
nesneyse, bakas da essesi sradan bir percipi olan, yani varoluu onunla ilgili
bilgimize gre llen dpedz bir tasavvur haline gelir. Daha modem teoriler
olan Einfhlung, sempati ve form lar teorileri de bakasn mevcut klma aralar
mzn betimlemesini yetkinletirmekle yetinirler, ama tartmay asl alanna ta
mazlar: Bakas ncelikle hissedilmi ya da deneyim iinde her trl alkanlk
tan nce ve hibir analojik karsama olmadan tekil bir form olarak grnm
olsa bile, yine de imleyen ve hissedilen bir nesne olmaktan kurtulamaz; ve bu
nesnenin sunduu form, varoluu sadece ve sadece konjonktrel olan insan b
tnlne bizi gnderir.
Eer realizm bizi bylece idealizme gnderiyorsa, kendimizi hemen idealist
ve eletirel perspektife yerletirmemiz daha akllca olmaz m? Bakas benim
kafamdaki tasavvur olduuna gre, nesneler btnn tasavvurlara bal bir
gruplamaya indirgeyen ve her varoluu ona ilikin bilgim araclyla len bir
sistem iinde bu tasavvuru sorgulamak daha iyi olmaz m?
Bununla birlikte Kantm bize pek az yardm olabilir: nitekim Kant, zneliin
herkes iin ayn olan tmel yasalarn getirmekle uratndan kiiler sorununa
uramamtr. zne yalnzca o kiilerin ortak zdr, ve tpk Spinozada insan
znn somut insanlarn zn belirlemeye imkn vermemesi gibi, bu ortak z
311

Jean-Paul Sartre

de o kiilerin okluunu belirlemeye imkn veremez. Dolaysyla Kant, bakas

sorununu ncelikle eletirel felsefesinden kaynaklanmayan sorunlar arasna yer
letirmi grnr. Bununla beraber konuya biraz daha yakndan bakalm: ba
kas, bu haliyle bizim deneyimimiz iinde verilidir; bir nesnedir ve tikel bir nes
nedir. Kant, yalnzca genel olarak bir nesnenin deil, ama eitli nesne kategori
lerinin; yani fizik nesnenin, matematik nesnenin, gzel ya da irkin nesnenin ve
ereksel zellikler gsteren nesnenin de imknnn koullarn belirlemek zere
salt znenin bak asna yerleir. Bu bak asndan, yaptnn birtakm boluk
lar ierdii ne srlebilmi ve rnein bir Diltheym izinden gidilerek, tarihsel
nesnenin imknnn koullarn kurmak, yani tarihsel akla ynelik bir eletiriye
giriilmek istenmitir. Bunun gibi, bakasnn bizim deneyimimiz iinde ortaya
kan tikel bir nesne tipini temsil ettii eer doruysa, kat bir Kantlk perspek
tifinden bakldnda bile bakasnn bilgisinin nasl mmkn olduunu, yani
bakalarna ilikin deneyimin imknnn koullarn kurmann nasl mmkn ol
duunu sormak gerekir.
Nitekim bakas sorununu numenal gereklikler sorunuyla aynlatrmak t
myle hatal olacaktr. Elbette, eer bakaIar varsa ve eer onlar bana benzi
yorlarsa, akl yoluyla kavranabilir varolularna ilikin soru onlar "iin sorulabilir;
tpk benim numenal varoluuma ilikin sorunun da benim iin sorulabilmesi gi
bi; ve elbette ayn yant onlar iin de benim iin de geerli olacaktr: bu numenal
varolu yalnzca dnlebilir, kavranamaz. Ama bakasn gndelik deneyimim
iinde hedef aldmda, hedeflediim ey hibir ekilde numenal bir gereklik de
ildir, tpk duyarlklarmn [sensibilites] ya da ampirik dncelerimin bilgisine
eritiimde, akl yoluyla kavranabilir gerekliimi kavramamn ya da hedef alma
mn sz konusu olmamas gibi. Bakas, daha baka fenomenlere gnderen bir fe
nomendir: bana kar hissettii bir hiddet-fenomene gnderif, kendisine gizli an
lamnn fenomenleri olarak grnen bir dizi dnceye gnderir; benim baka
snda hedeflediim ey kendi kendimde bulduum eyden fazlas deildir. Ne var
ki bu fenomenler btn bakalanndan radikal bir biimde farkldr.
lk olarak, bakasnn benim deneyimim iinde ortaya k, mimik ya da ifa
de, edimler ve davranlar,gibi dzenlenmi formlarn mevcudiyetiyle tezahr
eder. Bu dzenlenmi formlar, ilke olarak deneyimimiz dnda konumlanan d
zenleyici bir birlie gnderme yapar. Anlam oluturan ve deneyimim iinde ifa
de ya da mimik ad altnda kavradm fenomenler dizisinin belki de nedeni olan
312

Varlk ve Hilik

ey, kendi gizli anlamnda ortaya kan olarak ve doas gerei kendini benim
grme vermeyen olarak bakasmm hiddetidir. Bakas, kendi deneyimlerinin
sentetik birlii olarak ve tutku olduu kadar isten olarak da benim deneyimimi
dzenlemeye gelir. Duyarlm zerinde bilinemez bir numenin dpedz ve ba
sit eylemi deil, ben olmayan bir varlk araclyla benim deneyimimin alan
iinde birbirine bal fenomen gruplarnn oluturulmas sz konusudur. Ve bu
fenomenler, btn teki fenomenlerden farkl olarak mmkn olan deneyimle
re deil de ilke olarak benim deneyimimizi dnda bulunan ve benim iin eriilemez olan bir sisteme ait olan deneyimlere gnderirler. Ama te yandan her tr
l deneyimin imknnn koulu da znenin kendi izlenimlerini birbirine bal
sistem halinde dzenlemesidir. Bu yzden eylerin iinde ancak bizim oraya
koymu olduumuz eyi buluruz. Dolaysyla bakas, deneyimimizi dzenle
yen olarak bize elikisiz bir biimde grnemez: grnseydi, fenomenin arbelirlenmesine yol aard. Burada hl nedensellii kullanabilir miyiz? Bu soru,
Kant bir felsefede bakasmm ikircikli zelliine iaret etmek asndan iyi bir
sorudur. Nitekim nedensellik ancak fenomenleri kendi aralarnda balar. Ama
bakasnn duyduu hiddet tam da bir fenomendir; ve benim algladm hiddet
li ifade de bir baka fenomendir. Bunlar arasnda nedensel bir ba olabilir mi?
Byle bir ba onlarn fenomenal doalarna uygun olur: ve bu anlamda ben Pauln yznn kzarmasn onun hiddetinin sonucu olarak dnmekten geri
durmam: bu benim sradan olumlamalarmn bir parasdr. Ama te yandan ne
densellik ayn bir deneyimin fenomenlerini birletiriyor ve bu deneyimi olutur
maya katkda bulunuyorsa bir anlama sahiptir. Radikal bir biimde ayr iki de
neyim arasnda kpr grevi yapabilir mi? Burada, nedensellii bu sfatla kullan
mak suretiyle onun ampirik grnmelerin ideal birletiricisi olma doasn kay
betmesine yol aacama iaret etmek gerekir: Kant nedensellik benim zaman
mn uraklarnn geridnszlk formu altnda birletirilmesidir. Benim zama
nm ile bakasnn zamann birletirecei nasl kabul edilebilir? Bakasnn de
neyiminin oluumu iinde ortaya kan fenomen ile yani kendini ifade etme ka
rar ile, benim deneyimimin fenomeni olan ifade arasnda hangi zamansal iliki
kurulacaktr? Ezamanllk m? Ardklk m? Peki, benim zamanmn bir an
bakasnn zamannn bir an ile nasl ezamanllk ya da ardklk mnasebeti
iinde olabilir? nceden kurulmu ve esasen Kant perspektif iinde de anlal
maz olan bir uyum sz konusu olduunda, dnlen o iki zaman an be an bir
313

Jean-Paul Sartre

birine tekabl ettirseydi bile, bunlar yine de ilikisi bulunmayan iki zaman ola
rak kalrlard, nk anlar birletirici sentez, bunlarn her birinde znenin bir
edimidir. Kantta, zamanlarn tmellii, bir kavramn tmelliinden ibarettir, her
zamansallm tanmlanm bir yapya sahip olmak zorunda olmas, zamansal bir
deneyimin imknnn koullarnn btn zamansallklar iin geerli olduu an
lamna gelir. Ama insan znn zdelii insan bilinlerinin aktarlmaz eitlili
ini ne kadar engellerse, zamanlarn aktarlmaz eitlilii de zamansal zn bu
zdeliini o kadar engeller. Nitekim, bilinlerin mnasebeti, doas gerei d
nlemez olduundan, bakas kavram bizim deneyimimizi oluturamaz : bu
kavram, ereksel kavramlarla birlikte dzenleyici kavramlar arasna yerletirmek
gerekir. u halde bakas, sankiler kategorisine aittir, deneyimimiz iinde ger
ekletirmeye imkn verdii birlikten bakaca bir dorulanmas olmayan ve e
likiye dmeksizin dnlemeyecek a priori bir varsaymdr. Nitekim, bilginin
dpedz vesilesi olmak vasfyla, akl yoluyla kavranabilen bir gerekliin duyar
lmz zerindeki etkisini kavramak mmknse de, buna karlk gerekliin
bakasnn deneyimi iinde ortaya kmasna kesinlikle greceli kalan bir feno
menin benim deneyimime ilikin bir fenomen zerinde gerekten etkide bulunma
s, dnlebilir bile deildir. Ve akl yoluyla kavranabilen bir eyin hem benim
deneyimim hem de bakasnn deneyimi zerinde etkili olduunu (akl yoluyla
kavranan gerekliin beni etkileyecei lde bakasn da etkileyecei anlamn
da) kabul etseydik bile, yine de kendiliinden oluan iki sistem arasnda bir pa
ralellik ve bir uygunluk izelgesi kurmak, ya da hatt koyutlamak, radikal bir e
kilde imknsz olurdu1.
Ama te yandan, dzenleyici kavram nitelii bakas kavramna yeterince uy
gun der mi? Nitekim, kendilerini bana ak eden nesnele|de yalnzca ayrnt
ya ilikin keiflere imkn veren tmyle formel bir kavran^ araclyla deneyi
mimin fenomenleri arasnda daha gl bir birlik kurmak sz konusu deildir.
Deneyimimin alan dna tamayan ve bizatihi bu alann snrlar iinde yeni
aratrmalara gnderen bir tr a priori varsaym sz konusu deildir. Bakasnesnenin alglanmas tutarl bir tasavvurlar sistemine gnderir ve bu sistem be
nimki deildir. Bu demektir ki bakas, benim deneyimim iinde benim deneyi

mime gnderen bir fenomen deildir, ilke olarak, benim iin mmkn olan her
1) Doann Kant metafiziini ve Kantm kard ilkeler izelgesini kabul etseydik bile, ra
dikal bir ekilde farkl olan fizikleri bu ilkelerle yola karak kavramak mmkn olurdu.
/

314

Varlk ve Hilik

trl deneyimin dnda konumlanan fenomenlere atfta bulunur. Ve elbette ba

kas kavram benim tasavvurlar sistemim iinde keiflere ve nbelirlemelere, fe
nomenler srecindeki bir sktrmaya imkn verir: bakalar varsaym sayesin
de bu ifadeden kalkarak u jesti ngrebilirim. Ama bu kavram, fizikle ilgili bir
hesaplama srasnda devreye giren o bilimsel nosyonlar gibi (rnein imgesel
nesneler [les imaginaires]), aralar gibi, sorunun ampirik ifadesinde mevcut ol
madan ve sonulardan elenmek zere ortaya kmaz. Bakas kavram yalnzca
arasal bir kavram deildir: fenomenlerin-birletirilmesine hizmet etmek iin va
rolmak yle dursun, tersine, baz fenomen kategorilerinin yalnzca onun iin va
rolur grndklerini sylemek gerekir. Benimkinden radikal bir biimde ayr bir
imlemler ve deneyimler sisteminin varl, eitli fenomen dizilerinin bizatihi
aklar iinde iaret ettikleri sabit bir erevedir. Ve ilke olarak benim deneyimi
min dnda olan bu ereve, yava yava dolar. Ben ile ilikisini kavrayamad
mz ve asla verili olmayan bu bakasn, yava yava somut bir nesne gibi olu
tururuz: bakas, benim deneyimime ilikin bir olay ngrmeye yarayan ara
deildir, benim deneyimimin olaylar bakasn bakas olarak, yani somut ve bi
linebilir bir nesne olarak erimd tasavvurlar sistemi olarak oluturmaya yarar
lar. Deneyimlerim iinde durmadan hedef aldm ey bakasnn duygulardr,
bakasnn fikirleridir, bakasnn istemleridir, bakasnn karakteridir. nk
gerekten de, bakas yalnzca benim grdm kii deil, beni gren kiidir. Ben
biroklar arasndan bir nesne olarak iinde bulunduum erimd deneyimlerin
birbirine bal olduu bir sistem olarak bakasn hedeflerim. Ama bu tasavvur
lar sisteminin ve nesne sfatyla orada igal ettiim yerin somut yapsn belirle
meye uratm lde, kendi deneyimimin alanna radikal bir ekilde akmlarm: ilke olarak benim grm iin asla eriilebilir olmayan bir fenomenler di
zisiyle urarm, dolaysyla kendi bilgimin haklarnn snrn aarm; asla be
nim deneyimlerim olmayacak deneyimleri kendi aralarnda balamaya alrm
ve dolaysyla, bu kurma ve birletirme almas benim kendi deneyimimin bir
letirilmesine hibir konuda yardmc olamaz: bakas bir namevcudiyet olduu
lde doadan kurtulur. u halde bakas dzenleyici kavramyla nitelenemez.
Ve elbette, Dnya trnden fikirler de rnein, ilke olarak benim deneyimim
den kurtulurlar: ama en azndan dnyaya atfta bulunmakta ve ancak onun ara
clyla anlam kazanmaktadrlar.- Bakas, tersine, belli bir balamda benim de
neyimimin radikal olumsuzlanmas olarak ortaya kar, nk bakas benim
315

Jean-Paul Sartre

kendisi iin zne deil nesne olduum kiidir. Dolaysyla, bilgi znesi olma vas
fmla, benim znelik vasfm olumsuzlayan ve beni nesne olarak belirleyen z
neyi nesne olarak belirlemeye abalanm.
Bylece, idealist perspektiften bakldnda, bakasnn bilgimin kurucu kav
ram olarak da, dzenleyici kavram olarak da dnlmesi mmkn deildir.
Bakas gerek gibi tasarlanr ama yine de onun benimle olan gerek mnasebe
tini tasarlayamam, bakasn nesne gibi kurarm ama o yine de gr araclyla
verilmi deildir, bakasn zne gibi ortaya koyarm ama yine de onu dnce
lerimin nesnesi sfatyla dnrm. u halde idealizm yanls iin yalnzca iki
zm kalr: ya bakas kavramndan tmyle kurtulacak ve bu kavramn benim
deneyimimin oluumunda gereksiz olduunu kantlayacaktr; ya da bakasnn
gerek varoluunu olumlayacak, yani bilinler arasnda gerek ve deney-tesi bir
iletiim ngrecektir.
Birinci zm tekbencilik [solipsisme] adyla bilinir: bununla birlikte adlandr
lyla uyum halinde, ontolojik yalnzlmn olumlanmas olarak formlletirilse
de, batan sona dorulanmam ve beyhude, salt metafizik varsaymdr, nk be
nim dmda hibir, eyin varolmadn sylemekle ayn eydir, dolaysyla deneyi
mimin kesin alann aar. Ama daha mtevaz bir ekilde kendini deneyimin sa
lam zeminini terk etmenin reddi olarak, bakas kavramn kullanmamak iin
olumlu bir giriim olarak sunarsa, bu zm tmyle mantksaldr, eletirel positivizmin dzleminde kalr ve varlmzn en derinlerdeki eilimlerine kar kmak
la birlikte elikilere ilikin dorulamasn idealist perspektiften dnlen baka
lar nosyonundan devirir. Watsonm davranl gibi kesin ve nesnel olma id

diasndaki bir psikoloji, sonuta tekbencilii alma varsaym olarak benimse

mekten baka bir ey yapmaz. Sz konusu olacak ey, deneyim alanm iinde psi
ik varlklar diye adlandrabileceimiz nesnelerin mevcudiyetinin inkar deildir,
yalnzca, bir zne tarafndan dzenlenen ve deneyimimin dnda konumlanm ta
savvur sistemlerinin varoluuna ilikin bir tr ejtoxn [epokhe] uygulamaktr.
Bu zmn karsnda, Kant ve Kantlk-sonras dnrlerin ou baka
snn varlm olumlamay srdrrler. Ama olumlamalarn dorulamak zere
ancak saduyuya ya da derinlerdeki eilimlerimize atfta bulunabilirler. Schopenhauerin, tekbencilik yanlsn ele geirilemez bir korugana [blockhaus] ka
panm deli olarak niteledii bilinir. te bir gszlk itiraf. nk gerekten
de bakasnn varoluunun ortaya konmasyla birlikte idealizmin erevesi bir
316

Varlk ve Hilik

anda paralanr ve yeniden bir metafizik realizmin iine dlr. Her eyden n
ce, kapal ve ancak dandan iletiebilen bir sistemler oulculuu getirmekle,
tz nosyonunu rtk bir biimde canlandrm oluruz. Bu sistemler hi phe
siz tzsel-olmayan sistemlerdir, nk bunlar sradan tasavvur sistemleridir.
Ama bunlarn karlkl dsallklan kendinde dsallktr; bu dsallk bilinmeksi
zin vardr; onlann etkilerini kesin bir tarzda yakalayamayz bile, nk tekben
ci varsaym her zaman mmkn kalr. Bu kendinde hilii mutlak bir olgu gibi
ortaya koymakla yetiniriz: nitekim bu hilik bi^im bakasna ilikin bilgimize g
rece deildir, tersine o bilgiyi koullandrandr. ufralde bilinler, fenomenlerin
salt kavramsal balantlar bile olsalar, varolularnn kural percipere ve percipi bile olsa, yine de bu ilikisel sistemlerin okluu kendinde okluk olarak ka

lr ve onlar bir rpda kendinde sistemlere dntrr. Kald ki ayrca, baka

snn hiddeti konusundaki deneyimimin balla olarak baka bir sistem iin
deki znel bir hiddet deneyimini kabul edersem, Kantm kurtulmak iin onca
zen gstermi olduu doru imge sistemine geri dnm olurum. Elbette sz
konusu olan, iki fenomen arasndaki uygunluk mnasebetidir; jestler ve mimik
lerde alglanan hiddet ile mahrem duyunun fenomenal gereklii olarak yakala
nan hiddet arasndaki bir uygunluk mnasebetidir yoksa bir fenomen ile bir
kendinde ey arasndaki mnasebet deil. Bununla birlikte, doru olma kstas
burada da dncenin nesnesine uygunluudur, yoksa tasavvur edilenlerin ken
di aralarndaki uyumas deil. Nitekim ve tam da numene her trl atf burada
kesinlikle bir yana itildii iin, hissedilen hiddet fenomeni, saptanan hiddet fe
nomenine gre, tpk nesnel gerein imgesine gre olduu gibidir. Sorun gerek
ten de uygun tasavvur sorunudur, nk ortada bir gerek vardr ve bir de bu
gerein kavranma kipi vardr. Benim kendi hiddetim sz konusu olsayd, ger
ekten de onun znel tezahrleri ile fizyolojik ve nesnel ynden ortaya kartlabilen tezahrlerini ayn nedenin sonularna ilikin iki dizi olarak -ve dizilerden
biri hiddetin hakikiliini ya da gerekliini, teki de yalnzca sonucunu ya da im
gesini temsil etmeksizin- dnebilirdim. Ama fenomenler dizilerinden bir tane
si bakasnda ve kincisi de bende bulunuyorsa, biri tekinin gereklii ilevini
grr ve hakikatin realist emas burada uygulanabilecek yegane ema olur.
Bylece sorunun realist konumunu bizi yalnzca ve zorunlu olarak idealizme
gtrd iin terk ettik; bile bile idealist perspektif iinde yer aldk ve bundan da
hibir kazancmz olmad, nk bu perspektif de, tersine, tekbenci varsaym red
317

Jean-Paul Sartre

dettii lde, dogmatik ve tmyle dorulanmam bir realizme ulat. Bakalm,

doktrinlerdeki bu ani tersine dn anlayabilecek ve bu paradokstan sorunun
doru bir konumunu kolaylatracak birtakm dersler kartabilecek miyiz.
Bakasnn varoluu sorununun kkeninde temel bir nvarsaym yatar: baka
s, gerekten de bakasdr, yni ben olmayan bendir: dolaysyla burada bir
olumsuzlamay bakas-varlm kurucu yaps olarak kavryoruz, idealizme ve
realizme ortak olan nvarsaym, kurucu olumsuzlamanm dsallk olumsuzlamas olmasdr. Bakas, ben olmayan ve benim olmadm kiidir. Buradaki olum
suzluk eki, bakas ile benim kendim arasndaki verili ayrm esi olarak bir hi
lii gsterir. Bakas ile benim kendim arasnda bir ayrm hilii vardr. Bu hi
lik, kkenini ne benden, ne bakasndan, ne de bakas ile benim aramdaki bir
karlkllk ilikisinden devirir; tersine, bu hilik, ilikinin ilk namevcudiyeti
olarak, bakas ile benim aramdaki her trl kkensel ilikinin temelidir. nk
bakas, gerekten de bana bir bedenin alglanmas vesilesiyle ampirik ynden
grnr ve bu beden benim bedenimin dndaki bir kendindedir; bu iki bedeni
birletiren ve ayran iliki tr, kendi aralarnda mnasebet bulunmayan eylerin
mnasebeti olarak, verili olan salt dsallk olarak meknsal ilikidir. u halde
kendi bedeni zerinden bakasn yakaladn sanan realist, bir bedenin teki
bir bedenden ayrld gibi bakasndan ayrld kansndadr, bu da, Ben Paul
deilim yargsnn ierdii olumsuzlamanm ontolojik anlamnn, Masa iskemle
deildir yargsnda ierilen olumsuzlamayla ayn trden olduunu imler. Byle
ce bilinlerin ayrl bedenlere yklenebilir olduunda, eitli bilinler arasnda
sanki kkensel bir mekn ortaya kar, yani, tam da verili bir hilik, mutlak ve
edilginlikle maruz kalman bir mesafe ortaya kar, idealizm, elbette, benim be
denimi de bakasnn bedenini de nesnel tasavvur sistemlerine indirger. Schopenhauere gre, benim bedenim dolaysz nesneden bakajbir ey deildir. Ama
bunun iin bilinler arasndaki mutlak mesafe ortadan kaldrlmaz. Eksiksiz bir
tasavvurlar sistemi -yani her bir monad- ancak kendi kendiyle snrlandrlabilir
olduundan, kendisi olmayan eyle mnasebet srdremez. Bilen zne ne bir
baka zneyi smrlandrabilir ne de onun tarafndan snrlandrlabilir. Bilen z
ne kendi olumlu younluuyla yaltlr ve bunun sonucunda, kendisi ile ayn e
kilde yaltk bir baka sistem arasndaki meknsal bir ayrm bizatihi dsallk tipi
olarak korunur. Bylece, bilincimi bakasnn bilincinden rtk biimde ayran
ey bir kez daha mekndr. Kald ki, idealistin bu dsallk yadsmasn ortaya
318

Varlk ve Hilik

kartmak iin hi farkna varmakszn bir nc adama bavurduunu da ek

lemek gerekir. nk daha nce grdmz gibi, bizatihi kendi terimleriyle
kurulmu olmad srece her trl d. iliki, onu ortaya koyacak bir tan ge
rektirir. Bylece, realist iin olduu kadar idealist iin de kendini dayatan bir so
nu vardr: bakas bizim iin meknsal bir dnyada ortaya karldndan t
r, bizi bakasndan ayran da gerek [reel] ya da ideal bir mekndr.
Bu nvarsaym ciddi bir sonucu da beraberinde getirir: nitekim, eer baka
sna nispetle farksz dsallk kipinde olmak zorundaysam, kendi varlmda ba
kasnn belirmesi ya da ortadan kalkmas, beni, bir kendindenin bir baka kendindenin belirmesi ya da kaybolmasyla etkilenmesinden daha fazla etkilemez.
Dolaysyla, bakas, kendi varlyla benim varlm zerinde etkiyemedii sre
ce, benim iin aa kabilmesinin yegane tarz nesne olarak bilgimde belirmek
tir. Ancak bu demektir ki, bakasn, bir izlenimler okluuna kendiliindenliimin dayatt bir birleme olarak oluturmak zorundaym, yani ben, bakasn
onun kendi deneyim alan iinde kuran kiiyim. u halde bakas benim iin bir
imgeden baka bir ey olamaz, hatt beri yanda kurduum btn bir epistemo

loji bu imge nosyonunu telemeyi hedeflese bile olamaz; ve yalnzca bir tank,
hem benim hem de bakasnn dndaki bir tank, imgeyi modeliyle kyaslaya
bilir ve imgenin doru olup olmadna karar verebilir. te yandan bu tann
da, yetkili klnmak iin, bana ve bakasna kar bir dsallk mnasebeti iinde
olmamas gerekir, aksi takdirde bizi ancak imgeler araclyla tanyacaktr. Bu
tann, varlnn ekstatik birlii iinde hem burada, benim isel olumsuzlanmam olarak benim zerimde, hem de orada, bakasnn isel olumsuzlanmas
olarak bakasnn zerinde olmas gerekir. Nitekim Leibnizde karlatmz
Tanrya bavuru, dpedz ve sadece iselliin olumsuzlanmasma bavurudur:
teolojik yaratma nosyonunun gzlerden saklad da budur: Tanr hem ben ve
bakasdr, hem de deildir, nk bizi yaratmtr. Nitekim, gerekliimi arac
sz olarak ve zorunlu bir besbellilik iinde kavramak iin ben olmas ve tank ta
rafszln korumak ve orada bakas olabilmek ve olmayabilmek iin ben olma
mas doru olur. Burada yaratma imgesi en uygun olandr, nk yaratma edi
mi iinde yarattm eyi en u noktasna kadar grrm -nk yarattm ey
kendimim- ama yine de yarattm ey bir nesnellik olumlamas iinde kendi
zerine kapanarak bana kar durur. Bylece, meknsallatrc nvarsaym sei
mi bize brakmaz: ya Tanrya bavurmak ya da kapy tekbencilie ak brakan
319

Jean-Paul Sarte

bir ihtimalciliin iine dmek gerekir. Ama yarattklar olan bir Tann kavram
bizi yeni bir amaza srkler: bu, Descartes sonras dncedeki tzler sorunu
nun ortaya koyduu amazdr. Tanr bense ve bakasysa benim kendi varoluu
mu gvenceye alan nedir? Yaratma srdrlm olmak zorundaysa, Yaratan Var
ln iinde, ayr bir varolu ile panteist bir kaynama arasnda her zaman belir
sizlik iinde kalrm. Yaratma kkensel bir edimse ve kendimi Tanrya kar ka
patmsam, artk hibir ey Tanr karsnda varoluumun teminat olamaz, n
k heykeltran tamamlad heykeliyle ilikisinde olduu gibi, Tanr bana artk
yalnzca bir dsallk mnasebetiyle balanmtr ve bundan sonra beni ancak
imgelerle tanyabilir. Bu koullar altnda, Tanr nosyonu, bir yandan isellik
olumsuzlanmasm bilinler arasndaki tek mmkn balant olarak ortaya ko
yarken, dier yandan da olanca yetersizliini gstermektedir: Tanr, bakasnn
varoluunun gvencesi olarak ne zorunlu ne de yeterlidir; ayrca ben ve bakas
arasndaki arac olarak Tanrnm varoluu esasen bir bakasmm isellik balan
ts halinde benin mevcut olmasn varsayar, nk Tanr, bir Tinin zsel nite
likleriyle donatlm olduundan, bakasnn zcevheri olarak ortaya kar ve
nk bakasnn varoluunun gerek bir temelinin benim iin geerli olmas
iin esasen benimle isellik balants halinde olabilmek zorundadr. u halde,
grnd kadaryla bakasnn varoluuna ilikin pozitif bir teori, benim ba
kasyla kkensel ilikimi bir isellik olumsuzlanmas olarak gz nne alsayd,
yani bakasmm ve benim kkensel ayrlmz ortaya koyan ve bu ayrln be
ni bakas araclyla, bakasn da benim araclmla belirleyiini tastamam l
iinde ortaya koyan bir olumsuzlama olarak dnm olsayd, hem tekben
cilikten kurtulabilmesi hem de Tanrya bavurmaktan vazgeebilmesi gerekirdi.
Acaba sorunu bu vehesiyle ele almak mmkn mdr? ,
f

III
HUSSERL, HEGEL, HEIDEGGER
19. ve 20. yzyl felsefeleri, beni ve bakasn nce iki ayr tzm gibi d
nrsek tekbencilikten kurtulmann mmkn olmadn anlam grnrler: ni
tekim bu tzlerin her trl birlemesi, imknsz kabul edilmek zorundadr. Mo
dem teorilerin incelenmesi, bu nedenle, bilinlerin bizatihi ilerinde bakasyla
320

Varlk ve Hilik

olan banty, bizatihi beliriiyle her bilincin kurucusu olacak temel ve akn bir
banty kavramak iin gsterilen abay ortaya koyar. Ama dsal olumsuzlama
postlas terk edilmi gibi grnse de, bu postlanm asl belirleyici sonucu, ya
ni benim bakasyla olan temel balantmn bilgi araclyla gerekletirildiine
ilikin olumlama korunur.
Nitekim Husserl, Descartes Tejekkrlef'de. [Meditations cartesiennes] ve
Formel ve Transandantal Mantkta [Formale und Transzendentale Logik] tek

bencilii olumsuzlamaya koyulduunda;* bakasna bavurmann bir dnyann

oluturulmasnda vazgeilmez koul olduum* gstermek suretiyle bunu baar
dna inanr. Doktrinin ayrntlarna girmeksizin, balca hareket noktasn gs
termekle yetineceiz: Husserle gre, bilinte aa kt haliyle dnya monadlararasdr. Bilin yalnzca falanca somut ve ampirik grnme olarak deil, ama
birlik ve zenginliinin srekli bir koulu olarak bakasna mevcuttur. u masay
ya da u aac ya da u duvar parasn ister yalnzken ister bakalaryla beraber
ken dndmde, bakas, bizatihi dndm nesneye ait bir kurucu im
ler katman olarak her zaman oradadr; ksaca, onun nesneliinin gerek gven
cesi olarak oradadr. Ve bizim psikofizik benimiz dnyaya ada olduundan,
dnyann paras olduundan ve dnya ile birlikte fenomenolojik indirgemeye
maruz kaldndan, bakas bu benin bizatihi oluumundaki zorunluluk olarak
belirir. Eer dostum Pierrein -ya da genel olarak bakalarnn- varoluundan,
bu varolu ilke olarak benim deneyimim dnda olduundan ondan phe et
mek zorunda kalrsam, kendi somut varlmdan, u ya da bu eilimleri, u tr
alkanlklar olan, belli bir karaktere sahip ampirik retmen gerekliimden de
phe etmem gerekir. Benim benim iin ayrcalk yoktur: benim ampirik Egom
ile bakasnn ampirik Egosu dnya zerinde ayn anda belirirler; ve genel ba
kas imlii bu egolardan her ikisinin oluturulmas iin de zorunludur. Byle
ce her nesne, Kantta grld gibi, zneyle basit bir iliki araclyla olutu
rulmak yle dursun, benim somut deneyimim iinde okanlaml olarak belirir,
tanmlanmam bir bilinler okluuna atfta bulunan sistemlere kkensel olarak
sahipmi gibi verilir; bakas, dnlen nesnenin srekli bir ekilde atfta bu
lunduu ey olarak da, Pierrein ya da Pauln somut grnmeleri vesilesiyle de
benim tarafmdan, masann stnde, duvarn stnde kefedilir.
Elbette bu grler klasik doktrinlere kyasla bir gelimeyi gerekletirirler.
Ara-eyin, kullanlabilir-eyin [chose-ustensile] kefedildii andan itibaren bir
321

Jean-Paul Sartre

kendi-iin okluuna gnderme yapt yadsnamaz. Bu konuya ileride yeniden

dneceiz. Ayn ekilde, bakas nleminin deneyimden, ya da deneyim vesile
siyle gerekletirilen meksemeci bir akl yrtmeden gelemeyecei de kesindir:
tam tersine, deneyim, bakas kavramnn nda yorumlanr. Bu, bakas kavra
mnn a priori olduunu mu sylemektir? Bunu daha sonra belirlemeye alaca
z. Ne var ki bu yadsnamaz avantajlarna ramen Husserlin teorisi bize Kantmkinden belirgin bir ekilde farklym gibi grnmyor. nk gerekten de be
nim ampirik Egom bakasmmkinden daha kesin olmasa da, Husserl, bu Egodan
radikal bir ekilde ayr olan ve Kantm znesine fazlasyla benzeyen transandan
tal zneyi [sujet transcendantal] muhafaza etmitir. Oysa hi kimse iin phe ko
nusu olmayan ampirik Egolar paralelliini deil, transandantal zneler paralel
liini gstermek gerekirdi. nk gerekten de bakas, hibir zaman benim de
neyimim iinde rastlanan ampirik kiilik deildir: bakas, bu kiinin doal ola
rak gnderdii transandantal znedir. Bylece gerek sorun transandantal zne
ler arasnda, deneyimin tesindeki balant sorunudur. Eer karlk olarak, tran
sandantal znenin balangtan itibaren noemaya zg btnn olumas iin
baka znelere gnderme yapt sylenecek olursa, buna, transandantal znenin
pk imlemlere gnderir gibi baka znelere gnderme yapt yantn vermek ko
laydr. Bakas, burada, bu dnyann tesinde varolan gerek bir varlk gibi deil,
bir dnya oluturmaya imkn veren fazladan bir kategori gibidir. Ve hi phesiz
bakas kategorisi, imlemi iinde bile, dnyann te yanndaki bir zneye yap
lan bir gndermeyi ierir, ama bu gnderme ancak varsaymsal olabilir, salt bir
letirici bir kavram ierii deeri tar; dnyada ve dnya iin geerlidir, haklan
dnyayla snrldr ve bakas doas gerei dnyann dndadr. Zaten Husserl
kendini, bakasnn dnya-d varlnn ne anlama gelebileceini anlama imk
nndan bile yoksun klmtr, nk varl, gerekletirilmesi gereken ilemlerin
sonsuz bir dizisinin basit belirtisi olarak tanmlar. Varl bili araclyla daha iyi

lemeyiz. Oysa bilginin genel olarak varl ltn kabul etsek bile, bakas- :
nn varl kendi gereklii iinde bakasnn kendisi hakknda edindii bilgiyle
llr, yoksa benim onun hakknda edindiim bilgiyle deil. Ben araclyla eri
ilecek olan bakasdr, ama benim tandm olarak deil de kendini tanyan ola
rak, bu da imknszdr: nitekim byle bir tanma, benim bakas ile isellik duru
munda zdelememi varsayar. Dolaysyla burada bakas ile benim aramdaki il
kesel fark buluruz; bu fark bedenlerimizin dsallmdan gelmez, her ikimizin de
322

Varlk ve Hilik

sellik halinde varolmamz gibi basit bir olguya dayanr ve isellie ilikin geer
li bir bilgi ancak isellik halinde kurulabilir, bu da kendini tand haliyle, yani
olduu haliyle bakas hakknda her trl bilgiyi ilke olarak yasaklar. Bunu zaten
Husserl de anlamtr, nk somut deneyimimize grnd ekliyle bakaSin bir namevcudiyet olarak tanmlar. Ama .en azndan Husserlin felsefesinde, bir
namevcudiyetin tam bir grsne nasl sahip olunacaktr? Bakas bo ynelimle
rin nesnesidir, bakas ilke olarak kendini reddeder ve kaar: u halde kalan ye
gane gerek 'benim ynelimimin gerekliedir: bakas, benim deneyimim iinde
somut bir biimde belirdii lde, bakasna ynelik niyetime tekabl eden bo
noemadr; transandantal bir kavram olarak belirdii lde, deneyimimi birleti
ren ve oluturan bir ilemler btndr. Husserl, tekbencilik yanlsna bakas
nn varoluunun dnyann varoluu kadar kesin olduunu bildirerek cevap verir
ken benim psikofizik varoluumu da dnyann iinde anlar; ama tekbencilik yan
ls da baka bir ey ylemez: onun kadar kesindir, diyecektir, ama daha fazla de
il. Dnyann varoluu onun hakknda edindiim bilgiyle llr, diye de ekle
yecektir; bu, bakasnn varoluu iin baka trl olamaz.
Bir zamanlar, Husserlin transandantal Egosunun varoluunu reddetmekle
tekbencilikten kurtulabileceimi sanmtm2. O sralar bana yle geliyordu ki bi
lincimi znesinden boalttm iin artk bu bilinte bakas bakmndan ayrca
lkl klnm hibir ey kalmyordu. Ne var ki, transandantal bir zne varsaym

nn gereksiz ve zararl olduuna inanmaya devam etsem de, bu varsaymn terk

edilmesi bakasnn varoluu sorununu bir adm bile ilerletmez. Hatt ampirik
Ego dnda, bu Egonun bilincinden -yani znesiz bir transandantal alandanbakaca hibir ey olmasayd bile, yine de bakasna ynelik olumlamamn, dn

yann tesinde, benzer bir transandantal alann varln koyutlayp talep etmesi
gerekir; ve sonuta tekbencilikten kurtulmann yegane yolu, burada da yine,
transandantal bilincimin bizatihi kendi varl iinde ayn trden baka bilinle
rin dnya-d varoluundan etkilendiini kantlamak olur. Nitekim Husserl var

l bir dizi imlemeye indirgedii iin, benim varlm ile bakasnn varl ara
snda kurabildii yegane balant bilginin balantsdr; dolaysyla, Kant gibi,
Husserl de tekbencilikten kaamaz.
Eer, kronolojik ardkln kurallarn bir yana atarak, bir tr zamansal oli mayan diyalektiin kurallarna uyacak olursak, Hegelin Tinin Fenomenolojisinin
| 2 ) La
I

transcendence de lEgo [Egonun Akml], Recherces philosophiques d t , 193 7 .

323

Jean-Paul Sartre

ilk cildinde soruna getirdii zm, bize Husserlin nerdii zme kyasla
nemli bir gelime gerekletirir gibi grnecektir. Gerekten de, bakasnn or
taya kmas dnyann ve benim ampirik egomun oluumu iin mutlaka gerek
li olan ey deildir artk: bakasnn grnmesi, kendinin bilinci olarak benim
bilincimin bizatihi varoluu gerekli olandr. Nitekim Ben, kendinin bilinci ola
rak kendi kendisini kavrar. Benim benliim = benliim [moi = moi] ya da
ben-benim [je suis je] eitlii bizatihi bu olgunun ifadesidir. Her eyden nce
kendinin bu bilinci kendi kendisiyle salt zdeliktir; salt kendi iin varolutur.
Kendi kendinin kesinliine sahiptir, ama bu kesinlik hl gereklikten yoksun
dur. Nitekim bu kesinlik ancak kendi kendisinin grnd kendi iin varolu
u bu bilince bamsz bir nesne olarak grnd lde gerek olabilir. By
lece kendinin bilinci ilk nce bir zne ile bu znenin kendisi olan ve henz nesnelememi bir nesne arasndaki birletirici bir iliki gibidir. tkisi [impulsion],
her ynden kendi kendisinin bilincine varmak suretiyle kavramn gerekletir
mek olduundan, kendine nesnellik ve ak varolu vererek kendini dsal ola
rak geerli klmaya ynelir: sz konusu olan, Ben-benimi belirtikletirmek ve
gelimenin nihai aamasna ulamak zere kendi kendini nesne olarak retmek
tir doallkla ve bir baka balamda, bilincin oluunun, dnmnn ilk
motoru olan aamaya ve kendini kendinin daha baka bilinlerinde tanyan,
bu bilinlerle ve kendi kendisiyle zde olan kendinin genel bilinci olan aama
ya. Dolaym kuran bakasdr. Bakas benim kendimle birlikte ortaya kar,
nk kendinin bilinci, her trl Bakasnn dlanmasyla kendi kendisiyle z
detir. Bylece ilk olgu bilinlerin oulluudur ve bu oulluk ikili ve karlk
l bir dlama ilikisi formunda gerekleir, ite biraz nce talep ettiimiz isellik
araclyla olumsuzlama bayla kar karyayz. Bilincimi bakasnn bilincin
den ayran darya ait ve kendinde hibir hilik yoktur, jLm a bizatihi ben ol
mamdan trdr ki bakasn dlarm: bakas, kendi olarak beni dlayan, ben
olarak benim dladmdr. Bilinler kendi varlklarnn birbirleri zerine bin
mesi iinde dorudan doruya birbirleri zerinde tanrlar. Bu, ayn zamanda
da bakasnn bana grnme tarzn tanmlamamza imkn verir: bakas, ben
den bakas olandr, dolaysyla bir olumsuzluk vasfyla birlikte, zsel olmayan
nesne gibi verilir. Ama bu bakas ayn zamanda da bir kendi bilincidir. Yaamn
varlna gmlm, sradan bir nesne olarak bana belirdii ekliyle. Ve ben de
bakasna byle grnrm: somut, duyulur ve dolaysz varolu olarak. Hegel
324

Varlk ve Hilik

burada, benden (cogito tarafndan yakalanan ben) bakaya giden tekanlaml ili
kinin alannda deil, birinin bakas iinde kendini kavramas olarak tanmla
d karlkl iliki iinde yer alr. Nitekim her bir kii, ancak bakasna kar
kt lde mutlak olarak kendi iindir; bireylik hakkn bakasna kar ve
bakasnn karsnda olumlar. Bylece cogitonun kendisi de felsefe iin bir baw

lang noktas olamaz; gerekten de cogito ancak kendim iin bireylik olarak g
rnmemin sonucunda doabilir ve bu grnmeyi koullandran da bakasnn
kabul edilmesidir. Bakas sorununun cogitodan kalkarak gndeme gelmesi y
le dursun, tersine, benin kendini nesne olarak kavrad soyut an olarak cogito'yu
asl mmkn klan bakasnn varoluudur. Bylece Hegelin bakas iin varlk
[lgtre pour autre] diye adlandrd urak, kendinin bilincinin gelimesinde
zorunlu bir evredir; isellie giden yol bakasndan,geer. Ama bakas, bir ba
ka Ben, bir Benim iin nesne-Ben olduu lde, ve ayn zamanda, benim Benimi yanstt, yani onun iin nesne olduum lde beni ilgilendirir. Kendim
iin, ancak orada, bakasnn iinde nesne olmann bu zorunluluundan dolay,
varlmn tannm asna bakas araclyla erimek zorunda kalrm. Ama kendi
iin bilincimin kendi kendisiyle dolaylanmas bir baka bilinci gerektirse de, bi

lincimin kendi-iin-varl -v e dolaysyla da genel olarak varl- bakasna ba

mldr. Ben bakasna nasl grnyorsam yleyim. Ayrca, mademki bakas
bana grnd gibidir ve varlm da bakasna bamldr, benim kendime g
rnme tarzm da -yani kendime ilikin bilincimin gelime ura- bakasnn
bana grnme tarzna bamldr. Benim bakas tarafndan kabul edilmemin de
eri, bakasnn benim tarafmdan kabul edilmesinin deerine bamldr. Bu an
lamda, bakas beni bir bedene balanm ve yaam n iine batrlm olarak kav
rad lde, ben kendim de bir bakasndan ibaretim. Kendimi bakasna ka
bul ettirmek iin, kendi hayatm tehlikeye atmak zorundaym. Nitekim hayat
n tehlikeye atmak, kendini nesnel forma ya da belirlenmi herhangi bir varolu
a bal olmayan olarak ortaya koymaktr; hayata bal olmayan olarak ortaya
koymaktr-. Ama ayn zamanda bakasmm lmn izlerim. Bu demektir ki, ken
dimi yalnzca bakas olan bir bakasyla, yani balca zellii ancak bir bakas
iin varolmak olan baml bir bilin araclyla dolaymlamak isterim. Bu dolaymlama, bakasna kar mcadelede, duyulur varlm tehlikeye atmak suretiy
le kendimden soyutladm iin, hayatm tehlikeye atacam anm bizatihi iin

de gerekleir; bunun tersine bakas, hayat ve zgrl yeler ve bylece ken

325

Jean-Paul Sartre

dini nesnel forma bal olmayan olarak ortaya koyamadn gsterir. u halde
bakas genel olarak d eylere bal kalr; bana ve kendi kendisine zsel olma
yan gibi grnr. O Kledir, ben de Efendiyim; bakas iin z olan, benim.

Marx onca derinlemesine bir ekilde etkileyecek olan nl Efendi-Kle iliki

si byle ortaya kar. Bunun ayrntlarna girecek deiliz. Klenin Efendinin Ger
eklii olduuna iaret etmekle yetinelim; ama bu tekynl ve eitsiz tanma, ka
bul etme yetersizdir, nk Efendi iin kendi varlndan emin olmann gerek
lii zsel olmayan bilintir; dolaysyla gereklik olarak kendi iin varlktan emin
deildir. Bu geree ulamak iin efendinin, bakas karsnda yapt eyi ken
di karsnda da yapaca bir uran bulunmas ve orada klenin kendisi kar
snda yapt eyi teki karsnda yapmas gerekecektir3. Kendini daha baka
kendinin bilinlerinde tanyan ve hem onlarla hem de kendi kendisiyle zde
olan genel kendinin bilinci bu urakta ortaya kacaktr.
Bylece Hegelin buradaki dahiyane sezgisi beni kendi varlm da bakasna
baml klmaktr. Ben ancak bir bakas araclyla kendi iin olan bir kendi
iin varlm, der. u halde bakas benim yreime iler. Bakas, kendi ken
dimden phe etmeksizin phe konusu olamaz, nk kendinin bilinci yalnz
ca kendi yanksn (ve yanssn) bir bakasnda tand lde gerektir4. Ve
phe bile kendi iin varolan bir bilinci ierdiinden, bakasnn varoluu bu va
rolutan phe etme giriimimi koullandrr, tpk Descartesta, varoluumun
yntemsel pheyi koullandrmas gibi. Bylece, tekbencilik nihai olarak safd edilmi grnyor. Husserlden Hegele geerek muazzam bir ilerleme kaydet
tik: ncelikle, bakasn oluturan olumsuzlama dorudan, isel ve karlkldr;
sonra, bu olumsuzlama her bilinci varlnn en derin yerinde hedef alp sarsar;
sorun mahrem varlk dzeyinde, tmel ve transandantal jBen dzeyinde ortaya
konur; ben, kendi zsel varlm iinde bakasnn zsel varlna bamlym ve
benim kendim iin varlm ile bakas iin varlmn birbirine kar karlmak
zorunda olmas bir yana, bakas-iin-varlk benim kendim-iin varlmn zo
runlu bir koulu olarak grnr.
Bununla birlikte bu zm, ieriminin geniliine karn, Efendi ve Kle te
orisinde ayrntya ilikin olarak kaynap duran yaklamlarn zenginliine ve de
rinliine ramen bizi tatmin edebilecek midir?
3) Phenom enologe de lesprit, s. 1 4 8 , Edition Lasson.
4 ) P ropedeutik, s. 2 0 , Btn Eserlerinin birinci basks.

326

Varlk ve Hilik

Hegel elbette bilinlerin varl sorununu ortaya koymutur. Onun inceledi

i ey, kendi-iin-varlk ve bakas-iin-varlktr ve her bilinci bakasmm gerek
liini ieren olarak verir. Ama bu ontolojik sorunun her yerde bilgi terimleriyle

formlletirilmi olduu da bir o kadar kesindir. Bilinlerin mcadelesinin ana

zemberei, bunlarn her birinin, kendi varlndan emin oluunu hakikate d

ntrmek iin gsterdii abadr. Ve biz bu geree ancak, benim bilincim ba

kas iin nesne haline gelirken bir yandan da bakas benim bilincim iin nesne
haline geldii lde eriilebileceini biliyoruz. Hegel bylece, idealizmin sordu
u soruya -bakas benim iin nasl nesne olabilir?- idealizmin kendi alannda
kalarak cevap verir: nesnesi bakas olan bir Ben gerekte varsa, bunun nedeni
nesnesi Ben olan bir bakasnn olmasdr. Burada varln ls bir kez daha
bilgidir ve Hegel, sonuta bir nesne-varlka indirgenebilir olmayan bir bakas-iin-varln olabileceini bile dnemez. Bu yzden, btn o diyalektik ev
reler iinde yze kmaya alan kendinin tmel bilinci, Hegelin kendi itirafy
la dpedz ii bo bir forma yedirilebilir olur: Ben, benim. Kendinin bilinci
ne ilikin bu nerme her trl ierikten boalmtr diye yazar5. Bir baka yer
de de unlar: (bu) her trl dolaysz varoluun tesine gemekten ibaret olan
ve kendi kendisiyle zde bilincin dpedz olumsuz varlna ulaan mutlak so
yutlamann sreci(dir). Bu diyalektik atmann bizatihi sonucu, kendinin t
mel bilinci, bakalamlar iinde zenginlememitir: tersine, tmyle yoksunlamtr, Bir bakasmm beni ben-kendim olarak bildiini biliyorumdan baka bir
ey deildir. Hi phesiz mutlak idealizm iin varlk ve bilgi zde olduu iin
bu byledir. Ama bu dnm bizi nereye srkler?
Her eyden nce, dpedz tmel zdelik forml olan Ben-benimin Giri
blmmzde betimlemeye altmz somut bilinle hibir ortak yn yok
tur. O blmde, kendi(nin) bilincinin varln bilgi terimleriyle tanmlamann
mmkn olmadn gstermitik. Bilgi dnm ile balar, ama yans-yanstanm oyunu, rtk durumda bile olsa, bir zne-nesne kilisi deildir, kendi var
lnda hibir akn bilince bal olmad gibi varlk kipi tam da kendi kendisi

iin soru, olmaktr. Daha sonra, incelememizin kinci Ksmnn Birinci Blmnde, yansdan yanstana ilikinin hibir biimde bir zdelik ilikisi olmad
n ve Hegelin Benim benliim = benliim ya da Ben-benim" ine indirgenemediini gsterdik. Yans, kendini, yanstan olmamak klar; burada kendi varl
5) Propedeutik, s. 2 0 , Btn Eserlerinin birinci basks.

327

Jean-Paul Sartre

iinde kendini hileyen ve beyhude yere kendi olarak kendi kendinde erimeye
alan bir varlk sz konusudur. Bu betimlemenin kkensel bilin olgusunu an
lamaya imkn veren yegane betimleme olduu doruysa, Hegelin kendinin bi
lincinin edeeri olarak verdii Benin bu soyut ikileniini aklamay baarama
d sonucuna varlacaktr. Nihayet, zerine dnlmemi salt bilinci onu ka
rartan transandantal zne-Benden kurtarmay da baardk ve kiisel varoluun
temeli olan kendisiliin bir Egodan ya da Egonun kendi kendisine gnderiliin
den tmyle farkl olduunu gsterdik. Dolaysyla bilinci transandantal egoloji
terimleriyle tanmlamak sz konusu olamaz. Ksacas bilin soyut ve dorulanamaz bir zdelik ilikisi deil, somut ve kendine zg [sui generis] bir varlktr,
mat ve gereksiz bir Egonun mekn deil, kendiliktir, varl transandantal bir
dnmle ulalabilir trdendir ve bilincin bakasna baml olmayan bir g er
ei vardr, ama bilincin bizatihi v a rl bilgiden bamsz olduundan kendi ha
kikatinden nce varolur; bu alanda, naif realizm iin de olduu gibi, hakikati l

en varlktr, nk dnmsel bir grnn hakikati varla uygunluuyla l

lr: bilin bilinmi olmazdan nce orada idi. Dolaysyla bilin bakas kar
snda kendini olumluyorsa, bunun nedeni soyut bir gerein deil, kendi varl
nn kabul edilmesinin hak talebinde bulunmasdr. Nitekim efendi ile klenin
ateli ve tehlikeli mcadelesindeki yegane hedefinin Ben benim kadar yetersiz
ve soyut bir formln kabul edilmesinden ibaret olmas kolay kolay dnle
mez. Esasen bizatihi bu mcadelede de bir aldatmaca olsa gerektir, nk en so
nunda ulalan hedef kendinin tmel bilinci, kendiyle varolan kendinin gr
s olacaktr. Her yerde olduu gibi burada da Hegelin karsna birey olarak bi
reyin hak taleplerini temsil eden Kierkegaard karmak gerekir. Birey, birey ola
rak gereklemeyi, tmel bir yapnn nesnel aklamasn cjeil, somut varlnn
kabul edilmesini talep eder. phe yok ki, bakasndan ta|ep ettiim haklar ken
dinin tmelliini ortaya koyar; kiilerin saygdeerlii benim kiiliimin tmel

olarak kabuln gerektirir. Ama bu tmelin iinde kalba dklen ve onu dol
duran benim somut ve bireysel varlmdr, ben, oradaki bu varlk iin birtakm
haklar talep ederim, tikel burada, tmelin taycs ve temelidir; bu durumda t
mel eer bireyselin niyetiyle varolmazsa anlam tayamaz.
Varln bu ekilde bilgiye yedirilmesi, burada da yine pek ok hatalar ya da
imknszlklarla sonulanacaktr. Bunlar burada iki balk altnda zetleyecek,
yani Hegele iki ynl bir optimizm sulamas ynelteceiz.
328

Varlk ve Hilik

lk olarak, Hegel epistemolojik bir optimizmle hataya der gibi grnyor

bize. Nitekim ona yle grnyor ki, kendinin bilincinin hakikati ortaya kabi
lir, yani bilinler arasnda benim bakas ve bakasnn da benim tarafmdan ka
bul ad altnda nesnel bir uzlama gerekletirilebilir. Bu kabul ezamanl ve
karlkl olabilir: Ben, bakasnn beni kendi kendisi gibi bildiini biliyorum;
bu tanma hakikatte kendinin bilincinin tmelliini retir. Ne var ki bakas so
rununun doru dile getirilii tmele doru bu geii imknsz klar. Nitekim, ba
kas, beni benim kendime gndermek zorundaysa, en azndan diyalektik dn
m sonunda, benim onun iin ne olduum, onun benim iin ne olduu, benim
benim iin ne olduum ve onun onun iin ne olduu arasnda bir ortak nokta ol
mas gerekir. Elbette, balangta bu homojenlik mevcut deildir, Hegel de bunu
kabul eder: Efendi-Kle ilikisi karlkl deildir. Ama karlklln kurulabil
mesinin gerektiini ileri srer. nk gerekten de, daha batan nesnelik ile y a
am birbiriyle kartrr yle ustaca bir kartrmadr ki bu, sanki isteyerek ya

plm izlenimi verir. Bakas bana nesne gibi grnr der. Oysa ki nesne, baka
s iindeki Bendir. Ve bu nesnelii daha iyi tanmlamak istediinde, onda fark
l e saptar6: birinin kendinin bakas iindeki bu kavran udur: 1) Bu kav
ray kendiyle zdeliin soyut uradr. 2) Bununla birlikte her bir kii, ayn za
manda da bakasnda d nesne olarak, duyulur ve somut dolaysz varolu olarak
tezahr etme zelliine sahiptir. 3) Her bir kii, bakasna kart olarak kesinlik
le kendi iin ve bireyseldir... Kendi ile zdeliin soyut urann bakasnn bi
linmesi iinde verildii grlyor. Bu urak, btn yapnn iki baka urayla
birlikte verilir. Ama bir Sentez filozofunda tuhaf kaan ey odur ki, Hegel bu
enin yeni ve analize kar koyan bir form oluturacak tarzda birbiri zerinde
etkide bulunup bulunmadklarn sorma gerei duymamtr. Tinin Fenomenolojisnde, bakasnn ilk nce zsel olmayan (bu, yukarda anlan nc uran
anlamdr) ve yaamn varl iinde dibe batrlm bilin gibi belirdiini bildi
rerek bak asn kesinletirir. Ne var ki sz konusu olan, soyut urak ile yaam
arasnda dpedz bir birlikte-varolutur. u halde benim ya da bakasnn, teh
likeye maruz kaldmz bizatihi edim iinde yaamn ve bilincin analitik ayrl
n gerekletirmek iin, yaammz tehlikeye atmas, yeterlidir: Bakasnn her
bir bilin iin olduu ey neyse, bilincin kendisi de bakas iin odur; her bilin,
kendi kendisinde ve sras geldiinde, kendi faaliyetiyle ve bakasnn faaliyetiy
6) P ropedeutik, s. 18.
329

Jean-Paul Sartre

le, kendi iin varln o salt soyutlanm gerekletirir... Kendinin bilincinin salt
soyutlan olarak kendini sunmak, nesnel formunun salt olumsuzlanmas gibi
anlanmaktr, belirlenmi herhangi bir varolua bal-olmayan gibi amlanmaktr... yaama bal-olmayan gibi anlanmaktr7. Ve Hegel hi phesiz daha ile
ride, risk ve lm tehlikesinin deneyimiyle kendinin bilincinin, yaamn da on
da kendinin salt bilinci kadar zsel olduunu rendiini syleyecektir; ama bu
bambaka bir bak asndandr, ve ben yine de kendinin bilincinin salt hakika
tini, bakasnn y aam m da, bu bakasndan her zaman ayrabilirim. Kle bylece

efendinin kendinin bilincini kavrar, onun hakikati olur, bununla birlikte, grd
mz gibi bu hakikat henz hibir ekilde nesnesine uygun deildir.
Ama bu, bakasnn, prensipte, bana nesne olarak grndn sylemekle
ya da herhangi tikel bir varolua bal olarak yaamn iinde dibe daldrlm gi
bi grndn sylemekle ayn ey midir? Burada salt mantksal varsaymlarn
dzleminde kalacak olursak, her eyden nce bakasnn bir bilince pekl nes
ne formu altnda da verilmi olabileceini ve bu nesnenin, tam da yaayan bir
beden denen o olumsal nesneye bal olmakszn verilmi olabileceini fark ede
riz. Aslnda, deneyimimiz bize yalnzca bilinli ve yaayan bireyler sunar; ama
hak dzleminde kalndnda, bakasnn bir beden-nesne vesilesiyle ortaya k
mas nedeniyle deil de bakas olmas nedeniyle benim iin nesne olduuna ia
ret etmek gerekir; aksi takdirde, daha yukarda szn ettiimiz meknlatnc
yanlsamann iine yeniden yuvarlanrdk. Bylece bakas olarak bakasna z
sel olan ey, yaam deil nesneliktir. Esasen Hegel de bu mantksal saptamadan
yola kmt. Ancak, eer bir bilincin yaamla olan balants, orada, dibe dald
rlm bir halde her zaman kefedilmeye ak olarak duran kendinin bilincinin
soyut uran doa iinde bozmuyorsa, bu durum nesnellik iin de geerli mi
dir? Baka trl syleyecek olursak, bir bilincin, bilinmi olmaktan nce olduu
nu bildiimize gre, bilinmi bir bilin bizatihi bilinmi olmasndan tr t

myle deiime uramaz m? Nesne olarak belirmek bir bilin iin hl bilin ol
mak mdr? Bu soruya cevap vermek kolaydr: kendinin bilincinin varl yle
dir ki kendi varlnda varlnn sorusudur, bu da onun salt isellik olduu an
lamna gelir. Bilin, devaml bir biimde daha olacak olduu bir kendiye gnder
medir. Bilincin varln tanmlayan ey, ne deilse o olmak ve ne ise o olmamak
kipindeki varlk olm asdr. u halde bilincin varl her trl nesnelliin radikal
7) Tinin Fenom enolojisi, age.

330

Varlk ve Hilik

bir biimde dlanmasdr: ben, ben-kendim iin nesne olamayan kiiyim, varo
luu kendi iin bile nesne formu altnda tasarlamas mmkn olmayan kiiyim
(dnmsel ikiye ayrlma dzlemi dnda ama dnmn kendi-kendisi
iin nesne olamayan varln dram olduunu grdk). Bu durum, bir mesafe ol
maktan, entelektel bir nlemden veya bilgime dayatlm bir snrdan ileri gel
mez, nesnellik belirtik bir olumsuzlama talep ettii iin bu byledir: nesne, ken
dimi oldurmadm eydir, oysa ki ben kendimi oldurduum kiiyim. Ben her
yerdeyim, kendimden kurtulamam, kendimi arkamdan yakalarm; ve kendimi
nesne klmay deneyebilseydim bile, esasen ben olan bu nesnenin banndaki
ben ve o nesnenin bizatihi merkezinden daha ona bakacak olan zne olurdum.
Bu da zaten Hegelin, bakasmm varoluu kendim iin nesne olmam iin zorun
ludur derken sezdii eydir. Ne var ki, kendinin bilincinin Ben benimle dile
geldiini ne srerek, yani bu bilinci kendinin bilgisiyle zmleyerek bu ilk tes
pitlerden karlacak sonular skalyordu, nk bizatihi bilincin iine, baka
snn deitirmeksizin yalnzca ekip karmakla yetinecei saklg halinde bir
nesne gibi bir eyi buyur ediyordu. Ama eer nesne olmak kesinlikle ben-olmamaksa, bir bilin iin nesne olma olgusu bilinci kendi iin olduu eyde deil,

bakasna grnmesi iinde radikal bir biimde deiime uratr. Bakasnn bi

linci, benim yalnzca temaa edebileceim ve bundan tr de daha ben olacak
olan ey olmak yerine, salt veri olarak bana grnen eydir. Bana tmel zaman
iinde kendini ifa eden, yani bana kendine zg zamansallamasnn birlii
inde grnecek yerde uraklarn kkensel uzam iinde kendini veren eydir.
nk kendine zg zamansallamas iinde bana grnebilecek olan tek bilin,
benimkidir, ve benim bilincim de ancak her trl nesnellikten vazgeerek bana

grnebilir. Ksacas, kendi-iin, bakas tarafndan kendi-iin olarak bilinemez

dir. Bakas ad altnda kavradm nesne bana radikal bir biimde baka bir form
altnda grnr; bakas, bana grnd gibi kendi iin deildir, ben de kendi
me bakas iin olduum gibi grnmem; kendimi kendim iin benim bakas
in olduum gibi kavramakta ne kadar yetersizsem, bana grnen nesne-bakasndan kalkarak bakasmm kendi iin ne olduunu kavramakta da o kadar ye
tersiz kalrm. u halde, kendinin bilinci ad altnda, benim iin ve ben(im) bi
lincim ile bakasna ilikin bilgimi bir btnn paras olarak ieren tmel bir

kavram nasl getirilebilir? Ama dahas da var: Hegele gre bakas nesnedir ve
ben kendimi neshe olarak bakasnda kavrarm. Oysa b olumlamalardan biri
331

Jean-Paul Sartre

tekini yok eder: bakasndaki nesne olarak kendime grnebilmem iin baka
sn zne olarak kavramam, yani onu kendi isellii iinde yakalamam gerekir.
Ama bakas bana nesne olarak grnd lde benim onun iin nesneligim
de bana grnemez: hi phesiz nesne-bakasmm birtakm ynelimleri ve
edimleri araclyla benimle ilgili olduunu kavrarm, ama onun bizatihi nesne ol
masndan tr, ayna-bakas kararr ve artk hibir ey yanstmaz olur, nk
bu ynelimler ve bu edimler, Dnyann Zaman iinde yakalanan, saptanan, te
maa edilen dnyann eyleridir ve anlam da benim iin nesnedir. Bylece ben
yalnzca bakasnn edimlerinin ve ynelimlerinin atfta bulunduklar akn nite
lik olarak kendime grnebilirim; ama tam da bakasnn nesnelii benim onun
iin nesneliimi yok ettiinden, isel zne olarak kendimi bu ynelimlerin ve bu
edimlerin ilgili olduklar ey olarak kavrarm. Ve benin ben-kendim tarafndan
bu kavramm salt bilin terimleriyle anlamak gerekir, bilgi terimleriyle deil: ol
duumu, ben(in) ekstatik bilin formu altnda daha olacak olduumdan, baka
sn, beni iaret eden bir nesne olarak kavrarm. Bylece Hegelin iyimserlii bir
yenilgiyle sonulanr: nesne-bakas ile zne-ben arasnda hibir ortak nokta
yoktur, kendi(nin) bilinci ile bakasnn bilinci arasnda da olmad gibi. Baka
s benim iin ilk nce nesneyse kendimi bakasnda bilemem ve bakasn da ger
ek varl, yani znelii iinde kavrayamam. Bilinlerin ilikisinden hibir t
mel bilgi devirilemez. Buna bilinlerin ontolojik ayrl adn vereceiz.
Ama Hegelde daha temelli bir baka optimizm formu vardr. Bunu da ontolo
jik optimizm diye adlandrmak uygun olur. Nitekim Hegele gre hakikat, Bt
nn hakikatidir. Ve Hegel bakas sorununu ele almak iin hakikatin, yani Bt
nn bak asna yerleir. Bylece Hegelci monizm, bilinlerin ilikisini dn
dnde hibir tikel bilinte yerlemez. Btn, gerekletirilecek ey olmakla bir
likte, hakiki olan her eyin hakikati olarak esasen oradadl ayn ekilde, Hegel,
her bilin kendi-kendisiyle zde olduundan her bilincin bakasndan baka ol
duunu sylerken btnn iine yerleir, bilinlerin dndadr ve onlar Mutla
n bak asndan dnr. nk bilinler btnn uraklar, kendiliklerin
den unselbststndg* olan uraklardr ve btn bilinlerin arasndaki dolaylayandr. Epistemolojik iyimserlie paralel bir optimizm buradan kaynaklanr: b
tnle doru oulluun tesine geilebilir ve geilmek zorundadr. Ama Hegel
bu teye geme ediminin hakikiliini olumlayabiliyorsa, bunun nedeni, onu da
* Birbirine baml, - n

332

Varlk ve Hilik

ha balangta kendine vermi olmasdr. Aslnda kendi kendisinin bilincini unu

tur, Btn, Hegeldir ve bu dorultuda bilinler sorununu bu kadar kolay zme
sinin nedeni, Hegel asndan bu konuda asla gerek bir sorun bulunmamasdr.
Nitekim, kendi bilincinin bakasnn bilinciyle ilikileri sorusunu kendine sor
maz, ama kendi bilincini hesaba katmakszn dpedz ve yalnzca baka bilinle
rin kendi aralarndaki mnasebeti, yani, esasen birtakm nesneler olarak kabul et
tii ve doas tam da tikel bir nesne tr (nesne-zne) olmak olan bilinlerin m
nasebetini inceler; ve Hegelin yerletii btncl bak asndan, bu bilinlerden
herhangi biri tikel bir ayrcalkla bakalarndan ayrlm olmann tesindedir,
hepsi de kendi aralarnda kesinlikle edeerdir. Ne var ki Hegel kendini unutsa
bile biz Hegeli unutamayz. Bu demektir ki yeniden cogitoya gnderiliyoruz. Ger
ekten de, gstermi olduumuz zere, bilincimin varl kesinlikle bilgiye indir
genebilir deilse, o zaman hem kendi varlm hem de bakalarnn varlm e
deer olarak grebileceim karlkl ve tmel bir ilikiye doru varlma akmlaamam: tersine, kendi varlm iine yerlemem ve bakas sorununu kendi var
lmdan kalkarak ortaya koymam gerekir. Ksacas tek gvenilir hareket noktas
cogitonun iselligidir. Bununla anlamamz gereken udur: herkes, kendi kendisi

nin iselliinden kalkarak bakasnn varln bu iselliin bizatihi varln ko

ullandran bir akmlk gibi bulabilmek zorundadr, bu da ister istemez bilinler
okluunun ilke olarak alamaz olmasn gerektirir, nk hi phe yok ki ken
dimi bir Btne doru akmlatrabilirim, ama kendimi ve bakasn temaa etmek
zere bu Btnde yerleemem. u halde mantksal ya da epistemolojik hibir op
timizm bilinler oulluunun ortaya kard skandali sona erdiremez. Hegel
buna inandysa, bunun nedeni, kendi(nin) bilinci olan bu zel varlk boyutununun doasn hibir zaman kavramam olmasdr. Bir ontolojinin kendine vere
bilecei dev, bu skandali betimlemek ve onu varln bizatihi doas iinde kur
maktr: ama onu amakta yetersizdir. Tekbenciliin rtlmesi ve bakasnn va
roluunun bizim iin besbelli ve kesin olduunun gsterilmesi mmkndr
bunu biraz sonra daha iyi anlayacaz. Ama bakasnn varoluunu cogitonun zo
runlu kesinliine -yani benim kendi varoluuma- katm olsak bile, bundan t
r monadlararas herhangi bir btnle doru bakasnn tesine gemi ol
mazdk. Bilinlerin dalmas ve mcadelesi ne ise o olarak kalacaktr: sadece
bunlarn temelini ve gerek alann kefetmi olacaz.
Bu uzun eletiri bize ne kazandrd? Sadece unu: eer tekbencilik rtle333

bilmek zorundaysa, benim bakasyla mnasebetim ncelikle ve temelde varlk

tan varla bir ilikidir, yoksa bilgiden bilgiye bir iliki deil. Nitekim bu zel
dzlemde varl bilgiyle len Husserlin de, bilgi ile varl zdeletiren He- ,
gelin de yenilgiye uradklarn grdk. Ama ayn ekilde, bak as mutlak
idealizmin koyutuyla karartlm olmakla birlikte Hegelin tartmay gerek d
zeyine yerletirebildiini de kabul ettik. Heidegger, Sein und Zeit'ta [Varlk ve Za
man] seleflerinin tefekkrnden dersler kartm ve u iki zorunluluu derinle
mesine bir ekilde benimsemi grnr: 1) insan-gereklikleri ilikisinin bir
varlk ilikisi olmas gerekir; 2) bu ilikinin insan-gerekliklerini, zsel varlk
larnda, birbirlerine baml klmas gerekir. Heideggerin teorisi en azndan bu
iki gereklilie cevap verir. Ortaya gelen soruya, Gordion dmlerini zmeye
alacana dm kesmeye ynelik kat ve biraz barbar tarzyla dpedz bir
tanmla cevap verir. nsan-gerekliini vasflandran dnya-iindeki-varlkta

-esasen soyutlamaya gitmedike ayrlamaz olan- birok uraklar kefetmitir.

Bu uraklar dnya, iinde olmak ve varlktr. Dnyay, insan-gerekliinin, olduu eyi kendine duyurmasn salayan olarak betimlemitir; iinde-olmay Befindlichkeit* ve Verstand** olarak tanmlamtr; geriye, varlkm , ya
ni insan-gerekliinin dnya-iindeki-varlm kazand kipten sz etmek kalr.
Heidegger bize bunun Mit-Sein olduunu syler; yani ... ile-varlk, birliktevarlk. Bylece insan-gerekliinin varlk zellii, varln bakalar ile olmas
dr. Sz konusu olan bir rastlant deildir; ben, bir olumsallk beni daha sonra
bakasyla karlatrsn diye nce olmu deilim: burada varlmn zsel bir ya
ps sz konusudur. Ama bu yap Hegelde olduu gibi, dardan ve Btncl
bir bak asndan kurulmaz: Heidegger elbette bilincin kendi kendisi tarafn
dan kefedilmesinin Descartes anlamyla cogitodan yola kmaz; kendisine a
lan ve kavramlar araclyla yaplarn sabitletirmeye a|.t insan-gereklii
kendi kendisinin insan-gerekliidir. Dasein ist je meines^*** diye yazar. Benimkendime ilikin preontolojik kavraym belirtikletirerek varlmn zsel bir
zellii olarak bakas-ile-varl kavrarm. Ksacas, bakasyla olan akn iliki
yi benim kendi varlmn kurucusu olarak kefederim, tpk dnya-iindekivarlm benim insan-gerekliimi ltn kefettiim gibi. Bu andan itibaren
* (Alm.) Bulunmak, bir yerde bulunmak, - n
** (Alm.) Anlamak, anlama yetisi, -n
*** Dasein her zaman benim ki diyendir. Bu cmleyle ifade edilen ey Heideggerin Daseinmn
dnyayla bir sahiplenme ilikisi kuruu, her benimki dedii anda varoluudur, - n

Varlk ve Hilik

bakas sorunu yanl bir sorundan baka bir ey deildir: bakas, nce dnya
, zerinde rastladm -v e onunla rastlamazdan nce de varolduuma gre be-

ji nlm kendi varoluum iin kanlmaz olamayacak- falanca tikel varolu deildir

t artk, varlmn oluumuna katkda bulunan merkez-d sonutur. Beni kendi

l dma, hem benden kurtulan hem de beni tanmlayan yaplara doru frlatan

I olarak varlmn incelenmesidir, bakasn, kkensel olarak bana ak eden de

! bu incelemedir. Ayrca, bakasyla balant trnn deitiine de iaret edelim:
realizmle, idealizmle, Husserl ve Hegelle birlikte, bilinleraras iliki tr iinvarlk t: bakas, benim iin olarak ya da benim onun iin oluum olarak bana

grnyor, hatt beni oluturuyordu; sorun, birbirleri karsnda yer alan, dn

yann iinde birbirlerine grnen ve aralarnda atan bilinlerin karlkl ola

rak tamnmasyd. Birlikte-varlk"m bambaka bir anlam vardr: ile, birlikte, be

nimkinden baka bir insan-gerekliinin dnyann rtasnda grnmesinin so
nucu olan bir karlkl tanma ve mcadele mnasebetini gstermez. Daha ok
bu dnyann kefedilmesi iin bir tr ontolojik dayanmay ifade eder. Bakas,
'"kullanlabilir olanlar arasndaki tikel bir nesne tipi olarak dnyann ortasnda
beliren ontik bir gereklik gibi kkensel bir ekilde bana bal deildir: yle ol
sayd esasen dalm olurdu ve onu bana balayacak mnasebet de hibir za
man karlkllk kazanamazd. Bakas, nesne deildir. Benimle olan balants
inde insan-gereklii olarak kalr, beni kendi varlm iinde belirledii varlk,
onun dnya-iindeki-varlk olarak kavranan salt varldr -ve iindeki sz
cnn insum anlamnda deil, ama colo, habito* anlamnda anlalmas
gerektiini biliyoruz; dnya-iinde-olmak, dnyaya musallat olmaktr, onun
inde kslp kalmak deil- bakas, beni dnya-iindeki-varlkmda belirler.
; likimiz cepheden bir kartlk deildir, daha ok, cenahlar zerinden bir karlkl-bamllktr: bir dnyay insan-gerekliim uruna yararlandm kullanlabi
lir aralar bileimi olarak var kldm lde, ayn dnyay kendi gereklii u
runa aralar bileimi olarak var klan bir varlk tarafndan kendi varlm iinde
belirlenirim. Zten bu birlikte-varl da varlmn edilgin bir biimde kabul et
tii salt bir yanyanalk gibi anlamamak gerekir. Varlk, Heideggere gre, kendi
kendisinin imknlar olmaktr, kendini oldurmaktr. u halde kendimi oldur
* insum basite bir pozisyonu bildirir ve bir eyin iinde olma anlamnda kullanlr; co
lo ve habito kelimeleri ise daha dinamik bir anlam ierir, iinde ikamet etme, orada
bulunma durumunu ifade eder, -n

335

Jean-Paul Sartre

mam bir varlk kipidir. Ve bu o kadar dorudur ki, kendi varlm otantik bir
ekilde ya da inotantik bir biimde zgrce gerekletirdiim lde bakas iin
varlmdan sorumlu olurum. Olanca zgrlm iinde ve kkensel bir seim
araclyla birlikte-varlm, rnein, birisi biiminde gerekletiririm. Bu du
rumda birlikte-varlm benim iin nasl varolabilir diye sorulacak olursa, ve
rilecek cevap, olduum eyi dnya araclyla kendime duyururum olmaldr.
zellikle de, inotantiklik kipinde, birisi kipindeyken, dnya, herkese ait olan
ve ben herkes olduum lde bana da ait olan kullanlabilir aralar ve kulla
nlabilir ara bileimleri vehesi altnda (hazr giysiler, toplu tamaclk, parklar,
baheler, kamu alanlar, herhangi biri gelip snabilsin diye yaplm smaklar,
vb) yapay imknlarmn kiisiz yansmas olarak bana gnderir. Bylece, beni bir
Worumwillen* olarak gsteren iaretleyici aralar bileimi araclyla kendimi
herhangi biri gibi kendime duyururum ve inotantiklik -k i bu, otantiklie dn

m gerekletirmediim srece benim sradan halimdir- birlikte-varlm,

biricik bir kiiliin ayn ekilde biricik olan baka kiiliklerle ilikisi olarak de
il, yeri en doldurulmaz varlklarn karlkl balants olarak da deil, ama
ilikinin terimlerinin tam bir deitirilebilirlii olarak bana ak eder. Terimlerin
belirlenii yine eksik kalyor, ben bakasnn kart deilim, nk ben kendim
deilim: belirsiz adln (on), herhangi birinin sosyal birlii sz konusudur bura
da. Sorunu bireysel znelerin iletiimsizlii dzleminde ortaya koymak, bir $ 0xepov JtpoTepov** [husteron proteron]a teebbs etmek, nceyle sonray kar
trmak olur; dnyay tepe st yerletirmek olur: otantik olmak ve bireylik ka
zanlr: ben ancak, bilincin arsnn etkisi altnda (Ruf des Gewissens), gzpekkararllkla (Entschlossenheit), tpk en zgn imknma doru koarcasna lme
doru atlrsam otantik olurum. Bu anda, kendi-kendimi otantiklik iinde kefe
der ve bakalarn da kendimle birlikte otantik olana doru ykseltirim.
Heideggerci yaklam en iyi biimde sembolize edecek ampirik imge, mca
dele imgesi deil takm imgesidir. Bakasnn benim bilincimle kkensel mna
sebeti sen ve ben deil bildir, ve Heideggerin birlikte-varl, bir bireyin baka
bir birey karsndaki ak ve seik konumu deildir, bilgi deildir, kendi tak
myla birlikteliin derinlerde duyumsanan ortak varoluudur; bu ortak varoluu
kreklerin tartm ya da dmencinin dzenli hareketleri krekilere duyumsatr,
* (Alm.) Bir ey uruna olan, - n
** ncelik sonralk karmaas, nceyle sonray kartrmak. Zamanla ilgili bir mantk hatas, - n

336

Varlk ve Hilik

geilmesi gereken rakip kayk ya da tekne, btn bir dnya (seyirciler, perfor
mans, vb.) ufukta ekillenen ortak ama olarak tezahr eder. Bu birlikte-varolufun ortak fonu zerindedir ki, lmek-iin-varlmm birdenbire aa kmas
beni aniden mutlak bir ortak yalnzlk iinden kesip ayracak ve ayn anda ba
kalarn da bu yalnzla kadar ykseltecektir.
Bu kez, istediimiz ey bize gerekten 'He verildi: bakasnn varln kendi
varlnda gerektiren bir varlk. Ama yine de, kendimizi tatmin olmu sayama
yz. Her eyden nce, Heideggerin teorisi* bulunmas gereken zmn kendi
sinden ok, bize zmn iaretini sunar. Birlikte-varlm iin-varla bu bi
imde ikame edilmesini koulsuz kabul edecek bile olsak, byle bir ikane ile
mi bizim iin temeli olmayan sradan bir olumlama olarak kalacaktr. Hi p
hesiz varlmzn bir kartlk ilikisinden ok bilinlerin bir tr birlikte-varoluunu aa karrm gibi grnen baz ampirik durumlaryla -zellikle de Al
manlarn evrilmesi mmkn olmayan Stimmurg* terimiyle adlandrdklar ey
le- karlayoruz. Ama ite zellikle de bu birlikte-varoluun aklanmas gere
kir. Birlikte-varolu neden varlmzn yegane temeli haline gelir, neden baka
laryla olan mnasebetimizin temel trdr, Heidegger neden birlikte-varlm
bu ampirik ve ontik tesbitinden kalkp benim dnya-iinde-varlmm ontolo
jik yaps olarak birlikte-varolu konumuna gemeye hakk olduunu sanmtr?
Ve bu birlikte-varolu [coexistence] ne tr bir varla sahiptir? Bakasn bir ba
kas klan ve onu zsel-olmayan olarak oluturan olumsuzlama hangi lde ko

runmutur? Bu yadsma tmyle ortadan kaldrldnda, bir monizm iine yu

varlanmayacak myz? Ve eer onu bakasyla mnasebetin zsel yaps olarak
muhafaza etmek zorundaysak, bakas-iin-varlm iinde sahip olmu olduu
kartlk vasfn kaybetmesi ve birlikte-varlm bizatihi yaps olan o dayan

mac balant zelliini kazanmas iin onu ne trden deimelere maruz brak
mak gerekir? Ve buradan kalkp, penceremden yolda yryen birini grdm
de olduu gibi, bakasnn dnya zerindeki varlnn somut deneyimine nasl
geebiliriz? zgrlmn atlmyla, benzersiz imknlarmn seimiyle kendi
mi insani olann farkszlatrlm fonundan kesip ayrarak tasarlamak elbette e
kicidir ve belki de bu tasarm nemli bir doruluk pay ierir. Ama, en azn
dan bu biimiyle muazzam itirazlara yol aar.
Her eyden nce, ontolojik bak as, burada Kant znenin soyut bak
* Halet-i ruhiye, ruh durumu, - n

337

Jean-Paul Sartre

asyla buluur. nsan-gereklii -b u benim insan-gerekliim bile olsa- ontolojk yap araclyla birlikte-olandr" demek, bu insan gereklii doas gerei,!
yani zsel ve tmel olarak birlikte-olandr demektir. Bu olumlama kantlanm

bile olsayd, hibir somut birlikte-varl aklamaya imkn vermezdi; baka S

trl sylersek, benim dnya-iindeki-varlmm yaps olarak grnen onto- i

lojik birlikte-varolu, rnein, Pierre ile olan dostluumda ya da Anny ile o lu -:

turduum kilide ortaya kan birlikte-varolu gibi ontik bir birlikte-varla,
ile-varla hibir biimde temel oluturamaz. Nitekim, Pierre-ile-varlkm ya
da Anny-ile-varlkm benim somut-varlmm kurucu bir yaps olduunu gs
termek gerekirdi. Ama bu, Heideggerin yerletii bak asndan imknszdr.
Gerekten de, ontolojik dzlemde alndnda, ile ilikisi iindeki bakas, alter-egosu olduu ve dorudan doruya gz nnde bulundurulan insan-gerekliinden daha somut biimde belirlenemez: o bakas, hibir biimde Pierre ya
da Anny haline gelmeye muktedir olmayan soyut bir terimdir ve bundan tr
de unselbstandigtir. Bylece Mitseinm ilikisi, bakasnn tannmasna ilikin
psikolojik ve somut sorunun zmnde bize hibir biimde yardmc olamaz.
Birbiriyle iletiimsiz iki dzlem ve ayr zmler gerektiren iki sorun vardr. De
necektir ki, bu genelde Heideggerin ontolojik dzlemden ontik dzleme, genel
olarak dnyada olmaktan, dnya-iindeki-varlktan o tikel arala olan iliki
me gemekte duyumsad gln grntlerinden biridir. Yani lmm en

zsel imknm klan lmek-iin-varlmdan dardaki u ya da bu varolanla :

karlamak suretiyle maruz kalacam o ontik lme gemekte duyumsad;

gln grntlerinden biridir. Ama bu glk, gerektiinde btn teki du

rumlar iinde gizlenmi olabilir, nk, rnein, insan-gerekliini ilgilendiren ;

bir lm tehdidinin gizlenmekte olduu bir dnyann varolmasn mmkn k- !

lan da bu insan-gerekliidir; dahas, eer dnya varsa, bjmun nedeni, onun bir

yarann lmcl olduunun sylendii anlamda lml olmasdr. Ne var ki '

bir dzlemden tekine geiin imknszl tam tersine bakas sorunu vesilesiy- !
le patlak verir. nk gerekten de insan-gereklii dnya-iindeki-varlmn
ekstatik belirii iinde bir dnyann varolmasn mmkn klsa da, yine de birlikte-varlndan bir baka insan-gereklii belirmesine sebep olduu sylene
mez. Varlk elbette benim araclmla vardr (es gibt). Bu yzden, bir baka in
san-gereklii de benim araclmla vardr [il y a] m diyeceiz? Eer bunun
la sylenmek istenen, benim benim iin bir baka insan-gerekliinin (var) oldu338

Varlk ve Hilik

flu varlk olmamsa, bu dpedz mlmu ilmdr. Yok eer benim, kendisi ara: alyla genel olarak bakalarnn (var) olduu varlk olduum sylenmek isteni yorsa, yeniden tekbenciliin iine yuvarlanrz. Nitekim kendisi ile olduum
l bu insan-gerekliinin kendisi de dnya-iindeki-benim-iledir, bir dnyann

! zgr temelidir (bunun benimki olmas nasl olabilir? nsan, gerekliklerinin

w

'

: zerinde olduklar dnyalarn zdelii birlikte-varlktan karsanamaz), bu

nsan-gereklii kendi kendisinin imknlardr. Dolaysyla bu insan-gereklii,
varln vardr formunda varoldurmam beklemeksizin kendi iindir. Bylece
bir dnyay lml olarak kurabilirim, ama*kendi kendisinin imknlar olan
somut varlk olarak bir insan-gereklii kuramam. Benim varlmdan hareket
le kavranan, birlikte-varlm ancak benim varlm iinde temellenen salt bir gerekirlik olarak dnlebilir ve bakasnn varoluunun en kk kantn, be
nimle bakas arasnda en kk kpry bile oluturmaz.
Dahas, benimle soyut bir bakas arasndaki bu ontolojik iliki genel olarak
benim bakasyla olan mnasebetimi tanmladndan tr, benimle Pierre ara
snda tikel ve ontik bir ilikiyi kolaylatrmak yle dursun, deneyimim iinde
verili tekil bir bakas ile varlm arasndaki her trl somut balanty radikal
bir tarzda imknsz klar. Gerekten de, bakasyla ilikim a priori ise, bakasy
la her trl iliki imknn tketir. Ampirik ve olumsal ilikiler, bu a priori ili
kinin zellikleri ya da tikel durumlar olamazlar; bir yasann zgllkleri ancak
iki koulda vardr: sz konusu yasa ya ampirik ve tekil olgulardan tmevarm
yoluyla kartlmtr (ve buradaki durum bu deildir), ya da, yasa aprioridir ve
Kant kavramlar gibi deneyi birletirir. Ama, tam da bu durumda, erimi ancak
deneyin snrlar iindedir: eylerin iinde benim oraya koyduklarmdan baka
sn bulamam. Oysa, iki somut dnya-iindeki-varlm mnasebete sokulmas
benim deneyimime ait olamaz; u halde byle bir aba birlikte-varln alannn

dndadr. Ama yasa tam da kendi zgn alann kurduu iin, kendisi tarafn
dan kurulmu olmayan her trl gerek olguyu a priori olarak dlar. Duyarl
mn a priori formu olarak bir zamann varoluu, beni, bir varln vasflarn ta
yacak numenal bir zamanla her trl balantdan a priori olarak dlar. Nite
kim ontolojik ve bunun sonucunda a priori bir birlikte-varlm varoluu, mut
lak bir akn halinde kendi-iin beliren somut bir insan-gerekliiyle ontik her
trl balanty imknsz klar. Varlmn yaps olarak tasarlanan birlikte-varlk, beni, en az tekbenciliin kantlarndaki kesinlikle yaltr. nk Heidegger339

Jean-Paul Sartre

ci ak m lk , kendini aldatmaya ilikin bir kavramdr: elbette idealizmin tesine

gemeyi hedefler ve idealizm kendi kendisinde duraan halde ve kendi imgele
rini temaa eden bir znellik sunduu lde de bunu baarr. Ne var ki byle
ce tesine geilen idealizm, idealizmin bozulmu bir formundan, bir tr ampirik-eletirelci psikolojizmden baka bir ey- deildir. Heideggerci insan-gerekli
i hi phesiz kendi dnda varolur. Ama bu kendi dndaki varolu, Heideggerin doktrininde, tam da kendinin tanmdr. Bu, varoluun gerek anlam
da yabanclama olduu, bir bakasnda varolma olduu Platoncu ekstaza da,
Malebranchem Tanrda bulduu vizyona da, bizim ekstaza ve i olumsuzlamaya ilikin kendi anlaymza da benzemez. Heidegger, idealizmden kurtulamaz:
deneyimimizin a priori koullarna ilikin Kant dnm bizi ne kadar yaltr
sa, varlnn a priori yaps olarak kendi dna doru ka da onu o kadar ke
sin bir biimde tecrit eder; nitekim, kendi dna doru bu kan ulalamaz so
nunda insan-gerekliinin bulduu ey, yine kendidir: kendi dna doru ka
kendiye doru katr ve dnya kendiden kendiye olan salt mesafe olarak beli
rir. Bunun sonucu olarak, Sein und Zeitta [Varlk ve Zaman] her trl idealizmin
ve her trl realizmin ayn anda' tesine gemeyi aramak beyhude olur. Ve ide
alizmin genelde bize benzeyen, bize benzedikleri lde deneyimimizden kur
tulan ve bizatihi kurulular iinde bizim a priorimizden kaynaklanmayan somut
varlklarn varoluunu temellendirmek sz konusu olduunda karlat g
lkler, Heideggerin insan-gerekliini yalnzlndan karma giriiminin kar
sna bir kez daha dikilirler. Heideggerin bu glklerden kurtulurmu gibi g
rnmesinin nedeni, kendinin-dmday kimi zaman kendinin-dmda-kendiye-doru gibi, kimi zaman da kendinin-dnda-bakasmda gibi almasdr. Ne
var ki, akl yrtmelerinin iine kurnazca sokuverdii Ijendinin-dndayla il
gili ikinci kabul birincisiyle kesinlikle badatnlamaz: msan-gereklii, kendi
ekstazlannn barnda bile tek bamadr. nk bakasnn varoluu olumsal ve
indirgenemez bir olgunun yapsna sahiptir ve bu da Heideggerin doktrini
nin eletirel incelenmesinden devireceimiz yeni kazantr. Bakas oluturul
maz, onunla k arla lr [rencontre]. Ve bununla birlikte bu olgu bize zorunlu
luk asndan grnmek zorunda olsa da, deneyimimizin imkn koullarna ait
zorunlulukla, ya da dilerseniz ontolojik zorunlulukla grnmez: bakasnn va
roluunun zorunluluu, eer byle bir zorunluluk varsa, bir olumsal zorunlu
luk olmak zorundadr, yani cogitonun kendini dayatt olgusal zorunlulukla bi
340

Varlk ve Hilik

zatihi ayn trden olmak zorundadr. Bakas bize verilebilecekse, bu onun olgu
sallk vasfn karlamaya brakan, ama yine de cogitonun tad zorunluluktan,
yani phe gtrmezlikten pay alan dorudan bir yakalamayla olur, tpk cogito
n un kendisinin de tm olgusalln benim kendi dnceme brakmas gibi.

Bu uzun doktrin serimlemesi, bakasnn varoluuna ilikin bir teorinin ge

erlilii iin gerekli ve yeterli koullan kesinletirmemize imkn verdii takdir
de yararsz olmayacaktr.

*
*

1)

Bylesi bir teori, bakasnn varoluuna ilikin yeni bir kant, tekbencili

kar tekilerden daha iyi bir gereke getirmemelidir. Nitekim eer tekbencilik
dlanmak zorundaysa, bu ancak tekbencilik imknsz olduu iin, ya da diler
seniz hi kimse gerekten tekbenci olmad iin olabilir. Bakasnn varoluu,
her zaman phe iinde vazgeilebilir trden olacaktr, meer ki bakasndan
yalnzca szlerde ve soyut olarak phe edilmesin, tpk yle bir eyi dnmem
mmkn olmad halde kendi .varoluumdan phe ediyorum diye yazabil
mem gibi. Ksacas bakasnn varoluu bir ihtimal olmamak zorundadr. Gerek
ten de ihtimal ancak deneyimimiz iinde ortaya kan, ya da yeni etkileri dene
yimimiz iinde grnebilen nesneleri ilgilendirebilir. htimal ancak bir dorula
ma ya da bir geersizletirme her an iin mmknse vardr. Eer bakas, ilke
olarak ve kendi kendi-iininde benim deneyimim dndaysa, bir baka kendi
olarak varolu ihtimali hibir zaman dorulanamayacak ya da geersizletirilemeyecektir, bu ihtimal ne artabilir, ne eksilebilir, ne de hatt llebilir: dolay
syla ihtimal olmann varln bile kaybeder ve sanki sadece bir romancnn sa
ns haline gelir. Bunun gibi, A. Lalande da, Mars gezegeni stnde canl varlk
larn mevcudiyetine ilikin bir varsaymn tmyle tahmine dayanacan ve bu
varsaym dorulayan ya da onu geersizletiren olgular gstermeye imkn ve
ren aralara ya da bilimsel teorilere sahip olmadmz srece', doru ya da yan
l saylma ansmn hibir ekilde bulunmadn gstermitir9. Ama bakas
nn yaps ilke olarak yledir ki, hibir yeni deney hibir zaman tasarlanm ola
maz, hibir yeni teori onun varoluuna ilikin varsaym dorulayamaz ya da geersizletiremez, hibir ara beni bu varsaym olumlamaya ya da dlamaya y
neltecek yeni olgular ortaya koyamaz. u halde bakas dolaysz bir ekilde ben
9) Le theories de linduction et de Vexperimentation [Tmevarm ve Deney Teorileri].

341

Jean-Paul Sartre

de mevcut deilse ve varoluu benimki kadar kesin deilse, bakasna ilikin her
trl tahmin de tmyle anlamdan yoksundur. Ama ben bakasnn varoluu
zerinde tahmin yrtmem ki: bu varoluu olumlarm. u halde bakasnn va
roluuna ilikin bir teori sadece beni kendi varlmda sorgulamak, o olumlama
nn anlamn aydnlatmak ve kesinletirmek ve asl (bir kant icat etmek yle
dursun) bu kesinliin bizatihi temelini aka belirtikletirmek zorundadr. Ba
ka trl sylersek, Descartes kendi varoluunu kantlam deildir. nk ger
ekten de varolduumu her zaman bilmekteydim, cogitoyu hayata geirmeyi hi
bir zaman brakmamtm. Ayn ekilde, tekbencilie direnilerim -k i bunlar, cogitodan phe ettirecek bir giriimin yol aabilecei direniler kadar canldrlarbenim bakasnn varolduunu her zaman bildiimi, rtk olsa da bakasnn
varoluuna ilikin tam bir anlaya her zaman sahip olduumu, bu preontolojik anlayn da bakasnn doas ile benim varlm arasndaki varlk mnase
beti hakknda ierdii anlamann bunun dnda bavurulabilecek btn teori
lerden daha emin ve daha derin olduunu kantlar. Eer bakasnn varoluu na
file bir san, bir tahmin, salt bir roman deilse, bunun nedeni onu ilgilendiren
ve cotovari bir eyin olmasdr. Yaplarn belirtikletirerek,'erimini ve haklar
n belirleyerek gn na karlmas gereken, ite bu cogitodur.
2) Zira te yandan Hegelin urad yenilgi, mmkn olan tek hareket nok
tasnn Descartes cogito olduunu bize gsterdi. Zaten bakasnn varoluunun
alan olan olgusal zorunluluk alan zerine bizi yalnzca bu cogito yerletirir. By
lece, daha uygun bir terim bulunmad iin bakasnn varoluunun cogitosu di
ye adlandrdmz ey, benim kendi cogitomla karr. Bir kez daha inceleyecek
olursak, cogitonun beni kendisinden darya, bakas zerine frlatmas gerekir,
tpk beni kendisinden darya Kendinde zerine frlatm olmas gibi; ve bu da,
ayr ekilde a priori bir bakasn iaret eden benim kendime ilikin a priori bir
yapy bana ak ederek deil, ama falan ya da filan somut bakasnn somut ve
yadsnamaz mevcudiyetini kefettirerek olacaktr, tpk benzersiz, olumsal, yine
de zorunlu1ve somut varoluumu esasen bana amlam olmas gibi. Bylece,
bakas-iini bize ifa etmesini kendi-iinden talep etmek, bizi mutlak akmlm
iine frlatmasn mutlak ikinlikten beklemek gerekir: kendi-kendimin en de
rinlerinde bakasna inanma nedenlerini deil, ben olmayan olarak bakasnn
kendisini bulmak zorundaym.
3) Ve cogitonun bizim iin aa karmak zorunda olduu ey de bir nesne342

Varlk ve Hilik

bakas deildir. unun uzun zamandan beri zerine dnlm olmas gere
kirdi: nesne demek muhtemel demektir. Bakas benim iin nesneyse beni ihtima
le gnderir. Ama ihtimal yalnz ve yalnz tasavvurlarmzn sonsuza giden uygun
luunda temellenir. Bakas ne bir tasavvur, ne bir tasavvur sistemi, ne de tasav
vurlarmzn zorunlu bir birimi olduundan, m uhtemel olamaz; nce nesne ola
maz. u halde bakas bizim iinse, dnyaya ilikin bilgimizin kurucu etmeni
olarak deil, bene ilikin bilgimizin kurucu etmeni olarak da deil, varlmz
ilgilendirdii lde bizim-iin olabilir ve*bu da, o varln kuruluuna a priori
bir biimde katlm olduu lde deil, olgusaHmzm ampirik koullan iin
de somut olarak ve ontik olarak bu varl ilgilendirdii ldedir.
4)

Eer Descartesm, btnyle akmlm grsyle dolu olan o olaans

mkemmellik fikriyle kantlamasyla Tanr iin denemi olduu eyi, bir bak
ma, bakas iin denemek sz konusu olursa, bu deneme bakasn bakas olarak
yakalaymz asndan bizi d olumsuzlama diye adlandrm olduumuz belli
bir olumsuzlama trn telemeye zorlar. Bakas, eogitoya ben olmayan olarak
grnmek zorundadr. Bu olumsuzlama iki trl dnlebilir: ya salt d olumsuzlamadr ve bakasn benim-kendimden, bir tzn bir baka tzden ayrld
gibi ayracaktr -b u durumda bakasmm her trl kavran tanm gerei imkn
szdr- ya da i olumsuzlama olacaktr ki bu da, her biri tekinde olumsuzlanarak oluan iki terimin sentetik ve etkin balants anlamna gelir. Bu olumsuz ili
ki u halde karlkl ve ifte isellikte olacaktr. Bu demektir ki bakalarnn
okluu ncelikle bir derlem [collection] deil ama bir btnlk olabilir -b u do
rultuda Hegele hak veriyoruz- nk her bakas kendi varln bakasnda bu
lur; ama ayn zamanda da bu Btnlk yledir ki, btnn bak asna yerle
mek ilke olarak imknszdr. Nitekim, benim-kendim-iin-varlm ile bakas
iin nesneliimin kyaslanmasndan hibir soyut bilin kavramnn kamadn
grmtk. Ayrca bu btnlk -kendi-iinin btnl gibi- btnl bozul
mu btnlktr, nk bakas-iin-varolu bakasnn radikal reddi olduun
dan, bakalarnn btncl ve birletirici hibir sentezi mmkn deildir.
u birka aklamadan yola karak, bu kez biz bakas sorununa yaklama
y deneyeceiz.

343

Jean-Paul Sartre

IV
BAKI
Bana doru geldiini grdm u kadn, sokaktan geen u adam, pence
remden ark sylediini iittiim u dilenci benim iin nesnedirler, buna phe
yoktur. Nitekim bakasnn bendeki mevcudiyet kipliklerinden en azndan bir
tanesinin nesnelik [objectite] olduu dorudur. Ama bu nesnelik ilikisi bakas
ile benim aramdaki temel iliki olsa da bakasnn varoluunun dpedz tahmi
ne dayal kaldn grdk. Oysa, iittiim u sesin bir gramafondan ykselen
ark deil de bir adamn sesi olmas yalnzca tahmine dayal deildir, muhtemel
dir de, yoldan getiini grdm kiinin mkemmel bir robot deil de bir

adam olmas sonsuzcasma muhtemeldir. Bu u anlama gelir: bakasn nesne ola

rak yakalaym, ihtimalin snrlarndan kmakszn ve bizatihi bu ihtimal y
znden, z gerei bakasnn temelli bir kavranna gnderir ve bu kavrayta
bakas kendini bana nesne olarak deil, kii halindeki mevcudiyet [presence
en personne] olarak kefettirir. Ksacas, bakasnn, bir nesne d deil de
muhtemel nesne olmas iin nesneliinin kkensel ve benim erimim dnda ka
lan bir yalnzla deil, bakasnn, kendisini hakknda edindiim bilgiyle oldu
undan daha baka trl ortaya koyduu temelli bir balantya gndermesi ge
rekir. Klasik teoriler algilanan her trl insan organizmasnn bir eye grderme
y a p t n ve gnderme yaptklar bu eyin onun muhtemel temeli ve gvencesi

olduunu dnmekte hakldrlar. Ama hatalar, bu gndermenin ayr bir varo

luu, tpk numenin Kantdaki Empfindungu n* arkasnda olmas gibi, alglanabi
lir almlarnn arkasnda olan bir bilinci gsterdiini sanmalardr. Bu bilin ay
r bir durumda varplsun ya da varolmasn, grdm surat bu bilince gnder
mez, benim algladm muhtemel nesnenin hakikati bu bilin jdeildir. Bakas
nn benim iin mevcudiyet olduu ikizlenmi bir belirie ynelik olgusal gn
derme, -gr trnde, karanlk ve anlatlamaz bir form altnda tasarlanm bile
olsa- tam anlamyla bilginin dnda verilir, ksacas bakas-ile-ift-halindekivarla verilmitir. Baka trl sylersek, bakas sorunu genelde sanki bakas
nn kefedildii ilk iliki nesnelikmi gibi, yani bakas sanki nce -dorudan ya
da dolayl yoldan- bizim algmzda aa kyormuasma ele alnmtr. Ama
bu alg, bizatihi doas gerei kendisinden baka eye atfta bulunduundan ve ne
* Duyum, - n

344

Varlk ve Hilik

ayn trden grnmelerin -idealizmde, masann ya da iskemlenin alglannn

yapt gibi- sonsuz bir dizisine, ne de ilke olarak benim erimim dnda konum
lanan yaltk bir kendilie gnderebildiinden, bu algnn z benim bilincim ile
bakasnn bilinci arasndaki bir ilk ilikiye atfta bulunmak zorundadr. erisin
de bakasnn benimle balantda olduu ve bana dorudan doruya zne ola
rak verilmi olmas gereken bu iliki temel mnasebettir, benim bizatihi bakas-iin-varlk tarzmdr.
Bununla birlikte burada birtakm mistik deneylere ya da bir anlatlamazla
atfta bulunmamz sz konusu olamaz. Bakas* bize gncel gereklik iinde g
rnr ve muhtemellii de gncel gereklie atfta bulunur. u halde sorun belir
ginleiyor: gncel gereklik iinde bakasyla aramda srekli biimde hedeflene
bilecek ve bu yzden de bana kendim din ya da mistik bir bilinemeze yaplacak
her trl atfn dnda kefettirebilecek kkensel bir iliki var mdr? Bunu bil
mek iin bakasnn algmn alan iindeki sradan grnmesini daha ak bir e
kilde sorgulamak gerekir: o temel mnasebete atfta bulunan madem ki bu g
rnme dir, en azndan hedeflenen gereklik olarak atfta bulunduu mnasebeti

bize kefettirmesi gerekir.

Bir parktaym. Biraz temde bir imenlik ve bu imenlik boyunca sralanm
iskemleler var. skemlelerin yanndan bir adam geiyor. Bu adam grrm, onu
bir nesne olarak kavrarm, ayn zamanda da onu bir insan olarak kavrarm. Bu ne
anlama gelir? Bu nesnenin bir insan olduunu olumladmda ne demek isterim?
Eer bu adamn bir oyuncak bebekten baka bir ey olmadn dnmek
zorunda olsaydm, ona zaman-meknsal [temparo-spatial] eyleri gruplandrr
ken genelde yararlandm kategorileri uygulardm. Yani onu iskemlelerin ya
nnda, imenlikten 2,20 m uzakta olan, zerinde durduu yere belli bir basn
uygulayan, vb. olarak kavrardm. teki nesnelerle bu adam arasndaki mnase
bet sadece birbirine eklenme eklinde olurdu; bu demektir ki teki nesnelerin
kendi aralarndaki ilikiler kayda deer bir deiiklie ugramakszm, onu orta
dan yok edebilirdim. Ksacas evrenimde yer alan eyler arasnda onun aracl
yla hibir yeni iliki ortaya kmazd: bu eyler benim ynmden arasal bile

imler halinde gruplandrlm ve sentezlenmi olarak kalrlarken onun ynnden

farkszlk ilikilerinin okluu halinde dalrlard. Bunun tersine, onu insan ola
rak alglamak, iskemleden ona giden ve birbirine eklenme eklinde olmayan bir
ilikiyi kavramaktr, benim evrenimdeki eylerin bu ayrcalkl nesne etrafnda
345

Jean-Paul Sartre

mesafesiz bir dzenleniini kaydetmektir. Elbette imenlik onun 2,20 m tesin

dedir; ama, hem mesafeye akn olan hem de onu ieren bir iliki iinde, imen
lik olarak, ayn zamanda da ona baldr. Mesafenin iki terimi farksz, deitirile

bilir ve bir karlkllk mnasebeti iinde deildir, mesafe benim grdm

adamdan itibaren ve imenlie kadar tekanlaml bir ilikinin sentetik belirii ola
rak y a y lr. Sz konusu olan, taraflar bulunmayan, bir seferde verili ve iinde
benim meknsallm olmayan bir meknsallm yayld bir ilikidir, nk

nesnelerin bana doru bir gruplamas yerine benden kaan bir ynelim sz konu
sudur. Elbette bu mesafesiz ve taraflar bulunmayan iliki hibir biimde benim
aradm, bakasndan bana ynelen kkensel iliki deildir: nce, yalnzca ada
m ve dnyann eylerini ilgilendirir. Sonra, hl bir bilgi nesnesidir, bu ilikiyi
rnein bu adamn imenlii grdn, ya da yasaklayc tabelaya ramen im
lerin zerinde yrmeye hazrlandn, vb. syleyerek dile getireceim. Niha
yet, o benim iin dpedz bir ihtimal vasf tar: nce, bu nesnenin bir adam ol
mas muhtemeldir; sonra, bir adam olduu kesin bile olsa benim algladm an
da onun da imenlii gryor olmas yalnzca ihtimal olarak kalr: adam, etrafn
daki eyin ak bir biimde bilincinde olmakszn birtakm ilerini dnyor
olabilir, kr olabilir, vs., vs. Bununla birlikte nesne-adamdan nesne-imenlie
uzanan bu yeni ilikinin zel bir vasf vardr: orada olduuna gre, bana hem b
tnyle, dnya iinde ve bilebileceim bir nesne olarak verilmitir (nitekim un
lar sylerken dpedz nesnel bir ilikiyi dile getiririm: Pierre saatine bir gz at
t, Jeanne pencereden bakt, vs., vs.), hem de btnyle elimden kaar; nesneadamn bu ilikinin temel terimi olmas lsnde, bu iliki de ona doru ynel
dii lde benden kaar, kendimi merkeze yerletiremem; imenlik ile adam

arasnda alan mesafe, o ilk ilikinin sentetik belirii iinde bu ,iki nesne arasn
da -salt dsal olumsuzlama tr olarak- kurduum mesafeni^ olumsuzlanmasidir. Kendi evrenimin nesneleri arasnda yakaladm ilikilerin dpedz bir da
lm as olarak grnr. Ve bu dalmay ben gerekletirmem; bu dalma ba

na eyler arasna kkensel olarak yerletirdiim mesafeler iinde, bolukta hedef

lediim bir iliki olarak grnr. eylerin ilke olarak benden kaan ve onlara d
ardan verilen bir arka-fonu gibidir. Bylece benim evrenimin nesneleri arasn
da bu evreni datc bir enin belirmesi, bir adamn evrenimde belirmesi ola
rak adlandrdm eydir. Bakas, ncelikle eylerin bir sona doru srekli ka
dr, ben bu sonu hem benden belli bir mesafedeki nesne olarak, hem de ken
346

Varlk ve Hilik

dine zel mesafelerini kendi evresinde yayd srece benden kaan nesne ola
rak kavrarm. Ama bu paralanma giderek geliir; eer imenlik ile bakas ara
snda mesafesiz ve mesafe yaratan bir mnasebet varsa, bakas ile imenliin or
tasnda kaidesi stnde duran heykel arasnda, bakas ile yolun kenarndaki

byk kestane aalar arasnda da zorunlulukla byle bir mnasebet vardr;

bakasnn etrafnda toplaan btn bir mekndr ve bu mekn benim meknm
ile oluturulmutur; bu, benim evrenimi dolduran btn nesnelerin, tank oldu

um ve benden kaan yeniden toplamasdr. Bu yeniden toplama orada kal

maz; imen nitelenen eydir: bakas iin varolsn bu yeil imendir; bu dorul
tuda nesnenin bizatihi nitelii, derin ve i yeillii, o adamla dorudan iliki
iindedir; bu yeil, benden kaan bir ynn bakasna doru evirir. Yeilden
bakasna ynelen ilikiyi nesnel bir mnasebet gibi kavrarm, ama yeili baka
sna grnd gibi kavrayamam. Bylece aniden dnyay benden alan bir nes
ne belirmi olur. Her ey yerindedir, her ey her zaman benim iin varolur, ama
her ey yeni bir nesneye doru grnmez ve donmu bir kala katedilir. u hal
de bakasnn dnya zerinde grnmesi, btn evrenin donmu bir halde kay
masna, benim ayn anda gerekletirdiim merkezletirmeyi alttan alta oyan
merkezsizletirmeye, dnyann merkezinin kaydrlmasna tekabl eder.
Ama bakas benim iin hl nesnedir. Benim mesafelerime aittir: adam orada,
benden yirmi adm tededir, bana srtn dner. Bu haliyle, o yeniden, imenli
e iki metre yirmi santim, heykele alt metre mesafededir; bylece benim evre
nimdeki dalma bizatihi bu evrenin snrlan iinde tutulur, sz konusu olan
dnyann hilie ya da kendi-kendisinin dna doru ka deildir; daha ok,
sanki varlnn ortasnda bir boaltma delii alm da srekli olarak bu delik
ten dnya akp gidiyormu gibidir. Evren, ak ve boaltma delii: bir kez daha
her ey nesne halinde kazanlm, yakalanm ve dondurulmutur; aslnda, evre
nin btnyle dalmas sz konusu olmakla birlikte, btn bunlar benim iin
dnyann ksmi bir yaps olarak oradadrlar. Zaten ou zaman bu dalmalan
daha dar snrlar iinde tutmam mmkndr: rnein ite bir yandan gezinerek
elindeki kitab okuyan bir adam. Bu adamn tasarlad evren paralanmas sak
lkla gizildir: kulaklan hibir ey iitmez, gzleri kitabndan baka bir ey gr
mez. Kitab ile onun arasnda, biraz nceki gezinen kiiyi imene balayan iliki
trnden yadsnamaz ve mesafesiz bir iliki yakalarm. Ama bu kez form, kendi-kendisinin stne kapanmtr: kavrayacam youn bir nesne vardr. Dnya347

Jean-Paul Sartre

mn ortasnda, souk bir ta ya da inceden iseleyen yamur diyebileceim gi

bi, okuyan-adam diyebilirim; okumann asli niteliini oluturduu ve bunun
dnda kr ve sar, kendini dpedz zaman-meknsal ey olarak bilinmeye ve
alglanmaya brakan ve dnyann kalan ksmyla salt farksz dsallk ilikisi iin
de gibi grnen kapal bir Getalt kavrarm. Adamn kitapla mnasebeti olarak
okuyan-adam nitelii, benim evrenimdeki kk bir tikel atlaktr sadece; bu
salam ve grnr formun barnda tikel bir boalma oluur, form yalnzca g
rnte youndur, onun kendine zg anlam, benim evrenimin ortasnda, ba
na on adm mesafede ve bu younluun barnda, kesinlikle tkanm ve yerel
letirilmi bir katr.
Dolaysyla btn bunlar bize, bakasnn nesne olduu alan hibir ekilde
terk ettirmiyorlar. En ou, tikel bir nesnellik tipiyle kar karyayz, bu da Husserlin namevcudiyet szcyle gsterdii, bununla birlikte bakasnn, grd
m bedene nispetle bir bilincin yokluu olarak deil de bu dnyaya ilikin alg
mn bizatihi iinde kavradm dnyann namevcudiyetiyle tanmlandna iaret
etmeksizin gsterdii nesnellie olduka yakn bir nesnelliktir. Bakas, bu dz
lemde, kendini dnya tarafndan tanmlanmaya brakan bir dnya nesnesidir.
Ama bakasnn dnyadan ka ile dnyann namevcudiyeti arasndaki bu ili
ki, bana nispetle yalnzca muhtemeldir. Eer bakasnn nesneliini tanmlayan
ey bu ilikiyse, bakasnn hangi kkensel mevcudiyetine atfta bulunmaktadr?
imdi cevap verebiliriz: eer nesne-bakas, dnyayla balantl olarak benim gr
dm eyi gren nesne olarak tanmlanyorsa, benim zne-bakasyla temel ba
lantmn da bakas tarafndan grlm olmamn devaml imknna indirgenebil
mesi gerekir. Bakasnn zne-varlmm mevcudiyetini kendi nesne-varlmm
bakas iin aa k iinde ve bu aa k araclyla kavrayabilmem gere
kir. nk bakas zne-ben iin nasl muhtemel bir nesneysej ayn ekilde ben
de kendimi ancak kesin bir zne iin muhtemel nesne haline gelirken kefedebi
lirim. Bu aa k, bakasnn bak sanki imenlik ve etrafndaki nesneler ze
rinde dolatktan sonra belli bir yolu izleyerek gelip benim stme konmuasna, benim evrenimin nesne-bakas iin nesne olmasndan ileri gelmez. Benim bir
nesne iin nesne olamayacama iaret etmitim: bakasn nesnelikten kurtaracak
radikal bir dnm gerekir. u halde bakasnn bana ynelttii bak onun nes
nel varlnn mmkn tezahrlerinden biri gibi dnemem: bakas, bana ime
ne bakt gibi bakamaz. Ve zaten benim nesneliim de kendiliinden bir biim
348

Varlk ve Hilik

de benim iin dnyann nesneliinden kaynaklanamaz, nk bir dnya tam da

benim araclmla, yani ilke olarak kendi-kendisi iin nesne olamayan kiiyle
vardr. Bylece, bakas-tarafmdan-grlm-olmak diye adlandrdm bu

mnasebet, daha bakalarnn yan sra insan szcyle imlenen ilikilerden biri
olmak yle dursun, ne nesne-bakasnm znden ne de benim zne-varlmdan
karsanabilen indirgenemez bir olguyu gsterir. Ama, bunun tersine, eer nesnebakas kavramnn bir anlam olmas gerekiyorsa, kavram bu anlam ancak bu
kkensel ilikinin dnmesinden ve bozulmasndan kazanabilir. Ksacas, dn
ya zerinde bakasn muhtemelen bir insan olangibi kavraymn atfta bulundu
u ey, benim onun-tarafndan-grlm-olma imknmn devamlldr, yani be
ni gren bir zne iin, kendini benim tarafmdan grlen nesneye ikame etmesi
nin devaml imkndr. Bakas-tarafndan-grlen-varlk, bakasm-grmenin hakikati dir. Bylece bakas nosyonu, benim dnmeyi bile baaramayaca
m, yalnz ve dnya-d bir bilinci hibir durumda hedef alamaz: insan dnya
ya nispetle ve benim-kendime nispetle tanmlanr: evrendeki bir isel ak, bir i
kanamay belirleyen dnya nesnesidir; benim-kendimin nesnelemeye doru ka
m iinde kendini bana kefettiren znedir. Ama benim-kendimden bakasna
uzanan kkensel iliki, evrenim iindeki bir nesnenin somut mevcudiyetinde he
deflenen namevcut bir gerek deildir yalnzca; bu iliki ayn zamanda da dene
yimini her an yaadm somut ve gncel bir mnasebettir: bakas her an bana
bakar: u halde somut rnekler zerinde, bakasna ilikin her teorinin dayana

olmas gereken bu temel balantnn betimlemesine girimemiz zor deildir; ba

kas, ilke olarak bana bakan kii ise, bakasnn baknn dorultusunu da aka
belirtikletirebilmeliyiz.
Bana yneltilen her bak algsal alanmz iinde duyulur bir formun belirme
siyle balant halinde kendini gsterir, ama sanlabilecek olann tersine, bu ba
k belirli hibir forma bal deildir. phe yok ki ou kez bir bak ortaya ko
yan ey, iki gz yuvarlann bana doru odaklanmasdr. Ama bak, dallardaki
bir hrt, sessizliin izledii ayak sesleri, bir pencere kanadnn aralanmas, bir
perdenin hafife hareket etmesiyle de kendini pekl ele verecektir. Bir baskn
srasnda allklar arasnda srnerek ilerleyen bir kii, yalnzca kanlm as g e
reken bak olarak iki gz deildir, o, tepenin stnde, gkyzne doru ekil

lenen beyaz evleriyle btn bir iftlii kavrar. Besbelli ki bu ekilde oluturulan
nesne, bak henz muhtemel kimliiyle ortaya koyar. Kmldanan alln ar
349

Jean-Paul Sartre

kasnda beni gzetleyen birinin saklanm olmas yalnzca muhtemeldir. Ama bu

ihtimal imdilik bizi duraksatmasn: buraya dneceiz; ncelikle nemli olan,
bak kendi-kendisinde tanmlamaktr. imdi, allk ya da iftlik, bak deil
dir: bunlar sadece gz temsil ederler, nk gz, ilk bata grme duyusunun
organ olarak deil, bakn taycs olarak kavranr. Dolaysyla allk ve ift
lik, hibir zaman iftlik evindeki bir pencerenin arkasna, perdenin gerisine sak
lanm gzetleyicinin organik gzlerine bizi gndermez: allk ve iftlik, kendi
balarna esasen birer gzdr. te yandan, bak ne gz ilevi gren nesnenin e
itli nitelikleri arasndan bir niteliktir, ne bu nesnenin toplam formudur, ne de
bu nesne ile benim aramda kurulan, dnyaya ait bir mnasebettir. Tam tersi
ne, bak, onu gsteren nesnelerin zerinde alglamak yle dursun, bana ynel
tilmi bir bak bana bakan gzlerin yok olduklar fonun zerinde yakalarm:
eer bak yakalyorsam gzleri alglamaz olurum: gzler oradadr, alg alanmn
iinde, salt imdi ve orada mevcut olanlar olarak dururlar, ama onlar kullanmam,
ntralize edilmilerdir, oyunddrlar, bir tezin nesnesi deildirler artk, Husserlin tanmlad fenomenolojik indirgemeyi gerekletirecek bir bilin iin
dnyann iinde bulunduu devred braklm halde kalrlar. Gzlerin gzel
ya da irkin olduklar, bize bakarlarken asla anlalmaz, renkleri bize bakarlar
ken asla fark edilmez. Bakasnn bak gzlerini saklar, bakasnn bak gzle
rinin nnde gidiyormu gibi grnr. Bu yanlsama, algmn nesneleri olarak

gzlerin, benden onlara doru yaylan belli bir mesafede kalmalarndan kaynak
lanr -ksacas, ben, mesafesizce gzlere mevcutumdur, ama onlar benim bu
lunduum yere gre belli bir mesafededirler-, oysa ki bak, hem mesafe ol
makszn benim zerimdedir hem de beni belli bir mesafede tutar, yani bana do
layszca mevcudiyeti, beni ondan ayran bir mesafeyi yayar. Dolaysyla algm ay
n anda zlmeksizin ve geri-plana gemeksizin, dikkatimi baka yneltemem.
Burada, baka bir kitapta imgesel konusunda gstermeye altm eye benzer
bir durum ortaya kyor10; o zaman sylediim ey, ayn zamanda hem alglayp
hem de imgeleyemeyeceimizdi, ya birinin ya da tekinin olmas gerektiiydi.
Burada da yle diyeceim: bir yandan dnyay alglarken ayn zamanda da bize
yneltilmi bir bak kavrayamayz; ya biri ya teki olmaldr. nk alglamak,
bakmak tr, ama bir bak kavramak, dnya zerindeki bir bak-nesneyi yakala

mak deil (meer ki, bu bak bize yneltilmi olmasn), baklm olduunun bi1 0 )L Im aginaire, NRF, 1940.

350

Varlk ve Hilik

linine varmaktr. Gzlerin ortaya koyduklar bak, ne trden olursa olsun d

pedz benim-kendime gndermedir. Arkamdaki dallarn atrdadn duydu
um anda kavradm ey orada birisinin bulunduu deildir, benim gsz olduumdur, yaralanabilecek bir bedene sahip olduumdur, belli bir yer igal ettiim
ve korunmasz olarak bulunduum mekndan hibir durumda kaamayacamdr, ksacas grlm olduumdur. Bylece* bak, ncelikle benden benim-ken
dime gnderen bir aracdr. Bu aracnn doas nedir? Grlm olmak, benim
iin ne anlama gelir?

Kskanlk, kar ya da erdemsizlik nedeniyle kaplar dinlediimi ya da anah

tar deliinden ieriyi gzetlediimi farzedelim. Yalnzm ve ben(in) konulandrc-olmayan bilincinin dzlemindeyim. Bunun anlam, ncelikle, bilincimde
ikamet eden bir benin bulunmaddr. u halde edimlerimi nitelemek zere
gndermede bulunabileceim hibir ey yoktur. Bu edimler hibir ekilde bilin
mi deildir, ne var ki ben onlanm ve yalnzca bu olgudan tr onlar btn
dorulanlarn kendi-kendilerinde tarlar. Ben, eylerin salt bilinciyim ve ey
ler de benim kendilik devrem iinde alndklarnda, kendi sorumluluklarm(n)
konulandrc-olmayan bilincine karlk olarak bana kendi gizilgllklerini
sunarlar. Bu demektir ki bu kapnn arkasnda bir sahne grlecek ey olarak,
bir konuma iitilecek ey olarak kendini nermektedir. Kap ve anahtar deli
i hem aralardr hem de engellerdir: kendilerini dikkatle kullanlmas gereken
eyler olarak sunarlar; anahtar delii kendini yakndan ve bir para yandan ba
klmas gereken ey olarak verir, vb. O zaman yapacam eyi yaparm; akn
trden hibir gr edimlerime bir yargnn etkide bulunabilecei veri vasfn ka
zandrmaz: bilincim sk skya edimlerime yapr, bilincim edimlerimdir; bu
edimleri yalnzca ulalacak amalar ve kullanlacak aletler ynetir. rnein, tav
rmn hibir dsall yoktur, bir amaca ynelik bir ara-bileiminin sentetik
yoldan dnya fonundan zlp ayrlmas iin aracn (anahtar delii) ulalacak
amala (seyredilecek sahne) mnasebete sokulmasndan, kendimi dnyann
iinde yitirme tarzmdan, bir kurutma kdnn mrekkebi emdii gibi eyler
tarafndan emilmemden ibarettir dpedz. Dzeri, nedensel dzenin tersidir:
ulalacak amac nceleyen btn uraklar dzenleyen bizatihi amatr; ama
aralar dorular, aralar kendi-kendileri iin ve amacn dnda varolmazlar. Za
ten tm de imknlarmn zgr bir projesine nispetle varolur: v a rm m imkn
olarak, o kullanlabilirlik, arasallk bileimini kendi-kendisine doru akmlat351

Jean-Paul Sartre

np dzenleyen ey tam da kskanlktr. Ama ben bu kskanl bilmem, bu ks

kanl m. Dnyaya ait arasallk bileimini yapacak yerde temaa etseydim, ks
kanl da bana yalnzca bu bileim retebilirdi. Dnya zerindeki bu btn,
ifte ve tersine belirleniiyle birlikte -kapnn arkasnda ancak kskan olduum
iin grlecek bir sahne vardr, ama kskanlm kapnn arkasnda grlecek bir
sahne bulunm asnn basit ve nesnel olgusundan baka bir ey deildir- durum
diye adlandracamz eydir. Bu durum bana hem olgusallm, hem de zgr
lm yanstr; dnyann beni evreleyen belli bir nesnel yaps vesilesiyle, z
grce yerine getirilecek iler formu altnda bana zgrlm gnderir; burada
hibir zorlama yoktur, nk zgrlm imknlarm kemirir ve ballam
iinde dnyann gizilgllkleri de yalnzca iaret edilirler ve nerilirler. Bu
yzden kendimi gerekten de bir durum halinde olan gibi tanmlayamam: nce,
kendimin konumsal bilinci olmadm iin; sonra da, kendi kendimin hilii ol
duum iin. Bu anlamda, ve ne deilsem o olduuma ve ne isem o olmadma
gre, kendimi gerekten kaplar dinlemekte olan gibi bile tanmlayamam, olan
ca akmlmla kendimin bu geici tanmndan kurtulurum; daha nce grd
mz zere, kendini aldatmann kkeni buradadr; nitekim yalnzca kendimi
bilememekle kalmam, kendi varlmdan bizatihi kurtulmu olsam da bizatihi var

lm benden kurtulur ve btnyle hi olurum; burada, dnyann zerinde be

lirginleen belli bir nesnel btn, gerek bir sistemi, aralarn bir ama dorul
tusundaki dzenleniini evreleyen ve onu ortaya karan salt bir hilikten ba
ka bir ey yoktur.
imdi de aniden koridorda yryen ayak sesleri duydum: bana bakyorlar.
Bu ne demektir? Bunun anlam, kendi varlm iinde aniden yakalanmam ve ya
plarmda zsel deimelerin ortaya kmasdr kavrayabildiim ve dnm
sel cogito araclyla kavramsal olarak saptayabildiim deimeler.
ncelikle zerine dnlmemi bilincim iin ben olarak varolmaktaym.
Hatt ou zaman betimlenen de benin bu fkrmasdr: kendimi gryorum
nk binleri beni gryor, diye yazlabilmitir. Ama bu biimde yazldnda bu
tmyle doru deildir. Daha yakndan inceleyelim. Kendi-iini yalnzl iin
de dndmz lde zerine dnlmemi bilinte bir benin ikamet ede
meyeceini savunabildik: ben, ancak dnmsel bilin iin kendini nesne kim
liiyle veriyordu. Ama imdi bu ben, zerine dnlmemi bilince musallat
oluyor. Oysa zerine dnlmemi bilin dnyann bilincidir. u halde bu bi
352

Varlk ve Hilik

lin iin ben, dnyadaki nesneler dzleminde vardr; ama bu rol yalnzca d
nmsel bilincin payna dyordu: benin kendini imdide mevcut klmas [presentification] zerine dnlmemi bilinte olur. Yalnzca dnmsel bilincin

nesnesi dorudan doruya bendir. zerine dnlmemi bilin kiiyi dorudan

doruya ve kendi nesnesi olarak kavramaz: kii bakas iin nesne olduu lde bi
lin ona mevcuttur. Bunun anlam udur: benin bilincine kendimden kurtularak
aniden sahip olurum, ama kendi hiliimin temeli olarak deil de kendi dm
da kendimi temellendirerek ona sahip oluruma. Kendim iin ancak dpedz ba
kasna gnderme olarak varm. Bununla birlikte, jburada nesnenin bakas oldu
u ve bilincimdeki mevcudiyet olan egonun ikincil bir yap ya da nesne-bakasnn bir imlemi olduu anlalmamaldr; bakas burada nesne deildir ve daha
nce gsterdiimiz gibi ben, ayn anda bakas-iin-nesne olmay brakmakszn
ve ortadan silinmeksizin nesne olamaz. Bylece, ne bakasn nesne olarak, ne de
egomu kendim iin nesne olarak hedef alrm, hatt bu egoya doru, mevcudiyet
olarak erimim dnda kalan bir nesneye doruymuasna, bo bir ynelim bile
yneltemem; gerekten de egom dolduramayacam bir hilikle benden ayrlm
tr, nk onu benim iin olmayan olarak ve ilke olarak bakas olarak kavrarm;
dolaysyla onu bir gn bana verilmi olabilecei lde deil, tersine, ilke ola
rak benden kat ve asla bana ait olmayaca lde hedef alrm. Ne var ki ben
yine de oyum, onu yabanc bir imge gibi itmiyorum, ama tanmakszn kendisi
olduum bir ben gibi ona mevcutum, nk ben onu utancn iinde (daha baka

hallerde, gururun iinde) kefederim. Bakasnn bakn ve bu bakn ucunda

ki kendimi bana ak eden, baklan durumunu bana bildiren deil de yaatan,
ey, utantr ya da vntr. Oysa utan, bu blmn banda iaret ettiimiz
zere kendi'den utantr, benim, dpedz bakasnn bakt ve yarglad nes
ne olmamn tannm asdr. Ben ancak verili nesne haline gelmek zere benden
kurtularak kendi zgrlmden utanabilirim. Bylece kkensel olarak zerine
dnlmemi bilincimin baklan-egom ile ba, bir bilmek ba deil, varlk ba
dr. Edinebileceim her trl bilginin tesinde, ben bir bakasnn bildii bu
benim. Ve olduum bu beni, bakasnn beni yabanclatrd bir dnyada olu
rum, nk bakasnn bak, varlm ve onun balla olarak duvarlar, ka
py, anahtar deliini kuatr; ortalarnda olduum btn bu ara-eyler, ilke ola
rak benden kaan bir yz bakasna doru evirirler. Bylece bakasna doru
akan bir dnyann ortasnda, ben bakas iin kendi egom olurum. Ama, biraz
353

Jean-Paul Sartre

nce, benim dnyamn nesne-bakasma doru akn i kanama diye adlandrabilmitik: nk kanama, gerekten de bu dnyann kendisine doru kanad
bu bakasn benim dnyamn nesnesi olarak dondurduumdan tr yakalan
m ve yeri belirlenmiti, ksmilemiti; bylece benim iine giremediim bir var
lkta bile olsa bir damla kan bile kaybedilmemiti, hepsi toplanm, evrelenmi,
ksmilemiti. Burada, tersine, kan sonu gelmez, darda kaybolunur, dnya
dnyann dna akar ve ben kendi dma akarm; bakasnn bak, bu dnya
nn iindeki varlmn tesinde, hem buradaki dnya hem de bu dnyann te
sindeki dnya olan bir dnyann ortasnda beni oldurur. Peki kendisi olduum
ve utancn bana kefettirdii bu varlkla ne tr mnasebetler srdrebilirim?
Her eyden nce, bir varlk ilikisini. Ben o varlm. Bunu yadsmay bir an
bile dnmem, utancm bir itiraftr. Daha sonra, onu kendimden gizlemek iin
kendimi aldatmay kullanabileceim, ama kendini aldatmann kendisi de bir iti
raftr, nk kendisi olduum varlktan kamak iin bir abadr. Ama kendisi ol
duum bu varlk olan ben,' ne olmas gereken varlk kipinde, daha olacak olan
varlk kipinde bu varlm, ne de olmutum kipinde: bu varl kendi varl
iinde temellendiremem; onu dorudan doruya retemem, ama o da yere d
en glgemin, aynadaki yansmamn hareketlerimle balant iinde kprdanma
larnda olduu gibi, edimlerimin dolayl ve kesin sonucu deildir. Kendisi oldu
um bu varlk, belli bir belirsizlii, belli bir ngrlmezlii muhafaza eder. Ve
bu yeni vasflar yalnzca benim bakasn bilmemin mmkn olmamasndan gel
mezler, ayn zamanda ve asl olarak bakasnn zgr olmasndan kaynaklanr
lar; ya da, daha kesin bir biimde sylemek zere terimleri tersyz edersek, ba
kasnn zgrl benim bu bakas iin olduum varln kayg verici belirsiz
lii iinde nm sra alr. Bylece bu varlk benim iin mmkn olan deildir,
benim zgrlm iinde her zaman soru konusu olmaz: dersine, zgrl
mn snrdr, oyun kartlarnn alt yznden sz edildiinde kastedilen ey gi
bi bu zgrln alt yzdr; tadm bir yk gibi verilmitir, onu tanmak
zere asla ona doru dnemem, hatt arln bile hissedemem; eer glgemle
kyaslanacak olursa, kendini hareketli ve ngrlemeyen bir maddeye yanstan
bir glgedir, yle ki hibir gnderim tablosu o hareketlerin sonucu olan biim
bozukluklarn hesaplamaya imkn vermez. Ama yine de sz konusu olan, var
lmn bir imgesi deil dpedz benim varlmdr. Bakasnn zgrl iinde
ve bakasnn zgrlyle yazld biimiyle benim varlm sz konusudur.
354

Varlk ve Hilik

Her ey sanki radikal bir hilikle ayrldm bir varlk boyutuna sahipmiim gibi
cereyan eder: ve bu hilik bakasnn zgrldr; bakas, kendi varln ol
mas gereken olarak, daha olacak olan olarak, benim onun-iin-varlm daha
olduracaktr; bylece zgr davranlarmdan her biri beni yeni bir ortam iinde
angaje eder, burada varlmn nedeni bile.bir bakasnn ngrlmez zgrl
dr. Bununla birlikte bizatihi utancm araclyla, bir bakasna ait olan bu
zgrlkten sanki benimkiymiesine hak talebinde bulunurum, bilinlerin de
rin bir birliini olumlanm; kimi zaman nesnellik gvencesi olarak kabul edilen
o monadlar uyumunu deil bir varlk birliini* onaylarm, nk tandm bir
varln bakalar tarafndan bana kazandrlmasn kabul eder ve isterim.
Ama utan bu varln ben olduumu bana ak eder. di ya da daha olacak ol
mak, olmas gereken olmak kipinde deil de kendinde olarak ak eder. Benim
tek bama yerlemi-varlm gerekletirmem mmkn deildir; en ou,
onu hem olduum hem de olmadm sylenebilir. Ne ise o olmam iin bakas
nn bana bakmas yeter. Ne ise o olmam elbette benim-kendim iin olmaz, n
k bakasnn baknda kavradm bu yerlemi-varl gerekletirmeyi asla ba
aramayacak, her zaman iin bilin olarak kalacam; ne ise o oluumu bakas
iin olurum. Bir kez daha kendi-iinin hileyici ka donar, bir kez daha ken
dinde, kendi-iin zerinde yeniden biimlenir. Ama bir kez daha bu bakalam
belli bir mesafede gerekleir: ben bakas iin u mrekkep hokkasnn masann
stnde olmas gibi yerleiim; bakas iin u aacn rzgarla eilmi olmas gibi

anahtar deliine doru eilmekteyim. Bylece bakas iin, akmlmdan soyun

mu olurum. nk gerekten de bunun tan olan, yani kendini bu akmlk ol
mayan gibi belirleyen herkes iin dpedz saptanm akmlk, verili-akmlk ha

line gelir, yani bakasnn herhangi bir biim bozukluu ya da kendi kategorileri
iinde ona dayataca bir krlma araclyla deil de bizatihi varl araclyla
ona bir dar kazandrmasndan tr bir doa edinir. Eer bir bakas varsa, bu
bakas kim olursa olsun, nerede olursa olsun, benimle mnasebetleri ne olursa
olsun, varlnn sak beliriinden bakaca benim zerimde etkimese bile bir da
rya sahip olurum, bir doaya sahip olurum; kkensel dm bakasnn varl
dr; ve utan da -tpk vn gibi- benim-kendimin doa olarak yakalandr,
hatt bu doa bile benden kat ve bu haliyle bilinemez olduu halde. Aslnda
bu, bir ey haline gelmek zere zgrlm kaybettiimi hissettiim iin deil
dir, ama doa yaanm zgrlmn dnda, bakas iin olduum bu varln
355

Jean -P au l Sartre

verili bir yklemi gibi oradadr. Kendi edimimin bizatihi barnda, bakasnn ba
kn benim kendi imknlarmn katlamas ve yabanclamas olarak kavrarm.
Bylece olduum ve akmlmm koulu olan bu imknlarn, korkuyla, tedirgin ya
da ihtiyatl bekleyile, telerde bir yerde kendilerini bir bakasna, ama bu kez
onun kendi kendisinin imknlar araclyla akmlatrlmak zorunda olan im
knlar olarak verdiklerini hissederim. Bakas, bak olarak bundan ibarettir: be
nim alm akmlmdr. Ben hi phesiz her zaman bu imknlar(m) konulandnc-olmayan bilincinin kipindeki kendi imknlarmm; ama bak ayn anda da
onlan bana yabanclatrr: o ana kadar, bu imknlar, aralarn gizilgll
olarak dnya zerinde ve dnyann iinde konulandnc ynden kavryordum;
koridordaki karanlk ke, kendimi gizleme imknn yan karanlnn sradan
bir gizilg nitelii olarak, karanlnn dolayl bir ans olarak bana gnderiyor
du; nesnenin bu nitelii ya da kullanlabilirlii yalnzca nesneye aitti, kendini nes
nel ve ideal bir zellik olarak verirken, bir yandan da durum diye adlandrm ol
duumuz btne olan gerek aidiyetini gsteriyordu. Ama bakasnn bakyla
birlikte bileimlerin yeni bir dzenlenii de gelip ilkinin zerine biner. Nitekim
beni grlen olarak kavramak, beni dnyann iinde ve dnyadan itibaren gr
len olarak kavramaktr. Bak beni evrenden kesip ayrmaz, beni durumumun
bannda arar ve bende yalnzca aralarla ayntrlamaz olan mnasebetleri kav
rar: oturan olarak grlyorsam, bir-iskemle-stne-oturan olarak grlmek
zorundaym, eilmi bir durumda kavranmsam bu, anahtar-deliine-dorueilmi olarak kavranmaktr, vb. Ama ayn anda, baklan-varlk olan benin ya
banclamas, dzenlediim dnyann yabanclamasn gerektirir. skemleyi gr
mediim lde, onu grmemin imknsz olmas lsnde ve ayn ekilde, is
kemle benim iin gizli yzleri bulunan baka nesnelerin ortasnda, baka mna
sebetler ve baka mesafelerle yeni ve farkl bir ekilde ynlendirilmi bir bileim
halinde dzenlenmek iin benden kurtulduu lde, bu iskemlenin stnde
oturan olarak grlrm. Bylece, kendi mmkn olanlanm olduum lde, ne
isem o olmayan ve ne deilsem o olan ben, birdenbire bir kii olurum. Ne isem
onu -ve ilke olarak benden kaan- da, benden kat lde, dnyann ortasn
da olurum. Bundan tr, nesneyle ya da nesnenin gizilgllyle mnasebe

tim, bakasnn bak altnda ayrr ve bana dnyann iinde nesneyi kullanma
imknm olarak grnr ve bu imkn ilke olarak benden kurtulduu lde, ya
ni bakas tarafndan onun kendi imknlarna doru tesine geildii lde y
356

Varlk ve Hilik

le grnr. rnein, kuytudaki kenin gizilgll, srf bakasnn kendi cep

lambasyla o keyi aydnlatma imknna doru bu gizilglln tesine gee
bilmesinden tr, benim keye saklanmamn verili imkn haline gelir. Bu im
kn oradadr, onu kavrarm, ama idaralmam ve gvenli olmayan" bu gizli ke
den vazgeme karanm araclyla onu mevcut olmayan imkn gibi, bakasndaki
w

imkn gibi kavranm. Bylece bakas beni gzetledii lde, imknlarm, zerine
dnlmemi bilincime mevcuttur. Eer bakasnn her eyi yapmaya hazr tav
rn, elinin silahnn bulunduu cebinde Alduunu, parmann benim en ufak
bir hareketimde gvenlie haber vermek zet zilin dmesinde olduunu g
rrsem, imknlanm dardan ve onun araclyla renir, ayn zamanda da bu
imknlar olurum, bir bakma insann kendi dncesini nesnel olarak bizatihi dil
aracyla ifade ederken, bir yandan da bu dnceyi, dile getirmek iin dnme
sinde olduu gibi. Bana hakim olan, beni srkleyen ve kendisi olduum bu ka
ma eilimini, o gzetleyici bakta ve o baka bakta okurum: bana yneltilen si
lahta. Bakas, ngrd ve nceden hazrlad lde, bu kama eilimini ba
na retir. Bu eilimin tesine getii ve onu silahszlandrd lde bu eilimi
bana retir. Ama ben bizatihi bu teye geme edimini kavramam, sadece kendi
imknmn lmn kavrarm, incelikli lm: nk saklanma imknm hl be
nim imknm olarak durur; ben bu imkn olduum srece hep yaar; ve karanlk

ke durmadan beni arr, bana durmadan gizilglln yollar. Ne var ki

arasallk, kullanlabilirlik ,.;ne doru tesine geilmi olabilmek olgusu olarak
tanmlanyorsa, o zaman benim bizatihi imknm arasallk haline gelir. Karanlk
keye saklanma imknm, bakasnn beni ortaya karmak, tehis etmek, yaka
lamak zere kendi imknna doru tesine geebilecei ey haline gelir. Bakas
iin, bu imkn, btn aletler gibi hem bir engel hem de bir aratr. Engeldir, n

k onu birtakm yeni edimlere zorlayacaktr (bana doru ilerlemek, cep fenerini
yakmak). Aratr, kullanlabilirdir, nk bir kez amazn iinde kefedildiinde,
yakalanm olurum. Baka trl syleyecek olursak, bakasna yneltilen her
edim, ilke olarak, bakasnn bana kar kullanaca bir ara olabilir. Ve aslnda
ben bakasn, benim edimime kar neler yapabileceinin ak grs iinde de
il, btn imknlarm iki grnmlymesine yaayan bir korku iinde kav
ranm. mkanlarmn lmn dnyann ortasnda gizlenmi olarak yaadm l
de, bakas da imknlarmn gizlenmi lmdr, imkanlarmn aletle balan
ts, benim eriemediim bir ama uruna darda birbiriyle dzenlenmi iki ara357

Jean-Paul Sartre

cm balantsndan bakaca bir ey deildir artk. Karanlk keye saklanmak ze

re bir hareket yapabilmeme kalmadan keyi feneriyle aydnlattnda bakas ta
rafndan tesine geilen hem glgede kalan kenin karanl, hem de benim ora
ya saklanma imknmdr. Bylece, bakasnn bakn yakaladmda beni telaa
veren ani sarsntda u vardr: benden uzakta, dnyann ortasnda, dnyann nes
neleriyle birlikte dzenlenen btn imknlarm karsnda aniden yabanclarm.
Ama buradan iki nemli sonu kar. Birincisi, imknm benim dmda ihti
mal haline gelir. Bakas, bu imknn kendisi olmad bir zgrlk tarafndan,

ama tan olduu ve sonularn hesaplad bir zgrlk tarafndan kemirilmi

olarak kavrad lde, imkn, mmkn olanlarn oyunu iindeki salt belirsiz
liktir ve ben onu tam da bu ekilde dnrm. Bu, daha sonra bakasyla dil
araclyla dorudan balant kurduumuzda ve yava yava hakkmzda ne d
ndn rendiimizde, bizi hem byleyebilecek hem de dehete dre
bilecek olan eydir: Sana yemin ederim ki bunu yapacam! Elbette olabi
lir. Bunu bana sen sylyorsun, sana inanmak isterim; gerekten de bunu yap
man mmkndr. Bu diyalogun anlam bile, bakasmm zgrlm karsn
da, belirsiz sreyle verilmi bir mlk karsndaym gibi daha en batan yerle
tirilmesini ierir. Benim iin mmkn olanlar karsnda da benim iin muhte
mel olanlar karsndaym gibi bulunur. Bu, kkensel olarak kendimi orada,
bakas iin, hissetmemdir ve varlmn bu hayalet-tasla beni kendi banmdan

vurur, nk utanta ve fkede, korkuda kendimi durmadan bu hayalet varlk

tasla eklinde kabul ederim. Durmadan krlemesine bir biimde bu ekilde ka
bullenirim kendimi, nk kabullendiim eyi bilmem: sadece o olurum.
te yandan benim-kendimin aracn karsndaki ara-imkn btnlm,
bana bakas tarafndan tesine geilmi ve dnya halinde dzenlenmi olarak
grnr. Bakasnn bakyla birlikte, durum benden kurtu|ur, ya da, daha s
radan ama dncemizi iyi bir ekilde verecek bir deyim kullanrsak: ben artk
duruma hakim deilim. Ya da, daha kesin bir ifadeyle, duruma hakim olarak ka

lrm, ama o gerek bir boyuta sahiptir ve bu boyut araclyla benden kurtulur,
bu boyut araclyla beklenmedik dnler onu benim iin grndnden
baka trl oldurur. Kesin yalnzlk iinde sonulannm ngrlerime ve arzula
nma kesinlikle kart olaca bir edimde bulunmam elbette mmkndr: de
erli vazoyu kendime doru yaklatrmak iin raf yavaa ekiyorum. Ama bu
hareketin etkisiyle bronz bir heykelcik dyor ve vazoyu parampara ediyor.
358

Varlk ve Hilik

Ne var ki, bu olayda, daha dikkatli olsaydm, nesnelerin yerleimlerini daha iyi
gzlemi olsaydm, vs., ngremeyeceim hibir ey yoktur: ilke olarak benden
kaan hibir ey yoktur. Bunun tersine, bakasnn ortaya k, durumun iinde

benim istemediim, hakimi olmadm ve ilke olarak benden kurtulan bir ve

heyi ortaya kanr, nk bu vehe bakast iindir. Gidein pek yerinde bir de**

yimle eytann pay adn verdii ey ite budur. Bu, ngrlmeyen ve yine de
gerek olan tersidir [lenvers]. Bir Kafkann byk bir ustalkla Davada ve a
to'da. betimleyecei ey ite bu ngrlmediktir: belli bir anlamda K.nm ve ka-

dastrocunun yaptklar her ey onlarn kendilerfre aittir ve dnya zerinde eyle

dikleri srece sonular kesinlikle ngrlerine uygundur: bunlar baarlm
edimlerdir. Ama ayn zamanda da bu edimlerdeki hakikat durmadan onlardan
kurtulur; ilke olarak bu edimlerin hakiki anlam olan ve K.nm da kadastrocunun da asla bilemeyecekleri bir anlama sahiptirler. Ve hi phe yok ki Kafka
burada Tanrsaln akmlma ulamak ister; insan edimi, Tann uruna kendini
hakikat halinde oluturur. Ama burada Tanr, en u noktaya kadar gtrlen
bakas kavramndan baka bir ey deildir. Bu konuya dneceiz. Davanm bu
sancl ve elden kaan atmosferi, her eye ramen bilgisizlik olarak yaanan bu
bilgisizlik, ancak tam bir saydamlk iinde sezilebilen bu tam opaklk, bakasiin-dnyamn ortasmdaki-varlmza ilikin betimlememizden baka bir ey de
ildir. u halde durum, bakas iin tesine geilmesinde ve bu teye geme do
laysyla benim etrafmda -terimin, Gestaltlann kullandklar anlamyla- form
halinde donar ve dzenlenir: burada benim esas yaps olduum verili bir sentez
vardr; ve bu sentez hem ekstatik balantya hem de kendinde niteliine sahip
tir. Konuan ve gzlediim u insanlarla aramdaki ba, benim-kendimin kurdu
u ban bilinmez bir substratumu olarak bir rpda ve benim dmda verilir.
zellikle, bu kiilere ynelik benim kendi bakm ya da mesafesiz bam, biza
tihi baklan-bak olmasndan tr akmlmdan soyulur. Nitekim, grdm
kiileri nesneler halinde dondururum, onlara nispetle tpk bakasnn bana nis
petle olduu gibiyim; onlara bakarken kendi gcm lerim. Ama eer baka
s onlar grr ve beni grrse, bakm gcn kaybeder: bu kiileri bakas iin
nesne halinde dntremez, nk onlar esasen bakasnn baknn nesnesidirler. Bakm sadece dnyann ortasnda ben-nesneden baklan-nesneye yne
lik bir ilikiyi, iki kitlenin uzaktan birbirleri zerinde uyguladklar ekim gibi
sinden bir eyi gsterir. Bu bak evresinde bir yandan nesneler dzene girerler
359

Jean-Paul Sartre

-benden baklm olanlara uzanan mesafe imdi artk varolmaktadr, ama bak
m araclyla daraltlm, evrelenmi ve sktrlmtr, nesneler-mesafe b
tnl bir fon gibidir ve bak, buradakinin dnya fonu zerinden ayrlp y
ze kt tarzda bu fonun zerinde belirginleir- te yandan da kendilerini ba
k tutmak zere kullanlan bir dizi ara olarak veren tavrlarm dzenlenirler.
Bu anlamda rgtlenmi bir btn olutururum ve bu, bak tr; bir bak-nesneyim, yani isel ereklilikle donanm ve mesafenin tesindeki falanca teki nesne
ye mevcudiyeti gerekletirmek zere kendi-kendisini aratan amaca giden bir
mnasebet iinde dzenleyebilen bir aletler bileimiyim. Ama mesafe bana veri
lir. Baklan olarak mesafeyi yaymam, onu amakla yetinirim. Bakasnn bak

bana meknsallk kazandrr. Kendini baklan olarak kavramak, meknsallatrlan-meknsallatran olarak kavramaktr.
Ama bakasnn bak yalnzca meknsallatran olarak kavranmaz: o bir
yandan da zamansalla tr andr. Bakasnn baknn ortaya kmas, benim ilke
olarak yalnzlk iinde elde edemeyeceim bir Erlebnis araclyla tezahr
eder: bu, ezamanlln Erlebnisidir. Tek bir kendi-iin asndan bir dnya, e
zamanllk deil yalnzca birlikte-mevcudiyetler ierebilir, nk kendi-iin b
tn bir dnya zerinde kendinden gemi bir halde kaybolur ve btn varlkla
r yalnzca mevcudiyetinin birliiyle birbirine balar. Oysa ezamanllk bakaca
hibir mnasebetle bal olmayan iki varolann zamansal balantsn varsayar.
Birbiri zerinde karlkl bir etki uygulayan iki varolan ezamanl deildirler,
nk tam da ayn sisteme aittirler. u halde ezamanllk dnyann varolanlar
na ait deildir, ...e mevcudiyet olarak dnlen iki mevcudun dnya zerindeki
birlikte-mevcudiyetini varsayar. Ezamanl olan, Pierrein dnyaya benim mev
cudiyetim ile birlikte mevcudiyetidir. Bu dorultuda kkensel ezamanllk feno
meni, bu bardan benim iin olmasyla ayn zam anda Paul i^in olmasdr. Do
laysyla bu durum her trl ezamanllk iin bir temeli varsayar, bu temel de,
zorunlulukla, benim kendi zamansallamamda zamansallaan bir bakasnn
mevcudiyetidir. Ama bakas, tam da zamansallaan lde beni de kendisiyle zamansallatrr: kendi kendisinin zamanna doru atld lde, ona tmel za
man iinde grnrm. Bakasnn bak, bu bak kavradm lde, benim
zamanma yeni bir boyut kazandrr. Bakas tarafndan benim imdiki zamanm
olarak kavranan imdiki zaman olduu lde, mevcudiyetimin bir dars var
dr; kendini benim iin imdiki zamanda tarihleyen bu mevcudiyet, bakasnn
360

Varlk ve Hilik

mevcut olduu kiinin imdiki zaman halinde bana yabanclar; bakas kendi
ni bana mevcudiyet olarak oldurduu lde, ben tmel imdiki zamana frlat
lrm. Ama gelip yerimi aldm tmel imdiki zaman benim tmel imdiki hali
min dpedz yabanclamasdr, fizik zaman kendisi olmadm salt ve zgr bir
zamansallamaya doru akar; yaadm bu ezamanlln ufkunda ekillenen
ey, bir hilikle ayrldm mutlak bir zamansallamadr.
Dnyann zaman-meknsal nesnesi olarak, dnya iindeki zaman-meknsal
bir konumlanm zsel yaps olarak, kedimi bakasnn tahminlerine, deer
lendirmelerine sunarm. Bunu da yine salt cogito ilemi araclyla kavrarm: ba
klan olmak, kendini bilinmeyen tahminlerin, zellikle de deer tahminlerinin
bilinmeyen nesnesi olarak kavramaktr. Ama tam da bu deerlendirmelerin yerindeliini utan ya da vn araclyla kabul ederken, onlar ne iseler o ola
rak, yani imknlara doru verinin zgrce tesine geilmesi olarak kabul etme
ye devam ederim. Bir yarg zgr bir varln transandantal edimidir. Nitekim
grlm olmak, beni, kendi zgrlm olmayan bir zgrlk iin korunma
sz bir varlk olarak oluturur. Bu anlamda, bakasna grndmz lde
kendi kendimizi ite kleler olarak dnebiliriz. Ama bu klelik bilincin so
yut formunu tayan bir yaamn -tarih ve stesinden gelinebilecek- sonucu de
ildir. Kendi varlm iinde, benimki olmayan ve benim varlmn bizatihi ko
ulu olan bir zgrln barnda baml olduum lde kleyim. Beni nite
leyen ve bu nitelemeyi bilemediim gibi zerinde etkide de bulunamadm de
erlerin nesnesi olan olarak, klelik durumundaym. Ayn anda da, benimkiler
olmayan, yalnzca, salt mevcudiyetlerini varlmn tesinde yarm yamalak fark
edebildiim ve beni bilmediim amalara doru bir ara halinde oluturmak iin
akmlm yadsyan imknlarn arac olarak, tehlikedeyim. Ve bu tehlike bir ar
zilik deil, benim bakas-iin-varlmn deimeyen yapsdr.
Bylece bu betimlemenin sonuna geldik. Bakasn kefetmek zere onu kul
lanabilmemizden nce, bu betimlemenin tmyle cogitonun dzleminde yaplm
olduuna iaret etmek gerekir. Yalnzca bakasnn bak altnda, korku (baka
snn zgrl karsnda tehlikede olma duygusu), vn ya da utan (en so
nunda ne isem o olmamn, ama bakas iin orada, tede olmamn duygusu), k
leliimin kabul (btn imknlarma yabanclamamn duygusu) olan bu znel
tepkilerin anlamn belirtikletirdik. Ayrca bu belirtikletirme hibir biimde u
ya da bu lde karanlk bilgilerin kavramsal bir kesinletirilmesi deildir. Her
361

Jean -P au l Sartre

kes kendi deneyimine bavursun: hayatnn herhangi bir gnnde sulu, ya da

sadece gln bir tutum iinde yakalanmam insan yoktur. O zaman duyumsa
dmz ani deime hibir biimde bir bilgi fkrmasyla motive olmaz. Bu de
ime, bizatihilii iinde daha ok benim-kendimin ani bir katlamas ve kat
manlamasdr, imknlarm ve yaplarm benim-iin el dememi halde bra
kr, ama beni birdenbire yeni bir varolu boyutuna iter: aa-karlm ayaym
boyutuna. Bylece bakn belirmesini ekstatik bir varlk mnasebetinin belirii
olarak kavrarm, bu mnasebetin terimlerinden bir tanesi, ne deilse o olan ve
ne ise o olmayan kendi-iin olarak bendir ve teki terimi de yine bendir, amaerimim dndaki, eylemim dndaki, bilgimin dndaki bendir. Ve bu terim
tam da zgr bir bakasnn sonsuz imknlaryla balant iinde olduundan,
kendi-kendisinde, aa-karlmayan zelliklerin sonsuz ve tkenmez sentezi
dir. Bakasnn bakyla birlikte kendimi dnyann ortasnda donmu gibi, teh
likede gibi, umarsz gibi grrm. Ama ben olann hangisi olduunu da, dnya
iindeki yerimin hangisi olduunu da, iinde olduum bu dnyann bakasna
doru hangi yzn evirdiini de bilmem.
Bylece bakasnn bu beliriinin anlamn bak araclyla ve bak iinde
belirleyebiliriz. Bakas bize hibir ekilde nesne gibi verilmez. Bakasnn nesneletirilmesi bak-varlnn k olurdu. Zaten daha nce grdk, bakasnn
bak, bu bak gsteren nesneler olarak gzlerinin bizatihi kaybolmasdr. Ba
kas, benim bakas iin varlmn ufkunda, bolukta hedeflenmi bizatihi nesne
olamaz. Bakasnn nesneletirilmesi, ilerde greceimiz gibi, tam da beni baka
s iin varlmdan kurtarrken bakasna da benim iin bir varlk kazandran var
lmn kendini savunmasdr. Bak fenomeninde bakas, ilke olarak nesne ola
mayan eydir. Onun ayn zamanda benden benim-kendime giden ve benim-kendim iin anlanm am olarak benim belirmeme sebep olan rfnasebetin bir teri
mi olamayacan da gryoruz. Bakas, benim dikkatim tarafndan da hedef al

namaz: bakasnn baknn beliriinde, baka ya da bakasna dikkat etseydim,

bu ancak nesnelere dikkat edermiim gibi olabilirdi, nk dikkat nesnelere doru
ynelimsel olarak ynelmedir. Ama buradan, bakasnn soyut bir koul, ekstatik
mnasebetin kavramsal bir yaps olduu sonucu kartlmamaldr: nitekim bu
rada bakasnn tmel ve formel bir yap olabilecei, gerekten dnlm nes
ne yoktur. Bakas elbette benim anlanmam varlmn kouludur. Ama
onun somut ve bireysel kouludur. Benim dnya ortasndaki varlm iindeki
362

Varlk ve Hilik

btnleyici paralarndan biri olarak bu varln koulu deildir, nk tam da

amlanmam olarak ortasnda bulunduum bu dnyaya akmlaan eydir, dola
ysyla bu haliyle, ne nesne ne de bir nesnenin formel ve kurucu esi olabilir.
Bakas bana ancak -bunu daha nce grdk- kendi deneyimimin birletirici ya
da dzenleyici bir kategorisi olarak grnebilir, nk bana tesadfen gelmektew

dir. O halde nedir bakas?

Her eyden nce, dikkatimi yneltmediim varlktr. Bana bakan ve benim he
nz bakmadm kiidir, beni anlanmant olarak, kendi-kendisini amlamakszm benim-kendime teslim eden kiidir, hedefcalmd lde deil de beni he
def ald lde kendisine mevcut olduum kiidir; kamn, benim iin mm
kn olanlann yabanclamasnn ve dnyann bir baka dnyaya, ayn olan ama
yine de bu dnyayla iletiimi olmayan bir baka dnyaya doru aknn erimd ve somut kutbudur. Ama bakas, bizatihi bu yabanclamadan ve bu aktan
ayn olamaz, bunlann dorultusu ve yndr, bu aka gerek ya da kategoriyel bir
e olarak deil, bir mevcudiyet olarak musallattr ve onu imdiki zamanda tarihlemeye kalktmda donan ve dnyalaan, ona dikkat etmediimde her za
mankinden de daha fazla mevcut ve acil olan bir mevcudiyettir. rnein bt
nyle utancmn etkisi altnda olduumda, bakas bu utanc ayakta tutan ve her
ynden kucaklayan devasa ve grnmez mevcudiyettir, amlanmam-varlgm
ayakta tutan ortamdr. O halde, amlanmamla yaanm deneyimim iinde
anlanmayabilir olarak bakasnda tezahr eden ey nedir, onu grelim.

Her eyden nce, bakasnn bak, nesneliimin zorunlu koulu olarak, be

nim iin her trl nesneliin tahrip edilmesidir. Bakasnn bak dnyann iin
den geip bana ular ve yalnzca benim-kendimin dnmesi deil, dnyann
tmden bakalamasdr. Baklan bir dnyada baklmaktaym. zellikle de, ba
kasnn bak -k i bu, bakan-baktr, yoksa baklan-bak deil-benim nesnele
re olan mesafemi yadsrken kendine ait mesafeleri yayar. Bakasnn bu bak
kendini dolaysz bir ekilde ve mesafesiz bir mevcudiyetin barnda mesafenin
dnyaya geldii ey gibi verir. Gerilerim, kendi dnyama mesafesiz mevcudiye
timden yoksun kalrm ve bakasna ait bir mesafeyle donatlrm: ite, kapya on
be adm, pencereye alt metre uzaktaym. Ama bakas, kendisine belli mesafe
de oluturmak zere gelip beni bulur. Bakas, beni, kendisine alt metre uzakta
olan eklinde oluturan olarak, mesafesiz olarak bana mevcut olmaldr. Byle
ce, eyler ve bakasyla aramdaki mesafemin deneyimi iinde bile, bakasnn ba
363

Jean-Paul Sartre

na ilikin mesafesiz mevcudiyetini duyumsarm. Bu soyut betimlemede, baka

snn baknn bizi ou kez utanla dolduran o dolaysz ve yakc mevcudiye
tini herkes, tanyacaktr. Baka trl syleyecek olursak, kendimi baklan olarak
duyumsadm lde, bakasnn dnyatesi [transmondaine] bir mevcudiyeti
benim iin gerekleir: bakas benim dnyamn ortasnda olan olarak bana
bakmaz, olanca akmlyla dnyaya ve bana doru gelen olarak bana bakar,
benden herhangi bir mesafeyle, dnyaya ait ne gerek ne ideal herhangi bir nes
neyle, dnyann herhangi bir cismiyle deil de yalnzca bakas doasyla ayrlan
olarak bakar. Bylece, bakasnn baknn grnmesi dnyann iindeki grn
me deildir: ne benimki olan dnyann, ne de bakasnmki olan dnyann;
ve beni bakasyla birletiren mnasebet dnyann iindeki bir dsallk mna
sebeti olamaz, ne var ki bakasnn bak araclyla dnyann bir tesinin bu
lunduunun somut deneyimini yaarm. Bakas, hibir arac olmakszn benim
ki olmayan bir akmlk olarak bana mevcuttur. Ama bu mevcudiyet karlkl de

ildir: benim, bakasna mevcut olabilmem iin dnyann olanca younluu ge

rekir. Kendimin anlanmam-varl olduum lde zerime aracsz konan,
ve bu bak araclyla mesafeleri ve aletleriyle eksiksiz bir dnyann barna g
mlm olduum lde varln sonsuzluuyla benden ayrlan her yerde mev
cut ve ele gelmez akmlk: onu nce bak olarak duyumsadm zaman, baka
snn bak ite byledir.
Ama ayrca bakas, bir baka zgrlk iin olmak dnda, nesne olmaklmdaki imknszl da imknlanm dondurarak bana ak eder. Ben benim-kendim
iin nesne olamam nk ne isem oyum; yalnzca kendi kaynaklarna brakld
nda, kiiliin ikilemesine ynelik dnmsel aba baarszlkla sonulanr,
yeniden ve hep kendim tarafndan kavranrm. Ve naif bir tarzca, farkna bile var
madan nesnel bir varlk olmamn mmkn olduunu ne srdmde, bu yol
dan bile rtk bir biimde bakasnn varoluunu varsayarm, nk bir zne iin
olmakszn nasl nesne olabilirim ki? Nitekim benim iin bakas nce kendisi iin
nesne olduum varlktr, yani kendisi araclyla nesneliimi kazandm varlk
tr. zelliklerimden birini bile nesnel kipte tasarlayabilecek olsam, bakas esasen
verilidir. Ve benim evrenimin varl olarak deil, salt zne olarak verilidir. By
lece tanm gerei tanmak, bilmek [connaitre], yani nesne olarak ortaya koymak
imknna sahip olmadm bu salt zne, her zaman oradadr, kendimi nesne ola
rak kavramaya altmda erimdmda ve mesafesizdir. Ve bak snavnda, ken
364

Varlk ve Hilik

dimi amlanmam nesnelik gibi duyumsarken, bakasnn kavranamaz zneliini de dorudan doruya ve kendi varlmla birlikte duyumsanm.
Ayn anda da, onun sonsuz zgrln duyumsanm. nk benim iin
mmkn olanlar bir zgrlk iin ve bir zgrlk araclyla ve yalnzca onun
in ve onun araclyla snrlandrlm ve dondurulmu olabilirler. Maddi bir
engel benim imknlanm donduramaz, byie bir engel benim iin yalnzca ba
ka mmkn olanlara doru atlmda bulunmamn vesilesidir, onlara bir dsal
lk kazandramaz. Yamur yad iin evds kalmak ile dar kmanz yasaklan

d iin evde kalmak ayn ey deildir. Birinci kta, edimlerimin sonularn

dikkate alarak, evde kalmak iin ben-kendim karar veririm; yamur engelini
benim-kendime doru geride brakr, onu bir ara klarm, ikinci kta, kmak
ya da kalmak konusundaki bizatihi imknlarm geride braklm ve dondurul
mu olarak bana sunulurlar ve bir zgrlk bu imkanlar hem ngrr hem de
nler. Bir bakas tarafndan buyurulduu zaman bizi irkiltecek olan eyi, sk sk,
ok doallkla ve rahatsz olmadan yapyorsak, bu kapris deildir. nk dzen
ve savunma, bakasnn zgrln kendi kleleimiz iinde snamamz ge
rektirir. Bylece imknlarmn bana ynelen bak iindeki lm bana bakas
nn zgrln duyumsatr; bu lm ancak bu zgrln barnda gerekle
ir ve ben, benim-kendim iin eriilmez; ama yine de ben, ben-kendim olarak
bakasnn zgrlnn barna frlatlrm, terk edilirim. Bu snamayla balan
t halinde, tmel zamana aidiyetim de bana ancak zerk bir zamansallama ara
clyla ierilmi ve gerekletirilmi olarak grnebilir, yalnzca kendini zamansallatran bir kendi-iin beni zamann iine frlatabilir.
Bylece bak araclyla bakasn, somut bir biimde, kendi imknlarna do
ru zamansallarken bir dnyay var klan zgr ve bilinli zne olarak duyumsa
rm. Ve bu znenin aracsz mevcudiyeti, benim-kendi hakkmda oluturmaya a
lacam her trl dncenin zorunlu kouludur. Bakas, hibir eyin beni ayr
mad bu ben-kendimdir, onun salt ve tastamam zgrl dnda, yani tek ba
na kendi iin ve kendi araclyla daha olacak olduu, daha olmas gereken kendi-kendinin o belirsizlii dnda kesinlikle hibir ey beni ondan ayrmaz.
Saduyunun her zaman tekbenciliin karsna karm olduu o sarslmaz
direnileri aklamaya girimek iin imdi artk yeterince ey biliyoruz. Nitekim
bu direniler bakasnn kendini bana somut ve besbelli bir mevcudiyet olarak
vermesinde temellenir; bu, hibir biimde kendimden deviremediim ve (hibir
365

Jean-Paul Sartre

biimde phe konusu edilemeyecei gibi) bir fenomenolojik indirgemenin ya da

herhangi bir baka ejtoxr] [epokhe]nin nesnesi olamayan bir mevcudiyettir.
Gerekten de, bana bakyorlarsa, nesne olduumun bilincine varrm. Ama bu
bilin ancak bakasnn varoluu iinde ve bu varolu araclyla ortaya kabi
lir. Hegel bu konuda haklyd. Yalnz, bu baka bilin ve bu baka zgrlk ba
na asla verilmi deildir, nk, eer verilmi olsaydlar bilinmi ve dolaysyla
da nesne olurlard ve ben de nesne olmaktan kardm. Ayn ekilde, kendi fo
numun kavramn ya da tasvirini de onlardan devremem. nk ncelikle on
lar tasarlamyor ya da kendim iin tasavvur etmiyorum: bylesi deyimler bi
zi yeniden, ilke olarak oyund braklm olan bilmeke gnderirler. Ama ay
rca bizzat gerekletirebileceim her trl somut zgrlk snamas benim z
grlmn snanmasdr, bilincin her trl somut yakalan benim bilincim(in)
bilincidir, bilin nosyonunun kendisi bile mmkn bilinlerime gndermekten
baka bir ey yapmaz: nitekim, Giri blmmzde, zgrln ve bilincin va
roluunun onlarn zlerini ncelediini ve koullandrdn gstermitik: bunun

sonucu olarak, bu zler, benim bilincimin ya da benim zgrlmn yalnzca

somut rneklenmelerinin paras olarak dnlebilirler. nc olarak, zgr
lk ve bakasnn bilinci, tasavvurlarm birletirmeye yarayan kategoriler de ola
maz. Elbette, Husserlin gsterdii gibi, benim dnyamn ontolojik yaps onun
ayn zamanda bakas iin dnya olmasn da talep eder. Ama bu, bakasnn be
nim dnyamn nesnelerine tikel bir nesnellik tr kazandrmas lsnde by

ledir, nk bakas esasen nesne kimliiyle bu dnyann iindedir. Karmda

okumakta olan Pierrein kitabn ona dnk yzne tikel bir nesnellik tr ver
dii doruysa da bunu ilke olarak benim de grebildiim yzne de verir (yine
de bu yz, daha nce grdmz gibi, tam da okunmakta olduu lde ben
den kurtulur), kitabn bu yz, benim iinde olduum ve dolaysyla mesafenin
tesinde ve sihirli bir ba araclyla nesne-Pierree balanal dnyaya aittir. Bu
koullar altnda, bakas kavram gerekten de bo form olarak saptanabilir ve
benimki olan dnya iin nesnellik glendirmesi olarak durmadan kullanlabi
lir, Ama bakasnn bakan-bak iindeki mevcudiyeti dnyay glendirmeye
katkda bulunamaz, tersine onun dnyaln bozar, nk tam da dnyann
benden kurtulmasna yol aar. Dnyann benden kurtulmas grece olduunda
ve nesne-bakasma doru kurtulma olduunda, nesnelii glendirir; dnyann
ve benim-kendimin benden kurtulmas mutlak olduunda ve benimki olmayan
366

Varlk ve Hilik

bir zgrle doru gerekletiinde, bilgimdeki bir erimedir: dnya, orada

dnya halinde yeniden btnlemek zere dalr, ama bu dalma bana veril
mi deildir, onu ne bilebilirim, ne de hatt yalnzca dnebilirim. u halde bak-bakasnn bana mevcut olmas ne bir bilgidir, ne benim varlma ilikin bir
tasavvurdur, ne de bir birletirme formu ya_ da kategoridir. Bu mevcudiyet var
d r ve ben onu benden tretemem.

Ayn zamanda bu mevcudiyeti fenomenolojik eko/T) [epokhejnin etkisi al

tnda yok edemem de. Nitekim eno^T) [epokhe], transandantal bilinci mutlak
gereklii iinde kefetmek zere dnyay paranteze almay hedefler. Bu ilemin
genelde mmkn olup olmadn sylemek, burada bizim iimiz deil. Ama bi
zi ilgilendiren durumda, bu ilem bakasn oyund brakamaz, nk bakanbak olarak bakas tam da dnyaya ait deildir. Bakasnn nnde kendim den
utanyorum, diyorduk. Fenomenolojik indirgemenin etkisi, bizatihi utanc mut
lak znelii iinde daha iyi ortaya karmak iin, utancn nesnesini oyund b
rakmak olmaldr. Ama utancn nesnesi bakas deildir: benim edimim ya da
dnya iindeki konumlanmdr utancn nesneleri. Yalnzca bunlar gerektiin
de indirgenmi olabilirler. Bakas, benim utancmn nesnel bir koulu bile de
ildir. Ama yine de bu utancn bizatihi-varl gibidir. Utan, bir bilincin bir
nesneyi aa kard tarzda deil de, bilincin bir urann kendi motivasyo
nu olarak yanal bir biimde bir baka ura ierdii tarzda bakasnn aa k
masdr. Cogito araclyla salt bilince erimi olsaydk ve bu salt bilin utan
(olmak) bilincinden baka bir ey olmasayd bile, bakasnn bilinci kavranamaz
mevcudiyet olarak yine de bu salt bilince musallat olacakt ve bu yoldan her tr
l indirgemeden kurtulacakt. Bu, bakasn ncelikle dnyada deil bilincin ya
nnda aramak gerektiini, onu bilinte ve bilin araclyla kendini ne ise o ol
duran bir bilin olarak aramak gerektiini bize yeterince gsterir. Cogito tarafn
dan kavranan bilincim nasl ki yadsnamaz bir biimde kendi-kendisine ve ken
di varoluuna tanklk ediyorsa, baz tikel bilinler, rnein utan-bilinci de
yadsnamaz bir biimde cogitoya ve kendi-kendisine ve bakasmm varoluuna
tanklk eder.
Ama yle denilebilir: kendim-iin-nesneliimin anlam sadece bakasnn
bak deil midir? Bu yoldan yeniden tekbenciliin iine deriz: tasavvurlar
mn somut sistemiyle nesne olarak btnletiimde, bu nesnelemenin anlam
da benim dmda tasavvur edilmi ve bakas olarak tzletirilmi olur.
367

Jean-Paul Sartre

Ama unlara iaret etmek gerekir:

1)

Benim kendim iin nesneliim, hibir ekilde Hegelin leh bin Ichin

[Ben benim] belirtikletirilmesi deildir. Formel bir zdelik hibir ekilde sz

konusu olmad gibi, benim nesne-varlk ya da bakas-iin-varlm da kendim-iin-varlmdan derinlemesine farkldr. Nitekim, Birinci Blmmzde
iaret etmi olduumuz gibi, nesnelik nosyonu belirtik bir olumsuzlamay gerek
tirir. Nesne, benim bilincim olmayan eydir ve bunun sonucu olarak bilincin va
sflarna sahip olmayan eydir, nk benim iin bilincin vasflarn tayan ye
gane varolan benimki olan bilintir. Bylece, benim-iin-nesne-ben, ben olmayan,
yani bilincin vasflarna sahip olmayan bir bendir. Bu, dalm bilintir; nesneletirme radikal bit bakalamdr, kendimi ak ve seik bir biimde nesne ola
rak grebilseydim bile, grecek olduum ey benim-kendimde ve benim-kendim iin olduumun, Malrauxnun szn ettii o kyaslanamayan ve her eye
yelenesi ucubenin tastamam uygun tasavvuru olmayacaktr; benim-dmdakivarlmm bakas iin kavran olacaktr, yani benim-iin-varlmdan radikal
bir ekilde farkl olan ve asla ona gndermeyen bakas-varlmn nesnel kavran olacaktr. rnein kendimi kt olarak kavramak, benim-kendim iin oldu
um eye atfta bulanmak olamaz, nk kendim iin kt olmadm gibi ol
mam da mmkn deildir. nk nce benim-kendim iin memur ya da hekim
olmamdan daha ok kt olmam sz konusu deildir. Nitekim ne ise o olma
mak ve ne deilse o olmak kipindeyim. Bunun tersine, kt nitelemesi beni bir
kendinde olarak vasflandrr. nk sonra, eer kendim iin kt olmak zorun

da olsaydm, onu daha olacak olmak kipinde kt olmam gerekirdi, yani kendi
mi kt olarak kavramam ve istemem gerekirdi. Ama bu da u anlama gelir: ken
dimi, bizzat bana iyiliimin tersi gibi grnen eyi ve tam da Kt olduu ya da
benim iyiliimin tersi olduu iin yle grnen eyi isteyen o|arak kefetmek zo
rundaym. Dolaysyla istediim eyin tam tersini zellikle ayf anda ve ayn m
nasebet iinde istemem, yani tam da ben-kendim olarak benim-kendimden nef
ret etmem gerekir. Ve bu ktlk zn kendi-iinin alannda tastamam gerek
letirmek iin, kendimi kt olarak kabullenmem gerekir, yani knanmama yol
aan ayn bir edimle kendimi onaylamam gerekir. Ben ben olduum lde bu
ktlk nosyonunun, kaynan hibir ekilde benden alamayaca yeterince g
rlyor. Ve istediim kadar ekstaz ya da beni benim-iin oluturan kendimden
koparl en u snrlarna kadar gtreyim, eer kendi kaynaklanma terk edil368

Varlk ve Hilik

inisem ktl kendime atfetmeyi de hatt onu kendim iin tasarlamay da as

la baaramam. nk ben benim-kendimden koparhmm, benim kendi hiligimim; her trl nesneliin ortadan kalkmas iin ben ve ben arasnda kendi
kendimin dolaymcs olmam yeterlidir. Beni nesne-benden ayran bu hilii ol
mak zorunda deilim; nk kendisi olduum nesneye mevcut olmam gerekir.

Bylece benim kendi gcm olmayan ve ne yle gsterebileceim ne de kurabi

leceim nesneletiren bir gcn dolaym olmakszn kendime hibir nitelik kazandraman. phe yok ki yle denir: baja kim olduumu bakasnn retti
i hanidir sylendi. Ama bu tezi savunan ayn*.kiiler, beri yandan da bakas
kavramn kendime ait glerim zerindeki dnmle ve yanstma ya da mekseme yoluyla benim-kendimden devirdiimi olumluyorlard. Dolaysyla iin
den kamadklar bir ksr dng iinde kalyorlard. Aslnda, bakas benim
nesneliimin anlam olamaz, o bu nesneliin somut ve akn kouludur. nk,
gerekten de, bu kt, kskan, sempatik ya da antipatik, vs. tr nitelik
ler nafile dler deildir: bunlar bakasn nitelemek zere kullandmda, ona
kendi varl iinde ulamak istediimi aka grrm. Bununla birlikte bunla
r benim kendi gerekliklerim olarak yaayamam: bu nitelikler bakas tarafn
dan bana verildiklerinde, benim-kendim iin olduum eyi gstermekten asla
geri durmazlar; bakas karakterime ilikin bir betimleme yaptnda kendimi
tanyamam, ama yine de bunun ben olduumu bilirim. Bana gsterilen bu
yabancy, bir yabanc olmaktan kmakszn hemen kabullenirim. nk bu ya
banc benim znel tasvirlerimin sradan birletirilmesi olmad gibi, leh bin
leh [Ben benim] anlamnda olduum bir Ben de deildir, bakasnn benim
hakkmda edindii ve sorumluluunu tek bana tayaca nafile bir imge de de
ildir: daha olacak olduum benle kyaslanamayan bu ben yine benim, ama bu
yabanc yeni bir ortam tarafndan bakalatrlr ve bu ortama uyarlanr; bir var
lktr, benim varlmdr ama tmyle yeni varlk boyutlar ve kiplikleri tar; a
lamaz bir hilik tarafndan benden ayrlm bendir, nk ben bu benim, ama
beni benden ayran bu hilik deilim. O, nihai ve tm ekstazlarma akn bir
ekstaz araclyla olduum olmam gereken bendir, nk daha olacak olduum
ey ekstaz deildir. Benim bakas-iin varlm, mutlak boluk iinde nesnelli
e doru bir dtr. Ve bu d yabanclama olduundan, kendimi benimkendim iin nesne gibi olduramam, nk hibir durumda kendi'kendime yabanclaamam.
369

Jean-Paul Sartre

2)

Zaten bakas beni benim-kendim iin deil, kendisi iin nesne olarak olu

turur. Baka trl syleyecek olursak, benim-kendim hakknda sahip olacam

bilgiler iin dzenleyici ya da oluturucu kavram kullanmaz. Dolaysyla bakas
nn mevcudiyeti nesne-beni grnre karmaz: benden ...e doru bir katan
baka bir ey kavrayamam. Dil, bakasnn beni kt ya da kskan olarak kabul
ettiini bana akladnda bile, ktlm ya da kskanlm hakknda asla so
mut bir grye sahip olamam. Bunlar, doalan bile benden kurtulmak olan uu
cu nosyonlardan ibaret kalrlar: ktlm kavrayamam, ama u ya da bu edim
vesilesiyle kendi-kendimden kurtulur, ktln yalnzca ve ieriksiz bir biim
de dnebileceim ama yine de olduumu hissedeceim bir varla doru, uzak
tan utan ya da korkuyla yaayacam yabanclamam ve akm hissederim.
Bylece nesne-benim, bilgi ya da bilgi birlii deil, tedirginlik, kendi-iinin ekstatik birliinden yaanm bir kopu, eriemeyeceim ve yine de olduum snrdr.
Ve bakas, yani bu beni bana getiren kii de, bilgi ya da kategori deil, yabanc bir
zgrle mevcudiyet olgusudur. Aslnda benden kopuum ve bakasnn zgr
lnn belirii bir ve ayndr, bunlan ancak birlikte hissedebilir ve yaayabilirim,
hatt biri olmadan tekini tasarlamaya bile kalkamam. Bakas olgusu yadsna
mazdr ve beni yreimden vurur. Onu tedirginlikle dnrm; onun aracly
la, bu dnya olan ve yine de ancak sezinleyebildiim bir dnyada srekli olarak
tehlikedeyim; ve bakas bana, sonradan benimle karlamak iin ilk nce olutu

rulan bir varlk gibi deil, benimle kkensel bir varlk mnasebeti iinde beliren
bir varlk gibi grnr ve bu varln olumsuzlanmazl ve olgusal zorunluluu be
nim kendi bilincimin olumsuzlanmazl ve olgusal zorunluluudur.
Yine de pek ok zorluk ortada duruyor. zellikle de, bakasna utan arac
lyla olumsuzlanmaz bir mevcudiyet kazandryoruz. Oy|a bakasnn bana
bakmasnn yalnzca muhtemel olduunu grmtk. Tepenin stndeki o ift
lik, milislere bakar gibidir, dman tarafndan igal edilmi olduu kesindir; ama
dman askerlerinin u anda iftlik evinin pencerelerinden dary gzetledikle
ri kesin deildir. Arkamda, ayak seslerini duyduum o adamn bana bakt ke
sin deildir, yz belki de baka tarafa dnktr, bak yere ya da bir kitaba y
nelmitir; ve nihayet, genel bir ekilde, benim zerime evrilmi gzlerin gz ol
duklar da kesin deildir, bunlar sadece gerek gzlere benzetilerek yaplm
da olabilirler. Ksacas, baklm olmadm halde srekli bir ekilde baklm ol370

Varlk ve Hilik

luuma inanabilmemden tr, bu kez de bak muhtemel hale gelmiyor mu? Ve

bakasnn varoluuna ilikin kesin kanaatimiz bu yzden dpedz varsaymsal
bir nitelik kazanmyor mu?
Glk u terimlerle dile getirilebilir: dnya iinde bana bir bak ortaya ko
yar gibi grnen baz grnmeler vesilesiyle, beni bakasnn gerek varoluuna
gnderen kendine zg yaplaryla birlikte i?elli bir baklm-varl bizzat ken
dimde kavrarm. Ama yanlm olmam mmkndr: belki de benim gz sand
m dnya nesneleri gz deildiler, belki d arkamdaki fundal kmldatan yal
nzca rzgard, ksacas belki de bu somut nesneler gerekten bir bak gstermi
yorlard. Baklm olduum konusundaki kesin kanaatim bu durumda ne hale
gelir? Utancm gerekten d e birisinin karsndaki utan t: ama orada hi kimse
yok. Bundan tr, utancm da hi kimse karsndaki utan haline gelmez mi,
yani hi kimsenin bulunmad yerde birini ngrdne gre yanl utan ha
line gelmez mi?
Eer aratrmamz ilerletmek ve bakas-iin-varlmzm yapsn daha sak
lkla gstermek gibi bir yarar olmasayd, bu glk bizi uzun boylu uratramazd ve ona deinmezdik bile. Nitekim bu glk iki farkl bilgi dzenini ve
kyaslanamaz iki varlk trn birbirine kartrmaktan kaynaklanr. Dnyaiindeki-nesnenin yalnzca muhtemel olabileceini her zaman biliyorduk. Bu
onun bizatihi nesne olma vasfndan ileri gelir. Yoldan geenin bir insan olmas
muhtemeldir; ve eer gzlerini bana evirirse, ba klm -varl hemen ve kesin
likle duyumsamakla birlikte, bu kesinlii nesne-bakas deneyimimin iine aktaramam. Gerekten de bu kesinlik bana ancak dnyaya akn mevcudiyet ve be
nim nesne-varlgmm gerek koulu olarak zne-bakasm kefettirir. u halde
her trl kta, zne-bakas hakkmdaki kesin kanaatimi bu kesin kanaatin ve
silesi olan nesne-bakas zerine aktarmak ve karlk olarak da, zne-bakasmn
grnmesindeki besbellilii nesne-bakasnm oluma ihtimalinden kalkarak
yanllamak imknszdr. Dahas, bak, daha nce gsterdiimiz gibi, bak or
taya kartan nesnenin tahrip olduu fonda belirir. Eer srayarak bana doru
ilerleyen u iko ve irkin yaya aniden bana bakarsa, bu bak onun irkinliin
den ve imanlndan ve sramalarndan oluur; kendimi baklm olarak his
settiim srece o, ben ve benim-kendim arasndaki salt dolaymc zgrlktr.
Dolaysyla baklan-varlk bak ortaya koyan nesneye bam l olamaz. Ve d
nmsel ynden kavranabilen Erlebnis olarak utancm kendi-kendisine oldu371

Jean-Paul Sartre

gu gibi ayn ekilde bakasna da tanklk ettiine gre, ilke olarak phe halin
de geersizletirilebilen bir dnya nesnesi vesilesiyle bu utanc sorun haline ge
tirmeyeceim. Bu, kendi bedenime ilikin alglarm (rnein, elimi grdm
de) hataya konu olabildii iin kendi varoluumdan phe etmek gibi olurdu. $u
halde, olanca saklyla ortaya karlm olan baklan-varlk eer bakasnn be
denin e, cogitonun salt gereklemesi iinde bilincimin bilin olmasnn benim
kendi bedenime bal olduundan fazla bal deilse, benim deneyimim kendi ala

n iindeki baz nesnelerin grnmesini, zellikle de bakasnn gzlerinin be

nim ynmde kesimesini, salt bir uyarm olarak, b a klan -va rlm gerekle
tirmenin salt vesilesi olarak ele almak gerekir, tpk, Platonda, duyulur dnya
nn elikilerinin bir felsefi dntrme gerekletirme vesilesi olmalar gibi. K
sacas, kesin olan benim baklan oduumdur, yalnzca muhtemel olan bakn u
ya da bu dnya-ii mevcudiyete balanm olmasdr. Bunda zaten bizi arta
cak bir ey de yoktur, nk, daha nce grdk, bize bakmakta olanlar hibir
zaman gzler deildir: zne olarak bakasdr. Denecektir ki, bununla birlikte ge
riye yanlm olduumu kefedebileceim kalyor: anahtar deliine eilmi du
rumdaym; birdenbire ayak sesleri duyuyorum. Bir utan rpertisi bedenimi
kaplyor: birisi beni grd. Ayaa kalkyorum, bombo koridorda gzlerimi do
latryorum: yanl bir alarmm. Rahat bir nefes alyorum. Burada kendisini
kendiliinden yok eden bir deneyim gereklemedi mi?
Daha yakndan bakalm. Hata olarak aa kan ey benim bakas iin nesne-varlm mdr? Asla deil. Bakasnn varoluu phe konusu olmaktan y
lesine uzaktr ki o yanl alarmn sonucu, beni kalktm iten pekl vazgeirebilir. Tersine, gzm anahtar deliine uydurmaya devam edersem yreimin
attn hissedecek ve en ufak grlty, merdiven basamaklanndaki en ufak g
crty kollayacam. lk alarmla birlikte kaybolmu olmas Iyle dursun, bakap

s artk her yerdedir, benim akmdadr, benim stmdedft, komu odalardadr

ve bakas-iin-varlm derinlemesine bir ekilde hissetmeye devam ederim;
hatt utancmn kaybolmamas bile mmkndr: imdi yzm kzarm olarak
anahtar deliine doru eilirim, bakas-iin-varlm duyumsamay srdr
rm; imknlarm durmadan lmekte, mesafeler, birisinin var olabilecei
merdivenden itibaren, bir insan mevcudiyetinin saklanm olabilecei o karan
lk keden itibaren durmadan bana doru almaktadr. Dahas, en ufak grl
tde sryorsam, her gcrt bana bir bak haber veriyorsa, bunun nedeni esa372

Varlk ve Hilik

) sen baklan-varlk durumunda olmamdr. O halde yalancktan grnm olan

t ve yanl alarm srasnda kendini kendiliinden tahrip etmi olan ksaca nedir?
t Bu, ne zne-bakasdr, ne de onun bana mevcudiyetidir: bu, bakasnn olgusal-

; i tg [facticite], yani bakasnn benim dnyam iindeki bir nesne-varla olumsal

; balantsdr. Nitekim pheli olan ey bakasnn kendi-kendisi deildir, bakam

snn orada-varhdr yani, Bu odada birisi var szckleriyle dile getirebilece

imiz tarihsel ve somut olaydr.
Bu aklamalar daha ileriye gitmemize'imkn verecektir. Gerekten de, ba
kasnn dnya zerindeki mevcudiyeti, analitik yoldan, zne-bakasnn bana
mevcut oluundan kaynaklanamaz, nk bu kkensel mevcudiyet akndr, ya
ni dnyanm-tesinde-olmaktr. Bakasmm odann iinde mevcut olduunu san
mtm, ama yanldm: orada deildi; namevcuttu. yleyse namevcut [absence]
olma nedir?
Namevcut deyimini ampirik ve gndelik kullanm iinde ele aldmzda, bu
deyimi orada-olmamakm her trn gstermek iin kullanmayacam aktr.
lk olarak, eer sigara paketimi her zamanki yerinde bulamazsam onun namev
cut olduunu sylemem; bununla birlikte yine de onun orada olmas gerektii

ni bildirebilirim. nk maddi bir nesnenin ya da bir aletin konumu, bu ko

num kimi durumda kesinlikle ona atfedilmi bile olsa onun doasndan kaynak
lanmaz. Bu doa ona sadece bir yer kazandrabilir; ama bir aletinden benim ara
clmla gerekleir. nsan-gereklii, bir yeri nesnelere ulatran varlktr. Ve
yalnzca insan-gereklii, kendi kendisinin imknlar olan olarak, kkensel ola
rak bir yer alabilir. Ama te yandan, bu apartman dairesinde Aa Hann ya da
Fas Sultamnm namevcut olduklarn da syleyemem, ancak burada ikamet et
mekte olan Pierrein on be dakikalna namevcut olduunu sylerim. Ksacas
namevcudiyet, mevcudiyetiyle kendi-kendisinin belirledii yerlere ve meknlara
nispetle insan-gerekliinin bir varlk kipi olarak tanmlanr. Namevcudiyet bir
yerle olan balar hilii deildir, tersine, Pierrein orada namevcut olduunu bil
direrek onu belirli bir yere gre ben belirlerim. Nihayet, Pierrein oradan geme
yi det edinmi olsa bile doadaki bir yere nispetle namevcudiyetinden de sz
edemem. Ama tersine, onun hibir zaman bulunmad herhangi bir yrede ya
plan bir piknikteki namevcudiyetine esef edebilirim. Pierrein namevcudiyeti,
orada olmak iin kendi-kendisine karar vermek zorunda olduu bir yere gre ta
nmlanr, ne var ki bu yerin kendisi, bu zel alanla ya da hatt bu yer ile Pier373

Jean-Paul Sartre

rein kendisi arasnda kurulan birebir ilikilerle deil, daha baka insan-gerek-l

lklerinin mevcudiyetiyle yer olarak snrlanr. Pierre baka insanlara nispeten na-|

mevcuttur. Namevcudiyet Pierrein Theresee nispeten somut bir varlk kipidir;|

insan-gereklikleri ile dnya arasndaki bir ba deil, insan gereklikleri arasn

daki bir badr. Pierre, Theresee gre bu yerde namevcuttur. u halde namevcu-:j

diyet, iki ya da daha ok insan-gereklii arasndaki bir varlk badr; bu ba ,;

bu gerekliklerin birbirleri iin temel bir mevcudiyet olmasn zorunlu klar ve
esasen bu mevcudiyetin tikel somutlamalanndan birinden ibarettir. Pierre iin
Theresee nispeten namevcut olmak, Theresein ona mevcut olmasnn tikel bir
eklidir. Nitekim namevcudiyetin anlam tamas iin, Pierrein Therese ile b
tn mnasebetlerinin korunmu olmas gerekir: onu sevmektedir, onun kocas
dr, onun geimini salamaktadr, vs. zellikle de namevcudiyet Pierrein somut
varoluunun korunmasn varsayar: lm bir namevcudiyet deildir. Bundan
tr Pierreden Theresee uzanan mesafe onlarn karlkl olarak birbirlerine
mevcut olmalarna ilikin temel olguyu hibir ekilde deitirmez. Nitekim bu
mevcudiyeti Pierrein bak asndan ele alacak olursak, onun ya Theresein
dnyann ortasndaki nesne-bakas olarak varolmas anlamna geldiini, ya da
Pierrein, Therese iin kendisini bir zne-bakas iinmi gibi varolur hissettii
anlamna geldiini grrz. Birinci kta mesafe olumsal klnmtr, Pierrein bir
dnyann Btnlk olarak varolmasn salayan ve mesafeyi vareden kii ola
rak mesafesizcesine bu dnyada mevcut olmasndan ibaret temel olguya nispe
ten hibir anlam tamaz. kinci kta, Pierre nerede olursa olsun Therese iin
mesafe olmakszn varolduunu hisseder: Therese, ondan uzaklat ve onunla
kendisi arasnda bir mesafe at lde ona mesafelidir; dnya tmyle onlar
birbirlerinden ayrmaktadr. Ama Pierre, Theresein varlk kazandrd dnya
iindeki nesne olduu srece, Therese iin mesafesizdir. Dolaysyla uzaklama
hibir kta bu zsel ilikileri deiiklie uratamaz. Mesafe ister byk ister k
k olsun nesne-Pierre ile zne-Therese arasnda, nesne-Therese ile zne-Pierre
arasnda bir dnyann sonsuz k*alml vardr; zne-Pierre ile nesne-Therese ara
snda, zne-Therese ile nesne-Pierre arasnda hibir mesafe yoktur. Bylece am
pirik namevcudiyet ve mevcudiyet kavramlar, Pierreden Theresee ve Thereseden Pierree ynelen temel bir mevcudiyetin iki zelliidir; bu mevcudiyeti u
ya da bu tarzda ifade etmekten baka bir ey yapmazlar ve ancak onunla anlam
kazanrlar. Pierre Londrada, Hindistanda, Amerikada, ssz bir adada da olsa,
374

Varlk ve Hilik

Pariste kalm olan Therese ona mevcuttur, ancak ld zaman ondaki mev
cudiyet olmaktan kacaktr. nk bir varlk yerlerle olan mnasebetine, enlem
ve boylam derecesine gre konumlanm deildir: insana zg bir meknn iin
de, Guermanteslann taraf ile Swannlarm taraf arasnda konumlanr ve iin
de konumland bu gzergahsal mekn yaymasna imkn veren ey de
Swannm, Guermantes desine dolaysz mevcudiyeti olmasdr. Bu mevcudiyet
akmlk iinde gerekleir; akmlk iinde, Fastaki yeenime mevcut olmamdr
ki beni dnya-iinde-konumlandnr ve Fas Yolu diye adlandrlabilecek olan yo
lu benimle onun arasnda yaymama imkn verir. Gerekten de bu yol, iin varlkmla balant halinde alglayabileceim nesne-bakas ile mesafesizcesine ba
na mevcut olan zne-bakas arasndaki mesafeden baka bir ey deildir. By
lece akn znelerin dolaysz mevcudiyetiyle ballam halinde beni benim dn
yamn nesnelerine ulatran yollarn sonsuz eitliliiyle konumlanm olurum.
Ve dnya btn varlklaryla birlikte bana ayn anda ve topluca verilmi oldu
undan, bu yollar yalnzca kullanlabilir arasal bileimler birlikteliini temsil
ederler; bu birliktelik dnya fonu zerinde esasen rtk bir biimde ve gerek
ten ierilen bir nesne-bakasnm buradaki kimliiyle bu fonda grnmesine
imkn verir. Ama bu aklamalar genelletirilebilir: kkensel mevcudiyet fonu
zerinde bana nispeten namevcut ya da mevcut olanlar yalnzca Pierre, Rene,
Lucien deildir; nk onlar beni konumlandrmaya tek balarna katkda bu
lunmazlar: kendimi ayn zamanda da Asyallara ya da zencilere nispeten Avru
palI, genlere nispeten yal, sululara nispeten yarg, iilere nispeten burjuva,

vs., olarak konumlarm. Ksacas her insan-gereklii yaayan her insana nispe
ten kkensel mevcudiyet fonu zerinde mevcut ya da namevcuttur. Ve bu k
kensel mevcudiyet ancak baklan-varlk olarak ya da bakan-varlk olarak, yani
bakasnn benim iin nesne olmasna ya da benim-kendimin bakas-iin-nesne
olmasna gre anlam tayabilir. Bakas-iin-varlk benim insan-gerekliimin
deimez bir olgusudur ve ben onu olgusal zorunluluu iinde, ben-kendim
zerinde oluturduum en ufak dncede bile kavrarm. Nereye gidersem gi
deyim, ne yaparsam yapaym nesne-bakasma olan mesafelerimi deitirmekten,
bakasna doru giden yollara sapmaktan baka bir ey yapmam. Uzaklamak,
yaklamak, falanca tikel nesne-bakasn kefetmek, bakas-iin-varlmm ana
izlei zerinde ampirik deiimler gerekletirmekten ibarettir. Beni nesne hali
ne getiren olarak bakas, her yerde kendisine mevcut olduumdur. Bundan
375

Jean-Paul Sartre

!
I
sonra, yolumun stnde karlaageldiim bir nesne-bakasmn ampirik m evcu- f

diyeti konusunda pekl yanlabilirim. Yolda bana doru gelenin Anny olduu- j

nu sanabilir, sonra da onun tanmadm bir kii olduunu kefedebilirim:

Annyye temel mevcudiyetim bundan tr deimi olmaz. Yar karanlkta be

ni gzetleyenin bir adam olduunu sanabilir ve sonra bunun insan gibi grd- :
m bir aa gvdesi olduunu kefedebilirim: benim btn insanlara temel
mevcudiyetim, btn insanlarn bana mevcut olular bu yzden deimi ol
maz. nk deneyimimin alan iinde bir insann nesne olarak belirmesi, bana
insanlarn (var) olduunu reten ey deildir. Bakasnn varoluuna ilikin ke
sin kanaatim bu deneyimlerden bamszdr ve tersine bu deneyimleri mmkn
klan da bu kesin kanaattir. O zaman bana grnen ve zerinde yanlmabilecek
ey ne bakasdr, ne de bakasyla aramdaki gerek ve somut badr, bir nesneinsan temsil etmesi mmkn olduu gibi temsil etmemesi de mmkn olan bir
buradaki"dir. Yalnzca muhtemel olan ey bakasnn mesafesi ve gerek mekn

sal komuluudur; yani onun nesne olma vasf ve benim aa kmasn sala
dm dnyaya aidiyeti, sadece bizatihi beliriimle bir bakasn grnr kld
m lde pheli deildir. Yalnz bu nesnellik dnyann herhangi bir yerin
deki bakas olarak dnyann iinde erir: nesne-bakas, zneliimin kazanl
masnn balla olan grnme olarak kesindir; ama bakasnn bu nesne ol
mas asla kesin deildir. Ve ayn biimde temel olgu, yani bir zne iin benim
nesne-varlm da dnmsel apaklkla ayn trden bir apaklk tar; ama
bir fonun aynmszl iinde boulup kalacak yerde u belirli anda ve tekil bir
bakas iin dnya fonu zerinden buradaki" olarak kopup ayrlmam byle bir
apaklk tamaz. Herhangi bir Alman iin u anda nesne olarak varolduum ke
sindir. Ama acaba Avrupal, Fransz, Parisli kimliiyle ve bu topluluklarn fark
szl iinde mi varolmaktaym, yoksa Paris halknn ve ifransz topluluunun
kendisine fon oluturmak zere birdenbire evresinde dzenlendikleri bu Paris
li olarak m? Bu nokta hakknda hibir zaman muhtemel bilgilerden baka bir
ey elde edemeyeceim, kald ki bu bilgiler sonsuzcasma muhtemel olabilirler.
imdi artk bakn yapsn kavrayabiliriz: her bakta, benim algsal alanm
iinde somut ve muhtemel mevcudiyet olarak bir nesne-bakas vardr ve bi ba
kasnn baz tavrlar vesilesiyle, utan, idaralmas, vs. araclyla baklan-varlk
m kavramaya ben-kendim karar veririm. Bu baklan-varlk kendini u anda
o somut buradaki olmamn salt ihtimali gibi sunar bu ihtimal, muhtemelli376

Varlk ve Hilik

lnin bizatihi anlamm ve doasm, her zaman bakas iin olan olarak bakasnn
da her zaman bana mevcut olmasnn temel kesinliinden devirir. nsanlk du
rumumun, yaayan btn teki insanlar iin nesne olmamn, milyonlarca bak
altnda ve benim-kendimden milyonlarca kez kurtularak arenaya atlm bulun
mamn somut deneyimini, benim evrenim iinde bir nesnenin belirmesi vesilesiyw

le ve bu nesne bir bilin iin farkllam buradaki olma vasfyla u anda muhte
melen nesne olduumu bana gsterirse gerekletiririm. Bak adn verdiimiz
fenomenin tamam budur. Her bak, yaayan btn insanlar iin varolduumu
zu, yani benim kendileri iin varolduum bilirt(ler)in bulunduunu somut bi
imde -ve cogitonun yadsnamaz kesinlii iinde- bize duyumsatr. Bu bak
iinde bana mevcut olan zne-bakasmm kendini oulluk formu altnda verme
dii gibi zaten birlik olarak da vermediini (tikel bir nesne-bakasyla somut m
nasebeti dnda) iyice vurgulamak zere leri parantez iine alyoruz. Gerekten
de, oulluk yalnzca nesnelere aittir, dnyalatran bir kendi-iinin ortaya k
masyla varlk kazanr. Bizim iin nesne(ler)in belirmesini salayan baklan-varlk, bizi saylmam bir gereklikle kar karya getirir. Bunun tersine, baktm
anda, bana bakmakta olanlar, teki bilinler, okluk halinde yaltlrlar. te yan
dan, somut deneyim vesilesiyle baka arkam dnerek insan mevcudiyetinin son
suz farkszln bolukta dnmeye ve onu asla nesne olmayan sonsuz zne kav
ram altnda birletirmeye alrsam dpedz formel bir nosyon elde ederim; bu
nosyon, bakasnn mevcudiyetine ilikin mistik snavlarn sonsuz bir dizisine
gndermede bulunan, kendisi iin varolduum her yerde mevcut ve sonsuz olan
Tanr nosyonudur. Ama bu iki nesneletirmede de, yani somut ve sayan nesneletirme gibi birletiren ve soyut nesneletirmenin her ikisinde de duyumsanm
gereklik, yani bakasnn say-ncesi mevcudiyeti eksiktir. Bu birka aklamay
daha somutlatracak olan ey, herkesin yapabilecei u gzlemdir; bir rol can
landrmak ya da bir konferans vermek iin halk nne kmamz gerektiinde,
bakldmz gzden karmakszn yerine getireceimiz edimler btnn bak
n mevcudiyetinde gerekletiririz, dahas bu bak iin bir varlk ve bir nesneler
btnl oluturmaya alrz. Ama bakn saymn yapmayz. Yalnzca geli
tirmek istediimiz dncelere dikkat ederek konutuumuz lde bakasnn
mevcudiyeti farksz olarak kalr. Bu mevcudiyeti sim /, dinleyici topluluu, vs.
balklar altnda birletirmek yanl olur: gerekten de kolektif bir bilince sahip
somut ve bireylemi bir varln bilincine sahip deiliz; bunlar daha sonra dene
3.77

Jean-Paul Sartre

yimimizi dile getirmeye yarayabilecek ve bu deneyime byk lde ihanet ede-

:
cek imgelerdir. Ama kavradmz ey oulsu bir bak da deildir. Daha ok,
aa kmam Benimizi karmzda gerekletiren ve bizden kaan bu Benin
retiminde bizimle ibirlii yapan, ele gelmez, uucu ve her yerde mevcut bir ger
eklik sz konusudur. Bunun tersine, eer dncemin iyi anlalp anlalmad
n dorulamak ister ve bu kez ben dinleyici topluluuna bakarsam, birdenbire
kafalarn ve gzlerin belirdiklerini grrm. Bakasnn say-ncesi gereklii
nesneleirken paralanm ve oullamtr. Ama ayn zamanda da bak kaybol
mutur. Belgisiz adl [on], insan-gerekliinin gerekd bir durumundan ziyade,
bu say-ncesi ve somut gereklii iin kullanlmaldr. Durmadan ve nerede
olursam olaym, birisi bana bakmaktadr (Bana baklmakta). Birisi hibir zaman
nesne olarak kavranmaz, annda dalverir.
Bak bylece bizi bakas-iin-varlm zn izi zerine yerletirdi ve kendisi
iin olduumuz bu bakasnn yadsnamaz varoluunu aa kard. Ama bizi
daha ileriye gtremez: imdi incelememiz gereken ey, bize kendini kefettirdi
i biimiyle Benden Bakasna ynelen temel mnasebettir, baka bir deyile,
imdi bu kkensel mnasebetin snrlan iinde yer alan her eyi belirtik hale ge
tirip tematik olarak tesbit etmek ve kendi kendimize bu bakas-iin-varlm
v a rl ran ne olduunu sormak zorundayz.

Daha nceki aklamalardan kan ve imdi kendimize verdiimiz grevde

bize yardm edecek olan bir dnce udur: bakas-iin-varlk kendi-iinin on
tolojik bir yaps deildir: nitekim bakas-iin-varl bir ilkenin sonucuymua
sna kendi-iin-varlktan tretemeyeceimiz gibi, karlk olarak kendi-iin-varl da bakas-iin-varlktan tretemeyiz. tnsan-gerekliimiz, hi phe yok ki,
ezamanl olarak kendi-iin ve bakas-iin olmay gerektirir, ne var ki imdiki
aratrmalarmz bir antropoloji oluturmay hedeflemiyor^ Her bakas-iinden
tmyle azade ve bir nesne olma imknndan phe bile etmeden varolan bir
kendi-iin tasarlamak imknsz olmayabilir. Ne var ki, bu kendi-iin insan de
ildir. Cogifonun burada bize gsterdii ey sadece olgusal bir zorunluluktur:
gerek udur ki -v e bu yadsnamaz- kendi-iin-varlyla iliki halindeki varl
mz ayn zamanda da bakas iindir; kendini dnmsel bilince ak eden
varlk bakas-iin-kendi-iindir; Descartes cogito bir olgunun mutlak dorulu
unu olumlamaktan baka bir ey yapmaz: yani varoluumun mutlak dorulu
unu; ayn ekilde, bizim burada kullandmz biraz daha geniletilmi cogito da
378

Varlk ve Hilik

bakasnn varoluunu ve benim bakas iin varoluumu bir olgu olarak akla
maktadr. Syleyebileceimiz ey bundan ibarettir. Benim bakas-iin-varlm
dfl bilincimin varlkta belirii olarak mutlak bir olay nitelii tar. Bu olay hem
tarihselletirme -nk kendimi bakasna mevcudiyet olarak zamansallatrt'im- hem de her trl tarihin koulu olduundan, onu tarih-ncesi tarihselle
tirme diye adlandracaz. Ve onu burada bu vasfyla, ezamanlln tarih-ncesi zamansallatrlmas vasfyla ele alacaz. Tarih-ncesi derken, bu olayn hi
bir ekilde tarihten nceki bir zamanda cefeyan etmesini deil -bunun hibir an
lam olmazd- ama tarihi mmkn klarken kendini tarihselletiren o kkensel
zamansallamanm paras olmasn dnyoruz. Bakas-iin-varl, zsel zo
runluluk olarak deil, olgu olarak -ilk ve srekli olgu- inceleyeceiz.
isel trdeki olumsuzlamay dsal olumsuzlamadan ayran fark daha nce
grdk. zellikle de, belirli bir varla ilikin her trl bilginin temelinin kken
sel mnasebet olduunu ve kendi-iinin bu mnasebet araclyla ve bizatihi be
lirii iinde, olmas gerektii eyi, daha olacak olduunu bu varlk deilmi gibi
olduunu not ettik. Kendi-iinin bylece gerekletirdii olumsuzlama isel
olumsuzlamadr; kendi-iin bunu olanca zgrl iinde gerekletirir, dahas
kendini sonluluk olarak setii lde o bu olumsuzlamadr. Ama olumsuzlama
kendi-iini olmad varla ayrlmazcasma balar ve biz, kendi-iinin, kendi var
l iinde bu varlk-olmayan olarak soru olduu lde, kendi varl iinde ol
mad nesnenin varln kapladn syledik. Bu aklamalar zde bir deiik
lik gerekmeksizin kendi-iinin bakasyla olan ilk ilikisine uygulanabilir. Eer
genel olarak bir Bakas varsa, benim her eyden nce bakas olmayan kii ol
mam gerekir ve benim tarafmdan benim zerimde gerekletirilen bu olumsuz
lama iindedir ki ben kendimi oldururken bakas da bakas olarak belirir. Var
lm oluturan ve Hegelin syledii gibi, beni Bakasnn karsnda A yn ola
rak gsteren bu yadsma, beni konulandrc-olmayan kendiliin alan zerinde
Benim-kendim halinde oluturur. Bu, bir benin gelip bilincimize yerlemesi de
ildir; kendiliin bir baka kendiliin olumsuzlanmas olarak belirmek suretiyle
glenmesidir ve bu glenmeyle kendilik kendi kendisini, ayn kendilik ve bi
zatihi bu kendilik olarak olumlu ynden srekli bir seim gibi kavrar. Kendini,
kendi-kendisi olmakszn daha olacak olan, olmas gereken bir kendi-iin dn

lemez. Yalnzca, olduum kendi-iin, olduunu bakasmm reddi formu altnda,

yani bizzat kendisi olarak, daha olacaktr. Bylece genel olarak Ben-olmayan
379

Jean-Paul Sartre

[Non-moi] bilgisine uygulanan formlleri kullanmak suretiyle unu syleyebili

riz: kendi-iin, kendi-kendisi olarak Bakasnn varln kendi varl iinde ku
atr ve Bakas olmayan olarak kendi varl iinde soru olduu srece onu ku
atr. Baka trl syleyecek olursak, bilincin Bakas olamamas ve dolaysyla
bir Bakasnn da kendi-kendinin koulu olan bu olmamakm nc insan
olan bir tank tarafndan saptanan dpedz nesnesinden baka bir ey olmaks
zn olabilmesi iin, bilincin de kendiliinden bir biimde o olmamak' daha ola
cak olmas gerekir. Bakasndan zgrce kurtulmas, kendini sadece bakasndan
baka olan bir hilik gibi seerek ondan koparmas, ve bu yoldan, kendi-kendinin [soi-meme] iinde kendisiyle bulumas gerekir. Ve kendi-iinin varl
olan bizatihi bu kopu bir bakasn var klar. Bu demek deildir ki kopu ba
kasna varlk kazandrr, sadece ona baka-varlkm ya da vardrn [il y a] zsel
koulunu verir. Ve, Kendi-iin asndan, bakas-olmayan-varlk kipinin bt
nyle Hilik tarafndan tand aktr, kendi-iin, yans-yanstannm hileyici
kipinde bakas olmayandr; bakas-olmamak asla verili deildir, devaml bir ye
niden dou iinde durmadan seilir, bilincin bakas olmamas ancak bakas ol
mayan olarak kendi-kendisi(nin) bilinci olan olarak mmkndr. Bylece isel
olumsuzlama, dnyaya mevcudiyet durumunda olduu gibi burada da birletiri
ci bir varlk badr: bakasnn her ynden bilinte mevcut olmas ve hatt onu
btnyle katetmesi gerekir ki, bilin, tam da hibir ey olarak, onu kapana ks
trma tehlikesi tayan bu bakasndan kurtulabilsin. Bilin aniden bir ey oldu
unda, kendi-kendisi ile bakas ayrm da tam bir farkszlama iinde kaybolur.

Ancak bu betimleme, erimini radikal bir ekilde deitirecek ze ilikin bir

eklentiyi iermek zorundadr. Nitekim bilin kendini dnya zerindeki falan ya
da filan buradaki olmayan olarak gerekletirdiinde, olumsuz iliki karlkl de
ildi: dnlen buradaki kendini bilin olmamak eklinde gerekletirmiyordu;
bilin, buradakide ve buradaki araclyla buradaki olmamaya karar veriyordu,
ama buradaki, bilince nispeten salt bir farkszlk dsall iinde kalyordu; n
k gerekten de kendindelik yapsn koruyor ve kendi-iinin kendinde olduu
nu kendiliinden olumsuzlayarak kendini var kld bizatihi bu olumsuzlama
iinde, bilince kendinde olarak grnyordu. Ne var ki bunun tersine, bakas
sz konusu olduunda, isel olumsuzlama ilikisi bir karlkllk ilikisidir. Bi
lincin daha olmayacak olduu varlk, bu bilinci daha olmayacak olan bir varlk
gibi tanmlanr. nk, gerekten de, buradakinin dnyada alglanmas srasm380

Varlk ve Hilik

da, bilin yalnz kendine zg bireyliiyle deil ama ayn zamanda varlk kipiy
le de buradakiden farkllayordu. Kendinde karsnda kendi-iin oluyordu. Oysa
ki bakasnn belirii iinde, kendi varlk kipi balamnda bakasndan hibir e
kilde farkl deildir: bilin neyse bakas da odur, kendi-iindir ve bilintir, ken
di mmkn olanlarna gnderir, bakasnn dlanmasyla kendi-kendidir; dpe
dz saysal bir belirleme araclyla bakasna kar kmak sz konusu olamaz.
Burada iki ya da birok bilin yoktur: nitekim sayma bir d tan varsayar ve dsallm sradan tesbitidir. Kendi-iin asndan bakasnn varl ancak kendili
inden ve say-ncesi bir olumsuzlama iinde*mmkndr. Bakas, bilin iin
ancak bizzat-kendi reddedilen olarak varolur. Ama tam da bakas bir bizzat-kendi olduundan tr, benim iin ve benim tarafmdan bizzat-kendi reddedilen
olabilmesi ancak bizzat-kendi beni reddeden olduunda mmkndr. Beni hibir
biimde kavramayan bir bilinci ne kavrayabilir ne de dnebilirim. Beni hibir
ekilde kavramadan ve reddetmeden varolan ve benim-kendimin de dnebi
leceim tek bilin, dnyann dndaki bir yerlerde yaltlm olarak duran bir bi
lin deil, benim kendi bilincimdir. Bylece varln reddetmek iin kabul etti
im bakas, her eyden nce benim kendi-iinimin onun iin varolduu kiidir. Ni
tekim kendimi o olmamak zere oluturduum kii yalnzca onu kendimde
olumsuzladm lde ben olmayan deildir, ben tam da kendini ben olmamak
iin oluturan bir varl olmamak iin kendimi bu varl olmamak zere olu
tururum. Ne var ki, bu ifte yadsma bir anlamda kendi-kendisini tahrip eder:
nitekim ya kendimi belli bir varlk olmamak iin olutururum ve o zaman bu
varlk benim iin nesnedir, ben onun asndan nesneliimi kaybederim; bu du
rumda bakas bakas-ben olmaktan, yani ben olmay olumsuzlamak suretiyle
beni nesne gibi oluturan zne olmaktan kar; ya da bu varlk gerekten baka
sdr ve kendim ben olmayan olarak oluturur, ama bu durumda da onun iin
nesne haline gelirim; ve bakas, kendine zg nesneliini kaybeder. Bylece
bakas kkensel olarak Ben-olmayan-nesne-olmayandr. Bakasnn diyalektii
nin daha sonraki sreleri ne olursa olsun, bakas nce bakas olmak zorun
daysa, ilke olarak benim o olmay olumsuzladm belirii iinde kendini aa
karmayacak olan kiidir. Bu anlamda benim temel olumsuzlamam dorudan
olamaz, nk ynelebilecei hibir ey yoktur. Sonuta olmay reddettiim ey,
bakasnn beni nesne kld eyin ben olmasnn reddinden bakaca bir ey ola
maz; ya da dilerseniz, ben reddedilen Benimi reddederim; kendimi Reddedilen381

Jean-Paul Sartre

benin reddi araclyla bizzat ben olarak belirlerim; bu reddedilen beni, beni
bakasndan kurtaran belirii iinde Yabanclaan-ben olarak ortaya koyarm.
Ama bizatihi bu yoldan yalnzca bakasn deil, Bakas-iin-benimin varln
da olumlarm; nk gerekten de eer bakas iin nesne-varlm stlenmez
sem, bakas olmamam mmkn olmaz. Yabanclaan benin kaybolmas, Benimkendimin kyle birlikte bakasnn kayboluunu da peinden srkler. Ya
banclaan Benimi bakasnn elleri arasnda brakarak bakasndan kurtulurum.
Ama kendimi bakasndan koparlma olarak setiim iindir ki, bu yabanclaan
Beni kendiminki olarak stlenir ve kabul ederim. Bakasndan kopuum, yani
bu olguda ortaya kan Kendi-benim, bakasnn reddettii bu Benin zsel yap
s gerei benimki olarak kabul edilmesidir; hatt yalnzca bundan ibarettir. Byle
ce bu yabanclam ve reddedilmi Ben, hem bakasyla aramdaki badr, hem
de onunla mutlak ayrlmzn semboldr. Gerekten de, kendiliimin olumlanmas araclyla bir Bakasn var klan kii olarak, Nesne-ben benimkidir ve
ona dair hak talebinde bulunurum, nk bakas ile aramzdaki ayrlk hibir
zaman verili deildir ve ben kendi varlm iinde bu ayrln sorumluluunu
durmadan tarm. Ama bakas kkensel ayrlmzn ortak sorumlusu olduu
lde, bu Ben benden kurtulur, nk bakasnn olmamak zere oluturduu
eydir. Bylece benden kurtulan bir benin benimki olarak, benim iin hak tale
binde bulunurum ve bakas benimkinin ei olan kendiliindenlik olduu l
de, kendimi bakas olmamak zere oluturduumdan, bu Nesne-beni tam da
Benden-kurtulan-ben olarak stlenirim. Bu Nesne-ben, bizatihi benden kurtul
duu lde olduum Bendir ve tersine eer bu Nesne-ben benim-kendimle salt
kendilik halinde akabilseydi, onu benimki olarak reddedecektim. Bylece be
nim Bakas-iin-varlm, yani Nesne-benim, benden kopuk ve yabanc bir bi
linte treyen bir imge deildir: tastamam gerek bir varlkt|, benim kendilii
min bakasnn karsnda ve bakasnn kendiliinin de benim karmdaki ko
ulu olarak benim varlmdr. Bu benim d a r-v a rtm d r [etre-dehors]: ma
ruz kalman ve kendisi de dardan gelen bir varlk deil de benim darm ola
rak stlenilen ve kabul edilen bir dardr. Nitekim bendeki bakasn olumsuzlamam ancak bakasnn kendisi de zne olduu lde mmkndr. Eer ba
kasn salt nesne olarak -yani dnyann ortasndaki varolan olarak- dolaysz bir
biimde reddetseydim, reddettiim ey bakas deil, ilke olarak znellikle hi
bir ortak yan bulunmayan bir nesne olurdu; hem bakasnn gerek alan hem
382

Varlk ve Hilik

ile benim alanm olan znellik iinde kendimi savunamayacamdan tr, be

llin tmden bakasnda zmsenii karsnda korunmasz kalrdm. Bakasn,
ttncak zneliime bir snr getirmeyi kabul edersem belli bir mesafede tutabili
rim. Ama bu snr ne benden gelebilir, ne de onu dnebilirim, nk kendikcndimi smrlandramam, aksi takdirde sonlu bir btnlk olurum. te yan
dan, Spinozamn terimleriyle sylersek, dTince ancak dnceyle snrlandr
labilir. Bilin ancak bilinle snrlandrlabilir. te benim Nesne-benim de snrluyan bilin araclyla oluturulduu ve sfrlanan bilin tarafndan stlenildi
i lde, iki bilin arasndaki bu snrdr. Ve bynu snr szcn iki anla
m iinde anlamak zorundayz. Nitekim snrlayan ynnden snr, beni ieren
ve kuatan ierik, beni oyund brakarak btnlk olarak ileriye sren boluk
manonu gibi, birletirici bir boluk gibi kavranr; snrlanan ynnden, her tr
l kendilik fenomeni iin matematik snrn bu snra ynelen ama ona asla ula
amayan diziye kyasla olduu ey gibidir; daha olacak olduum, olmam gere
ken tm varlk, kendi snrnda, kavumaz bir erinin bir doruya kyasla oldu
u gibidir. Bylece ben btnl bozulmu ve tanmlanmam bir btnl
m, belli bir mesafeden onu kuatan sonlu bir btnlkte ierilmi durumda
ym ve de onu asla gerekletiremeden, hatt ona ulaamadan kendi dmdaym.
Poincarenin szn ettii, ss merkezinden yzeyine doru azalan kre, kendi
mi kavramak iin gsterdiim abalar ve bunlarn beyhudelii konusunda iyi bir

imge oluturabilir: birtakm canl varlklar merkezden kalkarak bu krenin y

zeyine ulamaya abalarlar, ama snn dmesi onlarda durmadan artan bir b
zmeye yol aar; hedefe yaklatklar lde sonsuz bir yasslama eilimi gs
terir ve bundan tr sonsuz bir mesafeyle amatan uzaklarlar^ Bununla birlik
te benim Nesne-benim olan bu erimd snr ideal deildir: gerek bir varlktr.
Bu varlk hibir ekilde feendinde-varlk deildir, nk farkszln salt dsall
iinde olumamtr; ama kendi-iin varlk da deildir, nk kendimi hilemek
suretiyle daha olacak olduum, olmam gereken varlk deildir. Bu varlk tam da
benim bakas-iin-varlmdvc, kkende birbirine kart ve ters ynlerdeki iki
olumsuzlama arasnda paralanm olan varlktr; nk bakas, grsne sahip
olduu bu Ben deildir ve ben de olduum bu Benin grsne sahip deilim. Bu
nunla birlikte birinin yaratp tekinin stlendii bu Ben, mutlak gerekliini,
varlk kiplerinde sapma kadar birbirinin ayn olan ve -bilin yalnzca bilinle snrlanabildiinden- aralarnda hibir orta terim dnlemeyecei iin, dolaysz
383

Jean-Paul Sartre

bir biimde birbirine mevcut olan iki varlk arasndaki yegane mmkn ayrlk
olmasndan, devirir.
zne-bakasnm bana mevcut oluundan kalkarak, stlenilmi nesneliim
iinde ve bu nesnelik araclyladr ki, bakasyla olan mnasebetimin ikinci u
ra olarak bakasnn nesnellemesini anlayabiliriz. Nitekim bakasnn ortaya
konmam smmmn tesindeki mevcudiyeti, benim-kendimin zgr kendilik
olarak yeniden kavranmas iin motive edici ilevi grebilir. Kendimi bakas ola
rak olumsuzlamam ve nce bakasnn kendini gstermesi lsnde, o, ancak
bakas olarak, yani benim snrmn tesindeki zne olarak, yani beni snrlayan
ey olarak tezahr edebilir. Gerekten de beni bakasndan bakaca hibir ey snrlayamaz. Dolaysyla bakas, birlikte yapmak (Almancadak anlamyla: rnitmachen) reddederek, olanca zgrl iinde ve kendini kendi iin mmkn

olanlara doru zgrce frlatarak beni oyund brakan ve beni akmlmdan so

yan ey olarak ortaya kar. Nitekim iki olumsuzlamadan, ncelikle ve yalnzca
sorumlusu olmadm olumsuzlamay, bana benim tarafmdan gelmeyen olumsuzlamay kavramak zorundaym. Ama bu olumsuzlamanm kavran iinde bile
ben(in) bilinci ben-kendim olarak belirir, yani benim kendi imknm olan baka
snn olumsuzlanmasmdan da ayn ekilde sorumlu olduum lde, ben(in) be
lirtik bir bilincine sahip olabilirim. Bu, ikinci olumsuzlamanm, benden bakasna
ynelen olumsuzlamanm belirtikletirilmesidir. Aslna baklrsa bu olumsuzlama
esasen oradayd, ama bakas tarafndan gizlenmiti, nk bakasn ortaya
karmak zere kayboluyordu. Ama bakas tam da yeni olumsuzlamanm ortaya
kmas iin gerekedir: nk eer benim akmlm saldkla temaa edilmi gi
bi ortaya koyarak beni oyund brakan bir bakas varsa, bunun nedeni snrm
stlenmek suretiyle kendimi Bakasndan koparmamdr. Ve bu koparma(nm) bi
linci ya da bakasna nispeten ayn (olmann) bilinci, benim) zgr kendiliindeliim(in) bilincidir. Bakasna benim snrm sahiplendiren bizatihi bu kopu ara
clyla ben, esasen bakasn oyund brakmm. u halde, zgr imknlarmdan
bir tanesi olarak kendi-kendim(in) bilincine vardm ve bu kendilii gerekle
tirmek zere kendimden benim-kendime doru atlmda bulunduum lde,
bakasnn varoluundan sorumluyum: zgr kendiliindenliimi olumlarken sa
dece bilinci sonsuzcasma kendi-kendisine gndermekle kalmam, bir bakasnn
v a rl n da olutururum. Dolaysyla bakas, olmamas bana baml olarak

oyund braklm olur ve bylece aknl da artk kendi-kendisine doru ba384

Varlk ve Hilik

M aknlaan akmlk deildir, dpedz temaa edilen akmlktr, sadece verili

olan kendilik devresidir. Ve iki olumsuzlamay ayn anda gerekletiremeyece

imden, yeni olumsuzlama, motive edeni teki olumsuzlama olmakla birlikte, bu
kez onu gizler: bakas, dalm mevcudiyet olarak bana grnr. nk asln
da bakasnn varoluunun ortak sorumluluunu bakasyla birlikte tarz, ama
bu, iki olumsuzlama araclyla ve o ekilde gerekleir ki olumsuzlamalardan bi
rini duyumsadm anda bu olumsuzlama tekini gizler. Bylece, bakas imdi
de kendimi bakas-olmamak iin atlmda bulunurken snrladm ey haline ge
lir. Doallkla bu geiteki motivasyonun buracla duygusal trden olduunu d
nmek gerekir. rnein, Amlanmam, tam da kayg iinde, utan iinde ya da
vn iinde fark etmeliydim, bu Amlanmam olann kendi tesiyle birlikte be
ni bylemesini hibir ey engellemeyecekti. Ve bu bak as deiikliklerinin
ampirik olumsalln anlayan tam da bu motivasyonlarn duygusal niteliidir.
Ama kendi bana bu duygular, bakas-iin-varlmz duygusal yoldan duyum
sama tarzmzdan baka bir ey deildir. Nitekim kayg, bir dnyay var klan
kendi-iin olma vasfmla deil de dnyann ortasndaki mevcudiyet olma vasfm
la tehdit altndaymm gibi ortaya kmam ierir. Dnya iinde tehlikede olan,
kendisi olduum nesnedir ve bu nesne, bu haliyle, daha olacak olduum yani da
ha olmam gereken varlkla arasndaki ayrmaz varlk birlii yznden, bu varlmkiyle birlikte daha olacak olduum kendi-iinin kne yol aabilir. u hal
de kayg, algsal alanm iinde bir baka nesnenin ortaya kmas vesilesiyle ken
di nesne-varlmm kefedilmesidir. Bu kayg, benim iin mmkn olmayan
mmkn olanlar tarafndan tesine geildii ve ald lde dpedz nesneliimin kayg verici kefi olan her trl kaygnn kaynana gnderir. Nesneliimi
zsel-olmayan gibi dneceim lde kendimi benim iin mmkn olanlara
doru frlatarak kaygdan kurtulacam. Bu ancak kendimi bakasnn varlndan
sorumlu olarak kavradm lde mmkndr. O zaman bakas kendimi olma
mak olarak oluturduum ey haline gelir ve onun imknlar, benim reddettiim,

sadece temaa edebildiim, dolaysyla l-imknlardr. Bu yoldan, bakasnn

imknlar tarafndan her zaman iin tesine geilebilir imknlar olarak dnd
m lde mevcut imknlarmn tesine geerim, ama ayn zamanda da baka
snn imknlarnn tesine geer ve bunu yaparken bu imknlar, kendi imkn
olmakszn bakasnn sahip olduu yegane niteliin -b ir bakasn var kldm
lde, onun bizatihi bakaslk vasfnn- bak asndan dnrm, yeni im
385

Jean-Paul Sartre

knlara doru her zaman iin tesine geilebilecek olan kendimi teye geme im-1
knlar olarak dnrm. Bylece ayn anda, benim(in) bilinci araclyla son-!
suz imknlann srekli oda olarak kendi-iin-varlm yeniden fethetmi ve ba-l

kasnn btn imknlanna benim-tarajmdan-yaanm-olmayan vasfn, yani sa-|

>.J

de.ce verili olma vasfn atfederek onlar l-imknlara dntrm olurum.

,j

Benzer ekilde, utan da, bir baka varlk iinde angaje olan ve bu haliyle hi-:|
bir savunmas bulunmayan, salt bir zneden yaylan mutlak kla aydnlatlan
d a r varlma sahip olmamn kkensel duygusundan ibarettir: aresiz bir e-.

kilde her zaman iin ne idiysem o olmann, ertelenmi olmann bilincidir, ya-!
ni henz-deilin, ya da artk-yokun kipinde olmann bilincidir. Salt utan,
knanabilen u ya da bu nesne olma duygusu deildir; ama genel olarak bir nes
ne olma duygusudur, yani kendimi, bakas iin olduum o aalanm, bam
l ve donmu varlkta tam m am d r. Utan kkensel d duygusudur, ama u ya
da bu suu ilemi olmamdan tr deil de sadece dnyann iine, eylerin or
tasna dm olmamdan ve ne isem o olmak iin bakasnn araclna ihti
ya duymamdan tr. Edep ve zellikle de plak halde yakalanverme kayg
s, kkensel utancn sembolik bir ekilde zgllemesinden baka bir ey deil
dir: beden burada, savunmasz nesneliimizi sembolize eder. Giyinmek, nesne
liini gizlemektir, grlm olmakszn grmek, yani salt zne olmak hakkn ta
lep etmektir. Bu nedenledir ki, Kutsal Kitapta yer alan ilk gnahtan sonraki d
imgesi, dem ve Havvann plak olduklarn kabul etmeleridir. Utanca
gsterilen tepki bylece benim kendi nesneliimi kavram olan kiiyi nesne ola
rak kavramaktan ibarettir. Nitekim bakas bana nesne olarak grnd andan
itibaren, onun znelii de ibu nesnenin sradan bir zellii haline gelir. Dalr
ve ilke olarak benden saklanan nesnel zellikler btn olarak tanmlanr. Nesne-bakas, bu bo kutunun bir ieriye sahip olmas gib| bir znellie sahip
tir. Ve bu yoldan kendimi telafi ederim, toparlarm: nfe bir nesne iin nesne
olamam. Bakasnn kendi ierisi araclyla benimle ilikide kaldn olumsuzlamam, ama benim hakkmda edindii bilin nesne-bilin olduundan bana
etkisi bulunmayan salt isellik olarak grnr; bu, sz konusu ierinin birok
zellii arasndan bir zellik, bir fotoraf makinesinin iine giren ktan etkile
nen filme benzetebileceimiz bir eydir. Bir bakasn var klan olarak, kendimi
bakasnn benim hakkmda sahip olduu bilginin zgr kayna gibi kavrarm
ve bakas da onu bakas olma vasfyla etkilemi olduum lde, bana, varlm
386

Varlk ve Hilik

|lB<knda sahip olduu bu bilgiyle kendi varlnda etkilenmi grnr. Bu bilgi

I zaman grecenin yeni anlamyla znel bir vasf kazanr, yani nesne-znenin

in d e, jakas-varlm bu nesne-zneyi etkilediim grece bir nitelii olarak kaJl, Artk bana dokunmaz; benim ondaki bir imgemdir. Bylece znellik isellik ha
linde, zgr bilin ilkelerin salt namevcudiyeti halinde, imknlar zellikler halinde ve bakasn benim varlm iinde bana ulatran bilgi de bakasnn bi-

Illnci iindeki salt bir ben imgesi halinde dalr. Utan, kendisi iin nesne oldu-

f| u m znenin nesne-varlk-olabilme yetisinin tematize edilmi ve rtk bir kavf

niim kendinde ierdii lde, utancn tesine geen ve ortadan kaldran tepklyi motive eder. Ve bu rtk kavray, benim-kendi-varlm(m) bilincinden,

\ yuni benim glendirilmi kendiliimden baka bir ey deildir. Nitekim Ken-

! dlmden utanyorumun ifade ettii yapnn iinde utan, bakas iin bir nesneben varsayar, ama ayn zamanda da utan duyan ve deyimdeki Benin eksik bir
ekilde ifade ettii bir kendilii varsayar. Utan bylece boyutun birliki bir
tarzda yakalanmasdr: Bakas karsnda, kendim den utanyorum.
Bu boyutlardan biri kaybolacak olursa, utan da kaybolur. Bununla birlikte
Cger, bakalar oulluk halinde salmakszm nesne haline gelemedii lde,
karsnda utan duyduum zne olarak birisini dnrsem, eer onu hibir
ekilde nesne haline gelemeyen znenin mutlak birlii olarak ortaya koyarsam,
bu yoldan, nesne-varlmm ebediliini ortaya koymu ve utancm devam ettir
mi olurum. Bu, Tanr karsndaki utantr, yani asla nesne haline gelemeyen
bir zne karsndaki nesneliimin kabul edilmesidir; ayn anda nesneliimi
mutlan iinde gerekletirir ve tzletiririm: Tannmn konumu benim nesneli
imin eylemesine elik eder; dahas, Tanr-iin-nesne-varlm kendi-iinimden de daha gerekmi gibi ortaya koyarm; yabanclaarak varolurum ve ne ol
mak zorunda olduumu kendi darm araclyla kendime retirim. Bu, Tan
r karsndaki kaygnn kkenidir. Kara ayinlerin, kutsal ekmee saygszlkla
rn, eytana tapan gruplarn, vs. hepsi de, mutlak zneye nesne vasf kazandr
mak iin giriilen abalardr. Kty Kt adna isteyerek Tanrsal akml -k i,
yi onun kendi imkndr- dpedz verili olan ve Ktye doru tesine geti
im akmlkm gibi temaa etmeye alrm. O zaman Tanrya ac ektiririm,
onu rahatsz ederim, vs. Tannnm nesne olmas mmkn olmayan zne olarak
mutlak ta nnm a sn [reconnaissance] ieren bu giriimler elikilerini kendi ile
rinde tarlar ve srekli yenilgi halindedirler.
387

Jean-Paul Sartre

vn de kkensel utanc dlamaz. Hatt vn, temel utancn ya da nesne ol- ,

mak utancnn alannda ykselir, ikircikli bir duygudur: vncn iinde, bakas- j

m, nesnelii varlma getiren zne olarak kabul ederim, ama ayrca kendimi de ;
nesneliimin sorumlusu olarak kabul ederim; sorumluluumu vurgular ve onu st-

lenirm. Dolaysyla vn, belli bir anlamda, nce sineye ekmedir: u olmaktan
vn duymak iin ilk nce undan ibaret olmaya raz olmam gerekir. Demek ki
utanca kar bir ilk tepki sz konusudur ve bu esasen bir ka ve kendini aldatma
tepkisidir, nk bakasn zne olarak grmekten vazgemeksizin kendimi nesneliim araclyla bakasn etkileyen gibi kavramaya alnm. Ksacas iki gerek ta
vr vardr: bakasn, beni nesnelie getiren zne olarak kabul ettiim tavr bu,
utantr; ve kendimi bakasn bakas-varla getiren zgr proje olarak kavrad
m tavr bu da gurur ya da nesne-bakas karsnda zgrlmn olumlanmasdr. Ama vn -ya da kibir- dengesiz ve kendini aldatmaya ynelik bir duy
gudur: kibirde, nesne olarak bakas zerinde etkimeye alrm; beni nesne halin
de oluturarak bana kazandrd bu gzellii ya da bu kuvveti ya da bu akl, bir
kar darbeyle, hayranlk ya da sevgi duygusuyla onu edilgin hale getirmek iin kul
lanma iddiasndaym. Ama ayrca bu duyguyu nesne-varlmm yaptrm olarak,
bakasnn da zne olduu lde hissetmesini, yani zgrlk olarak hissetmesini
isterim. Gerekten de bu, kuvvetime ya da gzelliime mutlak nesnellik kazandr
mann yegane yoludur. Bylece bakasndan talep ettiim duygu kendi elikisini
kendi-kendisinde tar, nk zgr olduu lde bakasn bu duyguyla etkile
mek zorundaym. Bu duygu kendini aldatma kipinde hissedilir ve isel gelimesi
onu dalmaya gtrr. Nitekim stlendiim nesne-varlmdan zevk almak iin,
onu nesne olarak sahiplenmeye alnm; ve bunun anahtan da bakas olduun

dan, bana varlmn gizini vermesi iin bakasn elde etmeye^ alnm. Kibir by
lece beni bakasn elde etmeye ve iini kantrarak orada fendime ait nesnelii
kefetmek zere bakasn bir nesne gibi oluturmaya iter. Ama bu, altn yumurt
layan tavuu ldrmektir. Bakasn nesne olarak olutururken kendimi nesne-bakasnm bannda imge olarak olutururum; kibirdeki dkrkl buradan gelir: sa
hiplenmek ve varlmda eritmek iin kavramak istediim bu imgede kendimi ar
tk tanmam
, istesem de istemesem de bu imgeyi znel zelliklerinden biri olarak

bakasna atfetmek zorundaym; kendime ramen nesneliimden kurtulmu ola

rak, ilevimden asla kurtulabilmeksizin daha olacak olduum, daha olmam gere
ken nitelenemez kendiliim iinde nesne-bakas karsnda tek bama kalmm.
388

Varlk ve Hilik

Demek ki utan, kayg ve vn benim kkensel tepkilerimdir, bunlar ba

kasn erimdmdaki zne olarak tanmamn farkl yollarndan baka bir ey de
ildirler ve bakasn nesne halinde oluturmak zere benim iin motive edici
olabilecek ve olmas gereken kendiliimin anlamm ilerinde barndrrlar.
Aniden karmda beliren bu nesne-bakas, salt bir nesnel soyutlama olarak
kalmaz. Tikel nlemleriyle karmda belirir. Bu nesne-bakas bir zellii alm
akmlk olarak zgrlk olan nesne deildir yalnzca. Ayn zamanda da hiddet
li ya da neeli ya da dikkatlidir, settpatik ya da antipatiktir, cimridir,
abuk fkelenendir, vb. nk gerekten de bendimi ben-kendim olarak kav
rarken, nesne-bakasmm da dnyann ortasnda varolmasn salarm. Onun akmlm kabul ederim ama akn akmlk [transcendance transcendante] olarak
deil de alm akmlk [transcendance transcendee] olarak onu kabul ederim.
$u halde akmlk, aralarn baz amalara doru tesine geilmesi edimi olarak
ortaya kar; ve tastamam bu amalar, bu aralar ve aralarn amalara doru
bakas tarafndan tesine geilmesinin benim-kendime ilikin birliki bir proje
iinde gereklemesi lsnde ortaya kar. nk ben gerekten de kendimi
ben-kendim olmann salt imkn olarak asla soyut bir biimde kavrayamam, u
ya da bu amaca doru somut yanstlmas iinde kendiliimi yaarm: ben yal
nzca angaje olarak varolurum ve ancak bu ekilde olmak(m) bilincine varrm.
Bu halimle, nesne-bakasm ancak onun akmlmn somut ve angaje bir ekilde
olarak tesine geerken kavrarm. Ama karlk olarak, bakasnn varlk kipi
olan angajman da benim akmlm tarafndan ald lde bana gerek an
gajman olarak, kkleme olarak grnr. Ksacas benim-iin varolduum srece
belli bir durum iinde benim angaje olmam, Bir falancaya kar angajeyim, bu
paray iade etmeye angaje oldum, vb. tr konumalardaki anlamda anlalma
s gerekir. Ve zne-bakasn vasflandran ey de ite bu angajmandr, nk bir
baka ben-kendimdir. Ama bu nesneletirilmi angajman bakasn nesne olarak
kavradmda dalr ve bir nesne-angajman haline gelir. Gerekten de benim
a raclm la bakasna gelen dnyanm-ortasmdaki-varln gerek bir varlk ol

duunu anlamak gerekir. Onu dnyann ortasnda varolan olarak bana bildiren
ey salt bir znel zorunluluk deildir. Bununla birlikte, te yandan bakas yine
de bu dnyann iinde kendiliinden kaybolmu deildir. Ne var ki onu yalnz
ca olmayacak olduum kii olmasndan tr, yani yalnzca dpedz temaa
edilen ve benim kendi amalarma doru tesine geilen gereklik olarak dm
389

Jean-Paul Sartre

da tutmamdan tr, onun benim olan dnyann ortasnda kaybolmasn sala

nn. Bylece nesnellik, bilincim iinde bakasnn urad salt krlma deildir:
nesnellik, benim araclmla gerek bir nitelendirme olarak bakasna gelir: ba
kasnn dnyann ortasnda olmasn salanm. u halde bakasnn gerek vasf
lar olarak kavradm ey durumdaki-varlktr [etre-en-situation]: nitekim ba
kas dnyay kendi-kendisine doru belirledii lde, ben de onu dnyann or
tasnda belirler, onu aralarn ve engellerin nesnel birlii olarak kavrarm. Bu ki
tabn ikinci Ksmnda11 aralar btnlnn benim imknlarmn tastamam
balla olduunu aklamtk. Ben kendi imknlanm olduum iin, dnya
zerindeki aralar dzeni de benim imknlarmn, yani olduum eyin kendindeye yanstlm imgesidir. Ama dnyaya ilikin bu imgeyi ben hibir zaman zemem, eylemin iinde ve eylem araclyla kendimi ona uyarlarm. zne oldu
u lde bakas da ayn ekilde kendi imgesi iinde angajedir. Ama bunun tersi
ne, onu nesne olarak kavradm lde benim apak grdm ey de dnya
ya ilikin bu imgedir: bakas, kendini btn teki aletlere kyasla tanmlayan
alet haline gelir, kendi aralarma dayattm dzen iinde bu aletlerin evrelen
mi dzeni olur: bakasn kavramak, bu evreleyen-dzeni [ordre-enclave] kav
ramak ve onu merkez bir namevcudiyete ya da isellie atfetmektir; bu namevcudiyeti benim dnyamdaki nesnelerin benim evrenimin belirli bir nesnesine
doru donmu ak olarak tanmlar. Ve bu akn anlamn da bana bizatihi bu
nesneler verir: bu dnya-ii kanamann anlam, ekicin ve ivilerin, keskinin ve
mermerin dzenleniiyle tanmlanr ve ben bu dzenleniin onun temeli olmak
szn tesine getiim lde tanmlanr. Bylece dnya, bana bakasn btn
l iinde ve btnlk olarak duyurur. Duyuru elbette ikirciklidir. Ama bunun
nedeni, dnyann bakasna doru dzenleniini, bu dzenleniin fonunda bir
ka belirtik yaplanmann grnd farkszlatrlm btnlk olarak kavramamdr. Btn o ara bileimlerini bakasna doru evrilmi olduklar lde
belirtikletirebilseydim, yani bu ara bileimi iinde yalnzca ekicin ve ivilerin
igal ettikleri yeri deil de ayrca soka, kenti, ulusu, vb. kavrayabilseydim, ba
kasnn varln belirtik bir biimde ve tmyle nesne olarak tanmlardm. Ba
kasnn belli bir ynelimi konusunda yanlyorsam, bunun nedeni asla onun gs
terdii davran erimd bir znellie atfetmem deildir: kendi olarak ve kendi
araclyla ortaya kan bu znelliin davranla hibir ortak noktas yoktur,
11) kinci Ksm, nc Blm, III.
390

Varlk ve Hilik

nk bu znellik kendi iin akmlktr, tesine geilemez akmlktr. Yanlma

mn nedeni, btn dnyay bu davran evresinde ve aslnda bu davrann ken
dini belirleyiinden baka trl belirlememdir. Bylece bakas, srf nesne olarak
grnmesinden tr, ilke olarak bana btnlk gibi verilir, dnyann iine b
tnyle ve bu dnyann sentetik dzenleniinin dnyaya ait saklgc gibi yay
lr. Ancak ben, benim dnyam olduu lde dnyann kendisini belirtikletiremediim gibi, bu sentetik dzenlenii de belirtikletiremem. Ve zne-bakas,
yani kendi-iin olduu haliyle bakas ile'*esne-bakas arasndaki fark da btn
le para ya da gizli ile aa km arasndaki fork deildir: nk nesne-baka-

s, ilke olarak znel btnlkle ayn yaygnlktaki bir btndr; hibir ey giz
lenmi deildir ve nesneler daha baka nesnelere gnderdikleri lde, bakas
nn dnyann baka aralaryla olan mnasebetlerini sonsuzcasma belirtikleti
rerek, onun hakkmdaki bilgimi sonsuzcasma geniletebilirim; ve bakasn bilme
ideali, dnyann akndaki anlamnn kuatc belirtikletirilmesi olarak kalr.
Nesne-bakas ile zne-bakas arasndaki ilkesel fark, yalnz ve yalnzca, znebakasnn bu haliyle hibir ekilde bilinemeyecek ya da hatt tasarlanamayacak
olmasndan kaynaklanr: zne-bakasmm bilinmesi gibi bir sorun yoktur ve
dnyann nesneleri de onun zneliine gndermezler; bu nesneler yalnzca dnya-ii akn -benim kendiliime doru tesine geilmi- anlam olarak onun
dnyann iindeki nesneliine atfta bulunurlar. Bylece benim nesneliimi ku
ran ey olarak bakasnn bana mevcudiyeti bir zne-btnlk olarak duyumsa
nr; ve eer kavramak zere bu mevcudiyete doru dnecek olursam, bakasn
yeniden btnlk olarak yakalarm: dnyann btnlyle ortak yaygnlktaki
bir nesne-btnlk olarak. Ve bakasn bir kalemde yakalarm: btn olarak
dnyadan hareketle nesne-bakasma gelirim. Ama bunlar her zaman, girinti ve
kntlaryla form lar olarak dnya fonundan ykselen tekil mnasebetlerden
baka bir ey deildirler. Tanmadm ve metroda gazetesini okumakta olan bu
adamn evresinde dnya btnyle mevcuttur. Ve onu -dnya zerindeki nes
ne olarak- kendi varl iinde tanmlayan da yalnzca bedeni deildir: tad
kimlik kartdr, bindii metro hattnn yndr, parmana takt yzktr. Ne
ise o olmasnn imleri olarak deil de varlnn gerek vasflan olarak gerek
ten de bu im nosyonu bizi yeniden tasarlamay bile baaramayacam bir znel
lie gnderir ve dorusunu sylemek gerekirse adam bu zneliin iinde tam da
hibir eydir, nk ne ise o olmayan ve ne deilse o olandr. Yalnz, onun dn391

Jean-Paul Sartre

:}
yann ortasnda, Fransada, Pariste, gazetesini okumakta olan kii olduunu bil

sem de, kimlik kartn gremediimden, onun yabanc olduunu olsa olsa varsa- \

yabilirim (bu demektir ki onun bir denetime tabi olduunu, polis mdriyetinin :

falanca listesinde yer aldn, u ya da bu davranyla karlamak iin onunla '

Felemenke, talyanca konumak gerektiini, uluslararas postann ona u ya da ;

bu pulu tayan u ya da bu yoldan mektuplar tadn, vb. varsayarm). Oysa
bu kimlik kart ilke olarak bana dnyann ortasnda verilmitir. Benden kurtul
maz oluturulduu andan itibaren benim iin varolmaya koyulmutur. Sade
ce, tamamlanm form olarak grdm emberi oluturan her nokta gibi, rtk
durumda varolmaktadr; ve onu evren fonu zerindeki belirtik buradaki olarak
ortaya karmak iin, benim dnyayla olan mnasebetlerimin mevcut btnl
n deitirmek gerekir. Ayn ekilde, nesne-bakasmn barmalar, tepinme
leri ve tehditkar hareketleri iinde bana grnen haliyle fkesi de gizli ve znel
bir fkenin imi deildir; daha baka hareketlerden ve daha baka barlardan
bakaca hibir eye gndermez. Bu fke, bakasn tanmlar, bakasdr. Elbette
yanlabilirim ve taklit bir kzgnlktan ibaret olan eyi gerek bir fke sanabili
rim. Ama ancak nesnel ynden kavranabilir olan daha baka hareketlere ve da
ha baka edimlere nispeten yanlabilirim: elin yapt hareketi vurmann gerek
niyeti gibi kavrarsam yanlrm. Yani, bunu nesnel olarak fark edilebilen ve ger
eklemeyecek bir hareket ilevinde yorumlarsam yanlrm. Ksacas nesnel ola
rak kavranm fke, dnyann dnya-ii bir mevcudiyet-namevcudiyet evresin
deki bir dzenleniidir. Bu, davranlara hak vermek gerektiini mi sylemek
oluyor? Elbette ki hayr: nk davranlar, insan durumundan hareketle yorumlasalar da, onun alm-aknlk olan temel zelliini gzden karmlardr.
Gerekten de bakas, kendi kendisiyle snrlandrlmayan nesnedir, kendini
ancak amacndan hareketle anlayan nesnedir. Ve hi phez eki ve testere de
farkl biimde anlalmazlar. Bunlarn her ikisi de ilevleri araclyla, yani
amalar araclyla kavranrlar. Ama aslnda bu, onlarn esasen insani olmala
rndan trdr. Onlar ancak beni merkezi bakas olan bir ara-dzenine gn
derdikleri lde, bir amaca doru btnyle tesine geilmi ve bu kez de be
nim tesine getiim bir bileimin paras olduklar lde anlayabilirim. Dola
ysyla bakasn bir makineyle kyaslayabilirsek, ki bunu ancak bir insan yaps
olarak makine esasen bir alm-akmln izini sunduunda yapabiliriz, bir ip
lik fabrikasndaki iilerin rettikleri kumalar araclyla aklanmasnda oldu392

I
[>

Varlk ve Hilik

t gu gibi bunu yapabiliriz; burada davran bak as tersine evrilmek zonuda-

dr ve bu evirim zaten bakasnn nesneliini el dememi halde brakacaktr,

i nk nesnel olan ey -buna ister Fransz ve ngiliz psikologlar gibi imlem dif.yelim, ister fenomenologlar gibi ynelim diyelim, ister Heidegger gibi akmlk ya
da Gestaltlar gibi form diyelim- ncelikle -dnyann btncl bir biimde d
zenlenmesi olmadan bakasnn tanmlanamamasdr ve onun bu dzenlenme
nin anahtar olmasdr. u halde bakasn tanmlamak zere dnyadan ona ge
liyorsam, bunun nedeni bakasn benim iin anlalr klacak olann dnya ol
mas deildir, nesne-bakasmm benim dnyam zerk ve dnya-ii bir atf mer
kezinden bakaca bir ey olmamasdr. Bylece nesne-bakasm algladmzda
karlaabileceimiz nesnel korku, grdmz ya da nabzsayarla ya da stetoskopla ltmz fizyolojik dzensizlik ifadelerinin btn deildir: korku ka
tr, kendinden gemedir. Ve bu fenomenlerin kendileri de bize salt davran
lar [gestes] dizisi olarak deil, ama alm-akmlk olarak ifa olurlar: ka ya da

kendinden geme allklar arasndaki o lgn koturma deildir yalnzca, yolun

talan stne ylp kalmak da deildir; merkezi bakas olan ara-dzeninin
tastamam altst olmasdr. Kamakta olan bu asker, daha biraz nce dmanbakasm tfeinin namlusundan izliyordu. Dmanla arasndaki mesafe mermi
sinin yrngesiyle llmt ve ben de bu mesafeyi asker merkezin evresin
de dzenlenen mesafe olarak kavrayp aabilirdim. Ama ne var ki o tfeini bir
ukura atp kaar. Dmann mevcudiyeti bir anda onu evreler ve ona bask ya
par; mermilerin yrngesi araclyla uzakta tutulmu olan dman, bu yrn
genin kyle birlikte onun zerine atlr; ayn anda da savunduu ve bir du
var gibi yaslanmakta olduu o arka-lke aniden dner, bir yelpaze halinde a
lr ve n tarafa, askerin ona doru snd kucaklayc ufka dnr. Btn
bunlan nesnel olarak saptarm ve korku olarak kavradm tam da budur. Korku,
belli bir mesafede tutamadmz korkun nesneleri efsun [incantation] aracl
yla ortadan kaldrmaya ynelik byl bir davrantan bakaca bir ey deil
dir12. Ve biz korkuyu tam da bu sonulan boyunca kavrarz, nk korku ken
dini bize dnyann yeni trde bir dnya-ii kanamas olarak verir: dnyann b
yl bir varolu tipine geii olarak.
Yine de dikkat etmek gerekir: bakasnn benim tarafmdan nitelendirilmi
nesne olmas, ancak benim de onun iin yle olabilmem lsnde mmkndr.
12)Bkz. Esquisse d une theorie des em otions adl kitabmz.
393

Jean-Paul Sartre

u halde bakas, belgisiz adln [on] bireyletirilmemi paras ya da dpedz

mektuplan ve anlatlaryla temsil edilen namevcut ya da gerekten mevcut bu
radaki olarak nesnelleecektir ve ben-kendim de onun iin belgisiz adln ya da

sevgili namevcutun ya da somut bir buradaki'nin [celui-ci] esi olacak olmama

gre nesnelleecektir. Her bir durumda bakasnn ve niteliklerinin nesnelleme
trne karar veren ey hem benim dnya zerindeki durumum, hem de onun
durumudur, yani her birimizin dzenlediimiz ara bileimleri ve dnya fonu
zerinde birbirlerine grnen farkl buradakilerdir [ceci]. Btn bunlar bizi do
allkla olgusalla getirirler. Bakasnn beni grmesinin ve benim falanca bakas
n grmemin mmkn olup olmadna karar veren benim olgusalln ile ba
kasnn olgusalldr. Ama bu olgusallk sorunu bu genel serimlemenin ereve
si dna kyor: onu bir sonraki blmde gzden geireceiz.
Bylece bakasnn mevcudiyetini, bakas-iin-nesne-varlm iindeki zne
lerin hemen-hemen-btnl gibi duyumsarm ve bu btnln fonunda so
mut bir znenin mevcudiyetini daha zel bir biimde duyumsarken yine de onu
falanca bakas halinde zglletiremem. Nesneliime gsterdiim savunma tep

kisi, bakasn falan ya da filan nesne kimliiyle karma karacaktr. Bu kimlikle

bakas bana bir buradaki gibi grnr, yani znel hemen-hemen-btnl
dalr ve dnyann btnlyle eyaygmlktaki nesne-btnlk haline gelir.
Bu btnlk, bakasnn zneliine atfta bulunmakszn aa kar: zne-bakasmn nesne-bakasyla kurduu mnasebet, rnein fizik nesne ile alg nesnesi
arasnda kurulmas det olan mnasebetle hibir biimde kyaslanabilir deildir.
Nesne-bakas, ne ise o olarak aa kar, yalnzca kendi kendisine gnderir. Ba
site nesne-bakas, genel olarak nesnelik dzleminde ve kendi nesne-varl
iinde bana nasl grnyorsa yledir; onun hakknda sahip olduum herhangi
bir bilgiyi, bak vesilesiyle duyumsadm biimiyle zneliine atfetmem tasarlanamaz bile. Nesne-bakas yalnzca nesnedir, ama onunla ilgili kavraym, ken
dimi baka bir varlk dzlemine yerletirerek onun bir baka snanm asna her za
man ve ilke olarak giriebileceim anlaym ierir; bu anlay, bir yandan, benim
gemi snamadan edindiim bilme araclyla oluturulurve bu da zaten daha
nce grdmz gibi bu snamann salt gemiidir (erimin dnda ve benim
daha olacak olduum gemi), te yandan da, bakasnn diyalektiinin rtk bir
biimde yakalanmas araclyla oluturulur: bakas, imdi, u anda kendimi o
olmayan olarak yaptm eydir. Ama kendimi imdilik ondan kurtarmakla bir394

Varlk ve Hilik

lkte, ondan kamakla birlikte, kendini bakas yapm ann devaml imkn onun
evresinde durur. Bununla birlikte, nesne-bakas karsndaki tavrmn zgll
n oluturan bir tr sknt ve bask iinde hissedilen bu imkn, dorusunu
sylemek gerekirse tasarlanamazdr: nk nce, ben ne benim olmayan imkn
lardan bakaca imkn tasarlayabilirim, ne de akml ona akmlamakszm, ya
ni onu alm akmlk olarak kavramakszm yakalayabilirim; nk sonra da, bu
hissedilen imkn nesne-bakas imkn deildir: nesne-bakas imknlar, baka
snn daha baka nesnel vehelerine gnderen l-imknlardr; kendimi znebakas olan nesne olarak kavramama zg imkn halihazrda benim iin hi
kimsenin imkn deildir: bu imkn, nesne-bakasmn tmden yok edildii fon
zerinde, onun-iin-nesneliim iinde duyumsayacam bir zne-bakasmn beliirinin mutlak -ve kaynan yalnzca kendi kendisinden deviren- imkndr.
Bylece nesne-bakas ekinerek yokladm patlayc bir aratr, nk onun
evresindeyken patlatlmasn m devaml imknn hisseder ve bu patlamayla bir
likte dnyann aniden benim dma kan ve varlmn yoksunlamasn du
yumsarm. u halde benim deimez kaygm bakasn nesnelii iinde tutmak
tr ve nesne-bakasyla olan mnasebetlerim de esas itibariyle onu nesne olarak
tutmaya ynelik hilelerden oluur. Ama btn bu yapaylklarn kmesi ve ba
kasnn biim deiikliini yeniden duyumsamam iin onun bir bak yeterlidir.
Bylece biim deiikliinden dalmaya ve dalmadan biim deiikliine gn
derilirken, bakas olmann bu iki kipini asla ne bir genel bak iinde olutura
bilirim -nk bunlarn her biri kendi kendisine yeter ve yalnzca kendisine gnderir- ne de aralarndan birine skca tutunabilirim nk her birinin kendi
ne zg istikrarszl vardr ve her biri ykntlarndan tekinin belirmesi iin
ker: asla zne haline gelmemek zere devaml olarak nesne olanlar yalnzca l
lerdir, nk lmek dnyann ortasndaki nesneliini asla yitirmemektir -btn
ller oradadr, evremizde, dnyann iindedir- ama bu, zne olarak kendini
bir bakasna ak etmenin her trl imknn yitirmektir.
Aratrmamzn bu aamasnda, bakas-iin-varln zsel yaplan bir kez ay
dnlatldnda, elbette u metafizik soruyu sorma gereini duyuyoruz: Neden
bakalar var? Bakalarnn varoluu, daha nce grdmz gibi, gerekten de
kendi-iinin ontolojik yapsndan kabilecek bir sonu deildir. Elbette birincil
bir olaydr, ama metafizik trdendir, yani varln olumsallna baldr. z iti
bariyle, neden sorusu da bu metafizik varolular konusunda sorulur.
395

Jean-Paul Sartre

Kald ki neden sorusuna verilecek cevabn bizi ancak kkensel bir olumsall)

a gnderebileceini biliyoruz, ama yine de dndmz metafizik fenomei

nin indirgenemez bir olumsallk ierdiini kantlamak gerekir. Bu anlamda, on

toloji bize btnlk gibi ele alman varolann varlk yaplarnn belirtikletirilme^

si olarak tanmlanabilir grnyor ve metafizii de varolann varoluunun sorgulanmas eklinde tanmlayacaz. Bu yzden, varolann mutlak olumsallmr
gerei olarak her trl metafiziin bu vardrla, yani bu olumsalln dorudar
bir grsyle tamamlanmak zorunda olduundan eminiz.

Bakalarnn varoluu hakkmdaki soruyu sormak mmkn mdr? Bu varo

lu indirgenemez bir olgu mudur, yoksa temel bir olumsallktan m tretilmes:

gerekir? Bakalarnn varoluu zerine sorular soran metafizikiye bu kez bizirr
yneltebileceimiz nsorular ite bunlardr.

Metafizik sorunun imknn daha yakndan inceleyelim. En bata grd

mz ey, bakas-iin-varlm, kendi-iinin nc ekstazn temsil etmesidir,

Nitekim birinci ekstaz, kendi-iinin olmamak kipinde daha olacak olduu, ol

mas gereken bir varla ynelik boyutlu projesidir. lk atla temsil eder,

kendi-iinin daha kendi kendisi olacak olduu hilenii, kendi-iinin olduu he

eyden kopanln -ve bu koparl onun varlnn kurucusu olduu lde koparln- temsil eder. kinci ekstaz ya da dnmsel ekstaz bizatihi bu kopa-

nltan koparltr. Dnmsel blnp-oalma kendi-iinin daha olacak ol

duu hileni zerinde, ve sadece verili fenomen olarak beliren bu hileniin olan

hileni olmas iin, bir bak as edinmek zere giriilmi beyhude bir abaya

tekabl eder. Ama ayn zamanda da dnm, kendisinin olan hileni olduu
nu kendiliinden olumlayarak, salt veri olarak temaa etmeye kalkt bu kopa-

nl telafi etmek ister. eliki aikardr: akmlm kavrayabilmek iin, onu a

mam gerekir. Ne var ki benim kendi akmlm ancak ajcnlaabilir, ben bu akmlm, onu alm akmlk olarak oluturmak zere ondan yararlanamam:

durmadan kendi kendimin hilenii olmaya mahkumum. Ksacas, dnm

zerine dnlm olmaktadr. Bununla birlikte dnmsel hileyi salt ken

di-iinin kendi(nin) basit bilinci olarak hileyiinden daha ileri gtrlr. Nite

kim kendi(nin) bilincinde, yanstlan-yanstan ikiliinin iki terimi de kendile

rini ayr ayr sunmakta ylesine bir yeteneksizlik iindeydiler ki, ikilik devaml

olarak silik kalyor ve her terim, kendini tekinin yerine koyarak teki haline g e
liyordu. Ama dnmde olay baka trldr, nk zerine dnlm yan396

Varlk ve Hilik

yanstan dnmsel bir yans-yanstan iin vardr. Dolaysyla zerine d"fltm ve dnmselin her biri bamszla ynelir ve onlar ayran hi,
ndl-iinin daha olacak olduu, daha olmas gereken hiliin yansy yanstann ayrdndan da daha derinlemesine bir biimde onlar ayrmaya ynelir. Bu

nla birlikte dnmsel de zerine dnlm de bu ayrc hilii salglaya8Z, aksi takdirde dnm, zerine drtlme ynelen zerk bir kendi-iin
Ur ve bu da bir dsallk olumsuzlamasn bir isellik olumsuzlamasnm n koU U

gibi varsaymaktr. Dnm tmyledir varlk, kendi hiliini daha olacak

Olan bir varlk olmazsa var olamaz. Bylece dnmsel ekstaz daha radikal bir
Okstazm yoluna koyulur: bakas-iin-varlk. Gerekten de, hileyiin nihai teri
minde, ideal kutup dsal olumsuzlama, yani kendinde bir blnp-oalma ya
dfl meknsal farkszlk dsall olmaldr. Bu dsallk olumsuzlamasna gre,
ekstaz da serimleyegeldiimiz dzen iinde sralanrlar, ama bu olumsuzlamaya
hibir ekilde ulaamazlar, olumsuzlama ilke olarak ideal kalr: nitekim kendiiinin herhangi bir varla nispeten kendinde olarak kalacak bir olumsuzlamay
kendiliinden gerekletirmesi, ayn anda kendi-iin-olmaktan kmay gze al
madan mmkn deildir. u halde bakas-iin-varlm kurucu olumsuzlamas
bir isel olumsuzlamadr, tpk dnmsel hileyi gibi kendi-iinin daha olacak
olduu, daha olmas gereken bir hileyitir. Ne var ki blnp-oalma burada
bizatihi olumsuzlamaya saldrr: varl yanstlan ve yanstan halinde ikiye b
len, sonra da bu kez yanstlan-yanstan iftini yanstlan (yanstlan-yanstan) ve
yanstan (yanstlan-yanstan) halinde birbirinden ayran artk yalnzca olumsuz
lama deildir. Ama olumsuzlama kendini isel ve birbirinin tersi iki olumsuzla
ma halinde ikiye bler, bunlarn her biri isellik olumsuzlamasdr, ama yine de
kavranamaz bir dsallk hiliiyle birbirlerinden ayrlrlar. Gerekten de bu
olumsuzlamalardan her ikisi de teki olmak zere kendini bir kendi-iinde
olumsuzlayarak, tketerek ve daha olacak olduu bu varla tmyle angaje bir
halde, tersine olumsuzlama olduunu kendiliinden olumsuzlamak iin artk
kendi-kendisini kullanamaz. Burada, bir kendinde-varlm zdeliinin sonucu
olarak deil de iki olumsuzlamanm da daha olacak olmadklar ama yine de on
lar ayran bir tr dsallk hayaleti olarak aniden veri ortaya kar. Dorusunu
sylemek gerekirse bu olumsuz tersine dnn balangcn biz esasen d
nmsel varln iinde buluyorduk. Gerekten de tank olarak dnmsel, dnmsellii tarafndan kendi varl iinde derinlemesine bir biimde yaralan
397

Jean-Paul Sartre

mtr ve bundan tr, dnmsel olan olarak, zerine dnlm olm ama-:

y hedefler. Ama karlk olarak zerine dnlm, u ya da bu akn fenom e-;

nin zerine dnlm bilinci olarak kendi(nin) bilincidir. Onunla ilgili olarak

kendine bakmasn bildiini sylyorduk. Bu anlamda, kendi ynnden d -.

nmsel olmamay hedefler, nk her bilin olumsuzluuyla tanmlanr. Ne var
ki her eye ramen dnmsel, zerine dnlm olacak olduundan, ze
rine dnlm de dnmsel olacak olduundan, ikili bir blnmeyi ieren
bu eilime el konulmutu ve bu eilim bastrlmt. ifte olumsuzlama silikle
mi olarak kalyordu. nc ekstaz durumunda daha da ileriye gtrlen bir
dnmsel blnp-oalma gibisinden bir eye tank oluruz. Sonular bizi
artabilir: bir yandan, olumsuzlamalar isellik halinde gerekletirildikleri iin,
bakas ve ben-kendim birbirimize dardan gelemeyiz. Bir bakas-ben varl
n bulunmas ve bu varln bakas-iinin karlk olarak blnp-oalmasn

[scissiparite] daha olacak olmas gerekir, tpk dnmsel-zerine dnl

m btnlnn kendi hiliini daha olacak olan bir varlk olmas gibi, yani
benim kendiliim ile bakasnn kendilii ayn bir varlk btnlnn yaplar
dr. Bylece Hegel hakl gibi grnr: varln bak as olan btnln bak
asdr, doru bak asdr. Her ey sanki bakasnn kendilii karsnda, be
nim kendiliim kendi hileniini en ar noktaya kadar gtrecek olan bir b
tnlk tarafndan retilmi ve korunmuasna cereyan eder; bakas iin varlk,
salt dnmsel blnp-oalmann uzantsym gibi grnr. Bu anlamda
her ey sanki bakalar ve ben-kendim, bir kendi-iin btnlnn kendini ye
niden kavramak ve dpedz kendindenin kipinde daha olacak olduu eyi sarmak
iin gsterdii beyhude abaya iaret ediyormu gibi cereyan eder; kendini yeni
den nesne olarak kavramak zere burada en u noktasna, yani dnmsel b
lnmenin ok tesine kadar gtrlen bu aba, o btnljn kendisine doru
atlmda bulunduu amacn tersi sonu douracaktr: kendi-iin-btnlk, ken
dinin bilinci olmak iin gsterdii abayla kendinin karsnda bilinci olduu
kendiyi daha olmayacak olan kendi-bilin olarak oluturacaktr; ve buna kar
lk, nesne-kendi de, olmak iin, olmak istedii takdirde daha olmayacak olduu
bir bilin iin ve onun araclyla kendini oldurulmu gibi duyumsamak zorun
da kalacaktr. Bakas-iinin blnmesi bylece doacaktr; ve bu dikotomik b
lnme radikal bir patlamann paracklar gibi bilinler oluturmak zere sonsu
za kadar yinelenecektir. Dnmsel yenilginin tersine bir yenilgi sonucunda
398

Varlk ve Hilik

bakalar olacaktr. Nitekim eer dnmn iinde kendimi nesne olarak de

il de yalnzca hemen-hemen-nesne olarak kavryorsam, bunun nedeni kavra, mak istediim nesne olmamdr; beni benden ayran hilii daha olacam: ken
diliimden de kaamam, benim-kendim zerine bak as da edinemem; by
lece kendimi varlk olarak gerekletirmeyi de, vardrm formu iinde kavrama
y da baaramam, telafi abas sonusuz kalrr, nk telafi eden kendi-kendisine
gre telafi edilendir. Bunun tersine, bakas-iin-varlm durumunda, blnpoalma daha ileriye gtrlr, yanstlan (yans-yanstan) yanstan (yans-yanstan)dan radikal bir ekilde farkldr ve bizatihi bu yzden onun iin nesne ola
bilir. Ama bu kez de, telafi edilen [recupere] telafi eden [recuperant] olm ad
iin telafi ilemi [recuperation] sonusuz kalr. Bylece, ne deilse o olduu iin
ne ise o olmayan btnlk kendiden kurtulmak iin gsterdii radikal bir abay
la kendi varln her yerde bir te gibi retecektir: krlan bir btnln her za
man tede, her zaman mesafeli, asla kendi-kendisinde olmayan, yine de bu b
tnln srekli paralanyla her zaman varlkta tutulan kendi-nde-varlk kr
pmas: bakalarnn ve bakas olarak benim-kendimin varl ite byledir.
Ama te yandan bakas, benim-kendimi olumsuzlamamla ezam anllk [simultanditd] iinde, ben olduunu kendide olumsuzlar. Bu iki olumsuzlama bakas-iin-varlk asndan ayn biimde mutlak gereklidir ve hibir sentez arac
lyla birletirilemez. Ama bunun nedeni bir dsallk hilii tarafndan kken
de birbirlerinden ayrlm olmalar deildir; bunun nedeni, her bir olumsuzlamanm, teki olmamay daha olacak olmakszn teki olmamasndan tr ken
dindenin onlarn her birini tekine nispetle yeniden kavramasdr. Burada ken
di-iinin snr gibisinden bir ey vardr, bu snr kendi-iinin kendisinden gelir,
ama snr olarak kendi-iinden bamszdr: olgusallk [facticitt 1 gibi bir eyi ye
niden buluyor ve biraz nce szn ettiimiz btnln, bizatihi en radikal
kopanl iinde, hibir biimde daha olacak olmad bir hilii kendi varln
da nasl retmi olabileceini tasavvur edemiyoruz. Nitekim hilik bu btnl
n iine onu krmak zere szm gibi grnr, tpk Leucippus atomculuun
da, varlk-olmayanm Parmenidesin varlk btnlne szp onu atomlar halin
de paralamasnda olduu gibi. u halde hilik, bilinlerin oulluunu anlamak
iddiasnda bulunurken bavurulan her trl sentetik btnln olumsuzlanmasn temsil eder. Hi phe yok ki kavranamazdr, nk ne bakas, ne benkendim, ne de bir arac tarafndan retilir, nitekim bilinlerin birbirlerini arac
399

jean-Paul Sartre

sz olarak duyumsadklarn gstermitik. Hi phe yok ki bakmz nereye e

virirsek evirelim, betimleme nesnesi olarak dpedz bir isellik olumsuzlanmasmdan baka bir eyle karlamayz. Ama yine de hilik oradadr, olumsuzlamalar ikiliinin indirgenemez olgusu iindedir. Elbette bilinlerin okluunun teme
li deildir, nk bu okluktan nce varolsayd, bakas iin-varlkm her trl
sn imknsz klard; tersine, hilii bu okluun ifadesi gibi dnmek gere
kir: hilik bu oklukla birlikte ortaya kar. Ama, onu temellendirecek hibir ey
bulunmadndan, ne tikel bilin ne de bilinler halinde paralanan bir btn
lk bulunduundan, hilik salt ve indirgenemez olumsallk olarak, bakasnn
varolmas iin bakasn kendimde yadsmam n yetm em esi gibi, ayrca bakasnn
da benim kendi yadsm am la ezamanl bir biimde beni kendiliinden yadsmasn
gerektiren olgu olarak ortaya kar. Hilik, bakas-iin-varlm olgusalhr.
Bylece u elikili sonuca geliyoruz: bakas-iin-varlk ancak onun belire
bilmesi iin kendini yitiren bir btnlk tarafndan oldurulmusa olabilir, bu da
bizi tmin varoluunu ve ilesini koyutlamaya gtrrd. Ama te yandan bu
bakas-iin-varlk, tin bile olsa hibir btnln ne retebilecei ne de temel
lendirebilecei kavranamaz bir dsallk varlk-olmayan tayorsa varolabilir. Bir
ynden, bir bilinler oulluunun varoluu bir ilk olgu olamaz ve bizi tinin ii
olan kkensel bir kendiden kurtulma olgusuna gnderir; bylece, Neden bi
linler var? eklindeki metafizik soru bir cevap bulur. Ama bir baka ynden,
bu oulluun olgusall indirgenemez gibi grnr, ve eer tin oulluun ol
gusundan hareketle dnlecek olursa silinip gider; metafizik sorunun artk bir
anlam kalmaz: temel olumsallkla karlarz ve ona ancak bu byledirle ce
vap verebiliriz. Bylece kkensel ekstaz derinleir: sanki hiliin pay hesaba ka
tlamayacaktr. Kendi-iin bize ne ise o olmad ve ne deilse o olduu lde
varolan bir varlk gibi grnmt. Tinin ekstatik btnl, sadece btnlbozulmu btnlk deildir, ama bu btnlk bize varolduunu da varolmad
n da sylemenin mmkn olmad krlm bir varlk gibi grnr. Betimle
memiz bylece bakasnn varoluuna ilikin her trl teori iin ortaya koydu
umuz n koullan yerine getirmemize imkn vermi oluyor; bilinlerin oklu
u bir derlem [collection] olarak deil, bir sentez [synthese] olarak, ama btn
l tasavvur edilemeyen bir sentez olarak beliriyor.
Bu acaba, btnln antinomik vasfnn kendisinin de bir indirgenemez ol
duunu mu sylemektir? Ya da daha st bir bak asyla, bu antinomik niteli400

Varlk ve Hilik

)', o ladan kaldrabilir miyiz? Kendi-iinin ne deilse o olduunu ve ne ise o ol

madn ortaya koyduumuz gibi, tinin de olan ve olmayan varlk olduunu mu
m.ya koymak zorundayz? Sorunun anlam yoktur. Nitekim bu soru, btnlk
. r ine bir bak as edinme, yani onu dardan dnme imknna sahip ol
duumuzu varsayar. Ama bu imknszdr, nk ben tam da bu btnlk teme
linde ve bu btnle angaje olmam lsnde ben-kendim olarak varolurum.
I lbir bilincin, Tannnmkinin bile, tersini grmesi, yani btnlk olarak b
tnl kavramas mmkn deildir. nka eer Tanr bilinse, btnlkle bmleir. Ve eer doas gerei, bilincin tesindeki'bir varlksa, yani kendi-kendi.inin temeli olacak bir kendinde ise, btnlk ona ancak nesne olarak grnebil -o zaman da kendini yeniden kavramann znel abas olarak, ya da zne ola,[< kendi i dalmasndan yoksun kalr- o zaman da bu zne olm ad iin,
mm bilmeksizin yalnzca onu duyumsayabilir. Bylece, btnlk zerinde hi
im bak as tasavvur edilemez: btnln dars yoktur ve onun (ersfnin
anlam sorusu bile anlamdan yoksundur. Daha ileriye gidemeyiz.
te bu aklamann sonuna geldik. Bakasnn varoluunun, olgu olarak nes
nelliimde ve nesneliimle besbelli bir ekilde duyumsanm olduunu ren
dik. Ve ayn zamanda bakasna yabanclama tepkimin bakasnn nesne olarak
yakalanmasyla ortaya konduunu grdk. Ksacas, bakas bizim iin iki form
altnda varolabilir: eer onu besbelli bir ekilde duyumsarsam, onu bilmeyi ska
larm; eer onu bilir, onun zerinde etkirsem, onun ancak nesne-varlma ve
dnyann ortasndaki muhtemel varoluuna ularm; bu iki formun hibir ekil
de sentezi mmkn deildir. Ama burada duramayz: bakasnn benim iin ol
duu bu nesne ve benim bakas iin olduum bu nesne, beden olarak tezahr
eder. O halde benim bedenim nedir? Bakasnn bedeni nedir?

401

KNC BLM
BEDEN

Beden ve onun bilinle olan mnasebederi sorunu ou kez anlalmaz hale

getirilir, nk daha en batan beden kendine zg yasalan olan ve dardan ta
nmlanmaya elverili belli bir ey olarak ortaya konur, oysa ki bilince, kendine z
g kiisel gr tryle ulald dnlr. Gerekten de eer benim bilincimi
mutlak iselliinde ve bir dizi dnmsel edimle kavradktan sonra, onu bir si
nir sistemi, bir beyin, salg bezleri, sindirim, solunum ve dolam organlarndan
olumu ve bizatihi maddi yaps hidrojen, karbon, azot, fosfor vb. atomlar halin
de kimyasal ynden analiz etmeye elverili belli bir canl nesneyle birletirmeye
alrsam, stesinden gelinmez glklerle karlarm: ama bu glkler bilin
cimi benim bedenimle deil de bakalarnn bedeniyle birletirmeye kalkmam
dan ileri gelir. Nitekim betimlemeye altm beden benim iin olduu haliyle be
nim bedenim deildir. Beynimi hibir zaman grmedim ve grmeyeceim, i sal

g bezlerimi de yle. Ama bir insan olan ben, insan kadavralar zerindeki terih
almalarn grdm, fizyolojiyle ilgili kitaplar okuduum iin, bedenimin de
tastamam terih masalar zerinde bana gsterilen ya da kitaplarda renkli resimle
rine baktm bedenler gibi olduu sonucuna varnn. phe yok ki bana beni te
davi eden hekimlerin, beni ameliyat eden cerrahlarn, kendiliimden bilmediim
bu bedenin dolaysz deneyimini yapabildikleri hatrlatlacaKtr. Aksini sylemiyor
ve beyinden, yrekten ya da mideden yoksun olduumu da iddia etmiyorum.
Ama her eyden nce bilgilerimizin dzenini semek nemlidir: hekimlerin benim
bedenim zerinde yapabildikleri deneylerden yola kmak, dnyann ortasnda ve
bakas iin olduu haliyle benim bedenimden yola kmak demektir. Benim iin
olduu haliyle bedenim, bana dnyann ortasnda grnmez. Hi phesiz bir
rntgen taramas srasnda, omurlanmm grntsn bir ekran zerinde grm
tm, ama kesinlikle darda, dnyann ortasnda bulunuyordum; batan sona
oluturulmu bir nesneyi, baka buradakiler arasndan bir buradaki gibi kavnyor
402

Varlk ve Hilik

ve ancak bir ak yrtme araclyla onu benimki haline getirebiliyordum: bu nes

ne benim varlm olmaktan daha ok benim mlkiyetimdi [propriete].
Bacaklarm ve ellerimi grdm, onlara dokunduum dorudur. Ve canl
bir varln bir yandan kendi gzlerinden birini grrken, bu grlen gzn ay
n anda bakn dnyaya ynelttii duyulur bir dzenek tasarlamam engelleyebilecek bir ey de yoktur. Ama bu durumda bile, gzme nispetle bakas oldu
uma iaret etmek gerekir: gzm dnya iinde u ya da bu tarzda oluturul
mu duyu organ gibi kavrarm, ama onu'4grrken grmek, yani onu dnya
nn bir grnmn benim iin ak ettii srfece kavramak benim iin mm
kn deildir. Bu gz ya eyler arasndan eydir, ya da eylerin onun araclyla
bende kefedildikleri eydir. Ama bu ikisi ayn anda olamaz. Benzer biimde eli
min nesnelere dokunduunu grrm, ama onu onlara dokunma ediminin iin
de bilemem. Bu, Maine de Biranm nl aba duyum [sensation deffort] adm
verdii eyin gerek bir varolua sahip olmamasnn ilkesel nedenidir. nk
elim bana nesnelerin direncini, katlklarm ya da yumuaklklarn aklar, yok
sa kendi-kendisiri deil. Nitekim elimi bu mrekkep hokkasn grdmden
baka trl gremem. Benden ona doru bir mesafeyi yayarm ve bu mesafe
dnyann btn nesneleri arasnda kurduum mesafelerle btnleir. Bir hekim
hasta bacam incelediinde, yatamda yar oturur konumda beni muayene
ediini seyrederken hekimin bedeninden edindiim grsel alg ile kendi baca
mdan edindiim grsel alg arasnda esasta hibir fark yoktur. Dahas, bunlar
ancak ayn bir topyekn algnn farkl yaplar kimliiyle farkllarlar; ve heki
min benim bacama ilikin algs ile benim-kendimin bu anda bu bacaa ilikin
algm arasnda yapsal fark yoktur. phe yok ki bacama parmamla dokun
duum zaman bacamn dokunulmu olduunu hissederim. Ama bu ift du
yum fenomeni zsel deildir: souk, ya da bir morfin inesi bu olguyu ortadan
kaldrabilir; bu da zsel ynden farkl, iki gereklik dzeninin sz konusu oldu
unu gstermeye yeter. Dokunmak ve dokunulmak, dokunduunu hissetmek
ve dokunulduunu hissetmek; bunlar ifte duyum ad altnda beyhude yere bir
araya getirilmeye allan iki tr fenomendir. Aslnda, radikal bir biimde fark
ldrlar ve iletiemez iki dzlemde varolurlar. Zaten bacama dokunduumda ya
da onu grdmde, kendi imknlarma doru onun tesine geerim: rnein
pantalonumu giymek iin, yarama yeni bir pansuman yapmak iin tesine gee
rim. Ve hi phesiz ayn zamanda bacam bana daha uygun bir biimde a
403

Jean-Paul Sartre

lma imknm verecek tarzda da kullanabilirim. Ama bu, kendimi saaltma

mn salt imknna doru onu amam ve dolaysyla onun ben olmakszn mev
cut olmas, benim de o olm akszn onda mevcut olmam olgusunu asla deitir
mez. Ve bylece oldurduum, bacak denilen eydir; yrmek, komak ya da
futbol oynamak imknna sahip ben olarak bacak deildir. Nitekim bedenim
dnya iindeki imknlarm gsterdii lde bu bedeni grmek, bu bedene do
kunmak, benim olan bu imknlar l-imknlara dntrmektir. Bu bakala
m, komann, dans etmenin, vb. yaayan imknlar olarak bedenin olduu e
ye ilikin tam bir krl de ister istemez peinden getirmek zorundadr. Ve el
bette bedenimin nesne olarak kefi, onun varlnn gerekten de ortaya kma
sdr. Ama bana bylece grnen varlk, onun bakas-iin-varldr. Bu kar
kln ne trl samalklara gtrd, tersine evrilmi grntye ilikin
nl sorunda aka grlebilir. Fizyologlann ortaya attklar soru bilinir: Reti
namz zerine ters olarak yansyan nesneleri nasl dzeltebiliyoruz? Filozoflarn
verdikleri cevap da bilinir: Burada bir sorun yoktur. Bir nesne evrenin geri ka
lan ksmna nispeten dik ya da terstir. Btn evreni ters olarak alglamak hibir
anlam tamaz, nk onun bir eylere kyasla ters olmas gerekir. Ama bizi
zellikle ilgilendiren ey, bu yanl sorunun kaynadr: nk benim nesnelere
ilikin bilincim bakasnn bedenine balanmak istenir. te bir mum, mercek i
levi gren billurumsu organ, ve mumun retinann ekran zerindeki devrik im
gesi. Ne var ki aslnda retina burada bir fizik sistemin iine girer, retina ekrandr
ve yalnzca odur; billurumsu organ mercek ve yalnzca mercektir, bunlarn her
ikisi de kendi varlklan iinde sistemi tamamlayan mumla badaktrlar. Demek
oluyor ki grme sorununu incelemek zere bilerek fiziin bak asn, yani dannn, dsallm bak asn setik; grnr dnyann ortasnda, bu dnya
nn grnebilirliini anlamak iin l bir gz dndk. BU noktadan sonra ar$
tk mutlak isellik olan bilincin kendini bu nesneye balamay reddetmesine na
sl arabiliriz ki? Bakasnn bedeni ile d nesne arasnda kurduum mnase
betler gerekten varolan mnasebetlerdir, ama olmak iin bakas-iinin varl
na sahiptirler; uzaktan eylem [action distance] trnn sihirli bir zelliiyle
bilinen, dnya-ii bir ak merkezini varsayarlar. Kkenden itibaren nesne-bakasmn perspektifi iinde yer alrlar. Dolaysyla eer bedenin doas zerinde
dnmek istersek, dncemizi varln dzenine uygun bir biimde dzenle
memiz gerekir: ontolojik dzlemleri birbirine kartrmaya devam edemeyiz, be404

Varlk ve Hilik

dcni hem kendi-iin-varlk hem de bakas-iin-varlk olarak birbiri ardndan in

celemek zorundayz; ve ters evrilmi grnt trnden samalklara dme
mek iin, bedenin bu iki grnm iki farkl ve iletiemez varlk dzlemi ze
rinde olduundan bunlarn birbirine indirgenemez olduklar fikrinde derinlee
ceiz. Kendi-iin-varlk btnyle beden olmak zorundadr ve btnyle bilin
olmak zorundadr: bir bedenle birletirilmi olamaz. Ayn ekilde bakas-iinvarlk da btnyle bedendir; burada bedenle birletirilecek psiik fenomenler
yoktur; bedenin arkasnda hibir ey yoktur. Ama beden btnyle psiiktir.
imdi bedenin bu iki varlk kipini inceleyeceim.

KEND-N-VARLIK OLARAK BEDEN: OLGUSALLIK

Yukardaki aklamalarmz ilk bakta Descartes cogito'nun verilerine ters
ynde ilerler gibi grnyor. Descartes, Ruhu bilmek bedeni bilmekten daha ko
laydr diyordu. Ve bu yoldan da dncenin dnme ak olan olgular ile,
bilgisi Tannmn ltfuyla gvenceye alnm olmas gereken bedenin olgulan ara
snda radikal bir ayrm yapmay amalyordu. Ve nitekim dnm, ilk azda bi
ze salt bilin olgularndan bakaca bir ey kefettirmezmi gibi grnr. phe
yok ki bu dzlemde bedenle olan birtakm balantlan kendi-kendilerinde ierir
gibi grnen fenomenlerle karlalr: fizik ac, hoa gitmeyen ey, zevk, vb.
Ama bu fenomenler yine de bir o kadar salt bilin olgulardr, dolaysyla bunlar
iaretler haline, beden vesilesiyle bilincin edindii duygulanmlar haline getirme

eilimi gsterilir, ama bylece bedenin onulmaz bir ekilde bilinten kovulduu
nun ve hibir ban, esasen bakas-iin-beden olan bu beden ile onu ortaya koy
duu iddia edilen bilinci bir daha asla birletiremeyeceinin farkna varlmaz.
O

yzden buradan deil de kendindeyle olan ilk mnasebetimizden, ya

dnya-zerindeki-varlmzdan yola kmak gerekir. Bir yanda bir kendi-iinin,

te yanda da bir dnyann, nasl iletiim kurduklar aratmlmas gereken iki ka
pal btn halinde asla var olmadklann biliyoruz. Ne var ki kendi-iin, kendikendisi araclyla dnya ile mnasebettir; varlk olmasn kendiliinden olumsuzlayarak bir dnyann var olmasn salar ve bu olumsuzlamanm kendi imkn
larna doru tesine geerek, buradakileri kullanlabilir-eyler olarak kefeder.
405

Jean-Paul Sartre

Ama, kendi-iin dnyanm-iindedir dediimizde, bilincin dnyann bilinci

olduunu sylediimizde, dnyann bilin karsnda karlkl ilikilerin tanm
lanmayan bir okluu gibi varolduunu ve bilincin dnyay perspektifsiz bir bi
imde kubak seyredip bak as olmakszn temaa ettiini dnmekten
kanmak gerekir. Bu bardak benim iin srahinin solunda, bir para geridedir;
Pierre iin sada, bir para ndedir. Bir bilincin, bardan ayn zam anda srahi

nin hem sanda hem de solunda, nnde ve arkasnda gibi verilmi olarak dn
yay kubak seyredebilmesi tasavvur bile edilemez. Bu zdelik ilkesinin kesin
bir biimde uygulanmas yznden deil, solun ve san, nn ve arkann bu
kaynamas buradakilerin ilksel bir ayrt edilmezlik iinde tastamam silinip git
melerini motive ettii iindir. Ayn biimde eer masann aya halnn desenle
rini gzmden saklyorsa, bunun nedeni benim grme organlarmn sonluluu
ya da birtakm yetersizlikleri deil, masa tarafndan gizlenmeyen, onun altnda
da, stnde de, yannda da olmayan bir halnn artk bu masayla herhangi bir
trden hibir mnasebeti kalmamas ve artk' masann varolduu dnyaya ait
olmamasdr: kendini buradaki vehesi altnda gsteren kendinde, farkszlk
kimliine geri dnecektir; mekn bile salt dsallk ilikisi olarak silinip gidecek
tir. Nitekim meknn karlkl ilikiler okluu olarak oluumu ancak bilimin
soyut bak asndan gerekleebilir: bu oluum yaanm olamaz, betimlenebi
lir bile deildir; soyut akl yrtmelerimde bana yardmc olmas iin karatahta
ya izdiim gen, karatahtann zerinde olduu lde kenarlarndan birine te
et olan dairenin ister istemez sandadr. Ve benim abam da, izgilerin kaln
l ya da desenin yetersizlii kadar bana nispeten ynn de dikkate almadan,
tebeirle izilmi olan eklin somut niteliklerinin tesine gemek iindir.
Bylece srf bir dnyann (var) olmasndan tr, bu dnya bana nispeten
tekynl bir ynelim olmakszn varolamaz. idealizm dn^y ilikinin kurduu

olgusu zerinde hakl olarak diretmitir. Ama idealizm, Newtoncu bilimin alan
zerinde yer aldndan bu ilikiyi karlkllk ilikisi gibi tasarlyordu. Bylece
yalnzca salt dsallm, etkinin ve tepkinin, vb. soyut kavramlarna ulayor ve
bizatihi bundan tr dnyay skalayp mutlak nesnellik snr-kavramm belirtikletirmekten bakaca bir ey yapmyordu. Bu kavram sonuta kimsenin bulun
mad dnya kavram ya da insansz dnya kavramyla, yani bir elikiyle ay

n ey oluyordu, nk bir dnya insan-gereklii araclyla vardr. Nitekim ta

savvurlar arasndaki salt bir karlkl uygunluk mnasebetiyle dogmatik hakika
406

Varlk ve Hilik

tin kendindesinin yerini almay hedefleyen nesnellik kavram sonuna kadar g

trldnde kendi-kendisini yok eder. Zaten bilimdeki gelimeler de bu mut
lak nesnellik nosyonunu dlamaya varmtr. Bir Broglienin deney diye adlan
drd ey, gzlemcinin dlanmam olduu tekynl bir ilikiler sistemidir. Ve
mikro-fizik gzlemciyi yemden bilimsel sistemin iine dahil ederken, onu salt
znellik kimliiyle deil -b u nosyonun daralt nesnellik nosyonundan daha faz
la bir anlam yoktur- ama dnya ile kkensel bir mnasebet gibi, bir yer gibi,
dnlen btn mnasebetlerin kendisjne doru ynlendikleri ey gibi onu
dahil eder. Nitekim rnein Heisenbergin beliizlik ilkesi, determinist koyutun
bir geersizletirilmesi olarak da bir dorulanmas olarak da dnlemez. Sade
ce, eyler arasndaki salt balant olacak yerde insann eylerle olan kkensel
mnasebetini ve dnya zerindeki yerini kendinde kuatr. Bu, rnein hareket
halindeki cisimlerin boyutlarnn bu cisimlerin kendi aralarndaki hz ilikilerini
deitirmeksizin ayn orandaki niceliklerde artrlamayaca olgusunun yeterin
ce gsterdii eydir. Eer bir cismin bir baka cisme doru hareketini nce p
lak gzle, ardndan da mikroskopla inceleyecek olursam, ikinci kta bana yz
kez daha hzlym gibi grnecektir, nk hareket halindeki cisim kendisine
doru yer deitirdii cisme daha ok yaklam olmasa da ayn zamann iinde
yz kez daha byk bir uzam katetmitir. Bylece hz nosyonu, hareket halin
deki cisimlerin verili boyutlarna kyasla hz deilse hibir anlam tamaz. Ama
dnyann iinde bizatihi beliriimizle o boyutlar hakknda biz kendimiz karar
veririz ve buna karar vermemiz de gerekir, aksi takdirde o boyutlar hibir ekil
de olmazlard. Bylece bu boyutlar, kendileri hakknda edindiimiz bilgiye de
il, dnyann iindeki ilk angajmanmza grecedirler. Grecelik kavramnn
mkemmel bir ekilde dile getirdii ey budur: bir sistemin iine yerletirilen bir
gzlemci sistemin dingin mi yoksa hareketli mi olduunu hibir deney aracl
yla belirleyemez. Ama bu grecelik bir grececilik deildir: bilgiyi ilgilendir
mez; dahas, bilginin bize olan eyi verdiini syleyen dogmatik postlay ierir.
Modem bilimin grecelii varl hedef alr. nsan ve dnya grece varlklardr
ve varlklarnn ilkesi de ilikidir. Buradan kan sonu uyarnca birincil iliki insan-gerekliinden kalkp dnyaya gider: Belirmek, benim iin, eylere olan me
safemi yaymak ve bizatihi bu yoldan eyleri var klmaktr. Ama bunun sonucu
olarak eyler tam da bana-mesafeli-olarak-varolan-eylerdir. Bylece dnya,
varlm olan ve kendisi araclyla dnyann aa kmasn saladm bu tek407

Jean-Paul Sartre

jj

ynl ilikiyi bana gnderir. Salt bilginin bak as elikilidir: yalnzca angaje \

bilginin bak as vardr. Bu da bilgi ve eylemin kkensel ve somut bir ilikinin j

iki soyt yznden baka bir ey olmadklarn sylemektir. Dnyann gerek

mekn, Lewinin hodolojik diye adlandrd mekndr. Gerekten de salt bir :

bilgi, bak as olmayan bilgi, dolaysyla da dnyann ilke olarak dnya dmda konumlanm bilgisi [connaissance situee] olur. Ama bunun anlam yoktur:
bilen varlk bilgiden baka bir ey olmayacak, nk kendini nesnesiyle tanm
larken nesnesi de karlkl mnasebetlerin tastamam belirsizlii iinde ortadan
silinip gidecektir. Bylece bilgi yalnzca olunan belirlenmi bir bak as iinde
ki angaje beliri olabilir. nsan-gereklii iin olmak, orada olmak'tr; yani ora
da u iskemlenin stnde, orada, u masada, orada, u dan tepsinde, u bo
yutlarla, u ynelimle, vb.. Ontolojik bir zorunluluktur bu.
Yine de bir konuda anlamak gerek. Zira bu zorunluluk iki olumsallk arasn
da ortaya kar: nitekim bir yandan orada-olmak formu altnda olmam zorunlu
olsa bile, olmam batan sona olumsaldr, nk ben varlmn temeli deilim;
te yandan u ya da bu bak as iinde angaje olmam zorunlu olsa bile, bunun
btn tekilerin dnda zellikle bu bak as iinde olmas olumsaldr. Biz bir
zorunluluu skca saran bu ifte olumsall kendi-iinin olgusall diye adlan
drmtk. Onu kitabmzn kinci Ksmnda betimledik. Orada, kendi-iinin be
lirmesinin ya da temelinin ortaya k olan mutlak olayn iinde hilenmi ve
yutulmu kendindenin, kendi-iinin barnda onun kkensel olumsall olarak
kaldn gstermitik. Bylece kendi-iin kendine mal ettii ve asla ortadan kal
dramadan zmledii srekli bir olumsallkla desteklenir. Kendi-iin bu olum
sall hibir yerde kendi kendisinde bulmaz, dnmsel cogito araclyla bile
olsa hibir yerde onu kavramaz ve bilmez, nk kendi-iin her zaman kendi
imknlarna doru bu olumsalln tesine geer ve kendi i|inde ancak daha olacak olduu, olmas gereken hilikle karlar. Ama yine de olumsallk durmadan
kendi-iine musallattr; benim kendimi, hem varlmdan batan sona sorumlu,
hem de batan sona dorulanamaz olarak kavramam salayan da bu olumsallk
tr. Ne var ki, dnya bu dorulanamazln imgesini, benimle olan tekynl m
nasebetlerinin sentetik birliinin formu altnda geri gnderir. Dnyann bana d
zen iinde grnmesi kesinlikle zorunludur. Ve bu anlamda, ben bu dzenim, ki

tabmzn ikinci Ksmnm son blmnde bu ben imgesini betimliyorduk. Ama

bu benin bu dzen olmas batan sona olumsaldr. Bu ben bylece varlklar b
408

Varlk ve Hilik

tnlnn zorunlu ve dorulanamaz dzenlenmesi olarak grnr. Dnyada

ki eylerin kesinlikle zorunlu ve tm dorulanamaz bu dzeni, beliriim onu
zorunlulukla varolur kld lde ben-kendim olan ve ne kendi varlmn te
meli ne de bylesi bir varln temeli olduum lde benden kurtulan dnyada
ki eylerin bu dzeni, kendi-iinin dzlemindeki haliyle bedendir. Bu anlamda
beden, olumsallmn zorunluluunun ald olumsal fo rm olarak tanmlanabilir.
Beden, kendi-iinden bakas deildir; kendi-iinin iindeki bir kendinde deil
dir, nk o zaman her eyi dondururdu ;*Beden kendi-iinin kendi kendisinin
temeli olmamasna yol aan olgudur ve bu olgu*olumsal varlklar arasnda anga
je olumsal varlk olarak varolmak zorunluluuyla dile geldii lde byledir. Bu
haliyle beden, kendi-iinin durum undan ayrlmaz, nk kendi-iin asndan
varolmak ya da bir durumda olmak bir ve ayn eydir; ve te yandan dnya ken
di-iinin varoluunun ls ve tm durumu olarak, beden de tmyle dnya
le zdeleir. Ama bir durum salt bir olumsal veri deildir: tam tersine, kendiiin kendisine doru durumun tesine getii lde durum aa kar. Bu ne
denle kendi-iin-beden hibir zaman benim bilebileceim bir veri deildir: ora
da, her yerde tesine geilmi olarak durur, ancak kendimi hileyerek ondan
kurtulduum lde varolur; o benim hilediim eydir. Beden, hileyen kendiiin tarafndan tesine geilen ve bizatihi bu teye geme iinde kendi-iini ye
niden kavrayan kendindedir. Kendi kendimin temeli olmakszn kendi kendimin
motivasyonu olmam salayan olgudur; olduumu daha olacak olmakszn hi
olmam, ama yine de olduum eyi daha olacak olduum lde onu daha ola
cak olmakszn olmam salayan olgudur. u halde beden, bir balamda kendiiinin zorunlu bir zelliidir: bedenin bir demiurgosun keyfi bir kararnn r
n olduu da, ruh ve bedenin birlemesinin radikal bir ekilde farkl iki tzn
olumsal yaknlamas olduu da doru deildir; tersine, bedenin beden olmas
zorunlulukla kendi-iinin doasndan, yani kendi-iinin hilenile varlktan kur
tulmasnn dnya zerindeki bir angajman biiminde gereklemesinden kay
naklanr. Bununla birlikte, bir baka balamda, beden benim olumsallm ak
a gsterir, hatt bu olumsallktan ibarettir: Descartes rasyonalistler bu zellik
ten etkilenmekte haklydlar; gerekten de beden, benim dnya iindeki angaj
manmn bireylemesini temsil eder. Ve Platon da bedeni ruhu bireyletiren ey gi
bi gsterirken haksz deildi. Yalnz, kendi-iinin kendi kendisinin bireylemesi
olarak dnp ruhun da beden olduunu varsaymak beyhudedir.
409

Jean-Paul Sartre

Bu aklamalar duyulur bilgi [connaissance sensible] problemine uyarlama- |

y deneyecek olursak aklamalarmzn erimini daha iyi kavrayacaz.

Duyulur bilgi problemi, dnyann ortasnda duyular diye adlandrdmz bir- :

takm nesnelerin grnmesiyle gndeme gelmitir. nce bakasnn gzleri ol- \

duunu saptadk ve bunun ardndan kadavralar kesip bien teknisyenler bu '

nesnelerin yapsn rendiler; korneann billursu cisimden ve billursu cismin de 1

retinadan ayr olduunu grdler. Billursu cismin zel bir nesneler ailesinin, ;
merceklerin iinde snflandn ve inceledikleri bu nesneye merceklerle ilgili
geometrik optiin yasalarn uygulamann mmkn olduunu gsterdiler. Cer
rahi aletler yetkinletike gerekletirilen daha ayrntl terih ilemleri, retina
dan kan bir sinir demetinin beyne ulatn bize retti. Kadavralarn sinirle
rini mikroskop altnda inceledik ve onlarn izledikleri yolu, balang noktalar
ile var noktalarn kesin bir biimde belirledik. Demek ki btn bu bilgiler gz
diye adlandrlan belli bir meknsal nesneyi ilgilendiriyordu; meknn ve dnya
nn varoluunu ieriyordu; ayrca bu gz grmenin, ona dokunmann bizim iin
mmkn olduunu, yani bizim-kendimizin de eyler zerinde duyulur bir ba
k asyla donatlmlmz ieriyordu. Nihayet gze ilikin bilgimiz ile gzn
kendisi arasna tm teknik (neterler, bisturiler yapma sanat) ve bilimsel (rne
in mikroskoplar imal etmeye ve kullanmaya imkn veren geometrik optik) bil
gilerimiz giriyordu. Ksacas ben ile terih uyguladm gzn arasna, bizatihi
beliriimle grnr kldm, batan sona dnya girmektedir. Bunun ardndan,
daha ayrntl bir inceleme bedenimizi epeevre saran eitli sinir ularnn var
ln ortaya koymamza imkn vermitir. Hatt bu sinir ularndan bazlar ze
rinde ayrca etkide bulunmay ve canl zneler zerinde deneyler gerekletirme
yi bile baardk. O zaman kendimizi dnyann iki nesnesiyle kar karya bul
duk: bir yanda, uyarc; te yanda, duyan cisimcik ya da Uyardmz uygun si
nir ucu. Uyarc, zelliklerini kesin olarak bildiimiz ve younluk ya da sre ola
rak belirli bir ekilde deitirebileceimiz bir ey, elektrik akm, mekanik ya da
kimyasal ara gibi fiziksel-kimyasal bir nesneydi. Dolaysyla dnyaya ait iki nes
ne sz konusuydu ve bunlarn dnya-ii ilikisi bizim kendi duyularmzla ya da
aralar yardmyla saptanabiliyordu. Bu ilikinin bilinmesi bir kez daha btn
bir bilimsel ve teknik bilgiler sistemini, ksaca bir dnyann varln ve bizim
dnya iindeki kkensel beliriimizi varsayyordu. Ampirik enformasyonlarmz
bize ayrca, nesne-bakasnm ierisi ile bu nesnel saptamalar btn arasnda
410

Varlk ve Hilik

bir mnasebet tasarlama imknn da vermiti. Gerekten de baz duyular ze

rinde etkimek suretiyle bakasnn bilincinde bir deiiklie yol atmz
renmitik. Bunu dil araclyla s yani bakasnn anlaml ve nesnel tepkileri ara
clyla renmitik. Bir fizik nesne olarak duyu (uyarc, bir fizyolojik nesne),
bir psiik nesne olarak dil (bakas, nesnel-anlamilk tezahrleri): kurmak iste
diimiz nesnel ilikinin terimleri bunlardr. Bunlarn hibiri nesneler dnyasn
dan kmamza imkn veremiyordu. Bu arada fizyologlarn ya da psikologlarn
aratrmalarnda zne ilevi grdmz de oldu. Bu trden baz deneylere tabi
tutulduumuzda kendimizi aniden bir laboratuvarda buluyor ve u ya da bu l
de aydnlk bir ekran gryorduk, ya da kk elektriksel sarsntlar hissedi
yorduk, ya da ok net bir ekilde belirleyemediimiz ama bize kar dnyann
ortasndaki topyekn mevcudiyetini kavradmz bir nesne srtnrcesine ya
nmzdan geiyordu. Bir an bile dnyadan yaltlm deildik, btn bu olaylar
bizim iin bir laboratuvarm iinde, Parisin ortasnda, Sorbonneun gney bina
snda cereyan ediyordu; ve bakasnn karsnda duruyorduk, deneyin anlam
bile onunla dil araclyla iletiebilmemizi gerektiriyordu. Deneyci zaman za
man ekrann bize az m yoksa ok mu aydnlk grndn, elimizin zerine
uygulanan basncn az m yoksa ok mu gl geldiini soruyordu ve cevap ve
riyorduk yani dnyamzn ortasnda grnen eyler zerinde nesnel bilgiler
veriyorduk. Belki de acemi bir deneyci bize kla ilgili duyumumuzun az ya da
ok gl, az ya da ok youn olup olmadn sormutu. Belli bir anda dnya
nn iinde bize grnd haliyle nesnel k duyumu diye adlandrmay
uzun zaman nce renmemi olsaydk bu cmle bizim iin hibir anlam ta
mayacakt, nk nesnelerin ortasnda bu nesneleri gzlemlemekteydik. Dolay
syla k duyumunun, rnein daha az youn olduu cevabn veriyorduk, ama
bununla anlatmak istediimiz ey ekrann bizim fikrimizce, daha az aydnlatlm
olmasyd. Ve bu bizim fikrimizce ifadesi, eer dnyann bizim iin nesneliini
deneysel lmlerin sonucu ve zihinlerin kendi aralarndaki uyumu olan daha
kesin bir nesnellikle kantrmamak iin gsterilen aba deilse, hibir gerek e
ye tekabl etmiyordu, nk biz ekran olguda daha az aydnlatlm gibi kavr
yorduk. Her durumda, bizim bilemeyeceimiz ey, deneycinin bu sre iinde gz
lemledii ve bizim grme organmz ya da birtakm dokunma duyusu ular olan
belli bir nesneydi. Dolaysyla deney bittiinde elde edilen sonu iki nesne dizi
sinin ilikiye sokulmasndan baka bir ey olamazd: deney boyunca bize amla411

Jean-Paul Sartre

'\
nan nesneler ve ayn sre iinde deneyciye amlananlar. Ekrann aydnl benim |

dnyama aitti; nesnel organlar olarak gzlerim deneycinin dnyasna aittiler: u j

halde bu iki dizinin balants iki dnya arasndaki bir kpr olma iddiasmday- i
d; hibir kta znel ile nesnel arasnda bir uyum izelgesi olamazd.

'

Gerekten de bu laboratuvarda, Pariste, bir ubat gn, vs. bana grndkleri

ekliyle kl, ya da ar, ya da kokulu nesneler btnlne neden znellik ad
verilsin ki? Ve eer her eye ramen bu btnl znel olarak dnmek zo
rundaysak, o ayn laboratuvarda, o ayn ubat gn, ezamanl olarak deneyci
nin algsna alan nesneler sistemine neden nesnellik atfedilecektir? Burada iki
ayn l yoktur: kendini saklkla hissedilmi olarak, benim iin nesnelletirilmeksizin yaanm olarak veren bir eye hibir yerde rastlayamayz. Her zaman
olduu gibi, burada da dnyan m ve dnya fonu zerinde birtakm akn nesne
lerin bilincindeyim; her zaman olduu gibi, bana ak edilen eyi daha olacak ol
duum, daha olmam gereken imkna doru, rnein doru bir ekilde cevapla
ma ve deneyin baarya ulamasna imkn verme imknna doru deneycinin
tesine geerim. Bu kyaslamalar hi phesiz birtakm nesnel sonular verebi
lirler: rnein, elimi scak suya soktuktan sonra daldrdm lk suyun bana so
uk gibi geldiini saptayabilirim. Ama tumturakl bir ekilde duyumlarn gre
celii yasas diye adlandrlan bu saptama asla duyumlarla ilgili deildir. Dpe
dz, nesnenin bende aa kan bir nitelii sz konusudur: lk su, snm olan
elimi iine daldrdm zaman souktur. Sadece, suyun bu nesnel niteliinin ay
n biimde nesnel bir bilgiyle -termometrenin bana verdii bilgiyle- kyaslanma
s, bana bir elikiyi gsterir. Bu eliki benim ynmden gerek nesneliin z
grce seiliini motive eder. Semi olmadm nesnellie znellik diyeceim.
Duyumlarn greceliinin nedenlerine gelince, daha ayrntl bir inceleme bana
onlar form lar (Getalt) diye adlandracam birtakm nesnel ve sentetik yaplan
malar iinde gsterecektir. Mller-Lyer yanlsamas, duyularn grecelii, vb., bu
formlann yaplaryla ilgili nesnel yasalara verilmi birtakm isimlerdir. Bu yasa
lar bizi grnm ler konusunda bilgilendirmez, sentetik yaplarla ilgilidir: Ben bu
rada ancak dnya iindeki beliriim nesnelerin birbirleriyle mnasebet iine sokul
m a s n ortaya kard lde devreye girerim. Bu halleriyle de nesneler, fo rm
lar olarak aa karlar. Bilimsel nesnellik, yaplar btnden yaltarak ayr ola

rak dnmekten ibarettir: o zaman daha baka zelliklerle grnrler. Ama

hibir kta varolan bir dnyadan dan kmayz. Duyumun eii' ya da duyu412

Varlk ve Hilik

hrn zgll diye adlandrlan eyin de, ayn biimde, nesnelerin nesneler ola
rak belirlenmesinden ibaret olduu gsterilebilir.
Bununla birlikte, uyarcnn duyu organyla olan bu nesnel mnasebetinin,
nesnelden (uyarc-duyu organ) znele (salt duyum) giden bir ilikiye doru ken
di kendisinin tesine gemesi istenmitir;,buradaki znel, duyu organ aracly
la uyanann bizim zerimizde uygulayaca etkiyle tannr. Duyu organ bize
uyarc tarafndan etkilenmi gibi grnr: nitekim duyu organnda grnen ilkbiimsel ve fiziksel-kimyasal deimeler *bu organn kendisi tarafndan retilmi
deildirler: ona dardan gelirler. En azndan, doay olduu gibi dsallk ha
linde oluturan atalet ilkesine sadk kalmak iin biz bunu olumlarz. Dolaysyla
u anda algladmz nesnel sistem ile, yani uyarc-duyu organ ile bizim iin
nesne-bakasmm i zelliklerinin btnl olan znel sistem arasnda bir ba
llam kurduumuzda, bu znellik iinde duyunun uyarlmasyla balant halin
de ortaya kveren yeni kipliin de ayn biimde kendisinden baka ey tarafn
dan retildiini kabul etmek zorunda kalmz. Nitekim eer kendiliinden reseydi, uyarlm olan organla her trl badan bir anda koparlm olurdu, ya da di
lerseniz, bunlar arasnda kurulabilecek iliki herhangi bir iliki olurdu. u halde,
alglanabilir uyarmlarn en kk ve en ksa olanna tekabl eden nesnel bir bi
rim tasarlayacak ve bunu duyum diye adlandracaz. Bu birimi ataletle donata
caz, yani bu devinim salt dsallk olacaktr, nk buradak iden hareketle tasar
lanm olarak kendindenin dsallma katlacaktr. Duyumun barnda tasarla
nan bu dsallk, duyuma neredeyse kendi varoluu iinde ular: varlnn ne
deni ve varoluunun vesilesi duyumun dndadr. u halde bu dsallk kendikendine dsallktr. Ayn zamanda, varlk nedeni de onunla ayn yapdaki baz

i olgularda deil, gerek bir nesnede, uyarcda ve bir baka gerek nesneyi,
duyu organn etkileyen deiikliin iinde yer alr. Bununla birlikte, belli bir var
lk dzlemi zerinde varolan ve varla tek bana tutunmakta yetersiz kalan bel
li bir varln radikal bir biimde farkl bir varlk dzlemi zerinde yer alan bir
varolan tarafndan varolmaya ynlendirilebilmesi dnlemeyeceinden, duyu
mu desteklemek ve ona varlk kazandrmak iin, duyuma ait olan ve kendisi de
dsallk halinde oluturulan homojen bir ortam tasarlarm. Bu ortama zihin ya da
hatt kimi zaman bilin adn veririm. Ama bu bilinci bakasnn bilinci olarak,
yani bir nesne olarak tasarlarm. Bununla birlikte, duyu organ ile duyum arasn
da kurmak istediim ilikiler tmel olmak zorunda olduklarndan, bylece tasar
413

Jean-Paul Sartre

lanm olan bilincin ayn zamanda benim bilincim olmasn, ama bakas iin de

il de kendnde olmasn ngrrm. Bylece duyumlar diye adlandrlan baz fi

grlerin d uyarlar vesilesiyle iinde olutuklar bir tr i mekn belirlerim. Bu

mekn salt edilginlik olduundan, onun kendi duyumlarna m aru z kaldn bil

diririm. Ama bununla, bu i meknn yalnzca bu duyumlara matris ilevi gren

i ortam olmasn anlarm. imdi de dnlen duyu organna ilikin nesnel, an

laymdan dn aldm biyolojik bir dnya grnden esinlenir ve bu i me

knn kendi duyumunu y a a d n ne srerim. Bylece yaam edilgin bir or

tam ile bu ortamn edilgin bir dnyas arasnda kurduum byl bir balant

dr. Zihin kendi duyumlarn retmez ve bundan tr bu duyumlar onun d -

nda kalrlar: ama, te yandan da bu duyumlar yaamak suretiyle kendine mal

eder. Gerekten de, yaanm ile yaayanm birlii artk ne meknsal yanyanalktr ne de ierilenin ierenle mnasebetidir: byl bir iindeliktir [inherence].
Zihin kendi kendisinin duyumlardr, ama bir yandan da onlardan ayrdr. Du
yum bylece zel tipte bir nesne haline gelir: tl, edilgin ve sadece yaanm. Bu
durumda ona mutlak znellik vermeye mecburuz. Ne var ki bu znellik szc
zerinde anlamak gerekir. Szck burada bir zneye, yani kendiliinden mo
tive olan bir kendilie aidiyet anlamna gelmez. Psikologun anlad znellik
bambaka bir trdendir: bu znellik, tersine, ataleti ve her trl akmlm namevcudiyetini gsterir. Kendi-kendinden kamayan ey zneldir. Ve salt dsal
lk olarak duyumun tam da zihindeki bir izlenimden baka bir ey olamamas l
snde, kendiden ibaret olmas, psiik mekn iinde bir alkantnn oluturdu
u bu figrden bakaca bir ey olmamas lsnde, duyum akmlk deildir,
dpedz maruz kalnandr, alimimizin [receptivite] sradan belirleniidir: duyum
znelliktir, nk hibir ekilde ne sunulabilir, ortaya koyulabilir [presentatve] ne
de tasavvur edilebilir [representative]. Nesne-bakasnm jneli dpedz kapal
$
bir ekmecedir. Duyum ekmecenin iindedir.
ite byledir duyum [sensation] nosyonu. Samaln gryoruz. Her eyden
nce bu nosyon batan sona uydurmadr. Benim-kendimde ya da bakasnn
zerinde denediim hibir eye tekabl etmez. Bizim kavradmz dnya asla
nesnel dnyadan bakas deildir; btn kiisel belirle(n)melerimiz dnyay var
sayar ve dnyayla ilikiler olarak belirirler. Duyum, insann esasen dnyada ol
duunu varsayar, nk insan duyu organlaryla donatlmtr, ve insann dn
ya ile olan mnasebetlerinin dpedz sona ermesi olarak ortaya kar. Ayn an
414

Varlk ve Hilik

da da bu salt znellik, duyumun ortaya kyla kayboluveren bu akn iliki

leri yeniden kurmak iin gerekecek zorunlu temel olarak verilir. Nitekim u
dnce urayla karlarz: 1) Duyumu kurmak iin belli bir realizmden yo
la kmak zorunludur: bakasna ilikin algmz, bakasnn duyularn ve indkleyici aralar geerli kabul ederiz. 2) Ne var ki duyum dzeyinde btn bu
realizm kaybolur: duyum, maruz kalman salt deime olarak bize ancak bizimkendimz hakknda bilgiler verir, yaanma aittir. 3) Ama yine de d dnya
ya ilikin bilgimin dayana duyumdur. Bu dayanak, eylerle gerek bir temasn
temeli olamaz: zihnin ynelimsel bir yapsn kavramamza imkn vermez. Nes
nellik diye adlandrmak zorunda olduumuz ey, varlkla dolaysz bir balant

deil daha fazla sreklilik ya da daha fazla dzenlilik sunacak, ya da tasavvur et

tiklerimizin btn ile daha iyi uyuacak baz duyum birlemeleridir. zellikle
de, bakasna ilikin algmz, bakasnn duyu organlarn ve indkleyici arala
r bu ekilde tanmlamak zorundayz: tikel bir uyumun znel oluumlarndan
bakaca bir ey sz konusu deildir. Bu dzeyde, duyumumu bakalarnda ya da
benim-kendimde algladmca duyu organyla aklamak sz konusu olamaz,
ama tam tersine duyumlarmn belli bir ortakl gibi akladm ey duyu orga
ndr. Kanlmaz dngy gryoruz. Bakasnn duyularyla ilgili algm, du
yumlarn ve zellikle de benim duyumlarmn aklanmas iin bana temel ilevi
grr; ama buna karlk, bylece dnlen duyumlarm, bakasnn duyular
na ilikin algmn yegane gerekliini olutururlar. Ve bu dngnn iinde, aym
nesne: bakasnn duyu organ, grnmelerinin her birinde ne ayn yapya ne de
ayn geree sahiptir. Bu nesne, yani bakasnn duyu organ nce gereklik tir ve
tam da gereklik olduu iin kendisini yalanlayan bir doktrin kurar. D a rda n
bakldnda klasik duyum teorisinin yaps Yalancnm kinik kantnn yaps

nn tastamam ayndr: Giritli tam da doruyu syledii iindir ki yalan sylemi

bulunur. Ama ayrca, biraz nce grdmz zere, bir duyum salt znelliktir.
Bir nesneyi znellikle kurmamz bizden nasl istenebilir? Sentetik hibir grupla
ma, ilke olarak yaanma ait olan eye nesnel nitelik kazandramaz. Nesneler
dnya zerinde alglanmak zorundaysa, bizim, bizatihi beliriimizden itibaren
dnyann ve nesnelerin karsnda olmamz gerekir. Duyum, nesneden yola
karak tasarlanan ve sonra zneye uyarlanan, znel ile nesnel arasndaki ikiyaaml nosyon olarak, fiilen mi yoksa hukuken mi olduu sylenemeyecek sahip
siz varolu olarak, dpedz bir psikolog dlemidir; bilin ve dnya arasndaki
415

Jean-Paul Sartre

mnasebetlerle ilgili her trl ciddi teoriden duyumu kararl bir biimde dla
mak gerekir.

'

Ama eer duyum bir szckten ibaretse, duyulara ne olur? unlar hi sphesiz kabul ve itiraf edeceiz: adma duyum denilen o hayaletimsi ve kesinlikle;

znel izlenime asla kendi-kendimizde rastlamyoruz, hibir zaman u defterin-;:

kinden, u yapraklarnkinden bakaca yeil kavrayamam, yeilin duyumuna,
hatt Husserlin ynelim tarafndan nesne-yeil halinde canlandrlan maddesel
madde olarak ortaya koyduu hemen hemen-yeilin duyumuna bile asla sahip
deilim; fenomenolojik indirgemenin mmkn olduunu varsaysak bile -kald
ki bu da kantlanmak zorundadr- bu indirgemenin bizi izlenimsel kalntlar ola
rak deil de konumsal edimlerin salt ballaklar olarak paranteze alnm nes
neler karsnda brakaca kesindir. Ne var ki yine de duyular ortada durmakta
dr. Yeili grrm , u cilal ve souk mermere dokunurum. Bir kaza beni bir du
yudan tamamen yoksun brakabilir: grme yetimi kaybedebilirim, sar olabili
rim, vb. Bize duyum vermeyen bir duyu nedir o halde?
Bunun cevab kolaydr. nce unu saptayalm: duyu her yerdedir ve her yer
de ele gelmezdir. Masann stndeki bu mrekkep hokkas bana dolaysz olarak
bir ey formu altnda verilir, ama yine de gr araclyla verilir. Bu demektir
ki onun mevcudiyeti grnr mevcudiyettir ve bende grnr olarak mevcut ol
duunun bilincine, yani onu grme(nin) bilincine sahibim. Ama grme mrek
kep hokkasnn bilgisi olduu anda, grme kendini her trl bilgiden saklar: gr
menin bilgisi yoktur. Dnm bile bize bu bilgiyi vermeyecektir. Gerekten de'
dnmsel bilincimin bana verecei bilgi duyusal bir faaliyetin bilgisi deil, m
rekkep hokkasna ilikin zerine dnlm bilincimin bir bilgisidir. Auguste
Comteun nl formln ite bu balamda dnmek gerekir: Gz kendi-kendisini gremez. Nitekim baka bir organik yapnn, grmejorgammzm olumsal
bir dzenleniinin, her iki gzmz de grmekte oldukfan bir srada grecek
nc bir gze imkn verdiini varsayabiliriz. Elim dokunurken onu grmyor
muyum, ona dokunmuyor muyum? Ne var ki o zaman kendi duyum zerinde
bakasnn bak asn alm olacaktm: nesne-gzler grecektim; gren gz gremem, dokunan ele dokunurken dokunamam. Bylece duyu, benim-iin-olan
olarak bir yakalanamazdr: duyu, duyumlarmn sonsuz derlemi deildir, nk
ben asla dnyann nesnelerinden bakasyla karlamam; te yandan bilincimde
ki dnmsel bir grmeyi ele aldmda, grme ya da dokunma duyumla deil
416

Varlk ve Hilik

|.|U ya da bu dnya-iindeki-eye ilikin bilincimle karlarm; nihayet eer duyu

|Organlarm grebilsem ya da onlara dokunabilsem, aa kartc ya da kurucu
f blr faaliyetin deil, dnya iindeki salt nesnelerin ortaya kyla karlarm.Ve
yine de duyu oradadr: grme, dokunma, iitme vardr.
Ama, te yandan, bana grnen grlm-nesneler sistemini dnecek olur: ium, bunlarn kendilerim bana herhangi bir dzen iinde sunmadklarn sapta
nn: bunlar ynelmilerdir [oriente ]. u halde duyu kavranabilir bir edimle de, ya|anm durumlarn ardklyla da tanmlajramadma gre, bize onu nesneleri
araclyla tanmlamaya girimek kalmaktadr. er grme grsel duyumlarn
toplam deilse, grlm nesneler sistemi olamaz m? Bu durumda biraz nce
aret ettiimiz ynelme [orientation] fikrine geri dnmek ve onun anlamn kav
ramaya almak gerekiyor.
tik olarak ynelmenin, eyin kurucu bir yaps olduunu belirtelim. Nesne,
dnya fonu zerinde grnr ve grnegelen baka buradakilerle dsallk iliki
si halinde kendini gsterir. Aa karlmas bylece toplam algsal alan ya da
dnya olan farkszlatrlm bir fonun tamamlayc oluumunu ierir. u halde
biim ile fon arasndaki bu ilikisinin formel yaps zorunludur; ksacas, grsel
ya da dokunsal ya da iitsel bir alann varoluu bir zorunluluktur: rnein sessiz
lik, dikkate aldmz tikel sesin iine gml olduu farkszlam grltlerin
ses alandr. Ama falanca bir buradakinin fonla balants hem seilmitir hem de
verilidir. Bu balant kendi-iinin belirii bir falanca buradakinin dnya fonu
zerindeki belirtik ve isel olumsuzlanmas olarak seilmitir: fincana ya da m
rekkep hokkasna bakyorum. Yine bu balant, buradakilerin benim beliriimin
bizatihi olgusalln gsteren kkensel bir dalmndan kalkarak seimimi ger
ekletirmemden tr verilidir. Kitabn bana masann sanda ya da solunda g
rnmesi zorunludur. Ama bana tam da sol tarafta grnmesi olumsaldr ve niha
yet masann stndeki kitaba ya da kitabn stnde durduu masaya bakmakta
zgrm. Zorunluluk ile seimimin zgrl arasndaki bu olumsall duyu
olarak adlandryoruz. Bu olumsallk nesnenin bana her zaman ayn anda btny
le grnmesini -benim grdm ey hacimdir, m rekkep hokkasdr, fin ca nd r-

ama bu grnmenin de her zaman dnya fonu zerinde ve teki buradakilerle

ilikilerini ortaya koyan tikel bir perspektifte cerayan etmesini ierir. Duyduum
her zaman iin k em a n n tnsdr. Ama o tny ak bir kapdan ya da pencere
den doru, ya da konser salonunda duymam zorunludur: aksi takdirde nesne
417

Jean-Paul Sartre

dnyann ortasnda olmazd ve bir dnya-zerinde-beliren grnmezdi. Ama tl

yandan, btn buradakilerin dnya fonu zerinde ayn anda belirmelerinin
mmkn olmad ve aralanndan bazlannm grnmesinin daha bakalarnn
fonla kaynamasna yol at gerekten doru olsa da, her bir buradaki iin soril
suz sayda grnme tarz olmakla birlikte her birinin ayn anda yalnzca bir t e i

biimde grnebildii doru olsa da, bu grnme kurallar znel ya da psikolo|

jik kurallar olarak dnlmemelidir: bu kurallar kesinlikle nesneldir ve eylerin^

doasndan kaynaklanr. Mrekkep hokkas masann bir parasn benden gizli|

yorsa bu benim duyularmn yapsndan kaynaklanmaz, mrekkep hokkasnn
ve n yapsndan kaynaklanr. Nesne uzaklatka klyorsa bunu gzlemi

cinin bilmem hangi yanlsamasyla deil, perspektifin kesin bir biimde dsal;
olan yasalaryla aklamak gerekir. Bylece bu nesnel yasalar araclyla kesinlik-;
le nesnel bir atf merkezi tanmlanr: bu, bir perspektif emada, btn nesnel iz-:
gilerin kendisine yneldikleri nokta olarak gzdr rnein. Bylece algsal alann,
atfta bulunduu merkez bu atf tarafndan nesnel bir ekilde tanmlanr ve onun
evresinde ynlenen [sorienter] alann bizatihi iinde konumlanr. Ne var ki dik
kate alnan algsal alann yaps olan bu merkezi biz grmeyiz: biz o merkeziz-!
Bylece dnyann nesnelerinin dzeni bize durmadan bir nesnenin imgesini gn
derir, bu nesne ilke olarak bizim iin nesne olamaz, nk bizim daha olacak ol
duumuz, olmamz gereken eydir. Bylece dnyann yaps grnr olmadan
grme imknna sahip olamamamz ierir. Yalnzca dnyann nesnelerine dnya-

ii atflar yaplabilir ve grlen dnya, perspektifleri ve dzenlenileriyle gnder

me yapt grnr bir nesneyi durmadan tanmlar. Bu nesne dnyann ortasn
da ve dnya ile ayn zamanda belirir: her zaman herhangi bir nesneler grupla
masyla birlikte fazladan verilir, nk bu nesnelerin ynelmesiyle tanmlanr: bu
nesne olmakszn hibir ynelme olmaz, nk btn ynlenmeler [orientation]
edeerde olurlar; bu, nesne dnyay ynlendirmenin sonsuz saydaki imkn
arasndan bir ynelmenin olumsal beliriidir; mutlak katma ykseltilen bu yn
lenmedir. Ama bu dzlemde, bu nesne bizim iin yalnzca soyut iaret etme [indication] vasfyla varolur: O, bana iaret ettiklerinden baka bir ey deildir, ve
ilke olarak tamtamma yakalayamadmdr, nk o benim olduumdur. Nite
kim olduum ey, ben o olduum lde ilke olarak benim iin nesne olamaz.
Dnyann eylerinin iaret ettikleri ve evresini sardklar nesne, kendi-kendisi
iindir ve ilke olarak bir nesne-olmayandr. Ama varlmn belirii mesafeleri bir
418

5.'

Varlk ve Hilik

|merkezden itibaren yayarak ve bizatihi bu yayma edimiyle bir nesneyi belirler, bu,
|kendini dnya araclyla gsteren olarak kendi-kendisi olan bir nesnedir, ama
i ben yine de nesne olarak onun grsne sahip olamam nk ben oyum, kendi
[ kendisinin hilii olan varlk olarak kendi-kendime mevcut olan ben bu nesne; ylm. Bylece dnya-iindeki-varlm srfbir dnyay gerekletirir olmasndan
tr, gerekletirdii dnya araclyla kendini kendi-kendisine dnyanm-ortasndaki-varlk olarak gsterir ve bu da baka trl olamaz, nk dnya ile te
masa gemenin dnyadan olmaktan bakaca bir^yolu yoktur. zerinde olmayaca
m ve salt kubak bir temaann nesnesi olacak bir dnyay gerekletirmek
benim iin imknszdr. Ama bunun tersine, dnyann varolmas ve benim onu
aabilmem iin kendimi dnya iinde yitirmem gerekir. Bylece dnyann iine
girdiimi, dnyaya geldiimi, bir dnya olduunu ya da bir bedene sahip ol
duumu sylemek, bir ve ayn eydir. Bu anlamda, bedenim her yerde dnya
zerindedir: hem orada, havagaz lambasnn kaldrmda bymekte olan aac
saklamasmdadr, hem tepedeki tavan arasnn altnc katn pencereleri stnde
bulunmasmdadr, hem kamyonun arkasnda ilerleyen otomobilin sadan sola
doru hareket ediindedir, hem yolda kardan karya geen kadnn kafenin te
rasnda oturan adamdan daha kkm gibi grnmesindedir. Bedenim hem
dnyayla birlikte yaygndr, btn eylerin iine salmtr, hem de btn bu
eylerin gsterdii ve benim bilemediim o tek noktada toplanmtr. Bu bize du
yularn ne olduklarn anlama imknn verse gerektir.
Bir duyu, duyulur nesnelerden nce verili deildir; nitekim bir duyu bakala
rna nesne gibi grnmeye elverili deil midir? Nesnelerden sonra da verilmi
deildir: nk bu durumda, grnmelerinin mekanizmas tasarlanabilir olmak
szn gerekliin sradan kopyalan olan, iletiimsiz imgelerden oluan bir dnya
nn varsaylmas gerekir. Duyular nesnelerle zamandatrlar; hatt bize perspek
tif halinde aldklar biimiyle bizatihi eylerdir. Sadece bu aa kn nesnel
bir kuraln temsil ederler. Bylece grme duyusu grsel duyumlar retmez, n
lar tarafndan etkilenmi de deildir, grnr eylerin nesnel ve karlkl ilikile
rinin hepsi de l olarak seilen -v e ayn zamanda maruz kalman- baz byk
lklere ve belli bir perspektif merkezine atfta bulunduklar lde, btn gr
nr nesnelerin derlemidir. Bu bak asndan duyu hibir biimde znellie ta
bi olamaz. Nitekim perspektif bir alan iinde kaydedilebilecek btn deiimler
nesnel deiimlerdir. zellikle de, gzkapaklarn kapatmak suretiyle gr
419

Jean-Paul Sartre

ortadan kaldmlabilmek olgusu bir d olgudur ve tamalgmm [aperception] zneliine gndermez. Gerekten de gzkapa, daha baka nesneler arasndan al
glanan ve bu baka nesnelerle olan nesnel ilikisi sonucu onlar benden gizleyen
bir nesnedir: gzlerimi kapattm iin odamdaki nesneleri artk grm em ek , gzkapaklarmm oluturduklar perdeyi grmektir, eldivenlerimi masa rtsnn
stne braktmda rtdeki falan deseni artk grm em ek, aslnda eldivenleri
grmek tir. Benzer biimde bir duyuyu etkileyen arzalar her zaman nesnelerin

blgesine aittirler: evreyi sar gryorum nk sarlk oldum, ya da nk

sar gzlk takmaktaym. Her iki durumda da fenomenin nedeni duyunun ma
ruz kald znel bir deiim deildir, organik bir farkllama da deildir, ama
dnyaya ait nesneler arasndaki nesnel bir ilikidir: iki durumda da bir eyler
boyunca grrz ve grmzn hakikati nesneldir. Nihayet eer grsel atf
merkezi u ya da bu biimde tahrip olmusa (tahribatn kayna ancak dnyann
kendi yasalar uyarnca gsterdii gelime olabilir, yani belli bir tarzda benim olgusallmm ifadesi olabilir), grnen nesneler ayn anda yok olmazlar. Benim
iin varolmaya devam ederler ama grnr btnlk olarak hibir atf merkezi ol
makszn, tikel bir buradak inin grnmesiyle karlalmaksam, yani ilikilerinin
mutlak karlkll iinde varolurlar. Bylece dnyay eylerin btnl olarak
ve duyular da eylerin niteliklerinin sunulduklar nesnel tarz olarak ayn anda
vareden, kendi-iinin dnya zerindeki beliriidir. Temel olan ey benim dn
yayla mnasebetimdir ve bu mnasebet, edinilen bak asna gre hem dnya
y hem de duyular tanmlar. Krlk, daltonizm, miyopluk kkensel olarak bir
dnyann benim iin (var) olma tarzn gsterirler, yani beliriimin olgusall
olarak grme duyumu tanmlarlar. Bu nedenledir ki duyum benim tarafmdan
nesnel bir ekilde ama bolukta, dnyadan itibaren bilinip tanmlanabilir: aklc
>
ve tmelletirici dncemin eylerin benim duyum konsunda bana gnderdik
leri iaretleri soyutta srdrmesi ve tpk tarihinin bir tarih! kiilii, bu kiilii
ortaya koyan kalntlara dayanarak yeniden kurmas gibi, duyuyu bu iaretlerden
yola karak yeniden kurmas yet erlidir. Ama bu durumda kendimi dnce ara
clyla dnyadan soyutlayarak dnyay salt aklcln alannda yeniden kur
mu olurum: dnyay, ona balanmakszm kubak izlerim, kendimi mutlak
nesnellik tavr iine yerletiririm ve duyu, nesneler arasndan bir nesne, greceli
bir atf merkezi haline gelerek, kendi-kendisine birtakm koordinatlar varsayar.
Ne var ki bizatihi bu yoldan dnce dzleminde dnyann mutlak greceliini
420

Varlk ve Hilik

kurarm, yani btn atf merkezlerinin mutlak edeerliini kabul ederim. Far
kna bile varmakszn dnyann dnyeviliini tahrip ederim. Dnya bylece ben
olan duyuyu durmadan iaret ederek ve beni onu yemden kurmaya ararak,
kendisine nispetle dzenlendii dnyevi atf merkezini dnyaya iade etmek su
retiyle beni ben olan kiisel denklemi ortadan kaldrmaya zorlar. Ama ayn anda
da -soyut dnce araclyla- ben olan duyudan kurtulurum, yani dnyayla
olan balarm keserim, kendimi sradar kubak konuma yerletiririm ve dn
ya sonsuz saydaki mmkn ilikilerin mutjak edeerlii iinde silinip gider.
Gerekten de, duyuyu dnyann-ortasmda-olmak formu altnda daha olacak ol
duumuz lde, duyu bizim dnya-iindeki-varlmzdr.
Bu aklamalar genelletirilebilir; bedenim eylerin iaret ettikleri toplam atf
merkezi olarak, btnyle benim bedenime uyarlanabilir. zellikle de, bedenimiz
teden beri be duyunun mekn olarak adlandrlan eyden ibaret deildir; bu
beden ayn zamanda eylemlerimizin amac ve aracdr. Hatt klasik psikolojinin
Ierimleriyle duyum ile eylemi ayrmak bile imknszdr: gerein bize ey ya
da kullanlabilir ara olarak deil de ara-ey olarak grndne iaret ederken
ite bunu sylyorduk. Bu nedenle eylem merkezi olarak bedene ilikin incele
memizde duyularn gerek yapsn aa karmamza yardm etmi olan akl
yrtmelerini ipucu olarak alabiliriz.
Gerekten de eylem sorunu dile getirildii anda ciddi sonucu olan bir kar
kln iine dme tehlikesiyle karlalr. Bu yaz kalemini elime alp onu m
rekkep hokkasna batrdmda, eylerim. Ama eer ayn anda bir iskemleyi ma
saya yaklatran Pierree bakarsam, onun da eylemekte olduunu saptarm. Do
laysyla burada duyular konusunda bildirdiimiz hataya dmenin, yani benim
iin olduu biimiyle kendi eylemimi bakasnn eyleminden kalkarak yorumla

mann ok ak bir tehlikesi vardr. nk ayn zamann iinde gerekleen bu

eylemlerden bilebileceim yegane eylem, gerekten de Pierrein eylemidir. Onun
davrann grr ve amacn ayn zamanda belirlerim: u masann bana otura
bilmek ve bana yazmak istediini syledii mektubu yazmak iin iskemlesini
masaya yaklatryor. Nitekim iskemlenin ve onu hareket ettiren bedenin btn
ara konumlarn aletsel dzenlemeler olarak kavrayabilirim: bunlar kovalanan
bir amaca ulamann aletlerdir. Dolaysyla bakasnn bedeni, burada bana ba
ka aletler ortasndaki bir alet olarak grnr. Hibir ekilde yalnzca ara yap
maya yarayan bir ara olarak deil, ama yine de aralar kullanmaya yarayan bir
421

Jean-Paul Sartre

ara olarak, ksacas bir alet-makine olarak. Demek oluyor ki benim eylemime

nispeten benim bedenimin roln bakasnn bedenine ilikin bilgilerimin n-;

da yorumlarsam, kendimi keyfimce kullanabileceim belli bir alete sahip olan
biri gibi dnrm, bu ara daha sonra, kovaladm belli bir ama ilevinde;
teki aralar kullanacaktr. Bylece ruh ve beden ayrlna ilikin klasik anlay
a dnlm olur: ruh, beden olan arac kullanmaktadr. Duyum teorisiyle olan'
paralellik tamdr: nitekim bu teorinin bakasnn duyusuna ilikin bilgiden yola
ktn ve sonra da beni bakasnda algladm duyu organlarnn tastamam'

benzeri duyularla donattn grdk. Bylesi bir teorinin hemen annda kar- \
lat gl de grdk: nk bu durumda dnyay ve tekil olarak bakas-;
nm duyu organn, beni ancak kendi duyusallklan konusunda bilgilendirebilen
k krc ortam, biim bozucu organ olan kendi duyum zerinden alglarm. Te-1
orinin sonulan bylece bu sonulann kanlmasna hizmet eden bizatihi ilke-1

nin nesnelliini ykarlar. Eylem teorisi de benzer bir yapya sahip olduundan |

benzer glklerle karlar; gerekten de eer bakasnn bedeninden yola - j

karsam, bu bedeni bir ara olarak, ben-kendimi de onu bir alet gibi kullanan ola- \

rak kavrarm: nitekim tek bama ulaamayacam amalara varmak iin onu kul- ;
lanabilirim; onun edimlerine buyruklar ya da ricalarla komuta ederim; kendi

edimlerim araclyla da onunkileri kkrtabilir, ayn zamanda da kullanlmas |

zellikle tehlikeli ve dikkat isteyen bir ara karsnda nlemler almak zorunda
kalnm. Bakasnn bedenine nispetle bir iinin, ezamanl olarak hem hareket-

lerini ynettii hem de arklanna kaplmamaya altnda kendi ara-makine- :

sinin karsnda yaad karmak tavr iinde olurum. Ve bir kez daha bakas- <

nm bedenini karlarma en uygun biimde kullanmak iin benim kendi bede- \

nim olan bir alete ihtiyacm vardr, tpk bakasnn duyu organlann alglamak <
iin benim kendiminkiler olan daha baka duyu organla|ma ihtiya duyduum
gibi. u halde bedenimi bakasnn bedeninin imgesin&e kavrarsam, dikkatle
kullanmak zorunda olduum ve daha baka aralar kullanmann nahtan gibi
olan ey, dnya iindeki bir alettir. Ama bu ayncalkl aletle mnasebetlerim an
cak teknik trden olabilir ve bu aleti kullanmak iin de bir alete ihtiyacm var
dr; bu da bizi sonsuza gnderir. Demek ki duyu organlarm bylece bakasnn
duyu organlar gibi alglarsam, onlar alglamak iin bir baka duyu organ gere
kir -ve bedenimi bakasnn bedeninin benzeri olan bir alet gibi kavrarsam, be
denim onu kullanmak iin bir baka ara talep eder- ve bu sonsuza ka kav422

Varlk ve Hilik

: nunay reddediyorsak, o takdirde bir ruh tarafndan kullanlan bir fizik ara pa; radoksunu kabul etmemiz gerekir ki bu paradoks, bilindii gibi, iinden klmaz amazlara drr. Bunun yerine orada olduu gibi burada da bedene bi; julm-iin-doasn kazandrp kazandramayacamza bakalm. Nesneler, belirli
bir y er igal ettikleri bir kullanlabilir aralar bileiminin barnda bize alrlar.
Bu yer salt meknsal koordinatlar araclyla deil, pratik atf eksenlerine kyas
la tanmlanr. Bardak sehpann stnde demek, sehpay yerinden oynattmz
da barda devirmemeye dikkat etmek ge*ekir demektir. Ttn paketi mine
nin stndedir: bu demektir ki eer pipodan ttne gitmek istenirse metrelik
bir mesafeyi amak ve mine ile masa arama yerletirilmi sehpalar, koltuklar,
vb. engellerden kurtulmak gerekecektir. Bu anlamda alg, varolanlarn dnya ha
lindeki pratik dzenleniinden hibir biimde ayrlmaz. Her ara baka aralara
gnderir: kendi anahtarlar olan ve anahtar olduklar aralara. Ama bu gnder
meler saldkla temaac bir bilin tarafndan kavranm olamaz: bylesi bir bilin
in eki asla ivilere gndermez; ivilerin yan n da olur; aynca yannda" deyi
mi ekiten iviye giden ve tesine geilmek zorunda olan bir yolu taslaklatrmyorsa btn anlamn kaybeder. Bana grnen mekn hodolojik mekndr;
yollar ve gzergahlarla rlmtr, aletseldir ve aralarn sit alandr. Bylece
dnya, kendi-iinimin belirdii andan itibaren yaplacak edimlerin iareti olarak
aa kar, bu edimler baka edimlere, onlar daha bakalarna gnderir ve bu
bylece srp gider. Bununla birlikte bu bak asndan alg ve eylem ayramaz
olsalar da, yine de eylemin dpedz alglanm olan aan ve onun tesine geen
gelecein belli bir etkililii olarak grndne iaret etmek gerekir. Alglanan,
benim kendi-iinime mevcut olan ey olduundan, bana ortak-mevcudiyet ola
rak alr, dolaysz temas, mevcut katlmdr. Ama bu haliyle kendini benim ta
rafmdan imdiki halde kavranamadan verir. Alglanan ey vaatkar ve fettandr; ve
bana amay vaat ettii zelliklerin her biri, sessizce raz olduu her teslimiyet,
teki nesneleri imleyen her gnderme gelecei angaje eder. Bylece sahiplenemeyeceim ve eylerin salt orada-olmak olan, yani benimki, benim olgusall
n, benim bedenim olan anlatlmaz bir mevcudiyetin tesinde, vaatlerden baka
bir ey olmayan eylerin mevcudiyeti karsndaym. Fincan orada, fincan taba
nn stndedir, orada olan, her eyin gsterdii, ama benim gremediim dibiy
le birlikte bana imdi verilmektedir. Ve fincann dibini grmek istersem, yani
onu belirtikletirmek, fincan-fonu-zerinde-grnr klmak istersem, fincan
423

Jean-Paul Sartre

kulpundan tutup ters evirmem gerekir: fincann dibi projelerimin ucundadr ve

fincann teki yaplarnn, onun zorunlu esi olarak fincan gsterdiklerini sy

lemek ya da anlamll iinde fincan bana mal edecek eylem olarak gsterdikle:

rini sylemek edeerdir. Dnya bylece olduum imknlarn balla olarak;

belirdiim andan itibaren mmkn olan btn eylemlerimin devasa tasla gibi

grnr. Alg, doallkla eyleme doru kendinin tesine geer; dahas, ancak ey

lem projeleri iinde ve onlar araclyla aa kabilir. Dnya her zaman gele

cekte yer alan bir ukur gibi aa kar, nk her zaman biz kendimiz iin;
kendimize geleceiz.

Yine de dnyann bize bylece alan bu geleceinin kesinlikle nesnel oldu

unu belirtmek gerekir. Alet-eyler daha baka aletleri ya da onlardan yararlan

mann nesnel biimlerini gsterirler: ivi u ya da bu biimde aklmak iindir.

eki sapndan tutulmak iindir, fincan kulpundan kavranmak iindir, vs.

eylerin btn bu zellikleri dolaysz bir ekilde aa kar ve Latince ulala

[gerondifs] bunlar harikulade bir ekilde dile getirirler. Bu zellikler hi phe

siz, biz olan konulandnc-olmayan projelerle ballaktr, ama yalnzca dnya

nn yaplar olarak ortaya karlar: gizilgllkler, namevcudiyetler, arasallk-

lar, kullanlabilirlikler olarak. Bylece dnya bana nesnel bir ekilde eklemlen
mi olarak grnr; asla yaratc bir znellie gndermez, ara bileimlerinin
sonsuzluuna gnderir.
Bununla birlikte her alet bir baka alete ve bu da bir bakasna gndererek,

hepsi de sonuta hepsinin anahtar gibi olan bir aleti gstermeye koyulurlar. Bu

atf merkezi zorunludur, aksi takdirde btn aletsellikler edeer hale gelecein

den, dnya ulalann tastamam farkszl iinde silinirdi. Kartaca, Romallar iin

delendadr*, ama Kartacallar iin serv anda" dr**. Bu atf merkezleriyle ilikisi

kesildiinde Kartaca artk hibir eydir, kendindenin farksizlgyla buluur, n-

k iki ula birbirini yok eder. Bununla birlikte anahtarn hibir zaman bana ve

rilmi olmadn, yalnzca anlamdan yoksun olarak gsterilmi olduunu iyi

grmek gerekir. Eylemin iinde nesnel olarak kavradm ey, birbirine kenetle
nen aletlerin dnyasdr, bu aletlerin her biri, kendimi uyarladm ve tesine

getiim bizatihi edim iinde kavrand lde bir baka araca, kendisini kul

lanmama izin vermek zorunda olan bir baka araca gnderir. Bu dorultuda i
* (Lat.) Yok edilesi, yok edilmesi gereken. ~n
* * (Lat.) Hizmet edilesi, hizmet edilmesi gereken, - n

424

Varlk ve Hilik

vi ekice ve eki de onu kullanan ele ve kola gnderir. Ama ancak ivileri ba
kas araclyla aktrmam lsndedir ki bu kez el ve kol kullandm ve gizilgllklerine doru telerine getiim aletler haline gelirler. Bu durumda
bakasnn eli, beni bu eli kullanmama imkn verecek araca gnderir (tehditlervaatler-cret, vs.). Birinci terim her yerde mevcuttur ama yalnzca gsterilmekte
dir: yazma edimi iinde kendi elimi kavramam, yalnzca yazan kalemi kavrarm;

bunun anlam harfleri izmek iin kalemi kullanmamadr, yoksa kalemi tutmas
iin kendi elimi deil. Elime nispetle, kaleme nispetle olduum ayn kullanc ta
vr iinde olmam; ben elimim. Yani elim gndermelerin dura ve var noktas
dr. El, yalnzca kalemin kullanlmasdr. Bu anlamda hem yazlacak kitap -k
da izilecek harfler- kalem dizisinin sonuncu aletinin gsterdii bilinmez ve
kullanlmaz terimdir, hem de btn dizinin ynelimidir: baslm kitabn kendi
si de ona atfta bulunur. Ama bu eli -e n azndan eyledii srece- ancak btn
dizinin silikleen devaml gndermesi olarak kavrayabilirim. Nitekim klla, so
payla yaplan bir delloda gzlerimle denetlediim ve kullandm ey sopadr;
yazma ediminde, kt zerine izilen satrla ya da ereveyle sentetik balant
iinde baktm ey kalemin ucudur. Ama elim silinip gitmitir, bileik arasallk sisteminin varolmas iin sistemin iinde kaybolmutur. Sistemin anlam, ve
ynelimidir sadece.
Bylece sanki elikili bir ifte zorunluluk karsnda bulunuyoruz: her alet
ancak bir baka alet araclyla kullanlabilir -ve hatt kavranabilir- olduun
dan, evren, aratan araca belirsiz bir nesnel gndermedir. Bu anlamda dnyann
yaps, biz kendimiz de ara olmadka arasallk alan iine skmamzn mm
kn olmamasn, eylenmi olmakszn eylememizin mmkn olmamasn ierir.
Ne var ki te yandan bir arasallk kullanlabilirlik bileimi ancak bu bileimin
asal bir anlamnn belirlenmesiyle aa kabilir ve bu belirlenmenin kendisi de
pratik ve etkindir bir iviyi akmak, tohum ekmek. Bu durumda bileimin va
roluu bile dolaysz bir ekilde bir merkeze gnderir. Bylece bu merkez hem
aletsel alan tarafndan nesnel bir ekilde tanmlanm bir aratr ve alan bu ara
ca atfta bulunur, hem de sonsuza gnderilmi olacamzdan tr kullanlma
s bizim iin mmkn olmayan aratr. Biz bu aleti kullanmayz, biz bu aletiz.
Bu alet bize dnyann arasallk, kullanlabilirlik dzeninden, hodolojik mekn
dan, makinelerin tekynl ya da karlkl ilikilerinden baka bir eyle verilmi
deildir, ama benim eylemime verilmi de olamaz: bu alete uyarlanacak ya da
425

Jean-Paul Sartre

baka bir arac bu alete uyarlayacak deilim, ama bu alet benim bizatihi arala
ra uyarlanmamdr, kendisi olduum uyarlanmadr. Bu nedenle, bedenimin ba
kasnn bedenine gre analojik yeniden yaplanmasn bir yana brakacak olur
sak, geriye bedeni kavramann iki tarz kalr: beden ya dnyadan itibaren, amabolukta, nesnel bir ekilde tanmlanr ve bilinir; bunun iin rasyonalize eden d

ncenin, kullandm aralarn verdikleri iaretlerden yola karak olduum

aleti yeniden kurmas yeterlidir, ama bu durumda temel ara grece bir atf mer
kezi haline gelir ve merkezin kendisi de arac kullanmak iin baka aralar var
sayar, ayn anda da dnyann aletsellii [instrumentalite] kaybolur, nk bu
aletsellik aa kmak iin mutlak bir aletsellik merkezine atfta bulunma ihtiyacmdadr; eylemin dnyas klasik bilimin eylenmi dnyas haline gelir, bilin
bir dsallk evrenini kubak kateder ve bir daha hibir ekilde dnyann iine
giremez. Ya da beden somut bir ekilde verilmektedir ve kendi-iin yeni bir dzen

lenie doru eylerin dzenleniinin tesine getii lde, bu dzenleni gibi

tamdr; bu durumda beden, grnmez olmakla beraber her eylemde mevcuttur
-nk eylem eki ve ivileri, fren ve vites deiikliini ortaya karr, yoksa
frene basan aya ya da eki sallayan eli deil-, bilinen deil, yaanandr. Bu da
Maine de Biranm, Humeun meydan okumasna cevap vermeye alrken ba
vurduu nl aba duyumunun [sensation deffort] bir psikolojik mitos oldu
unu aklayan eydir. Biz hibir zaman abamzn duyumuna sahip olmayz,
ama bu duyumun yerine konmaya allan periferik duyumlara, kaslardan, ke
miklerden, kiri sinirlerinden, deriden gelen duyumlara da ayn ekilde sahip
deiliz: biz eylerin direncini alglarz. Bu barda azma gtrmek istediim za
man algladm ey bunun iin gsterdiim aba deildir, ba rd a n arl dr,
yani dnya zerinde grnr kldm bir ara bileimi iine girmemek iin bar
dan gsterdii direntir. Bachelard1, eylerin terslik katsays [coefficient
dadversite]* adn verdii eyi yeterince dikkate almad iin fenomenolojiyi
hakl olarak eletirir. Bu dorudur ve Heideggerin akml iin olduu kadar
Husserlin ynelimsellii iin de geerlidir. Ama ilk srada gelenin kullanlabilir
lik olduunu iyi anlamak gerekir: kkensel bir arasallk, kullanlabilirlik bilei
mine kyasladr ki eyler direnlerini ve tersliklerini aa karrlar. Vida, somu
1) Bachelard: L Eau et les R ives [Su ve Dler], 1 9 4 2 , Editions Jose Corti.
* Terslik katsays Sartrem Gaston Bachelarddan ald bir terimdir. Bu terimi Sartre, d
nesnelerin, kendi-iin varln projelerine kar gsterdii direnci ve bu direncin miktar
n ifade etmek iin kullanr, -n

426

Varlk ve Hilik

na vidalanmak iin fazlasyla kaln olarak aa kar, destek, desteklemek iste

diim arl tayamayacak kadar rk olarak aa kar, ta, duvarn tepesi
ne kadar kaldrlmak iin fazla ar olarak aa kar, vs. Daha baka nesneler
de esasen yerleik olan bir ara-bileimi iin tehditkar grnrler, frtna ve don
ekinler iin, filoksera balar iin, ate ev iin... Bylece tehditleri, adm adm ve
esasen yerleik aletsellik bileimleri iinde Dtn bu aralarn iaret ettikleri atf
merkezine kadar yaylacak ve bu kez tehdit aralarn iinde bu atf merkezine
aret edecektir. Bu anlamda her alet henuuygun der hem de ters der, ama
kendi-iinin dnya zerinde belirmesiyle gerekleen temel projenin snrlar
inde bu byledir. Nitekim bedenim kkensel olarak ara-bileimleri, ikincil
olarak da tahripkar aygtlar tarafndan iaret edilir. Bedenimi munis aletler ze
rinde olduu gibi tehditkar aygtlar zerinde de tehlike altnda grrm. O her
yerdedir: evimi tahrip eden bomba, bu ev esasen bedenimin bir iareti olduu l
de bedenime de zarar verir. nk bedenim her zaman kulland ara bo
yunca uzanr: topraa kar, zerine dayandm denein ucundadr; bana yl
dzlan gsteren teleskopun ucundadr; iskemlenin zerinde, btn evin iinde
dir, nk bedenim bu aralara uyarlanmamdr.
Bylece bu aklamalar sonunda duyum ve eylem yeniden birleip bir ve ay
n ey oldular. Dnyay beden boyunca nasl kavradmz ya da nasl deiikli
e urattmz daha sonra incelemek iin kendimizi nce bir bedenle donatmak
tan vazgetik. Tersine, bedenin bu haliyle aa kma temel olarak dnyayla
kkensel ilikimizi, yani varln ortasndaki bizatihi beliriimizi aldk. Bedenin
bizim iin birinci srada gelmesi ve eyleri bize ak etmesi yle dursun, asl kul-

lanlabilir-eyler kkensel grnmeleri iinde bize bedenimizi gsterirler. Beden,

eylerle aramzdaki bir ekran deildir: yalnzca bireylii ve kullamlabilir-eylerle kkensel mnasebetimizin olumsalln ortaya karr. Bu anlamda duyuyu ve
genel olarak duyu organn, dnyanm-ortasnda-olmak formu altnda daha ola
cak olduumuz ey, daha olmamz gereken olarak dnya-iindeki-varlmz di
ye tanmlamtk. Benzer biimde, eylemi de dnyanm-ortasmdaki-alet-varlk
formu altnda daha olacak olduumuz ey olarak, dnya-zerindeki-varlmz
diye tanmlayabiliriz. Ama dnyann ortasndaysam, bunun nedeni kendi-kendime doru varln tesine geerek bir dnyay var klmamdr; ve dnyann ara
cysam, bunun nedeni de kendi mmkn olanlarma doru kendi-kendimin
projesi araclyla genel olarak aletleri var klmamdr. Bir beden ancak bir dn427

Jean-Paul Sartre

ya zerinde varolabilir ve bu dnyann varolmas iin bir ilk iliki kanlmazdr;!

Beden bir ynden benim dolaysz bir biimde olduum eydir; bir baka ynden!
dnyann sonsuz kalnl beni ondan ayrr, beden benim olgusallma dorul
dnyann gerilemesiyle bana verilir ve bu devaml gerilemenin koulu devaml!
bir teye geme edimidir.

imdi artk bedenimizin bizim-iin-doasn kesinlie kavuturabiliriz. Nite-1

kim daha nceki aklamalar, bedenin durmadan tesine geilen olduu sonucu-1

na varmamza imkn verdiler. Gerekten de beden, duyulur atf merkezi olarak ;

ve bardaa ya da masaya ya da uzaktan algladm aaca dolaysz bir biimde

mevcut olduum lde, benim onun tesinde olduum eydir. Nitekim alg an- ;
cak nesnenin bizatihi algland yerde ve mesafesizce gerekleebilir. Ama alg
ayn zamanda da mesafeleri yayar ve alglanan nesnenin varlnn mutlak bir
zellii olarak arasndaki mesafeye iaret ettii ey de bedendir. Ayn biimde,
ara bileimlerinin aletsel merkezi olarak beden ancak tesine geilen olabilir: be
den, bileimlerin yeni bir kombinasyonuna doru tesine getiim eydir ve
ulam olacam aletsel kombinasyon hangisi olursa olsun benim durmadan
tesine geecek olduum eydir, nk her kombinasyon, teye geme edimim
le kendi varl iinde dondurulduu anda, donmu hareketsizliinin atf merke
zi olarak bedeni gsterir. Bylece beden, tesine geilen olduundan, Gemitir.
Kendi-iinin duyulur eylere dolaysz mevcudiyetidir ve bu mevcudiyet bir atf
merkezine iaret ettii lde ve kh yeni bir buradakinin grnmesine doru,
kh kullanlabilir-eylerin yeni bir kombinasyonuna doru esasen tesine geilmi
olduu lde mevcudiyettir. Kendi-iinin her projesinde, her algda, beden ora
dadr, kendisinden kaan imdiki zamanla hl ayn dzeyde olduu lde ok
yakn Gemitir. Bu demektir ki beden hem bak as, hem de hareket noktas
dr: olduum ve ayn zamanda da daha olacak olduum eyi doru tesine geti

im bir bak as, bir hareket noktas. Ama durmadan tesine geilen ve teye
geme ediminin barnda durmadan yeniden doan bu bak as, durmadan
tesine getiim ve arkamda kalrken benim-kendim olan bu hareket noktas
olumsallmn zorunluluudur, iki ynden zorunludur. nce, kendi-iinin
kendinde tarafndan durmadan yeniden kavran ve kendi-iinin ancak kendi
kendisinin temeli olmayan varlk olarak olabilmesinin ontolojik oltsu olduu
iin zorunludur: bir bedene sahip olmak, kendi hiliinin temeli olmak ve varl
nn temeli olmamaktr: olmam lsnde ben kendi bedenimim, ne isem o ol428

Varlk ve Hilik

Ummam lsnde de bedenim deilim; hileniim araclyladr ki ondan kur

tulurum. Ama bu yzden bu bedeni bir nesne yapmam: nk ben durmadan
Olduum eyden kurtulurum. Ve beden ayrca dnyann iinde olmak iin tesi

ne geilecek engel olarak, yani kendi-kendim iin olduum engel olarak da zo

runludur. Bu anlamda bedenim dnyann mutlak dzeninden, bir gelecek-varla doru, varlk-tesi-varla doru tesine'geerek varla kazandrdm bu d
zenden .farkl deildir. Bu iki zorunluluun birliini aka kavrarz: kendi-iinvarlk, dnyann tesine gemek ve bu suretle bir dnyay var klmaktr. Ama
dnyann tesine gemek tam da onu kubak seyretmemektir, dnyadan y
zeye kmak iin dnyaya angaje olmaktr, zorunlu olarak kendim bu teye ge
me perspektifi yapmaktr. Bu anlamda sonluluk, kendi-iinin kkensel projesinin
zorunlu kouludur. Varla getirdiim bir dnyann tesinde, ne deilsem o ol
mam ve ne isem o olmamam iin zorunlu koul, kendisi olduum sonsuz kovalamacann barnda kavranamaz bir verinin durmadan (var) olmasdr. Daha ola
cak olmakszn -meer ki olmamak kipinde- olduum bu veriyi ne kavrayabili
rim ne de bilebilirim, nk bu veri her yerde yeniden ele alnm ve bu verinin
tesine geilmitir, projelerim iin kullanlmtr, stlenilmitir. Ama te yandan
her ey bana bu veriyi gsterir, her akn olan bizatihi akmlyla onu bo yere
taslaklatrr ve ben hibir ekilde bu verinin gsterdii eye doru dnemem,
nk gsterilen varlm. zellikle de gsterilen veriyi kullanlabilir-eylerin
duraan bir dzeninin dpedz atf merkezi gibi anlamamak gerekir: tersine,
bunlarn dinamik dzeni, benim eylemime tabi olsun ya da olmasn, birtakm
kurallar uyarnca gsterilen veriye atfta bulunur ve atf merkezi de bizatihi bu
yoldan kendi zdelii iinde olduu kadar deiimi iinde de tanmlanm olur.
Baka trl olamaz, nk varlk olmam kendiliimden olumsuzlamak suretiy
ledir ki dnyaya varlk kazandrrm ve nk gemiimden itibaren, yani ken
dimi benim kendi varlmn tesinde tasarlamak suretiyledir ki u ya da bu var
lk olmam kendiliimden olumsuzlayabilirim. Bu bak asndan beden, yani
bu yakalanamaz veri, eylemimin zorunlu bir kouludur: nitekim eer kovalad
m amalar dpedz keyfi bir istemeyle eriilebilir olabilselerdi, bunlar elde et
mek iin temenni etmek yeterli olsayd ve eer tanmlanm kurallar aralarn
kullanmn belirlemeselerdi, istenteki arzuyu da, edimdeki d de, gerekte
ki mmkn olan da asla kendimde fark edemezdim. Kendimle ilgili hibir pro
je [ne doru atlm] mmkn olmazd, nk gerekletirmek iin kavramak
429

Jean-Paul Sartre

yeterdi; bunun sonucunda kendi-iin-varlm imdiki ve gelecek zamanlarn ayrmszl iinde yok olurdu. Nitekim bir eylem fenomenolojisi, edimin, sra

dan proje ile gerekletirme arasnda bir devamllk zmn varsaydn gs- '

terir; yani, otomobilin karbratrnn kirlenmemi olmas gerekir eklindeki;

tmel ve soyut bir dnce ile mutlak boyutlar ve mutlak konumuyla bana g
rnd ekliyle bu karbratre yneltilen teknik ve somut bir dnce arasn
da bir devamllk zmn varsaydn gsterir. Ynettii edimden ayrlmayan
bu teknik dncenin koulu, benim sonluluum, olumsallm, nihayet olgusallmdr. Oysa ben tam da bir gemie sahip olduum lde fiilen varm ve
bu dolaysz gemi beni doum araclyla ortaya kmla hileyen ilk kendindeye gnderir. Bylece olgusallk olarak beden, kkende bir douma gnderdii
lde, yani daha olacak olmakszn fiilen olduum kendindeden benim belir
memi salayan ilk hilenie gnderdii lde gemitir. Doum, gemi, olum
sallk, bir bak asnn zorunluluu ve dnya zerinde mmkn her trl ey
lemin fiili kouludur: beden ite byledir, benim iin byledir. Dolaysyla beden
hibir ekilde ruhumun olumsal bir eklentisi deildir, tersine, varlmn devam
l bir yapsdr, dnyann bilinci ve geleceime ynelik akn proje olarak bilin
cimin imkn iin devaml bir kouldur. Bu bak asndan sakat, memur ya da
ii ocuu, huysuz ve tembel olmamn hem tmyle olumsal hem de sama ol
duunu, ama byle ya da baka trl olmamn, rnein Fransz ya da Alman ya
da ngiliz, vb. olmamn, proleter ya da burjuva, ya da aristokrat, vb. olmamn,
sakat ve clz ya da salam yapl olmamn, huysuz ya da uzlamac karakterde
olmamn yine de zorunlu olduunu kabul etmek zorundayz; bunun tastamam
nedeni dnya silinip gitmeksizin dnyay ku bak katedemememdir. Nesnele
rin bana alma biimlerini (lks ya da ncelikli nesneler az ya da ok eriilebi
lirdirler, kimi toplumsal gerekler bana yasaklanm gibi grnrler, hodolojik
meknmn iinde baraj ve engeller vardr) koullandran oumum, bakasnn
benim karmdaki tavryla gsterilen rkm (bu tavrlar kmseme ya da hay
ranlk, gvenirlik ya da gvensizlik eklinde aa karlar), srekli gittiim me
knlara atfta bulunan ve ait olduum toplumsal cemaati gsteren toplumsal s
nfm ; milliyetim, aletlerin direnli ya da munis olarak bizatihi aa kma tarz
lar ve bizatihi terslik katsaylaryla ierdikleri fizyolojik yapm , karakterim, yaa
dm her ey, dnyann kendisi tarafndan dnya zerindeki bak am olarak
gsterilen gemiim: btn bunlar, dnya-iindeki-varlmm sentetik birlii
430

Varlk ve Hilik

inde onlarn tesine getiim lde, bir dnyann varoluunun zorunlu kou
lu olarak ve bu koulun olumsal gereklemesi olarak benim bedenimdir. imdi
Uttk bizim-iin-varl iinde bedene ilikin olarak yukarda verdiimiz tanm
olanca akl iinde kavryoruz: beden, olumsallmn zorunluluunun kazan
d olumsal formdur. Bu olumsall biz hibir zaman bu haliyle, bedenimizin
bizim iin olmas lsnde kavrayamayzr nk biz seimiz ve varlk, bizim
in bizi semektir. zdrabm ektiim bir sakatl bile, yaamakta olmamdan
lr stlenirim, kendi projelerime dory onun tesine geerim, bu sakatl
varlm iin zorunlu engel yaparm ve kendirdi sakat olarak semeksizin, yani
sakatlm oluturduum tarz (hogrlemez, aalayc, gizlenmesi gere
ken, herkese gsterilmesi gereken, gurur nesnesi, baarszlklarmn doru
lanmas, vb. olarak) semeksizin sakat olamam. Ama bu kavranamaz beden,
lam da bir seimin (yar) olm asnn, yani ayn zam anda her ey olmamamn zorun
luluudur. Bu anlamda sonluluum zgrlmn kouludur, nk seim ol
makszn zgrlk yoktur ve beden dnyann salt bilinci olarak bilinci koullan
drd gibi, bizatihi zgrlnn iine kadar bilinci mmkn klar.
Geriye bedenin benim iin ne olduunu anlamak kalyor, nk beden tam da
kavranamaz olduu iin dnyann nesnelerine, yani bildiim ve kullandm bu
nesnelere ait deildir; bununla birlikte, bir baka ynden, olduum eyin bilin
ci olmakszn hibir ey olamayacamdan, bedenin herhangi bir biimde bilin
cime verili olmas gerekir. Bir ynden elbette beden kavradm btn aralarn
iaret ettikleri eydir ve ben bedeni aralar zerinde algladm bizatihi iaretle
rin iinde tanmakszn yakalarm. Ne var ki bu aklamayla yetinecek olsaydk,
rnein gkbilimcinin gezegenlere bakt teleskopu bedenden ayramazdk. Ni
tekim bedeni dnya zerindeki olumsal bak as olarak tanmlarsak, bak a
s nosyonunun ikili bir mnasebeti varsaydn kabul etmek gerekir: kendileri
zerine bak as olduu eylerle mnasebet ve kendisi iin bak as olduu gz
lemciyle mnasebet. Bu ikinci iliki, bak-as-beden sz konusu olduunda
birincisinden radikal bir biimde farkldr; ama dnya zerinde bedenden ayr
nesnel bir alet olan bir bak as (cep drbn, cihannma, mercek, vb.) sz
konusu olduunda, ondan pek de farkl deildir. Bir manzaray bir cihannmadan seyreden kii, manzara kadar cihannmay da grr: aalar cihannmanm
stunlar arasndan grmektedir, gkyz cihannmanm ats tarafndan on
dan gizlenmektedir, vb. Bununla birlikte cihannma ile arasndaki mesafe, ta431

Jean-Paul Sartre

mm gerei, seyreden kiinin gzleri ile manzara arasndaki mesafeden daha az

dr. Ve b ak as, neredeyse bedenle kaynaacak lde bedene yaklaabilir,
tpk rnein, szmona fazladan bir duyu organ haline gelen gzlklerde, ke
lebek gzlklerde, monokllarda, vb. olduu gibi. U noktada -ve eer mutlak
bir bak as dnrsek- beden ile bak as olduu kii arasndaki mesafe
yok olur. Yani mesafe almak ve bak as zerinde yeni bir bak as olu
turmak iin gerilemek imknsz hale gelir. Daha nce grdmz gibi, bedeni
vasflandran ey tam da buradadr. Beden, bir baka alet yardmyla kullanama
yacam alettir, zerinde bir bak as edinemeyeceim bak asdr. nk
gerekten, tam da iyi bir bak as olarak adlandrdm bu tepenin doruun
da, daha vadiye baktm anda bir bak as edinirim ve bu bak as zerin
deki bak as bedenimdir. Ama kendi bedenim zerinde, sonsuza doru bir
gnderme olmakszn bak as edinemem. Ancak, bu olgudan tr, beden
benim iin akn ve bilinen olamaz; kendiliinden ve zerine dnlmemi bi
lin, bedenin bilinci deildir. Bunun yerine, varolmak fiilini geili bir ekilde
kullanarak, kendiliinden bilincin bedenini varettiini sylemek gerekir. Bylece
bak-as-bedenin eylerle ilikisi nesnel bir iliki, bilincin bedenle ilikisi de
varolusal bir ilikidir. Bu ikinci ilikiden ne anlamak gerekir?
Her eyden nce besbelli ki bilin bedenini ancak bilin olarak varedebilir.
Bylece benim bedenim, bilincimin bilinli bir yapsdr. Ama zellikle de beden,
zerinde bak as edinilemeyecek bak as olduu iin, zerine dnlme
mi bilin dzleminde bedenin bilinci yoktur. u halde beden, kendi(nin) konulandrc-olmayan bilincinin yaplarna aittir. Bununla birlikte bedeni dpe
dz bu konulandrc-olmayan bilinle zdeletirebilir miyiz? Bu da ayn bi
imde mmkn deildir, nk konulandrc-olmayan bilin kendinin olan
bir imkna ynelik zgr proje olduu lde, yani kendi hiliinin temeli ol
duu lde kendi(nin) bilincidir. Konumsal olmayan bilm, kendini bilin k
larak stesinden geldii ve hiledii ey olarak, yani daha olacak olmakszn ol
duu ve daha olacak olduu eyi olmak iin zerinden getii bir ey olarak beden(in) bilincidir. Ksacas beden(in) bilinci yanal ve gemie yneliktir; beden
ihmal edilendir, sessizce geitirilendir, bununla birlikte bilincin olduu eydir;
hatt bilin bedenden baka bir ey deildir, btn geriye kalan hilik ve sessiz
liktir. Bedenin bilinci imin [signe] bilinciyle kyaslanabilir. Zaten im bedenin tarafndadr, bedenin balca yaplarndan biridir. Oysa imin bilinci vardr, aksi
432

Varlk ve Hilik

t takdirde anlam fark edemezdik. Ama im, anlama doru tesine geilendir, anlam
^Uruna ihmal edilendir, asla kendi-kendisi iin kavranmayandr, bakn durma
mdan tesine yneldii eydir. Beden(in) bilinci, daha olacak olmakszn olduu
5feyin, yani kavranamaz olumsallnn yanal ve gemie ynelik bilinci, kendini
: ondan itibaren seim kld eyin bilinci olduundan, etkilenme tarznn konu; Inndrc-olmayan bilincidir. Bedenin bilinci kkensel etkilenmeyle [affectivite]
: birbirine karr. Yine de bu etkilenmenin anlamm iyi kavramak gerekir; ve bu; nun iin bir ayrm yapmak zorunludur. Gerekten de iebakm bize gsterdii
; ekliyle etkilenme, esasen oluturulmu etkilenmedir: dnyann bilincidir. Her
pefret birisinden nefrettir; her hiddet, birisinin tiksindirici ya da haksz ya da su
lu olarak kavranmasdr; birisine sempati duymak onu sempatik bulmaktr, vb.
Bu farkl rneklerde, akn bir ynelim dnyaya doru ynelir ve onu olduu
haliyle yakalar. Demek oluyor ki teye geme edimi, isel olumsuzlama esasen
vardr; akmlm ve seimin dzlemi zerindeyiz. Ama Scheler, bu ynelimi
salt etkilenmeye bal niteliklerden ayrmak gerektiini gstermitir. rnein,
eer bam aryorsa, bu arnn zdrabn ekmek, onu tevekklle karla
mak ya da dlamak, deerlendirmek (haksz olarak, hak edilmi olarak, armdnc olarak, aalayc olarak, vb.), ondan kamak zere, ektiim acya yneltil
mi ynelimsel bir etkilenmeyi iimde kefedebilirim. Burada etkilenme olan ey
bizatihi ynelimdir, ynelim salt edim ve esasen projedir, bir eyin salt bilinci
dir. Beden(in) bilinci olarak dnlebilecek ey ynelim olamaz.
Ama ite bu ynelim etkilenmenin tamam da olamaz. teye geme edimi ol
duu iindir ki bir tesine geileni varsayar. Zaten Baldwinin hatal bir biimde
heyecana bal soyutlar adn verdii eyin varln kantlayan da budur. Nite
kim bu yazar, baz heyecanlan somut bir biimde hissetmeksizin duygusal yol
dan kendi kendimizde gerekletirebileceimizi gstermitir. rnein, bana Pier
rein hayatn karartan herhangi bir ac olay anlatrlarsa, kendi kendime, Ne ok
zdrap ekmi olmal! diye haykmnm. Ben bu zdrab bilmem, ve bununla bir
likte onu fiilen hissetmem. Baldwin salt bilgi ile gerek etkilenim arasndaki bu
araclara soyutlar adn verir. Ama bylesi bir soyutlamann mekanizmas ol
duka karanlkta kalr. Soyutlayan kimdir? Laporteun tanm uyannca soyutla
mak, ayr olarak varolmas mmkn olmayan birtakm yaplan ayr dnmek
se, ya heyecana bal soyutlan salt soyut heyecan kavramlarna dntrmemiz,
ya da bu soyutlann bu halleriyle bilincin gerek kiplikleri olarak varolm alarnn
433

jean-Paul Sartre

mmkn olmadn kabul etmemiz gerekir. Aslnda, bu szmona heyecarf

bal soyutlar bo ynelimlerdir, dpedz heyecan projeleridir. Yani biz acya |
da utanca doru yneliriz, bunlara doru uzanrz, bilin kendinin tesine ge|
ama bolukta yapar bunu. Ac oradadr, nesnel ve akndr, ama somut varolu]

eksiktir. Bu maddesiz imlemlere duygulanm imgeleri demek daha doru olur; s^f
natsal yarat ve psikolojik kavray asndan tadklar nem yadsnamaz. Amj
burada nemli olan udur: bunlar gerek bir utantan ayran ey y a anm" it
artk mevcut olmaydr. u halde, duygusal projeler araclyla tesine geilmi;
alm olan salt duygusal nitelikler vardr. Schelerin yapt gibi bunlar bilinci^
geri ekilmesiyle srklenen herhangi bir madde haline getirmeyeceiz: bizinl

amzdan sz konusu olan sadece bilincin kendi olumsalln varetme tarzdr!

bu, kendi kendisinin imknlarna doru tesine getii lde bilincin bizatihi
'il

dokusudur, bilincin konulandrc olarak ama rtk bir tarzda dnya zerinde^

ki bak as olarak kurduu eyi, kendiliinden ve konulandnc-olmayan kiptej

varetme tarzdr. Bu, salt ac olabilir, ama konulandnc-olmayan etkilenme ton|

lamas olarak miza da olabilir, salt hoa giden, salt hoa gitmeyen de olabilir; ge|

nel bir biimde, kinestezik* diye adlandmlan her eydir. Bu kinestezik, kendW

..f;

iinin akn bir projesiyle dnyaya doru tesine geilmi olmakszn ender ola

rak grnr; bu haliyle onu ayn olarak incelemek son derece gtr. Bununla;

birlikte sakl iinde kavranabilen baz ayncalkl deneyimler, zellikle de fizik

ac diye adlandmlan acnn deneyimi vardr. Dolaysyla beden(in) bilincinin ya
plarn kavramsal olarak tesbit etmek iin biz de bu deneyime bavuracaz.
Gzlerim anyor ama okuduum felsefe kitabn bu akam bitirmek zorunda
ym. Okuyorum. Bilincimin nesnesi kitaptr ve kitabn ierdii, onun imledii do

rulardr. Beden hibir biimde kendisi iin kavranm dei|dir, bak as ve hare-,
ket noktasdr: szckler birbiri ardnca karmda akarlar, onlan ben aktrm , h e
nz grmediim, sayfann altnda kalan szckler de yine grece bir fona ya da
sayfa-fona aittirler, bu fon da kitap-fonu zerinde ve mutlak fon ya da dnya
fonu zerinde dzenlenir; ama szckler aynmlamamlklan iinden bana sesle
nirler, daha imdiden un-ufak olabilen btnlk [totalite friablel karakterine sahip
tirler, kendilerini bakm altnda aktlacak olan gibi verirler. Btn bunlarda
* organlardan ve tm kaslardan kaynaklanan duyumlar btn. Ribotnun kinesteziye bi
reysel ben fikrinin olumasnda atfettii baat rolden sonra bu deyim kendi varoluumu
zun duyumu olarak anlalagelmitir. - n

434

Varlk ve Hilik

f
sbeden ancak rtk bir biimde verilidir: gzlerimin hareketi ancak bir gzlemcinin
Ebaknda grlebilir. Kendi amdan ben, konulandnc olarak yalnzca szck
lerin birbiri ardnca beliren bu donmu beliriini kavrarm. Bununla birlikte sz; etiklerin nesnel zaman iindeki ardkl benim kendi zamansallamam zerin
den verilir ve bilinir. Onlann duraan hareketi bilincimin bir hareketi iinde ve
rilir; ve zamansal bir gelimeyi gsteren salt eretileme olan bu bilin hareketi,
benim iin tastamam gzlerimin hareketidir: gzlerimin hareketini bakasnn ba
k asna bavurmakszn bilinlerimin sentetik ilerleyiinden ayrmam imknsz
dr. Bununla birlikte, bizatihi okuduum anda gzlerim arr. ncelikle unu be
lirtelim ki bu acnn kendisi de dnyann nesneleri tarafndan, yani okuduum ki
tap tarafndan gsterilmi olabilir: szckler, oluturduklar farkszlk fonundan da
ha bir glkle kopabilirler; titreebilirler, uuabilirler, anlamlan zorlukla algla
nabilir, okuyageldiim cmle kendini iki kez, kez, anlalmam olarak, ye
niden okunmas gereken olarak verebilir. Ama bu iaretler bile grnmeyebilir
-rnein, okumamn beni sarmas ve acm unutmam durumunda (bu da hi
bir biimde acnn kaybolmu olduu anlamna gelmez, nk daha sonraki d
nmsel bir edim iinde onun farkna varacak olursam, ac kendini her zaman ora
da olan gibi verecektir)-; ama her trl kta bizi ilgilendiren nokta burada deil;
biz bilginin acsn varetme tarzn kavramaya alyoruz. Ama u sorulabilir: her
eyden nce ac kendini nasl gzlerin ars olarak verir? Burada akn bir nesneye
doru, zellikle de danda, dnyann iinde varolduu lde bedenime doru,
ynelimsel bir gnderme yok mudur? Acnn, kendi kendisi hakknda bir bilgiyi
ierdii yadsnamaz: gzlerdeki bir any parmaktaki ya da midedeki bir anyla
kantrmak mmkn deildir. Bununla birlikte ac, ynelimsellikten tmyle yok
sundur. unda anlamak gerek: eer ac kendini gzlerin acs olarak veriyorsa,
bunda gizemli lokal im [signe locall olmad gibi bilgi de yoktur. Yalnzca, ac,
bilin onlan varettii srece tam da gzlerdir. Ve bu haliyle, bir kstas ya da faz
ladan eklenmi herhangi bir ey araclyla deil, bizatihi varoluuyla her trl
baka acdan aynlr. Elbette gzlerin acs eklindeki adlandrma, betimlememiz ge
reken btn bir kurucu abay varsayar. Ama konumlandmz urakta henz bu
nu dikkate almak gerekmez, nk bu aba gsterilmi deildir: ac, dnmsel
bir bak asndan ele alnm deildir, bir bakas-iin-bedene atfedilmi deildir.
Gz-ac, ya da gr-acdr; bunlar benim akn szckleri kavrama tarzmdan ay
rlmaz. Bu acy, serimlemenin akl uruna gzlerin ans diye biz adlandrdk;
435

Jean-Paul Sartre

ama bilincin iinde adlandnlm deildir, nk bilinen deildir. Sadece bizatif

varlyla ve silinemez bir ekilde, mmkn olan teki aclardan aynlr.

Bununla birlikte bu ac evrenin halihazrdaki nesneleri arasnda hibir yeren

varolmaz. Kitabn sanda da solunda da deildir, kitap iinde aa kan ge|

ekler arasnda da deildir, ne benim nesne-bedenim (bakasnn grmekte |

duu, ksmen dokunabildiim ve ksmen grebildiim bedenim) iindedir, ij

de dnya tarafndan rtk bir biimde gsterilmi olduu lde bak-as-be

denim iindedir. Bu acnn stizlenim [surimpression] halinde ya da, bir katli

lmc ses gibi, grdm eylerin stne binmi olduunu da sylememek ge

rekir. Bunlar anlam tamayan imgelerdir. Demek ki ac, meknn iinde deili
dir. Ama nesnel zamana da ait deildir: zamansallar ve bu zamansallama iin
de ve zamansallama araclyladr ki dnyann zaman ortaya kabilir. u hal
de ac nedir? Sadece bilincin yarsaydam maddesidir, bilincin oradaki-varldr

dnyaya balandr, tek kelimeyle okuma edimine zg olumsallktr-. Her ti

l dikkatin ve her trl bilginin tesinde varolur, nk her dikkat ve bilme edi
minin iine szar, nk ac, edim kendi varlnn temeli olmayan olarak, biza
tihi bu edimdir.
Yine de bu salt varlk dzlemi zerinde bile, dnyaya olumsal balanma ola
rak ac ancak tesine geilmise bilin tarafndan konulandrc-olmayan olaral
varedilebilir. Ac duyan bilin dnyann isel olumsuzlanmasdr; ama ayn za
manda da kendi acsn -yani kendi-kendini- kendiden kopu olarak vareder
Sradan yaanm olarak salt ac, ulalm olmaya elverili deildir: ne iseler on
lar olan tanmlanamazlara ve betimlenemezlerin trndendir. Ama ac eker

bilin, her trl acdan bo olan, yani ortak dokusu, oradaki-varl ac duyma
yan daha sonraki bir bilince ynelik projedir. Ac eken bilinci vasflandran b
yanal ka, kendiden bu koparl yine de acy psiik ndsne olarak oluturmaz

bu, kendi-iinin konulandmc-olmayan bir projesidir; irnnu ancak dnya ara

clyla reniriz, rnein kitabn hzlandmlm bir ritimle okunmas gereken'

olarak grnmesinde, szcklerin cehennemi ve sabit bir dng iinde birbirle

ri stne ylmasnda, btn evrenin kaygya kaplmasnda verilidir. Beri yan

da -ve bu da bedensel varoluun zelliidir- kamak istenilen anlatlamaz olar

da bizatihi bu koparlm banndadr, kendisinin tesine geen bilinleri o olu

turacaktr, o bizatihi olumsallk ve kendisinden kamak isteyen kan varl:

dr. Bakaca hibir yerde kendindenin kendi-iin tarafndan bu hileniine v<

436

Varlk ve Hilik

jttndi-iinin bizatihi bu hilemeyi besleyen kendinde tarafndan yeniden kavra

mna bu kadar ok yaklaamayacaz.
!

yle denebilir: Kabul! Ama acnn tam da ileyen organn, rnein bakmak-

tt olan gzn, tutmakta olan elin acs olduu bir durumu seerek olay tekyn{|en ele alyorsunuz. nk sonuta okuduum srada parmamdaki bir yaradan tr zdrap ekiyor olabilirim. Bu durumda, acmn okuma edimimin bi-

litihi olumsall olduunu savunmak g olur.

ncelikle unu belirtelim ki okumama*ne kadar dalm olursam olaym yine

j de dnyay varla tamay brakmam; dahas tar: okumam, bizatihi kendi do; |as iinde, zorunlu bir fon olarak dnyann varoluunu gerektiren bir edimdir.
: Bu hibir biimde dnyann daha az bir bilincine sahip olduum, ama fon olarak
dnyann bilincinde olduum anlamna gelmez. Ber^i evreleyen renkleri, hare
ketleri asla gzden karmam, sesleri duymaya ara vermem, sadece bunlar oku
mama fon oluturan farkszlam btnlk iinde kaybolurlar. Bununla balla
m halinde bedenim de dnya tarafndan durmadan dnyaya ait btnln
inde olan tm bak as olarak gsterilir, ama onu gsteren fon dnyadr. By
lece bedenim, bilincimin tm olumsall olarak durmadan btnlk halinde varedilir: Bedenim hem fon olarak dnyann btnlnn gsterdii eydir, hem

de dnynn nesnel yakalanyla balant halinde duygusal olarak varolmamn

btnldr. Ama tikel bir buradakinin dnya fonu zerinden form olarak ay
rlmas lsnde, ballamsal olarak bedensel btnlkteki ilevsel bir zgllemeye iaret eder ve ayn anda bilincim, varettii beden-btnlk zerinde
ykselen bedensel bir formu vareder. Kitap okunmaktadr ve varolmam lsn
de, grn ya da dilerseniz okumann olumsallnn tesine gemem lsn
de, gzler bedensel btnln fonundaki form olarak grnrler. Elbette bu va
rolu dzleminde, gzler bakas tarafndan grlen duyu organ deildirler, yal
nzca grme bilincimin bizatihi ortak dokusudurlar ve bu bilin dnyaya ilikin
daha geni bilincimin bir yaps olduu lde byledirler. Nitekim bilincinde ol
mak, her zaman iin dnyann bilincinde olmaktr ve bylece dnya ile beden,
farkl tarzlarda olmakla birlikte her zaman iin bilincimdeki mevcudiyetlerdir.
Ama dnyaya ilikin bu btnsel bilin u ya da bu tikel buradaki iin fon olarak
dnyann bilincidir ve bylece bilin bizatihi hileme edimi iinde zglletii
gibi, btnsel bedenlik fonu [fond total de corporeite] zerinde de bedenin tekil
bir yapsnn mevcudiyeti vardr. u halde okumakta olduum ann iindeyken
437

Jean-Paul Sartre

bile bir koltua oturmu, pencereye metre mesafede, belli s ve basm koul
"

lan altndaki bir beden olmay srdrrm. Ve sol iaret parmamdaki acy ge
nel olarak bedenim eklinde varetmeye devam ederim. Ne var ki bu acy beden

lik fonu iinde bedensel btnle eklenmi bir yap olarak silinip giden olara
varederim. Bu ac ne namevcuttur, ne de bilinaltdr: sadece konumsal bilinen!
bu mesafesiz varoluunun parasdr. Biraz sonra kitabn sayfalarn evirecell

olursam, iaret parmamdaki ac bu yzden bir bilgi nesnesi haline gelmeksizin!

bedenimin btnsel olumsallk fonu olarak yeniden dzenlenii zerinde forml

olarak varedilmi olumsallk aamasna geecektir. Bu aklamalar zaten u arri|

pirik gzleme tekabl eder: okurken iaret parmandaki ya da bbreklerdeki bil!

acdan kopmak gzlerdeki bir acdan kopmaktan daha kolaydr. nk gzler-l

deki ac kesinlikle benim okumamdr ve okuduum szckler bu acy .her an ba
na gnderirler, oysa ki parmamdaki ya da bbreklerimdeki ac dnyann fon

olarak yakalan olduundan, ksmi yap halinde dnya fonunun temel yakala-;
n olan bedenin iinde kaybolmu durumdadr.
Ama birdenbire okumay brakyor ve imdi acm yakalam aya younlayor
rum. Bu demektir ki mevcut bilincimin, ya da gr-bilincimin [conscience-vision] zerine dnmsel bir bilin yneltiyorum. Bylece zerine dnlm:
bilincimin halihazrdaki dokusu -zellikle de duyduum ac- dnmsel bilin
cim tarafndan yakalanr ve ortaya konur. Burada dnm konusunda sylemi
olduumuz eyi hatrlamak gerekir: dnm btncl ve bak as bulunma
yan bir kavraytr, kendi kendisinden taan ve nesnelleme eilimi gsteren, bi
lineni temaa edebilmek ve dnebilmek iin belli bir mesafeye yanstma eili
mi gsteren bir bilgidir. u halde dnmn ilk hareketi, acnn salt bilinsel
niteliini bir nesne-acya doru amaktr. Bylece eer ibirliki dnm [reflexion complice] adn vermi olduumuz eye bal kalacak olursak, dnm
acy bir psiik olan klma eilimindedir. Acnn iinde yakalanan bu psiik nes
ne, rahatszlktr. Bu nesne acnn btn zelliklerini tar, ama akm ve edilgindir. Kendine ait zaman olan bir gerekliktir bu zaman d evrenin ya da bi
lincin zaman deil, psiik zamandr. Bylece ona eitli deerlendirmeler ve be
lirlemeler yklenebilir. Bu haliyle bizatihi bilinten ayrdr ve bilincin iinde g
rnr; bilin geliirken bu gereklik sreklilik gsterir ve rahatszlktaki opaklmn ve edilginliinin koulu olan ey de bizatihi bu srekliliktir. te yandan bu
rahatszlk bilincin iinde kavrand lde bilincin birlik, isellik ve kendiliin438

Varlk ve Hilik

enlik vasflarnn hepsini tar ama bunlan dank bir biimde tar. Bu da
nklk ona psiik bireyliini kazandrr. Yani her eyden nce, mutlak ve para

ln olmayan bir tutarll vardr. Ayrca bilincin dnda kendine zg sresi varlir ve bir gemile bir gelecee sahiptir. Ama kkensel zamansallamanm yanstllmasmdan ibaret olan bu sre birbirine nfuz etme okluudur. Bu rahatszlk

"nfuz edicfdir, okaycdr, vb. Ve bu zellikler de rahatszla sre iindeki

! biimlenme tarzn kazandrmaktan bakaca bir eyi hedeflemez: bunlar melodik

niteliklerdir. Kendini kesintilerin izledii atomlarla hissettiren bir ac, dnm

tarafndan ac eken bilinlerle ac ekmeyen bijinlerin salt almakl olarak
kavranmaz: sessizlikler nasl ki bir ezginin paralarysa, dzenleyici bilin iin de
ksa sreli duraklamalar rahatszln p aralard r. Hepsi birden rahatszln rit
mini ve gidiatn oluturur. Ama rahatszlk edilgin nesne olmasnn yan sra,

bilin olan mutlak bir kendiliindenlik iinde grld lde bu kendiliindenliin kendindede yanstlmasdr. Edilgin kendiliindenlik olarak byldr:
kendiliinden devam ediyormuasma, zamansal formuna batan sona hakim
miesine verilir. Mekn-zamansal nesnelerden daha baka trl grnr ve kay
bolur: eer masay grmyorsam bunun nedeni bam evirmi olmamdr; ama
eer kendimi artk rahatsz hissetmiyorsam bunun nedeni rahatszln gemi
olmasdr. Aslnda burada form psikologlarnn stroboskopik yanlsama* adm
verdikleri eye benzeyen bir fenomen ortaya kar. Rahatszln kaybolmas, dnmsel kendi-iinin projelerini boa kartarak kendini gerileme hareketi gibi,
hemen hemen isten gibi sunar. Rahatszln bir animizmi vardr: kendine zg
formu, sresi, alkanlklar olan, yaayan bir varlk gibi sunar kendini. Hastalar
onunla bir tr mahremiyet ilikisi iindedirler: rahatszlk ortaya kt zaman
bu yeni bir fenomen gibi olmaz, hasta, le sonras krizim tuttu diyecektir.
Bylece dnm tek bir krizin uraklarm kendi aralarnda birletirmez, btn
bir gnn tesinde krizleri kendi aralannda birletirir. Bununla birlikte bu tan
ma sentezinin zel bir nitelii vardr: bilince verili olmadnda bile varolmaya
devam edecek (yatm olarak duran ya da bilinaltnda kalan bir nefrette ol
duu gibi) bir nesne oluturmay hedef almaz. Nitekim rahatszlk getiinde
gerek anlamda kaybolur, artk yoktur". Ama ardndan u tuhaf sonu kar ki,
yeniden grndnde, bizatihi edilginlii iinde bir tr kendiliinden tremey
* Stroboskopi, fizikte hzl devirde bir devinim gsteren nesneleri gzlemleme yntemidir.
rnein drtnala giden bir atn admlar gibi, - n

439

Jean-Paul Sartre

le belirir. rnein, yaklamakta olduu hafife hissedilir, ite yeniden do

maktadr: bu odur. Bylece tekiler gibi ilk aclar da zerine dnlm bi-'
linin sradan ve plak dokusu olarak kendiliklerinde yakalanm deildirler: ya-;

va yava yrmeye koyulan bir lokomotif gibi, ar ar doan rahatszl ha-i

ber veren eylerdir bunlar, ya da daha dorusu rahatszln kendisidirler. Ama'
te yandan unu da unutmamak gerekir: ben rahatszl ac ile olutururum. Bu
hibir biimde rahatszl acnn nedeni olarak kavradm anlamna gelmez, da
ha ok her somut acnm bir melodinin iindeki bir nota gibi olmasndandr: ac
ayn zamanda hem btn melodidir, hem de melodideki bir tempodur. Her bir
acnn iinde rahatszl btnyle kavrarm, ama yine de rahatszlk btn ac
lara akndr, nk btn aclarn sentetik btnldr, onlar araclyla ve
onlarn iinde gelien temadr. Ne var ki rahatszln yaps bir melodinin yap
sna benzemez: ncelikle salt yaanmlktr, zerine dnlm bilinten acya
da, dnmsel bilinten zerine dnlm bilince de hibir mesafe yoktur.
Buradan kan sonu rahatszln akn ama mesafesiz olduudur. Rahatszlk,
sentetik btnlk olarak bilincimin dnda ve esasen telerde olmaya tamamen
hazrdr, ama bir baka ynden de btn ilemeleriyle, benim bilincim olan btn
notalanyla bilincimdedir, bilincime nfuz eder.
Bu noktada beden ne hale geldi? Hemen iaret edelim ki, dnmsel yanst
ma srasnda bir tr kopu oldu: zerine dnlmemi bilin iin ac, beden idi,
dnmsel bilin iin rahatszlk bedenden ayrdr, kendine zg formu vardr,
gelir ve gider. Konumlandmz dnmsel dzeyde, yani bakas-iinin m
dahalesinden nce, beden belirtik ve tematik bir biimde bilince verili deildir.
Dnmsel bilin rahatszln bilincidir. Ancak, eer rahatszlk kendine zg
bir forma ve akn bir bireylik kazand melodik bir tartma sahipse, yapsyla
kendi-iine katlr, nk ac iinde ve ayn trden btn}aclarmn birlii olarak aa kar. Bu ac, ona yapsn kazandrmam bakmfdan benimkidir. Acy
belli bir edilgin ortam tarafndan desteklenen ve beslenen olarak kavrarm, bu
ortamn edilginlii de aclarn olumsal olgusallmn kendindedeki tastamam
yansmasdr ve benim edilginliimdir. Bu ortam kendi kendisi iin, ya da heyke
lin formunu algladm zaman maddesini de kavramamda olduu gibi kavran
maz, ama yine de oradadr: rahatszln kemirdii ve Antaiosa g veren top
rak gibi, byl bir ekilde ona yeni gler kazandran edilginliktir. Yeni bir va
rolu dzlemi zerindeki benim bedenimdir, yani dnmsel bir bilincin y
440

Varlk ve Hilik

neldii sak dnce nesnesinin balla olarak benim bedenim. Ona psiik be
den diyeceiz. O henz hibir ekilde bilinen deildir, nk ac eken bilinci
kavramaya alan dnm henz bilisel deildir. Bu dnm kkensel belirii iinde etkilenmedir, duygulanmdr [affectivite]. Rahatszl bir nesne olarak
gerekten de kavrar, ama bir etki nesnesi.olarak, bir duygulanm nesnesi olarak
kavrar. nsan nce ondan nefret etmek, onu sabrla sineye ekmek, hogrlemez olarak yakalamak, kimi zaman da onu sevmek, ondan honut olmak (eer
kurtuluu, saalmay haber veriyorsa), ofia u ya da bu biimde deer bimek
iin acsnn zerine eilir. Ve elbette deer biilen ey, daha dorusu deer bi
menin zorunlu balla olarak beliren ey rahatszlktr. Dolaysyla rahatszlk
bilinmez, ona katlan lr ve beden de ayn biimde rahatszlk araclyla aa
kar, bilin ayn biimde ona katlanr. Kendini dnme sunduu haliyle be
deni bilisel yaplarla zenginletirmek iin bakasna bavurmak gerekir; imdi
lik bundan sz edemeyiz, nk daha nce bakas-iin-bedenin yaplarnn ay
dnla kartlmas gerekir. Bununla birlikte imdiden unu belirtebiliriz: bu
psiik beden, bilincin ibalantlarmm [intracontexture] kendindenin dzlemin
deki yanstlmas olduundan, beden bilincin psiie zg btn fenomenlerinin
rtk maddesidir. Kkensel beden nasl ki her bilin tarafndan kendi kendisi
nin olumsall olarak varedildiyse, psiik bedene de nefretin ya da akn, edim
lerin ve niteliklerin olumsall olarak katlanlr, ama bu olumsallk yeni bir
zellie sahiptir: olumsallk bilin tarafndan varedildii lde bilincin kendin
de tarafndan yeniden kavranmasdr; katlanlan, ktnn ya da nefretin ya da
giriimin iinde, dnm araclyla kendindenin iine doru atlr. Bundan t
r her psiik nesnenin byl tutarllnn tesinde dsallk halinde paralan
ma eilimini temsil eder, psiik nesneleri kendi aralarnda birletiren byl
mnasebetlerin tesinde bunlarn her birinin bir farkszlk adackl iinde ya
ltlma eilimini temsil eder: dolaysyla psiiin melodik sresini tayan rtk
bir mekn gibidir. Tm psiik olaylarmzn olumsal ve farksz maddesi olarak
beden psiik bir mekn belirler. Bu meknn ne st ne alt, ne sa ne solu var
dr, psiiin byl tutarll onun farkszlk halinde paralanmasna ynelik
eilimiyle mcadele edegeldii lde henz paraszdr. Yine de bu mekn psi
iin gerek bir zelliidir: ama psiiin bir bedenle birlemi olmas yznden
deil de melodik dzenlenii altnda bu meknn tz ve imknnn srekli ko
ulu beden olduu iin. Psiii ad lan d rd m z andan itibaren grnen bu me441

Jean-Paul Sartre

kmdr; psiiin olaylann snflandrmak ve aklamak iin bavurduumuz e-|

retilemeci mekanikiliin ve kimyacln temelinde yatan odur; namevcut duy-|

gular, etkilenmeleri hedeflemek ve imdiletirmek iin rettiimiz imgelerde']

(imgeleyici bilinler) hedeflediimiz ve bilgilendirdiimiz odur; nihayet bilinal-l

t teorisi gibi psikolojik teorileri, anlarn korunmas gibi sorunlar motive eden
ve u ya da bu lde dorulayan da odur.

Sylemek bile gereksiz ki fizik acy rnek olarak setik ve olumsallmz va-;
retmenin, kendi kendilerinde olumsal olan daha bin trl yolu vardr. zellikle

de belirgin hibir ac, hibir holuk, hibir honutsuzluk bilin tarafndan vare- -

dilmi olmad zaman, kendi-iin salt ve sanki nitelenmemi gibisinden b ir ,

olumsalln tesine doru durmadan atlmda bulunmay srdrr. Bilin bir be- 5
dene sahip olmay hi brakmaz. Kinestezik duygulanm, etkilenme o zaman

renksiz bir olumsalln konumsal olmayan salt kavran, kendiliinden varolu;

olarak kendinin salt yakalandr. Benim tadm olan ve ondan kurtulmak iin gs
terdiim abalarda bile bana elik eden yavan [fade] ve mesafesiz bir tadn kendiiinim tarafndan bu srekli kavran, bir baka yerde Bulant [Nausee] adyla be
timlemi olduumuz eydir. Gizli ve stesinden gelinmez bir bulant bedenimi
durmadan bilincime gsterir: ondan kurtulmak iin bazen holuu ya da fizik ac
y bile arayabiliriz, ama ac ya da holuk bilin tarafndan varedildikleri andan iti
baren bilincin olgusalln ve olumsallm gstermeye koyulurlar ve kendilerini
bulant fonu zerinde aa karrlar. Bu bulant terimini, fizyolojik rmeleri
mizden devirilmi bir eretileme gibi anlamak zorunda olmamamz bir yana, ter
sine, bizi kusmaya gtren btn somut ve ampirik bulantlar (kokmu et, taze
kan, dklar, vb. karsndaki bulantlar) onun temeli zerinde ortaya karlar.
iI

II

BAKASI-N-BEDEN
Buraya kadar, benim-iin bedenimin varln betimledik. Bu ontolojik dz
lemde, bedenim betimlemi olduumuz gibidir ve yalnzca bundan ibarettir. On
da fizyolojik bir organn, anatomik ve meknsal bir oluumun izlerini aramak
beyhude olur. Bu beden, ya dnyann ara-eylerinin bolukta gsterilen atf
merkezidir, ya da kendi-iinin varettii olumsallktr; daha kesin bir ifadeyle bu iki
442

Varlk ve Hilik

Varlk kipi birbirinin tamamlaycsdr. Ama beden kendi-iininkiyle ayn biim

sel bakalamlar yaar: daha baka varolu dzlemlerine sahiptir. Beden ayn
inmanda da bakas iin varolur. Onu imdi de bu yeni ontolojik perspektif iin
de incelemek zorundayz. Benim bedenimin bakasna nasl grndn ya da
bakasnn bedeninin bana nasl grndn incelemek ayn eydir. Nitekim

benim bakas-iin-varlmm yaplarnn bakasnn benim iin varlnn yap

laryla zde olduunu da gstermitik. Dolaysyla kolaylk nedenleriyle bu
kincilerden yola karak bakas-iin-bedfenin (yani bakasnn bedeninin) yap
sn ortaya koyacaz.

Bir nceki blmde, bakasn bana ilk nce gsteren eyin beden olmad
n gstermitik. Gerekten de eer benim varlmn bakasnn varlyla temel
likisi benim bedenimin bakasnn bedeniyle mnasebetine indirgenseydi, bu
liki salt dsallk ilikisi olurdu. Ama bakasyla balantm isel bir olumsuzlama olmadka dnlemez. Bakasn ncelikle kendisi iin nesne olarak varol
duum ey gibi kavramak zorundaym; benim kendiliimin yeniden kavranma
s, nceki-tarihi tarihiletirmenin ikinci bir ura iinde bakasn nesne gibi
gsterir; u halde bakasnn bedeninin grnmesi ilk karlama deildir, tersi
ne, bakasyla olan ilikilerimin ve daha zellikle de bakasnn nesneletirilmesi diye adlandrm olduumuz eyin bir blmnden ibarettir; ya da dilerseniz
bakas nce benim iin varolur ve ben daha sonra onu kendi bedeni iinde kav
rarm; bakasnn bedeni benim iin ikincil bir yapdr.
Bakasnn nesneletirilmesinin temel fenomeni iinde, bakas bana alm
akmlk olarak grnr. Yani srf kendi imknlarma doru atlmda bulunmam
dan tr, bakasnn aknlm aar ve onun tesine geerim, bu akmlk
oyunddr; bir nesne-akmlktr. Ben bu aknl dnyann iinde ve kkensel
olarak, benim dnyamn ara-eylerinin belli bir dzenlenii olarak kavrarm ve
bu eyleri stelik dnyann ortasnda olan ve ben olmayan ikincil bir atf merke
zini iaret ettikleri lde kavrarm. Bu iaretler, beni iaret eden iaretlerden fark
l olarak hibir ekilde iaret eden eyin kurucular deildirler: bunlar nesnenin
yanal zellikleridir. Bakas, daha nce grdmz gibi dnyann kurucu bir
kavram olamaz. Dolaysyla bu iaretlerin hepsi de kkensel bir olumsalla ve
bir olay vasfna sahiptir. Ama iaret ettikleri atf merkezi sadece temaa edilmi
ya da alm akmlk olarak gerekten de bakasdr. Nesnelerin ikincil dzeni,
bu dzenin dzenleyicisine ya da yararlamcsna gnderirmi gibi, beni gerek
443

Jean-Paul Sartre

ten de bakasna, ksacas kendi kendisinin rettii bir ama dorultusunda aleti
'I

leri dzene sokan bir araca gnderir. Ama bu kez de ben bu amacn tesine g e J

er ve onu kullanrm, bu ama dnyann ortasmdadr ve kendi amalarm do-1

rultusunda ondan yararlanabilirim. Bylece bakas ilk nce eyler tarafndan biri
ara gibi gsterilir. eyler beni de ayn ekilde bir ara olarak gsterirler ve beril

aslnda kendimi eyler araclyla gsterdiim lde beden olurum. u halde|

eylerin yanal ve ikincil dzenlenileriyle iaret ettikleri, beden olarak bakas- \

dr. Hatt u da var ki ben bakasnn bedenine ikincil olarak atfta bulunmayanj
ara tanmyorum. Ancak biraz nce eyler tarafndan iaret edildii lde ken-1
di bedenim zerinde herhangi bir bak as edin,emiyordum. Gerekten de be-
denim, zerinde hibir bak as edinemediim bak as, hibir alet yard

myla kullanamadm alettir. Tmelletirici dnce araclyla onu dnyann ,

ortasndaki salt ama olarak bolukta dnmeye altmda, abam hemen *

annda dnyann bu haliyle kyle sonulanyordu. Bunun tersine, srf bakas olmamam olgusundan tr, onun bedeni bana kkensel olarak zerinde

bir bak as edinebileceim bir bak as, daha baka aletlerle birlikte kulla- '
nabileceim bir alet olarak grnr. Ara-eylerin dansyla ona iaret edilirken
bu kez de kendisi baka nesnelere iaret eder ve sonuta benim dnyamla btn
leir ve gsterdii ey de benim bedenimdir. Bylece bakasnn bedeni, benim benim-iin-bedenimden radikal bir biimde farkldr: benim olmadm ve kullan
dm (ya da bana direnen ki, bu da ayn kapya kar) aratr. Kkensel olarak
kendini bana belli bir nesnel yararllk ve ters dme katsaysyla birlikte sunar.
u halde bakasnn bedeni, alet-akmlk olarak bakasnn kendisidir. Ayn
aklamalar duyu organlarnn sentetik btnl olarak da bakasnn bedeni
iin geerlidir. Bakasnn bizi bilme imknm onun bedeni iinde ve bu beden
araclyla kefediyor deiliz. Bu imkn esas itibariyle benim bakas iin nesnev a rlm iinde ve bu varlk araclyla aa kar, yani bizim bakasyla olan

kkensel ilikimizin zsel yapsdr. Ve bu kkensel iliki iinde benim dnyamn

bakasna doru ka da ayn biimde verilidir. Kendiliimin yeniden kavran
masyla bakasnn akmlm aarm ve onun bu akmln kendimi nesne ola
rak kavramamn srekli imkn olarak aarm. Bundan tr bu akmlk, dpe
dz benim kendi hedeflerime doru verilmi ve alm olan akmlk sadece
orada-olan akmlk haline gelir ve bakasnn bana ve dnyaya ilikin bilgisi
nesne-bilgi halini alr. Yani bu akmlk bakasnn verili bir zellii, bu kez de
444

Varlk ve Hilik

| benim bilebileceim zelliidir. Aslna baklrsa onun hakknda edindiim bu bil-

gl bo kalr, u anlamda ki bilmek edimini ben asla bilemem: bu edim salt akm| lk olduundan, ancak konulandrc-olmayan bilin eklinde ya da ondan kay| naklanan dnm araclyla kendi-kendisi tarafndan kavranabilir. Benim bilf tliim ey, yalnzca orada-varlk olarak bilgidir, ya da dilerseniz bilginin ordakim

; Varldr. Bylece duyu organnn benim tmelletirici aklma alan, ama

1 -kendi duyum sz konusu olduunda- dnyann kn belirlemeksizin d
nlm olamayan bu greceliini, bn nce nesne-bakasm kavradmda
kavrarm ve onu tehlikesizce kavrarm, nk *bakas benim evrenimin paras
olduundan greceli oluu bu evrenin kn belirleyemez. Bu bakas duyu
su, bilen olarak bilinen duyudur. Bylece hem benim duyumu bakasnn duyusuy
la tanmlayarak benim iin olduu haliyle duyu organna, bu organn bakastin-varlma ait bir grecelik atfeden psikologlarn hatasnn nasl aklanabile
cei, hem de varln ve bilmenin gerek dzenini belirledikten sonra bu hatay
yeniden kendi varlk dzeyine yerletirdiimizde onun nasl gerek haline geldi
i grlyor. Nitekim benim dnyamn nesneleri, bakas olan bir nesne-atfmerkezini yanal olarak gsterirler. Ama bu kez de bu merkez bana benimki olan,
benim bedenim ya da benim olumsallm olan bak asz bir bak asndan
grnr. Ksacas uygun olmayan ama ska kullanlan bir deyimle sylersek,
bakasn duyular araclyla bilirim. Bakas, ben olan ve artk hibir aletin
kullanamayaca alet yardmyla kullandm alet olduu gibi, ayn zamanda be
nim duyulur bilgime ak edilen duyu organlarnn btndr, yani bir olgusalla grnen bir olgusallktr. Nitekim bilmenin ve varln dzeni iindeki gerek
yerinde, benim tarafmdan duyusal olarak bilindikleri halleriyle bakasnn du
yu organlarna ilikin bir inceleme yaplabilir. Ve bu inceleme en ok bu duyu
organlarnn bilmek olan ilevini dikkate alacaktr. Ama bu kez de bu bilgi benim
iin salt nesne olacaktr: ters grne ilikin yanl sorun rnein, buradan
kaynaklanr. Aslnda kkensel olarak bakasnn duyu organ hibir biimde ba
kas iin bir'bilgi arac deildir, sadece bakasnn bilgisidir, bu bilgi benim ev
renim iinde nesnenin kipinde varolduu lde, onun salt bilme edimidir.
Bununla birlikte, bakasnn bedenini henz sadece benim evrenimin kullanlabilir-nesneleri araclyla yanal olarak gsterildii lde tanmlam olduk. As
lna baklrsa bu tanm onun ete kemie brnm orada-varlgm hibir ekil
de vermez. Elbette, kullanlabilir-eyler bu beden tarafndan kullanlan ve bu be445

Jean-Paul Sartre

den tarafndan bilinen eyler olarak aa ktklarnda, bakasnn bedeni bu kull

lanlabilir-eylerin bu beden hakknda verdikleri iaretlerin iinde bile mevcuttur!
Ev sahibini beklemekte olduum bu salon, btnl iinde bana sahibinin b e l
denini anlar: bu koltuk onun-oturduu-koltuktur; bu yaz masas.onun-zeriril
de-yazd-yaz masasdr; bu pencere onun-grd-nesneleri-aydnlatan-rtl

ieri girdii penceredir. Bylece ev sahibi her ynden taslaklatrr ve bu taslak^

nesne-taslaktr; bir nesne her an gelip bu tasla kendi maddesiyle doldurabilir;!

Ama yine de ev sahibi orada deildir". Baka yerde dir, namevcuttur.

'

Ama biz aslnda namevcudiyetin oradaki-varln bir yaps olduunu gr

mtk. Namevcut olmak benim dnyamm-iinde-baka-yerde-olmaktr; be
nim iin esasen verili olmaktr. Afrikada bulunan yeenimden bir mektup ald

m anda, onun baka-yerdeki-varl bana bizatihi bu mektuptaki iaretler ara-?

clyla somut olarak verilmitir ve bu baka-yerdeki-varlk herhangi-bir-yerde-:
ki-varlktr: esasen onun bedenidir. Sevilen kadnn yazd bir mektubun bile;
n duygusal olarak heyecanlandrmas baka trl aklanamaz: sevilen ka
dnn tm bedeni namevcudiyet olarak bu satrlarda ve bu kdn zerinde
mevcuttur. Ama baka-yerdeki-varlk, bir somut durum iinde, somut bir araeyler btnlne kyasla bir oradaki-varlk olduundan, esasen olgusallk ve
olumsallktr. Pierrein ve benim olumsallm tanmlayan ey yalnzca bugn
onunla karlamam deildir, onun dnk namevcudiyeti de ayn biimde
olumsallklarmz ve olgusallklarmz tanmlyordu. Ve namevcut olann bu olgusall onu iaret eden ara-eylerin iinde rtk bir biimde verilidir; onun
aniden grnvermesi buna hibir ey eklemez. Bylece bakasnn bedeni alet
olarak ve duyu organlarnn sentezi olarak onun olgusalldr ve bu olgusallk
benim olgusallma ak edildii lde byledir. Bu olgusallk, bakas benim
iin dnyann zerinde, orada varolduu andan itibaren baia verilmitir, baka
snn mevcudiyeti ya da namevcudiyeti bunu hibir ekilde deitirmez.
Ama ite Pierre ortaya kyor, odama giriyor. Bu grnme, benim onunla m
nasebetimin temel yapsnda hibir eyi deitirmez: olumsallktr, ama namevcudiyetinin de olumsallk olmas gibi olumsallktr. Nesneler onu bana gsterir
ler: ittii kap, n sra ald zaman bir insann mevcudiyetini gsterir, keza
oturduu koltuk da, vb.; ama nesneler Pierre namevcutken de durmamacasma
onu gsteriyorlard. Ve elbette ben de Pierre iin varolmaktaym, benimle konu
uyor; ama ben, dn beni geliinden haberdar eden ve halihazrda masamn ze
446

Varlk ve Hilik

rinde duran u acele telgraf gnderdiinde de ayn ekilde varolmaktaydm. Bu

nunla birlikte yeni bir ey vardr: nk imdi Pierre, dnya fonu zerinde be-

nlm bakabildiim, kavrayabildiim, dorudan doruya kullanabildiim bir bura

d a k i olarak grnmektedir. Bu ne anlama gelir? Her eyden nce bakasnn olgusall, yani varlnn olumsall, kullamlabilir-eylerin yanal iaretleri iinde
rtk bir biimde ierilmi olacana, imd'belirtihtir. Bu olgusallk, tam da onun
kendi-iini tarafndan ve onun iinde varettii olgusallktr; onun kendisi olan bir
olumsalln konumsal olmayan kavran plarak, olgusal varolu olduu lde
kendinin salt yakalan olarak, bulant araclma durmadan yaad olgusallktr. Tek kelimeyle bu onun Sinestezisidir. Bakasnn grnmesi, dolaysz varolu
olarak varlnn tadnn aa kmasdr. Ne var ki ben bu tad bakasnn kav
rad gibi kavramam. Bulant, bakas asndan bilgi deildir, onun olduu
olumsalln konulandrc-olmayan yakalandr; kendi-iinin kendine ait im
knlarna doru bu olumsalln tesine gemesidir; varedilen olumsallktr, m
ruz kalman ve reddedilen olumsallktr. Benim imdi kavradm da bu ayn
olumsallktr baka bir ey deildir. Ne var ki ben bu olumsallk deilim. Ken
di imknlarma doru bu olumsalln tesine gemekteyim, ama bu teye ge
me edimi bir bakasna akmlamadr. Bu olumsallk bana btnyle ve bir s
nak olmakszn verilidir; onulmazdr. Bakasnn kendi-iini bu olumsallktan
kurtulur ve durmadan onun tesine geer. Ama bakasnn akmlm atm s
rece, bu akml dondururum; bu akmlk artk olgusalla kar bir smak de
ildir; tam tersine bu kez kendisi de olgusalla katlr; ondan beriye yaylr. By
lece bakasnn kendi iin tat olarak salt olumsall ile benim bilincim arasna hi
bir ey girmez. Benim kavradm, gerekten de varedildii'haliyle bu tattr. Ne
var ki, srf benim tekilik olgumdan tr bu tat dnyann ortasnda bilinen ve
verili bir buradaki olarak grnr. Bakasnn bedeni, varlnn salt kendindesi
-kendindeler arasndan ve de kendi imknlarma doru tesine getiim kendinde- olarak bana verilir. u halde bakasnn bedeni ayn biimde olumsal olan iki
zellik araclyla aa kar: buradadr ve baka yerde de olabilirdi, yani kullanlabilir-eyler ona nispeten baka trl de dzenlenebilir, onu baka trl de
gsterebilirlerdi, sandalyenin ona olan mesafeleri baka trl olabilirdi bura
daki olarak vardr ve baka trl de olabilirdi, yani ben onun kkensel olumsal
ln nesnel ve olumsal bir ekillendirme formu iinde kavrarm. Ama gerekte
bu iki zellik bir ve ayn eydir. kincisi, benim iin birincisini imdiletirmek447

Jean-Paul Sarte

ten, mevcutlatrmaktan, belirtikletirmekten baka bir ey yapmaz. Bakasnn

bedeni, bir buradaki-gibi-varlk araclyla kendini gsteren bir oradaki-varlk
olarak, benim dnyam iindeki mevcudiyetinin salt olgusudur. Bylece bakas
nn benim-iin-bakas olarak varoluu bile, bilme zelliine sahip olan alet gibi
kendisini aa karmasn ve bu bilme zelliinin herhangi bir nesnel varolua
bal olmasn gerektirir. Bu da bakasnn benim iin olumsal olma zorunluluu
diye adlandracamz eydir. u halde, orada bir bakas bulunduu andan itiba
ren, onun birtakm duyu organlaryla donatlm bir alet olduu sonucuna var
mak zorundayz. Ama bu dnceler yalnzca bakas asndan bir bedene sahip
olmann soyut zorunluluuna iaret eder. Bakasmm bu bedeni, karlatm
olarak, olumsalln zorunluluunun kazand olumsal formun benim-iin-nesne olarak aa kmasdr. Her bakas, duyu organlanna sahip olmak zorunda
dr, ama zorunlulukla bu duyu organlanna deil, bir yze deil ve nihayet bu y
ze de deil. Ama yz, duyu organlar, mevcudiyet; btn bunlar, bakas iin bir
rka, bir snfa, bir ortama, vb. ait olarak kendini varetme zorunluluunun olum
sal formundan baka bir ey deildir ve bu olumsal form, onu daha varedecek ol
mayan bir akmlk tarafndan tesine geilen olarak byledir. Bakas iin kendi
nin tad olan ey, benim iin bakasnn teni haline gelir. Ten, mevcudiyetin salt
olumsalldr. Genelde giysiyle, sslemeyle, sa ya da sakaln tra biimiyle, ifa
deyle, vb. maskelenir. Ama bir kiiyle srdrlen uzun bir iliki iinde bu mas
kelerin zldkleri ve kendimi onun mevcudiyetinin salt olumsall karsnda
bulduum bir an her zaman gelir; bu durumda, bir yzde ya da bir bedenin te
ki uzuvlar zerinde tenin salt grsne varrm. Bu gr yalnzca bilgi deildir;
mutlak bir olumsalln duygulanmlarla, etkilenmelerle yakalandr, ve bu ya
kalan zel bir bulant trdr.
u halde bakasmm bedeni, benim olgusallma atfta ^ulunan olarak alm aknlm olgusalldr. Kendi bedenimi de ayn anda ve belirtik olmayan
tarzda bakas tarafndan gsterilen atf merkezi olarak kavramakszm, bakasn
hibir zaman beden olarak kavrayamam. Ama ayn biimde bakasnn bedeni
de daha baka buradakilerle salt dsallk ilikileri iindeki yaltk nesne olma
vasfyla ten olarak alglanamaz. Byle bir ey ancak ceset iin geerlidir. Ten ola
rak bakasnn bedeni, onun evresinde sentetik ynden dzenlenen bir duru
mun atf merkezi olarak bana dolaysz bir ekilde verilir ve bu durumdan ayr
lamaz; dolaysyla bakasnn bedeninin benim iin nasl nce beden olabildigi448

Varlk ve Hilik

ni ve sonra bir durum haline getiini sormamak gerekir. Bakas, bana kken
sel olarak bir durumdaki beden olarak verilir. Dolaysyla, rnein nce beden,
sonra eylem yoktur. Beden, bakasnn eyleminin nesnel olumsalldr. Bylece
bedenimin benim iin varoluu vesilesiyle gstermi olduumuz ontolojik bir
zorunluluu bir baka dzlemde yeniden buluyoruz: diyorduk ki, kendi-iinin
olumsall ancak bir akmlk iinde ve bu'akmlk tarafndan varedilebilir, bu
olumsallk ilk hileme fonu zerinde kendi-iinin kendinde tarafndan durma
dan tesine geilmesi ve durmadan yeniden yakalanmasdr. Benzer biimde bu
rada da bakasna ait bir beden, ten olarak nceden tanmlanan bir durum iine
skam azd . Bu beden, tam da durumun kendisinden yola karak olduu ey
dir. Burada da yine ancak bir akmlm iinde ve bu akmlk araclyla varola
bilir. Ne var ki bu akmlk nce almtr; bu akmlm kendisi de nesnedir.
Bylece Pierrein bedeni nce bir el olup sonradan u barda tutamaz: bylesi
bir dnce, cesedi canl bedenin kkenine yerletirmek olur. Pierrein bedeni
el-bardak bileimidir ve elin teni bu bileimin kkensel olumsallna iaret eden
olarak byledir. Bedenin nesnelerle ilikisinin bir sorun olmas yle dursun, biz
bedeni hibir zaman bu iliki dnda kavramayz. Nitekim bakasnn bedeni
anlamlandrandr . Anlamllk donmu bir akmlk hareketinden baka bir ey
deildir. Bir beden, kendisi olduu bu tensel kitle olarak bakt masayla, tuttu
u iskemleyle, zerinde yrd kaldrmla, vb. tanmlanan bedendir. Ama da
ha ileriye giderek bedeni oluturan imlemleri dnlp kararlatrlm eylem
lere, ara-bileimlerinin aklc kullanmna atfla tketmek sz konusu olamaz.
Beden, dnya zerindeki imleyici ilikiler btndr: bu anlamda, soluduu ha
vaya, itii suya, yedii ete atfla da tanmlanr. Gerekten de beden, kendisi ol
duu btnlkle srdrd birtakm imleyici ilikiler olmakszn ortaya ka
maz. Eylem gibi, yaam da alm akmlk ve imlemdir. Btnlk olarak tasarla
nan yaam ile eylem arasnda yapsal farkllk yoktur. Yaam, dnya fonu zeri
ne buradakiler gibi yerletirilmi olmayan nesnelere doru aknlaan imlemler
btnn temsil eder. Yaam, form-bedenle kartlk halinde, bakasnn fon-bedenidir ve de bu fon-beden rtk ve konumsal olmayan bir vasfla bakasnn
kendi-iini tarafndan deil de, zellikle benim tarafmdan belirtik ve nesnel bir
ekilde kavranarak byledir: o zaman, evren fonu zerindeki imleyen form ola
rak, ama bakas iin fon olmay brakmakszn ve tam da fon olan olarak gr
nr. Ama burada nemli bir ayrm yapmak gerekir: bakasnn bedeni, gerek
449

Jean-Paul Sartre

ten de benim bedenime grnr. Bu da bakas zerindeki bak amn bir ol- i

gusall olduu anlamna gelir. Bu anlamda, bir uzvu (bir kol, bir el) bedensel :
btnlk fonu zerinde kavrama imknm ile bakasmm bedenini, ya da bu bedenin bakas tarafndan fon-beden olarak yaanm birtakm yaplanmalarm be-

lirtik bir biimde yakalaym asla birbirine kartrlmamaldr. Biz ancak ikinci I
durum iinde bakasn yaam olarak kavrarz. Nitekim birinci durumda, baka
s iin form olan eyi biz fon olarak kavram olabiliriz. Bakasnn eline bakt
mda, bedenin kalan ksm fon halinde birleir. Ama belki de kollarnn ve el-

lerinin eridii bir fon zerinde form olarak konulandnc-olmayan tarzda varo- i
lan ey, aslnda onun aln ya da boazdr.

Buradan kan sonu hi phesiz bakasnn bedeninin varlnn benim iin 'j

sentetik bir btnlk olmasdr. Bu u anlama gelir: 1) Bakasnn bedenini, bu i

bedeni iaret eden toplam bir durumdan yola kmadka asla kavrayamam; 2) !
Bakasmm bedeninin herhangi bir uzvunu yaltk olarak alglayamam ve her bir j

tekil uzvu kendim iin gsterirken her zaman tenin ya da yaamn btnln- i

den yola kanm. Nitekim bakasmm bedenine ilikin algm eylere ilikin al-
gmdan radikal bir ekilde farkldr.
1)

Bakas, hareketleriyle dolaysz balant halinde grnen ve bu hareketle

rin anlamn kendime gsterirken yola ktm terimler olan snrlar iinde ha- "i

reket eder. Bu snrlar hem meknsal hem de zamansaldr. Meknsal olarak Pi-
errein halihazrdaki davranmm imledii ey ondan uzakta duran bardaktr. Ni-

tekim ben bizatihi algmn iinde masa-bardak-ie, vb. btnlnden kal- ;

kp, ne olduunu kendime bildirmek zere kolun hareketine ynelirim. Eer kol j

grnyor ve bardak da gizlenmise, durumun salt fikrinden hareketle ve barda- ;

benden gizleyen nesnelerin tesinde, bolukta hedeflenmi terimlerden yola 5

karak Pierrein hareketini davrann anlam gibi alglarm] Zamansal olarak da <

yine Pienein davrann, kendilerine doru yneldii gefecekteki terimlerden '<

itibaren bana imdi grnen olarak kavranm. Nitekim bedenin imdiki halini ;
gelecek zamanyla ve daha genel olarak da dnyann gelecek zamanyla kendime
bildiririm. Bakasmm bedeninin daha baka bedenlerden tmyle baka trl
alglandna ilikin bu zsel gerek ncelikle kavranmazsa, bakasnn bedeni

nin alglanmasyla ilgili psikolojik sorunu anlamak da hibir ekilde mmkn .

olmaz: nk bakasnn bedenini alglamak iin her zaman onun dnda, me-
:
knn ve zamann iinde olan eye, yani onun kendisine gidilir; bu bedenin dav
450

Varlk ve Hilik

ran zamann ve meknn bir tr tersine evrilmesiyle ters ynde kavranr.

Bakasn alglamak, onun ne olduunu dnya araclyla kendine bildirmektir.
2)

Ben asla hareketsiz bir beden boyunca yukar kalkan bir kol alglamam

elini-kaldran-Pierrei alglarm. Ama bundan, elin hareketini, bu hareketi moti

ve edecek bir bilince yarg gcm vastasyla atfettiim sonucu kanlmamaldr; ben elin ya da kolun hareketini ancak btn bedeninin zamansal bir yaps
olarak kavrayabilirim. Burada paralarn dzenini ve hareketlerini belirleyen ey,
btndr. Burada gerekten de bakasmrubedenine ilikin kkensel bir algnn
sz konusu olduuna emin olmak iin, bedene aitmi gibi grnmeyen krk
bir kolun grnnn yol aabilecei deheti, ya da rnein, bir elin (kolunun
sakl tutulduu bir el) tpk bir rmcek gibi bir kap kanad boyunca trmand
n grdmz o hzl alglardan birini hatrlamak yeterlidir. Bu farkl durum
larda bedenin paralanmas vardr; ve bu paralanma olaanst bir ey gibi
kavranr. te yandan, Gestaltlann sklkla ne srdkleri olumlu kantlar bili
nir. Gerekten de Pierrein ellerini ileriye doru uzatrken ekilen bir fotorafn
da, ellerinin devasa bir ekilde byk kmas arpcdr (nk fotoraf, bu el
leri kendi boyutlarnda ve bedensel btnlkle sentetik balants olmakszn
kavrar), oysa ki ayn ellere plak gzle baktmzda onlar belirgin bir irileme
olmakszn alglarz. Bu anlamda beden, yaam ve eylemin sentetik btn ola
rak durumdan itibaren ortaya kar.
Bu birka aklamadan sonra Pierrein bedeninin benim-iin-Pierreden hibir
biimde ayrmad kendiliinden ortaya kyor. Benim iin varolan yalnzca
farkl nlemleriyle birlikte bakasnn bedenidir; bakas-iin-nesne olmak ya da
beden-olmak; bu iki ontolojik kiplik kendi-iinin bakas-iin-varlnm kesinlik
le edeer ifadeleridir. Nitekim imlemler gizemli bir psiik yapya gndermezler:
bunlar, alm-akmlk olarak psiiktirler. Hi phesiz psiik olann da bir ifre
zm vardr: baz fenomenler gizlenmitir. Ama bu, imlemlerin bedenin-tesindeye atfta bulunduklar anlamna hibir biimde gelmez. mlemler dnyaya
ve kendi-kendilerine atfta bulunurlar. zellikle de o heyecan gsterileri ya da da
ha genel olarak hatal bir biimde davurum fenomeni diye adlandmlan fenomen
ler, baz psiik yaplar tarafndan yaanan ve gizlenen ve psikologun aratrmala
rnn maddesiz nesnesi olacak bir duygulanma, etkilenmeye hibir biimde iaret
etmezler: hem sklgan hem de tehditkar gibi grnen o ka kaldrmalar, o yz k

zarmas, o kekeleme, ellerdeki o hafif titreme, o alttan doru bakmalar hiddeti ifa
451

Jean-Paul Sartre

de etmezler, onlar hiddettirler. Yalnz unu iyi anlamak gerekir: sklm bir yum

ruk kendi-kendisinde hibir eydir ve hibir anlama gelmez. Biz bu nedenle asla
sklm bir y u m ru k alglamayz: belli bir durumda, yumruklarn skan bir adam

alglarz. Gemile ve mmkn olanlarla balant halinde dnlen, durum ha

lindeki beden dediimiz sentetik btnden kalklarak anlalan bu imleyici edim,
hiddettir. Dnya iindeki eylemlerden (vurmak, svmek, vb.), yani bedenin imle
yici yeni tavrlarndan bakaca bir eye gndermez. Buradan kamayz: psiik
nesne tmyle algya terk edilmitir ve bedensel yaplarn dnda tasavvur edile
mez. imdiye kadar bedensel yaplarn farkna vanlmadysa, ya da davranlar
gibi bunu savunanlarn kendileri de bunlann ne anlama geldiklerini pek iyi anla
mam ve bunlar evresinde skandal yaratmlarsa, bunun nedeni btn alglarn
ayn trden olduuna inanlmasdr. Aslnda, alg meknsal-zamansal nesneyi bi
ze dolaysz bir biimde vermek zorundadr. Algnn temel yaps isel olumsuzlamadr; ve bu yap, nesneyi olduu haliyle bana verir; yoksa asla erimd birtakm
gerekliklerin beyhude bir imgesi olarak nesneyi vermez. Ama tam da bu neden
ledir ki her gereklik trne yeni bir alg yaps tekabl eder. Beden tam manasy
la psiik nesnedir; yegane psiik nesnedir. Ancak bedenin alm-akmlk olduu
dnlecek olursa, alglanmas da doas gerei cansz nesnelerinkiyle ayn tr
den olamaz. Ve bununla da algnn aama aama zenginletirilecei ama kkensel
olarak baka bir yapda olduu anlalmamaldr. Nitekim davurumcu davran
lar a n la d m z anlatmak iin alkanla ya da kyaslama yoluyla akl yrtme
ye bavurmak zorunda kalmyor muyuz: kkensel olarak bu davranlar kendile
rini anlalr biimde algya ifa ederler; anlamlar varlklannn parasdr, tpk k
dn renginin kdn varlnn paras olmas gibi. u halde nmde duran k
dn rengini alglamak iin masann, evredeki yeilliin ya da daha baka kt
larn rengine bavurmak ne kadar zorunlu deilse, davurufncu davranlar an
lamak iin daha baka davranlara bavurmak da o kadar zrunlu deildir.
Bununla birlikte bakasnn bedeni bize bakasnn olduu ey olarak dolaysz
bir ekilde verilir. Bu anlamda, onu her tikel imlemle bir hedefe doru durmadan
tesine geilen ey gibi kavranz. Yryen bir adam ele alalm. Daha en batan
onun yryn meknsal-zamansal bir btnlkten (sokak-ose-kaldrm-maazalar-otomobiller, vb.) itibaren anlarm ve bu btnln kimi yaplan da y
ryn gelecek-olan-anlamm temsil eder. Bu yry gelecek zamandan im
diki zamana doru giderek alglarm her ne kadar burada sz konusu olan ge
452

Varlk ve Hilik

lecek zaman tmel zamana ait ve henz orada olmayan salt bir imdi olsa da.
Yryn kendisi de, kavranamaz ve hileyici salt olu olarak imdiki zamandr.
Ama bu imdiki zaman, yrmekte olan bir eyin gelecek zamandaki sona eriine
doru teye geme edimidir: kolun hareketinin salt ve kavranamaz imdiki zama
nnn tesinde, hareketin dayanan kavramaya almz. Cesedin dnda asla ol
duu haliyle kavrayamadmz bu dayanak, yine de tesine geilmi olan olarak,
gemi olarak her zaman oradadr. Hareket-halindeki-bir-koldan sz ettiimde,
dingin idiykenki bu kolu hareketin tz olar&k dnrm. Kitabmzn kinci Ks-

mnda byle bir dncenin savunulamaz olduuna iaret etmitik: hareket eden
ey hareketsiz kol olamaz, hareket varln bir hastaldr. u da bir gerektir ki,
psiik hareket iki terime gnderme yapar: gelecekteki sonulanna ve gemiine
(yani bakalatrd hareketsiz ve tesine gelimi uzva). Ve ben kolun-hareketi
ni, tam da bir gemi-varla doru devaml ve kavranamaz bir gnderme olarak
alglarm. Bu gemi-varl (kol, bacak, dingin haldeki btn beden) grmem,
ancak onun tesine geen ve benim de kendisine mevcut olduum hareketin iin
de onu fark edebilirim, tpk sularn hareketi iinde rman dibindeki bir akl ta

nn fark edilmesi gibi. Bununla birlikte hareket halinde olan eyi adlandrmak
iin durmadan atfta bulunduum bu her zaman iin tesine geilen asla gerekle
meyen varlk hareketsizlii salt olgusallktr, salt tendir, alm-akmln durma

dan gemiletirilen gemii olarak salt kendinde dir.

Yalnzca tesine geilen olma vasfyla varolan bu salt kendinde, bu teye ge
me ediminde ve onun araclyla alm-akmlk tarafndan hem amlanm
hem de maskelenmi olmaktan kacak olursa ceset durumuna der. Ceset ola
rak, yani bir yaam n salt gemii, sradan kalnt olarak hl gerekten anlala
bilir olmas ancak artk onun tesine gemeyen bir teye geme ediminden iti
baren mmkndr: ceset, durmadan yenilenen durumlara doru tesine geilmi
oiandr. Ama te yandan, imdiki zamana salt kendinde olarak grnen, farksz
dsallm sradan ilikisi iinde daha baka buradakilere nispeten vardr: ceset,
durum halinde deildir. Ayn zamanda da her biri bakalaryla salt dsallk iliki

leri srdren bir varlklar okluu iinde kendi-kendisinde ker. Olgusall

her zaman tamakta olan dsallm incelenmesi, bu dsallk ancak ceset ze
rinde alglanabilir olduunda, anatomidir. Canlnn cesetlerden hareketle sente
tik ynden.yeniden oluturulmas, fizyolojidir. Fizyoloji, daha en batan kendini
yaama ilikin hibir eyi anlamamaya mahkum etmitir, nk yaam sadece
453

Jean-Paul Sartre

lmn zel bir kiplii gibi grr, nk birincil olann cesedin sonsuzcasma
blnebilirlii olduunu dnr ve sonsuzcasma blnebilirliin dpedz ge
mii olduu bir eye doru teye gemenin sentetik birliini bilmez. Canllar

daki yaamn incelenmesi bile, canl zerindeki terihler bile, protoplazmann

yaamnn incelenmesi bile, embriyoloji ya da yumurtann incelenmesi bile ya
am yeniden bulamaz: gzlemlenen uzuv canldr, ama bir yaamn sentetik bir
lii iinde erimi deildir, anatomiden itibaren, yani lmden itibaren kavran
maya allr. u halde bakasnn kendini bize kkensel olarak gsteren bede
ninin anatomi-fizyolojinin inceledii beden olduuna inanmak ok byk bir
hata olur. Bizim iin duyularmz bakas iin duyu organlarmzla kartrmak
da ayn lde ciddi bir hatadr. Bakasnn bedeni alm-aknlk olgusalldr ve bu olgusallk durmadan doum olduu lde, yani durmadan tesine ge
ilen bir kendindenin farkszlk dsallma atfta bulunarak byledir.
Bu gzlemler karakter diye adlandrdmz eyi aklamaya imkn veriyor. Ni
tekim karakterin ancak bakas iin bilgi nesnesi vasfyla farkl bir varolua sahip
olduuna iaret etmek gerekir. Bilin kendi karakterini bilmez -meer ki bakas
nn bak asndan hareketle kendini dnmsel olarak belirlemesin- onu, ken
di olumsallnn deneyimi iinde ve kendi olgusalln tanyp onun tesine ge
tii hileyi iinde, tematik de konulandrn da olmayan salt ayrmszlk halinde
vareder. Bu yzden salt iebak yntemiyle kendinin betimlenmesi hibir karak
teri ele vermez: Proustun kahramannn dorudan kavranabilir karakteri yok
tur; kendi-kendisinin bilincinde olduu lde, kendini ncelikle btn insan
lara ortak ve genel tepkiler btnl olarak ifa eder (tutkunun, heyecanlann
mekanizmalar, anlarn ortaya kma dzeni, vb.), bu btnlk iinde herkes
kendini tanyabilir: nk bu tepkiler psiik olann genel yapsna aittirler. Proust kahramannn karakterini belirlemeyi (Abrahamm Proustj zerine yazd ki
tapta denedii gibi) baaryorsak (rnein zaafiyeti, edilginlii, akn ve parann
onda tuhaf bir iliki iinde olmas konusunda), bunun nedeni ham verileri yorumlamamzdr: bu veriler zerinde bir d bak as ediniriz, onlan kyaslanz ve
bundan devaml ve nesnel ilikiler karmaya giriiriz. Ama bu bir geriye ekilme
tavrn zorunlu klar: okur, okumann genel optii uyarnca roman kahramanyla
zdeletii lde MarcePin karakterinden uzaklar; dahas, bu karakter o d
zeyde mevcut deildir. Bu karakter ancak beni yazarla btnletiren suortakln krarsam, kitab bir sr veren olarak deil de bir sr verme olarak, daha da iyisi
454

Varlk ve Hilik

bir belge olarak dnrsem ortaya kar. u halde bu karakter yalnzca bakasiinin dzleminde vardr ve ahlaklarm, yani nesnel ve toplumsal bir psikoloji
ye girimi olan Fransz yazarlann zdeyi ve betimlemelerinin hibir zaman z
nenin yaantsyla rtememesinin nedeni de budur. Ne var ki karakter esas iti
baryla bakas iin olsa da, betimlemi olduumuz haliyle bedenden aynlmaz.
rnein, mizacn karakterin nedeni olduunu, hareketli mizacn asabiyetin ne
deni olduunu varsaymak, karakteri nesneliin btn vehelerini sunan ama yine

de znel ve zne tarafndan maruz kalnan psiik bir kendilik gibi ortaya koymak
tr. Aslnda bakasnn asabiyeti dandan anlal ve kkenden itibaren benim akmlm tarafndan alr. Bu anlamda, rnein hareketli mizatan ayr deildir.
Her iki durumda da kann baa kmas dediimiz ayn kzarmay, ayn bedensel
veheleri kavrarz ama kendi projelerimiz dorultusunda bu verileri baka trl
aarz: bu kzarmay fon-bedenih tezahr olarak, yani onu durumla olan balanndan kopartarak dnrsek mizala kar karya kalacaz; hatt bu kzarmay ka
davradan yola karak anlamaya alrsak onun fizyolojik ve tbbi incelemesine
giriebiliriz; bunun tersine, topyekn durumdan kalkarak ona gelmek suretiyle
ele alacak olursak, bu kzarma hiddetin kendisi olacaktr, ya da yine bir hiddet
vaadi ya da daha iyisi vaat halindeki bir hiddet olacaktr, yani kullamlabilir-eylerle devaml bir mnasebet, bir gizilgllk olacaktr. Demek oluyor ki miza
ile karakter arasnda yalnzca bir neden farkll vardr ve karakter bedenle zde
leir. Pek ok yazarn, karakteroloji almalanmn temeli olarak bir fizyognomoniyi kurumlatrmak zere yaptklar giriimleri ve zellikle de Kretschmerin ka
rakter ile bedenin yapsna ilikin gzel aratrmalarn dorulayan ey de budur.
Nitekim bakasnn karakteri sentetik btnlk olarak dolaysz bir biimde gr
ye verilir. Bu, bizim onu hemen annda betimleyebileceimiz anlamna gelmez.
Farkllam yaplar ortaya karmak, duygusal ynden hemen yakalam olduu
muz baz verileri belirtikletirmek, bakasnn bedeni olan o topyekn ayrmszl
dzenli forma dntrmek iin zaman gerekecektir. Yanlgya debiliriz, gr
dmz eyi yorumlamak iin genel ve sylemsel bilgilere [connaissances gdnerales et discursives] (baka zneler konusunda ampirik ya da istatistik olarak ka
ntlanm yasalar) bavurmak da mmkndr. Ama her trl kta sz konusu
olan ilk grmzn ieriini belirtikletirmekten, tahmin ve eylem asndan d
zenlemekten bakaca bir ey deildir. Hi phesiz ilk izlenimin yanlmadm
yineleyip duran insanlann sylemek istedikleri de budur. Gerekten de, ilk kar
455

Jean-Paul Sartre

lamadan itibaren, bakas btnyle ve dolaysz olarak, rts de gizi de olmak

szn verilir. renmek, burada, anlamaktr, gelitirmek ve deerlendirmektir.
Bununla birlikte bakas, olduu eyin iinde bu biimde verilir. Karakter, olgusallktan, yani kkensel olumsallktan farkl deildir. imdi, bakasn zgr
olarak kavrarz; yukarda zgrl, bakasnn nesnel bir nitelii olarak, durum
lar koulsuzca deitirmeye muktedir olmak eklinde gstermitik. Bu kudret
kkensel olarak bakasn oluturan ve bir durumun genel olarak varolmasn
mmkn klma kudreti olan kudretten ayrlmaz: gerekten de bir durumu dei
ime uratabilmek, aslnda bir durumun varolmasn mmkn klmaktr. Baka
snn nesnel zgrl alm-akmlktan ibarettir; nesne-zgrlktr, bunu
daha nce gstermitik. Bu anlamda bakas, kendini srekli bir biimde deii
me uratlan bir durumdan itibaren anlamak zorunda olan olarak belirir. Bede
nin her zaman gemi [passe] olmas bu yzdendir. Bu anlamda, bakasnn ka
rakteri bize tesine geilen [depasse] gibi ifa edilir. Hiddet vaadi olarak asabiyet
bile her zaman tesine geilen vaattir. Bylece karakter kendini bakasnn olgusall olarak ve bu olgusallk grme eriilebilir olduu lde verir, ama ayn
zamanda da yalnzca tesine geilmi olmak iin olan olarak verir. Bu anlamda
hiddete kaplmak, bizatihi asabiyete rza gsterildiinden tr esasen asabi
yetin tesine gemektir, ona bir anlam vermektir; u halde hiddet, asabiyetin
nesne-zgrlk tarafndan yeniden ele geirilmesi olarak belirecektir. Bu, byle
ce yeniden bir znellie gnderilmi olmamz demek deildir, sadece u demek
tir ki burada atmz ey yalnzca bakasnn olgusall olmayp onun akmldr, yalnzca varl yani gemii olmayp imdiki zaman ve geleceidir. Ba
kasnn hiddeti bana her zaman zgr-hiddet olarak grnmekle birlikte (bu da
bizatihi onu y a rgly o r olmamdan tr besbelli bir eydir) ben her zaman bu
hiddeti aabilirim, yani onu krkleyebilir ya da yaturabiljrim, dahas bu hid
deti ancak onu aarak ve yalnzca byle kavrarm. Bylece 6eden alm-akmln olgusall olduundan her zaman kendi-kendisinin-tesini-iaret-eden-bedendir: hem meknn iinde -b u durumdur- hem de zamann iinde bu da
nesne-zgrlktr. Bakas iin beden tam manasyla byl nesnedir. Nitekim
bakasnn bedeni her zaman bedenden-de-fazla-bedendir, nk bakas ba
na aracsz olarak ve tmyle kendi olgusallmm srekli tesine geilmesi iin
de verilir. Ama bu teye geme edimi beni bir znellie yollamaz: bu edim be
denin -ister organizma olarak, ister karakter ya da ara olarak- bana hibir za
456

Varlk ve Hilik

man etraf sz [sans akntours] grnmemesinin ve bu etraftan itibaren belirlenmek

zorunda olmasnn nesnel olgusudur. Bakasnn bedenini onun nesneliiyle ka
rtrmamak gerekir. Bakasnn nesnelii onun alm olarak aknldr. Beden
bu akmlm olgusallidr. Ama bakasnn bedenlilii ve nesnelii kesin bir bi
imde birbirinden ayrlamazdr.
w

m*
BEDENN NC ONTOtOJK BOYUTU
Bedenimi varederim: onun varlk boyutlarndan ilki byledir. Bedenim ba
kas tarafndan kullanlr ve bilinir: onun ikinci boyutu da byledir. Ama benim
bakas iin olan olmam gibi bakas da bana kendisi iin nesne olduum zne

olarak alr. Hatt burada, daha nce grdmz gibi bakasyla olan temel
ilikim sz konusudur. u halde bakas tarafndan bilinen olarak kendim iin
varolmaktaym zellikle de bizatihi olgusalln iinde. Bakas tarafndan
beden olma vasfyla bilinen olarak kendim iin varolurum. Bedenimin nc
ontolojik boyutu da byledir. imdi bu boyutu inceleyeceiz; onunla birlikte be
denin varlk kipleri sorununu da tketmi olacaz.
Bakasnn baknn belirmesiyle birlikte kendi nesne-varlm, yani alm
olarak akmlm da bana amlanm olur. Bilinemez varlk olarak, bakasna
doru tm sorumluluumla ben olan ka, bir nesne-ben olarak bende aa
kar. Ama bu beni gereklii iinde bilemesem, hatt tasavvur edemesem bile, en
azndan onun formel yaplarndan bazlarn kavrayabilecek dururrldaym. zel
likle de kendimi bakas tarafndan olgusal varoluum iinde yakalanm hisse
derim; bakas-iin-oradaki-varlmdan sorumluyum. Bu oradaki-varlk aslnda
bedendir. Bylece bakasyla karlama beni yalnzca akmlm iinde yakala
maz: bakasnn at akmlm iinde ve bu akmlk araclyla, benim akmlgmn hiledii ve at olgusallk bakas iin vardr ve bakas iin varolduu
mun bilincinde olmam lsnde, benim kendi olgusallm artk yalnzca konulandnc-olmayan hileyi iinde deil, yalnzca onu varederek deil, ama bir
dnya-ortsmdaki-varla doru ka iinde kavrarm. Bakas ile karlama
nn oku, benim amdan, bedenimin darda, bakas iin bir kendinde olarak
varoluunun bo yere aa kmasdr. Bylece bedenim sadece salt ve sradan
457

Jean-Paul Sartre

yaanmlk olarak verilmez: bu yaanmlk bile, bakasnn varoluunun olum

sal ve mutlak olgusu iinde ve bu olgu araclyla benden kurtulan bir ka bo
yutu iinde, darda devam eder. Benim iin bedenimin varlk derinlii, en mah
rem ieridemin bu devaml dardasdr . Bakasnn her yerde mevcut oluu
nun [omnipresence] temel olgu olmas lsnde, oradaki-varlmm nesnelii
de olgusallmm deimez bir boyutudur; kendim iin mmkn olanlara doru
olumsallmn tesine geerek ve bu olgusallk bir onulmaza doru sinsice ben
den kat srece olumsallm varederim. Bedenim yalnzca kendisi olduum
bak as olarak orada deildir, bunun yan sra asla edinemeyeceim bak a
larnn halihazrda bu bak as zerinden edinildii bir bak as olarak da
oradadr; drt bir ynden benden kurtulur. Bu ncelikle, kendi kendilerini kav
rayamayan bu duyular btnnn baka yerde ve bakalan tarafndan kavranm
gibi verildikleri anlamna gelir. Bylece bo yere ortaya kan bu kavray bir on
tolojik zorunluluk vasf tamaz, bu kavray benim olgusallmm bizatihi varo
luundan tretmek mmkn deildir, b kavray besbelli ve mutlak bir olgu
dur; fiili bir zorunluluk vasfna sahiptir. Olgusalln salt olumsallk olduundan
ve bana konulandrc-olmayan ynden olgusal zorunluluk gibi anlandmdan, bu olgusallm bakas-iin-varl da bu olgusallm olumsallm oaltagelir: olgusallk benden kurtulan bir olumsallk sonsuzu iinde benden kaar ve
kaybolur. Bylece duyularm zerinde hibir bak as edinemediim bu mah
rem bak as olarak grdm ann iinde bile, onlarn bakas-iin-varl ba
na musallattr: onlar vardr. Bu masa ya da bu aa benim iin naslsa duyula
rm da bakas iin yledir, herhangi bir dnyann ortasmdadr; benim dnyamn
bakasna doru mutlak ak iinde ve bu ak araclyla vardr. Bylece duyu
larmn kendi dnyam yok etmeksizin soyut olarak dnemeyeceim greceli
i ayn zamanda da bakasnn varoluu araclyla hi durrrjadan bende imdi$

leir / mevcutlar [presentifier]; ama bu salt ve kavranamaz bir imdilemedir /

mevcutlamadr. Bunun gibi, bedenim de benim iin kendisi olduum alettir ve
bakaca hibir alet tarafndan kullanlmas mmkn deildir; ama kkensel kar
lamamz iinde bakasnn kendi iin mmkn olanlara doru benim oradaki-varlm amas lsnde, ben olan bu alet sonsuz bir aletsel dizi iine g
ml alet olarak bende mevcutlar, yine de ben hibir biimde bu dizi zerin
de kubak bir bak as edinemem. Bedenim yabanclam olarak aletler-arasndan-bir-alet-varla, duyu organlar-tarafmdan-kavranan-duyu-organ-varla
458

Varlk ve Hilik

doru benden kurtulur ve bu da benim dnyamn bakasna doru akan ve ba

kasnn kendi dnyas iinde yeniden kavrayaca somut kyle, yabanclat
ran tahribatyla olur. rnein, bir hekim cierlerimi dinlediinde, onun kulan
alglarm ve, dnyann nesneleri beni mutlak atf merkezi olarak iaret ettikleri

lde, alglanan bu kulak baz yaplan benim fon-bedenim zerinde varettiim

w

formlar olarak gsterir. Bu yaplar tam da -ve benim varlmla ayn beliri iin
de- salt yaanmlktr, varettiim ve hilediim eydir. Nitekim burada, en ba
ta, gsterme ve yaanmlk arasndaki kkensel balantyla karlarz: alglanan
eyler znel olarak varettiim eyi gsterirle Ama kulak olan duyu nesnesi
kt anda bedenimden gelen sesleri dinleyen, kendi bedeniyle benim bede
nimi hisseden kii olarak hekimi kavradm anda, gsterilen yaanm benimki
olmayan bir dnyann ortasnda zneliimin dndaki ey olarak gsterilmi ha
le gelir. Bedenim yabanclam olarak gsterilir. Yabanclamamn deneyimi s klganlk gibi duygusal yaplar iinde ve onlar araclyla edinilir. Kzardn

hissetmek, terlediini hissetmek, vb. uygun olmamakla beraber sklgann du

rumunu aklamak zere kulland deyimlerdir: bununla anlatmak istedii, be
deni hakknda bu bedenin onun iin deil de bakas iin olduu yolunda canl
ve deimez bir bilince sahip olmasdr. Bedenimin yabanclamasyla birlikte
onulmaz gibi kavranan bu deimez huzursuzluk, kzarma korkusu gibi psiko
lojik rahatszlklara yol aabilir; bunlar bedenimin bakas iin varoluunun deh
et verici ve metafizik kavranndan bakaca bir ey deildir. Nitekim sklgan
kiinin kendi bedeninden rahatsz olduu sylenir. Aslnda bu deyim duruma
uygun dmemektedir: varettiim biimiyle bedenimden rahatsz olamam. Beni
rahatsz etmesi gereken, bakas iin olduu haliyle bedenimdir. Ve burada da yi
ne deyim yerine oturmamtr, nk ben ancak kendi evrenimin iinde mevcut
olan ve beni daha baka aletleri kullanma konusunda rahatsz eden somut bir ey
tarafndan rahatsz edilebilirim. Karklk burada daha bir nceliklidir, nk
beni rahatsz eden ey namevcuttur; bakas iin bedenimle asla bir engelmi gi
bi karlamam, tam tersine, bedenim asla orada olmad iin, kavranamaz ola
rak kald iin rahatsz edici olabilmektedir. Uygun olan biimlenii ve tavn be
denime kazandrmak iin ona ulamaya, onu gemlemeye, ondan bir arama
sna -nk o kendini bir dnyann iindeki ara olarak da pekl verir- yarar
lanmaya alrm: ne var ki o tam da ilke olarak erimddr ve bu kez de onu sa
hiplenmek iin giritiim btn edimler benden kurtulur, bu edimler bana bel
459

jean-Paul Sartre

li bir mesafede bakas-iin-beden olarak sabitlenirler. Bylece durmadan krlemesine eylemek, sonularn asla bilmeksizin rastgele at yapmak zorunda
ym. Bu yzden, giriimlerinin beyhudeliini kabullendikten sonra sklgan kii
nin abalar bakas-iin-bedenini ortadan kaldrmaya ynelecektir. Ortadan
kaybolmay, grnmez olmay, vb. temenni ederken yok etmek istedii, kendi-iin-bedeni deil yabanclaan-bedenin bu kavranamaz boyutudur.
nk gerekten de bakas-im-bedene de kendimiz-iin-bedene atfettii
miz kadar gereklik atfederiz. Dahas, bakas-iin-beden, bizim-iin-beden dir,
ama kavranamaz ve yabanclamtr. O zaman bize yle gelir ki bakas, bizim
yapmaya muktedir olmadmz ama yine de bize den bir ilevi bizim iin ye
rine getirmektedir: bizi olduumuz gibi grmek ilevini. Dil, bakas-iin-bedenimizin belli bal yaplarn bize -bo yere- amlamak suretiyle (oysa ki varedilen
beden anlatlamazdr) bizi bakas zerindeki szmona misyonumuzdan bt
nyle kurtulmaya ynlendirir. Kendimizi bakasnn gzleriyle grmeye raz olu
ruz; bunun anlam, varlmz dilin amlamalaryla renmeye kalkmamzdr.
Bylece btn bir szel rabtalar sistemi ortaya kar ve biz bu sistem aracly
la bedenimizi bakas iin olduu haliyle kendi kendimize gsterirken, bu gs
tergeleri bedenimizi bizim iin olduu haliyle adlandrmak iin kullaninz. Ba
kasnn bedeni ile benim bedenimin analojik tabi oluu ite bu dzeyde gerek
leir. Gerekten de - bakasnn bedeninin benim iin olmas gibi benim bede
nimin de bakas iin olduunu dnebilmem iin - bakasyla nesneletirici
znelii iinde, sonra da nesne olarak karlam olmam zorunludur; bakas
nn bedenini kendi bedenimin benzeri olan nesne gibi yarglamam iin bu bede
nin bana nesne olarak verilmi olmas ve benim bedenimin de kendi ynnden
bana bir nesne-boyutu gstermi olmas gerekir. Analoji ya da benzerliin ba
kasnn beden-nesnesi ile benim bedenimin nesneliini nceden oluturmas sla
$

mmkn deildir; tersine, bu iki nesnelik, bir analojik ilkenin devreye girebil
mesi iin nceden varolmak zorundadrlar. Dolaysyla burada bedenimin ba
kas iin olan yaplarn bana dil retir. Bununla birlikte dilin, anlamllklaryla
beraber bedenim ile on vareden bilincimin arasna zerine dnlmemi dz
lemde szamayacan da kavramak gerekir. Bu dzlemde bedenin bakasna
doru yabanclamas ve nc varlk boyutu ancak bolukta duyumsanabilir,
yaanm olgusallm bir uzantsndan ibarettir. Hibir kavram, hibir bilisel
gry [intuition congnitive] buna balayamayz. Bedenimin bakas iin nesne460

Varlk ve Hilik

ligi benim iin nesne deildir ve benim bedenimi de nesne olarak oluturamaz:
bu nesnelik varettiim bedenin ka gibi duyumsanr. Bakasnn benim bede
nim hakknda sahip olduu ve bana dil araclyla ilettii bilgilerin benim-iinbedenime zel trde bir yap kazandrabilmesi iin bu bilgilerin bir nesneye uy
malar ve bedenimin benim iin esasen bir nesne olmas gerekir. u halde bu bil
giler ancak dnmsel bilin dzeyinde devreye girebilirler: oigusall, konulandmc-olmayan bilin tarafndan dpedz varedien olarak deil, dnm
araclyla yakalanm hemen-hemen-negne olarak nitelendireceklerdir. Hemen-hemen-nesne ile dnmsel bilin arasuja yerlemek suretiyle psiik hemen-hemen-bedenin nesneletirilmesini tamamlayacak olan ey ite bu kavram
sal katman olacaktr. Dnm, daha nce grdmz gibi oigusall yakalar
ve bir gerek-olmayana doru onun tesine geer; bu gerek-olmayann essesi
salt bir percipidir ve biz onu psiik diye adlandrdk. Bu psiik olan oluturulur.
Kendi tarihimiz iinde edindiimiz ve hepsi de bize bakas ile kurduumuz her
trden iliki iinde ulaan kavramsal bilgiler, psiik bedenin kurucu bir katma
nn reteceklerdir. Ksacas dnmsel ynden bedenimize katlandmz l
de, bu bedeni ibirliki dnm araclyla hemen-hemen-nesne halinde
olutururuz bylece gzlem bizim kendimizden gelir. Ama bu bedeni bildii
miz andan itibaren, yani tmyle bilisel bir gr iinde kavradmz andan iti

baren, onu bizatihi bu gr araclyla bakasnn bilgileriyle olutururuz, yani

asla kendiliinden bizim iin olamayacak biimde olutururuz. u halde psiik
bedenimizin bilinebilir yaplar sadece ve bo yere bu bedenin devaml yabanc
lamasn gsterirler. Biz bu yabanclamay yaayacak yerde, psiik-beden olan
hemen-hemen-nesneye doru yaanm olgusallm tesine gemek ve bu katla
nlan hemen-hemen-nesneyi ilke olarak bana verili olmayan ve sadece imlenen

varlk vasflarna doru yeniden amak suretiyle bo yere olutururuz.

rnein, psiik ac konusundaki betimlememize geri dnelim. Dnmn,
katlanmak suretiyle, onu nasl rahatszlk halinde oluturduunu grdk. Ama
betimlememizi orada kesmek zorunda kaldk, nk daha ileriye gidebilecek im
knlardan yoksunduk. imdi betimlememizi srdrebiliriz: katlandm rahatsz
l kendindeliinde, yani tam da bakas-iin-varl iinde hedefleyebilirim. Bu
anda onu bilirim, yani rahatszl benden kurtulan varlk boyutu iinde bakala
rna evirdii yzyle hedeflerim ve hedefleyiim dilin bana tad bilmeyle do
ludur, yani bana bakasndan gelen, hibir kta tek bama oluturamayacam,
461

Jean-Paul Sartre

ya da kendi bedenime yneltmek zere kendiliimden dnemeyeceim aletsel

kavramlar kullanrm. Bedenimi bakasnn kavramlar araclyla bilirim. Ama
buradan kan sonu, bizatihi dnm iinde, bedenim hakknda bakasnn
bak asn benimsememdir; bedenimi sanki ona nispeten bakasymm gibi
kavramaya alrm. Bu durumda aktr ki rahatszla uyguladm kategoriler
de onu bo y ere olutururlar, yani benden kurtulan bir boyut iinde olutururlar.
O halde neden grden [intuition] sz ediyoruz? nk her eye ramen katla
nlan beden, kendisinin tesine geen yabanclatrc anlamllklar iin bir ekir

dek, bir madde grevi yapar: birtakm snrlar ve ii bo dzenleme emalar ola
rak getirdiim yeni zelliklere doru benden kurtulan rahatszlktr. Bylece, r
nein, psiik olarak zdrabm ektiim rahatszlm dnmsel olarak bana mi
de rahatszl gibi grnr. Mide arsnn, arsyla yaanan olarak midenin

kendisi olduunu iyi anlayalm. Ar bu haliyle, bilisel yabanclama katmannn

[couche alienante cognitive] mdahalesinden nce ne yerel imdir, ne de zde
lemedir. Mide ars, salt ac nitelii olarak bilincin kendisine mevcut olduu mi
dedir. Bu haliyle, daha nce de grdmz gibi rahatszlk kendiliinden fark
llar -v e zihinsel zdeletirme ya da ayrmclk ilemi olmakszn- her trl
baka acdan, her trl baka rahatszlktan ayrlr. Ne var ki bu dzeyde mide
bir anlatlmazdr, ne adlandrlabilir ne de dnlebilir: yalnzca, varolmu-beden fonundan ykselen bu katlanlan formdur. Katlanlan rahatszln imdi de
adlandrlan mideye doru tesine geen nesneletirici bilme, midenin belli bir
nesnel yapsnn bilgisidir: midenin bir tulumu andrdn, bir tr cep olduunu,
salglar, diyastazlar rettiini, yumuak dokulu gmleksi bir kasla kuatldn,
vb. bilirim. Ayn zamanda bir lsere yakalanm olduunu da bilebilirim n
k bir hekim bunu bana bildirmitir. Ve bu kez bu lseri az ok net bir biimde
gzmde canlandrabilirim. Gnu bir kemirgen gibi, hafif bir ijsel pislik gibi d
nebilirim; onu apselerle, sivilcelerle, banlarla, irinle, vb. analoji iinde tasav
vur edebilirim. Btn bunlar ilke olarak ya bakalarndan edindiim bilgilerden
ya da bakalarnn benim hakkmda sahip olduklar bilgilerden kaynaklanr. Ama
her trl kta bunlar, maruz kaldm rahatszl bana ait olduu lde deil
de benden kurtulduu lde oluturabilir. Mide ve lser, bana ait olan nesne
nin ka yollar, yabanclama almlar haline gelir, ite o zaman yeni bir varol katman ortaya kar: katlanlan rahatszla doru yaanan acnn tesine ge
mitik; hastala doru rahatszln tesine geeriz. Hastalk, psiik olarak elbet
462

Varlk ve Hilik

te hekim tarafndan bilinen ve betimlenen hastalktan ok farkldr: bir haldir. Bu

rada mikroplar ya da doku bozulmas deil, sentetik bir tahribat formu sz ko
nusudur. Bu form ilke olarak benden kurtulur, ara sra ac dsallamalan, rahat
szlm davuran krizler araclyla aa kar, ama bunun dnda kaybolmakszm erimd kalr. O zaman nesnel ynden bakalar iin saptanabilir: onu
bana bakalan retir, bakalar onu tanlayabilir; ben hibir ekilde bu formun
bilincinde olmazken, o bakalar iin mevcuttur. u halde bu form derinlerdeki
yaps iinde dpedz bir bakas iin varlktr. Ve ac ekmediim zaman bu
formdan sz ettiimde, onun karsnda sanki itke olarak erimd ve mutemetle
ri bakalar olan bir nesne karsndaymm gibi davranrm. Karacier ikayetle
rim varsa aclarm uyandrmamak iin arap imem. Ama kesin hedefim, yani
karacierimdeki aclar uyandrmama hedefi hibir biimde u teki hedeften ay
rlmaz: bana bu aclarn nedenini aklayan hekimin yasaklarna uymak. Bylece
bir bakas benim hastalmdan sorumludur. Ama yine de bakalar araclyla
bana gelen bu nesne, dalm kendiliindenlie ilikin birtakm zelliklerini mu
hafaza eder ve bunlar da benim bu nesneyi rahatszlm iinde kavramamdan
kaynaklanr. Amacmz bu yeni nesneyi betimlemek, ya da onun byl kendili
indenlik, tahripkar ereklilik, kt g olma gibi zellikleri, ben ile ainal ve
varlmla olan mnasebetleri (nk bu her eyden nce benim hastalmdr)
zerinde durmak deil. Yalnzca, hastalkta bile bedenin verili olduuna iaret et
mek istiyoruz; beden, rahatszln taycs olduu gibi, imdi de hastaln t
z, hastalk tarafndan tahrip edilen ey, o tahripkar formun kendisi boyunca ya
yld eydir. Bylece yaral mide, mide ars iinde mevcuttur, bu mide ars
n oluturan maddenin kendisi olarak mevcut,tur. Oradadr, grde mevcuttur ve
ben midemi ektiim zdrap iinde, zellikleriyle birlikte yakalarm. Onu kemirilen ey olarak kavrarm, tulum eklindeki bir cep gibi kavrarm, vb. Elbette

onu gremem, ama onun benim arm olduunu bilirim. Hatal olarak endoskopi diye adlandmlan fenomenler buradan kaynaklanr. Aslnda arnn kendisi,
Solliernin ne srdnn tersine bana midemle ilgili hibir ey retmez. Ama
ar araclyla ve arnn iinde edindiim bilme, bana somut ve tastamam bile
bileceim kadar nesnel vasflarla tanmlanm bir namevcudiyet olarak beliren bir
bakas-iin-mide oluturur. Ne var ki bylece tanmlanan nesne, ilke olarak be

nim armn yabanclama kutbu gibidir; ilke olarak, benim daha olacak olmak
szn olduum ve baka eye doru tesine geemeyeceim eydir. Nitekim bir
463

Jean-Paul Sartre

bakas-iin-varlk konulandrc-olmayan olarak yaanm olgusallma nasl

musallatsa, ayn biimde bir bakas-iin-nesne-varlk da psiik bedenimin bir
kurtulma boyutu olarak, ibirliki dnm iin hemen-hemen-nesne halinde
oluturulan olgusalla musallattr. Keza, salt bulantnn da bir yabanclama bo
yutuna doru tesine geilebilir: bulant o zaman bakas iin bedenimi grnm, gidaat, fizyonomisi iinde bana ifa edecektir; kendini o zaman su
ratmdan duyduum tiksinti olarak, fazlasyla beyaz tenimin, fazlasyla sabit yz
ifademin, vb. tiksintisi olarak verecektir. Ama terimleri tersyz etmek gerekir; tik
sinti duyduum ey btn bunlar deildir. Ne var ki bulant konulandrc-olmayan ynden varedilen olarak btn bunlardr. Ve onu bakas iin olduu eye
doru devam ettiren de benim buna ilikin bilgimdir. nk benim bulantm
tam da ten olarak ve her tenin bulant verici zellii iinde kavrayan bakasdr.
Yukardaki aklamalarla bedenimin grnmelerine ilikin betimlemeyi t
ketmi olmuyoruz. Geriye, grnmenin k urald bir tr diye adlandracamz
eyin betimlenmesi kalyor. Gerekten de ellerimi grebilir, srtma dokunabilir,
terimin kokusunu duyabilirim. Bu durumda, rnein elim bana pek ok nesne
ler arasndan bir nesne gibi grnr. Etrafmdakiler tarafndan atf merkezi ola
rak iaret edilen deildir; onlarla birlikte dnyann iinde dzenlenir ve onlar gi
bi benim bedenimi de atf merkezi olarak bu el iaret eder. Dnyann parasdr.
Ayn biimde bu el artk birtakm aletler yardmyla kullanamayacam alet de
deildir; tersine, dnyann ortasnda kefettiim aralarn parasdr; onu, rne
in teki elimin yardmyla kullanmam mmkndr, tpk bir bademi ya da bir
cevizi kavram olduum sol yumruuma sa elimle vurduumda olduu gibi.
Bu durumda elim kullanlan-aralarn sonsuz sistemiyle btnleir. Bu yeni g
rnme trnde bizi endielendirebilecek ya da biraz nceki dncelere dndrebilecek hibir ey yoktur. Bununla birlikte ondan sz etmek de gerekiyordu.
Bu yeni grnme trn bedenin grnmelerinin sras iinded kendi yerine yer
letirmek kouluyla, yani onu en sonda ve tpk kuruluumuzun bir merak nes
nesi gibi incelemek kouluyla kolayca aklayabiliriz. Gerekten de elimin bu
grnmesi, sadece, iyi tanmlanan baz durumlarda kendi bedenimiz zerinde
bakasnn bak asn edinebileceimiz, ya da dilerseniz bedenimizin bize ba
kasnn bedeniymi gibi grnebilecei anlamna gelir. Bedene ilikin genel bir
teori oluturmak zere bu grnmeden yola kan dnrler, sorunun terimle
rini radikal bir biimde tersyz etmiler ve sorunu asla anlamama tehlikesiyle
464

Varlk ve Hilik

kar karya kalmlardr. Nitekim bedenimizi grmenin bu imkn kesinlikle

olumsal olan dpedz bir olgusal veridir. Bu imkn ne; kendi-iin asndan bir
bedene sahip olmak zorunluluundan, ne de bakas-iin-bedenin olgusal ya
plarndan karsanabilir. Kendi kendileri zerinde hibir gr edinemeyecek
bedenler kolayca tasavvur edilebilir; hatt farkl bir sinir sistemi ve duyu organ
laryla donatlm olmakla beraber bu sistemi ve bu organlar kendi kendilerini
tanmak iin kullanamayan baz bceklerin durumu da anlald kadaryla byledir. Dolaysyla burada bir yap zellii sz konusudur, onu bu yapdan kar
samaya kalkmakszm bu zellie deinmek zorundayz. Ellere sahip olmak ve
birbirine dokunabilen ellere sahip olmak: ite ayn olumsallk dzleminde yer
alan ve bu halleriyle ya salt anatomik betimlemeden ya da metafizikten kaynak
lanan iki olgu. Bunlar bedensellie ilikin bir inceleme iin temel alamazdk.
Ayrca bedenin bu grnmesinin, bize eyleyen ve alglayan olarak deil, ey
lenen ve alglanan olarak bedeni ifa ettiini de belirtmek gerekir. Ksacas, bu
blmn banda da iaret etmi olduumuz gibi bir gzn teki gz grmesi
ne imkn verecek bir grme organlar sistemi tasavvur etmek mmkn olabilir.
Ama grlecek olan gz, atf varl olarak deil ey olarak grlrd. Benzer bi
imde, tuttuum el tutan el olarak kavranmaz, kavranabilir nesne olarak kavra
nr. Bylece bizim iin bedenimizin doas bu bedene bakasnn bak asndan
bakabildiimiz lde bizden tamamen kurtulur. Zaten una da iaret etmek ge
rekir ki duyu organlarnn dzenlenii bedeni bakasna grnd gibi grme
ye imkn verse bile, bedenin ara-ey olarak, kullanlabilir-ey olarak grnme
si ocukta olduka ge bir dnemde ortaya kar; her trl kta gerek anlam
da beden(in) ve arasallk bileimi olarak dnyann bilincinin ortaya kmasn
dan daha sonraya rastlar; bakalarnn bedenlerinin alglanmasndan daha son
radr. ocuk, elini tutmay, onu grmeyi rendii zaman, esasen uzun zaman
dan beri, almay, kendine ekmeyi, itmeyi, tutmay bilmektedir. Sklkla yaplan
deneyler iki aylk bir ocuun elini kendi eli gibi grmediini gstermitir. Eline
bakar ve eer eli gr alannn dma karsa, ban evirip onu baklaryla ara
maya koyulur; sanki bu eli yeniden bak asna yerletirmek onun elinde de
ilmi gibi. Varedilen-beden ile grlen-beden arasndaki atf izelgelerini olu
turmay bir dizi psikolojik ilem, zdeletirme ve tanma sentezi araclyla ba
aracaktr. Yine de nce bakasnn bedenine ilikin renimine balam olma
s gerekir. Bylece benim bedenimin alglanmas, kronolojik ynden, bakasnn
465

Jean-Paul Sartre

bedeninin alglanmasndan sonra yer alr.

Kendi yerinde ve kendi takviminde, kkensel olumsall iinde ele alndn
da, bu alglamann yeni sorunlara yol aabilecei fark edilmiyor. Beden, ben olan
aratr. Beden, dnyanm-iindeki-varla doru olgusallmm tesine getiim
lde dnyanm-ortasmda olma olgusallmdr. Elbette bu olgusallk zerin
de topyekn bir bak as edinmem radikal bir ekilde mmkn deildir, aksi
takdirde o olmaktan kardm. Ama bedenimin baz yaplarnn, dnyann nes
neleri iin atf merkezi olmaktan kmakszn, radikal bir biimde farkl bir ba
k asndan baka nesnelerle dzenlenerek bu nesnelerle birlikte u ya da bu
duyu organlarm ksmi atf merkezi gibi gstermesinde ve fon-bedenden form
gibi ykselmesinde artc olan ne vardr? Gzmn kendi-kendisini grmesi
doas gerei imknszdr. Ama elimin gzlerime dokunmasnda artc olan ne
vardr? Eer buna arm grnyorsak, nedeni, kendi-iinin dnya zerinde
ki somut bak as olarak belirme zorunluluunu dnyann ortasndaki somut
ve olumsal bir varolu zorunluluu olarak greceimize, onu kesin bir biimde
nesneler arasndaki bilinebilir ilikilere ve bilgilerimin gelimesi iin gereken ba
sit kurallara indirgenebilecek ideal mecburiyetler olarak kavramamzdr.

466

NC BLM
BAKASI LE SOMUT LKLER

Buraya kadar yaptmz, bakas ile temel ilikimizi betimlemekten ibaretti.

Bu iliki, bedenimizin varlk boyutunu belirtikletirmemize imkn verdi. Ba
kasnn bedeniyle benim bedenim arasndaki ilikiyi anlamak, benim bakasyla
kkensel ilikimi anlamak iin birincil neme sahip olduundan, bedenin yaps
nn bilinmesi varlmn bakasnn varlyla kuraca her trl tikel ilikinin in
celenebilmesi iin arttr; Nitekim bu ilikiler her iki ynden de olgusall, yani
beden olarak dnyann ortasndaki varoluumuzu varsayar. Beden, bakasyla
aramdaki ilikilerin arac ve nedeni olduu iin deil. Ne var ki beden bu iliki
lerin anlamlln oluturur, onlarn snrn belirler: ben bakasnn alm-akmlm durumdaki-beden olarak kavrarm ve kendimi de durumdaki-beden
olarak bakas lehine yabanclamamn iinde duyumsarm. imdi artk bu somut
ilikileri inceleyebiliriz, nk bedenimiz olan olgu karsndayz. Bu ilikiler te
mel ilikinin basit zgllemeleri deildir: her biri, bakasyla kkensel ilikiyi asl
yaps ve temeli olarak kendi iinde barndrmakla birlikte, bu ilikiler kendi-iinin batan sona yeni olan varlk kipleridir. Gerekten de bunlar, kendi-iinin ba
kasnn yer ald bir dnyann iindeki farkl tavrlarn gsterirler. Dolaysyla
her biri kendi tarznda ikili ilikiyi gsterir: bakas-iin-kendi-iin ve kendinde
ilikiyi. Demek oluyor ki eer dnya-iindeki-bakasyla aramzdaki en ilkel ili
kilerimizin yaplarn belirtikletirmeyi baaracak olursak grevimizi tamamlam
olacaz; nitekim bu almann banda kendi-iinin kendindeyle olan mnase
betlerini sorguluyorduk; ama imdi grevimizin ok daha karmak olduunu bi
liyoruz: kendi-iinin kendindeyle bakasnn mevcudiyeti karsnda ilikisi var
dr. Bu somut olguyu betimlediimizde, szn ettiimiz varlk kipinin bal
ca mnasebetleri konusunu da sonulandracak duruma gelecek ve belki de ge
nel olarak varla ilikin metafizik bir teori gelitirebileceiz.
Kendindenin hilenmesi olarak kendi-iin, ...e doru ka olarak zamansalla467

Jean-Paul Sartre

r. Gerekten de olgusallmm -ya da verili ya da gemi ya da beden olmas

n n - kendi kendisinin temeli olabilseydi olmu olaca kendindeye doru tesi
ne geer. Bu edim, kendi-iinin olgusal varoluundan, yani hibir ekilde teme
li olmad kendinde olarak oradaki-varlmdan kurtulmaya altn ve bu ka
n kendi-iinin kendi-iin-kendinde olaca, yani kendine kyasla kendi ken
disinin temeli olan bir kendinde olaca imknsz ve durmadan kovalanan bir
gelecee doru gerekletiini sylediimizde, esasen psikolojik terimlerle -ve
bu yzden belki daha ak olmakla birlikte uygun olmayan terimlerle- dile geti
rilen eydir. Bylece kendi-iin hem ka hem de kovalamacadr; hem kendindeden kaar, hem de onu kovalar; kendi-iin, kovalanan-kovalayandr. Ama yukandaki aklamalarn psikolojik bir yorumunun yarataca tehlikeyi azaltmak
zere anmsayalm ki, kendi-iin daha sonra varla erimeye almak iin nce
var deildir: szn ksas, onu bu bardan birtakm tikel zelliklerle donatlm
olmas gibi, eilimlerle donatlm bir varolan eklinde tasavvur etmememiz ge
rekir. Bu kovalayan ka, kendi-iinin varlna ayrca eklenen bir veri deildir,
kendi-iin bizatihi bu katr; bu ka kkensel hileyiten ayrlmaz, kendi-ii
nin kovalanan-kovalayan olduunu, ya da daha olacak olmak kipinde, daha ol
mas gereken olmak kipindeki olduunu, ya da yine ne ise o olmadn ve ne
deilse o olduunu sylemek, bir ve ayn eydir. Kendi-iin, kendinde deildir
ve olamaz; ama kendindeyle ilikidir; hatt kendindeyle mmkn olan yegane
ilikidir, kendinde tarafndan drt bir ynden kuatlm olarak ondan ancak
hibir ey olmad iin kurtulur ve ondan hi araclyla ayrlr. Kendi-iin her

trl olumsuzluun ve her trl ilikinin temelidir, o ilikidir.

Byle olduundan, bakasnn belirii kendi-iini tam da yreinden vurur.
Kovalayan ka, bakas tarafndan ve bakas iin kendinde halinde sabitlenir,
Kendinde, esasen bu ka adm adm yeniden yakalyordu] esasen bu ka ol
gunun hem radikal olumsuzlanmas, deerin mutlak konumuydu, hem de her
ynden olgusallkla sabitlenmiti: en azndan zamansallk araclyla kurtuluyor
du; en azndan btnl bozulmu btnlk vasf ona srekli bir te kazan
dryordu. Ama bakasnn getirip karsna diktii ve kendi-iinin kendi tesine
doru at da bizatihi bu btnlktr. te bu btnlk, btnleir: bakas iin
ben, onulmaz bir biimde ne isem oyum ve zgrlm bile varlmn verili bir
karakteridir. Bylece kendinde beni gelecekte bile yeniden kavrar ve kamn
iinde bile beni btnyle dondurur; kam ngrlen ve temaa edilen ka,

Varlk ve Hilik

verili ka haline gelir. Ama bu donmu ka asla benim kendim iin olduum

ka deildir: bu ka, darda dondurulmutur. Kamn bu nesneliini ne

aabildiim ne de bilebildiim bir yabanclama gibi duyumsarm. Ama yine de
bu nesnelii yalnzca duyumsamamdan ve bu nesneliin kamakta olduu bu
kendindeyi kama kazandrmasndan tr yzm ona doru evirmek ve
m

onun karsnda birtakm tavrlar almak zorundaym. Bakasyla olan somut m

nasebetlerimin kayna ite byledir: bunlar batan sona bakas iin olduum
nesne karsndaki tavrlarm tarafndan yftetilirler. Ve bakasnn varoluu, ol
duum ama ne sahiplenebildiim ne de hatt tasavvur edebildiim varl bana
ak ettiinden, bu varolu iki kart tavr motive edecektir: bakas bana bakar
ve ylelikle de benim varlmn gizini elinde tutar, benim ne olduumu bilir; by
lece, varlmn derin anlam benim dmda, bir namevcudiyet iine hapsedilmi
olur; bakas bana stnlk salar. Dolaysyla onu temellendiremeden olduum
kendindeden katm lde, bana dardan kazandrlan bu varl olumsuzlamaya kalkabilirim; yani bu kez ben ona nesnelik kazandrmak zere bakasna
dnebilirim, nk bakasnn nesneletirilmesi benim bakas iin nesneliimin
yok edicisidir. Ama te yandan bakas, zgrlk olarak benim kendi-nde-varlmm temeli olduu lde, zgrlk vasfn ortadan kaldrmakszn bu zgr
l elde etmeye ve sahiplenmeye alabilirim: nitekim benim kendinde-varlmm temeli olan bu zgrle tabi olabilseydim kendime gre kendi kendimin
temeli olurdum. Bakasnn akmlm amak, ya da tersine onun akmlk vasf
n ortadan kaldrmakszn bu akml bende bomak; bakas karsndaki iki
ilksel tavrm ite bunlardr. Ve burada da yine szckleri ihtiyatla anlamak uy
gun olur: benim nce olduum ve sonra bakasn nesneletirmeye ya da kendi
me tabi klmaya altm doru deildir; varlmn ortaya k bakasnn
mevcudiyetinde ortaya k olduu lde, kovalayan ka ve kovalanan kova
layan olduum lde ben, varlmn bizatihi kknde bakasn nesneletirme
ya da tabi klma projesiyim. Ben bakasnn deneyimiyim: ite kkensel olgu.
Ama bakasna ilikin bu deneyim kendi kendisinde bakasi karsndaki tavr
dr, yani daha olacak olmak formunda mevcut olmakszn bakasna mevcut ol
mam mmkndr. Bylece hl kendi-iinin varlk yaplarn betimliyoruz, oysa

ki bakasnn dnya iindeki mevcudiyeti mutlak ve kendiliinden besbelli olan,

ama olumsal olan bir olgudur, yani bakasnn dnya iindeki mevcudiyetinin
kendi-iinin ontolojik yaplarndan karsanmas mmkn deildir.
469

Jean-Paul Sartre

Kendisi olduum bu iki giriim birbirinin kartdr. Bunlardan her biri teki
nin lmdr, yani birinin yenilgisi tekinin benimsenmesini motive eder. Nite
kim bakasna ynelik ilikilerimin diyalektii yoktur, bu ilikilerin oluturduu
bir ember vardr yine de her giriim tekinin yenilgisiyle zenginleir. Bu yz
den bu ilikilerin her birini ardk bir biimde inceleyeceiz. Ama her birinin bi
zatihi barnda bakasnn her zaman iin mevcudiyet olarak kaldna iaret et
mek uygun der, nk kesinlikle ne biri ne de teki elikisiz ele alnabilir. Da
has, bunlarn her biri tekindedir ve tekinin lmn dourur; bylece asla
dngnn dna kamayz. Bakasna ynelik temel tavrlann incelenmesine gi
riirken bu birka aklamay gzden karmamak, uygun olur. Bu tavrlar dng
halinde kendilerini retip yok ederlerken, birinden ya da tekinden balamak
arasnda bir fark yoktur. Yine de semek gerektiinden biz nce kendi-iinin ba
kasnn zgrln kendine tabi klmaya alt davranlar ele alacaz.

BAKASINA YNELK LK TAVIR:

AK, DL, MAZOZM
Benim iin geerli olan bakas iin de geerlidir. Ben kendimi bakasnn et
kisinden kurtarmaya alrken, bakas da benim etkimden kurtulmaya alr;
ben bakasn kleletirmeye urarken, bakas de beni kleletirmeye urar.
Burada sz konusu olan hibir biimde bir kendinde-nesneyle tekynl iliki
deil, karlkl ve hareketli mnasebetlerdir. Dolaysyla bundan sonraki betim
lemeler atma perspektifi iinde dnlmek zorundadr. atma, bakasiin-varlm kkensel anlamdr.

Eer bakasnn bak olarak ilk aa kndan yola kacak olursak, kavranamaz olan bakas-iin-varlmz bir sahiplenme [possession] formunda du
yumsadmz kabul etmek zorunda kalrz. Ben bakas tarafndan sahiplenili
rim; bakasnn bak, plakl iindeki bedenimi biimlendirir, onu dourur,
onu yaplandrr, onu olduu gibi retir, onu benim asla gremeyeceim gibi g
rr. Bakas, bir gizin sahibidir: bakas benim ne olduumun gizine sahiptir. Be
ni oldurur ve bizatihi bu yoldan beni sahiplenir, bu sahiplenme de bana sahip ol
mann bilincinden baka bir ey deildir. Ve ben, nesneliimin kabul iinde
470

Varlk ve Hilik

bakasnn bu bilinci tadn duyumsarm. Bilin olma vasfyla bakas, benim

iin hem varlm benden alandr, hem de benim varlm olan bir varl var
klandr. Nitekim bu ontolojik yapy anlayabiliyorum: bakas-iin-varlmdan
sorumluyum, ama bu varln temeli deilim; dolaysyla bu varlk bana yine de
sorumlu olduum olumsal bir veri formunda grnr ve bakas da benim varl
m var formu altnda olan olarak temellendirir; ne var ki bu varl olanca z
grlyle, zgr akmlyla ve bu akmlk iinde temellendirmekle birlikte on
dan sorumlu deildir. Bylece kendimi varlmdan sorumlu olarak kefeden
ben, olduum bu varla dair hak talebinde bulunurum; yani onu yeniden edinmek
isterim, ya da daha doru terimlerle sylersek, ben varlm yeniden edinme
projesiyim. Bana benim varlm olarak, ama uzaktan, Tantalusun yemei gibi
gsterilen bu varla doru, onu yakalamak ve onu bizatihi kendi zgrlmle
temellendirmek iin elimi uzatmak isterim. nk eer nesne-varlm, bir an
lamda, tahamml edilmez olumsallk ve benin bir bakas tarafndan dpedz
sahiplenilmesi ise, bir baka anlamda bu varlk, yeniden edinmem ve benim te
melim olmas iin kurmam gereken eyin iareti gibidir. Ama bu ancak bakas
nn zgrln kendime tabi klarsam tasavvur edilebilecek eydir. Bylece
kendimi yeniden edinme projem, temelde bakasn emme projesidir. Bununla
birlikte bu proje bakasnn yapsn el dememi bir halde brakmak zorundadr.
Yani: 1) Bunun iin bakasn olumlamay, yani bakas olduumu kendimde
olumsuzlamay brakmam: bakas, varlmn temeli olduundan, bakas-iinvarlm silinmeksizin bende eriyemez. Dolaysyla eer bakasyla birlii gerek
letirmek gibi bir projem varsa, bunun anlam bakasnn bakasln ylece ve
kendi imknmm gibi tabi klmaya girimemdir. Nitekim benim iin sz konu
su olan, bakasnn bak asn kendi zerime alma imknn kazanmak suretiy
le kendimi oldurmaktr. Ama yine de salt bir soyut bilgi yetisi kazanmak sz ko
nusu deildir. Kendime mal etmek iin atlmda bulunduum ey salt bakas ka
tegorisi deildir: bu kategori ne tasavvur edilir ne de hatt tasavvur edilebilir. Ama

bakasnn katlanlan ve hissedilen somut deneyimi vesilesiyle bu somut bakas

n, mutlak gereklik olarak bakasl iinde kendime katmak isterim. 2) Tabi
klmak istediim bakas hibir biimde nesne-bakas deildir. Ya da dilerseniz
bakasna katlma projem hibir biimde kendi-iinimi kendi-kendim olarak ye
niden kavramama ve bakasnn akmlm kendi imknlarma doru amama te
kabl etmez. Benim amdan bakasn nesneletirmek suretiyle kendi nesnelii471

Jean-Paul Sartre

mi silmek sz konusu deildir, byle bir ey kendimi bakas-iin-varlmdan j

kurtarmaya tekabl ederdi; tam tersine, ben bakan-bakas olarak, kendimi ba- i

kasma tabi klmak isterim ve bu tabi olma projesi baklan-varlmm daha fazla ;
kabuln ierir. Ksacas bakasnn bakan zgrln karmda tutmak iin
baklan-varlmla tmyle zdeleirim, ve nesne-varlm benden bakasna
doru tek mmkn iliki olduundan, teki zgrln bana tabi olmasn ger
ekletirmek zere bana sadece bu nesne-varlk yardmc olabilir. Kendi-iin
bylece nc ekstazn yenilgisine tepkisini gstermek zere kendi-nde-varlran kurucusu olarak bakasnn zgrlyle zdelemek ister. Kendi-kendine
[soi-meme] gre bakas olmak -kendi-kendinde bu bakas olma formu altnda
her zaman somut olarak hedeflenen ideal- bakasyla mnasebetlerdeki ilk de
erdir; bu demektir ki bakas-iin-varlm, bakas olarak kendi ve kendi ola
rak bakas olan ve kendi-varlm bakas olarak, bakas-varln da kendi olarak zgrce verirken ontolojik kanttaki bizatihi varlk olan, yani Tanr olan bir
mutlak-varlm iaretinin tasallutu altndadr. Bu ideal, bakalaryla mnasebet
lerimin kkensel olumsallnn stesinden gelinmedike, yani bakasnn kendi
ni benden bakas kld olumsuzlama ile kendimi bakasndan baka kldm
olumsuzlama arasnda hibir isel olumsuzluk ilikisinin bulunmay olgusunun
stesinden gelinmedike gerekleemez. Bu olumsalln stesinden gelinemediini daha nce grdk: bu olumsallk bakalaryla ilikilerimin sonucudur, tpk
bedenimin de dnya-iindeki-varlmm som cu olmas gibi. u halde bakasyla
birlik fiilen gerekletirilemezdir. Ayn zamanda esasta da byledir, nk ken
di-iin ile bakasnn tek bir akmlk iinde bulunmas bakasnn bakaslk vas
fn ister istemez ortadan kaldrr. Bylece bakasn benle zdeletirme athmnda bulunmam iin koul, bakas olmam bende olumsuzlamakta diretmemdir.
Nihayet bu birletirme projesi ayn zamanda da atma kaynadr, nk ken
dimi bir yandan bakas iin nesne olarak duyumsarken ve onu bu deneyim ara
clyla ve bu deneyimde tabi klmaya ynelirken, bakas da beni dnyann or
tasndaki nesne olarak kavrar ve beni kendine tabi klmaya hibir biimde ynel
mez. Dolaysyla -bakas iin varlk ikili bir isel olumsuzlama ierdiindenbakasmn benim akmlm at ve beni bakas iin varettii isel olumsuzla
ma zerinde etkimek, yani bakasnn zgrl zerinde etkimek zorunludur.
Bakasnn mevcudiyeti karsnda benim kendi-kendimin projesine musallat
olan bu gerekletirilemez ideal, bir giriim olarak dnebileceimiz sevgiye,
472

Varlk ve Hilik

yani kendi imknlarma doru yneldiim projelerimin organik btnne tabi

klnamaz. Ama bu ideal, bir sevgi idealidir, onun gerekesi ve amacdr, onun
deeridir. Bakasyla ilksel iliki olarak sevgi, benim bu deeri gerekletirmeyi
hedeflediim projeler btndr.
Bu projeler beni bakasnn zgrlyle dorudan balantya sokar. Sevgi
ite bu balamda atmadr. Nitekim bakasnn zgrlnn benim varl
mn temeli olduuna iaret etmitik. Ama tam da bakasnn zgrl aracl
yla varolduum iindir ki hibir biimdegvende deilim, ben bu zgrln
iinde tehlikedeyim; bu zgrlk varlm yourur ve beni oldurur, bana deer
ler atfeder ve onlar benden alr, varlma getirdii ey edilginlik iinde durmak
szn kendiden katr, iinde angaje olduum bu sorumsuz ve erimd, her bi
ime giren zgrlk, bu kez beni farkl olmann bin trl biimine angaje ede
bilir. Varlm geri alma projem ancak bu zgrl ele geirirsem ve onu be
nim zgrlme tabi zgrlk olmaya indirgersem gerekleebilir. Ezamanl
olarak da, bakasnn beni bakas halinde oluturduu, yani bakasyla aramda
ki gelecek bir zdeliin yollarn hazrlayabileceim zgr isellik olumsuzlamas zerinde etkiyebilmemin tek yoludur. Bu, tmyle psikolojik grnm ta
yan u problem zerinde dnldnde belki de daha bir aklk kazanacak
olan eydir: k neden sevilmek ister? Eer ak gerekten de salt fizik sahiplen
me arzusu olsayd, pek ok durumda kolayca tatmin edilebilirdi. rnein Proustun, metresini kendi evine yerletiren kahraman gnn her saatinde onu g
rebilir, ona sahip olabilir ve onu tam bir maddi bamllk iinde tutmay baa
rrken, kaygdan kurtulmu olabilirdi. Oysa tam tersine binbir endienin onun
iini de kemirip durduunu biliriz. Albertine, Marcelin yanmdayken bile bilin
ci araclyla ondan kurtulur ve bu yzden Marcel kz ancak uyurken seyretti
inde huzura kavuur. u halde akn bilini tutsaklatrmak istedii aktr.
Ama bunu neden ister? Ve nasl ister?
Gerekten de ak aklamak iin onca sklkla bavurulan o mlkiyet [sahip
olma] nosyonu, ilk bavurulacak nosyon olamaz. Aslnda beni olduran bakas
olmasayd bakasn kendime mal etmeyi neden isteyecektim ki? Ama ite bu tam
da belli bir kendine mal etme kipi ierir: kapmak istediimiz ey, bakasnn z
grldr. Ama bu zgrl g istenci araclyla kapmak istemeyiz: sevgi,
tirann umurunda bile deildir; sald korkuyla yetinir. Tiran tebasmn sevgisini
aryorsa, bunun nedeni siyasidir ve onlar kleletirmenin daha ekonomik bir yo
473

Jean-Paul Sartre

lunu bulduunda hemen bu yolu benimser. Bunun tersine, sevilmek isteyen ki

i sevdii varln klelemesini arzu etmez. Takn ve mekanik bir tutkunun
nesnesi haline gelmek amacnda deildir. Seven kii bir otomatiklie sahip olmak
istemez ve eer onu rencide etmek isterseniz, sevgilisine olan tutkusunu psiko
lojik bir determinizmin sonucu olarak gstermeniz yeterlidir: k, ak ve varl
iinde kendini deersizletirilmi hissedecektir. Tristan ve Iseut bir ak iksiriy
le deliye dnm olsalar daha az ilgi ekerler; ve sevilen varln tam anlamyla
klelemesinin n akn ldrd de olur. nk amacn tesine geilmi
tir: sevilen kii otomata dnrse k kendini yapayalnz bulur. Nitekim k,
sevgiliye bir eye sahip olur gibi sahip olmay arzulamaz; kendine mal etmenin
zel bir trn talep eder. Bir zgrle zgrlk olarak sahip olmak ister.
Ama te yandan ak, istenli ve zgr angajman olan bu sekin zgrlk for
muyla da tatmin olamaz. zerinde ant iilmi bir sadakata salt ballk olarak ve
rilen bir akla kim yetinir ki? yle bir sz duymay kim ister ki: Sizi seviyorum
nk sizi sevmeye zgrce angaje oldum ve kendimi yadsmak istemiyorum; si
zi kendime olan sadakatimden tr seviyorum? Nitekim k, ballk sz ta' lep ederken bir yandan da bu sz verme karsnda irkilir. Bir zgrlk tarafn
dan sevilmek ister ama bu zgrln zgrlk olarak artk zgr olmamasn
talep eder. Hem bakasnn zgrlnn kendiliinden ak haline gelmeye ka
rar vermesini -v e bunu yalnzca servenin balangcnda deil, her zaman yap
masn- ister, hem de bu zgrln kendi kendisi tarafndan tutsak edilmesini,
tutsakln dilemek zere delilikte olduu gibi, ryada olduu gibi kendi ken
disine dnmesini bekler. Ve bu tutsaklk ellerimizin arasnda hem zgr hem de
zincirlenmi vazgei olmak zorundadr. Bakasnda arzuladmz ey, ne sevgi
deki tutkusal determinizm, ne de erimd bir zgrlktr: tutkusal determiniz
mi oynayan ve kendini btnyle oyununa veren bir zgrldktr. Ve k da
kendi adna zgrln bu radikal deiiminin nedeni olmay talep etmez, bu
deiimin biricik ve ayrcalkl vesilesi olmak ister. Nitekim k sevgiliyi alabi
lecek bir ara olarak bir rpda dnyann ortasna daldrmakszm bu zgrl
n nedeni olmay isteyemez. Akn z burada deildir. Tersine, ak olaynda
k, sevgilisi iin dnyadaki her ey olmak ister: bu onun dnyann yannda
yer ald anlamna gelir; k, dnyay zetleyen ve sembolize eden eydir, b
tn teki buradakileri kapsayan bir buradakidir, nesne dir ve nesne olmay kabul
eder. Ama te yandan da bakasnn bu nesnede zgrln kaybetmeye raz
474

Varlk ve Hilik

olmasn; varln ve varlk nedenini ikinci olgusall olarak bu nesnenin iin

de bulmay kabul etmesini ister; akmlm snr nesnesi olmak ister, yle bir nes
ne ki bakasnn akml ona doru ilerlerken btn baka nesneleri asn, ama
o hibir ekilde alamasn. Ve k her yerde bakasnn zgrlnn dng
sn arzu eder; yani her an, bakasnn, zgrl iinde kendi akmlma ge
tirdii bu snr kabul etmesini ama bunun sz konusu kabuln motive edicisi
olarak esasen mevcut olmasn ister. Esasen seilmi olan ama vasfyla, ama ola
rak seilmek ister. n sevgiliden bekledii eyi derinlemesine kavrayabiliyo
ruz: k, bakasnn zgrl zerinde etkimek deil, bu zgrln nesnel s
nr olarak a priori bir biimde varolmak, yani bu zgrlkle ayn anda ve bu z
grln zgr olmak iin kabullenmek zorunda olduu snr olarak bizatihi belirii iinde verilmek ister. Bizatihi bu nedenle, n istedii ey bakasnn z
grlnn kendi-kendisi tarafndan kslp kalmas, tutulmasdr: bu yapsal s
nr gerekten de bir veridir ve zgrln snr olarak verinin grnmesi bile
zgrln kendisini verinin iinde varettii ve bu verinin tesine gemeye ken
disinin koyduu yasak olarak varettii anlamna gelir. Ve bu yasak k tarafn
dan hem yaanan, yani maruz kalman olarak -tek kelimeyle bir olgusallk ola
rak- hem de zgrce raz olunan olarak dnlr. Yasaa, zgrce rza gsteril
mi olabilmelidir, nk kendini zgrlk olarak seen bir zgrln beliriiyle bir ve ayn ey olmak zorundadr. Ama bu yasak yalnzca yaanm olmak zo
rundadr, nk her zaman mevcut bir imknszlk, bakasnn zgrl ze
rinde onun en derin noktasna kadar gerileyen bir olgusallk olmak zorundadr;
ve bu da psikolojik ifadesini, sevgilinin beni sevmek iin daha nceden alm ol
duu zgr kararn sevgilinin imdiki zgr angajman iine byleyen bir mo
tivasyon olarak szma gerekliliinde bulur.
imdi artk bu gerekliliin anlamn kavryoruz: bakas iin fiili snr olmak
zorunda olan bu olgusallk, benim sevilmi olmak gerekliliim iindedir ve so
nuta bakasnn kendi olgusall olmak zere, benim olgusallmdr. Bakasnn
oldurduu nesne olarak, bakasnn bizatihi aknlnda ierilen snr olmak zo
rundaym; bakasnn, varlkta belirirken beni de tesine geilmez ve mutlak gi
bi varedecei tarzda, hiletiren kendi-iin olarak deil ama dnyamn-ortasndaki-bakas-iin-varlk olarak varedecei tarzda. Bylece sevilmi olmay istemek
kendi olgusalln bakasna bulatrmaktr, sizi boyun een ve angaje olan bir
zgrln angaje olarak durmadan yeniden yaratmas iin onu zorlamay iste
475

Jean-Paul Sartre

mektir; ayn zamanda hem zgrln olguyu temellendirmesini, hem de olgu

nun zgrlk karsnda stnlk sahibi olmasn istemektir. Bu sonuca ulalabilseydi, ncelikle bakasnn bilinci iinde gvenlikte bulunurdum. nk kay
gmn ve utancmn nedeni en bata bakas-iin-varlmm iinde kendimi her
zaman baka eye doru tesine geilebilen ey, salt deer yargs nesnesi, salt
ara, salt alet olarak duyumsamam ve kavramamdr. Kaygm, bir bakasnn be
ni mutlak bir zgrlk iinde oldurduu bu varl zorunlulukla ve zgrce st
lenmemden kaynaklanr: Kimbilir ben onun iin neyim! Kimbilir beni nasl d
nyor. Bu u anlama gelir: Kimbilir beni nasl olduruyor; gnn birinde bir
yol kavanda karlavermekten ekindiim, bana bunca yabanc, ama yine de
benim varlm olan ve ayn zamanda da tm abalarma ramen asla karlama

yacam bildiim bu varlk bana musallattr. Ama bakas beni severse, tesine
geilemez hale gelirim, bu da mutlak ama olmak zorundaym demektir; bu an

lamda, arasallktan, kullanlabilirlikten kurtulurum; dnya ortasndaki varolu

um benim-iin-aknlmn tastamam balla haline gelir, nk bamszl
m kesinlikle korunmu olur. Bakasnn beni oldurmak zorunda olduu nesne
bir akmlk-nesnedir [objet-transcandance], dnyann btn kullanlabilir-eylerinin evresinde salt aletler olarak dzenlendii mutlak bir atf merkezidir. Ayn
zamanda da, zgrln mutlak smn, yani btn deerlerin mutlak kaynann
mutlak snr olarak her trl olas deersizletirmeye kar korunurum; mutlak
deer olurum. Ve bakas-iin-varlm stlenmem lsnde, kendimi deer
olarak stlenirim. Nitekim sevilmek istemek, bakas tarafndan her trl deer
lendirmenin koulu ve btn deerlerin nesnel temeli olarak getirilen her trl
deer sisteminin tesinde yer almak istemektir. Bu gereklilik klar arasndaki
konumalarn sradan konusunu oluturur; kh, D a r Kap'da olduu gibi, sevil
mek isteyen kadn kendinin tesine gemenin ilecil bir ahlakyla zdeleir ve
bu teye geme ediminin ideal snrn cisimletirmek ister kh, daha sradan
bir ekilde, k, sevgilisinden geleneksel ahlak kendisine feda edecei edimler
bekler, sevgilinin onun iin dostlarna ihanet edip etmeyeceini, onun iin alp
almayacan, onun iin ldrp ldrmeyeceini, vb. bilme kaygsmdadr.
Bu adan, varlm sevgilinin bakndan kurtulmak zorundadr; ya da daha
dorusu, daha baka yapdaki bir bakn nesnesi olmak zorundadr: dnya fonu
zerindeki baka buradakiler arasndan bir buradaki gibi grnmek zorunda de
ilim, dnya benden itibaren aa kmak zorundadr. Nitekim zgrln be476

Varlk ve Hilik

liriinin bir dnyay varetmesi lsnde, ben de bu beliriin smr-koulu olarak,

bir dnyann beliriinin bizatihi koulu olmak zorundaym. levi aalan ve su
yu, kentleri ve krlar ve teki insanlar, btn bunlar dnya halinde dzenleye
cek olan bakasna vermek iin varetmek olan kii olmak zorundaym, tpk ana
erkil toplumlarda annenin unvanlan ve ismi, muhafaza etmek iin deil de he
men annda ocuklanna aktarmak iin kabl etmesinde olduu gibi. Bir ynden,
eer sevilmek zorundaysam, edinildiinde dnyann bakas iin varolaca nes
neyim; ve bir baka ynden, dnyaym. Dijnya fonu zerinden kopup ayrlan bir
buradaki olacama, dnyann onun zerindej kopup ayrld fon-nesneyim.

Bylece gvenim tamdr: bakasnn bak beni sonlulukta dondurmaz; varl

m sadece olduum ey halinde dondurmaz; irkin olarak, ksa boylu olarak, kor
kak olarak baklan olamam, nk bu vasflar zorunlu olarak varlmn fiili bir
snrlann ve.sonluluumun sonluluk olarak yakalann gsterir. Elbette imknlanm alm imkn halinde, l-imknlar halinde kalrlar; ama btn im
knlara sahibim; dnyann tm l-imknlarym; bu yoldan kendini baka var
lklardan ya da kendi edimlerinden itibaren anlayan varlk olmaktan karm; ta
lep ettiim sevgisel gr iinde, mutlak bir btn olarak verili olmak zorunda
ym ve tm varlklar, bu btne zg tm edimler de bu btnden itibaren an
lalmak zorundadr. nl bir Stoac forml biraz bozarak sevgilinin kez
takla atabildiini syleyebiliriz. Gerekten de bilgenin lks ile sevilmek iste
yen kiinin lks u balamda rastlar ki, her ikisi de topyekn bir grnn
eriebildii nesne-btn olmak isterken, bu nesne-btn sevgilinin ve bilgenin
dnya iindeki eylemlerini, btnden kalkarak yorumlanan ksmi yaplar olarak
kavrayacaktr. Ve bilgeliin kendini mutlak bir bakalam araclyla eriilecek
bir durum olarak nermesi gibi, bakasnn zgrl de beni sevilen durumu
na ulatrmak zere mutlak bir ekilde bakalamak zorundadr.
Bu betimleme buraya kadar Hegelin efendi ve kle ilikilerine dair nl be
timlemesini yeterince ereveliyor. Hegeldeki efendi kle iin ne ise, k da sev
gilisi iin o olmak ister. Ama analoji burada kalr, nk Hegelde efendi, klenin
zgrln ancak yanal bir biimde ve bir bakma rtk olarak talep eder, oy
sa k, nce sevgilinin zgrln talep eder. Bu anlamda, eer bakas tarafn
dan sevilmek zorundaysam, sevilen olarak zgrce seilmek zorundaym. Akn
gndelik terminolojisi iinde sevgilinin seilmi terimiyle ifade edildii bilinir.
Ama bu seiliin grece ve olumsal olmamas gerekir: k, sevgilinin onu baka477

Jean-Paul Sartre

la n arasndan setiini dndnde irkilir ve kendini deersizletirilmi his

seder. Demek ki bu kente gelmi olmasaydm, falancalarn evine taklyor olma

saydm, beni tanmam olacaktn, beni sevmemi olacaktn, yle mi? Bu dn
ce ypratr: duyduu ak, rastlamalann olumsallyla birlikte, sevgilinin ve
kendisinin olgusallklanyla snrl, birok benzerleri arasndan herhangi bir ak
haline gelir: dnya iindeki ak haline, dnyay varsayan ve kendisi de bakalar
iin varolabilen nesne haline gelir. Talep ettii eyi beceriksiz ve eycilik ieren
szcklerle dile getirir; yle der: Biz birbirimiz iin yaratlmtk; ya da ruh
ikizi deyimini kullanr. Ama bunu yorumlamas gerekir: birbiri iin yaratlm
olmamn kkensel bir seime atfta bulunduu iyi bilinir. Bu seim, mutlak se
im olan varln seimi olarak Tannnn seimi olabilir; ama burada Tanrmn
temsil ettii ey son kertede mutlak gereklilik iine geiten ibarettir. Aslnda
n talep ettii ey, sevgilinin mutlak seimi onda yapm olmasdr. B demektir
ki sevgilinin dnya-iindeki-varl bir seven-varlk olmak zorundadr. Sevgilinin
bu belirii n zgrce seilii olmak zorundadr. Ve sevgili benim nesne-varlmn temeli olduundan, bakasndan, varlnn zgr beliriinin yegane ve
mutlak ereinin benle ilgili seimi olmasn, yani varlk seimini benim nesneliimi ve olgusallm temellendirmek zere yapm olmasn talep ederim. Bylece
olgusalln kurtulmu olur. Olgusalln, kendisinden katm bu dnl
mez ve stesinden gelinmez veri deildir artk: bakas kendini onun iin zgr
ce vareder; bakasnn kendisi iin belirledii ama gibidir. Ben bakasna kendi
olgusallm bulatrmtm, ama bu olgusallk zgrlk olarak ona bulatn
dan, bakas bu olgusall alman ve kabul edilen olgusallk olarak bana geri gn
derir: olgusall kendi amac klmak iin, onun temeli olur. Dolaysyla bu ak
tan itibaren, yabanclamam ve kendi olgusallm baka trl kavrarm. Olgu
salln -bakas-iin olan olarak- fiilen deil, hak olarak vardr. Varoluum a
r lm olduu iin vardr. Bu varolu onu stlendiim lde salt cmertlik ha

line gelir. Vanm, nk kendimi harcyorum. Ellerimin stndeki u sevilen da

marlar, iyilik olsun diye varlar. Gzlerimin, salanmm, kalarmn olmas ne iyi,
bunlan bakasnn kendini zgrce oldurmasnn yorulmayan arzusu uruna bir
cmertlik fkrmas iinde hi yorulmadan harcamam ne iyi. Oysa ki, birbirimi
zi sevmezden nce varolularmz olan bu hesab verilmemi, hesab verilemez
fkrmadan kayg duyuyorduk; kendimizi fazladan hissedeceimize, imdi bu
varoluun bir yandan da koullandrd mutlak bir zgrlk tarafndan en ufak
478

Varlk ve Hilik

ayrntlarna kadar ele alndn ve istendiini hissediyoruz - ve bu varoluu biz

kendimiz de kendi zgrlmzle istiyoruz. Ak sevincinin temeli, bu sevin
varolduunda, buradadr: varoluumuzu dorulanm olarak hissetmemizdedir.
Ayn anda, sevgili bizi sevebiliyorsa, zgrlmz tarafndan tabi klnmaya
tmyle hazrdr: nk temenni ettiimiz bu sevilen-varlk esasen bakas-iinvarlmza uygulanan ontolojik kanttr. Bizim nesnel zmz bakasnn varo
luunu gerektirir ve karlk olarak, zmz kuran da bakasnn zgrl
dr. Btn sistemi iselletirebilseydik kendi-kendimizin temeli olurduk.
Duyduu ak bir giriim, yani kendi-kendmin bir projesi olduu lde,
n gerek hedefi demek ki budur. Bu proje bir atmaya yol amak zorunda
dr. Nitekim sevilen, n bakalar arasndan bir nesne-bakas gibi kavrar,
yani onu dnya fonu zerinde alglar, onu aar ve onu kullanr. Sevilen kii, ba
ktr. Dolaysyla ne akmlm ama edimlerine nihai bir snr saptamak iin

kullanabilir, ne de zgrln kendi-kendisini tutsaklatrsm diye kullanabilir.

Sevilen, sevmeyi istemezlik edemez. u halde k sevileni batan karmak zo
rundadr; ve ak da bu batan karma giriiminden ayn deildir. Batan kar
mada zneliimi hibir biimde bakasna kefettirmeye kalkmam: zaten bunu
ancak bakasna bakarak yapabilirim; ama bu bakla bakasnn zneliini orta
dan kaldrrm, oysa zmlemek isteim ey bu znelliktir. Batan karmak,
bakas iin nesneliimi. tmyle ve gze alnacak bir risk olarak stlenmektir,
kendimi onun bak altna yerletirmek ve onu kendime baktrmaktr, yeni bir
k yapmak iin grlen-olmak tehlikesini gze almak ve bakasn nesneliimle ve nesneliim iinde kendime mal etmektir. Nesneliimi duyumsadm alan
terk etmeyi reddederim; kendimi byleyici nesne [objet fascinant] klarak mca
deleye bu alan zerinde girimek isterim. Kitabmzn ikinci Ksmnda byle
yicilii bir hal olarak tanmlamtk: onun, varlk karsnda hi olmann konulandrc-olmayan bilinci olduunu sylyorduk. Batan karma, batan kar
c nesne karsnda hiliinin bilincini bakasnda yaratmay hedef alr. Batan
karma araclyla kendimi bir varlk doluluu olarak oluturmay ve kendimi bu
ekilde kabul ettirmeyi hedeflerim. Bunun iin kendimi anlamlandran nesne ha

linde olutururum. Edimlerim iki yne de iaret etmek zorundadr. Edimlerim

bir yandan, yanl olarak znellik ad verilen ve asl, olmann nesnel ve gizli de
rinlii olan eye iaret ederler; ama edim, yalnzca kendisi iin yaplan deildir,
o nesnel ve fark edilmemi varlmn kurucusu olarak ortaya koyduum gerek
479

Jean-Paul Sartre

ve mmkn olan daha baka edimlerin sonsuz ve farkszlatrlan dizisini gste

rir. Nitekim beni aan aknl ynlendirmeye ve onu l-imknlanmm sonsuz
luuna gndermeye alr, bunu da tam da tesine geilemez olmak iin ve as
lnda yegane tesine geilemez olann sonsuz olmas lsnde yaparm. te
yandan, edimlerimden her biri, mmkn-dnyanm en byk younluunu gs
termeye alr ve beni dnyann en geni blgelerine balymm gibi ortaya
koymak zorundadr, bu da kh dnyay sevgiliye sunmamdan ve kendimi onun
la dnya arasndaki zorunlu arac olarak oluturmaya almamdan trdr,
kh sadece edimlerim araclyla dnyaya ilikin sonsuzcasma deiik gleri
(para, g, ilikiler, vb.) sergilememden tr byledir. Birinci durumda, ken
dimi derinlemesine bir sonsuz gibi oluturmaya alrm; ikinci durumda da
dnyayla zdelemeye. Bu farkl yntemler araclyla kendimi tesine geile
mez olarak neririm. Bu neri kendi kendisinde yeterli deildir, bakasnn ku
atlmasndan ibarettir, benim varlk doluluumun mutlakl karsnda kendi
ni hilik olarak kabul etmek suretiyle tutsaklatrmak zorunda olan bakasnn
zgrlnn rzas olmakszn, bu neri fiilen deer tamaz.
Bu eitli ifade giriimlerinin dili varsaydklar sylenecektir. Buna hibir iti
razmz yok; dahasm syleyeceiz: bunlar dildir, ya da dilerseniz dilin temel bir
kipidir. nk konuulan falanca zel dilin varoluuna, renilmesine ve kulla
nlmasna ilikin psikolojik ve tarih! sorunlar olsa da, dilin icad diye adlandr
lan eye ilikin hibir zel sorun yoktur. Dil, bakas-iin-varla fazladan katl
m bir fenomen deildir: kkensel olarak bakas-iin-varlkt r, yani bir zneliin kendini bakas iin nesne olarak duyumsamas olgusudur. Salt nesnelerden
kurulu bir evrende dil hibir durumda icat edilmi olamazd, nk dil kken
sel olarak baka bir zneyle mnasebeti varsayar; ve bakas-iinlerin zneleraras iletiimi iinde dili icat etmek zorunlu deildir, nk dil jsasen bakasnn
tannmas iinde verilidir. Ne yaparsam yapaym, srf zgrce tasarlanan ve ye
rine getirilen edimlerim, kendi imknlarma ynelik projelerim, darda benden
kaan ve de duyumsadm bir anlam tadklar iin, ben dilim. Heidegger ite
bu anlamda -v e yalnzca bu anlamda- ben sylediim eyim demekte hakldr1.
1) Forml A. de Waehlense aittir: L a Ph.ilosoph.ie de M artin H eidegger [Martin H eideggerin Felse
fesi], Louvait, 1942, s. 99. Bkz. Heideggerden alntlad metin: Diese Bezeugung meint
nicht hier einen nachtrglichen und beiherlaufenden Ausdruck des Menschseins, sondem sie macht das Dasein des Menschen mit aus. (Hlderlin und das W esen d er Dichtung, s. 6): [Bu
tr dil kullanm, insann kendini ortaya koyuu srecinde sonradan oluturulmu ve eklen
mi bir tutum deildir, tam tersine insan varlnn en temel zelliini oluturur, -n ]

480

Varlk ve Hilik

Bu dil, gerekten de, insan denen oluturulmu yaratn bir igds deildir,
zneliimizin bir icad da deildir; ama onu Dasein m salt kendi-nin-dmda-olmakma da indirgememek gerekir. Dil insanlk durum unun parasdr, kkensel
olarak bir kendi-iinin bakas-iin-varlma ilikin deneyimidir ve daha sonra
bu deneyimin tesine geilmesi ve benim imknlarm olan imknlara doru, ya
ni bakas iin u ya da bu olma imknlarma doru kullanlmasdr. Dolaysy
la bakasnn varoluunun kabul edilmesinden ayrlmaz. Bakasnn bak olarak
karmda belirii dilin de varlmn kouiu olarak belirmesini salar. Bu ilksel
dil ille de batan karma deildir; onun baka formlarm da greceiz; zaten
bakasnn karsnda hibir ilksel tavr bulunmadna, tavrlarn dng halinde
ve her biri tekini iermek suretiyle birbirlerini izlediklerine iaret etmitik. Ama
ters ynden, batan karma dilin daha nceki hibir formunu varsaymaz: bt
nyle dilin gereklemesidir; bu da dilin, ifadenin ilksel varlk kipi olarak bir
denbire ve tmyle batan karma araclyla aa kabilecei anlamna gelir.
Besbelli bir ey ki dil derken her trl ifade fenomenini anlyoruz, yoksa trev
ve ikincil bir kip olan ve ortaya k tarih bir incelemenin konusu olabilecek
hecelenmi sz kastetmiyoruz. zellikle de batan karmada, dil bilgilendirme
yi deil, duyumsatmay hedef alr.

Ama byleyici bir dil bulmak iin yaptm bu ilk giriimde krlemesine gi
derim, nk kendimi yalnzca bakas iin nesneliimin soyut ve bo formu
zerinde ynlendiririm. Davran ve tavrlarmn hangi etkiyi yapacaklarn tasav
vur bile edemem, nk bunlar her zaman kendilerinin tesine geen bir zgr
lk tarafndan yeniden ele alnp temellendirileceklerdir ve nk ancak bu z
grlk onlara bir anlam kazandrrsa anlama sahip olabileceklerdir. Bylece ifa
delerimin anlam her zaman benden kaar; imlemek istediim eyi imleyip im
lemediimi, ya da hatt imlendiren olup olm adm bile asla tam olarak bile
mem; bu belirleyici anda, ilke olarak tasavvur edilemez olan eyi bakasnda oku
mam gerekir. Ve bakas iin fiilen ne ifade ettiimi bilmememden tr, dilimi
kendi dma doru tamamlanmam bir ka fenomeni gibi olutururum. Ken
dimi ifade ettiim andan itibaren ifade ettiim eyin anlamn, yani sonuta oldu
um eyin anlamm yalnzca kestirebilirim, nk bu adan bakldnda ifade
etmek ve olmak ayn eydir. Bakas her zaman oradadr, mevcuttur ve dile anla
mn veren ey olarak duyumsanr. Her ifade, her davran, her szck, benim
ynmden bakasnn yabanclatnc gerekliinin somut deneyimidir. Dn
481

Jean-Paul Sartre

cemi benden alyorlar diyebilen -rnein, etki psikozu [psychose dinfluence]

vakalarnda olduu gibi2- yalnzca psikopat deildir. Bizatihi ifade olgusu bile bir
dnce hrszldr, nk dnce kendini nesne olarak oluturmak iin yabanclatrc bir zgrln katksna gereksinir. Bu yzden dilin bu ilk vehesi
-dili bakas iin kullanan ben olduum lde- kutsaldr. Kutsal nesne, gerek
ten de dnyann tesindeki bir akmla iaret eden bir dnya nesnesidir. Dil ba
na, sessizce beni dinleyen kiinin zgrln, yani akmlm anlar.
Ama ayn anda da bakas iin imleyen nesne olarak kalrm bu da her za
man olduum eydir. Nesneliimden kalkarak akmlm bakasna gsterebi
leceim hibir yol yoktur. Tavrlar, ifadeler ve szckler bakasna hibir zaman
baka tavrlardan, baka ifadelerden ve baka szcklerden bakaca bir eyi gs
teremezler. Bylece dil, bakas iin byl bir nesnenin sradan zellii ve b
yl nesnenin kendisi olarak kalr: dil uzaktan kumandal ve etkisi bakas tara
fndan tastamam bilinen bir eylemdir. Bylece szck, ben kullanrken kutsal
bakas iittii zaman da byldr. Bylece dilimi de bakas iin bedenimi bil
diimden fazla bilemem. Kendimi konuurken iitemediim gibi glerken de
gremem. Dil sorunu bedenlerin sorunuyla tastamam paralellik iindedir ve
bunlardan biri iin geerli olan betimlemeler teki iin de geerlidir.
Bununla birlikte bylenme bakasnn kiiliinde bir byl-varla vesile
olsa da aka kendiliinden vesile olmay baaramaz. Bir hatip, bir aktr, bir cam
baz karsnda bylenebiliriz: bu onu sevmek anlamna gelmez. nsan elbette
gzlerini onlardan ayramaz; ama onlar hl dnya fonu zerinde ykselirler, ve
bylenme byleyici nesneyi akmlm nihai terimi olarak ortaya koymaz; tam
tersine, bylenme akmlktr. u halde sevilenin kendisi ne zaman seven hali
ne gelecektir?
Bunun cevab basittir: sevilmeyi kendi projesi olarak dnd zaman. Nesne-bakas, ak yaratmak iin kendi olarak asla yeterli gce sahip deildir. A
kn ideali bakas olarak, yani bakan znellik olarak bakasna sahip olmaksa, bu
ideale benim nesne-bakasyla deil zne-bakasyla karlamamdan itibaren
atlmda bulunulabilir. Batan karma beni batan karmaya alan nesne-bakasm sahip olunacak deerli nesne vasfyla bezemekten baka bir ey yapamaz;
onu fethetmek iin belki de beni byk riskleri almaya yneltecektir; ama dn
2) Esasen, etki psikozu, tpk genel olarak psikozlar gibi, ayrcalkl deneyimdir ve byk bir
metafizik olgu ieren mitoslarla dile getirilir: buradaki, yabanclama olgusudur. Bir deli
her zaman iin insanlk durumunu kendi tarznda gerekletirir.

482

Varlk ve Hilik

yann ortasndaki bir nesneye sahip olma arzusu ile ak birbirine kartrlan#!.
Dolaysyla ak, sevilen kiide, onun yabanclamasnda ve onun bakasna dog
ru kanda yaad deneyim dnda doamaz. Ama bir kez daha, eer duruttt
buysa, sevilen ancak sevilmeye doru atlmda bulunuyorsa, yani fethetmek il
tedii ey hibir ekilde bir beden deil de bakasnn bu haliyle zneliiyse o di
a dnecektir. Nitekim bu sahiplenmeyi gerekletirmek iin tasarlayabile
cei tek yol kendini sevdirmektir. Bylece sevmenin, kendi znde, kendini sev*
dirme projesi olduunu gryoruz. Buradan da u yeni eliki ve u yeni at
ma doar: klarn her biri, kendini herhangi*bir bakas dnda karsndakine
sevdirmek istedii lde tmyle onun tutsadr; ama ayn zamanda da her bi
ri, tekinden hibir biimde sevilme projesine indirgenmeyen bir ak talep
eder. Gerekten de talep ettii ey, bakasnn kkensel olarak kendini sevdirme
peinde komakszm, zgrlnn nesnel snr olarak, akmlnm vazgeil
mez ve seilen temeli olarak, varlk btnl ve en stn deer olarak sevdii
hakknda hem temaac hem de duygusal bir grye sahip olmasdr. Bakasn
dan bylece talep edilen ak hibir ey isteyemez salt karlksz angajmandr.
Ama bu ak tam da n gerekirlii olmakszn varolamayan eydir; ve k
bambaka bir tarzda tutsak edilmitir: gerekirliinin tutsadr; nitekim sevilmi
olma gerekirlii olarak, ak beden olmak isteyen ve bir dary talep eden zgr
lktr; dolaysyla bakasna doru ka taklit eden bir zgrlk, zgrlk ol
duu lde yabanclamasn talep eden bir zgrlktr. n bakas tarafn
dan nesne olarak sevilmek iin gsterdii aba iindeki zgrl bile bakasiin-bedende kalplanarak yabanclar, yani bakasna doru bir ka boyutuy
la birlikte varoluta rer; bu zgrlk kendini sak kendilik olarak ortaya koyma
y durmadan reddetmektir, nk kendinin kendi-kendisi olarak bu olumlanmas bakasnn bak olarak kmesine ve nesne-bakasmm belirmesine, dola
ysyla sevilmek imknnn bile kaybolduu bir duruma yol aar, nk bakas
kendi nesnelik boyutuna indirgenir. u halde bu red, zgrl, bakasna ba
ml olan bir ey gibi olutururken, znellik olarak bakas da kendi-iinin z
grlnn geilemez snr, varlnn anahtarn elinde tutan hedefi ve en s
tn erei haline gelir. Burada gerekten de ak giriiminin ideal belledii eyle,
yabanclaan zgrlkle karlarz. Ama zgrln yabanclatran, kendisi
ni sevmelerini isteyen olarak, sevilmek isteyen ktr. zgrlm, benim nesneliimi kuran bakasnn salt znelii karsnda yabanclar; nesne-bakas
483

Jean-Paul Sartre

karsnda asla yabanclaamaz. Nitekim bu form altnda sevilen kiinin n

dledii yabanclamas elikili olur, nk sevilen, n varln yalnzca ve
ilke olarak dnyann baka nesnelerine doru aarak kurabilir; dolaysyla
bu akmlm at nesneyi hem alan nesne, hem de her trl akmlm snr
nesnesi olarak ayn zamanda oluturmas mmkn deildir. Bylece k iftten
her biri, berikinin zgrlnn kkensel bir gr iinde yabanclat bakas
iin nesne olmak ister; ama gerek anlamda sevgi olacak bu gr, kendi-iinin
elikili bir idealinden baka bir ey deildir; bu yzden her biri dierinin tama
men yabanclamasn talep eden olarak yabanclar. Her biri dierinin kendisi
ni sevmesini ister, ama sevmenin sevilmeyi istemek olduunun, ve bylece die
rinin kendisini sevmesini isterken, aslnda dierinin de onun kendisini sevmesi
ni istediini istemekten bakaca bir ey yapmadnn farkna varmaz. Nitekim
ak ilikileri, ak denen deerin ideal imi altnda, bilincin dpedz yans-yanstlanm andran belirsiz bir gndermeler sistemidir, yani her bir bilincin ba
kasn kurmak zere kendi bakaln koruduu bir bilinler kaynamasdr.
Bunun nedeni, gerekten de bilinlerin alamaz bir hilik tarafndan ayrlm ol
malardr, nk bu hilik hem bilinlerden birinin dieri tarafndan isel olumsuzlamas, hem de iki isel olumsuzlama arasndaki olgusal hiliktir. Ak, bir
yandan isel olumsuzlama korunurken, olgusal olumsuzlamamn stesinden gel
mek iin gsterilen elikili bir abadr. Bakasnn beni sevmesini talep ederim
ve projemi gerekletirmek iin btn imknlarm devreye sokarm: ama baka
s beni severse, bizatihi akyla beni radikal bir biimde hayal krklna uratr:
ben ondan karmda salt znellik halinde' durarak, varlm ayrcalkl nesne
olarak kurmasn talep ediyordum; ama o, beni sevdii andan itibaren beni z
ne olarak duyumsar ve benim zneliim karsnda kendini nesnelii iinde yp
ratr. Dolaysyla bakas-iin-varlma ilikin sorun zmsz kalr, klardan
her biri kendi hesabna tam bir znellik iinde kalr; onlar kendilerini kendi he
saplarna varetme devinden kurtaracak hibir ey yoktur; hibir ey olumsallk
larn kaldrmayacak ve onlar olgusallktan kurtarmayacaktr. En azndan her bi
rinin artk bakasnn zgrl iinde tehlikede olmamak gibi bir kazanc ol
mutur ama kendisinin sandndan bambaka bir biimde: nitekim bunun
nedeni hibir zaman bakasnn onu kendi akmlmn smr-nesnesi olarak ol
durmas deildir, onu znellik olarak duyumsamas ve ancak bu biimde du
yumsamak istemesidir. Kald ki kazan da durmadan kuku nesnesidir: ncelik
484

Varlk ve Hilik

le bilinlerden her biri her an zincirlerinden kurtulabilir ve birdenbire bakasn

nesne olarak temaa edebilir. O zaman by bozulur, bakas, aletler arasndan

bir alet haline gelir, bu durumda, arzu ettii gibi, gerekten de bakas iin nes
ne olur, ama kullanlabilir-nesne, durmadan alan nesne olur; yanlsama, akn
somut gerekliini oluturan aynalar oyunl aniden sona erer. Ayrca, akta her

bilin kendi bakas-iin-varln bakasnn zgrl iinde gvenceye alma

abasndadr. Bu da bakasnn, salt znellik olarak, dnyann varlk kazanmas
n salayan mutlak olarak dnyann tesi'Ade olmasn varsayar. Ama klardan
her birinin yalnzca kendi kendisinin deil, dierinin nesnelemesini de duyum
samas iin bir nc kiinin onlara bakmas, ayn anda baklm olmalar yeterlidir. Ayn anda bakas artk benim iin beni varlmn iinde kuran mutlak
akmlk deildir, benim tarafmdan deil de bir bakas tarafndan alan-akmlk olur; ve onunla olan kkensel mnasebetim, yani k ile sevilen varlk ili
kim de l-imkn halinde donar. Bu ak temellendiren ey artk bir snr nes
nenin zgrlkle her trl ama mnasebetini duyumsamas deildir: tmyle
bir nc kiiye doru yabanclaan bir nesne-aktr. klarn yalnzl ara
malarnn gerek nedeni ite budur. nk o her kim olursa olsun bir nc
kiinin ortaya kmas aklarnn tahribidir. Ama fiili yalnzlk (odamda yalnzz)
hibir biimde esasta yalnzlk deildir. Aslnda bizi hi kimse grmese bile b
tn bilinler iin varoluruz ve herkes iin varolduumuzun bilincini tarz: bu

nun sonucu, bakas-iin-varlm temel kipi olarak sevginin, akn bakas-iinvarlmda kendi tahribatnn kklerini barndrmasdr. Akn ynl tahrip
imknn tanmlam oluyoruz: en bata, z gerei bir aldatmaca ve bir sonsu
za gndermedir, nk sevmek beni sevmelerini istemek, dolaysyla da baka
snn kendisini sevmemi istemesini istemektir. Ve bu aldatmacann preontolojik
bir kavran bizatihi ak atlmnn iinde verilidir: n devaml bir tatminsiz
lik iinde olmas buradan gelir. Bu tatminsizlik, sklkla sylenegeldii gibi, se
vilen varln vefaszlndan deil, ak grsnn temel-gr olarak erimd bir
ideal olmasnn rtk bir biimde kavranmasndan kaynaklanr. Ne kadar ok
sevilirsem, v a rl m da o lde yitirir, kendi sorumluluklarmla, kendi olma
kudretimle [mon pouvoir etre] o lde babaa kalrm. kinci olarak, bakas
nn uyanmas her zaman mmkndr, onun karsnda her an bir nesne olarak
belirebilirim: n devaml gvensizlii de buradan kaynaklanr. nc ola
rak, ak bakalar tarafndan durmadan greceletirilen bir mutlaktr. Akn mut
485

Jean-Paul Sartre

lak atf ekseni olma vasfm korumas iin dnyada sevgiliyle yalnz olmak gere
kirdi. n devaml utanc da (ya da nc bu da, burada ayn kapya
kar) buradan gelir.
Bylece kendimi nesnelin iinde yitirmek iin beyhude yere uram olurum:
tutkum hibir eye yaramayacaktr; bakas -kh kendi-kendisi araclyla, kh
bakalar araclyla- beni dorulanamaz zneliime gndermitir. Bu saptama
tam bir umutsuzlua ve bakas ile benim-kendimin tabi klnn gerekletir
mek zere yeni bir giriime neden olabilir. Bu durumda kovalad ideal, betimleyegeldiimiz idealin tersi olacaktr: tekiliini muhafaza ederek bakasna nfuz
etmeye doru atlmda bulunacama, bakasnn bana nfuz etmesine ve kendi
zneliimden kurtulmak iin onun znelii iinde kaybolmaya doru atlmda
bulunurum. Bu giriim somut dzlemde mazoist tavrla ortaya kar: bakas be
nim bakas-iin-varlmm temeli olduuna gre, kendimi varetme iini bakas
na emanet ettiimde, bir zgrlk tarafndan kendi varl iinde temellendirilen
bir kendinde-varlktan baka bir ey olmayacam. Burada bakasnn beni kendi
varlm iinde temellendirecei balang edimine engel olarak dnlen ey
kendi zneliimdir; benim kendi zgrlmle olumsuzlanmas gereken, her ey
den nce, bu zneliktir. Dolaysyla tmyle nesne-varlmda angaje olmaya a
balarm, nesneden baka bir ey olmak istemem, bakasnda dinlenirim; ve bu
nesne-varl utan iinde duyumsadmdan, utancm nesneliimin derin imi
olarak arzular ve severim; ve bakas da cinsel arzu3 araclyla beni nesne olarak
kavradndan, arzulanmak isterim, utancn iinde kendimi arzu nesnesi yapanm. Bu tavr, bakas iin aknlmm smr-nesnesi olarak varolmaya alaca
ma, tersine, tekiler arasndan bir nesne, kullanlacak bir ara muamelesi grme
ye abaladmda aktaki tavra olduka benzer: nitekim olumsuzlanmas gereken
benim akmlmdr, bakasnmki deil. Bu durumda onun zgrln tutsak-

latrmaya doru atlmda bulunmak zorunda deilim, tam tersine bu zgrln

radikal bir biimde varolmasn ve zgr olmay istemesini temenni ederim. By
lece kendimi daha baka amalara doru ne kadar ok tesine geilmi hisseder
sem, akmlmdan vazgemekten de o kadar ok haz duyanm. U noktada, bir
nesneden, yani radikal biimde bir kendindeden bakaca bir ey olmamay tasarla

nn. Ama zgrlme nfuz edecek bir zgrlk bu kendindenin temeli oldu
u lde, varlm da yeniden kendi-kendinin temeli haline gelecektir. Mazo
3 ) Bkz. bir sonraki paragraf.

486

Varlk ve Hilik

izm, tpk sadizm gibi4 sululuun stlenilmesidir. Gerekten de, yalnzca nesne
olmamdan tr suluyum. Kendi-kendime kar suluyum, nk mutlak ya
banclamaya raz oluyorum; bakasna kar suluyum, nk onun sulu olma
sna, yani zgrlm bu haliyle radikal bir biimde skalamasna vesile oluyo
rum. Mazoizm, nesneliim araclyla bakasn bylemeyi amalayan bir giri
im deil, ama bakas-iin-nesneliim araclyla kendi-kendimi byleme, ya
ni kendimi nesne halinde oluturtma giriimidir ve bunu bakas araclyla ger
ekletirirken de bakasnn gznde temsil ettiim kendinde karsnda zneliimi bir hi olarak konulandrc-olmayan ynde kavrarm. Mazoizm bir tr badnmesi gibi belirginleir: toprak ve kayadan uurum karsnda duyulan badnmesi deil de, bakasnn zneliinin derinlii karsndaki badnmesi.
Ama mazoizm kendi-kendisinde bir yenilgidir, ve yle olmak zorundadr:
gerekten de, kendimi nesne-benim araclyla bylemek iin, bu nesneyi ba
kas iin olduu haliyle gryle yakalayabilmem gerekir, bu da ilke olarak im

knszdr. Bylece yabanclaan benin, kendisini bu ben araclyla byleyebil

mesi yle dursun, o ilke olarak kavranamaz olandr. Mazoist istedii kadar diz
leri zerinde srnsn, kendini gln ekillere soksun, sradan bir cansz ara
gibi kendini kullandrsn, aslnda bakas iin mstehcen ya da sadece edilgin
olacaktr, girdii ekillere bakas iin katlanacaktr: bakas iin ve sonsuza ka
dar bu ekilleri almaya mahkumdur. Kendini akml iinde ve akml aracl
yla, alacak bir varlk olarak dzenler; ve nesneliini tatt lde zneliinin
bilinciyle dolar, idaralmasma varana kadar. zellikle de kendini krbalatmak
iin bir kadna para veren mazoist, onu ara olarak kullanr ve bundan tr
kadna nispetle kendini akmlk halinde konumlar. Bylece mazoist, sonuta
bakasna nesne muamelesi yapar ve kendi kendisinin nesneliine doru onu
aar. rnein Sacher Masochun manevralann hatrlarz: kendini aalatmak,
kendine svdrmek, kendini kltc bir konuma indirgemek uruna, kadn
larn ona kar besledikleri byk ak kullanmak zorundayd, yani kadnlar
kendilerini onun iin bir nesne olarak duyumsadklar lde onlar zerinde et
kimek zorundayd. Bylece mazoistin nesnelii her trl kta kendisinden kur
tulur ve hatt nesneliini kavramaya alrken bakasnn nesneliini bulduu
bile olabilir, ou kez de olur, bu durumda znelii kendisine ramen serbest
kalr. u halde mazoizm ilke olarak bir yenilgidir. Mazoizmin bir dknlk
4) Bkz. bir sonraki paragraf.

487

Jean-Paul Sartre

olduunu ve dknln de ilke olarak yenilgi ak olduunu dnrsek

bunda bizi artabilecek bir ey yoktur. Ama biz burada dknle zg yap
lan betimleyecek deiliz. una iaret etmemiz yeterlidir: mazoizm znenin zneliinin bakas tarafndan yeniden zmlenerek yok edilmesi iin gsterilen
devaml bir abadr ve bu abaya yenilginin yorucu ve tadna doyulmaz bilinci
elik eder, yle ki zne sonuta balca hedefi olarak bu yenilgiyi arar3.

II
BAKASINA YNELK IKNC TAVIR:
LGSZLK, ARZU, NEFRET, SADZM
Bakas karsndaki birinci tavnn baarszl benim iin ikinci tavr benim
seme vesilesi olabilir. Ama dorusunu sylemek gerekirse, bunlarn ikisi de ger
ek anlamda birinci deildir: her biri durum olarak kkensel bakas-iin-varla temel bir tepkidir. u halde bakas iin nesneliim araclyla bakasnn bi
lincini kendime tabi klmann bizatihi imknszl iinde kararl bir biimde
bakasna dnmeye ve ona bakmaya ynelebilirim. Bu durumda bakasnn bak
ma bakmak kendini kendi zgrl iinde ortaya koymaktr ve bu zgrlk
temelinde bakasnn zgrlyle hesaplamaya almaktr. Bylece aranan a
tmann anlam, zgrlk olarak hesaplaan iki zgrln mcadelesini gn
na karmaktr. Ama bu ynelim hemen annda hayal knklma urayacak
tr, nk bakas karsnda kendimi zgrlm iinde glendirmemden t
r bakasn alm-aknlk, yani bir nesne klarm. imdi ortaya koymaya al
acamz ey ite bu yenilginin yksdr. Buradaki ynlendirici emay kavr
yoruz: bana bakan bakas zerine bu kez ben baklarm dikiyorum. Ama bir
baka baklamaz: baka doru baktm anda bak silinip gider, yalnzca gz
leri grrm. O anda da bakas, sahiplendiim ve zgrlm tanyan, kabul
eden bir varlk haline gelir. Hedefime ulam gibi grnrm, nk nesneliimin anahtann elinde tutan varla sahibim ve zgrlm bin trl yoldan
ona duyumsatabilirim. Ne var ki gerekte her ey kmtr, nk ellerimin
arasnda bana kalan varlk bir nesne-bakasdr. Bu haliyle, benim nesne-varl5) Bu betimlemeye son verirken, tehirciliin, mazoist tavrlar arasnda snflandrlmak zo
runda olan en azndan bir ekli vardr. rnein, Rousseau, amarc kadnlara msteh
cen nesneyi deil, gln nesneyi tehir ettiinde. tiraflar, Blm III.

488

Varlk ve Hilik

mm anahtarn kaybetmitir ve benimle ilgili olarak sadece nesnel duygularnn

biri olan ve artk beni ilgilendirmeyen salt bir imgeye sahiptir; ve eer zgrl
mn etkilerini duyumsuyorsa, onun varl zerinde bin yoldan etkiyebiliyor
ve onun imknlarn btn imknlarmla aabiliyorsam, bunun nedeni onun
dnya zerindeki nesne olarak ve bu haliyle zgrlm tanyp kabul edecek
durumda olmamasdr. Hayal krklm tamdr, nk bakasnn zgrln
sahiplenmek isterken, bu zgrlk bakm altnda ktnde bakas zerin
de etkiyebildiimi fark ederim bir anda. Bu hayal krkl, bakasnn zgrl
n benim iin olduu nesne zerinden aramak iin ve bakasnn bedenine tam
bir sahiplenme iinde o zgrl sahiplenebileceim ayrcalkl davranlar bul
mak iin daha sonra yneleceim giriimlerimin hareket noktas olacaktr. Tah
min edilebilecei gibi, bu giriimler ilke olarak yenilgiye mahkumdurlar.
Ama baka bakmann bakas-iin-varlma gsterdiim kkensel tepkim
olmas da mmkndr. Bu demektir ki dnyadaki beliriim iinde, kendimi
bakasnn bakna bakan olarak seebilir ve zneliimi de bakasnn zneliginin k zerinde kurabilirim. Bakasna ynelik ilgisizlik olarak adlandraca
mz, ite bu tavrdr. Bu durumda bakalarna, kar bir krlk sz konusudur.
Ama krlk terimi bizi hataya drmesin: ben bu krle bir durum olarak
maruz kalmam; ben bakalar karsnda kendi krlmm ve bu krlk bakas-iin-varlg, yani bak olarak bakasnn aknlgm rtk bir biimde anla
may ierir. Anladm ey bizzat gizlemeye karar verdiim eydir. O zaman bir
tr fiili tekbencilik uygularm; bakalar sokaktan geen bu formlardr, uzaktan
etkimeye elverili olan ve belirli davranlar araclyla benim de zerlerinde et
kiyebileceim bu byl nesnelerdir. Onlara neredeyse dikkat bile etmem, dn
ya zerinde tek bamaymm gibi eylerim; duvarlara srtndm gibi insan
lara srtnrm, engellerden kandm gibi onlardan kanrm, onlarn nesne-zgrl benim iin onlarn terslik katsaysndan baka bir ey deildir;
bana bakm alarnn mmkn olduunu bile aklma getirmem. phe yok ki on
lar da benim hakkmda baz eyler bilirler; ama bu bilgi beni ilgilendirmez: on
lardan bana gemeyen ve maruz-kalman-znellik ya da nesne-znellik diye
adlandrdmz eyle lekelenen varlklarnn urad deiimler sz konusudur,
yani bu deiimler benim ne olduumu deil onlarn ne olduklarn dile getirir
ve benim onlar zerindeki eylemimin sonucudur. Bu insanlar ilevdirler: bilet
denetisi denetleme ilevinden bakaca bir ey deildir; kafedeki garson mte
489

Jean-Paul Sartre

rilere hizmet etme ilevinden bakaca bir ey deildir. Bu noktadan itibaren, eer
mekanizmalarn harekete geirecek an ahtarlarm ve parolalar bilirsem, onla
r karlarm iin en iyi bir biimde kullanmam mmkn olacaktr. Fransz 17.
Yzylndan bize kalan o ahlak psikoloji buradan kaynaklanr; bakas hak
knda pratik bir bilgi veren ve bize onun zerinde etkime sanatn ifa eden 18.
Yzyldan kalma risaleler, Beroalde de Vervillein Moyen de parveniri [stesinden
Gelme Yolu], Laclosnun Liaisons dangereuses [Tehlikeli likiler], Herault de Sechellesin Traite de lambitionu [Tutku Risalesi] buradan kaynaklanr. Bu krlk
durumu iinde hem kendi-iin-varlmm temeli olarak bakasnn mutlak zneliini, hem bakas-iin-varlm, hem de zellikle bakas iin bedenimi ayn
zamanda yok sayarm. Bir anlamda sakinleirim; kstahlarm, yani bakas
nn baknn imknlarm ve bedenimi sabitleyebileceini aklma bile getirmem;
utanglk diye adlandrlan durumun tam kart durumda olurum. Rahatlk
olurum, kendi-kendimden sknt duymam, nk dard a deilim, kendimi
yabanclam hissetmem. Bu krlk durumu kkensel olarak kendimi aldatma
ma bal olarak uzunca bir sre devam edebilir, aralklarla pek ok yla, btn
bir yaama yaylabilir; bakasnn ne olduundan - o k ksa ve dehet verici hi
dayet anlar dnda- kukulanmakszm yaayp len insanlar vardr. Ama t
myle iine dalndnda bile bu durumun yetersizliini duyumsamadan edeme
yiz. Ve her kendini aldatma gibi, ondan darya kmak iin birtakm gereke
leri bize salayan da yine odur: nk bakas karsndaki krlk, nesneliimin
her trl yaanan yakalann ayn zamanda yok eder. Bununla birlikte zgr
lk olarak bakas ve yabanclaan-ben olarak nesneliim oradadrlar, fark edil
meksizin, temalatnlmakszm, ama bizatihi dnyay ve dnya iindeki varlm
anlamamn iinde verilidirler. Bilet denetisi dpedz ilev olarak dnlse de,
t

bizatihi ilevi araclyla beni bir dar-varla gnderir, hat bu dan-varlk

ne yakalanm ne de yakalanabilir olsa bile. Buradan devaml bir eksiklik ve hu
zursuzluk duygusu doar. nk bakasna ynelik temel projem -alacam ta
vr hangisi olursa olsun- ift ynldr: bir yandan bakasnm-zgrl-iindeki-dan-varlmm beni maruz brakt tehlikeye kar kendimi korumak, te
yandan da ben olan btnl bozulmu btn en sonunda btnletirmek
iin, ak dngy kapatmam ve nihayet kendi-kendimin temeli olmak iin ba
kasn kullanmam sz konusudur. Oysa bir yandan bak olarak bakasnn or
tadan kalkmas beni dorulanamayan zneliimin iine frlatarak varlm kav
490

Varlk ve Hilik

ranamayan bir Kendi-iin-kendindeye doru koturan o srekli kovalanan-kovalamaya indirger; bakas bulunmakszn, zgr olmann payma den o mt
hi zorunluluunu, yani olmay semediim ve domu olduum halde kendimi
oldurma iini kendimden bakasna veremeyeceim olgusunu tastamam ve olan
ca plaklyla kavrarm. Ama te yandan,-bakasna ynelik krlk beni baka
snn zgrl iinde tehlikede olma kaygsndan grnrde kurtarsa bile, her
eye ramen bu zgrl rtk bir biimde anlamay ierir. Dolaysyla mutlak
ve biricik znellik olduuma inanabileceim anda bile beni nesneliin son ker
tesine yerletirir, nk grldm bile duysmsayamadan ve kendimi bu de
neyimle grlen-varlkma kar savunamadan grlrm. Bana sahip olan ki
iye doru dnemeden sahiplenilirim. Bakasnn bak olarak dorudan deneyi
mi iinde kendimi bakasn duyumsayarak savunurum ve bana kalan da baka
sn nesneye dntrme imkndr. Ama bakas ban a bakt srada benim iin
nesneyse, o zaman farkna bile varmadan tehlikedeyim. Nitekim krlm tedir
ginlik verir, nk bana ramen beni yabanclatrma tehlikesi tayan kavranamaz ve serseri bir bakm bilinci ona elik eder. Bu tedirginlik, bakasnn z
grln kapmak zere yeni bir giriime vesile olmak zorundadr. Ama bu, ba
na srtnen nesne-bakasma doru dnmem ve onun zgrlne ulamak
zere onu ara olarak kullanmaya almam anlamna gelir. Ne var ki, tam da
nesne bakasna seslendiim iin akml konusunda ona hesap soramam, hat
t bizzat ben de bakasnn nesnelleme dzleminde olduumdan kendime tabi
klmak istediim eyi tasavvur bile edemem. Bylece dndm bu nesne kar
snda irkiltici ve elikili bir tavr iinde olurum: istediim eyi ondan elde ede
mediim gibi, bu aray istediim eye ilikin bilmenin bile silinip gitmesine yol
aar; umutsuzca bakasnn zgrln aramaya koyulur ve bu yolda kendimi
anlamn yitirmi bir araya angaje olmu bulurum; araya yeniden anlam kazan
drmak iin gstereceim btn abalarmn bu anlam daha fazla kaybettirmek
ten, hayrete ve tedirginlie yol amaktan baka bir etkisi yoktur, tpk bir rya
y yeniden anmsamaya altmda, bu abann tam ve nesnesiz bilginin mp
hem ve irkiltici izlenimini brakarak parmaklarmn arasnda erimesi gibi; tpk
yanl bir anmsamann ieriim belirtikletirmeye altmda, bizatihi akla
mann bu ierii saydamlk halinde eritmesi gibi.
Bakasnn zgr zneliini benim-iin-nesneliinde kavramaya ynelik k
kensel giriimim cinsel arzudur. Genellikle psiko-fizyolojik tepkiler arasnda s491

Jean-Paul Sartre

mflandnlan bir Fenomenin, bakas-iin-varl kkensel olarak gerekletirme

tarzmz gsteren ilksel tavrlar dzeyinde ele alnmas belki de artc grne
cektir. Gerekten de psikologlann ou iin arzu, bilin olgusu olarak cinsel or
ganlarmzn doasyla sk bir ballam iindedir ve arzuyu ancak bu organla
rn derinlemesine incelenmesiyle balantl olarak anlamak mmkndr. Ama
bedenin farkllam yaps (memeli, dourucu, vb.) ve buradan hareketle cinsel
organn zel yaps (rahim, fallop borusu, yumurtalk, vb.) mutlak olumsalln
alanna girdiinden ve asla bilincin ya da Daseinm ontolojisine bal olmad
ndan, cinsel arzu iin de byle olmas gerekirmi gibi grnyor. Cinsel organ
larn bedenimize ilikin olumsal ve zel bir enformasyon olmas gibi, bunlara te
kabl eden arzu da psiik hayatmzn olumsal bir kipliidir, yani ancak biyolo
jiden destek alan ampirik bir psikoloji dzeyinde betimlenebilir. Bu da arzu ve
arzuya bal btn psiik yaplar iin kullanlan cinsel igd ifadesinin yeterin
ce gsterdii eydir. Nitekim bu igd terimi her zaman psiik hayatn olumsal
oluumlarn niteler ve bu oluumlarn, hayatn btn sresince birlikte-varolmu olmak -ya da hibir durumda hibir biimde bizim tarihimizden kaynak
lanmamak- ama yine de psiiin bizatihi znden karsanamamak gibi ikili bir
zellii vardr. Bu nedenledir ki varoluu filozoflar cinsellikle ilgilenmek zorun
da olduklarna inanmamlardr. zellikle de Heidegger, varoluu analitiinde
bu konuya en ufak bir atfta bile bulunmaz, yle ki Heideggerin Dasein bize
cinsiyetsiz gibi grnr. Ve hi phesiz insan-gereklii iin kendini eril ya
da diil olarak belirtmenin gerekten de bir olumsallk olduunu dnmek
mmkndr; hi phesiz cinsel farkllama sorununun Varolu (Existenz) soru
nuyla hibir ilikisi bulunmadn dnmek mmkndr, nk erkek ve ka
dnn arts eksisi olmakszn varolduklarn sylemek mmkndr.
Bu gerekeler inandrc olmaktan kesinlikle uzaktr. Cinsel farklln olgusallm alanna girdiini biz de gerektiinde kabul ederiz. Ama bu kabul, kendi-iinin byle bir bedene sahip olmasnn salt olumsallyla, arzi olarak cin
sel olduu anlamna m gelmelidir? Cinsel yaam denen bu muazzam olayn in
sanlk durumuna fazlalk olarak eklendiini kabul edebilir miyiz? Oysa ki arzu
nun ve onun tersi olan cinsel korkunun, bakas-iin-varlm temel yaplar ol
duu ilk bakta grlr. Elbette, cinsellik, kaynan insann fizyolojik ve olum
sal belirlenii olarak cinsiyetten [sexe] alyorsa, bakas-iinin varl asndan
vazgeilmez olmayacaktr. Ama sorunun duyumlar ve duyu organlar konusun
492

Varlk ve Hilik

da karlatmz sorunla ayn trden olup olmadn sormaya hakkmz yok

mudur bir ekilde? insann bir cinsiyete sahip olduu iin cinsel bir varlk oldu
u sylenir. Ya gerek bunun tersiyse? Ya cinsiyet, temel bir cinselliin aracn
dan ve sanki imgesinden ibaretse? Ya insan, dnya zerinde baka insanlarla ba
lant halinde varolan varlk olarak, yalnzca kkensel olarak ve esas itibariyle cin
sel bir varlk olduu iin bir cinsiyete sahipse? ocuk cinsellii, cinsel organla
rn fizyolojik gelimesini nceler; hadm edilmi erkekler, bu durumlarna ra
men arzulamaya devam ederler. Pek ok*yal insan da byledir. Dlle(n)meye
ve zevk almaya elverili bir cinsel organa sahip olabilme olgusu, cinsel yaamm
zn yalnzca bir evresini ve bir vehesini temsil eder. Doyum imknyla birlik
te bir cinsellik kipi vardr ve olumu cinsel organ bu imkn temsil edip somut
latrr. Ama cinselliin doyumsuzluk trnde baka kipleri de vardr ve bu kip
likleri dikkate alrsak, doumla birlikte ortaya kan cinselliin ancak lmle or
tadan kalktn kabul etmek gerekir. Zaten penisin kabarmas ya da herhangi
baka bir fizyolojik fenomen asla cinsel arzuyu aklayamad gibi onu kkrtamaz da gzbebeindeki damar daralmasnn ya da genilemesinin de (bu fiz
yolojik deiimlerin sradan bilincinin de) korkuyu kkrtamamas ya da onu
aklayamamas gibi. Burada da orada olduu gibi bedenin oynayaca nemli
bir rol bulunmakla birlikte, olay iyi anlamak iin dnya-iinde-varla ve bakas-iin-varla bavurmamz gerekir: bir bcei ya da bir yumuakay deil,
bir insan arzularm ve onu (var) olan olarak, dnya zerinde bir durum iinde
olan olarak arzularm; bu insan benim iin bir bakas olduu lde ve benim
de onun iin bir bakas olduum lde arzularm. Dolaysyla, cinselliin te
mel sorununu u ekilde formlletirmek mmkndr: cinsellik fizyolojik do
amza bal olumsal bir arzilik midir, yoksa bakas-iin-kendi-iin-varln zo
runlu bir yaps mdr? Sorunun salt bu terimlerle sorulabilir olmasndan tr,
cevab vermek de ontolojiye der. Ontoloji bu cevab tam da bakas iin cin
sel varoluun anlamn belirlemek ve saptamakla urarsa verebilir. Nitekim
cinsel varlk olmak -b ir nceki blmde bedenle ilgili olarak giritiimiz betim
lemenin terimleriyle- benim iin cinsel olarak varolan bir bakas iin cinsel ola
rak varolmak anlamna gelir: elbette ne bu bakas (yani bir heteroseksel varolan
ama genel anlamda cinsel bir varlk olma anlamnda) mutlaka ve ncelikle be
nim iin vardr, ne de ben onun iin ncelikle varolurum. Kendi-iinin bak a
sndan dnldnde, bakasnn cinselliinin byle kavranmas onun birin
493

Jean-Paul Sartre

cil ve ikincil cinsel vasflarnn umursanmayan salt temaas olamaz. Bakas, be

nim iin nce kl sisteminin dalm biimine, ellerinin sertliine, sesinin tns
na, gcne bakarak eril cinsiyetten olduu sonucuna vardm iin cinsel deil
dir. Burada bir ilk duruma atfta bulunan trev sonular sz konusudur. Baka
snn cinselliinin yaanan ve katlanlan olarak ilk yakalan arzudan baka bir
ey olamaz; bakasn arzulayarak (ya da onu arzulamaya muktedir olmadm
kefederek) ya da bakasnn bana olan arzusunu kavrayarak onun cinsel-varlm kefederim; ve arzu ayn zam anda hem benim cinsel-varlm ve onun cinselvarlm, hem de. cinsiyet olarak benim bedenimi ve onun bedenini bana kefetti
rir. ite bylece cinsiyetin ontolojik yapsn ve konumunu belirlemek zere ar
zunun incelenmesine gnderildik. u halde arzu nedir?
Ve nce neyin arzusu vardr?
Arzunun ehevi bir arzu ya da bir acy dindirme arzusu olaca fikrini daha
batan terk etmek gerekir. znenin arzusunu bir nesneye balamak zere bu
ikinlik durumundan nasl kabilecei anlalmaz. znelci ve ikinliki her teo
ri, yalnzca doyumumuzu deil de bir kadn arzuladmz aklamakta baar
szla urayacaktr. Demek ki arzuyu akn nesnesi araclyla tanmlamak ge
rekir. Bununla birlikte arzunun arzulanan nesneye fizik ynden sahiplenme ar
zusu olduunu sylemek, eer burada sahiplenmek derken onunla sevimek
kastediliyorsa, tmyle yanl olur. Hi phesiz cinsel iliki bir an iin arzudan
kurtarr ve baz durumlarda da -rnein ac verici ve yorucu olduunda- belir
tik bir biimde arzunun temenni edilir sonulan olarak gsterilmesi mmkn
dr. Ama o zaman arzunun kendisinin de ortadan kaldrlmas gereken gibi
gsterilen nesne olmas gerekir ve bu da ancak dnmsel bir bilin aracly
la yaplabilir. Oysa arzu kendi-kendinde zerine dnlmemi olandr; dolay
syla kendi-kendisini ortadan kaldrlacak nesne olarak gsteremez. Yalnzca bir
dzenbaz arzusunu kendine betimler, bu arzuya nesne mlamelesi yapar, onu
tahrik eder, yavalatr, doyumu ondan ayrtrr, vb. Ama bu durumda arzunun
arzulanan haline geldiine iaret etmek gerekir. Buradaki hata cinsel ilikinin ar
zuyu ortadan kaldrdn renmekten kaynaklanr. Dolaysyla bir bilgi arzu
nun kendisiyle birletirilmi ve znn dnda kalan nedenlere (dourmak,
analn kutsal vasf, boalmayla ortaya kan zevkin olaanst gc, cinsel ili
kinin sembolik deeri), ehvet ise olaan doyumu olarak arzuya dardan ba
lanmtr. Bu yzden ortalama insan, zihinsel tembelliinin ve konformizminin
494

Varlk ve Hilik

sonucu olarak, arzusu iin, boalmadan baka bir erek tasavvur edemez. Arzu
yu, kaynanda ve ereinde kesinlikle fizyolojik bir igdnn olduunu varsa
yarak dnmeye izin veren ey de budur, nk rnein insanda, arzunun ne
deni ereksiyon, nihai sonucu da boalma olacaktr. Ama arzu cinsel ilikiyi hi
bir biimde kendiliinden iermez, ok kk ocuklarn ya da sevimenin tek
niklerini bilmeyen yetikinlerin arzusu sz konusu olduunda grld ze
re, cinsel iliki tematik olarak ortaya konmaz, hatt balatlmaz bile. Ayn biim
de, arzu hibir zel sevime pratiinin arzusu da deildir; bu pratiklerin toplum
sal gruplara gre deiiklikler gsteren eitlilii bunu yeterince kantlar. Genel
olarak arzu, yapmak arzusu deildir. Yapmak daha sonra devreye girer, arzuya
dardan elik eder ve bir renimi gerektirir: kendine zg amalan ve aralan olan bir sevime teknii vardr. u halde, ne en yce erei olarak ortadan kal
kn ngrebilen, ne de nihai hedefi olarak tikel bir edimi seebilen arzu, d
pedz ona akm bir nesnenin arzusudur. Burada, daha nceki blmlerde sz
n ettiimiz ve Scheler ile Husserlin betimledikleri o duygusal ynelimsellikle
yeniden karlayoruz. Ama hangi nesnenin arzusu vardr? Arzunun bir bedenin
arzusu olduunu mu syleyeceiz? Bir bakma bunu yadsyamayz. Ama bir ko
nuda anlamak gerekir. Elbette allak bullak eden bedendir: bir kol ya da akta
kalan bir meme, belki bir ayak. Ama ncelikle unu iyi grmek gerekir ki kolu
ya da aktaki memeyi, biz ancak organik btnlk olarak tm bedenin mevcu
diyet fonunda arzularz. Bedenin kendisi, btnlk olarak gizlenmi olabilir;
yalnzca plak bir kolu grebilirim. Ama beden oradadr; kolu kol olarak kav
radm bedenden itibaren olan eydir; halnn masann aya tarafndan gizle
nen arabesk motifleri, grebildiim arabesk motiflerde ne lde mevcutsa ve
onlara ne lde katlyorsa, beden de grdm kolda o lde mevcuttur, ona
o lde katlr. Ve arzum bu konuda yanlmaz: bir fizyolojik eler toplamna
deil de tm bir forma seslenir; dahas: durum halindeki [en situation] bir forma
seslenir. leride greceimiz zere, tavr arzuyu tahrik etmek iin ok ey yapar.
Oysa tavrla birlikte etraf ve sonu olarak da dnya verilir. Ama ayn anda ken
dimizi sradan fizyolojik dayanlmaz arzunun kar kutuplarnda buluyoruz: ar
zu dnyay ortaya koyar ve dnyadan kalkarak bedeni ve bedenden kalkarak da
gzel eli arzular. Tastamam bir nceki blmde betimlediimiz, bakasnn be
denini dnyadaki durumundan kalkarak kavramamza araclk eden giriimi iz
ler. Kald ki bunda artc bir yan da yoktur, nk arzu bakasnn bedeninin
495

Jean-Paul Sartre

aa knn alabilecei balca formlarn birinden ibarettir. Ama tam da bu

yzden, bedeni salt maddi nesne olarak arzulamayz: nitekim salt maddi nesne
durum halinde deildir. Bylece arzuda dolaysz olarak mevcut olan o organik
btn, yalnzca yaam deil, ayrca uyarlanm bilinci de aa karan olarak
arzu edilir. Bununla birlikte, ileride greceimiz gibi bakasnn arzuyla aa
kan durum-halindeki-varl tmyle zgn bir trdedir. Zaten sz konusu bi
lin hl arzulanan nesnenin bir zelliinden ibarettir, yani dnyann nesneleri
nin ak ynnden baka bir ey deildir ve tam da bu ak evrelendii, lokal
hale getirildii ve benim dnyamn paras olduu lde byledir. Elbette uyu
yan bir kadn arzu etmek mmkndr, ama bu uyku bilin fonu zerinde beli
ren olarak mmkndr. u halde bilin her zaman iin arzulanan bedenin uf
kundadr: onun an lam m ve birliini oluturur. Ufkunda duran bilinle birlikte
bir durum iindeki organik btn olarak yaayan bir beden: arzunun seslendii
nesne ite budur. Peki, arzu bu nesneden ne ister? Bunu, daha nce gelen bir
baka soruya cevap vermeden belirleyemeyiz: arzulayan kimdir?
Hi phe yok ki arzulayan kii benim ve arzu da zneliimin tekil bir kipi
dir. Arzu bilintir, nk ancak kendi-kendisinin konumsal olmayan bilinci ola
rak varolabilir. Bununla birlikte arzulayan bilincin tanyan bilinten, rnein yal
nzca nesnesinin yapsyla ayrldn sanmamak gerekir. Kendi-iin asndan
kendini arzu olarak semek, Stoaclkta nedenin sonucunu retmesinde olduu
gibi, ilgisiz ve deimeden kalarak bir arzu retmek deildir: rnein, kendini
metafizik varlk olarak seen bir kendi-iinin varolu dzlemiyle ayn olmayan
belli bir varolu dzlemi zerine tanmaktr. Daha nce grdmz zere, her
bilin kendi olgusall ile belli bir mnasebet srdrr. Ama bu mnasebet, bir
bilin kipinden tekine deiebilir. rnein, ac bilincinin olgusall srekli bir
ka iinde kefedilen olgusallktr. Arzunun olgusall iin ayn ey sz konusu deildir. Arzulayan insan, bedenini zel bir tarzda var eder ve bu yoldan zel
bir varolu dzeyinde yer alr. Nitekim, arzunun yalnzca heves [envie] olmad
n, bedenimiz zerinden belli bir nesneyi hedef alan ak ve saydam heves olma
dn herkes teslim edecektir. Arzu, bulanklk [trouble] olarak tanmlanr. Ve bu
bulanklk deyimi onun yapsn daha iyi belirlememizde bize yardmc olabilir:
bulank bir su berrak bir suyun kartdr; bulank bir bak aydnlk bir bakn
kartdr. Bulank su, her zaman sudur; suyun akkanln ve temel vasflarm
korumutur; ama saydaml, bu saydamlkla birleen, her yerde ve hibir yerde
496

Varlk ve Hilik

olan ve kendini suyun kendi-kendisiyle kalnlamas gibi sunan yakalanamaz bir

mevcudiyet tarafndan bulandrlmtr. Elbette, bunu svnn iinde dalm
halde bulunan incecik kat paracklann mevcudiyetiyle aklamak mmkndr:
ama bu aklama bilimcinin aklamasdr. Bulank suya ilikin kkensel kavray
mz, onu bize kendiliinden fark edilmeyen ve kendini salt olgusal direni gibi
ortaya koyan grnmez bir eylerin mevcudiyetiyle deimi olarak verir. Arzula
yan bilin bulanksa, nedeni bulank suyla bir analoji gstermesidir. Bu analojiyi
belirginletirmek iin cinsel arzuyu arzunun bir baka formuyla, rnein alkla
kyaslamak uygun olur. Tpk cinsel arzu gibi, alk da bedenin belli bir durumu
nu varsayar ve bu durum kann azalmasyla, youn tkrk salglamayla, yutkun
mayla, vb. tanmlanr. Bu farkl fenomenler bakasnn bak asndan betimlen
mi ve snflandrlmlardr. Bunlar, kendi-iin asndan salt olgusallk olarak
ortaya karlar. Ama bu olgusallk kendi-iinin bizatihi yapsn bozmaz, nk
kendi-iin, hemen annda kendi iin mmkn olanlara doru, yani kitabmzn
ikinci Ksmnda aln kendi-iin-kendindesi olduuna iaret ettiimiz belli bir
doyurulmu-alk haline doru olgusallktan kaar. Bylece alk, bedensel olgusallm salt tesine geilmesi edimidir ve kendi-iin bu olgusallm konulandrc-olmayan formdaki bilincine vard lde, dolaysz bir biimde tesine ge
ilmi bir olgusallk olarak aln bilincine varr. Beden burada gerekten de ge
mi [pass] olandr, tesine geilmi [de-passe] olandr. Elbette cinsel arzuda da
btn alklara ortak olan bu yapy, bedenin belli bir durumunu bulmak mm
kndr. Bakas, eitli fizyolojik deiimleri kaydedebilir (penisin sertlemesi,
meme ularnn imesi, dolam sisteminin deiimi, atein ykselmesi, vb.). Ve
arzulayan bilin bu olgusall vareder; arzulayan bilinten itibarendir ki -aslnda,
onun iinden de diyebiliriz- arzulanan beden arzulanabilir olarak grnr. Bu
nunla birlikte onu bylece betimlemekle yetinirsek, cinsel arzu, ime ve yeme ar
zusuyla kyaslanabilen, kuru ve belirgin bir arzu olarak grnecektir. Olgusallm, baka mmkn olanlara doru salt ka olacaktr. Oysa cinsel arzuyu te
ki alklardan ayran uurumu herkes bilir. u pek nl deyii biliriz: Arzu edi
len gzel bir kadnla, susadmzda bir bardak buzlu su ier gibi sevimek, ve
bu deyiin, zihin asndan ne kadar yetersiz ve hatt skandal duygusu uyand
racak eyler ierdiini de biliriz. nk bir kadn, kendini btnyle arzunun
dnda tutarak arzulanmaz, arzu beni tehlikeye sokar; arzumun suorta olurum.
Ya da daha dorusu, arzu btnyle bedenle suortakl iine girer. Herkes iin
497

Jean-Paul Sartre

kendi deneyimini yoklamaktan ibarettir: cinsel arzu iinde bilincin beslenmi gi

bi olduu bilinir, insan sanki kendini olgusallk tarafndan istila edilmeye bra
kr, olgusallktan kamaya son verir ve edilgin bir biimde arzuya boyun emeye
doru kayar. Daha baka anlarda, olgusallk bizatihi ka iinde bilinci istila
ediyormu ve onu kendi kendisine opaklatnyormu gibi grnr. Olgu, sanki
mayalanan hamur gibi kabarmaktadr. Keza, arzuyu dile getirmek iin kullanlan
deyimler de onun zgllne yeterince iaret ederler. Arzunun sizi sard, si
zi istila ettii, sizi titrettii sylenir. Al ifade etmek iin ayn szcklerin kulla
nldn dnebilir miyiz? nsan istila eden bir alk fikri akla gelir mi? By
le bir ifade, ancak boluun izlenimlerini anlatmak gerektiinde anlam tar.
Ama tersine, en zayf arzu bile istila edicidir. Arzuyu, alk gibi belli bir mesafe
de tutmak ve arzuyu, yani konulandrc-olmayan bilincin farkszlam bir ton
lamasn tpk fon-bedenin bir imi gibi muhafaza ederek baka ey dnmek
mmkn deildir. Arzu arzuya rza gstermektir. Arlaan ve solgunlaan bilin,
uykuyla kyaslanabilen bir bitkinlie doru kayar. Zaten herkes arzunun byle
ce grnmesini bakasnda gzlemlemitir: arzu eden insan birdenbire korku ve
ren ar bir dinginlie brnr; gzleri sabitleir ve yar kapalym gibi grnr,
davranlarna ar ve hamurumsu bir yumuaklk hakimdir; uyuyormu gibidir.
Ve arzuya kar mcadele edildiinde, bu mcadele tam da bitkinlie kar di
renmedir. Direnme baarl olursa, arzu da kaybolmadan nce tmyle kuru ve
tmyle ak, ala benzer bir hale gelir; ve sonra bir uyan olur; zihnin ber
raklat ama ban arlap yrein arpmakta olduu hissedilir. Elbette btn
bu betimlemeler uygun betimlemeler deil: daha ok arzuyu yorumlama tarzm
za iaret ediyorlar. Ama yine de arzunun ilk olgusunu gstermekteler: bilin, ar
zunun iinde olgusalln bir baka dzlemde varetmeyi seer. Artk ondan ka
maz, bir baka bedeni -yani bir baka olumsall-- arzu edilir plarak kavrayarak
kendi olumsallna eklenmeye alr. Bu anlamda, arzu yalnzca bakasnn be
deninin aa kmas deil, benim kendi bedenimin amlanmasdr. Ve bu da
bedenim alet ya da b a k as olduu lde deil, ama salt olgusallk, yani
olumsallmn zorunluluunun sradan olumsal formu olduu lde byledir.
Derimi, kaslarm, nefesimi hissederim ve heyecan ya da alkta olduu gibi, bir
eylere doru onlar amak iin deil de, yaayan ve kprtsz bir datum olarak
hissederim, sadece dnya zerindeki eylemimin esnek ve gizli arac olarak deil
de, dnya iinde angaje olmama ve dnya iinde tehlikede olmama yol aan bir
498

Varlk ve Hilik

tutku olarak hissederim. Kendi-iin bu olumsallk deildir, onu varetmeyi srd

rr, ama kendi bedeninin badnmesine maruz kalr, ya da dilerseniz bu badnmesi aslnda onun kendi bedenini varetme tarzdr. Konulandrc-olmayan
bilin kendini bedene terk eder, beden olmak, yalnzca beden olmak ister. Arzu
layan beden, kendi-iinin kendi mmkn olanlarna doru kat olumsallktan

ibaret olacak yerde, ayn zamanda kendi-iinin en dolaysz mmkn olan hali
ne gelir; arzu, yalnzca bakasnn bedenine duyulan arzu deildir; ayn bir edi
min birlii iinde, beden iine gmlmeni*. konulandrc-olmayan olarak yaa
nan projesidir; nitekim arzunun en son kertesi,"bedene boyun emenin son ker
tesi olarak kendinden gemek olabilir, ite bu anlamda, arzunun bir bedenin bir
baka bedene duyduu arzu olduunu sylemek mmkndr. Bu aslnda baka
snn bedenine doru bir alktr ve kendi-iinin kendi bedeni karsndaki badnmesi olarak yaanr: arzulayan varlk, kendini beden klan bilintir.
Ama arzunun, ufuktaki bilinle birlikte bir durum iindeki organik btnlk
olarak kavranan bakasnn bedenini kendine tabi klmak iin, ona sahip olmak
iin kendini beden klan bilin olduu doruysa, arzunun anlam nedir; yani: bi
lin neden kendisini beden klar -ya da nafile yere klmaya abalar- ve arzusu
nun nesnesinden ne bekler? Arzunun iinde, bakasnn tenini sahiplenmek iin
bakasnn mevcudiyetinde kendimi ten kldm dnlecek olursa, bu soruya
cevap vermek kolaydr. Bu, yalnzca omuzlar ya da gs kavramann ya da bir
bedeni kendime ekmenin sz konusu olmad anlamna gelir: bunlar ayrca,
bilinci mayalandran beden vastasyla, o zel alet vastasyla kavramak gerekir.
Bu anlamda, o omuzlan kavradmda, bedenimin yalnzca omuzlara dokunmak
iin bir alet olmad, bakasnn omuzlarnn benim amdan olgusallmm b
yleyici bir amlan olarak, yani ten olarak bedenimi kefetmenin bir arac ol
duu sylenebilir. Bylece arzu, bir bedeni kendine mal etme, ona sahip olma
arzusudur ve bedenimi ten olarak bana amlad lde byledir. Ama kendi
me mal etmek istediim bu bedene ten [chair]* olarak sahip olmak isterim. Oy
sa bu beden, nce benim iin var deildir: bakasnn bedeni, edim halindeki
sentetik form olarak belirir; daha nce grdk, bakasnn bedeni salt ten olarak,
yani baka buradakilerle dsallk ilikileri iinde yaltlm nesne kimliiyle alg
lanamaz. Bakasnn bedeni, kkensel olarak bir durum iindeki bedendir; bu
nun tersine ten, mevcudiyetin salt olumsall olarak belirir. Ten, genelde grn
* Et olarak da evrilebilir, -n
499

Jean-Paul Sartre

tsel yapaylklarla, giysilerle, vb. gizlenmitir; zellikle de, hareketlerle gizlen

mitir; hibir ey, plak bile olsa, bir danszden daha az ten deildir. Arzu, be
deni tpk giysileri gibi hareketlerinden de soymak ve bu bedeni salt ten olarak
varetmek iin bir giriimdir; bakasnn bedeninde ete kemie brnme [incamation] giriimidir. Okamalar ite bu balamda bakasnn bedenini sahiplenme
dir: eer okamalar dokunmalardan, srtnmelerden ibaret olsalard, bu oka
malar ve yattrmak iddiasnda olduklar gl arzu arasnda mnasebet ola
mazd; baklar gibi yzeyde kalrlar ve bakasn bana mal edemezlerdi. ki de
rinin temas denilen o pek nl deyimin ne kadar yanltc grnd bilinir.
Okama, sradan temas olmak istemez: grnd kadanyla onu yalnzca insan
bir temasa indirgeyebilir, o zaman da gerek anlamn kaybeder. nk okama,
sradan dokunu deildir: okama, biimlendirmedir. Bakasn okarken, oka
yan parmaklarmn altnda onun tenini hayata geiririm. Okama, bakasnn ete
kemie brnmesini salayan trenler btndr. Ama bakas zaten ete kemie
brnm deil miydi? denebilir. Elbette deildi. Bakasnn teni belirtik bir bi
imde benim iin varolmamaktayd, nk ben bakasnn bedenini bir durum
iinde kavnyordum; keza bu ten bakas iin de varolmamaktayd, nk ba
kas kendi imknlarna doru ve nesneye doru bu teni amaktayd. Okama,
hem benim iin hem de bakasnn ta kendisi iin, bakasn ten olarak hayata
geirir. Ve ten derken, bedenin altderi, balayc doku ya da zellikle stderi gi
bi bir p arasn dnmyoruz; her ne kadar tenini bu biimde daha iyi amlyor olsa da, ille dingin durumdaki ya da yatm beden de sz konusu deil
dir. Ama okama, bedeni eyleminden soymak suretiyle, bedeni onu evreleyen
imknlardan ayrmak suretiyle teni aa karr: edimin altndan, bedeni tayan
atalet srecini -yani, salt orada-varlk - kefetmek iin yaplr: rnein, baka
snn elini alp onu okarken, tutma edimi iinde bu elin nce tutulabilecek bir et
ve kemik btn olduunu kefederim; ve ayn biimde, bakm nce dans
zn bacaklan olan o sramann altnda kalalarn yuvarlak btnln kefet
tiinde, onlar okamaktadr. Bylece okama asla arzudan ayr deildir: gzle
riyle okamak ya da arzulamak bir ve ayn eydir; arzu kendini okamayla dile ge
tirir, tpk dncenin de dil araclyla kendini ifade ettii gibi. Ve okama ba
kasnn tenini bana ve bakasna tastamam ten olarak gsterir. Ama bu teni son
derece zel bir biimde gsterir: bakasn yumruklamak, ona gerekten de alm-akmlk olarak ataletini ve edilginliini gsterir; ama bakasn okamak
500

Varlk ve Hilik

byle deildir. Okamada, bakasn okayan eylem halindeki sentetik form ola
rak benim bedenim deildir: benim tenden bedenim bakasnn tenini hayata ge
irir. Okama, benim bedenimin kendi edilginlii ile bu tene dokunmak iin
kendini ten klmasdr, yani bakasnn tenini okamaktan ok kendini onda ok
amas olarak, dokunulan edilginlik olarak bakasnn bedenini, bakasnda ve
benim-kendimde zevk araclyla hayata geirmek iin yaplr. Bu nedenledir ki
sevime eyleminde neredeyse hesaplanm denilebilecek bir kendinden gemi
lik [langueur] vardr: bakasnn bedenifin bir blmn almaktan ok kendi
bedenini bakasnn bedenine tam ak sz korfusudur. Bakasnn bedenini, et
kin ynde, itmekten ya da ona dokunmaktan ok, ona yaslanmak sz konusu
dur. Sanki cansz bir nesneymiesine tad m kolumu, arzuladm kadnn
beline yaslam m dv, sanki onun kollarnda dolatrdm parmaklarm, elimin
ucunda canszdrlar. Bylece bakasnn teninin aa k benim kendi tenim
araclyla olur; arzuda ve onu dile getiren okamada, bakasnn ete kemie b
rnmesini gerekletirmek zere ete kemie brnrm; ve okama, bakasnn
cisimlemesini gerekletirmek suretiyle benim kendi cisimlememi, ete kemie
brnmemi bana kefettirir; yani bakasn, kendi tenini kendi-iin ve benim iin
gerekletirmeye srklemek zere kendimi ten klarm ve okamalanm tenimi
benim iin hayata geirdikleri lde, tenim de bakas iin onu tende hayata ge
iren ten olur; bakasn kendi kendisini ten olarak hissetmeye zorlamak iin,
kendi teni araclyla ona kendi tenimi tattnnm. Ve bylece, sahip olma gerek
ten de karlkl ifte ete kemie brnme olarak belirir. Nitekim arzuda, baka
snn ete kemie brnmesini gerekletirmek zere bilincin ete kemie brn
me giriimi vardr (biraz nce bilincin kabarmas, allak bullak olmu bilin, vb.
olarak adlandrdmz ey budur).
Geriye arzuyu motive eden eyin ne olduunu, ya da dilerseniz arzunun anla
mn belirlemek kalyor. nk burada giritiimiz betimlemeler dikkatle izlen
mise oktan anlalm olmas gerekir ki, kendi-iin asndan varlk, kendi
varlk tarzn oradaki-varlmn mutlak bir olumsallk fonu zerinde semektir.
Dolaysyla arzu hibir zaman snn atee yaklatrdm demir parasna geldii
gibi bilince gelmez. Bilin kendini arzu olarak seer. Bunun iin elbette bir siki
olmas gerekir: herhangi birini, herhangi bir zamanda arzulamam. Ama bu kita
bn Birinci Ksmnda gsterdiimiz zere, sik gemiten itibaren uyandrlyor
ve bilin onun zerine dnerek, bu sike arln ve anlamn kazandryordu.
501

Dolaysyla arzunun sikinin seimi ile kendini arzulayan klan bir bilincin -s
renin ekstatik boyutu iinde- beliriinin anlam arasnda hibir fark yoktur.
Arzunun anlam, heyecanlar ya da imgeleyen tavr gibi, ya da genel olarak ken
di-iinin btn tavrlar gibi, arzuyu oluturur ve arzuyu aar. Betimlemeye a
ltmz ey u soruyu sormamza yol amasayd, hibir nem tamazd: bilin
neden arzu formu altnda kendini hiler?
Bir iki naklama, bu soruya cevap vermekte bize yardmc olacaktr. lk ola
rak, arzulayan bilincin, nesnesini deimeyen dnya fonu zerinde arzulamad
na iaret etmek gerekir. Baka trl syleyecek olursak, arzulanann, bizimle
aletsel ilikilerini ve ara bileimleri halindeki dzenleniini muhafaza eden bir
dnyann fonu zerinde, belli bir buradaki gibi ortaya konmas sz konusu de
ildir. Heyecan iin geerli olanlar arzu iin de geerlidir: bir baka almada6
heyecann, deimeyen bir dnyadaki heyecan verici bir nesnenin kavranmas
olmadna iaret etmitik: heyecan, bilincin ve dnyayla ilikilerinin topyekn
bir deiimine tekabl ettiinden, dnyann radikal bir biimde bakalamasy
la ortaya kar. Keza arzu da kendi-iinin radikal bir deiimidir, nk kendiiin baka bir varlk dzleminde kendini oldurur, bedenini farkl bir biimde varetmeye, kendini olgusallyla iirmeye ynelir. Bununla ballam halinde,
dnya da onun iin yeni bir tarzda varlk kazanmak zorundadr: arzunun bir
dnyas vardr. Nitekim bedenim artk hibir alet tarafndan kullanlamayan alet
olarak, yani dnya iindeki edimlerimin sentetik dzenlenii olarak hissedilmiyorsa; ten olarak yaanyorsa, dnyann nesnelerini de tenime gnderme olarak
kavrarm. Bu demektir ki kendimi bu nesnelere nispeten edilgin klarm ve on
lar bana bu edilginliin bak asndan, bu edilginlikle birlikte ve bu edilginliin iinde grnrler (nk edilginlik bedendir ve beden de hi ara vermeksi
zin bak asdr). O zaman nesneler, ete kemie brnmemi fjana amlayan a
kn biraradalklar olurlar. Bir temas, okamadr, yani algm, nesnenin kullanlma
s ve bir amaca doru imdiki zamann tesine geilmesi deildir; arzulayan ta

vr iinde bir nesneyi alglamak, kendimi onda okamaktr. Nitekim nesnenin

formundan da, aletselliinglen de daha ok onun maddesine (prtkl, yumu
ak, lk, kaygan, sert, vb.) duyarl olurum ve arzulayan algmn iinde, nesneler
deki ten gibisinden bir eyler kefederim. Gmleim derime srtnr ve onu his
sederim: genelde benim iin en uzak nesne olan gmlek, dolaysz duyulur ey
6 ) Bkz. Esquisse d une T h iorie des em otions adl kitabmz.

Varlk ve Hilik

olur, havann scakl, rzgarn esii, gnein nlar, vb. haline gelir, belli bir
tarzda her ey, mesafesizcesine zerime konmutur ve, kendi teniyle benimkini
gsterircesine bende mevcuttur. Bu bak asndan arzu yalnzca bir bilincin
kendi olgusall araclyla beslenmesi deildir, bununla ballam halinde, bir
bedenin dnya araclyla kapana kslmasdr; ve dnya bir kapana dnr, bi
lin, dnyann iine gmlen bir bedenin iine gmlr7. Bylece burada ken
dini neren ideal, dnyanm-ortasndaki-varlktr; kendi-iin, dnya-iindekivarlnm nihai projesi olarak bir dnya-ortasmda-varlk gerekletirmeye giri
ir; bu yzden ehvet ou zaman -kendisi ce bir bakalam ya da dnyanmortasmdaki-varlk olan- lmle irtibatlandrlr, rnein btn edebiyatlarda
youn olarak gelitirilen sahte lm temasm biliriz.
Ama arzu ne ncelikle ne de zellikle dnyayla ilikidir. Dnya burada an
cak bakas ile belirtik ilikiler iin fon olarak grnr. Genelde, dnyann arzu
nun dnyas olarak kefedilmesi bakasnn mevcudiyeti vesilesiyle olur. Arzi bir
biimde, dnya yine arzu olarak/aanca bakasnn namevcideyeti ya da hatt tm
bakalarnn namevcudiyeti vesilesiyle de kefedilebilir. Ama namevcudiyetin ba
kasyla aramdaki somut bir varolusal mnasebet olduuna ve bakas-iin-varlm kkensel fonu zerinde ortaya ktna daha nce iaret etmitik. Elbette
bedenimi yalnzlk iinde kefederken kendimi birdenbire ten olarak hissedebi
lir, arzudan boulabilir ve dnyay boucu gibi kavrayabilirim. Ama bu yal
nz arzu, bir bakasna, ya da farkszlaan bakasnn mevcudiyetine ynelik bir
ardr. Kendimi ten olarak bir baka ten araclyla ve onun iin aa kar
may arzu ederim. Bakasn bylemeye, onu grnr klmaya alrm; ve ar
zunun dnyas, seslendiim bakasn bo yere gsterir. Arzu bylece asla fizyo
lojik bir arzilik ya da bizi bakasnn tenine beklenmedik bir biimde ilitirebilecek dayanlmaz bir ten istei deildir. Tam tersine, tenimin ve bakasnn teni
nin olabilmesi iin bilincin daha nceden arzunun kalbna dklmesi gerekir. Bu
arzu, bakasyla ilikilerin ilksel bir kipidir ve bakasn bir arzu dnyasnn fo
nu zerinde arzulanabilir ten olarak oluturur.
imdi artk arzunun derin anlamm belirtikletirebiliriz. Nitekim bakasnn
bakma gsterdiim ilk tepkide kendimi bak olarak olutururum. Ama baka
7) Elbette her yerde olduu gibi burada da eylerin terslik katsaysn dikkate almak gerekir.
Bu nesneler yalnzca okayan deildir. Ama okamann genel perspektifi iinde, karokama olarak da, yani tam da arzu halinde olduumuz iin bizi tahamml edilmez bir
tarzda rseleyen bir katlk, bir kakofoni, bir sertlik iinde de grnebilirler.

503

Jean-Paul Sartre

bakasnn zgrlne kar kendimi savunmak ve zgrlk olarak onu amak

iin bakarsam, bakasnn zgrl ve bak olduu gibi ker: gzleri gr
rm, dnyanm-ortasmdaki-bir-varl grrm. Bundan byle bakas benden
kurtulmaktadr: oysa onun zgrl zerinde etkimek, b zgrl kendime
mal etmek, ona sahip olmak, ya da en azndan kendimi zgrlk olarak bu z
grle kabul ettirmek istiyordum. Ama bu zgrlk lmtr, artk kesinlikle
nesne-bakas ile karlatm dnyada deildir, nk zel vasf dnyaya akn
olmaktr. Elbette bakasn kavrayabilirim, onu tutabilirim, sarsabilirim; yeterli
gce sahipsem, bakasn u ya da bu edime, u ya da bu szleri sylemeye zor
layabilirim: ama her ey, sanki ceketini ellerimin arasnda brakp svacak bir
adam yakalamak istiyormuum gibi cereyan eder. Elimde kalan ey cekettir, ka
lntdr; bir bedenden, dnyann ortasndaki bir fizik nesneden bakasn asla ka
pamam; ve bu bedenin btn edimleri zgrlk terimleriyle yorumlanabilse de,
bu yorumun anahtarn tmyle kaybederim: yalnzca bir olgusallk zerinde et
kiyebilirim. Bakasna ait akn bir zgrle ilikin bilmeyi muhafaza etsem bi
le, bu bilme ilke olarak benim erim alanmn dnda olan bir gerei gstererek
ve bana her an bu gerein eksikliini ektiimi, yaptm her eyin krlemesine
yapldn ve anlamn da baka yerde, benim ilke olarak dlandm bir varo
lu alan iinde kazandn gstererek, beni nafile yere irkiltir. Aman diletebilirim, af diletebilirim, ama bu boyun eiin bakasnn zgrl iin ve bu z
grlk iinde ne anlama geldiini hibir zaman bilemem. Zaten ayn zamanda
bilmem de deiiklie urar: baklan-varln doru anlama imknn kaybede
rim, bu imkn da bildiimiz gibi bakasnn zgrln duyumsayabilmemin
yegane yoludur. Bylece anlamn bile unuttuum bir giriime angaje olurum.
Grdm ve dokunduum ve ne yapacam bilemediim bu bakas karsn
da yolumu arm durumdaym. Sanki bende kalan, grdm eyin, dokun
duum eyin belli bir tesinin, aslnda sahip olmak istediim ey olduunu bil
diim bir eyin tesinin mphem ansdr sadece, ite o zaman kendimi arzu k
larm . Arzu bir byleme davrandr. Bakasn ancak nesnel olgusall iinde
yakalayabildiimden, onun zgrln bu olgusallk iinde kstrmak sz ko
nusudur: bir kremay tutturmaktan sz edildiinde olduu gibi, zgrln ol
gusallk iinde tutturulmu olmas gerekir, yle ki, bakasnn kendi-iini be
deniyle e dzeye gelsin, bedeninin her yanma yaylsn ve ben en sonunda bu
bedene dokunurken, bakasnn zgr zneliine dokunabileyim. Sahiplenme
504

Varlk ve Hilik

szcnn gerek anlam ite buradadr. Bakasnn bedenini sahiplenmek iste

diim kesindir; ama bu bedeni, kendisi de bir sahiplenilmi olduu lde, ya
ni bakasnn bilinci bu bedenle zdeletii lde sahiplenmek isterim. Arzu
nun imknsz ideali byledir; bakasnn akmlm salt akmlk olarak, ama yi
ne de beden olarak sahiplenmek isterim; ba'kasn sradan olgusalhna indirge*

mek isterim, nk o zaman bakas benim dnyamn ortasnda olacaktr, bir

yandan da bu olgusallm, onun hileyen akmlmn durmadan mevcudiyetten
yoksunlamas [appresentation] olmasn Salamak isterim.
Ama aslna baklrsa bakasnn olgusall (&lt oradaki-varl) benim kendivarlmda derinlemesine bir deiim olmadan grme verilemez. Kiisel kendi
imknlarma doru olgusallmm tesine getiimde, olgusallm bir ka at
lm iinde varettiimde, zaten eylerin salt varoluu ojarak bakasnn olgusallnn da tesine geerim. Bizatihi beliriim iinde, eyleri arasal varoluun yze
yine kartrm, onlarn salt varl, ele gelebilirliklerini ve arasallklan m , kulla
nlabilirliklerini oluturan iaretleyici gndermelerin karmakl tarafndan giz
lenmitir. Bir kalemi elime almak, esasen yazma imknna doru oradaki-varlmn tesine gemektir, ama bu ayn zamanda da sradan varolan olarak kalemin
kendi gizilgllne doru tesine geilmesidir; ve hatt bu gizilglln
de yazlmas gereken harflere doru, yazlmas gereken kitaba doru tesine
geilmesidir. Bu nedenledir ki varolanlarn varl genelde bunlarn ileviyle r
tlm durumdadr. Bakasnn varl iin de ayn ey sz konusudur: bakas,
bana hizmeti olarak, grevli olarak, memur olarak ya da sadece yoldan geen ve
arpmamam gereken biri olarak, ya da komu odada konuan ve sylediklerini
anlamaya altm (ya da tersine, uyumama engel olduu iin unutmak iste
diim) o ses olarak beliriyorsa, benden kurtulan ey yalnzca onun dnya-d akml deildir, ayn zamanda dnya ortasndaki salt olumsallk olarak oradakivarl da benden kurtulmaktadr. nk aslnda, ona hizmeti ya da ofis grev
lisi muamelesi yaptm lde, kendi olgusallmm tesine getiim lde ve
hilediim proje araclyla onun kendi gizilgllklerine (alm-akmlk, im
knlar) doru onun tesine geerim. Eer onun sradan mevcudiyetine dnmek
ve onu mevcudiyet olarak tatmak istersem, kendimi benim kendi mevcudiyetime
indirgemeye almam gerekir. Gerekten de, oradaki-varlmn tesine geme
ye ynelik her trl edim, bakasnn oradaki-varlmm tesine geme edimidir.
Ve dnya, benim evremde kendime doru tesine getiim durum olarak var
505

Jean-Paul Sartre

sa, o zaman bakasn da kendi durum undan itibaren, yani esasen bir atf merke
zi olarak kavrarm. Ve elbette arzulanan bakasnn da bir durum iinde kavran
m olmas gerekir; dnyann zerinde, bir masann yannda ayakta duran, bir ya
takta plak yatan ya da yan bam da oturan bir kadn arzularm. Ama arzu eer
durumdan, durum iindeki varla doru geri ekiliyorsa, nedeni durumu erit
mek ve bakasnn dnyadaki ilikilerini andrmaktr: etraftan hareketle arzu
lanan kiiye doru ilerleyen arzulayan hareket etraf tahrip eden ve sz konusu
kiinin salt olgusalln ortaya karmak zere onu kuatan ve yaltan bir hare
kettir. Ama aslnda bu ancak beni o kiiye gnderen her bir nesne, onu bana gs
terirken ayn anda kendi salt olumsall iinde sabitlenirse mmkndr; ve bu
yzden, bakasnn varlna dn hareketi, salt oradaki-varlk olarak bana d
n hareketidir. Dnyann imknlarn yok etmek ve dnyay arzunun dnyas
halinde kurmak iin, yani eylerin bir btnn paralan gibi olduu, eylerin
ham nitelikler gibi belirgin olduu bir dnya, tahrip edilmi ve anlamn yitirmi
bir dnya kurmak iin kendi imknlarm yok ederim. Ve kendi-iin, seim ol
duundan tr, bu ancak yeni bir imkna doru atlmda bulunmamla mm
kndr: mrekkep kdnn emdii mrekkep gibi bedenim tarafndan emil
mi olma imknna, kendimi salt oradaki-varlmda zetleme imknna doru.
Bu proje sadece tematik olarak tasarlanm ve ortaya konmu deildir, ayn za
manda da yaand lde, yani gerekletirilmesi tasarlanmasndan ayrlmad
lde bulanklktr. Gerekten de, yukardaki betimlemeleri, bakasnn salt
oradaki-varln yeniden bulmak amacyla kendimi sanki dnp tanarak
bulank hale getiriyormuum gibi anlamamak gerekir. Arzu, hibir ndnp
tanma varsaymayan, anlamn ve yorumunu kendi-kendisinde ieren bir proje
dir. Kendimi bakasnn olgusallma frlattm anda, ona teninde erimek iin
onun edimlerini ve ilevlerini telemek istediim anda, kendi-jkendimde ete ke
mie brnrm, nk bakasnn ete kemie brnmesini ancak benim ken
di cisimlememin iinde ve onun araclyla isteyebilir hatt tasavvur edebilirim;
ve bir arzunun boluktaki tasla bile (bir kadn dalgn baklarla soyduumuz
da olduu gibi) bulankln boluktaki bir tasladr, nk ben ancak bulank
lm iinde arzularm, ancak kendi-kendimi soyarken bakasn soyarm, ancak
kendi tenimi taslaklatrrken bakasnn tenini taslaklatrrm.
Ama benim ete kemie brnmem, bakasnn benim gzmde ten olarak g
rnmesinin yalnzca n koulu deildir. Benim amacm, bakasn kendi gznde
506

Varlk ve Hilik

ten olarak cisimletirmektir, onu salt olgusallm alanna srklemem gerekir,

onun kendi kendisi iin tenden baka bir ey olmayan gibi grnmesi gerekir.
Bylece beni her ynden ve her an aabilecek bir akmlm devaml imknlarn
dan emin olurum: o artk buradakinden ibaret olacaktr; bir nesnenin snrlar
iine kapatlm olarak kalacaktr; ayrca bizatihi'bu olgudan tr ona dokuna
bileceim, onu yoklayabileceim, ona sahip olabileceim. Ayn biimde, ete ke
mie brnmemin -yani bulanklmn- teki anlam da bu cisimlemenin b
yleyici bir dil olmasdr. Bakasn plaklmla bylemek ve onda tenimin ar
zusunu uyandrmak iin kendimi ten klarm* nk aslnda bu arzu bakas
iin, benimkine benzeyen bir cisimlemeden bakaca bir ey olmayacaktr. Nite
kim arzu, arzuya davettir. Yalnzca tenim bakasmm tenine giden yolu bulmay
bilir ve ben ondaki tenin anlamn uyandrmak iin tenimi onun tenine tarm.
Gerekten de, okamada, kendi bana hareketsiz bir eli bakasnn beline do
ru yavaa kaydrdmda ona kendi tenimi tattrrm ve bu da onun kendini ha
reketsiz klmadan yapamayaca bir eydir; o zaman onun bedeninde dolaan
zevk rpertisi aslnda onun ten bilincinin uyanmasdr. Elimi uzatmak, teni ken
dime ekmek ya da skmak, yeniden edim halindeki beden haline gelmektir;
ama ayn anda da elimi ten olarak ortadan kaldrmaktr. Elimi bakasmm bede
ni boyunca hissetmeksizin dolatrmak, bu eli neredeyse anlamdan yoksun yu
muak bir srtnmeye, salt bir varolua, bir para yumuak, bir para ipeksi, bir
para sert salt bir maddeye indirgemek, nirengileri kendi adna belirleyip mesa
feleri yayan kii olmaktan vazgemektir, kendini saf bir mukozaya dntrmek
demektir. O anda, arzularn birbirine uyumu gerekletirilmi olur: bilinlerden
her biri, ete kemie brnmek suretiyle tekinin cisimlemesini gerekletirmi
tir, her bulanklk tekindeki bulankl dourmu ve bu yzden de bir o kadar
younlamtr. Her okamayla birlikte kendi tenimi ve kendi tenimin iinden
bakasmm tenini hissederim ve kendi tenim araclyla hissettiim, kendime
mal ettiim bu tenin bakas-tarafmdan-hissedilen-ten olduunun bilincine var
rm. Ve arzunun, bir yandan tm bedeni hedeflerken, zellikle de en homojen,
sinir ularnn en kaba bir biimde dald, kendiliinden hareketlere en az
muktedir ten kitleleri boyunca, memeler, kalalar, baldrlar ve gbek boyunca
bu bedene ulamas bir rastlant deildir: bu kitleler sanki salt olgusallm imge
si gibidir. Keza gerek okamann iki bedenin en tensel [charnelle] blgelerinin
temas olmas, karnlarn ve gslerin temas olmas da bu yzdendir: okayan
507

Jean-Paul Sartre

el her eye ramen fazlasyla bama buyruktur, yetkinlemi bir alete fazlasyla
yakndr, ama arzunun gerek hedefi tenlerin birbirlerine kar ve birbirleri tara
fndan almasdr.
Bununla birlikte arzunun kendisi de yenilgiye mecburdur. Nitekim genelde
arzuyu bitiren cinsel birlemenin bu arzunun asl hedefi olmadn grdk. El
bette cinsel yapmzn birok esi arzunun yapsnn zorunlu dlamasdr.
zellikle de penisin ve klitorisin kabarmas. Bu kabarma, gerekten de tenin ten
tarafndan olumlanmasmdan bakaca bir ey deildir. Dolaysyla kabarmann istenli bir ekilde olmamas, yani onu bir alet gibi kullanamamamz, tersine, zerk
ve istend geliimiyle bedenin bilinci istila etmesi anlamna gelen ve bu istila
ya elik eden biyolojik ve zerk bir fenomenin sz konusu olmas kesinlikle zo
runludur. Burada iyice anlalmas gereken ey, cinsel organn, ilek, kavrayc ve
istenli kaslarla almaddr, bu tr istenli alan kaslarla cinselliin aklan
maddr; cinsellik istenli kaslarla alan organlara bal olsayd, bitkisel yaa
mn tezahrnden ibaret olurdu. Ama aslnda cinsel organlarn yani bylesi cin
sel organlarn olduunu dnecek olursak, olumsallk da yeniden ortaya kar.
zellikle de, erkein diinin iine girmesi, arzunun varmak istedii o radikal ete
kemie brnmeye uygun dmekle birlikte, cinsel yaammzn tastamam
olumsal bir kiplii olarak kalr (nitekim cinsel organn birleme srasndaki or
ganik edilginliini hatrlayalm: ileri doru gidip geriye ekilen, cinsel organ ile
riye tayan ya da onu geri eken btnyle bedendir, penisin ieri girmesine
yardmc olan ellerdir; penisin kendisi elle ynetilen, daldrlan, dar ekilen,
kullanlan bir alet olarak belirir ve ayn biimde vajinann almas ve kayganla
mas da istenli olarak salanamaz). Ve cinsel zevk alma da gerek anlamda salt
bir olumsallktr. Aslna baklrsa bedenin kapanma kslan bilin iin bir var
noktasnn bulunmas, yani bilincin beden(in) bilincinden ibaret olaca ve buj

nun ardndan da bedenlimin dnmsel bilinci haline gelecei bir tr zel esri
menin ortaya kmas normaldir. Gerekten de zevk, -fazlasyla iddetli bir ac
gibi- dnmsel bir bilincin zevke dikkat olarak belirmesini motive eder. Ne
var ki zevk, arzunun lm ve yenilgisidir. Arzunun lmdr, nk arzunun
yalnzca tamamlanmas deil, biti noktas ve sonudur. Bu da zaten organik bir
olumsallktan ibarettir: cisimleme sertlemeyle ortaya kar ve sertleme de bo
almayla sona erer. Ama ayrca zevk, arzunun engelidir, nk zevke ilikin ve
nesnesi zevklenme haline gelen bir dnmsel bilincin belirmesini motive eder.
508

Varlk ve Hilik

Yani zerine dnlm kendi-iinin cisimlemesine ynelik dikkat olan ve ayn an

da da bakasnn cisimlemesinin unutulmas olan bir bilincin ortaya km
motive eder. Bu da artk, olumsalln alanna ait deildir. phe yok ki by
lenmi bilince geiin, adma zevk denen bu zel cisimleme kipi vesilesiyle ger
eklemesi olumsalln korumaktadr -nitekim zevkin mdahalesi olmadan da
dnmsel olana geiin pek ok ekli vardr-, ama cisimleme giriimi olarak
arzunun yaratt devaml tehlike odur ki, bilin kendini cisimletirirken baka
snn cisimlemesini gzden kaybeder veonu nihai hedefi klacak lde kendi
cisimlemesinde younlar. Bu durumda okama zevki okanma zevkine dn
r, kendi-iinin talep ettii ey, bedeninin bulantya varncaya kadar kendinde
aldn hissetmektir. Ayn anda temas kopukluu ortaya kar ve arzu hedefi
ni skalar. Hatt ou durumda, arzunun bu yenilgisinin mazoizme doru bir
geii motive ettii, yani kendini olgusall iinde kavrayan bilimcin bakasnn
bilinci tarafndan bakas-iin-beden olarak kavranmay ve tesine geilmeyi ta
lep ettii bile olur: bu durumda nesne-bakas ker ve bak-bakas belirir; bi
lincim, bakasnn bak altnda kendi teninin iindeki solgun bilintir.
Ama ters ynden de, arzu, almak ve kendine mal etmek, sahip olmak arzusu ola
rak kendi yenilgisinin kaynamdadr. Nitekim bulankln bakasnn cisimle
mesini hayata geirmesi yeterli deildir: arzu, bu cisimlemi bilinci kendine mal
etme arzusudur. Dolaysyla doal olarak okamalarla deil de tutma ve iine gir
me edimleriyle srdrlr. Okamann tek hedefi bakasnn bedenine bilin ve
zgrlkle nfuz etmekti. Oysa imdi, doygunlua ulam bu bedeni almak,
elinde tutmak, onun iine girmek gerekir. Ne var ki bu durumda yalnzca kav
ramaya, srklemeye, elimde tutmaya, srmaya almamdan tr, bedenim
ten olmaktan kar, yeniden ben olan sentetik ara haline gelir: ve ayn anda ba
kas da cisimleme olmaktan kar: durumundan hareketle kavradm dnya
nn ortasndaki bir ara haline yeniden gelir. Teninin yzeyine ykselen ve be
nim kendi tenimle tatmaya altm8 onun bilinci, bakm altnda silinip gider:
iindeki nesne-imgeleriyle birlikte yalnzca bir nesne olarak kalr. Ayn zamanda
bulanklm da kaybolur: bu, arzulamay braktm anlamna gelmez, ama ar
zu maddesini yitirmi, soyut hale gelmitir; artk bu sadece kullanmak ve almak
arzusudur, almak iin debelenirim, ama debelenmem bile cisimlememi yok
eder: imdi, bedenimin yeniden kendi imknlarma (bu noktada, alma imkn
8) Dona Prouheze (Soulier de Satin [Saten Pabu] 2. gn): Aldm tad bilmeyecek.
509

Jean-Paul Sartre

ma) doru tesine geerken, benzer biimde bakasnn kendi gizilgllklerine doru tesine geilen bedeni de ten olma mertebesinden alt nesne olma mer
tebesine der. Bu durum, arzunun hedefi olan cisimlemenin karlkll iin
de bir kopuu gerektirir: bakas bulanklk iinde kalabilir; kendisi iin ten ola
rak kalabilir; ve ben onu anlayabilirim: ama bu artk benim kendi tenim aracl
yla kavramadm bir tendir, bir baka-bilincin cisimlemesi olacak yerde bir
baka-nesnenin zelliinden baka bir ey olmayan bir tendir. Bylece bir ten
karsndaki beden (bir durum iindeki sentetik btn) olurum. ok az bir fark
la kendimi yeniden arzu araclyla iinden kmaya altm durumda bulu
rum, yani nesne-bakasn, akmlnn hesabn sormak iin kullanmaya alr
ken, bu nesne-bakas tam da tm nesne olduu iin tm aknlyla benden
kurtulur. Hatt aradm eye ilikin belirgin bir anlay bile yeniden kaybede
rim, ama yine de aratrmaya angaje olurum. Alrm ve alrken kendimi kefede
rim, ama ellerimin arasna aldm ey almak istediimden baka eydir; bunu
hisseder ve buna katlanrm, ama neyi almak istediimi syleyemeden katlan
rm, nk, bulanklm iinde arzumu anlama gcm bile elimden kaar;
uyandnda ellerinin yatann kenarlarna kenetlenmi olduunu fark eden
ama bu davrana neden olan karabasan hatrlayamayan bir kii gibiyim. Sadizmin kkeninde yer alan bu durumdur.
Sadizm tutku, kuruluk ve debelenmedir. Debelenmedir, nk sadizm, neye
angaje olduunu anlamadan kendini angaje olan gibi kavrayan, kendi-kendine
vaadettii hedefe ilikin ak bir bilince de, bu angajmana atfettii deerin kesin
bir ansna da sahip olmadan angajmannda direten bir kendi-iinin halidir. Ku
ruluktur, nk arzu, iinde bulunduu bulanklktan kurtulduu zaman orta
ya kar. Sadist, bedenini sentetik btnlk ve eylem merkezi olarak yeniden
kavramtr; yeniden kendi olgusallmm devaml ka iinde yer almtr, ba
kas karsnda kendini salt akmlk olarak duyumsar; bulankl kendisi iin bir
dehet gibi alglar, aalayc bir durum olarak grr; bunun nedeni sadece bu
bulankl kendi iinde gerekletirememesi de olabilir. Soukkanllkla debele
nen ve hem debelenme hem de kuruluk olan olarak, sadist tutkulu bir kiidir.
Amac, tpk arzuda olduu gibi, bakasn yalnzca nesne-bakas olarak deil,
cisimleen salt akmlk olarak kavramak ve tutsaklatrmaktr. Ama sadizmde,
cisimleen-bakasm aletsel bir ekilde kendine mal etmek, ona sahip olmak ne
kar. Nitekim, bu sadizm ura, cisimleen kendi-iinin, bakasnn cisimle510

Varlk ve Hilik

meini kendine mal etmek zere kendi cisimlemesinin tesine getii andr. Sadizm hem cisimlemenin reddi ve her trl olgusallktan katr, hem de ba
kasnn olgusalln kapmak iin gsterilen abadr. Ama bakasnn cisimle
mesini kendi kendisinin cisimlemesiyle gerekletiremedii ve bunu da isteme
diinden, bizatihi bu olgudan tr bakasna ara-nesne, kullanlabilir-nesne
muamelesi yapmaktan bakaca imkn d olmadndan, cisimleen varoluu
gerekletirmesi iin bakasnn bedenini bir alet gibi kullanmak ister. Sadizm
iddet araclyla bakasnda cisimleme abasdr ve bu cebren cisimleme de
esasen bu bakasn kendine mal etme ve kullanma olmak zorundadr. Sadist,
-tpk arzuda olduu gibi- bakasn, kendisini gizleyen edimlerinden soymak
ister. Teni, eylemin iinde kefetmek ister. Ama arzudaki kendi-iin, ten oldu
unu bakasna amlamak zere kendi teni iinde kaybolduu halde, sadist, bir
yandan kendi tenini reddederken, bu teni zorla bakasna amlayacak aralar
kullanr. Sadizmin hedefi dolaysz sahiplenmedir. Ama sadizm kararszdr, n
k yalnzca bakasnn teniyle zevklenmez, bu tenle dorudan balant halinde,
kendi cisimleme-mesiyle de zevklenir. Cinsel ilikilerin karlkl olmamasn
[non-reciprocite] ister, ten araclyla tutsaklatrlm bir zgrlk karsnda
zgr ve kendine mal eden g olmaktan zevk alr. Bu yzden sadizm, teni ba
kasnn bilincinde baka trl mevcudiyete getirmek ister: bakasna bir alet mu
amelesi yaparak onun bu tene mevcut olmasn ister, onu teni ac araclyla
mevcut klar. Nitekim acda, olgusallk bilinci istila eder ve sonuta dnmsel
bilin zerine dnlmemi bilincin olgusallyla bylenir. Dolaysyla ac
araclyla gerekten de bir cisimleme vardr. Ama ac ayn zamanda da birta
km aletler araclyla salanr; ikenceci bir kendi-iinin bedeni ac veren bir
aletten bakaca bir ey deildir. Kendi-iin bylece ve en batan itibaren baka
snn zgrln aletsel yoldan kapmann, yani tahrik eden, avulayan, kavra
yan, vb. kii olmay brakmakszn bu zgrl tenin kalbna dkmenin yanl
samasn seebilir.
Sadizmin gerekletirmek isteyecei cisimleme tipine gelince, bu tam da
mstehcen diye adlandrlan eydir. Mstehcen, bakas-iin-varlm ho olmaya
nn cinsine ait bir trdr. Ama her ho olmayan mstehcen deildir. Holuk ta
[grce], beden bir durum iindeki psiik olan olarak belirir. Her eyden nce de
beden kendi aknlm alm-aknlk olarak aa karr; edim halindedir ve
durumdan ve kovalanan amatan itibaren anlalr. Dolaysyla her hareket, ge
511

Jean-Paul Sartre

lecekten imdiki zamana taman algsal bir sre iinde kavranr. Bu bakmdan
holuu olan edim, bir yandan iyi uyarlanm bir makinenin amazlna, te
yandan da psiik olann kusursuz ngrlemezliine sahiptir, nk daha nce
grdmz gibi psiik olan bakas iin ngrlemez nesnedir. u halde holu
u olan edim her an iin tastamam anlalabilen edimdir ve onda akp giden ey
dikkate alnd lde byledir. Dahas, edimin bu akp giden ksm onun ku
sursuz adaptasyonundan kaynaklanan bir tr estetik zorunluluk tarafndan ta
nr. Ayn anda gelecekteki hedef de edimi btnl iinde aydnlatr; ama edi
min gelecekte yer alan ksm tmyle ngrlemez kalr, bununla birlikte edim
halindeki bizatihi beden zerinde akp gidecei andan itibaren zorunlu ve adap
te olmu olarak grnecei hissedilir. Aslna baklrsa holuu oluturan ey de
zorunluluun ve zgrln bu hareketli imgesidir (nesne-bakasmn zellii
olarak). Bergson, bunun iyi bir betimlemesini yapmtr. Holukta, zgrl
ortaya koyan ara bedendir. Holuk ieren edim bedeni amaz bir ara olarak
aa kard lde, bu bedenin varoluunu her an dorular: el, almak iindir
ve nce almak-iin-varln ortaya koyar. Tutmay gerektiren bir durumdan iti
baren kavranan olarak, kendi varlnda beklenen olarak grnr, arlandr.
zgrln davrannn ngrlemezliiyle ortaya koyan olarak, kendi varl
nn kkeninde grnr: kendi kendisini durumun dorulayc ars altnda
retir gibidir. u halde holuk, ...iin kendi-kendinin temeli olacak bir varln nes
nel imgesini gsterir. Dolaysyla olgusallk, holuk tarafndan giydirilir ve gizle
nir: tenin plakl btnyle mevcuttur, ama grlmesi mmkn deildir. y
le ki, holuun en st derecedeki ivesi ve en st dereceden meydan okuyuu,
alm bedeni holuktan bakaca bir giysisi, bir rts olmakszn tehir etmek
tir. En ho beden, ten seyircilerin gzleri nnde btnyle mevcut olduu hal
de, edimlerinin bu teni grnmez bir giysiye brndrerek tmyle gzlerden
saklad plak bedendir. Bunun tersine ho olmayan, holufn elerinden bi
rinin, gerekletii srada engellenmesiyle ortaya kar. Hareket mekanik hak ge
lebilir. Bu durumda beden yine de kendisini dorulayan bir btnn paras ol
sa da, salt alet kimliiyle byledir; alm-akml ortadan kalkar ve onunla bir
likte benim evrenimin ara-nesnelerinin yanal stbelirlenmesi olarak durum da
silinip gider. Edimlerin tutarsz ve iddetli olmas da mmkndr: byle bir an
da duruma uyum ker; durum kalr, ama durum halindeki bakas ile arasna
bir tr boluk, bir kopukluk szar. Bu ekilde bakas zgr kalr, ama bu zgr
512

Varlk ve Hilik

lk ancak salt ngrlemezlik olarak kavranr ve Epikrosuluun atomlarndaki

klinameni, ksacas bir belirlenemezcilii andrr. Ayn zamanda ama da ortaya
konmu olduundan biz bakasmm davrann her zaman gelecekten itibaren
alglarz. Ama uyumsuzluun sonucu olarak, gelecek araclyla algsal yorum
her zaman fazlasyla geni ya da fazlasyla dardr: hemen hemen, neredeyse [ peu
pres] araclyla yaplan bir yorumdur. Bu yzden davrann ve bakasnn var
lnn dorulanmas eksik bir biimde gerekletirilir; en u noktada, becerik
siz kii dorulanamaz bir kiidir; durum iinde angaje olan tm olgusall du
rum tarafndan emilir ve zerine ylr. Beceriksiz kii olgusalln uygunsuz bir
biimde serbest brakr ve onu aniden baklarmzn altna yerletirir: durumun
anahtarn, kendiliinden bir biimde bizatihi durumdan gelen bir anahtarm
kavramay umduumuz yerde, aniden uyumsuz bir mevcudiyetin dorulanamaz
olumsallyla karlarz; bir varolann varoluu karsna yerletiriliriz. Bunun
la birlikte beden btnyle edimin iinde olsa da olgusallk henz ten deildir.
Mstehcen, bedeni btnyle edimlerinden soyan ve teninin hareketsizliini a
a karan durular benimsendii zaman ortaya kar. plak bir bedenin arka
dan grn mstehcen deildir. Ama kalann istend baz salnlar ms
tehcendir. nk bu durumda yryen kiide edim halinde olanlar yalnzca ba
caklardr ve kala bu bacaklar tarafndan taman ve sallanmas yerekimi yasala
rna itaatten ibaret olan ayr bir yast andrr. Kalann bu durumu iinde bu
lunduu durumla dorulanamaz; tersine, onun her trl durumu btnyle
tahrip edicidir, nk eyin edilginliine sahiptir ve kendini bir eymiesine ba
caklara tatr. Ayn anda da dorulanamaz olgusallk olarak kefedilir, her olgu
sal varlk gibi o da fazladandr. Kala, imdiki anlam yrmek olan bu bede
nin iinde yaltlr, bir kuma onu rtse bile plaktr, nk artk edim halinde
ki bedenin alm-akmlma katlmaz; sallantl hareketi gelecekten itibaren yo
rumlanacana, bir fizik olgu gibi gemiten itibaren yorumlanr ve bilinir. Do
al olarak, bu aklamalar kh davranlarn durumla yorumlanmas mmkn
olmayan bilmem hangi yumuaklklaryla, kh durumun gerektirdii gerek
mevcudiyete nispeten an ok bir olgusall bize tehir eden yapsndaki bir bi
imsizlik (rnein, ya hcrelerinin yaygnl) araclyla, bedenin kendisini
btnyle ten kld durumlara da uygulanabilir. Ve bu aa kan ten, arzula
ma durumunda olmayan birine ve arzusunu tahrik etmeksizin grndnde,
tam anlamyla mstehcendir. Durumu, kavradm anm bizatihi iinde tahrip
513

Jean -P au l Sartre

eden ve tenin hareketsiz aln, bu tene kar arzu duymadm olmadm hal
de, bana onu giydiren davranlarn ince giysisi altndaki ani bir grnme olarak
veren zel bir uyumsuzluk: ite mstehcen diye adlandracam ey budur.
Bylece sadiste zorlamann anlam grlyor: holuk zgrl nesne-tekinin zellii olarak anlar ve Platoncu anmsamada duyulur dnyann eliki
lerinin yaptklar gibi, onu belli etmeden akn bir teye gnderir; biz yalnzca ka
rk bir ansn sakladmz bu teye ancak varlmzn radikal bir deiimi ara
clyla, yani bakas-iin-varlmz kararl bir biimde stlenerek eriebiliriz.
Holuk ayn zamanda bakasnn tenini aar ya da rter, ya da dilerseniz bu teni
hemen annda rtmek zere aar: holuktaki ten, eriilemez bakasdr. Sadist,
bakasnn baka bir sentezini gerek bir biimde oluturmak iin holuu tahrip
etmeyi hedefler: bakasnn tenini grnr klmak ister; ten bizatihi grnmesi
iinde holuun tahripisi olacak, bakasnn nesne-zgrl olgusallk tarafn
dan emilip datlacaktr. Bu emilip dalma yok olma deildir: sadist kii iin ten
olarak grnen zgr-bakasdr; nesne-bakasnn kimlii bu biim deitirme
ler iinde tahrip edilmi deildir; ne var ki ten ile zgrln ilikileri tersine
evrilmitir: zgrlk, holuun iindeyken olgusall ieriyor ve rtyordu;
gerekletirilecek olan yeni sentezin iinde, zgrl ieren ve gizleyen olgusallktr. Dolaysyla sadist kii, teni aniden ve zorlamayla, yani kendi teninin deil
de alet olarak kendi bedeninin katksyla gstermeyi hedefler. Bakasnn bede
nine msteherlik vehesi altnda belirecei birtakm tavrlar ve durular aldrma
y hedefler: bylece kullanlabilirlie dayal sahiplenme dzleminde kalr, nk
bakasnn zerinde g kullanarak eylemek suretiyle teni hayata geirir -ve ba
kas onun elleri arasnda bir alet haline gelir-, sadist kii bakasnn bedenini kul
lanr, yere doru eilsin, iyice sksn diye omuzlarna bastrr, vb., ve te yan
dan bu aletsel kullanmann amac da bizatihi kullanmaya ikindir: sadist, baka
snn tenini ortaya karmak iin bakasna ara muamelesi yapar; sadist baka
sn bir ara olarak yakalayan varlktr ve bu aracn ilevi de sadistin kendisini cisimletirmesidir. u halde sadistin ideali, bakasnn ara olmaktan kmadan
esasen ten olaca, teni hayata geirecek ten olaca ana erimektir; bu anda, r
nein baldrlar mstehcen ve alm bir edilginlk iinde kendilerini imdiden
sunmaktadrlar, kalalar daha yukarya kaldrmak ve bu kez de onlarda cisim
lemek iin kullanlr, iki yana doru ayrlrlar, eilip bklen aralar olurlar.
Ama yanlgya dmeyelim: sadist kiinin onca debelenerek aramakta olduu
514

V arlk ve H ilik

ey, elleriyle yourmak ve yumruu altnda ezmek istedii ey, bakasnn zgr
ldr: bu zgrlk oradadr, bu tenin iindedir, ten olan ey bu zgrln
kendisidir, nk bakasnn bir olgusall vardr; dolaysyla sadistin kendine
mal etmeye alt ey bu zgrlktr. Bylece sadist kiinin abas, bakasnn
bedeninde teni hayata geirecek ten muamelesi yaparak bu bedene sahip olmak
suretiyle, bakasn ac ve iddet araclyla teninin iinde kapana kslm gibi
hissettirmektir; ama bu sahiplenme, kendine mal ettii bedenin tesine geer,
nk bu bedeni ancak bakasnn zgrln bir kapan gibi iinde tuttuu s
rece sahiplenmek ister. Sadist bu yzden bakasnn zgrlnn ten aracly
la bylece tutsak edilmesinin grnr kantlarn isteyecektir: aman diletmeyi
amalayacaktr, ikence ve tehditle bakasn aalanmaya, en deerli eyini yad
smaya zorlayacaktr. Bunun egemenlik duygusunun verdii tattan kaynakland
, g istenci nedeniyle olduu sylenir. Ama bu aklama mulak ya da sama
dr. ncelikle egemenlik duygusundan alman tad aklamak gerekir. Bu tat, sadizmi temellendiren ey olarak sadizmden nce gelemez, nk tam da sadizm
gibi ve sadizmle ayn dzlem zerinde, bakas karsnda duyulan kaygdan do
ar. Aslnda sadistin ikence araclyla karsmdakinden bir olumsuzlama elde
etmekten holanmasmn nedeni ak m anlamn yorumlamaya imkn veren nede
nin benzeridir. Nitekim akn, bakasnn zgrln ortadan kaldrmay deil,
onu zgrlk olarak tutsaklatrmay, yani bakasn, zgrln kendisi aracl
yla tutsaklatrmay talep ettiini grdk. Ayn biimde sadizm de ikence etti
i kiinin zgrln ortadan kaldrmay amalamaz, bu zgrl ikence g
ren tenle zgrce zdelemeye zorlar. Bu nedenledir ki cellat iin zevk an, kur
bannn kendini inkar ettii ya da aalad andr. Gerekten de kurbann ze
rinde uygulanan bask ne olursa olsun, inkar zgr kalr, kendiliinden rer, du
ruma verilen bir cevaptr; insan-gerekliin gsterir; kurbann direnii ne olur
sa olsun, aman dilemezden nce ne kadar beklemi olursa olsun, her eye ra
men yine de fazladan on dakika, bir dakika, bir saniye daha bekleyebilir. Acnn
tahamml edilmez hale geldii ana kurban karar vermitir. Ve bunun kant da
inkarn sonradan pimanlk ve utan iinde yaayacak olmasdr. Dolaysyla bu
inkar tmyle kurbana yklenebilir. Ama te yandan sadist de ayn zamanda
kendini bu inkarn nedeni olarak dnr. Eer kurban direnir ve aman dileme
yi reddederse, oyun daha da zevkli hale gelir: mengene biraz daha sklacak, faz
ladan bir burkma uygulanacak ve sonuta direniler krlacaktr. Sadist, kendini
515

Jean-Paul Sartre

yeterince zaman olan gibi ortaya koyar. Sakindir, acele etmez, aletlerini tpk
bir teknisyen gibi kullanr, bir ilingirin eitli anahtarlar kilit zerinde deneme
si gibi, bu aralar birbiri ardnca dener; bu ikircikli ve elikili durumdan zevk
alr: nitekim bir yandan evrensel determinizm iinde, otomatik olarak -ilingirin
doru anahtar bulduu anda kilidin otomatik olarak almas gibi- ulalacak
bir ama dorultusunda aletleri sabrla kullanan kiidir, bir yandan da bu belir
lenmi ama ancak bakasnn zgr ve tastamam katlm araclyla gerekle
tirilebilecektir. Dolaysyla ama en son aamaya kadar hem ngrlebilir hem de
ngrlemez kalr. Ama gerekleen ama sadist iin ikircikli, elikili ve denge
sizdir, nk hem determinizmin teknik bi-r kullanmnn kesin sonucu, hem de
kullan(drl)mam bir zgrln tezahrdr. Ve sadistin seyrettii ey de
tenin alp salna kar mcadele eden ve sonunda tenin kendisini istila et
mesini zgrce seen bir zgrlktr. stenen sonuca bu sonucun inkar edildii
anda eriilmitir: tm beden, soluk solua ve mstehcen tendir, istedii duru bi
iminde deil, cellatlarn ona verdikleri duru biimindedir, onu cansz bir ey
miesine balayan iplerle desteklenen bu beden bizatihi bu yoldan kendiliin
den hareket eden nesne olmaktan kmtr. Ve bir zgrlk, inkar araclyla i
te tam da bu bedenle zdelemeyi seer; bu tannmaz haldeki nefes nefese be
den, knlan ve tutsaklatrlan zgrln bizatihi imgesidir.
Bu birka deinme sadizm sorununu zmeyi hedeflemiyor. Yalnzca sadizmin arzunun kendisinde, arzunun yenilgisi olarak tohum halinde bulunduunu
gstermek istedik: nitekim kendi cisimlemem araclyla cisimlemeye ynelt
tiim bakasnn bedenini almaya altm anda cisimlemenin karlklln
bozarm, kendi imknlarna doru bedenimin tesine geip sadizme doru y
nelirim. Bylece bakasnn tenini sahiplenmeye doru iimdeki bulankln
f

tesine gememe, ya da kendi bulanklmn esriklii iinde Rikkatimi yalnzca

kendi tenim zerinde younlatrarak tenimi gerekletirmeme yardm eden ba
k olmak dnda bakasndan hibir ey talep etmememe gre, sadizm ve ma
zoizm arzunun karlat iki engeldir. Normal cinsellii sado-mazoist di
ye adlandrma alkanl, arzunun bu tutarszl ve bu iki engel arasnda dur
madan gidip gelmesi yzndendir.
Bununla birlikte sdizmin kendisi de tpk kr ilgisizlik ve arzu gibi, kendi
yenilgisinin ilkesini ierir. Her eyden nce bedenin ten olarak yakalanmas ile
ara olarak kullanlmas arasnda derin bir badamazlk vardr. Eer teni bir
516

Varlk ve Hilik

ara yaparsam, ten de beni baka aralara ve gizilgllklere, ksacas bir gele
cee gnderir, kendi etrafmda yarattm durum araclyla orada-olmas ks
men dorulanr, tpk ivilerin ve duvara aklacak hasrn mevcudiyetinin eki
cin varln dorulamasndaki gibi. Ayn anda da bu tenin ten olarak, yani kul
lanlmaz olgusallk olarak doas, yerini kllanlabilir-eyin doasna brakr. Sa
distin yaratmaya alt ara-ten bileimi dalr. Bu derin dalma, tenin teii
aa karacak alet olmas lsnde gizlenebilir, nk bylece ikin amal
bir alet oluturmu olurum. Ama cisimlenme tamamlandnda, karmda soluk
solua, sarsak bir beden bulduumda, bu ten nasl kullanacam da bilemem:
tam da mutlak olumsalln ortaya kardm iin bu tene artk hibir ama at
fedilemez. Bu ten oradadr ve bir hi uruna" oradadr. Bu anlamda onu ten
olan olarak ele geiremem, maddiliini, tensellii hemen annda elimden karmakszm onu ten olarak bileik bir aletsellik sistemiyle btnletiremem.
Onun karsnda ancak afallayabilir, temaac bir aknlk iinde kalabilirim, ya
da en azndan tenin olanca tensellii iinde tende kefedildii alan zerine yeni
den yerlemek iin, bu kez kendimi cisimletirebilir, kendimi bulankln istila
sna brakabilirim. Bylece sadizm, daha hedefine ulaaca anda yerini arzuya
brakr. Sadizm arzunun yenilgisi ve arzu da sadizmin yenilgisidir. Bu dngden
ancak doyum ve szmona fizik sahiplenme araclyla klabilir. Gerekten
de fizik sahiplenmede, sadizmin ve arzunun yeni bir sentezi verilidir: cinsel or
gann kabarmas cisimlemeyi gsterir, ...nin iine girme ya da iine girilmi
olma olgusu sadiste ya da mazoiste kendine mal etme giriimini sembolik ola
rak gerekletirir. Ama zevk eer dngden kmaya imkn veriyorsa, bunun ne
deni hem arzuyu hem de sadiste tutkuyu doyurmakszm ldrmesidir.
Ayn zamanda ve bambaka bir dzlemde, sadizm yeni bir yenilgi nedeni da
ha ierir. Nitekim sadizmin kendine mal etmeye alt ey kurbann akn z
grldr. Ne var ki bu zgrlk ilke olarak tam da erimddr. Ve sadist, ba
kasna bir ara muamelesi yapmak iin debelendii lde, bu zgrlk de on
dan kurtulur. Sadist, ancak nesne-bakasnm nesnel iyelii olan zgrlk ze
rinde etkiyebilir. Yani l-imknlanyla birlikte dnyann ortasndaki zgrlk
zerinde. Ama hedefi tam da bakas-iin-varln yeniden kazanmak olduun
dan, ilke olarak ondan yoksun kalr, nk urat tek bakas, zerinde debe
lenen sadist hakknda kafasnn iindeki imgelerden bakaca bir eye sahip ol
mayan dnya zerindeki bakasdr.
517

Jean-Paul Sartre

Sadist, kurban ona baktnda, yani varlnn bakasnn zgrl iinde

ki mutlak yabanclamasn duyumsadnda hatasn kefeder: o zaman fark
eder ki, yalnzca dar-varlkm yeniden kazanamamakla kalmam, bunun ya
n sra bu dan-varl yeniden kazanmaya alt faaliyetin kendisi de limknlar kortejiyle birlikte habitus ve zellik olarak sadizm halinde alp sa
bitlemi ve bu dnm de tutsaklatrmak istedii bakas iin ve bakas tara
fndan gerekletirilmitir. O zaman, alalmaya ve aman dilemeye zorlamak su
retiyle bile olsa bakasnn zgrl zerinde etkiyemeyeceini kefeder, n
k tam da bakasnn mutlak zgrl araclyla ve bu zgrlk iindedir ki
bir sadistin ve ikence aletlerinin ve kendini aalatmak ve inkar etmek iin bin
trl mazeretin bulunduu bir dnya varolur. Kurbann baknn cellatlar ze
rindeki gcn, hi kimse Austos Inn son sayfalarndaki Faulkner l
snde ortaya koymamtr. yi insanlar zenci Christmasm zerine mler
ve onu idi etmilerdir. Christmas can ekimektedir:
Ama yerde yatan adam kmldamamt! Bilgi dnda her eyden boalm gz
leri ak olarak, orada uzanyordu. Bir ey, bir glge, azn evreliyordu. Uzunca
bir sre onlara dingin, eriilemez, tahamml edilmez gzlerle bakt. Sonra yz,
bedeni, sanki kyormu, toparlanyormu gibi grnd ve kapkara kann youn
dalgas aniden, baldrlannm ve brnn evresindeki paralanm giysilerden s
nen bir soluk gibi fkrd... ve adam, bu kara infilakla ykselecek ve sonsuza ka
dar onlann belleklerinde dalgalanacak gibi grnd. Gemi felaketleri ve yeni
umutlar temaa edecekleri yreler hangileri olursa olsun (dingin vadiler, ihtiyarl
n dingin ve gven verici rmaklan, ocuklann parlak yzleri) bunu asla unutma
yacaklar. D, sakin, tutarl, asla solmakszn, asla tehditkar bir ey sunmakszn,
ama kendi-kendisinde saf, kendi-kendisinde utkulu olarak, her zaman orada olacak9.

Kentte, sirenin l, duvarlar tarafndan hafife kslm olark yeniden inanl

maz kreendosuna doru ykseliyor, iitimin snrlan tesinde kayboluyor.10
Bakasnn baknn sadistin dnyasnn iindeki bu infilak, bylece sadiz
min anlamn ve amacn kertir. Ayn anda da sadizm tutsaklatrmak istedii
eyin oradaki bu zgrlk olduunu kefeder ve ayn anda abalannm'beyhudeliini fark eder. te bir kez daha bakan varfetan baklan-varla gnderildik,
bu dngden kamyoruz.
9) talikler benim.
10) Lumiere daot [Austos I], NRF, 1935, s. 385.

518

Varlk ve Hilik

u birka aklamayla ne cinsellikle ilgili meseleyi, ne de zellikle bakas

karsndaki tavrlar meselesini sonulandrmay amaladk. Sadece cinsel tavrn
bakas karsndaki ilksel bir davran olduuna iaret etmek istedik. Sylemek
bile gereksiz ki, bu davran, zorunlu olarak, bakas-iin-varln kkensel
olumsall ile bizim kendi olgusallmzm kkensel olumsalln ierir. Ama
bu davrann kkenden itibaren fizyolojik ve ampirik bir oluuma tabi olmas
kabul edemeyeceimiz bir eydir. Beden varolduu ve de bakas varolduu
andan itibaren, arzu araclyla, ak araclyla ve szn etmi olduumuz t
rev tavrlar araclyla tepki veririz. Fizyolojik yapmz yalnzca sembolik yn
den ve mutlak olumsalln alan zerinde bu tavrlardan birini ya da tekini ala
bilmemizin srekli imknn ifade eder. Bylece kendi-iinin bakas karsnda
bizatihi belirii iinde cinsel olduunu ve cinselliin kendi-iin araclyla dn
yaya geldiini syleyebiliriz.
Elbette bakasna ynelik tavrlarn betimleyegeldiimiz bu cinsel tavrlara in
dirgendiklerini iddia etmiyoruz. Bunlar zerinde uzun boylu durmamzn iki
amac vard: her eyden nce bunlar temel tavrlardr ve sonuta insanlarn bir
birlerine ynelik karmak davranlarnn hepsi de bu iki kkensel tavrn (ve bir
ncsnn, az sonra betimleyeceimiz nefretin) zenginletirilmelerinden iba
rettir. Somut davranlarn (ibirlikilik, mcadele, rekabet, yknme, angaj
man, itaat11, vb.) betimlenmesi hi phesiz alabildiine daha zordur, nk
bunlar tarih! duruma ve kendi-iin ile bakas arasndaki her bir ilikinin somut
zelliklerine baldrlar: ama hepsi de cinsel ilikileri sanki iskeletleriymiesine
ilerinde saklarlar . Ve bunun nedeni de her yere szan belli bir libidom n varl
deil, sadece, betimlediimiz tavrlarn kendi-iinin bakas-iin-varln ger
ekletirdii ve bu olgusal durumu amaya alt temel projeler olmalardr. Bu

rada acmann, hayranln, tiksinmenin, tamahn, minnettarln, vb. ak ve ar

zuyu ne lde ierebileceklerini gstermenin gerei yoktur. Herkes kendi de
neyimine olduu kadar, bu farkl zlerin eidetik grsne de atfta bulanarak bu
nu saptayabilir. Elbette bu farkl tavrlarn cinsellik tarafndan dn alnm s
radan klk deiiklikleri olduunu sylemiyoruz. Ama cinselliin bu tavrlarn
temeli olarak onlarla btnletiini ve daire nosyonunun sabit duran bir ucunun
evresinde dnen doru paras nosyonunu iermesi ve onun tesine gemesi gi
bi, bu tavrlarn da cinsellii ierdiini ve onun tesine getiini sylyoruz. Bu
11) Ana sevgisi, acma, iyilik, vb. de dnlmelidir.

5.19

Jean-Paul Sartre

temel-tavrlar, tpk bir iskeletin onu kuatan ten tarafndan rtlmesi gibi, r
tlm olarak kalabilirler: hatt genelde olan da budur; bedenlerin olumsall,
olduum kkensel projenin yaps, tarihselletirdiim tarih, cinsel tavr daha
karmak davranlarn iinde genelde rtk bir biimde kalmaya bizi yneltebi
lir: zellikle de ayn cinsten bakalarnn belirtik bir biimde arzulanmas sk
a rastlanan bir ey deildir. Ama ahlakn yasaklar ve toplumun tabularnn ge
risinde, arzunun kkensel yaps, en azndan cinsel tiksinti diye adlandrlan o
tikel bulanklk formu altnda durmaktadr. Ve bu cinsel projenin srekliliini
de sanki bizde bilinalt durumda kalmak zordundaym gibi anlamamak ge
rekir. Kendi-iine ait bir proje ancak bilinli olarak varolabilir. Sadece, sanki
iinde eridii tikel bir yapyla btnlemi gibi varolmaktadr. Cinsel etkilenme
leri, bunlarn tm belirlenilerini bireysel tarihten deviren bir tabula rasa ha
line getirirlerken psikanalizcilerin hissetmi olduklar ey budur. Ne var ki cin
selliin kkende belirlenmemi olduunu sanmamak gerekir: aslnda cinsellik,
kendi-iinin bakalarnn varolduu bir dnyada beliriinden itibaren tm be
lirlenilerini ierir. Belirlenmemi olan ve her birimizin tarihi tarafndan saptan
mak zorunda olan ey, bakasyla olan ilikinin trdr, cinsel tavr (arzu-ak,
mazoizm-sadizm) bu vesileyle belirtik sakl iinde tezahr edecektir.
Bu tavrlar, tam da kkensel olduklar iin, bakasyla mnasebetlerdeki dn
gy gstermek zere setik. Bunlar gerekten de bakalarna ynelik tm tavr

larla btnletiklerinden, bakasna ynelik davranlarn btnln kendi

dngsellikleri iine srklerler. Akn kendi yenilgisini kendi-kendisinde bul
mas ve akn lmyle beliren arzunun daha sonra kerek yerini aka brakma
s gibi, nesne-bakasma ynelik tm davranlar da bir zne-bakasma ynelik
rtk ve gizli bir atf kendilerinde barndrrlar ve bu atf onlarn lmdr; nesne-bakasma ynelik davrann lmyle birlikte zne-ba kasn kapmay he
defleyen yeni bir tavr belirir ve bu tavr da, sras geldiinde, tutarszln ak
ederek yerini tersi davrana brakmak zere ker. Bylece sonu gelmezcesine
nesne-bakasmdan zne-bakasma ve zne-bakasmdan nesne-bakasma gnde
riliriz; kou asla durmaz ve bizim bakasyla ilikimizi oluturan da ani yn de
itirmeleriyle birlikte bu koudur. Kounun hangi annda olursak olalm, bu ta
vrlardan biri ya da teki iinde bulunuruz -ve her birinden de ayn ekilde tat
minsizlik duyarz-; kendimizi aldatmamzn ya da kiisel tarihimizin tikel koul
lan uyarnca, benimsediimiz tavr iinde kendimizi u ya da bu sreyle tutabi
520

Varlk ve Hilik

liriz; ama tavr asla kendi kendisine yetmez; her zaman karanlk bir biimde bir
baka tavr iaret eder. nk gerekten de bakasna ynelik tutarl bir tavr ala
bilmemiz ancak onun bize ayn zam anda hem zne hem de nesne olarak, aanakmlk ve alm-akmlk olarak gsterilmesiyle mmkndr, bu da ilkesel ola
rak imknszdr. Bylece bak-varlktan baklan-varla doru durmadan boca*

layarak, almak evrimlerle birinden kalkp tekine derek, benimsediimiz ta

vr ne olursa olsun bakas karsnda her zaman istikrarszlk halinde oluruz;
bakasnn zgrl ile nesneliini ezamanl yakalamann imknsz idealini ko
valarz; Jean Wahlin deyimleriyle syleyecek olursak, bakasnn karsnda kimi
zaman akm-ini [trans-descendance] durumundayz (onu nesne olarak yakala
yp dnyayla btnletirdiimizde), kimi zaman da akm-k [trans-ascendance] durumundayz (onu bizi aan bir akmlk gibi duyumsadmzda); ama bu
iki durumun ne biri ne de teki kendisine yeter; ve hibir zaman kendimizi so
mut olarak bir eitlik dzlemine, yani bakasnn zgrln, tannmann ba
kasnn bizim zgrlmz tanmasna yol aaca dzleme yerletiremeyiz.
Bakas, ilke olarak, yakalanamaz olandr: onu aradm zaman benden kaar ve
ben ondan kaarken bana sahip olur. Kant ahlakn buyruklar uyarnca baka
snn zgrln kaytsz artsz ama kabul ederek eylemek istediimde bile,
bu zgrlk, srf onu kendi amacm yapmamdan tr alm-akmlk haline
gelecektir; ve te yandan nesne-bakasm bu zgrl gerekletirmek zere
ara olarak kullanmadka, onun hesabna da eyleyemem. Gerekten de bakas
n bir ara-nesne olarak bir durumda kavramam gerekir; ve dolaysyla elimdeki
tek kudret, durumu bakas karsnda ve bakasn da durum karsnda dei
tirmek olacaktr. Bylece her trl liberal siyasetin engeli olan ve Rousseaunun
tek szckle tanmlad o paradoksa srklenirim: bakasn zgr olmaya zor
lamak zorundaym. Her zaman ve sklkla iddet formu altnda uygulanmasa da,
insanlarn kendi aralarndaki mnasebetleri yine de bu zorlama dzenler. Tesel
li ediyorsam, gvence veriyorsam, bunun nedeni bakasnn zgrln onu
karartan kayg ve aclardan kurtarmaktr; ama teselli ya da gven veren kant,
bakas zerinde eylemeye ynelik bir amal aralar sisteminin dzenlenmesidir
ve dolaysyla bu kez bakasn alet-ey olarak sistemle btnletirmeye ynelir.
Dahas, teselli eden kii, Akln kullanmak ve yiyi aramakla aynlatrd zgr
lk ile, kendisine psiik bir determinizmin sonucu gibi grnen bedbahtlk [affliction] arasnda keyfi bir ayrm yapar. Dolaysyla, tpk bir kimyasal maddenin
521

Jean-Paul Sartre

iki bileenini birbirinden ayrr gibi, zgrl bedbahtlktan ayrmak iin eyler.
zgrl ayntrlabilen bir ey olarak dndnden trdr ki bu zgr
l aar, ona iddet uygular, ve konumland yerde u gerei kavrayamaz: as
lnda kendini bedbahtlk klan zgrln kendisidir ve bunun sonucunda z
grl bedbahtlktan kurtarmak iin eylemek, zgrle kar eylemektir.
Bununla birlikte bir braknz yapsnlar ve hogr ahlaknn bakasnn z
grlne daha fazla sayg gstereceini sanmamak gerekir: varolduum andan
itibaren bakasnn zgrlne olgusal bir snr getiririm, bu snr benim ve pro
jelerimden her biri bu snn bakasnn evresinde izer: acma, brakmz-yapsmlar anlay, hogr -ya da her trl ekimser tavr- beni angaje eden ve baka
sn da kendi nzas iinde angaje eden bana ait bir projedir. Bakasnn evresin
de hogry gerekletirmek, hogren bir dnyaya bakasnn zorla atlmasn
salamaktr. Bakasn, hogrsz bir dnyada gelitirmek imknn bulaca ce
surca direnme, kararllk, kendini olumlama tr zgr imknlarndan ilke olarak
mahrum etmektir. Bu, eitim sorunu dnldnde daha da aka ortaya
kan bir eydir: kat bir eitim ocua ara muamelesi yapar, nk onu kabul et
medii deerlere boyun emeye zorlar; ama daha farkl yntemler kullansa bile,
liberal bir eitim de ocuun hangi ilke ve deerlere gre muamele greceinin a
priori seimini yapmaktadr. ocuu ikna yntemiyle ve yumuaklkla eitmek,

yine de onu zorlamak demektir. Bylece bakasnn zgrlne sayg, bo bir laf
tr: bu zgrle sayg gstermeye doru atlmda bulunabilseydik bile, bakas
karsnda alacamz her tavr sayg gsterdiimizi iddia ettiimiz bu zgrln
ihlali olacakt. Kendini bakas karsnda tastamam ilgisizlik olarak verecek en
ar tavr da yine bir zm deildir: biz esasen bakasnn karsnda olarak dn
yaya frlatlm durumdayz, beliriimiz bakasnn zgrlnn zgr smrlandrlmasdr ve hibir ey, intihar bile bu kkensel durumu deitiremez; gerekten de, edimlerimiz ne olursa olsun, biz bu edimleri bakasnn esasen varolduu
ve benim onun karsnda fazladan olduum bir dnyann iinde yerine getiririz.
Sululuk ve gnah nosyonu kaynan bu zel durumdan devirir gibidir. Ben
bakasnn karsnda olduum iindir ki suluyum. nce, onun bak altnda, st
lenmek zorunda olduum bir dknlk olarak yabanclamam ve plaklm
duyumsadmda suluyum; Kutsal Kitaptaki pek iyi bilinen plak olduklarnn
farkna vardlar sznn anlam budur. Aynca, bu kez de ben bakasna bakt
mda suluyum, nk, bizatihi kendi-kendimi olumlamamdan tr bakasn
522

Varlk ve Hilik

nesne ve ara olarak olutururum ve stlenmek zorunda olduu o yabanclamay

ona getiririm. Bylece ilk gnah, bakasnn olduu bir dnyadaki beliriimdir ve
bakasyla daha sonraki ilikilerim ne olursa olsun, bu ilikiler benim sululuu
mun kkensel izlei zerindeki deiimlerden ibaret olacaktr.
Ama gszlk, beni sululuumdan arindrmakszn bu sululua elik et
mektedir. Daha nce grdmz gibi, bakasnn zgrl iin ne yaparsam
yapaym, gayretlerim bakasna ara muamelesi yapmama ve onun zgrln
alm-akmlk olarak ortaya koymama indirgenirler; ama te yandan elimde
tuttuum zorlama gc ne olursa olsun, nesne--varl dnda asla bakasna eriemem. Onun zgrln geniletmeyi ya da daraltmay, ynlendirmeyi ya da
kapmay asla baaramadan, bu zgrle yalnzca kendini gsterecek birtakm
vesileler salayabilirim. Bylece bir yandan bizatihi varlmn iinde bakasna
kar suluyum, nk varlmn belirii bakasn kendisine ramen yeni bir
varlk boyutuyla donatmaktadr, te yandan da suumdan yararlanmakta ya da
bu suu onarmakta gszmdr.
Kendini tarihselletirirken bu farkl dnmlerin deneyimini yaayan bir
kendi-iin, daha nceki abalarnn beyhudeliinin tam bilincinde olarak baka
snn lmn amalamaya karar verebilir. Bu zgr kararllk nefret adn alr.
Temel bir rzay gerektirir: kendi-iin, bakasyla bir birlik gerekletirme iddias
n terk eder; kendi-nde-varlm yeniden kazanmak iin, bakasn ara olarak
kullanmaktan vazgeer. Sadece fiilen srsz bir zgrl yeniden bulmak ister;
yani yakalanamaz olan bakas-iin-nesne-varlndan kurtulmak ve yabancla
ma boyutunu ortadan kaldrmak ister. Bu, bakasnn olmad bir dnyaya do
ru atlmda bulunmakla ayn eydir. Nefret eden kendi-iin, kendi-iinden ba
kaca bir ey olmamay kabul eder; bakas-iin-varln kullanma imknszln
eitli deneyimlerle renmi olarak varlnn zgr hileniinden, btnl
bozulmu bir btnlkten, kendi amalarn kendi koyan bir kovalamacadan
ibaret olmay yeler. Nefret eden kii bir daha asla nesne olmamay hedefler; ve
nefret, kendi-iinin zgrlnn bakas karsndaki mutlak bir konumu ola
rak ortaya kar. Bu nedenledir ki ilk olarak nefret, nefret edilen nesneyi alalt
maz. nk tartmay gerek alanna yerletirir: bakasnda nefret ettiim ey,
belli bir fizyonomi, belli bir aykrlk, belli bir tikel eylem deildir. Alm-akmlk olarak, onun genel varoluudur. Bundan tr nefret bakasnn zgrl
nn tannmasn ierir. Ne var ki bu tanma soyut ve olumsuzdur: nefret yalnz
523

Jean-Paul Sartre

ca nesne-bakasm tanr ve bu nesneye balanr. Kendisine musallat olan akml da ayn anda ortadan kaldrmak iin yok etmek istedii ey bu nesnedir. Bu
akmlk, erielemez bir te olarak, nefret eden kendi-iinin srekli yabanclama
imkn olarak yalnzca sezinlenmitir. Dolaysyla asla kendi-kendisi iin kavran
m deildir: zaten nesne haline gelmeksizin kavranamazd, ama ben bu akml-

nesne-bakasmm durmadan kaan bir zellii olarak, en eriilebilir ampirik ni

teliklerinin verilmemi, yaplmam bir vehesi olarak, beni sorun burada
deil diye uyaran bir tr srekli ikaz olarak duyumsarm. Bu nedenledir ki a
a kan psiik zerinden, onun vesilesiyle nefret edilir, yoksa bu psiiin kendi
sinden deil; yine bu nedenledir ki ampirik olarak gnahlar ve sevaplar diye ad
landrdmz eyin iinde bakasnn akmlmdan nefret etmek bir anlam ta
maz. Nefret ettiim ey, beni bakasnn akmlma gnderdii lde psiik-btnlktr: zel olarak falanca nesnel ayrntdan nefret ederek kendimi alalt
mam. Nefret etmek ve tiksinmek arasndaki fark buradadr. Ve nefret ille de ma
ruz kaldm bir ktlk vesilesiyle ortaya kmaz. Tersine, minnet beklemeye
hakkmz olan bir yerde, yani bir iyilik vesilesiyle de doabilir: nefreti uyandran
vesile sadece bakasnn edimidir, beni onun zgrlne maruz kalma duru
munda brakan edimidir. Bu edim kendi kendisinde aalaycdr: bakasnn z
grl karsndaki arasal nesneliimin somut biimde aa k olduu l
de aalaycdr. Bu aa kma hemen kararr, gemie gmlr ve matlar.
Ama tam da kendimi zgrletirmek iin yok etmem gereken bir eylerin va
rolduu duygusunu bende brakr. Zaten minnettarln nefrete onca yakn olma
s da bu yzdendir: bir iyilik dolaysyla minnettar olmak, bakasnn bu iyilii
yaparken btnyle zgr olduunu kabul etmektir. Onu bu biimde eylemeye,
dev de dahil olmak zere hibir zorlama yneltmemitir. Bakas, ediminin ve
onun gerekletirilmesini nceleyen deerlerin tastamam soruplusudur. Ben yalnzca gereke oldum; ediminin zerinde etkidii madde oldum. Bu minnettarlk
tan itibaren kendi-iin, yapaca seime gre sevgiye ya da nefrete doru atlm
da bulunabilir: bakasn yok saymas artk mmkn deildir.
Bu aklamalardan kan ikinci sonu, nefretin tek bir kiide tm bakalanndan
duyulan nefret olmasdr. Falan bakasnn lmn amalayarak sembolik olarak
ulamak istediim ey, bakasnn varoluunun genel ilkesidir. Nefret ettiim ba
kas, aslnda bakalarn temsil eder. Ve benim onu ortadan kaldrma projem ge
nel olarak bakasn ortadan kaldrmann, yani benim tzsel-olmayan kendi-iin
524

Varlk ve Hilik

zgrlm yeniden kazanmann projesidir. Nefrette, yabanclam-olmak bo

yutumun bana bakalan araclyla gelen gerek bir tutsaklk olduu yolundaki bir
anlay verilidir. Kendisine doru atlmda bulunduum ey bu tutsakln ortadan
kaldmlmasdr. Bu nedenledir ki nefret kara bir duygudur, yani bir bakasn orta
dan kaldrmay hedefleyen ve proje olarak, kendini bilinli bir biimde bakalar
nn onay vermemesine kar projelendiren bir duygudur. Bakasnn bir bakasna
kar duyduu nefrete onay vermem, bu beni kayglandrr ve bu nefreti ortadan
kaldrmaya alnm, nk belirtik bir biimde beni hedeflemese de bu nefretin
beni ilgilendirdiini ve bana kar gerekletiini Mirim. Ve nitekim bu nefret, be
ni ortadan kaldrmaya alt lde deil de her eyden nce daha teye gee
bilmek iin benim onaylamama tavrm talep ettii lde beni yok etmeyi hedef
ler. Nefretten nefret etmek nefret edenin zgrlnn kayg verici bir tarzda ka
bulne edeer olduu lde, nefret nefret edilmeyi talep eder.
Ama nefret de bir yenilgidir. Balangtaki projesi, gerekten de teki bilinleri
yok etmektir. Ama bunu baarsayd bile, yani bakasn imdiki ann iinde orta
dan kaldrabilseydi bile, bakasn olmam klmas mmkn olamazd. Dahas,
bakasnn ortadan kaldmlmas, nefretin utkusu olarak yaanmak zere bakasnn
olmu olduunun belirtik kabuln ierir. Bu durumda bakas-iin-varlm ge
mie kayarak benim-kendimin onulmaz bir boyutu haline gelir. Bu varlk, olmuolduum olarak daha olacak olduum eydir, daha olmam gerekendir. Dolaysy
la ondan kurtulamam. Denebilir ki en azndan imdiki halde ondan kurtuluyo
rum, gelecekte de ondan kurtulacam: hi de deil. Bir kez bakas iin olmu
olan kii mrnn sonuna kadar ve bakas tmyle yok edilmi olsa bile, varl
iinde ona bulamtr: bakas-iin-varlk boyutunu varlnn devaml bir imkn
olarak kavramay hibir zaman brakmayacaktr. Yabanclatrd eyi yeniden ka
zanamaz; hatt bu yabanclama zerinde etkimenin ve onu kendi lehine evirme
nin her trl umudunu da yitirmitir, nk tahrip edilen bakas bu yabancla
mann anahtann da beraberinde mezara gtrmtr. Bakas iin ne idiysem, o
bakasnn lmyle birlikte donmutur ve ben bu idilii onulmaz bir biimde
gemite olacam; eer bakas tarafndan yarglanm olan tavr, projeler ve ya
am tarz iinde kalmakta diretirsem, bu idilii ayn zamanda ve ayn tarzda im
diki zamanda da olacam. Bakasnn lm beni onulmaz nesne olarak, tasta
mam benim kendi lmm gibi oluturur. Bylece nefretin utkusu, belirii iinde
bile yenilgiye dnr. Nefret, dngnn dna kmaya imkn vermez. Sadece
525

Jean-Paul Sartre

nihai abay, umutsuzluun abasn temsil eder. Bu abann yenilgisinin ardn

dan, kendi-iin asndan dngye yeniden girmekten ve iki temel tavr arasnda
sonu gelmezcesine bocalayp durmaktan baka yapacak bir ey yoktur.12

III
BRLKTE-VARLIK (MITSEIN) VE BZ
Hi phesiz, kendimizi bakasyla atma halinde deil de bir topluluk ha
linde beraber yaarken kefettiimiz baz somut deneyimlere yer vermedii iin
betimlememizin eksik olduu ileri srlebilir. Ve biz szcn sklkla kul
landmz da dorudur. Bu dilbilgisi formunun varl ve kullanm bile ister is
temez Mitseinm gerek bir deneyimine gnderir. Biz [Nous], zne olabilir ve
bu form altnda benin [je] ouluyla aynlatrlabilir. Ve elbette gramer ile d
nce arasndaki paralellik, pek ok durumda, kukulu olmaktan da tedir; hat
t belki de sorunu batan sona gzden geirmek ve dil ile dnce arasndaki
mnasebeti batan sona yeni bir biim altnda incelemek gerekir. u da bir o ka
dar dorudur ki, zne biz en azndan kendilerini ezamanl bir biimde ve bir
birleri araclyla znelikler olarak, yani alm-akmlklar deil de aan-akmlklar olarak kavrayan bir zneler oulluunun dncesine atfta bulunmadk
a tasavvur edilebilir gibi grnmez. Biz szc sradan bir flatus vocis* olmak
zorunda deilse de, mmkn deneyimlerin sonsuz bir eitliliini iererek d
ndren bir kavram gsterir. Ve bu deneyimler bakas iin nesne-varlmn
deneyimiyle, ya da benim amdan, bakasnn nesne-varlk deneyimiyle a priori olarak eliik grnrler. zne bizde, hi kimse nesne deildir. Biz, birbir

lerini znelik olarak kabul eden bir znelikler oulluunu kjatr. Bununla bir
likte, bu kabullenme belirtik bir tezin nesnesini oluturmaz: belirtik bir biimde
ortaya konan ey bir ortak eylemdir ya da ortak bir algnn nesnesidir. Biz di
reniyoruz, biz saldrya geiyoruz, biz suluyu mahkum ediyoruz, biz u ya
da bu gsteriyi izliyoruz. Bylece zneliklerin kabul, konulandrc-olmayan
bilincin kendi kendisi tarafndan kabulnn bir benzeridir; dahas, bu kabul,
12) Bu dnceler bir kurtulu ve selamet ahlaknn imknn dlamyor. Ama byle bir ahlaka
burada szn edemeyeceimiz radikal bir dnm sonucunda eriilmelidir.
* Bir gereklii imlemeyen, yalnzca sesten ibaret olan sz ya da cmle, -n

526

Varlk ve Hilik

konulandrc nesnesi [objet thetique] dnyann u ya da bu gsterisi olan bir

konulandrc-olmayan bilin tarafndan yanal bir tarzda gerekletirilmi olmak
zorundadr. Bizin en mkemmel rneklemesini bir tiyatro gsterisini izleyen se
yircide bulabiliriz; seyircinin bilinci imgesel gsteriyi kavramak, nceleyici e
malar araclyla olaylar ngrmek, imgesel varlklar kahraman, hain, tutsak,
vb. olarak ortaya koymak iin abalar ve bununla birlikte, gsterinin bilinci ha
line geldii beliriin iinde, konulandrc-olmayan tarzda gsterinin birlikte-seyircisi [co-spectateur] olma(nm) bilinci gibi kendini oluturur. Nitekim yar ya

rya bo bir salonda bizi boan o itiraf edilmeyen sknty, ya da tersine, hnca
hn dolu ve heyecanl bir salonda zincirlerinden boalan ve glenen o coku
yu hepimiz biliriz. Esasen, zne-bizin deneyiminin herhangi bir vesileyle ortaya
kabilecei aktr. Kafenin terasndaym: teki mterileri gzlemliyor ve gz
lemlendiimi biliyorum. Burada bakasyla atmann en sradan durumu iin
deyiz (benim iin bakasnn nesne-varl, bakas iin benim nesne-varlm).
Ama birdenbire sokakta her zaman rastlanabilecek trden bir kaza oluyor: rne
in, bir triportr ile bir taksi hafife arpyorlar. Bir rpda kazann seyircisi
haline geldiim anda kendimi konulandrc-olmayan ynden bir biz iinde an
gaje olmu olarak duyumsarm. Rekabetler, daha nceki kk atmalar kay
bolmutur ve bizin maddesini salayan bilinler tam da tm mterilerin bilin
leridir: biz olay seyrederiz, biz taraf tutarz. Jules Romainsin Vie unanimede [Or
tak Yaam] ya da Vin blarc de la Villettede [Villettein Beyaz arab] betimlemek
istedii ey bu birduyumculuktur [unanimite]. ite Heideggerin Mitseinma geri
dndk. yleyse daha yukarda onu eletirmek gerekir miydi?13
Burada yalnzca una iaret edeceiz: biz deneyimini kuku nesnesi yapma
y hi dnmedik. Sadece, bu deneyimin bakasna ilikin bilincimizin temeli
olmadn gstermekle yetindik. Nitekim bu deneyimin insan-gerekliinin ontolojik bir yapsn oluturamad da aka ortadadr': kendi-iinin bakalar
arasndaki varoluunun, kkende metafizik ve olumsal bir olgu olduunu kant
ladk. Ayrca uras da aktr ki biz, zneleraras bir bilin olmad gibi, sosyo
loglarn kolektif bilinci gibi sentetik bir btn olarak paralarn kuatan ve on
larn tesine geen yeni bir varlk da deildir. Biz, tikel bir bilin tarafndan du
yumsanr; hep birlikte bir biz iinde angaje olduumu duyumsamam iin kafe
nin terasndaki tm mterilerin biz olma bilincinde olmalar gerekmez. Diyalo13) nc Ksm, Birinci Blm.

527

Jean-Paul Sartre

un sradan emasn biliriz: Biz hi de honut deiliz. Hayr sevgili dostum,

siz kendi adnza konuun. Bu, bizden sapan -yine de bu halleriyle tastamam
normal bilinler olan- bilinlerin bulunmasn gerektirir. Eer bu doruysa, bir
bilincin bir biz iinde angaje olmasnn bilincine varabilmesi iin, onunla bir
topluluk birliktelii iine giren teki bilinlerin de ona nceden, herhangi bir bi
imde verili olmalar zorunludur; yani aan-akmlk, ya da alm-akmlk vas
fyla verili olmalar gerekir. Biz, genel olarak bakas-iin-varlk temelinde, zel
durumlarda oluan belli bir tikel deneyimdir. Bakas-iin-varlk, bakas-ie-varl nceler ve temellendirir.

Ayrca, bizi incelemek isteyen filozof nlemlerini almak ve neden sz ettiini

bilmek zorundadr. Nitekim yalnzca bir zne-biz yoktur: dilbilgisinin bize ret
tii zere bir tmle-biz [nous-complement], yani bir nesne-biz de vardr. im
di, buraya kadar sylenenlerden kalkarak Biz onlara bakyoruzdaki bizin onlar
bize bakyorlardaki biz ile ayn ontolojik dzlem zerinde olamayacan anla
mak kolaydr. Burada znelikler, yalnz znelikler olarak sz konusu olabilir.
Onlar bana bakyorlar tmcesinde, kendimi bakas iin nesne olarak, yabanc
laan Ben [Moi] olarak, alm-akmlk olarak duyumsadm gstermek iste
rim. Eer, Onlar bize bakyorlar tmcesi gerek bir deneyimi gstermek zorun
daysa, bu deneyim iinde benim de alm-akmlklardan oluan bir Ben top
luluunun yabanclamas iinde, bakalaryla birlikte angaje olmu olduumu
duyumsamam gerekir. Biz, burada, toplu haldeki nesne-varlklar deneyimine gn
derir. Bylece radikal bir biimde farkl iki tane biz deneyimi vardr ve her ikisi
de kendi-iinin bakasyla temel ilikilerini oluturan bakan-varlk ve baklanvarla tastamam tekabl eder. imdi aratrlmas gereken bizin bu iki formudur.
A) Nesne-Biz" [Nous-objet]

Bu deneyimlerden kincisini incelemekle balayacaz: nitekim bunun anla

mn kavramak daha kolaydr ve belki de bizi tekinin incelenmesine ulatra
caktr. ncelikle nesne-bizle dnyann iine atldmza iaret etmek gerekir;
onu, utan araclyla ortak bir yabanclama gibi duyumsarz. Tekne kreki
lerinin, teknelerini ziyarete gelen gzel ve gsterili bir kadnn, onlar yrtk pr
tk giysileri, mcadeleleri ve sefaletleri iinde seyretmesi karsnda hiddetten ve
utantan nefeslerinin tkand o anlaml rnein iaret ettii eydir bu. Burada
528

Varlk ve Hilik

gerekten de ortak bir utan ve ortak bir yabanclama sz konusudur. Bakala

ryla birlikte kendini nesne gibi duyumsamak nasl mmkndr? Bunu bilmek
iin, bakas-iin-varlmzm temel zelliklerine geri dnmek gerekir.
Buraya kadar benim tek bana olan bakas karsnda tek bana olduum
basit durumu gz nne aldk. Bu durumda ben bakasna bakarm ya da ba
kas bana bakar, onun akmlm amaya alrm ya da kendi akmlm al
m olarak duyumsarm ve kendi imknlarm l-imknlar olarak hissederim.
Bir ift oluturur ve birbirimizin karsmda*bir durum iinde kalrz. Ama bu du
rumun ancak ikimizden biri iin nesnel varoluu vardr. Gerekten de karlkl
ilikimizin tersi yoktur. Ne var ki betimlememizde, bakasyla ilikimin, benim ya
da onun, tm bakalaryla ilikimizin sonsuz fonu zerinde ortaya ktn dik
kate almadk. Yani bilinlerin hemen hemen tamamyla olan ilikilerin fonunda
ortaya ktn. Srf bu olgudan tr, bu bakasyla, biraz nce bakas-iinvarlmn temeli olarak duyumsadm ilikim, ya da bakasnn benimle iliki
si her an ve devreye giren nedenlere gre bakalar iin nesneler olarak duyumsanabilir. Bir nc kii ortaya ktnda aka grlecek olan eydir bu. rne
in, bakasnn bana baktn varsayalm. Bu anda kendimi tamamen y aba nc
lam gibi duyumsar ve kendimi bu biimde stlenirim. Derken nc kii or

taya kar. Eer bana bakacak olursa, yabanclamam iinde kisini de topluluk
halinde Onlar (zne-onlar) olarak duyumsarm. Buradaki onlar, bildiimiz
gibi, belgisiz adla [on] ynelir. Baklmakta olduum olgusunu hibir biimde
deitirmez, kkensel yabanclamam glendirmez ya da pek az glendi
rir. Ama eer nc kii bana bakmakta olan bakasna bakyorsa, sorun daha
karmaktr. Nitekim bu durumda ben nc kiiyi dorudan deil ama baklanbakas (nc kii tarafndan baklan) haline gelen bakas zerinden kavraya
bilirim. Bylece nc akmlk beni aan akml aar ve bu yoldan onun et
kisizlemesine katkda bulunur. Burada gei hali [etat metastable] oluur, bu
durum az sonra ya benim bakasna bakmak iin nc kiiyle ittifak kurma
ma ve o zaman da bu bakasnn bizim nesnemize dnmesine -k i burada da
ha ileride szn edeceimiz zne-biz deneyimini yaanm- bal olarak, ya da
nc kiiye bakmama ve bylece bakasn aan bu nc akml amama
bal olarak dalacaktr. Bu ikinci durumda, nc kii benim evrenim iinde
nesne haline gelir, imknlar l-imknlardr, beni bakasndan kurtaramaz. Bu
nunla birlikte bana bakan bakasna bakmaktadr. Bunu, belirlenmemi ve so529

Jean-Paul Sartre

nulndrc olmayan biiminde adlandracamz bir durum izler, nk ben,

benim iin nesne olan nc kii iin nesne olan bakas iin nesne olurum.
Yalnzca zgrlk bu mnasebetlerden birinden ya da tekinden g alarak bu
duruma bir yap kazandrabilir.
Ama nc kiinin benim baktm bakasna bakmas da mmkndr. Bu
durumda ben onlarn her ikisine de bakabilirim ve bylece nc kiinin bak
n etkisizletirebilirim. O zaman nc kii ve bakas, bana nesne-Onlar gibi
grneceklerdir. nc kiiyi grmeksizin, bakasnn davranlarndan kendi
sine bakldn bildiini kavradm lde, nc kiinin bakas zerindeki
bakm da kavrayabilirim. Bu durumda nc kiinin aan-akmlm bakas
zerinden ve bakas vesilesiyle duyumsarm. Bunu bakasnn radikal ve mutlak

bir yabanclamas olarak duyumsann. Bakas benim dnyamdan kaar; artk

bana ait deildir, bir baka akmlk iin nesnedir. Dolaysyla nesne vasfn kay
betmez ama ikircikli hale gelir; kendi akmlyla deil de nc kiinin akmlyla benden kurtulur. Simdi artk onun zerinden ve onun hakknda kavraya
bileceim ey ne olursa olsun o her zaman bakasdr; onu alglayan ve dnen
bakalarnn saysnca bakasdr. Bakasn yeniden-kendime mal etmek iin,
nc kiiye bakmam ve ona nesnelik kazandrmam gerekir. Bu bir yandan her
zaman mmkn olmaz, te yandan da nc kiinin kendisine de baka n
c kiiler tarafndan baklyor olabilir, yani benim grdmden sonsuzcasma
baka olabilir. Nesne-bakasmn kkensel dayankszl ve bu nesnelii yenidenkendine mal etmeye alan kendi-iinin sonsuz bir koturmacas buradan kay
naklanr. Daha nce grdmz gibi, klarn kendilerini yaltma olgusunun
nedeni budur. Bakasna bakarken kendimi nc kii tarafndan baklan gibi
duyumsayabilirim. Bu durumda, bakasnn yabanclamasn ortaya koyduum
anda bile kendi yabanclamam konumsal olmayan bir tarzda;duyumsarm. Bakasm ara olarak kullanma imknlarm l-imknlar olarak duyumsarm ve
kendi amalarma doru bakasn amaya hazrlanan akmlm alm-akmlk
halinde ker. pin ucunu brakrm. Bakas bu yzden zne haline gelmez, ama
ben artk kendimi nesnelik iin yeterli hissetmem. Bakas bir ntr haline gelir; sa
dece ve dpedz orada duran ve benim hi dokunamadm bir eydir. rnein,
elimsiz birini dver ve aalarken yakalandm zamanki durum budur. n
c kiinin ortaya kmas beni alaa eder; elimsiz kii artk ne dvlecek ne
de aalanacak olandr, salt varolutan baka bir ey deildir, hibir eydir, bir
530

Varlk ve Hilik

elimsiz bile deildir; ya da nc kiinin devreye girmesiyle yemden o hale gi

recektir, onun bir elimsiz olduunu nc kiiden reneceim (Utanmyor mu
sun, elimsiz birine ykleniyorsun, vb.), elimsiz nitelemesi, benim gzmde,
ona nc kii tarafndan kazandrlacaktr; bu nitelik benim dnyamn deil, e
limsizle birlikte nc kii iin olduumuz bir evrenin paras olacaktr.
Bu bizi en sonunda ilgilendiimiz duruma ulatryor: bakasyla bir atma
ya angaje olmu durumdaym. nc kii ortaya kyor ve hem beni hem de
bakasn bakyla kavryor. Bununla baMam halinde yabanclamam ve nesneliimi duyumsuyorum. Bakas iin, benimk olmayan bir dnyann ortasn
daki nesne olarak dardaym. Ama baktm ya da bana bakan bakas da ayn
deiime maruz kalr ve bakasnn bu deiimini, kendimde duyumsadm de
iimle ezamanl olarak kefederim. Bakas, n kiinin dnyasnn orta
sndaki nesnedir. Zaten bu nesnelik onun varlnn, maruz kaldm nesnelie
paralel sradan bir deiimi deildir, her iki nesnelik, bakasnn da yer ald,

benim de iinde olduum durumun topyekn bir deiimi iinde bana ve baka
sna gelir. nc kiinin bakndan nce, bakasnn imknlar tarafndan be
lirlenen ve benim ara olma vasfyla iinde olduum bir durum ile, benim im
knlarm tarafndan belirlenen ve bakasn kapsayan ilkinin tersi bir durum var
d. Bu durumlarn her biri bakasnn lmyd ve her birini ancak tekini nesneletirmek suretiyle kavrayabiliyorduk. nc kiinin grnmesiyle birlikte,
bir anda imknlarmn yabanclatrldklarm duyumsar, ayn anda da bakas
nn imknlarnn l-imknlar olduklarn kefederim. Bununla birlikte durum
ortadan kalkmaz, yalnzca benim dnyamn ve bakasnn dnyasnn dna ka
ar, nesnel form halinde bir nc dnyann ortasnda oluur: bu nc,
dnyada grlr, yarglanr, alr, kullanlr ama ayn anda da iki ters durum
arasnda bir dzeylenme gerekleir, artk, benden bakasna giden ya da bunun
tersine bakasndan bana gelen ncelik yaplanmas yoktur, nk imknlar
mz, nc kii iin, ayn biimde l-imknlardr. Bu demektir ki nc kii
nin dnyasnda aniden nesnel bir form-durumun varln duyumsarm, baka
s ve ben bu durumda, edeer [equivalentes] ve dayanma halinde [solidaire] ya
plar olarak grnrz. Bu nesnel durum iinde, atma bizim aknlklanmzm
zgr beliriinden kmaz, atma nc kii tarafndan bizi tanmlayan ve bi
zi birarada tutan olgusal bir veri olarak saptanr ve atmann tesine geilir.
Bakasnn bana vurma imkn ile benim kendimi savunma imknm, birbirleri
531

Jean-Paul Sartre

ni dlamak yle dursun birbirlerini tamamlar ve hazrlarlar, nc kii asn

dan l-imknlar olarak birbirlerini ierirler ve aslnda benim konulandrc-olmayan ynden ve bilmeden duyumsadm ey de budur. Bylece duyumsadm
ey, bakasyla birlikte zlmez ve nesnel bir btn halinde, kendimi kkensel
olarak bakasndan artk ayrm a d m ama bakasyla dayanma iinde olu
turmaya katkda bulunduum bir btn halinde dzenlendiim bir dar-varlktr [etre-dehors]. Ve dar-varlm ilke olarak nc kii iin stlendiim
lde bakasnn dar-varlm da ayn biimde stlenmek zorunda kalrm;
stlendiim ey edeerlilik cemaatidir ve ben onun araclyla, oluturulmas
na bakas gibi katkda bulunduum bir forma angaje olarak varolurum. Ksaca
s, kendimi d arda angaje olan olarak bakasnda ve bakasn da d arda an
gaje olan olarak kendimde stlenirim. Ve nesne-biz deneyimi, kavramakszm
nm sra tadm angajmann bu temel stleniliidir, bakasnn sorumlulu
unu ierdii lde sorumluluumun bu zgrce kabuldr. Nitekim nesnebiz, rnein bir dnmn bize kendi Benimizin bilgisini vermesi anlamnda
asla bilinmez; bir duygunun somut bir nesneyi bize antipatik, nefret uyandrc,
bulandrc, vb. gibi gstermesi anlamnda asla hissedilmez. Sadece duyumsan
maz da, nk duyumsanan ey dpedz bakasyla dayanma durumudur.

Nesne-biz, ancak bu durumu ykmllk klmamla bir stlenme olarak deer

lendirmemle yani, durumun isel karlkll nedeniyle, stlenen zgrl
mn barnda bakasn da stlenmek zorunda olmamla kefedilir. Nitekim
nc kii mevcut deilken Bakasna kar dvyorum diyebilirim. Ama
nc kii ortaya kt anda, bakasnn imknlar ile benim imknlarm limknlar halinde edzeye geldiklerinden, mnasebet karlkl hale gelir ve
birbirimizle dvtmz duyumsamak zorunda kalrm. Gerekten de,
Ben onu dvyorum ve o beni dvyor ifadesi ak bir biide yetersiz olur:
aslnda o beni dvd iin ben onu dverim ve ben onu dvdm iin o be
ni dver; kavga projesi tpk benim zihnimde olduu gibi onun da zihninde kk
salmtr ve nc kii iin, bakyla kavrad bu nesne-onlara ortak ve hatt
bu onlarm birletirici sentezini oluturan tek bir proje halinde birleir. u hal
de nc kii tarafndan onlarm btnleyici bir paras olarak kendimi st
lenmek zorundaym. Ve bir znellik tarafndan bu zneliin bakas-iin-anlam
olarak stlenilen bu onlar, biz haline gelir. Dnmsel bilin bu bizi kavrayamaz. Tersine, dnmsel bilincin ortaya k bizin kyle rastlar; kendi532

Varlk ve Hilik

iin kurtulur ve kendiliini bakalarna kar ortaya koyar. Nitekim kkensel

olarak nesne-bize aidiyetin, kendi-iinin daha da radikal bir yabanclamas ola
rak hissedildiini dnmek gerekir, nk kendi-iin artk yalnzca bakas iin
olduu eyi deil, bunun yan sra, tamamlayc paras olmakla iinde olmad
bir btn de stlenmek zorundadr. Bu anlamda biz, bakalar arasnda angaj
man olarak ve nesnel bir biimde saptanan bir olgu olarak, insanlk durumunun
kat deneyimidir. Nesne-biz, somut bir dayanma vesilesiyle duyumsanr ve
nesne-bizin oda bu dayanmadr; bunumla birlikte (ok kesin bir ifadeyle, biz
dv halinde yakalandmz iin utan duyacam) duyumsand zel kou
lun tesine geen bir anlam tar ve bu anlam ayn biimde nesne olarak kavra
nan insan btnlne (nc kiinin salt bilinci dnda) nesne olarak aidiye
timi kapsamay hedefler. Dolaysyla bir aalanma ye gszlk deneyimine te
kabl eder: kendini baka insanlarla birlikte bir biz oluturur gibi duyumsayan
kii, sonsuz saydaki yabanc varolular arasnda kapana ksldm, yakaland
n hisseder, radikal bir biimde ve umarszcasma yabanclar.
Baz durumlar tekilerine nispetle biz deneyimine yol amaya daha elverili
grnr. zellikle de birlikte alma: birok kii, dayanma iinde ayn nesne
zerinde alrken kendisini nc kii tarafndan yakalanm olarak duyumsa
dnda, imal edilen nesnenin bizatihi anlam, tpk bir bize gnderircesine al
an toplulua gnderir. Yerine getirdiim ve gerekletirilen kurma ileminin be
lirledii davran, ancak yanmdakinin belli bir davranyla nceleniyor ve bunu
bir baka emekinin belli bir davran izliyorsa anlam tar. Bunun sonucunda
daha kolayca ulalabilen bir biz formu ortaya kar, nk nesnenin kendisi
nin gerekirlii ve terslik katsays olarak potansiyelleri emekilerin nesne-bizine
gnderir. Dolaysyla kendimizi, yaratlacak maddi bir nesne iinde biz vasfyla
yakalananlar olarak duyumsarz. Maddilik, dayanma halindeki cemaatimizin
zerine mhrn basar ve biz kendimize, aletlerin arasal ve teknik bir dzenlen
mesi olarak grnrz, bu dzenlenme iinde herkesin bir ama tarafndan be
lirlenen kendi yeri vardr. Ama baz durumlar bizin beliriine ampirik ynden
bylece daha elverili gibi grnseler de unu gzden karmamak gerekir: insa
nn her durumu bakalarnn ortasndaki angajman olduundan, her durum
nc kii belirdii anda biz olarak duyumsanr. Sokakta yalnzca srtn grd
m bu adamn arkasndan yryorsam, onunla aramda tasavvur edilebilecek
teknik ve pratik ilikilerin en az vardr. Bununla birlikte bir nc kiinin bana
533

Jean -P au l Sartre

bakmas, sokaa bakmas, o m bakmas, bizin dayanmaclyla bu adama ba

lanmam iin yeterlidir: biz bir temmuz sabah birbirimizin pei sra Bl.omet soka
n arnlyoruz. Farkl kendi-iinlerin bir bak araclyla biz iinde birletirile
bilecekleri bir bak as her zaman vardr. Karlk olarak, kendi kendimizi bir
bizle dandan btnlenmi olarak duyumsayabilmemiz iin, bakn bakas iin

varoluumun kkensel olgusunun somut tezahrnden ibaret olmasndaki gibi,

dolaysyla bir bakn her trl tekil grnmesi dnda kendimi bakas iin va
rolan olarak duyumsarken olduu gibi, somut bir bakn bizi dondurmas ve de
lip gemesi zorunlu deildir. Herhangi bir bireyler oulluunun -insanlann ka
lan ksmnn tamamna ya da bir ksmna nispeten ve bu insanlar ister etiyle ve
kemiiyle mevcut olsunlar, ister gerek ama namevcut olsunlar- biz olarak duyumsanmas iin btnl-bozulmu-btnlk olan insanln varolmas ye
terlidir. Nitekim nc kiinin mevcudiyetinde ya da namevcudiyetinde kendi
mi her zaman salt kendilik olarak ya da bir bizle btnleen olarak kavrayabili
rim. Bu bizi baz zel bizlere, zellikle de snf bilinci diye adlandrlan bize
ulatrr. Snf bilinci elbette geneldekinden daha belirgin bir biimde yaplanan
kolektif bir durum vesilesiyle zel bir bizi stlenmedir. Burada bu durumu tanm
lamak bizim amzdan fazla nem tamyor; bizi ilgilendiren yalnzca stlenme
deki bizin yapsdr. Eer bir toplum, ekonomik ve siyasi yapsyla ezilen snflar
ile ezen snflar halinde blnrse, ezen snflarn durumu ezilmi snflara kendi
lerini gzleyen ve zgrlyle onlar aan devaml bir nc kii imgesi sunar.
Ezilen topluluu snf halinde oluturacak ey, hibir biimde alma koullar
nn arl, yaam dzeyinin dkl ya da ekilen zdraplar deildir; gerek
ten de, emeki topluluk - eylerin terslik katsays ne olursa olsun- kendini, ama
larna doru dnya-ii nesneleri aan olarak duyumsad lde, emein daya
nmacl -bunu bir sonraki paragrafta greceiz- bu emeki jopluluu znebiz halinde oluturabilir; yaam dzeyi tmyle grece ve koullara gre farkl
biimde deerlendirilecek eydir (bu dzeye maruz kalnabilir ya da o kabul edi
lebilir ya da ortak bir ideal adna onun hak talebinde bulunulabilir); ekilen zdraplan eer kendilikleri itinde dnrsek, bunlarn zdrap eken insanlan bir
araya getirmekten ok yaltma etkisi vardr, bunlar genellikle atma kaynadr
lar. Nihayet ezilen topluluk mensuplarnn kendi koullarnn arl ile ezen s
nflarn yararlandklar ayrcalklar arasnda yaplabilecek bir kyaslama, hibir
durumda bir snf bilinci oluturmak iin yeterli olamaz; en ou, bireysel ks
534

V arlk ve H ilik

kanlklara ya da tikel umutsuzluklara yol aacaktr bunlar; birletirme ve birle

meyi herkese stlenilir klma imknna sahip deildirler. Ama bu zelliklerin ta
mam, ezilen snfn halini oluturduu lde, sadece maruz kalnm ya da ka
bul edilmi deildir. Bununla birlikte, kkende, ezilen snf tarafndan ezen snf
eliyle dayatlm olarak kavrandm sylemek de ayn ekilde hatal olur; tersine, baskya ilikin bir teoriyi oluturmak ve yaymak iin ok zaman gerekir. Ve bu
teorinin yalnzca aklayc bir deeri olacaktr. Birinci olgu, ezilen topluluun
teki mensuplaryla temel atmalara (ak* nefret, kar ekimeleri, vb.) angaje
olan yesinin, sradan kii olarak kendi koulunu ve topluluun teki mensupla
rnn koullarn, kendinden kurtulan bilinler tarafndan baklan ve dnlen
olarak kavramasdr. Efendi, feodal senyr, bujuva ya da kapitalist yalnz
ca komuta eden gller olarak deil, bunlarn yan sra ve her eyden nce n
c kiiler olarak, yani ezilen cemaatin dnda olan ve bu ezilen cemaatin kendisi

iin varolduu gller olarak belirirler. u halde ezilen snfn gereklii gller
iin ve onlarn zgrl iinde varolacaktr. Onlar ezilen snf baklaryla hayata

geirirler. Benim snfsal durumum ile teki ezilmilerin durumlarnn zdelii,

onlar iin ve onlar araclyla kefedilir; ben, onlar iin, bakalaryla birlikte r
gtl durum halinde varolurum ve benim l-imknlar olarak mmkn olanla
rm bakalarnn mmkn olanlaryla kesin bir ekilde edeerdir; ben onlar iin
bir emekiyim ve onlarn bak-bakas olarak grnmesinde ve bu grnmeyle

dir ki kendimi bakalar arasnda bir emeki gibi duyumsarm. Bu demektir ki

btnletiim bizi ya da dardaki smf nc kiinin baknda kefederim,
ve biz derken stlendiim ey de ite bu kolektif yabanclamadr. Bu bak a
sndan nc kiinin ayrcalklar ve bizlerin srtmzdaki ykler, bizlerin se
faleti ilk bata yalnzca bir imlem deeri tarlar; nc kiinin bize kyasla ba
mszlm imlerler; yabanclamamz bize daha belirgin bir biimde gsterirler;
bunlara bir o kadar katlanld iin, zellikle aba ve yorgunluumuzun z d ra b n bir o kadar ektiimiz iin, maruz kalman bu zdrap iinde eyler-btn-

l-iinde-angaje olan-ey-olarak-baklan-varlm duyumsarm. Izdrabmdan,

sefaletimden, yani dnyann hasmlndan itibaren, toplumsal durumumun olgusallmdan itibaren nc kii tarafndan bakalaryla birlikte kolektif bir bi
imde kavranrm. Dnyann hasml ne olursa olsun, nc kii olmasayd
kendimi utkuya erien aknlk olarak kavrayacaktm; nc kiinin ortaya k
masyla birlikte, ben bizi eylerden itibaren ve dnya tarafndan yenilgiye uratl
535

Jean -P au l Sartre

m eyler gibi kavranan olarak duyumsarm. Bylece, ezilen smf, snfsal birlii
ni, ezen snfn ondan edindii bilgide bulur ve ezilen kiide smf bilincinin orta
ya kmas da bir nesne-bizi utan iinde stlenmesine tekabl eder. Bir sonraki
paragrafta, ezen snfn bir mensubu iin smf bilincinin ne olabileceini gre
ceiz. Her trl kta burada bizim iin nemli olan ve setiimiz rnein de ye
terince gsterdii ey, nesrie-biz deneyiminin bakas-iin-varlk deneyimini var
saymas ve aslnda bu deneyimin daha karmak bir kipliinden bakaca bir ey
olmamasdr. Dolaysyla bu deneyim, zel durum vasfyla daha nceki betimle
melerimizin erevesine girmektedir. Bu deneyim esasen kendi kendisinde bir
paralanma gcn barndm, nk utanla duyumsanr ve kendi-iin, nc
kii karsnda kendiliini talep ettii ve bu kez kendisi nc kiiye bakt an
da biz de ker. Zaten kendiliin bu bireysel talebi nesne-bizi yok etmenin mm
kn yollarndan yalnzca bir tanesidir. Btzin, rnein smf bilinci gibi, gl bir
biimde yaplanan baz durumlardaki stlenilii, kendiliin bireysel ynden yeni
den stlenilmesiyle bizden kurtulma projesini deil, nesnelik araclyla zne-bize dntrerek bizi btnyle kurtarma projesini ierir. Temelde, daha nce be
timlenen bakan baklana dntrme projesinin bir tr sz konusudur burada;
bu, bakas-iinin iki byk temel tavrnn birinden tekine, sradan bir geitir.
Nitekim ezilen smf, ancak ezen snf karsnda ve onun aleyhine olarak, yani bu
kez kendisi ezen snf nesne-onlara dntrmek suretiyle kendini zne-biz
eklinde olumlayabilir. Ne var ki, snfa nesnel olarak angaje olan kii, kendi d
ntrme projesi araclyla btn snf bu projenin iine srklemeyi hedefler.
Bu anlamda, bakas-iin-nesne-varlk deneyimimin, beni benim-iin-bakasnmnesne-varlk deneyimine gndermesinde olduu gibi, nesne-biz deneyimi de z
ne-biz deneyimine gnderir. Ayn biimde, kalabalk psikolojisi diye adlandr

lan eyde de akn zel bir formu olan kolektif hayranlklar (Ijioulangercilik, vb.)
buluruz: bu durumda, biz diyen kii, kalabaln iinde, akn kkensel proje
sini benimser, ama bu artk kendi hesabna bir benimseme deildir; nc kii
nin bizatihi nesnelii iinde ve zgrln de bu nesnelie feda ederek btn
topluluu kurtarmasn ister. Yukarda grdmz gibi burada da hayal krkl
na urayan ak mazoizme gtrmektedir. Topluluun esarete yneldii ve nes
ne olarak muamele edilmeyi talep ettii durumlarda grlen budur. Burada da yi
ne, kalabalk iindeki insanlarn eitli bireysel projeleri sz konusudur: kalaba
lk, nderin ya da konumacnn bakyla kalabalk olarak oluturulmutur; bir536

V arlk ve H ilik

ligi, mensuplarndan her birini bu birlie egemen olan nc kiinin baknda

okuduu bir nesne-birliktir, ve mensuplarn her birinin bu durumda projesi, bu
nesneligin iinde kaybolmak, nderin elleri arasndaki bir aratan bakaca bir ey
olmamak zere kendiliini tmyle olumsuzlamaktr. Ama iinde erimek istedi
i bu ara, onun salt kiisel bakas-iini deildir artk, nesnel-btnlk-olarakkalabalktr. Kalabaln korkun maddilii ve derin gereklii (her ne kadar yal
nzca duyumsanm olsa da) mensuplarnn her biri iin byleyicidir; herkes n
derin bakyla alet-kalabalk iinde boulmu olmay talep eder14.
Btn bu farkl durumlarda her zaman unu grdk ki, nesne-biz kendini so
mut bir durumundan itibaren oluturmakta ve insanlk olan btnl-bozulmu-btnln bir ksm, teki ksm darda kalmak zere bu duruma gml
mektedir. Biz ancak bakalarnn gznde biz iz ve bakalarnn bakndan itiba
ren kendi kendimizi biz olarak stleniriz. Ama bu, kendi-iinin, kendisini ve tm
bakalarn mutlak bir biimde btnletirmeye ynelik soyut ve gerekletiril
mez bir projesinin varolabilmesini ierir. nsan btnln geri almay ama
layan bu aba, ilke olarak insanlktan ayrk ve insanl tmyle nesne olarak
gren bir nc kiinin varoluunu ortaya koymakszn gerekleemez. Bu ger
ekletirilemez nc kii, sadece tekilik smr-kavrammn nesnesidir. Mm
kn olan tm toplamalar karsnda nc kii olan eydir, hibir durumda
herhangi bir insan toplamasyla birliktelik iine giremeyen eydir, karsnda
hibir bakasnn nc kii olarak oluamayaca nc kiidir; bakaln
bu smr-kavram, baklan olmas asla mmkn olmayan bakan-varlk kavramy
la, yani Tanr fikriyle bir ve ayn eydir. Ama Tanr radikal namevcudiyet olarak
belirginleirken, insanl bizimki olarak gerekletirmek iin gsterilen aba
durmakszn yenilenir ve durmakszn bir yenilgiye urar. Nitekim insancl biz
-nesne-biz olarak- her bireysel bilince kendini eriilmesi imknsz bir ideal ola
rak nerirken, yine de herkes ait olduu cemaatlerin emberini aama aama ge
niletmek suretiyle bu ideale ulaabilmenin yanlsamasn muhafaza eder; bu in
sancl biz bo bir kavram, bizin sradan kullanmnn olas bir genilemesine
ilikin salt bir iaret olarak kalr. Bizi ne zaman bu anlamda kullansak (zdrap
eken insanla, gnahkar insanla iaret etmek iin, insan gizilgllklerini
gelitiren bir nesne olarak dnmek suretiyle Tarihin nesnel bir anlamn belir
14) Bkz. kendiliin reddedildii ok saydaki durumlar. Kendi-iin, Bizin d n d a y z e k
m ay dehet iinde reddeder.

537

Jean -P au l Sartre

lemek iin) mutlak nc kiinin, yani Tanrmn mevcudiyetinde maruz kalna

cak belli bir somut deneyime iaret etmekle yetiniriz. Bylece insanlk smr-kavram (nesrie-bizin btn olarak) ile Tanr smr-kavram birbirlerini ierirler ve
ballaktrlar.
B) zne-Biz [Nous-sujet]
Bir zne-cemaate [communaute-sujet] aidiyetimizi, zellikle de dnyann
iindeki imal edilmi nesnelerin varoluunu bize bildiren dnyadr. Bu nesneler,
insanlar tarafndan zne-onlar iin, yani daha yukarda belgisiz-adl diye adlan
drdmz, farkszlaan bakla akan, bireyletirilmeyen ve saylmayan bir akmlk iin retilmitir, nk emeki -kle ya da deil- farkszlaan ve namev
cut bir akmlm mevcudiyetinde alr ve bu akmlm zgr imknlarn ze
rinde alt nesnede bo yere taslaklatrmakla yetinir. Bu anlamda, hangisi
olursa olsun emeki, emei iinde bakas iin alet-varlk olduunu duyumsar;
emek, saldkla emekinin kendi amalarna yneltilmedii zaman bir yabancla
ma kipidir. Yabanclatrc akmlk, burada tketicidir, yani emekinin projele
rini ngrmekle yetindii belgisiz-adldr. u halde imal edilmi bir nesneyi
kullandmda, onun zerinde benim kendi akmlrmn taslayla karlarm;
bu nesne, yapacam davranlar bana gsterir, onu evirmek, itmek, ekmek ya
da stne dayanmak zorundaym. Zaten bir hipotetik emperatif sz konusudur;
bu beni ayn zamanda da dnyaya ait olan bir amaca gnderir: eer oturmak is
tersem, eer kutuyu amak istersem, vb. Ve bu amacn kendisi de, nesnenin olu
turulmas iinde herhangi bir akmlk tarafndan ortaya konan ama olarak n
grlmtr. Ama, imdi en kendine zg gizilgll olarak nesneye aittir.
Nitekim, imal edilmi nesnenin, belgisiz-o olarak beni kendimle bildirdii, yani akmlrmn imgesini herhangi bir akmlm imgesiymiesine bana gnder
dii bir gerektir. Ve eer imknlarm bylece oluturulan ara araclylayn
lendirilmeye brakacak olursam, kendimi herhangi bir akmlk gibi duyumsarm:
Trocadero metro istasyonundan Sevres-Babylonea gitmek iin La Motte-Picquetde aktarma yaplr. Bu aktarma ilemi ngrlmtr, metro planlarnda
gsterilmitir, vb.; La Motte-Picquetde aktarma yapyorsam, aktarma yapan
belgisiz-onlardan biriyim. Elbette, gerek varlmn bireysel beliriiyle, gerek
izlemekte olduum uzak amalarmla, metroyu kullanan kiilerin her birinden
538

V arlk ve H ilik

farklym. Ama bu nihai amalar yalnzca edimimin ufkundadrlar. Yakn ama

larm belgisiz-onlarm amalardr, ve kendimi yanmdakilerden herhangi biriy
le deitirilebilir olarak kavrarm. Bu anlamda, gerek bireyliimizi yitiririz, n
k kendisi olduumuz proje aslnda bakalarnn da olduklar projedir. Metro
ebekesinin bu koridoru zerinde uzun zamandan beri maddenin iine kaytl
olan ve yaayan ve farkszlaan bir akmlri'kalba dkld bir ve tek proje
den bakas yoktur. Kendimi yalnzlk iinde herhangi bir akmlk olarak gerek
letirdiim lde (odamda tek bamayken* uygun bir konserve aaca yard
myla bir konserve kutusunu ayorsam), yalnzca farkszlam-varlm deneyi
mine sahibim; ama bu farkszlam akmlk eer birtakm projelerini benim pro
jelerimle ayn olan baz projeler iinde ayn biimde emilen ve gerek mevcudi
yetler olarak duyumsanan baka akmlklarla balant halinde tasarlarsa, o za
man kendi projemi tek bir farkszlam akmlk tarafndan projelendirilen bir
birinin ei bin proje arasndan bir tanesi olarak gerekletiririm, o zaman sadece
gelip geici bir tikellemesi olduum tek bir hedefe yneltilen ve ortak bir akmlm deneyimim yaarm; bir metro var olduundan beri yorulmakszn La Motte-Picquet-Grenelle istasyonunun koridorlarnda akan byk insan kalabal
nn iine yerleirim. Ama una iaret etmek gerekir. 1) Bu deneyim ontolojik de
il psikolojik trdendir. Sz konusu kendi-iinlerin gerek bir birliine hibir bi
imde tekabl etmez. Bu deneyim, kendi-iinlerin olduklar gibi (baklan varlk
ta olduu gibi) dolayszca deneyimlenmesinden kaynaklanmaz; bu deneyim, da
ha ziyade, birlikte alan nesnenin ve beni evreleyen bedenlerin iki ynl nesneletirici yakalanyla motive olur. zellikle de, bakalaryla birlikte ortak bir
ritme angaje olma ve bu ritmin ortaya kmasna katkda bulunma olgusu, ken
dimi bir zne-biz iinde angaje olmu gibi kavramam iin zellikle tevik edici
bir nedendir. Askerlerin uygun adm yrylerinin anlam budur, ekip alma
sndaki ritmin anlam da budur. Gerekten de, bu durumda ritmin zgrcesine
benden yayldna iaret etmek gerekir; bu, benim akmlm aracyla gerek
letirdiim bir projedir; dzenli bir yineleme alm iinde, bir gelecei, bir im
diki zaman ve bir gemile senteze sokar; bu ritmi ben retirim; ama bu ritim ay
n zamanda da beni evreleyen somut topluluun almasndaki ya da yry
ndeki genel ritmin iinde erir; anlamn yalnzca bu topluluktan alr; bu da, r
nein, benimsediim ritim dzensiz olduunda duyumsadm eydir. Yine de
benim ritmimin bakalarnn ritmiyle kuatlmas yanal olarak yakalanr; ko
539

Jean -P au l Sartre

lektif ritmi ara olarak kullanmam, onu -rnein, bir sahnedeki danszleri tema
a ettiim gibi- temaa da etmem, kolektif ritim benim iin nesne olmakszn be
ni evreler ve beni srkler; kendi imknlanma doru onu amam, ama kendi
akmlm onun akmlmda kalba dkerim ve kendi amacm -falanca ii yeri
ne getirmek, falanca yere ulamak- belgisiz-onlarm, topluluun kendi amacn
dan ayrmayan bir amatr. Bylece hayata geirdiim ritim benle balant ha
linde ve yanal olarak kolektif ritim eklinde doar; onlarn ritmi olarak benim ve
benim ritmim olarak da onlarn ritmidir. zne-biz deneyiminin nedeni tam da
buradadr: bu deneyim sonu olarak bizim ritmimizdir. Ama bu, grld gibi
ancak daha nce ortak bir amacn ve ortak aralarn kabulyle, kiisel amalar
m imdilik kovalanan kolektif amalann tesine atarak kendimi farkszlaan akmlk olarak oluturursam olabilir. Bylece bakas-iin-varlm deneyimi iin
de somt ve gerek bir varlk boyutunun belirii bizatihi deneyimin koulu ol
duu halde, zne-bizin deneyimi tekil bir bilinte meydana gelen, bu bilincin ya
psndaki mahrem bir deiime tekabl eden ama bakalaryla somut bir ontolo
jik iliki temelinde ortaya kmayan ve hibir Mitsein gerekletirmeyen salt
psikolojik ve znel bir olaydr. Yalnzca kendimi bakalarnn ortasnda belli bir
tarzda hissetmem sz konusudur. Ve hi phesiz bu deneyim, btn akmlklarm mutlak ve metafizik birliinin sembol olarak aranabilir; nitekim akmlklar dnyaya doru odaklandrmak suretiyle onlarn kkensel atmasn yok
edermi gibi grnr; bu anlamda, ideal zne-biz kendini yeryznn efendisi
klacak bir insanln bizi olur. Ne var ki biz deneyimi bireysel psikolojinin ala
nnda durur ve akmlklarn temenni edilir birliinin basit bir sembol olarak
kalr; gerekten de bu deneyim hibir biimde znelliklerin tekil bir znellik ta
rafndan yanal ve gerek yakalan deildir; znellikler erimd ve radikal bir bi
imde ayrlm olarak kalrlar. Ama ben kendimden kmakszn, bakalar da
kendilerinden kmakszn, bu deneyimi teki akmlklar tarafndan devam etti
rilen ve desteklenen ey olarak kavramama yol aan nesneler ve bedenlerdir, akmlmm maddi ynlenmeleridir; dnya araclyla bir bizin paras olduumu
renirim. Bu nedenledir ki zne-bize ilikin deneyimim, bakalarnda da ben
zer ve ballak bir deneyimi hibir biimde gerektirmez; bu deneyim yine bu
nedenle bunca istikrarszdr, nk dnyann ortasndaki tikel dzenlemeleri
varsayar ve bu dzenlemelerle birlikte ortadan kaybolur. Aslna baklrsa dnya
da beni herhangi biri gibi gsteren bir dolu oluum vardr: en bata, gerek an
540

V arlk ve H ilik

lamdaki aletlerden kalkp ulam aralarndan, maazalardan, vb. geerek asan

srleriyle, su, gaz ve elektrik demeleriyle binalara kadar giden btn alet ey
ler vardr. Her cephe, her vitrin, farkszlaan akmlk olarak kendi imgemi bana
geri gnderir. Bunun dnda, bakalarnn benimle mesleki ve teknik mnase
betleri, beni bir kez daha herhangi biri gibi duyurur: kafedeki garson iin tke
ticiyim; bilet denetisi iin metroyu kullananm. Nihayet, kafenin terasnda otu
rurken nmde aniden cereyan eden trafik kazas da beni anonim izleyici gibi
gsterir ve bu kazay bir dar gibi varedertsalt bak olarak yine beni gsterir.
zlediim tiyatro oyunu ya da gezdiim resim sergisi de ayn ekilde izleyicinin
anonimliine iaret eder. Ve elbette satn alacam ayakkaby denerken, ya da
bir ieyi aarken, ya da asansre binerken, ya da tiyatroda glerken kendimi
herhangi biri klarm. Ama bu farkszlaan akmlm snav yalnzca beni ilgilen
diren mahrem ve olumsal bir olaydr. Dnyadan kaynaklanan kimi tikel vesile
ler buna biz olmann izlenimini ekleyebilir. Ne var ki her trl kta tmyle z
nel ve yalnzca beni balayan bir izlenimden bakas sz konusu olamaz.
2) zne-biz deneyimi ilk deneyim olamaz, bakalarna ynelik kkensel bir
tavr oluturamaz, nk tersine, gereklemek iin daha nce bakasnn varo
luuna ilikin ifte bir kabul varsayar. Nitekim her eyden nce, imal edilen
nesne ancak onu gerekletiren reticilere ve bakalar tarafndan saptanan kul
lanm kurallarna gnderme yapyorsa byle bir nesnedir. Kullanm klavuzunu
bizzat saptadm ve kendisine bizzat yeni bir kullanm atfettiim (rnein, bir
ta parasn eki gibi kullanyorsam) cansz ve ilenmemi bir ey karsnda ki
iliimin, yani kendiliimin, kendime zg amalarmn ve zgr yaratclmn

konulandrc-olmayan bilincine sahip olurum! mal edilen nesnelerin, tpk ta

bular gibi hem kat hem de ideal olan kullanma kurallar, kullanm klavuzlar

beni zsel yap gerei bakasnn karsna koyar; ve bakas, bana farkszlam
bir akmlk gibi davrand iindir ki, ben kendimi bu biimde gerekletirebilirim. rnek olarak, bir istasyon ya da bir bekleme salonundaki kaplarn stne
yerletirilmi ve zerlerine k ya da giri szcklerinin yazlm olduu o
byk panolar, ya da yine bir binay ya da bir yn gsteren ynlendirici par
maklarn yer ald afileri vereceim yalnzca. Bir kez daha hipotetik emperatifler sz konusudur. Ama burada emperatifin formlletirili tarz, konuan ve
dorudan doruya bana seslenen bakasn aka belirginletirir. Yazl tmce
gerekten de bana yneltilmitir, gerekten bakasndan bana doru dolaysz bir
541

Jean -P au l Sartre

iletiimi temsil eder: h ed ef alnm olurum. Ama bakas, farkszlam akmlk

olarak beni hedef alr. Bu durumda dar kmak iin k olarak gsterilen
kapya yneldiimde, bu kapy kiisel projelerimin mutlak zgrl iinde kul
lanmam: icat yoluyla bir alet oluturmam, kendim iin mmkn olanlara doru
eyin salt maddiliinin tesine gemem; nesne ile arama, benim akmlm yn
lendiren bir insani akmlm szmasna sebep olur; nesne oktan insamletirilmitir, insann hkmranln imler. k -salt sokaa al gibi dnld
nde- kesinlikle girile edeerdir; onu k olarak gsteren ey terslik katsa
ys ya da grnr yararll deildir. Onu k olarak kullandmda nesne
nin kendisine boyun emem: insani dzene uyum salarm; bu edimim aracl
yla bile bakasnn varoluunu kabul ederim, bakasyla bir diyalog kurarm.
Heidegger btn bunlar ok iyi bir ekilde sylemitir. Ama bunlardan kar
may unuttuu sonu udur: nesnenin imal edilen olarak grnmesi iin, baka
snn herhangi bir biimde nceden verili olmas gerekir. Bakas deneyimini ya
amayacak kii, imal edilmi nesneyi zerinde allmam bir eyin salt maddi
liinden hibir biimde ayramayacaktr. Bu nesneyi imalat tarafndan ngr
len kullanm klavuzuna uygun olarak kullanmak zorunda bile olsayd, kullanm
klavuzunu yeniden icat edecek ve bylece doal bir eyi zgr bir biimde ken
dine mal etmeyi gerekletirecekti. Yazy okumadan ya da dili bilmeden k
ad verilen geitten kmak, Stoaclarn, gpegndz hava aydnlk diyen ve
bunu nesnel bir saptama sonucunda deil de deliliinin i ileyiine bal olarak
syleyen delisi gibi olmaktr. Dolaysyla eer imal edilmi nesne, bakalarna ve
buradan da farkszlaan akmlma bizi gnderiyorsa, bunun nedeni bakalar
n esasen bilmemdir. Bylece zne-biz deneyimi bakasnn kkensel deneyimi
zerinde ina edilir ve ancak ikincil ve baml bir deneyim olabilir.
Ama ayrca, daha nce grdmz gibi kendini farkszlam akmlk ola}

rak, yani temelde insan trnn salt rneklemesi olarak kavramak, henz bir
zne-bizin ksmi yaps olarak yakalamak deildir. Nitekim bunun iin herhan
gi bir insani akmn iinde kendini herhangi biri gibi kefetmek gerekir. Dolay
syla bakalar tarafndan evrelenmi olmak gerekir. Bu deneyim iinde baka
larnn hibir biimde zne olarak da duyumsanmadklarn, nesne olarak da
kavranmadklarn grdk. Onlar ortaya konmu bile deildirler. Elbette onlarn
dnya iindeki fiili varolularndan ve edimlerinin alglanmasndan hareket ede
rim, ama olgusallklarm ya da davranlarn konumsallk ynnden kavramam:
542

V arlk ve H ilik

bedenimin ballaklar olarak onlarn bedenlerine, edimlerimle balant halin

de gelien edimler olarak da onlarn edimlerine ilikin yanal ve konumsal olma
yan bir bilin tarm, yle ki onlarn edimlerini hayata geirenlerin benimkiler
mi, yoksa benim edimlerimi douranlarn onlarnkiler mi olduunu belirleyemem. Bu birka aklama biz deneyiminin, bizin paras olan bakalarn baka
lar olarak, daha batan bilmeme imkn vermediini anlamak iin yeterlidir.
Tam tersine, bakas ile ilikilerime ilikin bir deneyimin Mitsein formu altn
da gerekleebilmesi iin, bakasnn ne olduu hakknda baz bilmelerin bulun
mas gerekir. Bakasnn ne olduunu daha nceden bilmeksizin, yalnzca Mitse
in imknsz olur: ben ... ileyim, tamam; ama kimle? Ayrca, Mitsem deneyimi
ontolojik ynden ilk deneyim bile olsa, onun radikal bir deiimi olmakszn t
myle farkszlam bir akmlktan tekil kiilerin deneyimine nasl geilebilece
ini anlayamyoruz. te yandan eer bakas verilmi olmasayd, paralanan biz
deneyimi, akmlm tarafndan erevelenmi dnyann iinde yalnzca salt
alet-nesnelerin yakalanmasna yol aard.
Bu birka gzlem, biz sorununa sonulandrc bir zm getirme iddiasnda
deildir. Yalnzca zne-biz deneyiminin hibir metafizik amlanma deeri ta
madm gstermeyi hedefliyorlar; deneyim, kendi-iinin farkl formlarna sk
skya baldr ve deneyim bu farkl formlardan bazlarnn ampirik bir zengin
lemesinden ibarettir. Bu deneyimin ar istikrarszln da elbette bu duruma
atfetmek gerekir. Deneyim, bizi nesne-bakalarmn ya da bize bakan bir belgisiz-onlarn karsnda brakarak, kapris yaparcasna gelir ve kaybolur. atma
nn nihai zm gibi deil de, bu atmann bizatihi barnda oluan geici bir
yatma olarak belirir. zneleraras btnl iinde birletiren znelik olarak
kendi kendisinin bilincine varan insani bir biz temenni etmek beyhudedir. By
lesi bir ideal kesinlikle psikolojik ve blk prk deneyimlerden kalkarak sn
ra ve mutlaa varma araclyla retilmi bir dten bakaca bir ey olamaz. Za
ten bu idealin kendisi de akmlklar atmasnn bakas-iin-varlm kkensel
durumu olarak kabul edilmesini gerektirir. Bu da belirgin bir paradoksu akla
yan eydir: ezilen snfn, nc kii ya da ezen smf olan farkszlam bir belgisiz-onlar karsnda kendini nesne-biz olarak duyumsamasndan kaynaklanan
birlii; bununla simetrik olarak, ezen snfn da ezilen snf karsnda kendini
zne-biz olarak kavradna inanmamz gerekir. Oysa ezen snfn zaafiyeti, be
lirgin ve zorlu bask aralarna sahip olduu halde kendi kendisinde derinleme
543

Jean -P au l Sartre

sine bir biimde anarik olmasdr. Burjuva yalnzca belli tipte bir toplum iin
de belirgin kudret ve ayrcal elinde tutan belli bir homo euconomicus olarak ta
nmlanmaz: kendi iinde de bir snfa aidiyetini kabul etmeyen bir bilin olarak
betimlenir. Nitekim bu durumu, kendini burjuva snfnn teki mensuplaryla
cemaat halinde bir nesne-biz iinde angaje olarak kavramasna imkn vermez.
Ama te yandan zne-bizin bizatihi yaps, burjuvann bu zne-bizin ancak ge
ici ve metafizik erimi bulunmayan deneyimlerini yaamasn ierir. Burjuva
genel olarak snflarn varln yadsr, bir proletaryann varln kkrtclarn
eylemine, ho olmayan olaylara, ayrntya ilikin nlemlerle telafi edilebilecek
adaletsizliklere balar: sermaye ile emek arasnda bir karlar dayanmasnn
varln ileri srer; snfsal dayanmann karsna daha geni bir dayanmay,
emeki ile patronun atmay yok eden bir Mitseir halinde btnletikleri ulu
sal dayanmay kartr. Burada, fazlasyla sklkla sylendii gibi birtakm ma
nevralar ya da durumu gerek yzyle grmeyi ahmaka reddetme sz konusu
deildir: ezen snfa mensup kii, ezilen snfn btnln karsndaki bir
zne-onlarn nesnel btnl olarak grrken, bununla ballam halinde
ezen snfn teki mensuplaryla bir cemaat birlii iinde olduunu dnme
mektedir: bu iki deneyim hibir biimde birbirinin tamamlaycs deildir; nite
kim ezilen bir topluluu kullanlabilir-nesne olarak kavramak ve kendi-kendini
de bu topluluun isel-olumsuzlanmas olarak, yani sadece tarafsz nc kii
olarak kavramak iin bu ezilen topluluk karsnda tek bana olmak yeterlidir.
Ezilen snf ancak bakaldryla ya da kudretindeki ani artla kendini ezen sn
fn mensuplar karsna bak-belgisiz-onlar olarak koyduu zaman, ancak o
zaman, ezenler kendilerini biz olarak duyumsayacaklardr. Ama bu, kayg ve
utan iinde ve nesne-biz olarak gerekleecektir.
Bylece nesne-biz deneyimi ile zne-biz deneyimi arasnda hibir simetri
yoktur. Birincisi gerek bir varolu boyutunun aa kmasdr ve bakas-iinin
kkensel deneyiminin sradan bir zenginlemesine tekabl eder. teki, ilenmi
bir evrenin ve ekonomik ynden tanmlanm bir toplumun iine dalm tarih
sel bir insan tarafndan gerekletirilen psikolojik bir deneyimdir; hibir tikel e
yi aa karmaz, saldkla znel bir Erlebnistir.
Dolaysyla biz deneyiminin, gerek olmakla birlikte daha nceki aratrmala
rmzn sonularn deiime uratacak yapda olmad grlyor. Eer sz ko
nusu olan nesne-biz ise, o dorudan doruya nc kiiye, yani bakas-iin544

V arlk ve H ilik

varlma bamldr ve bakas-iin-darda-varlmm temeli zerinde oluur.

Eer zne-bizden sz edeceksek, o da psikolojik bir deneyimdir ve bakasnn
varoluunun u ya da bu biimde bizde bu deneyim araclyla aa kmasn
varsayar. Dolaysyla insan-gerekliinin u ikilemden kmaya almas beyhudedir: bakasn amak ya da kendini onun tarafndan almaya brakmak. Bilin
ler arasndaki mnasebetlerin z Mitsein deildir, atmadr.
Bylece kendi-iinin bakasyla ilikilerinin bu uzun betimlemesinin sonun
da u gerei kesin bir biimde elde ettik:.kendi-iin, yalnzca kendisi olduu
kendindenin hilenmesi ve olmad kendindenin isel olumsuzlanmas olarak
beliren bir varlk deildir. Bu hileyici ka, bakas ortaya kt anda kendi
nde tarafndan tmyle yeniden kavranr ve kendinde halinde dondurulur.
Dnyaya akn olan yalnzca kendi-iindir, kendi-iin, eylerin (var) olmasna
araclk eden hitir. Bakas, ortaya karken kendi-iine de, eylerin arasndan
ey olarak, dnyann-ortasmda-kendinde-varlk kazandrr. Medusa sylencesi
nin derin anlam da kendindenin bakasnn bak araclyla bylece talama
sdr. Demek ki aratrmamzda ilerleyebildik. Nitekim kendi-iinin kendindeyle kkensel ilikisini belirlemek istiyorduk. nce, kendi-iinin kendindenin hi
lenmesi ve radikal olumsuzlanm as olduunu rendik; imdi onun ayn zaman
da da, srf bakasnn katlm olgusundan tr ve hibir eliki olmakszn t
myle kendinde olduunu, kendindenin ortasnda mevcut olduunu tesbit edi
yoruz. Ama kendi-iinin bu ikinci vehesi onun kendi d n temsil eder: kendi-iin, yaps gerei kendinde-varlyla akamayan varlktr.
Bu aklamalar, bizatihi amaladmz hedef olan genel bir varlk teorisi iin
temel ilevi grebilir. Bununla birlikte byle bir teoriye girimek iin henz faz
lasyla erkendir: nitekim kendi-iini, imknlarn sadece kendinde-varlm tesin
de projelendiren olarak betimlemek yeterli deildir. Bu imknlarn projesi dn
yann ekilleniini duraan bir biimde belirlemez: dnyay her an deitirir. r
nein, Heideggeri okuduumuzda, bu bak asndan, hermnetik betimlemele
rinin yetersizlii karsnda hayrete deriz. Onun terminolojisini kullanarak, Dasein', kendi varlklarna doru varolanlarn tesine geen varolan olarak betim

lediini syleyeceiz. Ve varlk, burada, varolann dorultusu ya da varlk tarz

anlamna gelir. Ve kendi-iinin, varolanlarn varlk tarzlarn aa karmalarna
araclk eden varlk olduu da dorudur. Ama Heidegger, kendi-iinin yalnzca
varolanlarn ontolojisini oluturan varlk olmakla kalmayp ayn zamanda da va545

Jean -P au l Sartre

rotan olarak, varolandaki ontik deiimlerin ortaya kmasna araclk eden varlk
olmas olgusunu es geer. Eylemenin [agir] bu devaml imkn, yani kendindeyi
ontik maddilii iinde, teni iinde deiime uratma imkn, elbette kendi-iinin asli bir zellii olarak dnlmek zorundadr; o haliyle de temelini kendiiinin kendindeyle olan ve henz gn na karmadmz kkensel bir mna
sebeti iinde bulmak zorundadr. Eylemek [agir] nedir? Kendi-iin neden eyler?
Nasl eyleyebilir? imdi cevap vermemiz gereken sorular ite bunlardr. Bunun
iin gereken cevabn btn elerine sahibiz: hileme, olgusallk ve beden, bakas-iin-varlk, kendindenin kendine has doas. Bunlar yeniden sorgulamak
gerekiyor.

546

Drdnc Ksm
SAHP OLMAK, YAPMAK VE OLMAK
[AVOIR, FARE ET fiTRE]

Sahip olmak, yapmak ve olmak insan-gerekliinin en temel kategorileridir,

insann btn davranlar, bu kategorilerin balklar altnda toplanr. Bilmek,
rnein, bir sahip olma kipliidir. Bu kategorilerin kendi aralannda da birtakm

balantlar vardr ve birok yazar bu ilikiler zerinde durmutur. Deni de Rougemont, Don Juan zerine yazd makalede, Sahip olmak iin yeterince olmu
deildi derken, bu tr bir ilikiyi gzler nne serer. Ve kendini yapmak iin
uraan ve olmak iin kendini yapan bir ahlak inesi gsterildiinde de yine
benzer bir balantya iaret edilir.
Bununla birlikte, tzselcilik-kart eilim [tendance antisubstantialiste] mo
dern felsefede yenilgiye uradktan sonra, dnrlerin birou, fiziin alann
da tzn yerine sradan hareketi koyan kendilerinden nceki dnrlerin dav
ranlarn insan davranlar alannda taklit etmeye kalktlar. Ahlak, uzunca
bir sre boyunca insana olma aralarn kazandrmay hedefledi. Stoac ahlakn
ya da Spinozanm Etifcinin anlam buydu. Ama eer insann varl edimlerinin
ardkl iinde emilip dalyorsa, ahlakn hedefi de insan daha stn bir on
tolojik ycelie ykseltmek olmayacaktr. Bu balamda, Kant ahlak, eylemin
stn deeri olarak yapmay olmaya ikame eden ilk byk etik sistemdir.
Umut'un kahramanlar ounlukla yapmann alannda kalrlar ve Malraux bize,

hl olmak iin uraan eski spanyol demokratlar ile her biri tikel bir yapmay hedefleyen bir dizi kesin ve koullara uyarlanm mecburiyetlerden oluan

bir ahlak anlayna sahip komnistler arasndaki atmalar gsterir. Hakl

olan kimdir? nsan faaliyetinin en stn deeri yapmak m, yoksa olmak mdr?
Ve hangi zm benimsenirse benimsensin, sahip olmak ne hale gelir? Ontoloji
bizi bu sorun konusunda aydnlatmak zorundadr; zaten kendi-iin eylem [action] araclyla tanmlanan varlksa, ontolojinin temel devlerinden bir tanesi
de budur. Dolaysyla kaln izgileri iinde genel olarak eylem ile yapmak, ol
mak ve sahip olmak arasndaki zsel ilikilerin incelenmesine girimeden bu ki
tab bitiremeyiz.
549

BRNC BLM
OLMAK VE YAPMAK: ZGRLK

EYLEMN LK KOULU ZGRLKTR

Eylem [action] fikrinin bizatihi kendisinde ierilmi olan yaplar nceden be-

lirtikletirmeye girimeksizin determinizm ve zgr isten zerinde alabildiine

akl yrtlebilmi ve bu tezlerden biri ya da teki lehinde rnekler verilebilmi
olmas tuhaftr. Nitekim edim [acte] kavramna baml olan ok sayda nosyon
vardr; bunlar bir hiyerari iinde yerli yerine koyacaz: eylemek, dnyann eh
resini deitirmektir, bir ama dorultusunda aralara sahip olmaktr, aletsel bir

btnlk retmektir ve bu btnlk bir dizi zincirleni ve balant araclyla o

ekilde dzenlenmitir ki, zincirin halkalarndan birinde yaplacak deiiklik b
tn dizide deiikliklere yol aar ve sonunda, ngrlen bir sonucu dourur.
Ama bizim iin nemli olan henz bu deil. Gerekten de, ilk nce bir eylemin
ilke olarak ynelimsel olduuna iaret etmek gerekir. Dikkatsizlii sonucu bir ba
rut deposunu havaya uuran sarsak sigara tiryakisi eylemi olmaz. Buna karlk,
bir ta ocana dinamit yerletirmekle grevli olan ve verilen emirlere uyan ii,
ngrlen patlamaya yol atnda eylemitir: nitekim ne yaptn bilmektedir,
ya da dilerseniz bilinli bir projeyi ynelimsel olarak gerekletirmitir. Bu elbet
te, edimin btn sonularnn ngrlmek zorunda olduunu gstermez: mpa
rator Konstantin, Bizansa yerleirken Yunan kltr ve diline sahip bir site yara
tacan ve bylelikle daha sonra Hristiyan Kilisesinin blnmesine yol aarak
Roma mparatorluunun zayflamasna katkda bulunacan ngrmyordu.
Bununla birlikte, imparatorlar iin Douda yeni bir ikametgah kurma projesini
gerekletiren bir edimde bulundu. Burada, sonucun ynelime, niyete uygunlu
u eylemden sz edebilmemiz iin yeterlidir. Ama bu byle olmak zorunda da ol
sa, eylemin, bir desideratumu, yani nesnel bir eksiklii ya da yine bir olumsuz551

Jean-Paul Sartre

btn [n6gatiti] kendi koulu olarak zorunlulukla ierdiini tespit ediyoruz. Ro-

maya kar bir rakip yaratma ynelimi, Konstantinin akima ancak nesnel bir ek
sikliin kavranmasyla gelebilir: Roma bir kar-dengenin eksikliini ekmekte
dir; hl derinlemesine bir biimde pagan olan bu kente kar, imdilik, ortada ol
mayan Hristiyan bir sitenin karlmas gerekir. Konstantinopolisi yaratmak,

eer ilk bata yeni bir kent dncesi eylemin kendisini ncelemise, ya da en
azndan eer bu dnce daha sonraki btn giriimler iin dzenleyici tema i
levi gryorsa edim olarak anlalr. Ama bu anlay, mmkn olan olarak, kentin
salt tasavvuru olamaz. Bu anlay, kenti arzulanabilir ve gereklememi bir
mmkn oluun zsel nitelii iinde kavrar. Bu demektir ki edim dnlr d
nlmez, bilin, bilinci olduu dolu dnyadan ekilebilmi ve aka varlk-olmayann alanna yanamak zere varln alann terk edebilmitir. Olan, mnha
sran kendi varl iinde dnld lde, bilin durmadan varlktan varl
a gnderilir ve varlk-olmayan varln iinde kefetmek iin bir neden bula
maz. mparatorluk sistemi, bakenti Roma olarak, olumlu ynde ve kendini ko
layca gzler nne seren gerek bir tarzda ilemektedir. Vergilerin yeterince top
lanamadn, Romanm istilalara ak olduunu, barbarlarn tehdidi altndaki bir
Akdeniz imparatorluunun bakenti iin uygun bir corafi konuma sahip olma
dn, rf ve detlerdeki yozlamann burada Hristiyan dininin yaylmasn zor
latrdn m syleyeceiz? Btn bu grlerin olumsuz olduklarn, yani olan
deil de olmayan hedef aldklarn grmemek mmkn mdr? ngrlm
olan vergilerin % 60nm toplandn sylemek, iinde bulunulan durumun bu
haliyle olumlu bir deerlendirmesi olarak dnlebilir. Bu vergi gelirlerinin y e
tersiz olduunu sylemek, iinde bulunulan durumu, mutlak bir ama gibi orta

ya konan ve tam da olmayan bir durum iinde ele almak demektir. rf ve det
lerdeki yozlamann burada Hristiyanln yaylmasn engellediini sylemek,
J
bu yaylmay ne ise o olarak, yani Kilise adamlarnn raporlarndan hzn dpe
dz belirleyebileceimiz bir gelime olarak dnmek deildir: bu yaylmay ken
di kendisinde yetersiz olarak ortaya koymak, yani bu yaylmann gizli bir hilik
le yaral olduunu sylemektir. Ama bu ekilde grnmesi iin, tam da a priori
deer olarak ortaya konan bir smr-duruma doru bunun tesine geilmesi gere
kir -rnein dini kabul etmedeki belli bir hza, kitlenin belli bir ahlakiliine do
ru - ve b snr-durum gerek halin basite dnlmesinden itibaren tasarlanamaz, nk dnyann en gzel kznn ancak sahip olduu eyi verebilmesi gibi,
552

Varlk ve Hilik

en sefil durum da kendini ancak kendiliinden ve olduu gibi, ideal bir hilie
herhangi bir atfta bulunmakszn gsterebilir. Ve tarih durumun iine gmld
srece,- insann belirli bir siyasi ya da iktisadi dzenin bozukluklarn ve ek
sikliklerini kavrayamad bile olur, bunun nedeni budalaca bir yaklamla syle
negeldii gibi insann bu dzene alm olmas deil, mevcut durumun varl
n doluluu iinde kavramas ve baka tl olabileceini hayal bile edememe
sidir. nk burada genel kany tersine evirmek ve unu dnmek gerekir: i
lerin herkes iin daha iyiye doru gidecei bir baka durumun dnlmesine
neden olan ey bir durumun dayamlmazl y% da dayatt zdraplar deildir;
tersine, ilerin daha baka trl de olabileceini dndmz andan itibarendir ki ac ve zdraplarmzn zerine yeni bir k der ve biz bunlarn dayanl
maz olduklarna karar veririz. 1830un iisi, cretler drld takdirde bakaldrabilecek durumdadr, nk yaam dzeyindeki sefaletin kendisine daya
tlmak istenenden yine de daha az aada olduu bir durumu kolayca kavramak
tadr. Ama zdraplarm dayanlmaz olarak grmez, kendini onlara uydurur; ne
var ki bu uyum, tevekklden tr deildir; zdraplannm varolmayaca bir top
lumsal ortam kavrayabilmesi iin gerekli kltr ve dnmden yoksun olduu
iindir. Bu yzden eylemez. Bir ayaklanma sonucunda Lyon kentine egemen olan
Croix-Rousse iileri zaferlerini nasl kullanacaklarn bilemezler, ynlerini bula
madan evlerine dnerler ve dzenli ordu birlikleri onlar kolayca yakalar. Mut
suzluklar onlara allm mutsuzluklar gibi deil de doal grnr: bu mutsuz
luklar vardr, hepsi bu kadardr, iilik denen toplumsal durumu olutururlar;
bu durumdan ayrlm, gn nda grlm deildirler ve ii bu nedenle on
lar kendi varlyla btnletirir, zdrabn dnmeksizin, bu zdrab deerlendirmeksizin zdrap eker: zdrap ekmek ve olmak onun iin bir ve ayn eydir;
onun zdrab, konumsal-olmayan bilincinin Salt duygusal ieriidir, ama o, bu
nu temaa etmez. Dolaysyla zdrab iinin edimleri iin kendiliinden bir neden
olamaz. Ama bunun tersine, zdrabn deitirmeye doru bir atlmda bulundu
unda onu dayanlmaz bulacaktr. Bu demektir ki zdrab karsnda geriye e
kilmek, ona dardan bakmak zorunda kalacak ve ikili bir hileme gerekletire
cektir: nitekim bir yandan mevcut salt hilik olarak ideal bir durumu ortaya koy
mas gerekecektir, te yandan da hali hazrdaki durumu bu ideal hale gre hilik
olarak ortaya koymas gerekecektir. Kendi snfna bal bir mutluluu salt mm
kn olan olarak -yani imdilik belli bir hilik olarak- kavramas gerekecektir, te
553

Jean-Paul Sartre

yandan mutluluu bu hiliin nda aydnlatmak ve bu kez onu ben mut

lu dtilim yargsyla hilemek iin mevcut duruma geri dnecektir. Buradan u
iki n em li sonu kmaktadr: 1) hibir fiili hal, hangisi olursa olsun (toplumun

siyasi, iktisadi yaps, psikolojik hal, vb.), herhangi bir edimi kendiliinden mo
tive etmeye elverili deildir. nk bir edim, kendi-iinin olmayana doru at
lmda bulunmasdr ve olan, olmayan asla kendiliinden belirleyemez. 2) hibir
fiili hal, herhangi bir edimi bir olumsuz-btn ya da eksiklik olarak kavramak
zere bilinci belirleyemez. Dahas, hibir fiili hal, bilinci bu fiili hali tanmlamak
ve evrelemek zere belirleyemez, nk daha nce grdmz gibi, Spinozann Omnis determinatio est negatio* forml derinlemesine bir biimde do
ruluunu korur. Oysa her eylemin mutlak koulu, yalnzca bir halin ...nn ek
siklii olarak, yani olumsuz-btn olarak kefi deil, bunun yan sra -ve daha
nceden- sz konusu halin izole bir sistem halinde oluturulmasdr. Kendi-ii
nin hileme gcyle olandan bakaca fiili hal -tatminkar ya da deil- yoktur. Ama
bu hileme gc, dnya karsnda sadece belli bir biimde mesafe almakla yeti
nemez. Nitekim varlk tarafndan kuatlm olan olarak, olduu eye sadece
katlanan olarak, bilin de varln iinde kapsanmak zorundadr: zdrabn-doal-bulan-ii olarak dzenlenen formun aa karc bir temaann nesnesi ola
bilmesi iin, onun stesinden gelmek ve onu olumsuzlamak gerekir. Bu demek
tir ki ii kendi-kendinden ve dnyadan salt bir kopula zdrabm dayanlmaz zdrap olarak ortaya koyabilir ve dolaysyla bu zdrab devrimci eyleminin mili
[mobile] klabilir. Dolaysyla da bilin asndan, kendi gemiiyle bir kopu ger
ekletirmenin srekli imknn, bu gemii bir varlk-olmayanm nda d
nebilmek ve bu gemie sahip olm ad bir anlamn projesinden hareketle sahip
olduu anlamll kazandrabilmek zere, gemiten kopmay ierirTGemi, hi

bir kta ve hibir surette kendi kendisine bir edim retemez, yani gemii aydn
latmak zere bu gemiin zerine evrilen bir amacn konumunu retemez. Hegelin, tin olumsuz olandr diye yazarken fark etmi olduu ey budur, ne var
ki, eyleme ve zgrle ilikin kendi teorisini ortaya koyduunda bunu hatrlar
gibi grnmez. Nitekim dnya ve kendi-kendisi karsndaki bu olumsuz kudret
bilince atfedildii andan itibaren, hileme bir amacn konumunun btnleyici par
asn oluturduu andan itibaren, her trl eylemin kanlmaz ve temel kou
lunun da eyleyen varln zgrl olduunu kabul etmek gerekir.
* Her belirleme bir olumsuzlamadr. - n
554

Varlk ve Hilik

Bylece deterministler ve zgr isten yandalar arasndaki bktrc tartma

larn hatasn daha batan kavrayabiliyoruz. zgr istenten yana olanlarn ara
dklar ey nceden hibir nedenin varolmad karar verme halleridir, ya da ay
n lde mmkn olan ve sikleri [motif] (ve milleri [mobile]) kesinlikle ayn
arlkta olan iki kart edime ilikin kararlardr. Deterministler bu yaklama
zorlanmakszm karlk verirken, siki olmayan eylemin olmadn ve en anlam
sz davrann (sa elini kaldracak yerde sol elini kaldrmak, vb.) bile bu davra
na anlamn kazandran siklere ve millere gnderdiini sylerler. Baka tr
ls de olamaz, nk her eylem ynelimsel olmak zorundadr: nitekim her ey
lem bir ama tamak zorundadr ve ama da bir nedene atfta bulunur. Gerek
ten de zamansal ekstazm birlii byledir. ama ya da geleceimin zamansallatnlmas bir siki (ya da mili) ierir, yani gemiime iaret eder ve imdiki za
man da edimin beliriidir. Siki olmayan bir edimden sz etmek, her trl edi
min ynelimsel yapsnn eksik kald bir edimden sz etmektir ve zgrlk
yandalarnn zgrl gereklemekte olan edim dzeyinde aratrmalarnda
varabilecekleri sonu, olsa olsa zgrl sama bir ey haline getirmek olur.
Ama deterministler de aratrmalarn salt sikin ve milin gsterilmesinde dur
durmak suretiyle iin kolayna kaarlar. Nitekim asl sorun, sik-ynelim-edimama biimindeki bileik dzenlemenin tesindedir: gerekten de bir sikin (ya
da bir milin) bu haliyle nasl oluturulabildiini kendi kendimize sormak zo
rundayz. Oysa daha nce grdmz gibi, siksiz edim yoksa da, bu hibir bi
imde, siksiz fenomen olmadn syleyebildiimiz anlamna gelmez. Nitekim
sikin sik olmas iin sik olarak duyumsanmas gerekir. Elbette, bu hibir bi
imde onun tematik olarak kavranmak ve, karar vermede olduu gibi, belirtik
letirilmek zorunda olduu anlamna gelmez. Ama bu, en azndan, kendi-iinin
mil olma ya da sik olma deerini atfetmek zorunda olmas demektir. Ve biraz
nce grdk, sikin bylece olumas gerek ve olumlu bir baka varolana, yani
daha nceki bir sike gnderemez. Aksi takdirde, varlk-olmayanm iinde ynelimsellikle angaje olan edimin bizatihi doas silinip gider. mil ancak ama ara
clyla, yani varolmayan [non-exixtant] araclyla anlalr; u halde mil kendi-kendisinde bir olumsuz-btndr. Eer sefalet koullarnda yaayabileceim
bir creti kabul ediyorsam, bunun nedeni hi phesiz korkmamdr ve kor
ku bir mildir. Ama bu, alktan lme korkusudur, yani bu korku ancak ideal ola
rak ortaya konan ve tehlikedeymi gibi kavradm bir yaamn korunmasm555

Jean-Paul Sartre

dan ibaret olan, kendi dndaki bir ama iinde anlam tar. Ve bu korku da yi
ne ancak benim bu yaama rtk bir biimde verdiim deere nispetle anlalr,
yani deerleri oluturan ideal nesnelerin o hiyerarik sistemine atfta bulunur.
Bylece mil ne olduunu, olmayan varlklar btn araclyla, ideal varolu
lar ve gelecek araclyla retir. Gelecein mili aydnlatmak iin imdiki zama
na ve gemie dnmesi gibi, mile mil yapsn kazandrmak zere geriye do
ru dnen de projelerimin tamamdr. Ben yalnzca imknlarma doru hilenmek suretiyle kendindeden kurtulduum iindir ki, bu kendinde, sik ya da
mil deeri kazanabilir. Sikler ve miller ancak kendisine doru atlman bir b
tnln iinde anlam tarlar ve bu btnlk tam da varolmayanlarn btnl
dr. Ve bu btnlk sonuta akmlk olarak bizzat benim, bizzat beni kendi
dmda ve daha olacak olan olarak benim. Biraz nce getirdiimiz ilkeyi, yani
iinin zdrabna mil deeri kazandran eyin bir devrimin mmkn olan ola
rak, daha olmas gereken olarak kavranmas olduunu hatrlayacak olursak, u
sonuca varrz: biz, bir durumu deitirme imknlarmza doru bu durumdan
kamak suretiyle onu sikler ve miller bileimi halinde dzenleriz. Duruma bir
mesafe alamamamza imkn veren hileyi, durumu yeniden dzenlemeye do
ru atlmda bulunmamza imkn veren ekstazla bir ve ayn eydir. Bundan u so
nu kar: mili olmayan bir edim bulmak gerekten de imknszdr, ama mi
lin edimin sebebi [cause] olduu sonucuna varmamak gerekir: mil edimin ay
rlmaz parasdr. nk bir deiiklie ynelik kararl proje edimden ayr ol
madndan, mil, edim ve ama tek bir beliri halinde oluurlar. Bu yapdan
her biri, teki ikisini kendi imlemi olarak talep eder. Ama nn dzenli b
tn artk hibir tekil yapyla aklanamaz ve bu btnn kendindeyi zamansallatran salt hileme olarak belirii zgrlkle bir ve ayn eydir. Amalarn ve
millerini kararlatran edimdir ve edim zgrln ifadesidir.
Bununla birlikte burada bu yzeysel dncelere taklp ^kalamayz: edimin
temel koulu zgrlkse, zgrl daha kesin bir biimde betimlemeye al
mamz gerekir. Ne var ki nce byk bir zorlukla karlarz: betimleme, genel
de, tekil bir zn yaplarn hedef alan bir belirtikletirme faaliyetidir. Oysa z
grln z yoktur. zgrlk hibir mantksal zorunlulua tabi deildir; Heideggerin genel olarak Dastin hakknda syledii eyi aslnda zgrlk iin sy
lemek gerekir: Onda, varolu z nceler ve ona komuta eder. zgrlk ken
dini edim klar ve biz genelde, ierdii siklerle, millerle ve amalarla dzenle
556

Varlk ve Hilik

dii edim zerinden zgrle ularz. Ama bu edim tam da bir ze sahip oldu
u iindir ki bize kurulmu [constitue] gibi grnr; kurucu gce kmak ister
sek, ona bir z bulmann her trl umudunu da terk etmek gerekir. Nitekim bu
g yeni bir kurucu gc gerektirecek ve bu bylece sonsuza kadar gidecektir.
u halde, kendini srekli olarak yapmakta olan ve bir tanmn iine kapatlmay
reddeden bir varoluu nasl betimleyeceiz? Genelde btn szcklerin yapt
gibi, szcn bir kavrama gnderdiini rtk bir biimde kabul etmek gerekir
se, bizatihi zgrlk adlandrmas bile tehlikelidir. Tanmlanamayan ve adlan
drlmayan zgrlk, betimlenemeyen ey de Slmaz m?
Fenomenin varln ve hilii betimlemek istediimizde de benzer glkler
le karlatk. Bunlar bizi durdurmad. nk gerekten, z deil de tekillii
iinde varolann kendisini hedef alan betimlemeler de olabilir. Elbette bakas ve
kendim iin ortak bir zgrlk betmleyemem; dolaysyla zgrle bir z d
nemem. Tersine, btn zlerin temeli olan zgrlktr, nk insan kendi
imknlarna doru dnyann tesine geerek dnya-ii zleri aa karr. Ama
fiilen benim zgrlm sz konusudur. Zaten, benzer biimde, bilinci betim
lediimde de baz bireylere zg bir doa sz konusu olamaz, dpedz benim te
kil bilincim sz konusudur ve bu bilin, tpk zgrlm gibi zn tesinde
dir, ya da -birok kez gstermi olduumuz gibi- bu bilin iin olmak, oldurulmaktr. Bizatihi varl iinde ona ulamak iin, bu bilinci tam da tikel bir dene
yimden elde ediyordum: cogito deneyiminden. Gaston Berger gstermiti1, Husserl ve Descartes, cogitodan bir z hakikatini kendilerine ifa etmesini talep eder
ler: Descartesta iki basit doann balantsna ularz, Husserlde, bilincin edetik yapsn kavrarz. Ama eer bilin zn varoluta ncelemek zorundaysa,
her iki dnr de bir hata yapmlar demektir. Cogitodan talep edilebilecek
olan, yalnzca, fiili bir zorunluluu bize kefettirmesidir. zgrl bizimki olan
zgrlk olarak, salt fiili zorunluluk olarak, yani olumsal ama duyumsamazlk
edemeyeceim bir varolan olarak belirlemek iin de yine cogitoya bavuracaz.

Gerekten de ben zgrln edimleri araclyla renen bir varolanm; ama

ben ayn zamanda da bireysel ve biricik varoluu zgrlk olarak zamansallaan
bir varolanm. Bu halimle ben zorunlu olarak zgrlk(n) bilinciyim, nk
bilincin iindeki her ey ancak varolmann konulandmc-olmayan bilinci ola
1) Gaston Berger: Le Cogito ch ez Husserl et chez D escartes, [Husserlde ve Descartesta Cogito]

1940.

557

Jean-Paul Sartre

rak vardr. Bylece zgrlm varlmn iinde durmadan soru halindedir; do

ama fazladan katlan bir nitelik ya da doamn bir iyelii deildir; tastamam var
lmn dokusudur; ve varlm, varlmn iinde soru olduundan, zorunluluk
la zgrln belli bir kavranna da sahip olmam gerekir. te imdi bu kavran belirtikletirme amacndayz.
zgrle tam barnda ulamamza yardm edebilecek olan ey, imdi bu
rada zetlememiz gereken baz aklamalardr. Nitekim kitabmzn ilk bl
mnden itibaren gsterdik ki, eer olumsuzlama insan-gereklii araclyla
dnyaya geliyorsa, insan-gerekliinin dnyayla ve kendi-kendisiyle hileyici bir
kopuu gerekletirebilen bir varlk olmas gerekir; ve bu kopuun devaml im
knnn zgrlkle bir ve ayn ey olduunu da gstermitik. Ama te yandan,
olduumu onu oldurulan formunda hilemenin bu devaml imknnn insan
iin zel bir varolu trn ierdiini de saptamtk. Bylece, kendini aldatma
konusundakiler gibi analizlerden hareketle, insan-gerekliinin kendi kendisi
nin hilii olduunu belirleyebildik. Kendi-iin asndan olmak, olduu kendindeyi hilemektir. Bu koullarda, zgrlk bu hileyiten bakaca bir ey ola
maz. zgrlk araclyladr ki kendi-iin, varlndan olduu kadar znden
de kurtulur; zgrlk araclyladr ki kendi-iin, kendisi hakknda sylenmesi
mmkn olandan her zaman daha baka bir eydir, nk en azndan bizatihi
bu adlandrmadan kurtulandr, kendisine verilen ismin, kendisine ait olduu ka
bul edilen iyeliin esasen tesinde olandr. Kendi-iinin olduu eyi daha olacak
olduunu sylemek, ne ise o olmayarak ne deilse o olduunu sylemek, kendi-iinde varoluun z ncelediini ve koullandrdn sylemek ya da tersi
ne, Hegelin forml uyarnca, onun iin Wesen ist was gewesen ist* demek,
bir ve ayn eyi sylemektir, yani insann zgr olduunu sylemektir. Gerek
ten de, srf eylemimi yoklayp duran siklerin bilincinde olucumdan tr, bu
sikler esasen bilincim iin akn nesnelerdir, dardadrlar; onlara tutunmaya
almam beyhudedir: bizatihi varoluumla onlardan kurtulurum. Sonsuza ka
dar zmn tesinde, edimimin millerinin ve siklerinin tesinde varolmaya
mahkumum: ben zgr olmaya mahkumum. Bu demektir ki zgrlme,
onun kendisinden bakaca snr bulunamaz, ya da dilerseniz zgr olmaya son
verme zgrlne sahip deiliz. Kendi-iin, kendi hiliini kendinden gizle
mek ve varlnn gerek kipi olarak kendindeye katlmak isteyen olarak, zgr
* Olan olmu olandr" ya da z olmu olandr diye de dnlebilir, -n

558

Varlk ve Hilik

ln de kendinden gizlemeye alr. Determinizmin derinlerdeki anlam biz

de atlaksz bir kendinde varolu devamll kurmaktr. Determinist bak a
sndan, psiik olgu olarak, yani verili ve dolu gereklik olarak kavranan etkin ne
den, devamllk zm olmakszn karar ve edimle eklemlenir ve bunlar da yi
ne psiik veriler olarak dnlr. Kendinde, btn bu datalar kapmtr,
mil, tpk sikin sonucunu kkrtt gibi edimi kkrtr, her ey gerektir, her
ey doludur. Bylece, zgrln reddi de ancak kendini kendinde-varlk gibi
kavrama giriimi olarak dnlebilir; biri tekiyle atba gider; insan-gerekli
i, kendi varl iinde kendiliinden zgr bir varlktr, nk durmadan z
grl reddetmeye urar. Psikolojik ynden bu, her birimizde, miller ve sikleri eyler gibi kabul etmeye almak demektir. Bunlara devamllk kazandr
maya kalklr; doalarnn ve arlklarnn her an iin benim kendilerine ver
diim anlama bal olduu gizlenmeye allr, birer sabit olarak kabul edilirler:
bu yaklam, millere ve siklere biraz nce ya da dn verdiim anlam -k i, dn
verdiim anlam onarlamaz, nk gem itir- gz nne almak ve imdiye kadar
onlarda ylece donup kalan vasf genelletirmek demektir. Kendimi sikin, ne idi
ise o olduuna inandrmaya alrm. Nitekim bu sik, tepeden trnaa, gemi
bilincimden imdiki bilincime geecektir: onda yaayacaktr. Bu, kendi-iine bir
z vermeye kalkmaktr. Ayn biimde amalar da akmlklar olarak ortaya ko
nacaktr, bu da bir hata deildir. Ama bu amalar, benim kendi akmlm tara
fndan ortaya konan ve kendi varlklar iinde tutulan akmlklar olarak grecek
yerde, dnya zerinde belirirken onlara rastladm varsaylacaktr: bu amalar
Tanrdan, doadan, benim doamdan, toplumdan gelmektedir. Demek ki bu
hazr ve insandan-nceki amalar edimimin anlamn ben dnmeden nce ta
nmlayacaktr, keza sikler de, salt psiik veriler olarak, ben farkna bile varma
dan bu edimi kkrtacaklardr. Sik, edim ve ama bir continuum, bir doluluk
oluturmaktadrlar. zgrl varln arl altnda bomaya ynelik bu so
nusuz giriimler -zgrlk karsnda duyulan idaralmas birdenbire belirdi
inde, bunlarn hepsi de ker- zgrln insann iinin derinliklerindeki hi
likle temelinde aktn yeterince gsterirler. nsan-gereklii yeterince olmad
iin zgrdr, durmadan kendi-kendisinden koparld ve olmu olduu ey

olduu ve olaca eyden bir hilikle ayrld iin zgrdr. Nihayet, imdiki
varlnn kendisi de yans-yanstan formunda hileyi olduu iin zgrdr,
nsan zgrdr, nk kendi deildir ama kendine mevcudiyettir. Ne ise o olan
559

Jean-Paul Sartre

varlk zgr olamaz. zgrlk, tam da insann yreinde oldurulan ve insan-gerekliini olmak yerine kendini yapmaya zorlayan hiliktir. Daha nce grdk, in
san-gereklii iin olmak kendini semektir: alabilecei ya da kabul edebilecei hi
bir ey ona dardan da ieriden de gelmez. Hibir trden yardm olmadan, en
kk ayrntya varana kadar kendini varlk klmann dayanlmaz zorunluluu
na btnyle terk edilmitir. Bylece zgrlk bir varlk deildir: insann varl
dr, yani insann varlk hiliidir. Eer insan nce bir doluluk gibi dnlseydi, onda daha sonradan zgr olaca birtakm anlar ya da psiik blgeler ara
mak sama olurdu: tpk nceden azna kadar doldurduumuz bir kapta bo
luk aramak gibi. nsan kimi zaman zgr ve kimi zaman kle olamaz: tmyle
ve her zaman zgrdr, ya da yoktur,
Bu aklamalar kullanabilirsek yeni keiflere ulaabiliriz. Bunlar ncelikle,
zgrln isten diye adlandrlan eyle mnasebetlerini aa karmamza
imkn vereceklerdir. Nitekim olduka yaygn bir eilim, zgr edimleri istenli
edimlerle zdeletirmeyi ve determinist aklamay tutkularn dnyasna ayr
may hedefler. Bu, sonu olarak Descartesm bak asdr. Descartes isten z
grdr, ama ruhun tutkular vardr. Descartes ayrca bu tutkularn fizyolojik
bir yorumuna giriecektir. Daha sonralar, saklkla psikolojik bir determinizmin
kurulmasna allacaktr. rnein, bir Proustun kskanlk ya da zppelik ko
nusunda giritii entelektalist analizler tutkulara dair mekanizma"ya ilikin bu
anlay gstermeye yardm edebilir. Demek ki insan hem zgr hem de belir
lenmi gibi dnlmelidir ve asl sorun da bu koullanmam zgrln psi
ik yaamn belirlenmi sreleriyle mnasebetleri sorunudur: zgrlk tutkula
ra nasl egemen olacak, onlar kendi kar iin nasl kullanacaktr? Uzak gemi
ten gelen bir bilgelik -Stoac bilgelik- tutkularna egemen olabilmek iin onlar
la uyumay retecektir; ksacas, etkilenmeler karsnda, insann genel olarak
j

doaya daha iyi hkmedebilmek iin ona itaat ettiinde yapt gibi davranlmas tlenecektir. nsan-gereklii bylece belirlenmi sreler btn tarafn
dan kuatlan zgr bir kudret olarak belirir. Btnyle zgr edimler, zgr is
tencin zerlerinde kudretini gsterdii belirlenmi sreler ve ilke olarak insanistencinden kurtulan sreler birbirinden ayrlacaktr.
Byle bir anlay hibir biimde kabul edemeyeceimiz grlyor. Ama onu
reddetmemizin nedenlerini daha iyi anlamaya alalm. Burada, hi vakit kay
betmeden gelitireceimiz pek doal bir itiraz sz konusudur: psiik birlik iin
560

Vatlk ve Hilik

de bylesine kesin bir ikilik dnlemez. Nitekim bir olduu halde, bir yandan
birbirlerini belirleyen ve bunun sonucunda dsallk halinde varolan bir dizi ol
gu olarak, te yandan da olmaya karar veren ve kendinden baka bir eyden kay
naklanmayan bir kendiliindenlik gibi oluan bir varlk nasl dnlebilir? A
priori olarak, bu kendiliindenliin esasen kurulu olan bir determinizm zerinde

hibir etkisi olamaz: neyin zerinde eyleyecektir? Nesnenin kendisi (mevcut psi
ik olgu) zerinde mi? Ama tanm gerei olduundan bakas olamayan bir ken
dindeyi nasl deitirebilir? Srecin bizatjhi yasas zerinde mi eyleyecektir?
Ama mevcut psiik olguyu kendi-kendisinde deitirmek iin eylemek ya da so
nularn deitirmek zere onun zerinde eylemek ayn kapya kar. Ve her iki
durumda da yukarda iaret ettiimiz ayn imknszlkla karlarz. Zaten bu
kendiliindenlik hangi arac kullanacaktr ki? Elin alabilmesinin nedeni onun da
alnabilir olmasdr. Kendiliindenlik, tanm gerei erim d olduundan, onun
kendisinin de erimesi mmkn deildir: kendiliindenlik ancak kendi kendisi
ni retebilir. Ve eer kendiliindenlik zel bir ara kullanacak olsayd, o takdir
de bu arac zgr isten ile belirlenmi tutkular arasndaki arac bir doa gibi ta
sarlamak gerekirdi ki, bu da kabul edilemez. Elbette, ters ynden, tutkulann da
[passion] isten zerinde herhangi bir etkisi sz konusu olamaz. Nitekim belir
lenmi bir srecin bir kendiliindenlik zerinde eylemesi mmkn deildir, tp
k nesnelerin de bilin zerinde eylemelerinin mmkn olmamas gibi. Bunun
gibi, iki trden varolan arasnda her trl sentez imknszdr: bunlar trde de
ildir, ikisi de iletilmez yalnzl iinde kalacaktr. Hileyen bir kendiliindenli
in mekanik srelerle kurabilecei yegane ba, kendi-kendisini bu varolanlar
dan hareketle isel olumsuzlama araclyla retmektir. Ama o zaman, tam da an

cak bu tutkular olmay kendiliinden olumsuzlayan olacaktr. O andan itibaren

kendiliindenlik, belirlenen pathos'un btnln zorunlulukla salt bir akn
gibi kavrayacaktr, yani zorunlulukla darda olan, kendiliindenlik olmayan gi
bi kavrayacaktr. Dolaysyla bu isel olumsuzlamanm etkisi, pathosu dnyann
iinde eritmekten ibaret olur ve pathos, hem isten hem de bilin olan zgr bir

kendiliindenlik iin dnyann ortasndaki harhangi bir nesne gibi varolur. Bu

tartma yalnzca iki mmkn zm olduunu gsterir: insan ya btnyle be
lirlenmitir (bu da kabul edilemez, nk zellikle de belirlenen bir bilincin, ya
ni dsallk halinde motive olan bir bilincin kendisi de salt dsallk haline gelir
ve bilin olmaktan kar), ya da insan btnyle zgrdr.
561

Jean-Paul Sartre

Ama bunlar henz bizim amzdan zellikle nem tayan aklamalar deil
ler. Yalnzca olumsuz bir anlama sahipler. Bunlar tersine, istencin incelenmesi
zgrl anlamamzda daha da ileriye gitmemize imkn verse gerektir. Ve bu
nedenle ilk anda dikkatimizi eken ey u oluyor: eer istencin zerk olmas zo
runluysa, onu verili bir psiik olgu gibi, yani kendinde olarak dnmek imkn
szdr. sten, psikologun tanmlad bilin durumlar kategorisine ait olamaz.
Burada da her yerde olduu gibi bilin durumunun pozitif psikoloji iin dpe
dz bir idol olduunu gryoruz. zgrlk olmak zorundaki bilin zorunluluk
la olumsuz tavr ve hileme gcdr. Ama o zaman da zerklii neden ona ayr
mamz gerektiini anlayamyoruz. Nitekim istenli edimler olan ve esasen tutku
larn ve genel olarak pathosun youn ve dolu rgsnde beliren bu hileyi de
liklerini pek kolay dnemiyoruz. sten eer hileyise, psiiin tamamnn da
benzer biimde hileyi olmas gerekir. Zaten -ve buraya birazdan dneceiztutku olgusunun ya da dpedz arzunun hileyici olmadklar da nereden
kyor? Tutku [passion] ncelikle proje ve giriim deil midir, tam da belli bir ha
li kabul edilmez olarak ortaya koymaz m ve bu yzden kabul edilmez olarak or
taya koyduu ey karsnda bir mesafe almak ve onu yaltarak, onu bir ama
nda, yani bir varlk-olmayanm nda dnerek hiletirmek zorunda deil
midir? Ve tutkunun kendi amalan yok mudur, bu amalar tam da tutku tara
fndan varolmayanlar [non-existantes] olarak ortaya koyulduu anda kabul edil
mezler mi? Ve eer hileyi tam da zgrln varlysa, zerklii tutkular iin
reddedip istence vermek nasl olabilir?
Ama dahas var: istencin, zgrln tek ya da en azndan ayrcalkl tezah
r olmas yle dursun, tersine, kendi-iinin her olaynda olduu gibi, isten
kendini oluturabilmek iin kkensel bir zgrlk temelini varsayar. Nitekim is
ten, birtakm amalar karsnda zerine dnlm kararlarak ortaya konur. Ama bu amalar kendisi yaratmaz: bu amalarn zerine dnlm ve
belirlenmi bir biimde kovalanacan bildirir. Tutku da ayn amalar ortaya
koyabilir. rnein, bir tehdit karsnda, lm korkusuyla tabanlar yalayp ka
abilirim. Bu tutkusal olgu, en stn ama olarak yaamn deerini rtk bir bi
imde daha az ortaya koymaz. Bunun tersine, bir baka kii bu tutkusal olgudan,
direnmek balangta kamaktan daha tehlikeli grnse de, olduu yerde kalma
y anlayacaktr; direnecektir. Ama hedefi, daha iyi anlalm ve belirtik bir bi
imde ortaya konmu bile olsa, telatan kaynaklanan tepkinin hedefiyle ayndr.
562

Varlk ve Hilik

Sadece bu hedefe ulamann yollan daha ak bir biimde dnlmektedir, bu

yollardan bazlar kukulu ya da etkisiz grlerek bir yana braklmakta, tekiler
daha salamca dzenlenmektedir. Fark, burada, aralarn seiliinde, dnm
ve aklama derecesinde ortaya kar, hedef zerinde deil. Bununla birlikte fi
rarinin tutkusal davrand sylenir ve istenli sfatn direnen kiiye ayrrz.
Demek ki, akn bir ama karsnda znel bir tavr fark sz konusudur. Ama
yukarda ortaya koyduumuz hataya dmek istemiyorsak, bu akn amalar insandan-nce ve aknlmzm a priori bir*smn olarak dnmek istemiyorsak,
bunlarn zgrlmzn zamansallatrc yansmas olduklarn kabul etmek
zorundayz. Insan-gerekliinin amalarn dardan da, szde bir isel doadan da alamayacan daha nce grdk. nsan-gereklii amalarn seer ve
bizatihi bu seimle, onlara, projelerinin dsal snr -olarak akn bir varolu ka
zandrr. Bu bak asndan -ve Daseinm varoluunun zn nceledii ve ona
komuta ettii kabul edilirse- insan-gereklii, bizatihi beliriiyle ve belirii iin
de kendi varln kendi amalan araclyla tanmlamaya karar verir. u halde
varlm belirginletiren ve benimki olan zgrln kkensel fkrmasyla z
deleen ey, nihai amalarmn ortaya konmasdr. Ve bu fkrma bir varolu
tur, bir zle, ya da bir ideaya bal olarak dnyaya getirilen bir varln bir zel

liiyle hibir ilikisi yoktur. zgrlk bylece varoluumla zdeleebilir oldu

undan, kh isten araclyla, kh tutkusal abalarla ulamaya alacam
amalarn temelidir. Dolaysyla istenli edimlerle smrlandmlamaz. Ama isten
edimleri, tersine, tpk tutkular gibi birtakm znel tavrlardr ve biz onlar arac
lyla kkensel zgrln ortaya koyduu amalara ulamaya alrz. Elbet
te, kkensel zgrlk dendiinde, istenli ya da tutkulu edimden nceki bir z
grlk deil, isten ya da tutkunun tam da zamanda olan ve hem istencin hem
de tutkunun tarznda tezahr eden bir temelin anlalmas gerekir. Bergsonun
derin beninin [moi profond] yzeysel benin kart olmas gibi, zgrl, is
tencin ya da tutkunun kart gibi dnmek de gerekmez: kendi-iin batan so
na kendiliktir ve derin bene sahip olamaz, meer ki bu deyimle ruhsal btn
ln kimi akn yaplar anlalmasn. zgrlk, istencimizin ve tutkularmzn
varoluundan bakaca bir ey deildir ve bu varolu olgusalln hilenmesi, ya

ni, varln daha olacak olmak kipinde olan bir varln hilenmesi olarak byledir. Buraya dneceiz. Her trl kta unu unutmayalm ki isten, kendi-ii
nin imknlarna doru kendi-kendisinin akn bir projesi iinde esasen ortaya
563

Jean-Paul Sartre

koyduu miller ve amalar erevesinde karar verir. Aksi takdirde, aralarn

esasen varolan amalar karsndaki deerlendirilmesi olan belirlemeyi anlamak
nasl mmkn olur?
Eer bu amalar esasen ortaya konmularsa, her an kararlatrlacak olan da
bunlar karsnda nasl davranacamdr, baka bir deyile alacam tavrdr. Istenli mi, tutkulu mu olacam? Buna benden baka kim karar verebilir? Nite
kim eer benim yerime koullarn karar verdiklerini kabul etseydik (rnein,
kk bir tehlike karsnda istenli olabilirim, ama eer tehlike artarsa, tutku
nun iine yuvarlanrm), bu yoldan her trl zgrl ortadan kaldrm olur
duk: gerekten de, istencin ortaya kt anda zerk olduunu, ama onun orta
ya k annn kesin bir biimde d koullar tarafndan belirlendiini ileri sr
mek sama olur. Ama te yandan, henz varolmayan bir istencin aniden tutku
larn zincirini koparmaya karar verebildii ve aniden bu zincirin kalntlar ze
rinde belirebildii nasl savunulur? Byle bir anlay, istenci, kimi zaman bilin
te ortaya kan, kimi zaman gizli kalan, ama her trl kta bir iyeliin kendin
de varoluuna ve srekliliine sahip bir kudret olarak dnmeye gtrr. Bu
tam da kabul edilemez olan eydir: bununla birlikte sradan kanaatin, ahlaki ya
am ey-isten ile tz-tutkular arasndaki bir mcadele gibi dnd de ak
tr. Burada, kesinlikle savunulamaz bir tr psikolojik manikeizm gibi bir ey var
dr. Aslnda, istemek yetmez: istemeyi istemek gerekir. rnein, belli bir durum
varsayalm: bu duruma, heyecanla tepki gsterebilirim. Bir baka kitabmzda,
heyecann psikolojik bir frtna olmadn gstermitik2: heyecan, o hale uyar
lanm bir cevaptr; dorultusu ve biimi zel aralarla zel bir amaca ulamay
hedefleyen bilincin belli bir yneliminin nesnesi olan bir davrantr. Korku iin
deki baylma, katapleksi, tehlike bilincini ortadan kaldrmak suretiyle tehlikeyi
ortadan kaldrmay hedefler. Bilincin angaje olduu ve varla bilin araclyla
3

gelen, korkulan dnyay ortadan kaldrmak zere bilinci yitirme ynelimi sz ko

nusudur. Demek ki arzularmzn sembolik olarak yattrlmalarna yol aan, ay
n anda da dnyann byl bir katmann gsteren byl davranlar sz ko
nusudur. Bu tr davranlara kart olarak, istenli ve aklc davran, iinde bu
lunulan durumu teknik ynden dnecek, byl olan reddedecek ve sorun
lar zmeye imkn veren arasal bileimleri ve belirlenmi dizileri kavramaya
alacaktr. Arasal determinizme dayanmak suretiyle bir imknlar sistemi d
2 )J.-P . Sartre, Esquisse d'une theorie des em otions, Hermann, 1939.
564

Varlk ve Hilik

zenleyecektir. Aniden teknik bir dnya, yani, iindeki her aletler bileiminin da
ha geni bir baka bileime gnderdii ve bunun bylece devam edip gittii bir
dnya kefedecektir. Ama bana dnyann byl ya da teknik grnmn se
meye karar verdirecek olan kimdir? Dnyann kendisi olamaz nk dnya
kendini gstermek iin kefedilmeyi beklemektedir. u halde kendi-iinin, ken
di projesi iinde dnyay byl ya da akflc olarak aa karan olmay seme
si gerekir, yani, kendinin zgr projesi olarak, kendine byl varoluu ya da
aklc varoluu kazandrmak zorundadrBu varolularn her ikisinden de o so
rumludur; nk ancak kendini seerse olabilir. Dolaysyla istenli edimlerinin
olduu kadar heyecanlarnn da zgr temeli olarak grnr. Korkum zgrdr
ve zgrlm gsterir, olanca zgrlm korkumun iine yerletirmi ve
kendimi u ya da bu koulda korkak olarak semiimdir; bir baka koulda is
tenli ve cesur olarak varolacam ve olanca zgrlm cesaretimin iine yer
letireceim. zgrlk karsnda ayrcalkl hibir psiik fenomen yoktur. B
tn olma tavrlarm, ayn biimde zgrl gsterir, nk hepsi de kendi
kendimin hilii olma tarzdr.
Eylemin sikleri ve milleri diye adlandrlan eylerin betimlenmesi bunu
daha da iyi gsterecektir. Daha nceki sayfalarda bu betimlemenin taslan
kardk: imdi buna yeniden dnmek ve bunu daha kesin izgileriyle ele almak
gerekiyor. Gerekten de tutkunun edimin mili olduu ya da yine, tutkulu
edimin, mili tutku olan edim olduu- sylenmez mi? Ve isten, miller ve sikler konusundaki bir muhakemeden sonra gelen karar olarak ortaya kmaz m?
O halde bir sik [motif] nedir? Bir mil [mobile] nedir?
Genellikle sik dendii zaman bir edimin gerekesi anlalr; yani bu edimi
dorulayan aklc dncelerin tamam anlalr. Faiz hadlerini deitirmeye ka
rar veren hkmet, irlerini aklayacaktr: kamu borlarnn azaltlmas, Hazinenin glendirilmesi. Ayn biimde tarihiler de nazrlarn ve monarklann
edimlerini birtakm siklerle aklama alkanlmdadrlar; bir sava ilanna bir
takm sikler aranacaktr: frsat uygundur, saldrlan lke i kargaalarla para
lanm durumdadr, uzayp gitme tehlikesi gsteren bir ekonomik atmaya son
verme zaman gelmitir. Onca barbar krallar Ariusu sapknlkta diretirken Clovisin Katoliklii kabul etmesinin nedeni, Galyada byk bir gce sahip olan
piskoposluun desteini kazanmak iin bunu bir frsat olarak grmesidir, vb.
Sikin, bu olgudan tr, durumun nesnel deerlendirilmesi olarak belirdiine
565

Jean-Paul Sartre

iaret edilecektir, Clovisin Hristiyan olmasnn nedeni, Galyanm siyasi ve din

durumudur, piskoposluk, byk toprak sahipleri ve yoksul halk arasndaki g
ler dengesidir; faiz hadlerinin drlmesinin siki, kamu borlarnn durumu
dur. Bununla birlikte bu nesnel deerlendirme ancak nceden varsaylan bir
ama nda ve kendi-iinin bu amaca ynelik bir projesinin snrlan iinde ya
plabilir. Piskoposluun gcnn, Clovise din deitirme nedeni olarak grne
bilmesi iin, yani onun bu din deitirmenin getirebilecei nesnel sonular d
nebilmesi iin ilk nce Galyanm fethini ama olarak ortaya koymu olmas ge
rekir. Covis iin baka amalar varsayarsak, piskoposluun durumunda Ariusuluu semek ya da pagan olarak kalmak iin de sikler bulunabilir. Hatt Kilisenin durumuna ilikin deerlendirmesi iinde, Covis u ya da bu tarzda ey
lemek iin herhangi bir neden bulamayabilir: dolaysyla bu konuda hibir ey
kefetmeyecek, piskoposluun durumunu aa-km-olmayan halinde, tam
bir karanlk iinde brakacaktr. u halde, belirli bir durumun belli br ama
nda aa kmas olan, bu amaca ulamak iin ara olabilen bu belirli duru
mun nesnel kavranna

s k

adn vereceiz.

Bunun tersine, mil genellikle znel bir olgu olarak dnlr. Beni belli bir
edimi yerine getirmeye iten arzularn, heyecanlarn ve tutklarm tamamdr. Ta
rihi, ancak sebepten [cause] umut kestii zaman, sikler dnlen edimi ak
lamaya yetmediinde milleri aratrr ve onlara yer verir. rnein, Ferdinand
Lot, genelde Konstantinin Hristiyanl kabul etmesi konusunda ne srlen
nedenlerin [raison] yetersiz ya da hatal olduklarn gsterdikten sonra, Kons
tantinin Hristiyanl kabul etmekle her eyi kaybetmi ve grnrde hibir ey
kazanmam olaca belli olduuna gre, varabileceimiz tek mmkn sonu, is
ter patolojik ister ilahi trden olduunu kabul edelim, ani bir itkiye boyun ediidir3 diye yazdnda, aa karc bulmad siklerle apklamak yerine
miller araclyla aklamay yeler. Bu durumda aklama, tarih failin ruhsal
durumu -hatt psiik durumu- iinde aranmak zorundadr. Bunun sonucun
da olay doal olarak tmyle olumsal hale gelir, nk bir bakas, daha baka
tutkular ve daha baka arzularla farkl bir ekilde davranacaktr. Tarihinin ter
sine, psikolog tercihen milleri aratracaktr: nitekim psikolog genelde bu mil
lerin eylemi kkrtan bilin halinin iinde ierildiklerini varsayar. u halde
3) Ferdinand Lot: La fin du morde antique et le debut du moyer ge [Antik Dnyann Sonu ve
Ortaam Balangc], s. 3 5 , Renaissance du Livre, 192 7 .

566

Varlk ve Hilik

ideal aklc edim, millerin hemen hemen hi mertebesinde kaldklar ve yalnz

ca durumun nesnel bir biimde deerlendirilmesinden esinlenen edimdir. Bu
nun tersine milin daha byk lde devreye girdii edim de aklc olmayan ya
da tutkusal edimdir. Geriye, hem siklerin hem de millerin varolduklar sradan
halde, millerle siklerin ilikisini aklamak kalr. rnein, sosyalist partiye gi
rebilirim, nk bu partinin adalet ve insanln karlarna hizmet ettiini d
nyorum, ya da nk katlmam izleyen yllar iinde onun balca tarihsel
g haline geleceine inanyorum: bunlar .birtakm siklerdir. Ve ayn zamanda
da birtakm millerim de olabilir: ezilmi baz halk kesimlerine kar beslediim
acma ve yardm duygusu, Gidein deyiiyle barikatn gvenli tarafnda olma
nn utanc, ya da yine aalk duygusu, yaknlarm artma arzusu, vb. Sosya
list partiye bu sikler ve bu miller yznden girdiim olumlandmda, ne sy
lemek istenmi olabilir? Elbette birbirinden radikal bir biimde ayr iki imlem
katman sz konusudur. Bunlar nasl kyaslayacak, dnlen kararda her biri
ne den pay nasl belirleyeceiz? Sikler ve miller arasndaki bilinen farkn yol
at glklerin hi phesiz en by olan bu sorun hibir zaman zlme
mitir; hatt onu pek az kii sezebilmitir. nk bir baka formda, isten ile
tutkular arasndaki atmann varln ortaya koyar. Ama ayn bir karara yol a
mak iin yartklar sradan haller iindeki zgn etkilerini sike ve mile atfet
mekte yetersiz kalan klasik teorinin, siklerin ve millerin ayr ynlerden tikel
bir kararn peinden koarken girecekleri bir atmay aklamas ve hatt tasar
lamas bile imknszdr. u halde her eyi yeni batan ele alacaz.

Sik elbette nesneldir: eylerin bir bilinte aa kt halle ezamanldr.

Konstantin zamannda Romadaki p leb ve aristokrasinin yozlam olmalar ya
da Clovisin dnemindeki Katolik Kilisesinin Ariusulugun stesinden gelmesi
ne yardm edecek bir monark desteklemeye hazr olmas nesneldir. Bununla bir
likte, bu durum ancak bir kendi-iinde aa kabilir, nk kendi-iin, genel
olarak, bir dnyay var klan varlktr. Dahas, durum, ancak kendini u ya da
bu tarzda seen bir kendi-iinde, yani kendi bireyliini yapan bir kendi-iinde
aa kabilir. Kullanlabilir-eylerin aletsel sonularn kefetmek iin, u ya da
bu tarzda atlmda bulunmak gerekir. Nesnel ynden, bak bir az ve saptan
yaplm bir aratr. Onu paralara ayrmaya, kesmeye yarayan bir alet olarak
nesnel ynden kavrayabilirim; ama tersine, eki olmadnda, bu ba akma
ya yarayan bir ara olarak da kavrayabilirim: bir iviyi akmak iin sapndan ya
567

Jean-Paul Sartre

rarlanabilirim ve bu kavray da daha az nesnel olmaz. Clovis, Kilisenin kendisi

ne salayabilecei yardm deerlendirdiinde, bir grup yksek rtbeli papazn
ya da herhangi bir piskoposun bile ona birtakm vaadlerde bulunduu kesin de
ildir, hatt ruhbandan birinin Katolik bir monarkla ittifak aka dnm ol
duu da kesin deildir. Kesinlikle nesnel olan olgular, herhangi bir kendi-iinin
tespit edebilecei olgular, Kilisenin Galya halklar zerindeki byk gc ve Ki
lisenin Ariusu sapknlktan duyduu endiedir. Bu tespitlerin dini kabul etme
gerekesi halinde dzenlenebilmeleri iin, onlar btnden yaltmak -v e bunun
iin de onlar hilemek- gerekir ve gizilgllklerine doru onlar amak gere
kir: Kilisenin Clovis tarafndan nesnel bir biimde kavranan gizilgll, di
ni kabul eden bir krala salayaca destektir. Ama bu gizilglln aa k
mas, ancak, henz olmayan bir duruma doru, yani hilie doru mevcut du
rumun tesine geilmesiyle mmkndr. Ksacas, dnya ancak sorgulanrsa
tavsiyelerde bulunur ve onu ancak iyice belirlenmi bir ama iin sorgulayabili
riz. u halde, sikin eylemi belirlemesi yle dursun, sik ancak bir eylem pro
jesi iinde ve bu proje araclyla ortaya kar. Egemenliini tm Galyaya yay
ma siki iinde ve bu proje araclyladr ki Bat Kilisesinin durumu Clovise,
nesnel bir biimde, dini kabul etme nedeni olarak grnr. Baka trl syler
sek, siki dnyann btnl iinden kesip karan bilin esasen kendi yaps
na sahiptir, amalarn belirlemitir, kendisi iin mmkn olanlara doru atlm
da bulunmutur ve imknlarna sarlmas da kendine zgdr: mmkn olanla
ra balanmann bu zgn tarz, burada, etkilenme {affectivite] yetisidir. Ve bilin
cin, kendi(nin) konumsal olmayan bilinci formunda kendine verdii bu isel d
zen, siklerin dnyadan derlenmesiyle ballaktr. Oysa dnecek olursak,
kendi-iinin dnya zerinde birtakm eyleme sebeplerinin belirmesini salayan
isel yapsnn, terimin tarih anlamyla irrasyonel bir olgu olduunu kabul etmek gerekir. Nitekim Galyamn fethi iin atlmda bulunmu olduu varsaym
iinde, Clovisin Hristiyanl kabul etmesinin teknik yararn aklc ynden an
layabiliriz. Ama ayn eyi, onun fetih projesi konusunda yapamayz. Bu projenin
aklanmas mmkn deildir. Bu projeyi Clovisin ihtirasnn sonucu olarak
m yorumlamak gerekir? Ama ihtiras tam da fethetme erei deil midir? Clovisin
ihtiras belirgin bir Galyay fethetme projesinden nasl ayrlabilir? Dolaysyla bu
kkensel fetih projesinin nceden-varolan bir mil tarafndan, yani ihtiras tara
fndan desteklendiim dnmek beyhudedir. htirasn bir mil olduu elbet
568

Varlk ve Hilik

te dorudur, nk batan aaya znelliktir. Ama fetih projesinden ayrlmad

ndan, Clovisin Hristiyanl kabul etmek iin bir sik kefettii, kendi imkn
larnn bu ilk projesinin tam da mil olduunu syleyeceiz. O zaman her ey
aydnlanr ve bu terimin, millerin, siklerin ve amalarn ilikilerini kavraya
biliriz. Burada, dnya-zerindeki-varlm zel bir durumuyla kar karyayz:
nasl ki bir dnyay kendi-iinin belirii var klyorsa, ayn biimde burada da
onun bizatihi varl, bu varlk bir amaca ynelik salt proje olarak, dnyann bu
ama nda sik adn hak eden belli bir nesnel yapsn var klar. u halde
kendi-iin bu sikin bilincidir. Ama sikin bu konumsal bilinci, prensipte, bir
amaca ynelik proje olarak kendinin konulandrc-olmayan bilincidir. Bu an
lamda, mildir, yani daha dnyann sikler halinde dzenlenmesini ortaya ko
yan bilin olarak olutuu anda bir amaca doru az ok etin, az ok tutkulu
proje olarak konulandrc-olmayan ynden duyumsanr.
Bylece mil ve sik ballaktr, tastamam, kendi(nin) konulandnc-olmayan bilincinin nesnenin koriulandrc bilincinin ontolojik balla olmas gi
bi. Bir eyin bilincinin kendi(nin) bilinci olmas gibi, mil de sikin kavranmdan baka bir ey deildir, kavray kendi(nin) bilincinde olduu lde sikin
kavranmdan ibarettir. Ama buradan elbette u sonu kar: sik, mil ve ama,
imknlarna doru atlmda bulunan ve bu imknlar araclyla tanmlanan z
gr ve yaayan bir bilin fkrmasnn birbirinden ayrlmayan terimidir.
O zaman mil psikologa niin bir bilin olgusunun duygusal ierii gibi g
rnr ve niin bu ierik bir baka bilin olgusunu ya da karar belirleyen olarak
byle grnr? nk kendinin konulandrc-olmayan bilincinden baka bir
ey olmayan mil, bizatihi bu bilinle gemie kayar ve bu bilinle birlikte can
lln yitirir. Bir bilin gemiletii andan itibaren, idi formunda daha olacak
olduum eydir. Bundan dolay, dnk bilincime geri dndm zaman bilin
cim ynelimsel imlemini ve znellik anlamn korur, ama daha nce grd
mz gibi donmutur, bir ey gibi dardadr, nk gemi kendinde olandr.
Bu durumda mil, bilincinde olunan ey haline gelir. Bana bilme formu altn
da grnebilir; nitekim daha yukarda, len gemiin bir bilme vehesi altnda
imdiki zamana musallat olduunu grdk; mili belirtikletirmek ve halen be
nim iin bilme olmasndan yararlanarak formlletirmek iin ona doru dn
mem de mmkndr. Bu durumda mil bilin nesnesidir, bizatihi bilincine sa
hip olduum bilintir. Dolaysyla -genellikle anlarm gibi- hem benimki olarak
569

Jean-Paul Sartre

hem de akn olarak grnr. Biz genelde bu millerle evriliyiz, ama artk i
lerine girmeyiz, nk daha u ya da bu edimi yerine getirmeye somut olarak
karar verecek olmakla kalmayz, ayrca bir gn nce karar verdiimiz eylemleri
yerine getirmek ya da angaje olduumuz giriimleri de srdrmek zorundayz;
genel bir biimde, bilin hangi urakta kavranrsa kavransn, angajman olarak
yakalanr ve bizatihi bu yakalama angajmandaki millere ilikin bir bilmeyi, ya
da hatt bu siklerin tematik ve konumsal bir aklamasn ierir. mili kavra
mann, hemen anmda balla olduu sike gnderdiini sylemek bile gerek
mez, nk gemilese ve kendinde halinde donsa bile, bir nedenin bilinci, ya
ni dnyann nesnel bir yapsnn kefi olmu olmann en azndan imlemini ko
rur. Ama mil kendinde ve sik de nesnel olduundan, bunlar ontolojik farkll
bulunmayan bir ift gibi grnrler; nitekim gemiimizin dnyann ortasn
da kaybolduunu grdk. te bu nedenle bunlar ayn balamda kullanrz ve
bu nedenle, sanki atmaya girebilirlermi ya da her biri belirli bir lde kara
ra katlabilirmi gibi bir eylemin siklerinden ve millerinden sz edebiliriz.
Ne var ki mil akn olsa da, idinin kipinde daha olacak olduumuz onul
maz varlktan ibaret olsa da, tpk tm gemiimiz gibi bizden bir hilik youn
luuyla aynlm olsa da, yinelenmedike harekete geemez; kendi bana gsz
dr. u halde angaje olan bilincin bizatihi fkrmasyladr ki daha nceki mil ve
siklere ve nedenlere bir deer ve bir arlk atfedilecektir. Bu mil ve siklerin ol
mu olmalan bilince baml deildir ve bilincin grevi onlarn varoluunu ge
mite tutmaktr. unu ya da bunu istedim: onulmaz bir biimde yaayan ve z
m dahi oluturan ey ite budur, nk zm olmu olduum eydir. Ama bu
arzunun, bu kaygnn, dnya hakkmdaki bu nesnel dncelerin u anda gelece
ime doru atlmda bulunduum zaman benim iin kazandklar anlam yalnz
ca ben kararlatrabilirim. Ve tam da amalarmn projesi haline, gelirken kararlatnnm. Eski millerin yinelenmesi -ya da bunlarn dlanmas ya da yeni bir de
er kazanmas- kendim iin yeni amalar saptadm ve bu amalar nda ken
dimi dnyada dayanacak bir sik kefeden olarak kavradm projeden ayrlmaz.
Gemi miller, gemi sikler, imdiki sik ve miller, gelecekteki amalar; bunlann hepsi birden siklerin, millerin ve amalarn tesindeki bir zgrln bi
zatihi beliriiyle zlmez bir birlik halinde dzenlenirler.
stenli kararn her zaman iin aldatc olmas buradan kaynaklanr. Nitekim
nemlerini tam da her trl karardan nce ve kendimle ilgili seim araclyla
570

Varlk ve Hilik

benim belirlediim sik ve miller nasl deerlendirilir? Buradaki yanlsama ura

dan gelir: sikleri ve milleri arlklann tarttm ve bir arl devaml bir zel
lik gibi tayan tmyle akm eyler olarak kabul etmeye alrz, bununla birlik
te, beri yandan da bunlar birtakm bilin ierikleri gibi grmek isteriz; bu da e
likilidir. Aslnda siklerin ve millerin benim projemin, yani amacn ve bu ama
c gerekletirecei kabul edilen edimin zgrce oluturulmasnn kendilerine ka
zandrdndan bakaca arlklar yoktur. Karar verdiim zaman, i iten geer.
Ve bunlan kararlatrmak zorundaysam, b, sadece milleri karar araclyla
anlamak kkensel projemin iinde bulunduu iindir, yoksa onlar kefetmenin
u ya da bu biimdeki bir baka formuyla deil (rnein, tutkuyla, ya da sadece
dilimin bana dncemi retmesinde olduu gibi siklerin ve millerin dzenli
btnn aa karan eylem araclyla). Demek oluyor ki, kendisine doru
atlmda bulunduum eyi ve sonra da olduum eyi bana bildirecek yntem ola
rak kararn yapt bir seim vardr. Ve kararn seimi, sikler-miller ve ama b
tnyle birlikte zgr kendiliindenlik tarafndan dzenlenir. sten devreye gir
diinde karar alnmtr ve istencin ancak bir duyurucu olarak deeri vardr.
istenli edimi istenli olmayan kendiliindenlikten ayran ey, bu kincisinin,
edimin sradan ve basit projesi iinde nedenlerin zerine dnlmemi bilinci
olmasndan ibarettir. zerine dnlmemi edimde mil iin kendi-kendisi olan
nesne yoktur, kendi(nin) konumsal olmayan bilinci vardr. Bunun tersine, isten
li edimin yaps, mili hemen-hemen-nesne olarak kavrayan, hatt zerine d
nlm bilin iinde onu psiik nesne olarak ynelimlendiren dnmsel bir bi
lincin ortaya kmasn gerektirir. mil, dnmsel bilin tarafndan kavrand
ndan, zerine dnlm bilinten ayrlm gibidir; Husserlin nl formly
le sylersek, istenli dnm, dnmsel yapsyla sik karsnda epokhe uy
gular, onu askda tutar, paranteze alr. Nitekim, daha derinlemesine bir hilemenin, dnmsel bilinci zerine dnlm bilinten ya da milden ayrmasn
dan tr ve sik askda olduu iin, deerlendirici karan andran bir sre ba
layabilir. Bununla birlikte, bilindii zere, dnmn sonucu kendi-iini kendi
kendisinden ayran atla geniletmek olsa bile, hedefi yine de bu deildir. Daha
nce grdk, blnerek-reyen dnmn hedefi, varlnn bizatihi belirii
iinde kendi-iin tarafndan ortaya konan temel deer olan kendi-iin-kendindenin o gerekletirilmez btnln oluturacak tarzda zerine dnlm
telafi etmektir. Dolaysyla isten z gerei dnmsel olsa da, hedefi, ula
571

Jean -P au t Sartre

lacak amacn hangisi olduuna karar vermek deildir, nk her trl kta i i
ten gemitir, istencin derin ynelimi daha ok esasen ortaya konmu olan bu
amaca ulama tarz zerinde odaklanr. Istenli kipte varolan kendi-iin, karar
veren ve eyleyen olarak kendi-kendisini telafi etmek ister. Yalnzca bir amaca do
ru taman olmak, ya da kendini falan amaca doru taman olarak semek istemez:
ayrca, u ya da bu amaca ynelik kendiliinden proje olarak kendi kendisini te
lafi etmek ister. stencin ideali, belli bir amaca ynelik proje olarak, bir kendiiin-kendinde olmaktr: bu elbette dnmsel bir idealdir ve stediim eyi
yaptm gibisinden bir yargya elik eden doyumun anlam da budur. Ama bes
bellidir ki blnerek-reyen dnmsel, genelde kendisinden daha derin bir
projede temellenir, biz bu projeyi kitabmzn kinci Ksmnm nc Blmnde, daha uygun bir szck olmad iin motivasyon diye adlandrdk. imdi ar
tk siki ve mili tanmladmza gre dnm tayan bu projeyi bir ynelim
olarak adlandrmak gerekiyor. u halde istencin bir dnm durumu olmas l
snde, eylemek zere isten dzleminde yer alma olgusu da temel olarak daha
derin bir ynelimi talep eder. Psikologun herhangi bir zneyi, projesini istenli
dnm kipinde gerekletiren zne olarak betimlemesi yetmez; bunun yan s
ra bize, znenin projesini baka bir kipte deil de bu istenli edim kipinde ger
ekletirmesini salayan derin ynelimi gsterebilmesi gerekir; zaten, amalar bir
kez zgn bir projeyle ortaya konduunda, elbette bilin kipi hangisi olursa ol
sun ayn ey gerekleecekti. Bylece ve sadece psikologlardan daha zorlayc
davranarak, yani onlarn bilin kipini isten edimi olarak saptamakla yetindikle
ri yerde neden diye sorarak, istenten daha derin bir zgrle ulatk.
Bu ksa inceleme isten sorununu tketmeyi hedeflemiyor: tersine, istencin
kendisi iin de fenomenolojik bir betimlemeye girimek gerekir. Bizim hedefi
miz bu deil: biz sadece istencin zgrln ayrcalkl bir tezahr olmadn,
teki psiik olaylarla ayn dzlemde oluurken kkensel ve ontolojik bir zgr
lk tarafndan ne dierlerinden daha ok ne de daha az taman zgn yapda bir
psiik olay olduunu gsterdiimizi umuyoruz.
Ayn anda zgrlk de zmlenemez bir btn olarak ortaya kar: sikler,
miller ve amalar, tpk bunlar kavrama tarz gibi, bu zgrln ereveleri
iinde birliki bir biimde dzenlenirler ve zgrlkten itibaren anlalmak zo
rundadrlar. Bu, zgrl Epikrostaki klinamen benzeri kaprisli salvolarn bir
dizisi olarak dnmek gerektii anlamna m gelir? Herhangi bir eyi herhangi
572

Varlk ve H ilik

bir anda istemekte zgr mym? Ve u ya da bu projeyi aklamak istediim

de, her an zgr ve olumsal bir seimin irrasyoneliyle mi karlamak zorunda
ym? zgrln kabulnn bu tehlikeli ve deneyimle tam eliki halindeki an
laylarla sonuland grld lde, akl banda kimseler zgrle inan
maktan vazgetiler: hatt determinizmin -eer kadercilikle kartrmamaya zen
gsterilirse- zgr isten teorisinden daha nsani olduu bile ne srlebild;
nitekim determinizm edimlerimizin kesin bir biimde koullanmln ne kartsa da en azndan bu edimlerden her birinin nedenini verir ve kendini kesin
likle psiik olanla snrlasa da, evrenin tamamnda bir koullanma aramaktan
vazgese de edimlerimizin balantsnn bizim kendimizde olduunu gsterir:
olduumuz gibi eyleriz ve edimlerimiz bizi oluturmaya katkda bulunurlar.
Bununla birlikte analizimizin salad birka kesin sonuca daha yakndan
bakalm. zgrln kendi-iinin varlyla bir olduunu gsterdik: insan-gereklii, kendi kendisinin hiliini daha olacak olmann tastamam ls iinde
zgrdr. Bu hilii daha olacak olmann birok boyutlar olduunu da grdk:
kendi-iin nce, kendini zamansallatrarak, yani kendi-kendisine her zaman
mesafeli kalarak hileir, bu da u ya da bu edimde kendini asla gemii tarafn
dan belirlenmeye brakamamasn ierir -sonra, bir eyin ve kendi(nin) bilinci
olarak belirerek, yani sadece kendi olarak deil ama kendine mevcudiyet olarak
hileir, bu da bilincin iinde varolma bilinci olmayan hibir eyin varolmama
sn ve bunun sonucunda bilincin dndaki hibir eyin onu motive edememe
sini ierir- nihayet, akmlk olarak, yani u ya da bu amala sonradan ilikiye
girmek iin ilk nce olan bir ey deil de, tersine, kkensel olarak proje olan, ya
ni kendini amacyla tanmlayan bir varlk olarak hileir.
Nitekim burada hibir biimde keyfilikten ya da kapristen sz etmek amacn
da deiliz: bizim zgr bir varolan diye tanmladmz, bilin olarak zorunlu
lukla btn tekilerden ayrlan bir varolandr, nk tekiler ancak bu varolan
iin olarak onunla balant iindedirler; bu varolan, kendi gemiinin yalnzca
imdiki zamann belirlemesine izin verecek yerde, bu gemii geleceinin
altnda, gelenek formunda belirler ve ne olduunu kendisinden baka eyle, ya
ni olmad ve dnyann tesinde dnd bir amala bildirir. Bu demektir
ki, zgrlk denince kaprisli, meru olmayan, nedensiz ve anlalmaz salt bir
olumsallk anlalyorsa, ayaa kalkmakta ya da oturmakta, girmekte ya da k
makta, kamakta ya da tehlikeye kar koymakta hibir biimde zgr deilim.
573

Jean-Paul Sartre

Elbette edimlerimden her biri, en kk davranm bile belirlediimiz anlamda

tmyle zgrdr; ama bu, edimin herhangi bir edim olabilecei anlamna gelme
dii gibi, hatt ngrlemez olabilecei anlamna da gelmez. yle denecektir:
Eer edimi ne dnyann halinden kalkarak, ne de onulmaz ey gibi alman gemi
imin btnlnden kalkarak anlayabiliyorsak, onun nedensiz olmamas nasl
mmkn olur? Buna daha yakndan bakalm.
Gndelik konuya gre, zgr olmak yalnzca kendini semek anlamna gel
mez. Seim, eer olduundan baka trl de olabilmi olursa zgr kabul edilir.
Arkadalarmla gezintiye ktm. Saatler sren bir yry sonunda yrgnluum artt, sonunda dayanlmaz hale geldi. nce direniyorum ve sonra, birden
bire kendimi brakyorum, yorgunlua boyun eiyorum, antam yolun kenar
na atyor ve ben de onun yan bana kyorum. Davranm knanr ve bu e
kilde de bana zgr olduum hissettirilir, yani: hikimse ya da hibir ey edimi
mi belirlememiti, ayrca yorgunluuma biraz daha dayanabilirdim, yol arkada
larm gibi yapabilir ve dinlenmek iin ilk molay bekleyebilirdim. Kendimi ok
fazla yorulduumu syleyerek savunacam. Hakl olan kimdir? Ya da daha do

rusu, tartma hatal temellere dayanmyor mu? phe yok ki baka trl de dav
ranabilirdim, ama sorun burada deildir. Aslnda sorunu yle formlletirmek
gerekir: ben olan projelerin organik btnln duyulur bir biimde deitirmeksizin baka trl davranabilir miydim? Yoksa yorgunluuma direnme olgu
su, davranmn salt lokal ve arzi bir deiimi olarak kalacana, ancak dnyaiindeki-varlmm radikal bir dnm -zaten mmkn olan dnm- ola
rak m ortaya kabilir? Baka bir deyile: baka trl de davranabilirim, kabul;
ama hangi bedel karlnda?
Bu soruya nce, tezimizdeki ilkeyi kavramamza imkn veren teorik bir betim
lemeyle cevap vereceiz. Sonra da somut gerein daha karmajc grnp grnJl

mediine bakacaz. Ayrca teorik aratrmamzn sonularn yalanlamadan so

mut gerein, elimizdeki sonulan esnekletirip zenginletirmeye yarayp yara
madn greceiz.
ncelikle una iaret edelim ki, yorgunluk, kendi kendisinde benim karar
ma yol aamaz. Yorgunluk, -fizik acy irdelerken de grdmz gibi- bedeni
mi var klma tarzmdan baka bir ey deildir. nceden konumsal bir bilincin
nesnesini oluturmaz, bilincimin bizatihi olgusalldr. Dolaysyla, krda yr
yorsam bana amlanan ey evremdeki dnyadr, bilincimin nesnesi olan ey
574

Varlk ve Hilik

odur, bana zg imknlara -rnein, kendim iin nceden belirlemi olduum

yere bu akam ulamak- doru tesine getiim ey odur. Ancak, mesafeleri
nm sra bana aan gzlerimle, eimleri trmanan ve bundan tr yeni man
zaralarn, yeni engellerin grnp kaybolmasna neden olan bacaklarmla, an
tay tayan srtmla bu manzaray kavramam lsnde, yorgunluk formu altn
da -dnya ile olan mnasebetlerimi ayarlaman ve dnya zerindeki angajman
m anlatan- bu beden(in) konumsal olmayan bilincine de sahibim. Nesnel ola
rak ve bu konulandrc-olmayan bilinle ballam halinde, yollar sonu gelmez
gibi, yokular daha dik gibi, gne daha yakc gii>i, vb. grnr. Ama henz yor
gunluumu dnmem, onu dnmmn hemen-hemen-nesnesi [quasi-objet]
olarak kavramam. Bununla birlikte, bir an gelir, yorgunluu dikkate almaya, onu
toparlamaya, telafi etmeye alrm: bizatihi bu ynelim iin bir yorum getirmek
gerekir. Peki onu ne ise o olarak ele alalm. Ynelim hibir biimde yorgunluu
mun temaa etme yoluyla yakalanmas deildir: ama -ac konusunda grdkyorgunluuma katlanrm . Yani dnmsel bir bilin, yorgunluu yaamak,
ona bir deer vermek ve ona benimle pratik bir mnasebet kazandrmak zere
yorgunluuma doru ynelir. Ancak bu dzlemdedir ki yorgunluk bana taham
ml edilebilir ya da tahamml edilemez olarak grnr. Yorgunluum kendikendisinde asla tahamml edilebilir ya da edilemez deildir, ama dnmsel
kendi-iin belirirken, yorgunlua da tahamml edilemez olarak katlanr. Asl so
run burada ortaya kar: yol arkadalarm da tpk benim gibi salkldr, yakla
k olarak onlar da benim kadar antrenmanldr, yle ki, farkl znelliklerde ce
reyan eden psiik olaylar kyaslamak mmkn olmasa da, genelde onlarn da
aa yukar benim kadar yorgun olduklar sonucuna varrm ve tanklar da
bizlerin bakas-iin-bedenlerimizi [corps-pour-autrui] nesnel ynden dikkate
aldktan sonra sonuca varrlar. u halde onlarn yorgunluklarna farkl biimde
katlanmalar nereden kaynaklanyor? Farklln benim hanm evlad olmam
onlarnsa olmamasndan kaynakland sylenecektir. Bu aklama yadsnmaz
bir pratik geerlilik tamasa da, hatt beni bir baka geziye armann uygun
olup olmadna karar vermek sz konusu olduunda bu aklamaya dayanmak
mmkn olsa da, burada bizim iin doyurucu olamaz. Nitekim daha nce gr
dmz gibi hrsl olmak, bir taht ve onur elde etmeye doru atlmda bulun
maktr; fethe ynelten bir veri deil, bizatihi bu fetihin kendisidir. Benzer bir bi
imde, hanm evlad olmak da olgusal bir veri olamaz; bu tanm benim yorgun
575

Jean-Paul Sartre

luuma katlanma tarzmn adlandrlmasndan ibarettir. Dolaysyla, bir yorgun

lua katlanmann hangi koullar altnda tahamml edilemez olduunu anlamak
istediimde, kendilerini yalnzca bir seim olarak gsteren szmona olgusal ve
rilere bavurmak uygun olmaz; bu seimin kendisini incelemeye almak ve
ikincil bir yap olarak kendisiyle btnletii daha geni bir seimin perspektifi
iinde aklanp aklanmayacan grmek gerekir. Nitekim eer yol arkadala
rmdan birini sorgulayacak olursam, bana elbette kendisinin de yorulduunu,
ama yorgunluunu sevdiini anlatacaktr: kendini, bir banyo kvetine brakr gi
bi yorgunluuna terk etmektedir, yorgunluu bir bakma ona evresindeki dn
yay kefetmek, tal yollann etinliine uyum salamak, yokularn sarplk de
erini kefetmek iin ayrcalkl bir ara gibi grnmektedir; keza, ensesindeki o
hafif gne yan ve kulaklarndaki o hafif uultu da gnele dorudan bir te
mas gerekletirmesine imkn veren eydir. Nihayet, aba harcama duygusu, ar
kadam asndan yorgunluu yenme duygusudur. Ama onun yorgunluu, yol
larn tozunun, gne yanklarnn, gzergahlarn etinliinin azami lde varol
mas iin katland hrstan baka bir ey olmadndan, gsterdii aba, yani
sevdii, kendini brakt ama yine de ynetmekte olduu bir yorgunlukla kur
duu bu yumuak yaknlk, da kendine mal etmek, onun glklerine sonuna
kadar dayanmak ve onu fethemek iin bir tr adantr. Nitekim bir sonraki b
lmde sahip olmak, malik olmak [avoir] szc ne anlama gelir ve yapmak,
ne lde, kendine mal etmektir, greceiz. Bylece yol arkadamn yorgunluu,
kendini gvenle doaya terk etmenin, yorgunluun en youn biimde varolma
s iin katlanlan bir ilenin ve ayn zamanda da yumuak hakimiyetin ve kendi
ne mal etmenin daha geni bir projesi iinde yaanmaktadr. Arkadamn yor
gunluu ancak bu proje iinde ve bu proje araclyla anlalabilir ve kendisi iin
bir anlam tayabilir. Ama bu anlam ve bu daha geni ve daha derin proje yine
de kendiliklerinden unselbstsndig"dir. Kendi kendilerine /etmezler. nk
tam da bir yandan yol arkadamn kendi bedeniyle ve te yandan eylerle olan
zel bir mnasebetini varsayarlar. Gerekten de, baz kkensel yaplar doallk
la deimez olsa da, her birinde insan-gerekliinin kurulduu ne kadar kendiiin varsa o kadar kendi bedeninde varolma tarz olduu kolaylkla anlalr: bi
reyin trle ilikisi diye yanl bir ekilde adlandrlan eyi ve evrensel bir doru
nun koullarn daha sonra ele alacaz. imdilik, bin tane imleyici olaya-daya
narak, mesela olgusallk karsnda belli bir tr ka tarz olduunu ve bu tarzn
576

Varlk ve Hilik

tam da kendini bu olgusalla terk etmekten ibaret olduunu dnebiliriz. So

nu olarak bu tarzn, olgusall telafi etmek zere ona gven duymaktan ve onu
sevmekten ibaret olduunu dnebiliriz. u halde bu kkensel telafi projesi,
kendi-iinin varlk sorunu karsnda kendiliinden yapt belli bir seimdir.
Kendi-iinin projesi bir hileyi olarak kalr, ama bu hileyi, hiledii kendin
deye geri dner ve olgusallm zel bir deerlendiriliiyle dile gelir. Kendini b
rakma diye tanmlanan bir sr davrann zellikle ifade ettii ey budur. Ken

dini yorgunlua, scaa, ala, susuzlua bfakmak, kendini bir iskemleye, ya da

ehvetle bir yataa brakvermek, gevemek, kenSini bedeni tarafndan emilme
ye brakmaya almak ve bunlar mazoizmde olduu gibi bakasnn gzleri
nnde deil de kendi-iinin kkensel yalnzl iinde yapmak; btn bu dav
ranlar asla kendi kendileriyle smrlandrlmaya gelmez ve biz bunu gerekten
de hissederiz, nk bu davranlar bir bakasnda ortaya ktklar zaman rahat
sz ederler ya da ekici bulunurlar: koullan, bedeni toparlamann balang pro
jesidir, yani mutlak sorunun (Kendi-iin-kendinde) zm iin bir giriimdir.
Bu balang formu, kendi kendisini olgusallm derin bir hogrs iinde snrlandrabilir: bu durumda, kendini bedenletirme projesi, kendini bin trl
geici oburlua, bin trl kk arzuya, bin trl zaafa brakmak anlamna ge
lir. Joyceun Ulyssesinde, doal ihtiyacn giderdii srada altndan ykselen
mahrem kokuyu beeniyle iine eken Mr. Bloomu anmsayalm. Ama u da
olabilir ve yol arkadamn durumu da budur: kendi-iin, beden araclyla
ve bedenden duyduu honutluk araclyla bilin-olmayanm btnn, yani
maddi eylerin tamam olarak tm evreni toparlamak isteyebilir. Bu durumda,
kendinde ile kendi-iin arasnda hedeflenen sentez, kendindenin btnl ile
onu toparlayan kendi-iinin neredeyse panteist sentezi olacaktr. Beden, burada
sentezin aracdr: rnein, bu kendindenin en gl bir biimde varolmas iin
kendini yorgunlukta yitirir. Ve kendi-iinin kendisininki olarak varettii ey be
den olduundan, bu beden tutkusu, kendi-iin asndan kendindeyi varetme
projesiyle rtr. Bu tavrn -yol arkadalarmdan birininki olan tavrn- tama
m, karanlkta kalan bir tr misyon duygusuyla dile gelebilir: bu geziye kar,
nk trmanaca da ve ilerinden geecei ormanlar v a rd r , onun misyonu
bunlarn anlamn ortaya kartacak varlk olmaktr. Ve bu yoldan, bunlar biza
tihi varolular iinde temellendiren kii olmaya alr. Bir sonraki blmde,
kendi-iinin dnyayla kurduu bu kendine mal edici mnasebet zerinde dura
577

Jean-Paul Sartre

caz, ama henz onu btnyle aydnlatacak elere sahip deiliz. Her trl
kta, yaptmz analizden sonra aklk kazanan ey udur: yol arkadamn yor
gunluuna nasl k atlandn anlayabilmek, bizi ister istemez bir balang pro
jesine kadar gtren ve sonutan ilkeye giden bir analizi gerektirir. Taslak halin
de ortaya koyduumuz bu proje bu kez selbststndig* midir? Elbette ve bu
sonuca varmak kolaydr: nitekim sonutan ilkeye doru aamal biimde gerile
yerek kendi-iinin kendi olgusallyla ve dnyayla kurmay setii kkensel
mnasebete ulatk. Ama bu kkensel mnasebet, dnya-iinde-varlk bir seim
olduu lde, kendi-iinin bizzat dnya-iindeki-varlmdan baka bir ey de
ildir, yani kendi-iinin kendini hileyecei kkensel hileyi tipine ulatk. Bu
radan itibaren, hibir yoruma kalklamaz, nk bylesi bir yorum rtk bir
biimde kendi-iinin dnya-iinde-varln varsayar, tpk Euklides postlasma
ilikin btn kantlamalarn da rtk bir biimde bu postlann kabuln var
saymas gibi.
O zaman, yorgunluuma katlanma biimimi yorumlamak iin ayn yntemi
uygularsam, kendimde, nce bedenimden duyduum bir gvensizlik -rnein-,
bir tr onunla birlikte ... yapmak istememe, onu hi mertebesinde tutma bii
mini kavrarm ve bu gvensizlik bedenimi varetmenin ok saydaki mmkn kip
lerinden sadece bir tanesidir. Kendinde karsnda benzer bir gvensizlii de,
mesela hilediim kendindeyi bakalar araclyla telafi etmek iin kkensel
bir projeyi de zorluk ekmeksizin kefederim. Bu da beni kitabmzn bir nce
ki ksmda sraladmz balang projelerinden birine gnderir. O zaman yor
gunluum, esneklik halinde katlanlan ey olacana, kurtulmak istediim ra
hatsz edici bir fenomen olarak, katlk iinde yakalanr. Bunun nedeni de, ok
basite, yorgunluun bedenimde ve dnyann ortasndaki ham olumsallmda
vcut bulmasdr. Oysa ki projem, bedenimi ve dnya zerindeki mevcudiyeti
mi bakasnn baklaryla kurtarmaktr. Ben de kkensel projeme, yani bir se
im olarak dnya-iinde-varlma gnderilirim.
Bu analiz ynteminin ne kadar ekici olduunu saklamyoruz. nk bu
alanda her ey yaplacaktr: nitekim bir edimle - h e r edimle- iaret edilen, ima
edilen nlemleri ortaya kararak ve buradan daha zengin, daha derin imlemlere geerek artk bakaca bir imlem iermeyen ve yalnzca kendi kendisine gn* Unselbstndig kendi kendine ayakta duramayan, baml, yalnzca kendisiyle aklana
mayan, anlamna geliyordu. Selbststndig de bunun kartdr, yani kendi kendine ayak
ta durabilen, bamsz olarak ele alnabilen anlamna gelir, - n

578

Varlk ve Hilik

deren imlemlerle buluuncaya kadar ilerlemek sz konusudur. Bu ykselen di

yalektii insanlarn ou kendiliinden uygular, hatt kendi-kendinin ya da ba
kalarnn bilinmesinde, yorumlarn hiyerarisi iinde verili bir kendiliinden an
lay bulunduunu saptamak bile mmkndr. Bir davran bir Weltanschauunga* gnderir ve biz bunu hissederiz Ama bir edimin ierdii imlemleri sis
temli bir biimde ortaya karmaya girien olmamtr. Yalnzca bir ekol, bizim
kinin ayn olan kkensel apaklktan yola kmtr: bu Freudcu ekoldr. Bizim
iin olduu gibi Freud iin de bir edim kandi-kendisiyle snrlanamaz: dolaysz
bir biimde daha derin yaplara gnderir. Ve psikanaliz bu yaplan belirtikletirmeye imkn veren yntemdir. Freud da bizim gibi kendi kendine unu sorar: u
kiinin u zel eylemi yerine getirmi olmas hangi koullarda mmkndr? Ve
tpk bizim gibi, eylemi bir nceki urakla yorumlamay, yani yatay bir psiik de
terminizm dnmeyi reddeder. Edim Freuda sembolik [symbolique] grnr,
yani edim daha derinlerdeki bir arzuyu dile getirir gibi grnr ve bu arzunun
kendisi de ancak znenin libidosunun balangtaki belirleniinden itibaren yo
rumlanabilir. Ne var ki Freud bylece dikey bir determinizm oluturmay hedef
ler. Ayrca, onun bu anlay, bu ekilde bizi ister istemez znenin gemiine
gnderir. Freuda gre edimin psiko-fizyolojik eilimler formundaki temeli duy
gulanmdr [affectivite]. Ama bu duygulanm, kkensel olarak, her birimizde bir
tabla rasadr: u ya da bu eilimin u ya da bu nesne zerine yapp yapma

yacana karar verecek olan ey, d rastlantlar ve tam olarak sylemek gerekir
se znenin tarihidir. Oidipus kompleksinin douunu belirleyen ey, ocuun
ailesi iindeki durumudur: baka trl ailelerden kurulu daha baka toplumlarda -ve rnein Pasifikteki Mercan Adalarnda yaayan ilkellerde gzlemlendii
gibi- bu kompleks oluamaz. Ayrca bu kompleksin ergenlik anda tasfiye ol
masna ya da tersine, cinsel yaamn kutbu olarak kalmasna karar verecek olan
lar da yine d rastlantlardr. Bylece ve tarih araclyla, Freudun dikey deter
minizmi yatay bir determinizme ynlendirilmi olarak kalr. Elbette falanca sem
bolik edim gizli ve gncel bir arzuyu ifade eder, ayn biimde bu arzu daha de
rin bir kompleksi ortaya koyar ve bu da ayn psiik sre birlii iinde gerekle
ir; ama kompleks yine de sembolik tezahrnden nce vardr ve olduu haliy
le, klasik balantlar uyarnca gemi tarafndan oluturulmutur: bu balantlar
yalnzca psikanalizde deil, psiik yaam determinist yoldan yeniden olutur
* W eltanschauung: Dnya gr. -n

579

Jean-Paul Sartre

maya ynelik btn giriimlerde anldn grdmz aktarm, younlama,

vb. mekanizmalardr. Bunun sonucu olarak, psikanaliz asndan gelecek boyu
tu mevcut deildir. nsan-gereklii, ekstazlarmdan birini yitirir ve yalnzca im
diki zamandan kalkp gemie giden bir gerileyile yorumlanmak zorunda kalr.
Ayn anda, znenin kendi edimleri araclyla imlenen temel yaplar, zne iin
deil de bu nlemleri belirtikletirmek zere sylemsel yntemler [methodes
discursives] kullanan nesnel bir tank iin imlenir. zneye, edimlerinin dorul
tusuna ilikin hibir preontolojik anlay tannmaz. Ve bu da olduka iyi bir bi
imde dzenlenir, nk her eye ramen, bu edimler amalarn gelecek iine
kaydetmeye alacana -ilke olarak erimd olan- gemiin bir sonucundan
ibaret olarak kalrlar.
Bu yzden kendimizi psikanalitik yntemden esinlenmekle snrlamak zorun
dayz, yani bir edimin imlemlerini ortaya kartrken u ilkeden yola kacaz:
ne kadar nemsiz olursa olsun her eylem, daha nceki psiik halin basit bir so
nucu olmad gibi izgisel bir determinizme de bal deildir. Tam tersine, ikin
cil bir yap olarak topyekn yaplarla ve sonuta, kendisi olduum btnlkle
her eylem btnleir. Aksi halde, kendimi gerekten de ya her biri bir nceki ta
rafndan dsallk halinde belirlenmi fenomenlerin yatay bir ak olarak anla
mak zorunda kalrdm ya da kiplerinin anlamdan yoksun akn destekleyen
bir tz olarak. Bu iki anlay da bizi kendi-iini kendindeyle kartrmaya gt
recektir. Ama psikanalizin yntemini kabul edersek -b ir sonraki blmde bu
konu zerinde uzun boylu duracaz- onu ters ynde uygulamamz gerekir. Ni
tekim her edimi anlalabilir fenomen olarak dnyor ve Freudun determinist
rastlantsm da kabul ediyoruz. Ama dnlen fenomeni gemiten kalkarak
anlayacamza, anlalr edimi gelecein imdiki hale doru bir dn gibi kav
ryoruz. Yorgunluuma katlanma tarzm bir bayr trmanmamdaki rastlantya ya
da geceyi az ok skntl bir durumda geirmi olmama asla bal deildir: bu et
menlerin yorgunluumun kendisini oluturmaya katklar olabilir, ama bu yor
gunlua katlanma tarzma katklar yoktur. Ancak biz bu olguda, Adlerin bir til
mizi gibi, rnein aalk duygusunun -bu kompleksin daha nceki bir oluum
olmas anlamnda- bir tezahrn grmeyi kabul etmiyoruz. Yorgunlua kar
mcadelenin fkeli ve kat bir biiminin aalk duygusu diye adlandrlan e
yin ifadesi olabileceini kabul ediyoruz. Ama aalk duygusunun kendisi, kendi-iinimin, bakas karsnda ve dnya zerindeki bir projesidir. Bu haliyle her
580

V arlk ve H ilik

zaman iin akmlktr, yine bu haliyle, kendini seme tarzdr. Kendisiyle mca
dele ettiim ve bununla birlikte kabul ettiim bu aalk duygusunu daha ba
ndan itibaren ben setim. Bu duyguyu benim eitli baarsz davranlarm
imledi hi phesiz, ama aalk duygusu tam da benim baarsz davranlar
mn kendisine atlmda bulunulan plan olarak ve varlmn genel istencesi ola
rak dzenlenen btnlkten bakaca bir ey deildir ve her baarsz davran
akmlktr, nk her seferinde imknlarma doru gerein tesine geerim: r
nein, yorgunlua boyun emek, tesine geilmesi gereken yolda tesine geil
mesi fazlasyla g olan yol anlamn oluturmak suretiyle yolu amaktr. Aa
lk duygusu gelecekten ve benim imknlarmdan hareketle belirlenmeden cid
di bir biimde irdelenemez. Hatt ben irkinim, ben aptalm vb. tr tespit
ler bile, doas gerei ncelemelerdir [anticipations]. Burada sz konusu olan
irkinliimin salt tespiti deil, giriimlerim karsnda kadnlarn ya da toplumun
temsil ettikleri terslik katsaysnn kavranmasdr. Ve bu da ancak bu giriimleri
seerken ve bu seimde kefedilebilir. Nitekim aalk duygusu, bakasndan
daha aa grdm kendimin zgr ve topyekn projesidir, bakas-iin-varlm stlenmeyi seim tarzmdr, stesinden gelinemez bir skandal olan baka
snn varl karsnda bulduum zgr zmdr. Nitekim aalk duygum
dan kaynaklanan tepki ve baarsz davranlarm, kendi seimim olarak bu duy
guyu dnya zerinde zgrce taslaklatrmamdan hareketle anlalmaldr. nsa
nn her tepkisinin a priori olarak kavranabilir olduu konusunda psikanalistler
le ayn grteyiz. Ama sz konusu tepkiyi daha nceki bir tepkiyle aklamaya
alarak, tam da bu kavranabilirlii bilmezden geldikleri iin psikanalistleri
eletiriyoruz, onlarn bu tutumu nedensel mekanizmay yeniden devreye sokar:
anlay baka trl tanmlanmak zorundadr. Belli bir mmkn olana doru
kendi kendinin projesi olan her eylem kavranabilirdir. nce, dolaysz bir biim
de yakalanabilen aklc bir ierik sunan olarak eylem kavranabilirdir; -b ir sre
dinlenmek iin srt antam yere koyarm- yani eylemin kendisine doru atlm
da bulunduu mmkn olan ve hedefledii amac dolaysz bir biimde yakala
dmzda anlalabilirdir. Sonra da, dnlen mmkn olann baka mmkn
olanlara, bunlarn daha bakalarna ve bylece kendisi olduum nihai imkna
kadar gndermesi balamnda eylem kavranabilirdir. Ve anlama, birbirine ters
iki dorultuda gerekleir: geriye doru bir psikolojik analizle, sz konusu edim
den benim iin nihai mmkn olana kadar klr. Sentetik bir ilerleme aracl
5 81

Jean -P au l Sartre

yla da bu nihai mmkn olandan yeniden sz konusu edime kadar inilir ve

onun formun tamamyla nasl btnletii kavranr.
Nihai imknmz diye adlandrdmz bu form tekiler gibi bir mmkn olan
deildir Heideggerin ne srd gibi lmek ya da artk dnyadaki mevcu
diyetini gerekletirememek imkn olsa bile. Nitekim her tekil imkn bir b
tn iinde eklemlenir. Nihai imkn btn gncel mmkn olanlarmzn birlik
i sentezi gibi dnmek gerekir; bu mmkn olanlardan her biri, belirlenme
mi bir biimde nihai imknn iindedir ve tikel bir rastlant, btne aidiyetini
ortadan kaldrmadan bu mmkn olan belirginletirene kadar orada kalr. Ni
tekim herhangi bir nesnenin algsal yakalannn dnya fonu zerinde gerekle
tiine kitabmzn kinci Ksmnda4 iaret ettik. Demek istediimiz uydu: psiko
loglarn alg diye adlandrma alkanlnda olduklar ey, belli bir anda gerek
anlamda grlen ya da iitilen, vb. nesnelerle snrl olamaz, sz konusu nes
neler eitli ierim, ima [implicadon] ve imlemler [signification] araclyla ken
dinde varolann btnlne gnderirler ve nesneler bu btnlkten itibaren kav
ranr. Nitekim bu masadan hareketle giderek iinde bulunduum odaya, sonra
oradan knca, sofaya, merdivene, sokaa getiim ve en sonunda da snrdaki
bir gei olarak dnyay tm varolanlarn toplam gibi kavradm doru deil
dir. Tam tersine, herhangi bir ara-eyi, tm varolanlarn mutlak btnlnden
hareketle alglayamam, nk benim birinci varlm dnyamn-iinde-varlktr.
Nitekim eyler insan iin varolduu" lde, eylerin iinde btnlemeye do
ru devaml bir ar buluruz; bunun sonucunda bu eyleri kavramak iin, b
tnsel ve dolayszca gerekleen btnlkten kalkp ancak bu btnle nispet
le yorumlanabilen falanca tekil yaplanmaya kadar ineriz. Ama te yandan bir
dnya varsa, nedeni dnyada bir kalemde ve btnlk halinde belirmi olma
mzdr. Gerekten de, aknla ayrdmz blmde, kendinde eyin yalnzca
kendi araclyla dnyaya ilikin hibir birlik yaratmaya muktedir olmadna
iaret etmitik. Ne var ki beliriimiz bir iledir, u anlamda ki, bir dnyann va
rolmas iin kendi kendimizi hileni iinde yitiririz. Bylece dnya-iinde-varlm karlat ilk fenomen, kendindenin ya da dnyann btnl ile benim
btnl bozulmu btnlm arasndaki kkensel ilikidir: kendimi dnya
nn btnl iinde tamamyla seerim. Ve nasl ki dnyadan kalkp tikel bir
buradakine geliyorsam, btnl bozulmu btn olarak kendi-kendimden
4) kinci Ksm, nc Blm.
582

V arlk ve H ilik

kalkarak tekil imknlarmdan birinin taslana gelirim, nk tikel bir buradak ini, ancak kendi-kendimin tikel bir projesi vesilesiyle dnya fonunda yakalayabi
lirim. Ama bu durumda, falanca buradakini ancak u ya da bu imkna doru
onun tesine gemek suretiyle dnya fonu zerinde yakalayabildiim gibi, ayn
biimde ancak buradakinin tesinde yer alan u ya da bu imkna doru nihai ve
btnsel imknmn fonunda atlmda bulunabilirim. Bylece, btn tekil mm
kn olanlarmn kkensel btnlemesi olarak nihai ve toplam imknm ile var
lkta beliriimle varolanlara gelen btnlk olarak dnya, kesinlikle ballak
iki nosyondur. ekici ancak dnya fonu zerinde alglayabilirim (yani onu ak
mak iin kullanabilirim); ama buna karn bu akma edimine de ancak kendi
btnlmn fonunda ve btnden kalkarak giriebilirim.
Bylece zgrln temel edimini bulduk; irdeleme durumunda kalabilece
im tikel eyleme anlamn veren de bu temel edimdir: durmadan yenilenen bu
edim benim varlmdan fakl deildir; dnya zerinde kendi kendimi seiim
ve ayn anda da dnyann kefidir. Bu da psikanalizin balangta karlat bi
linalt engelinden kurtulmamza imkn verir. Nitekim yle bir itirazla karla
abiliriz: eer bilincin iinde, olmak bilinci olmayan hibir ey bulunmuyorsa bu
temel seimin de bilinli seim olmas gerekir; oysa yorgunlua boyun ediiniz
de, bu edimin varsayd tm ierimlerin bilincinde olduunuzu olumlayabilir
misiniz? Cevap olarak bunlarn tmyle bilincinde olduumuzu syleyeceiz.
Ancak bu bilincin kendisi de, genel olarak bilincin yaps ve yaptmz seimle
snrl olmak zorundadr.
Seimle ilgili olarak bir noktay vurgulamak gerekir: burada asla bilinli bir
seim sz konusu deildir. Ve bunun nedeni de sz konusu seimin bir kararla
trma ediminden daha az bilinli ya da daha az belirtik olmas deil, tersine, her
trl kararn temeli olmas ve daha nce grdmz gibi, bir kararn kkensel
bir seimden itibaren yorumlanmasdr. u halde kkensel zgrl millerin
ve siklerin nesneler olarak konumu gibi dnen, sonra da bu mil ve siklerden
itibaren seimi bir karar haline getiren yanlsamadan saknmak gerekir. Tam ter
sine, mil ve sik varolduu anda, yani eylerin ve dnyann yaplarna ilikin bir
deerlendirmeye gidildii anda, amalarn konumu ve dolaysyla da seim esa
sen vardr. Ama bu, derindeki seimin bu yzden bilinalt bir edim olduu an
lamna gelmez. Seim, bizim kendimizle ilgili bilincimizle bir ve ayn eydir. Bil
diimiz gibi bu bilin ancak konumsal olmayan bilin olabilir: biz-bilintir, n
583

Jean-Paul Sartre

k varlmzdan ayr deildir. Ve varlmz tam da kkensel seimimiz oldu

undan, seim(in) bilinci biz(e) ilikin bilincimizle zdetir. Seim yapmak iin
bilinli olmak ve bilinli olmak iin de semek gerekir. Seim ve bilin bir ve ay
n eydir. Bilincin ayklama olduunu bildiren birok psikologun hissettii ey
dir bu. Ama bu ayklamay ontolojik temeline gtrmedikleri iin, elemenin bir
yandan da tzsel bir bilincin nedensiz ilevi olarak grnd bir alan zerinde
kalmlardr. Bu eletiri zellikle Bergsona yneltilebilir. Ama bilincin hiletir
me olduu iyice kavranrsa, kendi kendimizin bilincine sahip olmakla kendimi
zi semenin ayn ey olduu anlalr. Gide gibi ahlaklarn, duygularn safln
tanmlamak istedikleri zaman karlam olduklar glkleri aklayan ey de
budur. Gide5, istenen bir duygu ile duyumsanan bir duygu arasnda ne fark var
dr diye soruyordu. Dorusunu sylemek gerekirse hibir fark yoktur; sevmek
istemek ve sevmek ayn eydir, nk sevmek, sevmenin bilincine vararak ken
dini seven olarak semektir. JtccSo [Pathos] zgrse, seimdir. Descartes cogitoyu geniletmek gerektiine -zellikle de Zamansallkla ilgili blmde- yete
rince iaret ettik. Aslnda, daha nce de grdmz gibi, kendi(nin) bilincine
varmak, asla ann bilincine varmak anlamna gelmez, nk an zihnin bir gr
nden ibarettir. Diyelim ki byle bir bilincin varolduunu dndk, bu du
rumda bile kendini ann iinde kavrayan bir bilin bakaca hibir eyi kavrayamazd. Ben kendimle ilgili olarak, ancak u ya da bu giriime angaje olan, u ya
da baary uman, u ya da bu ktan ekinen ve bu ncelemeler btn arac
lyla kendi figrn tmyle taslaklatran bir falanca adamm bilincine sahip
olabilirim. Ve yazmakta olduum u anda, kendimi gerekten de byle kavrarm;
kdn zerine iaretler izen elimin basit algsal bilinci deilim, kitabn tamam
lanmasna kadar, bu kitabn -ve genel olarak da felsefeyle uramann- hayatm
daki anlamna kadar, bu elin ok ilerisindeyim; yle bir dnceyi u ya da bu
t

tarzda serimlemek ya da bir an iin yazmay brakmak ya da if ya da bu gnder

meyi aradm bir kitab kartrmak, vb. gibi daha kstl imknlara ynelik baz
projeler de ana projenin erevesi iine, yani olduum eyin erevesi iine sk
rlar. Ne var ki bu topyekn seime analitik ve farkllaan bir bilincin tekabl et
tiini sanmak hataldr. Benim nihai ve balang projem -nk bu proje ayn
anda bu ikisidir-, ileride greceimiz gibi, her zaman iin varlk sorununa ilikin
bir zm tasladr. Ama bu zm nce dnlp sonra gerekletirilmi de
5 ) Jou rn al d e s fa u x m onnayeurs [Kalpazanlar Gnl],

584

Varlk ve Hilik

ildir: biz bu zmz, onu bizatihi angajmanmzla varederiz ve dolaysyla bu

zm ancak yaayarak kavrayabiliriz. Nitekim her zaman iin btnyle ken
di kendimize mevcutuz, ama tam da tmyle mevcut olduumuz iin, kendimi
ze dair analitik ve ayrntl bir bilince sahip olmay umamayz. Zaten bu bilin an
cak konulandmc-olmayan bilin olabilir..
Ama te yandan dnya, bizatihi eklemeniiyle bize tastamam ne isek onun
imgesini gnderir. Bu imgeyi -bunu da daha nce grdk- analiz edebildiimiz,
yani ayrntl hale getirip analize tabi tuttuumuz iin deil ama dnya bize
zorunlulukla bizim olduumuz gibi grndjin; kendimize doru dnyann
tesine geerek dnyay olduu haliyle grnr klarz. Kendimizi seerken
dnyay da -kendinde dokusu iinde deil, ifade ettikleriyle, imlemi iinde- se
eriz. Nitekim isel olumsuzlama -kendimizin dnya olduunu yadsyarak,
dnyann dnya eklinde belirmesini saladmz o isel olumsuzlama- ayn za
manda bir mmkn olana doru atlm olduu srece varolacaktr. Kendimi
cansz olana emanet etme, kendimi bedenime terk etme tarzm -ya da tersine,
bunlardan birine ya da tekine kar katlamam- bedenimi ve cansz dnyay
kendi deerleriyle birlikte ortaya kartr. Bunun sonucu olarak, burada da yine
kendimin ve temel projelerimin tam bir bilincim tarm ve bu kez, bu bilin ko
numsaldr. Ne var ki, tam da konumsal olduu iin, bana gsterdii de olduum
eyin akn imgesidir. eylerin deeri, arasal rolleri, gerek yaknlklar ya da
uzaklklar (bunun onlarn meknsal yaknlklar ya da uzaklklaryla hibir m
nasebeti yoktur) imgemi, yani seimimi taslaklatrmaktan bakaca bir ey yap
maz. Buruuk ya da tl, sradan ya da zenli giysilerim (niforma ya da takm
elbise, mintan ya da kolal gmlek), mobilyalarm, evimin bulunduu sokak, ya
adm kent, evremdeki kitaplar, oyalanma alkanlklarm, benim olan her
ey, yani sonuta durmadan bilincinde olduum dnya -e n azndan baktm ya
da kullandm nesne araclyla ierilmi imlem olarak-, her ey bana seimi
mi, yani varlm retir. Ama konumsal bilincin yaps yledir ki, bu bilgiyi
kendi kendimin znel bir kavranna indirgeyemem ve bu bilin beni daha n
ceki nesnelerin dzeniyle balant halinde rettiim ya da kullandm baka
nesnelere gnderirken dnya zerindeki figrm giderek biimlendirdiimin
farkna bile varmam. Nitekim kendisi olduumuz seimin bilincine tmyle sa
hibiz. Ve eer, bu aklamalar uyarnca seilmi-olmamzn deil, kendimizi se
memizin bilincine sahip olmamz gerektii ynnde bir itirazla karlarsak, ce
585

Jean-Paul Sartre

vabmz udur: bu bilin iki his [sentiment] araclyla, idaralmas ve sorum

lulukla ortaya kar. Gerekten de, bilincimiz dpedz ve sadece zgrlk oldu
u lde, idaralmas, vazgeme, sorumluluk da kh gizliden gizliye, kh olan
ca gle, bu bilincin niteliini olutururlar.
Biraz nce bir soru soruyorduk: diyorduk ki; yorgunlua boyun edim ve hi
phesiz baka trl de davranabilirdim, ama ne pahasna? imdi bu soruya ce
vap verebilecek durumdayz. Nitekim analizimiz, bu edimin nedensiz olmadn
bize gsterdi. Elbette bu edim daha nceki bir bilin halfnin ierii olarak d
nlen bir mille ya da bir sikle aklanmyordu; ama btnleyici paras ol
duu kkensel bir projeden hareketle yorumlanmak zorundayd. O zaman, ayn
anda benim kendime ilikin kkensel seimimdeki temel bir deiimi varsaymakszm edimin deiime uratlm olabileceini varsaymann mmkn olma
d besbelli hale gelir. Yorgunlua bu biimde boyun emem ve yolun kenarna
kvermem, bedenime ve cansz kendindeye kar balangta yer alan belli bir
katlamay ifade eder. Tavrm dnyaya belli bir bak erevesinde konumlanr
ve bu bakta zorluklar katlanmaya demez gibi grnebilirler, yine bu bak
ta, mil, tam da salt konulandrc-olmayan bilin olduundan ve dolaysyla
mutlak bir amaca doru kendinin balang projesi (kendi-iin-kendindenin bel
li bir grn) olduundan, yrym durdurma siki olarak dnyann kav
ranmasdr (scak, kentten uzaklam olmak, abalarn nafilelii, vb.). Bylece
bu mmkn olan, yani duraklamak, teoride, ancak nihai ve balangtaki mmkn
olandan itibaren, ta kendisi olduum tm mmkn olanlarn hiyerarisiyle ve bu
hiyerari iinde bir anlam kazanr. Bu, zorunlu olarak durmam gerektiini deil,
yalnzca unu ierir: ancak dnya-iinde-olmamm radikal bir deiikliiyle, yani
balang projemdeki ani bir bakalamla, yani kendi kendime ve amalanma
ilikin bir baka seimle durmaktan vazgeebilirim. Zaten bu deiim her zaman
iin mmkndr. Aa ktnda bilincimize zgrlmz gsteren idaralmas, balang projemizin bu devaml deiebilirliine tanktr. daralmasmda
kavradmz olgu sadece kendilerine doru atlmda bulunduumuz mmkn
olanlarn gelecekteki zgrlmz tarafndan durmadan kemirilmeleri deildir.
Bunun yan sra seimimizi, yani kendi kendimizi, dorulanamaz olan gibi de ya
kalarz, yani bu seimi daha nceki hibir gerekten tremeyen, tam tersine ger
ei oluturan imlemler btnnde temel ilevi grmek zorunda olan ey olarak
kavrarz. Dorulanamazlk yalnzca varlmzn mutlak olumsallnn znel ka
586

V arlk ve H ilik

bul deildir, ayrca bu olumsall stlenmenin iselletirilmesidir. nk -d a

ha sonra greceimiz gibi- hiledii kendindenin olumsallndan kaynaklanan
seim, bu olumsall kendi-iinin kendisini nedensizce belirledii dzleme tar.
Nitekim durmadan seimimize angaje oluruz ve durmadan bu seimi aniden ter
sine evirme, gidiat durdurma imknna sahip olmann bilincini tarz, nk
gelecei bizatihi varlmzla proj eletiririz v i ne olduumuzu gelecek aracly
la kendi kendimize duyurarak bu varl varolusal zgrlmzle durmadan
kemiririz. Ne var ki asla gerek dzeyine getfieden her zaman mmkn olarak ka
lan bu gelecek zerinde hibir etkimiz olmaz. Bylece imdiki seimimizin hilenii bizi durmadan tehdit eder, kendimizi olduumuzdan baka trl semenin
-ve dolaysyla baka bir hale gelmenin- devaml tehdidini yaarz. Seimimiz
mutlak olduu iin krlgan dr, yani bu seimle zgrlmz ortaya koyar
ken, ayn anda da bu seimin, ileride kendisi olacam bir te iin gemiletiril
mi bir beri haline gelmesinin devaml imknn da ortaya koyarz.
Bununla birlikte, unu iyi anlayalm: gncel seimimiz yledir ki, onu daha
sonraki bir seim araclyla gemiletirmek iin bize hibir sik salamaz. Ger
ekten de, bizi ksmi eylemlere yneltebilecek olan btn milleri ve sikleri k
kensel olarak yaratan odur, imlemleriyle, ara-bileimleriyle ve terslik katsaysy
la dnyay dzenleyen odur. Doduumuz gnden lmmze kadar bizi teh
dit eden bu mutlak deiim devaml olarak ngrlmez ve anlalmaz kalr. Hat
t daha baka temel tutumlar mmkn olanlar olarak dnsek bile, bunlar an
cak dardan bakarak ve bakasnn tavrlarym gibi dnrz. Bu tutumlar,
kendi davranlarmza atfetmeye altmzda bile, bu tavrlar dsallklarm ve
alm-akmlk olma vasflarm koruyacaklardr. Nitekim bunlar anlamak,
esasen bunlar semi olmaktr. Bu konuya dneceiz.
Ayrca, kkensel seimi de her an ortaya kan ey gibi dnmememiz ge
rekir; bu, Husserlin iinden kamad, bilincin anc [instantaneiste] kavran
na geri dnmek olur. Tam tersine, kendini zamansallatran bilin olduuna g
re, kkensel seimin zaman yaydn ve ekstazm birliiyle ayn ey olduu
nu dnmek gerekir. Kendimizi semek, kendimizi hiletirmektir, yani bir ge
lecein ortaya kp, gemiimize bir anlam kazandrarak ne olduumuzu bize
bildirmesini salamaktr. Nitekim Descartesta olduu gibi, t anndaki seimimin
t, anndaki seimim zerinde etkiyemeyecei biimde ve birbirinden hiliklerle
ayrlan bir anlar ardkl yoktur. Semek, angajmanmla birlikte somut ve de
587

Jean -P au l Sartre

vaml srenin belli bir sonlu yaylmnn [extension] belirmesini salamaktr ve

bu sre tam da beni kkensel olarak mmkn olanlarn gereklemesinden ay
ran sredir. Bylece, zgrlk, seim, hileme, zamansallk bir ve ayn eydir.
Bununla birlikte an, filozoflarn beyhude bir icad deildir. Elbette, kendi ii
me angaje olduumda znel an yoktur; rnein, dncelerimi toparlamaya ve
dzene sokmaya alarak yazmakta olduum u srada benim iin an yoktur,
yalnzca beni tanmlayan ereklere (bu kitabn temelini oluturan dncelerin
ak hale getirilmesi) doru kendi kendimin devaml kovalanan-kovalan var
dr; ama yine de an bizi durmadan tehdit eder. Yani biz bizatihi zgrlmzn
seimiyle, an her zaman iin ekstatik birliimizin krlmas olarak gsterebiliriz.
O halde an nedir? An, somut bir projenin zamansallama sreci iinden kesilip
kartlamaz: bunu biraz nce gsterdik. Ama an bu srecin ilk terimine ya da
son terimine de (eer varolmak zorundaysa) indirgenemez. nk bu terimlerin
her ikisi de srecin btnne ieriden katlmlardr ve onun btnleyici parasdrlar. u halde bunlarn her ikisi de ann zelliklerinden ancak birine sahip
tirler: nitekim ilk terim, ilk terimi olduu bu srece onun balangc olduu iin
katlr. Ama te yandan, bir balang olmasndan tr daha nceki bir hilik
tarafndan snrlandrlr. Son terim sona erdirdii srecin sonu olmasndan t
r ona katlr: son nota da ezgiye aittir. Ama bir son olmasndan tr peinden
gelen bir hilik tarafndan snrlandrlr. Ann varolabilmesi ifte bir hilikle s
nrlandrlmasn gerekir. Eer an, zamansallama srelerinin hepsinden nce
verilecek olursa, btnyle kavranamaz olur, bunu daha nce gsterdik. Ama
zamansallamamzm bizatihi geliimi iinde, daha nceki srelerin knden
sonra birtakm sreler belirirse, anlar retebiliriz. O zaman an, bir balang ve
bir son olur. Ksacas, eer bir projenin sonu bir baka projenin balangcyla Tas
larsa ortaya ikircikli bir zamansal gereklik kar ve bu gereklii, balangc ol
masndan tr daha nceki bir hilik ile sonu olmasndan tr daha sonraki
bir hilik snrlandrr. Ama bu zamansal yaplanma, ancak balangcn kendisi
de gemiletirdii srecin sonu gibi verilirse somutlar. Kendini daha nceki
bir projenin sonu gibi veren bir balang; an, ite byle olmaldr. u halde an,
ayn bir edimin birlii iinde kendi kendimize balang ve son oluyorsak varo
lur. imdi, temel projemizdeki radikal bir deiim durumunda ortaya kan ey
tam da budur. Nitekim bu deiimin zgrce seilmesiyle birlikte biz olan bir
projeyi zamansallatrr ve setiimiz varl bir gelecek araclyla kendi kendi
588

V arlk ve H ilik

mize bildiririz; bylece salt imdiki zaman balang olarak yeni zamansallamaya ait olur ve kendine zg balanglk doasn orada beliren gelecekten alr.
Gerekten de balang olarak nitelemek zere salt imdiki zamana geri dnebi
len yalnzca gelecektir, aksi takdirde, bu imdiki zaman herhangi bir imdiki za
mandan bakaca bir ey olmaz. Bylece seimin imdiki zaman, balatlan yeni
btnle btnleen yap olarak esasen bu btne aittir. Ama te yandan da bu
seimin, imdiki zamann daha olacak olduu gemile balant halinde belirlenmemesi mmkn deildir. Hatt imdiki zaman, ilke olarak, ikame ettii seimi
gemi olarak kavrama karardr. mana gelen bir Tanr-tammaz sadece bir ina
nan deildir: Tanr-tanmazl kendiliinden yadsm, iindeki Tanr-tammaz
olma projesini gemiletirmi bir inanandr. Bylece yeni seim, bir son olarak
balang ve balang olduu lde de son olarak verilir; ifte bir hilikle snr
lanmtr ve bu haliyle varlmzn ekstatik birlii iinde bir krlma gerekleti
rir. Bununla birlikte ann kendisi de bir hiliktir, nk bakmz nereye evi
rirsek evirelim kavrayacamz tek ey srekli bir zamansallamadr; bu zamansallama, bakmzn ynne gre ya nihai sonunu kendisiyle birlikte srkle
yerek henz gemi olan tamamlanm ve kapal dizi olacaktr ya da balayan
ve ilk terimi gelecekteki bir imkn tarafndan kaplan ve srklenen yaayan zamansallama olacaktr.
Bylece her temel seim kovalanan-kovalann ynn tanmlarken bir yan
dan da kendini zamansallatrr. Bu demek deildir ki temel seim bir ilk atlm
[elan initial] verir ya da bu seimin snrlar iinde durduum lde yararlana
bileceim, edinilmi bir ey vardr. Tersine, hileyi durmadan devam eder ve bu
yzden seimin zgrce ve durmadan yinelenmesi kanlmazdr. Ne var ki, bu
yineleme, seimimi zgrce yinelediim lde an be an deildir: nk o za
man an yoktur; yineleme srecin btnlne ylesine skca karmtr ki, her
hangi bir anlk imleme sahip olmad gibi sahip olmas da mmkn deildir.
Ama seimim tam da zgr olduu iin ve zgrlk tarafndan durmadan yine
lendii iin, snr da bizatihi zgrlktr; yani ann hayaleti seime srekli mu
sallat olur. Seimimi tekrar ele alacam lde, srecin gemilemesi imdiki
zamanla tam bir ontolojik devamllk halinde gerekleir. Gemileen sre, bir
bilme formunda, yani kendi amalarna doru atlmda bulunan bir bilin iin,
asla nesne olmadan yaanm ve iselletirilmi imlem formunda dzenlenmi
olarak, imdiki hilenite kalr. Ama tam da zgr olduum iindir ki, yakn ge
589

Jean-Paul Sartre

miimi her zaman iin nesne halinde ortaya koyabilirim. Bunun anlam udur:
nceki bilincim kendi kendisini birlikte-mevcut olan gerein isel olumsuzlan
mas olarak oluturduu lde ve dorultusunu tekrar-e le allar olarak orta
ya konan amalarla kendine duyurduu lde, gemi(in) konumsal olmayan
salt bilinci olduu halde, yeni seim srasnda bilin kendi gemiini nesne ola
rak ortaya koyar. Yani bilin kendi gemiini takdir eder ve kendi nirengilerini
ona gre belirler. Yakn gemii nesneletiren bu edim, baka amalara ilikin
yeni seimle ayn eydir: zamanlamamn hileyici atla olarak an ortaya ka
ran bu edimdir.
Bu analizle varlan sonular bir baka zgrlk teorisiyle, rnein Leibnizinkiyle kyaslamak, bu sonularn anlalmasn kolaylatracaktr. Bizim iin oldu
u gibi Leibniz iin de, dem elmay aldnda, onu almamas da mmkn ola
bilirdi. Ne var ki hem Leibnize hem de bize gre, bu davrann ylesine ok sa
yda ve ylesine dal budak salm ima ve ierii vardr ki, demin elmay alma
masnn da mmkn olduunu sylemek, sonuta bir baka demin mmkn
olduunu sylemektir. Bylece demin olumsall zgrlyle ayn eydir,
nk bu olumsallk, bu gerek demin sonsuz sayda mmkn demlerle
evrili olduu anlamna gelir. Bu mmkn demlerin her birinin gerek dem
karsndaki vasflarm, onun btn yklemlerinin, yani sonuta onun tznn,
hafif ya da derin bir biimde deiiklie uramasyla kazandklar anlamna ge
lir. u halde, Leibnize gre insan-gereklii tarafndan talep edilen zgrlk
farkl nosyonun dzenlenmesi gibidir: 1) bir edimi yerine getirmeye rasyonel
olarak karar veren kii; 2) eyleyen olarak bizatihi doasyla bu edimi tastamam
kavranlr klan kii; 3) olumsal olan, yani ayn durumda baka edimler gerek
letiren baka bireyler gibi varolan kii zgrdr. Ne var ki, mmkn olanlarn
zorunlu balants yznden demin baka trl bir davran^, ancak baka bir
J

Adem iin ve onun tarafndan mmkndr ve bir baka demin varoluu da bir
baka dnyann varoluunu gerektirir. Leibniz gibi biz de demin davrannn
tm kiiliini angaje ettiini ve baka trl bir davrann demin baka bir ki
iliinin snrlan iinde ve nda kavranmas gerektiini kabul ediyoruz. Ama
Leibniz, demin bizatihi tz grn formlletirip bu tz bir ncl olarak
en baa yerletirir ve demin edimini de bu tzn ksmi sonularndan biri ola
rak bu tzden tretirken, yani kronolojik dzeni mantksal dzenin sembolik
bir ifadesinden ibaret olmaya indirgerken, zgrlk fikrinin tmyle karsnda
590

V arlk ve H ilik

yer alan bir zorunlulukulugun iine der. Nitekim buradan kan sonu, bir
yandan edimin demin bizatihi z tarafndan kesinlikle zorunlu klnmasdr.
Bylece zgrl mmkn klan olumsallk, Leibnize gre, tmyle demin
znde ierilmi olur. Ve te yandan bu z demin kendisi tarafndan deil,
Tanr tarafndan seilmitir. Bu yzden dem tarafndan gerekletirilen edimin
zorunlulukla demin znden kaynakland, dolaysyla gereklemesinin
demin kendisine bal olduu ve bakaca hi kimseden kaynaklanmad do
rudur, bu da elbette zgrln bir koulftdur. Ama demin z, demin ken
disi iin bir veridir: onu dem sememitir, dem olmay seemezdi. Bundan
dolay kendi varlnn sorumluluunu hibir biimde tamamaktadr. Bylece
bu varlk bir kez verili olduunda, ediminin grece sorumluluunun ona atfedilebilmesinin fazlaca bir nemi yoktur. Bunun tersine,, bize gre dem bir zle ta
nmlanmaz, nk insan-gereklii iin z varolutan sonra gelir.. dem, ama
lar konusunda yapt seimle, yani mantksal dzenle hibir ortak yan bulun
mayan ekstatik bir zamansallamanm beliriiyle tanmlanr. Bylece demin
olumsall, kendi kendisiyle ilgili sonlu seimi ifade eder. Ama bu andan itiba
ren ona kiiliini bildiren ey de gemi deil, gelecektir: dem, ne olduunu
kendilerine doru atlmda bulunduu erekler araclyla renmeyi seer
yani zevklerinin, eilimlerinin, nefretlerinin, vb. btn ile ve bu btne bal
bir yn ve tematik dzen varolduunda seer. Bylece Leibnize Elbette, dem
elmay almay seti, ama dem olmay semedi dediimiz zaman, Leibnize y
nelttiimiz itiraz, bizim yaklammza yneltilebilir olmaktan kar. Nitekim bi
ze gre zgrlk sorunu demin kendisi tarafndan yaplan seimin, yani zn
varolu tarafndan belirlenmesinin dzeyinde yer alr. Ayrca, Leibniz gibi biz de
demin, baka bir demi gerektiren baka bir davrannn baka bir dnyay
gerektirdiini kabul ediyoruz, ama bu baka dnyay, iinde teki demin yer
alaca bir e-mmkn olanlar dzeni gibi anlamyoruz: demin dnya-iindevarlnm baka trl olmas, sadece dnyann baka bir yznn amlanma
tekabl eder. Nihayet, Leibnize gre, teki dem tarafndan gerekletirilmesi
mmkn olan davran bir baka mmkn dnyada dzenlendiinden, bir
mmkn olan olarak ve ezelden ebede, olumsal ve gerek demin onu gerek
letirmesinden nce varolur. Burada da yine, Leibniz iin z varolutan nce ge
lir ve kronolojik dzen mantn ezeli dzenine bal kalr. Bunun tersine, bize
gre mmkn olan, demin yeni bir projesiyle yeni imknlara ilikin mmkn
591

Jean-Paul Sartre

olan olarak varedilmediinde, bakas olmann salt ve form kazanmam imk

nndan ibaret olarak kalr. Nitekim Leibnizin mmkn olan sonsuza kadar so
yut mmkn olan olarak kalr, oysa bizim iin mmkn olan ancak kendini
mmkn klarak, yani ne olduunu deme duyurmak zere ortaya kar. Bu
nun sonucunda, Leibnizde psikolojik aklamann dzeni gemiten imdiye
doru ilerler ve bu ardklk da zlerin ezeli dzenini ifade eden olarak ortaya
kar; sonuta her ey mantksal sonsuzluk iinde dondurulur ve tek olumsallk
ilkenin olumsalldr, bu da demin, Tanrsal anlama yetisinin bir postlas ol
duu anlamna gelir. Bize gre, tersine, yorumun dzeni kesinlikle kronolojiktir,
zaman hibir biimde saklkla mantksal (akl) ya da mantksal-kronolojik (se
bep, determinizm) bir zincirlenmeye indirgemeye almaz. Dolaysyla bu dzen

gelecek zamandan itibaren yorumlanr.

Ama bir noktaya zellikle iaret etmek gerek: yukardaki analizlerimiz saklk
la teoriktir. demin bir baka davranta bulunmas yalnzca teoride ve ancak
demin kendini dem olarak setii amalarn tmden altst olmasnn snrla
r iinde mmkndr. Grlerimizi nce azami lde basit bir biimde serimlemek iin olaya byle yaklatk ve bu yzden Leibnizci gibi grnm ola
biliriz. Aslnda, gerek ok daha baka bir biimde karmaktr. nk gerek
ten de yorum dzeni mantksal deil, batan sona kronolojiktir: bir edimin, ken
di-iinin zgrl tarafndan ortaya konan kkensel amalardan itibaren kav
ranm as bir zihin ilemi olmaz. Ve mmkn olanlarn, ilk ve nihai mmkn olan

dan kalkp kavranmak istenen trev mmkn olana kadar aa doru ilerleyen
hiyerarisinin, bir ilkeden kalkp onun sonucuna ulaan tmdengelimli diziyle
hibir ortak yan yoktur. Her eyden nce trev mmkn olann (yorgunlua
kar direnmek ya da kendini yorgunlua terk etmek) temel mmkn olanla
balants, bir karsanabilirlik [deductibilite] balants deildij. Btnn ksmi
yapyla balantsdr bu. Sz konusu tekil yapy kavramaya imkn veren, pro
jenin bir btn halindeki grndr. Ama Gestaltlar eksiksiz formlarn tamlnm baz ikincil yaplarn deiebilirliini dlamadn bize gsterdiler. Belli
bir eklin zgl vasfn deiiklie uratmakszn ona ekleyebileceim ya da on
dan karabileceim kimi izgiler vardr. Bunun tersine, ekilden karlmalary
la birlikte ekli hemen yok eden ve bir baka eklin ortaya kmasna yol aan
baka izgiler de vardr. kincil mmkn olanlarn temel mmkn olanla ya da
benim iin mmkn olanlarn biimsel btnyle mnasebeti konusunda da ay
592

V arlk ve H ilik

n ey geerlidir. Dnlen ikincil mmkn olann imlemi, elbette her zaman,

ben olan imlem btnne gnderir. Ama baka mmkn olanlar da, imlem b
tnn deiiklie uratmakszn ikincil mmkn olann yerini alabilirler, yani
kendilerim her zaman ve ayn lde anlamaya imkn veren form olarak bu b
tn gsterirler ya da gereklemenin ontolojik dzeni iinde, btne ulamann aralar olarak ve bu btn nda, tastamam ayn biimde proje olarak
dnlm olabilirler. Ksacas, kavray bir zorunluluun kavranmas deil,
fiili bir balantnn yorumlanmasdr. Bylete edimlerimizin psikolojik yorumu
ou kez Stoanm belirsizler nosyonuna geri dhmek zorunda kalr. Yorgunlu
umu gidermek iin yolun kysna oturmam ya da uzakta grdm handa mo
la vermek iin yz adm daha atmam belirlenmi deildir. Bunun anlam udur:
nihai mmkn olanm olarak setiim bileik ve topyekn formun yakalan,
mmkn olanlardan birinin deil de tekinin seilmi olduunu anlamak iin
yeterli deildir. Burada, millerden ve siklerden yoksun bir edim deil, siklerin
ve millerin kendiliinden bir icad vardr ve bu icat edi bir yandan benim te
mel seimimin erevesi iinde yer alr, bir yandan da bu seimi zenginletirir.
Bunun gibi, her buradaki, dnya fonu zerinde ve olgusallmm perspektifi
iinde grnmek zorundadr, ama u anda fondan ykselen form olarak neden
bu mrekkep hokkasn deil de bu barda kavradm anlamaya ne olgusall
n ne de dnya imkn verir. Bu belirsizler karsnda tmyle ve koullanma
m olarak zgrz. Zaten belirsiz bir mmkn olan seme, sonra bir baka
mmkn olan iin onu terk etme olgusu srenin kesilmesi olarak a nn belirlen
mesini salamaz: tersine, bu zgr seimlerin hepsi de -ardk ve eliik olsalar
bile- benim temel projemin birlii iinde btnleirler. Bu hibir biimde seim
lerimin nedensiz edimler gibi kavranmak zorunda olduunu gstermez: nitekim
bunlar ne olursa olsunlar, her zaman kkensel seimden itibaren yorumlanrlar
ve bu seimi zenginletirip somutlatrdklar lde millerini de her zaman be
raberlerinde tarlar, yani siklerinin bilinci, ya da dilerseniz durumun u ya da
bu tarzda eklemlenmi olarak yakalanmas onlara elik eder.
Aynca, ikincil mmkn olann temel mmkn olanla balantsna ilikin ke
sin bir deerlendirmeyi zorlatran ey, bu balant hakknda karar vermek iin
bavurulabilecek hibir a priori lnn olmamasdr. Tersine, ikincil mmkn
olan temel mmkn olann imlemi olarak dnmeyi seen bizzat kendi-iindir. zgr znenin temel hedefine srt evirdii izlenimini edindiimiz noktada,
593

Jean-Paul Sartre

ou kez gzlemcinin hata katsaysn devreye sokarz, yani dnlen edimin

nihai amalarla mnasebetini deerlendirmede kendi llerimizden yararlan
rz. Ama kendi-iin, zgrlyle yalnzca birincil ve ikincil amalarn icat et
mekle kalmaz: ayn anda da bunlar birbirine balamaya imkn veren tm bir
yorumlama sistemini icat eder. Dolaysyla, birincil mmkn olanlardan kalka
rak ikincil mmkn olanlar anlamak iin tmel bir sistem ngrmek hibir e
kilde sz konusu deildir; zne her durumda kendi mihenk talarn ve kiisel
kstaslarn getirmek zorundadr.
Nihayet kendi-iin, setii temel amalara ters den istenli kararlar da ve
rebilir. Bu kararlar ancak istenli, yani dnmsel olabilirler. Gerekten de
bunlar ancak izlediim amalar konusunda itenlikle ya da itenlikten uzak bir
ekilde yaptm bir hatadan kaynaklanabilir ve benim kendisi olduum miller
btn dnmsel bilin tarafndan bir nesne kimliiyle kefedildiinde bu ha
taya dlebilir. zerine dnlmemi bilin kendinin kendi imknlarna do
ru kendiliinden atlmda bulunmas olduundan, kendi kendisi hakknda asla
aldanamaz: nitekim nesnel duruma ilikin deerlendirme hatalarn, kendiye
ilikin yanlglar olarak adlandrmaktan kanmak gerekir bunlar, ulalmak
istenen sonularn kesinlikle kart olan sonulara yol aabilecek hatalardr, bu
nunla birlikte belirlenen amalarn bilinmemesinin sz konusu olmad hatalar
dr. Buna karlk dnmsel tavr bin trl hata imknna yol aar ve bunu da,
salt mili -yani zerine dnlm bilinci- bir hemen-hemen-nesne [quasi-objet] olarak kavrayarak deil de, bu zerine dnlm bilin iinde gerekten
psiik nesneler oluturmay hedefleyen olarak yapar; bu psiik nesneler, kitab
mzn ikinci Ksmnm nc Blmnde grdmz zere, yalnzca muh
temel nesnelerdir, hatt sahte nesneler bile olabilirler. u halde, bizzat kendim
le ilgili hatalar sz konusu olduunda, balang projemle elien, bununla bir
likte balang projemi temelden deitirmeyen birtakm projeleri dnmsel
olarak, yani isten dzleminde kendime dayatmam mmkndr. Bylece, rne
in, eer balang projemde, bakalarnn arasnda kendimi onlardan aa biri
olarak semeyi hedeflemisem (aalk duygusu diye adlandrlan ey) ve eer,
rnein, kekelemek bu ilk projeden itibaren anlalan ve yorumlanan bir davra
nsa, birtakm toplumsal nedenlerle ve kendimi bakalarndan aa grmeye
ilikin seimimi bilmezden gelerek kekemeliimi dzeltmeye karar verebilirim.
Hatt yine de kendimi aa hissetmekten ve yle grmek istemekten vazge
594

V arlk ve H ilik

meksizin bunu baarabilirim. Nitekim bir sonu almak iin baz teknik imknlar
dan yararlanmam yeterlidir. Bu, genelde, kendinin istenli reformu diye adlan
drlan eydir. Ama bu sonularla, katlandm kusurun yalnzca yeri deimi
olur: onun yerine, izlediim btnsel amac kendi tarznda ifade eden bir baka
s doacaktr. Kendi zerine yneltilen istenli edimin bu derin etkisizlii ar
tc grnebilir, o yzden seilen rnei daha yakndan zmleyeceiz.
ncelikle belirtelim ki, btnsel amalarn seilii btnyle zgr olmakla
birlikte, bu seim ne zorunlu olarak, hatt ne de ou kez sevinle gerekletiri
lir. Kendimizi seme zorunluluumuzu, g istenciyle kartrmamak gerekir.
Seim, boyun eme ya da huzursuzluk iinde yaplabilir, bir ka olabilir, ken
dini aldatarak gerekleebilir. Kendimizi kaan, ele gelmez, duraksayan, vb. gi
bi seebiliriz; hatt kendimizi sememeyi bile seebiliriz: bu farkl durumlarda,
amalar, fiili bir durumun tesinde ortaya konur ve bu amalarn sorumluluu
bize aittir: varlmz her ne olursa olsun, bu varlk seimdir ve kendimizi b
yk ya da soylu ya da aa ve aalanan olarak semek de bize baldr.
Ama bizatihi varlk dokumuz olarak tam da aalanmay semisek, kendimizi
aalanan, kskn, bakalarndan aa grlen biri, vb. olarak gerekletiririz.
Burada imlemden yoksun veriler sz konusu deildir. Kendini aalanan kimli
iyle gerekletiren kii, bu yoldan kendini birtakm amalara ulamann bir arac olarak oluturur: rnein, seilen aalanma, tpk mazoizmde olduu gibi,
bizi kendi-iin varolutan kurtarmaya ynelik bir arala eritilebilir, iimizi daral
tan zgrlmz tekileri lehine reddeden bir proje olabilir. Projemiz, kendiiin-varlmzm bakas-iin-varlmz tarafndan tmyle emilmesini amala
yabilir. Her trl kta, aalk kompleksi, ancak bakas-iin-varlmzm z. grce yakalanmasnda temellenmise ortaya kabilir. Durum olarak bakasiin-varlk, saik olarak eyleyecektir, ama bunun iin zgr projemizden baka bir
ey olmayan bir mil tarafndan kefedilmesi gerekir. Bylece, hissedilen ve ya
anan aalk duygusu, bizi bir eye benzer klmak, yani bizi dnyann ortasn
da salt dsallk olarak varetmek iin seilen aratr. Ama sylemek bile gereksiz
ki aalk duygusu bizim bu seim araclyla ona kazandrdmz doaya uy
gun biimde, yani utan, fke ve znt iinde yaanmak zorundadr. Bylece
aalk duygusunu semek, belli etmeden bir aurea mediocritasla* yetinmek de
mek deildir, bu duyguyu aa karan bakaldrlar ve umutsuzluu retmek
* Altn orta, - n
595

Je a n -P a u l Sartre

ve stlenmektir. rnein, bir dizi faaliyet ve ilerde kendimi gstermek iin di

retebilirim, nk bunlarda bakalanna nispetle kendimi aa konumda bulu
rum, oysa herhangi bir baka alanda glk ekmeden ortalamay tutturabilirdim. Setiim ey bu verimsiz abadr, nk verimsizdir: ya -kalabalkta kay
bolmak yerine- sonuncu olmay tercih ettiim iin, ya da varla ulamakta en
iyi yol olarak ylgnl ve utanc setiim iin. Ama uras aktr ki, aa du
rumda bulunduum alan, ben eylem alan olarak ancak bir tek ekilde seebili
rim: seimimin, bu alanda stn olmann zerine dnlm istencini iermesi

kouluyla. Alt sralarda bir sanat olmay semek, zorunlulukla byk bir sanat
olmak istemeyi semektir: aksi takdirde alt sralarda olmak ne maruz kalman,
ne de kabullenilen bir durum olur: nitekim, sradan bir sanat olmay semek
hibir biimde aalk duygusu arayn iermez, sonluluu semenin sradan
bir rneidir. Bunun tersine, aalk duygusunun seilmesi, istencin kovalad
ama ile elde edilen ama arasndaki bir mesafenin durmadan almasn ierir.
Byk olmak isteyen ve aa sralarda yer almay seen sanat bu sapmay ynelimsel olarak srdrr ve tpk Penelope gibi gndz yaptn gece yok eder.
Bu anlamda, sanatsal almalar srasnda durmadan isten dzleminde kalr ve
bu yzden umutsuz bir enerji sergiler. Ama bizatihi istenci kendini aldatmaya da
y a ld r, yani bu isten kendiliinden bilin tarafndan seilen gerek amalar

kabullenmekten kaar ve birtakm sahte psiik nesneleri miller olarak (zafer a

k, gzel ak, vb.) oluturur ki bunlar zerinde dnebilsin, bunlardan hare
ketle karar verebilsin. sten burada hibir biimde temel seimin kart deil
dir, tam tersine, hedefleri ve ilkesel kendini aldatmas iinde ancak aalk duy
gusuna ilikin temel seim perspektifinde kavranabilir. Dahas, bu isten dnmsel bilin vasfyla sahte psiik nesneleri bir kendini aldatma iinde mil ola
rak olutururken, bunun tersine, zerine dnlmemi ve kendi(nin) konu{

landrc-olmayan bilinci vasfyla kendini aldatma(mn) bilincedir ve bunun sonu

cunda kendi-iin tarafndan kovalanan temel proje(nin) bilincidir. Kendiliin
den bilin ile isten arasndaki ayrlk, bylece, olduu gibi saptanan fiili bir ve
ri deildir. Tersine, bu ikilie doru temel zgrlmzle daha balangta at
lmda bulunuruz ve onu gerekletiririz ve bu ikilik ancak temel projemiz ola
rak kendimizi bakalarndan aa durumda semenin derin birlii iinde ve
onun araclyla kavranr. Ama tam da bu ayrlk, istenli bir muhakemenin
kendini aldatarak aalk duygumuzu birtakm iler marifetiyle telafi etmeye ya
596

V arlk ve H ilik

da gizlemeye karar vermesini ierir ve bu ilerin derindeki hedefi de, tersine, bu

aalk duygusunu lmemize imkn vermektir. Grld gibi analizimiz, Adlerin aalk kompleksini konumlandrd iki dzlemi de kabul etmemize im
kn veriyor: bu aalk duygusuna ilikin temel bir kabul olduunu biz de onay
lyor ve Adler gibi biz de bu derin duyguyu telafi etmeye ya da gizlemeye yne
lik edimlerin, ilerin ve olumlamalarn dengesiz ve girift bir gelime gsterdikle
rini kabul ediyoruz. Ancak: 1) Temel kabul bilinaltmdan hareketle dnme
yi kendimize yasaklyoruz: bu kabul bilinalt olmaktan ylesine uzaktr ki, is
tencin bizatihi kendini aldatn oluturur. Bund&n tr, dnlen iki dzlem
arasna bilinalt ile bilincin farkm deil, zerine dnlmemi ve temel bilin
ci, ona baml olan zerine dnlm bilinten ayran fark koyuyoruz, 2)
Kendini aldatma kavramnn -bunu kitabmzn Birinci Ksmnda gsterdikAdlerin kulland sansr, gizleme ve bilinalt kavramlarnn yerini almak zo
runda olduunu dnyoruz. 3) Cogitoya amland haliyle bilincin birlii
fazlasyla derindir ve bu yzden iki dzlem (bilin ve bilinalt) halindeki bu ay
rlmay bir dzlemi tekine getiren ve bunlar birletiren daha derinlikli bir sen
tetik ynelimle yeniden ele alnmadan kabul edemiyoruz. yle ki, aalk duy
gusunun iinde, fazladan bir imlem daha kavryoruz: aalk duygusu yalnzca
kabul edilmekle kalmaz, bu kabullenme bir seimdir; isten aalk duygusunu
yalnzca istikrarsz ve zayf olumlamalarla gizlemeye almaz, tam da btn bu
olumlamalarn zaafiyet ve istikrarszln seen daha derin bir ynelim, kamak
iddiasnda olduumuz ama utan ve yenilgi duygusu iinde duyumsayacamz
bu aalk duygusunu daha da duyulur klan ynelimiyle istenci kateder. Nite
kim Minderwertigkeita* katlanan kii kendi kendinin cellad olmay semitir.
Utanc ve katlanmay semitir, ama bu, utan ve katlanma en byk iddetle
gerekletiinde sz konusu kii sevin duyaca anlamna gelmez, tam tersine.
Ama balang projemizin snrlar iinde reyen bir isten tarafndan kendi
ni aldatarak seilmi olmakla beraber, bu yeni mmkn olanlar yine de belli bir
lde balang projesine kar gerekleirler. Aalk duygumuzu, tam da bu
duyguyu yaratmak iin, kendimizden gizlemeye almamz lsnde, bakala
rndan aada olmay seen balang projemizi kendiliindenlik dzleminde
grnr klan utangalmz ve kekemeliimizi ortadan kaldrmak isteyebiliriz.
O zaman, bu tezahrleri yok etmek iin sistemli ve zerine dnlm bir a
* Aalk duygusu, - n

597

Jean-Paul Sartre

baya giriiriz. Bunu psikanaliste koan hastalarn iinde bulunduklar ruh haliy
le yaparz. Yani, bir yandan kendimizi bir gereklemeye uyarlarken, bir yandan
da bunu reddederiz: bylece hasta artk kendinden gizleyemedii baz bozuk
luklarndan kurtulmak iin isteyerek psikanaliste gitmeye karar verir ve yalnz
ca kendini hekimin elleri arasna brakm olmaktan tr saaltlma riskiyle
kar karyadr. Ama te yandan, bu riski gze almasnn nedeni, saaltlmak
iin nafile yere her eyi yaptna ve dolaysyla saaltlamaz olduuna kendi
kendisini inandrmaktr. Dolaysyla psikanalitik saaltma kendini aldatmayla
ve art niyetle yaklar. Bir yandan kendini isteyerek saaltma brakrken, tm a
balarnn hedefi bu saaltm baarszla uratmak olacaktr. Bunun gibi, Janetnin inceledii ruhargml [psychastenie] vakalarnda da hastalar, ynelimsel
bir biimde srdrdkleri ve kurtulmak istedikleri bir saplantya katlanmaktadr
lar. Ama bundan kurtulmaya ynelik istenlerinin hedefi, bu saplantlar katlan
lanlar olarak olumlamak ve dolaysyla da onlar olanca iddetleri iinde gerek

letirmektir. Gerisi bilinir: hasta saplantlarn syleyemez, yerlerde yuvarlanr,

alar, ama gereken itiraf yapmaya bir trl karar veremez. Burada istencin has
tala kar verdii bir mcadeleden sz etmek beyhudedir: bu sreler, ne de
ilse o olan ve ne ise o olmayan bir varlkta, kendim aldatmann ekstatik birlii
iinde cereyan ederler. Bunun gibi, psikanalist hastann balang projesini kav
ramak zere olduunda, hasta ya saaltm brakr ya da yalan sylemeye koyu
lur. Bu direnileri bir bakaldr ya da bilinaltmdaki bir kaygyla aklamak da
beyhudedir: bilinalt, tam da bir bilin olmasayd, psikanalitik soruturmayla
kaydedilen gelimelerden nasl haberdar olabilirdi? Ama hasta oyununu sonuna
kadar srdryorsa, ksmi bir saaltma maruz kalmas gerekir, yani kendisini
hekimin yardmna bavurmaya ynelten marazi fenomenlerin ortadan kalkn
kendi iinde gerekletirmesi gerekir. Nitekim en az kt ola^ semi olur: saaltlamaz olduuna inanmak iin gelmiken, -projesini gn nda kavramak
tan ve bunun sonucu olarak bu projeyi hileyerek zgr bir biimde bakas ha
line gelmekten kurtulmak iin - saaltlm gibi yaparak evine dnmek zorunda
kalr. Bunun gibi, kekemeliimden ve utangalmdan kurtulmak iin kullana
cam yntemler de kendini aldatarak denenmi olabilirler. Yine de bunlarn et
kililiini kabul etmek zorunda kalabilirim. O durumda utangalk ve kekemelik
kaybolacaktr: bu en az kt olandr. Olgusal ve konukan bir kendinden emin
lik gelip bunlarn yerini alacaktr. Ama bu saaltmlarn tpk isterinin elektrikle
598

V arlk ve H ilik

saaltmnda olduu gibi olanlar da vardr. Bilindii gibi bu saaltm bacaktaki

isterik bir kaslmann ortadan kalkmasn salayabilir, ama bir zaman sonra ka
slmann bu kez kolda ortaya kt grlr. Bunun nedeni isteri saaltmnn
ancak btn halinde gerekleebilmesidir, nk isteri kendi-iinin btncl
bir projesidir. Ksmi isterinin yalnzca tezahrleri deiir. Bylece utangaln
ve kekemeliin saaltm, daha baka bozukluklarn, rnein, tam da beyhude
ve ayn biimde dengesiz bir gvenin oluturulmasna uzanan bir proje iinde si
neye ekilir ve seilir. Nitekim istenli bir karar ortaya koyan mil, amalarmn
zgrce yaplan temel seiminden kaynakland,iin, bu karar bizatihi amalar
la ancak grnrde mcadele eder; u halde istencin etkililii yalnzca benim te
mel projem erevesinde mmkndr; ben ancak projemin radikal bir biimde
deiiklie uramasyla aalk duygumdan kurtulabilirim; bu deiiklik siklerini ve millerini asla daha nceki projede, hatt duyumsadm katlanmalar
da ve utanlarda bile bulamaz, nk bunlarn mutlak amac benim aalk
duyguma ilikin projemi gerekletiriimdir. Aalk duygusu iinde olan ola
rak, bu duygudan kurtulabileceimi bile dnemem, nk ondan kurtulmay
dlesem bile bu dn durumumun irenliini bana dorudan doruya ve da
ha ok duyumsatan kesin bir ilevi vardr, dolaysyla ancak aalatrc yneli
min iinde ve bu ynelimle yorumlanabilir. Ama yine de ben her urakta ba
langtaki bu seimimi olumsal ve dorulanamaz olarak kavrarm, dolaysyla
her urakta seimimi aniden nesnel bir biimde dnmeye, sonra da onun te
sine gemeye ve zgrletirici a n n belirmesini salayarak onu gemiletirmeye
alrm. imin daralmas, aniden iimdeki eytandan kurtarlmaktan duydu
um korku, yani radikal bir biimde bakas haline gelmekten duyduum kor
ku buradan kaynaklanr; ama kkensel projemi btnyle bakalatrmama yol
aan dnmlerin sklkla grlmesi de yine buradan kaynaklanr. Filozoflar
tarafndan incelenmemi olan bu dnmler, ou kez edebiyatlara ilham
vermitir. Gidein Philoktetesinin, nefretine varncaya kadar temel projesinden,
varlk nedeninden ve varlndan vazgetii an hatrlayalm; Raskolnikovun
kendini ihbar etmeye karar verdii a n hatrlayalm. Daha nceki proje gemiin
iinde ve yeni bir projenin nda yklrken, yeni projenin eskisinin ykntlar
zerinde belirdii ve henz kendini yalnzca taslak halinde sunduu, aalan
mann, idaralmasmn, sevincin, umudun sk skya birbirine getii anlar, kav
ramak iin elimizden braktmz ve elimizden brakmak iin kavradmz bu
599

Jean -P au l Sartre

olaanst ve harikulade anlar ou kez zgrlmzn en aydnlk, en heye

can veren imgesi gibi grnmlerdir. Ama bunlarn her biri, zgrln nice
tezahrleri arasndan yalnzca biridirler.
Bu biimde ortaya konulduunda, istenli kararlarn etkisizlii paradoksu
daha masum grnr ve syledii de udur: isten araclyla kendi kendimizi
batan sona ina edebiliriz, ama bu edimi nceleyen istencin kendisi de, inkar
edermi gibi grnebildii kkensel projede anlamn bulur. Bunun sonucu ola
rak bu ina etme edimi bildirdii ilevden bambaka bir ileve sahiptir; nihayet
bu edim ancak ayrnt olan yaplara ulaabilir ve tpk bir teoremin sonularnn
bu teoreme kar kartlamayaca ve onu deitiremeyecei gibi, iinden kt
zgn projeyi asla deiiklie uratmaz.
Bu uzun tartma sonunda zgrle ilikin ontolojik kavraymz bir para
olsun kesinletirmeyi baardk gibi grnyor. imdi elde ettiimiz eitli so
nular bir btn halinde yeniden gzden geirelim.
1) Insan-gerekliine ynelttiimiz bir ilk bakn bize rettii ey, insangereklii iin olmann yapmaya indirgendiidir. Eilimlerin, dikkatin, algnn,
vb. hareket ettirici yaplarn gsteren 19. Yzyl psikologlar haklydlar. Ne var
ki hareketin kendisi de edimdir. Nitekim insan-gereklii iinde mizacn, karak
terin, tutkularn, akln ilkelerinin, eyler gibi varolan edinilmi ya da doutan
datalar olarak grndkleri hibir veri bulamyoruz. nsana ilikin tek ampirik
irdeleme, insan, davranlarn ya da tutumlarn dzenli birlii olarak gsterir.
Hrsl, korkak ya da uzlamaz olmak sadece u ya da bu koulda, u ya da bu
tarzda davranmaktr. Davranlar yegane olumlu psikolojik incelemenin, dav
ranlarn kesin bir biimde tanmlanan durumlar iinde incelenmesi olmas ge
rektiini dnmekte haklydlar. Janet ve Gestaltlarm almalarnn bize he
yecana bal davranlar kefetme imknm salamasnda olduu gibi, algsal
davranlardan da sz etmek zorundayz, nk alglama ancalfc dnya karsn
da alman bir tavr olarak dnlebilir. Heideggerin gsterdii gibi, bilimcinin
karsz bir tavr bile nesne karsndaki karsz bir tavr altr ve bundan t
r birok davran arasnda herhangi bir davrantr. Bylece insan-gereklii, et
kimek iin nceden var deildir, insan-gereklii iin olmak, eylemektir ve ey
lemekten vazgemek, olmaktan vazgemektir.
2) Ama insan-gereklii eylemse, bu demektir ki eyleme kararllnn kendi
si de eylemdir. Bu ilkeyi reddetmek ve insan-gerekliinin dnyann ya da ken
600

V arlk ve H ilik

di kendisinin daha nceki bir durumu araclyla eyleme karar verebildiini ka

bul etmek, bir verici dizinin kkenine yerletirmek olur. O zaman da bu edim
ler, edim olarak ortadan kalkarlar, yerlerini bir hareketler dizisine brakrlar.

Davran nosyonu Janet ve davranlarda ite bylece kendiliinden tahrip

olur. Edimin varl zerkliini gerektirir. 3) Zaten, edim salt hareket deilse, bir ynelim araclyla tanmlanmak zo
rundadr. Bu ynelim hangi ekilde dnlrse dnlsn, elde edilecek bir
sonuca doru verinin tesine geilmesinden bakaca bir ey olamaz. Nitekim bu
veri salt mevcudiyet olduundan, kendiden dar kamaz. Tam da varolduu
iindir ki, tmyle ve yalnzca olduu eydir. u halde, bu veri tm anlamn
ulalacak bir sonutan, yani bir varolmayandan deviren bir fenomenin nedeni
ni aklayamaz. rnein, psikologlar eilimi fiili bir durum kldklarnda, bu ei
limi ierdii her trl itahtan ( ad-petitio) yoksun braktklarn grmezler. Ger
ekten de, cinsel eilim, rnein uykudan farkllaabiliyorsa, bu ancak cinsel
eilimin amac asndan olabilir ve aslnda bu ama yoktur. Ne olduunu henz
olmad bir ey araclyla duyuran bir fenomenin ontolojik yapsnn ne ola
bildiini psikologlarn kendi kendilerine sormalar gerekirdi. nsan-gerekliinin
temel yaps olan ynelim, u halde hibir durumda bir veri araclyla akla
namaz; o veriden kaynakland iddia edilse bile. Ama ynelimi amacyla yorum
lamak istersek, bu amaca bir veri varl kazandrmaktan kanmak gerekir. Ni
tekim amacn sonutan daha nce ve ona ulamak zere verildiini kabul etmek
mmkn olsayd, o zaman bu amaca kendi hiliinin barnda bir tr kendinde-varlk ve tam anlamyla sihirli trde ekici bir yetenek bahetmek gerekirdi.
Zaten, realistlerin tezlerinde, verili bir insan-gereklii ile verili bir ama arasn
daki balanty, tz-bilin ile tz-gereklik arasndaki balantdan daha fazla an
layamayacamz aktr. Eilimin, ya da edimin kendi amacyla yorumlanmak
zorunda olmasnn nedeni, ynelimin amacn kendi dna koyan bir yapya sa
hip olmasdr. Ynelim bylece, kendisini duyuran amac seerek varedilir.
4) Ynelim amacn seilmesi olduundan ve dnya bizim davranlarmz
iinde kendini gsterdiinden, dnyay aa vuran ey amacn ynelimsel sei
midir ve dnya da seilen amaca gre yle ya da byle (u ya da bu dzen iin
de) kendini gsterir. Dnyay aydnlatan ama, dnyann elde edilmesi gereken
ama henz varolmayan bir durumudur. Ynelim, amac n konulandrn bilinci
dir. Ama byle olmas, kendini, kendi imknnn konulandrc-olmayan bilin
601

Jean-Paul Sartre

ci klmasyla mmkndr. Bylece, eer kamm asa am acm iyi bir yemek ola
bilir. Ama yrdm tozlu yolun tesinde, bu yolun dorultusu olarak (yol, sof
rann kurulu, yemeklerin hazr olduu ve beklenmekte olduum, vb. bir otele
doru gider) kendisine doru atlmda bulunduum bu yemek, ancak bu yeme

i yeme imknma ynelik konulandrc-olmayan projeme ballak olarak

kavranabilir. Bylece ynelim ift ynl ama birliki bir belirile dnyay henz
varolmayan bir amatan kalkarak aydnlatr ve kendi kendisini de kendi iin
mmkn olan seerek tanmlar. Amacm dnyann belli bir nesnel durumudur,
benim iin mmkn olan, znelliimin belli bir yapsdr; biri konulandrc bi
linte aa karken, teki konulandrc-olmayan bilinci karakterize etmek
zere ona doru ekilir.
5) Veri ynelimi aklayamasa da, ynelim bizatihi beliriiyle herhangi bir ve
riden kopuu gerekletirmelidir. Baka trls olamaz, aksi takdirde mevcut bir
doluluun devaml olarak yerini alan yeni bir mevcut doluluk elde ederdik ve ge
lecei nceden kafamzda canlandramazdk. Zaten bu kopu verinin deerlendi
rilmesi iin de zorunludur. Nitekim veri eer deerlendirilmi olmasayd asla bir

eylem iin bir neden olamazd. Ama bu deerlendirme ancak veri karsnda bel
li bir mesafe alarak, veriyi paranteze alarak gerekletirilebilir ve bu, tam da de
vamllkta bir kopuu varsayar. Aynca, deerlendirme, beyhude olmamak iin, bir
eyin nda yaplmak zorundadr. Veriyi deerlendirmeye yarayan bu ey de
amatan bakas olamaz. Ynelim bylece tek bir birliki beliri iinde amac or
taya koyar, kendini seer ve veriyi amatan hareketle deerlendirir. Bu koullarda
veri, henz varolmayan bir ey olarak deerlendirilir; kendinde-varlk, varlk-olmayanm nda aydnlanr. Buradan kan sonu verinin iki ynl bir hilemeyle donatlmasdr: bir yandan, ynelimden kopmasyla birlikte ynelim zerinde
ki her trl etkililiini kaybettii iin hilenir; te yandan, bu etkililik ona bir hi

likten, yani deerlendirmeden itibaren geri verildii iin yeni bir hileyie maruz
kalr. Edim olarak insan-gereklii kendini ancak kendi varl iinde veriden ko
pu olarak kavrayabilir. nsan-gereklii veriden koparak ve onu henz-var-olmayanm [non-encore-existant] nda aydnlatarak veriyi var klan varlktr.
6) Verinin ancak onu amlayan bir hileyiin snrlan iinde grnmesinin bu
zornluluu, kitabmzn kinci Ksmnda betimlediimiz isel olumsuzlama ile
bir ve ayn eydir. Bilincin veri olmakszn varolabileceini dnmek anlamsz
dr: bu durumda bilin hiin bilinci olarak kendi kendisi(nin) bilinci olur, yani
602

V arlk ve H ilik

mutlak hilik olur. Ama bilincin veriden hareketle varolmas hibir biimde bi
linci verinin koullandrd anlamna gelmez: bilin, verinin dpedz olumsuzlanmasdr, varolan belli bir veriden uzaklama ve henz varolmayan belli bir
amaca doru angaje olma olarak varolur. Ama ayrca, bu isel olumsuzlama da
kendi kendisi karsnda durmadan mesafe alan bir varlktan bakasnn edimi
olamaz. Eer bu varlk kendi kendisinin olumsuzlamas olmasayd, ne ise o olur
du, yani dpedz bir veri olurdu; bundan tr, bakaca hibir datum ile hibir
balants olamazd, nk veri, doas gefregi, olduu eyden ibarettir. Bylece,
bir dnyann ortaya kmasnn her trl imkrt dlanm olur. Kendi-iinin bir
veri olmamak iin durmadan kendine kar bir mesafe almas, yani esasen artk
olmad bir datum olarak kendinin arkasnda kalmas gerekir. Kendi-iinin bu
zellii, onun, o idiyken olduu eyde hibir yardm ,.hibir dayanak noktas bula
mayan varlk oluuna iaret eder. Ama tersine kendi-iin zgrdr ve bir dnya
nn varolmasn salayabilir, nk ne idiyse onu ne olacaksa onun nda daha
olacak olan varlktr. u halde kendi-iinin zgrl onun v a rl olarak beli

rir. Ama bir veri de, bir zellik de olmadndan, bu zgrlk ancak kendini se
mek suretiyle olabilir. Kendi-iinin zgrl her zaman angajedir, burada, ken
di-iinin seiminden nce varolan, belirlenmemi bir kudret olan bir zgrlk
sz konusu deildir. Kendimizi ancak yaplmakta olan seim olarak kavrarz.
Ama zgrlk basite bu seimin hep belirlenmemi olmas durumudur.
7)

Dayanak noktas olmakszn yaplan ve kendi nedenlerini kendi kendisin

buyuran bylesi bir seim sama grnebilir ve gerekten de samadr. nk z

grlk kendi varlmzn seimidir, ama kendi varlnn temeli deildir. Bu b
lmde zgrlk ile olgusallk arasndaki bu mnasebete yeniden deineceiz.
imdilik insan-gerekliinin kendini diledii gibi seebildiim, sememezlik ede
meyeceini, hatt olmay reddetmesinin bile mmkn olmadn sylemekle ye
tineceiz: aslnda intihar, olmann seimi ve olumlanmasdr. tnsan-gereklii
kendisine verilen bu varlk araclyla, varln tmel olumsallna ve samalk
diye adlandrdmz eye katlr. Bu seim, gerekesiz olduu iin deil, seme
me imkn bulunmad iin samadr. Hangisi olursa olsun, seim temellendiri
lir ve varlk tarafndan yeniden yakalanr, nk olan seimdir. Ama burada ia
ret edilmesi gereken udur: bu seim, rasyonel bir evrende birtakm gerekeler
araclyla baka fenomenlerle bal olmayan bir fenomenin birdenbire ortaya
kmas anlamnda sama deildir: seim, btn temellere ve btn gerekelere
603

Jean -P au l Sartre

varlk kazandran ey, bizatihi sama nosyonuna bir anlam veren ey olmas ba
kmndan samadr. Btn gerekelerin tesinde olan olarak samadr. Bylece
zgrlk, varln amac nda aydnlatmak zere varlna doru dnd l
de dpedz ve sadece olumsallk deildir, devaml olarak olumsallktan ka
tr, olumsalln iselletirilmesi, hilenmesi ve znelletirilmesidir ve olumsallk
bu biimde deiiklie uratldnda btnyle seimin beyhudeliine geer.
8)

zgr proje temeldir, nk benim varlmdr. Ne sevilme hrs ya da tu

kusu, ne de aalk duygusu temel proje olarak dnlebilir. Tersine, bunlarn

bir ilk projeden itibaren anlalmalar, bu ilk projenin de artk bakaca hibir
projeden kalkarak yorumlanamayan btnsel proje olarak kabul edilmesi gere
kir. Bu balang projesini belirtikletirmek iin zel bir fenomenolojik yntem
zorunludur. Bizim varolusal psikanaliz adn verdiimiz yntem bu yntemdir.
Bir sonraki blmmzde bundan sz edeceiz. Daha imdiden, ben olan temel
projenin dnyann u ya da bu tikel nesnesiyle mnasebetlerimi ilgilendiren bir
proje olduunu deil, btn olarak dnya-iinde-varlm olduunu ve -dnya
nn kendisi de ancak bir ama mda kendini aa vurduuna gre- bu proje
nin kendi-iinin varlkla srdrmek istedii belli trde bir mnasebeti ama ola
rak ortaya koyduunu syleyebiliriz. Bu proje anlk bir proje deildir, nk za
man iinde olamaz. Sonradan zaman kazanmak zere zamand bir proje de
deildir. Bu nedenle Kantm anlalabilir karakterin seimini kabul etmiyoruz.
Seimin yaps, zorunlu olarak dnya iindeki seim olmasn gerektirir. Hiten
hareketle yaplan seim, hi karsndaki seim, hibir eyin seimi olmazd ve se

im olarak hileirdi. Yalnzca fenomene zg seim vardr, bununla birlikte bu

rada fenomenin mutla imlediim iyi anlamak gerekir. Ayrca seim bizatihi or
taya ktnda zamansallar, nk bir gelecein imdiki zaman aydnlatmas
na ve kendinde datalara gemilik imlemini vererek imdiki zaman imdiki za
man olarak oluturmasna yol aar. Bununla birlikte, burada, temel projenin ken
di-iinin btn yaamma yaygn olduunu dnmemek gerekir. zgrlk dayanak-noktasz-olmak ve tramplensiz-olmak olduundan, proje, varolmak iin
durmadan yenilenmek zorundadr. Kendimi durmakszn seerim ve asla seilmi-olan eklinde varolamam, yoksa yeniden kendindenin salt ve basit varoluu
iine yuvarlanrm. Kendimi durmakszn semek zorunluluu kendisi olduum
kovalama-kovalananla bir ve ayn eydir. Ama tam da bir seim sz konusu oldu
u iindir ki, bu seim gerekletii lde genellikle daha baka seimleri de

V arlk ve H ilik

mmkn olanlar olarak gsterir. teki seimlerin imkn ne belirtikletirilir, ne

ortaya konur, dorulanamazlk duygusu iinde yaanr ve yaptm seimle, do
laysyla da varlmn samal olgusuyla dile gelen de o imkndr. zgrl
m bylece zgrlm kemirir. Gerekten de, zgr olarak btn mmkn
olanlarma doru atlmda bulunurum, ama bu yoldan da zgr olduumu ve bu
ilk projeyi hilememin ve gemiletirmemin her zaman mmkn olduunu or
taya koyarm. Bylece kendi-iin kendini kavradn dnd anda ve kendi
sine doru atlmda bulunulan bir hilik-araclyla ne olduunu kendine bildir
diini dnd anda kendinden kurtulur, &nk bizatihi bu yoldan, olduun
dan baka trl olabileceini ortaya koyar. A n n birdenbire belirmesi iin, yani
eskisinin yknts zerinde yeni bir projenin ortaya konmas iin kendi-iinin
dogrulanamazlm akla kavuturmas yeterli olacaktr. Bununla birlikte yeni
projenin ortaya kmasnn mutlak koulu eskisinin hilenmesi olduundan,
kendi-iin, kendine yeni bir varolu veremez: eski projeyi gemie teledii an
da, bu projeyi idi formunda olacaktr bu demektir ki eski proje bundan by
le kendi-iinin durumuna aittir. Hibir varlk yasas, kendileri olduum farkl
projelere apriori olarak bir say atfedemez: kendi-iinin zn koullandran ger
ekten de varoluudur. Ama her tekil kendi-iin konusunda tekil bir fikre sahip
olmak iin, onlarn her birinin tarihini yoklamak gerekir. Dnya zerinde tikel
bir amacn gerekletirilmesine ynelik tikel projelerimiz, kendisi olduumuz
global proje iinde btnleirler. Ama tam da tmyle seim ve edim olduumuz
iin, bu ksmi projeleri kararlatran global proje deildir: bunlarn kendileri de
seim olmak zorundadr ve her birinde belli bir olumsallk, ngrlemezlik ve
samalk pay kalr; yine de her proje, kendisine doru atlmda bulunulduu l
de, durumun tikel eleri karsnda global projenin zgllemesi olduun
dan, her zaman dnya-iinde-varlk btnlme nispetle anlalr.
Bu birka gzlem araclyla kendi-iinin zgrln kkensel varoluu
iinde betimlediimizi dnyoruz. Ne var ki bu zgrln, onun koulu ola
rak deil ama birok ynden, bir veri kazand da dikkatlerden kamamtr:
her eyden nce, zgrlk ancak bir verinin hilenii olarak kavranr ( 5) ve z
grlk isel olumsuzlama ve bilin olmas lsnde, bilince bir eyin bilinci ol
may buyuran zorunluluktan pay alr ( 6). Aynca zgrlk, seme zgrl
dr, ama sememe zgrl deildir. Gerekten de, sememek, sememeyi
605

Je a n -P a u l Sartre

semektir. Buradan u sonu kar: seim seilmi-varlm temelidir, ama se

menin temeli deildir. zgrln samal ( 7) buradan gelir. Burada da yi
ne zgrlk bizi bir veriye, kendi-iinin bizatihi olgusallndan bakas olma
yan bir veriye gnderir. Nihayet global proje, btnl iinde dnyay aydn
latmakla birlikte, durumun u ya da bu esi vesilesiyle ve dolaysyla dnyann
olumsall nedeniyle zel bir nitelik kazanabilir. u halde btn bu aklamalar
bizi zorlu bir sorun karsnda brakyor: zgrln olgusallkla mnasebetleri
sorunu karsnda. Zaten bu aklamalar ister istemez karlaacamz somut iti
razlarla da buluuyorlar: ksa boyluysam uzun boylu olmay seebilir miyim?
olaksam iki kola birden sahip olmay seebilir miyim? vb.; bu itirazlar tam da
olgusal durumumun kendimi zgrce seiime getirecei smrlara ilikindir.
Dolaysyla zgrln teki grnmn, tersini de incelemek gerekiyor: ol
gusallkla ilikisini.

II
ZGRLK VE OLGUSALLIK: DURUM
Saduyunun zgrle kar kulland belirleyici kant gszlmz ha
trlatmaktan ibarettir. Durumumuzu dilediimiz gibi deitirebilmemiz yle
dursun, kendi kendimizi de deitiremiyor gibiyiz. Ne toplumsal snfmn, ulu
sumun, ailemin yazgsndan kurtulmakta, ne gcm ve servetimi kurmakta, ne
de en nemsiz alklarm ya da alkanlklarm yenmekte zgrm. i, Fran
sz, kaltmsal-frengili ya da veremli olarak doarm. Hangisi olursa olsun bir ya
amn tarihi, bir yenilginin tarihidir. eylerin terslik katsays yledir ki, en k
ck bir sonu elde etmek iin bile yllar sren sabr gerekir. Yine de doaya
hkmetmek iin ona itaat etmek gerekir, yani eylemimi detVminzmn ilmek
leri arama sktrmam gerekir. nsan, kendini yapan olarak grnmekten zi
yade iklim ve toprakla, rk ve snfla, dille, paras olduu topluluun tarihiyle,
kaltmla, ocukluunun bireysel koullaryla, edinilen alkanlklarla, hayatnn
byk ve kk olaylaryla yaplan gibi grnr.
Bu argman, insan zgrln savunanlar asla derinlemesine sarsmamtr:
ilk olarak Descartes, hem istencin sonsuz olduunu, hem de talihten ok ken
dimizi yenmeye gayret etmek gerektiini kabul ediyordu. Burada birtakm ay606

V arlk ve H ilik

nmlar yapmak gerekir; deterministler tarafndan dile getirilen pek ok olgu dik
kate alnamaz. zellikle de eylerin terslik katsays, zgrlmze kar bir ka
nt olamaz, nk bu terslik katsays bizim araclm zla, yani bir amacn da
ha nceki araclyla ortaya kar. Yerinden oynatmak istediimde youn bir di
ren gsteren u kaya, manzaray seyretmek iin zerine trmanmak istediimde, tam tersine, deerli bir yardmc olacaktr. Kaya, kendi kendisinde -eer ken
di kendisinde ne olabildii dnlebilirse- ntrdr, yani kart ya da yardmc
olarak grnmek zere bir ama tarafndan aydnlatlmay bekler. Yine de her iki
tarzda kendini ancak nceden kurulu bir ara^bileimi iinde gsterebilir. Dac
kazmalar ve denekleri olmadnda, daha nce belirlenmi patikalar, trman
mann teknii olmadnda kayaya trmanmak ne kolay ne de zahmetlidir; by
le bir sorun gndeme gelmez, kaya kendinde daclk tekniiyle hibir mnase
bet srdrmez. Bylece, ham eyler (Heideggerin ham varolanlar (existants
bruts) adm verdii ey) batan itibaren bizim eylem zgrlmz smrlayabilse de, bu eyler tarafndan snrlar gsterilen ereveyi, teknii ve amalar
nceden oluturmak zorunda olan bizatihi bizim zgrlmzdr. Hatt kaya
trmamlmas fazlasyla g gibi grnrse ve trmanmaktan vazgemek zorun
da kalrsak, hemen belirtelim ki bu ekilde grnmesinin nedeni balangta trmanlabilir olarak kavranm olmasdr; dolaysyla zgrlmzn sonradan
karlaaca snrlar oluturan, zgrlmzdr, Elbette, bu aklamalardan
sonra, dnlen kendindeye ait adlandrlmaz ve dnlmez bir residuum* ka
lr ve zgrlmz tarafndan aydnlatlan bir dnyada, falanca kayay bir ba
ka kayaya nispetle trmanmak iin daha elverili klar. Ama bu k aln tnn zgr
ln kkensel bir snr olmas bir yana, zgrlk, asl onun -yani ham haliyle
kendi-nden in - sayesinde zgrlk olarak belirir. Nitekim genel kan da bizim
le birlikte kabul edecektir ki, zgr denen varlk, projelerini gerekletirebilen var
lktr. Ama edimin bir gerekleme ierebilmesi iin, mmkn bir amaca doru
atlmda bulunulmas ile bu amacn gereklemesi arasnda a priori bir fark ol
mas gerekir. Gerekletirmek iin tasarlamak, kavramak yeterli olursa, mmkn
olann artk hibir biimde gerekten ayrlmad, dlerdekine benzeyen bir
dnyann iine gmlveririm. O andan itibaren, dnyann bilincimin gsterdi
i deiimlere bal olarak deiiklie uradn grmeye mahkum olur, kendi
kavrayma gre, sradan bir kurguyu gerek bir seimden ayracak olan yargy
* Kalnt, - n

607

Jean-Paul Sanre

askya alma, paranteze alma ilemini uygulayamam. Nesne sadece kavrand

anda ortaya ktndan, ne seilen nesne olacaktr, ne de yalnzca temenni edi
len nesne olacaktr. Sradan temenni [souhait], yani seebileceim tasavvur [representation] ile seim [choix] arasndaki ayrlk ortadan kalktnda, zgrlk de
bu ayrlkla birlikte kaybolur. Olduumuz eyi kendi kendimize bildirdiimiz
nihai terim bir ama olduunda, yani, ele aldmz varsaym balamnda, bu ni
hai terim temennimizi karlayacak olan gibi gerek bir varolan deil de henz
varolmayan bir nesne olduunda, zgrz. Ama o andan itibaren bu ama, bir
yandan eriilebilir olarak kalrken bizden ayrlrsa akn olabilir ancak. Bizi bu
amatan yalnzca gerek bir varlklar btnl ayrabilir keza bu ama da
ancak beni ondan ayran gerek varolanlarn gelecekteki hali olarak kavranabi
lir. Bu ama varolanlarn belli bir dzenine ilikin taslaktan, yani varolanlara
gncel ilikileri temelinde kazandrlan bir dizi dzenlemeden baka ey deil
dir. Nitekim, kendi-iin isel olumsuzlamayla, varolanlar kurduklar karlkl
ilikiler iinde ortaya koyduu amala aydnlatr ve varolurken yakalad belir
lenimlerden hareketle bu amaca doru atlmda bulunur. Daha nce grdk, or
tada bir dng yoktur, nk kendi-iinin belirii bir rpda olur. Ama eer
byleyse, varolanlarn dzeni bile zgrln kendisi iin zorunludur. zgr
lk, bu varolanlar araclgyladr ki kovalad ve kendisine ne olduunu bildiren
amatan ayr der ve yeniden onunla buluur. yle ki, zgrln varolanda
aa kard direniler, zgrlk iin bir tehlike olmaktan ziyade, zgrlk
olarak belirmesine imkn verirler. zgr kendi-iin, ancak direnen bir dnya
zerinde angaje olarak varolabilir. Bu angajman dnda, zgrlk, determinizm,
zorunluluk nosyonlarnn anlamlar bile kalmaz.
Bunun dnda, genel kanya kar belirtmek gerekir ki zgr olmak deyii,
istenen eyi elde etmek deil, istemeye (seimin geni anlatcyla) kendi kenA

dine karar vermek anlamn tar. Baka trl sylersek, baar zgrlk iin
hibir zaman nem tamaz. Genel kan ile filozoflar burada kar karya geti
ren tartma bir yanl anlamadan kaynaklanr: tarih, siyasi ve ahlaki rastlantla
rn rn olan ampirik ve popler zgrlk kavram, seilen amalar elde et
me yeteneiyle edeer tutulur. zgrln teknik ve felsefece kavram, bizim
burada gz nne aldmz yegane kavram, yalnzca unu imler: seimin zerk
lii. Bununla birlikte, yapmak la zde olan seimin dten ve temenniden ayrl
mak iin bir gerekleme balangc varsaydna iaret etmek gerekir. Nitekim
608

V arlk ve H ilik

bir tutuklunun hapishaneden kmakta her zaman zgr olduunu sylemeyiz,

bu sama olur, salverilmeyi temenni etmekte her zaman zgr olduunu da
sylemeyiz, bu da herkesin bildii bir gerein anlamszca yinelenmesi olur, ama
onun kamaya almakta (ya da kendini kurtarmakta) her zaman zgr oldu
unu syleriz yani iinde bulunduu koullar ne olursa olsun, kan pro
jelendir ebilir ve bir eylem balangcyla projesinin deerini kendi kendisine
retebilir. Bizim zgrlk tanmmz semek ve yapmak arasnda aynm yapmad
ndan, bizi ynelim ve edim arasnda ayrm yapmaktan da vazgemeye zorlu
yor. Dnce nasl ki onu ifade eden dilden ayrlmazsa, ynelimi de edimden
ayrmak mmkn deildir ve szmzn bize dncemizi retmesinde oldu
u gibi, edimlerimiz de bize ynelimlerimizi retirler, yani ynelimlerimizi d
ar karmamza, emalatrmamza ve onlar yaamakla yetineceimize onlar
dan birer nesne yapmamza, yani onlarn konulandrc-olmayan bilincine var
mamza imkn verirler. Seimin zgrl ile elde etmenin zgrl arasnda
ki bu temel ayrm, Stoaclktan sonra hi phesiz Descartes grmt. Bu te
mel ayrm, istemek ve yapabilmek zerinde bugn bile zgrln yanda
lar ile hasmlarm kar karya getiren her trl tartmaya son verir.
zgrln, tesine getii ya da hiledii veri olgusundan tr, birtakm
snrlarla karlat ya da karlar grnd de bir o kadar gerektir. eyin
terslik katsaysnn ve engel olma vasfnn (ara vasfna bal olan) bir zgrln
varoluu iin zorunluluunu gstermek ayn argmandan iki tarafn da yararlan
masn salamak olur, nk bu katsay zgrln veri tarafndan geersizletirilmediini gstermeye imkn verirken, te yandan da zgrln ontolojik
koullanmas gibi bir eye iaret eder. Baz ada filozoflar gibi engel yoksa z
grlk de yoktur demekte hakl olmaz myz? Ve zgrln kendi engelini
kendisi iin yarattn kabul edemeyeceimizden -bu , kendiliindenlik denilen
eyin ne olduunu anlayan herkes asndan samadr- burada kendindenin
kendi-iin zerinde sanki ontolojik bir ncelik hakk varm gibi grnr. u
halde daha nceki aklamalar sadece alan tanmlama giriimleri olarak dn
mek ve olgusallk sorununu bandan itibaren yeniden ele almak gerekiyor.
Kendi-iinin zgr olduunu gsterdik. Ama bu, onun kendi kendisinin te
meli olduunu gstermez. Eer zgr olmak kendi kendisinin temeli olmaya ia
ret etseydi, zgrln kendi varlnn varoluuna karar vermesi gerekirdi. Ve bu
zorunluluk iki trl anlalabilir. zgrlk, nce kendi zgr-varl hakknda
609

Jean -P au l Sartre

karar vermelidir, yani yalnzca bir amacn seilii deil, ayn zamanda kendi ken
disinin zgrlk olarak seilii olmaldr. Dolaysyla bu da zgr olma imkn ile
zgr olmama imknnn, ikisinden birinin zgrce seiliinden nce, yani z
grln zgrce seiliinden nce de var olmalarn varsayar. Ne var ki o zaman,
zgr olmay seecek, yani, aslnda, esasen olduu eyi olmay seecek daha n
ceki bir zgrlk gerekeceinden sonsuza gnderilmi oluruz, nk daha nce
ki zgrlk de onu seecek daha nceki bir baka zgrle ihtiya duyacak ve
bu bylece devam edip gidecekti. Aslnda, biz seen bir zgrlz, ama zgr
olmay semiyoruz: biz zgrle mahkumuz, yukarda sylemi olduumuz gi
bi, zgrln iine frlatlmz, ya da Heideggerin ifadesiyle braklmz. Ve
grld gibi, bu braklmann da zgrln bizatihi varoluundan bakaca
kayna yoktur. Bu durumda zgrl veriden, olgudan kurtulu olarak tanm
larsak, olgudan kurtuluta da bir olgu vardr. Bu, zgrln olgusalldr.
Ama yine, zgrln kendi temeli olmamas olgusu, ayn sonulara gtre
cek daha baka bir tarzda da anlalabilir. Gerekten de, zgrlk kendi varl
nn varoluu hakknda karar verseydi, varln yalnzca zgr-olmayan olarak
mmkn olmas gerekmezdi, ayrca benim mutlak varolmaymn da mmkn
olmas gerekirdi. Baka trl sylersek, zgrln balang projesinde amacn
siklere doru dnerek onlar oluturduunu grdk; ama zgrlk kendi ken
disinin temeli olmak zorundaysa, bunun yannda amacn da varoluun belirme
sini salamak zere bu varoluun kendisine dnmesi arttr. Buradan nasl bir
sonu kacan gryoruz: kendi-iin, kendine nerdii amaca ulamak iin
kendi kendisini hilikten devirecektir. Amac tarafndan merulatrlan bu va
rolu, fiili varolu deil, varolu hakk olur. Ve kendi-iinin kkensel olumsall
ndan kopmaya alrken izledii bin trl yoldan birinin de, varolma hakk
olarak kendini bakalarna kabul ettirmeye almak olduu gerektir. Biz yeri
ne getirdiimiz ilevden yola karak bize varolu kazandrmaya ynelecek geni
bir proje erevesinde bireysel haklarmza sarlrz, insann ska ileviyle zde
lemeye ynelmesinin ve kendisini yargtay bakan, defterdar, vb. gibi gr
meye almasnn nedeni budur. Nitekim bu ilevlerden her birinin, amac ta
rafndan dorulanan kendi varoluu vardr. Bunlardan biriyle zdelemek, ken
di varoluunu olumsallktan kurtarlm gibi dnmektir. Ne var ki kkensel
olumsallktan kurtulmak iin harcanan bu abalar olumsalln varln daha
salam bir biimde kurmaktan baka bir ey yapmazlar. zgrlk, ortaya koy
610

V arlk ve H ilik

duu ama araclyla kendi varoluu hakknda karar veremez. Hi phesiz,

zgrlk bir ama hakknda yapt seimle varolur, ama ne olduunu amac
araclyla kendine bildiren bir zgrln varl olgusunda zgr deildir.
Kendi kendisini varla gsteren bir zgrln anlam bile kalmaz. Nitekim z
grlk belirsiz bir kudretten ibaret deildir. - yle olmu olsayd, hilik ya da
kendinde olurdu; zgrln plak ve seimlerinden nce varolan bir kudret
gibi kavranabilmesi, kendinde ile hiliin uygunsuz bir biimde sentezlenmesindendir. zgrlk daha belirdii anda kendini yapmak olarak belirler. Ama da
ha nce grdmz gibi, yapm ak bir verinin hileniini varsayar. Bir ey, bir
eyden yaplr. zgrlk bylece dolu bir varln belirii deil, verili bir varlk

karsndaki varlk eksikliidir. Ve eer zgrlk bu varlk boluuysa, biraz n

ce sylediimiz bu varlk hiliiyse, varln barnda bir boluk olarak belirmek
iin tm v arl varsayar. Demek ki hilikten kalkarak varolua karar veremez,
nk hilikten hareketle retilen her ey ancak kendinde-varlk olabilir. Zaten
bu kitabn Birinci Ksmnda, hiliin varln barndan bakaca hibir yerde grnemediini kantlamtk. Burada genel kannn gerekirlikleriyle buluuyoruz:
ampirik ynden, biz ancak eylerin belli bir hali karsnda ve eylerin bu haline
ramen zgr olabiliriz. Bir bakma, sanki eylerin hali karsnda bu hal beni
zorlamadka zgr olurum. Bylece, ampirik ve pratik zgrlk anlay t
myle olumsuzdur, bir durumu dnerek ie balar ve bu durumun beni u ya
da bu amac kovalamakta zgr brakt m saptar. Hatt bu durumun zgrl
m koullandrd bile sylenebilir, u anlamda ki zgrlk orada beni zorla
mamak iin vardr. Sokaa kma yasa baladktan sonra sokakta dolama ya
sann kaldrlmas benim amdan geceleyin gezinme zgrl (rnein
bana bir izin belgesiyle salanm olan bir zgrlk) ne anlam tayacaktr?
Bylece zgrlk, varlktan kurtulmak iin varl varsayan daha dk bir
varlktr. zgrlk ne varolmamakta zgrdr, ne de zgr olmamakta. Bu iki
yapnn balantsn hemen kavrayacaz: nitekim zgrlk varlktan kurtulu
olduundan, kendini varln yannda, yanal olarak ve kubak izleyen bir pro
jedeki gibi retemez: insan kapatlmad bir hcreden kaamaz. Kendinin var
ln dnda ve ona karmakszm yanstlmas, hibir biimde bu varln hilenii olarak oluamaz. zgrlk varlk iindeki bir angajmandan kurtulutur,
kendisi olduu bir varln hileniidir. Bu, insan-gerekliinin daha sonra zgr
olmak iin nce varolduunu gstermez. Sonra ve nce, zgrln kendisi ta
611

Jean-Paul Sartre

rafndan yaratlan terimlerdir. zgrln belirii, kendisi olduu varlk ile orta
snda olduu varln ikili hileniiyle gerekleir. Doal olarak, kendinde-varhk
anlamnda deildir bu. Ama kendisi ardndan kendi varl olan bu varl, se
tii ama nda ve yetersizlikleri iinde aydnlatarak var klar: semedii bu
varlk, kendisi ardndan daha olacak olduu varlktr ve tam da aydnlatmak ze
re ona doru dnd lde, kendinin olan bu varln varlk plenumuyla m
nasebet halinde grnmesini, yani dnyann ortasnda varolmasn salar. z
grln, zgr olmamakta ve varolmamakta zgr olmadn sylyorduk.
nk gerekten de zgr olmamakta zgr olamamak, zgrln olgusalldr ve varolmamakta zgr olamamak da onun olumsalldr. Olumsallk ve ol
gusallk bir ve ayn eydir: zgrln, olmamann (yani hileyiin) formunda
daha olacak olduu tek varlk vardr. zgrln olgusu olarak varolmak ya da
dnyann ortasndaki bir varl daha olacak olmak bir ve ayn eydir ve bu da
zgrln kkensel olarak veriyle mnasebet olduunu ifade eder.
Ama veriyle bu mnasebet nedir? Ve acaba bu mnasebeti verinin (kendindenin) zgrl koullandrmas olarak m anlamak gerekir? Daha yakndan
bakalm: veri, ne zgrln sebebidir [cause] (nk veriden bakasn retejnez) ne nedenidir [raison] (nk her neden zgrlk araclyla dnyaya ge
lir). Veri, zgrln zorunlu koulu da deildir, nk salt olumsalln alan
zerindeyiz. zgrln zerinde eylemek zorunda olduu bir olmazsa olmaz
madde de deildir veri, nk bu, zgrln Aristotelesteki bir form ya da
Stoac bir pneuma gibi, batan hazr bir biimde varolduunu ve zerinde ala
ca bir madde aradn varsaymak olur. Veri hibir eyde zgrln oluumu
na girmez, nk zgrlk verinin isel olumsuzlanmas olarak iselleir. Veri
sadece, zgrln kendini seim klarak yadsmaya urat salt olmsallktr,
zgrln varolmayan bir ama nda aydnlatp yetersizlik ve olumsuz-btnlkle renklendirdii varlk doluluudur, zgrlk vardlduu lde bizatihi
zgrlk tr ve zgrlk ne yaparsa yapsn, verinin varlndan kurtulamaz,
Okurun anlam olaca zere, bu veri, kendindeyi daha olacak olan kendi-iin
tarafndan hilenen kendindeden, dnya zerindeki bak as olarak beden
den, kendi-iinin idi kipindeki z olarak gemiten baka bir ey deildir: tek
bir gereklik iin tanmlama. zgrlk, hileyen mesafe alyla kendindeler arasnda, yani bylece dnya olarak aa kan varlk plenumu ile bu ple
num ortasnda daha olacak olduu ve bir varlk gibi, daha olacak olduu bir bu
612

Varlk ve Hilik

radaki gibi aa kan varlk arasnda, amacn bak asndan bir ilikiler siste
minin kurulmasn salar. Bylece, bir amaca doru bizatihi atlmda bulunma
syla, zgrlk, daha olacak olduu zel bir dtumu dnyann ortasnda olmak
olarak oluturur. zgrlk bu datumu semez, nk bu kendi kendisinin va
roluunu semek olur, ama amacyla ilgili seimiyle bu datumun u ya da bu
tarzda, u ya da bu k altnda ve dnyann kendisinin kefiyle balant halinde
aa kmasn salar. Bylece, zgrln olumsall ve bu olumsall kendi
olumsallyla evreleyen dnya, zgrle ancak setii ama nda grnr
ler. Yani ham varolanlar gibi deil de tek bir hieyiin aydnlatc birlii iinde
grnrler. Ve zgrlk, bu btn asla salt datum olarak yeniden kavrayamaz,
nk bunun her trl seimin dnda olmas ve dolaysyla da zgrln z
grlk olmaktan kmas gerekir. Orada srf zgrl, zorlam am ak iin bulunan
bu datum, ibu zgrle yalnzca onun setii ama araclyla esasen aydnla
tlan olarak grnd lde, dnyann varlk plenumu iindeki zgrln
olumsalln durum [situation] diye adlandracaz. Bylece datum, kendi-ine
hibir zaman ham varolan ve kendinde gibi grnmez; her zaman sik [motifi
olarak kefedilir, nk ancak kendisini aydnlatan bir ama nda aa kar.
Durum ve motivasyon ayn eydir. Kendi-iin, varlk iinde angaje olan, varlk
tarafndan kuatlan, varlk tarafndan tehdit edilen olarak kefedilir; kendisini
evreleyen eylerin halini bir savunma ya da saldr tepkisi iin sik olarak ke
feder. Ama bu kefi, amac zgrce ortaya koyduu iin yapabilir ve eylerin du
rumu da bu amaca gre tehditkar ya da uygundur. Bu aklamalarn bize ret
mesi gereken udur: kendindenin olumsall ile zgrln ortak rn olan
durum ikircikli bir fenomendir, kendi-iinin zgrln ve ham varolann bu fe
nomendeki katksn ayrt etmesi mmkn deildir. Nitekim zgrln, ken
disinden kurtulmak iin daha olacak olduu bir olumsallktan ka olmas gibi,
durum da rastgele nitelendirilmesine izin vermeyen ham bir verinin zgr koor
dinasyonu ve zgr nitelenmesidir. te bana trmanlamaz gibi grnen bu ka
yann dibindeyim. Bu demektir ki kaya bana kendisine doru atlmda bulundu
um bir trmann nda grnr dnya-iinde-varlm olan bir balang
projesinden hareketle anlamn kazanan ikincil projedir. Bylece, kaya, zgrl
mn bata yapt seiminin etkisiyle dnya fonunda belirir. Ama te yandan,
zgrlmn karar veremeyecek olduu ey, trmamlmas gereken kayann
trmanmaya elverili olup olmaddr. Trmanmaya elverili olup olmamak ka
613

je a n -P a u l Sartre

yann ham varlnn parasdr. Bununla birlikte kaya, genel temas trmanma
olan bir durum iinde zgrlkle btnletirilirse trmanma karsndaki di
rencini ortaya koyabilir. Yoldan geen ve zgr projesi manzarann salt estetik
dzeniyle ilgilenen herhangi bir kii kayay ne trmanlabilir olarak ne de trmanlamaz olarak kefeder: sadece gzel ya da irkin olarak grr. Nitekim her zel
vakada zgrln payna den eyi ve kendi-iinin ham varlnn payna d
en eyi belirlemek imknszdr. Kendi bana veri, direni ya da yardm olarak
ancak atlmda bulunan zgrln nda aa kar. Ama atlmda bulunan
zgrlk yle bir aydnlatma dzeni kurar ki, kendinde, orada, olduu gibi, yani
direnen ya da elverili olarak kefedilir ve elbette verinin direnii de onun ken
dinde nitelii olarak dorudan doruya deil, yalnzca zgr bir aydnlatma ve
zgr bir yanstma iinde, kavranamaz bir quidin belirtisi olarak kabul edilebi
lir. u halde dnya, yalnzca bir zgrln zgr belirii iinde ve onun arac
lyla kavranan amac gerekletirilemez klabilen direnileri gelitirip aa
karr. nsan ancak zgrlnn alan iinde engellerle karlar. Dahas: falan
ca tikel varolann engel olma vasf iinde ham varolan ile zgrln payna d
enleri a priori olarak belirlemek de mmkn deildir. Gerekten de, benim iin
engel olan ey bir bakas iin engel olmayacaktr. Mutlak engel yoktur, engel,
kendi terslik katsaysn zgrce icat edilen, zgrce edinilen teknikler iinde
aa karr; bu katsayy, zgrlk tarafndan ortaya konan amacn tad de
er eklinde de aa karr. Eer ne pahasna olursa olsun dan zirvesine ula
mak istiyorsam, bu kaya bir engel olmayacaktr; bunun tersine, kendisine do
ru atlmda bulunduum trman gerekletirme arzuma zgrce birtakm s
nrlar koyarsam, kaya cesaretimi kracaktr. Dnya bylece terslik katsaylar ara
clyla, bana hedef bellediim amalara balanma tarzm gsterir; yle ki, ba
na benim hakkmda m, yoksa kendi hakknda m bir bilgi yerdiini asla bile
mem. Ayrca, verinin teslik katsays, hibir zaman, salt hileyici fkrma olan
zgrlmle sradan mnasebet deildir: verinin terslik katsays kaya olan datum ile zgrlmn daha olacak olduu datum arasndaki mnasebettir; yani
olmad olumsal ile salt olgusall arasndaki mnasebettir ve bu mnasebet
zgrlk araclyla aydnlanr. Eit bir trmanma arzusunun hedefi olsa da, ka
ya atletik bir dac iin trmanlmas kolay, acemi, antrenmansz ve clz yapl
bir bakas iin trmanlmas zor olacaktr. Ama bu kez de beden, ancak zgr
bir seime nispetle iyi ya da kt antrenmanl olarak amlanr. Ben orada oldu
614

V arlk ve H ilik

um ve kendimi ne isem o kldm iindir ki, kaya bedenim karsnda bir ters
lik katsays gelitirir. Kentte yaayan ve bedeni brnd cbbesinin altnda
gizlenmi olarak savunma yapan avukat iin, kayaya trmanmak ne kolay ne de
zordur: kaya, hibir biimde yzeye kmakszn dnya btn iinde erimi
tir. Ve bir anlamda, kendim yarattm zorluklarla (daclk, bisiklete binmek,
spor) kaptrmak suretiyle bedenimi clz olarak seen de benim. Spor yapmay
semi olmasam, kentlerde otursam ve yalnzca ticaretle ya da entelektel faali
yetlerle urasam bedenim hi de bu bak asndan nitelenmezdi. Bylece z
grln paradoksunu fark etmeye balyoruz: ya\pzca durum halinde zgrlk
vardr ve ancak zgrlk araclyla durum olur. nsan-gereklii her yerde ya
ratmad engeller ve direnilerle karlar; ne var ki bu direniler ve bu engel
ler, ancak insan-gereklii olan zgr seim iinde ve bu seim araclyla an
lam kazanrlar. Ama bu aklamalarn dorultusunu daha iyi kavramak ve ier
diklerinden, ima ettiklerinden yararlanmak iin, imdi de bunlarn nda bir
ka belirgin rnei analiz etmek gerekiyor. zgrln olgusall dediimiz
ey, zgrln daha olacak olduu ve kendi projesiyle aydnlatt veridir. Bu ve
ri pek ok tarzda, yine de ayn bir aydnlanmann mutlak birlii iinde grnr.
Bu veri benim yerim, benim bedenim, benim gemiimdr, bakalarnn gstermele
riyle esasen belirlendii lde benim konumumdur, nihayet benim bakasyla te
mel ilikimdir. Durumun bu farkl yaplarn pepee ve belirgin rnekler zerin
de inceleyeceiz. Ama bunlardan hibirinin tek bana verilmedii ve ilerinden
biri yaltk olarak dnldnde, onu tekilerin sentetik fonu zerinde gs
termekten teye gidlemedii asla gzden karlmamaldr.
A) Benim Yerim [Ma place]
Benim yerim, bana dnya fonu zerinde grnen buradakilerin meknsal d
zeni ve tekil doasyla tanmlanr. Doal olarak da ikamet ettiim yerdir (top
rayla, iklimiyle, zenginlikleriyle, akarsularnn ve dalarnn yapsyla benim
lkem), ama ayn zamanda ve daha basite, u anda bana grnen ve dzen
lerinin bizatihi gerekesi olarak beni gsteren nesnelerin yerleim ve dzenidir
(bir masa, masann teki tarafnda bir pencere, sokak ve deniz). Benim bir yeri
min olmamas mmkn deildir, aksi takdirde dnyay kubak grrm ve
dnya hibir biimde tezahr etmez, bunu daha nce grdk. te yandan, bu
615

Jean -P au l Sartre

gncel yer bana zgrlm araclyla verilmi olabilse de (oraya geldim),

ben oray ancak daha nce igal ettiim yer eklinde ve nesnelerin kendileri ta
rafndan izilen yollar izleyerek igal edebildim. Ve bu daha nceki yer beni bir
baka yere, bu baka yer daha baka bir yere gnderir; yerimin salt olumsall
na, yani yerlerimi benden baka bir eye gndermeyen olumsallna kadar, bu
bylece devam eder: son nokta doumun bana kazandrd yerdir. Bu sonuncu
yeri, beni dnyaya getirdiinde annemin igal etmekte olduu yerle aklamak
gerekten de hibir eye yaramaz: zincir kopmutur, ebeveynlerim tarafndan
zgrce seilen yerlerin benim yerlerimin aklamas olarak hibir deeri olamaz;
eer bunlardan biri benim kkensel yerimle balants iinde dnlyorsa
rnein, yle denildiinde olduu gibi: ben Bordeauxda dodum, nk me
mur olan babam oraya atanmt ben Toursda dodum nk byk annem
ve byk babamn orada topraklar vard ve annem, bana hamilelii srasnda
babamn lmn haber aldnda, onlarn yanma snmt , bunun nedeni,
doumun ve bana kazandrd yerin benim iin ne kadar olumsal eyler olduk
larn daha da iyi ortaya koymaktr. Bylece domak, daha baka vasflarnn ya
n sra, kendi yerini almak ya da daha iyisi, biraz nce sylediklerimizin gerei
olarak bu yeri kabul etmektir. Ve ben yeni yerleri belirli kurallar uyarnca bu k
kensel yerden hareketle igal edeceim iin, burada zgrlme ynelik gl
bir snrlandrma varm gibi grnr. Zaten sorun, zerinde biraz dnld
nde, karmaklar: nitekim zgr isten yandalan, halen igal edilen her tr
l yerden itibaren sonsuz sayda baka yerlerin seimime sunulduunu gsterir
ler; buna karlk zgrln hasmlar, ayn olgudan tr sonsuz sayda yerin
bana yasaklandn, ayrca nesnelerin bana evrilen yzn de benim semedi
imi ve bu yzn btn tekilerden ncelikli olduunu ileri srerler; yerimin,
beni ben yapmaya katkda bulunmakszn varoluumun daha baka koullarna
(gda rejimi, iklim, vb.) fazlasyla derinden bal olduunu da eklerler. zgrl
n yandalan ile hasmlar arasnda bir karara varmak imknsz gibi grnyor.
Bunun nedeni, tartmann hakiki alanna tammamasdr.
Aslnda, eer soruyu gerektii gibi sormak istersek u antinomiden yola k
mamz gerekir: insan-gereklii kkensel olarak yerini eylerin ortasnda alr
insan-gereklii, nesnelerin bir yeri olmasn salayandr, insan-gereklii ol
makszn ne mekn ne de yer varolur , bununla birlikte yer deitirmeyi nes
nelere getiren bu insan-gereklii, kendi yerini, bu yere hibir biimde egemen
616

V arlk ve H ilik

olmakszn, nesneler arasnda alr. Dorusunu sylemek gerekirse, burada bir gi

zem yoktur: ama betimleme antinomiden yola kmak zorundadr, zgrlk ile
olgusalhm tastamam mnasebetini bize verecek olan bu antinomidir.
Geometrik mekn, yani meknsal ilikilerin salt karlkll, daha nce gr
dmz zere salt bir hiliktir. Kefedebileceim tek somut yer deiiklii,
mutlak uzamdr [etendue absolue], yani tam da merkez olarak dnlen, me
safelerin kesinlikle ve karlkllk olmakszn nesneden bana doru hesaplandk
lar kendi yerimle tanmlanan uzamdr. Ve tek mutlak uzam da, kesinlikle ben
olan bir yerden itibaren alan uzamdr. Bakaca hibir nokta, hemen annda t
mel grecelik iine srklenmeksizin, mutlak atf merkezi olarak seilemez. S
nrlar iinde kendimi zgr ya da zgr-olmayan olarak kavrayacam, kendini
bana yardmc ya da ters (ayrc) olarak sunacak bir uzam varsa, bunun nedeni
her eyden nce kendi yerimi, seim de zorunluluk da olmakszn, oradaki-varh m m dpedz mutlak olgusu olarak varetmemdir. Ben oradaym; burada de
il, orada. te, uzamn ve buna bal olarak da eylerle kkensel mnasebetleri
min (oradakilerle deil de, buradakilerle) kaynanda duran mutlak ve anlal
maz olgu. Salt olumsallk olgusu sama olgu.
Ne var ki, te yandan, ben olan bu yer bir mnasebettir. Hi phesiz tekynl iliki, ama yine de iliki. Eer yerimi var etmekle yetinirsem bu temel mnase
beti kurmak iin ayn zamanda baka yerde olamam, kendisine gre yerimi ta
nmladm nesnenin mulak bir anlayna bile sahip olamam. Yalnzca, beni
evreleyen yakalanamaz ve dnlemez nesnelerin haberim olmadan bende
kkrtabilecekleri isel belirlenmeleri varedebilirim. Ayn anda da mutlak uza
mn bizatihi gereklii ortadan kalkar ve bir yeri andran her trl eyden kur
tulurum. Beri yanda, ne zgr olanm ne de zgr olmayanm: zorlama olma
dan, zorlamay olumsuzlamanm hibir aracna sahip olmadan sak varolanm.
Kkende benim yerim olarak tanmlanan uzam gibi bir eyin dnyaya gelmesi ve
ayn anda da beni kesin bir biimde tanmlamas iin yalnzca yerimi varetmem,
yani daha orada olacak olmam yeterli deildir: ayn zamanda tmyle orada ola
mamam da gerekir ki, urada, on metre uzamda konumlandrdm ve kendi
yerimi bilmemi salayan nesnenin yannda olabileyim. Gerekten de, yerimi ta
nmlayan tekynl mnasebet, olduum bir ey ile olmadm bir ey arasnda
ki mnasebet olarak dile getirilir. Bu mnasebetin aa kmak iin ortaya kon
mu olmas gerekir. Dolaysyla u ilemleri yapabilecek durumda olmam varsa
617

Jean-Paul Sartre

yar: 1) olduum eyden kurtulmak ve onu hilemek, yle ki, varedilen olmakla bera
ber, kendisi olduum ey yine de bir mnasebetin sonu olarak amlanabilsin. Bu
mnasebet, gerekten de, nesnelerin sradan temaas iinde deil (eer mekn
salt temaadan tretmeye kalksaydk, nesnelerin mutlak mesafelerle deil, mut
lak boyutlarla verildikleri ynnde bir itirazla karlaabilirdik), dolaysz eylemi
mizde (zerimize geliyor, ondan kurtulalm, onun peinden kouyorum,
vb.) dolaysz bir biimde verilir ve bu haliyle de oradaki-varlk olmamn anlal
masn ierir. Ama ayn zamanda benim baka buradakilerin oradaki-varlmdan
itibaren ne olduumu da tanmlamak gerekir. Ben, oradaki-varlk olarak, kendi
sine doru koarak gelinen kiiyim, dan zirvesine varmazdan nce bir saat da
ha trmanmak zorunda olan kiiyim, vb. Dolaysyla, rnein, dan zirvesine
baktm zaman benden bir ka sz konusudur ve bu kan yan sra, kendi
mi konumlandrmak zere zirveden kalkp oradaki-varlma uzanan bir mesafe
alma ilemi gerekletiririm. Nitekim daha olacak olduum eyi bizatihi ondan
kamla olmak zorundaym. Kendimi yerim araclyla tanmlamam iin nce
kendi kendimden kurtulmam gerekir ki, kendimi dnyann merkezi olarak da
ha skca tanmlayacam koordinatlar belirleyebileyim. una da iaret etmek ge
rekir ki, oradaki-varlm eyleri tesbit edecek ve konumlandracak olan teye
geme edimini hibir biimde belirleyemez, nk o projeletirmeye muktedir
olmayan salt veridir ve zaten kendini falan ya da filan oradaki-varlk olarak sk
ca tanmlamas iin, mesafe almann izledii teye geme ediminin onu esasen
belirlemesi gerekir. 2) kendisi olmadm ve kendisine ne olduumu duyurduum
drvyamn-ortasmda-buradakilerden isel olumsuzlamayla kamak. Daha nce gr
dk, bunlar kefetmek ve bunlardan kamak, bir ve ayn olumsuzlamanm so
nucudur. Burada da yine rts-alan, kefedilen [de-couverte] olarak datum
karsnda isel olumsuzlama ilk ve kendiliinden gerekleen ilemdir. DaJI

fumun kavrama gcmz k k r tt kabul edilemez; tersine, kendisi olduum

oradaki-varla mesafelerini bildiren bir buradakinin (var) olm as iin, benim
tam da salt olumsuzlamayla ondan kurtulmam gerekir. Hileyi, isel olumsuz
lama, kendisi olduum oradaki-varla belirleyici dn; bu ilem aslnda tek
bir ilemdir. Bunlar, beni hileyerek, ne olduumu gelecek araclyla bana du
yurmak iin bir amaca doru atlm olan kkensel bir akmlm uraklarndan
baka bir ey deildirler. Bylece benim yerimi bana veren ve beni konumland
rarak bu yeri benim yerim olarak tanmlayan, benim zgrlmdr; ontolojik
618

Varlk ve Hilik

yapm ne isem o olmamak ve ne deilsem o olmak olduu iin, kendisi olduum

bu oradaki-varlkla kesin bir biimde s n r l olabilirim.
Beri yanda, tamamen aknl varsayan yerin bu belirlenii ancak bir amaca
gre gerekleebilir. Yerim, ama nda anlamn kazanr. nk ben hibir
zaman sadece orada olamam: Ama yerim, ya tam da bir srgn yeri gibi kavra
nr, ya da tersine, Mauriacm, yaral boann arenada her zaman dnp geldii
yere benzeterek querencia adn verdii, gvenli ve yelenen doal yer gibi kav
ranr: yapmak zere atlmda bulunduum eye gredir ki dnyann btn
lyle ve dolaysyla dnya-iindeki-varlmta mnasebetledir ki, yerim bana
bir yardmc ya da bir engel gibi grnr. Yerinde olmak, ncelikle ...den uzak
ta ya da ...nn yaknnda olmaktr yani yer, henz varolmayan ama ulalmak
istenen bir varla nispetle bir anlam tar. Yeri tanmlayan, bu amacn ulalrl
ya da ulalmazldr. u halde konumum, varlk-olmayamn ve gelecein
nda aktel olarak anlalabilir: orada-olmak demek, aydanla uzanmak iin,
kolunu uzatp yaz kalemini mrekkep hokkasna batrabilmek iin, gzlerimi
yormadan okumak istiyorsam srtm pencereye dnmem iin, dostum Pierrei
grmek istiyorsam bisikletimin pedallarna aslp scak bir leden sonrann iki
saatlik yorgunluuna katlanmak iin, Annyyi zlediysem trene atlayp uykusuz
bir gece geirmek iin yalnzca bir adm atmak zorunda olmam demektir. Bir s
mrgede oturan kii iin orada-olmak, Fransaya yirmi gnlk mesafede olmak
tr -daha da iyisi: eer bir memursa ve denekli yolculuunun beklentisi iinde
ise Bordeaux ya da Etaplesa alt ay yedi gn uzakta olmaktr. Bir asker iin ora
da-olmak, terhisten yz on, yz yirmi gn tede olmaktr; gelecek kendisine
doru atlmda bulunulan gelecek her yerde devreye girer: kendisine doru
atlmda bulunulan proje Bordeaux ya da Etaplesda geireceim gelecekteki yaammdr, askerin gelecekteki terhisidir, mrekkebe batrdm bir kalemle ya
zacam gelecekteki szcktr, bana yerimi imleyen ve bu yeri asabiyet ya da sa
brszlkla ya da sla zlemi iinde bekleyen benim iin vareden, btnyle bun
lardr. Tersine, eer bir insan topluluundan ya da kamuoyundan kayorsam,
yerim, bu insanlarn saklandm kasabann kesinde beni bulmalar, kasabaya
ulamalar, vb. iin gerekecek zamanla tanmlanr. Bu durumda, yerimi uygun
yer olarak bana bildiren ey, setiim o yalnzlktr. Burada, kendi yerinde olmak
demek, gvende olmak demektir.
Amacmn bylece seilmesi saklkla meknsal mnasebetlere (yukar ve aa
619

Jean -P au l Sartre

, sa ve sol, vb.) kadar szar ve bu amaca varolusal bir anlam kazandrr. Da,
eer eteklerinde kalrsam ezicidir; tersine, eer tepesinde bulunuyorsam, guru
rumun bizatihi projesiyle kavranr ve baka insanlar karsnda kendime atfetti
im stnl sembolize eder. Irmaklarn yeri, denize olan mesafe, vb. de dev
reye girerler ve sembolik anlamlarla donatlrlar: amacm nda oluturulan ye
rim, btnsel balantlarnda olduu gibi tm ayrntlarnda da sembolik olarak
bana bu amac hatrlatr. Varolusal psikanalizin nesnesini ve yntemlerini daha
iyi tanmlamaya altmzda bu konuya dneceiz. Nesneler karsndaki m e
safemize dair mnasebet, ancak o mnasebeti kurma tarzmz oluturan sem
boller ve imlemlerle kavranabilir. Kald ki bu ham mnasebetin kendisi de, an
cak mesafeleri lmeye ve onlar katetmeye imkn veren tekniklerin seimine
gre anlam tar. Oturduum kasabaya yirmi kilometre mesafede olan ve ona bir
tramvay hattyla bal bulunan falanca kent, drt kilometre tede, ama iki bin
sekiz yz metre ykseklikteki bir kayalk tepeye nispetle bana ok daha yakn
dr. Heidegger, gndelik uralarn kullandmz aralara, salt geometrik mesa
feyle hibir ortak yan bulunmayan yerlerini nasl kazandrdklarn gstermitir:
Heidegger, bir kez burnumun stndeki yerini alan gzlmn, bana gster
dii nesneden ok daha uzamda olduunu syler.
Nitekim belirtmek gerekir ki yerimin olgusall, ancak amacma ilikin z
gr seimim araclyla ve o seim iinde aa kar. zgrlk, olgusallmm
kefi iin zorunludur. Bu olgusall, kendimi frlattm gelecein her aamasn
da renirim; bu seilen gelecekten itibarendir ki, olgusallk bana gszlk,
olumsallk, zaaf, samalk olarak grnr. New-Yorku grebilme dm kar
snda, Mont-de-Marsanda yaamam sama ve rahatsz edicidir. Ama buna kar
lk, olgusallk da zgrln kefedebilecei tek gerektir, bir ama koyarak hileyebilecei tek gerektir, bir ama koymaya anlam kazandran tek gerektir.
nk ama durumu aydmlatabiliyorsa, bu, amacn durumu deiiklie urat
maya ynelik bir atlm olarak kurulmu olmasndandr. Yer, kendilerine doru
atldm deiikliklerden itibaren grnr. Ama deitirmek, tam da benim ye
rim olan bir eyi deitirmeyi ierir. Bylece, zgrlk olgusallmm ihatasdr.
zgrlk bu olgusall belirli bir zaaf olarak kavramak zere ona ynelmezden
nce, bu olgusalhm qudini tanmlamaya ya da betimlemeye kalkmak ke
sinlikle beyhudedir. zgrlk igal ettiim yerin snrlarn belli trden bir ek
siklik olarak izmeden nce, yerim, iin asln sylemek gerekirse, hibir ey de
620

V arlk ve H ilik

ildir, nk her trl yeri anlalr klan mekn bile yoktur. te yandan soru
nun kendisi de anlalabilir trden deildir, nk anlam olmayan bir nce
ierir: nitekim ncenin ya da sonrann ynlerine gre zamansallaan zgrln
ta kendisidir. Yine de bu ham ve dnlmez quid, zgrl zgrlk klan
eydir. zgrlmn bizatihi olgusalldr-.
zgrln olgusall kefettii ve onu yer olarak kavrad edimde, yalnz
ca bu edimin iinde tanmlanan bu yer arzularm kstekleyen ey, engel, vb. ola
rak kendini gsterir. Yerin bir engel olmasa baka trl nasl mmkn olur ki?
Neye engeldir? Yer neyi yapmaya zorlar? Mensup olduu siyasi partinin yenilgi
sinden sonra Arjantine gitmek zere Fransay terk eden bir gmene atfedilen
bir sz vardr: kendisine, Arjantinin ok uzakta olduu hatrlatldnda u
karl vermitir: Nereden uzakta? Ve aka ortadadr ki, Arjantin Fransada
kalanlara uzak grnse de, onlarn Fransz olarak yerlerini belirleyen rtk bir
ulusal projeye gre uzaktr. Enternasyonalci devrimci iin Arjantin, herhangi bir
baka lke gibi dnya zerindeki bir merkezdir. Ama tam da bir ilk proje arac
lyla, Fransa topran daha nceden mutlak yerimiz olarak oluturmusak -ve
birtakm felaketler bizi gmeye zorlarsa-, Arjantin, bu balang projesi kar
snda srgn topra olarak, ok uzak olarak grnr; bu ilk projeye gre
kendimizi vatandan dlanm hissederiz. Bylece zgrlk, katlandmz engel
leri kendi kendine yaratr. Amacn ortaya koyarak -ve onu eriilmez ya da g
lkle eriilebilir ama gibi seerek- igal ettiimiz yeri projelerimize kar ste
sinden gelinemeyen ya da zorlukla stesinden gelinen direni olarak gsteren,
zgrln kendisidir. Kullanlabilirlik mnasebetinin ilk tr olarak, nesneler
arasndaki meknsal balantlar kurarak, mesafeleri lmeye ve onlarn tesine
gemeye imkn veren teknikleri kararlatrarak kendi kendisinin kstlam asn
oluturan da yine odur. Ne var ki zgrlk tam da k s t l olabilir, nk zgr
lk seimdir. leriki sayfalarda greceiz, her seim elemeyi ve ayklamay varsa
yar; her seim sonluluun seimidir. Nitekim zgrlk ancak kendi kendisinin
kstlanmas olarak olgusall olutururken gerekten zgr olabilir. Dolaysy
la, Mont-de-Marsanda yaayan kk bir memur olmamdan tr New-Yorka
gitmekte zgr olm adm sylemek hibir eye yaramaz. Tersine, New-Yorka
gitme projeme nispetle kendimi Mont-de-Marsanda konum landrrm . rnein,
eer projem Mont-de-Marsanda varsl bir retici haline gelmek olsayd, dnya
iinde igal ettiim yerin, Mont-de-Marsanm New-Yorkla ve inle olan mna
621

Jean -P au l Sartre

sebeti bambaka olacakt. Birinci kta, Mont-de-Marsan dnya fonu zerinde

New-York, Melbourne ve anghay ile dzenli balant iinde belirir; ikinci k
ta, belirsizleen dnya fonu zerinde yzeye kar. New-Yorka gitme projemin
gerek nemine gelince, buna yalnzca ben karar veririm: bu olsa olsa, kendimi
Mont-de-Marsandan honut olmayan biri olarak seme tarzmdr; bu durumda
her ey Mont-de-Marsan zerinde odaklanr, ben sadece kendi yerimi durmadan
hileyerek, yaadm kent karsnda durmadan geriye doru mesafe alarak ya
ama ihtiyacn duyumsarm ve bu, ayn zamanda tmyle angaje olduum
bir proje de olabilir. Birinci kta, kendi yerimi stesinden gelinemeyen engel
olarak kavrayacak ve onu dolayl yoldan dnya iinde tanmlamak iin sadece
bir badan yararlanacam; bunun tersine, ikinci kta, engeller artk varolmaya
caklar, yerim de bir balant noktas deil, bir hareket noktas olacak: nk
New-Yorka gitmek iin, ne olursa olsun, bir hareket noktas gerekir. Nitekim
hangi urakta olursa olsun, kendimi dnya iinde angaje olan olarak, kendi
olumsal yerimde kavrarm. Ama olumsal yerime anlamn veren ve benim zgr
lm olan ey tam da bu angajmandr. Elbette, daha doarken y er alyorum,
ama aldm yerden sorumluyum. Burada zgrln ve olgusallm durum
iindeki koparlamaz ba daha ak bir ekilde grlyor, nk olgusallk ol
madan zgrlk -hileyi ve seme kudreti olarak- varolmaz ve zgrlk olma
dan olgusallk kefedilmez, hatt olgusallk hibir anlam tamaz.
B) Benim Gemiim [Mon passe]
Bir gemiimiz var. Hi phesiz bu gemiin, nceki fenomenin onun sonu
cu olan fenomeni belirledii gibi edimlerimizi belirlemediini gsterebildik, hi
phesiz gemiin imdiki zaman oluturacak ve gelecein ntaslan yapacak
gte olmadn da gsterdik. Yine de, gelecee doru kendinden kaan zgr
lk, keyfince kendine bir gemi edinemeyecei gibi, besbelli bir ey ki kendi
kendisini gemisiz olarak da retemez. zgrln gemii daha olacak oldu
u gemitir ve bu gemi onulmazdr; hatt ilk bakta, zgrlk sanki bu ge
mii hibir biimde deitiremezmi gibi grnr: gemi, onu gzden geirmek
iin yzmz ona doru evirmemize bile imkn vermeden erimd kalan ve
belli bir mesafeden bize musallat olan eydir. Eylemlerimizi belirlemese de, en
azndan yledir ki ancak ondan itibaren yeni kararlar alabiliriz. Denizcilik okulu
622

V arlk ve H ilik

na gitmi ve deniz subay olmusam, kendime baktm ve kendimi dnd

m her an angajeyim; daha kendimi kavradm anda, ikinci kaptan olarak ko
muta ettiim geminin gvertesinde nbetteyim. Bu olguya kar aniden isyan
edebilirim, istifam verebilirim, intiharma karar verebilirim: bu en u nlemler
benimki olan gemi vesilesiyle alman nlemlerdir; bu gemii yok etmeyi he
deflemelerinin nedeni bu gemiin varolmasdr ve en radikal kararlarm gemi
im karsnda ancak olumsuz konum alma noktasna kadar gidebilirler. Ama
bu, temelde, platform ve bak as olarak gemiin muazzam nemini kabul et
mektir; beni gemiimden koparmaya ynelik her eylem nce ibu gemiten iti
baren kavranmak zorundadr, yani her eyden nce, yok etmek istedii bu tekil
gemiten itibaren doduunu kabul etmek zorundadr; atasznn dedii gibi,
edimlerimiz bizi kovalar. Gemi imdiki zamandr ve fark edilmeksizin imdi
ki zamann iinde erir: alt ay nce setiim giysidir, yaptrdm evdir, geen k
yazmaya koyulduum kitaptr, kanmdr, ona vaat ettiim eylerdir, ocuklarmdr; olduum her eyi, olmu-olmak kipinde daha olacam. Bylelikle gemiin
nemi abartlm olamaz, nk benim iin Wesen ist was gewesen ist, olmak,
olmu olmaktr. Ama burada daha nce iaret edilen paradoksla karlayoruz:
kendimi gemi olmakszn dnemem, dahas kendim hakkmda hibir ey
dnemem, nk olduum zerinde dnrm ve ben gemite varm; ama
te yandan da ben, gemii kendine ve dnyaya getiren varlm.
Bu paradoksu daha yakndan inceleyelim: zgrlk seim olduundan tr
deimedir. zgrlk kendisine doru atlmda bulunduu amala, yani daha
olacak olduu gelecekle tanmlanr. Ama gelecek tam da olduu eyin henz-olmayan-hali olduu iin, ancak olduuyla skca bir balantnn iinde dnle
bilir. Ve henz olmayan aydnlatan da olamaz: nk olan, eksikliktir ve bunun
sonucu olarak da ancak eksikliini ektii eyden itibaren bilinebilir. Olan ay
dnlatan amatr. Ama olann ne olduunu kendine bildirmek zere gelecekteki
amac aramaya kmak iin, geriye doru hileyen bir mesafe al iinde oktan
olann tesinde olmak gerekir. Bu da esasen olan yaltk bir sistem halinde ak
a gsterir. u halde, olan ey anlamn ancak gelecee doru tesine geildiinde
kazanr. u halde, olan ey, gemitir. Gemiin, hem deitirilmek zorunda
olan ey olmak vasfyla gelecein seimi iin ne kadar kanlmaz olduu ve bu
nun sonucunda, zgrce giriilen hibir teye geme ediminin bir gemiten ha
reket etmeksizin gerekleemeyecei hem de, te yandan, gemiin bizatihi
623

Jean -P au l Sartre

bu doasnn bir gelecein kkensel olarak seiliinden itibaren gemie geldii

grlyor. Gemi, zellikle de onulmazlk vasfn, telafi edilemezliini gelecek
iin yaptm seimden alr: gemi, gelecek iindeki yeni bir dzeni dnd
m ve kendisine doru atlmda bulunduum eyse, bu gemiin kendisi de
orada braklan eydir, dolaysyla kendisi de her trl deiiklik perspektifinin
dnda olan eydir: bylece, gelecein gerekleebilir olmas iin, gemiin
onulmaz olmas gerekir.
Ben pekl varolmayabilirim; ama eer varsam, bir gemie sahip olmamam
mmkn deildir. Olumsallmn zorunluluunun burada kazand form
byledir. Ama te yandan grdk ki, kendi-iini karakterize eden ey her ey
den nce iki varolusal zellikti:
1) bilinte, varlk bilinci, olmak bilinci olmayan hibir ey olmaz;
2) varlm varlmn iinde sorudur bu demektir ki, bana seilmi olma
yan hibir ey gelmez.
Nitekim yalnzca gemi olan bir gemiin, imdiki halle her trl balants
n kaybederek onurlu bir varolu iinde keceini grdk. Bir gemie sahip
olmamz iin, bu gemii gelecee ynelik bizatihi projemizle ayakta tutmamz
gerekir: gemiimizi bir yerlerden almayz; ama olumsallmzn zorunluluu
bu gemii semememizin imknszln ierir. Kendi gemiini daha olacak
olmakm tad anlam budur burada tmyle zamansal bak asndan d
nlen bu zorunluluun, temelde zgrln birincil yapsndan ayrlmad
grlyor: zgrlk, kendisi olduu varln hilenii olmak zorundadr ve bi
zatihi bu hilemeyle, kendisi olduu bir varl var klar.
Ama zgrlk bir amacn gemi olarak seilii ise, karlk olarak gemi de
ancak seilen amaca nispetle ne ise odur. Gemite, deimez bir e vardr: be
yamdayken bomacaya yakalandm ve tam anlamyla deiken bir e var
dr: varlmn btnl karsnda ham olgunun imlemi. Ama te yandan, ge
mi olgunun imlemi varlmn btnlne drt bir yandan szdndan (o
cukluumda geirdiim bomacay, bu hastalmn imlemini tanmlayan belli
bir proje dnda hatrlamam mmkn deildir), sonu olarak deimez ham
varoluu, ierdii gerek anlamdan ayrmak benim iin imknszdr. Drt yan
da bomaca geirdim demek bin trl projeyi varsayar; zellikle de takvimin bi
reysel varoluumu iaretleme sistemi olarak kabuln (dolaysyla toplumsal
olan karsnda kkensel bir tavr al), nc kiilerin benim ocukluumla
624

Varlk ve H ilik

olan ilikileri konusundaki kararl bir inanc (ve bu da elbette ebeveynlerime kar
belli bir sayg ve sevgiyle birlikte yrr, bunun anlamn oluturur) varsayar.
Ham olgunun kendisi vardr: ama bakalarnn tanklklar, tarihi, hastaln tek
nik ad -benim projelerime bal imlemler btn- dnda, ne olabilir ki? By
lece, bu ham varolu, zorunlulukla var ve deimez olmakla birlikte, sanki bir an
da ierilen btn nlemlerin sistemli bir aklamasnn erimd ve ideal hedefi
ni de temsil eder. Bergsonun salt andan [souvenir] sz ettii anlamda, annn hi
phesiz saP bir maddesi vardr: bu maddenin safl iinde grnmeyi de ta
yan bir proje ile, ancak byle bir proje sayesinde saf madde ortaya kar.
imdi, gemiin imlemi imdiki projeme sk skya bamldr. Bu, hibir bi
imde demek deildir ki ben daha nceki edimlerimin anlamn keyfimce dei
tirebilirim; tam tersine, daha olacak olduum gemiin benim iin ve bakalar
iin tayabilecei imleme kesinlikle ben olan temel proje karar verir. Gerekten
de gemiin ta d klarn n her anma yalnzca ben karar verebilirim: her bir du
rumda daha nceki falan ya da filan olayn nemini tartmak, kararlatrmak ve
deerlendirmek suretiyle deil, hedeflerime doru atlmda bulunarak kendimle
birlikte gemii kurtarrm ve eylem araclyla onun imlemine karar veririm.
On be yamdayken yaadm o mistik bunalm dpedz ergenlik ama zg
bir rastlant mdr, yoksa tersine, o deneyim gelecekteki dine yneliin bir ilk ia
reti mi olmutur, buna kim karar verecektir? Dine balanmaya -yirmi yam
da, oluz yamda- karar verip vermememe bal olarak, elbette ben. Dine ba
lanma projesi, bir yeniyetmelik bunalmna balangta ciddiye almam oldu
um bir iedou deeri kazandrr bir anda. Bir hrszlk suundan sonra hapis
hanede geirdiim gnlerin yararl ya da zararl olduuna kim karar verecektir?
Hrszlktan vazgememe ya da ktlkle diretmeme bal olarak, elbette ben.
Bir gezinin eitici deeri, bir ak vaadinin itenlii, gemi bir niyetin safl, vb.
konusunda kim karar verebilir? Bunlar aydnlatan amalarma bal olarak, ben,
her zaman ben.
Bylece btn gemiim srarc, acil, dayatc olarak oradadr, ama bu gemi
in anlamn ve bana verdii buyruklar, amacmn bizatihi projesiyle ben see
rim. Hi phesiz bu angajmanlarn zerimdeki arlklarn hissederim, hi p
hesiz bir zamanlar stlendiim evlilik ba, geen yl satn aldm ve dediim
ev imknlarm snrlar ve bana davranm dikte eder: ama tam da projelerim
byle olduu iindir ki evlilik ban yeniden stlenirim, yani tam da evlilik ba625

Jean -P au l Sartre

m bozmaya ynelik bir projem iin, bu ba gemi, tesine geilmi, lm

bir evlilik ba klmadm iin, tersine, angajmanlara ball ya da e ve baba
olarak onurlu bir yaama sahip olma kararn, vb. ieren projelerim gemiteki
evlilik andn zorunlu olarak aydnlattklar ve ona her zaman gncel olan dee
rini kazandrdklar iin bu ba stlenirim. Bylece gemiin aciliyeti gelecekten
gelir. Eer temel projemi, Schlumbergerin kahraman gibi6 kkten deitirmeye
kalkar ve rnein, mutluluun srekliliinden kurtulmak istersem, daha nceki
angajmanlarm btn aciliyetlerini kaybederler. Bunlar artk orada tpk Ortaadan kalma o kuleler ve duvarlar gibidirler; yadsnamazlar, ama nceden katedilmi bir aama olarak, bugn artk tesine geilmi ve kesinlikle lm bir si
yasi ve ekonomik varolu evresini ve bir uygarl hatrlatmaktan bakaca bir an
lam bulunmayan eyler olarak kalrlar. Gemiin yaamakta m, yoksa lm m
olduuna gelecek karar verir. Nitekim gemi, varlmn gncel belirii olarak,
kkende projedir. Ve proje olduu lde de ngrdr [anticipation]; anlam
n, ntaslaklatrd gelecekten alr. Gemi btnyle gemie kaydnda,
mutlak deerini belirleyen de bir zamanlar kendisi olan ncelemelerin dorulan
mas ya da geersizletirilmesidir. Ne var ki bu ngrleri kendi hesabna alarak,
yani bunlarn peinden, nceledikleri gelecei ngrerek anlamlarn dorula
mak, ya da bu ngrleri sadece bir baka gelecek nceleyerek geersizletirmek,
tam da gncel zgrlme baldr. Bu ikinci durumda, gemi, kolu kanad k
rlan ve aldatlan beklenti olarak der; gszdr. nk gemiin yegane g
c, ona gelecekten gelir: gemiimi hangi tarzda yaarsam yaayaym, hangi tarz
da deerlendirirsem deerlendireyim, bunu ancak gelecee ilikin bir projenin
nda yapabilirim. Bylece gelecekteki seimlerimin dzeni gemiime ilikin
bir dzeni de belirleyecek ve bu dzenin kronolojik hibir yn bulunmayacak
tr. nce, her zaman canl ve her zaman dorulanan gemi olacaktr: akma an
gaje oluum, falanca i szlemeleri, kendim hakknda hep sadk kaldm falan
ca imge. Sonra, artk houma gitmeyen ve dolayl olarak elimde tuttuum ikir
cikli gemi vardr: rnein, zerimde tadm -ve moday izleme tutkusu ta
dm bir dnemde satm aldm- u giysi imdi beni dpedz rahatsz eder ve
bundan tr onu semi olduum gemi gerekten de lmtr. Ama beri
yanda tutumlu davranma konusundaki gncel projem yledir ki, bir baka giysi
almaktansa eskisini giymeye devam etmek zorundaymdr. O andan itibaren giy
6) Schlumberger: Un hom m e heureoc [Mutlu Bir Adam], NRF.
626

V arlk ve H ilik

sim hem l hem de yaayan bir gemie aittir; tpk belirli bir amala kurulmu
olan ve kurucu olan siyasi rejimden sonra da tmyle farkl, hatt kimi zaman zt
amalarn hizmetine koulduklar iin yaamaya devam eden toplumsal kurum
lar gibi. Canl gemi, yan-l gemi, hayatta kalmalar, ikirciklilikler, antinomiler: bu gemilik katmanlar btnn benim projemin birlii dzenler. Gemi
imin herhangi bir parasn, tpk sanat eserinde olduu gibi, her ksmi yapnn
hem daha baka ksmi yaplar hem de yapnn tamamn, gsterdii hiyerarik ve
ok ynl bir dzen iine sokan karmak gndermeler sistemini bu proje kurar.
Zaten gemiimizin deerine, dzenine ve yapsna ilikin bu karar, dpedz
tarihsel seimdir genelde, insan topluluklarnn tarihsel olmalar sadece bir ge
mie sahip olmalarndan ileri gelmez, bu gemii an t [monument] vasfyla yine
lemelerinden kaynaklanr. Amerikan kapitalizmi krl ilemler gerekletirecei
bir frsat olarak grd iin 1914-1918 Avrupa savama girmeye karar verdi
inde, tarihsel deildir: yalnzca yararcdr. Ama yararc projelerinin nda,
Amerika Birleik Devletleri Fransa ile daha nceki ilikilerini ele aldnda ve bu
ilikilere Franszlara denmesi gereken bir onur borcu anlam verdiinde,
Amerikann bu karar tarihsel hale gelir ve zellikle de nl La Fayette, ite gel
dik! szyle tarihselleir. Eklemek bile gereksiz ki, eer gncel karlarna ili
kin farkl bir gr Amerika Birleik Devletlerini Almanyann yannda yer alma
ya srklemi olsayd, antsal dzlemde yineleyecei gemi eler bulmaktan
geri kalmayacakt: rnein kan kardelii zerinde temellenecek ve esas itiba
riyle 19. Yzylda Amerikaya giden gmenler arasndaki Almanlarn orann
dikkate alacak bir propaganda dnlebilecekti. Gemie ynelik bu gnder
meleri salt reklama ynelik giriimler gibi dnmek beyhudedir: gerekten de
esas olgu, bunlarn kitlelerin katlmn salamak iin zorunlu olmas ve dolay
syla da kitlelerin gemilerini aydnlatan ve dorulayan siyasi bir projeyi talep
etmeleridir. Bunun dnda, gemiin byle y a ra tld da besbellidir: bylece,
bir yandan Amerikallarn byk ekonomik karlarn, te yandan da iki de
mokratik kapitalizmin gncel yaknlklarn imleyen ortak bir Fransz-Amerikan
gemii (var) olmutur. Bunun gibi, 1938e doru, gelimekte olan uluslararas
olaylarn kaygs iindeki yeni kuaklarn, birdenbire yeni bir bak asyla alg
ladklar 1918-1938 dnemini, 1939 sava patlak vermezden nce bile iki-sava-aras diye adlandrdklar grlmtr. O zaman, dnlen dnem snrl,
tesine geilmi ve olumsuzlanm formda oluturulmu oluyordu, oysaki bu
627

Jean -P au l Sartre

dnemi yaam olanlar, imdiki zamanlar ve yakn gemileriyle devamllk ha

lindeki bir gelecee doru atlmda bulunarak, o dnemi srekli ve snrsz bir
ilerlemenin balangc gibi duyumsamlard. Demek oluyor ki gemiin tanml
bir dneminin imdiki zamanla devamllk hali mi, yoksa uzaklaan ve yze
klan kesikli bir zaman paras m olduuna karar veren gncel projedir. Nite
kim falanca olayn, rnein Bastillein alnmasnn nihai bir anlam kazanmas iin
sonlu bir insanlk tarihi gerekir. Gerekten de, Bastillein 1789da alndn hi
kimse yadsmaz: bu deimez olgudur. Ama bu olay, kendine ses getiren bir
gemi yaratma kaygsndaki Konvansiyon meclisinin arpc bir eyleme dn
trmeyi baard sonusuz bir ayaklanma, halkn yar yarya dalm bir kale
ye saldrs olarak m grmek zorundayz? Yoksa onu halkm gcn ortaya koy
duu ilk nmayi, bu yoldan salamlap gven kazand ve Ekim Gnlerinde
dorudan Versaillesa kar yrye getii bir eylem olarak m dnmek ge
rekir? Bu konuda bugn karar vermek isteyen kii, tarihinin kendisinin de ta
rihsel olduunu, yani Tarihi kendi projeleri ile toplumunun projeleri nda
aydnlatarak tarihselletiini unutur. Nitekim toplumsal gemiin anlamnn s
rekli olarak ertelenmekte olduunu askda olduunu sylemek gerekir.
imdi, tastamam toplumlar gibi, insann da antsal ve ertelenmekte olan bir
gemii vardr. Gemiin bylece durmadan sorgulanmas, bilgelerin ok erken
tarihlerde hissettikleri ve Yunan tragedyaclarnm, rnein, btn oyunlarnda
yer alan lmeden nce hi kimse iin mutlu denemez ataszyle dile getirdik
leri eydir. Ve kendi-iinin durmadan tarihsellemesi zgrl gnn, durmadan
olumlanmasdr.
Bu bir yana, gemiin ertelenen olma zelliinin, kendi-iine, daha nceki
tarihinin mulak ya da tamamlanmam bir vehesi altnda grndn san
mamak gerekir. Tersine, kendi-iinin, kendi tarznda ifade ettii seim gibi, ge
mi de kendi-iin tarafndan her an kesinlikle belirlenmi olarak kavranr. Bu
nun gibi, Titus Kemeri ya da Trajane Stunu, anlamlarnn tarihsel evrimi ne
olursa olsun, onlara bakan Romalya ya da turiste batan sona bireylemi ger
ekler olarak grnr. Ve gemi, onu aydnlatan proje nda, tmyle zorla
yc olarak aa kar. Gerekten de, gemiin erteleniyor olmas hibir biimde
bir mucize deildir, yalnzca, kendindenin gemiletirilme dzleminde, insangerekliinin gemie dnmezden nce sahip olduu projeleri ve bekleme ha
lindeki grnmn dile getirir. Bu insan-gereklii ngrlmez bir zgrlk
628

V arlk ve H ilik

tarafndan kemirilen zgr bir proje olduu iindir ki, kendi-iinin daha sonra
ki projelerine gemite baml hale gelir. Kendini gemiletirerek durmadan
beklemeye -mahkum ettii ey, gelecekteki bir zgrlkten bekledii bu benzeiklemedir [homologation]. Bylece, gemi sonsuzcasma ertelenme halindedir,
nk insan-gereklii durmadan bekleme halinde idi ve bekleme halinde
olacaktr. Ve hem bekleme hem de erteleme, zgrln kkensel kurucular
olarak onu daha da belirgin bir biimde olumlamaktan baka bir ey yapmazlar.
Kendi-iinin gemiinin ertelenme halinde olduunu sylemek, imdiki zaman
nn bir bekleme olduunu sylemek, geleceinin zgr bir proje olduunu ya da
bu projeyi daha olacak olmakszn hibir ey olamayacan ya da kendi-iinin
btnl-bozulmu-btnlk olduunu sylemek, bir ve ayn eydir. Ancak
tam da bu ha bana halen grnd ekliyle gemiimde hibir belirsizlik ge
rektirmez: sadece, gemiimin nihai olacana ilikin gncel kefimi sorgulamak
ister. Ama imdiki zamanmn, hibir ekilde ngrlemeyen bir dorulamann
ya da bir geersizletirmenin beklentisi olmas gibi, bu beklenti iinde srkle
nen gemi de beklentinin belirgin [precis] olmas lsnde belirgindir. Ne var
ki, imdiki zamanmn anlam, kesin bir biimde bireyselletirilmi olmakla bir
likte, tmyle bu beklentiye bamldr ve beklentinin kendisi de mutlak bir hi
liin, yani henz olmayan zgr bir projenin bamll altndadr. u halde
gemiim somut ve kesin bir nermedir ve bu haliyle, onay bekler. Kafkamn Davasmn gstermeye alt gibi, insan-gerekliinin belirleyici vasf srekli bir
biimde davac olmaktr. zgr olmak demek, srekli bir biimde zgrlk du
rumasnda yer almaktr. Bununla birlikte gemi -gncel zgr seimim y
nnden bakldnda-, bir kez bu seimle belirlendikten sonra, projemin ayrl
maz paras ve zorunlu kouludur. Bunu daha iyi aklayacak bir rnek verelim.
Restorasyon dneminde, bir demi-soldeun* gemii, Rusyadan geri ekilen
kahramanlardan biri olmu olmakt. Ve buraya kadarki aklamalarmzn gs
terdii gibi, bu gemi bile gelecein zgrce yaplan bir seim olduunu anla
maya imkn verir. Napoleonun eski askeri, 18. Louisnin ynetimiyle, yeni rf
ve detlerle uyumamay seerek, sonuna kadar mparatorun utkulu dnn
beklemeyi seerek, bu dn abuklatrmak iin komplo giriiminde bile bu
lunmay ve tam cret yerine yarm cret almay seerek, kendine bir Beresina
kahraman gemiini semitir. Yeni ynetimden yana olmann projesini yapan
* Yarm -cretli = Napoleon savalarndan kalma muharip gazi, - n

629

Jean -P au l Sartre

kii elbette ayn gemii semeyecekti. Ama buna karlk, yarm-cretle yetini
yorsa, neredeyse sefalet dzeyinde yayorsa, hrnlayor ve imparatorun dn
n bekliyorsa, nedeni, Rusya seferindeki kahramanlardan biri olmasdr. unu
anlayalm: bu gemi her trl kurucu yinelemeden nce devreye girmedii gi
bi, burada asla determinizm sz konusu deildir: ama mparatorluk askeri ge
mii bir kez seildiinde, bu gemii kendi-iinin davranlar gerekletirir. Hatt
bu gemii semek ve onu davranlaryla gerekletirmek arasnda hibir fark
yoktur. Kendi-iin bylece muzaffer gemiini zneleraras bir geree dn
trmeye urarken, bu gerei bakalarnn gznde bakas-iin-nesnellik vas
fyla oluturur (rnein, valilerin bu eski askerlerin yarattklar tehlike konusun
da verdikleri raporlar). Bakalar tarafndan bu vasfyla grlen eski asker, im
diki sefalet ve dknln telafi etmek zere bundan byle setii bir gemi
e layk olmak iin eyler. Uzlamaz grnr, her trl mal! yardm ansn kay
beder: nk gemiine layk olmamas mmkn deildir. Bylece gemiimi
zi belli bir ama nda seeriz, ama o andan itibaren gemi kendini dayatr ve
bizi tketir: kendinden kaynaklanan ve bizim daha olacak olduumuzdan farkl
bir varolua sahip olduu iin deil, sadece u nedenlerle: 1) gemi, kendisi ol
duumuz amacn gncel olarak aa kan maddelemesidir; 2) gemi, bizim
iin ve bakalar iin, dnyann ortasnda belirir; hibir zaman yalnz deildir,
tmel gemie dalar ve buradan hareketle kendini bakalarnn deerlendirme
sine sunar. Nasl ki geometrici diledii herhangi bir figr izmekte zgrdr,
ama hemen annda sonsuz saydaki baka mmkn figrlerle sonsuz sayda ba
lant kurmakszm tek bir figr bile tasarlayamaz; bunun gibi, kendimizle ilgili
zgr seimimiz de gemiimize ilikin belli bir deerlendirici dzen, olutura
rak bu gemiin dnyayla ve bakalaryla sonsuz saydaki mnasebetlerini orta
ya kartr. Bu sonsuz mnasebetler izlenecek sonsuz saydaki davran olarak bi
ze sunulur, nk biz gemiimizi gelecekte deerlendiririz. Ve gemiimiz te
mel projemiz erevesinde grnd lde bu davranlar srdrmek zorun
da kalrz. Nitekim bu projeyi istemek bu gemii istemektir ve bu gemii iste
mek onu ikincil trden bin trl davranla gerekletirmek istemektir. Mantk
ynnden, gemiin gerekirlikleri hipotetik emperatiflerdir: Eer u gemie sa
hip olmak istiyorsan, yle ya da byle davran. Ama ilk terim somut ve katego
rik seim olduundan, emperatifin kendisi de kategorik emperatife dnr.
Ama gemiimin zorlama gc zgr ve dnen seimimden ve bu seimin
630

V arlk ve H ilik

kendine verdii gten dn alndndan, bir gemiin zorlayc kudretini a

priori olarak belirlemek mmkn deildir. zgr seimim yalnzca gemiin ie
riinden ve bu ieriin dzeninden hareketle karar vermez, ayn zamanda da
gemiimin gncelliime katlna gre karar verir. Henz kararlatrmadm
temel bir perspektif iinde, balca projelerimden biri ilerlemekse, yani belli bir
ynde dn ya da bir nceki saatte olduumdan her zaman ve ne pahasna olur
sa olsun daha ileriye gitmekse, bu ilerlemeci proje benim gemiime kyasla bir ta
km ayrlm alara yol aar. Bu durumda gemi, saladm ilerlemelerin tepesin
den bir tr acmayla biraz kmseyerek baktm eydir, ahlaki deerlendirme
ve yargnn saklkla edilgin nesnesi olan eydir - o zamanlar ne budalaymm!
ya da ne kadar ktymm!- , gemi kendimi ondan ayrabilmem iin varo
lan eydir. Bir daha ona ne dnerim ne de dnmek isterim. Bu elbette, o gemi
varolmaktan kt iin deildir, ne var ki gemi yalnzca benim artk olm ad
m o ben olarak vardr, yani benim artk olmadm ben olarak daha olacak oldu
um o varlk olarak. levi, kar kmak zere kendim hakknda setiim ey,
kendi kendimi lmeme imkn veren ey olmaktr. u halde bylesi bir kendiiin kendini kendiyle dayanmakszm seer, ama bu onun gemiini ykt an
lamna gelmez, kendi-iin bu gemile dayanmaya girmemek, tam da olanca
zgrln olumlamak iin bu gemii ortaya koyar (gemi olan, gemiin
karsnda bir eit angajman ve bir tr gelenektir). Bunun tersine, projesi zama
nn reddini ve gemile sk skya dayanmay ieren kendi-iinler de vardr.
Bunlar, salam bir zemin bulma arzusuyla, tersine, gemii ne iseler o olarak se
milerdir, geriye kalanlar belirsiz ve gelenee yakmayan katan ibarettir. Bu
kendi-iinler nce kan reddini, yani reddin reddini semilerdir; bunun sonu
cunda gemiin ilevi onlar sadakata zorlamaktr. Nitekim birinciler eski bir ka
bahatin gnahm dnmeksizin ve kmsemeyle kartrlarken, ayn gnah
kartma tekiler iin imknszdr, meer ki temel projelerini deitirmeye karar
vermesinler. Bu durumda, olana ilikin ve projelerinin zsel bir yapsn olutu
ran inanlarna zarar vermemek iin, olabilecek her trl kendini aldatmaya, bu
labilecekleri her trl kaamaa bavururlar.
Bylece, kendi-iin, gelecee ilikin seimiyle gemi olgusallma bir deer,
bir hiyerari ve bunlardan kalkarak edimlerini ve davranlarn motive eden bir
aciliyet atfettiinde, tpk igal edilen yer gibi gemi de durumla btnleir.

631

Jean -P au l Sartre

C) Benim Etrafm fMes entoursj

Benim etrafm, yukarda anlattmz igal ettiim yerle kartrmamak ge
rekir. Etraf, kendilerine zg terslik ve kullanlabilirlik katsaylaryla beni evre
leyen ara-eylerdir. Elbette, yerimi igal etmek suretiyle etrafn kefini temellen
dirir ve yer deitirerek -daha nce grdmz zere, zgrce gerekletirdi
im ilemle- yeni etraflarn ortaya kmasn salarm. Ama kar ynden, etraf
benim hibir dahlim olmakszn bakalar araclyla da deiebilir ya da deitirilebilir. Elbette, Bergsonun, Matiere et Memoireda [Madde ve Bellek] iaret et
tii gibi, yerimin deimesi etrafmda da batan sona deiiklie yol aar, oysa
yerimin deitiinden sz edebilmek iin etrafmda batan sona ve ezamanl bir
deimenin dnlmesi gerekir; ne var ki, etrafn bu topyekn deiiklii d
nlebilir deildir. Ama u da bir gerektir ki, eylem alanm nesnelerin gr
np kaybolmalaryla durmakszn katedilir ve benim bunlarda hibir dahlim ol
maz. Genel olarak btnlklerin terslik ve kullanlabilirlik katsays yalnzca be
nim yerime deil, aletlerin kendilerine zg gizilgllne de baldr. Nite
kim varolduum andan itibaren, evremde gizilgllklerini benim iin ve ba
na kar gelitiren benden farkl varolularn ortasna atlmmdr; bisikletimin
stnde, en abuk ekilde komu kente ulamak isterim. Bu proje kiisel ama
larm, yerimin ve kentin yerimden uzaklnn deerlendirilmesini ve aralarn
(abalarn) izlenen amaca zgrce uyarlanmasn gerektirir. Ama bir lastik pat
lar, gne fazlasyla yakcdr, rzgar kardan esmektedir, vb. bunlarn hepsi de
ngrmediim fenomenlerdir: etrafm bunlardr. Elbette benim esas projemin
iinde ve bu proje araclyla tezahr ederler; rzgar bu proje iin ar ya da
uygun rzgar olarak grnebilir, gne bu projeye elverili ya da elverisiz bir
scaklk olarak ortaya kar. Bu devaml arziliklerin sentetik dzeni Almanla
rn, benim Umwelt'im* olarak adlandrdklar eyin birliini' oluturur ve bu
Urmvelt ancak zgr bir projenin, yani ben olan amalar semenin snrlar
iinde kefedilebilir. Yine de betimlememizde bununla yetinmek fazlasyla basit
olur. evremdeki her nesnenin esasen aa km bir durum iinde kendini
duyurduu ve bu nesneler toplamnn kendi bana bir durum oluturamad
doru ise; her aletin dnya zerindeki durum fonundan ykseldii doru ise, bir
aracn aniden dnmesinin ya da aniden belirmesinin, durumu radikal bir de
* (Alm.) evre, evreleyen dnya, - n
632

V arlk ve H ilik

iime uratmaya katkda bulunabilecei de bir o kadar dorudur: lastiim pat

lamaya grsn, kasabaya olan mesafem birdenbire deiir; imdi artk tekerlein
dnyle deil, admlarla hesaplanacak bir mesafedir. Bu olgudan tr, gr
mek istediim kiinin evine ulatmda onun oktan trene binip gitmi olaca
kanaatine varabilirim ve bu kanaat beni baka kararlar almaya yneltebilir (ha
reket noktama geri dnmek, bir telgraf ekmek, vb.). Hatt rnein, bu kiiyle
giritiimiz pazarl sonulandramayacamdan emin olarak, bir baka kiiye
dnebilir, bir baka szleme imzalayabilirim. Belki de giriimimi tmyle terk
ederim ve projemin tmyle sonusuz kaldm kabul etmek zorunda kalrm.
Bu durumda, Pierrei zamannda haberdar etmeyi, onunla anlamay baarama
d m , vb. sylerim. Gszlmn bu ak kabul, zgrlmn snrlar
nn en ak itiraf deil midir? Hi phesiz, benim seme zgrlm, elde etme
zgrlmle kartrlmamaldr, bunu daha nce grdk. Ama etrafn terslii
pek ok durumda tam da projemdeki deiikliin vesilesi olduuna gre, bura
da devreye giren bizatihi seimim deil midir?
Tartmann temeline inmezden nce, onu belirginletirmek ve snrlamak
gerekiyor. Eer etrafta ortaya kan deiiklikler projelerimde birtakm deime
lere yol aabiliyorlarsa, bu ancak iki ekince altnda olabilir. Birincisine gre,
bunlar benim esas projemi terk etmeme yol aamazlar, nk bu proje, tersine,
deiikliklerin nemini lmeme yarar. Gerekten de, bu deiikliklerin u ya da
bu projeden vazgeme skleri olarak kavranmalar ancak daha temel bir proje
nda mmkndr; aksi takdirde bunlar hibir biimde sik olamazlar, n
k sik hareketli-bilin araclyla yakalanr ve bu bilincin kendisi de bir ama
cn zgr-seimidir. Eer gkyzn kaplayan bulutlar beni gezintiye kma
projemden vazgemeye yneltebiliyorlarsa, bunun nedeni, bulutlarn, gezintinin
deerini gkyznn belli bir durumuyla ilikilendiren zgr bir tahmin iinde
kavranmalardr. Bu da adm adm, genel olarak bir gezintinin deerine, doay
la ilikime ve bu ilikinin dnyayla srdrdm ilikiler btn iinde igal et
tii yere gnderir. kinci ekinceye gre, ortaya kan ya da kaybolan nesne, hi
bir ekilde, projeden ksmen de olsa vazgemeye kkrtam az. Gerekten de, bu
nesnenin kkensel durumun iinde bir eksiklik gibi yakalanmas gerekir; u hal
de ortaya kmas ya da kaybolmasyla ilgili verinin hilenmi olmas, benim o
nesne karsnda mesafe almam ve dolaysyla bu nesne nnde kendi kendimi
belirlemem demektir. Daha nce de gsterdik, celladn kerpetenleri bile bizi z
633

Jean -P au l Sartre

gr olmaktan alkoymaz. Bu demek deildir ki glklerin stesinden gelmek,

hasar onarmak her zaman iin mmkndr; bu sadece u anlama gelir ki, belli
bir ynde devam etmenin im knszl bile zgrce oluturulmak zorundadr;
eylere imknszl getiren bizim zgr vazgeiimizdir, yoksa izlenecek davra
nn imknszl bizim vazgeiimizi kkrtmaz.
Bunu bylece belirttikten sonra, verinin mevcudiyetinin, burada da yine, z
grlmz iin bir engel olmas yle dursun, zgrln bizatihi varoluu ta
rafndan talep edildiini kabul etmek gerekir. Bu zgrlk ben olan belli bir z
grlktr. Ama ben, kendindenin belli bir isel olumsuzlanmasmdan bakaca ki
mim ki? Olumsuzladm bu kendinde olmakszn, hilik halinde silinip giderim.
Kitabmzn Giri blmnde, bir kendindenin varl konusunda bilincin onto
lojik kanttan yararlanabildiine iaret etmitik. Gerekten de, eer bir eyin bi
linci varsa, kkensel olarak bu bir eyin gerek bir varla sahip olmas, yani bi
linle greli olmamas gerekir. Ama imdi bu kantn daha geni bir kapsam ol
duunu gryoruz: genellikle bir ey yapmam gerektiinde, varoluu genellikle
benim varoluumdan ve zellikle de benim edimimden bamsz olan varlklar
zerinde eylemem gerekir. Edimim bu varoluu bana anlayabilir; bu varoluu
koullandrmaz. zgr olmak, deitirmek-iin-zgr-olmaktr. u halde zgr
lk deitirilecek etrafn varln ierir: alacak engeller, kullanlacak aletler. El
bette, bunlar engeller olarak aa karan zgrln kendisidir, ama bunlarn
varlnn an lam n kendi zgr seimiyle ancak yorumlayabilir. zgrln ol
mas iin, bunlarn, olanca hamlklaryla, sadece orada olmalar gerekir. zgr
olmak, yapmak-iin-zgr-olmaktr ve dnya-iinde-zgr-olmaktr. Ama eer by
le ise, kendini bir eyleri deitirme zgrl olarak kabul eden zgrlk, k
kensel projesi iinde, zerinde etkide bulunduu verinin bamsz varln da
rtk bir biimde kabul eder ve ngrr. Kendindeyi bamsz olarak aa ka
ran isel olumsuzlamadr ve kendindenin ey vasfn oluturan da bu bamsz
lktr. Ama bu yzden zgrln sadece varlnn beliriiyle ortaya koyduu
ey, sanki kendinden baka eyle urar gibi olmasdr. Yapmak, tam da, varolmak
iin kendinden baka eye ihtiya duymayan eyi deitirmektir, ilke olarak, ey
lem karsnda kaytsz olan, varoluunu ya da oluunu [devenir] eylemsiz sr
drebilen ey zerinde eylemektir. Kendindenin benim dmda kalan bu kayt
szl [indifference] olmakszn, bizatihi yapm ak nosyonu anlamn kaybederdi
(bunu, yukarda, temenni ve karar konusunda gsterdik) ve bunun sonucunda,
634

V arlk ve H ilik

zgrln kendisi de kerdi. Bylece, genel olarak bir zgrln bizatihi

projesi esasen birtakm direnilerin ngrlmesini ve onlarn kabuln gerekti
ren bir seimdir. zgrlk, yalnzca, esasen kaytsz olan kendindelerin direni
ler olarak grnecekleri ereveyi oluturmakla kalmaz, ama genel olarak bizati
hi projesi, bu direniler karsndaki zaferiyle, direnen bir dnya zerindeki yap
ma projesidir. Her zgr proje, kendisine doru atlmda bulunularak, eylerin
bamszlndan kaynaklanan ngrlmezlik payn ngrr, nk bir zgr
lk tam da bu bamszlktan itibaren oluur. Pierrei grmek iin komu kasa
baya gitmek zere atlmda bulunduum andan itibaren, lastik patlamalar, ters
rzgar, ngrlebilir ve ngrlemez bin trl kaza, bizatihi projemin iinde
verilidir ve onun anlamn oluturur. Ayn biimde, projelerimi bozan beklenme
dik lastik patlamas benim seimimle ntaslaklatrlm bir dnya iinde gelip
yerini alr, demem o ki, ben onu beklenmedik ey olarak hep bekliyordum. Ve hat
t bir su baskn ya da toprak kaymas gibi, aklmn kesinden bile geirmedi
im bir ey yznden yolum engellense bile, bu ngrlmezlik bir bakma n
grlmtr: projemde belli bir belirsizlik pay ngrlmez olan iin korun
mutur; tpk Romallarn tapmaklarnda bilinmeyen Tanrlar iin de bir yer ayr
m olmalar gibi, bu da g koullarn deneyimiyle ya da ampirik saknmla
deil, projemin bizatihi yapsyla olur. Nitekim bir bakma insan-gerekliini hi
bir eyin artmadn sylemek mmkndr. Bu aklamalar zgr bir seimin
yeni bir zelliini gn na kartmamza imkn veriyor: zgrln her pro
jesi a k projedir, kapal proje deildir. Batan sona bireyselletirilmi olmakla
birlikte, daha sonraki deimelerinin imknm iinde tar. Her proje kendi ya
ps iinde dnyann eylerindeki Selbststndigkeitn* anlalmasn ierir. Ken
disi olduu projenin belirsizlik pay olarak ngrlmeyenin durmadan ngrl
mesi sebebiyle kaza ya da felaketin ilk kezlii ve olaandl beni artmaz;
zerimde brakt nceden grlm olan-nceden ngrlm olan [dej vudej prevu] izlenimiyle, bizatihi besbelliliiyle ve bunun olmas gerekiyordu di
yerek dile getirilen bir tr kaderci zorunlulukla beni her zaman bunaltr. Dnya
zerinde, artan bir ey, beklenmedik bir ey asla olmaz, meer ki biz kendi
miz armaya karar vermeyelim. Ve aknln kkensel temas da u ya da bu
tikel eyin dnyann snrlar iinde varolmas deil, asl, genel olarak bir dnya
nn olmasdr, yani bana kar temelden kaytsz kalan bir varolanlar btn ara* Bamszlnn, kendi kendine anlalabilirliinin,
635

-n

Jeat-Paul Sartre

sma frlatlm olmamdr. nk bir ama seerken bu varolanlarla birtakm m

nasebetlerde bulunmay ve bu varolanlarn kendi aralarnda birtakm mnasebet
leri olmasn seerim; ne olduumu bana bildirmek zere kombinasyon iine gir
melerini seerim. Bylece eylerin tanklk ettikleri terslii, uyumamay, kendi
koullarndan biri olarak zgrlm ntaslaklatrr ve u ya da bu bileim, ge
nel olarak tersliin zgrce kendisine doru atlmda bulunulan bir imlemi ze
rinde kendi bireysel terslik, uygunsuzluk katsaysn gsterebilir.
Ama durumdan sz ettiimiz her seferde olduu gibi, betimlenen bu duru
mun da bir tersi vardr ve bu olgu zerinde durmak gerekir: zgrlk genel ola
rak terslii, uyumamay ntaslaklatrsa da, bunu, kendindenin belirsizce dar
da oluuna kar bir tr yaptrm gibi gerekletirir. Hi phesiz, ters dme z
grlk araclyla eylere gelir, ama zgrlk kendi olgusalln farkszlambir-kendindenin-ortasmda-olmak eklinde olarak aydnlatt lde eylere ge
lir. eyler, zgrle ters denler olarak verilirler, yani onlar eyler klan imle
mi kazandran zgrlktr; ama bunu, kaytsz olacak bizatihi veriyi stlenerek,
yan farksz, kaytsz bir kendindenin ortasna srlmlnn tesine gemek
iin bu srgn stlenerek yapar. Zaten kar ynden, stlenilen olumsal veri bu
ilk olann ve btn tekilerin taycs olan imlemi, farkszln, kaytszln or
tasndaki srgn ancak kendi-iinin zgr kabullenme edimi iinde ve bu edim
araclyla tayabilir. Gerekten de, durumun en basit yaps byledir; bu yap
burada olanca aklyla ortaya kar: verinin amalarna doru bizatihi tesine
geilmesiyledir ki zgrlk, veriyi buradaki bu-veri olarak -daha nce, ne bura
daki, ne uradaki, ne de buras vard- vareder ve bylece gsterilen veri herhangi
bir biimde oluturulmu deildir, ham varolandr, tesine geilmek iin stleni
lir. Ama zgrlk buradaki bu verinin tesine geilmesi olurken, ayn zamanda da
kendini verinin buradaki-bu tesine geilii olarak seer. zgrlk, herhangi bir
verinin herhangi bir ekilde tesine geilmesi deildir; ham veriyi stlenir ve ona
anlamn kazandrrken ayn anda da kendini semitir: amac tam da buradaki buveriyi deitirmektir, bununla birlikte veri, seilen ama nda buradaki bu-veri
gibi grnr. Bylece zgrln belirii bir amacn bir veri iinde kristallemesi
ve bir verinin bir ama n d a kefedilmesidir; bu iki yap ezamanl ve ayrl
mazdr. Gerekten de, daha ileride, seilen amalarn evrensel deerlerinin ancak
analiz yoluyla ortaya ktklarn greceiz; her seim, somut bir veriye getirilecek
somut bir deiiklii semektir. Her durum somuttur.
636

V arlk ve H ilik

Bylece eylerin bize ters dme, bizimle uyumama durumunu ve genel ola
rak gizilgllklerini seilen ama aydnlatr. Ne var ki ama yalnzca kendini
kaytszln ortasnda braklan olarak stlenen bir kendi-iin asndan vardr.
Bu kabullenme edimi araclyla kendi-iin bu olumsal ve ham braklmla,
bir imlemeleri bakaca yeni bir ey getirmez; -bundan byle bir braklml var
klar, bu braklmlm durum olarak kefedilmesini salar.
Kitabmzn kinci Ksmnn Drdnc Blmnde, kendindeyi dnyaya ge
tiren eyin kendi-iinin belirii olduunu grdk; daha da genel bir biimde,
kendi-iin, kendindeyi, yani eyleri, vareden hilikti. Ayn zamanda, kendinde
gerein nitelikleriyle birlikte, hibir bozulma ya da ekleme olmakszn orada, el
altnda olduunu da grdk. Sadece, bizatihi beliriimizle yarattmz eitli
hileme fasllaryla ondan ayrlm durumdaydk: dnya, mekn ve zaman, gizilgllkler. zellikle de, birtakm mevcudiyetlerle (bu bardak, bu mrekkep
hokkas, bu masa, vb.) evrelenmi olduumuz halde, bu mevcudiyetlerin bu
halleriyle kavranamaz olduklarn, nk bize kendilerinden verecekleri ey her
ne olursa olsun bunu ancak bir davrann ya da kendisine doru atlmda bu
lunduumuz bir edimin ucunda, yani gelecekte verdiklerini grmtk. imdi,
eylerin bu halinin anlamn kavrayabiliyoruz: bizi zgrlmz dnda eyler
den ayran hibir ey yoktur; eylerin olanca kaytszlk, ngrlmezlik ve uyu
mazlkla varolmasn salayan ve bizi kanlmaz bir biimde eylerden ayran
zgrlktr, nk eyler hileyi fonunda belirirler ve birbirlerine balym gi
bi aa karlar. Bylece, zgrlmn projesi eylere hibir ey eklemez: ey
leri, yani lam da bir uyumazlk ve kullanlabilirlik katsaysyla donatlm ger
eklikleri var klar; bu eylerin deneyim iinde kefedilmelerini, yani bir zamansallatmna sreci boyunca dnya fonundan ykselmelerini salar. Nihayet z
grlk bu eylerin, salgladm ve kendisi olduum bizatihi hilik araclyla
benden ayr, bamsz, erimd grnmelerini salar. zgrlk zgr olmaya
mahkum olduu, yani kendini zgrlk olarak seemedii iindir ki eyler, ya
ni zgrln kendisinin de olumsallk olarak iinde yer ald bir olumsallk
younluu vardr. Bu olumsall kabullenme edimiyle ve bunun tesine geilmesiyledir ki, ayn zamanda hem bir seim, hem de eylerin durum halindeki bir
dzeni olabilir; etrafn ngrlmezlii ve uyumazl araclyla kendini bir du
rumda dile getiren de zgrln olumsall ile kendindenin olumsalldr.
Ama bu nedenledir ki ben ancak bir durumda zgr olurum.
637

Jean -P au l Sartre

D) Benim Hemcinsim* [Mon prochain]

Hemcinsimin musallat olduu bir dnyada yaamak, yolun her sapanda
bakasyla karlaabilmek deildir yalnzca, ayn zamanda da kullanlabilir arabileimlerinin benim zgr projemin nceden onlara vermedii bir anlama sa
hip olabildii bir dnyaya kendimi angaje olmu bulmaktr. Ve bu ayn zaman
da, esasen anlamla donatlm bu dnyann ortasnda, benimki olan, ama bana be
nim tarafmdan da verilmeyen, kendimi esasen ona sahip olan gibi kefettiim
bir anlamllkla uraacak olmaktr. Dolaysyla bakasnn da olduu bir dn
yada kkensel ve olumsal olarak varolma olgusunun durumumuz asndan ne
anlam tayabileceini sorduumuzda, bylece formlletirilen sorun benim so
mut durumumu oluturmak zere devreye giren gereklik katmann ardk
bir biimde incelememizi gerektirir: esasen imleyici olan aletler (gar, tren tarife
si, sanat eseri, seferberlik duyurusu), esasen benimki olarak kefettiim imlem
(milliyetim, rkm, fizik grnm) ve nihayet bu imlemlerin gnderdii atf
merkezi olarak bakas.
Gerekten de, nlemleri sadece kendi amalarm nda kefedileceim bir
dnyaya ait olsaydm her ey fazlasyla kolay olurdu. Nitekim kendimle ilgili se
imimin snrlar iinde eyleri kullanlabilir aralar ya da ara bileimleri halin
de dzenlerdim; da stesinden gelinmesi zor bir engel ya da ovaya uzanan bir
bak as, vb. klan bu seim olurdu; bu dan kendinde hangi imleme sahip ola
bilecei sorunu gndeme gelmezdi, nk bu nlemleri kendinde geree veren
benim. Eer kaps penceresi bulunmayan bir monad olsaydm ve herhangi bir
biimde, yalnzca daha baka monadlarm da var ya da mmkn olduunu ve
her birinin grdm eylere yeni nlemler kazandrdm bilseydim, bu sorun
daha da ok basitleirdi. Filozoflarn ou kez gzden geirmekle' yetindikleri bu
durumda, baka imlemleri de mmkn olarak kabul etmek benim iin yeterlidir;
ve sonuta, bilinler okluuna tekabl eden imlemler okluu, benim ynm
den sadece kendimle ilgili bir baka seim yapmamn ucunun her zaman ak ola
bilmesine denk gelir. Ne var ki bu monadc anlayn gizli bir tekbencilik barn
drdn grdk, nk bu yaklam, tam da benim geree atfedebileceim im
lemler okluu ile her biri ben olmayan bir bilince gnderen imleyici sistemler
* Burada hem cinsle kastedilen benim gibi insan olan herkestir. Bu ifade, cinsiyete dair
b ir ayrma iaret etmiyor, - n
638

V arlk ve H ilik

okluunu birbirine kartrr. Ve zaten somut deneyim alannda bu monadc be

timleme yetersiz kalr; gerekten de, benim dnyamda mmkn olan imlemler okluundan daha baka eyler de vardr; kendilerini bana, benim tarafm
dan gn na kartlmayanlar gibi veren nesnel imlemler vardr. mlemlerin
eylere gelmesine vesile olan ben, kendimi esasen imleyen bir dnyada angaje ol
mu bulurum ve bu dnya benim getirip koymadm birtakm imlemleri bana
yanstr. rnein, bir kentte yaarken kefettiim ve benim seimimden bam
sz olan imlemlerin saylamayacak niceliini dnelim: sokaklar, evler, maaza
lar, tramvay ve otobsler, iaret levhalar, uyarca grltler, radyodan yaylan
mzik, vb. Elbette, yalnzken, ham ve ngrlmez varolan, rnein, bu kayay
kefediyor ve sonu olarak bir kayay, onun dnda hibir eyi deil, sadece bu
radaki-bu varolan var klm olmakla yetiniyordum. Ama ona, en azndan, tr
manmak gereken, kanmak gereken, seyretmek gereken, vb. imlemini ka
zandryordum. Saptm bir sokakta bir ev kefettiimde, bu yalnzca dnya
iinde aa kardm ham bir varolan deildir, yalnzca u ya da bu tarzda ni
telenen bir buradakinin (var) olmasn salamam: bylece aa kan nesne
nin imlemi bana direnir ve benden bamsz kalr: binann konut olduunu ya
da Gaz irketinin brolarn barndrdn, ya da hapishane olduunu, vb. ke
federim, imlem burada olumsaldr, benim seimimden bamszdr, kendinde
nin bizatihi gerekliiyle ayn belirsizlik iinde ortaya kar: kendini ey yapar ve
kendindenin niteliinden farkszdr. Bunun gibi, eylerin terslik katsaysn daha
duyumsanmazdan nce kefederim; bir sr iaret beni uyarr: Tehlikeli viraj,
yavalayn, Dikkat! Okul, lm tehlikesi, Yz metre sonra kasis, vb. Ama
bu imlemler, bir yandan eylerin iine derinlemesine bir biimde kaznm olsa
lar da ve bir yandan eylerin belirsiz nesnelliine -en azndan grnte- katl
salar da, yine de beni dorudan ilgilendiren birtakm davran biimlerinin ia
retleridirler. Caddeyi iaretli noktadan geeceim, satn alanlara verilen bir kul
lanma klavuzunda alma ekli ayrntlaryla gsterilen falanca aleti satn almak
iin falanca maazaya gireceim, daha sonra bu aleti, diyelim ki bir dolmakale
mi, belirli koullar uyarnca u ya da bu formu doldurmak iin kullanacam.
Burada zgrlme getirilen sk snrlamalarla karlamayacak mym? Baka
lar tarafndan salanan iaretleri noktas noktasna izlemezsem, kendimi orada
bulamayacam, soka aracak, trenimi karacam, vb. Zaten bu iaretler de
ou zaman buyruk kipindedir: Buradan giriniz, Buradan knz, kaplarn
639

Jean-Paul Sartre

stne yerletirilen Giri ve k szcklerinin anlam budur ite. Bunlara bo

yun eerim, benim eyler zerinde yarattm terslik katsaysna, bunlar tasta
mam insani bir ters dme katsays eklerler. Ayrca, bu dzenlemeye boyun
eersem, ona baml olurum: bana saladklar yararlar kuruyabilir; bir i kar
gaa durumunda, bir sava durumunda ve benim bu ite hibir dahlim olmaks
zn en zorunlu ihtiya maddeleri ktlaverirler. Yoksullarm, projelerimin orta
snda engellenirim, amalarm gerekletirmek iin gereken eyden yoksun ka
lrm. Ve zellikle de kullanma klavuzlarnn, gstergelerin, buyruklarn, yasak
larn, iaret levhalarnn herhangi bir kii olarak bana seslendiklerine iaret ettik;
itaat ettiim, iaret edilen hattn iinde yer aldm lde, herhangi bir insangerekliinin hedeflerine boyun eer ve bu hedefleri herhangi bir teknikle gerek
letiririm: dolaysyla kendi varlm iinde deiime urarm, nk ben seti
im amalarm ve onlar gerekletiren tekniklerim; herhangi bir amala, her
hangi bir teknikle, herhangi bir insan-gereklii. Ayn zamanda dnya da bana
yalnzca kullandm teknikler iinde grnd iin, dnyann kendisi de de
iime urar. Bu dnyay, mesafelerini katetmek iin kullandm aralarla, bi
sikletle, otomobille ya da trenle kesin bir ballam iindeki ehresiyle, yani her
kes e sunduu ehresiyle kefederim. Buradan kan besbelli sonu da, zgrl
mn drt bir ynden benden katdr sanki: kendiliindenliimin zgr sei
mi evresinde imleyen bir dnya dzeni olarak durum yoktur, bana dayatlan bir
hal vardr. imdi de bunu incelemek gerekiyor.
Yaanan bir dnyaya aidiyetimin bir olgu deeri tadndan phe edilemez.
Gerekten de, bu aidiyet, bakalarnn dnya zerindeki mevcudiyetinin kken
sel olgusuna, daha nce grdmz zere kendi-iinin ontolojik yapsndan karsanmas mmkn olmayan olguya gnderir. Ve bu olgu, olgusallmzm kk
lemesini daha da derinletirmekten baka bir ey yapmaz ve bununla birlikte bu
olgusallk kendi-iinin olumsallnn zorunluluunu dile getiren olarak, bizim
olgusallmzdan da kaynaklanmaz; daha ok, yle sylemek gerekir: kendi-iin
fiilen vardr, yani onun varoluu ne bir yasa uyarnca yaratlm bir gereklie, ne
de bir zgr seime indirgenebilir; bu olgusallm fiili zellikleri arasnda, yani
ne kendisinden karsanabilen, ne kendisini kantlayabilen, ama sadece kendini
grnmeye brakan zellikleri arasnda bir tanesi vardr ki, bunu bakalarmnmevcudiyeti-altmda-dnya-iinde-varolu diye adlandryoruz. Bu olgu zellii
nin herhangi bir tarzda etkili olmak zere zgrlm tarafndan yinelenmek zo
640

V arlk ve H ilik

runda olup olmadn biraz daha ileride tartacaz. Ancak bu arada, dnyay
kendine mal etme teknikleri dzeyinde, bakasnn varoluunun bizatihi olgusun
dan tr tekniklerin kolektif mlkiyeti olgusu ortaya kar. u halde olgusallk
bu dzeyde, yalnzca kolektif ve esasen oluturulmu teknikler araclyla kendi
ni bana gsteren bir dnyada grnmemden tr dile gelir ve bu tekniklerin he
defi, bana dnyay, anlam benim dmda tamlanan bir vehesiyle kavratmak
tr. Benim topluluklara, insan trne, ulusal toplulua, meslek ve aile grubuna ai
diyetimi bu teknikler belirleyecektir. Hatt upun da altn izmek gerekir: bakas-iin-varlgm dnda -daha ileride bundan sz edeceiz- bu topluluklara olgu
olarak aidiyetimi varetmemin tek olumlu tarz, onlardan kaynaklanan teknikleri
dzenli olarak kullanmamdr. Gerekten de, insan trne aidiyet son derece basit
ve son derece genel tekniklerin kullanlmasyla tanmlanr: yrmeyi bilmek, al
may bilmek, alglanan nesnelerin grece bykln, girinti ve kntlarm ta
nmlamay bilmek, konumay bilmek, genel olarak doruyu yanltan ayrmay
bilmek, vb. Ama bu teknikleri biz bu soyut ve evrensel formda sahiplenmeyiz:
konumay bilmek, genel olarak szckleri anlamay ve adlandrmay bilmek de
ildir, belli bir dili konumay bilmek ve bu yoldan insanla aidiyetini ulusal top
luluk dzeyinde gstermektir. Zaten, bir dili konuabilmek, akademik szlk ve
gramerlerin tanmladklar biimiyle bu dilin soyut ve salt bir bilgisine sahip ol
mak deildir: taraya, meslee, aileye zg bozulmalar ve ayklamalar boyunca o
dili kendinin yapmaktr. Nitekim dilin gerekliinin [realite] konuulan dil ve ko
nuulan dilin gerekliinin de lehe, argo, ive, vb. olmas anlamnda, insanla
aidiyetimizin gerekliinin milliyetimiz [nationalite] ve milliyetimizin gerekliinin
de aileye, dine, meslee, vb. aidiyetimiz olduunu sylemek mmkndr. Ve bu
na karlk, lehenin hakikati [verite] konuulan dilden, konuulan dilin hakikati
de dilden gelir; bu demektir ki aileye, yerel ortama aidiyetimizin tezahr ettii so
mut teknikler daha soyut ve daha genel yaplara gnderirler. Bu yaplar aidiyeti
mizin imlemini ve zn olutururlarken imlem ve z de daha genel baka yap
lara gnderirler ve sonunda herhangi bir varln dnyay kendine mal etii her
hangi bir tekniin tmel ve tmyle basit zne kadar ulalr.
Bylece, rnein Fransz olmak, Savual olmann hakikatidir. Ama Savual ol
mak da sadece Savuanm yksek vadilerinde yaamak deildir: bin tane baka
ey arasndan, kn kayak yapmak, kaya tama arac olarak kullanmaktr. Ve
tam da, Arlberg ya da Norveliler tarznda deil de Fransz yntemine gre ka
641

Jean -P au l Sartre

yak yapmaktr7. Ama da ve karl yamalar ancak bir teknik araclyla kavran
dklar iin, kaymak kaylacak eimlerin tam da Fransaya zg anlamn kefet
mektir; nitekim yumuak eimlere daha uygun olan Norve ynteminin, ya da
sert eimlere daha uygun olan Fransz ynteminin kullanlna gre, ayn eim
daha sert ya da daha yumuakm gibi grnr, tastamam bir rampann orta ya
da kk vitesle giden bir bisikletiye daha az ya da daha ok dik grnmesi
gibi. Bylece Fransz kayak, kayak alanlarndan inmek iin bir Fransz hzna
sahiptir ve bu hz ona zel trde bir eim kefettirir, nerede olursa olsun, yani
svirede ya da Bavyera Alplerinde de olsa, Telemark ya da Jura ona her zaman
tmyle Fransaya zg bir dorultu, glkler, bir arasallk ve terslik, zorluk
bileimi sunarlar. Bunun gibi, ii snfn tanmlama giriimlerinin ounun re
timi, tketimi ya da aalk duygusuna bal belli bir Weltanschauung* tr
n kstas aldn (Marx-Fialbwachs-de Man) gstermek de zor deildir. Yani,
her durumda dnyay hazrlamaya ve kendine mal etmeye ilikin baz teknikler
sz konusudur, dnya bu teknikler iinde iddetli kartlklaryla, tekdze ve
llenmi kitleleriyle, karanlk blgeleri ve aydnlk kumsallaryla, aydnlatc ba
sit ve acil amalarla, proleter ehresi olarak adlandrabileceimiz eyi sunar.
imdi, -falanca snfa, falanca ulusa aidiyetim kendi-iinimin ontolojik yap
s olarak olgusallmdan kaynaklanmamakla birlikte- benim olgu olarak varo
luumun, yani doumumun ve yerimin, dnyay ve kendimi birtakm teknikler
iinde ihata etmeme yol at besbellidir. Oysa benim semediim bu teknikler,
dnyaya imlemlerini kazandrr. Kendi amalarmdan itibaren dnyann bana
proleter evrenin basit ve kesin kartlklaryla m, yoksa burjuva dnyasnn
saysz ve dzenci nanslaryla m belirdiine karar veren, sanki artk ben dei
limdir. Yalnzca ham varolann karsna frlatlm deilim, ortaya karmak iin
hibir ey yapmadm halde bana kendi imlemlerini sunan, Fransz, Lorrainli ya
da Gneyli bir ii dnyasnn iine frlatlrm.

Buna yakndan bakalm. Biraz nce milliyetimin bir tara vilayetine, bir aile
ye, bir meslek grubuna aidiyetimin hakikati olduunu gsterdik. Ama burada
durmak m gerekir? Eer dil sadece lehenin hakikatiyse, lehe kesinlikle somut
olan gerek midir? Dilbilimsel ve istatistik bir aratrmann da yasalarn belirle
7) Basitletirelim: teknikler arasnda etkiler, i ie girmeler vardr; Arlberg yntem i uzun yl
lar bizim lkem izde tutulm utu. O kur, olgular, karm aklklar iinde kolayca yerli yeri
ne oturtacaktr.

* Dnya gr, -n
642

V arlk ve H ilik

meye imkn verecei zere, konuulan haliyle meslek argosu, Alsace ivesi, te
melini salt olguda, kkensel olumsallkta bulan ilk fenomen midir? Burada dil
bilimcilerin aratrmalar bizi yanltabilir: onlarn istatistikleri, deimezleri, bel
li trden sesbilgisel ya da anlambilgisel bozulmalar gn na karr, verili bir
dnem iinde bir sesbiriminin [phoneme] ya-da bir biimbiriminin [morpheme]
evrimini yeniden oluturmaya imkn verir, dyle ki szck ya da szdizimsel kural,
imlemi ve tarihiyle birlikte bireysel bir gerek gibi grnr. Ve bundan tr,
dilin evrimi zerinde bireylerin pek az etkisi varm gibi grnr. Sanki dildeki
deiikliklerin asl nedenleri istilalar, byk iletiim yollar, ticari ilikiler gibi
toplumsal olgulardr. Ne var ki bu, kendimizi somut olann alanna tam olarak
yerletirmemi olmamzdan dolay byle grnr: bu yzden herkes kendi gerekirliklerinin karln alr. Psikologlar uzun bir sredir szcn -zel bozulma
laryla leheye zg szcn bile, aileye zg szcn bile- dilin somut e
si olmadna iaret ediyorlar; dilin en temel yaps, tmce dir. Nitekim szck,
tmcenin iinde gerek bir ifade ilevi kazanabilir; tmcenin dnda ve kesin
likle dank imlemleri beklemeye ynelik tastamam bir balk olmad zaman,
szck sadece nermesel bir ilev gsterir. Sylemin iinde tek bana grnd
yerde, sklkla iaret edildii zere tmcesel-szck [holophrastique] zel
lii tar. Bu, szcn belli bir anlamla kendiliinden smrlanamayaca anla
mna gelmez, onun, bir ana formla btnleen ikincil form gibi bir balamla b
tnletii anlamna gelir. u halde szck, kendisini btne katan bileik ve et
kin dzenlemeler dnda, dpedz sanal bir varla sahiptir. Dolaysyla bilmem
ya da bilinaltnn onu kullanmasndan nce bir bilin ya da bilinalt iinde
varolamaz: tmce, szcklerden y ap lm deildir. Bununla da yetinmemek gere
kiyor: Paulhan, Les Fleurs de Tarbesda [Tarbesm iekleri], btnlkleri iinde
ki tmcelerin, ortak yerlerin, tastamam szckler gibi, kullanlma biimlerin
den nce var olmadklarn gstermitir. Bu tmceler, dardan, bir tmceden
tekine geerek paragrafn anlamn yeniden birletiren okur ynnden d
nldnde ortak yerlerdir, ama yazarn bak asnda konumlanldmda sra
dan ve uzlamsal vasflarm kaybederler, nk yazar, ifade edilecek eyi grr,
bir ifade ya da yeniden yaratma edimi reterek, bu edimin elerini dnmek
le oyalanmakszm olabildiince hzla ilerler. Eer byle ise, ne szckler, ne szdizimi, ne de hazr tmceler, kullanlma biimlerinden nce vardrlar. Szsel
birlik, ifade edici tmce olarak, veriyi hileyen ve verinin bir amaca doru te
643

Jean -P au l Sartre

sine geen bir akmlk olmakszn kavranamayan, kurucu bir edimdir. Szc
tmcenin nda anlamak, ok kesin bir biimde, herhangi bir veriyi durumdan
hareketle anlamaktr ve durumu kkensel amalar nda anlamaktr. Muhata
bmn bir tmcesini anlamak, gerekten de, onun ne demek istediini anlamak
tr, yani onun akmlk hareketini benimsemektir, onunla birlikte kendimi mm
kn olanlara doru, amalara doru frlatmamdr, sonra da dzenli kullanlabi
lir aralar btnn ilevleri ve amalaryla birlikte anlamak iin bu btne ge
ri dnmemdir. Zaten, konuulan dil her zaman durumdan hareketle zlr.
Zamana, saate, yere, etrafa, kentin, tarann ve lkenin durumuna yaplan gn
dermeler, szden nce verilidirler. Gazeteleri okumu ve Pierrein salkl yz
n ve kaygl havasn grm olmam, bu sabah karlatmz zaman syledii
ler iyi deil szn anlamam iin yeterlidir. yi olmayan salk durumu de
ildir, nk zinde bir grn vardr, ileri ya da aile hayat da deildir: iyi ol
mayan, kentimizin ya da lkemizin iinde bulunduu durumdur. Ben bunu esa
sen biliyordum; ona Ne var, ne yok? diye sorarken verecei cevabn bir yorumu
nu esasen belirliyordum, Pierrei anlamak iin ona geri dnmeye hazr olarak,
kendimi esasen epeevre ufka tayordum. Konumay dinlemek, birlikte konumaktr; ama sadece syleneni zmek zere taklit ettiimiz iin deil, k
kensel olarak mmkn olanlara doru atlmda bulunduumuz iin ve onlar
dnyadan hareketle anlamak zorunda olduumuz iin.
Ama tmce szckten nce varoluyorsa, konumann somut temeli olarak
konumacya gnderilmi oluruz. u szck, eer onu farkl dnemlerin tmce
leri iinden kartp alrsak, pekl kendisi araclyla yayormu gibi grne
bilir. Bu dn yaam, fantastik filmlerde kendiliinden armuta saplanan ba
n yaamna benzer; enstantanelerin birbirine eklenmesinden yaplmtr, sine
matografiktir ve tmel zamann iinde oluur. Ne var ki, anlambilimsel ya da biimbilimsel film gsterildiinde, szckler yaarm gibi grnseler de tmceler
oluturmaya kalkmazlar; nasl ki yollar haclarn ve kervanlarn geiinden kalan
izlerden baka bir ey deilse, szckler de gelip geen tmcelerin brakt iz
lerden ibarettirler. Tmce, ancak bir verinin (ifade edilmek istenen bizatihi veri
nin) ortaya konan bir amatan (ifade edilmesi, bu da daha baka amalar varsa
yar, ifade edi bu amalar karsnda yalnzca bir aratr) itibaren hilenmesinden yola klarak yorumlanabilen bir projedir. Szck de veri gibi tmceyi belirleyemiyorsa, tersine, veriyi aydnlatmak ve szc anlamak iin tmce zo
644

V arlk ve H ilik

runlu ise, tmce kendi-kendimle ilgili zgr seimin bir uradr ve muhatabm
tarafndan da bu haliyle anlalr. Konuulan dil, dilin gereklii ise, lehe ya da
argo konuulan dilin gereklii ise, lehenin gereklii de kendimi ifade eden se
tiim zgr ifade etme edimidir. Ve bu zgr edim szcklerin bir araya getiril
mesi olamaz. Elbette, bu edim teknik reetelere (gramerin yasalar) uygun olarak
szcklerin salt bir araya getirilmesi olsayd, konuann zgrlne dayatlan
olgusal snrlardan sz edebilirdik; bu snrlar szcklerin maddi ve sesil yap
snn, konuulan dilin sz daarcnn, kdnumacmm kiisel sz daarcnn
(yararlanabildii n saydaki szck), dilin yaps&l yeteneinin vb. izlerini tar
lard. Ama bunun byle olmadn biraz nce gsterdik. Yakn tarihlerde sz
cklerin canl bir dzeni, dilin dinamik yasalar, logosun kiisiz bir yaam gibi
sinden bir eyin bulunduu, ksacas dilin bir doa olduu ve insann, tpk Do
a iin yapt gibi, belli noktalarda dili kullanabilmek iin bu dile hizmet etmek
zorunda olduu yolunda bir gr savunulabildi8. Ne var ki burada dil, bir kez
ldkten sonra, yani bir kez konuulduktan sonra dnlmtr, dile kiisiz bir
yaam ve bir g, aslnda konuan kendi-iinin kiisel zgrlnden dn
alnma yaknlklar ve telemeler izafe edilmitir. Dil, kendi kendine tek bana ko
nuan bir dil klnmtr, ite, dil iin olduu kadar btn baka teknikler iin de
yaplmamas gereken hata budur. nsann, kendi balarna uygulanan teknikle
rin, kendi kendine konuan bir dilin, kendini yapan bir bilimin, kendi yasalar
na gre kendini ina eden bir kentin ortasnda belirdii dnlrse, imlemler
de, bir yandan bunlara insani bir akmlk atfedilerek kendinde halinde dondu
rulursa, insann rolde, bir tekneyi kullanmak iin rzgarn, dalgalarn, gel-gitlerin belirlenmi glerini kullanan bir kaptann rolne indirgenir. Ama her tek
nik, insani amalara doru ynlendirilmek iin giderek bir baka teknii gerek
tirir: rnein, bir tekneyi kullanmak iin, konumak gerekir. Nitekim belki de
tekniklerin tekniine geleceiz -b u kez de o kendiliinden uygulanacaktr- ama
teknisyenle karlama imknn sonsuza kadar kaybetmi durumdayz.
Tam tersine, konuurken szcklerin var olmasn salyorsak, bunun iin zo
runlu ve teknik balantlar ya da tmcenin iinde eklemlenen olgu balantlarn
ortadan kaldrmayz. Daha da iyisi: bu zorunluluu kurarz. Ama tam da bu zo
runluluun belirmesi iin, szcklerin kendi aralarnda birtakm mnasebetler
srdrmesi iin, birbirlerine tutunmalar -ya da birbirlerini itmeleri- iin, ken
8) Brice-Parain: Essai sur le logos platonicien, [Platoncu Logos zerine D enem e].

645

Jean -P au l Sartre

dilerinden kaynaklanmayan bir sentez iinde birletirilmi olmalar gerekir; bu

sentetik birlii yok ettiinizde dil denilen blok da dalr; her szck kendi yal
nzlna dner ve ayn anda, iletiemeyen farkl imlemler arasnda paralanarak
birliini kaybeder. Nitekim dilin yasalar tmcenin zgr projesi iinde dzenle
nirler; grameri konuarak yaparm; dilin yasalarnn mmkn olan yegane teme
li zgrlktr. Zaten dilin yasalar kimin iin vardr? Paulhan bu soruya verilecek
bir cevabn elerini gstermitir: konuan kii iin deil, dinleyen kii iin var
dr bu yasalar. Konuan kii bir imlemin seilmesinden baka bir ey deildir ve
szcklerin dzenini, ancak bu dzeni kurduu lde kavrar9. Bu dzenli bt
nn iinde kavrayaca mnasebetler, zgllkle kendisinin kurduu mnase
betlerden ibarettir. Eer, bundan sonra, iki ya da birok szcn kendi aralarn
da bir deil, birok belirli mnasebet srdrdkleri ve bunun sonucunda ayn bir
tmce iin, hiyerarikleen ya da birbirine kar kan bir imlemler okluu ke
fedilirse, ksacas eytann pay kefedilirse, nedeni ancak u iki koul olabilir:
1) szcklerin zgr bir imleyici yaknlatrmayla bir araya getirilmi ve sunul
mu olmalar gerekir; 2) bu sentezin dardan grlmesi, yani bakalar tarafn
dan grlm olmalar ve bu yaknlatrmann mmkn anlamlarn varsaymsal
olarak zmeye ynelen bir ilem srasnda grlm olmalar gerekir. Gerekten
de, bu durumda, nce imlem kava olarak kavranan her szck, yine byle kav
ranan bir baka szce baldr. Ve yaknlatrma ok ynl [multivoque] olacak
tr. Dom ynn, yani konumac tarafndan zellikle arzulanan anlamn kavran
mas karanla terk edilebilir ya da daha baka anlamlara tabi olabilir, ama onla
r ortadan kaldrmayacaktr. Bylece, benim iin zgr proje olan dil, bakas iin
zgl yasalara sahiptir. Ve bu yasalarn kendileri de ancak kkensel bir sentezin
iinde devreye girebilirler. Dolaysyla szck olayn doal bir olaydan ayran
tm fark kavryoruz. Doal olgu, ortaya koyduu bir yasaya uygun olarak olu
ur, ama bu yasa, oluumun dpedz d kuraldr ve sz konusu olgu bu yasa
nn bir rneinden ibarettir. Olay olarak tmce, kendi dzeninin yasasn ken
di kendisinde ierir ve szckler arasnda yasal ilikilerin belirebilmesi de zgr
ifade etme projesinin iinde olur. Gerekten de, konumazdan nce szle ilgili ya
sa olamaz. Ve her sz, kiisel bir kendi-iinin seimine bal ve bu kendi-iinin
global durumundan hareketle yorumlanmak zorunda olan, zgr ifade etme pro9) Basitletiriyorum: insan kendi dncesini kendi tm cesi araclyla da renebilir. Ama
bunun nedeni, bu tm ce zerinde belli bir lde, tastamam kendi bedenim izin zerinde
de olduu gibi, bakalarnn bak asn edinm enin m m kn olmasdr.
646

V arlk ve H ilik

jesidir. lk bata gelen ey, durumdur, ben bu durumdan itibaren tmcenin an

lam n kavrarm, bu anlam kendi kendisinde bir veri gibi deil, aralarn zgr
ce bakalarna geilmesi iinde seilmi bir ama olarak dnlmelidir. Dilbi
limcinin almalarnn karlaabilecei yegane gerek ite budur. Bu gerekten
itibaren, geriye dnk bir analiz almas, yasal emalar gibi olan daha genel, da
ha basit kimi yaplar gn na karabilir. Ama rnein, lehe yasalar olarak
geerlilik iddiasndaki o birtakm emalar, kendi kendilerinde birtakm soyutlar
dr. Tmcenin oluumuna yn vermek ve tmcenin biimlendii kalp olmak
yle dursun, ancak bu tmcenin iinde ve bu tmce araclyla vardrlar. Bu an
lamda tmce, kendi yasalarnn zgrce icat edilmesi olarak belirir. Burada her
trl durumun kkensel vasfyla karlarz sadece: verinin bu haliyle (dilbilim
sel aygt) tesine geilmesiyledir ki, tmcenin zgr projesi veriyi bu veri (bu d
zenleme ve leheye gre telaffuz yasalar) olarak ortaya karr. Ama tmcenin z
gr projesi tam da buradaki-bu veriyi stlenme niyetidir, herhangi bir kabullen
me edimi deil, henz varolmayan bir amacn varolan aralar iinde hedeflenmesidir ve bunlar tam da bu zgr projeyle aralar olarak anlamlarn kazanrlar.
Bylece, tmce szcklerin dzenlenmesidir, onlar da bizatihi dzenlenileriyle
bu szckler haline gelirler. Dilbilimcilerin ve psikologlarn hissetmi olduklar
ey aslnda budur ve karlatklar glk burada bize kar-kant olarak yardm
c olabilir: nitekim onlar szn hazrlanmas iinde bir dng kefettiklerim san
dlar, nk konumak iin insann, kendi dncesini bilmesi gerekir. Ama bu
dnce, belirtikletirilen ve kavramlar halinde saptanan gerek olarak, konu
madan nasl bilinir? Bylece, dil dnceye ve dnce de dile gnderir. Ne var
ki, imdi ortada bir dng bulunmadn, ya da, daha iyisi, bu dngnn -s
zel imge ya da imgesiz ve szcksz dnce gibi, dpedz psikolojik idoller icat
ederek dna kld sanlan bu dngnn- dile zel olmadn anlyoruz:
dng genel olarak durumun zelliidir. imdiki zamann, gelecein ve gemi
in ekstatik balantsndan, yani varolann henz-varolmayan tarafndan ve he
nz-varolmayann da varolan tarafndan zgrce belirlenmesinden baka bir ey
imlemez. Bunun ardndan da, tmcenin yasal doruluunu temsil edecek soyut
ilemsel emalar kefetmek mmkn olur: lehesel ema -ulusal dile ilikin em a- genel olarak dilbilimsel ema. Ama bu emalar, somut tmceden nce var
olmak yle dursun, kendiliklerinden Unselbststndigkeittm * etkilenirler ve her
* Baml olma, yalnzca kendisiyle anlalr olmama, - n
647

Je a n -P a u l Sartre

zaman ancak somutlam bir halde ve bizatihi somutlamalar iinde bir zgr
lkle desteklenerek varolurlar. phe yok ki, dil burada toplumsal ve tmel bir
tekniin rneinden ibarettir. Btn teki teknikler iin de ayn ey geerlidir:
baltay aa karan ey baltann darbesidir, ekici aa karan ey bir eyi ivilemektir. zel bir yarmada, kayak yapmann Fransz yntemini ve bu yntem
iinde genel olarak kayma sanatm insani imkn gibi fark etmek mmkndr.
Ama bu insani sanat yalnzca kendi bama asla bir ey deildir, saklg halinde
[en puissance] varolmaz, kayaknn gncel, edimsel ve somut sanat iinde cisimleir ve tezahr eder. Bu da, bireyden tre giden mnasebetler konusunda bir
zm tasarlamamza imkn veriyor. nsan tr yoksa hakikat de yoktur, bu kesin
dir; bireysel seimlerin irrasyonel ve olumsal kaynamasndan baka bir ey kal
maz elimizde ve bunlara da hibir yasa atfedilemez. Eer, bireysel seimleri bir
letirebilecek trden, hakikat gibi bir ey varsa, bunu bize irisan tr salayabi
lir. Ama tr birey iin hakikat olansa, bu hakikat derin bir eliki yaratmakszn
bireyin iindeki bir veri olamaz. Tpk dilin yasalarnn tmcenin somut, zgr
projesiyle cisimleip desteklenmesi gibi, insan tr de -insanlarn faaliyetini ta
nmlamaya yarayan teknikler btn olarak-, herhangi bir tikel dn cisim
lerin dme yasasn rneklemesinde olduu gibi, bir insann kendisinin tezahr
ettii bir bireyde daha nce varolmas deildir. nsan, zgr bireysel seimle des
teklenen soyut ilikiler btndr. Kendi-iin, kendini kii olarak semek iin,
isel bir dzenin varolmasn salayp, kendisine doru bir dzenin tesine geer
ve bu isel teknik dzen, ondaki ulusal olan ya da insani olandr.
Bize yle diyeceklerdir: Tamam da sorunu hasr alt ettiniz. nk kendiiin bu dilbilimsel ya da teknik dzenleri kendine ulalmas iin yaratmad: on
lar bakalarndan ald. Somut ortalarn [participe] tikel bir ifade amac dorul
tusunda zgrce yaknlamalar dnda, ortalarn uyumu kyral mevcut deildir, kabul. Ama bu kural kullandmda, onu bakalarndan rendiim iin
kullanrm, nk bakalar, kendi kiisel projeleri iinde, ben de ondan yarar
lanaym diye bu kural ortaya koyarlar. Dolaysyla benim dilim bakalarnn di
line ve sonuta da ulusal dile tabidir.
Bu itiraz olumsuzlamak gibi bir dncemiz yok. Bundan tr de bizim
iin sz konusu olan kendi-iini varlnn zgr temeli olarak gstermek deil
dir: kendi-iin zgrdr ama koul altnda ve durum adyla belirginletirmeye
altmz ey de kouldan zgrle giden bu mnasebettir. Nitekim ortaya
648

V arlk ve H ilik

koyduumuz ey gerein yalnzca bir blmdr. Kendi-iinden yaylmayan

imlemlerin varlnn kendi-iinin zgrl asndan bir d snr olamayaca
n gsterdik. Kendi-iin, sonradan kendisi olmak zere nce insan deildir ve
kendisini a priori olarak verili bir insan znden itibaren oluturmaz; tam tersi
ne, kendini, kiisel kendi olarak semek iin gsterdii abayladr ki, kendi-iin,
kendisini bir insan klan birtakm toplumsal ve soyut zelliklerin varoluunu
ayakta tutar; insan znn elerinin peinden gelen zorunlu balantlar ancak
zgr bir seim temelinde ortaya karlarj bu anlamda, her kendi-iin kendi var
lnda insan trnn varlndan sorumludur.Ama kendi-iin, kendisini ancak
kkeni olmad birtakm imlemlerin tesinde seebilir ve bizim ayrca bu yad
snmaz olguyu da aydnlatmamz gerekiyor. Gerekten de, her kendi-iin, ken
disini ancak milliyetin ve trn tesinde seerek kendi-iin olur, tpk ifadeyi de
ancak szdiziminin ve yapm eklerinin tesinde seerek konutuu gibi. Bu tedelik, tesine getii yaplar karsnda onun tam bamszln salamaya yeterlidir; ama yine de, kendisini buradaki-bu yaplara nispeten tede halinde olu
turur. Bunun anlam nedir? udur ki, kendi-iin, baka kendi-iinler iin dnya
olan bir dnyann iinde belirir. Veri budur. Ve daha nce grdk, bizatihi bu
yoldan, dnyann anlam ona yabanclar. Bu demektir ki, tam da dnyaya ken
disi tarafndan getirilmeyen anlamlar karsndadr. inde belirdii dnya ken
dini ona oktan baklm [deja regarde], dolalm, kefedilmi, her bir ynden
ilenmi ve bizatihi balam oktan bu aratrmalarla tanmlanm olan ey ola
rak verir; zamann yayaca bizatihi edimi iinde, zamansal dorultusu oktan
baka zamansallatrmalarla tanmlanan bir dnyann iinde zamansallar: bu
ezam anllk olgusudur. Burada bir zgrlk snr sz konusu deildir, ama

kendi-iin asl oradaki-bu dnyann iinde [dans ce monde-l] zgr olmak zo

rundadr, bu koullar dikkate alarak -yoksa ad libitum [olarak] deil- kendini
semek zorundadr. Ama te yandan kendi-iin, belirirken, bakasnn varoluu
na maruz kalmaz, bu varoluu bir seim formunda kendine gstermek zorunda
dr. nk bakasn bir seimle zne-bakas olarak ya da nesne-bakas olarak
kavrayacaktr10. Bakas onun iin bakas-bak olduu lde yabanc teknikler
ya da imlemler sz konusu olamaz; kendi-iin bakasnn bak altnda kendisi
ni Evrenin iindeki nesne olarak duyumsar. Ama kendi-iin, kendi amalarna
10) Sorunun ok daha karm ak olduunu ileride greceiz. Ama im dilik bu aklamalar yeterlidir.
649

Jean -P au l Sartre

doru bakasnn tesine gemek suretiyle onu bir alm-akmlk kld anda,
verinin amalara doru zgrce tesine geilmesi olan ey de kendi-iine dnya
iindeki imleyici ve verili (kendinde halinde donmu) davran olarak grnr.
Nesne-baka bir amalar gstergesi [indicateurs de fins] haline gelir ve kendi-iin,
zgr projesi tarafndan nesne-davranlarm amalar gsterdii bir dnyann
iine frlatlr. Bylece, alm akmlk olarak bakasnn mevcudiyeti, aralardan
amalara uzanan verili bileimlerin amlaycsdr. Ve aralar ama, amac da
aralar belirlediinden, nesne-bakalar karsnda beliriiyle birlikte kendi-iin
de dnya iinde kendisine birtakm amalar gsterir; amalarla dolu bir dnya
ya gelmitir. Ama teknikleri ve amalar, bylece kendi-iin bakmndan belirseler de, bunlarn, kendi-iinin bakas karsndaki zgr tavr alyla teknikler h a
lin e geldiini de iyi grmek gerekir. Bakas, kendi projelerinin birtakm teknik
ler olarak kendi-iine amlanmalarm tek bana salayamaz; gerekten de, ba
kas iin, kendi iin mmkn olanlara doru kendisinin tesine getii lde,
teknik yoktur-, kendini bireysel amacndan itibaren tanmlayan somut bir yapm ak
vardr. Bir pabucun topuunu onaran ayakkab tamircisi kendini bir teknik uyguluyormu gibi hissetmez, durumu, u ya da bu eylemi gerektiren ey olarak,
uradaki deri parasyla bir iviyi gerektiren, olarak kavrar. Kendi-iin bakas
karsnda konum ald andan itibaren, teknikleri de, alm akm lk olarak
bakasnn davranlar halinde dnyada belirir. Dnya zerinde burjuvalar ve
iiler, Franszlar ve Almanlar, nihayet insanlar, bu anda ve yalnzca bu anda be
lirirler. Gerekten de, bakasnn davranlarnn dnya zerinde birtakm tek
nikler gibi aa kmasndan kendi-iin sorumludur. inde belirdii dnyann
falan ya da filan teknikle iaretlenmi olmasn salayamaz (kapitalist ya da do
al ekonomi tarafndan ynetilen bir dnyada ya da bir asalak uygarln iin
de belirmesini salayamaz) ama kendisini tam da bir dsall bakasna getiren
kii yaparak, bakas tarafndan zgr proje olarak yaanan eyin teknik olarak
d ard a varolmasn salar. Kendi-iin bylece, kendini dnyann iinde see
rek ve tarihselletirerek, dnyay da tarihselletirir ve kendi teknikleriyle ona ta
rih der. Buradan itibaren ve tam da teknikler nesneler gibi grndklerinden,
kendi-iin onlar kendi teknikleri klmay seebilir. Kendi-iin, Pierre ve Pauln
belli bir tarzda konutuklar, bisiklete binerken ya da otomobil kullanrken sa
dan gittikleri, vb. bir dnyada belirerek ve bu zgr davranlar anlaml nesne
ler halinde oluturarak, trafikte sa eridin izlendii, Franszca konuulan, vb.
650

V arlk ve H ilik

bir dnyay vareder. Kendi-iin, bakasnn bir projeye angaje olmu bir zgr
lk tarafndan temellendirilen ve taman edimindeki isel yasalarn nesne-davranm nesnel kurallar haline gelmelerini ve bu kurallarn btn benzer davran
lar iin evrensel geerlilik kazanmasn salar. Bylece davranlarn taycs ya
da nesne-edimci de esasen herhangi biri haline gelir. zgr seiminin sonucu
olan bu tarihselletirme kendi-iinin zgrln hibir ekilde kstlamaz: tam
tersine, onun zgrl oradaki-bu dnyada devreye girer, asla bir baka dnya
da deil, varoluu oradaki-bu dnyada kendisi iin soru haline gelir. nk z
gr olmak, iinde belirilen tarihsel dnyay semek deildir -bunun hibir anla
m olamazd-, ne ekilde olursa olsun, dnyann iinde kendini semektir. Bu
anlamda, tekniklerin belli bir halinin insann imknlar iin kstlayc olduklar
n varsaymak sama olur. Hi phesiz Duns Scotusun ada olan biri otomo
bil ya da uak kullanmay bilmez; ama bizim kendi bak amzdan bize gre bil
gisizdir, nk biz otomobilin ve uan varolduklar bir dnyadan hareketle
onu belli bir teknikten yoksun olarak kavrarz. Bu nesneler ve onlara gnderme
de bulunan tekniklerle hibir trden hibir mnasebeti bulunmayan bu kii a
sndan, burada dnlemeyen ve tadlamayan mutlak bir hilik gibisinden bir
ey vardr. Bylesi bir hilik, kendini seen kendi-iini, hibir biimde snrlan
dramaz'. hangi ynden baklrsa baklsn, bir eksiklik gibi kavranamaz. u hal
de kendini Duns Scotusun zamannda tarihselletiren kendi-iin, bir varlk do
luluu iinde, yani tpk bizimki gibi, olabilecei her ey olan bir dnyada hileir. Albigeoislarm ar toplara sahip olmadklar iin Simon de Montforta dire
nemediklerini ileri srmek sama olurdu: Trencavel senyr ya da Toulouse
kontu, kendilerini top bataryalarna hibir biimde yer olmayan bir dnyann
iinde ne iseler yle semiler, siyasetlerini oradaki-bu dnyada belirlemiler, o
dnyada asker direni planlan yapmlardr; kendilerini Catharelarm sempati
zan olarak bu dnyann iinde semilerdir; ne olmay setilerse ondan ibaret ol
duklarndan tr, Panzerdivisionen'lerin ya da R.A.F.m dnyas kadar kesinlik
le dolu olan bir dnyann iinde olmulardr kesinlikle. Bylesine maddi teknik
ler iin geerli olan ey daha incelikli teknikler iin de geerlidir: VI. Raymond
zamannda Languedocun kk senyr olarak varolmak, bu senyrn varol
duu ve kendini setii feodal dnyann iinde konumlanldmda belirleyici de
ildir. Francia ile Gney arasndaki bu blnme, ancak bugnk Fransz birlii
asndan dnme hatasna dlrse kstlayc grnr. Feodal dnya, VI.
651

Jean -P au l Sartre

Raymondun vasal senyrne sonsuz sayda seim imknlar sunuyordu; biz de

bundan fazlasna sahip deiliz. Ayn lde sama bir soru, ou zaman topyac bir d tarznda sorulup durur: ada fizii bilseydi Descartes ne olurdu?
Byle bir soru, Descartesm, zamannn bilimindeki durumla az ok snrlandrl
m ve deitirilmi a priori bir doaya sahip olduunu ve bu ham doann daha
geni ve daha kesin bilgilere etkide bulunaca ada dneme tanabileceini
varsaymaktr. Ama ayn zamanda da, Descartesm ne olmay setiyse o olduu
nu, bu seimin hem stlendii hem de aydnlatt bir bilgiler ve teknikler dn
yasndan itibaren kendinin mutlak bir seimi olduunu unutmaktr. Descartes
bir baka tarihte kesinlikle dnlemeyen mutlak bir tarihten yararlanan bir
mutlaktr, nk kendi kendisini yaparak kendi tarihini yapmtr. Kendisinden
hemen nceki matematik bilgilerin kesin halini bir bakas deil, o belirlemitir
ve bunu, hibir bak asndan ve hibir koordinat izgisine kyasla yaplamaya
cak nafile bir saym ilemiyle deil, analitik geometrinin ilkelerini belirleyerek,
yani tam da bu bilgilerin halini tanmlamaya imkn veren koordinatlar izgisini
icat ederek yapmtr. imdiki zaman aydnlatmaya imkn veren ey, burada da
yine zgr icat ve gelecektir, tekniin bir ama dorultusunda mkemmelleti
rilmesi tekniin durumunu deerlendirmeye imkn verir.
Bylece kendi-iin nesne-bakas karsnda kendini olumladmda teknikleri
de kefeder. O andan itibaren bunlar sahiplenebilir, yani iselletirebilir. Ama ay
n anda: 1) bir teknii kullanmak suretiyle kendi amacna doru tekniin tesi
ne geer, kulland tekniin her zaman tesindedir; 2) iselletirilmi olmasn
dan tr, herhangi bir nesne-bakasnn imleyen ve donmu salt davran olan
teknik, teknik olma vasfn kaybeder, dpedz ve sadece verinin amalara do
ru zgrce tesine geilmesiyle btnleir; onu kuran zgrlk tarafndan geri
alnp tanr, tpk lehenin ya da konuulan dilin tmcenin zgr projesi tara
fndan tanmas gibi. nsandan insana teknik mnasebet olarak feodalite yoktur.
Feodalite, senyrne kr krne bal falanca insann bin trl bireysel proje
siyle taman ve tesine geilen salt bir soyutluktan ibarettir. Bununla asla bir tr
tarih nominalizme ulamay amalamyoruz. Feodalitenin vasallerin szerenlerle ilikilerinin toplam olduunu sylemek istemiyoruz. Tersine, feodalitenin bu
ilikilerin soyut yaps olduunu dnyoruz; o dnemin bir insannn her pro
jesi, somuta doru bu somut uran tesine geilii olarak gereklemek zorun
dadr. Dolaysyla feodal tekniin ilkelerini ortaya koymak iin ayrntya ilikin
652

V arlk ve H ilik

bir sr deneyden yola karak genellemeler yapmak gerekmez: bu teknik, zo

runlulukla ve batan sona her bireysel davrann iinde vardr ve her bir durum
da gn na karlabilir. Ama ancak tesine geilmesi iin oradadr. Bunun gi
bi, kendi-iin de insan olmakszn, ulusal bir topluluun, bir snfn, bir ailenin,
vb. mensubu olmakszn, bir kii olamaz, yani kendisi olan amalan seemez. Ne
var ki bunlar kendinde tad ve projesi araclyla tesine getii soyut yap
lardr. Bu belirlemelerin ufkunda kendi olmak iin, kendini Fransz, Gneyli, i
i yapar. Ve ayn biimde, kendisine amlanap dnya da benimsenen teknikler
le ballam iindeki baz imlemlerle donatlm larak grnr. Kestirebilece
imiz btn zelliklerle birlikte bu dnya, Fransz-iin-dnya, ii-iin-dnya,
vb. olarak belirir. Ama bu zellikler Selbststndigkeita sahip deildir: kendini
Fransz, proleter, vb. olarak kefettiren bu dnya, her eyden nce onun dnya
sdr, yani onun amalar tarafndan aydnlatlan dnyadr.
Bununla birlikte, bakasnn varoluu benim zgrlme olgusal bir snr
getirir. nk gerekten de, bakasnn beliriiyle birlikte, semeksizin olduum
birtakm belirlemeler iinde bulurum kendimi. Nitekim ite, Yahudi ya da Aryenm, gzel ya da irkinim, olam, vb. Ben btn bunlar, d ard a sahip oldu
um ve besbelli bir ey ki deiime uralamadm bu anlam yakalamak umu
du olmadan, bakas iin olurum. Yalnzca konuulan dil bana ne olduumu
retecektir; yine de, bu yalnzca bo bir ynelim nesnesi olarak kalacaktr: gr
s sonsuza dek benden esirgenmitir. Eer rkm ya da fizik grnm baka
larndaki bir imgeden ya da bakalarnn benle ilgili kanaatinden ibaret olsayd
bu konuyu oktan kapatrdk: ama bakalar-iin-varlmn iinde beni tanm
layan zelliklerin sz konusu olduunu grdk. Benimkinden baka bir zgr
lk karmda belirdii anda, yeni bir varlk boyutunda varolmaya koyulurum ve
bu kez benim iin sz konusu olan, ham varolanlara bir anlam kazandrmak, ya
da bakalar tarafndan birtakm nesnelere kazandrlan anlam kendi hesabma
almak deildir: beni bir anlam kazandrrken gren ben kendmim ve sahip ol
duum bu anlam kendi hesabma alacak kaynaa sahip deilim, nk bu an
lam bana bo bir gsterge olma vasf dnda verilmi olamaz. Bylece, benden
bir ey -b u yeni boyut uyarnca- veri tarznda ve en azndan benim iin varolur,
nk ben olan bu varla m aruz kalnr, bu varlk varedilmeksizin vardr. Onu,
bakalaryla srdrdm ilikiler iinde ve bu ilikiler araclyla renir ve
ona maruz kalrm; bakalarnn bana kar olan davranlar iinde ve o davra
653

Jean -P au l Sartre

nlar araclyla; bu varlkla, her an arptm bin trl savunma ve bin trl
direniin kaynanda karlarm: kk yata olduum iin u ya da bu hakka
sahip olmayacam Bir Yahudi olduum iin, baz toplumlarda, baz imknlar
dan yoksun braklacam, vb. Bununla birlikte, kendimi hibir biimde Yahudi
gibi hissedemem ya da kk yata ya da parya gibi hissedemem; yle ki, rne
in, rkn dpedz ve sadece kolektif bir hayal olduunu; yalnzca bireylerin va
rolduklarn syleyerek bu yasaklamalara tepki gsterebilirim. Bylece burada
birdenbire karlatm ey kiiliimin tmyle yabanclamasdr: olmay se
mediim bir eyim ben: durum asndan bundan nasl bir sonu kar?
Kabul etmek gerekir ki, zgrlmze getirilen gerek bir snrla, yani teme
li zgrlmz olmayan ve bize kendini dayatan bir varlk tarzyla karlam
bulunuyoruz. Yine de bir noktada uzlamak gerek: dayatlan snr bakalarnn
eyleminden gelmez. nceki bir blmde, ikencenin bile bizi zgrlmzden
yoksun brakmadna iaret etmitik: ona zgrce boyun eeriz. Daha genel bir
biimde, yolumun stne kan; Buraya Yahudilerin girmesi yasaktr, Yahudi
lokantas, Aryenlerin girmesi yasaktr, vb. gibisinden bir yasaklama, bizi daha
yukarda ele alman duruma gnderir (kolektif teknikler) ve bu yasaklama, ancak
benim zgr seimim temelinde ve bu temel araclyla anlam tayabilir. Ger
ekten de, seilen zgr imknlara gre yasaklamay ihlal edebilirim, onu yok sa
yabilirim, ya da tersine, yalnzca ona atfettiim arlktan kaynaklanan yaptrm
c bir deer kazandrabilirim bu yasaa. Hi phesiz, yasaklama yabanc bir is
tenten kaynaklanma vasfn batan sona korur, hi phesiz zgl yaps beni
nesne yerine koymak ve bu yoldan beni aan bir akmlk gstermektir. Yine de ya
saklama, ancak kendi seimimin snrlar iinde ve her koulda yaam lme
yelememe ya da tersine, baz tikel durumlarda lm baz yaam trlerine ye
lenir bulmama gre benim evrenimde somutlar ve zorlayc gcn kazanr. z
grlmn gerek snrn oluturan birinci olgu, dpedz ve sadece bir baka
snn beni nesne-teki olarak kavramasdr; bununla ballak ikinci olgu da bu
bakas iin durumumun durum olmaktan kmas ve iinde nesnel yap vasfyla
varolduum nesnel form haline gelmesidir. Durumumun deimez ve zgl sn
r maruz kald bu yabanclatrc nesnelemedir, tpk varlm snrlayan eyin
de kendi-iin-varlmm bakalar-iin-varlk halinde nesnelemesi olmas gibi.
Ve zgrlmn hudutlarn gsteren tam da bu iki karakteristik snrdr. Ksa
cas, bakalarnn varoluundan tr darl, darya sahip bir durumda varo
654

V arlk ve H ilik

lurum, bir darya sahip olmasndan trdr ki bu durum asla ortadan kald
ramadm ve zerinde dorudan etkide de bulunamadm yabanclatrc bir
boyut tar. zgrlme bu snr getiren ey, grld gibi, dpedz ve sade
ce bakasnn varl olgusu, yani akmlmm bir akmlk iin varolmasdr. Nite
kim byk nem tayan bir gerei kavryoruz: biraz nce, kendi-iin-varoluun
erevesi iinde kalarak, zgrlm ancatcbenim zgrlmn snrlayabil
diim grdk. imdi, bakasnn varoluunu dncelerimize katarak, zgrl
mn bu yeni dzlem zerinde de bakasnn zgrlnn varlyla snrlan
dn gryoruz. Bylece, hangi dzlemde yer alrsak alalm, bir zgrlk, kar
lat snrlar yalnzca zgrlkte bulur. Spinozada, dncenin ancak dn
ce tarafndan smrlandrlabilmesinde olduu gibi, zgrlk de ancak zgrlk
tarafndan snrlandrlabilir ve bu snrlama iki olgudan kaynaklanr: bunlardan
birincisi, bir isel sonluluk tamas anlamnda zgrln zgr olmamasnn
imknsz olmas olgusudur, yani zgr olmaya mahkum olmas olgusudur. kin
cisi ise zgrln, onu zgrce alglayan baka zgrlklerin ve onlarn kendi
amalarnn nda varolmasdr, bu da dsal bir sonluluktur.
Bunu bylece ortaya koyduktan sonra, ncelikle una iaret etmek gerekir ki,
durumun bu yabanclamas isel bir atla gstermedii gibi, verinin ham dire
niinin yaadm haliyle durum iine buyur edilmesi de deildir. Tam tersine,
yabanclama, durumdaki isel bir deimeyi de ksmi bir deiiklii de gster
mez; zamansallama srasnda ortaya kmaz. Yabanclamaya asla durumun iin
de rastlamam ve bunun sonucu olarak, yabanclama asla benim grme brakl
maz. lke olarak yabanclama benden kurtulur, durumun bizatihi dsall, yani
bakas-iin-darda-varldr. u halde genel olarak her durumun zsel bir zel
lii sz konusudur; bu zellik onun ierii zerinde etkide bulunamaz, ama du
rum haline gelen kii tarafndan bizzat kabul edilir ve benimsenir. Bylece, bir du
rumun belirmesini salamak zgr seimimizin bizatihi anlamdr, yaptmz se
imi ifade eder ve zsel zellii de yabanclam olmak, yani bakas iin ken
dinde form gibi varolmaktr. Bu yabanclamadan kurtulamayz, nk bir du
rum iinde olmakszn varolmay dlemek bile samadr. Bu zellik isel bir di
renile tezahr etmez, tersine, bizatihi kavranamazl iinde ve kavranamazlyla duyumsanr. Dolaysyla sonu olarak zgrln cepheden karlat bir en
gel deil, doas iindeki bir tr merkezka kuvvet, hamurundaki bir zaafiyettir;
bu zaafiyet yznden zgrln giritii her eyde semedii, kendisinden ka
655

Jean -P au l Sartre

an ve bakas iin, salt varolu olan bir yn vardr. zgr olmak isteyen bir z
grlk ayn anda bu zellii de istemekten bakaca bir ey yapamaz. Bununla bir
likte, bu zellik zgrln doasna ait deildir, nk burada bir doa yoktur;
zaten olsayd bile onu zgrlkten karsamak mmkn olmazd, nk baka
larnn varoluu batan sonra olumsal bir olgudur; ama bakalar karsnda z
grlk olarak dnyaya gelmek, yabanclaabilir olarak dnyaya gelmektir. Eer
zgr olmak istemek, buradaki-bu dnyada bakalar karsnda olmay semek
se, zgr olmak isteyen kii zgrlnn ilesini de talep edecektir.
te yandan, yabanclaan durumu ve benim kendi yabanclaan-varlm
nesnel olarak ortaya karan ve saptayan ben olmam; nitekim ilk olarak, biraz
nce grdmz zere, yabanclaan her ey, ilke olarak ancak bakas iin va
rolur. Ama ayrca, salt bir saptama mmkn olsayd bile yetersiz kalrd. Gerek
ten de, bu yabanclamay, ayn anda da, bakasn akmlk olarak kabul etmek
sizin duyumsamam mmkn deildir. Ve bu kabul, daha nce grdk, bakala
rnn zgrlnn zgr kabul olmasayd hibir anlam tamazd. Yabancla
mamn deneyimi iinde bakalarn zgrce kabul ederek teki-iin-varlm,
bu varlk her ne olursa olsun, stlenirim ve onu tam da bakalaryla aramdaki bir
letirme izgisi olarak stlenirim. Bylece, bakalarn zgrlk olarak kavra
mam, ancak bu biimde kavramann zgr projesi iinde mmkndr (nitekim
bakalarn nesne olarak da zgrce kavramam her zaman mmkndr) ve ba
kalarm kabul etmenin, tanmann [reconnaissance] zgr projesi, bakas-iinvarlm zgrce tanma ediminden ayrlmaz. u halde zgrlm, bir bakma
kendi snrlarn geri alr, nk kendimi bakalar tarafndan snrlanan gibi
kavramam ancak bakalar benim iin varolduu lde mmkndr. Bakala
rnn benim iin kabul edilen znellik olarak varolmasn da ancak bakas-iinvarlm stlenerek salayabilirim. Burada bir dng yoktur: duyumsadm bu
yabanclaan-varl zgrce kabullenme edimiyle, birdenbire, bakalarnn aknlmn benim iin akmlk olarak varolmasn salarm. Yahudi-olmak, yalnz
ve yalnz Yahudi dmanlarnn zgrln (bu zgrl nasl kullanrlarsa
kullansnlar) kabullenerek ve onlarn gzndeki ben olan bu Yahudi-olmay st
lenerek durumun d nesnel snr olarak ortaya kacaktr: tersine, Yahudi d
manlarn salt nesneler olarak dnmeyi yelersem, Yahudi-olmam hemen kay
bolur ve yerini, nitelendirilemez zgr akmlk olma(mn) sradan bilincine bra
kr. Bakalarm kabul etmek ve eer Yahudi isem Yahudi-oluumu stlenmek ay
656

V arlk ve H ilik

n eydir. Bylece, bakasnn zgrl durumuma snrlar getirir, ama benim

o snrlar duyumsamam, ancak kendisi olduum bu bakas-iin-varl geri al
dmda ve setiim amalar nda ona bir anlam verdiimde mmkndr. Ve
elbette bu kabul edimi bile yabanclar, kendi darsna sahiptir, ve kendi dar-varlm dars olarak bu edimle duyumsayabilirim.
Bu durumda, konuulan dil, snrlarm! oluturanlar konusunda beni bilgi
lendirdiinde, varlmn nesnel snrlarn Yahudi, Aryen, irkin, gzel, kral,
memur, dokunulmaz, vb. olarak nasl duyumsarm? Bunu, bakasnn gzellii
ni, irkinliini, rkn grsel olarak kavradm t&rzda yapamam, bunu, u ya
da bu imkna doru atlmda bulunma(nn) konulandrc-olmayan bilincini
tadm tarzda da yapamam. Ama bunun nedeni, sz konusu nesnel zellikle
rin zorunlulukla soyut olmalar deildir: bunlarn bazlar soyut, bazlar da de
ildir. Gzelliimi ya da irkinliimi ya da hatlarmm anlamszln, tm so
mutlamalaryla kavrayan bakasdr ve bakasnn konutuu dilin bana gster
dii de bu somutlamadr; ben bolukta bu somutlamaya doru uzanrm. u
halde hibir ekilde bir soyutlama olmayan, ama bazlar soyut olmakla birlikte
tamam mutlak bir somutluk olan bir yaplar btn sz konusudur ve bu b
tn bana sadece ilke olarak benden kaan ey gibi grnr. Bu, gerekten de,
olduum eydir; oysa kitabmzn ikinci Ksmnm banda, kendi-iinin bir ey
olm asnn mmkn olmadna iaret etmitik. Kendim-iin, retmen ya da
garson olmam gzel ya da irkin, Yahudi ya da Aryen, espritel, kaba ya da ki
bar olmamdan daha belirleyici deildir. Bu zelliklere fa rk edilmez olanlar [irrealisables]* adn vereceiz. Bunlar imgeseller ile kartrmaktan kanmak gere
kir. Sz konusu olan tastamam gerek varolulardr, ama bu zellikleri gerek
ten tayan kiiler bu zellikler deildirler, bu zellikler olan ben de bunlar ta
sarlayansam: rnein, bana kaba olduum sylendiinde, kabaln doasn o
u kez gr yoluyla bakalarnda kavrammdr; bylece kaba szcn
kendi kiiliime uygulayabilirim. Ama bu szcn imlemini kendi kiiliime
balayamam. Burada sadece gerekletirilecek bir balantnn gsterilmesi sz
konusudur (ama bu ancak kabaln iselletirilmesi ve znelletirilmesi, ya da
* Irrealisable kelimesi Franszcada hem fark edilemez hem de gerekletirilem ez anla
mnda kullanlmaktadr. Realsable ve irrealisable kelim elerinin kendisinden tredii
realiser fiili ise hem fark etm ek hem de gerekletirm ek anlamna gelir. Sartre bu ba
lamda kelimenin her iki anlamn da hissettirmek ister. Biz Trke karlk olarak ncelikle
fark etm e anlamn kullandk, ancak okurun her iki anlam da akimda tutmas faydal ola
caktr. - n
657

Jean -P au l Sartre

kiinin nesnelcrilmesiyle olabilir, her iki ilem de ele alman gerekliin dolay
sz kne yol aar). Nitekim sonsuza kadar, birtakm gerekletirilmezlerle
evriliyiz. Bu fark edilmezlerden bazlarn, rahatsz edici namevcudiyetler olarak
iddetle hissederiz. nsan uzun bir srgnden dnte, Pariste olduunun ger
ekten farkn a varam adm [realiser] derin bir d krkl iinde hisseder.
Nesneler oradadr ve tandk eyler olarak grnrler, ama ben, Parisin (var) ol
m as iin zorunlu olan bir yokluktan, salt hilikten baka bir ey deilim. Dost
larm, yaknlarm, Nihayet! te dndn, Paristesin! dediklerinde, bana vaadedilmi bir topran imgesini sunarlar. Ama bu vaadedilmi topraa girmek bana
tmyle yasaklanmtr. Ve insanlarn ou, belli durumlarda, bakalar ve ken
dileri iin ifte standart uygulama sulamasn hak ediyorlarsa, daha dn ba
kalarnda knadklar bir kabahati ilediklerini hissettiklerinde, Bu ayn ey de
il deme eiliminde iseler, bunun nedeni, gerekten de bunun ayn ey olma
masdr. Nitekim eylemlerden biri ahlaki deerlendirmenin verili nesnesidir,
teki, dorulanmasn bizatihi kendi varoluu iinde tayan salt akmlktr,
nk varl seitir. Eylemin failim, sonulan kyaslamak suretiyle her iki edi
min de kesinlikle birbirinin ayn dsalla sahip olduklar konusunda ikna
edebiliriz, ama en an iyi niyeti bile bu zdelii fa rk etmesine imkn vermeye
cektir. Vicdanda yaanan karklklarn byk bir blm, zellikle de kendi
ni gerekten hor grememenin, kendini sulu olarak dnememenin, Sulu
benim, gnah iledim, vb. eklinde dile getirilen imlemler ile durumun gerek
anlamda yakalan arasnda durmadan bir ayrlk hissetmenin umutsuzluu bu
radan kaynaklanr. Ksacas, vicdan azabndan, yani kendini yarglamay ideal
belleyen kendini aldatma bilincinden, yani bakasnn bak asn stlenmek
ten kaynaklanan btn idaralmalar buradan gelir.
Ama birtakm tikel fa rk edilmez trlerin bakalarna nispetle daha arpc g
rnmesi, psikolojik betimlemelerin konusu olmas, bizi fark edilmezlerin sonsuz
says konusunda kreltmemelidir, nk fark edilmezler durumun tersini tem
sil ederler.
Bununla birlikte, bu fark edilmezler yalnzca fark edilmez olarak bize sunul
maz: nitekim fark edilmez vasfna sahip olmalar iin, bunlar gerekletirmeyi
hedefleyen baz projeler nda aa kmalar gerekir. Ve nitekim biraz nce
kendi-iinin bakas-iin-varlm, bakasnn varln kabul eden edimi iinde
ve bu edimle stlendiini gsterirken iaret ettiimiz ey de budur. u halde fark
658

V arlk ve H ilik

edilmezler, bu kabullenici projeyle ballam halinde, 'fark edilecek olanlar ola

rak aa karlar. Gerekten, kabullenme edimi ilk nce benim temel projemin
perspektifinde gerekleir: irkinlik, sakatlk, rk, vb. imlemlerine yalnzca
edilgin bir biimde maruz kalmam, tersine, bu zellikleri -basit imlem kimliiy
le - ancak kendi amalarm nda kavrayabilirim. Bu, -terimleri tmyle tersi
ne evirmek kouluyla- belli bir rka mensup olmann, gururdan kaynaklanan
bir tepkiyi ya da bir aalk duygusunu belirlemesinin mmkn olduu sylen
diinde dile getirilen eydir. Aslnda rk, sakatlk, irkinlik, ancak benim aa
lk duygusuna ya da gurura ilikin kendi seimirfin snrlar iinde ortaya ka
bilir11; baka trl syleyecek olursak, bunlar ancak benim zgrlmn ka
zandrd bir imlemle ortaya kabilirler; bu da, bir kez daha, bakas iin olduk
lar ve ancak ben onlar seersem benim iin olabildikleri anlamna gelir. zgr
lmn, kendimi semeksizin olamayacam bildiren yasas, bizatihi burada
uygulanr: ben ne isem o olmay bakas iin semem, ama bakas iin olduu
mu kendim iin olmaya alabilmem iin kendimi ancak bakasna grndmce semem gerekir, yani seici bir kabullenme edimiyle semem gerekir. Bir
Yahudi, sonradan utan ya da gurur duymak iin nce Yahudi deildir; Yahudi
olmasnn gururu, utanc ya da kaytszldr ki, ona Yahudi-olmay gsterecek
tir; bu Yahudi-olma hali onu kabullenmenin zgr biimi dnda hibir eydir.
Ancak u var ki, bakalar-iin-varlm stlenmenin sonsuz sayda tarzna sa
hip olmama ramen, onu stlenmemem sz konusu olamaz: burada, daha yukar
da olgusallk olarak tanmladmz zgrle mahkumiyetle karlayoruz; ben
ne olduum (bakas iin) ey karsnda tmyle ekimser kalabilirim -nk
reddetmek ekimser kalmak deildir, bir kez daha stlenmektir- ne de edilgin
bir ekilde ona maruz kalabilirim (bu da, bir anlamda ayn kapya kar); fke
nin, nefretin, gururun, utancn, tiksintiyle reddetmenin ya da sevinli hak tale
binin iinde, ne isem o olmay semem gerekir.
Bylece kendi-iin, fark edilmezleri, fark edilecek-olan-fark edilmezler ola
rak kefeder. Ama onlar bu,yzden snr olm a vasflarn kaybetmezler; tam ter
sine, nesnel ve dsal snrlar olarak, kendi-iinin iselletirecei eyler gibi su
narlar kendilerini. u halde aka mecburi [obligatoire] bir zellie sahiptirler.
Gerekten de, kendisi olduum zgr projenin hareketi iinde kullanlacak
olan olarak kefedilen bir alet sz konusu deildir. Fark edilmez, burada, hem
11) Ya da benim amalarmn bam baka b ir seimi iinde.
659

Jean -P au l Sartre

durumuma nceden verili smr olarak (nk ben bakas iin yleyim) ve do
laysyla kendisine varlk kazandrmam beklemeksizin varolan olarak; hem de
ancak onu stleneceim zgr proje iinde ve bu projeyle varolabilen olarak g
rnr elbette, kabullenme edimi, fark edilmezi, gerekletirilmezi [irrealisablel* henim iin gerekletirmeyi hedefleyen btn davranlarn sentetik dzenlen
mesidir. Ayn zamanda da gerekletirilmez kimliiyle verildiinden, onu ger
ekletirmek iin yapabileceim btn giriimlerin tesinde ortaya kar. Olmak
iin benim angaje olmam gerektiren, bir yandan da yalnzca bu angajmana ba
l ve onu gerekletirmeye ynelik her trl giriimin tesinde kendiliinden ko
numlanan bir a priori gerekletirilmez, tam da bir emperatiften baka ne olabi
lir? Nitekim o, iselletirilecek olandr, yani hazr olarak dardan gelir; ama han
gisi olursa olsun, bir dzeni tanmlayan her zaman isellik halinde kavranan dsallktr. Bir dzenin dzen olmas iin -yoksa flatus vocis** ya da sadece dei
tirmeye allan salt olgusal veri deil- onu zgrlmle yeniden yakalamam,
zgr projelerimin yaps klmam gerekir. Ama onun, benim kendi amalarma
ynelik zgr hareket deil de dzen olmas iin, zgr seimimin iinde bile,
d sallk vasfn korumas gerekir. Dzen, kendi-iinin iselletirme giriimi
iinde ve o giriimle ortaya kana kadar dsallk olarak kalan dsallktr. Bu
tam da gerekletirilecek olan gerekletirilmezin, fark edilecek olan fark edilmezin
tanmdr, bu nedenledir ki bir emperatif olarak verilir. Ama bu gerekletirilme
zin, fa rk edilmezin betimlenmesinde daha ileriye gitmek de mmkndr: nitekim
o, benim smrmdr. Ama zellikle de benim snrm olduu iin, verili bir varl
n snr olarak deil, benim zgrlmn snr olarak varolabilir. Bu demek
tir ki zgrlm zgrce seerken, kendi snrlarn da seer; ya da, dilerseniz,
amalarm, yani kendim iin ne olduumu zgrce seerken, bu seimin, han
gi trden olursa olsun, snrlarm kabullenme edimini de ierir. Yukarda iaret
ettiimiz gibi, seim burada da yine sonluluu semektir, ama seilen sonluluk
isel sonluluk deil de, yani zgrln kendi-kendisiyle belirlenmesi deil de,
gerekletirilmezlerin yeni batan ele alnmasyla stlenilen sonluluktur, dsal
sonluluktur; btn seimlerimi snrlayan ve onlarn tersini oluturan mesafeli
bir varla sahip olmay seerim, yani seimimin kendisinden baka bir eyle s* Irrealisable kelim esinin, daha nce de hatrlattmz her iki anlamn da kullanyoruz
buradan itibaren, - n
** Sadece sesten oluan, bir anlam olmayan sz. - n
660

V arlk ve H ilik

mrl olmasn seerim. Bu beni rahatsz etse de, her trl arala -b u kitabn bir
nceki ksmnda grdmz gibi- bu snrlar telafi etmeye alsam da, en
gl telafi giriimimi bile iselletirmek istediim snrlarn sn rla r olarak ye
niden ve zgrce ele alarak temellendirmek zorundaym. zgrlk, bylece,
bakasnn zgrlyle snrl zgrlk olmay seerek, gerekletirilmez, fark
edilmez snrlan kendi hesabna alr ve yeniden durumun iine sokar. Sonu ola
rak, durumun d snrlar snr durum lara dnr, yani d snrlar duruma ie
riden katlr; gerekletirilmez olma karakteriyle d snrlar duruma katlr; ya
ni gerekletirilecek olan gerekletirilmez olarak duruma d snrlar katlr.
Durumun d snrlar seimin tersi olarak ve seimimin elimden ka olarak,
olmak iin gsterdiim umutsuz abann anlam haline gelirler. Bu d snrlar,
tam da lmn ele almnda olduu gibi (u anda deerlendirmeye almadmz
bir baka gerekletirilmez olan tr), yani lmn yaam n bir olay gibi ele
alnmasnda, lmn bir smr-durum haline geliinde olduu gibi, bu snrlar ar
tk benim mevcudiyetimin ve yaammn gereklemeyecei bir dnyaya doru
iaret ederler; baka bir deyile yaamn tesine iaret ederler, ite, zgrlm
her ynden snrlarken yine de zgrlmn bana kazandrdndan bakaca
anlam tamamann paradoksal zelliine sahip iki smr-durum tr: birincisi,
benim iin bir gerekletirilmez, fark edilmez olarak kalmakla birlikte anlamm
ancak benim yaammla ve benim yaammda kazand lde bir yaam tesi
nin varolduu olgusu; kincisi de, zgrlmn tesinde bir zgrln, du
rum olarak yaadm eyin dnyann ortasndaki nesnel form olarak verildii ve
benim durumumun tesinde bir durumun varolduu olgusu. Snf iin, rk iin,
beden iin, bakas iin, ilev iin, vb. bir ...-iin-zgr-varlk vardr. Kendiiin bu zgrlkle kendisi iin mmkn olanlara doru atlmda bulunur ve bu
mmkn olan her zaman onun nihai mmkn olandr: nk dnlen imkn
kendini grmenin, yani kendini dardan grmek iin kendiden baka biri olma
nn imkndr. Her iki durumda da kendi, bir nihai olana doru atlr ve biza
tihi bu yoldan iselletirilen bu nihai olan, bir hiyerari iine girmi mmkn
olanlarn tematik ve erimd dorultusu haline gelir. Fransz-olmak-iin-olmak, ii-olmak-iin-varlk mmkndr, bir kral ocuu asndan hkm
srmek-iin-olmak mmkndr. Burada, rnein Siyonist Yahudinin kararl
bir biimde kendini rk iinde stlenmesi, yani varlnn durmadan ^yabancla
m asn somut bir biimde ebediyen stlenmesi anlamnda, varlmzn daha
661

Jean -P au l Sartre

sl Icnecek olduumuz snrlar ve yadsyc durumlar sz konusudur; bunun gi

bi, ihtilalci ii, bizatihi ihtilalci projesiyle bir ii-olmak-iin-olmay stlenir.
Ve biz de Heidegger gibi -kulland otantik ve inotantik deyimleri rtk ah
laki ierikleri nedeniyle pheli olsa da ve yeterince iten olmasa da-, red ve ka
tavrnn her zaman iin mmkn olan, kat eyi zgrce kabullenme edi
mi olduuna iaret edebiliriz. Bylece, burjuva, snflarn varlm olumsuzlayarak kendini burjuva klar, tpk iinin de snflarn varln olumlayarak ve snfm-iindeki-varln ihtilalci faaliyetiyle gerekletirerek kendini ii kld
gibi. Ama zgrln bu dsal snrlar, zellikle de dsal olduklar ve ancak
gerekletirilmezler olarak iselletikleri iindir ki, zgrlk asndan asla ger
ek bir engel, ya da zgrln mruz kalaca bir snr olmazlar. zgrlk ek
siksiz ve sonsuzdur, bu demek deildir ki snrlar yoktur, ne var ki zgrlk as
la onlarla karlam az. zgrln her an takld snrlar yalnzca kendi ken
disine dayatt, gemi, etraf ve teknikler vesilesiyle deindiimiz snrlardr.
E) Benim lmm [Ma mort]
lm, duvarm te yanndakilerden olduu iin hibir ekilde insani olma
yan ey gibi grnrken, sonra bir anda bambaka bir bak asndan dnl
meye, insan yaamnn bir olay gibi ele alnmaya baland. Bu deiiklik ok
ak bir biimde anlalr: lm bir terimdir ve her terim (ister sonu, ister ba
lang terimi olsun), kh dnlen sreci snrlandran varlk hiliine katlan
olarak, kh tersine, sona erdirdii diziye yapan, varolan ve belli bir biimde
onun imlemini oluturan bir srece ait olan olarak ele alman bir Janus bifrons'dur*. Byle dnldnde bir melodinin final ezgisi bir ynden sessizli
e, yani melodiyi izleyecek olan ses hiliine doru bakar; bir,anlamda sessizlik
ten yaplmtr, nk peinden gelecek sessizlik, imlemi olarak esasen sonu ez
gisinde mevcuttur. Ama bir baka ynden de bu son ezgi, sz konusu melodi
nin ta kendisi olan bu varlk plenumuna katlr: final ezgisi olmazsa melodi ha
vada kalr ve finaldeki bu kararszlk, tm notalar melodinin bana doru katederek her bir notaya bir tamamlanmamlk nitelii kazandrr. lm her zaman
insan yaamnn nihai terimi olarak dnlmtr hakl ya da haksz olarak,
* Yunan m itolojisinde sonlarn ve balanglarn Tanrs olarak bilinen Janu sun, iki suratl
Janu s eklinde anl. - n
662

V arlk ve H ilik

bunu henz belirleyecek durumda deiliz. Nihai terim olarak alndnda, insa
nn konumunu, zellikle insan evreleyen gayri-insani mutlaa nispetle belirle
meye uraan bir felsefenin, lm nce insan-gerekliinin hiliine alan bir
kap olarak grmesi doaldr. Zaten bu hilik, varolmann mutlak sona erii ya
da insani-olmayan bir form altndaki varolutu. Nitekim -byk, realist teoriler
le ballam iinde- lm insani-olmayanla-"[non-humain] dorudan bir temas
olarak belirdii lde, lme ilikin realist bir anlayn varolduunu syleye
biliriz; lm, bu yoldan insandan kaarken, bir yandan da insani-olmayan mut
lakla insan biimlendiriyordu. Elbette, gerein idealist ve insancl bir anlay
nn, insann, kendi snr olarak gayri-insani [inhumain] olanla karlamasna
dahi hogr gstermesi mmkn deildi. Gerekten de, bu durumda, insan
insani-olmayan bir kla aydnlatmak zere bu snrn bak asna yerlemek
yeterli olurdu12. lm telafi etmenin [recuperer] idealist giriimi balangta fi
lozoflarn deil, ama Rilke gibi airlerin ya da Malraux gibi romanclarn ii ol
du. lm diziye ait nihai terim olarak dnmek yetiyordu. Dizi bylece ken
di terminus ad quemini*, tam da iselliine iaret eden bu ad yznden telafi
ederse, yaamn sonu olarak lm de iselleir ve insanileir; insan artk insani
olandan bakasyla karlaamaz. Yaamn teki yan yoktur ve lm insani bir
fenomendir, lm yaamn yine yaam olarak nihai fenomenidir. Bu haliyle
lm, btn yaam ak ynnn tersine doru etkiler; yaam yaamla snrla
nr, tpk Einsteinm dnyas gibi sonlu ama snrsz hale gelir. Sonu ezgisinin
melodinin dorultusu olmas gibi, lm de yaamn dorultusu haline gelir; bu
rada mucizevi bir ey yoktur: lm dnlen dizinin bir terimidir ve bilindii
zere, bir dizideki her terim dizinin btn terimlerinde her zaman mevcuttur.
Ama bylece telafi edilen lm sadece insani olarak kalmaz, benimki haline ge
lir; iselleirken bireyselleir; artk insani olan snrlandran byk bilinmez de
ildir, benim kiisel yaammn fenomenidir. Bu yaam biricik bir yaam yapan,
yani yeniden balamayan bir yaam yapan, atlan admn asla geri alnmad bir
yaam yapan fenomendir lm. Bu ekilde, yaammdan olduu gibi lmmden
de sorumlu hale gelirim. lmemin ampirik ve olumsal fenomeninden tr de
il, yaamm, tpk lmm gibi benim yaamm klan bu sonluluk vasfndan
tr. Rilke, ite bu anlamda, her insann sonunun yaamna benzediini gs
12) rnein, bkz. Sparkenbroketa, M organm realist Platonculuu.
*
ierdii biti noktas, - n
663

Jear-PauL Sartre

termeye abalar, nk btn bireysel yaam bu sonun hazrlanmas olmutur;

Malraux, bu anlamda, Fatihlerde, Avrupa kltrnn baz Asyallara lmleri
nin anlamn gstererek onlar aniden yaamn biricik olduuna ilikin o umut
krc ve esrikletirici hakikatle doldurduunu gsterir. lmn bylece insani
letirilmesine felsefece bir form kazandrmak ise Heideggerin payna decektir:
gerekten de, eer Dasein, tam da proje ve nceleyici bir gr olduu iin, hi
bir eye maruz deilse, dnyada mevcut oluunu bir daha gerekletirmeyecek
olma imkn olarak kendi lmnn de projesi ve nceleni olmaldr. lm
bylece Daseinm kendi imkn haline gelmitir, insan-gerekliinin varl Sein zum Tode* olarak tanmlanr. Dasein lmne doru kendi projesine karar
verdii lde, lmek-iin-zgrln gerekletirir ve kendini sonluluun z
gr seimiyle btnlk olarak oluturur.
Bylesi bir teori, ilk bakta, ancak houmuza gidebilir: lm iselletirilmek
suretiyle, kendi ereklerimize hizmet etmektedir; zgrlmzn bu grnrde
ki snr, iselletirilerek, zgrlk tarafndan telafi edilmektedir. Bununla birlik
te, bu grlerin uygunluu da, ierdikleri yadsnmaz doruluk pay da bizi saptrmamaldr. Sorunun incelenmesi yeniden ve en bandan ele alnmaldr.
u aktr ki, dnyasallm [mondanite] gerek olmasn salayan insan-gereklii, gayri-insani olan hibir eyle karlamaz; zira gayri-insani kavram bile
insana ait bir kavramdr. Dolaysyla, lm kendinde insani-olmayan bir mutlaa
gei bile olsa, onu bu mutlaa bakan bir pencere gibi dnmemize imkn ve
recek her umuttan vazgemek gerekir. lm, bize dair olmayan ve insani bak
asndan olmayan hibir eyi amlamaz bize. Bu, onun a priori olarak insan-gerekliine ait olduu anlamna m gelir?
Her eyden nce iaret edilmesi gereken ey, lmn sama niteliidir. Bu an
lamda, lm bir melodinin sonundaki sonu ezgisi gibi dnmenin her trl
ekicilii, kesinlikle bir tarafa braklmak zorundadr. Bizlerin, nfaz gnn bil
meyen, ama her gn zindandaki yoldalarnn infaz edildiklerini gren idam
mahkumlar arasndan bir idam mahkumu durumunda olduumuz ou kez
sylenmitir. Bu tam olarak doru deildir: bizleri daha ok, nihai eziyete cesa
retle hazrlanrken, daraacnda iyi bir grnm sergilemek iin elinden geleni
yaparken, bir Ispanyol gribi salgm sonucu lveren bir idam mahkumuna ben
zetmek gerekir. lme, sanki her an gelecekmiesine hazrlanmay salk veren
* Sein zum Tode: lme doru varlk, lme doru olmak, -n
664

Varlk ve H ilik

Hristiyan bilgeliinin kavram olduu ey budur. Bylece, lm her an bekle

nen lm halinde bakalatrmak suretiyle, onun telafi edilebilecei umut edilir.
Gerekten de, eer yaammzn dorultusu lm bekleyi haline geliyorsa,
lm de kageliiyle birlikte yaama ancak mhrn basabilir. Heideggerin kararllkmdaki (Entschlossenheit, decision resolue) en olumlu ey de temelde bu
dur. Ne yazk ki bunlar, insan-gerekliine zg doal bir zaaf ya da inotantikliin kkensel bir projesi nedeniyle deil ama, lmn kendisi nedeniyle, neril
mesi uygulanmasndan ok daha kolay olan tavsiyelerdir. Gerekten de, zel bir
lm beklemek mmkndr, ama lm beklemek mmkn deildir. Heideg
gerin gerekletirdii el abukluunu aa kartmak olduka kolaydr: bize,
lmn bir kiinin, bir bireyin lm olduunu gstererek, her birimizin lm
n bireyselletirmekle ie balar; lm, hi kimsenin benim yerime yapamaya
ca yegane eydir der; bundan sonra da, Daseindan itibaren lme kazandrd
bu kyaslanmaz bireysellii Daseinm kendisini bireyselletirmek iin kullanr:
Dasein nihai imknna doru zgrce atlmda bulunmak suretiyle hakiki varolu
a girecek ve kiinin yeri doldurulamaz biricikliine ulamak zere kendini gn
cel sradanlktan kopartacaktr. Ama burada bir dng vardr: nitekim lmn
bu bireysellie ve bu bireysellii kazandrma gcne sahip olduu nasl kantla
nacaktr. Elbette, lm benim lmm olarak betimlenmise, lm bekleyebili
rim: bu nitelenmi ve farkl bir imkndr. Ama bir gn kapm alacak olan lm
benim lmm mdr? Her eyden nce, lm hi kimsenin benim yerime ya
pamayaca yegane eydir demek tmyle anlamszdr. Ya da daha dorusu, bu
radaki akl yrtmede besbelli bir kendini aldatma vardr: gerekten de, lm
nihai ve znel imkn olarak, yalnzca kendi-iini ilgilendiren olay olarak d
nrsek, hi kimsenin benim yerime lemeyecei besbellidir. Ama o zaman da u
sonu kar ki, bu bak asndan -k i bu bak as Cogitonunkidir- bakldn
da, ister otantik ister inotantik bir varolu iinde ele alnsnlar, benim hibir im
knma doru benden baka biri atlmda bulunamaz. Hi kimse benim yerime
sevemez; eer bununla anlatlmak istenen ey, benim vaatlerim olan o vaatleri
gerekletirmek, benim heyecanlarm olan heyecanlar (ne kadar sradan olurlar
sa olsunlar) duyumsamaksa... Ve burada benim ifadesi hibir biimde gncel
sradanla kar fethedilmi bir kiilikle ilgili deildir (o zaman, Heideggerin, bi
ze yle bir karlk vermesi mmkn olur: duyumsadm bir akm birilerinin
bendeki ak deil de benim akm olmas iin, benim tam da lmek iin zgr
665

Jean-Paul Sartre

olmam gerekir), sadece, Heideggerin Dasein st je meines* diye akladnda

her Daseina -ister otantik, ister inotantik kipte varolsun- zellikle tand ken
dilikle [ipseite] ilgilidir. Bylece, bu bak asndan, en sradan ak, tpk lm
gibi yeri doldurulmaz ve biriciktir: hi kimse benim yerime sevemez. Ama, bu
nun tersine, dnya iindeki edimlerim ilevleri, etkililikleri ve sonular asn
dan dnlecek olursa, bakasnn da benim yaptm eyi her zaman yapabile
cei kesindir: eer sz konusu olan u kadn mutlu klmaksa, onun yaamn ve
zgrln koruyup gzetmekse, onu selamete karacak imknlar ona ver
mekse, ya da sadece onunla birlikte bir yuva kurmak, ondan ocuklar yapmak
sa, eer sevmek denilen ey bu ise, o zaman bir bakas da benim yerime sevebi
lir, hatt benim iin sevebilir: sevdii kadnn mutluluunu dileyen ve rakibi
onu kendisinden daha fazla sevebilecei iin aradan ekilmeyi yeleyen k
kahramanlar betimleyen duygusal romanlarda binlerce kez anlatlm olan feda
karlklarn bizatihi anlam budur. Burada rakip, tam anlamyla, yerine sevmekle
grevlendirilir, nk sevmek sadece ona duyulan akla onu mutlu klmak ek
linde tanmlanr. Ve btn davranlarm iin de bu byle olacaktr. Ne var ki,
lmm de bu kategori iinde yer alacaktr: eer lmek, bir eyler tasarlayp ger
ekletirmek iin, bir eye tanklk etmek iin, vatan iin, vb. lmekse, herhangi
bir kii de benim yerime lebilir tpk ksa p ekeni yedikleri arkdaki gi
bi. Ksacas benim lmmn hibir kiiletirici zellii yoktur. Tam tersine, l
mm ancak znelliin perspektifi iinde yer alrsam benim lmm haline gelir;
lmm yeri doldurulmaz bir znel yapan, dnm-ncesi coglo tarafndan
tanmlanan znelliimdir, yoksa kendi-iinime yeri doldurulmaz kendilii ka
zandracak olan lm deildir. yle olsayd kendini niteleyemezdi, nk o be
nim lmm olarak lmdr ve bunun sonucunda, lm olarak zsel yaps, onu
bu kiiletirilen ve nitelenen beklenebilir olay yapmaya yetmez. .
i

Ama bunun dnda, lm eer ok kesin bir biimde benim lme mahkumi
yetim olarak gsterilmemise (sekiz gn iinde gerekleecek olan infazm, has
talmn yakn ve kesin olduunu bildiim sonucu, vb.) asla beklenmi olamaz,
nk beklenti onun beklentisi bile olsa, bu her trl beklentinin samalnn
anlanmdan baka bir ey deildir. Gerekten de, ncelikle, beklemek fiilinin
burada hep birbirine kartrlan iki anlamn zenle ayrmak gerekir: lmn gel
mesini beklemek lm beklemek deildir. Biz ancak belirli srelerin gerekle
* Bkz. sf. 3 3 4 teki dipnot.
666

V arlk ve H ilik

tirmekte olduklar belirli bir olay bekleyebiliriz. Chartres treninin geliini bekle
yebilirim, nk Chartres garndan ayrldn ve tekerleklerinin her bir dn
yle Paris garna yaklamakta olduunu bilirim. Elbette rtar yapabilir, hatt bir
kaza bile olabilir: ama yine de, trenin gara giriinin gerekleecei srecin yrr
lkte" olduu ortadadr ve bu girii geciktirebilecek ya da iptal edebilecek feno
menler, burada yalnzca srecin grece kapal,'grece yaltk bir sistemden ibaret
olduunu ve aslnda, Meyersonun syledii gibi, lifli yapda bir evrene gml
dn imler. Bu yzden Pierrei beklediimi ye treninin gecikecei yolunda bir
beklentim olduunu syleyebilirim. Ama lmmn tam da imkn olarak imle
dii ey, yalnzca biyolojik ynden grece kapal, grece yaltk bir sistemden iba
ret oluumdur, lmm yalnzca bedenimin varolanlarn btnlne aidiyetine
iaret eder. Burada imkn trenlerin muhtemel gecikmeleri gibidir, Pierrein gelii
gibi deildir. ngrlmeyen, beklenmedik engellerin kmas tarafmdadr ve bu
nu, beklenmedikliin zglln muhafaza ederek her zaman dikkate almak ge
rekir, ama beklemek zaten mmkn deildir, nk o belirlenmeyen iinde ken
diliinden kaybolur. Nitekim etmenlerin kesin bir biimde birbirlerini koullan
drdklar kabul edilse bile, ki bu kantlanm bile deildir, burada metafizik bir
tercih nitelii sz konusudur. Bu etmenlerin says sonsuz ve sonulan da sonsuzcasma sonsuzdur; biraradalklar, en azndan ele alman bak asndan, bir
sistem oluturmaz, dnlen sonu -lm m - hibir tarih iin ngrlemez,
dolaysyla beklenemez. Belki de, ben u odada dingin bir ekilde yazarken, ev
renin durumu yledir ki, lmm ok byk lde yaklamtr; ama belki de,
tersine, byk lde uzaktadr. rnein, eer bir seferberlik ars bekliyorsam
lmmn yakn olduunu, yani yakn bir lme ilikin olaslklarn ok fazla ol
duunu dnebilirim; ama tam da ayn anda, uluslararas bir konferans gizlice
toplanm ve bar uzatmann yolunu bulmu olabilir. Nitekim, her geen daki
kann beni lme yaklatrdn syleyemem. Eer tmyle genel bir yaklam
la yaammn snrl olduunu dnrsem, beni lme yaklatrd dorudur.
Ama son derece esnek olan bu snrlar iinde (yz yamda ya da yz yedi yam
da, ya da yarn lebilirim), beni bu sona yaklatryor mu, yoksa ondan uzakla
tryor mu, gerekten de bilemem. nk yalln u noktasndaki lm ile bi
zi olgun yata ya da genlikte yok eden ani lm arasnda muazzam bir nitelik far
k vardr. Birincisini beklemek, yaamn s n r l bir giriim olduunu, sonluluu
semenin ve amalarmz sonluluk temelinde belirlemenin bir tarz olduunu
667

Jean -P au l Sartre

kabul etmektir. kincisini beklemek, yaammn kaybedilmi bir giriim olmasn

beklemek olur. Yalnzca yallk nedeniyle (ya da belirtik mahkumiyet sonucu)
lmler olsayd, kendi lmm beklemem mmkn olurdu. Ama lme zg
olan ey tam da odur ki, kendisini u ya da bu tarihte bekleyenleri her zaman va
de dolmadan nce artabilir. Ve eer yallk sonucu lm, seimimizin sonluluu ile karabilirse ve bunun sonucunda lm yaammzn kapan ezgisi gibi
yaanabilirse de (bize bir grev veriliyor ve onu yerine getirmek iin zaman veri
liyor), ani lm bunun tam tersi eklinde ortaya kar. Ani lm yledir ki hibir
biimde ngrlemez, nk belirsizdir ve tanm gerei hibir tarihte beklene
mez: gerekten de lm her zaman beklenen tarihten nce beklenmedik bir bi
imde lme imknmz ve dolaysyla beklentimizin, beklenti olarak bir aldanma
olmasn, ya da o tarihten sonra da yaayacak olmamz ve bu beklentiden baka
bir ey olmayarak, kendi kendimizden sonra da yaayacak olmamz ierir. Ayr
ca, ani lm niteliksel olarak beklenen lmden farkl olmadndan (her hal
karda birini ya da tekini yaadmza gre), biyolojik olarak da, yani evrenin
bak asndan da, bu lmlerin sebepleri ve onlan belirleyen faktrler asndan
da hibir ekilde farkl olmadklarndan, ani lmn belirsizlii dierine de bu
lar; bu da gsterir ki biz ancak, ya krlkle ya da kendimizi aldatarak yallk
ta lmn beklendiini syleyebiliriz. Nitekim grevimizi yerine getirmeden nce
lmemiz de olasdr, tersine, grevimizi yerine getirdikten sonra yaamaya devam
etmemiz de olasdr. u halde lmmzn, rnein Sophoklesin lm gibi,
bir son akorlar tarznda kagelme ans son derece azdr. Ama lmmzn ve
dolaysyla da yaammzn biimine karar veren yalnzca anssa, bir melodinin
sona eriine en fazla benzeyecek lm bile bu haliyle beklenemez. Rastlant, lm
hakknda karar verirken onun bir armoni iinde ortaya kan bir son olma vasf
n ortadan kaldrr. Nitekim bir melodinin sonu, melodiye anlamn kazandrmak
iin melodinin kendisinden yaylmak zorundadr. Dolaysyla, ^ophoklesinki gi
bi bir lm bir son akora benzeyecek ama asla bir son akor olmayacaktr, tpk,
birka tane harfin rastgele bir araya gelmesinin belki bir szce benzeyecei,
ama asla bir szck olmayaca gibi. Bylece, rastlantnn projelerim iinde dur
madan belirmesi benim imknm gibi deil, tersine, btn imknlarmn hileni
i gibi, imknlarmn paras olmayan hileni gibi kavranabilir. lm bylece
dnya zerindeki mevcudiyetimi gerekletirememe imknm deil, benim iin
mmkn olanlarn, imknlarmn dnda ve her zaman mmkn olan hileniidir.
668

V arlk ve H ilik

Bu, zaten biraz farkl bir tarzda, nlemlerin dnlmesinden hareketle de

ifade edilebilir. nsan-gereklii imleyendir, bunu biliyoruz. Bu demektir ki, in
san-gereklii ne olduunu, ne olmadyla duyurur, ya da dilerseniz, kendi
kendine daha gelecek olandr. Dolaysyla insan-gereklii eer devaml olarak
kendi geleceine angaje olmusa, onun bu-gelecekten tasdikleme beklediini
sylememiz gerekir. Nitekim gelecek, gelecek zaman olarak, olacak bir imdiki
zamann ntasladr. Kendimizi bu imdiki zamann elleri arasna brakrz,
nk yalnzca o, imdiki zaman kimliiyle*, ben olan ntasiaklatrlm imlemi
tasdik edebilir ya da geersizletirebilir. Bu imdiki zamann kendisi de gemi
in yeni bir gelecek zaman nda zgrce yinelenmesi olacandan, onu belir
leyemeyiz, yalnzca ona doru atlmda bulunabilir ve onu bekleyebiliriz. Gncel
davranmn anlam, beni ciddi bir biimde aalam olan falanca kiiye y
neltmek istediim knamadr. Ama bu knamann fkeli ve sklgan mrldanma
lara dnp dnmeyeceini ve imdiki davranmdaki imlemin gemie d
np dnmeyeceini biliyor muyum? zgrlk zgrl snrlar, gemi,
anlamn imdiki zamandan alr. Bylece, daha nce gstermi olduumuz gibi,
gncel davranmz bize hem tmyle saydam gsteren (dnm-ncesi cogito) hem de beklemek zorunda olduumuz zgr bir belirlenim araclyla onu
bizden tmyle gizleyen paradoks aklanmaktadr: yeniyetme, bir yandan dav
ranlarnn mistik anlamnn tmyle bilincindedir, te yandan da bir ergenlik
bunalmndan m gemekte" olduuna yoksa sonuna kadar iman yoluna m gir
diine karar vermek iin btnyle geleceine teslim olmak zorundadr. Byle
ce, daha sonraki zgrlmz, gncel imknmz deil de henz olmadmz
imknlarn temeli olduu lde, saydamln ortasndaki opaklk gibi bir ey
oluturur. Yani Barresin aydnln ortasndaki gizem diye adlandrd olgu
gibi bir ey oluturur. Kendimizi bekleme zorunluluu, buradan gelir. Yaammz
uzun bir bekleyiten baka bir ey deildir: nce, amalarmzn gereklemesi
nin beklentisi (bir giriime angaje olmak, onun sonucunu beklemektir), zellik
le de kendi kendimizin beklentisi (bu giriim gereklemi bile olsa, kendimi
sevdirebilmi bile olsam, falan rtbeyi, falan ayrcal elde etmi bile olsam, ge
riye bizatihi bu giriimin yaamm iindeki yerini, anlamn ve deerini belirle
mek kalr). Bu durum, insan doasnm olumsal bir bozukluundan, bizi, ken
dimizi imdiki zamanla snrlamaktan alkoyan ve alarak dzeltilebilen bir asa
biyetten deil, ama kendini zamansallatrd lde olan kendi-iinin bizati
669

hi doasndan kaynaklanr. O yzden, yaammz yalnzca beklentilerden deil,

kendileri de beklentileri bekleyen beklentilerin beklentisinden olumu olarak

d n m em iz gerekir. Kendiliin [ipseite] bizatihi yapsdr bu: kendi olmak,

k en d in e varmak demektir. Elbette bu beklentilerin hepsi de artk hibir ey bek
lemeksizin beklenen nihai bir terime yaplan bir gndermeyi ierirler. Varl bek
leme deil de, varlk olan bir dinlenme. Btn dizi, ilke olarak asla verili olma
yan ve varlmzn deeri olan, yani elbette kendinde, kendi-iin trnde bir
doluluk olan bu nihai terime asldr. Bu nihai terim araclyla, gemiimizi ilk
ve son olarak yineleriz; genlikteki falanca deneyimin verimli mi yoksa zararl
m, falanca ergenlik bunalmnn kapris mi yoksa daha sonraki angajmanlarn
gerek n-oluumu mu olduunu sonsuza' kadar biliriz, yaammzn erisi son
suza kadar saptanr. Ksacas, hesap kesilmi olur. Hristiyanlar lm bu nihai
terim olarak gstermeye altlar. Saygdeer peder Boisselot, benimle yapm
olduu zel bir konumada, bana Yarg gnnn tam da hamlenin artk geri
alnamad ve en sonunda ne olmusak onu onulmaz bir biimde olduumuz bu
hesap kesilmesi olduunu telkin ediyordu.
Ne var ki burada, varoluun teki ucunda yer alsa da, daha yukarda Leibnizde saptadmz hataya benzer bir hata vardr. Leibnize gre biz zgrz,
nk btn edimlerimiz zmzden gelir. Oysa zmzn bizim tarafmzdan
seilmi olmamas, btn bu ayrntlardaki zgrlk, tastamam bir esareti rt
mek iin yeterlidir: demin zn Tanr semitir. Bunun tersine, eer yaam
mza anlamn ve deerini veren ey hesap kesimi ise, yaammzn rgsn
oluturan btn edimlerin zgrce gerekletirilmi olmasnn nemi yoktur:
eer hesabn kesilecei an biz kendimiz semiyorsak onun anlamn bile kavra
yanlayz. Diderotnun aktard bir hikyecikteki inansz yazar bunu gayet iyi
bir biimde hissetmitir. Maher gn, iki karde ilahi mahkemenin nne
karlar. Birincisi Tanrya yle der: Beni neden bu kadar gen yata ldrdn?
ve Tanr cevap verir: Seni kurtarmak iin. Eer daha uzun sre yaam olsay
dn, tpk kardein gibi bir su ilemi olacaktn. O zaman, teki karde sorar:
Beni neden bu kadar yalyken ldrdn? lm varlmzn zgr belirleni
mi deilse, yaammz bitiremez: bir dakika fazla ya da bir dakika eksik olduun
da, belki de her ey deiecektir; bu dakika benim hesabma eklenmi ya da he
sabmdan kartlmsa, bu dakikay zgrce kullandm bile kabul etsek, ya
ammn anlamm kavrayamam. Oysa Hristiyan lm Tanndan gelir: son saati

V arlk ve H ilik

mizi o seer; genel bir biimde, kendimi zamansallatrmak suretiyle genel ola
rak dakikalarn ve saatlerin olmasn salayan ben olsam bile, leceim dakika
benim tarafmdan saptanm deildir: ona evrenin sekanslar karar verir.
Eer durum buysa, lmn yaama dardan bir anlam kazandrdn bile
artk syleyemeyiz: bir anlam, ancak bizatihi znellikten gelebilir. lm zgr
lmz temelinde belirmediine gre, yapabilecei tek ey, yaam her trl
imleminden soymaktr. Eer ben beklenti beklentilerinin beklentisi isem ve eer
son beklentimin nesnesi ile onu bekleyen kii bir anda ortadan kaldrlmlarsa,
beklenti de geriye dnk bir tarzda sama olma Masfm kazanr. u gen adam
otuz yl boyunca byk bir yazar olmann beklentisi iinde yaad; ama bu bek
lentinin kendisi yetmiyordu: beklentisi, yazaca kitaplara gre kibirli ve sadu
yudan yoksun matlama, ya da kendi deerinin derinlikli anlay olacaktr. lk
kitab kmtr, ama bu kitap tek bana ne anlam ifade eder? Bu bir balang
kitabdr. Varsayalm ki iyi bir kitaptr: anlamn ancak gelecek araclyla kaza
nacaktr. Eer tek kitapsa, hem altr hem de vasiyettir. Yazaca yalnzca bir
tek kitap vard, yapt tarafndan snrlandrlm ve kstrlmtr; byk bir ya
zar olmayacaktr. Eer roman vasat bir dizide yer alrsa, bu bir kazadr. Bu ro
mann ardndan daha mkemmel baka kitaplar gelirse, yazar birinci snf yazar
lar arasna girebilir. Ama ite, tam da baka bir eseri kaleme alacak kumaa sa
hip olup olamayacan grmek iin kaygyla kendini yoklad bir anda, bunun
beklentisi iinde olduu bir. srada lm yazarn kapsn alar. Bu, her eyin be
lirsizin iine yuvarlanvermesine yeter: len yazarn tek bir kitabn yazar oldu
unu syleyemem (yazaca yalnzca bir tek kitap olduu anlamnda), birok ki
taplar yazdn da syleyemem (nk aslnda, bir tek kitab kmtr). Hibir
ey syleyemem: Balzacm Les Chouans yazmadan nce ldn varsayalm,
birka berbat macera romannn yazan olarak kalacakt. Ama ayn anda, bu gen
l olmu olan beklenti, byk bir adam olmann bu beklentisi, her trl imlemini kaybeder: bu beklenti ne krlemesine dikkafal ve kibirlidir, ne kendi de
erinin gerek anlamdr, nk bu konuda hibir ey, hibir zaman, karar ver
meyecektir. Gerekten de, onun sanat iin sineye ektiklerini, fedakarlklar,
srdrmeye raz olduu karanlk ve zorlu yaam gz nne alarak bu konuda
karar vermeye kalkmak hibir eye yaramaz: bir dolu vasat kii, benzer feda
karlklarda bulunma gcne sahip olmulardr. Tersine, bu davranlarn nihai
deeri kesinlikle belirsizlik halinde kalr; ya da dilerseniz, hepsi birden -tikel
671

Jean -P au l Satre

davranlar, beklentiler, deerler- bir anda samaln iine yuvarlanr. Bylece,

lm hibir zaman yaama anlamn veren ey deildir: tam tersine, ilke olarak
yaamn her trl nlemini ortadan kaldran eydir. Eer lmek zorundaysak,
yaammzn anlam yoktur, nk yaamn sorunlar lmle hibir zme ka
vumaz ve nk sorunlarn bizatihi imlemi belirsiz kalr.
Bu zorunluluktan kurtulmak iin intihara bavurmak beyhudedir. ntihar,
benim zgn temeli olduum bir son gibi, bir yaam sonu gibi dnlemez.
Nitekim intihar yaammn edimi olduundan, intiharn kendisi de yalnzca ge
lecein verebilecei bir imlem kazanr; ama yaammn sonuncu edimi olduun
dan, bu gelecei kendi yasaklar; bylece tmyle belirsiz kalr. Gerekten de,
eer lmden kurtulur, ya da kendimi skalarsam, daha sonra intiharm bir
korkaklk olarak yarglamayacak mym? Olay, daha baka zmlerin de mm
kn olduklarn bana gsteremez mi? Ama bu zmler benim kendi projelerim
den baka eyler olamadklarndan, ancak ben yaarsam ortaya kabilirler. nti
har yaamm sama iine gmen bir samalktr.
Fark edilecei zere bu aklamalar lme ilikin dncelerden deil, tersi
ne, yaama ilikin dncelerden devirilmilerdir; nk kendi-iin, kendi var
l iinde varln soru konusu eden varlktr, nk kendi-iin her zaman bir
sonray talep eden varlktr ve kendi-iinin olduu varln iinde lme hibir
yer yoktur. u halde, bir lm beklentisi, bizatihi lmn beklentisi de dahil ol
mak zere, her trl beklentiyi samaya indirgeyen belirsiz bir olayn beklentisi
olmaktan bakaca neyi imleyebilir? lmn beklentisi kendi kendisini yok eder,
nk her trl beklentinin olumsuzlanmasdr. Benim bir lme ynelik pro
jem (intihar, ehitlik, kahramanlk) anlalabilir bir eydir, ama dnyaya mevcu
diyeti artk bir daha gerekletirmemenin belirsiz imkn olarak benim lmme
ynelik projenin anlalabilirlii yoktur, nk bu proje btn projelerin yok
j

edilmesidir. Bylece, lm, benim kendi imknm olamaz; hatt benim imknla
rmdan biri bile olamaz.
Esasen, lm, kendini bana ak edebildii lde, yalnzca benim iin mm
kn olanlarn her zaman mmkn olan hilenii -imknlarmn dndaki hilen i- deildir, yalnzca btn projeleri yok eden ve kendi kendisini yok eden
proje, beklentilerimin imknsz yok oluu deildir: bakalarnn bak asnn,
ben olan ve bizzat kendimle ilgili bak as karsndaki zaferidir. Malrauxnun,
Umutta, lmn yaam yazgya dntrdn yazarken dnd ey
672

Varlk ve Hilik

hi phesiz budur. Gerekten de, lm ancak olumsuz yanyla benim imknla

rmn hileniidir: nitekim ben ancak daha olacak olduum kendinde-varlm
hileniiyle kendi imknlarm olduumdan, bir hileniin hilenmesi olarak
lm, Hegelde bir olumsuzlamanm olumsuzlanmasmm olumlama olmas anla
mnda, varlmn kendinde olmasdr. Kendi-iin, hayatta olduu srece, gele
ceine doru gemiinin tesine geer ve gemi kendi-iinin daha olacak oldu
u eydir. Kendi-iin, yaamay braktnda, bu gemi ortadan kalkmaz: hileyen varln kaybolmas, kendinde trndeki varl iinde onu etkilemez;
kendinde iine gmlr. Hayatm btnyle vardr, bu onun uyumlu bir b
tnlk olduunu deil, kendi kendisinin ertelenmesi olmaktan ktn ve artk
kendisi hakkmdak bilin araclyla deiemeyeceini imler. Ne var ki, tan ter
sine, bu hayatn herhangi bir fenomeninin anlam bundan byle kendisi tarafn
dan deil, durdurulan hayat olan bu ak btnlk tarafndan sabitlenir. Bu an
lamn, zel ve temel vasfyla, anlam yokluu olduunu daha nce grdk. Ama
ikincil ve trev olarak, grece anlamn bin trl yanardnerlii, bin trl mene
vii, lm bir yaamn bu temel samal zerinde devreye girebilir. rnein,
nihai anlamda her ne kadar bo olsa da, yine de Sophoklesn yaam mutlu ge
miti, Balzacm yaam muazzam bir alma iinde gemiti, vb. Elbette, bu ge
nel nitelemeler daha yakndan zmlenebilirler; bir anlat iinde bu yaama ili
kin bir betimlemeyi, bir analizi gze alabiliriz. O zaman daha ayrk zellikler
elde ederiz; rnein, lm bir kadn iin, Mauriacn, kadn kahramanlarndan
birini betimlerken kulland deyimle, basiretli umutsuz olarak yaam oldu
unu syleyebiliriz; Pascalin ruhunun (yani onun isel yaamnn) anlamn,
Nietzschenin yazd gibi, grkemli ve ac olarak kavrayabiliriz. Bu deerlen
dirmelerde, lm kiinin hayatnn belli bir dnemini korkaklk ya da "kaba
lk la niteleyecek kadar ayrntya insek bile, yine de unu gzard edemeyiz: d
nlen dneme grece anlamn kazandran tek ey, yaayan kendi-iin olan bu
srekli-erteleme-halindeki-varln olumsal tkeniidir. Radikal bir samalk
temelinde beliren bu anlam zsel olarak geici bir nlemdir ve geicilii arz i ola
rak kalcla gemitir. Ne var ki, Pierrein yaamnn anlamna ilikin bu farkl
aklamalarn, bu anlam yaam zerinde gerekletiren Pierrein kendisi oldu
unda, bu yaamn imlem ve ynelimini deitiren bir etkisi vardr. Zira Pierrein
kendi yaam hakknda yaplan her betimleme, kendi-iin tarafndan yapldn
da, kendinin bu yaam tesindeki projesidir ve bakalatrc proje ayn anda
673

Jean-Paul Sartre

bakalatrd yaama katldndan, durmadan zamansallaarak kendi anlam

n metamorfoza uratan Pierrein kendi yaamdr. imdi, yaam lm oldu
undan, bu yaamn imdiki zamanla tm balarn keserek kendinde doluluu
iinde bzmesini yalnzca bakasnn bellei engelleyebilir. lm bir yaamn
belirleyici zellii, onun, muhafzln bakasnn yapt bir yaama dnm
olmasdr. Bu demek deildir ki bakas, yitirilen kiinin yaamyla ilgili belir
tik ve bilisel bir yeniden kurma ilemi gerekletirerek bu yaam aklnda tutar.
Tam tersine, bylesi bir yeniden kurma ilemi, bakasnn lm yaam karsn
da benimseyebilecei tavrlarndan yalnzca bir tanesidir ve bunun sonucunda
yeniden kurulan yaam (yaknlarn anlaryla aile ortam iinde, tarih ortam
iinde) olma zellii de baz yaamlar dierlerinden ayran tikel bir yazgdr. Bu
radan, zorunlulukla u sonu kar: kart olan unutulup gitmi yaam niteli
i de, bakalarndan hareketle baz yaamlarn payna den zgl ve betimlene
bilir bir yazgy temsil eder. Unutulmu olmak, bakasnn belli bir tavrnn ve
bakalarnn rtk bir kararnn nesnesi olmaktr. Unutulmu olmak, fiilen, ke
sin olarak ve sonsuza kadar bir yn iinde erimi e (13. Yzyln byk feo
dalleri, 18. Yzyln whigs burjuvalar, Sovyet memurlar vb.) olarak kavran
maktr, asla yok olmak deildir, bakalaryla birlikte kolektif varolu halinde
oluturulmak zere kiisel varoluunu kaybetmektir. Bu, bize kantlamak istedi
imiz eyi aka gsteriyor. Bakasnn, daha sonra kimi zel llerle (yaarken
tanm olduu byk ller, vb.) u ya da bu ilikiyi kurmaya karar vermek
iin (ya da koullarn karar vermesi iin) daha nce llerle hibir ilikisinin ol
mamas mmkn deildir. Aslnda, llerle -btn llerle- iliki, bakalariin-varlk diye adlandrdmz temel ilikinin zsel bir yapsdr. Kendi-iin,
varlkta belirirken ller karsnda konum almak zorundadr; balang projesi
onlar anonim geni kitleler ya da farkl bireylikler halinde dzenler. Kendi-iin
bu kolektif kitlelerin, tpk bireylikler gibi, geride kalmlklanna ya da mutlak
yaknlklarna karar verir, kendi kendisini zamansallatnrken onlardan kendisi
ne uzanan mesafeleri de yayar, tpk kendi etrafndan itibaren meknsal mesafe
ler yayd gibi. Kendi-iin ne olduunu kendi amacyla duyurarak lm toplu
luklarn ya da bireyliklerin kendilerine zg nemini belirler. Pierree gre kesin
likle anonim ve biimsiz olan falanca grup, benim amdan zglleir ve yapla
nr; benim iin dpedz tekdze olan bir baka grup, Jeanm baz bireysel bile
kelerini gsterir. Bizans, Roma, Atina, ikinci Hal Seferi, Konvansiyon; bunlarn
674

Varlk ve Hilik

her biri, aldm konuma, olduum konuma gre uzaktan ya da yakndan ba

kabileceim, yukardan ya da ayrntl biimde grebileceim muazzam nekropollerdir; yle ki, -gerektiince anlalmak kouluyla-bir insan lleriyle, ya
ni nekropol iinde belirledii kiiselleme ya da kolektifleme kesimleriyle, iz
dii yollar ve patikalarla, almaya karar verdii derslerle, sald kkler aracl
yla tanmlamak mmkndr. Elbette, ller bizi seerler, ama nce bizim on
lar semi olmamz gerekir. Burada olgusall zgrle balayan kkensel m
nasebeti buluruz; ller karsndaki tavrmz seeriz, ama o tavrlardan birini
semememiz mmkn deildir. ller karsnda kaytsz kalmak tmyle
mmkn bir tavrdr (bunun rneklerine Haymatloslarda, baz ihtilalcilerde ya
da bireycilerde rastlanr). Ama bu kaytszlk -lleri yeniden-ldrmek olan
kaytszlk- onlar karsndaki daha baka davranlar arasndan bir davrantr.
Bylece, bizatihi olgusallyla, kendi-iin, llere kar'i tam bir sorumluluk
iine frlatlmtr; onlarn kaderi konusunda zgrce karar vermek mecburiye
tindedir. zellikle de, bizi evreleyen ller sz konusu olduunda, -rtk ya
da belirtik bir biim de- onlarn girimi olduklar ilerin kaderi konusunda ka
rar vermememiz mmkn deildir; babasnn iini srdren ocukta, ya da ho
casnn kurduu okulu ve oluturduu doktrinleri devam ettiren tilmizde bunu
aka grrz. Balant pek ok durumda daha az ak bir ekilde grnr ol
sa da, bu mecburiyet, sz konusu lmn ve yaayann ayn tarih ve somut
toplulua ait olduklar btn durumlarda da geerlidir. Daha nceki kuan a
balarnn ve yaptklarnn anlamna, kh onlarn toplumsal ve siyasi giriimleri
ni benimseyip srdrerek, kh kararl bir biimde bir kopu gerekletirip l
mleri etkisizliin iine atarak, ben karar veririm, benim kuamn insanlar
karar verirler. Yukarda grdk, La Fayettein yapt ilerin deeri ve anlam
hakknda karar veren 1917 Amerikasdr. Bylece, bu bak asndan, yaam ve
lm arasndaki fark aka ortaya kar: yaam kendi kendisinin anlam hakkn
da karar verir, nk yaam her zaman ertelemedir, z gerei bir z-eletiri ve
oto-metamorfoz gcne sahiptir ve bundan tr kendini bir henz-deil gi
bi, henz ... olmayan gibi tanmlar, ya da dilerseniz, yaam, olann srekli de
imesi gibidir. lm yaam, lm olmakla deimekten geri durmaz, ama yi
ne de, tamamlanmtr. Bu demektir ki, onun iin bahisler kapanmtr ve bun
dan byle, deiimlerinden hibir biimde sorumlu olmayacak ama onlara m
ruz kalacaktr. lm yaam iin yalnzca keyfi ve nihai bir btnleni sz ko
675

Jean -P au l Sartre

nusu deildir; ayrca, radikal bir dnm de sz konusudur; artk ona ieriden
bir eyin gelmesi mmkn deildir, tmyle kapatlmtr, iine artk herhangi
bir ey giremez; ama anlam, dardan deiiklie uratlmaya aktr. u bar
havarisinin lmne kadar, yapt ilerin anlam (lgnlk ya da gerein derin
duygusu, baar ya da yenilgi) kendi elleri arasndayd; ben burada olduka, sa
va olmayacaktr. Ama bu anlam sradan bir kiiselliin snrlarn at lde,
daha gerekletirilecek olan nesnel bir durum (Avrupada bar) araclyla kii
ne olduunu duyurduu lde, lm tastamam bir yoksunluu lemsil eder: ba
r havarisini abalarnn bizatihi anlamndan, dolaysyla da varlndan yoksun
klan bakasdr. Bunu, kiinin kendi varl iinde ne olmu olduunu duyur
duu bizatihi giriimi yenilgiye ya da baarya dntrmeyi stlenerek, lgn
la ya da dahice grye dntrmeyi, kendisine ramen ve bizatihi beliriiyle
stlenerek yapar. Bylece lmn varl bile, kendi yaammzn iinde ve ba
kalarnn yararna, bizi btnyle yabanclatrr. lm olmak, yaayanlara yem
olmaktr. Dolaysyla bu demektir ki gelecekteki lmnn anlamn kavramaya
alan kii, kendini bakalarnn gelecekteki yemi olarak kefetmek zorundadr.
u halde bu kitabn Bakas-ine ayrlan kesiminde gzden geirmediimiz bir
yabanclama durumu var: nitekim incelemi olduumuz yabanclamalar, ba
kasn alm-akmla dntrerek hileyebildiimiz yabanclamalard, bu
nun gibi, zgrlmzn mutlak ve znel konumu araclyla kendi d a r
mz da hileyebiliyorduk. Yaadm srece, zgrce ortaya konan amalarm
araclyla hibir ey olm ad m ama kendimi ne isem o olarak oldurduumu
ortaya koyarak, bakas iin olduum eyden kurtulabilirim. Yaadm srece,
esasen daha baka amalara doru atlmda bulunarak ve her trl kta, kendim-iin-varlk boyutumun bakas-iin-varlk boyutumla llemeyecek tr
den olduunu kefederek, bakasnn bende kefettii eyi yalanlayabilirim. By
lece durmadan kendi darmdan kaar, durmadan ona yakalanrm ve bu ku
kulu kavgada nihai zafer bu varlk kiplerinden ne birine ne de tekine aittir.
Ama lm olgusu, bu kavgann bizatihi iinde tam da hasmlardan biri ya da ba
kasyla ittifaka girmeksizin kavgay ve bahsi bir baka alana tayarak, yan kav
gaclardan birini aniden ortadan kaldrarak, nihai zaferi bakasnn bak asna
verir. Bu anlamda, bakasna kar elde edilen geici zafer ne olursa olsun, hatt
kendi heykelini yontmak iin bakasndan yararlanlm olsun, lm artk yal
nzca bakas araclyla varolmaya, kendi anlamn ve zaferinin anlamn bile
676

Varlk ve Hilik

bakasndan almaya mahkum olmaktr. Gerekten de, kitabmzn nc Ksmnda serimlediimiz realist grler paylalacak olursa, benim lmden sonra
ki varlnm bakasnn bilinci iindeki sradan hayaletimsi yaam, benimle il
gili sradan tasvirler (imgeler, anlar, vb.) olmadn kabul etmek gerekir. Bakalar-iin-varlm gerek bir varlktr ve eer lmmden sonra, kaarken b
raktm bir palto gibi bakasnn elleri arasnda kalyorsa, bu, anlamsz bir ha
yalet olarak-deil, varlmn gerek boyutu -yegane boyut haline gelen boyutuile olur. Richelieu, 15. Louis, bykbabamhibir biimde anlarmn toplam
deildir, hatt onlardan sz edildiini iitmi olari tm insanlarn anlarnn ya
da bilgilerinin toplam bile deildir; onlar nesnel ve donuk varlklardr, sadece
dsallm tek boyutuna indirgenmilerdir. Bu ekilde, insanlarn dnyasnda
kendi tarihlerini srdrecekler, ama dnyann ortasndaki alm-aknlklardan bakaca bir ey asla olmayacaklardr. Bylece, lm, beklentiyi nihai olarak
ortadan kaldrmak ve benim ne olduumu duyuran amalarn gereklemesini
belirsizin iinde brakmak suretiyle yalnzca beklentilerimin elini kolunu bala
maz ayrca znellik halinde yaadm her eye bir dsallk anlam kazand
rr. Yaad srece kendini dsallatrmaya kar savunan btn bu znel ola
n lm yeniden kavrar ve tersine, bakasnn keyfince ona atfedecei her trl
nesnel imleme teslim etmek zere onu her trl znel anlamdan yoksun brakr.
Bununla birlikte benim hayatma bylece atfedilen bu yazg nm da belirlenmemilik iinde, erteleme halinde kaldna iaret etmek gerekir, nk Nihai ola
rak, Robespierrein tarih yazgs ne olacaktr? sorusunun cevab, daha nceki u
soruya verilecek cevaba baldr: Tarihin bir anlam var mdr?, yani tarih ta
mamlanmak zorunda mdr, yoksa sadece bitmek zorunda mdr? Bu sorun
zlm deildir belki de zmszdr, nk getirilen btn cevaplarn
(idealizmin cevab da dahil olmak zere: Msrn tarihi, Msr-bilimciliin tari
hidir) kendileri de tarihdirler.
Bylece, lmmn yaamm iinde kefedilebileceini kabul ettiimizde,
lmn znelliimin salt bir tkeniinden -bu tkeni elbette bu znelliin iin
de olduundan, sonu olarak yalnzca onu ilgilendirir- ibaret olamayacan g
ryoruz. Dogmatik realizmin lmde lm hali grmekle, yani yaama kyasla bir
akmlk grmekle hata ettii doru ise de, benimki olarak kefedebildiim haliyle
lmn zorunlulukla benden baka eyi angaje ettii de dorudur. Gerekten de,
lm, benim iin mmkn olanlarn her zaman mmkn olan hilenii olduu
677

Jean-Paul Sartre

lde, imknlarmn dndadr ve dolaysyla onu bekleyemem, yani kendimi

ona doru, imknlarmdan birine doru frlattm gibi frlatamam. u halde
lm kendi-iinin ontolojik yapsna ait olamaz. lm bakasnn benim zerim
deki zaferi olduu lde, daha nce grdmz gibi, elbette temelli, ama t
myle olumsal bir olguya gnderir ve bu olgu da bakasnn varoluudur. Eer
bakas varolmasayd, biz bu lm bilmeyecektik; eer bakas varolmasayd
lm bize kendisini kefettiremezdi, zellikle de kendisini yazg halindeki varl
mzn metamorfozu gibi oluturamazd; gerekten de lm, kendi-iinin ve
dnyann, znelin ve nesnelin, imleyenin ve tm imlemlerin ezamanl kaybolu
u olurdu. Eer lm, belli bir lde, bize benim imlemlerim olan o tikel imlem
lerin metamorfozu gibi grnebiliyorsa, bu, imlemlerin ve imlerin yerini alan bir
baka imleyenin varoluu olgusunun sonucudur. lmm, bilincin ve dnyann
ortadan kalkmas deil de znellik olarak dnyann dna dm olmamsa, bu
nun nedeni bakasdr. u halde, bakalarnn varoluunda olduu gibi lmde
de yadsnamaz ve temelli bir olgu zellii, yani radikal bir olumsallk vardr. Bu
olumsallk, lm daha en bandan tm ontolojik ngrlerden kurtarr. Ve ya
amm lmden kalkarak ele almak suretiyle bu yaam zerine dnmek, z
nelliim zerinde bakasnn bak asn benimsemek suretiyle znelliimi d
nmek olur; bunun mmkn olmadn grdk.
Bylece, Heideggere kar u sonuca varmak zorundayz: lm, benim ken
di imknm olmak yle dursun, olumsal bir olgudur, ilke olarak benden kaar ve
kkensel olarak benim olgusallma baldr. lmm ne kefedebilir, ne bek
leyebilir, ne de ona kar bir tavr alabilirim, nk lm kendisini kefedilemez
olarak gsteren eydir, btn beklentilerin elini kolunu balayan eydir, btn
tavrlar ve zellikle de ona kar alnacak tavrlar dsallatrlm, dondurulmu
ve anlam sonsuza kadar bizden bakalarna emanet edilmi davranlara dn
trmek zere, bu tavrlarn iine szan eydir. lm, tpk doum gibi salt bir ol
gudur; bize dardan gelir ve bizi darda dntrr. Temelde, doumdan hi
bir biimde ayrlmaz olan ve olgusallk diye adlandrdmz ey de doumun ve
lmn zdeliidir.
Bu, lmn zgrlmzn snrlarn izdiini mi sylemektir? Heideggerin lmek-iin-varlk, lmek-iin-olmak kavramndan vazgemek suretiyle,
sorumlusu olacamz bir anlam varlmza zgrce kazandrma imknndan
da sonsuza kadar vazgemi mi olduk?
678

Varlk ve Hilik

Tam tersine, yle sanyoruz ki, lm kendini bize olduu gibi kefettirirken
szmona zorlayclmdan da bizi tmyle kurtarmaktadr. Bunu, zerinde bir
para dndmzde daha da ak bir biimde grrz.
Ama her eyden nce, genellikle birlikte dnlen lm ve sonluluk kav
ramlarn radikal bir biimde ayrmak gerekir.- Genelde sanlr ki, sonluluumuzu oluturan ve onu bize gsteren lmdr. T3u karklktan kan sonu, l
mn ontolojik zorunluluk grnm kazanmas, buna karlk sonluluun da
olumsallk vasfn lmden dn almasdr* zellikle de bir Heidegger, btn
bir Sein-zum-tode"* teorisini, lmn sonlulukla kesin bir biimde zdeletiril
mesi zerine ina etmi gibidir; keza Malraux, lmn bize yaamn birliini
gsterdiini sylerken, tam da ldmz iin hamlemize yeniden balamakta
gsz olduumuzu ve dolaysyla sonlu olduumuzu dnr gibidir. Ama bi
raz daha yakndan bakacak olursak, yanlglarn fark ederiz: lm, olgusalla
bal olumsal bir olgudur; sonluluk, zgrl belirleyen ve ancak bana varl
m haber veren amacn zgr projesi iinde ve bu projeyle varolan kendi-iinin
ontolojik bir yapsdr. Baka trl sylersek, insan-gereklii lmsz olsa bile
sonlu kalr, nk kendini insan olarak seerken sonlu klar. Gerekten de, son
lu olmak kendini semektir, yani baka mmkn olanlar dndaki bir mmkn
olana doru atlmda bulunarak ne olduunu duyurmaktr. u halde bizatihi z
grlk edimi bile sonluluu yaratma ve onu kabullenme edimidir. Eer kendi
mi yapyorsam, kendimi sonlu yaparm ve bundan tr, hayatm biriciktir. O
andan itibaren, lmsz bile olsam, hamleme yemden balamak bana yasakla
nr; onu bana yasaklayan, zamansalhm geri dndrlemezliidir ve bu geri
dndrlemezlik kendini zamansallatran bir zgrln kendine has karakte
rinden baka bir ey deildir. Elbette, eer lmszsem ve mmkn olan Ay
gerekletirmek iin mmkn olan Byi bir yana atmak zorundaysam, bu dla
nan mmkn olan gerekletirme frsat yeniden karma kacaktr. Ama bu
frsatn dlanan frsattan sonra ortaya kacak olmasndan tr ve srf bu olgu
yznden, o frsat ayn frsat olmayacaktr, o andan itibaren, birinci frsat onul
maz bir biimde teleyerek kendimi sonsuza kadar sonlu klm olurum. Bu ba
k asndan, lmsz de tpk lml gibi ok sayda doar ve kendini tek ya
par. Zamansal olarak belirlenmemi, yani snrsz olsa da, lmszn yaam
yine de bizatihi varl iinde sonlu olacaktr, nk kendini biricik klmtr.
* lme-dogru-varhk, lme-doru-olmak. -n
679

Jean-Paul Sartre

Bunda lmn hibir rol yoktur; lm bu arada kagelir ve insan-gereklii, kendi sonluluunu kendine amlamakla lmlln kefetmez.
Nitekim lm hibir biimde ve en azndan kendi-iin olduu lde, benim
varlmn ontolojik yaps deildir; kendi varl iinde lml olan bakasdr.
Kendi-iin-varlkta lme hibir yer yoktur; lm ne bekleyebilir, ne gerekle
tirebilir, ne de ona doru atlmda bulunabilir; lm hibir biimde sonluluunun temeli olmad gibi, daha genelde ne kkensel zgrln projesi olarak
ieriden temellendirilebilir, ne de kendi-iin tarafndan bir nitelik olarak dar
dan kabul edilebilir. O halde nedir lm? Olgusallm ve bakas-iin-varlgm
belli bir vehesinden, yani veriden baka bir ey deildir. Domu olmamz sa
madr, lecek olmamz samadr; te yandan, bu samalk, varlmn devaml
yabanclamas olarak ortaya kar artk benim imknm deil de bakasn nki
olan imkn. u halde benim znelliimin dsal ve fiili bir snrdr. Gelgelelim
burada bir nceki paragrafta giritiimiz betimlemeyi bulmuyor muyuz? Hibir
ey bize dardan nfuz etmediine ve eer lm sadece adlandrabiliyorsak bir
anlamda da duyumsamamz gerektiine gre, bu olgusal snr bir bakma peki
tirmek zorundayz; ama te yandan da bu, kendi-iinin asla karlam ad, n
k bakas-iin-varlmn belirsiz srekliliinden bakaca ondan hibir ey barn
drmayan bir snrdr. O halde bu olgusal snr gerekletirilmezlerden, farkedilmezlerden biri deil midir? Varoluumuzun ters yzlerinin sentetik bir grnm de
il midir? lml, bakas-iin olduum mevcut varl temsil eder; l, gncel
kendi-iinimin bakas asndan gelecekteki anlamn temsil eder. u halde ger
ekten de projelerimin devaml bir snr sz konusudur; bu haliyle de bu snr
stlenilecektir. Demek ki, kendi-iinin dsall, gerekletirmeye, fark etmeye
ynelik giriimi iinde ve bu giriimle bile dsallk olarak kalan bir dsallkur.
bu da, daha yukarda, gerekletirilecek olan gerekletirilmez diye tanmladmz
eydir. zgrln, znelliinin kavranlmaz ve yakalanamaz snr olarak l
mn stlendii seim ile bakasnn zgrl olgusundan tr snrl zgr
lk olmay setii seim arasnda temel bir fark yoktur. Bylece, lm, daha n
ce tanmladmz anlamda benim imknm deildir; seimimin seilen ve kaan
ters yz olarak snr-durumdur. Bana varlm duyuran benim kendi sonum ol
mas anlamnda lm benim iin mmkn olan deildir, ancak baka yerde ve
bir dar olarak ve bir kendinde olarak varolmann gzard edilemez zorunlulu
u olmas dolaysyla lm nihai olan olarak, yani tematik anlam olarak ve
680

Varlk ve Hilik

mmkn olanlarn hiyerarisinin dnda olan olarak iselletirilir. Bylece, pro

jelerimin her birinin iinde bile, bu projelerin kanlmaz ters yz olarak lm
bana musallattr. Ama bu ters yz, tam da benim imknm gibi deil de, artk
benim iin imkn kalmamas imkn olarak stlenileceinden, lm beni sars
maz- Benim zgrlm olan zgrlk eksiksiz-ve sonsuz olarak kalr; ama lm
snrlamad iin deil de zgrlk asla bu snrla karlamad, lm projele
rime hibir biimde bir engel olmad iin; lm yalnzca bu projelerden teler
de bir yazgdr. Ben lmek iin zgr deilim, zgr bir lmlym. lm ger
ekletirilemez olduu iin projelerimden kaarken, ben kendim de bizatihi pro
jemin iinde lmden kaarm. Her zaman znelliimin dnda kalan ey oldu
undan, znelliimin iinde ona hibir yer yoktur. Ve bu znellik kendini ona
kar deil, ondan bamsz olarak olumlar; yine de bu olumlama hemen yaban
clar. Dolaysyla lm ne dnebilir, ne bekleyebilir, ne de ona kar silah
lanabiliriz; ama bu yzden de projelerimiz, projeler, tasanlar olarak ondan ba
mszdrlar Hristiyann syledii gibi krlemiliimiz sonucu deil, ilke
olarak. Ve stne stlk gerekletirilmesi gereken bu gerekletirilmez kar
snda mmkn olan saysz tavr varsa da, bunlar hakiki tavrlar ve sahte tavr
lar olarak snflandrmann gerei yoktur, nk yle ya da byle hep lrz.
Yerime, gemiime, etrafma, lmme ve hemcinsime ilikin bu farkl betim
lemeler, eksiksiz olma iddasn tamadklar gibi, ayrntl olma iddasn da ta
myorlar. Sadece, bir durumun ne olduunu daha ak bir biimde kavramam
z salamay hedefliyorlar. Bu betimlemeler sayesinde, varlnn temeli olmaks
zn varlk tarzndan sorumlu olduu lde kendi-iini karakterize eden durumiinde-varlk daha kesin bir biimde tanmlamamz mmkn olacaktr.
1)

Ben baka varolanlarn ortasnda bir varolanm. Ama bu varoluu bakala

rnn ortasnda gerekletirebilmem, beni evreleyen varolanlar nesneler gibi

kavrayabilmem, ya da kendi kendimi evrelenmi varolan gibi kavrayabilmem,
hatt bu ortasnda nosyonuna bir anlam verebilmem, ancak kendi kendimi
varlmn iinde deil de, varlk tarzm iinde seersem mmkndr. Bu ama
cn seimi, bir henz-varolan-olmayanm seilmesidir. Beni evreleyen gereklik
lerin benim kendi olgusallmla kurduklar kullanlabilirlik ya da ters dme,
uygun dmeme mnasebetleriyle tanmlanan dnyann ortasndaki konumum;
yani, dnya iinde yzyze olduum tehlikelerin, burada karlaabileceim en
gellerin, bana sunulabilecek yardmlarn, zgrce ortaya konan bir amacn bak
681

Jean-Paul Sartre

asndan gerekletirilmek zere kendi kendimin radikal hilenii ve kendinde

nin radikal ve isel olumsuzlanmas nda kefedilmeleri; ite durum diye ad
landrdmz ey.
2)

Durum, ancak, verinin bir amaca doru tesine geilmesiyle ballam h

linde vardr. Ben olan verinin ve ben olmayan verinin, onu olmamak kipinde ol
duum kendi-iin tarafndan kefedilme tarzdr. u halde, kim ki durumdan sz
eder, durum iinde olan kendi-iin tarafndan yakalanan konumdan sz et
mektedir. Bir durumu dardan dnmek mmkn deildir: kendinde form ha
linde sabitleir. Bunun sonucu olarak, durumun ne nesnel ne de znel olduu
sylenebilir, yine de bu durumun ksmi yaplan (kullandm fincan, zerine
abandm masa, vb.) kesin bir biimde nesnel olabilirler ve olmaldrlar.
Durum znel olamaz, nk durum eylerin zerimizde braktklar izlenim
lerin ne toplamdr ne de birliidir: eylerin kendileridir ve eyler arasndaki biz
zat bendir; nk salt varlk hilenii olarak dnya zerinde beliriimin eyleri
var klmaktan bakaca etkisi yoktur ve bu eylere hibir ey katmaz. Bu ekilde,
durum olgusallm , yani eylerin baka trl olma gereklilii ve imkn olmak
szn ylece olduklar gibi orada olm alarn ve benim de onlarn arasnda orada
olmam olgusunu aa vurur.
Ama durum, znenin bylece oluan sistem iinde hibir zaman angaje olma
dan saptayaca salt, bir veri olarak dnldnde, durum nesnel de olamaz.
Aslnda, durum, bizatihi verinin imlemiyle (onsuz, verinin bile varolamayaca
anlamllk) kendi-iine zgrln yanstr. Durumun znel de nesnel de ola
mamasnn nedeni, bir zne asndan dnyann haline ilikin ne bir bilgi hatt
ne de duygusal bir anlay oluturmasdr; bu, bir kendi-iin ile hiledii kendin
de arasnda kurulan varlk ilikisidir. Durum, btnyle znedir (zne, durum
dan baka bir ey deildir) ve ayn zamanda da btnyle eydir (eylerin d
nda asla fazladan bir ey yoktur). Dilerseniz, bizatihi teye geme edimiyle ey
leri aydnlatan znedir; ya da zneye imgesini gnderen eylerdir. Dnyann,
doumumun, yerimin, gemiimin, etrafmn, hemcinsimin varl olgusunun
eksiksiz olgusall, mutlak olumsalldr ve benim iin bir olgusallm var
olmasn salayan ey olan snrsz zgrlmdr. Durum ykselerek devam
eden bu tozlu yoldur, kavurucu susuzluumdur, param olmad iin ya da on
larn lkesinden ya da onlarn rkndan olmadm iin insanlarn bana su ver
meyi reddetmeleridir; kendim iin saptam olduum hedefe ulamam belki de
682

Varlk ve Hilik

engelleyecek olan bu bedensel yorgunluumla, bu hasm halklarn ortasndaki

braklmlmdr. Ama ayn zamanda tam da bu hedeftir durum. Ne var ki ak
ve belirtik bir biimde dile getirdiim lde deil de, btn bu olgular birle
tiren ve aklayan ey olarak, bunlar dzensiz bir karabasan klacak yerdej be
timlenebilir bir btn halinde dzenleyen ey olarak orada, evremdeki her yer
de durum olduu lde hedeftir.
3)

Eer kendi-iin durumundan baka bir ey deilse, buradan u sonu

kar: durum-halindeki-varlk, ayn zamanda hem oradaki-v arlnn, hem de

onun-tesindeki-varlnn farkna vararak insan-gerekliini tanmlar. Gerek
ten de, insan-gereklii her zam an oradaki-varlnn tesinde olan varlktr. Ve
durum da, oradaki-varlm, onun-tesindeki-varlk iinde ve onun tarafndan
yorumlanan ve yaanan dzenli btndr. u halde ayrcalkl durum yoktur;
bundan unu anlyoruz: zgrln veri olarak oluturduu verinin kendi ar
l altnda boduu bir durum olmaz buna karlk, kendi-iinin baka du
rumlarda olduundan daha zgr olduu bir durum da olmaz. Bunu, Bergsonun
isel zgrlk kavram dorultusunda anlamamak gerekir, Politzerin La fin
dune parade philosophiquede* alaya ald bu yaklam, dpedz, klenin zincir
ler iindeki isel yaamnn ve yreinin bamszln kabul etmektir. Zincirle
ri iindeki klenin de efendisi kadar zgr olduunu sylediimizde, belirlen
memi olarak kalan bir zgrlkten sz etmek istemiyoruz. Zincirleri iindeki
kle bunlar krm ak iin zgrdr; bu demektir ki, kle iin, zincirlerinin anla
m bile seecei ama nda ortaya kacaktr: kle olarak kalmak ya da kle
likten kurtulmak iin beteri gze almak. Hi phesiz, kle, efendinin sahip ol
duu varsllklar ve yaam dzeyini elde edemeyecektir; ama bu yzden de bun
lardan hibiri onun projelerinin nesneleri deildir, kle ancak bu hzineleri, sa
hiplenmeyi dleyebilir; klenin olgusall yledir ki, dnya ona bir baka yz
le belirir ve ortaya koyaca, zmek zorunda olduu baka sorunlar vardr;
zellikle de, kendini esas itibariyle kleliin alan zerinde semesi ve bizatihi bu
radan hareketle bu karanlk zorlamaya bir anlam vermesi gerekir. rnein, isya
n seerse, klelik, bu isyan iin ncelikle bir engel deildir, klelik kendi anla
mn ve ters dme katsaysn ancak bu isyan araclyla kazanacaktr, isyan
eden ve isyan srasnda len klenin yaam tam da zgr bir yaam olduu iin;
zgr bir projenin aydnlatt durum tam da dolu ve somut olduu iin; bu ya* Bir Felsefe Gsterisinin Sonu, - n

683

Jean-Paul Sartre

aran acil ve temel sorunu, tam da hedefime eriecek miyim? sorusunda d

mlendii iin; tam da btn bunlardan tr, klenin durumu efendinin du
rumuyla hyaslanam az. Gerekten de, bunlarn her biri, ancak durum halindeki
kendi-iin asndan ve amalarn zgrce seiinden itibaren anlam kazanr.
Kyaslama ancak bir nc kii tarafndan yaplabilir ve dolaysyla da kyasla
ma, dnya ortasndaki iki nesnel form arasnda olabilir; zaten bu nc kiinin
zgrce setii projenin nda ortaya konmu olur: farkl durumlar kyasla
mak iin yerleebileceimiz hibir mutlak bak as yoktur, her insan ancak bir
tek durumu, kendininkini gerekletirir.
4)

Durum, ancak aydnlattklar oradaki-varhktan itibaren kendilerine dor

atlmda bulunulan amalarla aydnlatldndan, alabildiine somut grnr. El

bette, soyut ve tmel yaplar barndrr ve tar, ama dnyann bize evirdii tekil
yz olarak, biricik ve kiisel ansmz olarak anlalmak zorundadr. Kafkann
masaln hatrlayalm: bir taral, yasay grmek iin atonun kapsna gelir; kor
kun grnl bir muhafz yolunu keser. Taral muhafza kar kmaya cesaret
edemez, bekler ve beklerken lr. lm annda, muhafza sorar: Burada benden
baka bekleyen olmamasnn nedeni ne? Ve muhafz cevap verir: Bu kap yalnz
ca senin iin yaplmt. Kendi-iinin durumu ite byledir, dilerseniz ayrca u
da eklenebilir: herkes kendini kendi kaps klar. Durumun somutlamas, zellik
le de kendi-iinin soyut ve tmel temel amalar asla hedef almama olgusuyla be
lirir. Seimin derindeki anlamnn evrensel olduunu ve bu yoldan, kendi-iinin
bir insan-gerekliini tr olarak var kldm bir sonraki blmde hi phesiz
greceiz. Yine de, rtk olan anlam ortaya karmak gerekir; varolusal psikana
liz ite burada bize yardmc olacaktr. Ve bir kez ortaya karldnda, kendi-ii
nin biti ve balang anlam, kendini gstermek iin zel bir somutlamaya ihti
ya duyan bir unselbststndig olarak belirecektir13. Ama gerei kurup, onun
tesine gemesini salayan projesinde yaad ve srdrd biimiyle amac,
somutlamas iinde, kendi-iine yaad durumun zel bir deiiklii olarak g
rnr (zincirlerini krmak, Franklarn kral olmak, Polonyay zgrlne kavu
turmak, proletarya iin mcadele etmek). Yine de, kendisine doru atlmda bu
lunulacak mcadele nce genel olarak proletarya iin bile olmayacak, proletarya
y, kiinin ait olduu falanca somut ii grubu iinde hedef alacaktr. nk ger
ekten de ama, verinin tesine geilmesi olarak seildii iindir ki bu veriyi ay13) Bkz. bir sonraki blm.
684

Varlk ve Hilik

dmlatr. Kendi-iin tmyle hazr bir amala birlikte belirmez. Ama o, durumu
yaparken, kendini yapar ve kendini yaparken de durumu.
5) Durum, nesnel ya da znel olmad gibi, bir zgrln zgr sonucu ya
da maruz kaldm zorlamalarn tamam olarak da dnlemez. Durum, zorla
mann, zgrln verdii zorlama anlamyla zgrlk tarafndan aydnlatlma
sndan kaynaklanr. Ham varolanlar arasnda balant olamaz, varolanlar kulla
nlabilir ara-bileimleri halinde beklendirerek kuran zgrlktr ve balant
larn sebebine, yani amacna doru atlmda bulunan da yine zgrlktr. Ama o
andan itibaren, tam da bir balantlar dnyas iinde bir amaca doru atlmda
bulunduum iin, imdi ayrmlarla, birbirine bal dizilerle, bileimlerle karla
rm ve yasalar uyarnca eylemeye karar vermek zorunda kalrm. Giriimleri
min baarszlna ya da baarsna bu yasalar ve onlar kullanma biimim karar
verir. Ama yasal ilikiler zgrlk araclyla dnyaya gelirler. Nitekim zgr
lk, amalara doru zgr proje olarak dnya iinde eklemlenir.
6) Kendi-iin, zamansallamadr; bu demektir ki var deildir; kendini var k
lar. insanlarda doal bir biimde var kabul edilen ve kiinin, pek ok durumda
ampirik olarak kendininki gibi duyumsad bu tzsel devamll (o deime
di, o hep ayn) fark ettirmek zorunda olan durumdur. Ayn bir projede zgr
ce sebat etmek, gerekten de hibir devamllk iermez, tam tersine, burada sz
konusu olan angajmanmn durmadan yenileniidir, bunu daha nce grdk.
Ama kendini gelitiren ve dorulayan bir proje tarafndan kuatlp aydnlatlan
gerekler, tersine, kendindenin devamlln gsterirler ve bu gerekler bize
kendi imgemizi gnderdikleri lde, devamllklaryla bize destek olurlar; hat
t onlarn devamllklarn sklkla kendi devamllmz gibi kabulleniriz. zel
likle de, yerin ve etrafn, hemcinsimizin hakkmzdaki yarglarnn, gemiimizin
devamll sebat ediimizin bozulan bir imgesini ekillendirir. Kendimi zamansallatrdm srece, ben bakalar iin her zaman Franszm, memur ya da prole
terim. Bu gerekletirilmez olan, durumumun deimez bir snr olma vasf ta
r. Bunun gibi, bir insann mizac ya da karakteri ad verilen ve bu insan bakas-iin-olduu lde onun kendi zgr projesinden baka bir ey olmayan ey
de, kendi-iine deimez bir gerekletirilmez olarak grnr. Alain, karakterin
and ime, bir sz verme [sermeni] olduunu ok iyi saptamtr. Ben yumuak
huylu deilimdir diyen kii, hiddete ynelik zgr bir angajman ve ayn anda
da, gemiinin ikircikli baz ayrntlarna ilikin zgr bir yorumu bir eit sz
685

Jean-Paul Sartre

lemeye balamaktadr. Bu anlamda, karakter yoktur yalnzca kendi kendine

ilikin bir proje vardr. Ama bununla birlikte karakterin veri vasfn bilmezden
gelmemek gerekir. Beni nesne-bakas olarak kavrayan bakas iin, asabi, riya
kar ya da ak szl, korkak ya da cesur olduum dorudur. Bu veheyi bana
gnderen bakasnn bakdr: bu bakn deneyiminde, kendi(nin) yaanm ve
bilinli zgr projesi olan karakter, stlenilecek olan gerekletirilmez bir ne varietur* haline gelir. O zaman, yalnzca bakasna deil, bakas karsnda alm
olduum konuma ve bu konumu korumakta gstereceim sebata bamldr:
kendimi bakasnn bakyla bylenmeye braktm lde, karakterim de be
nim gzmde, gerekletirilmez ne varietur olarak, varlmn tzsel devamll
olarak ekillenecektir tpk, Krk be yamdaym ve bu yatan sonra dei
ecek halim yok trnden, sradan ve her gn telaffuz edilen tmcelerin anlat
mak istedikleri gibi. Hatt ou kez, karakter, kendi-iinin olmaya doru atlm
da bulunduu kendi-iin-kendinde haline gelmek iin geri almaya abalad
eydir. Bununla birlikte, gemiin, etrafn ve karakterin bu devamllnn verili
nitelikler olmadna iaret etmek gerekir; bunlar ancak projemin sreklilii ile
ballam halinde eyler zerinde aa karlar. rnein, bir savatan sonra,
uzun bir srgnn ardndan, falanca dalarn grntsn deimemi bir du
rumda bulmay ummak ve o talarn grnrdeki duraanl ve devamll
zerinde gemie ilikin bir yeniden dou temellendirmek beyhude olur. Bu
grnt, devamllm ancak sebatkar bir proje iinde gsterir: bu dalar benim
durumumun iinde bir anlam tarlar u ya da bu biimde, benim bar iin
de yaayan, kendi kendisinin egemeni ve uluslararas hiyeraride belli bir sray
igal eden bir ulusa aidiyetimi gsterirler. Onlarla bir bozgundan sonra ve vatan
toprann bir blmnn igali srasnda karlamayagreyim, bana hi de ay
n yzlerini gsteremezler: nk benim de daha baka projelerim vardr, n
k dnya iinde farkl bir biimde angaje olmuumdur.

'

Sonunda, durumun, etraftaki zerk deiiklikler sonucu geirecei i sarsn

tlarn her zaman ngrmek gerektiini grdk. Bu deiikliklerin benim pro
jemdeki bir deiiklii k krtm a s asla mmkn deildir, ama zgrlmn
temeli zerinde, durumun basitlemesine ya da karmaklamasna yol aabilir
ler. Bizatihi bu yoldan, balang projem bana az ya da ok basit gibi grnecek
tir. nk bir insan hibir zaman basit ya da karmak deildir: basit ya da kar
* Deimemesi gereken, - n

686

Varlk ve Hilik

mak olabilen, bu insann durumudur. Gerekten de ben belirli bir durumun

tesindeki kendi kendimin projesinden baka bir ey deilim ve bu proje somut
durumdan itibaren beni nceden-taslaklatrd gibi zaten durumu da yapm
olduum seimden itibaren aydnlatr. Dolaysyla durum, btn iinde basit
lemise, dkntler, kntler, erezyonlar, iddetli kartlklarla birlikte ona
kesikli bir grnm, kaba hatlar kazandrmsa, ben kendim de basit olurum,
nk seimim -ben olan seim- bu oradaki-durumun yakalan olduundan,
ancak basit olabilir. Yeni glklerin yeniden domasnn sonucu, bana karma
k bir durumun gsterilmesidir ve ben bu durumun tesinde kendimi yeniden
karmak bulurum. Bu, sava esirlerinin, durumlarndaki ar basitlemenin so
nucu olarak esaretten neredeyse hayvani bir basitlik iinde geri dndklerini
fark etmi olan herkesin saptad eydir. Bu basitleme, onlarn projelerinin
kendisini, tad imlem iinde deiime uratamazd; ama zgrln bizatihi
temeli zerinde, esir kiinin temel amalarnn daha ak, daha kaba ve daha yo
un bir biimde yakalanmasyla ve bu yakalanma iinde oluan etrafla bir yo
unlamaya ve bir tekdzelemeye yol aard. Sonu olarak, durumun formunu
da ilgilendiren topyekn bir bakalam deildir, isel bir metabolizma sz ko
nusudur. Bununla birlikle, kendi hayatmda, yani ayn projenin birliki ere
vesi iinde deiiklikler olarak kefettiklerim, deiikliklerdir.

III
ZGRLK VE SORUMLULUK
imdi syleyeceklerimiz daha ok ahlaky ilgilendirmekle birlikte, buraya
kadarki betimleme ve kantlamalardan sonra kendi-iinin zgrl konusuna
yeniden dnp, insann yazgs asndan bu zgrln ne ifade ettiini anla
maya almann da yararsz olmayacan dndk.
Daha nceki aklamalarmzn balca sonucu udur: insan, zgr olmaya
mahkum olduundan dnyann tm arln omuzlarnda tar; insan dnya
dan ve varolma tarz olarak kendi-kendisinden sorumludur. Sorumluluk sz
cn, bir olayn ya da bir nesnenin yadsnamaz faili olma(nm) bilinci diye
tanmlanan sradan anlam iinde alyoruz. Bu anlamda, kendi-iinin sorumlu
luu bunaltcdr, nk kendi-iin, bir dnyann (var) olm asn kendi varly
687

Jean-Paul Sartre

la salayandr. Ayn zamanda kendini de vareden olduundan, iinde bulundu

u durum hangisi olursa olsun, kendi-iin bu durumu kendine zg ters d
me katsaysyla birlikte, bu katsay kabul edilmez bile olsa btnyle stlenmek
zorundadr. Kendi-iin, durumu, yaratcs olmann gururlu bilinciyle stlen
mek zorundadr, nk kiiliime zarar verme tehlikesi tayan en beter sakn
calar ya da en beter tehditler ancak benim projemle anlam kazanrlar; bunlar
kendisi olduum angajmann fonunda belirirler. Dolaysyla yaknmaya kalk
mak aklddr, nk yabanc bir ey, hissettiimiz eyi belirleyemez, yaad
mz eye ya da olduumuz eye, yabanc bir ey karar veremez. Zaten bu mut
lak sorumluluk, kabullenme de deildir: zgrlmzn sonularnn mantk
sal hak talebidir. Bama gelen her ey benim araclmla gelir ve ben ne bunla
ra zlebilirim, ne isyan edebilirim, ne de bunlar sineye ekebilirim. Zaten, ba
ma gelen her ey benimkidir; bundan anlamamz gereken, en bata, insan ola
rak benim her zaman bama gelen eyin stesinden gelebilecek olmamdr, n
k bir insann bana baka insanlar ve kendisi yznden gelen ey ancak insa
ni bir ey olabilir. Savan yol at en korkun durumlar, en beter ikenceler,
gayri-insani eyler deildir: gayri-insani durum yoktur; ben yalnzca korkuyla,
kala ve gizemli davranlara bavurmak suretiyle gayri-insani olana karar ve
ririm; ama bu karar insanidir ve onun tm sorumluluunu tarm. Ama durum
ayrca kendi kendimle ilgili zgr seimin imgesi olduu iin de benimki dir ve
bana sunduu her ey, beni temsil ettii ve beni sembolize ettii lde benim
kidir. Kendim hakknda verdiim kararla eylerin terslik katsaysna ve onlarn
ngrlemezliine varncaya kadar her eyi belirleyen ben deil miyim? Byle
ce, bir yaamn iinde an zilikler yoktur; aniden patlak veren ve beni srkleyen
bir toplumsal olay dardan gelmez; bir savata silah altna alnmsam, bu sa
va benim savamdr, beni gsterir ve onu hak ederim. nce, intihar ya da firar
yoluyla, kendimi her zaman ondan kurtarabildiim iin hak ederim: bu nihai
mmkn olanlar (intihar, firar), bir durumu gz nne almak sz konusu oldu
unda her zaman farknda olmak zorunda olduumuz mmkn olanlardr. Sa
vatan kanm olmadm iin, onu semi olurum; bu, psrklk yznden,
kamuoyunun verdii korku yznden olabilir, nk birtakm deerleri (yakn
larmn hayranl, ailemin onuru, vb.), savamann bizatihi reddinin oluturdu
u deere yelerim. Her durumda, bir seim sz konusudur. Bu seim sonradan
srekli olarak savan sonuna kadar yinelenecektir; u halde J. Romainsin sz
688

Varlk ve Hilik

ne katlmak gerekir:14 Savata, masum kurbanlar yoktur. Dolaysyla sava

lme ya da onursuzlua yelemisem, her ey sanki bu savan olanca sorum
luluunu ben tayormuum gibi cereyan eder. Hi phesiz, sava bakalar
ilan ettiinden beni sradan suorta gibi dnmek de belki mmkndr.
Ama bu suortakl nosyonu ancak hukuki bir anlam tar; burada geerli de
ildir; nk bu savan benim iin ve benim tarafmdan var olmamas bana
balyd ve ben var olmasna karar verdim. Hibir zorlama olmad, nk zor
lamann bir zgrlk zerinde hibir etkisi olamaz. Hibir mazeretim yoktu,
nk bu kitapta sylediimiz ve yinelediimiz gibi, insan-gerekliinin zelli
i, hibir mazeretinin olmamasdr. u halde bana bu sava stlenmekten ba
kaca bir ey kalmamaktadr. Ama ayrca, bu sava benimkidir, nk srf benim
oldurduum bir durum iinde belirdiinden ve onu ancak bu durum iinde
onun yannda ya da karsnda angaje olarak kefedebileceimden tr, imdi
artk kendimle ilgili seimimi onunla ilgili seimimden ayramam: bu sava ya
amak, kendimi bu sava araclyla semek ve bu sava kendi kendimi see
rek semektir. Sorumluluklarmn esas baka yerde, evlilikte, ailede, meslek ha
yatmda yer ald gerekesiyle, bu sava drt yllk tatil ya da erteleme gibi,
oturuma ara verilmesi gibi dnmek sz konusu olamaz. Semi olduum bu
savata, kendimi gn gnne seerim ve kendimi yaparken onu benim sava
m klarm. Eer bu sava drt bo yl olmak zorunda ise, bunun sorumluluu
nu ben tarm. Nihayet, bir nceki paragrafta iaret ettiimiz gibi, her insan, se
iminin hem stlenip hem de aydnlatt bir bilgiler ve teknikler dnyasndan
itibaren kendinin mutlak seimidir; her insan mutlak bir tarihte varolan ve bir
baka tarihte kesinlikle dnlemeyen bir mutlaktr. Dolaysyla, bu sava pat
lak vermemi olsayd ben ne olurdum diye sormam bounadr, nk kendimi,
yava yava savaa gtren dnemin mmkn anlamlarndan biri olarak setim;
bizatihi bu dnemden ayr deilim, elikiye dlmeksizin bir baka dneme
tanamazdm. Nitekim ben, sava ncesi dnemi belirleyen ve snrlayan ve an
lalr klan bu savam. Bu anlamda, kendi-iinin sorumluluunu daha ak bir
biimde tanmlamak zere, biraz nce andmz masum kurbanlar yoktur de
yiine, u deyii eklemek gerekir: Herkes layk olduu sava bulur. Bylece,
tmyle zgr, anlam olmay setiim dnemden ayrlmayan, savatan sanki
onu ben ilan etmiim gibi derinlemesine sorumlu olan ve sava kendi duru
14) J . Romains: Les hom m es de bonne volorte; Prelde Verdun.
689

Jean -P au l Sartre

mumla btnletirmeksizin hibir ey yaayamayan kii olarak, btnyle sava

a angaje olurken ve ona kendi mhrm basarken, hibir mazeretimin olma
mas gibi, pimanlk ve vicdan azab da ekmemek zorundaym, nk varla
belirdiim andan itibaren dnyann arln, hibir eyin ve hi kimsenin hafifletemeyecei lde tek bama tayorum.
Bununla birlikte bu sorumluluk ok zel trde bir sorumluluktur. Nitekim
domay ben istemedim ki yollu bir cevapla karlaabilirim, bu da olgusallmz vurgulamann naif bir eklidir. Gerekten de, ben her eyden sorumluyum,
ama bir tek bizatihi sorumluluumun dnda; nk ben varlmn temeli de
ilim. Dolaysyla her ey sanki sorumlu olmak zorundaymm gibi cereyan
eder. Dnyann iine b raklm durumdaym; ama bu, suyun zerinde yzen
tahta paras gibi dman bir evrenin iinde terk edilmi ve edilgin olarak kala
cam anlamna gelmez. Bu, tersine, kendimi aniden tek bana ve yardmsz ola
rak olanca sorumluluunu tadm bir dnyann iinde angaje olmu bir halde
bulmam demektir ve ben, ne yaparsam yapaym, bir an iin bile olsa, kendimi
bu sorumluluktan kopartamam, nk sorumluluklardan kama arzumdan bile
sorumluyum. Dnya iinde kendimi edilgin klmak da, eylerin ve bakalarnn
zerinde etkimeyi reddetmek de, yine kendimi semektir ve intihar da dnyaiinde-varlk kiplerinden biridir. Bununla birlikte, olgusallmdan tr, yani
burada, doumumun, dorudan kavranamaz ve hatt kavranamaz olmasndan
tr mutlak bir sorumlulukla karlarm, nk doumum bana asla ham bir
olgu olarak grnmez. Doumum her zaman benim kendi-iinimin projeletirici bir yeniden oluumu iinde ortaya kar; domu olmaktan utan duyarm ya
da buna hayret ederim, ya da bundan kvanlamrm, ya da, yaamma son ver
meye kalkarak yaadm olumlar ve bu yaam kt yaam olarak stlenirim.
Bylece, belli bir anlamda, domu olmay seerim. Bu seimin kendisi de ba
tan sona olgusallk biimini alr, nk sememezlik edemem; ama bu kez de bu
olgusallk ancak amalarma doru onun tesine getiim lde ortaya kacak
tr. Bylece, olgusallk her yerdedir, ama kavranamazdr; ben her zaman yalnz
ca sorumluluumla karlarm, bu yzden, Ben neden dodum? diye soramam, doduum gn lanetleyemem ya da domay istemediimi bildiremem,
nk doumum karsndaki, yani dnyaya mevcudiyeti gerekletirme olgusu
karsndaki bu farkl tavrlar, aslnda, bu douu olanca sorumlulukla stlenme
ve onu benimki klma tarzlarndan baka bir ey deildir; burada da yine, yalnz
690

V arlk ve H ilik

ca benle ve benim projelerimle karlarm, yle ki, sonu olarak bkknlm,

yani olgusalln, kendi kendimden btnyle sorumlu olmaya mahkumiyetim
den ibarettir. Ben, varl varlnn iinde soru olanm. Ve bu ekilde olmam,
mevcut, imdi ve yakalanamaz olmamdr. Ve varlmn bu olan mevcut ve ya
kalanamaz gibidir.
Bu koullarda, dnyann her olay bana ancak frsa t (yararlanlan, karlan,
boverlen, vb. frsat) olarak grnebiliyorsa, ya da, daha da iyisi, bamza gelen
her ey bir ans gibi dnlebiliyorsa, yanuher olay bize ancak varlmzn
iinde soru olan bu varl gerekletirme arac olarak grnebiliyorsa ve baka
lar da, alm aknlklar olarak, frsatlardan ve anslardan baka bir ey deil
lerse, kendi-iinin sorumluluu yaanan-dnya olarak btn dnyaya yaylacak
tr. Kendi-iin, idaralmasyla kendini tam da byle kavrar, yani ne kendi varl
nn, ne bakasnn varlnn, ne de dnyay oluturan kendindelerin temeli
olan, ama kendisinde ve kendisi dndaki her yerde varln anlamna karar ver
mek zorunda olan bir varlk gibi. Sorumluluu savsaklamaya kadar uzanan bir
sorumluluk iine frlatlm olmak durumunu ii daralarak fark eden kiinin, ar
tk ne vicdan azab, ne pimanl, ne de mazereti vardr; o artk, kendi kendisi
ni btnyle kefeden ve varl bizatihi bu keifte yatan bir zgrlkten baka
bir ey deildir. Ama bu kitabn banda iaret etmitik, ou zaman, kendini al
datma iinde idaralmasndan kaarz.

691

KNC BLM
YAPMAK VE SAHP OLMAK

i
VAROLUSAL PSKANALZ
Gstermeye altmz gibi, insan-gerekliinin, kendini izledii amalarla
duyurduu ve tanmlad doru ise, bu amalara ilikin bir inceleme ve bir s
nflandrma kanlmaz hale gelir. Gerekten de, bir nceki blmde, kendi-iini yalnzca zgr projesi asndan, yani amacna doru yneldii atlm asn
dan, proje asndan ele aldk. imdi bu amacn kendisini sorgulamak gerekir,
nk bu ama, akn ve nesnel snr olarak mutlak znelliin parasdr. Her
hangi bir insann arzularyla tanmlandn kabul eden ampirik psikolojinin sez
mi olduu ey budur. Ama burada kendimizi iki hataya kar korumak zorun
dayz: her eyden nce, ampirik psikoloji insan arzularyla tanmlarken, tzc
yanlsamann kurban olur. Arzuyu, bilincinin ierii olarak insann iindeki
ey gibi grr ve arzunun anlamnn arzuya bal olduuna inanr. Bylece bir
akmlk fikrini antrabilecek her eyden kurtulur. Ama eer bir evi, bir bardak
suyu, bir kadn bedenini arzuluyorsam, bu beden, bu bardaktaki su, bu bina be
nim arzumda nasl barnabilirler ve arzum arzulanabilirler olarak bu nesnelerin
bilincinden baka bir ey nasl olabilir? u halde bu arzular bilinte ikamet eden
kk psiik birimler olarak dnmekten kanmamz gerekiyor: bunlar, bilin
ilke olarak bir eyin bilinci olduu lde, projeletirici ve akn kkensel yap
s iinde bilincin kendisidirler.
Birincisiyle derin balantlar olan teki hata, ampirik arzularn somut bt
nne eriildiinde psikolojik aratrmann da tamamlanm olduunu dn
mektir. Bylece, bir insan ampirik gzlemin ortaya koyabildii eilimler huzme
si araclyla tanmlanr. Doal olarak, psikolog her zaman bu eilimlerin topla
m n yapmakla yetinmeyecektir: bunlar arasndaki akrabalklar, uygunluk ve
692

V arlk ve H ilik

uyumlar gn na karmaya ynelecek, arzular btnn, her arzunun di

erleri zerinde etkide bulunduu ve onlar etkiledii sentetik bir dzenlilik ola
rak gstermeye alacaktr. rnein, Flaubertin psikolojisini anlamak isteyen
bir eletirmen, onun hakknda unlar yazacaktr: ilk genliinde, devasa tutku
sunun ve yenilmez gcnn ifte duygusundan oluan srekli bir cokuyu ola
an bir durum gibi yaam grnmektedir... D olaysyla biemin gcnde ya
da bir anlatnn younluklarnda kendilerini tedirgin edip duran ok fazla eyle
me ihtiyacm ya da ok fazla hissetme ihtiyacn yanltacak bir eyler bulan er
ken gelimi ruhlarn on sekizinci yalarna doru balarna geldii gibi, gen ka
nnn kaynamas edebi bir tutkuya dnd.1
Bu pasajda, bir ergenin karmak kiiliini birka birincil arzuya indirgemek
zere gsterilen bir aba vardr, tpk, bir kimyacnn bileik cisimleri basit ci
simlerin bileiminden ibaret olmaya indirgedii gibi. Bu birincil veriler, devasa
tutku, ok fazla eylemek ihtiyac ve ok fazla hissetmek ihtiyac olacaktr; bu
eler, bileime girdiklerinde, devaml bir coku retmektedirler. Bu coku,
-Bourgetnin, bizim alntlamadmz birka szckle iaret ettii gibi- ok sa
yda ve iyi seilmi kitaplarla beslenerek onu sembolik ynden doyuracak ve
ynlendirecek olan anlatlar iinde dile gelerek kendi kendini aldatmaya ala
caktr. Ve ite bylece, bir edebi mizan douu taslaklatrlm olmaktadr.
Ne var ki, her eyden nce bylesi bir psikolojik analiz, bireysel bir olgunun
soyut ve evrensel yasalarn kesimesiyle retildii postlasmdan yola kar. Ak
lanmas gereken olgu -burada, gen Flaubertin edebi eilimleri- genel olarak
ergende karlalan biimiyle tipik ve soyut arzularn bir bilekesinde zm
bulur. Somut olan, yalnzca bu arzularn bilekesidir; ancak arzularn kendileri
birtakm emalardan ibarettir. u halde soyut, varsaym gerei somuttan ncedir
ve somut da soyut niteliklerin dzenlemesinden baka bir ey deildir; bireysel,
evrensel emalarn kesimesinden ibarettir. Ama -bylesi bir postlann mantk
sal samal bir yana- setiimiz bu rnekte, postlann tam da sz konusu pro
jenin bireyselliini oluturan eyi aklayamadn aka gryoruz. Diyelim ki
ok fazla hissetme ihtiyac -tmel ema- yazma ihtiyac haline gelerek kendi
ni aldatt ve onu ynlendirdi; bu, Flaubertin temaylnn aklam as deil
dir ki: tersine aklanmas gereken eydir. phe yok ki, bu hissetme ihtiyacm
eyleme ihtiyac halinde biimlendiren ince ve bizim bilmediimiz bin trl rast
1) Paul Bourget: Essais de Psychologie contem poraine: G. Flaubert.
693

Jean-Paul Sartre

lantya atfta bulunmak mmkndr. Ama bu, nce aklamaktan vazgemek ve

tam da ortaya karlamayana teslim olmaktr2. Ayrca, Flaubertin znelliinden
kovulan bireyseli, onun yaamnn d koullarna atmaktr. Nihayet, Flaubertin
mektuplar, ergenlik bunalmndan ok daha nce, ok kk yalarndan iti
baren, Flaubertin yazmak ihtiyacyla yanp tututuunu kantlamaktadr.
Yukarda alntlanan betimlemenin her katnda bir kopuklukla karlayoruz.
Tutkusu ve gcne ilikin duygusu, Flaubertde, neden cokuya yol aar da, din
gin bir bekleyi ya da iine kapal bir sabrszlk yaratmaz? Bu coku, neden ok
fazla eylemek ve ok fazla hissetmek ihtiyac halinde zglleir? Ya da daha iyi
si, bir kendiliinden treyile, paragrafn sonunda aniden ortaya kan bu ihti
yacn orada ii nedir? Ve bu ihtiya, kendini kavgalarda, kaamaklarda, ak ma
ceralarnda ya da sefahat alemlerinde doyuma ulatrmaya alacana, neden
zellikle sembolik ynden kendini tatmin etmeyi seer? Ve zaten ille .de sanatsal
trden de olmas gerekmeyen (rnein, mistisizm de vardr) bu sembolik tat
min, neden resimde ya da mzikte deil dt yazm akta bulunmutur? Flaubert, bir
yerde, Byk bir aktr olabilirdim diye yazar. Neden byk bir aktr olmaya
kalkmad? Szn ksas, hibir ey anlayamadk, bir rastlantlar ardkl, ba
tan aa silahlanm olarak birbirinin iinden kan arzular grdk, ama bunla
rn douunu kavramak mmkn olmad. Geiler, olular, dnmler bizden
zenle gizlendiler ve ampirik ynden saptanan ama sonuta anlalmaz olarak
kalan ayrmlarn (ergende yazmak ihtiyacn nceleyen eylemek ihtiyac) amtrlmasyla, bu ardkla bir dzen vermekle yetinildi. Ne var ki, psikoloji diye
adlandrlan ey ite budur. Rastgele bir biyografiyi an, orada bulacanz ey
d olaylarn anlatlan ve amzn kaltm, eitim, ortam, fizyolojik oluum gi
bi, aklayc byk idollerine yaplan atflarla az ok kesiklik gsteren bu tr
den bir betimleme olacaktr. Bununla birlikte daha iyi kitaplarda, ncel ve ardl
i

arasnda ya da ayn anda olan ve karlkl etki mnasebeti halindeki iki arzu ara
snda kurulan balantnn yalnzca dzenli ayrmlar trnde tasarlanmad da
grlr; kimi zaman bu balant, Jaspersin genel Psikopatoloji incelemesinde
anlatt dorultuda, anlalabilirdir. Ama bu anlama, genel balantlarn bir g
rs olarak kalr. rnein iffet ve mistisizm arasndaki, zayflk ve riyakarlk arasmdaki ba kavranr. Ama bu iffet (falanca ya da filanca kadn karsndaki bu ge2 ) G erekten de Flaubertin ergenlii, onu bilebildiim iz kadaryla, bu balamda hibir zel
lik sunm adndan, ilke olarak eletirm enin ulaamayaca, belirsiz olgularn etkisini var
saymak gerekir.
694

Varlk ve H ilik

ri durma, belli bir kt eilime kar verilen bu mcadele) ile mistisizmin birey
sel ierii arasndaki somut ilikiyi hibir zaman bilemeyiz; tpk, psikiyatrinin,
ruhsal bozukluklarn somut ve bireysel ieriini anlamaya almadan (u adam
kendini neden herhangi bir bakas deil de falanca tarih! kiilik sanmaktadr; te
lafi edici sayklamas neden falanca trden byklenme fikirleriyle tatmin ol
maktadr da, daha baka fikirlerle olmamaktadr, vb.) sayklamalarn genel yap
larm gn na kartmakla yetindii gibi.
Ama zellikle de, bu psikolojik aklamalar sonuta bizi aklanamayan bit

rincil verilere gnderirler. Bunlar psikolojinin basit cisimleridir. rnein, bize,

Flaubertin devasa bir tutkuya sahip olduu sylenir ve yukarda alntlanan
betimleme btnyle bu kkensel tutkuya dayanr. Kabul. Ama bu tutku, akl
hibir biimde tatmin etmeyen, bir indirgenemez olgudur. nk burada indirgenemezliin tek gerekesi, analizi daha ileriye gtrmeyi reddetmektir. Psiko
logun durduu noktada, dnlen olgu kendini birinci olgu gibi verir. Bu psi
koloji denemelerini okuduumuzda duyumsadmz o katlanma ve tatminsizlik
bileimini aklayan ey de budur; kendi kendimize yle deriz: te, Flaubert
tutkulu biriydi. O, byleydi. Onun neden byle olduunu kendi kendine sor
mak, neden uzun boylu ve sarn olduunu bilmeye almak kadar beyhudedir: bir yerlerde ister istemez durmak gerekir, bu her gerek varoluun bizatihi
olumsalldr. u kayalk yosunlarla kapldr, yanndaki kayalk hi de yle de
ildir. Gustave Flaubertin edebiyat tutkusu vard, erkek kardei Achille bundan
yoksundu. Bu byledir. Nitekim fosforun kimyasal zelliklerini bilmek isleriz ve
bu zellikleri onu biletiren kimyasal molekllerin yapsna indirgemeye girii
riz. Ama neden bu trden molekller vardr? Bu byledir, hepsi bu. Flaubertin
psikolojisi, eer mmkn olursa, davranlarnn, duygularnn ve zevklerinin
oluturduu karmakl, kimyasal cisimlerinkilerle olduka kyaslanabilir bir
ka zellie indirgemekten ibaret olur ve bunlarn tesine gemek istemek de bir
bnlktr. Ama yine de belli belirsiz hissederiz ki Flaubert, tutkusunu bir yer
lerden alm deildi. Bu tutku imleyendir, dolaysyla da zgrdr. Ne kaltm,
ne burjuva ortam, ne de eitim bunu aklayabilir; asabi miza zerinde bir
dnem moda olan fizyolojik dnceler de bunu hi aklayamazlar: sinir [nerf]
imleyen deildir, kendi bana betimlenmesi gereken ve ne olduunu daha ba
ka gereklerle duyurmak iin kendini amayan koloidal bir maddedir. u halde
sinir hibir biimde bir imleyen kuramaz. Bir ynden, Flaubertin tutkusu, tm
695

Jean -P au l Sartre

oh ms Ilyla birlikle bir olgudur -ve olgunun tesine kmann mmkn ol

mad da dorudur- ama bir baka ynden de tutku kendini yapar ve duydu
umuz tatminsizlik, bizim iin bu tutkunun tesindeki fazladan bir eyi, olum
salln brakmakszn gerek psiik indirgenemez olan radikal bir karar gibi bir
eyi sezebilmemizin gvencesidir. u halde srarla talep ettiimiz -ve hibir za
man vermeye almadklar- ey, hakiki bir indirgenemezdir, yani indirgenemezlii bizim iin besbelli olan, psikologun postlas ve daha teye gitmemek
iin gsterdii inadn ya da yeteneksizliin sonucu gibi sunulmayan, ama sap
tanmas bizde bir tatmin duygusuna elik eden bir indirgenemezdir. Ve bu gerekirlik, bizde, nedenin bu sonu gelmez kovalanmasndan, ou kez rasyonel ara
trmann kurucu esi olarak betimlenen ve dolaysyla psikolojik soruturmaya
zg olmak yle dursun, btn disiplinlerde ve btn sorunlarda karlat
mz o sonsuza doru gerileme ileminden domaz. Hibir niin?e yol amayan
bir nknn ocuka aran deildir tersine, insan-gerekliine ilikin
preontolojik bir kavray zerinde temellendirilen bir gerekirliktir; buna bal
olarak da insan zmlenebilir ve bir nesnenin birtakm zellikleri tamas gi
bi, zne tarafndan taman birincil verilere, belirlenmi arzulara (ya da eilim
lere) indirgenebilir olarak dnmeyi reddeder. Nitekim, eer insan bu ekil
de dnmek zorunda olsaydk yle bir seim yapmak gerekirdi: sevebilecei
miz ya da nefret edebileceimiz, knayabileceimiz ya da vebileceimiz, bizim
iin bakas olan, srf olmu olmasndan tr bizim kendi varlmza doru
dan saldran insan olarak Flaubert, kkensel olarak bu arzularn nitelenmemi
bir dayana, yani bu arzular edilginlikle kabul edecek belirlenmemi bir yont
ma malzemesi, kil amuru gibi bir eydir ya da indirgenemez eilimlerin s
radan huzmesine indirgenecektir. Her iki durumda da insan kaybolur; bana u
ya da bu olay gelen kiiyi artk bulamayz: ya, kiiyi ararken, metafizik, gereksiz
ve eliik bir tzle karlarz ya da aradmz varlk, kendi ralarnda dsal
mnasebetlerle bal fenomenlerin tozu halinde eriyip gider. Oysa her birimizin
bakalarn anlamak iin gsterdii bizatihi aba iinde srarla talep ettii ey,
ncelikle, insani olann berisinde olduu iin insani olmayan bu tz fikrine asla
bavurulmamasdr. Sonra da, sz konusu varln toz halinde dalp gitmeme
si ve ondaki birliin kefedilebilmesidir; bu birlik, sorumluluk birlii, sevilebilen ya da nefret edilebilen, kmanabilen ve vlebilen birlik, ksacas kiisel birlik
olmak zorundadr tz, bu birliin karikatrnden baka bir ey deildir. Sz
696

V arlk ve H ilik

konusu insann varl olan bu birlik, zgr birletirmedir. Ve birletirme, birle

tirdii bir eitlilikten sonra gelemez. Ama olmak, Flaubert iin olduu gibi her
biyografi znesi iin, dnya iinde birlemektir. Karlamamz gereken ve bi
yografi yazarlarndan bize gstermelerini istediimiz indirgenemez birletirme
Flaubertdir, dolaysyla o kkensel bir projenin birletirilmesidir, bize tzsel olma
yan bir mutlak gibi gsterilmek zorunda olan birlemedir. Nitekim ayrntya ili
kin indirgenemez olanlardan vazgemek suretiyle ve bizatihi besbellilii kstas
almak suretiyle, ank daha teye gidemeyeceimiz ya da gitmememiz gerektii
besbelli hale gelene kadar aratrmamza devam etjek zorundayz. zellikle de,
Spinozaya gre tz ya da yklemlerini nasl ki kiplerin toplamyla yeniden
oluturmaya kalkmamak gerekiyorsa, bizim de bir insan eilimleri araclyla
yeniden oluturmaya almamamz gerekir. ndirgenemez gibi sunulan her ar
zu sama bir olumsallk tar ve btn iinde dnlen insan-gerekliini sa
maln iine srkler. rnein, dostlarmdan birinin krek ekmeyi sevdiini
bildirdiimde, aratrmaya bile isteye son vermeyi neririm. Ama te yandan da,
bylece hibir eyin aklayamayaca olumsal bir olgu olutururum ve bu olgu,
zgr kararn nedensizliine sahip olsa da, onun zerkliine hibir zaman sahip
deildir. Gerekten de, krek ekmeye ynelik bu eilimi Pierrein temel proje
si olarak dnemem, bu proje kendinde ikincil ve trev bir ey barndrr. Bir
bakma, ele aldklar karakteri bylece ardk fra darbeleriyle betimleyen kii
ler, bu fra darbelerinden her birinin -sz konusu edilen arzulardan her biri
ninsalt olumsallk ve basit dsallk mnasebetleriyle dierlerine balandn
ima etmi olurlar. Buna karlk, bu eilimi aklamaya giriecek olanlar, Comteun materyalizm adn verdii eyin yolunu izleyecek, yani yukarda olan aa
da olanla aklamaya yneleceklerdir. rnein, sz konusu znenin, zorlu a
balar seven bir sporcu ve ayrca, ak hava sporlarna zellikle dkn bir
kamp olduu sylenecektir. Nitekim aklanmas gereken arzunun altna daha
genel ve daha az farkllam eilimler yerletirilir; zoolojik cinsler tre gre ne
iseler, bu eilimler de btn olarak arzuya gre yledirler. Bylece psikolojik
aklama, birdenbire durmaya karar vermedii srece, kh deimez ardklk
ya da ayn andalk [concomitance] mnasebetlerinin ortaya karlmas, kh ba
sit bir snflandrmadr. Pierrein krek ekme eilimini aklamak, bu eilimi
ak hava sporlarna duyulan eilimler ailesinin bir yesi yapmak ve bu aileyi de
genel olarak spora ynelik eilimler ailesine balamaktr. Zaten spor zevkini risk
697

Jean -P au l Sartre

alma sevgisinin grnmlerinden biri gibi snflandrr ve bu riskin kendisini de

oyuna ynelik temel eilimin bir tr zgllemesi olarak ele alrsak, daha da ge
nel ve daha da yetersiz balklarla karlaabiliriz. Bu szmona aklayc snf
landrmann, eski botaniin giritii snflandrmalardan daha fazla bir deeri de,
daha fazla yarar da bulunmad besbellidir: eski botaniin snflandrmalar gi
bi, bu da somuttan nce soyutun olduunu varsayar -sanki oyun eilimi nce
genel olarak vardr, sonradan birtakm koullarn etkisiyle spor sevgisi haline ge
lir, spor sevgisi krek ekme eilimi olarak ve nihayet bu eilim de u zel r
makta, u koullar altnda ve u mevsimde krek ekme arzusu olarak zglle
ir- ve tpk eski botaniin snflandrmalar gibi, dnd soyut eilimin her
aamada maruz kald somut zenginlemeyi aklayamaz. Kald ki, yalnzca k
rek ekme arzusu olan bir krek ekme arzusuna nasl inanlr? Bu arzunun sa
dece olduu eye indirgeneceini gerekten kabul etmek mmkn mdr? Ah
laklar arasndan en kavrayl olanlar, arzunun tesine arzunun kendisiyle ge
ilmesi gibi bir eye iaret etmilerdir; rnein Pascal, avclkta, alan topunda,
daha baka yz trl urata oyalanmaya ynelik bir ihtiya, yani genel olarak
insan-gerekliine ve iinde bulunduu duruma gnderen bir gsterge kefetti
ini dnyordu kendi kendisine indirgendiinde sama olarak grnen bir
faaliyette, bu faaliyetin tesine geen bir anlamll gn na kartyordu. Bu
nun gibi, ideologlarla olan yaknlna ramen Stendhal, entelektalist ve
zmleyici eilimlerine ramen Proust, akn ve kskanln bir kadna sahip ol
mann salt arzusuna indirgenemeyeceini, bu duygularn kadn zerinden btn
dnyay elde etmeyi hedeflediini gstermilerdir: Stendhalin kristalleme kav
ramnn anlam budur ve tam da bu yzden, Stendhalin betimledii biimiyle
ak, dnya iinde olmann bir kipi olarak grnr, yani kendi-iinin falanca zel
kadn zerinden dnyayla ve kendi kendiyle (kendilik) kurduu temel bir m
nasebet olarak grnr: kadn yalnzca devrenin iinde yer alan iletken bir cis
mi temsil etmektedir. Bu analizler doru olmayabilir ya da eksik bir biimde
doru olabilir: yine de salt analitik betimlemeden baka bir yntemin olabilece
ini dnmemize yol aarlar. Ve tensel akta, ayn zamanda da bu akn Tan
rya doru teye geiliini bulan; Don Juanda ezeli tatminsizi, gnahta Tanrnn bo kalan yerini gren Katolik romanclarn aklamalar da benzer bir
dorultudadr. Burada somutun arkasnda bir soyut bulmak sz konusu deil
dir: Tanrya doru atlm, falanca zel kadna doru atlmdan daha az somut de

V arlk ve H ilik

ildir. Tersine, znenin ksmi ve eksik veheleri altnda gerek bir somutlama
bulmak mmkndr. Bu somutlama, znenin varla doru atlmmm, kendiy
le, dnyayla ve bakasyla kurduu mnasebetlerinin isel ilikiler eklinde, bir
temel projenin birliinde btnleniidir. Bu atlm ancak bireysel ve biricik ola
bilir; rnein, Bourgetnin bireysel olan genel dsturlarn toplam araclyla
kuran analizinin yapt gibi bu atlm bizi kifden uzaklatrmaz, yazma -ve f a
lan kitaplar yazma- ihtiyacnn temelinde genel olarak faaliyet gsterme ihtiya
cyla da karlatrmaz: tersine, yumuak kil teorisini de eilimler huzmesi teori
sini de ayn ekilde teler, kiiyi kendisini oluturaj balang projesi iinde ke
federiz. Bu nedenledir ki, ulalan sonucun indirgenemezlii apak ortaya kar:
en yoksun ve en soyut sonu olduu iin deil, en zengini olduu iin: burada,
gr, bireysel doluluk iinde kavranr.
Dolaysyla sorun aa yukar u terimlerle ortaya konmaktadr: eer kiiyi
bir btnlk iinde dnyorsak, kiinin ampirik yoldan kefettiimiz eitli
eilimlerinin toplam ya da bir tr dzenlenmesiyle onu yeniden biletirmeyi
umut edemeyiz. Tersine, her yatknlkta, her eilimde, kii kendini btnyle
ifade eder; farkl bir adan olmakla birlikte, bir bakma Spinozada tzn yk
lemlerinin her birinde kendini btnyle ifade etmesinde olduu gibi. Eerbyleyse, her eilimde, znenin her davrannda, bu btnl aan bir anlamllk
kefetmek zorundayz. znenin belli bir kadna gre kendini tarihselletirdii
tarihimmi fdatee] ve zel falanca kskanlk, okumasn bilen kii iin, znenin
kendisini oluturmak zere dnyayla kurduu genel mnasebet anlamna gelir.
Baka trl syleyecek olursak, bu ampirik tavrn kendisi, anlalabilir bir ka
rakterin seiliini ifade eder. Ve eer byleyse, bu bir muamma deildir ve
znenin bir tek ampirik varolu plann kavrar ve kavramsallatrrken, yalnzca
dnebileceimiz, anlalabilir bir plan da yoktur: eer ampirik tavr anlalabi
lir karakterin seimini imliyorsa, bunun nedeni tavrn kendisinin bu seim olma
sdr. Nitekim, daha sonra deineceimiz zere, anlalabilir seimin zel vasf,
yalnzca her somut ve ampirik seimin akn imlemi olarak varolabilmesidir: n
ce herhangi bir bilinaltnda ya da numen dzleminde gerekletirilip, sonra da
gzlenebilir falan tavrda dile getirilmez, ampirik seim karsnda ontolojk s
tnl bile yoktur. Anlalabilir seim ilke olarak, her zaman ampirik seimin
tesi ve akmlmm sonsuzluu olarak ampirik seimden kmak zorunda olan
eydir. Bylece, eer rmakta krek ekiyorsam, -burada da, baka bir dnyada

Jean -P au l Sartre

da- krek ekmenin bu somut projesinden baka bir ey deilim. Ama bu pro
jenin kendisi, varlmn btnl olarak, benim kkensel seimimi tikel ko
ullar altnda dile getirir. Bu projenin kendisi, bu koullar altndaki btnlk
olarak kendi kendimi sememden baka bir ey deildir. Bu nedenle zel bir
yntemin bu seimin ierdii ve dnya-iindeki-varlgmm bireysel gizinden ba
kaca bir ey olmayan bu temel imlemi ortaya karmay hedeflemesi gerekir. Do
laysyla bir znenin eitli ampirik eilimleri arasnda yapacamz bir kyasla
ma araclyla bunlarn hepsinde ortak olan temel projeyi kefetmeye ve ortaya
karmaya alacaz yoksa bu eilimlerin sradan toplam ya da yeniden biletirilmesiyle deil: kii, bunlarn her birinde btnyle vardr.
Doal olarak, sonsuz sayda mmkn proje vardr, tpk sonsuz sayda mm
kn insan olduu gibi. Bununla birlikte bunlar arasnda baz ortak vasflar ka
bul edecek ve bu vasflar daha geni kategoriler halinde smflandracaksak, n
ce daha kolayca inceleyebileceimiz durumlar zerinde bireysel soruturmalar
yapmamz gerekir. Bu soruturmalarda u ilkeyi rehber alacaz: apak bir indirgenemezlikle karlamadka durmamak, kendisine doru atlmda bulunu
lan ama, sz konusu znenin bizatihi varl olarak grnmedike asla balan
g projesine ulatmza inanmamak. Bu nedenle, Heideggerin kurmak istedi
i gibi, kendinin otantik projesi ve kendinin inotantik projesi trnden snf
landrmalarda duramayz. Bylesi bir snflandrmann etik bir kaygnn izlerini
tamas bir yana, bu snflandrma yaratcsna ramen ve bizatihi terminoloji
siyle, sonuta znenin kendi lm karsnda taknd tavrda temellendirilir.
Ama lm i daraltan bir tedirginlikse ve bu yzden tedirginlikten kaabiliyor
ya da kararllkla onun iine atlabiliyorsak, bunun nedeninin yaama ball
mz olduunu sylemek malmu ilmdr. Bu nedenle, lm karsnda duyulan
tedirginlik, nihai karara ya da inotantiklie ka varlmzn temel projeleri ola
rak dnlemez. Tersine, ancak yaamann bir ilk projesinin temelinde, yani
varlmza ilikin kkensel bir seim zerinde anlalabilir. Dolaysyla her du
rumda, Heideggerci hermnetiin sonularnn daha da temel bir projeye doru
tesine gemek gerekir. Gerekten de, bu temel proje, bakaca hibir projeye
gndermemek ve tamamen kendisiyle kavranmak zorundadr. u halde bu te
mel proje ne lm, ne yaam, ne de insanlk-durumuna ilikin herhangi bir ti
kel zellii ilgilendirebilir: bir kendi-iinin kkensel projesi an cak varln he
def alabilir; nitekim varlk projesi ya da varlk arzusu ya da olmak eilimi, fizyo
700

V arlk ve H ilik

lojik bir farkllamadan ya da ampirik bir olumsallktan kaynaklanmaz; kendiiinin varlndan ayrlmaz. Kendi-iin, gerekten de, varl, varlk projesi ola
rak kendi varl iinde soru olan bir varlktr. Kendi-iin olmak, bir deer imi al
tndaki bir mmkn olan araclyla ne olduunu kendine duyurmaktr. Mm
kn olan ve deer kendi-iinin varlna aittir. .nk kendi-iin ontolojik yn
den varlk eksiklii olarak betimlenir ve deerfh, eksiklii ekilen varlk btnl
olarak kendi-iine musallat olmas gibi, mmkn olan da onda eksik olan ey
olarak kendi-iine aittir. Kitabmzn kinci Kjsminda eksiklik terimleriyle dile
getirdiimiz ey, zgrlk terimleriyle de pekl ifg.de edilebilir. Kendi-iin ek
siklik olduu iin seer, zgrlk eksiklikle bir ve ayn eydir, zgrlk, varlk
eksikliinin somutlaan varlk kipidir. u halde, ontolojik ynden, deerin ve
mmkn olann ancak varlk eksiklii olarak varolabilen bir varlk eksikliinin
isel snrlar olarak varolduklarn sylemek ya da zgrln, belirirken
kendi iin mmkn olanlar belirledii ve bizatihi bu yoldan da kendi deerini
erevelediini sylemek ayn eydir. Bu nedenle daha yukarya kamayz ve
varlk projesine ulatmz anda apak indirgenemezle karlarz, nk bes
belli bir eydir ki varlktan daha yukarya kmak mmkn deildir; varlk pro
jesi, mmkn olan ve deer ile varlk arasnda hibir fark yoktur. nsan, temel
de, varlk arzusudur ve bu arzunun varl ampirik bir tmevarmla gsterilmemelidir; bu arzunun varl kendi-iinin varlmnm a priori olarak betimlenme
sinden kar, nk arzu eksikliktir ve kendi-iin, varlk eksikliini kendi ken
dinde tayan varlktr. u halde ampirik olarak gzlenebilen eilimlerimizin her
birinde ifadesini bulan kkensel proje, varlk projesidir; ya da, dilerseniz, her
ampirik eilim, kkendeki varlk projesiyle sembolik bir ifade ve doyum mna
sebeti iindedir, tpk, Freudda, bilinli eilimlerin komplekslere ve kkensel li
bidoya kyasla olduklar gibi. Zaten bunun nedeni, varlk arzusunun nce olma
s ve daha sonra a posteriori arzular araclyla ifade edilmesi deildir; varlk ar
zusu somut arzularn iinde bulduu sembolik ifade dnda hibir ey deildir.
nce bir varlk arzusu, sonra da bin tane tikel duygu yoktur, ama varlk arzusu
ancak, kskanlk, cimrilik, sanat ak, korkaklk, cesaret iinde ve bunlarla va
rolup ortaya kar, bu bin trl olumsal ve ampirik ifadeler, insan-gerekliini
bize her zaman falanca bir insan araclyla, tekil bir kii araclyla tezahr eder
gibi gsterirler.
Bu arzunun nesnesi olan varla gelince, onun ne olduunu a priori olarak bi701

Jean -P au l Sartre

liyoruz. Kendi-iin, varlk eksikliini kendi kendinde tayan varlktr. Ve kendiiinin eksikliini ektii varlk, kendindedir. Kendi-iin, kendindenin hilenii
olarak belirir ve bu hileyii kendindeye ynelik proje olarak tanmlar: hilenen
kendinde ile kendisine doru atlmda bulunulan kendinde arasnda, kendi-iin
hiliktir. Bylece, ben olan hileyiin hedefi ve amac, kendinde dir. Bylece, insan-gereklii kendinde-olmak arzusudur. Ama insan-gerekliinin arzulad
kendinde, rastlad ve hiledii kendindeyle her noktada kyaslanabilecek, ta
mamen olumsal ve sama olan kendinde olamaz. Hileyi, daha nce de grdk,
gerekten de olumsallna kar kendini hileyen kendindenin isyanna benzer.
Bedeni ele aldmz blmde grdmz gibi, kendi-iinin olgusalln varettiini sylemek, hilemenin bir varln varln temellendirmek iin giritii
beyhude aba olduunu ve hiliin varla girdii kck zaman farkna yol
aan eyin kurucu mesafe alma edimi olduunu sylemektir. u halde kendi-iinin arzusunun nesnesini oluturan varlk, kendi kendisinin temeli olan bir ken
dindedir, yani kendi-iinin kendi motivasyonlarnda olduu gibi, kendi olgusallmda da varolan bir kendindedir. Ayrca, kendi-iin kendindenin olumsuzlan
mas olduundan, dpedz kendindeye dn de arzulayamaz. Hegelde oldu
u gibi, burada olumsuzlamamn olumsuzlanmas bizi balang noktamza dndremez. Tam tersine, kendi-iinin kendindeyi talep etmesinin nedeni, tam da
Kendi-iin halinde hilenmi kendinde olarak btnl bozulmu btnlk
tr. Baka trl sylersek, kendi-iinin projesi kendi-iin olarak olmaktr, ne ise
o olan bir varlk olmaktr; kendi-iin, ne deilse o olan ve ne ise o olmayan var
lk olarak ne ise o olmaya doru atlmda bulunur; bilin olarak kendindenin ge
irimsizliine ve sonsuz younluuna sahip olmak ister. Kendindenin hilenmesi, olumsallk ve olgusallktan durmakszn ka olarak kendi kendisinin temeli
olmak ister. Bu yzden, mmkn olana doru, genellikle, kend^-iin-kendinde
haline gelmek zere kendi-iinde eksiklik olan ey olarak atlmda bulunulur ve
bu projeye yn veren temel deer tam da kendi-iin-kendindedir, yani kendi
kendisinin salt bilincine vararak kendinde-varlnm temeli olan bir bilin olma
idealidir. Tanr diye adlandrabileceimiz ey de bu idealdir. Nitekim unu sy
lemek mmkndr: insan-gerekliinin temel projesini en iyi bir biimde kavranlabilir klan ey, insann Tanr olmaya doru atlmda bulunan varlk olma
sdr. Herhangi bir dinin mitleri ve ritelleri sonradan nasl ekillenirse ekillen
sin, Tanr nce, insan nihai ve temel projesi iinde haber veren ve tanmlayan
702

V arlk ve Hilik

ey olarak insann yreinde duyulandr. Ve insan eer Tanrnn varlna ili

kin preontolojik bir anlaya sahipse, bu anlay ona kazandran ne doann gr
kemli grnmleri, ne de toplumun gcdr: Tanr, yani akmlm en yksek
hedefi ve deer olarak, insann kendisini olduu gibi duyurmasnn snrn tem
sil eder. nsan olmak, Tanr olmaya ynelmektir; ya da dilerseniz, insan temelde
Tanr olmak arzusudur.
Ama eer byle ise, eer insan bizatihi belirii iinde, kendi snrna tanr gi
bi Tanrya doru tanyorsa, yalnzca Tanr olmay seebiliyorsa, zgrlk ne
hale gelir? nk zgrlk kendi kendisinin imknlarm yaratan bir seimden
baka bir ey deildir, oysa ki burada, insan tanmlayan ve en bata yer alan
Tanr olma projesi bir insan doas ya da bir z ile olduka yakn bir akraba
lk iindeymi gibi grnyor. Byle bir itiraza tam da u karl vereceiz: ar
zunun anlam son kertede Tanr olma projesi olsa da, arzu hibir zaman bu an
lamla kurulmu deildir, tersine, her zaman kendi amalarna ilikin zel bir bu
luu temsil eder. Gerekten de, bu amalar, zel bir ampirik durumdan hareket
le kovalanrlar; hatt durum halindeki etraf oluturan da bu kovalamacadr. Var
lk arzusu, her zaman varlk tarz arzusu biiminde gerekleir. Ve bu varlk tar
z arzusu da, bilinli yaammzn rgsn oluturan somut arzularn saysz
okluunu ifade eder. Nitekim son derece karmak ve en azndan aamal,
sembolik yaplar karsndayz. Ampirik arzunun iinde, kiiyi ve bu kiinin var
l kendi varl iinde soru haline getirme tarzn temsil eden temel ve somu
bir arzunun sembolize ediliini fark edebilirim; bu temel arzu da somut ve dn
yann iinde olan kiiyi tanmlayan tekil durumun iinde, soyut ve anlaml bir
yapy ifade eder. Genel olarak varlk arzusu olan bu yap, kiinin iindeki insangereklii olarak, onun bakalaryla birlikteliini oluturan, yalnzca benzemez
bireylerin deil, insana zg bir gerein de varolduunu olumlamaya imkn ve
ren ey gibi dnlmek zorundadr. u halde, mutlak somudatra ve tamlk,
btnlk olarak varolu, zgr ve temel arzuya ya da kiiye aittir. Ampirik arzu
bunun sembolize edilmesinden ibarettir. Ona gnderir ve anlamn ondan dev
irirken bir yandan da ksmi ve indirgenebilir olarak kalr, nk kendi tarafn
dan kavranmas mmkn olmayan arzudur. te yandan, varlk arzusu, olma ar
zusu soyut sakl iinde, somut temel arzunun hakikatidir, ama gereklik vas
fyla varolmaz. Bylece temel proje ya da kii ya da insana ilikin dorunun z
grce gereklemesi her yerdedir, btn arzularn iindedir (bir nceki blm
703

Jean -P au l Sartre

de dile getirilen ve rnein kaytszlara ilikin kstlamalarla birlikte); temel

proje her zaman arzular iinde kavranr -b ir kavram deil de tekil bir gereklik
olmasna karn, mekn da ancak onu duyuran cisimler zerinden kavrayabil
diimiz gibi- ya da dilerseniz, temel proje tpk Husserlin, kendini ancak Abschattungen* araclyla ifa eden ve yine de hibir Abschattung** tarafndan emil
meye kendini brakmayan nesnesi gibidir. Bu aklamalara dayanarak, anlayabi
liriz ki, varlk arzusu, olmak arzusu soyut ve ontolojik yapsyla kiinin temel
ve insani yapsn ne kadar temsil ederse etsin, onun zgrl iin bir engel ol
mayacaktr. Gerekten de, zgrlk, bir nceki blmde kantladmz zere,
kesin bir ekilde hilemeyle eanlaml kullanlabilir: zgr olduu sylenebile
cek yegane varlk, kendi varln hileyen varlktr. Hileyiin varlk eksiklii ol
duunu ve baka trl olamayacan zaten biliyoruz. zgrlk tam da kendini
varlk eksiklii yapan varlktr. Ama arzu, gstermi olduumuz zere, varlk ek
sikliiyle zde olduundan, zgrlk, kendini varlk arzusu yapan varlk ola
rak, yani kendi-iin-kendinde olmann kendi-iin-projesi olarak beliremez. Bura
da zgrln doas ya da z olarak hibir biimde dnlemeyecek soyut
bir yapya ulatk, nk zgrlk varolutur ve varolu, zgrlkte, z nce
ler; zgrlk dolaysz bir biimde somut beliritir ve seiminden, yani kiiden ay
rlmaz. Ama sz konusu yapnn zgrln gerei olduu, yani zgrln in
sani imlemi olduu sylenebilir.
Kiinin insani hakikati, ontolojik bir fenomenoloji araclyla ortaya konabilmelidir (bizim de yapmaya altmz gibi) ampirik arzulara dair szckler
listesi tastamam psikolojik aratrmalarn konusu olmaldr; gzlem ve tmeva
rm, gerekirse deney bu listenin kartlmasna ve farkl arzular, farkl davran
lar kendi aralarnda birletirebilecek anlalr ilikileri filozofa gstermeye, de
neysel olarak tanmlanm (ve sonu olarak, yalnzca dnya zerindeki znenin
temel durumuna olumluluk adna getirilen kstlamalardan doan) durumlar
ile deney znesi arasndaki baz somut balantlar gn na kartmaya yar
dm edebileceklerdir. Ama temel arzularn ya da kiilerin gsterilmesinde ve s
nflandrlmasnda bu yntemlerin ikisi de uygun olamaz. Gerekten de, zgr
bir edimin olanca ngrlemezlii iinde ortaya kan eyi ontolojik ynden ve
a priori olarak belirlemek sz konusu olamaz. Ve ite bu nedenledir ki, biz bu
* Profiller, - n
** Profil, - n
704

V arlk ve H ilik

rada byle bir soruturmann imknlarn ve almlarn ok zet olarak gster

mekle yetineceiz: herhangi bir insann bylesi bir soruturmaya tabi tutulabil
mesi, aslnda genel olarak insan-gerekliine ait olan bir eydir, ya da dilerseniz,
bir ontoloji araclyla gsterilebilen eydir. Ama soruturmann kendisi ve so
nular, ilke olarak bir ontolojinin imknlarnn .tmyle dndadr.
te yandan dpedz ampirik betimleme bize ancak szck listeleri verebilir
ve bizi szde-indirgenemezlerle [pseudo-irreductibles] (yazmak, yzmek arzu
su, risk almak zevki, kskanlk, vb.) kar karya brakr. Gerekten de, yalnz
ca davranlarn, eilimlerin ve yatknlklarn listesiry kartmak yeterli deildir,
ayrca bunlar zmek, yani bunlar sorgulamay bilmek de gerekir. Bu sorutur
ma ancak zgn bir yntemin kurallar uyarnca yrtlebilir. Varolusal psika
naliz adn verdiimiz ey ite bu yntemdir.
Bu psikanalizin ilkesi, insann bir derlem [collection] deil bir btnlk [totalite] olduudur; bunun sonucu olarak, insan, davranlarnn en nemsiz ve en
yzeysel olannda bile btnyle kendini dile getirir baka trl sylersek,
amlayc olmayan tek bir zevk, bir tik, bir insan edimi olmaz.
Psikanalizin hedefi insann ampirik davranlarn zmektir, yani bu davra
nlardan her birinin ierdii amlamalar gn na kartarak kavramsal yn
den onlar belirlemektir.
Hareket noktas deneydir, dayanak noktas insann insan kiilii hakkmdaki
temel ve preontolojik anlaydr. Gerekten de, insanlarn ounun bir jestte,
bir szde, bir mimikte ierilmi bulunan iaretleri es gemesi ve bunlarn aa
kard gerekler konusunda yanlgya dmesi mmkndr ama bununla bir
likte, her insan yine de a priori olarak bu tezahrlerin amlayc deerinin anla
mna sahiptir. En azndan elinden tutulup ynlendirilir ve yardm edilirse her in
san bunlar zebilir. Baka yerde olduu gibi burada hakikatle tesadfen kar
lalmaz, Nil ya da Nijer rmann kaynaklarn aratrmaya karken olduu gi
bi, hakikat aranmas gereken ama nbilgisine asla sahip olunmayan bir alana ait
deildir. Hakikat, a priori olarak insann anlayna aittir ve esas aba bir hermnetik abadr, yani bir zme, bir saptama ve bir kavramlatrma abasdr.
Yntemi, kyaslamacdr: nitekim insann her bir davran gn na kar
tlmas gereken temel seimi kendi tarznda sembolize ettii iin ve ayn zaman
da davranlarndan her biri rastlantsal zellikleri ve tarihsel frsat iinde bu se
imi gizledii iin, hepsinin farkl biimde dile getirdii biricik aklamay bu
705

Jean -P au l Sartre

davranlarn kyaslanmasyla ortaya koyacaz. Bu yntemin ilk taslam, bize

Freud ve tilmizlerinin psikanalizi salar. Bu nedenle, burada, varolusal psikana
lizin hangi noktada bilinen anlamyla psikanalizden esinleneceine ve hangi
noktada radikal bir biimde ondan farkllaacana iaret etmek gerekir.
Her iki psikanaliz de, psiik yaamn nesnel olarak ortaya kartlabilen tm
tezahrlerini, adl adnca kiiyi oluturan temel ve topyekn yaplar ile sembol
lerle sembolize ediler arasndaki birtakm mnasebetler olarak dnr. Her
ikisi de, birincil verilerin -kaltmsal yatknlklar, karakter, v b .- olmadn d
nr. Varolusal psikanaliz, insan zgrlnn kkensel beliriinden nce
hibir ey bilmez; ampirik psikanaliz bireyin birincil duygulanmnn, bu bireyin
tarihinden nce ekillenmemi bir balmumu olduunu ortaya koyar. Libido, so
mut biimde sabitletii noktalar dnda, herhangi bir eyde herhangi bir biim
de sabitlemenin devaml imknndan baka bir ey deildir. Her iki psikanaliz
de insan varln devaml bir tarihselleme olarak dnr, duraan ve dei
mez veriler kefetmekten ok bu tarihin anlamn, ynn ve geirdii byk
deiiklikleri ortaya kartmaya alrlar. Bundan tr, her ikisi de insan dn
ya iinde dnr ve bir insann her eyden nce durumu dikkate alnmakszn,
ne olduu hakknda bir sorgulamaya giriilemeyeceini kabul eder. Psikanalitik
soruturmalar, znenin yaamn doumundan tedavi anma kadar yeniden olu
turmay hedeflerler; bulabilecekleri btn nesnel belgeleri kullanrlar: mektup
lar, tanklklar, gnceler, her trden toplumsal istihbarat. Ve onarmay hedef
ledikleri ey de salt bir psiik olaydan ok ifte bir olgudur: ocuklukta yaanan
temel belirleyici olay ve bu olay evresindeki psiik kristalleme. Burada da yine
bir durum sz konusudur. Bu bak asndan her tarihsel olgu hem psiik ev
rimin etmeni, hem de bu evrimin sembol olarak ele alnr. nk olgu, kendi
kendisinde hibir eydir, ancak ele alnma biimine gre etkide bulunur ve onu
ele alma biimi bile bireyin isel durumunu sembolik olarak dile getirir.
Gerek ampirik psikanaliz, gerek varolusal psikanaliz, bir durumdaki bir te
mel tavr ararlar; bu tavr her trl mantktan nce geldii iin basit ve mantk
sal tanmlarla dile gelemez ve zgl sentez yasalarna gre yeniden yaplandrl
may bekler. Ampirik psikanaliz kompleksi belirlemeye alr ve bizatihi bu ad
landrma, komplekse atfta bulunan her trl imlemin ierdii okanlamll
gsterir. Varolusal psikanaliz kkensel seimi belirlemeye alr. Bu kkensel se
im, dnyann karsnda gerekletiinden ve dnya iindeki konumun seimi
706

V arlk ve H ilik

olduundan, tpk kompleks gibi btncldr; tpk kompleks gibi mantktan

ncedir; mantn ve ilkelerin karsnda kiinin tavrn seen odur; dolaysyla
onu manta uygun ekilde sorgulamak sz konusu olamaz. Varolann btnl
n mantkncesi bir sentez halinde toplar ve bu haliyle, okanlaml imlemler
sonsuzluunun atf merkezidir.
Her iki psikanaliz yntemi de, znenin bw soruturmalar [enquetes] kendi
kendisi zerinde uygulamak iin elverili bir konumda olmad dncesinde
dir. Her ikisi de, dnmn verileri kadar bakalarnn tanklklarn da belge
ler olarak dikkate alan tastamam nesnel bir yntem olmak amacndadr. Hi p
hesiz, znenin kendi kendisi zerinde bir psikanalitik soruturma [enquete
psychanalytique] gerekletirmesi mmkndr. Ama zel konumunun salad
her trl yarardan bir kalemde vazgemesi ve kendini sanki tastamam bakasy
m gibi sorgulamas gerekir. Nitekim ampirik psikanaliz, ilke olarak znenin
grsnden gizlenen bilinalt bir psiizmin varl postlasmdan hareket eder.
Varolusal psikanaliz bilinalt postlasm dlar: ona gre, psiik olgu bilinte
ortak yaylmldr [coextensif]. Ama temel proje zne tarafndan tam olarak y a
anm ve bu haliyle tmyle bilinli olsa bile, bu hibir biimde projenin ayn
anda zne tarafndan da bilinmek zorunda olduu anlamna gelmez, tam tersine;
okurlarmz Giri blmmzde, bilin ile bilgiyi ayrmaya ne kadar zen gs
terdiimizi anmsayacaklardr. Elbette daha nce grdmz zere, dnm
bir yar-bilgi gibi kabul etmek mmkndr. Ama dnmn her an kavrad
ey, yakalad somut davran araclyla sembolik olarak -ve ou kez ayn za
manda da birok biimde- ifade edildii haliyle kendi-iinin salt projesi deil
dir: somut davrann kendisidir, yani zelliinin tk tk karmakankl iin
de tekil ve tarihlenmi arzudur. Dnm, sembol ve sembolletirmeyi birlik
te kavrar; elbette tmyle temel projenin preontolojik ynden anlalmasyla d
nm oluturulur; dahas, ayn zam anda dnm olarak kendinin konulandrc-olmayan bilinci olduu lde, tpk dnmsel-olmayan bilin gibi d
nm de bu ayn projedir. Ama buradan, dnmn, sembolletirilen seimi
yaltmak, kavramlar araclyla sabitletirmek ve seimi tek bana gn na
kartmak iin zorunlu ara ve tekniklere sahip olduu sonucu kmaz. D
nm byk bir kla doludur ama bu n neyi aydnlattn ifade edemez.
Freudcularm sandklar gibi, burada zlemeyen bir bilmece asla sz konusu
deildir: her ey oradadr, aydnlktr, dnm her eyi sahiplenir, her eyi kav
70 7

Jean -P au l Sartre

rar. Ama bu gn ndaki muamma, sahiplenmenin genelde analiz ve kavramlatrmaya imkn veren aralardan yoksun olmasndan kaynaklanr. D
nm her eyi kavrar, her eyi ayn zamanda, glgesiz, girintisi kmtis, byk
lk kklk mnasebetleri olmakszn kavrar; ama bu glgeler, bu deerler, bu
girinti kntlar bir yerlerde varolduklar ve ondan gizlenmi olduklar iin de
il de, ortaya konmalar daha ok bir baka insani tavr gerektirdii iin ve bun
lar ancak bilgi a ra cl y la ve bilgi iin varolabildikleri iin byledir. Varolusal
psikanalize temel oluturamayan dnm, bylece ona sadece ham malzeme
ler salayacak ve psikanalizci de bunlara dayanarak nesnel tavrn alacaktr. An
cak bu yoldan, esasen anlad eyi bilmesi mmkn olacaktr. Bunun sonucu
olarak, bilinalt derinliklerden ekilip kartlan kompleksler, tpk varolusal
psikanaliz tarafndan ortaya kartlan projeler gibi, bakasnn bak asndan
yakalanacaklardr. Bundan sonra, bylece gn na karlan nesne alm-akmlm yaplar uyarnca eklemlenecek, yani varl, psikanalizci ile psikanalizin
znesi bir ve ayn olsalar bile, bakas-iin-varlk olacaktr. Bylece, gerek varo
lusal gerek ampirik psikanaliz tarafndan gn na kartlan proje, bakasiin-varlklar iinde ne ise o olarak aa karlan kiinin btnldr, akmlm indirgenmezliidir. Bu aratrma yntemlerinden sonsuza kadar kurtulan
ey, kendi iin olduu haliyle projedir, kendine ait varl iindeki komplekstir.
Bu kendi-iin-projeden ancak yararlanmak mmkndr; kendi iin varolu ile
nesnel varolu arasnda badamazlk vardr. Ne var ki, psikanalizlerin nesnesi
yine de bir varln gerekliine [realite dun etre] sahiptir; ayrca, zne tarafn
dan bilinmesi dnm aydnlatmaya yardmc olabilir ve dnm o zaman
hemen-hemen-bilme olacak bir yararlanma haline gelebilir.
iki psikanaliz arasndaki benzerlikler burada kalr. Nitekim ampirik psikana
liz, indirgenmezini besbelli bir gr iinde kendi kendisini duyurmaya braka
cana bu indirgenmez hakknda karar verdii lde, iki psikanaliz farkllar.
Gerekten de, libido ya da g istenci, kendi kendisinde ak olmayan ve bize
aratrmann indirgenmez terimi olmak zorunda olan gibi grnmeyen bir psiko
lojik tortu oluturur. Sonuta, komplekslerin temelinin bu libido ya da bu g
istenci olduu deneyle ortaya konur ve ampirik soruturmann sonulan tmy
le olumsaldrlar, ikna etmezler: kendini g istenci araclyla ifade etmeyen,
kkensel ve farkllamam projesi libido tarafndan oluturulmayan bir insangereklifni a priori olarak tasavvur etmemizi hibir ey engellemez. Bunun ter
708

V arlk ve H ilik

sine, varolusal psikanalizin ie balayaca seim, tam da seim olmasndan t

r kkensel olumsallnn farkndadr, nk seimin olumsall zgrl
nn tersidir. Ayrca, varln temel vasf olarak dnlen varlk eksiklii zerin
de temellendii lde seim olarak meruiyet kazanr ve onu daha ileriye gtremeyeceimizi biliriz. u halde her sonu, hem tmyle olumsal olacak, hem
de her sonucun indirgenmezlii meruiyet tayacaktr. Zaten varlan sonu her
zaman tekil kalacaktr; yani, aratrmann nihai hedefi ve btn davranlarn te
meli olarak, rnein libido gibi, nce komplekslerin, sonra da d olgularn ve
znenin tarihinin etkisiyle ayrnt davranlar halintle farkllatrlan ve somutla
trlan soyut ve genel bir terime deil, tersine, biricik olarak kalan ve kkenden
itibaren mutlak somutlama olan bir seime ulaacaz. Ayrntlarda yakalanan
davranlarn bu seimi dile getirmeleri ya da onu zelletirmeleri mmkndr,
ama onu esasen olduundan daha fazla somutlatramazlar. nk bu seim her
bir insan-gerekliinin kendi varlndan baka bir ey deildir ve insan-gereklii iin varolmak ile kendini semek arasnda fark olmadndan, herhangi bir
davrann olduunu ya da bu insan-gerekliinin kkensel seimini ifade ettii
ni sylemek ayn eydir. Bylece, varolusal psikanalizin, tam da varlk seimi
olan temel kompleksten kalkp bu kompleksi aklayacak libido gibi bir soyut
lamaya kadar kmak zorunda olmadn anlyoruz. Kompleks nihai seimdir,
varlk seimidir ve kendini olmak seimi klar. Gn na kartld her sefer
de, indirgenmezlii de ak ve seik bir biimde grnr. Buradan zorunlulukla
kan sonu udur: varolusal psikanaliz asndan libido ve g istenci, ne b
tn insanlarda ortak ve genel zelliklerdir, ne de indirgenmezlerdir. En ou, so
ruturmann ardndan, bunlarn baz znelerde, tikel btnlkler olarak temel
bir seimi dile getirdikleri ve bu seimin libidoya da g istencine de indirgenemeyecei saptanr. Nitekim arzunun ve genel olarak cinselliin, bakalar tara
fndan yabanclatrlan varln geri almak zere kendi-iinin giritii kkensel
bir abay ifade ettiini grdk. G istenci de, kkensel olarak, bakas-iinvarl, bakasn anlamay ve kurtuluunu bakas araclyla yapma seimini
varsayar. Bu tavrn temeli, kendi-iin-kendinde-varlm bakas-iin-varla ra
dikal biimde tabi olmasn anlatacak bir ilk seimde olmak zorundadr.
Bu varolusal soruturmann nihai terimi bir seim olmak zorunda olduun
dan, bu olgu, yntemini ve belli bal hatlarn tasarladmz psikanalizi daha da
farkllatrr: bu psikanaliz, bizatihi bu yoldan, ortamn ele alman zne zerinde
709

Jean -P au l Sartre

mekanik bir etkide bulunduunu varsaymaktan vazgeer. Ortam, zne tarafn

dan ne lde anlalyor, yani duruma dntrlyorsa, o lde etkide bulu
nabilir. Dolaysyla bu ortama ilikin hibir nesnel betimleme bize yardmc ola
maz. Balangtan itibaren, durum olarak dnlen ortam, seen kendi-iine
gnderir, tpk kendi-iinin de dnya zerindeki varl araclyla ortama gn
dermesi gibi. Her trl mekanik gerekeden vazgetiimiz anda, incelediimiz
sembolizme ilikin her trl genel yorumdan da vazgeeriz. Hedefimiz ampirik
ardklk yasalar koymak olmadndan, tmel bir sembolik olan oluturanla
yz. Ne var ki, psikanalizci ele ald zel durum ierisinde, her hamlede yeni
den bir sembolik olan icat etmek zorundadr. Gerekten de, varlk bir btnlk
se, deimez bir imlemi her durumda muhafaza eden, yani imleyen bir btn
den bir baka btne geildiinde deimeden kalan basit sembolletirme m
nasebetlerinin (dk = altn, inedenlik = meme, vb.) varl tasavvur edilemez.
Ayrca, psikanalizci seimin yaayan bir seim olduunu, dolaysyla incelenen
zne tarafndan her zaman iin ortadan kaldrlabileceini hibir zaman gzden
karmayacaktr. Bir nceki blmde, ani yn deiiklikleri ve deimeyen bir
gemi karsnda yeni bir konum almay temsil eden an m nemi zerinde dur
duk. Buradan itibaren, sembollerin imlem deitirdiklerini dnmek ve o ana
kadar kullandmz semboliklii terk etmeye her zaman iin hazr olmak gere
kir. Varolusal psikanaliz, bylece, tmyle esnek olmak ve znede gzlemlenebilen en ufak deiikliklere uyum salamak zorundadr: burada bireysel ve hatt
ou kez anlk olan anlamak sz konusudur. Bir znede ie yarayan yntem, bi
zatihi bu olgudan tr, bir baka zne iin ya da ayn zne iin daha sonraki
bir dnemde kullanlamaz.
Ve soruturma, tam da bir dummu deil de bir seimi kefetmeyi hedefledii
iin, nesnesinin bilinaltnn karanlklarna gml bir veri olmadn, zgr ve
bilinli bir belirleme olduunu her frsatta hatrlamak zorundadr bu nesne
bilinte yerleik bir nesne bile deildir, bu bilincin kendisiyle bir ve ayn eydir,
ilkelerinden ok yntemiyle yelenesi olan ampirik psikanaliz, ou kez varolu
sal bir kefin izini srer, ne var ki, her zaman yar yolda durur. Temel seime bu
biimde yaklatnda, znenin direnileri birdenbire ker ve zne aniden ken
disine sunulan imgesini, sanki bir aynada kendini grmesine, tanr. znenin
istemeden yapt bu tanklk psikanalizci asndan deerlidir: bu tanklk, he
define isabet kaydettiinin iaretidir; artk adl adnca soruturmalar brakp te
710

V arlk ve H ilik

daviye geebilir. Ama ilkelerinde de, balang postlalarmda da, bu tankl an

lamasna ya da kullanmasna imkn veren hibir ey yoktur. Bu hakk nereden
alacaktr ki? Eer kompleks gerekten de bilinaltysa, yani im bir bentle nle
nenden ayrlyorsa, zne onu nasl tanyabilir ki? Kendi kendini tanyan, bilin
alt kompleks midir [complexus inconscientR yi de, bu kompleks anlaytan
yoksun deil midir? Ve eer imleri anlama yetisini ona brakmak gerekirse, onu
ayn anda bilinli bir bilinalt yapmak gerekmez mi? Gerekten de, anlamak,
anladnn bilincine varmaktan baka nedir M? Ya da tersine, sunulan imgeyi,
bilin olarak znenin mi tandn syleyeceiz? Ama zne bu imgeyi gerek et
kisiyle nasl kyaslayacaktr, nk bu etki eriimddr ve zne onu daha nce
hi tanmamtr? En ou, iinde bulunduu durumun psikanalitik aklamas
nn olas bir varsaym olduu, olasln da, aklad davranlarn saysndan
devirdii yargsna varabilir. Dolaysyla bu yorum karsnda bir nc kii
nin, bizzat psikanalizcinin konumundadr, ayrcalkl konuma sahip deildir. Ve
eer psikanalitik varsaymn olaslna inanrsa, bilincinin snrlar iinde kalan
bu sradan inan, bilinalt eilimlerin nnde duran bentlerin yklmasna yol
aabilir. Hi phesiz psikanalizcinin kafasnda bilin ile bilinaltnn ani bir a
kmasna ilikin silik bir imge vardr. Ama kendini bu akmay olumlu bir e
kilde kavrayacak aralardan yoksun klmtr.
Bununla birlikte znenin aydnlanmas bir olgudur. Burada gerekten de besbelliliin elik ettii bir gr vardr. Psikanalizcinin rehberlik ettii zne, bir var
saym onaylamaktan daha fazlasn ve daha iyisini yapar: ne olduunu grr, ol
duu eye dokunur. Bu, ancak, zne derinlerdeki eilimlerinin her zaman bilin
cinde olmusa, daha da iyisi, bu eilimler onun bizatihi bilincinden farkszsa
gerek anlamda anlalabilir. O durumda, daha yukarda grdmz gibi, psi
kanalitik yorum, znenin ne olduunun bilincine varmasn salamaz: ne oldu
unun bilgisine varmasn salar. u halde znenin nihai grsn bulup kar
mak varolusal psikanalize dmektedir.
Bu kyaslama, varolusal bir psikanalizin, eer olabilirse, nasl olmas gerek
tiini daha iyi anlamamza imkn veriyor. Varolusal psikanaliz, her kiinin ken
dini kii kld, yani ne olduunu kendi kendisine duyurduu znel seimi, ke
sinlikle nesnel bir form altnda gn na kartmaya ynelik bir yntemdir.
Arad ey bir varlkla birlikte bir varlk seimi olduundan, tekil tutumlar, cin
sellie ya da g istencine deil de bu tutumlarda dile gelen temel varlk iliki
711

Jean -P au l Sartre

lerine indirgemek zorundadr. u halde en batan itibaren varln anlalmasna

ynelir ve tek hedefi de varl ve varln bu varlk karsndaki varlk tarzm ol
ma tarzn bulmaktr. Bu hedefe erimeden durmak, ona yasaktr. Varolusal psi
kanalizin varl anlama ekli, bir insan-gereklii olan soruturmacy da belir
leyen bir zelliktir; ve varl sembolik dile gelileri iinde ortaya koymaya al
t iin, davranlar kyaslamak bir biimde incelerken bunlar zmeye yne
lik bir semboliklii de her defasnda yeniden icat etmek zorunda kalacaktr. Va
rolusal psikanalizin baarsnn ls, bir yandan varsaymnn aklamaya ve
birletirmeye imkn verdii olgulann saysdr, bir yandan da ulalan terimin indirgenmezliinin apak grsdr. Buna, mmkn olabilecek btn durumlar
da, znenin belirleyici tankl eklenecektir. Bylece ulalan sonular -yani bi
reyin nihai amalar- o zaman bir snflandrmann nesnesi olabilirler ve bu so
nularn kyaslanmasyladr ki, kendine ait amalarn ampirik seimi olarak in
san-gereklii zerinde genel deerlendirmeler yapabiliriz. Bu psikanaliz tarafn
dan incelenen davranlar yalnzca ryalar, sonulanmam edimler, saplantlar
ve nevrozlar deil, ayn zamanda ve zellikle uyankken akldan geen dnce
ler, sonulanm ve uyumlu edimler, slup, vb. olacaktr. Bu psikanaliz henz
Freudunu bulamamsa da, zellikle baanl baz biyografilerde onun nsezisi
ne rastlamak mmkndr. Biz de Flaubert ve Dostoyevski ile ilgili olarak, ileri
de bu psikanalize ilikin iki rnek verebilmeyi umuyoruz. Ama burada, bu psi
kanalizin henz varolup olmamas bizi fazla ilgilendirmiyor: bizim iin nemli
olan, mmkn olmasdr.

II
YAPMAK VE SAHlP OLMAK: SAHPLENM
Ontolojinin davranlar ve arzu zerinde elde edebilecei bilgiler varolusal
psikanaliz iin ilke ilevi grmek zorundadr. Bu demektir ki, her trl zgllemeden nce, btn insanlara ortak olan ve soyut arzular yoktur, somut arzula
rn ontolojik incelemenin ilgi alanna giren yaplan vardr, nk her arzu, ye
mek ya da uyumak arzusu kadar, bir sanat eseri yaratmak arzusu da, tm nsangerekliini ifade eder. Nitekim bir baka kitapta gsterdiimiz gibi3 insana ili
3) Esquisse d une theorie des em otions, H ermann, Paris, 1939.
712

V arlk ve H ilik

kin bilgi btncl olmak zorundadr; ampirik ve ksmi bilgiler, bu alanda an

lamszdrlar. u halde, eer buraya kadar edinmi olduumuz bilgileri varolusal psikanalizin temellerini atmak zere kullanrsak grevimizi tamamlam ola
caz. Gerekten de, ontoloji ite bu noktada durmak zorundadr: onun son ke
ifleri psikanalizin ilk ilkeleridir. Oradan itibaren, bir baka ynteme sahip ol
mak zorunludur, nk nesne farkldr. Dolaysyla, arzu insan-gerekliinin
varl ise, ontoloji bize arzu hakknda ne retir?
Daha nce de grdmz gibi, arzu, vaflk eksikliidir. Bu haliyle, doru
dan doruya, onda eksik olan varlkta tanr. Bu tarlk, yine daha nce grdk,
kendi-iin-kendinde olandr, tz haline gelen bilintir, kendinin nedeni haline
gelen tzdr, Tanr-nsandr. Bylece, insan-gerekliinin varl kkensel ola
rak bir tz deil, yaanan bir mnasebettir: bu mnasebetin terimleri, bir yan
dan, olumsall ve olgusall iinde donmu ve balca zellii olm as, varolmas olan kkensel kendindedir, te yandan da, olumsal kendindenin ideali gibi
olan ve her trl olumsallk ile her trl varoluun tesinde vasflanan kendiiin-kendindedir, ya da deerdir. nsan bu varlklardan ne biri ne de dieridir,
nk var deildir: insan, ne deilse o olan ve ne ise o olmayandr, olumsal ken
dindenin hileniidir ve bu hileyii gerekletiren kendi, ileriye, kendinin nede
ni olan kendindeye doru ka olduu lde bu byledir. nsan-gereklii
Tanr haline gelebilmek iin gsterilen salt abadr, ama bu abann hibir daya
na yoktur, bylece abalayan bir ey de yoktur. Arzu bu abay dile getirir.
Bununla birlikte, arzu yalnzca kendinin-nedeni-kendindeye nispetle tanm
lanmaz. Ayn zamanda da genel olarak arzunun nesnesi diye adlandrlan ham ve
somut bir varolana grecedir. Bu nesne kimi zaman bir para ekmek, kimi zaman
bir otomobil, kimi zaman bir kadn, kimi zaman da henz gerekletirilmemi
ama yine de tanmlanm bir nesnedir: tpk sanatnn bir sanat eseri yaratmay
arzulamasnda olduu gibi. Bylece arzu, bizatihi doasyla insann dnya iin
deki bir ya da birok nesnelerle olan mnasebetini ifade eder, dnya-iinde-varlm vehelerinden biridir. Bu bak asndan, bu mnasebet ilk nce tek bir tr
den deilmi gibi grnr. Biz ancak ksaltmalarla bir eyin arzusundan sz
ederiz. Aslnda bin tane ampirik rnek, falan nesneyi sahiplenmek ya da falan e
yi yapmak ya da birisi olmak arzusu duyduumuzu gsterir. u tabloyu arzu edi
yorsam, bunun anlam ona sahip olmak iin onu satn almay arzulamamdr.
Eer bir kitap yazmay ya da geziye kmay arzuluyorsam, bunun anlam o kita
713

Jean -P au l Sartre

b yapm ak, o geziyi yapm ak arzusu duymamdr. Eer ssleniyorsam, bunun ne

deni yakkl olmak arzusu duymamdr; bilim adam olmak iin kendimi yetiti
ririm, vb. Bylece, daha ilk hamlede, insann somut varoluunun byk kate
gorisi kkensel ilikileri iinde karmza kyor: yapmak, sahip olmak, olmak.
Yine de, yapmak arzusunun indirgenmez olmadn anlamak kolaydr. Nes
ne, onunla belli bir mnasebeti srdrmek iin yaplr. Bu yeni mnasebet do
rudan doruya ona sahip olmaya indirgenebilir. rnein, bir bastona sahip ol
mak iin, bir aa dalndan o bastonu yontarm (bir daldan bir baston yapa
rm). Yapmak, sahip olma imknna indirgenir. Bu en sk rastlanan durumdur.
Ama etkinliimin hemen orackta indirgenebilir olarak grnmemesi de mm
kndr. Etkinlik, bilimsel aratrmada, sporda, estetik yaratmda olduu gibi
karlkszm gibi de grnebilir. Oysaki yapmak, bu farkl durumlarda da indir
genmez deildir. Eer bir tablo, bir drama, bir melodi yaratyorsam, bu, somut
bir varoluun kkeninde olmak iindir. Ve bu varolu, beni ancak onunla aram
da kurduum yaratm bann bana onun zerinde zel bir iyelik hakk vermesi
lsnde ilgilendirir. Kafamda tasarladm falan tablonun varolmas sz konu
su deildir yalnzca; bunun yan sra onun benim tarafmdan varedilmesi gerekir.
deal olan, bir ynden, elbette bu tabloyu srdrlen bir tr yaratm araclyla
varlkta tutmam ve bylece, onun, durmadan yenilenen bir ortaya k olarak
benimki olmas olurdu. Ama bir baka ynden, ben deil de benimki olmak iin,
radikal bir biimde benin kendinden ayrlmas gerekir; buradaki tehlike, tpk
Descartesm tzler teorisinde olduu gibi, bamszlk ve nesnellik eksikliiyle
tablonun varlnn benim varlm iinde gizlenmesidir; nitekim onun ayn za
manda da kendinde varolmas, yani varoluunu durmadan kendiliinden yenileme
si gerekir. Bu yzden eserim bana srdrlen ama kendinde iinde donmu bir
yaratm olarak grnr; sonsuza kadar benim mhrm tar, yani sonsuza ka
dar benim dncemdir. Her sanat eseri bir dncedir, bir fikirdir; zellik
leri, bir imlemden baka bir ey olmamas lsnde, ak bir biimde zihinsel
dirler. Ama te yandan, sanki ben onu durmadan oluturuyormuum gibi, san
ki bir zihin benim zihnim olacak bir zihin- hi ara vermeden onu tasarlyormu
gibi, bir ynden de durmadan edim halinde olan bu imlem, bu dnce, varla
tek bana tutunur, ben onu dnmyorken bile edim halinde olmay brak
maz. u halde onunla aramda, onu kavrayan bilincin ve onunla karlanan bilin
cin ifte mnasebeti vardr. Onun benimki olduunu sylerken tam da bu ikili
714

V arlk ve H ilik

mnasebeti dile getiririm. Sahip olmak kategorisinin imlemini kesinletirdii

mizde, bu mnasebetin anlamn da greceiz. Ve ben, bu ikili mnasebeti sa
hiplenme sentezi iinde srdrmek iin eserimi yaratrm . Hedef aldm ve ese
ri tam da benim malm klacak olan ey, gerekten de, benimle ben olmayanm
bu sentezidir (mahremiyet, dncenin saydaml; opaklk, kendindenin fark
szl). Bu anlamda, yalnzca gerek anlamda sanatsal eserleri bylece kendime
mal etmi olmayacam, ama bir aa dalndan yonttuum u baston da, ayn bi
imde, iki ynden bana ait olacaktr: ilk nce,1elimin altnda olan ve tpk giysi
lerime, kitaplarma sahip olduum gibi sahip olduum bir kullanm nesnesi ola
rak, sonra da benim eserim olarak. Bylece evrelerini bizzat imal ettikleri kulla
nlr nesnelerle doldurmay yeleyenler, eyleri kendilerine mal etme konusunda
titiz kiilerdir. Tek bir nesne zerinde ve ayn bir badatrmaclk [syncretisme]
iinde, kullanarak kendine mal etme, sahiplenme ile yaratmla kendine mal et
meyi birletirirler. Sanatsal yaratmdan, kendin sardn zaman daha iyi olan si
garaya kadar, tek bir projenin birliiyle karlayoruz. Biraz sonra, zel trde bir
iyelik [propriete] vesilesiyle bu projeyle yeniden karlaacaz, iyeliin yozla
mas gibi olan bu zel tr iyelik lks diye adlandrlr, nk greceimiz gibi
lks, sahip olunan nesnenin niteliini deil, sahiplenmenin niteliini gsterir.
Bilmek de yine sahiplenmektir bunu, Drdnc Ksmn giri blmnde
gstermitik. Ve bu nedenledir ki, bilimsel aratrma bir sahiplenme abasndan
baka bir ey deildir. Kefedilen hakikat, tpk sanat eseri gibi, benim bilgimdir;
bir dncenin, yalnzca dnceyi oluturduumda kefedilen ve bundan t
r de, belli bir tarzda benim tarafmdan varoluta tutuluyormu gibi grnen
noemasdr. Dnyann belli bir yz benim araclmla anlanr, bana anlanr. Bu anlamda, ben yaratcym ve sahibim. Varln kefettiim vehesini salt
tasavvur olarak dndm iin deil, tam tersine, ancak benim araclmla
kefedilen bu vehe derinlemesine ve gerekten olduu iin. Gidein her zaman
iin kendimizi gstermek zorundayz dedii anlamda, onu gsterdiimi syleye
bilirim. Ama dncemin doruluk zelliinin iinde, yani nesnelliinin iinde,
sanat eserinin bamszln andran bir bamszlkla karlarm. Oluturdu
um ve varoluunu benden alan bu dnce, herkesin dncesi olarak, ayn za
manda da varoluunu yalnzca kendisi araclyla srdrr. ki ynden birden
bendir, nk kendini bana kefettiren dnyadr ve bakalarnda kefedilen ben,
dncemi bakasnn zihniyle oluturan bendir ve bana kar iki ynden birden
715

je a n -P a u l Sartre

kapaldr, nk benim olmadm varlktr (bana ak edildii lde) ve n- '

k herkesin dncesidir, ortaya kt andan itibaren anonimlie angaje olan
dncedir. Ben ve ben-olmayan arasndaki bu sentez, burada da yine benimki
terimiyle ifade edilebilir. Ama ayrca, keif ve amlanma fikri iinde bile sahiplenmeci bir zevk alma [jouissance] fikri ierilmitir. Grme zevk almadr, hatt

bekaretini bozmaktr. Eer bilenden bilinene giden mnasebeti ifade etmek iin :
genelde bavurulan kyaslamalar incelenecek olursa, bunlardan birounun bir,
eit grm e araclyla ifal gibi sunulduklar grlr. Bilinmeyen nesne, bir be
yazlkla kyaslanabilircesine lekesiz olarak, bakir olarak verilir. Gizini henz
teslim etmemitir, insan bu gizi henz ondan koparp alm deildir. Btn
imgeler, aratrmalarn nesnesinin, aralarn hedefledii nesnenin safiyeti zerin
de diretirler: nesne, bilinmi olmann bilincinde deildir, banyo yaparken bir ya
bancnn baklarna yakalanan bir kadn gibi, onu gzetleyen bak fark etmek
sizin kendi ileriyle uramaktadr. Doann ifal edilmemi derinlikleri gibi
sinden daha bouk ve daha kesin imgeler, daha da ak bir biimde cinsel bir
lemeyi antrrlar. Doann rtleri ekip alnr, doa rlplak braklr (Bkz.
Schillerin Saisin rts); her aratrma, tpk Aktaionun banyo yapan Dianayt
daha iyi grebilmek iin dallar aralamas gibi, doay rten engelleri bertaraf et
mek suretiyle aa kartlan bir plaklk fikrini her zaman ierir. Ve esasen bil
gi bir avdr. Bacon onu, Panm av diye adlandrr. Bilim adam beyaz bir plak
la baskm yapan ve onu bakyla ifal eden avcdr. Bu yzden, bu imgeler b
tn bize Aktaion kompleksi diye adlandracamz bir eyi gsteriyor. Zaten bu
av fikrini ipucu olarak aldmzda, kendine mal etmenin, sahip olmann belki
de daha ilkel olan bir baka semboln kefederiz: nk yemek iin avlanlr.
Hayvandaki merak, her zaman iin cinsiyete ya da beslenmeye ilikin bir merak
tr. Bilmek, gzleriyle yemektir4. Nitekim burada, duyular araclyla bilgilen
mekle ilgili olarak, sanat eseri konusunda aa kann tersi bir srece iaret
edebiliriz. Sanat eseri iin, zihinde donmu haldeki ortaya k mnasebetine
dikkat ekiyorduk. Zihin onu srekli bir ekilde retir, ama o yine de tek ba
na ve sanki bu retim karsnda kaytszm gibi durur. Bu iliki, bilgilenme edi
minde de aynen mevcuttur. Ama kendi tersini dlamaz: bilmek ediminde, bi
lin, nesnesini kendine doru eker ve ona katlr; bilgi zmlemedir; Fransz
epistemoloji kitaplar beslenmeye ilikin eretilemelerle doludur (emme, sindir
4 ) ocuk iin, bilm ek, gerekten de yem ektir. Grd her eyi azma gtrp tatm ak ister.

716

V arlk ve H ilik

me, zmleme). Nitekim nesneden kalkp bilen zneye giden bir erime hareke
ti vardr. Bilinen, ben halinde dnr, benim dncem haline gelir ve bizatihi
bu yoldan, varoluunu yalnzca benden almay kabul eder. Ama bu erime hare
keti, bilinenin sonsuza kadar emilmi, yenmi ve sonsuza kadar el dememi,
btnyle sindirilmi ve yine de btnyle darda, bir aklta gibi hazmedil
mez olarak ayn yerde kalm olmasndan t donar kalr. Naif imgelemlerde,
devekuunun midesindeki aklta ya da balinann midesindeki Yunus gibi
hazmedilmez hazmedilmi sembolnn tad neme iaret edelim. Bu sem
bol tahripkar olmayan bir sindirim dn gsterir. Talihsizlik udur ki, Hegelin belirttii gibi arzu, nesnesini tahrip eder. (Bu anlamda arzu yemek ar
zusudur, diyordu.) Bu diyalektik zorunlulua tepki olarak, kendi-iin, tmyle
benim tarafmdan sindirilmi olacak bir nesneyi, kendindelik yapsn korurken,
bende erimeksizin ben olacak bir nesneyi dler, nk arzuladm ey tam da
bu nesnedir ve eer onu yersem, ona artk sahip olamam, artk kendimden ba
kasyla karlamam. Sindirim ve sindirilenin korunan btnlnn bu imkn
sz sentezi, en derinlerdeki kklerinde, cinselliin temel eilimleriyle buluur.
Tensel sahiplenme gerekten de bize durmadan sahiplenilen ve durmadan ye
ni kalan, sahiplenmenin hibir iz brakmad bir bedenin irkiltici ve batan
karc imgesini sunar. Kaygan ve parlak niteliklerinin derinlemesine sembo
lize ettii ey budur. Kaygan olan ey ele alnabilir, elle yoklanabilir ve yine de,
su gibi, iine girilmez olarak kalr, yine de kendine mal edici okamadan kaar.
Erotik betimlemelerde, kadnn bedeninin kaygan beyazl zerinde bunca du
rulmasnn nedeni budur. Kaygan: tpk suyun, onu delip geen tan ardndan
kendini yeniden oluturmas gibi, okayn altnda kendini yeniden oluturan.
Ve ayn zamanda n d de, daha nce grdmz zere, sevilen nesney
le gerekten zdeleirken bir yandan da onun bireyliini muhafaza etmektir:
bakas, bakas olmaktan kmakszn ben olsun. Bilimsel aratrmada karla
tmz ey tam da buradadr: bilinen nesne, tpk devekuunun midesindeki aklta gibi, btnyle bendedir, sindirilmitir, benim kendime dnmtr ve
btnyle bendir; ama ayn zamanda da iine girilemez, dntrlemez, bt
nyle kaygandr, sevilen ve beyhude yere okanan bedenin kaytsz plakl
iindedir. Darda kalr, bilmek, tketmeksizin darda yemektir. Aktaion
kompleksini ve Yunus kompleksini oluturmak zere birbiri iinde eriyen ve
birbirine geen cinsel ve gdasal akmlar gryoruz, bilmek arzusunu hayata ge
717

Jean -P au l Sartre

irmek iin bir araya gelen hazmsal ve ehevi kkleri gryoruz. Bilgi ayn za
manda hem iine girme, hem de yzeyden okamadr, biimi bozulmayan bir nes
nenin hazmedilmesi ve uzaktan temaasdr. Bir dncenin srdrlen yaratm
araclyla retimi ve bu dncenin tastamam nesnel bamszlnn tesbitidir.
Bilinen nesne, ey olarak benim dncemdir. Ve aratrmaya koyulduumda de
rinlemesine arzu ettiim ey tam da budur: dncemi ey olarak ve eyi dn
cem olarak kavramak. Onca eitli eilimleri beraberce kuran badatrc m
nasebet, kendine mal etme, sahip olma mnasebetinden bakaca bir ey deildir.
Bu yzden bilmek arzusu, ne kadar kar gzetmez grnrse grnsn, sahip
lenme mnasebetidir. Bilmek, sahip olmann alabilecei formlardan biridir.
Geriye, tmyle karlkszm gibi gsterilen bir etkinlik tr kalyor: oyun
ve oyuna bal eilimler. Sporda sahiplenici bir eilim belirlemek mmkn
mdr? Elbette ncelikle iaret etmek gerekir ki ciddiyet ruhunun [esprit de serieux] karsnda yer alan oyun, en az sahiplenici tavr gibi grnrken gerein
gerekliini de ortadan kaldrr. nsan, dnyadan yola kt ve dnyaya ken
dinden daha fazla gereklik atfettii zaman, en azndan, dnyaya ait olduu l
de kendine bir gereklik tand zaman, ciddiyet vardr. Materyalizmin ciddi
olmas tesadf deildir, her zaman ve her yerde devrimcinin ncelikli doktrini
olarak ciddiyet ruhunun karmza kmas da tesadf deildir. nk devrim
ciler ciddidirler. Kendilerini ncelikle altnda ezildikleri dnyadan hareketle ta
nrlar ve kendilerini ezen bu dnyay deitirmek isterler. Bu konuda, eski hasmlar olan sahip olanlarla uzlam iindedirler, nk onlar da kendilerini
dnya zerindeki konumlarndan hareketle tanyp deerlendirirler. Bylece her
ciddi dnce dnya tarafndan koyulatrlr, phtlar; her ciddi dnce insan-gerekliinin dnya lehine aradan ekilmesidir. Ciddi insan dnyaya aittir
ve kendinde hibir bavuruya sahip deildir; dnyadan km a imknn bile gz
nne almaz, nk kayann varolu tarzn benimseyen, dnya-iindeki-varlm younluunu, ataletini, opaklm kendi kendisine veren kendisidir. Ciddi
insann, zgrlnn bilincinin derinliklerine gizlenmi olmas doaldr, ken
dini aldatmaktadr, ve kendini aldat, onu kendi gznde bir sonu gibi gster
meyi hedefler: onun iin her ey sonutur ve asla ilke yoktur; edimlerinin sonu
lar konusunda onca dikkatli olmas bu yzdendir. Marx, nesnenin zne kar
sndaki nceliini olumladmda ciddiyetin birinci dogmasn da ortaya koy
mutur ve insan kendini bir nesne olarak grd zaman ciddidir.
718

V arlk ve H ilik

Nitekim oyun, tpk Kierkegaarddaki ironinin yapt gibi, znellii azat eder.
Gerekten de bir oyun, ilk kayna insan olan, ilkelerini insann kendisinin koy
duu ve konulan ilkelere uyanlardan bakaca sonular olamayan bir etkinlikten
baka nedir ki? Bir insan kendini zgr olarak kavrad ve zgrln kullan
mak istedii andan itibaren, esasen ii ne kadar daralm olursa olsun, etkinlii
oyun trndendir: gerekten de bu faaliyetindik ilkesi insandr, doalanan doa
dan [nature naturee] kurtulur, edimlerinin deerini ve kurallarn kendisi belirler
ve yalnzca kendisinin koyup tanmlad kurallara gre bedel demeye razdr.
Dnyann pek az gereklik tamas, bir anlamda buradan kaynaklanr. u halde oynayan insan, kendini bizatihi eyleminin iinde zgr olarak kefetmeye ko
yulurken, bir dnya varln sahiplenme kaygsn hibir biimde tayamaz.
Amac, bu amac ister spor faaliyetleriyle, ister taklit ya da gerek anlamdaki
oyunlarla hedeflesin, belli bir varlk olarak, tam da kendi varl iinde soru olan
varlk olarak kendi kendisine erimektir. Bununla birlikte bu aklamalarn sonu
cu, bize, oyun sz konusu olduunda yapm ak arzusunun indirgenemez olduu
nu gstermek deildir. Tersine, bize, yapmak arzusunun oyunda belli bir olmak
arzusuna indirgendii retilir. Edim, bu arzunun hedefi deildir; bu arzunun
hedefini ve bu hedefin derin anlamn temsil eden belirtik amac da deildir; ama
edimin ilevi, kiinin bizatihi varl olan mutlak zgrl bizatihilii iinde gs
termek ve imdiletirmektir, imdi mevcut klmaktr. Temeli ve hedefi zgrlk
olan bu zel trden proje zgl bir incelemeyi hak etse gerektir. Gerekten de bu
proje, radikal biimde farkl bir varlk tipini hedeflemesiyle btn tekilerden ra
dikal biimde farkldr. Nitekim bu projenin bize insan-gerekliinin derin yap
s olarak grnen Tanr-olma projesiyle mnasebetlerini de uzun boylu akla
mak gerekir. Ama bu incelemenin yeri buras deidir: byle bir inceleme bir eti
in alan iinde yer alr ve saflatrc dnmn [reflexion purifiante] (betimle
melerimiz, imdiye kadar yalnzca ibirliki dnm gz nnde bulundur
du) yapsnn ve rolnn nceden tanmlanmasn gerektirir; ayrca byle bir in
celeme kendi-iine musallat olan deerler karsnda ancak ahlaki olabilen bir ta
vr al varsayar. Bununla birlikte oyun arzusu, temelde yine de varlk arzusudur,
olmak arzusudur. Bylece olmak, yapmak ve sahip olmak kategorileri, her
yerde olduu gibi burada da ikiye indirgenir: yapmak, dpedz geilidir. Bir
arzu, kendi derinlii iinde ancak olmak arzusu ya da sahip olmak arzusu olabilir.
te yandan oyunun her trl sahiplenme eiliminden arnmas da pek enderdir.
719

Jea n -P a u l Sartre

Sporcu asndan motive edici etkisi olabilen bir baar kazanma, bir rekor krma
arzusunu bir yana brakyorum; bakas-iin-varlm nesnel bir biimde kendine
mal etme arzusuna bal olan gzel bir vcuda, uyumlu kaslara sahip olmak ar
zusundan da sz etmiyorum. Bu arzular her zaman devreye girmedikleri gibi, za
ten temel arzular da deildirler. Ama bizatihi sportif edimde sahiplenici bir bile
tirici vardr. Gerekten de spor, bir dnya ortamnn eylemi tayan eye zgr
ce dntrlmesidir. Bu olgudan tr, tpk sanat gibi spor da yaratcdr. Kar
l bir alan ya da karlar altnda bir da varsayalm. Onu grmek, esasen ona sahip
olmaktr. Bu alan, kendi kendisinde, gz tarafndan esasen varln sembol gibi
kavranr5. Salt dsall, radikal meknsall temsil eder; farkllamaml, tek
dzelii ve beyazl tzn mutlak plakln gsterir; kendindeden baka bir
ey olmayan kendindedir, fenomenin birdenbire her trl fenomenin dnda g
rnen varldr. Ayn zamanda da, k a t hareketsizliiyle kendindenin devamll
n ve nesnel direncini, opakln ve nfuz edilmezligini ifade eder. Karl alann
bana verdii bu ilk grsel haz yiiie de bana yetmez. Descartes uzamn [etendue] mutlak ve anlalabilir plenum'unu andran bu salt kendinde, ben-lmayann
salt grnm gibi beni byler; o zaman istediim ey, tam da, bu kendindenin
bir yandan kendi olarak kalrken bana nispetle bir kendinden tama mnasebeti
iinde olmasdr. ocuklann yaptklar kardan adamlarn, kartoplannm anlam
da esasen budur: hedef bu karla bir eyler yapmak, yani ona bir form dayatmak
tr ve bu form maddeye ylesine derinden katlr ki, madde formun grntsn
de varolur gibi grnr. Ama eer yaklar ve karl alanla sahiplenici bir temas
kurmak istersem her ey deiir: alann varlk skalas deiime urar, byk me
knlarla varolacana, kar kan varolur; lekeler, al rplar, uurumlar kage
lirler ve bunlar her bir santimetrekareyi bireyselletirirler. Ayn zamanda katl
da eriyip su olur: dizlerime kadar kara gmlrm, kan ellerimin arama alacak
olursam, parmaklarmn arasnda svlar, akar, geriye hibir ey kalriaz: kendin
de, hilie dnr. Kan sahiplenme dm de ayn zamanda eriyip gider. Zaten,
yakndan grmeye geldiim bu karlan ne yapacam da bilemem: alan kendime
mal edemem, onu baklarma sunulan, aniden ve iki ynden birden eriyen bu
tzsel btnlk olarak da oluturamam. Kayak yapmak, hzla yer deitirmekten
ve teknik bir beceri kazanma imknna sahip olmaktan ibaret deildir, kayma h
zm ya da iniin glklerini keyfimce oaltarak oynama imknna sahip olmak
5) Bkz. 3.
720

V arlk ve H ilik

da deildir; kaymak, ayn zamanda bana bu karl alan sahiplenme imknn tan
maktr. Ben imdi ondan bir eyler yaparm. Bu demektir ki, bizatihi kayaklk fa
aliyetimle, bu karl alann maddesini ve anlamn deitiririm. Alan, bizatihi kay
ma eylemim iinde bana inilecek bir eim olarak grnmesinden tr, yitirmi
olduu sreklilii ve birlii imdi yeniden kazanr' imdi o balayc dokudur. ki
terim arasnda ierilir, hareket noktasn var noktasyla birletirir; ini srasnda
onu kar kan dnmediim ve igal ettiim konumun tesinde hep bir var
noktas saptadm iin bireysel ayrntlarn sonsuzluunda eriyip gitmez, kendi
me hedef aldm noktaya doru onun tesine geilir. B gzergah yalnzca bir yer
deitirme etkinlii deildir, ayn zamanda ve zellikle sentetik bir dzenleme ve
balant etkinliidir: Kanta gre, geometrici bir izgiyi nasl ki ancak izerek kav
rayabilirse, ben de kayak alanm nm sra yayarak kavrarm. Beri yanda, bu d
zenleme odaksal deil, kenarsaldr: karl alan kendisi iin ve kendisinde birleti
rilmi deildir; ortaya konan ve aka kavranan hedef, dikkatimin nesnesi olan
ey, var noktasdr. Karl mekn alttan doru ve rtk bir biimde younlar;
gsterdii uyum, rnein yzeyini belirtik olarak dikkate almakszn dairenin
evresini izen siyah izgiye baktmda, bir emberin iinde kalan beyaz mek
nn uyumudur. Ve tam da onu kenarda, rtk ve ima edilen ey olarak tuttuum
iindir ki bana uyarlanr, avucumun iindedir, onun kendi amacna doru onun
tesine geerim, tpk bir duvar kumala kaplayan demecinin, amac kuma
ivilemek olan ekicini kullanrken bu ekicin tesine gemesinde olduu gibi.
Kendine mal etmeye ilikin hibir edim, bu aletsel mal edi kadar eksiksiz ola;
maz; kendine mal etmenin, sahiplenmenin sentetik edimi burada teknik kullan
ma edimidir. ekicin salt ivileme iinin yerine getirilmesiyle belirdii tarzda, kar
da, edimimin maddesi olarak belirir. Ayn zamanda da, karlar altndaki bu ini
yolunu yakalamak zere belli bir bak as semi olurum: bu bak as ben
den kaynaklanan, keyfimce artrabileceim ya da azaltabileceim belirli bir h z
dr, katedilen gzergah tanmlanm bir nesne halinde ve baka bir hzla kayar
ken olacandan tmyle farkl biimde oluturur. Hz, btnleri dilediince d
zenler; u ya da bu hzda gitmeme gre, falanca nesne tikel bir gruba katlr ya da
katlmaz (rnein, Provencem yaya olarak ya da otomobille, trenle, bisik
letle giderken nasl grndn dnelim; Bziersnin Narbonnedan bir saat
lik, yarm gnlk, iki gnlk mesafede oluuna gre, yani Narbonneun yaltlp
evresiyle birlikte kendi iin konumlandrlmasna, ya da rnein Beziers ve Sete
721

Jean -P au l Sartre

ile uyumlu bir grup oluturmasna gre, Provence da birok farkl yzlerle gr
nr. Sonuncu kta, Narbonneun denizle olan balants dorudan sezilebilir;
teki kta yadsnr, yalnzca salt bir kavramn nesnesi olabilir). u halde ben,
kendime zgrce kazandrdm hzla, karlarla kapl alann formunu deitiren ki
iyim. Ama ayn anda da, kendi maddem zerinde eylerim. Hz esasen verili olan
bir maddeye belli bir form dayatmakla yetinmez; bir madde yaratr. Yrrken
arlm altnda gen, elime almaya kalktmda su halinde eriyen kar, birden
bire hzmn etkisi altnda katlar; beni tar. Bu, onun hafifliini, tzselliinin
olmayn, durmakszn siliklemesini gzden karm olmamdan tr deil
dir. Tam tersine: beni tayan, yani beni tamak zere younlap birleen tam da
bu hafifliktir, bu silinmiliktir, bu gizli svlktr. nk zerinde kayarken, karla
aramda zel bir sahiplenme mnasebeti kurarm. Bu mnasebet daha ileride ay
rntlaryla incelenecektir. Ama daha imdiden, onun anlamn kavrayabiliriz. Ka
yarken, yzeysel kaldm sylenir. Bu doru deildir; elbette yalnzca yzeyi s
yrp geerim ve bu syrp geme, bal bana apayr bir inceleme konusudur. Ne
var ki derinlemesine bir sentezi de gerekletiririm; kar tabakasnn, beni tamak
zere en derin kesimlerine kadar dzenlendiini hissederim; kaymak, belli bir
mesafeden eylemektir, maddenin iine gmlmeye ve onu ehliletirmek iin ona
yapmaya ihtiya duymakszn bu madde zerindeki hakimiyetimi salar. Kay
mak, kklemenin tersidir. Kk esasen onu besleyen toprakta yar yarya zm
lenmitir, kk topran canl somutlamasdr; topra ancak kendini toprak kla
rak, yani, bir anlamda, kullanmak istedii maddeye tabi olmak suretiyle kullana
bilir. Bunun tersine, kayma edimi, yzeyden daha derine dalmakszm derinleme
sine bir maddi birlik gerekletirir: itaat edilmek iin diretmeye de, sesini ykselt
meye de ihtiya duymayan, korkulan bir efendi gibidir. Gcn hayranlk verici
imgesidir. Kayp gidin lmller, bastrmayn diyen nl jit buradan kay
naklanr ve bu, Yzeysel kaim, derinletirmeyin anlamna gelmez, tam tersine,
Derinlemesine sentezler gerekletirin, ama bunu kendinizi lekelemeden yapn
demektir. Ve kayma edimi tam da kendine mal etmektir, nk hz araclyla
gerekletirilen destekleyici sentez ancak kayak iin ve o bizatihi kayd sre
iinde geerlidir. Karn katl yalnzca benim iin geerlidir, yalnzca benim ta
rafmdan hissedilir; bu, karn yalnzca bana ifa ettii ve esasen artk doru olma
yan, arkamda kalan bir gizdir. u halde kayma edimiyle madde arasnda kesinlik
le bireysel bir iliki, tarih! bir iliki gerekleir; madde, beni tamak zere topla
722

V arlk ve H ilik

nr ve katlar ve benim arkamdan yeniden dalr. Nitekim biricik olan, geiim

srasnda kendim iin gerekletiririm. Dolaysyla ideal kayma edimi iz brakma
yan kayma edimidir: bu da su zerinde kaymaktr (sandal, srat motoru, zellik
le de, son gelen olmakla birlikte su sporlarnn bu adan yneldikleri snn tem
sil eden su kaya). Kar zerinde kaymak suda kaymak kadar mkemmel deil
dir; arkam sra bir iz kalr, son derece hafif de olsa, baarm glgelemi olurum.
Buzu izen ve esasen tmyle dzenli bir madde zerinde gerekleen buz pate
ni ok daha aa niteliktedir ve her eye ramen kendim kurtarsa da, bu baka
nedenlerden trdr. Arkamza dnp de kayaklarmzn kar stnde braktk
lar izlere baktmzda her zaman iimize dolan d krkl buradan kaynakla
nr: bu izler, biz getikten sonra kapanverselerdi ne kadar iyi olurdu! Zaten eim
boyunca kaymaya koyulduumuzda iz brakmama yanlsamasyla dolar, kardan,
gizliden gizliye, olduu o su gibi davranmasn bekleriz. Bylece kayma edimi s
rekli bir yaratma edimi olarak dnlebilir gibi grnr: bilinle benzetirebileceimiz ve burada bilinci sembolize eden hz6 maddede gizli bir nitelik, bir tr
toplama yaratr ve hz varolduu srece varolan bu toplama maddenin umur
samaz dsalln yenerek kayan devingenin ardndan bir demet gibi dalr. Ka
yaknn gerek zerindeki etkisi yledir ki, karl alan formunu deitirici birli
i ve sentetik younluu iinde aletsel bir toplama halinde dzenler; rs ve e
ki gibi kullanlan bu alan rtk bir biimde ifade ettii ve yerine getirdii eyle
me yumuak ballkla kendini uyarlar; bu eylem karn bizatihi maddesi zerinde
ki devaml ve yaratc eylemdir, kayma edimi araclyla kar kitlesinin katlama
sdr; okamann olduu gibi brakt, ama iinin en derinlerine kadar heyecan
landrd plak kadn bedenini antran yumuak bal ve belleksiz suyun kar
la zdelemesidir. Ama kar, ayn zamanda da iine girilmez ve erimd kalr; bir
bakma, kayaknn eylemi yalnzca onun saklglerini gelitirir. Karn verebile
cei eyi verdiren kayakdr; homojen ve kat madde, katln ve homojenliini
ona yalnzca sportif edim araclyla verir, ama bu katlk ve bu homojenlik mad
dede beliren zellikler olarak kalr. Burada sportif eylem tarafndan gerekletiri
len ben ve ben-olmayanm bu sentezi, tpk speklatif bilgide ve sanat eserinde ol
duu gibi, kayaknn kar zerindeki hakknn olumlanmasyla dile gelir. Bu be
nim karl alanmdr: onu yz kez katettim, hzm araclyla onda yz kez bu yo
unlama ve tama gcn yarattm, bu alan bana aittir.
6) nc Ksmda hareketin kendi iinle mnasebetini grmtk.
723

Jean -P au l Sartre

Kendine mal etmenin bu sportif ynne, bir bakasn, stesinden gelinen

zorluu da eklemek gerekir. Bu ok daha genel bir biimde anlalan bir eydir
ve zerinde fazla durmayacaz. O karl meyili aa doru inmezden nce, onu
trmanmam gerekmiti. Ve bu trman, bana karn bir baka yzn gsterdi:
diren. Bu direnci yorgunluum araclyla hissettim ve zaferimin kaydettii ge
limeleri an be an lebildim. Burada kar, bakas ile bir tutulmaktadr ve ehli
letirmek, yenmek, hakim olmak, vb. ska kullanlan deyimlerin yeterince
gsterdii gibi, benimle kar arasnda bir tr efendi-kle mnasebeti kurulmas
sz konusudur. Kendine mal etmenin bu ynn trmanmada, yzmede, engel
li kouda, vb. buluruz. stne bir bayrak dikilen zirve, sahiplenilen bir zirvedir.
Bylece sportif faaliyetin -ve zellikle de ak hava sporlarnn- baat bir yn,
a priori olarak ehliletirilemez ve kullanlamaz gibi grnen o muazzam su, top
rak ve hava kitlelerinin fethidir; her bir durumda sz konusu olan, eyi kendi
si iin sahiplenmek deil, bu e araclyla kendini ifade eden kendinde varo
lu trn sahiplenmektir: karn grnmleri altnda sahiplenilmek istenen ey
tzn homojenliidir; topran ya da kayaln grnmleri altnda, kendindenin nfuz edilmezliini ve zamand srekliliini kendimize mal etmek isteriz,
vb. Sanat, bilim ve oyun, kh btnyle, kh ksmen sahiplenme etkinlikleridir
ve hedeflerinin somut nesnesinin tesinde kendilerine mal etmek istedikleri ey
de varln kendisidir, kendindenin mutlak varldr.
Bylece ontolojinin bize rettii udur: arzu, kkensel olarak varlk arzusu
dur, olmak arzusudur ve belirgin zellii de varlk eksiklii karsndaki zgr
ldr. Ama ontoloji ayn zamanda arzunun dnyann ortasnda somut bir va
rolanla mnasebet olduunu ve bu varolann kendinde trnde kavradn da
bize retir; kendi-iinin bu arzulanan kendindeyle ilikisinin, sahiplenmek ol
duunu retir. Demek ki arzunun iki ynl belirleyicilii karsndayz: arzu
bir yandan kendini ideal bir varolua sahip ve kendi-iin-kendinde olan belli bir
varlk olarak belirler; te yandan da, hemen her durumda7, kendini olumsal ve
somut bir kendindeyle iliki olarak belirleyip onu sahiplenmeye doru atlmda
bulunur. Birok stbelirlenim mi sz konusudur burada? Bu iki zellik bada
abilir mi? Varolusal psikanalizin kendi ilkelerinin doruluundan emin olabil
mesi iin, ontolojinin bu iki varl daha nce somut ve olumsal kendinde ya da
7) Arzunun sadece varlk arzusu, olm ak arzusu olduu kesin durum dnda: mutlu olmak,
gl olm ak, vb. arzusu gibi.
724

V arlk ve H ilik

arzunun nesnesi olarak tanmlam olmas, kendi-iin-kendinde ya da arzunun

ideali olarak tanmlam olmas ve kendindeyle mnasebet tr olarak sahiplen
meyi, kendi-iin-kendindeyle mnasebet tr olarak bizatihi varlkla birletiren
ilikiyi belirtikletirmesi gerekir. imdi denememiz gereken ey de budur.
Kendine mal etmek nedir, ya da dilerseniz, genel olarak bir nesneyi sahiplen
mekten ne anlyoruz? Bize kimi zaman olmay, kimi zaman da sahip olmay fark
ettiren yapm ak kategorisinin indirgenebilirliini daha nce grdk; sahip olmak
kategorisi iin de ayn ey sz konusu mudut?
Pek ok durumda, bir nesneye sahip olmann o m kullanabilmek olduunu g
rrm. Bununla birlikte, bu tanmla yetinemem: bu kafede, bu fincan ve bu bar
da kullanyorum; ne var ki, onlar bana ait deildir; duvanmda asl duran bu
tabloyu kullanmam mmkn deildir, ama o yine de bana aittir. Ve kimi du
rumlarda, sahip olduum eyi tahrip etme hakkna sahip olmamn da nemi yok
tur; mlkiyeti byle bir hakla tanmlamak son derece soyut olur; zaten ekonomi
si gdml olan bir toplumda, bir patron, kapatma hakkna sahip olmakszn
fabrikasnn sahibi olabilir; mparatorluk Romasmda, efendi klesine sahipti ama
onu ldrme hakkna sahip deildi. Zaten tahrip etme hakk ya da kullanma hak
k burada ne anlama gelir ki? Bu hakkn beni toplumsala gtrdn ve mlki
yetin de toplum halindeki yaamn erevesi iinde tanmlanmak istendiini g
ryorum. Ama ayn zamanda hak kavramnn tmyle olumsuz ynde ilediini,
yani bakalarnn bana ait olan eyi tahrip etmelerine, ya da onu kullanmalarna
engel olmakla snrl olduunu da gryorum. Hi phe yok ki mlkiyetin bir
toplumsal ilev olarak tanmlanmasna allacaktr. Ama toplumun gerekten de
birtakm ilkeler uyarnca sahip olmak h ak kn kazandrmas, her eyden nce,
kendine mal etme mnasebetini toplumun yaratt sonucunu dourmaz. Top
lum, en ou, bu mnasebete meruiyet kazandrabilir. Bunun tersine, mlkiyetin
kutsal katma ykseltilebilmesi iin, ncelikle kendi-iin ile somut kendinde ara
snda kendiliinden kurulan iliki olarak varolmas gerekir. Ve gelecek iin birey
sel sahiplenmenin -en azndan baz snrlar iinde- korunur ve kutsallatrlr ol
maktan kaca daha adil bir kolektif rgtlenme tarz dnebilsek bile, bu,
kendine mal edici ban artk varolmayaca anlamna gelmez; gerekten de, bu
ba en azndan insandan eye ynelik zel iliki vasfyla pekl yerinde durabilir.
Nitekim evlilik bann henz meruiyet kazanmad ve niteliklerin aktarmnn
hl anneye bal [matronymique] olduu ilkel toplumlarda, bu cinsel ba en
725

Jean -P au l Sartre

azndan bir tr nikahsz beraberlik olarak mevcuttur. u halde sahiplenmek ile

sahiplenme hakkn birbirinden ayrmak gerekir. Ayn nedenden tr, Proudhonun Mlkiyet, hrszlktr eklindeki tanm gibi her trl tanm da telemek
zorundaym, nk byle bir tanm, sorunun kysnda kalr. zel mlkiyetin
gerekten de hrszlk rn olmas ve bu mlkiyetin elde tutulmasnn bakala
rnn soyulmas gibi bir sonu vermesi mmkndr. Ama kkenleri ve etkileri ne
olursa olsun, mlkiyet yine de kendi kendisinde betimlenebilir ve tanmlanabilir
olarak kalr. Hrsz, kendisini ald parann sahibi gibi grr. u halde hrszn
yrtt malla olan kesin ilikisinin de meru sahibin namusluca edinilmi
mlkiyetle olan kesin ilikisi gibi betimlenmesi sz konusudur.
Sahip olduum nesneyi dikkate aldmda, sahiplenilmilik niteliinin, benim
le nesne arasndaki dsallk mnasebetini gsteren salt dsal bir adlandrma ola
rak bu nesneyi belirtmediini grrm; tam tersine, bu nitelik onu derinlemesi
ne bir biimde tanmlar, bana ve bakalarna onun varlnn parasym gibi g
rnr. yle ki, ilkel toplumlardaki baz insanlar, sahiplenilmi olduklarn syle
yerek tanmlamak mmkndr; bunlar kendi ilerinde, ...e ait olan olarak ta
nmlanmlardr. Bu, llerin kendilerine ait olan nesnelerle birlikte gmldk
leri ilkel cenaze trenlerinin de gsterdii eydir. Birlikte gmlmelerini Onlar
dan yararlanabilmeleri iin diyerek aklc bir ekilde aklamak elbette daha
sonra kagelmitir. Grne gre bu tr detlerin kendiliinden ortaya kt
dnemde insann kendisini bu konuda sorgulamasna gerek yoktu. Nesneler,
ller iin olmann o zel niteliini tayorlard. lenle bir btn oluturuyorlar
d, rnein, len kiiyi nasl ki bir baca olmakszn gmmek sz konusu deil
se, yaarken kulland nesnelerle birlikte gmmemek de ayn biimde sz ko
nusu deildi. l beden de, salnda su itii anak da ve kulland bak da,
ayn ldr. Malabarl dul kadnlan yakma deti, ilkesi iinde,dnldnde
t

gayet iyi anlalr: kadn sahiplenilmitir, dolaysyla l onu da kendi lmnde

beraberinde gtrr, kadn hukuken lmtr; dul kadnn hukuken l duru
mundan olgusal bir lme gemesine yardmc olmaktan baka yapacak ey kal
mamtr. Gmlmeye elverili olmayan eyalar cinlerin tasallutuna uram nes
nelerdir. Hayalet, sahiplenilmi-varlkm* [etre-possede], evin ve eyalarn so
mut maddesellemesinden baka bir ey deildir. Bir evin cinlerin tasallutu altm* Burada kullanlan possede kelimesi, Franszcada hem sahiplenilmi anlamna gelir hem de
cinlerin, hayaletlerin tasallutuna uram, cinli, perili, hayaletli anlamna gelir, - n

726

V arlk ve H ilik

da olduunu sylemek, bu evin bir ilk igalci tarafndan sahiplenilmiliine ilikin

metafizik ve mutlak olguyu ne parann ne de emein silebileceini sylemektir.
atolara musallat olan hayaletlerin gzden dm Ocak Tanrlar [dieux lares]
olduklar dorudur. Ama bu Ocak Tanrlar evin duvarlar ve eyalar zerine te
ker teker yerleen sahiplenme katmanlarndan bakaca nedir ki? Nesnenin sahi
biyle mnasebetini gsteren deyimin kendisi bile, kendine mal etmenin derinle
mesine bir biimde nfuz ediine yeterince iaret eder: sahiplenilmi olmak,
...nin olmaktr. Bu demektir ki sahiplenilen nesne kendi varl iinde yakalan
mtr. Zaten grdk: sahiplenenin yok oluu sahiplenilenin hukuki yok oluu
nu ve bunun tersine, sahiplenilenin hayatta kalmas da sahiplenenin hukuken
hayatta kalmasn gerektirir. Sahiplenme ba, isel bir varlk badr. Sahiple
nenle, sahiplendii nesnede ve bu nesne araclyla karlarm. Kutsal emanet
m ahfazalarnn [relique] neminin aklamas da elbette buradadr; bununla yal
nzca din! emanetlerin mahfazalarn deil, ayn zamanda ve zellikle nl bir ki
inin iyeliklerinin btnn dnyoruz (Victor-Hugo Mzesi, Balzaca, Flauberte ait olan eyalar, vb); bunlarda, bu kiileri yemden bulmaya alrz; se
vilen bir lnn ansn srdrm olma izlenimini veren hatralarn ararz.
Sahiplenilenin sahiplenenle arasndaki bu isel ve ontolojik ba (kzgn demir
le dalamak gibi detlerin sklkla maddeselletirmeye altklar ba), realist
bir sahiplenme teorisiyle aklanamaz. Realizmin zne ile nesneyi birbirinden ba
msz olarak tanmlad ve znenin de nesnenin de varoluu kendi iin ve ken
di araclyla sahiplendiini bir doktrin olarak ortaya koyduu doruysa, kendi
ne mal etmeyi de, bir sahiplenme formu olan bilgiyi kavradmzdan daha fazla
kavrayamayz; kendine mal etme de, bilgi de zne ile nesneyi bir sreliine bir
letiren dsal mnasebetler olarak kalrlar. Ne var ki tzsel varoluun bilinen nes
neye atfedilmek zorunda olduunu daha nce grdk. Genel olarak mlkiyet iin
de ayn ey geerlidir: kendi olarak varolan, kendini devamllkla, genel olarak zamansallk-dmda oluuyla, varlk yeterliliiyle, ksacas tzsellikle tanmlayan
ey, sahiplenilen nesnedir. u halde Unselbststndigkeit, sahiplenen znenin tara
fna yerletirmek gerekir. Bir tz bir baka tz kendine mal edemez ve eer ey
ler zerinde belli bir sahipenilmilife nitelii fark ediyorsak, bunun nedeni, kkensel olarak, kendi-iinin kendi mlkiyetindeki kendindeyle olan isel mnase
betinin, kaynan kendi-iinin varlk yetersizliinden devirmesidir. Bilginin bi
linen nesneyi etkilememesinde olduu gibi, kendine mal etme ediminin de sahip
727

Jean -P au l Sartre

lenilen nesneyi gerek anlamda etkilemedii aktr: bu nesne dokunulmam ola

rak kalr (sahiplenilenin bir insan, bir kle, bir fahie, vb. olmas dnda). Ama
bu sahiplenilmilik nitelii onu yine de imlemi iinde ideal ynden etkiler: ksaca
s, onun anlam, bu sahiplenmeyi kendi-iine yanstmaktr.
Eer sahiplenen ve sahiplenilen, kendi-iinin varlk yetersizliinde temelle
nen isel bir ilikiyle birleiyorlarsa, mesele, bunlarn oluturduklar iftin doa
sn ve anlamn belirlemektir. Nitekim isel iliki sentetik olduundan, sahiple
nenin ve sahiplenilenin birlemesini gerekletirir. Bu, sahiplenen ve sahipleni
lenin ideal ynden tek bir gerek oluturduklar anlamna gelir. Sahiplenmek,
kendine mal etme imi altnda sahiplenilen nesneyle birlemektir; sahiplenmek
istemek, bu mnasebet araclyla bir nesneyle birlemek istemektir. Bylece,
zel bir nesneye duyulan arzu bu nesnenin basite arzu edilmesi deil, bu nes
neyle sahiplenen-sahiplenilen birliini oluturacak isel bir mnasebet aracl
yla birleme arzusudur. Sahip olma arzusu, temelde, belli bir nesne karsnda
belli bir varlk ilikisi iindeki varlk arzusuna indirgenebilir.
Bu ilikiyi belirlemede, bilimcinin, sanatnn ve sporcunun davranlar konu
sundaki daha nce yaplan aklamalar bizim iin ok yararl olacaktr. Bu davra
nlarn her birinde, kendine mal edici belli bir tavr kefettik. Ve her bir durum
da, kendine mal edi yle bir olguyla belirginleti: nesne bize hem znel bir ken
dinden tama, ortaya kma gibi, hem de bize kaytsz olan bir dsallkla bizim
mnasebetimiz iindeymi gibi grnyordu. Dolaysyla, benimki, benin mutlak
isellii ile ben-olmayanm mutlak dsall arasndaki bir varlk ilikisi olarak g
rnmt. Bu, ayn badatrmaclk iinde, ben-olmayan haline gelen ben ve ben
haline gelen ben-olmayandr. Ama bu mnasebeti daha iyi betimlemek gerekir.
Sahiplenme projesi iinde, kendisi olduu imkndan bir hilik araclyla ayrl
m bir unselbststndig kendi-iinle karlarz. Bu imkn, nesneyi kendine mal
etme imkndr. Bunun dnda, kendi-iine musallat olan bir deerle karlarz;
bu deer, mmkn olann ve kendi imkn olan kendi-iinin zdelik iinde bir
lemesiyle gerekleecek eksiksiz varln (yani burada, eer ben kendim ve ml
kiyetim zde olann ayrmaz birlii iinde olsaydm gerekleecek olan varln)
ideal gstergesi gibidir. Bylece, kendine mal etme, bir kendi-iin ile somut bir
kendinde arasndaki varlk mnasebetidir ve bu mnasebet, o kendi-iin ile sahip
lenilen kendinde arasndaki zdelemenin ideal ifadesinin tasallutu altndadr.
Sahiplenmek, bir eyin bana ait omastdr, yani nesnenin varoluuna zg
728

V arlk ve H ilik

ama olmaktr. Eer sahiplenme tmyle ve somut bir biimde veriliyse, sahip
lenilen nesnenin varlk nedeni sahiplenendir. Bu dolmakaleme sahip olmam u
anlama gelir: bu dolmakalem benim iin varolmaktadr, benim iin yaplmtr. Za
ten kkensel olarak, sahip olmak istediim nesneyi benim klan da benim. Ya
ym, oklarm, kendim iin yaptm nesneleri imlerler. blm, bu ilk mna
sebeti ortadan kaldrmaz ama silikletirir. Lks, bu mnasebetin yozlamasdr;
lksn ilkel formu iinde, bana ait insanlara (evimde domu olan kleler, hiz
metiler) kendim iin y ap trm olduum tbir nesneyi sahiplenirim. u halde
lks, ilkel mlkiyete en yakn mlkiyet biimidir bu ilkel biimden sonra, ken
dine mal etmeyi kkensel olarak oluturan yaratm mnasebetini en iyi biim
de lks gn na karr. Bu mnasebet, iblmnn en u noktasna kadar
gtrld bir toplumda gizlenmi, ama ortadan kaldrlmamtr: sahiplendi
im nesne benim tarafmdan satn alnm tr. Para, gcm temsil eder; kendi
bana sahiplenilmesinden ok, bir eyleri sahiplenmeyi salayacak ara olmas
sz konusudur. Bu yzden para, cimriliin son derece zel durumu dnda, ta
d satn alma imkn dolaysyla silikleir; para siliktir, nesneyi, somut eyi
gizlemeye yarar; yalnzca aktarma bir varla sahiptir. Ne var ki bana yaratc bir
g gibi grnr: bir nesneyi satn almak, bu nesneyi yaratmak iin geerli olan
sembolik bir edimdir. Bu yzden para gle anlamdatr; yalnzca arzuladmz
eyi gerekten de bize salamaya elverili olduu iin deil, ama asl, arzumun
arzu olarak etkinliini temsil ettii iin. Tam da eye doru ald, tesine ge
ildii ve sadece olaya k a r tr ld iindir ki, para, nesneyle aramda olutur
duum sihirli ba temsil eder. Para zneden nesneye giden teknik balanty or
tadan kaldrr ve efsanedeki temenniler gibi, arzuyu dolaymszcasma etkili klar.
Cebinizde para varken bir vitrinin nnde durun: orda sergilenen nesneler esa
sen yar yarya size aittir. Bylece, kendi-iin ve dnyadaki nesnelerin eksiksiz
derlemi arasnda para araclyla bir kendine mal etme ba kurulur. Arzu ola
rak arzu, para araclyla daha batan ekil deitirici ve yaratc olur. Bylece,
srekli bir sradanlama iinde, zne ile nesne arasndaki yaratm ba korunmu
olur. Sahip olmak, her eyden nce, yaratm ak tr. Ve o zaman kurulan mlkiyet
ba srdrlen bir yaratm badr: sahiplenilen nesne, benim etrafmn formu
iine benim tarafmdan yerletirilir, varoluu benim durumumla ve onun bizati
hi bu durumla btnlemesiyle belirlenir. Benim lambam, yalnzca bu elektrik
ampul, bu abajur, bu ferforje ayaklk deildir: bu alma odasn, bu kitaplar,
729

Jean -P au l Sartre

bu masay aydnlatmann belli bir sakl gcdr; gece almamn, ge saatlere

kadar okuma ya da yazma alkanlklarmla balant halindeki belli bir kl n
ansdr; lamba, kullanma tarzma gre canlanr, renklenir, tanmlanr; lamba bu
kullanma tarzdr ve ancak bu yoldan varolur. alma odamdan, almamdan
yaltld bir maazada bir sr satlk nesne arasna konduunda radikal bir bi
imde snmtr, artk benim lambam deildir; hatt genel olarak bir lamba
bile deildir, kkensel maddeselliine geri dnmtr. Nitekim insani dzen
iinde sahip olduklarmn varlndan ben sorumluyum. Mlkiyet araclyla
onlar belli bir ilevsel varlk trne kadar ykseltirim; sradan hayatm bana ya
ratc olarak grnr, nk tam da mlkiyetin srekliliiyle, sahibi olduum
nesnelerin her birindeki sahiplenilmilik niteliini devam ettirir: benimle birlikte,
etrafmdakilerin derlemini de varla srklerim. Eer onlar benden kopartlrlarsa, tpk kolumun benden kopartldmda lmesi gibi lrler.
Ama kkensel ve radikal yaratm mnasebeti bir sdur etme [emanation] m
nasebetidir. Descartes tz teorisinin karlat glkler, bu mnasebeti bize
kefettirmek iin orta yerde durmaktalar. Yarattm ey -eer yaratmak derken,
varolua madde ve form getirmeyi anlyorsam- benim kendimdir. Eer varolsayd, mutlak yaratcnn dram kendiden dar kmann imknszl olurdu, n
k yaratt ey onun kendi kendisinden bakas olamaz: gerekten de bu yara
tlan, -formu ve maddesi benden olduuna gre- nesnelliini ve bamszln
nereden devirecektir? Yalnzca bir tr atalet, yaratlan benim karmda yeniden
oluturabilir; ama bizatihi bu ataletin devreye girebilmesi iin, benim kesintisiz
bir yaratm edimiyle yaratlan varoluta tutmam gerekir. Bylece, yalnzca ken
dine mal etme mnasebetiyle nesneleri yaratan olarak grndm lde, ben
bu nesnelerim. Dolmakalem ve pipo, giysi, alma odas, ev, benim. Sahiplen
melerimin tamam varlmn tamamn yanstr. Ben sahip olduklarmm. Bu fin
cann, bu biblonun zerinde dokunduum benim. Trmandm bu da, stesin
den geldiim da olarak benim; ve onun zirvesine ktmda, vadiye ve evrede
ki doruklara bakan bu geni bak asn abalarm pahasna edindiim zaman,
ben bak anm; ben, ufka kadar genlemi olarak panoramaym, nk bu
panorama yalnzca benim araclmla vardr, benim iin vardr.
Ama yaratm ancak kendi hareketi araclyla varolabilen silik bir kavramdr.
Durdurulursa kaybolur. Kabul ediliinin en u snrlarnda yok olur; onda ya yal
nzca salt znelliimi bulurum ya da benimle artk hibir mnasebeti olmayan
730

V arlk ve H ilik

plak ve kaytsz bir maddesellikle karlarm. Yaratm ancak bir terimden te

kine srekli gei olarak kavranabilir ve ayakta kalabilir. Ayn beliri iinde, nes
nenin btnyle ben olmas ve btnyle benden bamsz olmas gerekir. Sa
hiplenmede gerekletirdiimizi sandmz ey de ite asl budur. Sahiplenilen
nesne, sahiplenildii lde srdrlen yaratmdr; ama yine de oradadr, kendi
araclyla varolur, kendinde olandr; ondn vazgetiimde, varolmay brak
maz; ondan ayrldmda, alma meknmda, odamda, dnyann bu yerinde be
ni temsil eder. Kkenden itibaren, nfuz eklemeyendir. Bu dolmakalem bt
nyle benim, yle ki, onu benim edimim olan y^zma ediminden bile ayramam.
Ama te yandan, yine de el dememitir, mlkiyetim [ma propriete] onu deii
me uratmaz; mlkiyet benden ona uzanan ideal bir ilikiden ibarettir. Bir bak
ma, mlkiyetimin kullanma doru tesine geecek olursam bu mlkiyetten ya
rarlanrm, ama onu seyretmek istersem, sahiplenme ba silinir, sahiplenmenin
ne anlama geldiini artk anlamaz olurum. Pipo orada, masann stnde, bam
sz ve kaytszca durmaktadr. Onu elime alrm, yoklarm, kendine mal edii ger
ekletirmek iin onu seyrederim; ama bu davranlar tam da bana bu kendine
mal etme h azzn vermeye ynelik olduklar iindir ki hedeflerine ulaamazlar,
parmaklarmn arasnda cansz bir tahta parasndan baka bir ey yoktur. Ben
ancak benim olan nesnelerin bir hedefe doru tesine getiim zaman, onlar kul
landm zaman, onlara sahip olmann hazzma varabilirim. Bylece, srdrlen
yaratm mnasebeti, yaratlm nesnelerin mutlak ve kendinde olarak bamsz
ln da rtk bir eliki olarak iinde barndrr. Sahiplenme byl bir mna
sebettir; ben sahip olduum bu nesnelerim, ama darda, kendimin karsnda
yleyim: onlar benden bamszlarm gibi yaratrm; sahip olduum ey, ben
den her an kurtulan ve her an yarattm bir kendinde gibi benim dmda, her
trl znelliin dnda duran bendir. Ne var ki varln hep olmad ey arac
lyla duyuran bir eksik gibi, tam da benim dmda, telerde olduu iin, onu
sahiplendiim zaman, sahiplenilen nesne lehine kendimi yabanclatrrm. Sa
hiplenme mnasebeti iinde gl terim, sahiplenilen eydir; ben onun dnda
sahiplenen bir hilikten baka bir ey deilim, sradan bir sahiplenmeden, yeter
lilii de taml da oradaki o nesnenin iinde olan bir eksikten, bir yetersizlikten
baka bir ey deilim. Sahiplenmede kendinde olarak varolduum lde kendi
kendimin temeliyim: nitekim sahiplenme srdrlen yaratm olduunda, sahip
lenilen nesneyi de kendi varlnda benim tarafmdan temellendirilen nesne ola
731

Jean -P au l Sartre

rak kavrarm; ama yaratm kendinden tama, sdur etme [emanation] olduun
da, bu nesne bir yandan bende emilip dalr, benden ibarettir; te yandan, k
kende kendinde olarak ben-olmayandr, karmdaki nesnel, kendinde, devaml,
nfuz edilemez, bana nispeten dsallk, kaytszlk mnasebeti iinde varolan
bendir. Bylece, kendime nazaran kaytsz ve kendinde gibi varolduum lde,
kendimin temeliyim. Oysa bu, tam da kendi-iin-kendindenin projesidir. n
k bu ideal varlk, kendi-iin olan olarak, kendi kendisinin temeli olan bir ken
dinde olarak, ya da kkensel projesi bir varlk tarz deil de bir varlk olan, tam
da kendisi olduu kendinde-varlk olan bir kendi-iin olarak tanmlanr. Grl
d gibi, kendine mal etme, kendi-iin asndan ideal olann sembolnden ya da
deerden bakaca bir ey deildir. Sahiplenen kendi-iin ile sahiplenilen kendindenin oluturduu ift, kendi kendisini sahiplenmek zere olan ve sahiplendii
ey de kendi yarats olan varlk iin, yani Tanr iin geerlidir. Sahiplenen by
lece kendinde varlyla, dar-varlyla doyuma ulamay hedefler. Sahiplenme
araclyla, bakas-iin gibi dnlebilecek bir nesne-varlk yakalarm. Bizati
hi bu yzden bakas beni artamaz: bakasnn belirlemesini salamak istedii
varla ve bakas-iin-ben olan varla ben esasen sahibim, onunla doyuma ula
yorum. Bylece, sahiplenme ayrca bakasna kar da bir savunmadr. Benim
ki, kendisinin zgr temeli olduum, znel-olmayan olarak bendir.
Bununla birlikte, bu ilikinin sembolik ve ideal olma olgusu zerinde fazlaca
diretilemez. Kendi kendimin temeli olmak eklindeki kkensel arzumu kendime
mal etme edimi araclyla tatmin ederken, Freudun, bir askerin ar (yani ba
basn) ldrdn dleyerek Oidipus kompleksini tatmin eden hastasndan
daha fazla bir ey yapm olmam. O nedenledir ki mlkiyet, sahip olana hem bir
kalemde, sonsuza kadar verilmi gibi, hem de gereklemek iin zamann son
suzluunu gerektirirmi gibi grnr. Kullanmaya ilikin davranlarn hibiri
kendine mal etme zevkini gerek anlamda vermez; kendine mal'edici daha ba
ka davranlara gnderir ve bunlarn her biri yalnzca byleyici bir deere sa
hiptir. Bir bisiklete sahip olmak, nce ona bakabilmektir, sonra ona dokunabilmektir. Ama dokunmann kendisi de yetersiz grnr; gerekli olan, gezmek iin
bisiklete binebilmektir. Ne var ki bu nedensiz gezinti bile yetersizdir; bisikleti
uzun mesafeleri katedebilmek iin kullanmak gerekir. Ve bu da bizi daha uzun,
daha eksiksiz kullanmlara, Fransa iinde uzun yolculuklara gnderir. Ne var ki
bu yolculuklar da bin trl kendine mal edici tutum ve davran halinde ayra
732

V arlk ve H ilik

cak ve her biri tekilere gnderecektir. Sonuta, ngrlebilecei zere, bisikle

tin bana ait olmas iin gereken parasal karl demem yettii halde, bu sahip
lenmeyi gerekletirmek iin btn yaamm gerekecektir; nesneyi elde ederken
hissettiim ey de aslnda budur: sahiplenme lmn hep tamamlanmam kl
d bir giriimdir. imdi onun anlamn kavryoruz: kendine mal etme aracl
yla sembolize edilen ilikiyi gerekletirmek imknszdr. Kendine mal etme
nin kendinde hibir somut yan yoktur. Gerek bir etkinlik (yemek, imek, uyu
mak, gibi), tikel bir arzuyu bile sembolize edecek bir etkinlik deildir. Tersine,
yalnzca sembol vasfyla varolur, ona imlemini, tutarlln, varoluunu kazan
dran sembolizmidir. Dolaysyla bu etkinlikte, sembolik deeri dnda olumlu
bir haz bulunamaz; bu etkinlik yalnzca stn bir hazzm (kendi kendisinin te
meli olan varln hazz) iaretidir ve bu iaret de bu hazz gerekletirmeye y
nelik, kendine mal edici btn tutum ve davranlarn her zaman tesindedir.
Bir nesneyi sahiplenmenin imknszlnn kabuldr ki, aslnda, kendi-iini o
nesneyi yok etmeye ynelik iddetli bir istee srkler. Yok etmek, bende emilip
dalmaktr, yok edilen nesnenin kendinde-varl ile yaratmda olduu kadar
derin bir mnasebet srdrmektir. Atee verdiim iftlii yakan alevler, yava
yava iftliin benim kendimle kaynamasn gerekletirir: iftlik yok olurken,
ben halinde deiir. Ayn anda, yaratmn varlk ilikisini yeniden, ama tersine
evrilmi olarak bulurum: yanan samanln temeliyim; bu samanlk benim, n
k onun varln yok etmekteyim. Yok etme edimi -belki de yaratmdan da da
ha incelikli bir ekilde- kendine mal etmeyi gerekletirir, nk yok edilen nes
ne kendini nfuz edilmez olarak gstermek zere artk orada deildir. Olmu ol
duu kendindenin nfuz edilmez ve yeterli varlna sahiptir; ama ayn zamanda
da, ben olan hiliin grnmezliine ve saydamlna sahiptir, nk artk yok
tur. Krdm bardak u masann stnde idi ve hl oradadr, ama mutlak bir
saydamlk gibi oradadr; btn varlklar bu saydamln iinden grrm; film
cilerin stste bindirme ilemiyle vermeye altklar izlenim budur: bardak,
kendindenin onarlmazlma sahip olmakla birlikte bir bilince benzer. Ayn za
manda da olumlu ynden benimdir, nk yok edilen nesneyi kendini yok et
mekten alkoyan tek olgu, ne idiysem onu daha olacak olmamdr: kendimi ye
niden yaratmak suretiyle onu yeniden yaratrm; bylece, yok etmek, herkes iin
varolan eyin varlnn tek sorumlusu olarak kendini stlenmek suretiyle yeni
den yaratmaktr. Dolaysyla yok etme eylemini de kendine mal edici tutum ve
733

Jean -P au l Sartre

davranlar arama yerletirmek gerekir. Zaten, kendine mal edici davranlardan

birou, bir yandan da ykc bir yapya sahiptir: kullanmak, eskitmektir. Bisik
letimi kullanrken, onu eskitirim, yani kendine mal edici srekli yaratm, ksmi
bir yok edile belli olur. Bu eskime, saklkla yararc nedenlerle ac verebilir, ama
ou durumda gizli bir sevince, neredeyse bir zevke yol aar: nk bizden gelir,
biz tketiriz. Fark edilecei gibi, tketim deyimi hem kendine mal edici bir tah
ribat, hem de beslenmeci bir zevki gsterir. Tketmek, yok etmek ve yemektir;
eklenmek suretiyle tahrip etmektir. Bisikletimin pedallarn evirirken, onun las
tiklerini eskittiim iin canm sklabilir, nk yeni lastikler bulmak zordur;
ama bedenimle gerekletirdiim doyum imgesi, tahripkar bir kendine mal edi
in, bir yaratm-tahrip ileminin imgesidir. Yolda kayan, beni tayan bisiklet,
bizatihi hareketiyle yaratlr ve benimki klnr; ama bu yaratm, nesneye ilettii
srekli ve hafif eskime araclyla derinlemesine bir biimde nesnenin iine ka
znr ve bu, klenin kzgn demirle dalanmasna benzer. Nesrte bana aittir, n
k onu eskitmi olan benim; benimkinin eskimesi, yaammn tersidir8.
Bu aklamalar, rnein cmertlik [generosite] gibi genellikle indirgenemez
olarak dnlen baz duygular ya da tutum ve davranlar daha iyi anlamaya
imkn verecektir. Gerekten de ba [don], tahribin ilkel bir biimidir. rne
in, potlam muazzam miktarlardaki maln tahribini ierdii bilinir. Bu tahribat
bakasna meydan okumadr, onu zincirler. Bu dzeyde, nesnenin tahrip edilmi
ya da bakasna verilmi olmas fark etmez: potla her iki yoldan da bakasnn
tahribi ve zincirlenmesidir. Nesneyi ortadan kaldrarak yok ettiim kadar, ver
mek suretiyle de yok ederim; onu kendi varl iinde derinlemesine bir biim
de oluturan benimki olma niteliini ortadan kaldrrm, onu gzmn nnden
ekerim, onu -masama, odama nispetle- namevcut halinde olutururum; gemi
nesnelerin ondaki hayaletimsi ve saydam varln yalnzca ben, muhafaza ede
rim, nk ben, varlklarn ortadan kalktktan sonra fahri bir varoluu devam et
tirmelerine arac olanm. Bylece cmertlik, her eyden nce tahrip ilevidir. Ba
z insanlar baz anlar sarveren verme hrs, her eyden nce, yok etme hrsdr,
bylesi bir hrsa kaplan kii asndan verme hrs, nesnelerin krlp dklme
sine elik eden bir sevgfyle edeerdir. Ama cmertliin temelindeki bu yok et
me hrs, sahiplenme hrsndan baka bir ey deildir. Terk ettiim her eyle,
8) Brum mel, olanca klm btn giysilerinin esasen bir para eskim i olmasnda buluyor
du. Yeniden nefret ederdi: yeni olan bayram lktr, nk kimseye ait deildir.
734

V arlk ve H ilik

verdiim her eyle, bunlar balam olmamdan tr daha yksek bir tarzda
tatmin olurum; ba, zorlu ve ksa, neredeyse cinsel bir tatmindir: vermek, ve
rilen nesneden sahiplenici bir tarzda zevk almaktr, tahripkar-kendine-mal-edici bir temastr. Ama ba, ayn zamanda ba yaplan da byler. Bamla,
benim artk istemediim, ortadan kalkncaya-kadar sahiplenmi olduum ve so
nu olarak geriye yalnzca bir imgesi kalm olan bu beni, ba yaplan kiiyi,
srdrlen bir yaratmla yeniden yaratmaya, varlkta tutmaya mecbur etmi olu
rum. Vermek, kullatrmaktr. Ban bu yn burada bizi ilgilendirmiyor, n
k bu, zellikle bakas ile mnasebetlerin alanta girer. Biz, cmertliin indir
genemez olmadn gstermek istiyoruz: vermek, tahrip ederek kendine mal et
mek ve bu tahribat bakasn kullatrmak iin kullanmaktr. u halde cmert
lik, bakalarnn varoluuyla yaplandrlm bir duygudur ve tahribat aracly
la kendine mal etmeye ynelik bir tercihi gsterir. Bu yoldan, bizi kendindeden
ok hilie doru ynlendirir (sz konusu olan bir kendinde hiliidir ve onun
kendisi de elbette kendindedir, ama hilik olarak, kendi kendisinin hilii olan
varl sembolize edebilir). Dolaysyla varolusal psikanaliz eer bir znede c
mertliin kantna rastlarsa, bunun kkensel projesini daha uzaklarda aramak ve
znenin neden yaratm yerine tahribat araclyla kendine mal etme yolunu se
mi olduunu sorgulamak zorundadr. Bu sorunun cevab, incelenen kiiyi olu
turan eyi, onun varlkla kkensel ilikisini ortaya kartacaktr.
Bu gzlemler kendine mal edici ban ideal zelliini ve kendine mal edici her
trl davrann sembolik ilemini aydnla kartmaktan bakaca bir eyi hedef
lemiyorlard. unu da eklemek gerekir ki, sembol znenin kendisi tarafndan
zlm deildir. Bu durum, sembolletirmenin bir bilinaltnda hazrlanacak ol
masndan deil, dnya-iinde-varlm bizatihi yapsndan ileri gelir. Nitekim akmla ayrdmz blmde, dnya iindeki aletler dzeninin benim imknlar
mn, yani olduum eyin, kendindenin iinde atlmda bulunulan imgesi oldu
unu, ama bu dnyasal imgeyi asla zemediimi, nk benim kendim iin bir
nesne tasla gibi olabilmemin dnmsel blnp oalmayla gerekletiini
grmtk. Bylece, kendilik evrimi konulandrc-olmadmdan ve bunun
sonucunda, olduum eyin duyurusu tematik olmadndan, dnyann bana
gnderdii ve benim kendimin kendinde-varl bilgimden gizlenmemi ola
maz. Kendimi, ancak onu douran yaklak [approximative] eylemde ve bu ey
lem araclyla bu kendinde-varla uyarlayabilirim. yle ki, sahiplenmek, sa
735

Jean -P au l Sa n re

hiplenilen nesne ile zdeletirici bir yaratm-tahribat mnasebeti iinde olundu

unu bilmeyi asla imlemez, ama tam da bu mnasebetin iinde olmay, ya da da
ha iyisi, bu mnasebet olmay imler. Ve sahiplenilen nesne, bizim amzdan, dolaymszcasma kavranabilen ve onu btnyle dntren bir nitelie - benimki
olma niteliine- sahiptir, ama bu nitelik kendi kendisinde kesinlikle zlemez
dir, eylemin iinde ve eylem araclyla aa kar, zel bir imlem tadn gs
terir, ne var ki nesne karsnda belli bir mesafe almak ve onu temaa etmek is
tediimiz anda da, bu nitelik derin yapsn ve imlemini aa karmakszm eri
yip gider. Gerekten de, bu mesafe al, kendine mal edici balanty kendiliin
den tahrip eder: nceki anda, ideal bir btnlk iinde angajeydim ve tam da
kendi varlm iinde angaje olduum iin, bu varl bilemiyordum; sonraki an
da, btnlk bozulmutur ve baz hastalarn kendilerine ramen yaptklar ve ki
iliksizletirme [depersonnalisation] diye adlandrlan temaac deneyimde ak
a grld gibi, bu btnl biletirmi olan ayrk paralar zerinde onun
anlamn kefedemem. u halde, genel ve soyut anlamn ontoloji araclyla belirleyegeldiimiz bu kendine mal edici sentezin her tikel durumdaki imlemini
kendimize gstermek iin varolusal psikanalize bavurmak zorundayz.
Geriye sahiplenilen nesnenin imleminin genel olarak belirlenmesi kalyor. Bu
aratrma kendine mal edici proje zerindeki bilgilerimizi tamamlayacaktr. Do
laysyla soralm: kendimize mal etmeye altmz nedir?
Kolayca grlecei zere, bir yandan, soyut alanda, kkensel olarak nesnenin
varlk tarzndan ok bu nesnenin varlnn kendisini sahiplenmeyi hedefleriz
-gerekten de, onu kendinde-varlm somut temsilcisi vasfyla kendimize mal
etmek isteriz, yani varl ideal ynden bizzat biz olduu lde kendimizi onun
varlnn temeli olarak kavramak isteriz- te yandan ve ampirik ynden, ken
dine mal edilen nesne yalnz kendisi iin, ya da bireysel kullanm iin asla deer
tamaz. Hibir tekil kendine mal etme edimi, tanmlanmam uzantlar dnda
anlam tamaz; sahip olduum dolmakalem, btn dolmakalemlere deerdir;
ona sahip olmak dolaysyla sahip olduum ey, dolmakalemler snfdr. Ama
bunun dnda, onda sahip olduum ey, yaz yazma, belli bir biimde ve belli
bir renkte (nk aletin kendisini ve kullandm mrekkebi birbirine bulatr
rm) izgiler izme imkndr: bu izgiler, renkleriyle, dorultularyla bu dolma
kalemde younlamtr, tpk zel direnci, kokusu, vb. ile kdn da onda yo
unlam olmas gibi. Sahiplenmenin her trlsnde Stendhalin yalnzca ak ko
736

V arlk ve H ilik

nusunda betimlemi olduu kristalletirici sentez oluur. Sahiplenilen ve dnya

nn fonu zerinden ykselen her nesne, btnyle dnyay gsterir, tpk sevi
len kadnn da, ortaya ktnda, gkyzn, kumsal, onlar evreleyen denizi
gstermesi gibi. Dolaysyla bu nesneyi kendine mal etmek, sembolik olarak
dnyay kendine mal etmektir. Bunu herkes.kendi deneyimine atfla bilebilir;
ben kendi hesabma kiisel bir rnei aktaracam; kantlamak iin deil, ama
okurun sorgulamasn ynlendirmek iin.
Bundan birka yl nce, bir daha ttn ipemeye karar verecek oldum. Ba
ta zorlu bir mcadele gerekti ve iin dorusu, bepi yitireceim ttn zevkinden
ok ttn ime ediminin anlam kayglandryordu. Tam bir kristalleme sreci
olumutu: bir eyler seyrederken, sabahlar alrken, akamlar yemekten son
ra ttn iiyordum ve bana yle geliyordu ki, ttn imeyi brakmakla seyirin
ilginliini, akam yemeinin tadn, sabah almasnn taze canllm kopartp
atacaktm. Gzme arpacak beklenmedik olay hangisi olursa olsun, onu ttn
ierek karlayamadm srece her olay sanki temelli olarak yoksunlaacakt.
Ttn-ien-ben-tarafndan-rastlanm-olmaya-elverili-olmak: eylerin zerine
tmel bir biimde yaylm olan somut nitelik ite buydu. Bana yle geliyordu
ki, bu nitelii eylerden kopartp alacaktm ve bu tmel yoksunluun ortasnda
yaamak iin abalamaya eskisi kadar demeyecekti. Oysa ttn imek, tahrip
kar bir kendine mal edici tepkidir. Ttn kendine mal edilen varln sembo
ldr, nk ttn bir tr srdrlen tahribat araclyla, nefesimin tartm
boyunca yok edilir, bana geer ve bende urad deiiklik, sembolik olarak,
duman halinde tkenen katnn dnmnde tezahr eder. Ttn ierek sey
redilen manzarann bu yakc kk kurbanla balants, biraz nce grd
mz zere yleydi ki, bu yakc kurban, ttn iilerek seyredilen manzarann
sembol gibiydi. Dolaysyla, ttn ierek kendine mal etmedeki tahripkar tep
ki, sembolik olarak, btn dnyay kendine mal ederek tahrip etmekle edeer
deydi. tiim ttnle birlikte yanan, duman olarak ie ekilen, bana dahil ol
mak iin duman halinde emilip dalan ey dnyayd. Kararmda diretmek iin
bir tr kristalletirmenin tersini gerekletirmek zorunda kaldm, yani, fazlaca
farkna varmakszn, ttn artk kendi kendisinden bakaca bir ey olmamaya,
kavrulan bir ot olmaya indirgedim; onun dnya ile sembolik balarn kestim,
pipom olmakszn dndmde de tiyatro oyunundan, manzaradan, okudu
um kitaptan hibir eyi kopartm olmayacama kendimi inandrdm, yani bu
737

Jean -P au l Sartre

nesneleri sahiplenmenin, o kurbansal trenden daha baka kiplerine bavur

dum. Buna ikna olduum anda, pimanlm pek az bir eye indirgendi: duma
nn kokusunu, parmaklarm arasndaki piponun scakln, vb. bir daha hisse
demememe zldm. Ama ayn anda pimanlm da eli kolu balanm ve ol
duka tahamml edilebilir hale gelmi oldu.
Bylece, bir nesnede kendimize mal etmek istediimiz ey, esas itibariyle
onun varldr ve dnyadr. Kendine mal etmenin bu iki amac aslnda bir ve
ayndr. Fenomenin arkasndan, fenomenin varln sahiplenmeye alrm.
Ama daha nce grdmz gibi, varlk fenomeninden ok farkl olan bu var
lk, kendinde-varlktr, yoksa yalnzca falan tikel eyin varl deildir. Bunun
nedeni, burada tmele doru bir gei olmas deil, asl somut plakl iinde
dnlen varln bir anda btnln varl haline gelmesidir. Bylece, sa
hiplenme mnasebetini aka gryoruz: sahiplenmek, tikel bir nesne zerin
den dnyay sahiplenmek istemektir. Ve sahiplenme, kendini, bir varln -bu
varlk ideal ynden biz kendimiz olduunda- temeli olmak vasfyla kavramak
iin gsterilen aba olarak tanmlandndan, her sahiplenici proje kendi-iini
dnyann temeli ya da kendindenin somut btnl olarak oluturmay -ve bu
btnl de, btnlk olarak, kendindenin kipinde varolan kendi-iinin ken
disi olduu lde oluturmay- hedefler. Dnyamn-iinde olmak, dnyay sa
hiplenmeye doru atlmda bulunmaktr, yani btn dnyay, kendi-iinin kendi-iin-kendinde haline gelmek iin eksikliini duyduu ey olarak kavramaktr;
bir btnle angaje olmaktr; bu btnlk tam da ideal, ya da deer, ya da b
tnletirilmi btndr ve ne ise onu daha olacak olan btnl bozulmu b
tn olarak kendi-iin ile ne ise o olan kendindenin btnl olarak dnyann
kaynamasyla ideal ynden kurulur. Nitekim unu iyi anlamak gerekir ki, ken
di-iinin projesi bir akl varl deildir, yani daha sonra varplu kazandrmak
i

zere n ceden -biim i ve maddesiyle- tasarlanan bir varl temellendirmek de

ildir: byle bir varlk gerekten de salt bir soyut, bir tmel olur; kavran dnya-iinde-varlktan nce olamaz, tam tersine bu varl varsayar, tpk, kendi-ii
nin ilk bata yer alan oradaki-varlkmdaki oradaki olan en stn derecede so
mut ve nceden mevcut bir varln, yani dnyann varlnn preontolojik kavranm varsaymas gibi; kendi-iin, nce tmeli dnmek daha sonra da ken
dini kavramlar olarak belirlemek iin deildir: kendi-iin kendi seimidir ve bu
seim soyut olamaz, aksi takdirde kendi-iinin bizatihi varl soyut olur. Ken
738

V arlk ve H ilik

di-iinin varl bireysel bir servendir ve seim de somut olmann bireysel sei
mi olmak zorundadr. Bu, daha nce grdmz zere, genel olarak durum iin
geerlidir. Kendi-iinin seimi her zaman benzersiz tekillii iindeki somut du
rumun seilmesidir. Ama bu, yaplan seimin ontolojik anlam iin de geerlidir.
Kendi-iinin varlk projesi olduunu sylerken, onun, olmaya doru atlmda
bulunduu kendinde-varl belli bir trden btn varolanlar iin ortak olan bir
yap gibi tasarladn sylemiyoruz: daha nce grdk, kendi-iinin projesi hi
bir biimde bir kavray deildir. Olmaya dotru atlmda bulunduu ey ona en
stn derecede somut bir btnlk olarak grnr: bu varlktr. Ve hi phe
yok ki bu projede tmelletirici bir gelimenin imknlar ngrlebilir; ama bu,
bir n btn kadnlar sevdiini ya da tek bir kadnda btn kadnlar sevdi
ini sylemek gibi bir eydir. Temeli olmaya doru atlmda bulunduu bu so
mut varlk, biraz nce grdmz zere, somut olduu iin kavranm olama
dndan, imgelenmi de olamazd, nk imgelem hiliktir ama bu varlk en s
tn dereceden varlktr. Onun varolm as, yani onunla karlalm olmas ama
bu karlamann da kendi-iinin yapt seimle bir ve ayn olmas gerekir. Kendi-iin bir seim-karlamadr, yani kendini karlat varl temellendirme
seimi olarak tanmlar. Bu demektir ki, bireysel giriim olarak kendi-iin, bu
dnyann bireysel varlk btnl olarak seilmesidir; kendi-iin bu dnyay
mantk bir tmellie doru deil, ayn dnyann yeni ve varln kendi-iin ta
rafndan kendinde temellendirildii somut bir durumuna doru tesine geer,
yani varolan-somut-varlm-tesindeki-somut-bir-varla doru dnyann tesi
ne geer. Bylece dnya-iinde-olmak bu dnyay sahiplenme projesidir ve kendi-iine musallat olan deer de, buradaki-bu kendi-iin ile buradaki-bu dnyann
sentetik ileviyle oluturulan bireysel bir varln somut ifadesidir. Gerekten de,
varlk, nerede olursa olsun, nereden gelirse gelsin ve ne ynden dnlrse d
nlsn, ister kendinde olsun, ister kendi-iin olsun ya da kendi-iin-kendindenin imknsz ideali olsun, birincil olumsall iinde bireysel bir servendir.
Bylece, olmak ve sahip olmak kategorilerini birletiren ilikileri tanmlaya
biliriz. Arzunun kkensel olarak olmak arzusu ya da sahip olmak arzusu olabil
diini grdk. Ama sahip olmak arzusu indirgenemez deildir. Olmak arzusu
dorudan doruya kendi-iine yneldii ve ona, aracsz olarak kendi-iin-kendinde olma vasfn kazandrmaya doru atlmda bulunduu halde, sahip olmak
arzusu kendi-iini dnya stnde, dnyann iinde ve dnya boyunca hedef alr.
739

Jean -P au l Sartre

Sahip olma projesi dnyay kendine mal etmek suretiyledir ki olmak arzusuyla,
varlk arzusuyla ayn deeri gerekletirmeyi hedefler, O nedenle, analiz yoluyla
farkllaunlabilen bu arzular, gerekte birbirinden ayrlmaz: bir sahip olma arzu
suyla elemeyen olmak arzusuna da, bunun tersine de rastlanmaz; aslnda ayn
hedefe dnk iki ynl dikkat, ya da dilerseniz, ayn bir temel durumun iki yo
rumu sz konusudur; bunlardan biri kendi-iine dnsz olarak varlk kazan
drmaya ynelir, teki de kendilik devresini [circuit de lipseite] kurar, yani dn
yay kendi-iin ile varl arasna sktrr. Kkensel durama gelince, bu, ben
olan, yani kendimi oldurduum varlk eksikliidir. Ama benim kendime gre
eksiklik kldm varlk, tam da kesin biimde bireysel ve somuttur: esasen varo
lan ve onun eksiklii olarak ortasnda belirdiim varlktr. Bylece ben olan hi
lik bile, bir bakas deil de bu hileni olarak, bireysel ve somuttur.
Her kendi-iin zgr seimdir; edimlerinden her biri, en nemsizi de en
nemlisi de, bu seimi dile getirir ve bu seimden yaylr; ite bu, zgrlmz
olarak adlandrdmz eydir. imdi bu seimin an lam n kavram olduk: bu
seim, kh dorudan, kh dnyann kendine mal edilmesiyle, ya da daha do
rusu her ikisiyle birlikte, olmak seimidir. Nitekim zgrlm Tanr olma se
imidir ve btn edimlerim, btn projelerim, bu seimi dile getirir ve onu bin
lerce tarzda yanstrlar, nk sonsuz sayda olmak ve sahip olmak tarz vardr.
Varolusal psikanalizin hedefi, bu ampirik ve somut projeler iinde, her bir ki
inin kendi varl konusundaki kkensel seim tarzn yakalamaktr. Geriye,
dnyay neden u ya da bu tikel buradaki arasnda sahiplenmeyi setiimi ak
lamak kalyor. Bu konuda, zgrln kendine zg yapsnn esasen burada ol
duunu syleyebiliriz. Bununla birlikte, nesnenin kendisi indergenemez deil
dir. Biz, nesnenin varlk tarz, ya da nitelii iinde v arl n hedefleriz. Ve nite
lik -zellikle de maddi nitelik, suyun akkanl, tan younluu, v b .- varlk
tarz olduundan, olmak tarz olduundan, varl belli bir ekilde imdiletirmekten, mevcutlatrmaktan baka bir ey yapmaz. u halde setiimiz ey, var
ln belli bir tarzda kefedilmesi ve kendini sahiplendirmesidir. Sar ve krmz,
domatesin ya da mercimein tad, prtkl ve yumuak bizim iin hibir biim
de indirgenemez veriler deildirler: bunlar, bizim gzmzde, varln kendine
verecek olduu belli bir tarz sembolik olarak gsterirler ve biz, varln u ya da
bu tarzda bunlarda yze kmasna bakarak tepkimizi tiksinme ya da arzu ek
linde gsteririz. Varolusal psikanaliz niteliklerin ontolojik anlamn ortaya
740

V arlk ve H ilik

kartmakla ykmldr. rnein, iirsel hayallerin kimi deimezleri (Rimbaudda jeolojik olan, Poeda suyun akkanl), ya da sadece her bir kiinin
zevkleri, kendi tarzlarnda btn bir Weltanschauungu ,* btn bir varlk sei
mini sembolize ettikleri ve onlar kendinin klan kiinin gznde besbelliliklerinin buradan kaynakland dnlmeksizin tartlmamas gerektii sylenen o
zevkler, ite ancak bu yoldan -cinsellik zerinde yrtlen birtakm dnce
lerle deil- aklanacaktr. Dolaysyla, varolusal psikanalizin bu zel devini,
ilerideki aratrmalar iin neri olarak, busada ana hatlaryla gstermemiz gere
kir. nk zgr seim, tatldan ya da acdan, b. alman zevk dzeyinde deil,
varln tatl, ac, vb. iinde ve araclyla aa kan vehesinin seimi dze
yinde indirgenemezdir.

III
VARLIIN AINLAYICISI OLARAK NTELE DAR
Sz konusu olan, basite, eylerin psikanalizine girimektir. Bu da G. Bachelardm, son kitab Leau et les revesde** [Su ve Dler] byk bir ustalkla denedi
i eydir. Bu kitap byk vaatler iermektedir; zellikle de, maddi imgelem
[imagination materielle] gerek bir keiftir. Aslnda, bu imgelem terimi bize uygun
grnmyor, keza, eylerin ve onlarn jelatinimsi, kat ya da akkan maddeleri
nin arkasnda, bunlara yanstacamz imgeler arama giriimi de. Baka bir kita
bmzda9 kantladmz gibi, algnn imgelemle hibir ortak yan yoktur: tersine,
alg hayal gcn, imgelemi, imgelem de algy kesin bir biimde dlar. Algla
mak, imgeleri duyular araclyla bir araya getirmek deildir: armc [associationniste] kkenli bu tezlerin tmyle kovulmalar gerekir; bunun sonucunda,
psikanaliz imgeler aramak zorunda kalmayacak, ama asl, gerekten de eylere ait
olan anlamlar belirtikletirmeye alacaktr. Hi phe yok ki, yapkann, y vtfcanm, vb. insani anlam kendindeye ait deildir. Ama daha nce grdk, gizilgllkler de ona ait deildirler ama yine de dnyay oluturanlar bunlardr.
Maddi imlemler, karl tepelerin, ptrlnn, skmn, yalnn, vb. insani anla
* Dnya grn, - n
** Gaston Bachelard, 5u ve Dler, ev. Olcay Kunal, stanbul: YKY, 2 0 0 6 . - n
9) Bkz. im agination, NRF, 193 9 . im gelem , thaki Yaynlar, 2 0 0 6 .
741

je a n -P a u l Sartre

m, dnya kadar ve ne daha az ne daha fazla gerek tir, dnyaya gelmek, bu n

lemlerin ortasnda belirmektir. Ama hi phesiz basit bir terminoloji fark sz
konusudur; G. Bachelard daha cesur grnr, derslerinde bitkilerin psikanalizini
yapmaktan sz ettiinde ya da kitaplarndan birine Psychanalyse dufeu [Atein Psi
kanalizi] baln koyduunda, dncesinin temelini ifa eder gibidir. Gerek
ten de, zneyi deil de eyleri zmek zere, nceden zneye herhangi bir gnder
meyi varsaymayan nesnel bir yntem uygulamak sz konusudur. Sz gelimi, ka
rn nesnel anlamlln belirlemek istediimde, onun, rnein, belli slarda eridi
ini ve karn bu eriyiinin onun lm olduunu grrm. Burada sadece nesnel
'bir saptama sz konusudur. Ve bu erimenin imlemini belirlemek istediimde, bu
nu daha baka varolu blgelerinde konumlanan ama ayn biimde nesnel, ayn
biimde akn olan ve eridiklerini syleyebileceim daha baka nesnelerle, fikirler
le, dostluklarla, kiilerle kyaslamam gerekir (para ellerimin arasnda erir; yzer
ken suda eririm-, baz fikirler -nesnel toplumsal imlemler anlamnda- kartopu gi
bi byrken bazlar erirler10; nasl da zayflam, nasl da erimi);, bylece hi
phesiz varln baz formlarn baz baka formlarna balayan belli bir mnase
bet elde ederim. Eriyen karn daha gizemli baz baka erimelerle kyaslanmas (r
nein, baz eski sylencelerin ierikleriyle: Grimmin masallarndaki terzi, bir pey
niri avular arasna alr, evresindekileri bunun bir ta olduuna inandrr, son
ra onu yle bir skar ki peynirin ierdii st damla damla akar; kendisini seyre
denler bir tan suyunu kardn, ondaki svy da vurduunu sanrlar), Audibertinin stn gizli karalndan sz ettii anlamda, bizi, katilarda ierilmi gizli
bir akkanlk konusunda blgilendirebilir. Meyvelerin suyu ve insann kanyla
-b u da ayn biimde bizim gizli ve yaamsal akkanlmz gibi bir eydir- kyas
lanmas gereken bu akkanlk, bizi, ptrl skln (salt kendindenin belli bir
varlk niteliini gstermek zere) bir eit homojen ve farkllam am akkanlk
(salt kendindenin baka bir varlk nitelii) halinde bakalamasnn devaml im
knna gnderir. Ve burada, srekli olan ile kesikli olann, dnyann dii ve eril
kutuplarnn, diyalektik geliimini sonradan kuantum teorisinde ve dalgalar me
kaniinde greceimiz atksn kkeninden itibaren ve olanca ontolojik nle
miyle kavrarz. Nitekim karn bir ontolojik anlam olan gizli anlamm zebiliriz.
Ama btn bunlarn, znel olanla, imgelemle mnasebeti nerededir? Kesin bir bi
imde nesnel olan yaplar kyaslamaktan ve bu yaplar birletirebilecek ve grup10) Daladiernin eriyen para"s da anmsansn.
742

V arlk ve H ilik

layabilecek varsaym formlletirmekten bakaca bir ey yapmadk. O nedenle

dir ki, psikanaliz burada insanlara deil, eylerin kendilerine ynelir. Yine o ne
denledir ki, ben bu dzeyde, Lautreamont, Rimbaud ya da Poe bile olsalar, air
lerin maddi imgelemlerine bavurmaktan G. Bachelarddan daha ok kanrm.
Lautreamontun Hayvanlar Alemini aratrmak elbette heyecan vericidir. Ama
gerekten de bu aratrmaya giriirsek, sra fnele geldiinde gerekten anlaml
sonulara ulaabilmemiz iin Lautreamontu hayvanslm" [animalite] kkensel
ve salt yelenii olarak ele almamz ve daha pce de hayvanslm nesnel anlam
n belirlemi olmamz gerekir. Nitekim eer Lautregmont tercih ettii eyse, ilk n
ce onun tercih ettii eyin yapsn bilmek gerekir. Ve elbette onun, hayvanslm
iine baka bir ey ve benim koyduumdan da fazla bir ey koyacam iyi bili
yoruz. Ne var ki bizi Lautreamont konusunda bilgilendiren bu znel zenginletir
meler, hayvanslm nesnel yapsyla kutuplatrlr. Bu yzden, Lautreamontun
varolusal psikanalizi, ncelikle hayvann nesnel anlamnn zlmesini ngrr.
Ayn biimde, diyelim ki uzun zamandan beri Rimbaudnun talara ynelik me
raknn bir dkmn yapmay dnyorum. Ama daha nce genel olarak je
olojik olann imlemini gstermemisek, bunun ne anlam olur? Bir imlemin insa
n varsayd ileri srlecektir. Biz de baka bir ey sylemiyoruz. Ne var ki, in
san akmlk olduundan bizatihi beliriiyle imleyeni kurar, imleyen de akmlm
bizatihi yaps nedeniyle baka akmlklara bir gndermedir ve bu gnderme onu
kuran znellie bavurmakszn zlebilir. Bir cisimde gizilg halinde varolan
enerji, bu cismin, yalnzca nesnel koullar dikkate alnarak nesnel ynden hesap
lanmas gereken nesnel bir niteliidir. Ama yine de bu eneji ancak, ortaya k
bir kendi-iinin belirmesiyle ballam halindeki bir dnyada varolan bir cisim
de bulunabilir. Bunun gibi, kesinlikle nesnel bir psikanaliz araclyla, eylerin
maddesi iinde daha derinlemesine angaje olmu olan ve insan-gerekliinden de
daha temelli bir seime, varln seimine tekabl ettikleri halde tmyle akn
kalan daha baka gizilgllkler kefedilecektir.
Burada, G. Bachelarddan ayrldmz ikinci noktay kesinletirebiliriz. Nite
kim her psikanaliz kendi a priori ilkelerine sahip olmak zorundadr. zellikle de
ne aradn bilmesi gerekir, aksi takdirde onu nasl bulabilir? Ama aratrmas
nn amac, ksr dng iine dmeksizin, psikanaliz araclyla kendiliinden
gsterilemeyecei iin, bu amacn bir postlanm nesnesi olmas -ya da deneye
11) Belli bir hayvanslk, bu tastamam Schelerin yaam sal deerler adn verdii eydir.
743

Jean -P au l Sartre

bavurulmas- ya da baz baka disiplinler araclyla ortaya konmas gerekir.

Freudcu libido elbette sadece bir postladr: Adlerin g istenci, ampirik verile
rin yntemsiz bir genelletirmesi gibi grnr ve elbette yntemsiz olmas ge
rekir, nk bir psikanalitik yntemin temellerim atmaya imkn veren odur. G.
Bachelard, ncllerinden esinlenmie benzer; cinsellik postlas, onun aratr
malarna egemen olmu gibidir; baka yerlerde de lme, doum travmasna, g
istencine gnderiliriz; szn ksas, onun psikanalizi ilkelerinden ok yntemin
den emin grnr ve bu yntemi aydnlatmak zere hi phesiz aratrmasnn
belirgin hedefi konusunda alaca sonulara gvenir. Ama bu, arabay atn n
ne komaktr; sonular hibir zaman ilkeye ulamaya imkn vermeyeceklerdir,
tpk sonlu kipleri toplamann da tz kavramaya imkn vermeyecek olmas gi
bi. Dolaysyla bize yle grnyor ki, insan, a priori olarak bir cinsellik ya da
bir g istenci klan bu ampirik ilkeleri ya da postlalar burada terk etmek ve
ontolojiden hareketle psikanalizin hedefini kesin bir tarzda ortaya koymak gere
kir. Bir nceki paragrafta yapmaya altmz da buydu. nsan-gerekliinin, li
bido ya da g istenci olarak betimlenebilir olmaktan ok daha nce, kh doru
dan, kh dnyann sahiplenilmesi yoluyla, varlk seimi, olmak seimi olduunu
grdk. Ve unu da grdk ki, -seim sahip olmaya yneldiinde- son tahlilde
her ey, cinsel gizilgll iin deil, varl verdii tarza gre, varln bu e
yin yzeyine kma gre seilir. u halde eylere ve maddelerine ilikin bir psi
kanaliz, ncelikle, her eyin varln ve insan-gerekliinin bu varlkla mnase
betinin nesnel sembol olma tarzn gstermeye almak zorundadr. Bunun
sonrasnda, doada btn bir cinsel sembolizmi kefetmek gerekeceini yads
myoruz, ama bu ikincil ve indirgenebilir bir katmandr ve ilkin cinsellik-ncesi
yaplarn psikanalizini ngrr. Bylece biz, G. Bachelardm suyu konu alan d
hiyane ve derinlikli yaklamlarla dolu incelemesini, bir neriler btn olarak,
bundan byle ilkelerinin bilincinde olan bir psikanaliz tarafndan kullanlmas
gereken deerli bir malzemeler derlemi olarak gryoruz.
Nitekim ontolojinin psikanalize retebilecei ey, ncelikle eylerin imlemlerinin hakiki kkeni ve bunlarn insan-gerekliiyle olan hakiki ilikisidir. Ger
ekten de yalnzca ontoloji akmlm dzlemi zerinde konumlanabilir ve dnya-iinde-olmay iki terimiyle birlikte tek bir bak altnda kavrayabilir, nk
bir tek o, kkensel olarak cogitonun perspektifi iinde yer alr. eylerin varolusal sembolizmini anlamamza imkn verecek olan da bir kez daha olgusallk ve
744

V arlk ve H ilik

durum fikridir. Nitekim olgusall durum halinde oluturulduu projeden ayr

mann teorik olarak mmkn, ama pratikte imknsz olduunu grdk. Bu sap
tama bize burada yardmc olacaktr: daha nce grdmz gibi, buradakinin
varlnn kaytsz, farkllamam dsallmda ve bir kendi-iinin beliriinden
bamsz olarak herhangi bir imlem tadm sanmamak gerekir. Elbette, yine
grdmz zere, onun nitelii varlndan bakaca bir ey deildir. Limonun
sarsnn, limonu kavramann znel bir kipi olmadn sylyorduk: bu san, li
mondur. Limonun btnyle kendi nitelikleri iinde yayldn ve niteliklerden
her birinin baka nitelikler iinde yayldn da gsterdik12; bu, tam da burada
ki diye adlandrdmz eydir. Varln her nitelii btn varlktr; onun mutlak
olumsallnn mevcudiyetidir, farkllamamlmm indirgenemezliidir. Bu
nunla birlikte, kitabmzn kinci Ksmndan itibaren, bizatihi niteliin iinde,
projenin ve olgusallm ayrlamazl zerinde diretiyorduk. Nitekim yle yaz
yorduk: Niteliin (var) olmas iin, doas gerei varlk-olmayan bir hilik iin
varln olm as gerekir... nitelik, vardrn [il y aj snrlar iinde aa kan b
tn varlktr. Bylece, kkenden itibaren niteliin imlemini kendinde-varlk he
sabna yazamayz, nk niteliklerin varolmas iin esasen vardr gerekir, yani
kendi-iinin hileyici aracl gerekir. Ama bu aklamalardan yola karak nite
liin imleminin bu kez de vardrm glendirilmesi gibi bir eye iaret ettiini
kolayca anlarz, nk vardrm mutlak biimde ve kendinde olarak olduu ha
liyle varln tesine gemesi iin tam da bu imlemden destek alrz. Bu anlam
da, niteliin her kavrammda, yazgmzdan kurtulmak, vardrm hilik gmle
ini delmek ve salt kendindeye kadar nfuz edebilmek iin gsterilen metafizik
bir aba vardr. Ama biz btnyle orada, karmzda duran nitelii ancak bt
nyle bizden kurtulan bir varln sembol olarak kavrayabiliriz; yani, ksacas,
aa kan varl, kendinde varln sembol olarak harekete geirebiliriz. Bu,
tam da vardrm yeni bir yapsnn olutuu anlamna gelir ve ayn temel proje
nin mutlak birlii iinde aa kmakla birlikte bu yeni yap imleyici katman
dr. Varln her trl grsel aa knn metafizik younluu adm verece
imiz ey budur; psikanaliz araclyla ulamak ve aa kartmak zorunda ol
duumuz ey de tastamam budur. Sarnn, krmznn, cilalnn, prtklnn
metafizik younluu nedir? Limonun, suyun, yan, vb. -o ilk sorulardan sonra
soracamz soru olarak- metafizik katsays nedir? Psikanaliz, eer gnn birin
12) kinci K sm , nc Blm, III. paragraf.
745

Jean -P au l Sartre

de Pierrein neden portakal sevdiini ama sudan nefret ettiini, neden domate
si itahla yerken baklay azna koymadm, neden istiridye ve i yumurta yut
mak zorunda kalnca rdn anlamak isterse bu sorunlar zmek zorun
da kalacaktr.
Ancak biz, rnein, duygulanmlarmzla ilgili eilimlerimizi, aydnlatmak ya
da renklendirmek istediimiz eyin zerine yansttmz dnmenin bir hata
olduunu da gstermitik. Nitekim ncelikle, bir duygulanmn hibir biimde
isel bir eilim olmadn, ne olduunu nesnesi araclyla kendine reten, nes
nelletirici ve akn bir mnasebet olduunu oktandr biliyoruz. Ama hepsi bu
deil: tek bir rnek, yanstm a [projection] araclyla aklamann (bir manzara
bir ruh halidir eklindeki ok bilmen ifadenin anlam budur) bir ilke kantsama
[petition de principe] ilemi olduunu bize gsterecektir. rnein, cv k [visqueux] diye adlandrlan o zel nitelii ele alalm. Bu niteliin, Avrupal yetikin a
sndan, kolaylkla olmak ilikilerine indirgenebilecek bir dolu insani ve ahlaki
zellikleri imledii aktr. Tokalaan bir el cvktr, bir glck cvktr, bir d
nce, bir duygu cvk olabilir. Sradan ve ortak kanaate gre, ben nceden hou
ma gitmeyen ve kendileri sebebiyle suladm baz davranlarn ve baz ahlaki
tavrlarn deneyimini edinirim; te yandan da, cvn duyulur grsne sahibim.
Ondan sonradr ki, bu duygular ile cvklk arasnda bir balant kurarm ve c
vk, tm insani hisler ve tavrlar snfnn sembol olarak alr. Dolaysyla, bu
insani davranlar kategorisine ilikin bilgimi cvk nosyonu zerine yanstmak
suretiyle onu zenginletirmi olurum. Ama yanstma araclyla yaplan bu ak
lama, nasl kabul edilebilir? Eer duygular salt psiik nitelikler olarak nceden
kavradmz varsayarsak, onlarn cvkla ilikisini nasl kavrayabiliriz? Niteliksel
sald iinde kavranan duygu ancak dpedz beklenmedik, baz deerlere ve ba
z sonulara kyasla kmanabilen belli bir eilim olarak aklanabilir; eer imge na

ceden verilmemise, hibir durumda imge yaratmayacaktr. Ve te yandan c

vk, eer kkensel olarak duygusal bir anlamla ykl deilse, eer kendini yalnz
ca belli bir maddi nitelik olarak veriyorsa, baz psiik birliklerin sembolik temsil
cisi olarak nasl asla seilemeyeceini anlayamayz. Ksacas, cvklk ile baz kii
lerin yapkan srnakl arasndaki sembolik bir ilikiyi bilinli olarak ve ak
a kurmak iin, bizim esasen srnakl cvkln ve cvkl da baz srnaklk
larn iinde kavram olmamz gerekir. u halde buradan kan sonu, yanstma
araclyla aklamann hibir eyi aklamaddr, nk bu aklama aklan
746

V arhk ve H ilik

mas gereken eyi varsayar. Zaten bylesi bir aklama bu ilkesel itirazdan kurtul
sa bile, bir bakasyla, deneyden devirilen ve bir o kadar ciddi olan bir baka iti
razla karlar: nitekim yanstma araclyla aklama, yanstan znenin, cvk di
ye adlandraca tavrlarn yapsnn ve etkilerinin belli bir bilgisine deneyim ve
analizle ulam olmasn ierir. Gerekten de bu anlay iinde, cvkla yaplan
atf insanlarn srnaklna ilikin deneyimimizi bir bilgi olarak zenginletirmez;
en ou, esasen edinilmi olan bilgiler iin tematik birlik, imgelerle bezenmi b
lm grevi yapar. Bir baka ynden, gerek anlamyla ve yaltk halde dnl
dnde cvklk bize pratik adan zararl grnebilir (nk cvk maddeler el
lerimize, giysilerimize yaprlar, leke yaparlar), ama iren gelmez. Nitekim cvk
ln bize esinlendirdii tiksintiyi, bu fizik niteliin baz ahlaki niteliklere bulamlmdan bakaca bir eyle aklayamayz. u halde cvn sembolik deerinin
renilmesi gibi bir eyin olmas gerekir. Ama gzlemin bize rettii zere, ok
kk yataki ocuklar da cvk olan karsnda, sanki cvk olan esasen psiik ola
na bulamasma bir irenme gsterirler; gzlem bu ocuklarn konumay
renir renmez, duygularn betimlenmesinde kullanlan yumuak, aa, vb.
szcklerin deerini an lad klarn da retmektedir. Her ey, sanki, biz duygu
larn ve edimlerin tmyle maddesellikle ykl, tzsel bir dokuya sahip, gerek
ten yumuak, dz, cvk, aa, yukar, vb. olduklar bir evrende beliriyormuuz
gibi ve bu evrendeki maddi tzler, onlar tiksindirici, korkutucu, ekici, vb. klan
psiik bir imleme kkensel olarak sahiplermi gibi cereyan eder. Burada yanstma
ya da analoji yoluyla yaplacak hibir aklama kabul grmez. Ve zetlersek, cv
n psiik sembol deerini buradakimn [ceci] ham niteliinden devirmemiz de,
bu anlamll sz konusu psiik tavrlara ilikin bir bilgiden hareketle buradaki
zerine yanstmamz da imknszdr. O halde, maddesellii ilkesel olarak imleyen-olmayan olarak kalmas gereken nesnelere kar duyduumuz tiksintilerimiz
le, nefretlerimizle, sempatilerimizle, eilimlerimizle dile gelen bu muazzam tmel
sembolizmi nasl anlamak zorundayz? Bu aratrmada ilerlemeler kaydetmek iin
birtakm postlalar terk etmek gerekir. zellikle, cvkln u ya da bu duyguya
atfedilmesinin bir bilgi deil, ama yalnzca bir imge olduunu bundan byle a
priori olarak postla haline getirmeyeceiz keza, daha geni bilgiye sahip ol
madan, fizik maddenin sembolik olarak eklinin deitirilmesine imkn veren e
yin psiik olduunu ve cvkm imleyici olarak kavranmasnda insan srnakl
na ilikin deneyimimizin ncelik tadn da kabul etmeyeceiz.
747

Jean -P au l Sarte

Kkensel projeye dnelim. Bu, kendine mal etme, sahip olma projesidir. u
halde c v k olan, varlm aa karmaya zorlar; kendi-iinin varlkta belirii
sahiplenici olduundan, alglanan cvk sahiplenilecek cvktr, yani ben ve c
vk arasndaki kkensel ba yledir ki, ideal olarak ben kendim onun varl ol
duum lde, bu varln temeli olmaya doru atlmda bulunurum. Dolaysy
la daha kkenden itibaren, bu varlk, temellendirilecek bir mmkn olan ben
olarak belirir; kkenden itibaren psiikletirilir. Bu, onu ilkel animizmin yapt
gibi bir ruhla, ya da metafizik stnlklerle donattm anlamna gelmez, yalnz
ca onun maddeselliinin bile bana psiik bir imleme sahipmiesine amlandn gsterir zaten bu psiik imlem de onun kendinde-varlk karsnda sahip
olduu sembolik deerle bir ve ayn eydir. Cva btn bu imlemlerini kazan
drm ann bu sahiplenici, kendine mal edici tarz, zgr proje olduu halde ve
kendi-iinin varlnn kendisiyle zdeletii halde, formel bir a priori olarak
dnlebilir; nk gerekten de kkensel olarak cvn varlk tarzna deil,
yalnzca cvn ham bir halde duran oradaki-varlgma, karlalan salt varolu
una bamldr. Bu kendine mal edici tarz ayn zamanda kendine mal etmenin
sradan projesi olduu lde, salt vardrdan hibir ekilde ayrlmad ve onu
ele al tarzmza gre salt zgrlk ya da salt hilik olduu lde, bakaca her
karlama iin de ayndr. Ama cvk, tam da bu kendine mal edici proje ere
vesinde aa kar ve cvkln gelitirir. u halde bu cvklk esasen -cvn ilk
grnmesinden itibaren- bir talebe cevaptr, esasen kendinin badr', cvk,
dnyann benimle kaynamasnn oktan balam giriimi gibi grnr; kendi
si hakknda bana rettii eyde, beni emen vantuz zellii de esasen somut bir
sorgulamaya verilen karlktr; bizatihi varlyla, varlk tarzyla, tm maddesiy
le cevap verir. Ve verdii cevap hem btnyle soruya uyarlanmtr, hem de
opak ve znmezdir, nk olanca dile gelmez maddeselliiyle doludur. Soru
ya tastamam uyarland lde aktr: cvk, bende eksik olan ey olarak kav
ranr, kendine mal edici bir soruturmayla yoklanr; bu kendine mal etme girii
miyle cvkln kefettirmeye imkn verir. Opaktr, nk imleyici form kendiiin tarafndan cvn iinde yaratlsa da, cvk bu formu tam da olanca cvkl
yla gelip doldurur. u halde cvklk bizi dolu ve youn bir imleme gnderir,
ve bu imlem bize kendinde-varl aar; yle ki cvklk u anda dnyay ortaya
kanyormu gibi, bizim-kendimizi-kurma-giriimimizi ortaya karyormu gibi ve
mal etme, cvkl kuran bir edim olarak bir eyin taslan yapyormu gibi bi
748

V arlk ve H ilik

zi byle bir imleme gnderir. O zaman bize doru, nesnel bir nitelik gibi geri d
nen ey yeni bir doadr; bu doa maddi (ve fizik), ya da psiik deil, psiik ile
fizik arasndaki kartl aan bir doadr ve bize dnyann ontolojik ifadesi ola
rak grnr, yani, ister maddi dzenlemeler, ister alm akmlklar sz konu
su olsun, dnyadaki btn buradak ilerin smflandrlaca blm olarak sunulur.
Bu demektir ki, cvn cvk olarak kavranm&s, ayn anda da kendim dnyann
kendindesi olarak vermenin zel bir tarzn yaratr, cvn cvk olarak kavran
mas varl kendi tarznda sembolize eder, ^ani cvkla temas devam ettii l
de, bizim iin her ey sanki cvklk btn bir dpyanm anlamymasna, yani,
kertenkele klanna mensup ilkel insanlar iin btn nesnelerin kertenkele olma
larn d aki gibi, kendinde-varlm yegane varlk kipiymiesine cereyan eder. Se
ilen rnekte, cvn sembolize ettii varlk kipi hangisidir? lk nce grdm,
svln homojenlii ve taklididir. Zift gibi cvk bir madde, kurald bir ak
kandr. Bize nce her ynden kaan ve her ynde kendi kendisine benzeyen, her
ynden kurtulan ve yine de zerinde yzlebilen varl, kendi kendisinde son
suza kadar deien, zerinde iz braklmayan ve bizim zerimizde iz brakama
yan, zerimizden kayan ve zerinde kaylan, kayma araclyla (kayk, deniz
motoru, su kaya, vb.) sahiplenilebilen ama size bal olduu iin sahiplenme
yen, tehlikesiz ve belleksiz varl gsterir gibi grnr. Zift gibi cvk madde,
ezeli ebedilik ve sonsuz zamansallk olan, nk deien hibir ey olmakszn
durmakszn deiiklik olan ve bu ezeli ebedilik ve zamansallk senteziyle, salt
zamansallk olarak kendi-iinin, salt ezeli ebedilik olarak kendinde ile mmkn
bir kaynamasn en iyi sembolize eden varl gsterir gibi grnr. Ama cvk
ayn anda da esas itibariyle pheli bir ey gibi aa kar, nk akkanlk on
da yavalatlm olarak mevcuttur; svln kalnlamasdr, kendi kendisinde ka
tnn sv zerinde domakta olan utkusunu, yani, salt katnn temsil ettii farkllamamlk kendindesinin svl dondurmaya, yani onu temellendirmek zo
runda olan kendi-iini zmsemeye ynelik eilimini temsil eder. Cvk, suyun
can ekimesidir; cvk kendi kendisini oluan bir fenomen gibi verir, suyun de
iiklik iindeki devamllna sahip deildir, tersine, bir durum deiiklii iin
de gerekleen kesinti gibi bir eyi gsterir. Cvn bu donmu devingenlii, sa
hiplenmeyi bezdirir. Su daha kacdr, ama kac olarak, ka iinde onu sa
hiplenmek mmkndr. Cvk, kaim bir kala kaar ve suyun kayla benzer
lii, tavuun ar ve yere srnrcesine uuunun atmacann uuuyla benzerli
749

Jean -P au l Sartre

i gibidir. Ve bu ka bile sahiplenilemez, nk ka olarak kendini inkar

eder. Esasen neredeyse kat bir devamllktr. ki hal arasndaki madde olma
nn bu pheli vasfna en iyi tanklk eden ey, cvn kendi kendisiyle kayna
masndaki yavalktr: bir su damlas bir su birikintisinin yzeyine dedii anda
su birikintisine dnr; biz bu ilemi su damlasnn birikinti tarafndan nere
deyse az yoluyla emilmesi gibi deil, ama daha ok, kendisinden kaynakland
byk btnn iinde kendiliinden eriyen tekil bir varln tinsellemesi ve
bireyliini kaybetmesi gibi kavrarz. Su birikintisi sembol panteist emalarn
oluumunda son derece nemli bir rol stlenmie benzer; varlktan varla m
nasebetin zel bir trn aa karr. Ama eer cv ele alrsak, kendi kendi
sine dnme fenomeni iinde, deimez bir gecikmeyi temsil ettiini grrz
(tm akkanln, yavalatlm bir halde, gizemli biimde muhafaza etmi ol
makla birlikte; cvk olan prelerle kartrmamak gerekir; prede akkanlk ani
krlmalara, ani duraklamalara maruz kalr ve prede madde bir ak balangc
ardndan bir anda tepetaklak yuvarlamverir): kamdan, kavanozda bulunan
baln stne akan bal nce yzeyi ekillendirir, o yzeyden bir kabartma halin
de ayrlr ve btnle kaynamas bir k gibi, hem bir sn olarak (ocuk du
yarll asndan, cam iler gibi fleyerek iirilen ve acnas bir lk koyu
vererek snen balon adamlar dnelim) hem de srt st uzanan bir kadnn
biraz geliik memelerinin yasslmasnda olduu gibi, bir yaylma olarak grnr.
Gerekten de, kendi kendisinde eriyen bu cvkta hem varln btn iinde
yok olmak istemeyen bireyin reddediine benzeyen grnr bir direni vardr,
hem de, ayn zamanda, en u sonucuna kadar gtrlm bir geveklik vardr:
nk gevek, yar yolda duran bir yok olutan baka bir ey deildir; gevek, bi
zim tahripkar gcmzn ve snrlarnn imgesini bize en iyi yanstan eydir. C
vk damlann btn iinde kayboluunun arl nce geveklik gibi alglanr,
nk gecikmi ve zaman kazanmaya alr grnen bir yok olu gibidir; ama
bu geveklik sonuna kadar gider: damla cvk tabakann iine gmlr. Cvn
birok zellii bu fenomenden doacaktr: ilkin, dokunulduunda gevektir. Ye
re su dktnzde, akp gider. Cvk bir madde dktnzde, kendini salar,
yaylr, yasslar, gevektir; cva dokunduunuzda, kamaz: boyun eer. Suyun
ele gelmezliinde bile acmasz bir katlk vardr ve ona gizli bir maden anlam
kazandrr: sonu olarak su da elik gibi sktrlabilmezdir. Cvk sktrlabilir.
Dolaysyla ncelikle sahiplenilmesi mmkn olan bir varlk izlenimi verir, iki
750

V arlk ve H ilik

ynden birden: cvkl, kendine katlm, kamasn engeller, dolaysyla onu

ellerimin arasna alabilirim, belli bir ldeki bal ya da zifti kabn iinde kalan
dan ayrabilirim ve bu yoldan, srdrlen bir yaratm araclyla bireysel bir
nesne yaratabilirim; ama ayn zamanda da, avularmn arasnda ezilen bu mad
denin geveklii, bana durmakszn onu tahrip ettiim izlenimini verir. Burada
gerekten de bir tahrip-yaratm imgesi vardrr. Cvk, yumuak baldr. Ne var ki,
daha onu sahiplendiimi sandm anda, tuhaf bir tersyz olula, o bana sahip
olur. Asl zellii de burada ortaya kar: .geveklii vantuz ilevi grr. Elimde
tuttuum nesne, eer kat ise, canm istedii anda onu brakabilirim; onun ata
leti, benim amdan btnyle kendi gcm sembolize eder: onu ben temel
lendiririm, ama o beni temellendirmez; kendindeyi kendi kendisinde toplayan
ve saygnln yitirmeden, her zaman zmleyici ve yaratc kalarak onu kendin
de mertebesine kadar ykselten kendi-iindir; kendindeyi zmseyen kendiiindir. Baka trl sylersek, sahiplenme, Kendi-iin-Kendindenin sentetik
varl iinde kendi-iinin nceliini olumlar. Ne var ki cvk, terimleri tersyz
eder: kendi-iin aniden saygnln yitirir. Ellerimi aarm, cv brakmak iste
rim ama o bana katlr, beni emer, iine eker; onun varlk kipi ne katnn gven
verici ataletidir, ne de benden kaarken kendini tketen suyunki gibi bir dina
mizmdir: gevek, slak ve iine eken olarak dii bir etkinliktir, parmaklarmn
altnda karanlk bir biimde yaar ve onu bir badnmesi gibi hissederim, beni
tpk bir uurumun dibinin ektii gibi kendine eker. Cvkta, dokunmayla b
ylenme gibi bir ey vardr. Kendine mal etme srecini durdurmaya hakim olan
artk ben deilim. Sre devam eder. Bir bakma, sahiplenilenin en st itaatkarl, artk istenmedii zaman bile kendini veren kpein sadakati gibidir, bir ba
kma da, bu itaatkarlm altnda, sahiplenenin sahiplenilen tarafndan sinsice
kendine mal edilmi olmas yatar. Burada aniden ortaya kan sembol grlyor:
zehirli sahiplenmeler vardr; kendindenin kendi-iini zmseme imkn vardr;
yani, bir varlk Kendi-iin-Kendindenin tersi ynnde oluur ve burada ken
dinde, kendi-iini kendi olumsallnn iine, kendi kaytsz dsall iine, te
melsiz varoluu iine eker. te o anda, cvn kurduu tuza birdenbire kav
rarm: bu, beni tutan, ve lekeleyen bir akkanlktr, cvn zerinde kayamam,
btn vantuzlaryla beni tutar, benim zerimden kayamaz: bir slk gibi yap
r. Bununla birlikte kayma edimi kat tarafndan yapld gibi sadece reddedil
mez, yozlatrlr: cvk, bu edime yatkn grnr, beni buna davet eder, nk
751

Jean -P au l Sartre

dingin durumdaki bir cvk tabakas ok youn bir svnn oluturduu tabaka
dan belirgin bir biimde farkl deildir; ne var ki bu bir tuzaktr: kayma edimi
kaygan madde tarafndan emilir ve zerimde birtakm izler kalr. Cvk, bir kara
basanda grlen ve btn zellikleri bir tr yaamla canlanarak benim karma
geen bir sv gibi ortaya kar. Cvk, kendindenin rvandr. Bir baka dzlem
de, tatl niteliiyle sembolize edilen, yumuaka ve dii bir rvantr. Bu neden
le tatl, tadn yum uakl -hep azda kalan ve yutmadan sonra da devam eden
silinmez yumuaklk- olarak cvn zn mkemmelen tamamlar. Tatl cvk,
cvn idealidir; Kendi-iinin tatl lmn sembolize eder (reele gmlen ve
orada boulan eek ars). Ama ayn zamanda, cvk maddenin kendine mal edi
liini yalnzca balatmamdan tr cvk olan benim. Cvn ellerimin zerinde
hissettiim o emicilii, cvk maddenin devam ll gibi bir eyi bende balatr.
Benden akp cvk tabakaya den bu uzun ve gevek madde stnlar (rnein,
elimi cvk maddeye sokup sonra kardmda), bizzat benim cva doru ak
m gibi bir eyi sembolize eder. Ve bu stunlarn dibinde, cvk tabakayla kay
namada saptadm gecikme, kendindenin emiine kar varlmn gsterdii
direniin sembol gibidir. Suya daldm, suyun iine gmldm, kendimi
onun iinde akmaya braktm zaman, hibir rahatszlk duymam, nk suyun
iinde erime endiesini hibir lde tamam: onun akkanl iinde bir kat
olarak kalrm. Ama cvn iine dalarsam, orada kendimi kaybedeceimi, yani
cvk halinde eriyeceimi hissederim, nk cvk, tam da katlama talebindedir. Bu adan baktmzda, yapkan [pteux] da cvkla ayn veheyi tasa ge
rektir, ama bylemez, lekelemez, nk tldr. Yapan, lekeleyen ve dengesiz
madde olarak cvn kavranmasnda bile bir metamorfozun istilas gibi bir ey
vardr. Cva dokunmak, cvklk halinde erime tehlikesiyle karlamaktr.
imdi, bu erime, kendi bana esasen dehet vericidir, nk mrekkep k
dnn mrekkebi emmesi gibi, kendi-iinin kendinde tarafndan emilmesidir.
Ama ayrca, ille de ey halinde metamorfoz sz konusuysa, bunun cvk halinde
ki bir metamorfoz olmasndan tr bu dehet vericidir. Hatt eer kendi kendi
min svlamasm, yani varlmn su haline dnmesini kavrayabilseydim, bu
beni ar lde etkilemezdi, nk su bilincin semboldr: hareketi, akkanl
, varlndaki o dayanmac olmayan dayanmacl [solidarite non solidaire],
srekli ka, vb. ile ondaki her ey bana kendi-iini hatrlatr; yle ki, bilincin
sre [duree] zelliine iaret etmi olan ilk psikologlar
752

(Ja m e s ,

Bergson), onu o~

V arlk ve H ilik

u kez bir rmaa benzetmilerdir. Bir btnn paralarnn deimez i ie girmiliini ve durmakszn ayrabilirliini, serbestliini en iyi antran imge, rmak
imgesidir. Ama cvk, korkun bir imge sunar: bir bilin iin cvk hale gelm ek
kendi bana korkuntur. nk cvn varl gevek katlmdr ve btn par
alarnn vantuzlaryla birbiriyle dayanma iinde olmas, ibirlii ve sinsi suortakldr, her birinin bireysellemek iin gsterdii ve bireyden boaltlm, her
bir ynden madde tarafndan emilen yasslama halindeki bir dkln izledii
mulak ve gevek abadr. u halde cvk hle gelecek bir bilin, fikirlerinin ka
lnlamasyla dnecektir. Gelecee doru, bir kendi projesine doru atlmak is
teyen ve buna ulamann bilincine varaca anda, gemiin emiciliiyle sinsice,
grnmez bir ekilde tutulduunu hisseden, kat bu gemiin iinde yavaa
eriyiine, nihayet kendi kendisini tamamen kaybedene kadar projesinin bin tr
l asalak tarafndan istila ediliine tank olmak zorunda kalan bir bilincin bu ta
sallutuna, dnya zerinde belirdiimiz andan itibaren maruz kalrz. Bu korkun
yazgyla ilgili en iyi imgeyi bize etki psikozlarndaki dncenin alnmas [vol
de la pensee] sunar. Ama bu korkunun ontolojik dzlemde dile getirdii ey, tam
da kendi-iinin olgusalhm kendindesinden ka, yani zamansallama deilse
nedir? Cvn verdii dehet, zamann cvk hale gelmesinden, olgusalhm dur
makszn ve aldrmakszm gelierek onu var klan kendi-iini emmesinden du
yulan dehettir. Bu kayg lmden, salt kendindeden, hilikten deil, kendi-iirkendindeden daha fazla varolmayan ve cvk tarafndan yalnzca temsil edilen zel
bir varlk trnden duyulan kaygdr. Btn gcmle reddettiim ve deerin var
lmn iinde bana musallat olmas gibi bana musallat olan ideal bir varlk: te
mellendirilmeyen kendindenin kendi-iin karsnda ncelik tad ve antideer
[atnivaleur] diye adlandracamz bir ideal varlk.
Bylece cvn kendine mal edici projesi iinde cvklk aniden bir antideerin
sembol olarak, yani gerekletirilmemi, ama tehditkar, bilince, kat deimez
tehlike gibi durmadan musallat olan ve bundan tr, kendine mal etme projesi
ni aniden ka projesine dntren bir varlk trnn sembol olarak amlanr.
Daha nceki hibir deneyden kaynaklanmayan, yalnzca kendindenin ve kendiiinin preontolojik kavrannm sonucu olan bir ey ortaya kmtr ve bu ey tas
tamam cvn anlamdr. Bir bakma bu bir deneyimdir, nk cvklk grsel bir
keiftir; bir bakma da varln yaad bir serveninin kefi gibi bir eydir. Bu
noktadan itibaren, kendi-iinin karsna belli bir yeni tehlike, tehditkar ve ka753

Jean -P au l Sartre

mlmas gereken bir varlk kipi, her yerde karlaaca somut bir kategori kar. C
vk, a priori olarak, hibir psiik davran sembolize etmez: cvk, varln kendi
kendisiyle belli bir ilikisini gsterir ve bu iliki kkensel olarak psiikletirilir, n
k onu kendime mal etmeye balarken kefederim ve cvklk bana kendi imgemi
yanstr. Nitekim cvkla daha ilk temasmdan itibaren, psiik olan ve olmayan ay
rmnn tesinde, belli bir kategorinin tm varolanlarnn varlk anlamn yorum
lamak zere geerli bir ontolojik emayla donanrm, bu kategori de esasen farkl
cvk trlerinin deneyiminden nce bo bir ereve olarak belirir. Cvk karsnda
ki kkensel projemle bu kategoriyi dnyann iine ben atarm, bu kategori dnya
nn nesnel bir yaps, ayn zamanda da bir antideerdir, yani cvk nesnelerin ge
lip sraya girecekleri bir alan belirler. O andan itibaren, ister bir tokalama, ister
bir glmseme ya da bir dnce sz konusu olsun, bir nesne benim iin ne za
man bu varlk mnasebetini ortaya karsa, tanm gerei cvk olarak kavranm
olacaktr, yani bu nesne fenomenal dzenleniinin tesinde, ziftler, zamklar, bal
lar, vb. ile birlik halinde, bana cvkln byk ontolojik alann oluturur gibi g
rnecektir. Buna karlk, kendime mal etmek istediim buradaki btn dnyay
temsil ettii lde, cvk da daha ilk grsel temasmdan itibaren bana bir sr
karanlk imlemler ve onun tesine geen gndermelerle ykl grnr. Cvk,
kendiliinden cvktan da daha fazlaym gibi kefedilir; ortaya kt andan iti
baren psiik olan ve fiziksel olan arasndaki, ham varolan ile dnyann imlemleri
arasndaki tm ayrmlan aar: varln mmkn bir anlamdr. u halde ocuun
cvk konusunda edinebilecei ilk deneyim, onu psikolojik ynden de ahlaki yn
den de zenginletirir: mecazi olarak cvk diye adlandrlan yapkan bayalk t
rn kefetmek iin ergin yaa gelmeyi beklemesine gerek yoktur: bu bayalk
orackta, yan banda, bizatihi baln ya da zamkn cvkl iindedir. Cvk konu
sunda sylediimiz ey ocuu evreleyen btn nesneler iin ge^erlidir: bunlarn
maddesinin sradan aa k ocuun ufkunu varln en u snrlarna kadar
yayar ve ayn anda da onu btn insani olgularn varln zmek zere bir dizi
anahtarla donatr. Bu, yaamn irkinliklerini, karakterlerini, ya da tersine, va
roluun gzelliklerini ocuun daha batan bildii anlamna gelmez. Sadece, ir
kinliklerin ve gzelliklerin, davranlarn, psiik zelliklerin, cinsel ilikilerin, vb.
asla tikel rneklemelerden bakaca bir ey olmayacaklar tm varlk anlamlarnn
sahibi durumundadr. Yapkan, koyu, buulu, vb., kumdaki ve topraktaki delik
ler, maaralar, k, gece, vb. ocua psiik-ncesi ve cinsellik-ncesi varlk kiple
754

V arlk ve H ilik

rini amlarlar, o daha sonra tm yaamn bunlar belirtikletirmekle geirecektir.

Masum ocuk yoktur. zellikle ve Freudcularla birlikte, ocuklar evreleyen
baz maddelerin ve baz formlarn cinsellikle srdrdkleri saysz ilikiyi kabul et
meye hazrz. Ama bununla, esasen olumu bir cinsel igdnn, bu madde ve
formlara cinsel imlemler yklediini anlamyoruz. Tersine, bize yle grnyor ki,
bu maddeler ve bu formlar kendileri olarak kavranrlar ve ocua, kendi-iinin
varlk kiplerini ve varlkla ilikilerini kefettirirler, ocuun cinselliini bu kipler
ve ilikiler aydnlatp biimlendirecektir. Tek*bir rnek vermek gerekirse, birok
psikanalizci her trden deliin (kumdaki, topraktaki delikler, inler, maaralar, girinti-kmtlar) ocuk zerinde yaratt ekimden etkilenmi ve bu ekimi kh o
cuk cinselliinin anal zelliiyle, kh doum ncesi okla, hatt kimi zaman da
gerek anlamdaki cinsel ilikinin bir nsezisiyle aklamtr. Biz bu aklamalar
dan hibirini kabul edemeyiz: doum an travmas aklamas fazlasyla fantezist
bir aklama trdr. Delii kadn cinsel organyla benzetiren aklama, ocukta
edinmi olamayaca bir deneyimi ya da dorulanmas mmkn olmayan bir n
seziyi varsayar. ocuun anal cinselliine gelince, bunu inkar etmek gibi bir d
ncemiz yok, ama bu cinselliin ocuun algsal alanda karlat deliklere k
tutabilmesi ve bunlara semboller ykleyebilmesi iin, ocuun kendi ansn bir
delik olarak kavramas gerekir; dahas, deliin, giriin znn kavranmasnn o
cuun kendi ansyle ilgili alglayna tekabl etmesi gerekir. Oysa biz benim
iin bedenin znel vasfn yeterince gsterdik ve bu da ocuun, bedeninin her
hangi bir parasn evrenin nesnel yaps olarak kavramasnn imknszln anla
mak iin yeterlidir. Ans, bakalar iin giri olarak grnr. Giri gibi yaanm
olamaz; annenin ocuun mahrem temizliini yaparkenki davranlar bile, ans
bu biimde kefettiremez, nk erojen blge, ac blgesi olan ans, dokunsal si
nir ularyla donanmamtr. Tam tersine, ocuk, bakalar araclyla -annenin
ocuun bedenini gstermek iin kulland szcklerle- ansnn bir delik oldu
unu renir. u halde, anal blgenin nesnel yapsn ve anlamn kendisi iin ay
dnlatacak olan, dnyann iinde alglanan deliin nesnel yapsdr, erojen duyum
lara o ana kadar varolmakla yetinen akn bir anlam kazandracak olan ey, de
liin nesnel yapsdr. Oysa delik, kendi kendisinde, varolusal psikanalizin aydn
latmas gereken bir varlk kipinin semboldr. Burada bu konu zerinde durama
yz. Bununla birlikte, deliin kkensel olarak benim kendi etimle dolduracam
bir hilik olarak sunulduu hemen grlr: ocuk parman ya da kolunun tama755

je a n -P a u l Sartre

mm delie sokmaktan alkoyamaz kendim. Dolaysyla, delik bana kendimin bo

imgesini gsterir; beni bekleyen dnyann iinde kendimi varedebilmek iin onun
iine akmaktan bakaca yapacam bir ey yoktur. u halde deliin ideali, tenimin
kalbn zenle alacak olan kazma iidir, yle ki, orada rahatsz olmak ve kendimi
sk skya ona uyarlamak suretiyle dnya zerindeki varlk doluluunu varetmeye katkda bulunurum. Bylece, delii tkamak, kkensel olarak varlk doluluu
nun varolmas iin bedenimi feda etmektir, yani kendindenin btnln biim
lendirmek, tamamlamak ve kurtarmak zere kendi-iinin ilesini ekmektir13. Bu
rada, insan-gerekliinin en temel eilimlerinden birini kaynanda kavrarz: dol
durma eilimi. Bu eilimi hem ergende, hem de yetikinde buluruz; hayatmzn
nemli bir ksm delikleri tkamak, boluklar doldurmak, sembolik olarak dolu
yu temellendirmek ve gerekletirmekle geer. ocuk, ilk deneyimlerinden itiba
ren, kendisinin de delinmi olduunu kefeder. Parman azna soktuunda, y
zndeki delikleri kapatmaya almaktadr, parman dudaklarla, damakla kay
namasn ve bir duvardaki atla imentoyla tkar gibi, az giriini tkamasn
bekler, Parmenidesi varln younluunu, tekdze ve kresel tamln arar; par
man emdiinde, bu aslnda o parma eritmek, onu aznn deliini kapatmak
zere yapkan bir hamura dntrmek iindir. Bu eilim, yeme edimine daya
nak oluturan eilimlerin en temel olanlarndan biridir: besin, az kapatacak olan
macundur; yemek, baka eylerin yan sra, azn tkamaktr. Ancak buradan
kalkarak cinsellie geebiliriz: kadn cinsel organnn mstehcenlii, her trl ay
rk eyin mstehcenliidir ve zaten btn delikler gibi, bir varlk arsdr; ken
di olarak kadn, iine girerek orada ve eriyerek kendisini varlk tamlma dn
trmek zorunda olan yabanc bir eti arr. Ve bunun tersine kadn, zellikle de
delinmi olduu iin, kendi yazgsn bir ar olarak hisseder. Adler kompleksi
nin gerek kkeni budur. Hi phesiz cinsel organ azdr ve penisi yutan agz
l azdr -bu da pekl idi etme dncesini buyur edebilir: cinsel edim erke
in idi edilmesidir- ama cinsel organ her eyden nce deliktir. u halde, bura
da ampirik ve karmak, bileik insan tavr olarak cinselliin bilekelerinden biri
haline gelecek olan cinsellik-ncesi bir katk sz konusudur, ama bu katknn k
kenini cinsel varlktan devirmek bir yana, bu katknn, yapsn nc Ksmda
aklam olduumuz temel cinsellikle hibir ortak yan yoktur. Bununla birlikte,
13) Bunun tersi eilimin, kendi bana b ir varolusal analize ihtiya gsterecek delikler kaz
ma eilim inin nem ine de ayn ekilde iaret etm ek gerekir.
756

V arlk ve H ilik

delik deneyiminin, ocuk gerei grdnde, genel olarak cinsel deneyimin ontolojik nsezisini kapsad ortadadr; ocuk kendi etiyle delii tkar ve delik, her
trl cinsel zgllemeden nce, mstehcen bir beklenti, bir et arsdr.
Bu dolaymsz ve somut varolusal kategorilerin aydnlatlmasnn, varolusal
psikanalize kazandraca nemi kavryoruz. Bu noktadan itibaren, insan-gerekliinin ok genel projelerini de kavryoruz. Ancak, psikanalizciyi en bata ilgilen
diren ey, kiiyi bu farkl varlk sembolleriyle birletiren bireysel ilikiden hareket
le, tekil kiinin zgr projesini belirlemektir. Svk temaslar sevebilirim; delikler
beni dehete drebilir, vb. Bu, cvn, yalnn, deliin, vb. genel ontolojik imlemlerini benim iin kaybetmi olduklar anlamna gelmez, tersine, bu imlem y
znden, kendimi onlar karsnda u ya da bu tarzda belirlerim. Eer cvk, gerek
ten de kendi-iinin kendinde tarafndan iildii bir varln sembol ise, o halde
bakalarnn tersine, cv seven ben neyim? Eer kmaza sokan ve pheli bir
kendindeye. duyulan bu sevgiyi belirtikletirmek istersem, kendime ilikin hangi
temel projeye gnderilmi olurum? Bylece, zevkler [gots] indirgenemez veriler
olarak kalmazlar; eer onlar sorgulamasn bilirsek, bize kiinin temel projelerini
amlarlar. Beslenme tercihlerine varncaya kadar, hibir ey yoktur ki, bir anlam
tamasn. Her zevkin, mazur grlmesi gereken sama bir datum olarak deil,
ama besbelli bir deer olarak sunulduu konusunda biraz dnlecek olursa, bu
sylediimiz anlalacaktr. Eer sarmsak tadn seviyorsam, bakalarnn bu tad
sevmeyebilecekleri bana akld grnr. Gerekten de, yemek, yok ederek ken
dine mal etmektir, ayn zamanda da belli bir varlkla azn tkam aktr. Ve bu
varlk bir s, younluk ve adl adnca lezzet sentezi olarak verilir. Ksacas, bu sen
tez belli bir varl imler; yemek yerken, tat araclyla bu varln baz nitelikle
rini tanmakla yetinmeyiz; bu nitelikleri tadarken onlar kendimize mal ederiz.
Tat, sindirmedir; di, bizatihi ineme edimiyle, besin lokmasna dntrd
cismin younluunu aa karr. Bu yzden besinin sentetik grs kendi ken
disinde sindirici tahribattr. Bana, etimi yapacam varl gsterir. O andan itiba
ren, kabul ettiim ya da irenerek dladm ey, bu varolann bizatihi varldr,
baka bir deyile, besinin btnl kabullendiim ya da reddettiim varln bel
li bir varlk kipini nerir. Bu btnlk bir form halinde dzenlenir ve iinde, da
ha belirsiz olan younluk ve s nitelikleri, onlan ifade eden gerek anlamdaki lez
zetin ardnda silinirler. rnein tatl, bir kak bal ya da urup yediimizde, c
v ifade eder; tpk bir analitik fonksiyonun geometrik bir eriyi ifade etmesi gi
757

Jean -P au l Sartre

bi. Bu demektir ki, gerek anlamda lezzet olmayan, ama lezzetin iinde toplanan,
eriyen, onun iine gmlen btn nitelikler, lezzetin maddesi gibi bir eyi temsil
ederler. (Diin altnda nce direnen, sonra aniden boyun een ve ufalanan u i
kolatal biskvi, onun direnii, sonra da ufalan, ikolatadr.) Zaten bu nitelikler
lezzetin baz zamansal zellikleriyle, yani zamansallama kipiyle birleirler. Baz
tatlar kendilerini bir kalemde verirler, daha bakalar geri sayml roketler gibidir,
tekiler aama aama teslim olurlar, bazlar kayboluncaya kadar ar ar azalrlar
ve bazlar da yakaladmz sandmz anda eriyip giderler. Bu nitelikler youn
luk ve syla dzenlenirler; ayrca, bir baka dzlemde, besinin grsel vehesini
ifade ederler. Pembe bir pasta yersem, tad pembedir; hafif tatl kokusu ve pasta
kremasnn kayganl pembedir. Bylece tpk tatly grdm gibi pembeyi de
yerim. Bu olgudan tr, lezzetin karmak bir yap ve farkllaan bir madde ka
zandn anlyoruz; kkensel projemize uygun olarak sindirebileceimiz ya da
bulantlarla dlayabileceimiz ey, ite bu -bize tekil bir varlk tr sunan- yap
lanm maddedir. Dolaysyla, istiridye ya da taraklar, salyangoz ya da karidesleri
sevmek, eer bu besinlerin varolusal imlemini ayrt etmeyi biraz bilirsek, asla bir
birinden farksz eyler deildir. Genel olarak, indirgenemez tat ya da eilim yok
tur. Bunlarn hepsi de varln kendine mal edici belli bir seimini temsil ederler.
Bunlar kyaslamak ve snflandrmak varolusal psikanalize der. Ontoloji bura
da bizi terk eder: o bize sadece insan-gerekliinin nihai amalarn, temel imkn
larn ve insan-gerekliine.musallat olan deeri belirleme imknn vermitir. Her
insan-gereklii, hem kendi kendi-iinini kendi-iin-kendinde halinde metamor
foza uratmann dorudan projesidir, hem de temel bir niteliin trleri altnda,
kendinde-varlk btnl olarak dnyay kendine mal etme projesidir. Her in
san-gereklii, varl temellendirmek ve ayn anda da kendi kendisinin temeli
olarak olumsallktan kurtulan kendindeyi, dinlerin Tanr diye adlandrdklar Ens
causa sui'yi* oluturmak zere kendini yitirmeye doru atlmda bulunduu l
de bir iledir. Nitekim insann ilesi sanmkinin tersidir, nk insan, Tanrnm
domas iin, insan olarak kendini yitirir. Ama Tanr fikri elikilidir ve kendi
kendimizi beyhude yere yitiririz; insan hibir eye yaramayan bir iledir.

* Kendinin nedeni olan varlk, - n

758

SONU

KENDNDE VE KEND-N: METAFZK YAKLAIMLAR

imdi ank sonulandrabiliriz. Giri blmmzden itibaren bilinci varlk
ars gibi kefettik ve cogitonun dolaysz bir biimde bilincin nesnesi olan bir
kendinde-varla gnderdiini gsterdik. Ama kendindeyi ve Kendi-iini betim
ledikten sonra, bunlar arasnda bir ba kurmak zor grnyordu ve stesinden
gelinmez bir dalizme yuvarlanma endiesine kapldk. Bu dalizm bizi bir ba
ka ynden de tehdit ediyordu: nitekim kendi-iinin olduunu syleyebildiimiz
lde, kendimizi radikal bir biimde farkl iki varlk kipi karsnda buluyor
duk; ne ise onu daha olacak olan, yani ne deilse o olan ve ne ise o olmayan ken
di-iinin varlk kipi ile ne ise o olan kendindenin varlk kipi. O zaman kendi
kendimize unu sorduk: bu iki varlk trnn kefi, btn varolanlara ait genel
kategori olarak iletiime geemeyen iki blge halinde Varl blen ve bunlarn
her birinde Varlk nosyonunu kkensel ve tikel bir kabul iinde ele almay ge
rektiren bir kopuklua yol amaz m?
Aratrmalarmz bu sorulardan ilkini cevaplandrmamza imkn verdi: ken
di-iin ve kendinde, sentetik bir balantyla bir araya gelmilerdi ve bu balant
da kendi-iinin kendisiydi. Gerekten de, kendi-iin, kendindenin salt hileniinden baka bir ey deildir; Varln barndaki bir varlk delii gibidir. Bilim
sel gerekleri halkn anlayaca tarzda dile getirmeyi amalayan yazarlarn, ener
jinin korunma ilkesini anlatmak iin bavurduklar o ho kurmacay biliriz: der
ler ki, eer evreni oluturan atomlardan bir tanesi bile yok oluverseydi, bu, b
tn evrene yaylacak bir felaketle sonulanr ve zellikle de Dnyanm ve gne
sisteminin sonu olurdu. Bu imge bize burada yardmc olabilir: kendi-iin, kay
nan Varln barnda bulan ufack bir hileyi olarak ortaya kar; ama ken761

Jean-Paul Sartre

dindenin tam bir altst olua m aruz kalmas iin bu ufak hileyi yeterlidir. Bu
altst olu, dnyadr. Kendi-iinin, varln hilenii olmaktan bakaca gerekli
i yoktur. Onun yegane nitelii genel bir varln deil, bireysel ve tikel kendindenin hilenii olmasndan gelir. Kendi-iin genel olarak hilik deildir, tikel bir
yoksunluktur; kendini buradaki bu-varlktan yoksunluk halinde oluturur. Ken
di-iin asla otonom bir tz olmadndan, onun kendindeyle birleme tarzn sor
gulamamz gereksizdir. Hileni olarak, kendinde tarafndan ldrlmtr; isel
olumsuzlama olarak, olmad eyi ve bunun sonucu olarak da, daha olacak ol
duu eyi kendisine, kendinde araclyla duyurur. Eer cogito zorunlulukla
kendinin dna gtryorsa, eer bilin kaygan bir eik dzlemse ve kendimizi
bir anda darda, kendinde-varlm zerinde ylm bir halde bulmakszn bu
eik dzlemin zerine yerlememiz mmkn deilse, bunun nedeni, bilincin
kendi kendisinde, mutlak znellik olarak olmann hibir yeterliine sahip olma
mas, nce nesneye gndermesidir. Bilin iin bir eyleri amlayan gr olmann
bu kesin mecburiyeti dnda varlk yoktur. Bu, bilincin Platoncu Bakas oldu
unu sylemekten bakaca nedir ki? So/isfteki Yabancnn bu bakasna ilikin
olarak yapt gzel betimlemeleri biliriz; bakas ancak bir ryadaki gibi kav
ranabilir, baka-varlmdan bakaca varl yoktur, yani ancak dn alnm bir
varlktan yararlanr, kendilii iinde dnldnde eriyip gider ve ancak gz
lerimizi varln zerine dikecek olursak yeniden ve srad bir varolu kazanr,
kendisinden baka ve varlktan baka olmak iin kendini tketir. Platon, baka
snn bakalnn [alterite de lautre] kendi kendisine nispetle sunduu dinamik
zellii grme benzer, nk baz metinlerinde, hareketin kkenini burada
bulur. Ama daha da ileriye gtrebilirdi: o zaman, bakasnn ya da grece varlk-olmayanm varolu benzeri bir eye ancak bilin olarak sahip olabileceini g
rrd. Varlktan baka olmak, zamansallatnc ekstazlarm birlii iinde kendi(nin) bilinci olmaktr. Ve gerekten de, bakalk [alterite], kendi-iinin barn
da betimlediimiz yansyan ve yanstan arasndaki ke kapmacadan baka ne
olabilir? Zira bakasnn bakas olarak varolabilmesinin yegane biimi, baka olmak(m) bilinci olmaktr. Nitekim bakalk isel olumsuzlamadr ve yalnzca bir
bilin, kendini isel olumsuzlama olarak oluturabilir. Bunun dndaki her tr
l bakalk anlay, onu bir kendinde gibi ortaya koymak, yani bakalk ile var
lk arasnda dsal bir iliki kurmaktr, bu da bakasnn kendindeden baka ol
duunu saptamak zere bir tann mevcudiyetini gerektirir. Ve te yandan, ba
762

V arlk ve H ilik

kas, varlktan tamakszm bakas olamaz; bu balamda o, kendindeye grece

dir, ama kendini bakas yapm adan da bakas olamaz; aksi takdirde bakal, bir
veri, dolaysyla da kendinde kabul edilebilecek bir varlk haline gelir. Bakas,
kendindeye grece olduu lde olgusalla bulamtr; kendi kendisini yapt
lde, bir mutlaktr. Kendi-iinin, varlk-hilii-olarak-varlmn temeli ol
madn, varlk-hiliini durmakszn kendisinin temellendirdiini sylerken
buna iaret ediyorduk. Bylece, kendi-iin unselbststndig bir mutlaktr, bunu
da tzsel olmayan bir mutlak olarak adlandrmtk. Kendi-iinin gereklii sak
lkla sorgulaycdr. Eer sorular sorabiliyorsa, bunun nedeni kendisinin de her
zaman soru olarak kalmasdr; onun varl asla verili deildir, sorgulanandr,
nk kendi-iin kendi kendisinden, her zaman bakaln hiliiyle ayrlmtr;
kendi-iin hep kararszlk halindedir, nk varl devaml bir ertelemedir, hep
askdadr. Eer bu varla bir kez olsun ulaabilseydi, ayn anda bakalk ve ba
kalkla birlikte mmkn olanlar da, bilgi de, dnya da kaybolurdu. Bylece, bil
giye ilikin ontolojik sorun, kendindenin kendi-iin zerindeki ontolojik nceli
inin olumlanmasyla zlmektedir. Ama bu, hemen annda metafizik bir sor
gulamay dourmak iindir. Gerekten de, kendi-iinin kendindeden itibaren
belirii, Platoncu Bakasnn varlktan yola kan diyalektik yaradlyla hibir bi
imde kyaslanabilir deildir. Nitekim Platona gre varlk ve bakas, cinslerdir
[genres]. Ama biz, tersine, varln bireysel bir serven olduunu grdk. Ve bu
nun gibi, kendi-iinin ortaya k da varla gelen mutlak olaydr. Demek olu
yor ki, burada metafizik bir soruna yer vardr ve bu sorun yle formlletirilebilir: kendi-iin neden varlktan itibaren beliriyor? Somut ve tikel btnlk ola
rak bu buradaki-dnyaya hayat veren bireysel srelerin incelenmesine metafizik
adn veriyoruz. Bu anlamda, tarih sosyolojiye gre ne ise, metafizik de ontoloji
ye gre odur. Varln niin olduunu sormann sama olduunu, sorunun an
cak bir kendi-iinin snrlar iinde anlam tayabileceini ve hatt hiliin varlk
karsndaki ontolojik nceliini varsaydm, oysaki varln hilik karsndaki
nceliini kantlam olduumuzu grdk. Bu soru, dardan benzer grnen
ama yine de epey farkl olan bir dier sorunun da ie karmasyla sorulabilir: Ni
in varlk var? Ama imdi biliyoruz ki, bu iki soruyu' zenle ayrmak gerekir. Bi
rincisi anlamdan yoksundur: gerekten de, btn niinler varlktan sonradr ve
varl varsayar. Varlk, nedensiz, sebepsiz ve zorunluksuzdur; varln tanm bi
le onun kkensel olumsalln bize ifa eder, ikinci soruya esasen cevap vermi
763

Jean-Paul Sartre

tik, nk bu soru metafizik alanda deil, ontolojinin alannda sorulur: Varlk

vardr nk kendi-iin yledir ki, varlk varolur. Fenomen vasf varla kendiiin araclyla gelir. Ama varln kkeni ya da dnyann kkeni zerine soru
lar anlamdan yoksun olsa da ya da bizatihi ontolojinin alan iinde bir cevap bul
sa da, kendi-iinin kkeni iin ayn ey sz konusu deildir. Gerekten de, ken
di-iin yledir ki, kendi kendisinin kkenine dnme hakkna sahiptir. Niini
varla getiren varlk kendi niinini ortaya koyma hakkna sahiptir, nk onun
kendisi de bir soru, bir niindir. Ontoloji bu soruya cevap veremez, nk bu
rada sz konusu olan bir olay aklamaktr, yoksa bir varln yapsn betimle
mek deil. Ontoloji, en ou, kendinde tarafndan oldurulmu olan hiliin n
lemden yoksun sradan bir boluk olmadna iaret edebilir. Hileyiin hilii
nin anlam, varl temellendirmek iin oldurulmu olmaktr. Ontoloji bize, me
tafizie temel olabilecek iki bilgi salar: bu, nce, kendini temellendirmenin her
trl srecinin kendindenin zde-varlmdan [etre-identique de len-soi] kopu
olmasdr, varln kendi kendisi karsnda mesafe almas ve kendine mevcut ol
mann ya da bilincin ortaya kmasdr. Varlk ancak kendini kendi-iin klarak,
kendinin nedeni olmay isteyebilir. Dolaysyla, varln hilenii olarak bilin,
nedenselliin ikinliine doru, yani kendi nedeni olan varla doru ilerleme
nin bir aamas olarak belirir. Ne var ki ilerleme, kendi-iinin varlk yetersizlii
sonucu orada duraklar. Bilmem zamansallatrcl causa sui"* mertebesine
doru trmanan bir ilerleme deildir, tam tersine, kaynam kendi nedeni olma
nn imknszlnda bulan yzeysel bir aktr. Bylece ens causa sui** de eksik ka
lnan olarak, bizatihi varolu-olmayyla bilincin dz hareketini koullandran
ve yukarya doru imknsz bir teye gemenin belirtisi olarak kalr; nitekim ayn
okyanus zerinde diklemesine uygulad ekimin etkisi, gel-git olaynda ortaya
kan yatay yer deitirmedir. Metafiziin ontolojide bulabilecei Qteki gsterge
udur: kendi-iin gerekekten de projesinin varl ve devaml baarszl olarak
kendi kendisini temellendirmenin devaml projesidir. Kendine mevcut olmak,
hileniinin farkl ynleriyle ( zamansal boyutun ekstatik hilenii, yansyanyanstan iftinin ikiz hilenii) bu projenin ilk beliriini temsil eder; dnm,
kendini en azndan proje olarak temellendirmek iin kendi zerine dnen pro
jenin yinelenmesini ve bizatihi bu projenin yenilgisiyle hileyici boluun va
* Kendinin nedeni, -n
** Kendinin nedeni olan varlk, -n
764

V arlk ve H ilik

himlemesini temsil eder; insan-gerekliinin asal kategorileri olan yapmak ve

sahip olmak, dolaymsz ya da dolayml yoldan, varlk projesine indirgenirler;
nihayet bunlardan her birinin oulluunu, kendini temellendirmek zere orta
ya konan ve varlk ile varlk bilincinin radikal ayrlna gtren son bir giriim
olarak yorumlamak mmkndr.
Bylece, ontoloji bize: 1) kendindenin, eer kendini temellendirmek zorunda
kalsayd, buna girimeyi bile ancak kendini bilin klarak yapabileceini, yani
causa sui kavramnn kendi kendine mevcut olma kavramn, yani hileyen var
ln zlmesini [decompression] kendinde tadn; 2) bilincin, fiilen kendini
kurmak olduunu, yani kendi-iin-kendinde ya da kendinin-nedeni-kendinde
mertebesine erime projesi olduunu retir. Ama bundan fazlasn elde edeme
yiz. Ontolojik dzlemde, kendindenin kendi-iin halinde hileniinin, kkenden
itibaren ve bizatihi kendindenin barnda, kendi nedeni olma projesi gibi bir imlem tadn olumlamaya imkn veren hibir ey yoktur. Tam tersine, ontoloji
burada derin bir elikiye taklr, nk bir temellendirme imkn, kendi-iin ara
clyla dnyaya gelir. Kendini temellendirme projesi olmak iin, kendindenin
kkensel olarak kendine mevcut olmas, yani esasen bilin olmas gerekir. u hal
de ontoloji, bir kendini temellendirme projesi iinde, kendinde-varlk kendi-iini modifikasyona uratyorm gibi her eyin cereyan ettiini bildirmekle yetine
cektir. Bu sreci, varln varoluu olan bireysel serveni talandran mutlak olay
olarak dnmeye imkn verecek varsaym lar oluturmak metafizie der. Bu
varsaymlarn varsaym olarak kalacaklar besbellidir, nk sonradan gelecek bir
dorulamay da bir yalanlamay da bekleyemeyiz. Bunlarn geerliliini olutura
cak olan ey, bize ontolojinin verilerini birletirme imknn salayacak olmalar
dr sadece. Bu birletirme, doallkla, tarihsel bir olu perspektifi iinde olumamaldr, nk zamansallk kendi-iin araclyla varla gelir. Dolaysyla, ken
di-iinin ortaya kmasndan nce varln ne olduunu sormann hibir anlam
yoktur. Ama metafizik, yine de, bireysel serveni (ya da kendindenin varoluu
nu) mutlak olayla (ya da kendi-iinin beliriiyle) eklemleyen bu tarih-ncesi ve
her trl tarihin kayna olan srecin yapsn ve anlamm belirlemeye girimek
zorundadr. zellikle de, hareketin, kendindenin kendini temellendirmek iin bir
ilk giriimi olup olmadna karar verme ii ve hareketin daha derin ve hileyie kadar gtrlm hastalk olan varln hastal olarak kendi-iinle mnase
betlerinin neler olduuna karar verme ii metafizikiye der.
765

Jean-Paul Sartre

Geriye, daha Giri blmmzde formlletirmi olduumuz ikinci sorunu

gzden geirmek kalyor: Kendinde ve kendi-iin, varln iki kipi ise, bizatihi
varlk fikrinin iinde bir boluk yok mudur ve bu fikrin kavranmas, yaylmnn
[extension] radikal bir biimde ayrk iki snftan olumasndan tr iletiim
kuramayan iki para halinde blnm deil midir? Gerekten de, ne ise o olan
varlk ile ne deilse o olan ve ne ise o olmayan varlk arasnda ne gibi bir ortak
yan vardr? Yine de, burada bize yardm edebilecek olan ey, daha nceki aratrmalanmzm sonucudur; nitekim kendinde ve kendi-iinin yanyana olmadklar
n gstermitik. Tam tersine, kendindesiz kendi-iin, soyut bir ey gibidir: formu
olmayan bir renkten ya da ykseklii ve tns olmayan bir sesten daha fazla varolamaz; hibir eyin bilinci olan bir bilin mutlak bir hitir. Ama eer bilin bir
i ilikiyle kendindeye balysa, bu onun bir btnlk oluturmak zere kendin-

deye eklemlendii anlamna gelmez mi ve varlk ya da gereklik adlandrmas da

bu btnln payna dmez mi? Hi phe yok ki kendi-iin, hileyitir, hileme vasfyla vardr, kendinde ile a priori olarak birlik halindedir. Nitekim eski
Yunanllar, t o oXov [to pan] diye adlandrdklar kozmik gereklii, bu gerek
lik ile onu kuatan sonsuz boluk tarafndan oluturulan btnlkten -x k o v
[to holon] diye adlandrdklar btnlkten- ayrrlard. Elbette, kendi-iini hi
bir ey diye de adlandrabilir ve kendindenin dnda, kendisi de tastamam bu
kendindenin hilii olduu lde kendinde tarafndan kutuplatrlan ve tanmla

nan bu hibir eyin yanssndan bakaca hibir ey bulunmadn ileri srebilir

dik. Ama burada da Yunan felsefesinde olduu gibi bir soru gndeme gelir: neye
gerek diyeceiz, neye varlk atfedeceiz? Kozmoza m, yoksa yukarda to o k o v

diye adlandrdmz eye mi? Salt kendindeye mi yoksa kendi-iin adyla tanm
ladmz o hilik manonuyla rtl olan kendindeye mi?
Ama toplam varl kendinde ve kendi-iinin sentetik dzenleniiyle olumu
gibi dnmek zorunda olsaydk, kanmak istediimiz glkle yeniden kar
lamayacak mydk? Varlk kavram iinde ortaya karttmz bu bolukla, bu
kez de varolann kendisinde karlamayacak mydk? Gerekten de, kendinde
olarak ne ise o olan, kendi-iin olarak ne deilse o olan bir varolana nasl bir ta
nm verilebilir?
Eer bu zorluklar zmek istiyorsak, bir varolan bir btn olarak dnmek
iin ondan ne beklediimizi iyi anlamamz gerekir: bu varolann yaplarndaki e
itlilik birliki bir sentez halinde tutulmu olmaldr, yle ki, bunlarn her biri ay
766

V arlk ve H ilik

r olarak dnldnde yalnzca bir soyut olmaldr. Ve elbette, ayr olarak d

nlen bilin bir soyutlamadan ibarettir, ama kendindenin kendisinin, olmak
iin kendi-iine ihtiyac yoktur: yalnzca kendi-iinin ilesi kendindeyi var k
lar. Kendinde fenomeni bilin olmakszn bir soyuttur ama varl soyut deildir.
Kendi-iinin kendindeden ayrlamaz olduu ve buna karlk da kendindenin
de ayrmazcasma kendi-iine balanm olduu sentetik bir dzenleme dn
mek isteseydik, kendindenin, varoluunu bu varoluun bilincine vardran hilik
ten alaca bir dzenleme dnmek gerekirdi. Bu, kendinde ve kendi-iinin ay
rmaz btnlnn ancak kendi nedeni olan varlk formunda dnlebile
ceini sylemekten baka nedir ki? Yalnzca bu varlk biraz nce szn ettii
miz o k o v [holon] gibi kesinlik tayabilir. Ve eer kendindeye eklemlenmi kendi-iinin varl sorusunu sorabiliyorsak, bunun nedeni kendi kendimizi a priori
olarak ens causa suinin preontolojik bir kavranyla tanmlamamzdr. Bu ens
causa sui, hi phesiz im knszdr ve kavram da, daha nce grdmz zere
bir eliki barndrr. Bununla birlikte oXov [holon] un varl sorusunu ens cau
sa suinin bak asna yerleerek sorduumuza gre, bu oXov [holon]un itimat
edilirliini incelemek iin de yine ayn bak asna yerlememiz gerekir. Nite
kim, o, kendi-iinin belirmesinden tr ortaya kmam myd ve kendi-iin,
kkensel olarak kendi nedeni olma projesi deil miydi? Bylece toplam gerek
liin yapsn kavramaya balyoruz. Toplam varlk, kavram bir boluk tarafn
dan blnm olmayan ve yine de, kendi-iinin hileyen-hilenen varln d
lamayan varlk, varoluu kendinde ile bilincin birliki sentezi olan varlk, bu ide
al varlk kendi-iin tarafndan temellendirilen ve onu temellendiren kendi-iinin
ayns olan kendindedir, yani ens casa suidir. Ama oXov [holon] diye adlandr
dmz gerek varlk hakknda karar vermek iin tam da bu ideal varln balm
asna yerletiimiz iindir ki, kendi-nin-nedeni mertebesine erimede gerein
yarm kalan bir aba olduunu grmek zorunda kalrz. Her ey sanki dnya, in
san ve dnya-iinde-insan, ancak eksiklii ekilen bir Tanry gerekletirmeyi
baarabiliyormularcasma cereyan eder. Dolaysyla her ey sanki kendinde ve
kendi-iin, ideal bir sentez karsnda paralanma durumundalarmasma cere
yan eder. Btnleme asla gereklemedii iin deil, tersine, tam da her zaman
gsterildii ve her zaman imknsz olduu iin bu byledir. Kendinde ve kendiiinin hem ayrmazlm, hem de grece bamszlklarn aklayan ey, devam
l yenilgidir. Bunun gibi, beyinsel ilevlerin birlii koptuunda, bir yandan gre
767

Jean-Paul Sartre

ce bir zerklik gsteren, bir yandan da ancak bir btnln dalma fonu ze
rinde tezahr edebilen birtakm fenomenler oluur. Hem varlk kavramnda hem
de varolanda rastladmz boluu aklayan ey bu yenilgidir. Kendinde-varlk
nosyonundan kendi-iin-varlk nosyonuna gemek ve bunlar ortak bir cins ha
linde bir araya getirmek imknszsa, bunun nedeni birinden tekine fiilen gem e
nin ve bir araya gelmelerinin gerekleememesidir. Spinoza ve Hegele gre, r

nein, sentezleme tamamlanmadan nce, terimleri grece bir bamllk ve bir

yandan da grece bir bamszlk iinde dondurmak suretiyle durdurulan bir
sentez, bir rpda hata halinde oluur. rnein, Spinozaya gre, bir yarm da
irenin kendi ap etrafnda dn, dorulanmasn ve anlamn kre nosyonun
da bulur. Ama eer kre nosyonunun ilke olarak erimd olduunu dnrsek,
yarm dairenin dn fenomeni yanl hale gelir; kafas kopartlr; dn fikri ile
daire fikri, onlarn tesine geen ve onlar dorulayan bir sentez iinde birlee meden birbirlerine tutunurlar: biri tekine indirgenmez olarak kalr. Burada ce
reyan eden ey de tastamam budur. u halde dnlen A,ov [holon]un, ka
fas kopartlm bir nosyon gibi, devaml zlme halinde olduunu syleyece
iz. Ve o bize ikirciklii iinde zlm btn olarak grnr, yani dnlen
varlklarn bamll ya da bamszlklar zerinde istenildii gibi diretmek
nmkndr. Burada gereklemeyen bir gei, bir ksa devre vardr. Bu dzlem
de kendi-iinin kendisi konusunda ve bakalarnn bilinleri konusunda daha
nce karlam olduumuz o btnl-bozulmu btnlk nosyonunu yeni
den buluyoruz. Ama bu, btnl-bozmanm bir nc trdr. Dnmn
btnl-bozulmu basit btnlnde, zerine dnlm olan, dnmselin daha olacak olduuydu ve dnmsel de zerine dnlm olann daha
olacak olduu haliydi. ifte olumsuzlama silik kalyordu. Bakas-iinin duru
munda,. (yans-yanstan) yanstlan, (yans-yanstan) yanstandan^ u balamda
farklyd ki, bunlarn her biri iin dieri, daha olmayacak olduu eydi. Bylece,
kendi-iin [pour-soi] ve kendi-iin-bakas [lautre-pour-soi], her birinin, kendi
ni baka [autre] yaparak tekine baka-varlk kazandrd bir varlk oluturur
lar. Kendi-iin ile kendinde btnlne gelince, bunun zellii kendi-iinin
kendinde karsnda kendini baka klmas, ama kendindenin hibir biimde
kendi varlndaki kendi-iinden bakas olmamasdr: kendinde, sadece ve d
pedz vardr. Eer kendindeden kendi-iine mnasebet, kendi-iinden kendindeye mnasebetin karl olsayd, yeniden bakas-iin-varlk meselesine geri
768

V arlk ve H ilik

dnerdik. Ama karl deildir ve biraz nce szn ettiimiz oXovun zelli
ini oluturan ey tam da bu karlklln olmaydr. Bu durumda, btnlk
sorusunu sormak sama deildir. Nitekim bakas-iini incelediimizde, onun
dnmsel blnp oalmas olacak olan bir baka-benin [moi-autrui] va
rolmas gerektiini saptamtk. Ama ayn zamanda bize yle grnyordu ki, bu
baka-ben varlk ancak kavranlmaz bir vrlk-olmayanm dsalln ierdii
takdirde varolabilirdi. O zaman kendi kendimize unu sorduk: btnln antinomik zellii kendi kendisinde bir indirgenmez deil miydi ve zihni, hem olan
hem de olmayan varlk gibi ortaya koymak zorunda deil miydik? Ne var ki bi
linlerin sentetik birlii sorununun anlam tamadn grdk, nk bu sorun
btn zerinde bir bak as edinme imknna sahip olduumuzu varsayyor
du; oysa biz bu btn temelinde ve bu btne angaje bir halde varolmaktayz.
Ama eer btn zerinde bak as edinmemiz mmkn olmuyorsa, bu
nun nedeni, bakasnn, ilke olarak kendini benimle yadsmasdr, tpk benim de
kendimi onunla yadsdm gibi. Mnasebeti btnl iinde kavramam bana
sonsuza kadar yasaklayan ey, mnasebetin karlklldr. Bunun tam tersine,
kendinde-kendi-iinin isel olumsuzlanmasnda mnasebet karlkl deildir ve
ben hem mnasebetin ularndan biri hem de mnasebetin kendisi olurum. Var
l kavrarm, varlk tarafndan kavranrm, ancak varlk tarafndan kavranarak va
rm; kavradm varlk benim kavranma sram geldiinde beni kavramak zere
bana kar konumlanmaz; o kavranan eydir. Ama onun v a rl , kavranan-varl ile hibir biimde akmaz. Dolaysyla bir bakma, btnlk sorusunu sora
bilirim. Elbette, burada bu btnle angaje olarak varolmaktaym, ama onun
kuatc bilinci olabilirim, nk ben hem varln bilinciyim, hem de ben(in) bi

linciyim. Ne var ki btnle ilikin bu sorun ontolojinin alanna ait deildir.

Ontoloji iin, varln aydnlanabilecek blgeleri yalnzca kendindenin ve kendiiinin blgeleri ile kendi kendinin nedeninin ideal blgesidir. Ontoloji kendindeyle eklemlenen kendi-iini blnen bir ikilik ya da dalan bir varlk gibi d
nmeye ilgisiz kalr. Bilgi asndan (zellikle de fenomenolojik psikoloji, antro
poloji, vb. asndan) fenom en diye adlandracamz ve tpk Einstein fiziinde,
meknsal boyutlara ve bir zamansal boyuta sahip ve kendi yerini bir mekn-zaman iinde belirleyen ey gibi dnlen bir olandan sz etmenin yelenmesin
de olduu gibi, iki varlk boyutuyla, yani kendinde ve kendi-iin boyutlaryla do
natlan (bu bak asndan, yalnzca bir tek fenomen olurdu: dnya) bir varl
769

Jean-Paul Sartre

ele almann m daha yararl olduuna, yoksa her eye ramen eskisi gibi bilinvarlk ikiliini muhafaza etmenin mi daha doru olduuna karar vermek meta
fizie der. Burada ontolojinin ileri srebilecei tek uyar udur: yeni fenomen
nosyonunu dalan btn olarak kullanmann yararl grnd durumda, bu
nosyondan hem ikinlik hem de akmlk terimleriyle sz etmek gerekir. Nitekim
salt ikinlikciliin (Husserlci idealizm), ya dafenomeni yeni bir nesne tr gibi d
nen salt akmlkclm tuzana debiliriz. Ama fenomenin kendinde boyu
tuyla ikinlik ve kendi-iin boyutuyla da akmlk, her zaman snrlandrlacaktr.
Kendi-iinin kkeni ve dnya fenomeninin doas sorunu zerinde karara
vardktan sonradr ki, metafizik birincil nemdeki eitli sorunlara, zellikle de
eylem sorununa yanaabilir. Gerekten de eylem, hem kendi-iin dzleminde,
hem de kendinde dzleminde dnlmelidir, nk akn olann varl iinde
ki bir deiimi belirleyen ikin kkenli bir proje sz konusudur. Nitekim eyle
min yalnzca eyin fenomenal grnmn deiime urattn ileri srmenin
hibir yarar yoktur: eer bir fincann fenomenal grnm, fincann fincan ola
rak yok oluuna varncaya kadar deiime uratlabilirse ve eer fincann varl
niteliinden baka bir ey deilse, dnlen eylemin fincann bizatihi varln
deiime uratabilmesi gerekir. u halde eylem sorunu bilincin akn etkililii
nin aydnlatlmasn varsayar ve bizi varlkla aramzdaki gerek varlk mnase
betinin yolu zerine karr. Bu sorun, edimin dnya zerindeki etkilerinin so
nucu olarak, bize varlkla varlk arasndaki bir ilikiyi de gsterir, bu iliki fizik
i tarafndan dsallk halinde kavranmakla birlikte ne salt dsallktr, ne de ikinliktir, bu bizi Gestalt form nosyonuna gnderir. u halde bir doa metafizi
ine, buradan hareketle giriilebilir.

AHLAK AILIMLAR
Ontoloji kendi bana ahlaki ynergeler formlletiremez. Yalnzca olan eyle
ilgilenir ve onun iaret kiplerinden buyruk kipleri kartmak mmkn deildir.
Bununla birlikte ontoloji, durum halinde bir insan-gereklii karsnda sorumluluk
larn stlenecek bir etiin ne olacam sezinlemeye imkn verir. Nitekim deerin
kkenini ve yapsn bize gsterdi; deerin eksiklik olduunu, kendi-iinin bu de770

Varlk ve Hilik

ger karsnda kendini varl iindeki eksiklik olarak belirlediini grdk. Kendiiinin varolma olgusundan tr, deerin onun kendi-iin-varlna musallat ol
mak zere belirdiini de grdk. Buradan kan sonu udur: kendi-iinin farkl
abalan varolusal bir psikanalizin konusu olabilir, nk bunlarn hepsi de de
er ya da kendi nedeni olarak, bilin ile varln eksik kalan sentezini yaratmay
hedeflerler. Varolusal psikanaliz bylece ahlaki bir betimlemedir, nk bize in
sann farkl projelerinin etik anlamn ifa eder; insann btn tavrlarnn ideal
imlemini amlamak suretiyle, karclk psikolojisinden de, insan davrannn her
trl yararc yorumundan da vazgemek zorunda lduumuzu gsterir. Sz ko
nusu imlemler, egoizmin ve dierkamln tesindediler, ayn zamanda ka rsz
denilen tutum ve davranlarn da tesindedirler. Denilebilir ki, insan Tanr olmak
iin kendini insan klar: ve bu bak asndan dnldnde, kendilik bir ego
izm gibi grnebilir; ama tam da insan-gereklii ile onun kendi nedeni olma ar
zusu arasnda ortak nokta bulunmadndan, insann kendi nedeni varolsun diye
kendini yitirdii de pekl sylenebilir. O zaman her insan varoluu bir ile gibi
dnlecek, fazlasyla nl kendi-sevgisi [amour-propre] bu ileyi gerekle
tirmek zere birok ara arasndan zgrce seilen bir aratan ibaret olacaktr.
Ama varolusal psikanalizin balca amac, bizi ciddiyet ruhundan vazgeirmek ol
maldr. Gerekten de, ciddiyet ruhunun, deerleri insan znelliinden bamsz,
akn veriler gibi dnmek ve arzulanabilir vasfn da, eylerin ontolojik yap
sndan alp onlarn sradan maddi oluumlarna aktarmak gibi ifte bir zellii
vardr. Nitekim ciddiyet ruhu asndan, rnein ekmek arzulanabilirdir, nk
yaamak gerekir (anlalr alemde kaytl deer) ve nk ekmek besleyicidir. Bi
lindii zere, ciddiyet ruhunun, yeryznde hkm srmekte olan sonucu, ey
lerin sembolik deerlerini, tpk bir mrekkep kdnn mrekkebi emmesi gibi,
ampirik kiisel tepkilere emdirmektir; arzulanan nesnenin opakln ne kart
mak ve onu kendi kendisinde indirgenmez arzulanabilir olarak ortaya koymaktr.
Bu yzden, esasen ahlakn dzlemi zerindeyiz, ama rekabeti bir biimde ken
dini aldatma ahlaknn da dzlemi zerindeyiz; nk bu kendi kendisinden
utan duyan ve adn sylemeye cesaret edemeyen bir ahlaktr; idaralmasmdan
kurtulmak iin btn hedeflerini karartmtr. nsan, varl krlemesine arar ve
bu arayn kendisi olan zgr projeyi kendinden saklar; kendini, yolu stne yer
letirilen iler tarafndan beklenecek tarzda oluturur. Nesneler dilsiz gerekirliklerdir ve insan, kendi olarak bu gerekirliklere edilgin itaatten baka bir ey deildir.
771

Jean-Paul Sartre

Varolusal psikanaliz, insana, araynn, kendindenin kendi-iinle sentetik

kaynamas olan gerek amacm kefetrecektir; insan fiilen ilesiyle yzletirecektir. Aslna baklrsa, bu psikanalizi kendi zerinde uygulam ve bir kurtulu
ve selamet arac olarak ondan yararlanmak iin ilkelerini renmeyi beklememi
olan ok sayda insan vardr. Gerekten de, pek ok insan, araylarnn hedefinin
varlk olduunu bilir; bu bilgiye sahip olduklan lde, eyleri eyler olarak sa
hiplenmeyi bir yana brakr, kendinde-varlklann sembolik olarak kendilerine
mal etmeye alrlar. Ama bu giriimin bile ciddiyet ruhuna katlmas lsnde
ve kendi-iin-kendindeyi var klma grevlerinin eylerin iinde kaytl olduuna
hl inanabilmeleri lsnde, umutsuzlua mahkumdurlar, nk ayn zaman
da da insann tm etkinliklerinin edeer olduunu (nk hepsi kendi kendinin
nedeninin belirmesini salamak zere insani feda etmeye ynelirler) ve hepsinin
ilke olarak baarszla uramaya yazgl olduunu kefederler. Bylece yalnz ba
na kendinden gemek ya da halklar ynetmek ayn kapya kar. Bu etkinlik
lerden birinin tekine baskn kmas onun gerek amac yznden deil, ama
ideal hedefi konusunda sahip olduu bilincin derecesi yzndendir; bu durum
da, kendinden geenin yalnz dinginciliinin [quietisme] halklar ynetenin bey
hude rpnna baskn kabildii de olur.
Ama ontoloji ve varolusal psikanaliz (ya da her zaman olduu gibi, insanla
rn bu disiplinleri kendiliinden ve ampirik ynden uygulamalar), ahlak failine,
deerlerin varolmasna araclk eden varlk olduunu kefettirmek zorundadr.
Ahlak failinin zgrl o zaman kendi kendisinin bilincine varacak ve idaralmas iinde kendini deerin yegane kayna ve dnyay vareden hilik olarak
kefedecektir. Varln aranm ve kendindenin sahipleniliini kendi mmkn
olanlar olarak kefettii anda, zgrlk de idaralmas iinde ve idaralmasyla
bu mmkn olanlarn ancak daha baka mmkn olanlarn imkn fonu zerin
de mmkn olduklarn kavrayacaktr. Ama buraya gelene kadar, mmkn
olanlar istee bal olarak seilmi ve geersizletirilmi bile olsalar, onlara ili
kin tm seimlerinin birliini oluturan tema, deer ya da ens causa sufnin ide
al mevcudiyetiydi. zgrlk, bu deere doru dnerse ne hale gelir? Kendi-iinkendindeye doru bizatihi dn iinde ve ne yaparsa yapsn, onu da kendisiy
le birlikte mi gtrecektir, kendi-iin temaa etmek istedii deer tarafndan ge
riye doru yeniden kavranm m olacaktr? Yoksa srf kendi kendisi karsnda
kendini zgrlk olarak kavramasndan tr, deerin saltanatna bir son vere
772

Varlk ve Hilik _

bilecek midir? zellikle de, her trl deerin kayna olarak kendi kendisini de
er gibi kabul etmesi mmkn mdr? Yoksa zorunlu olarak, kendini, ona mu
sallat olan akn bir deere.nispetle mi tanmlayacaktr? Ve kendi kendisini ken
di mmkn olan ve belirleyici deeri olarak grmek isteyebildiinde, bundan
neyi anlamak gerekir? Nitekim, kendini zgrlk olarak isteyen bir zgrlk,
varlk ideali olarak ne deilse o olmay ve ne ise o olmamay seen bir ne-ise-oolmayan-varlk ve ne-deilse-o-olan-varlktr. u halde, kendini toparlamay de
il, kendinden kamay, kendi ile akmay deil, her zaman kendi ile mesafeli
olmay semektedir. Kendi kendisine kar mesafeii durmak isteyen, belli uzak
lkta kalmak isteyen bu varlktan ne anlamak gerekir? Burada kendini aldatma
m, yoksa baka bir temel tavr m sz konusudur? Ve varln bu yeni grn
mn yaamak mmkn mdr? zellikle de, zgrlk kendi kendisini ama
olarak kabul etmek suretiyle her trl durumdan kurtulacak mdr? Yoksa tersi
ne, durum olarak m kalacaktr? Ya da daha bir kesinlik ve daha bir bireysellik
le konumlanacak ve idaralmasmn iinde kendini koul halindeki zgrlk ola
rak daha m fazla kavrayacaktr? Dnyann varla gelmesine araclk eden varo
lan olarak, bsbtn sorumluluunu stlenecek midir? Bizi saf ve ibirliki ol
mayan dnme gnderen btn bu sorularn cevaplar ancak ahlakn alann
da verilebilir. Bir baka kitab da buna ayracaz.

773

SZLK

A b o litio n : O rta d a n k a lk m a
A b s c h a t t u n g ( A lm .) : G lg e le m e , g lg e s in i d r m e , p r o f il
A b s e n c e : N a m e v c u d iy e t, m e v c u t o lm a m a
A c te : E d i m (F iil)
A c ti v itd : E t k in li k
A f f e c te r : E tk ile m e k , d u y g u la n d r m a k
A f f e c ti o n : E tk ile n i , d u y g u la n
A f f e c ti v itf c D u y g u la n m , e t k ile n m e , e t k ile n im
A f f i r m a t i o n : O lu m l a m a
A g e n t: F a il, e y le y e n
A g ir : E tk im e k , e y le m e k
A li n a tio n : Y a b a n c la m a
A l U r a t i o n : B a k a la m
A l t6 r i t6 : B a k a lk
A n a n t i s s e m e n t : H i le m e , y o k o lm a
A n g o i s s e : l d a r a lm a s
A p p a ra itre : G r n m e k
A p p a re n c e : G r n
A p p a ritio n : G r n m e
A p p e r c e p t i o n : T a m a lg
A p p tit: ta h
A p p r s e n t a t i o n : M e v c u d iy e tte n y o k s u n la m a
A s p a t i a l : M e k n s a llk - d
A s s o c i a t i o n : a r m
A s s u m e r : s t le n m e k
A - t e m p o r e l l e : Z a m a n s a llk - d
A u t h e n t i c i t d : O ta n t ik li k
A u t r e : B a k a
A u t r u i : B a k a s
A v o ir : S a h ip o lm a k
A x i o m a t i q u e : B elitsel
a : d (B k z . sf. 1 0 4 te k i d ip n o t )
C a u s e d e s o i : K e n d in i n n e d e n i
C h a ir: T en

775

C h o i x : S e im
C o e f R c i e n t d a d v e r s i t e : T e r s l ik k a ts a y s (B k z. sf. 4 2 6 d a k i d ip n o t )
C o e x i s t e n c e ; B irlik te v a r o lm a
C o g i t o p r r 6 f l e x i f : D n m - n c e s i c o g ito
C o i t c i d e n c e a v e c s o i : K e n d iy le a k m a , k e n d i y le r t m e
C o l l e c t i o n : D e r le m
C o m m u n e a u t6 -s u je t; z n e -c e m a a t
C o m p r e s s i o n d tr e : V a r l n s k l , s k t n lm l (B k z . sf. 1 3 9 d a k i d i p n o t )
C o n f l i t : a t m a
C o n n a i s s a n c e s e n s i b l e : D u y u lu r b ilg i
C o n n a i s s a n c e : Bilgi
C o n s c i e n c e c o l l e c t i v e : K o le k tif b ilin
C o n s c i e n c e d e c l a s s e : S n f b ilin c i
C o n s c i e n c e d e s o i: K e n d in i n b il in c i
C o n s c i e n c e i r r t f l e c h i e : z e r in e d n l m e m i b il in
C o n s c i e n c e n o n - p o s i t i o n n e l l e d e s o i : K e n d in i n k o n u m s a l - o lm a y a n b ilin c i
C o n s c i e n c e n o n - p o s i t i o n n e l l e : K o n u m s a l- o l m a y a n b il in
C o n s c i e n c e n o n - r 6 f l e x i v e : D n m s e l- o lm a y a n b il in
C o n s c i e n c e n o n - t h t i q u e : K o n u l a n d n c - o lm a y a n b il in
C o n s c i e n c e p r 6 r t f i e x i v e : D n m - n c e s i b il in
C o n s c i e n c e r f l6 c h ie : z e r in e d n l m b il in
C o n s c i e n c e r f le x iv e ; D n m s e l b ilin
C o n s c i e n c e t h t i q u e : K o n u l a n d m c b il in (B k 2. sf. 2 8 d i p n o t )
C o n s c i e n c e : B ilin
C o n s i s t e n c e - e n - s o d e l t o e : V a rl n k e n d i n d e k a i m o lu u
C o n t i n g e n c e : O lu m s a llk
C o n t i n g e n t : O lu m s a l
C o n t i n u i t 6 : D e v a m llk
C o n t r a d i c t o i r e : e li ik
C o n t r a i r e : K a r t
C o r p o r i t 6 : B e d e n lik
C o rp s : B eden
C o r r t l a t i f : B a lla k
C r o i r e : in a n m a k / s a n m a k
C r o y a n c e : n a n
D t e o m p r e s s i o n d e t r e : V a rl n z lm e s i (B k 2. sf. 1 3 9 d a k i d i p n o t )
D f a u t d e t r e : V a r lk k u s u r u
D e h o r s : D a n
D f e p a s s e r : te y e g e m e k
D e v e n i n O lu , ( ...) h a l in e g e li
D f e v o ile m e n t: A a k a r l , g iz li o la n n r t s n n k a ld r lm a s
D i f f r e n c i a t i o n : F a r k lla m a
D i f K r e n c t e : F a r k lla m
D i s c u r s i f : S y le m s e l
D o n : B a

776

D u a litf e : k ilik
D u r te : S re
D y a d e : B irlik o l u t u r a n ik ilik
E e h a p p e m e n t s o i : K e n d in d e n k a
H n s e m b l e m e n t : B ir a ra d a lk
E n t e n d e m e n t : A n la m a y e tis i
H r l e b n i s ( A lm .) : Y a a n t

E r s c h e i n u n g ( A lm .) : G r n m e , d o lu l u k la k e n d i n i s u n m a , g r n r o lm a
E sp ac e: M ekn
t

E s p r i t d e s e r i e u x : C id d iy e t r u h u
E ta t: H al
E te n d u : U zam

E t e m i t e : E b e d iy e t
E t t e : O lm a k , v a r lk
E t r e - a u - m i l i e u - d u - m o n d e : D n y a n n - o r t a s m d a k i- v a r lk , d n y a n n - o r ta s n d a - o l m a k
E t r e - d a n s - l e - m o n d e : D n y a - i i n d e - v a r l k , d n y a d a - o l m a k
( L ) e t r e - e n - s o i : K e n d in d e -v a r k
( L ) 6 t t e - p o u r - s o i : K e n d - m - v a r lk
( L ) e t r e - p o u r - a u t r u i : B a k a s - i in -v a rlk
( l ) 6 t r e

poT

d fe v o ilc r: A a - k a r lm a k - i in - o la n - v a r lk

E x i s t a n t : V a ro la n
' E x i s t e n c e : V a ro lu
E x i s t e r : V a r o lm a k
E x t e n s i o n : Y a y lm
E x U r i o r i t : D sa llk
E x t r a t e t n p o r a l i t : Z a m a n - te s ilik
F a c t c i t i : O lg u s a llk
F a ire : Y ap m a k
F i n i t u d e : S o n lu lu k
F i s s u r e i n t r a c o n s c i e n t i e l : B ilin -i i a tla k
F o i: n a n
F u s io n : K aynam a
G 6 n f e r o s ite : C m e r tli k , y c e g n l l l k
H a n t e r : M u s a lla t o lm a k
H o m o l o g a t i o n : B e n z e ik le m e k
H y p o t h 6 t i q u e : V a rs a y m s a l
I d e n tiq u e : z d e
I d e n t i t f c z d e li k
U l u s t a n : Y a n ls a m a
tm a g e : m g e
I m a g i n a t i o n : m g e le m
I m m a n e n c e d e s o s o i : K e n d in i n k e n d i n e i k in lig i
I m m a n e n c e ; t k in li k
I m m d i a t : D o la y s z

777

I m m e d i a t e t e : D o la y s z lk
I m p r e s s i o n : z le n im
I m p u l s i o n : tk i
I n c a m a t i o n : E te k e m i e b r n m e , c is im le m e
I n c o n s c i e n t : B ilin a lt
I n d i f f e r e n c i a t i o n d e s o i: K e n d in i n fa rk lla m a m l
I n d i f f e r e n c i a t i o n : F a r k lla m a m h k
n e r t e : tl
i n e r d e : A ta le t
I n h e r e n c e s o i: K e n d i i in d e l ik
I n s t a n t a n e i t i : A n m d a l k
I n s t r u m e n t : A le t
I n s t r u m e n t a l i t : A le ts e llik
I n t e n t i o n : Y n e lim
I n t e n t i o n n a l i t i : Y n e tim s e llik
I n t r io r i te : s e llik
I n t r a c o n s c i e n t i e l : B ilin -i i
I n tu itio n : G r
n t u i t i v e : G r s e l
I n t u i t i o n r e v fe la n t: A m la y a n g r
I p s e i t e : K e n d ilik
J e : B e n (B k z . s f. 1 0 4 te k i d ip n o t )
M a n i f e s t e r . O r ta y a k a r m a k , ifa e t m e k
M a n q u a n t : E k s ik li i d u y u l a n
M a n q u e : E k s ik lik
( L e ) m a n q u e : E k s ik o l u n a n
M a u v a i s e fo i: K e n d im a l d a tm a (B k z . sf. 1 2 5 te k i d i p n o t )
M e d i a t e u r : D o la y la y c
M e t a s t a b l e : A n i g e i e v r e s i (B k z. sf. 1 0 3 te k i d ip n o t )
M ie n : B e n im k i
M i n d e n v e r t i g k e i t ( A lm .) : A a lk ( d u y g u s u )
M i t s e i n ( A lm .) : B irlik te -v a rlk , b ir l ik te - o lm a k
M o b il: A m il
M o d e : K ip
M o i: B e n (B k z . sf. 1 0 4 te k i d ip n o t )
M o it : B e n o lm a k l k
M o tif : S ik
M u l t i p l i c t e : o k lu k
N a u s e e : B u la n t
N e a n t : H i lik
N e a n t i s a t o n : H i le m e , h i le y i
N e c e s s i t e : Z o r u n l u lu k
N e g a t i o n : O lu m s u z l a m a
N d g a tit : O lu m s u z - b i r im
N i e r : Y a d s m a k

778

N o n - c o g n i t i f : B ili s e l-o lm a y a n
N o n - e t r e : V a r h k - o lm a y a n
N o u s - o b j e t : N e s n e - b iz
N o u s - s u j e t : O z n e - b iz
O b l i g a t i o n : M e c b u r iy e t
O m n i p r t s e n c e : H e y e r d e m e v c u t o lm a
O n t i c o - o n t o l o g i q u e : O tt ik - o t to lo j ik
O n tiq u e : O n tik
O p a c i t e : O p a k h k , m a tl k
O p in io n : K am
O r i e n t a t i o n : Y n le n m e
P a s s e : G e m i
P a s s e i t d : G e m i lik
P a s s io n : T u tk u
P a s s i v i t : E d ilg in lik
P e r c e p t i o n : A lg
P e r m a n e n t : S r e k li, k a lc o la n
P h in o m e n e : F en o m en
P h f e n o m d n o lo g ie : F e n o m e n o lo ji
P la is ir: H az
P l u r a l i t e : o u ll u k
P o s itio n : K o n u m
P o s i t i v i t f c O lu m l u lu k
P o s s e s s i o n : S a h ip le n m e
P o s s i b i l i t 6 : m k n
( L e ) p o s s i b l e : M m k n o la n
P r e s e n c e s o i : K e n d in e m e v c u t o lm a
P r e s e n c e : M e v c u d iy e t
P r s e n t: im d ik i z a m a n , im d i , m e v c u t
P re s e n ta tio n : S u n u
P rfs e n te r: S u n m ak
P r & e n t i f i e r : im d ile tir m e k , m e v c u tl a tr m a k
P r f e s u p p o s i t i o n : n v a r s a y m
P r o b a b ilit : h tim a l
P r o b a b l e : M u h te m e l
P r o j e t : P ro je
P r o p r t e t f i : M lk iy e t, iy e lik
P u i s s a n c e : S a k lg (k u v v e )
Q u i 4 t i s m e : D in g in c ilik
R a iso n : N e d e n
R i a l i t d : G e r e k lik
R d a l i t d - h u m a i n e : ln s a n - g e r e k li i
R c o g n i tio n : T a n m a
R e c o n n a i s s a n c e : T a n m a

779

R e f l e c h i: z e r in e d n l m
R e f l e c h i s s a n t : Y a n s tc
R e f l e t: Y an s
R e f ! e x i o t c o m p l i c e : i b ir lik i d n m
R e f l e x i o n i m p u r e : S a f o lm a y a n d n m
R e fle x io n p u r e : S af d n m
R e f l e x io n p u r i f i a n t e : S a fla trc d n m
R e f l e x io n : D n m
R e l a t i f - a b s o l u : M u tla k g re c e
R e l a t i v i t e : G re c e lik
R e p re s e n ta tio n : T asav v u r
R e v e la n t : A m la y a n
R S v e la tio n r e v e l e e : A m la n m a m la m
R e v e le e : A m la n m o la n
R v e le r : A m la m a k
R ie n : H i , h i b ir e y
S a p p r o p r i e r : S a h ip le n m e k , k e n d i n e m a l e t m e k
S e m a n ife s te r: T e z a h r e tm e k
S e p r o j e t t e r : A tl m d a b u l u n m a k , ile ri d o r u a t lm a k (B k z . sf. 1 1 3 te k i d ip n o t )
S e l b s h e i t ( A lm .) : K e n d ilik
S e i n - z u m - t o d e ( A lm .).' l m e - d o g r u - o l m a k , l m e - d o g r u - v a r l k
S e l b s t n d i g k e i t ( A lm .) : K e n d i a y a k la n z e r i n d e d u r a b i lm e , y a ln z c a .k e n d is in d e n h a r e k e tle a n la la b il- .
m e , b a m s z lk
S e n s a tio n : D u y u m
S e n t i m e n t : H is
S e r m e n t : S z v e r m e , a n t i m e
S ig n e : I m
S i g n i f i c a t i o n : lm le m
S i m u l t a n e l e : E z a m a n llk
S i n c e r i t e : te n lik
S itu a tio n : D u ru m
S o i: K e n d i
S o l i d a r i t e : D a y a n m a
S o u c i: K ay g (B k z. sf. T d e k i d i p n o t )
S p a tia lit : M e k n s a llk

S p o n ta n f e ite : K e n d ilig n d e n lik

S t i m m u t g ( A lm .) : H a le t-i r u h iy e , r u h d u r u m u , h is
S u j e t t r a n s c e n d a n t a l : T r a n s a n d a n ta l z n e
S u r g r : B e lirm e k
S u r g i s s e m e n t : B eliri
S y m b o le : S e m b o l
S y m b o l i q u e : S e m b o lik
S y n t h e s e : S e n te z
T e tn p s : Z a m a n
T e m p o r a l i t e : Z a m a n s a llk

780

T i e r s : n c (k i i)
T o t a l i t d d e t o t a l i s e e : B t n l b o z u l m u b t n l k
T o t a l i t e o r g a n i s e : D z e n l e n m i b t n l k
T o t a l i t e r B t n l k
T r a n s - a s c e n d a n c e : A k m - k
T r a n s c e n d a n c e t r a n s c e n d a n t e : A k n a k m l k
T r a t s c e n d a n c e t r a n s c e n d e e : A lm a k m l k
T r a n s c e n d a n c e : A k m lk
T r a n s c e n d e r : A m ak
T r a n s - d e s c e n d a n c e : A k m - in i
T t a n s l u c i d i t e : S a y d a m lk , ( k ) g e ir g e n li k

T r a n s m o n d a i n : D n y a - te s i

*>

T r a n s p h e n o m e n a l e : F e n o m e n te s i
U n it t o t a l t a i r e : B t n c l b irlik
U n itfe : B irlik
U n s e l b s t n d i g k e i t ( A lm .) : K e n d i k e n d i n e a y a k ta d u r a m a m a , b a k a e y le re b a m l o lm a , y a ln z c a k e n
d is iy le k a v r a n r o lm a m a
U s t e n s i l i t e : K u lla n la b ilirlik
U s t e n s i l e : A ra , k u ll a n l a b il ir o la n
V e r i t e : H a k ik a t
V i r t u a l i t e : G c ll k
V o l o n t e : s te n
W e l t a n s c h a u u n g ( A lm .) : D n y a g r
W e s e n s c h .a u ( A lm .) : B ir e y i b t n l i in d e b i r d e f a d a a n la m a y a y a r a y a n z g r

781

DiZN

A b r a h a m , P .: 4 5 4

133, 140,

1 4 1 , 1 4 5 ,1 4 6 , 1 5 2 , 1 6 5 , 1 7 0 ,

A d l e r , A .: 5 8 0 , 5 9 7 , 7 4 4 , 7 5 6

186, 201,

2 0 3 , 2 0 5 ,2 0 6 , 2 2 4 , 2 3 0 , 2 4 2 , 2 4 9 ,

175,

A la i n : 2 7 , 2 8 , 7 5 , 1 0 7 , 6 8 5

272, 293,

3 2 0 , 3 2 1 ,3 2 6 , 3 3 4 , 3 4 2 , 3 4 3 , 3 7 8 ,

A z iz A n s e lm u s : 2 4

405, 409,

5 5 7 , 5 6 0 ,5 8 4 , 5 8 7 , 6 0 6 , 6 0 9 ,

A r is to te le s : 1 5 7 , 1 6 3 , 1 6 6 , 6 1 2

714, 720,

A u d ib e r ti, J .: 74 2

D i d e r o t , D .: 6 7 0

B a c h e l a r d , G .: 4 2 6 , 7 4 1 , 7 4 2 , 7 4 3 , 7 4 4

D i l t h e y , W .: 3 1 2

B a c o n , F .: 7 1 6

D o s t o y e v s k i , F . M .: 8 4 , 7 1 2

B a l d w i n , J . M .: 4 3 3

D u l e m , P .: 2 1

B a lz a c , H . d e : 6 7 1 , 6 7 3 , 7 2 7

D u n s S c o tt, J .: 6 51

B a r r e s , M .: 6 6 9

E i n s t e i n , A .: 2 9 4 , 6 6 3 , 7 6 9

B e r g e r , G .: 5 5 7

E p ik ro s: 167, 5 1 3 , 572

B e r g s o n , H .: 5 9 , 9 5 , 9 6 , 1 7 4 , 1 7 5 , 1 7 9 , 2 0 5 ,

E u k lid e s : 5 7 8

206, 242, 243, 247, 512, 563, 584, 625, 632,

683, 752

652,

730

F a u l k n e r , W ,: 5 1 8
F i t z g e r a l d , G . F .: 2 9 4

B e r k e le y , G .: 2 5 , 8 1 , 2 1 5

F l a u b e r t , G .: 6 9 3 , 6 9 4 , 6 9 5 , 6 9 6 , 6 9 7 , 7 1 2 ,

B e r o a l d e d e V e r v il le , F . V .: 4 9 0

727

B o is s e lo t: 6 7 0

F re u d , S. (v e F re u d c u lu k ):

B o u l a n g e r , G .: 5 3 6

104, 106, 108,

579, 580, 701, 706, 707, 712, 732, 744, 755

B o u r g e t , P .: 6 9 3 , 6 9 9
G i d e , A .: 1 1 4 , 3 5 9 , 5 6 7 , 5 8 4 , 5 9 9 , 7 1 5

B r e n t a n o , F .: 7 5

G r i n u n , J . v e W .: 7 4 2

B r o g li e , L . d e : 4 0 7

H a l b w a c h s , M .-. 6 4 2

B r u m m e l , G .: 7 3 4

H a m e l i n , O .: 6 0
C e z a n n e , P .: 2 6 6

'

H e g e l , G . W . F .: 6 0 , 6 1 , 6 2 , 6 3 , 6 4 , 6 5 , 6 6 , 6 7 ,

C h a r d o n n e , J .: 111

68, 75, 86, 123, 127, 136, 137, 148, 158, 183,

C h e v a lie r, J .: 1 7 9 , 180
C la p a re d e , .: 1 7 3 , 1 7 6
C lo v i s : 5 6 5 , 5 6 6 , 5 6 7 , 5 6 8 , 5 6 9
C o m t e , A .: 4 1 6 , 6 9 7

188, 228, 264, 320, 323,

324,

3 2 5 ,3 2 6

328, 329, 330, 331, 332,

333,

3 3 4 ,3 3 5

343, 366, 368, 379, 398,

477,

5 5 4 ,5 5 8

673, 702, 717, 768

C o r b i n , H .: 6 5

H e i d e g g e r , M .: 8 , 9 , 2 0 , 2 3 , 2 4 , 2 9 , 3 0 , 3 9 , 4 0 ,

C o u s i n , V .: 1 3 5

49, 50, 65, 66, 67, 68, 70,

C o u t u r a t , L .: 161

7 4 , 7 5 , 8 0 , 9 4 ,1 0 2 ,

1 3 3 , 1 4 1 , 1 4 7 , 1 7 0 ,1 9 3 , 1 9 4 , 2 1 4 ,
D a l a d i e r , fi.: 7 4 2
D e s c a r t e s , R .: 2 4 , 2 9 , 3 2 , 3 5 , 3 8 , 4 9 , 7 4 , 7 5 ,

782

260, 280,

282, 320, 334, 335, 336,

337,

3 3 8 ,3 3 9

393, 426, 480, 492, 527,

552,

5 4 5 ,5 5 6

600, 607, 610, 620, 662, 664, 665, 666, 678,

M a in e d e B ir a n : 4 0 3 , 4 2 6

679, 700

M a le b ra n c h e , N . d e : 3 4 0

H e i s e n b e r g , W .: 4 0 7

M a l r a u x , A .: 1 7 8 , 1 8 1 , 3 6 8 , 5 4 9 , 6 6 3 , 6 6 4 ,

H e r a k le ito s : 8 , 1 8 4

672, 679

H e r a u lt d e S e c h e lle s , M . J .: 4 9 0

M an, H . de: 642

H l d e r l i n , F .: 4 8 0

H u g o , V .: 7 2 7

H u m e , D .: 2 0 2 , 4 2 6

M a r e , K .: 3 2 6 , 6 4 2 , 7 1 8
M a u r i a c , F .: 1 1 1 , 6 1 9 , 6 7 3
M e y e r s o n , E .: 2 0 8 , 2 9 1 , 6 6 7

H u s s e r l , E .: 2 0 , 2 1 , 2 3 , 2 5 , 2 6 , 3 1 , 3 3 , 3 5 ,

M ill,J . S tu a rt: 2 4 4

36, 37, 3 8, 49, 50, 54, 75, 77, 117, 133, 134,

M o n tfo rt, S . d e : 651

135, 145, 147, 165, 174, 175, 188, 205, 224,

M o rg a n , C h .: 6 6 3

226, 250, 266, 267, 272, 320, 321, 322, 323,

M lle r - L y e r , F .: 4 1 2

3 2 4 , 3 2 6 ,3 3 4 , 3 3 5 , 3 4 8 , 3 5 0 , 3 6 6 , 4 1 6 , 4 26,

N a p o i e o n I: 2 3 8 , 6 2 9

495, 557, 571, 587, 704, 770

N e w t o n , I .: 4 0 6

J a m e s , W .: 1 7 4 , 7 5 2

N i e t z s c h e , F .: 2 0 , 6 7 3

J a n e t , P e rre : 5 9 8 , 6 0 0 , 6 0 1

P a r a i n , B .: 6 4 5

J a s p e r s , K .: 6 9 4

P a rm e n id e s : 8 , 3 9 9 , 7 5 6

J o y c e ,J .: 577

P a s c a l , B .: 6 7 3 , 6 9 8

K a f k a , F .: 3 5 9 , 6 2 9 , 6 8 4

P a u lh a n , J .: 6 4 3 , 6 4 6

K a n t , E .: 2 0 , 2 2 , 2 3 , 3 8 , 5 0 , 5 3 , 7 0 , 1 1 8 , 1 3 3 ,

P e l r c e , C h . S .: 1 0 5

1 4 2 ,1 9 5 , 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 6 , 2 1 5 ,

P ia g e t, ] . : 2 8

222, 303, 311, 312, 313, 314, 316, 317, 321,

P la to n : 7 6 , 1 1 1 , 1 4 5 , 3 4 0 , 3 7 2 , 4 0 9 , 5 1 4 ,

322, 323, 337, 339, 340, 344, 521, 549, 604,

64 5 , 6 6 3 , 7 6 2 , 763

721

P o e , E . A .: 7 4 1 , 7 4 3

K e s s e l, J . : 1 1 4

P o i n c a r 6 , H .: 2 1 , 2 0 5 , 3 8 3

K i e r k e g a a r d , S .: 9 , 7 9 , 8 0 , 1 5 8 , 3 2 8 , 7 1 9

P o l i t z e r , G .: 6 8 3

K r e t s c h m e r , E .: 4 5 5

P o z z o d i B o r g o , C h . A .: 2 3 8

K o n s ta n tin I (R o m a m p a ra to ru ): 5 5 1 , 5 52,

P ro u d h o n , j.: 726

566, 567

P r o u s t , M .: 2 0 , 2 2 , 1 1 1 , 1 7 6 , 2 0 1 , 2 3 9 , 2 4 5 ,
2 4 6 ,4 5 4 ,4 7 3 ,5 6 0 ,6 9 8

L a c lo s , P . C h o d e r l o s d e : 4 9 0
L a F a y e tte , M .J .: 6 2 7 , 6 75

R a y m o n d V I: 6 5 1

L a l a n d e , A .: 3 4 1

R i l k e , R . M .: 6 6 3

L a p l a c e , P . S .: 1 9 2

R i m b a u d , A .: 7 4 1 , 7 4 3

L a p o n e , J .: 4 9 , 6 0 ,4 3 3

R o b e s p ie rre , M . d e : 6 7 7

L a u tre a m o n t: 743

R o m a in s .J .: 5 2 7 , 6 8 8 , 6 8 9

L a w r e n c e , D . H .: 1 1 1

R o u g e m o n t, D . d e : 5 4 9

L e f e b v r e , H .: 6 0

R o u s s e a u , J .- J .: 2 5 5 , 4 8 8 , 5 2 1

L e i b n i z , G . W .: 8 , 4 1 , 1 4 2 , 1 5 8 , 1 6 0 , 1 6 1 ,

S a c h e r-M a s o c h , E . d e : 48 7

205, 206, 215, 319, 590, 591, 592, 670

S a r m e n t.J .: 112

L e S e n n e , R .: 6 0

S c h e l e r , M .: 1 0 0 , 1 5 6 , 4 3 3 , 4 3 4 , 4 9 5 , 7 4 3

L e u c ip p u s : 3 9 9

S c h i l l e r , F .: 7 1 6

L e w i n , K .: 4 0 8

S c h lu m b e rg e r, J .: 6 2 6

L o t , F .: 5 6 6

S c h o p e n h a u e r , A .: 3 1 6 , 3 1 8

1 8 . L o u is: 6 2 9

S o k ra te s : 6 4

783

S o l l i e r , P .-A .: 4 6 3
S o p h o k le s : 1 8 1 , 6 6 8 , 6 7 3
S p a i e r , A .: 7 6
S p i n o z a , B .: 2 7 , 3 5 , 5 0 , 6 3 , 6 4 , 1 3 6 , 1 5 0 ,
161, 224, 233, 264, 31 1 , 383, 549, 554, 655,
697, 699, 768
S t e k e l , W .: 1 0 8 , 1 0 9
S te n d h a l: 1 2 2 , 6 9 8 , 7 3 6
S to a : 5 3 , 5 4 , 7 2 , 7 4 , 2 4 4 , 4 7 7 , 4 9 6 , 5 4 2 , 5 4 9 ,
560, 593, 609, 612
T a i n e , H .: 7 6
T re n c a v e l: 651
V a U y , P .: 5 8 , 1 1 6 , 1 2 2
V V a e h le n s , A . d e : 4 8 0
W a h l,J .: 8 0 , 521
W a t s o n , J . B .: 3 1 9
E le a l Z e n o n : 2 9 5

784

V a r l k ve H i l i k , hi phesiz J e a n -P a u l S a rtr e n ba yap t dr. Sadece

Frans z felsefesi asndan deil genel o la r a k felsefe ta r ih i asndan da
son biiyk~ ontoloji denem esini tem sil eder. D o la y s y la n e m in i ve gncelliini
hl k o r u m a k ta d r ve hi phesiz daha uzun y lla r k o r u m a y a devam edecektir.
n k , insan, ilk defa bu y a p tta , zg r
pt m i i b k u m ed ilm itir...
y i o k u m a la r !

M **

K l.
'v

TARH TOPLUM KURAM - 82 | NTERNET SATT

Mm

ISSN 971 1 7 i 273 ?fS I