Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi

S 53, (Lozan Antlamas zel Says), 2013, s. 1-28

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI

ANTLAMASINA OSMANLI DI BORLARININ
TARHSEL GELM SREC
(1854-1923)
Yrd. Do. Dr. Necdet AYSAL
zet
XIX. Yzyln ortalarna kadar Osmanl Devletinde yaanan mali bunalmlara,
kaybedilen savalarn gerekli kld yksek askeri harcamalar da eklenince byk
bte aklar ortaya kmtr. zellikle 1854te Krm Savann balamasyla
birlikte artan bte aklar, Osmanl Devletinin Avrupa para piyasalarndan
borlanma srecini balatmtr. kaynaklarn yetersizlii sonucu bavurulan d
borlanmalar, Osmanl ekonomisini ve mali yapsn daha da bozmutur. Bu
gelimelerin sonucu olarak Osmanl Devleti, ac tecrbeler yaayarak ve ar
bedeller deyerek tarih sahnesinden ekilmek zorunda kalmtr.
Yeni Trk Devleti, Osmanldan ar bir bor miras devralmtr. Bu sorun,
Lozan Bar grmelerinde gndeme getirilmi ve uzun grmelerin sonucunda
Yeni Trk Devletinin istedii ekilde zme kavuturulmutur. Bu almada,
Osmanl Devletini ke gtren ve yaklak yzyl devam eden bu sorunun
tarihsel geliim sreci ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler: D Borlar, Dyun-Umumiye
mparatorluu, Krm Sava, Lozan Bar Antlamas

daresi,

Osmanl

Abstract
Ottoman Empires External Debt History From Crimean War To Lausanne
Negotiations
(1854-1923)
When the outgoings of the defeats added to the total result, until mid-19th,
Ottoman Empire had a financial crisis. Especially with the beginning of the
Crimean War in 1854, increasing budget deficits, has initiated the process of

Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits.

NECDET AYSAL

borrowing money in the European markets of the Ottoman Empire. Lack of internal
resources and external debts quashed Ottoman Empires financial situation. As a
result of these problems, Ottoman Empire stopped outstanding.
The new Turkish State, has inherited a heavy legacy of debt from the Ottoman
Empire. This issue was brought up in the Lausanne negotiations and concluded as
the Turkish State wanted. In this study, the problem which led Ottoman Empire to
collapse and continued for nearly a century are discussed
Key Words: External Debts, Duyun-u Umumiye Management, Ottoman
Empire, the Crimean War, Lausanne Peace Treaty.

Giri
Kuruluunu takiben yaklak yzyl genileme devri yaayan ve o
dnemler iinde dnyann en gl devletlerinden birisi olan Osmanl
Devleti, ok eitli nedenlerle nce duraklama dnemine ve 26 Ocak 1699
Karlofa Antlamasyla balayan toprak kayplaryla da paralanma srecine
girmitir.
Osmanl Devletinin kuruluu fetih esasna, ekonomisi ise tarmsal
retime dayanmakta, her ikisi de sosyal yap ve rgtlenme bakmndan
askeri bir nitelik gstermektedir. Devletin bir dier zellii de sava ve
aknlar bir gelir kayna saymas ve ekonomisini bu temeller zerine
oturtmasdr. Sava meydanlarndaki srekli zaferler ve fetihler
mparatorlua srekli yeni gelir kaplar am ve devlet herhangi bir mali
sorunla karlamamtr. Ancak gerileme dneminde tersine dnen bu sre
bu defa srekli mali bunalmlar da beraberinde getirmitir1. 17. ve 18.
Yzyllarda mparatorlukta yaanan bu mali bunalmlara, st ste kaybedilen
ve toprak ve itibar kaybna yol aan savalarn gerekli kld yksek askeri
harcamalar da eklenince byk bte aklar olumu ve bu durum giderek
artan bir ekilde ekonomiyi sarsmaya balamtr 2.
Osmanl Devletinde bu bozulma sreci devam ederken, tarihsel sre
ierisinde Batda Corafi Keifler, Rnesans ve Reform hareketleri ile ciddi
bir srama yaanm ve zellikle bilim ve teknikte yeni bulular,
insanoluna yeni ufuklar kazandrmtr. Bu gelimelerin yan sra XVIII.
yzylda ngilterede balayan ve yeni enerji kaynaklarnn sanayiye
1
2

Memduh Yaa, Devlet Borlar, 3. Bask, Has Kurtulmu Matbaas, stanbul, 1981, s. 35.
Kamu harcamalarnn yaplabilmesi iin gerekli parann bulunamamas II. Beyaztn
saltanat yllar belirgin hale gelmi ve devlet hazinesi para temin etmede zaman zaman
zorluklarla karlamtr. BkzAhmet Fazl zsoylu, Trk Maliye Tarihi ( Ders Notlar),
ukurova niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi, Masast Yaynlar, Adana, 1999,
s. 41.

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

uygulanmasyla kendini gsteren Sanayi Devrimi, ekonomik yaam

deitirip ileri boyutlara ulatrd gibi askeri glenmeyi de salamtr.
Osmanl Devleti bu gelimelere varlnn temeli olan dengeyi korumak iin
katlmam, kurulu dzeni olduu gibi koruma yolunu semitir. Corafi
keifler sonucunda Avrupaya akan deerli madenlerin zellikle gmn
Osmanl Devletine girerek piyasada para bolluuna yol amas, devlet
giderlerinde grlen devaml art, lke ekonomisinin hzl bir enflasyon
ortamna srklenmesine yol amtr 3. Bu arada smrge imparatorluklar
kuran Batl lkeler yaylma politikalarn hzlandrmlar ve Osmanl
Devleti de sahip olduu toprakalt ve st zenginlikleri nedeniyle bu
devletlere hedef olmaktan kendini kurtaramamtr.
1. Osmanl Devletinde Borlanmann Geliimi
Osmanl Devletinin ynetici kadrosu, paralanmay durdurmak ve mali
bunalm amak iin idari, askeri, toplumsal, hukuki ve ekonomik alanlarda
reformlara ynelmi ve zm araylar ierisine girmitir. Baz zenginlerin
ve grevden uzaklatrlan vezirlerin mallarna yahut miraslarna el
konularak ordu aklarnn kapatlmasna artk imkn kalmamtr. Bu
durumda Padiah I. Abdlhamit (1774-1789), mali bunalm karsnda devlet
byklerinden para toplanmasn ve bir eit i borlanmaya gidilmesini
dnmektedir. Ancak bu yolda da baar salanamam ve zenginlerden
midini kesen Padiah, eyhlislamdan fetva alarak Osmanl tarihinde ilk
kez d borlanmay deneyecektir.
lk teebbs Felemenkten bor para istenmesi eklindedir. Alnacak
bor karlnda baz rnler verilecek daha sonrada borcun tamam
denecektir. Fakat bu borlanma gereklememitir. III. Selim (1789-1807)
dneminde de mali bunalm devam etmitir. Babas Abdlhamitin
gerekletiremedii borlanma iin spanya elisine bavuran III. Selimin
istei reddedilmitir. Bu dnemde Osmanl Devletinin naznn getii her
yerden bor aramak durumunda kald grlmektedir. Srasyla Fas,
Cezayir, Tunus Sultanlarndan bor istenmi fakat olumsuz cevaplar
alnmtr. Bu mitsiz durumda son are olarak 1788de devlet ierisinde
btn deerli madenlere el konulmasna karar verilmi, vezirler, ulema, halk,
kadn ziyneti ile altn ve gm silahlar dndaki btn altn ve gm
eyasn darphaneye teslim etmeye arlmtr. Saraydaki deerli mallar da
gzden karan III. Selim, eritilecek madenlerle yeni para karmak ve devlet
ihtiyalarn bu oranda karlamak umudundadr. Ayrca, eyhlislamdan
zenginlerin elindeki kymetli madenleri toplamak iin fetva karm, altn
3

Ahmet Emin Yaman, Kurtulu Savanda Anadolu Ekonomisi 1919-1922, Betik Yaynclk,
Ankara, 1998, s 1-2.

NECDET AYSAL

ve gm eyann ern haram olduu ifade edilmitir 4. Ayrca, devlet bte

aklarn kapatabilmek iin bir yandan Galata bankerleri 5 olarak
adlandrlan byk sarraflardan bor paralar alm te yandan tedavldeki
sikkelerin taii yoluyla ek gelir salamaya almtr6. Ancak bte
aklarn kapatmak iin bavurulan bu yntem kalpazanl arttrd gibi,
sistemde enflasyonist etki yaratm, lke ekonomisini ve maliyesini olumsuz
ynde etkilemitir.
Bu dnem ierisinde d ticarette meydana gelen gelimeler de Osmanl
ekonomisinde yaanan mali bunalm bir hayli arttrmtr. zellikle 1838
ylnda imzalanan Osmanlngiliz Ticaret Anlamas ile ngiltereye tannan
ayrcalklar, zamanla tm Avrupa lkelerine tannm ve Avrupal tccarlarn
yerli tccarlara kar daha stn bir hale gelmesinin n almtr 7. Bu
anlamalar, Osmanl hazinesinin gelir kaybna uramasna zemin hazrlam
ve hammaddelerin ok ucuz bir ekilde yurtdna ihra edilmesi ise Osmanl
sanayisini olumsuz ynde etkilemitir 8.
XIX. Yzyln ortalarna doru para taii ile salanan ek gelirler ve
ticaret szlemeleri bte aklarn kapatmada yeterli olmaynca 1839
ylnda Kaime-i Nakdiye-i Mutebere karlmasna karar verilmitir 9. lk
karldnda bte zerinde olumlu etkileri olaca zannedilen ve kt
smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul, 1971, s. 229.
Galata Bankerleri, stanbulda ikamet eden Venedik ve Cenoval Latin kkenli Avrupal
sarraflar olup bunlara Levanten ad da verilmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz., Edhem
Eldem, Osmanl Bankas Tarihi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul,
1999, s. 19-20.
6
Parann taii uygulamasnda ama parann madeni deerini drerek hazineye gelir
aktarmakt. Devletin emriyle halkn elindeki altn ve gm eyann bir bedel zerinden
devlete satlmasyla darphanede bir miktar deerli maden toplanm, gm sikkeler tai
edilerek, gerek deerlerinin %20 fazlas bir deer zerinden piyasaya srlmtr. Bkz.,
Ali Yavuz, Balangcndan Bugne Trkiyenin Borlanma Serveni: Durum ve
Beklentiler, Sleyman Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Say 20, Isparta, 2009, s. 205.
7
Faruk Ylmaz, Hukuki-ktisad-Mal Ynleriyle Osmanl Borlarnn (Dyun-u Umumiye-i
Osmaniyenin) Tasfiye Meselesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsBaslmam Doktora Tezi, stanbul, 1995, s. 12; Emine Kray, Osmanlda Ekonomik Yap
ve D Borlar, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 74-75; Bige Yavuz, Kurtulu
Sava Dneminde Trk-Fransz likileri Fransz Ariv Belgeleri Asndan 1919-1922,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994.
8
Rdvan Karluk, Trkiye ekonomisi Tarihsel Geliim ve Sosyal Deiim, Beta Basm Yaym
Datm A.., stanbul, 1996, s. 41.
9
Kaimeler uluslararas ticaret ilemlerinde kullanlacak aralardan olmadndan ve ancak i
borlarn denmesinde kullanlabildiklerinden bunlarn karlmas ticarette karklklara
yol aarak ticari yaam zerine ar bir yk ykledii gibi, devletin itibarn da
zedelemitir. Bkz., Yavuz, a.g.m., s. 205.
4
5

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

para ile tahvil aras bir nitelie sahip olan kaimeler, ekonomide yine
enflasyonist etki yaratmtr. Mali bunalmn alabilmesi iin, 1840 ylnda
belirli bir faiz karlnda tasarruf sahiplerinin ellerindeki fonlar hazineye
transfer etmek amacyla, Eshm Kavimi karlmas kararlatrlmtr.
Fakat ksa sre ierisinde dolamdaki kavim miktarnn artmas ile eshm
faizleri de bte zerinde yk oluturmaya balamtr. Mali bunalmlarn
yaanmasnda ekonomik zayfln yan sra devletin etkin ve planl bir
ekilde vergileri toplayamamas da nemli bir rol oynamtr. 1760l
yllardan itibaren sava dnemine girilmesi ve dolaysyla askeri masraflarn
art mali bunalmlara sreklilik kazandrmtr. zellikle 1789-1844 yllar
arasnda hzla ykselen enflasyon karsnda Osmanl ekonomisinde genel
fiyatlar dzeyi 10-15 kat artmtr. Nitekim II Mahmut (1807-1839),
Osmanl tarihinin en fazla sikke basan padiah olarak bilinmektedir. Bu
dnem ierisinde gm sikke ve deerli maden ieriklerinin sk sk
drlmesi sonucunda 1814te 23 Osmanl kuruu 1 ngiliz sterlinine
eitken, 1839a gelindiinde 104 Osmanl kuruu 1 ngiliz sterlini etmeye
balamtr 10.
2. Osmanl Devletinde D Borlanmann Geliimi ve Dyun-u
Umumiye
Osmanl Devletinde d bor alma konusuna uzun yllar scak
baklmam hatta byle bir borlanmann cihan imparatorluu olarak grlen
devlet iin onur krc olaca, karlan eitli eyhlislam fetvalarnda
aka grlmektedir 11. Balangta itibar meselesi yaplarak d
borlanmaya gitmeyen ve bte aklarn i borlanma yolu ile karlayan
Devletin, artk bu dnem ierisinde sk sk d borlanma konusunu gndeme
getirdii grlmektedir. zellikle II. Mahmut dneminde ngiliz Hkmeti
ile yaplan grmelerde 1.000.000 sterlin alnmas konusunda pazarlklar
yaplm ve bu borlanma karlnda Akdenizdeki ngiliz filosuna kereste,
buday teslimat yaplmas teklif edilmitir. Ancak ngilterenin bu
borlanmaya karlk teklif edilen mallarn ne lde tedarik edilebilecei
ynndeki aratrmalarnn ok uzun srmesi, bu borlanmann
gereklememesine neden olmutur. XIX. Yzyln ortalarndan itibaren

evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Trkiye Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul, 1999, s. 186.
11
Yabanc bir lkeden bor alma fikri ilk kez 1785te Rusya ile sava srasnda gndeme
gelmitir. Bu d bor alm gereklememi ve bu konuda eyhlislam d bor almann
mekrh olduu yolunda fetvalar karmaya balamtr. Bkz., Binhan Elif Ylmaz,
Osmanl mparatorluunu D Borlanmaya ten Nedenler ve lk D Bor, Akdeniz
niversitesi ..B.F. Dergisi (4) 2002, s.190, s. 190.
10

NECDET AYSAL

Osmanl Devleti gelirleri 12, zorunlu giderleri artk karlayamaz hale gelmi
ve son derece bozuk olan bu mali durum 28 Ocak 1854te Krm Savann
balamasyla daha da bozulmutur. Savan gerektirdii yeni harcamalar ve
yaratt byk bte a, bu tarihten itibaren artk Osmanl Devletinin
Avrupa para piyasalarndan borlanma srecini balatacaktr. kaynaklarn
yetersizlii sonucu bavurulan d borlanma, Osmanl ekonomisinin ve mali
yapsnn yeni bir srece girmesine yol amtr.
Dnemin Padiah Sultan Abdlmecit, 4 Austos 1854te 5 milyon
ngiliz liras (5,5 milyon Osmanl liras) bir borlanma anlamas iin
hkmete yetki vermitir. Hkmet, 24 Austos 1854te Londradan Palmer
& Co., Paristen Gold Schmit et. Ass. simli kurulularla masaya oturarak
3.300.000 Osmanl liras tutarndaki ilk bor antlamasn imzalamtr 13.
Osmanl Devletinin, 1854 ylndan 1875 ylna kadar olan 21 yllk sre
ierisinde d borlanmalar her geen gn artm ve devletin bte gelirleri
o yl denecek borlara yetmediinden aklar vermeye balamtr.
Bunun yan sra Devletin eski iktidar gcnn kalmamas ve siyasi
alandaki etkisini yitirmesi, ekonomik ve mali yapda yaanan sorunlarn
devaml hale gelmesi ve alnan borlar etkin bir ekilde kullanmayarak
genelde lkse ve israfa dayandrmas sonucu oluan aklar hep d borlarla
kapatlma yoluna gidilmitir 14. 1875 ylnda gelindiinde devlet, alm
olduu d borlarn anaparasn demek yle dursun faizini dahi
deyemeyecek duruma dm ve 6 Ekim 1875te iflasn bir kararname ile
resmen ilan etmitir. Btn i ve d borlarn faiz ve d demeleri 5 yl iin
yarya indirilmi fakat bu demeler de yaplamamtr. 1876 Nisannda ise
btn d bor taksitlerinin denmesi durdurulmu ve bu durum 20 Aralk
1881 Muharrem Kararnamesi ne kadar srmtr 15. Ad geen kararname
ile d borlar yeni bir dzene balanm ve alacakl devletler, Dyun-u
Osmanl Devlet gelirleri, aar, arazi, bina, zel ormanlar, anam (hayvanlar), gelir,
madenler, su ve kara av, gmrk ve damga vergileri; gemi, tapu, yarg, pasaport ve
konsolosluk harlar ile tuz, ttn, av malzemeleri ve ttn tekellerinden olumaktadr.
Bkz., Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Atatrk Aratrma
Merkezi, Ankara, 1990, s. 98.
13
Bu borlanma iin % 2lik bir komisyon denmi ve faiz oran da % 6 olarak tespit
edilmitir. Bor taksiti iin Msr vergisinden 231,000 lirann dorudan Fransa ve ngiltere
bankalarna yatrlaca kararlatrlmtr. Borlanma iin yll 300 bin Osmanl liras
olan Msr Vergisi karlk gsterilmitir. Bkz., Erdoan ner, Osmanl mparatorluu ve
Cumhuriyet Dneminde Mali dare, T.C. Maliye Bakanl APK Bakanl Yayn,
Ankara, 2005, s. 338.
14
Nihad S. Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, Met-Er Matbaas, stanbul,
1977, s. 191.
15
Mderrisolu, a.g.e., s. 140-141 ; erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi. Yeni Trkiyenin
Oluumu, 3. Kitap, I. Blm, 1. B, Bilgi Yay., Ankara, 1995, s. 249.
12

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

Umumiye adyla bir rgt kurarak borlara karlk gsterilen devlet

gelirlerini direkt olarak toplamaya balamlardr 16.
Dyun-u Umumiye, Osmanl borlarnn i ve d kontroln
devralacakt. Bu idareyi, iinde Osmanl ve yabanc yeler bulunan bir
karma ynetim kurulu ynetecekti. Ynetim kurulunda ise ngiliz, Fransz,
Alman, Avusturya-Macaristan ve talyan hamillerini temsil eden 5 yabanc
ye ile Osmanl hamillerini ve Osmanl hazinesini temsil eden iki Trk ye
bulunacakt. Dyun-u Umumiye daresi'nin tara tekilat da mevcuttu.
Buralarda da yabanc uyruklu memur ve mdrler altrlabilecekti.
Osmanl Devleti bu idareye, devlet borlarnn idaresini karlayacak zel
gelirler tahsis etmeyi kabul etmiti. Bu gelirler 6 kalem olduu iin bunlara
Rsum-u Sitte ad verilmitir. Alt vergi olarak da isimlendirilen bu
gelirler unlardr 17: Tuz tekeli gelirleri, ttn tekeli gelirleri, damga resmipul-gelirleri, ikiler zerinden alnan vergi ve resimler gelirleri, balk av
vergi ve resimleri gelirleri, Kararnamede isimleri yazl vilayetlerin ipek
aar gelirleri.
Osmanl Devleti, Dyun-u Umumiyeden sonra da d borlanmay
srdrm, fakat borlanma sistemi tamamen ters ynde yrtlm ve
verimli ilere harcanmayan d borlarla bir nceki borlanmann yllk
taksiti denerek geici ferahlk yaratlm; bu durum yeni borlanmalar
beraberinde getirmitir 18. Bu arada alnan tm nlemler devleti iine dt
bu olumsuz tablodan kurtaramamtr. lke ekonomisi, tam anlamyla da
baml bir hale gelmi tarm, sanayi, ulatrma gibi alanlarda yabanc
etkinlii giderek artmtr. Bankaclk, posta tamacl, demiryollar,
havagaz iletmecilii, madencilik sektr gibi kamu hizmetleri yabanc
Sultan II. Abdlhamit tarafndan karlm bir kararname ile kurulan; bir taraftan Osmanl,
dier taraftan Trkiye'de alacakl Avrupal lkeler temsilcilerinden oluan bir ynetim
kurulu eliyle ynetilen, Osmanl d borlarnn intizamla denmesini teminen Osmanl
hazinesinden tahsis edilmi gelir kaynaklarn kullanan, Karma Komisyon'a Dyun-u
Umumiye Meclisi; bu meclisin ynettii karma nitelikteki tekilata da Dyun-u Umumiye
daresi ad verilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz., Bedri Grsoy, 100. Ylnda Dyun-u
Umumiye daresi zerinde Bir Deerlendirme, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi,
Ord. Prof. kr Babana Armaan, stanbul, 1984, s. 17.
Dyun-u Umumiye daresi tarafndan, kararname hkmleri gerei toplanmas kararlatrlan
gelirler arasnda pul, iki, ipek, av ve tuz vergileri vardr. Ayrca ttn tekeli, her yl bu
idareye 750.000 lira demek ve 30 yl iletme sresi ile 22 Mays 1882de Franszlar
tarafndan kurulan Reji daresi adl bir irkete verilmi ve bu idare reticinin bin bir
emekle yetitirdii ttnnden mmkn olduu kadar kr etme amac gtm ve dare
zamanla yurt iindeki yaygn rgt ve geni personel kadrosu ile devlet iinde devlet
grnmne kavumutur. Bkz., Mderrisolu, a.g.e., s. 122-133 ; Sayar, a.g.e., s. 252-257
; Cem, a.g.e., s. 232-234.
17
Grsoy, a.g.e., s. 20-21.
18
Srayya Hi, Trkiye Ekonomisi, 2. B., Filiz Kitabevi, stanbul, 1994, s. 45-47.
16

NECDET AYSAL

irketlerin kontrolne girmitir. Yabanclara verilen imtiyazlarn srekli

olarak arttrlmas, mparatorluu smrgeci Batl Devletlere hammadde
salayan ucuz bir pazar haline getirmitir 19. Aznlklarn kontrolnde
bulunan ticarette ise milli tccar bir trl n plana kamamtr. Tarmda,
modernlemeye geilememi, tohum slah almalar yaplamamtr. Bu
nedenle retim dm ve kylnn durumu ktlemitir 20.
Osmanl Devleti, 1914 ylna kadar yksek faizlerle 41 adet d
borlanma gerekletirmi ve d borlar toplam 104 milyon 212 bin
Osmanl lirasna ulamtr. Bu borcun nemli bir ksm Dyun-u Umumiye
daresinin ynetimi altnda olup yllk bor servisi 13 milyon Osmanl
lirasna ulamaktadr 21. Ayn yl Osmanl btesinin ise 30 milyon olduu
dnlrse, bor servisinin bte gelirlerinin % 43n oluturduu aka
grlmektedir. Bu borlanmalar arlkl olarak Fransa, ngiltere Almanya,
Belika, Hollanda, talya ve Avusturya-Macaristandan gerekletirilmitir.
Ancak, bu tarihten sonra Almanya, borlanlan lkeler arasnda birinci sraya
yerlemi ve mttefikimiz Almanya, Birinci Dnya Sava ierisinde sava
giderlerimizi karlamak amacyla mali yardmda bulunaca yerde bizi
borlandrma yolunu semitir. Nitekim sava boyunca Almanyaya 150
milyon lira civarnda borlanlm ve bu borlarn byk bir ksmn Ulusal
Bamszlk Sava boyunca gerekli olacak silah ve malzeme almlarnda son
derece ihtiya duyulacak sterlin, mark ve frank gibi yabanc paralarla
demek zorunluluu domutur 22.
Kapitlasyonlarn Osmanl mparatorluunda meydana getirdii knt, sanayi, tarm, i
ticaret, d ticaret, d borlar, gmrk, vergiler, posta ve eitim alannda kendini gstermi
ve Osmanl toplumu zerinde olumsuz etkilere yol amtr. Bunun yan sra yabanc
sermayenin en elverili koullarda imparatorluk topraklarna girmesi iin gerekli ortam
hazrlanm ve imparatorlukta geni yatrm olanaklarn gren Avrupal sermayedarlar,
kendi aralarnda kurmu olduklar irketlerle bankaclk, sanayi, madencilik, kamu
hizmetleri ve tarmda yatrmlar yapmaya balamlar ve bu durum yerli sanayicileri
piyasadan ekilmek ya da yabanclarla ibirlii yapmak zorunda brakmtr. Bunun
sonucunda demiryollar, liman, elektrik, su iletmeleri, Avrupallar tarafndan kurulup
iletilmeye, madenler ve fabrikalar Avrupal irketlerce altrlmaya balanmtr. Bkz.,
Turan, a.g.e., s. 249; Vedat Eldem, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl
mparatorluunun Ekonomisi, TTK Yay, Ankara, 1994, s. 12-14; Hatice Dayar, Dyun-u
Umumiye daresi le Uluslar aras Para Fonunun Karlatrlmas, Dumlupnar
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 21, 2009, s. 35-36.
20
Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara, Atatrk Aratrma
Merkezi, 1990, 54-55.
21
Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye-Bizanstan 1971e, ev. Babr
Kuzucu, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1980, s. 993; Biltekin zdemir, Osmanl Devleti D
Borlar, 2. B., Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl Yay., Ankara, 2010, s. 128
22
Hseyin ahin, Trkiye Ekonomisi, Tarihsel Geliimi-Bugnk Durumu, 5. B., Ezgi
Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1998, s. 22-26; Mderrisolu, a.g.e., s. 150-152;Turan, a.g.e., s.
249.
19

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

Osmanl mparatorluu, Birinci Dnya Savann banda yaklak

olarak 1.710.000 kilometrekare yzlm, eitli rk, din ve dillerdeki 22
milyonluk nfusa sahipti. Drt yl sren kanl sava boyunca yine yaklak
olarak 2.850 bin kii silhaltna alnm ve Osmanl ordular ok eitli
cephelerde savam fakat 1918 sonbaharnda ise Irak ve Suriye cephelerinde
balayan byk bozgun kesin yenilgi ile sonulanm ve 30 Ekim 1918de
imzalanan Mondros Mtarekesi ile de grnte bar dnemi balamtr.
Bu dnemde ise artk mtarekenin eitli maddelerini kendi karlarna gre
yorumlayan galip devletlerin igalleri balayacaktr23.
Osmanl Devleti, Birinci Dnya Sava ve mtareke dnemlerini
finanse etmek amacyla, sava srasnda meydana gelen bte aklarn
kapatabilmek iin yeni vergiler (Sava Vergisi, Sava Kazanlar Vergisi,
Gelir Temett Vergisi) koymu, daha nce mevcut olan vergilerin
miktarlarn arttrarak zamlar yapm, darya hazine tahvilleri satm ve
Osmanl Bankasndan geici avanslar almtr. Fakat devlet gelirlerinin
byk blmnn Dyun-u Umumiyenin elinde olmas ve fiyat artlar,
bte aklarn olumsuz etkilemi ve sava masraflar her geen sene artarak
bteyi kontrol altna almtr 24.
3. Milli Mcadele Yllarnda D Borlar Meselesi
Ulusal Bamszlk Savann balangcnda tek dayanak olarak
dnlen Anadolu insan gc, zellikle mparatorluun son yllarnda tam
anlamyla bir tkeniin iine girmi ve Trk nfusu, aznlklarn yan sra
devletin korunmas ve dzenin salanmas iin gn gittike azalmtr.
zellikle mparatorluun Trk nfusu Balkan Savandan sonra yaplan
nfus istatistiklerine gre yaklak 11 milyon olarak tespit edilmi, fakat
Birinci Dnya Sava ve kayplarnn da gz nne alnmasyla bu miktar 8
milyon civarna inmitir 25. Bu durum Trk toplumunun yapsn tamamen
deitirmi ve toplumun retici ve tketici elemanlar arasndaki denge
bozulmutur 26. Nitekim 1919da Anadoludaki 8 milyon civarndaki Trk
nfus, Ulusal Bamszlk Savann balca insan kaynan tekil
edecektir. Fakat Anadolunun yer yer igal edilmesi ve bu topraklarda
bulunan Trk nfusunun da bu savan dnda tutulmas gerekmektedir.
Mderrisolu, a.g.e., s. 17-20.
Alptekin Mderrisolu, Atatrkn Mali Dehas Teklif-i Milliye, Maliye Dergisi Atatrk
zel Says, 1981, s. 207.
25
Sebahattin Selek, Anadolu htilali, C. I, 3. B, Burak Yaynevi, stanbul, 1966, s. 60-61;
Aydemir, Anadolu Trklerinin saysnn 8. 5 milyon olduu belirtmektedir. Bkz., evket
Sreyya Aydemir, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C. III, Remzi Kitabevi,
stanbul, 1972, s. 91.
26
Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, s. 20-46.
23
24

10

NECDET AYSAL

Ana hatlar ile zetlenmeye allan Osmanl Devletinin ekonomik ve

mali sorunlar, 19 Mays 1919da Mustafa Kemal Paann Samsuna
kyla balayan ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Antlamas ile
sona erecek olan Ulusal Bamszlk Savanda izlenen mali ve ekonomik
politikay da ok yakndan etkileyecektir. O gnlerin koullar altnda gelir
kaynaklar son derece snrl olan Anadoluda, ok zor artlar altnda
Mustafa Kemal Paann nderliinde Ulusal Bamszlk Sava balatlarak
finanse edilecek ve baarya ulaacaktr. Ulusal Bamszlk Savann lideri
Mustafa Kemal Paa, tam bamszln ancak mali bamszlkla
gerekleeceine inanm ve gl ve ulusal kaynaklara dnk bir maliyeyi,
lkenin bamszl iin zorunlu grmtr 27.
Ankara Ziraat Mektebinde Mustafa Kemal Paa tarafndan hazrlanan
ve 28 Ocak 1920de son Osmanl Mebsan Meclisinde kabul edilen
Misak-Milli hkmlerinin 6. maddesi, tam bamszlk anlayna zarar
verecek her trl anlamalarn reddedileceini yle dile getirmektedir28:
Ulusal ve ekonomik gelimenin gerekleebilmesi ve daha ada dzenli
bir ynetimin kurulmasnda baarl olabilmek iin her devlet gibi bizim de
gelimenin gereklerini yerine getirmede zgrlk ve tam bamszla
ulamamz yaam ve var olma temelimizdir. Bu nedenle, siyasal, adl, mal
gelimemize engel olan kaytlara karyz. Ortaya kacak borlarmzn
denme koullar da bu ilkelere aykr olmayacaktr.
Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alnan kararlarn bir devam olan ve bu
ulusal kararlarn Osmanl Mebsan Meclisinde de kabul edildiini gsteren
Misak- Milli ile Trk vatannn snrlar belirlenmitir. Fakat Misak-
Millinin ilan edilmesine tepki gsteren tilaf Devletlerinin stanbulu 16
Mart 1920de resmen igal etmeleri ile Ulusal Bamszlk Savanda yeni
bir dnem balamtr. Bu igal srasnda son Osmanl Meclis-i
Mebsannn datlmasndan sonra Ankara'da 23 Nisan 1920de alan
Byk Millet Meclisi'nin 25 maddeden oluan mali btesinin 20, 21 ve 22.
maddelerinde Dyun-u Umumiye ve borlarla ilgili u bilgiler yer
almaktadr 29:
"Balkan Savandan sonra Osmanl Devletinden ayrlan yerlere ilikin
d borlar paylarnn hesap ve ayrlmasna ve milli ve ekonomik
bamszln fiilen gereklemesine kadar Msr vergisi ve Kbrs gelir
fazlasyla denen Muharrem Kararnamesine tabi tutulan ve gerekse
Mderrisolu, Atatrkn Mali Dehas Teklif-i Milliye, s. 207; Eldem, a.g.e., s. 84-85.
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, 1919-1920, Cilt I, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar,
stanbul, 1982, s. 196-197.
29
Osman Akandere, Yaar Semiz, Sevr'den Lozan'a Dyun- Umumiye Meselesi", Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, No. 7, 2002, s. 193-194.
27
28

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

11

Kararnamenin yaymlanmasndan sonra yaplan szlemelere karlk

gsterilen gelirlerin tahsili ve bor taksitlerin denmesiyle Dyun-u
Umumiye daresi ve dier mali kurulularn grevlendirdii btn d
borlarn denmesi ertelenmitir. Dyun-u Umumiye daresi, kendisine ait
devlet gelirlerinin ynetimini Byk Millet Meclisi Hkmetinin egemen
olduu yerlerdeki tekilatlarna ve grevlilerine zarar vermemek ve yapt
tahsilt makbuz karl Byk Millet Meclisi Maliye Bakanl veznelerine
yatrmak artyla Maliye Bakanlna bal olarak srdrecek ve giderleri
bteye konulan deneklerden karlanacaktr. Reji daresi, Byk Millet
Meclisi Hkmetinin egemen olduu yerlerdeki ynetim ve tekilatlarna
zarar vermemek artyla almalarn srdrr.
Bu maddelerden de anlalaca zere Dyun-u Umumiye ve Reji
dareleri, ynetimi kendilerine braklm gelirleri tahsil edecekler ve Maliye
Bakanl veznelerine yatracaklardr. Bu kurulularn gelirlerinin
toplanmasyla ilgili personel ve dier giderler bakanlk btesinden
karlanacaktr. Bylece Anadolunun btn gelirleri TBMMnin denetimine
girmi bulunuyordu. Dier taraftan bte kanunun dier maddeleri borlarla
ilgili daha nce Hkmetle Dyun-u Umumiye daresi arasnda yaplan n
anlamay onaylyor ve savatan sonra denmesi konusunda gvence
veriyordu. Ancak Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl Devleti topraklar
paraland iin sadece elde kalan Anadolu topraklarna ait d borlarn
denmesi n grlyordu.
Bu arada Birinci Dnya Savann malup devletleriyle Paris Bar
Konferansnda belirlenen esaslar erevesinde baz antlamalar
imzalanmasna karn, 1920 ylna gelindiinde, Osmanl Devleti ile
yaplacak olan antlama henz imzalanmamt. Hem Anadoludaki direni
hem de tilaf Devletleri arasndaki gr ayrlklar, bu gecikmenin temel
nedeni idi. Ancak Misak- Millinin ilan ve daha sonra TBMMnin
almasyla ilgili giriimler, Batl devletleri bir araya getirmi ve 1826
Nisan 1920de San Remoda toplanan konferansta Osmanl topraklarnn
paylam planna son ekil verilmitir. 10 Austos 1920 tarihinde Pariste
imzalanan ve 13 blm ve 433 maddeden oluan Sevr Bar Anlamasnn,
Trkiyenin mali denetimine ilikin en ar maddelerinin Mali Hkmler
blmnde yer ald grlmektedir. 30 madde ve bir ekten oluan bu
blmn 231. Maddesi, mali hkmlerle ilgili gerekeleri u ekilde
aklamaktadr 30: Trkiye savata mttefiklere byk ziyanlar vermitir.
Kaynaklar kt bir lke olan Trkiye, bu zararlar tazmin etmek, ayn
30

Seha L. Meray Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri (Mondros

Brakmas, Sevr Andlamas, lgili Belgeler), ASBF Yay., Ankara, 1977, s. 41.

12

NECDET AYSAL

zamanda gelimesini srdrmek zorundadr. Bunun iin gerekli nlemleri

almak amacyla bir Maliye Komisyonu kurulacaktr. Antlamann 232261nci maddeleri ise, Maliye Komisyonunun statsn ve Osmanl
mparatorluundan kalan borlarla ilgili u hususlara yer vermektedir 31:
Maliye Komisyonu, btenin uygulanmasn denetleyecek, Trk parasnn
deerini saptayacaktr. Trkiyenin btn gelirleri (Dyun-u Umumiye
daresine verilenlerin dndakiler) bu Komisyonunun emrine verilecek,
bunlarn kullanlmasn bu Komisyon dzenleyecektir. Maliye
Komisyonunun onay olmadan Trkiye i ve d borlanmaya
gidemeyecektir. Maliye Komisyonu, Trkiyenin borlarnn denmesini ve
taksitlendirilmesini de dzenleyecek ve denetleyecektir. Komisyonunun
grevi, Trkiyenin btn d borlar denene kadar devam edecektir.
Osmanl Devletinin bu anlama ile mttefik devletlerin mali denetimi
altna girmeyi resmen kabul ettii aka grlmektedir. Sevr Antlamas ile
Osmanl Devleti tarih sahnesinden silindii gibi, Trk topraklarnn
paylalmasyla ilgili projelerde de son aamaya gelinmitir. Birinci Dnya
Sava sonunda imzalanan antlamalarn en ar olarak nitelenen Sevr Bar
ile tilaf Devletleri, Misak-i Millide yer alan ilkeleri tanmadklarn aka
ortaya koymulardr 32. Byk Millet Meclisi, 7 Haziran 1920de kabul ettii
bir yasa ile 16 Mart 1920den sonra, TBMM onay olmakszn stanbul
Hkmetince yaplm ve yaplacak her trl antlamay geersiz saydn
duyurmutu. Sevr Antlamasnn imzalanmasnn ardndan Trkiye Byk
Millet Meclisi, 19 Austos 1920 tarihinde toplanarak Sevr Antlamasn
tanmadn duyurmu, antlamay onaylayan Saltanat uras yelerini ve
imzalayan heyet yelerini vatan haini sayarak vatandalktan karmtr 33.
Mustafa Kemal Paa, gerek i ve gerekse d borlanmaya kar olarak,
devletin denk btelerle borlanmadan ynetilmesi fikrini benimsemi, fakat
bu dnemde devlet gelirleri, devlet giderlerini karlamaya yetmediinden i
Trkiye btesi, Parlamentodan nce Maliye Komisyonuna verilecek ve onun yapaca
deiikliklerle Parlamentoya sunulacaktr. Parlamentonun yapaca deiiklikler de Maliye
Komisyonu tarafndan vize edilecektir. Bkz., Biltekin zdemir, Osmanl Devleti D
Borlar, 2. B., Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl Yay., Ankara, 2010, s. 107.
32
Bu arada Sevr Antlamas hem hukuken hem de fiilen l domu bir antlamadr. nk
Trk ulusunun direnii karsnda uygulama safhasna geememi ve herhangi bir
parlamento onayndan gemedii iin de hukuken l doan bir antlama olarak kalmtr.
Bkz., Temuin Faik Ertan, Balangcndan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 2. B.,
Siyasal Kitabevi, Ankara, 2012, s. 120-122.
33
Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Mondrostan Mudanyaya Kadar (30
Ekim 1918- 11 Ekim 1922), 2. B., TTK Yay, Ankara, 1989, s. 117; Faruk Ylmaz, Hukukiktisad-Mal Ynleriyle Osmanl Borlarnn (Dyun-u Umumiye-i Osmaniyenin) Tasfiye
Meselesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits-Baslmam Doktora Tezi,
stanbul, 1995, s. 68-72.
31

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

13

borlanmaya gidilmitir. Ankara Hkmeti, bu savata d yardma ihtiya

duyulabileceini de bilmektedir. zellikle Sovyet Rusyadan, Fransadan,
Hint Mslmanlarndan para, silah ara ve gereler, karlksz olarak
alnm olup herhangi bir d borlanmaya bavurulmamtr 34.
Ulusal Bamszlk Savann silahl eylem aamas, 11 Ekim 1922de
imzalanan Mudanya Atekes Anlamas ile sona ermitir. Bu mtareke ile
Mondros ve Osmanl mparatorluu tarihe karrken, Mudanya ile yeni ve
diri bir devlet domutur. Elde edilen bu byk baar zerine Ankara
Hkmeti, Dyun-u Umumiye Konseyine 16 Ekim 1922de u uyarda
bulunmutur 35: "Devlet tarafndan konulan vergiler hakknda grmeler ve
anlamalar yapma yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisine aittir. Ankara
Hkmetinin onay olmakszn stanbul Hkmetinin yapt ve yapaca
anlamalar, alnan kararlar ve verilen ayrcalklar geersiz olacaktr. Bunun
yan sra Byk Millet Meclisinin katlm olmadan stanbuldaki ynetimin
teklifi zerine yaplan borlanmalar ve dier anlamalar, hazine adna
ayrcalkl mali kurumlarn herhangi bir ynetime yapt demeler kabul
edilmeyecektir. Bu ifadelerden aka anlalaca zere Ankara Hkmeti,
Dyun-u Umumiye Komisyonuna Anadoluda Trk topraklarnda fiilen ve
hukuken lkeyi temsil etme konusunda yetkili tek kuvvetin kendisi olduunu
bildiriyordu.
Mudanya Mtarekesinin imzalanmasndan sonra gzler Lozanda
yaplacak genel bar grmelerine evrilmitir. Grmeler ncesi Batl
Devletler, Trkiyenin paralanmas anlamna gelen Sevr Anlamasndan
baz tavizler verdikleri takdirde grmelerin kendileri iin olumlu geecei
dncesini tayorlard. Bu nedenle Sevr Anlamasnda ki baz maddeleri
yumuatarak bir bar tasla hazrlamlardr. Bu taslaa gre Dyun-u
Umumiyenin sermaye itibariyle taksimine rza gstermeyecekler,
Trkiyeyi borcun tamamn demeye zorlayacaklar ve yalnz senev
taksitlerin tesviyesinde Osmanl mparatorluu varislerinin katlmn kabul
edeceklerdi. Dyun-u Umumiyenin btn tekilatlar ile beraber devamn
salayp tahsilta devam etmesini isteyeceklerdi 36.
4. Lozan Bar Grmeleri ve Sonrasnda D Borlar Meselesi
Bar grmelerinin balamas ncesinde Ankara, nemli sorunla
kar karya kalmtr. Bu sorunlar, bar grmelerinin nerede ve ne zaman
yaplaca, Trk ulusunun grmelerde hangi hkmet tarafndan temsil
Kzm zalp, Milli Mcadele 1919-1922, C. I, TTK Yay., Ankara, 1971, s. 219.
Osman Akandere,-Yaar Semiz, Sevr'den Lozan'a Dyun- Umumiye Meselesi", Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, No. 7, 2002, s. 194-195.
36
Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Basmevi, stanbul, 1940, s.16.

34
35

14

NECDET AYSAL

edilecei, Trk tarafn temsil edecek heyetin kimlerden oluaca ve bu

heyetin bakannn kim olaca konular idi. Bu sorunlar ksa sre ierisinde
zen Ankara Hkmeti, 13 Kasm 1922de Lozanda balayacak olan bar
konferansna, smet (nn) Paann Ba Temsilci ve Rza Nur ve Hasan
(Saka) Beylerinde yardmc temsilci olarak grevlendirilmelerini uygun
bulmutur 37. Ayrca Lozanda ele alnacak konular zerinde almalara
balayan hkmet, Lozanda savunulacak Trk tezinin zeti eklinde
hazrlanan 14 maddeden oluan talimatnameyi heyete vermitir38.
TBMM tarafndan hazrlanan bu talimatnamenin 10. maddesi d
borlarla ilgili olarak u ifadelere yer vermektedir39: Dyun-u Umumiye:
Trkiyeden ayrlan memleketlere datm, Yunanllara devri, yani tamirata
karlk tutulmas, olmad takdirde 20 yl ertelenmesi gerekir. Dyun-u
Umumiye daresi ortadan kalkacaktr. Glkler kt takdirde Ankaraya
sorulacaktr.
Lozanda toplanacak konferansa katlacak heyetin belirlenmesi,
isimlerin TBMM tarafndan onaylanmas ve hazrlklarn tamamlanmasyla
birlikte smet Paa, konferansta savunacaklar temel ilkeleri u ekilde
aklamtr 40: Arkadalar yksek heyetinizin gvenini kazanarak bar
konferansna heyetimiz gidiyor. Heyetimizin Avrupada takip edecei
davalarn esas yollar, imdiye kadar dnya tarafndan bilinmektedir. Bu,
milletimizin teden beri milli istekleri yolunda takip ve tespit ettii yoldur ki,
Misak- Milli ile aklanmtr. Binaenaleyh, Misak- Milli ve yksek
heyetinizin siyasetimize esas olarak kabul ettii anlamalar bizim hareket
hattmzn esasn tekil eder. Misak- Milli ile yaplm anlamalar
erevesinde haklarmz savunacaz. mit ediyoruz ki, hak ve hakikat
dnyada o kadar ileri gitmitir ki isteklerimizi kolaylkla aklamaya
muvaffak olacaz. nallah bar konferans, insaniyetin hakk kabul
hususunda ok insafl ve ok ileri olduuna ahit olur. Heyetimiz iin yksek
Meclisin daimi yardmlar ilahi kararn belirmesine vesile olacaktr.
Lozanda Trk Kurulu, Misak- Milli snrlar ierisinde bamsz bir
Trk devletinin kurulacan karsnda yer alan devletlere gstermek
zorunda idi. Bu ana konu iinde Dyun-u Umumiye ve devlet borlar,
Temuin Faik Ertan, Balangcndan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 2. B., Siyasal
Kitabevi, Ankara, 2012, s. 149.
38
Ertan, a.g.e., s. 150.
39
Ertan, a.g.e., s. 151.
40
Lozana gidecek olan delegelerin isim listesi iin bkz., Ergin Koparan, Lozan
Tartmalarnn TBMM ve Trk Basnndaki Yansmalar, stanbul niversitesi Atatrk
lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2010, s. 35-37;
Ali Naci Karacan, Lozan Konferans ve smet Paa, Maarif Matbaas, stanbul, 1943, s. 36.
37

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

15

kapitlasyonlar, snrlar gibi yzlerce yln birikmi meseleleri zlecek ve

Dou sorunu ortadan kaldrlacakt 41. Lozana katlacak devletlerin amac,
Osmanl mparatorluu ykntlarndan mmkn olduunca iyi bir pay
koparabilmekti. Trk Kurulu ise, yklan Osmanl Devleti yerine Ulusal
Bamszlk Sava sonunda yeni bir Trk Devletinin kurulduunu ve
dmanlarn yenen devletin, erefli ve eit artl bir bar antlamas
imzalamas gerektii dncesini savunacakt 42. smet Paann yapt bu
konumada, balayacak bar grmeleri iin umut tad ve Batl
devletlere baknn iyimser olduu anlalmakta olup ancak grmelerin
balamasndan ksa bir sre sonra, bu iyimser havann yerini gerginlie
brakt grlecektir.
13 Kasm 1922de balamas gereken Lozan Bar Konferans,
mttefikler arasndaki gr ayrlklarnn giderilememesi ve ngilteredeki
sorunlar nedeniyle gecikmeli olarak 20 Kasm 1922de balamtr 43. tilaf
Devletlerinin temsilcileri, grmelerin olduka kolay geecei dncesiyle
Lozana gelmilerse de, 44 daha ilk gnk konumalar sonunda bu
dncelerinde yanldklarn anlamlardr 45. smet Paa, grmelerin ilk
gnnde svire Cumhurbakan Msy Habb ve ngiliz temsilci Lord
Curzonun konumalarndan sonra sz alm ve diplomatik kurallar hie
sayarak yapt sert konumada, ok ac ektik, ok kan akttk, btn
uygar devletler gibi zgrlk ve bamszlk istiyoruz szleriyle
Trkiyenin taleplerini dile getirerek sadece konferansa katlanlara deil,
tm dnyaya hitap etmitir 46.
Grmelerin ilk gnnde, taraflarn taban tabana zt hedeflere ulamak
iin konferansa katldklarnn anlalmas ve bunu her frsatta dile
Lozan grmelerinde bizim karmzda katlan devletler unlardr: ngiltere, Fransa, talya,
Japonya, Yunanistan, Romanya, Srp-Hrvat Sloven Devleti, ABD, Bulgaristan, Belika,
Portekiz, Yugoslavya ve Sovyet Rusya da yalnz boazlar rejimini ilgilendiren konularda
grmelere katlmtr. Bkz., Ertan, a.g.e., s. 151-153.
42
erif Demir, Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Gre Lozan Konferansnda Mali ve ktisadi
Konular, History Studies nternational Journal Of History, Volume 5, Issue 4, Special
Issue on Lausanne, July 2013, s. 4.
43
Grmelerde ngiltere, Lord Curzon; Fransa, Barer; talya ise Garroni bakanlndaki
heyetler tarafndan temsil edilmilerdir. Ayrca, Venizelos Yunanistann temsilcisi olarak
konferansa katlrken, ierin bakanlnda bir Sovyet heyeti de Boazlarla ilgili
grmelere katlmak iin Lozana gelmitir. Bkz., Faik Reit Unat, Lozan Bar
Andlamasnn mzasna Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar-Ayr Basm, C. 2, No. 7,
Maarif Matbaas, 1942, s. 9; Ertan, a.g.e., s. 151.
44
Ayrca konferansta ciddi bir direnme ile karlamayacan dnen ngiltere heyetinin
Bakan Lord Curzon bile pek fazla hazrlk yapmadan Lozana gelmitir. Bkz., Taner
Timur, Trk Devrimi ve Sonras (19191946), Doan Yaynlar, Ankara, 1971, s. 51.
45
Mehmet Cemil Bilsel, Lozan, C. II, Ahmet hsan Matbaas, stanbul, 1933, s. 15-16.
46
Ali Naci Karacan, Lozan Konferans ve ismet Paa, Maarif Matbaas, stanbul, 1943, s. 65.
41

16

NECDET AYSAL

getirmeleri, ok etin bir diplomatik srecin baladnn habercisi olmutur.

Trk heyeti elde edilen askeri zafere bir de diplomatik baar eklemek iin,
hibir dne yanamamakta ve Mudanya Mtarekesini esas almaktadr. Bu
balamda, Misak- Milli gibi zaferlerle glendirilmi bir belgeyi de
kullanarak masaya galip taraf olarak oturduunu hemen her frsatta dile
getirmitir 47. Buna karlk tilaf Devletleri, konferans Milli Mcadelenin
bir sonucu olarak deil, Birinci Dnya Savann devam olarak grmler
ve bu nedenle de galip taraf olduklarn iddia etmilerdir. Ayrca
Mudanyann deil, Mondrosun esas alnmas gerektiini yaptklar
konumalarda sk sk dile getirmilerdir 48.
Lozan Grmeleri, trenlerin tamamlanmas, yntem ve ekil ile ilgili
sorunlarn belirlenmesinden sonra 21 Kasm 1922de resmen balamtr 49.
Osmanl d borlar ve Dyun-u Umumiye konusu ise, ilk olarak 27 Kasm
1922 de Fransz temsilci M. Barerin bakanln stlendii 3. Komisyon
oturumunda ele alnm ve konunun oluturulacak alt mali komisyonda
grlmesine karar verilmitir. 28 Kasm 1922de bu komisyonda bir
konuma yapan Dileri Bakan smet nn, kendisine Ankaradan verilen
talimatlara uygun olarak mparatorluk dnemi borlarnn Balkan
Savandan itibaren Osmanldan toprak ele geiren devletlerarasnda
paylatrlmas gerektii tezini savunmutur50: Osmanl mparatorluu
nun varl sona ermi bulunduundan, borlarnn da, eskiden bu
mparatorluun topraklar olup da bunlarn kendilerine verilmi olduu
btn Devletlerarasnda bltrlmesi doaldr. Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti, ulusal snrlar ierisinde, eski Osmanl
mparatorluunun lkesinde kurulmu bir hkmet olduundan, ayn adalet
ilkesi uyarnca, kendisine den bor payn stlenmek isteindedir.
Bu teze karlk olarak Yunanistan temsilcisi Venizelos yapt
konumada, Osmanl Devletinden ayrlm olan topraklarda Osmanl
Devletine ait yatrmlarn bulunup bulunmadnn incelenmesi gerektiini
Grew, Joseph, Atatrk ve nn, (Bir Amerikan Elisinin Htralar), ev. Muzaffer Akn,
Kitaplk Tic. Lim., stanbul, 1966, s. 13.
48
Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti 1923, Banur Matbaas, Ankara, 1971, s. 25.
49
Arazi ile ilgili sorunlara, askerlikle ilgili ilere ve Boazlarn statsne bakacak olan
komisyonun bakanlna Lord Curzon getirilmitir. Aznlklar ve dier hukuki sorunlarla
ilgili komisyonun bakanln talyan temsilci Garroni stlenmitir. Mali ve ekonomik
sorunlarla ilgili komisyonun bakanln ise Fransz Barerin yapmas kararlatrlmtr.
Bkz., Karacan, a.g.e., s. 71; Genelkurmay Bakanl, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dnemi (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923), C. IV, 1.
Ks, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1984, s. 128.
50
Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler, Cilt 3, Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971, s. 6.
47

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

17

ileri srerek, Osmanl borlarnn paylatrlmas fikrinin adaletli bir fikir

olmadn ileri srmtr. ngiltere, Fransa ve talya temsilcileri ise Sevr
Anlamasnn konuyla ilgili baz hkmlerini koruyabilmek amacyla bir
takm grler ortaya atmlar fakat bu iddialar Trk heyetince
reddedilmitir 51.
nc Komisyonun Dyun-u Umumiye konusuyla ilgilenen I Alt
Komisyon Bakan Fransa Bykelisi M. Bompartn 13 Ocak 1923
tarihinde komisyona sunduu raporda, borlarn Trkiyeden toprak alm
devletlerarasnda paylatrlmas hususunda ittifakla karar verildiini ancak
paylatrlacak borlarn balang tarihi hususunda Trkiyenin Mondros
Mtarekesi tarihini esas almak istediini, ancak Birinci Dnya Savandan
Osmanl Devletinin de sorumlu olmasndan dolay, ayrlan devletlere,
Osmanl Devletinin sava srasnda yapt borlarn dettirilmesinin doru
olmayacan dile getirmitir. Uzun grmeler ve tartmalar sonucunda
tilaf Devletleri tarafndan hazrlanan bar tasars metni Trk Heyeti
tarafndan onaylanmamtr. Bu arada grlen dier konularda da ilerleme
kaydedilememesi zerine, Konferans kmaza girmi ve grmeler 4 ubat
1923te kesilmitir 52.
Dileri Bakan smet (nn) Paa, onaylanmayan bar metni ve
Osmanl borlar hakknda dncelerini yle aktarmaktadr 53: Dyun-u
Umumiye Lozan Konferansnn en etin meselelerinden birisi idi.
mparatorluk son zamanlarda her sene yedi milyon altndan fazla bor
dyordu. Dyun-u Umumiyenin grmesi balad zaman mttefikler,
mparatorluk borlarnn imparatorluktan ayrlan devletlere taksimini kabul
etmek istememilerdir. ddialarna gre, hukuken Trkiye borlarnn
muhatab kalacakt. Ve borlarnn her iki yn iin konferansn bandan
sonuna kadar mcadele edilmitir. Muahede projesi iki gn evvel bizim
elimize verilmiti. Bu iki gn iinde projeyi tetkik ettiimiz zaman grdk ki,
bizim arzu ettiimiz bir Trkiye elde edilmi olmuyor. Konferansn devam
boyunca kabul ettirmek iin mcadele ettiimiz isteklerimiz temin
olunmadan galip devletlerin arzularna gre hazrlanm bir metni imza
edemezdik.
Konferansn ilk dneminde Trk taraf, en fazla ngiltere ile kar
karya gelmitir. Hemen her konuda smet Paann youn itiraz ile
karlaan ngiliz temsilci Lord Curzon, smet Paay u szlerle tehdit

Demir, Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Gre Lozan Konferansnda Mali ve ktisadi

Konular, History Studies nternational Journal Of History, s. 9.
52
Karacan, a.g.e., s. 216.
51

18

NECDET AYSAL

etmitir 54: Konferanstan bir neticeye varacaz. Ama memnun

ayrlmayacaz, Hibir dediimizi makul olduuna, hakl olduuna
bakmakszn kabul etmiyorsunuz. Hepsini reddediyorsunuz. En nihayet u
kanaate vardk ki, ne reddederseniz hepsini cebimize atyoruz. Memleketiniz
haraptr. mar etmeyecek misiniz? Bunun iin paraya ihtiyacnz olacaktr.
Paray nereden bulacaksnz? Para bugn dnyada bir bende var, bir de
yanmdakilerde. Unutmayn ne reddedersiniz hepsi cebimdedir. Nereden
para bulacaksnz. Franszlardan m?.
Lozan Bar Konferansnn kesilme dneminde bir yandan
grmelerin yeniden balamas iin taraflar birbirlerine yeni projeler
sunarken, dier yandan da Trkiyenin i politikas, Lozan Konferansyla
dorudan ve dolayl eitli gelimelere sahne olmutur 55. Konferansla
dolayl da olsa ilgisi bulunan gelimelerin ilki, 17 ubat 1923te zmirde
toplanan Trkiye ktisat Kongresidir 56. i, ifti, tccar ve sanayici
temsilcilerinden oluan 1135 kiinin katld kongrede, Misak- ktisadi ile
ekonomik bamszln nemi vurgulanm ve Trkiyenin tam bamszlk
konusundaki kararll, Batl devletlere bir kez daha aklanmtr 57.
Trkiye ktisat Kongresinin devam ettii gnlerde Ankarada TBMMde
Lozanla ilgili tartmalarn tamamlanmasndan hemen sonra, bar
grmelerinin yeniden balamas iin youn bir alma dnemine
girilmitir. Trkiye, tilaf Devletlerine 8 Martta verdii bir nota ile bar
koullarn ieren projeyi aklamtr. Bu projeye gre borlar ve
kapitlasyonlar bata olmak zere ekonomik ve mali konularda Trkiyenin
tutumunun deimedii ifade edilmitir. Buna gre kapitlasyonlar tmyle
kaldrlacak, borlar ise taksim edilerek demeler altn para hesabna gre
yaplacakt 58. tilaf Devletleri bu notaya 28 Martta cevap vermiler ve
grmelerin 23 Nisanda yeniden balayacan duyurmulardr 59.
Konferansn ikinci dnemi tm heyetlerin Lozana ulamasndan sonra,
23 Nisan 1923de balamtr. Bu dnemde Trk heyetinin bakan yine
smet nn, stiklal Sava ve Lozan, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay.,
Ankara, 1993, s. 89-92.
54
nn, a.g.e., s. 89-90.
55
Lozan grmelerinin kesintiye uramas zerine konu Meclis gndemine alnm ve gizli
oturumlarda Lozanda grevli heyete TBMM olarak tam destek verilmesi
kararlatrlmtr. Bkz., TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. III, Trkiye Bankas Yaynlar,
1985, s. 1290-1301.
56
zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresi hakknda geni bilgi iin bkz. Gndz kn,
Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir, A. Siyasal Bilgiler Fak. Yay., Ankara, 1968.
57
Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni (dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yay., Ankara, 1969, s. 165.
58
nn, a.g.e., s. 105.
59
Bilsel, a.g.e., s. 109; Karacan, a.g.e., s. 229.
53

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

19

smet Paa olmakla birlikte, mttefiklerin heyetlerinde deiiklikler

olmutur. Sir Horace Rumbold ngiltere, General Pelle Fransa, Montagna
ise talya heyetinin bakan olarak Lozana gelmilerdir60.
kinci dnem, eitli alardan birinci dneme gre daha farkl bir
nitelik tamaktadr. Her eyden nce Trk heyeti yeni dnemde, ilk dneme
gre daha rahat ve daha gl durumdadr. Grmelerin ikinci dnemini,
nceki dnemden ayran bir baka nokta ise Trk heyeti ile TBMM
Hkmeti arasnda gr ayrlklarnn ortaya kmas ve ilikilerin
gerginlemesi idi. Lozandaki Trk heyetinin bakan olan smet Paa ile bu
heyetin sorumlu olduu hkmetin bakan olan (Vekiller Heyeti Reisi) Rauf
Bey arasndaki ilikilerin gerilmesi ve hatta kopma noktasna gelmesi,
Trkiye asndan ciddi bir engel oluturmutur. smet Paa ile Rauf Bey
arasnda tartmaya yol aan konularn ilki, borlarn denmesiyle ilgilidir.
Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey, smet Paaya gnderdikleri talimatta,
stanbulun boaltlmas ve borlarn Frank olarak denmesi konusunda taviz
verilmemesini istemilerse de, smet Paa bu talimat hemen uygulamam
ve ancak Ankarann srar sonucunda kararn deitirmitir 61. Hkmet ile
Heyet arasndaki anlamazlk Mustafa Kemal Paann giriimleriyle
almtr.
Konferansn ikinci dnemindeki grmelerde pek ok konuda
uzlamaya varlm ve Antlama metnine borlarla ilgili hkmler
konulmutur. Lozan Barnn 46. maddesine gre Trkiye, borlarn nemli
bir ksmn demeyi kabul etmitir 62. Ayrca bu borlarn denme eklinin
daha sonra ilgili devletlerarasnda yaplacak ikili grmeler ile belirlenmesi
kararlatrlmtr.
5 blm ve 143 madde halinde dzenlenen Lozan Bar Antlamasnn
24 Temmuz 1923te imzalanmasyla Yeni Trk Devleti, 1854de balayan
ve 1914e kadar sren Osmanl Devleti genel borlarnn Trablusgarp Sava
ve 1912-1913 Balkan Sava sonunda mparatorluk topraklarndan pay alan
Balkan devletleri ile Lozan Anlamasnn sonucu olarak Asya'da meydana
gelen yeni devletlerarasnda, aldklar arazinin 1911 ve 1912 yllar ortalama
gelir oranlarna gre bllmesini kabul etmi ve bylece Osmanl
mparatorluu'nun borlar onun mirasna oturan on be devlet arasnda adil
Karacan, a.g.e., s. 234; Unat, Lozan Bar Andlamasnn mzasna Ait Baz Vesikalar,
Tarih Vesikalar-Ayr Basm, s. 9.
61
Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, Vatan Yay., stanbul, 1953, s. 328; Bilal
imir, Lozan Telgraflar, C. II, TTK Yay., Ankara, 1994, s. 381-384.
62
Faruk Ylmaz, Hukuki-ktisad-Mal Ynleriyle Osmanl Borlarnn (Dyun-u Umumiyei Osmaniyenin) Tasfiye Meselesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsBaslmam Doktora Tezi, stanbul, 1995, s. 125.
60

20

NECDET AYSAL

saylabilecek bir biimde paylatrlmtr 63. Borlar yklenen devletler,

Trkiye ile birlikte, kendi hisselerine den birikmi borlar, faizsiz olarak,
anlamann yrrle girdii tarihten balamak zere 20 ylda demeyi
zerlerine alacaklardr. Trkiye'nin daha nce dedii borlar, birikmi
anapara ve faizlerine mahsup edilecektir 64. Alacakllar, demelerin altn
veya Sterlin (ngiliz liras) ile denmesini istemiler, fakat Trkiye, Fransz
Frang ile denmesini kabul ettirmitir.
Trk heyetinin imza merasimi alt buuk dakika srm ve arkasndan
sra ile ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan,
Belika ve Portekiz heyetleri antlamay veya ilgili olduklar ekleri
imzalamlardr. Yaklak krk be dakika devam eden imza treninin
arkasndan svire Cumhurbakan Scheurerin, Harbe ve bundan doan
karklklara son vermek iin byk fedakrlklara katlanan milletlerin
bihakkn diledikleri saadetin bu sulh ile elde edilmesini temenni ederim.
Sulhun svire topranda imzalanmasndaki baardan dolay kendimi
bahtiyar saymaktaym.eklinde yapt konuma ile tren sona ermitir 65.
Lozan Bar Antlamasn imzalayan Trk heyeti, 10 Austos 1923
tarihinde stanbula dnm ve iten gelen sonsuz bir sevgi, sevin
gsterileriyle karlanmtr. Bu arada imzalanan bu tarihi antlamann
onaylanmas II. Meclisin grevi olmutur. Meclis, uzun tartmalar
sonucunda 23 Austos 1923te yaplan oylama sonucunda antlamay
onaylamtr 66. Lozan Bar Antlamas daha nceki yllarda imzalanan bar
antlamalar dikkate alndnda Trk diplomasi tarihi asnda byk bir
baardr. Antlamayla Misak- Milli byk lde gerekletirilmi ve tam
bamszlk elde edilmitir. Gazi Mustafa Kemal Paa, bu antlamay yle
deerlendirmektedir 67: "Bu antlama, Trk ulusuna kar, yzyllardan beri
Kirkor Kmrcan, Trkiye mparatorluk Devri D Borlar Tarihesi, Milli Eitim
Bakanl stanbul Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu, Yayn No:32, stanbul 1948, s. 120122.
64
Faruk Ylmaz, Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, Berikan Yay., Ankara, 2003, s. 310.
65
Unat, Lozan Bar Andlamasnn mzasna Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar-Ayr
Basm, s. 11.
66
Mecliste yaplan oylamann tasnifi ve sonular yledir: Bar Antlamasnn Birinci
kanun lyihas: 227 milletvekilinden 213 evet, 14 hayr; kinci kanun layihas: 220
milletvekilinden 200 evet, 14 hayr; nc kanun layihas: 221 milletvekilinden 208 evet,
13 hayr; Drdnc kanun layihas: 225 milletvekilinden 212 evet, 13 hayr. Ayrntl bilgi
iin bkz., Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, Byk Zaferden Lozana Lozandan
Cumhuriyete, C. I-II, 3. B., Temel Yaynlar, stanbul, 2011, s. 413; Ergin Koparan, Lozan
Tartmalarnn TBMM ve Trk Basnndaki Yansmalar, stanbul niversitesi Atatrk
lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2010, s. 285286.
67
Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, 1919-1920, Cilt I-II, Trk Devrim Tarihi Enstits
Yaynlar, stanbul, 1982, s. 561.
63

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

21

hazrlanm ve Sevr antlamasyla tamamland sanlm, byk bir

suikastn kn anlatan bir belgedir. Osmanl dnemi tarihinde benzeri
grlmemi bir siyasal zafer eseridir."
6 Austos 1924te yrrle giren Lozan Bar Antlamas ile Osmanl
mparatorluunun toplam d bor miktar 129.604.910 lira olarak
belirlenmitir. Dyun-u Umumiye (Osmanl Bor Meclisi), Kasm 1924te
her devletin deyecei yllk bor anapara ve faiz miktarn bir cetvel halinde
hazrlayarak, mparatorluktan ayrlan 14 lke arasnda paylatrmtr 68. Bu
bortan Trkiye Cumhuriyetine den pay 84.597.495 lira olmutur. Ancak,
bu miktara denmemi taksitler ve avanslar dhil edilince, toplam Osmanl
borcu 161.603.833 liraya ulam, bu yeni toplam iinde Trkiyenin pay
105.559.623 lira olarak hesap edilmitir. Faiz oranlar ise % 4-8 olarak
uygulanacakt 69.
Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti daha ilk kurulu gnlerinde
borlu bir lke konumuna gelmiti. Bu arada Lozan Konferans sonrasnda,
ounluunu Franszlarn oluturduu alacakllarla Trkiye arasnda yaplan
ikili grmeler bir hayli uzam ve borlarn zaman, para cinsi ve taksitleri
konusunda taraflar arasnda gerginlikler ortaya kmtr. Borlarn denmesi
konusunda, miktar ve deme eklinin her iki tarafn da onaylayaca ekilde
bir formle balanmas, ancak 13 Haziran 1928de imzalanan bir antlama
ile gereklemitir 70. Lozan Anlamas uyarnca Pariste kurulan Trkiye
D Borlar Komisyonunda demelerin hangi ekilde yaplaca konusunda
bir szleme imzalanmtr. Szleme ile alacakllarn haklarnn korunmas
konusu kurulan bir karma meclise terk edilmitir. Ayrca 10 ylda denmesi
ngrlen hazine bonolarnn deme sresi 20 yla, yine 20 ylda denmesi
ngrlen borlarn deme sresi ise 30 yla karlmtr. Bu szleme ile
ayn tarihte Pariste, Trk Heyeti Bakan Paris Bykelisi Fethi (Okyar)
Bey ile Osmanl Dyun-u Umumiye Meclisi temsilcisi arasnda Osmanl
Dyun-u Umumiye daresinin tasfiyesiyle ilgili olarak bir szleme daha
imzalanmtr. Buna gre; Osmanl Dyun-u Umumiye Meclisi Parise
Osmanl d borlar srasyla Yunanistan, Suriye-Lbnan, Irak-Musul-Mezopotamya,
Yugoslavya, Filistin, Bulgaristan, Arnavutluk, Hicaz, Yemen, rdn, talya, Necit, Maan
Kazas, Asir arasnda paylatrlmtr. Bkz., Dstur III.Tertip, Cilt 10, s. 79-175; Hakk
Yeniay; Yeni Osmanl Borlar Tarihi, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1964, s.
132; Biltekin zdemir, Osmanl Devleti D Borlar, 2. B., Maliye Bakanl Strateji
Gelitirme Bakanl Yay., Ankara, 2010, s. 114.
69
Hissemize den anaparaya 30.437.441 TL taksitler ve 1.561.482 TL avanslar dhil
edilince toplam bor miktar 161.603.833 lira olmutur. Bkz., Sait Aba, Devlet
Borlanmas, Adm Yaynclk, Ankara, 1991, s. 146.
70
Mehmet Gnlbol ve Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D politikas (1919-1938), 3. B.,
Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 2013, s. 87.
68

22

NECDET AYSAL

nakledilecek, bunun iin Trk Hkmeti Meclise nakit olarak 5.000 sterlin
verecek, Meclis de btn grevlerini ve Trkiyedeki tm gayrimenkul
varln Trkiyeye devredecektir 71. Paris Szlemesi, 1 Aralk 1928de
TBMM tarafndan onaylanmtr.
1929 Dnya Ekonomik Bunalmndan birok lke gibi Trkiye de
kendi apnda olumsuz etkilenmitir. Borlar geri demekte glk
ekmeye balayan Trkiye, bor deme takviminde bir dzenleme
yaplmasn istemi ve grmeler yeniden balamtr. 22 Nisan 1933te
Pariste Osmanl borlarnn geri denmesi konusunda, yeni bir takvim
belirlenmitir. Yaplan bu antlamaya gre Trkiye, bir nceki dneme
kyasla kendi isteklerine ok daha uygun bir deme planna sahip olmutur 72.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti, 1938 ylnda gerek uluslararas piyasalardan
para karl mal almak yerine, Kliring Sisteminin (maln malla takas)
uygulanmaya balamas, gerekse hazrlanmakta olan kinci Be Yllk Plan
nedeniyle geni lde dviz darl ierisine girmitir. Bu balamda
Dyun-u Umumiye Meclisine bir mektup yazlarak, faiz ve anaparann
tamamnn mal bedeliyle Fransz frang zerinden denmesi iin yeni bir
anlamann yaplmasn teklif etmitir. Nitekim 18 Temmuz 1938de Trk ve
Fransz Hkmetleri arasnda Pariste yaplan antlamaya gre; Trk d
borlar taksitlerinin yzde 50si dviz, yzde 50si mal bedeli olarak deil,
yzde 100 mal bedeli olarak denecek ve bu mallar kurulacak bir Fransz
Trk irketi tarafndan Fransaya satlacaktr. Sat gerekleen mallarn
bedeli Dyun Meclisi tarafndan alacakllara Fransz frang olarak
denecektir. Trk Hkmeti, Fransa tarafndan satn alnacak yllk 400 bin
ton kmrn, (yllk bor taksitlerinin karl olan mebla) Fransz
smrgelerine ve Fransann himayesindeki memleketlere ihrac hususunda,
FranszTrk Ticaret irketine izin verecektir 73.
kinci Dnya Savann kmasyla birlikte Trk Hkmeti, Dyun-u
Umumiye Meclisinin, Trk d borlarna ilikin grevinin sona ermesi
gerektiini dile getirerek borlar servisi grevini kendi zerine almaya karar
vermitir. 30 Eyll 1940ta, Paristeki Dyun-u Umumiye Meclisi ile olan
ilikisini keserek borlarn denmesini bizzat kendisi stlenmitir. Bu
balamda Hkmet, 25 Mays 1944de, borlarna ilikin tahvilleri erken
deyeceini ilan etmitir. Alacakllar ellerindeki tahvilleri 10 yllk sre
kr Saraolu, Borlar Meselesinin Halli, lk Halkevleri Mecmuas, C. 1, Say 5,
Haziran 1933, s. 109;Ylmaz, a.g.e., s. 312.
72
Faruk Ylmaz, Hukuki-ktisad-Mal Ynleriyle Osmanl Borlarnn (Dyun-u Umumiyei Osmaniyenin) Tasfiye Meselesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsBaslmam Doktora Tezi, stanbul, 1995, s. 193.
73
Ylmaz, a.g.e., s.203.
71

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

23

iinde ibraz edeceklerdi. Belirtilen sre ierisinde ibraz edilmeyen tahviller

zaman amna urayacakt. Zaman am tarihi ise 25 Mays 1954t.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti, ibraz edilen bor tahvillerini 1944den
itibaren ylda 1,8 milyon liralk taksitlerle demeye balam ve 25 Mays
1954 tarihinde 100 yllk d borlanma dnemi ac tecrbelerle
kapanmtr 74. Yine ayn tarihte Dyun-u Umumiye daresinin, Trkiye ile
ilgili muhasebe arivleri imha edilmitir 75.
Sonu
Osmanl mparatorluunun ykselme dneminde devletin hazinesi ve
mali sistemi ok parlak devirler yaam ve devlet herhangi bir mali sorunla
karlamamtr. Ancak 16. Yzyln sonlarndan 18. Yzyln balarna
kadar mparatorlukta yaanan mali bunalmlara, st ste kaybedilen toprak
ve savalarn gerekli kld yksek askeri harcamalar da eklenince bu
yzylda byk bte aklar olumu ve bu durum giderek artan bir ekilde
ekonomiyi sarsmaya balamtr. XIX. Yzyln ortalarndan itibaren
Osmanl Devleti gelirleri, zorunlu giderleri artk karlayamaz hale gelmi ve
son derece bozuk olan bu mali durum, Avrupa para piyasalarndan
borlanma srecini balatmtr. Osmanl Devleti, 1854 ylndan 1914 ylna
kadar 41 adet d borlanma gerekletirmi ve bunun sonucu olarak ac
tecrbeler yaayarak ve ar bedeller deyerek 1918de tarih sahnesinden
ekilmek zorunda kalmtr.
O gnlerin zor koullar altnda Mustafa Kemal Paann nderliinde
Ankarada kuruluu gerekleen yeni Trk Devleti ise Osmanldan nemli
tecrbelerin yan sra ar bir bor miras da devralmtr. Bu sorun, 20
Kasm 1922de balayan Lozan Bar grmelerinde gndeme gelmi ve 4
ubat 1923 tarihinde grmelerin kesilmesine neden olan konularn
ierisinde yer almtr. 23 Nisan 1923te balayan ikinci etap grmelerde
ise bu sorun Yeni Trk Devletinin istedii ekilde zme
kavuturulmutur. Osmanl Devleti genel borlarnn Balkan devletleri ile
Lozan Anlamasnn sonucu olarak Asya'da kuruluu gerekleen
devletlerarasnda, topraklarn genilii ve ortalama gelir oranlarna gre
bllmesi kabul edilmitir. Bylece Osmanl mparatorluu'nun borlar
onun mirasna oturan on be devlet arasnda adil saylabilecek bir biimde
paylatrlmtr. Trkiye Cumhuriyeti Devleti ise hissesine den son bor
taksidini 25 Mays 1954 ylnda deyecek ve Osmanl Devletini ke
Y. Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yaynlar,
Ankara, 1982, s. 198-205.
75
Yeniay; a.g.e.,s. 64.
74

24

NECDET AYSAL

gtren, yaklak yzyl devam eden ve pek ok sknty beraberinde getiren

bu sorun tarihe karacaktr.
Kaynaka
Aba, Sait, Devlet Borlanmas, Adm Yaynclk, Ankara, 1991.
Akandere, Osman-Yaar Semiz, Sevr'den Lozan'a Dyun- Umumiye Meselesi",
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, No. 7, 2002, s. 189-211.
Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, 1919-1920, Cilt I-II, Trk Devrim Tarihi Enstits
Yaynlar, stanbul, 1982.
Avcolu, Doan, Trkiyenin Dzeni (dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yay., Ankara, 1969.
Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C. III, Remzi
Kitabevi, stanbul, 1972.
Bilsel, Mehmet Cemil, Lozan, C. II, Ahmet hsan Matbaas, stanbul, 1933.
Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, Vatan Yay., stanbul, 1953.
---------------, Siyasi Hatralar, Byk Zaferden Lozana Lozandan Cumhuriyete, C.
I-II, 3. B., Temel Yaynlar, stanbul, 2011.
Cem, smail, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul, 1971.
Dayar, Hatice, Dyun-u Umumiye daresi le Uluslar aras Para Fonunun
Karlatrlmas, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 21,
2009, s. 35-36.
Demir, erif, Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Gre Lozan Konferansnda Mali ve
ktisadi Konular, History Studies nternational Journal Of History, Volume 5,
Issue 4, Special Issue on Lausanne, July 2013, p. 1-17.
Derin, Haldun, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Basmevi, stanbul, 1940.
Dstur, III. Tertip, Cilt 10, s. 79-175.
Eldem, Edhem, Osmanl Bankas Tarihi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf, stanbul, 1999.
Eldem, Vedat, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi,
TTK Yay., Ankara, 1994.
Ertan, Temuin Faik, Balangcndan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 2. B.,
Siyasal Kitabevi, Ankara, 2012.
Genelkurmay Bakanl, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti Dnemi (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923), C. IV, 1. Ks, Gnkur.
Basmevi, Ankara, 1984.
Gololu, Mahmut, Trkiye Cumhuriyeti 1923, Banur Matbaas, Ankara, 1971.

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

25

Gnlbol, Mehmet ve Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D politikas (1919-1938),

3. B., Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2013.
Grsoy, Bedri, 100. Ylnda Dyun-u Umumiye daresi zerinde Bir
Deerlendirme, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, Ord. Prof. kr
Babana Armaan, stanbul, 1984, s. 17-59.
Grew, Joseph, Atatrk ve nn, (Bir Amerikan Elisinin Htralar), ev. Muzaffer
Akn, Kitaplk Tic. Lim., stanbul, 1966.
Hi, Srayya, Trkiye Ekonomisi, 2. B., Filiz Kitabevi, stanbul, 1994.
nn, smet, stiklal Sava ve Lozan, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu
Yay., Ankara, 1993.
Jaeschke, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Mondrostan Mudanyaya
Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), 2. B., TTK. Yay., Ankara, 1989.
Karacan, Ali Naci, Lozan Konferans ve ismet Paa, Maarif Matbaas, stanbul,
1943.
Karluk, Rdvan, Trkiye ekonomisi Tarihsel Geliim ve Sosyal Deiim, Beta Basm
Yaym Datm A.., stanbul, 1996.
Kray, Emine, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, 3. Bask, letiim
Yaynlar, stanbul, 2008.
Koparan, Ergin, Lozan Tartmalarnn TBMM ve Trk Basnndaki Yansmalar,
stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2010.
Kmrcan, Kirkor, Trkiye mparatorluk Devri D Borlar Tarihesi, Milli Eitim
Bakanl stanbul Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu, Yayn No:32, stanbul
1948.
Meray, Seha L. Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri
(Mondros Brakmas, Sevr Andlamas le lgili Belgeler), A. SBF Yay.,
Ankara, 1977.
Meray, Seha L., Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler, Cilt 3, Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971.
Mderrisolu, Alptekin, Atatrkn Mali Dehas Teklif-i Milliye, Maliye Dergisi
Atatrk zel Says, Ankara, 1981, s. 207.
---------------, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Atatrk Aratrma Merkezi,
Ankara, 1990.
kn, Gndz, Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir, A. . Siyasal Bilgiler Fak.
Yay., Ankara, 1971.
ner, Erdoan, Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyet Dneminde Mali dare ,
T.C.Maliye Bakanl APK Bakanl Yayn, Ankara, 2005.

26

NECDET AYSAL

zalp, Kzm, Milli Mcadele 1919-1922, C. I, TTK. Yay., Ankara, 1971.

zdemir, Biltekin, Osmanl Devleti D Borlar, 2. B., Maliye Bakanl Strateji
Gelitirme Bakanl Yay., Ankara, 2010.
zsoylu, Ahmet Fazl, Trk Maliye Tarihi ( Ders Notlar), ukurova niversitesi
ktisadi dari Bilimler Fakltesi, Masast Yaynlar, Adana, 1999.
Pamuk, evket, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Trkiye Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul 1999.
Saraolu, kr, Borlar Meselesinin Halli, lk Halkevleri Mecmuas, C. 1,
Say 5, Haziran 1933.
Sayar, Nihad S., Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, Met-Er Matbaas,
stanbul, 1977.
Selek, Sebahattin, Anadolu htilli, C. I, 3. B, Burak Yaynevi, stanbul, 1966.
ahin, Hseyin, Trkiye Ekonomisi, Tarihsel Geliimi-Bugnk Durumu, 5. B., Ezgi
Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1998.
imir, Bilal, Lozan Telgraflar, C. II, TTK Yay., Ankara, 1994.
TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. III, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1985.
Tezel, Y. Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yaynlar,
Ankara, 1982.
Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras (19191946), Doan Yaynlar, Ankara,
1971.
Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi Yeni Trkiyenin Oluumu, 3. Kitap, I. Blm,
1. B, Bilgi Yay., Ankara, 1995.
Unat, Faik Reit, Lozan Bar Andlamasnn mzasna Ait Baz Vesikalar, Tarih
Vesikalar-Ayr Basm, C. 2, No. 7, Maarif Matbaas, stanbul, 1942.
Yaman, Ahmet Emin, Kurtulu Savanda Anadolu Ekonomisi 1919-1922, Betik
Yaynclk, Ankara, 1998.
Yaa, Memduh, Devlet Borlar, 3. Bask, Has Kurtulmu Matbaas, stanbul, 1981.
Yavuz, Bige, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri Fransz Ariv
Belgeleri Asndan 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994.
Yavuz, Ali, Balangcndan Bugne Trkiyenin Borlanma Serveni: Durum ve
Beklentiler, Sleyman Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Say 20, Isparta, 2009, s. 203-226.
Yeniay, Hakk, Yeni Osmanl Borlar Tarihi, stanbul niversitesi Yaynlar,
stanbul, 1964.

KIRIM SAVAINDAN LOZAN BARI ANTLAMASI

27

Yerasimos, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, eviren Babr Kuzucu,

Gzlem Yaynlar, stanbul, 1980.
Ylmaz, Binhan Elif, Osmanl mparatorluunu D Borlanmaya ten Nedenler ve
lk D Bor, Akdeniz niversitesi ..B.F. Dergisi (4) 2002, s.190.
Ylmaz, Faruk, Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, Berikan Yay., Ankara,
2003.
Ylmaz, Faruk, Hukuki-ktisad-Mal Ynleriyle Osmanl Borlarnn (Dyun-u
Umumiye-i Osmaniyenin) Tasfiye Meselesi, stanbul niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits-Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1995.

28

NECDET AYSAL