VERG HUKUKU, VERGLENDRME

ve NFUS ARTII ARASINDAK LK

Ara. Gr. Abdullah AVDAR1
ZET
Sosyal devletin en nemli unsurlarndan birisi vergilerdir. Vergiler mkelleflerin
yaam koullar zerinde dorudan etki gsterir. Uygulanan vergi politikalarnn birok
adan mkelleflerin kararlar zerinde caydrc ve zendirici etkisi vardr. Bu etkilerden biri
de nfus alannda gzlemlenmektedir. Devlet vergiler araclyla nfusun yapsna mdahale
etmekte, nfusun nitelik ve niceliini deitirebilmektedir. almann konusunu nfus
artn desteklemek amacyla kullanlan zendirici vergi politikalar oluturmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Vergi Hukuku, Vergilendirme, Nfus, Nfus Art

ABSTRACT
Taxes are one of the most important elements of the social state. Taxes directly affect
the living conditions of taxpayers. Tax policies have either a deterrent or an incentive effect
on the decisions of many taxpayers. One of these effects are observed in the domain of
population. The state intervenes into the population via taxes and can change the population
qualitatively or quantitatively. The subject of this study consists of tax policy incentives used
to support the population growth.
Key Words: Tax Law, Taxation, Population, Population Growth
GR
Modern devlette ncelikli olarak hem i hem de d gvenliin ve ayrca eitim, salk,
bayndrlk gibi kamu hizmetlerinin finansman eitli yollarla salamaktadr. Devlet sz
konusu hizmetleri asl olarak vergilerle sunmakta, bylece mali amal olarak vergi
toplamaktadr. Dier taraftan devlet vergiler yoluyla mkelleflerin iktisadi ve sosyal
kararlarna da etki etmektedir. Bu ynyle devlet, vergi mkelleflerini caydrma ve zendirme
ierikli vergi politikalar uygulamak suretiyle mali olmayan amala vergi toplamakta, istedii
politikalar gerekletirmektedir.
Sz konusu politikalar arasnda yer alan nfus politikalar salt sosyal ama
dorultusunda deil, bunun yannda lke kalknmasn salamak, lkenin doal kaynaklarn
1

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku - Mali Hukuk- Anabilim Dal Aratrma
Grevlisi.

ilemek, sosyal hayat kuvvetlendirmek gibi siyasal, ekonomik ve iktisadi amalar

dorultusunda da nem arz etmektedir. Bu dorultuda nfus artn salamaya, mevcut
nfusu azaltmaya veya nfus art hzn azaltmaya ynelik eitli admlar atlmakta ve vergi
politikalarnn da bu hedefe ulamada bir ara olarak kullanld gzlenmektedir.
Bu kapsamda almada ilk olarak vergilendirmenin amalarna, zellikle 19 yy.
itibariyle revata olan mali amal olmayan vergilendirmeye ilikin aklamalara yer
verilecek, daha sonra da ynlendirici vergilendirmenin kullanm alanlarna deinilecektir. Son
olarak nfus zerindeki ynlendirici vergi politikalarna uygulamadan rnekler verilerek
vergilerin bu alan zerinde ortaya kan ynlendirici etkileri ele alnacaktr.
AMALARI AISINDAN VERGLENDRME

I.
1.

Vergilendirmenin Amac

Tarihsel sre ierisinde devlet, kendisine yklenmi olan grevlerin karlanmasnda

lazm gelen finansman ihtiyacn savalardan elde edilen ganimet, borlanma, para basma ve
vergilendirme yollaryla karlamtr. Bahsedilen sre ierisinde devletin en nemli gelir
kayna vergiler olmutur. Ayn zamanda soysal hedefler dorultusunda da uygulanan
politikalarn merkezinde vergilerin de yer ald grlmektedir. Bu aamada vergilendirmenin
amacn mali amal ve mali amal olamayan vergiler asndan incelemek gerekir.
1.1. Mali Amal Vergilendirme
Kamu hizmetlerini finanse etmek amacyla devletin karlksz ve cebri olarak toplad
ve bu ynyle devletin egemenlik gcnn bir yansmas olan temel gelir kayna vergilerdir.
Vergiler, zellikle gnmzde, tm kamu hizmetlerinin etkin ve verimli yrtlmesi iin
ihtiya duyulan mali kaynan karlanmasnda bir ara olarak kullanlmaktadr2.
lkemizde vergiler kamu gelirlerinin yaklak olarak %80 ini oluturmaktadr.
Hlihazrda vergi, bahsedilen ama erevesinde karlksz ve cebri olarak ykmllerinden
alnmaktadr. Verginin karlksz olarak alnmas demek; vergiyi deyen mkellefin demi
olduu vergiden birebir faydalanamamasn ifade eder. Yani vermi olduu vergi ile
mkellefin yine kendisinin belirlemi olduu ihtiyalarn karlanmas sz konusu deildir.
Bir dier deyile, devlet, vergi ile bireysel ihtiyalar deil, toplumsal nitelikteki ihtiyalar
karlamaktadr3.Verginin cebri olarak alnmas ise; kanunlara dayanlarak alnmasn ifade
eder. Mkellefler yasalara istinaden salnm olan vergi devlerini zamannda ve eksiksiz
2
3

GKER, Cenker.: Ynlendirici Vergilendirme, Turhan Kitapevi, Ankara, 2011, s. 5.

AKDOAN, Abdurrahman.: Kamu Maliyesi, Gazi Kitapevi, Ankara, 2011, s. 137.

olarak yerine getirmekle ykmldr. Aksi takdirde devlet yasa hkmleri uyarnca vergi
gelirlerini koruyucu tedbirler alabilmektedir.
Gnmzde devletin vergilendirme yetkisinin snrlar anayasal haklar erevesinde
belirlenmitir. Bir baka deyile anayasalar devletin vergilendirme yetkisinin snrlarn,
vergilendirmenin amacn belirlemitir. 1982 Anayasasnn 73. maddesi vergilendirmenin
snrn izmektedir. Mezkr maddede; Herkes, kamu giderlerini karlamak zere, mali
gcne gre, vergi demekle ykmldr denilmektedir. Burada konumuz asndan dikkati
eken nokta kamu giderlerini karlamak zere ibaresidir. 1982 Anayasasnn 73. maddesine
gre vergi; kamu hizmetlerini karlamak zere alnmaktadr.
Kendisine kamu hizmeti sunulan toplumun bu hizmetlerden faydalanmann yan sra
bunlarn finansmanna da katlmas gerekmektedir 4 . Anlalaca zere vergilendirmenin
temel mali amac kamu hizmetlerinin finansman iin gerekli geliri elde etmektir.
Mkelleflerin devlet btesini finanse etmesi ve bu yolla ulusal gelirin yeniden paylam
devletin vergilemeden bekledii temel mali amalardr5.
1.2. Mali Amal Olmayan Vergilendirme
Anayasann 73. maddesinde; Herkes, kamu giderlerini karlamak zere, mali gcne
gre, vergi demekle ykmldr denilmektedir. Anayasann bu hkmne ramen acaba
kamu hizmetlerinin sunulmas dnda bir amala vergilendirme yaplabilir mi? Sosyal hayatn
dzenlenmesine etki edecek ve fakat mkelleflerin seim hakkn ortadan kaldrmayacak
aksine, onlara seim hakk tanyacak olduu varsaylan bir vergilendirme 6 yaygn gre
gre mmkndr ve yaplmaktadr. rnein; evre vergileri mali amacn dnda evreyi
korumaya

ynelik

vergilerdir.

lkemizde

evre

Temizlik

Vergileri

ile

kiilerin

evreyi/doay kirletmelerine (bunun sonucuna/bedeline maddi olarak katlanmalar yoluyla)

snrlamalar getirilmektedir. Bu yolla ilgili vergiye muhatap kimselerin katlanacaklar
maliyeti gz nnde bulundurarak evreye duyarllklarnda meydana gelecek art ile
salanacak fayda, evre Temizlik Vergisinin mali olmayan amacdr ve bu durum
vergilendirmenin mali olmayan ama dnda da kullanlabileceini gstermektedir7.
4

GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 9.

ALEFENDOLU, Ylmaz.: Vergilemenin Ekonomik Snrlar Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Yaynlar No: 460, Prof. Dr. Akif ERGNAYa 65 Ya Armaan, 1981, s. 6.
6
GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s.19, WEBER-GRELLET, Heinrich.: Paralanm Modern
Toplumda Hukukun levi - Vergi Hukuku rneinde, stanbul Kltr niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt:
1, Haziran 2002, eviren: YAVALAR, Funda B. s. 11.
7
BLGN, Sibel / ORKUNOLU, IIL, Fulya.: Fiskal ve Ekstrafiskal Amalar Balamnda 1970lerden
Gnmze evre Vergileri Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 12, Say: 1, Sayfa
Aral:77 - 108, 2010, s. 80.
5

Son yllarda vergileme yoluyla devlet, bte finansman dnda kalan baz amalara da
ulamaya ynelmitir. Anlalaca zere Gnmzde vergiye sadece gelir salama arac
olarak baklmamakta, bununla birlikte, ekonomik ve sosyal hedeflerin gerekletirilmesinde
de nemli fonksiyonlar yklenmektedir8. Ekonomik dalgalanmalarn durulmas, belli enerji
trlerinin teviki, tketim alkanlklarnn deitirilmesi gibi rneklerini sayabileceimiz bu
hedefler iin yaplan vergilendirme politikalar mali olmayan vergilendirme politikalar
dhilinde ele alnabilir9. Vergilendirmenin mali amac dndaki ilevlerinin gnmzde daha
fazla kullanlmas devlet idaresinde meydana gelen deiimi de ifade etmektedir10.
Mali olmayan amaca ynelik olan, daha doru bir ifadeyle belli bir gelirin yannda elde
edilmesi beklenen sonulara odaklanlmasna ynelik 11 olan ynlendirici vergilendirmeye
vergilendirmenin ekstrafiskal amac12 da denmektedir.
Topluma yn vermeye alma ve baz davran ekillerini farkllatrma abas
ierisinde bulunan devlet bu amacna bahsettiimiz ynlendirici vergilendirme yntemleriyle
ulama yolunu tercih edebilir. Ynlendirici vergilendirmenin uygulama yntemleri ise
caydrma ve zendirme olarak sralanabilir. Bu dorultuda uygulanan politikalar erevesinde
mkelleflerin davranlar istenilen ekli alacak veya mkellefler vergiden kanma ve vergi
karma yollarna bavurabilecektir.

1.2.1.

Caydrma

Mali olmayan ama erevesinde yasa koyucu ekonomik, siyasi ve sosyal hayatta
ulamak istedii dzene vergi ykn artrma, vergi kolaylklarn kullanma ve mali
cezalandrma gibi caydrc etkileri olan yntemler yoluyla ulaabilir 13 .rnein, ar alkol
tketiminin yol aaca salk sorunlarn, sebep olaca trafik kazalarn ve aile iinde
yaanabilecek iddet olaylar sonucunda meydana gelebilecek boanmalar azaltmak ve hatta
ortadan kaldrmak iin harcamalardan alnan zel Tketim Vergisi, Katma Deer Vergisi gibi
vergilerle caydrc bir vergi politikas uygulayabilir. Ara donanmnn kiiye salad ar
gven ve silindir hacminin artmasyla ulalan ar hz sonucu meydana gelebilecek kazalar
nlemek iin silindir hacmindeki arta paralel olarak (ayn zamanda evre kirliliini nleme
amacyla) denecek verginin artrlmas gibi yollarla servetten alnan Motorlu Tatlar Vergisi
8

SAKIN, Sreyya.: Vergilendirme Anlay Ve Mkellef Davranlar Vergilendirme ve Mkellef

Davranlar Paneli, Manisa, 1992, s.1.
9
ALEFENDOLU, Vergilemenin Ekonomik Snrlar, s. 1; GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 1.
10
WEBER-GRELLET, Hukukun levi, s. 9.
11
GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 12.
12
AKDOAN, s. 122.
13
GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 37.

zerinden caydrc bir vergi politikas uygulanabilir. Benzer ekilde gelirden alnan gelir
vergisi zerine uygulanacak istisna ve muafiyetlerin yn deitirilerek vergilemeden sonra
kiiye kalacak geliri azaltc politikalarla da devlet caydrc etkisi olan bir ynlendirici
vergilendirme politikas kullanm olur.

1.2.2.

zendirme

Yasa koyucu istedii sosyal dzene yukarda bahsedilenin tersine bu sefer vergi ykn
azaltlmas, vergi kolaylklar, sbvansiyonlar, vergi iadeleri ve vergi aflar gibi zendirici
etkileri bulunan yntemler ile ulaabilir 14 .rnein, gnmzde devletin renciler baznda
artmasn istedii bilgisayar kullanmnn teviki amacyla teknolojik rnlerden alnan
harcama vergisi zel Tketim Vergisi oranlarnda bir indirim yapmas zendirici bir
ynlendirici vergilendirme politikas olacaktr. Bir servet vergisi kanunu olan Emlak Vergisi
Kanununda belli amalara ynelik binalarn (kre, yetimhane, renci yurtlar, salk
merkezleri gibi emlak vergisi kanununun 4. Maddesinde saylan yerler) kar amac olmadan
iletilmesi ile tannan muaflklar, vergi kolaylklar asndan zendirici bir ynlendirici
vergilendirme politikasna rnek gsterilebilir.
u ana kadar verilen rneklerden de anlalaca zere ynlendirici vergilendirme
politikalar15;

Tketim alkanlklarnn deitirilmesi,

evrenin korunmas,

Bireyin ve aile yapsnn salnn korunmas,

Bamllk yaratan alkol ve ttn gibi maddelerin kullanmnn yasaklanmadan

snrlandrlmas,

Nfus planlamas,
gibi alanlarda kullanlabilir.
NFUS ARTII SALAYAN YNLENDRC VERGLENDRME

II.
1.

Nfus Art Salayan Ynlendirici Vergilendirme

Uygulamada nfus politikalarn balk altnda toplanabilir. Bunlar; nfusu artrmaya

ynelik politikalar, nfusu artn yavalatmaya ynelik politikalar ve var olan nfusun
nitelik ve niceliini gelitirmeye ynelik politikalardr. Devletler nfuslarnn artmasn
konjonktre ilikin artlar gerei sosyal, ekonomik veya siyasi sebeplerle isteyebilirler.
14
15

GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 45.

GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 59.

Uyguladklar nfus politikalar ile devletler; nfusun miktarn, zelliklerini ve dalmn

bilinli olarak deitirme gayesindedirler. Bu dorultuda yaplan politikalarn temelinde ise
aile yer almaktadr. Tm lkelerde aileye yaklam, lkedeki siyasi gcn bak as ile
ekillenir, farkllar16.
Nfus planlamasnda istenilen politika hedefine ulamada vergileri kullanmay dnen
lkeler, almann ana konusu olan, ynlendirici vergilendirmenin temel aralarn; caydrma
ve zendirme aralarn kullanacaklardr. Nfus artn salamak iin; lmlerin azaltlmas,
yurtdndan lkeye insan girii ya da evlilerin kasten dk yapmasn engellemek ve ailenin
kurulmas ile nfus planlamas arasndaki yadsnamaz badan hareketle evliliin
zendirilmesi gerekmektedir17. Bu dorultuda vergiler lkedeki siyasi g tarafndan; ailen
birliinin kurulmas ve korunmasn destekleyici, kiilerin evlilikten kanmasna sebep
olmayacak

ekilde

zendirici,

belki

evlilik

yapmayanlar

cezalandrc

nitelikte

kullanlmaldr. Bir baka deyile vergiler nfus artn salamaya mteallik olarak
ynlendirici vergilendirme politikalar eklinde ele alnmaldr.

2.

Trkiyede Nfus Art Salayc Vergilendirme Politikalar

Cumhuriyetin kuruluundan 1960 ylna kadar olan dnemde etkili olabilecek trde
nfus artrc politikalar izlenmi, sonrasnda ise daha ziyade nfus art hzn azaltc
politikalara arlk verilmitir. Son dnemde ise tekrardan nfusu artrc politikalara
dnlmtr. lkemizde bu dneme (1960 a kadar olan dnem) ait nfus zerinde etkili
olmas amacyla uygulanm ynlendirici vergi politikalarna dair rnekler mevcuttur.
Nfusun savalar sebebiyle olduka azalm olmas, bata talya olmak zere Rusya, Fransa,
Almanya gibi lkelerin nfuslarn artrma lehinde gl kampanyalar srdrmeleri18ve lke
kalknmas iin gerekli olan sosyal ve ekonomik hayatn yeniden yaplandrlmas amacyla
gl nfusa ihtiya duyulmu ve bu balamda aralarnda vergi yasalarnda yer ald, nfus
artn destekler mahiyette pek ok yasa kartlmtr.
18 Mart 1926 tarih ve 788 sayl Memurin Kanunuyla memur ocuklarna eitimleri
konusunda eitli kolaylklar getirilmi ve bu yolla dolayl da olsa nfus art desteklenmeye
allmtr. Sz konusu kanunun 88. maddesi ile memuriyette be yln tamamlayan
memurlar iin ocuklarn yatl okullara yazdrmalar konusunda eitli ekonomik kolaylklar
16

TUNCAY, Tark.: Avrupa Birlii lkelerinde Aile Politikalar ve Trkiye Sosyal Hizmetler Uzmanlar
Dernei Yayn, Ankara, Haziran 2010, s.1.
17
AKMAK, Fevzi.: Atatrk Dneminde Trkiyenin Nfus Politikas, Yksek Lisans Tezi, zmir, 2007, s. 37,
38.
18
SEMZ, Yaar.: 1923-1950 Dneminde Trkiye'de Nfusu Arttrma Gayretleri ve Mecburi Evlendirme
Kanunu (Bekrlk Vergisi) Trkiye Aratrmalar Dergisi, s. 431.

salanmtr19. 21 Haziran 1944 tarih ve 4598 sayl kanun ile memurlara, her bir ocuu iin
ayda 5 lira ocuk zamm ve doum yardm verilmesi kararlatrlm, yardmlarn tm
vergilerden muaf tutulacaklar ve haczedilemeyecekleri hkm altna alnmtr20.
1929 ylnda yaymlanan 1525 sayl ose ve Kprler Kanunu(Yol Vergisi)21 ile beten
fazla ocua sahip aileler yol vergisinden muaf tutulmutur. Bahsedilen kanunun 9.
maddesinde; Trkiyede sakin yaayan 18 yandan (18 dhil) 60 yana kadar (60 dhil) her
erkek nfus yol mkellefiyetine tabidir. Yol mkellefiyeti bedenen ve bizzat almak
istemeyenler tarafndan nakden ifa edilir. Ancak maluliyeti sabit fakirlerle hayatta be evlad
olanlar ve bilumum mekteplerde tahsilde bulunanlarla silhaltndaki ordu ve jandarma efrad
yol mkellefiyetinden muaftr. denmektedir. Bu yolla 5 ocuun olmas durumunda
salanacak muaflktan yararlanmak isteyenlerin artrlmas ve dolaysyla nfus artnn
salanmas istenmitir.
6 Mays 1930 tarihinde nfus artna katk yapmak amacyla 1593 sayl kanun
kartlmtr. 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanununun 156. maddesine gre; alt ve daha
fazla ocuk sahibi olan ailelere madalya takdim edilmesi uygulamasna balanmtr 22 . Bu
yasa ile insanlara dl vererek, bir ynyle toplum iinde onore edilmeleri yoluyla nfus
art tevik edilmitir. Ayn yasann 153 ve 154 numaral maddelerinde de devletin resmi
kurumlarnda doum ilemlerinin parasz yaplaca ve fakir kadnlara cretsiz ebe yardm
yaplaca belirtilmitir23.
Yol vergisi ve Umumi Hfzsshha Kanununda ki kadar ak olmasa da 12 Haziran
1937 tarihinde kartlan 3253 sayl ok ocuklu Hkimlere Yardm Paralar Ve kramiyeler
Hakknda Kanunda ocuklu ailelere ksmi bir vergisel kolaylk getirmitir. lgili kanunun 9.
maddesi uyarnca yaplacak bu yardmlar her trl vergiden muaf tutulmutur24. 1944 ylnda

19

GRZ, Adnan.: Trkiyede Nfus Politikas ve Hukuk Dzeni, Trkiye Kalknma vakf Yaynlar No: 2,
Sevin Matbaas, Aralk 1975, Ankara, s. 141, 142.
20
GRZ, Trkiyede Nfus Politikas, s. 178.
21
AKMAK, Atatrk Dneminde Nfus, s. 42. 18 ile 60 yaslar arasndaki hasta ve sakat olmayan her erkek
vatandatan, ylda orta kuvvette sahip bir isinin yollarda alarak 6 gnde yapabilecei i miktarna eit bir is
yapmak veya buna karlk 4 lira vermekle ykml olduu bir vergi tryd.
22
KO, smet / ERYURT, Mehmet Ali / ADALI, Tuba / SEKNER, Pelin.: Trkiyenin Demografik
Dnm - Dourganlk, Aile Planlamas, Anneocuk Sal ve Be Ya Alt lmlerdeki Deiimler: 1968
2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, s.50. Yasada doumlarn kolaylatrlmas ve ocuk
lmlerinin azaltlmas, gebelie engel olacak veya ocuk drmeye yarayacak her trl ara ve gerecin ithali,
datm ve sat gibi nfus art zerine etkili konular ayrntl olarak ilenmitir. talyadan iktisab yaklak
olarak ayn dneme denk gelen 1926 tarihli Trk Ceza Kanunu da nfus artn salamaya ynelik olarak krtaj
ve ocuk yapmaya engel olacak dier uygulamalar da ar ceza kapsamna almtr.
23
GRZ, Trkiyede Nfus Politikas, s. 154.
24
SEMZ, Bekrlk Vergisi, s. 432.

ise kamu alanlarna bir miktar ocuk yardm denei verilmesine ilikin dzenlemeye
gidilmi ve 1949 ylnda ocuk says ile orantl ekilde gelir vergisi muafiyeti getirilmitir25.
Cumhuriyetin ilk kurulduu yllarda evlenme ilemlerinde kullanlan evraklardan
damga vergisi alnmasnn evlilii azaltc bir faktr olduu tespit edilmi ve bu evrakn
deersiz hale getirilip vergiden muaf tutulmas salanmtr26. Bu dorultuda 5 Temmuz 1939
tarih ve 3686 sayl Evlenme Kaytlar ve Bunlarn Nfus Ktklerine Tescilleri Hakknda
Kanunla evlenme ilemlerini kolaylatrmaya ynelik olarak bu ilemlerde kullanlan
belgelerin mahalli idarelerce parasz verilmesi ve her trl resim ve hartan muaf tutulmas
salanmtr27.
29 Mays 1926 tarih ve 861 sayl kanun, 9 Mart 1933 tarih ve 2330 sayl kanun, 29
Kasm 1934, 1 Haziran 1935 ve 30 Nisan 1945 tarihlerinde kartlan, birbirlerinin devam
niteliinde olan kanunlar ile tescil edilmeyen birlemelerle, bunlardan doan ocuklarn
tesciline ve gizli kalm nfus vakalarnn cezasz olarak kaydna dair kanunlarla da
mkelleflere eitli maddi kolaylklar salanarak nfus kayt altna alnmaya allm ve bu
yolla resmi nfus saysnn artmasna katkda bulunulmutur28.
Cumhuriyetin ilk yllarnda rastladmz bu evlilii zendirerek nfusu artrma
politikalarnn yannda birde hlihazrda evli olanlar boanmaktan caydrc vergileme rnei
de mevcuttur. 1921 tarih ve 60 sayl Sicilli Nfus Kanununun 41 ve42 ve 43ncMaddelerini
Muadil Kanunun29 2 ve 3 nc maddeleriyle; evlenmelerden be kuru, boanmadan yirmi
kuru vergi alnmas ve ayrca doumlarn bildirilmesinden her hangi bir har alnmamas
hkm altna alnmtr.
Nfus artn destekleme yntemi olarak evlilii zendirici ve evlilikten caydrc
politikalarn yannda lke dnda yaayan Trk asll ailelerinde Anavatana dnmeleri iin
vergisel yardm niteliinde olan uygulamalarda mevcuttur. lkeye g salamak iin devlet
nemli almalarda bulunmu, yaplan almalar sonrasnda muhacirlerin gelmeye
balamasyla birlikte onlarla ilgili eitli vergisel dzenlemeler de yaplmtr. rnein; 30
Mays 1926 tarih ve 885 sayl skn Kanunuyla lkeye kabul edilen muhacirlerin kanunda

25

BOZKURT, zge Karaca.: Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans (ICPD,1994) Eylem Programnn
Trkiyede Uygulanan Salk Politikalarna Yansmalarnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden ncelenmesi,
Uzmanlk Tezi, Ankara, 2011, s. 67.
26
AKMAK, Atatrk Dneminde Nfus, s. 41, 42. Evlilik zerindeki glk ve masraflar ortadan kaldrlnca
800 bin ift hemen mracaat ederek evliliklerini kayt altna almtr.
27
GRZ, Trkiyede Nfus Politikas, s. 173.
28
SEMZ, Bekrlk Vergisi, s. 435, 436.
29
Miladi 1914 tarih ve 1929 sayl Sicilli Nfus Kanununun 41, 42 ve 43. Maddelerinde Deiiklik Yapan
Kanun.http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc001/kanuntbmmc001/kanu
ntbmmc00100060.pdf.

saylan eyalar bir defaya mahsus olmak zere gmrk vergisinden muaf tutulmutur30.19
Mart 1931 tarih ve 1771 Sayl Mbadele ve Tefviz lerinin Kati Tasfiyesi Hakknda
Kanunla Trkiyeye yerlemeye gelen muhacirler arasnda nfusu fazla olanlara daha byk
arazi tahsis edilmesi kalabalk ailelerin gelmesini tevik etmi, nfus artn dolayl olarak
desteklemitir 31 .Yine ayn ekilde 21 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayl skn Kanunu ile
muhacir ve mltecilerin getirecei 6 bin liralk zirai ve 12 bin liralk ticari mallarnn Gmrk
Vergisinden muaf tutulmas bu konuda rnek tekil etmektedir 32 . Sz konusu 2510 sayl
kanun ile Trkiyeye gelen muhacirlerin ift hayvanlarna prim verilmesi ve bunlarn sene
mddetle saym vergisinden muaf tutulmasna da imkn salanmtr33.
1920 ylnda Samsun Milletvekili Hamdi Bey tarafndan meclise sunulan Bekrlk
Vergisi ise 25 yana gelmi fakat evlenmemi olan ya da evlenip boanm olan erkeklerden
vergi alnmasn ngren vergilendirme-nfus ilikisine dair bir kanun teklifidir. Teklif sz
konusu dnemde kabul edilmemi ancak 1921 ylnda Erzurum Milletvekili Salih Efendi
tarafndan Mecburi Teehhl Hakknda Kanun Teklifi ad ile Meclise tekrar sunulmu ama
yine kabul edilmemitir. Mezkr kanun teklifine gre; 25 yan doldurup da evlenmeyenler,
ordu da vatan hizmetle grevli veya bir su dolaysyla hapis ve kronik salk sebebi gibi
konumda deilse, evleninceye kadar her yl varl, hslat ve ticari gelirinden ayrm
yapmakszn bekrlk vergisi vermek34 ykml tutulmutur.
1929 ylna gelindiinde ise hkmet, byk ekonomik buhrann da etkisiyle, birok
vergi koymutur. Bu dnemde Yozgat milletvekili Sleyman Srr Bey Bekrlk Vergisi
Alnmas Hakknda Kanun Teklifini meclise sunmutur. Kanun teklifi 20-35 yalar arasnda
olup resm bir daireden maa alan tm bekr kadnlarn, dedikleri verginin bir mislini
bekrlk vergisi olarak vermelerini ve bu ekilde elde edilecek gelirin fazla ocuk sahibi olan
ailelere verilmesini ngryordu

35

. Teklif uzun sre tartlm fakat daha sonra

reddedilmitir. 1930 ylnda yine Yozgat Milletvekili Sleyman Srr Bey tarafndan Bekrlk
Vergisi kanunu teklifi yaplmtr. Teklif bu zamana kadar yaplan bekrlk vergisi kanunu
teklifleri iinde en kapsaml olandr ve teklife gre; 25ten yukar ve 45ten aa yata
bulunan ve henz evlenmemi olan her erkek kazan, arazi, msakkafat (dam olan mlkler)

30

AKMAK, Atatrk Dneminde Nfus, s. 86, 87.

GRZ, Trkiyede Nfus Politikas, s. 157.
32
SARI, Muhammed.: Atatrk Dnemi skn Politikasnda 2510 Sayl Kanunun Yeri ve nemi Tarihin
Peinde -Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi-, 2010, Say: 4, Sayfa Aral: 163-184, s. 171.
33
SARI, Atatrk Dnemi skn Politikas, s. 171.
34
SEMZ, Bekrlk Vergisi, s. 439.
35
SEMZ, Bekrlk Vergisi, s. 441.
31

ve yol vergisinin zamlar dhil bir mislini bekrlk vergisi olarak verir36 eklindedir. Ama bu
teklifinde akbetide dierlerinden farkl olmamtr. 1 Nisan 1941 de Sleyman Srr Bey
tarafndan bir kez daha teklifi sunulan ve bir kez daha reddedilen Bekrlk Vergisi Kanunu
Tasars ile askerliini bitirmi olan erkekler ve 17 yan doldurmu kzlar vergiye tabi
tutulacakt, ocuk sahibi dullar ise vergiden muaf tutulacakt37.
1944te kabul edilen Gelir Vergisi Kanunuyla birlikte bekrlk vergisi isim
deitirerek Bekrlk Zamm eklimde yasalat denilebilir.38lgili kanunun 90. maddesine
gre; 18 yandan kk erkekler ve 25 yandan kk bayanlarn muaf olmak zere, bu ya
haddini at halde bekr olan Gelir Vergisi mkellefleri deyecekleri vergi borlarn %5
zaml deyeceklerdir.
Tatbik edildikleri dnem itibariyle dikkate alndnda yaplan bu uygulamalarn u
sonucu ortaya kard gzlenmektedir; kadnlarn da sayld ilk nfus saymnn yapld
1927 ylnda 13.648.000 olarak tespit edilen nfus 1960ta 27.754.000ye ykselmitir. 1927
ve 1960 yllar arasnda uygulanan politikalar neticesinde 21 civarnda olan nfus art hz
da 30 a yaklamtr39.
Hlen uygulanmakta olan 06 Ocak 1961 tarih ve 193 sayl Gelir Vergisi Kanunu
(GVK)nun 32. maddesine gre uygulamada yer alan asgari geim indirimi; cretin elde
edildii takvim yl banda geerli asgari cretin yllk brt tutarn mkellefin kendisi iin
%50si, almayan ve herhangi bir geliri olmayan ei iin %10 u, ilk iki ocuk iin ayr ayr
%7,5u, dier ocuklar iin ayr ayr %5i dir. ndirim uygulamak iin saylan yzdelere gre
hesaplanan cret tutar gelir vergisi tarifesinin ilk dilimine ait oranla (%15) arplr. Bulunan
vergi miktar mkellefin hesaplanan vergisinden mahsup edilir.

36

SEMZ, Bekrlk Vergisi, s.448.

SEMZ, Bekrlk Vergisi, s.453.
38
SEMZ, Bekrlk Vergisi, s.462.
39
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1047 Genel Nfus Saymlar, Eriim Tarihi: 09.02.2015.
37

10

ASGAR GEM NDRM 2015 HESAPLANMASINA LKN TABLO

(2015 yl ierisinde uygulanacak tutarlar.)
CRETLNN MEDENDURUMU

AYLIK TUTAR

- BEKR

90,11 TL

- EVL E ALIAN

90,11 TL

- EVL E ALIAN

1 OCUKLU

103,63 TL

- EVL E ALIAN

2 OCUKLU

117,15 TL

- EVL E ALIAN

3 OCUKLU

126,16 TL

- EVL E ALIAN

4 OCUKLU

135,17 TL

- EVL E ALIMAYAN

108,14 TL

- EVL E ALIMAYAN 1 OCUKLU

121,65 TL

- EVL E ALIMAYAN 2 OCUKLU

135,17 TL

- EVL E ALIMAYAN 3 OCUKLU

144,18 TL

- EVL E ALIMAYAN 4 OCUKLU

153,19 TL

GVK nn 25. maddesinin 5. fkras uyarnca evlilik yapan veya doum

gerekletirenlere verilen yardmlar iin evlenme ve doum mnasebetiyle hizmet erbabna
yaplan yardmlar gelir vergisinden istisna tutulmutur.
16 Haziran 2006 tarih ve 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas
Kanunu nun 34. maddesi; sigortalnn lmesi halinde hayatta iken ald veya almaya hak
kazanm olduu emekli deneinden kz ocuklarna verilecek aylklarn payn belirlemitir.
Ayn kanunun 37. maddesi ise kzlarn evlenmeleri ve evlenirken talepte bulunmalar halinde
almakta olduklar yetim aylklarnn iki yllk tutarn bir defaya mahsus olmak zere
evlenme denei 40 olarak verilmesini ngrmektedir. Byle bir evlenme deneinin
verilmesi

de

evlilii

destekleyici

bir

politikadr.

Dolaysyla

nfus

artn

da

desteklemektedir.

40

Evlenme deneine halk arasnda eyiz paras da denmektedir. Evlenmeleri nedeniyle, gelir veya aylklarnn
kesilmesi gereken kz ocuklarna evlenmeleri ve talepte bulunmalar halinde almakta olduklar aylk veya
gelirlerinin iki yllk tutar bir defaya mahsus olmak zere evlenme denei olarak pein denir.

11

SONU
almada tespit edilen sonu dorultusunda devlet gelir elde etmenin yannda sadece
belirli bir amac gerekletirmek iin de vergilendirme yapabilmektedir. Bu balamda vergiler
vastasyla vergi mkelleflerine belirli davranlarn zendirilmesi veya caydrlmas
yntemlerine ynlendirici vergilendirme denmektedir41.
Verginin salnmas aamasnda kanun koyucunun beklentisi mali nitelikte olabilecei
gibi ynlendirici yani toplumu belirli amalar dorultusunda ynlendirecek nitelikte de
olabilir. Bu ama uygulayclar ve mkellefler tarafndan aka anlalamayabilir.
Uygulamada yer alan bir verginin meydana getirmi olduu ekonomik ve sosyal etkileri
deerlendirerek sz konusu vergilendirmenin amacna ynelik bir sonuca varlabilir. Yaplan
deerlendirmeler sonucunda bir vergi uygulamasnn ali amaca ya da ynlendirici bir amaca
ynelik olduu sylenebilecei gibi uygulamann hem mali amaca hem de ynlendirici amaca
birlikte hizmet etmekte olduu sonucuna da ulalabilir.
Vergilendirme bilhassa gnmzde -olduka geni bir alanda- toplumu ynlendirme
amacyla toplum mhendisliinin bir arac olarak kullanlmaktadr. Toplumu mali aralarla
ynlendirmek

isteyen

devlet

iradesi

bireylerin

alkanlklarn

deitirme

abas

ierisindeyken aada belirttiimiz alanlarda ve belki de daha fazlasnda vergi silahn bir
ynlendirme arac olarak kullanabilmektedir.
Tketim alkanlklarnn deitirilmesi, evrenin korunmas, bireyin ve aile yapsnn
salnn korunmas, bamllk yapan alkol ve ttn gibi maddelerin kullanmnn
yasaklanmadan snrlandrlmas gibi kullanm alanlarn sayabileceimiz ynlendirici
vergilendirme; nfus artn salamak iin de eitli yollarla kullanlmaktadr.
Mahiyeti itibariyle vergisel avantaj ve yardm ieren yollar genel itibariyle 42 ;
Devlet hizmetindeki evlilerden ziyade ocuklulara daha yksek maa verilmesi,
Vatandalar arasnda ok ocuklulara maddi yardm yaplmas,
Evlilere sigorta primlerinden menfaatler verilmesi,
eyiz yardm verilmesi,
Bekrlardan ekstra vergi alnmas,
Boanmalar nleyici, evlilii destekleyici
ok ocuklu ailelere iskn kolaylklar salanmas,
41
42

GKER, Ynlendirici Vergilendirme, s. 19.

SEMZ, Bekrlk Vergisi, s.452, 453.

12

eklinde, bazlar dorudan bazlar ise dolayl olarak nfusu arttrc mahiyettedirler.
Uygulanan yer alan baz vergilerin etkileri gz nnde bulundurulduunda, bunlarn
nfus artn destekleyen, toplum zerinde ynlendirme arac olarak kullanlan, bu ynleriyle
ynlendirici vergilendirme politikalarnn bir arac olan vergiler olduu grlmektedir.
Kanun koyucunun bu yetkisini, gnmzde, bata 1982 Anayasasnn 2. maddesinde
yer alan sosyal devlet anlayndan ve bu anlayn vergi alanna yansmas olarak 73.
maddede ifadesini bulan maliye politikasnn sosyal amacndan almakta olduunu
syleyebiliriz. Devlet evlenme, boanma, ocuk sahibi olma veya seyahat hakk ve mlkiyet
hakk gibi temel haklara ilikin alanlarda kiileri vergiler vastasyla ynlendirmekte ve bu
yolla nfus kontroln salamaya almaktadr.

13

KAYNAKA

AKDOAN, Abdurrahman.: Kamu Maliyesi, Gazi Kitapevi, Ankara, 2011.

ALEFENDOLU, Ylmaz.: Vergilemenin Ekonomik Snrlar Ankara niversitesi
Hukuk Fakltesi Yaynlar No: 460, Prof. Dr. Akif ERGNAY a 65 Ya Armaan, 1981.
BLGN, Sibel / ORKUNOLU, Il Fulya.: Fiskal Ve Ekstrafiskal Amalar Balamnda
1970lerden Gnmze evre Vergileri Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
Dergisi, Cilt: 12, Say: 1, Sayfa Aral: 77-108, 2010.
BOZKURT, zge Karaca.: Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans (ICPD,1994) Eylem
Programnn Trkiyede Uygulanan Salk Politikalarna Yansmalarnn Toplumsal Cinsiyet
Perspektifinden ncelenmesi, Uzmanlk Tezi, Ankara, 2011.
AKMAK, Fevzi.: Atatrk Dneminde Trkiyenin Nfus Politikas, Yksek Lisans Tezi,
zmir, 2007.
GKER, Cenker.: Ynlendirici Vergilendirme, Turhan Kitapevi, Ankara, 2011.
GRZ, Adnan.: Trkiyede Nfus Politikas ve Hukuk Dzeni, Trkiye Kalknma vakf
Yaynlar No: 2, Sevin Matbaas, Aralk 1975, Ankara.
KO, smet / ERYURT, Mehmet Ali / ADALI, Tuba / SEKNER, Pelin.: Trkiyenin
Demografik Dnm - Dourganlk, Aile Planlamas, Anneocuk Sal ve Be Ya Alt
lmlerdeki Deiimler: 19682008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits.
SAKIN, Sreyya.: Vergilendirme Anlay Ve Mkellef Davranlar Vergilendirme Ve
Mkellef Davranlar Paneli, Manisa, 1992.
SARI, Muhammed.: Atatrk Dnemi skn Politikas nda 2510 Sayl Kanunun Yeri Ve
nemi Tarihin Peinde - Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi-,2010, Say: 4,
Sayfa Aral: 163 184.
SEMZ, Yaar.: 1923-1950 Dneminde Trkiye'de Nfusu Arttrma Gayretleri ve Mecburi
Evlendirme Kanunu (Bekrlk Vergisi) Trkiye Aratrmalar Dergisi.
TUNCAY, Tark.: Avrupa Birlii lkelerinde Aile Politikalar ve Trkiye Sosyal
Hizmetler Uzmanlar Dernei Yayn, Ankara, Haziran 2010.

14

WEBER - GRELLET, Heinrich.: Paralanm Modern Toplumda Hukukun levi - Vergi

Hukuku rneinde, stanbul Kltr niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt: 1, Haziran
2002, eviren: YAVALAR, Funda B.
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1047 Genel Nfus Saymlar, Eriim Tarihi:
09.02.2015.

15