8 - Amerikalı Bir Gazetecinin Gözüyle Çanakkale

anakkale Aratrmalar Trk Yll
Yl: 13, Bahar 2015, Say: 18, ss. 593-635, 100. Yl
Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale

Deniz ve Kara Savalar: George Abel Schreiner ve
anakkale Gnlkleri
Mustafa GLE*
z
George Abel Schreiner I. Dnya Savann banda Amerikan Associated
Press Ajans adna stanbula gelir ve zel izinle anakkalede deniz savalarn ve Geliboluda kara savalarn yerinde izler. Bir yandan ajansna cepheden
haberler gnderirken, bir yandan da bir gnlk tutar. I. Dnya Sava henz
sona ermeden 1918 ylnda New Yorkta From Berlin to Bagdad adyla yaynlanan bu gnlk, adndan olsa gerek, anakkale Savalar ile ilgili literatrde
ihmal edilmitir. Oysa bir gazeteci ama ayn zamanda eski bir asker olarak
Schreinerin gnlkleri savan askeri boyutu hakknda olduu kadar siyasal
ve toplumsal boyutlar hakknda da zengin ve arpc ayrntlar iermektedir.
Bu almada G. A. Schreinerin gznden anakkale Savalar deerlendirilmektedir. Amerikal muhabirin gzlem ve tespitleri farkl perspektifleri
yanstan sava srasnda tutulmu baka gnlkler ya da savatan sonra yazlm baka anlarla karlatrlmtr. Ayrca Schreinerin gzlem ve tespitlerinin anakkale Savalar konulu literatrdeki yeri ve bu literatre muhtemel
katklar zerinde durulmutur.
Anahtar Kelimeler: I. Dnya Sava, anakkale Deniz Savalar, Gelibolu Kara Savalar, Sava Gnl
Yrd. Do. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakf niversitesi Tarih Blm, mgolec@fsm.edu.tr.
593
Mustafa Gle
anakkale 2015
Nawal Wars of Dardanelles and Land Battles of Gallipoli from the

Eye of an American Journalist: George Abel Schreinerand His Diary
Abstract
George Abel Schreiner comes to Istanbul at the beginning of the World War
I on behalf of the American Associated Press Agency and observes naval wars
in Dardanelles and land battles in Gallipoli by special permission. While he
dispatches news from the front to his agency, he also keeps a diary. This diary,
which is published in New York in 1918 before the end of the World War I under
the name of From Berlin to Bagdad, has been neglected in the literature about
Dardanelles and Gallipoli wars. Whereas diaries of Schreiner as a journalist
and also as an old soldier, include rich and stunning details about the political
and social dimensions of the war as well as its military aspects.
In this study, Dardanelles and Gallipoli wars are evaluated from the eye of
G. A. Schreiner. The American reporters observations and theses are compared
with the other diaries reflecting different perspectives kept during the war and
with the memories written after the war. Besides, the place of Schreiners observations and theses in the literature of Dardanelles and Gallipoli wars is stressed
and possible contribution of them to this literature is focused.
Keywords: World War, anakkale Naval War, Gallipoli Land War, War
Diary
Giri
Amerikal gazeteci George Abel Schreiner, I. Dnya Savann banda Amerikan Associated Press ajansnn sava muhabiri olarak dokuz ay Trkiyede bulunmutur. Sava srasnda bakent stanbul ve mparatorluun farkl blgelerindeki gzlem
ve izlenimleri nemli olmakla beraber; hem anakkaledeki deniz savalarn hem de
Gelibolu yarmadasndaki kara savalarn yerinden, Trk bataryalarndan ve siperlerinden izlemi olmas onu ve yazdklarn son derece nemli bir kaynak klmaktadr.
Amerikal sava muhabirinin anakkale Savalar ile ilgili bu ilk elden gzlem
ve grmeleri ilgili literatrde hak ettii ilgiyi grmemitir. Byk ksm anakkale Savalarna ve sava srasnda stanbuldaki siyasal duruma hasredilmi olmasna
ramen, daha farkl bir ierii artran From Berlin to Bagdad bal, gnlnn
anakkale Savalar ile ilgili tanklklar arasnda gz ard edilmesinin hatta unutulmasnn nedeni olmaldr.1
1
594
Nitekim anakkale Savalar ile ilgili yaplm en kapsaml bibliyografya almasnda da yol arkada RaymondSwingin anlarna bile grece ksa bir anakkale Sava anlats iermesine ramen yer
100. Yl
Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...
Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Evrak Odas Kalemi evrakndaki orduya

ilhak ruhsatnamesinde verilen ekline gre Schreiner uzun boylu olup sakalsz ve
bykszdr. Otuz be yandadr. Almet-i frikas olarak gnlk gzlk kulland
bildirilmektedir. Amerikan tabiiyetinden ve Protestan mezhebinden olduu, ngilizce ve Franszca bildii (oysa Almanca da bilmektedir) kaydedilmitir. Kendisini hep
ajans muhabiri olarak tantsa da belgeye gre hem Amerikan Associated Pressin gezici muhabiri hem de Paper Daily News muhabiridir.2
stanbulda, anakkalede ve Geliboluda Schreiner ile terik-i mesai eden, onun
yakn ve hatta orta olan Chicago Daily Newsn Berlin muhabiri Raymond Swingin
yazdklar da yukarda verilen ekli dorulamaktadr. Swinge gre Schreiner Amerikanlam bir Boerdur. ri yardr ve dikkat ekici bir aksanla konumaktadr. Gney
Afrikada ngiltereye kar Boer Harbinde topu yzba olarak bulunmutur. Swing
onun ngilizlere kar sava vermi biri olarak hararetli bir Alman taraftar olmasn
anlalabilir bulur.3
Schreiner gazeteci kimlii ile stanbulda bata Sultan Mehmet Reat olmak zere, Sadrazam Prens Said Halim Paa, Harbiye Nazr Enver Paa ve henz Dhiliye
Nazr olan Talat Bey gibi Osmanl devlet adamlar ile mlakatlar yapmtr. Halide
Edip Hanm gibi mtefekkirler, Hahamba Haim Nahum gibi aznlk cemaati liderleri grtkleri arasndadr. Cephede erler ve alt ve orta dzey subaylarla terik-i
mesai etmi, ayn zamanda anakkale ve Gelibolu savunmasnda grev alan Liman
vonSanders, von Usedom, Mertens gibi Alman komutanlarn yan sra Cevat Paa ve
Esat Paa gibi Trk komutanlarla da konumalar yapmtr.
Schreinerin tankln nemli yapan hususlardan birisi tam olarak kendi ifadesiyle eletirel olmamas, olgularn basit ve ak ilikisi ile yetinmesidir. Akademik
olma hedefi gtmemesi, bilgilendirdii kadar elendirmeyi de gaye edinmesi, gnlk
formunda yazmas zgn bir bak as ortaya karmtr. Amerikal muhabirin bilahare konu ile ilgili daha akademik ve eletirel bir yayn yapm olmas, ayn yazarn kaleminden km iki farkl bak asn karlatrmal olarak okuma imkn da
sunmaktadr.
Bu tankl nemli klan balca husus ise benzersiz bir tecrbe olmasdr. anakkale Savalar srasnda cepheye inceleme ziyareti biiminde baka gazeteciler de
gtrlm, hatta bu gazetecilerin bazlar ile gven problemleri yaanmtr. Schreiner ise sadece R. Swing ile birlikte paylat ayrcalklara sahip olarak, bizzat Enver
Paann salad ve onlara snrsz zgrlk tanyan bir tr carteblanche ile, stelik
verilir ancak Schreinerden ve eserlerinden sz edilmez. Bkz. A. Koyuncu-. Keskin-C. S. Snmez,
anakkale Savalar Bibliyografyas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2010.
2 BOA, DH.EUM.VRK. 25/9-2.
3 RaymondSwing, GoodEvening!: A Professional Memoir, New York 1964, s. 62.
595
Mustafa Gle
anakkale 2015
ksa ya da belli bir sre iin deil savan neredeyse bandan sonuna dek tan olmutur: imdiye kadar, Osmanl ordusu ya da donanmasnn hizmetinde olmayan
baka hibir yabanc, Mr. Swing ve bana tannan ayrcalklar tatmamtr.4 Bu sayede Schreiner sava hakknda uzun soluklu tanklklarn iki kayna olan st dzey
komutanlar ile daha alt rtbeli askerlerin anlarnda grlebilen iki perspektifin5 dnda, bunlardan farkl nc bir perspektif sunabilmitir.
Schreinerin gnlkleri birden fazla metinle snanabilir ve bu yzden de olduka
gvenilir olduklar sylenebilir. rnein deniz savalarna ilikin olarak Mayn Grup
Komutan Binba Nazmi Beyin gnlkleri6 ile Schreinerin gnlkleri bombardmanlarn hedefleri, balang ve biti saatleri ile bombardmanlara katlan gemilerin
saylarna kadar pek ok konuda byk lde rtmektedir. te yandan Nazmi
Beyin gnl zellikle maynlarla ilgili meselelere odaklandndan, savan genel
gidiat hakknda Schreinerin gnlklerinde ok daha kapsaml gzlem ve yorumlar
okunabilir. Nihayet Schreinerin anakkale Sava ile ilgili anlarnn, sava Osmanl
tarafndan/perspektifinden anlatan dier anlardan farkl olarak, Eyll 1918 gibi ok
erken bir tarihte yani sava daha bitmeden evvel yaynlanm olmas metnin gvenilirlii asndan nemli bir referanstr.7
stanbula Geli ve Osmanl Bakentinden Sava Gzlemleri
George A. Schreiner Trakyadaki k artlarnn zorlatrd epeyce gecikmeli
bir tren yolculuu sonrasnda 9 ubat 1915 sabah Sirkeciye gelir. Oradan Perada
Amerikan eliliinin yannda bulunan oteline geer.8 stanbulda ilk i olarak Ameri4
6
7
596
George AbelSchreiner, The CraftSinister, New York, 1920, s. 130. Bu iddia tartma konusu edilebilir
elbette, rnein Swing anlarnda sk sk yanlarndaki nc bir gazeteciden Grunewalddan sz
eder. Yine de Schreinerin ayrcalklarn paylatn kabul ettii yegne kii olan RaymondSwing bile
anlarn ok ge bir tarihte (1964te) yaynlamtr ve anlarnn grece kk bir blmn (46 sayfa)
Trkiyeye ve anakkale Savalarna ayrmtr, ayrca Schreinerin metinleri kadar ayrntl deildir.
stelik ilk elden gzlemlerine zamana zaman savatan sonra yazlm tarihsel monografilere feda
eder. rnein Bu bile Schreinerin tecrbesini gn gnne yazld iin benzersiz klmaktadr.
Tarihe dorudan tank olmann verdii otorite ile yazlan I. Dnya Sava anlarn iki kategoride
snflandran Prost ve Wintera gre sava yrten siyasi ve askeri elitlerin kendi fiillerini hakl karmak ya da balamna oturtmak gds ile kaleme aldklar anlar daha alt rtbeden askerlerin
ve erlerin anlarndan farkldrlar. Bkz. JayWinter-AntoineProst, The Great War in History / DebatesandControversies, 1914 tothePresent, Cambridge UniversityPress, New York, 2005, s. 174-175.
Mayn Grup Komutan Binba Nazmi Beyin Gnlyle anakkale Deniz Savalar(Yay. Haz. E.
imek A. Gner), Deniz Basmevi, stanbul 2010.
Trk tarafndan kaleme alnan anlarn ok daha ge tarihlerde yazlm olmas tarihi annn yeniden
oluturulmas sorunu dolaysyla bir otantiklik tartmasna yol aabilmektedir. Bkz. AlexandreToumarkine, Tankln nemi: anakkale zerine Osmanl Sava Anlar, Gallipoli in Retrospect 90
Years On / 90. Yl Dnmnde anakkale Savalarn Dnrken, anakkale 18 Mart nivrsitesi,
anakkale, 2005, s. 108.
Gnlklerinde ismini vermedii bu otel Kroker Otelidir. Bkz. BOA, DH.EUM.VRK. 25/9-2. Tepebandaki ngiliz Sefareti yaknnda Pera Palasn biraz ilerisinde yer alan otel eski Amerikan
Konsolosluunun yannda bulunan ve bugn Beyolu retmenevi olarak kullanlan binadr.
100. Yl
kan elilii ile iliki kurar, bykeli Morgenthau ile grr ve Kk Kulpe kayt
yaptrr. Bu tabiidir, nitekim stanbuldaki bir yetkili ile ilk nemli grmesini de ayn
gnn akam sonradan Osmanl Donanmasna katlm Amerikal bir amiral olan
Bucknam Paa ile yapar. 20 ubatta bir baka Amerikal gazeteci Raymond E. Swing
ile tanr, kendisi ile bir tr ortaklk ilikisi tesis eder. ki gazeteci stanbuldaki grmelerini de, anakkale ve daha sonra Geliboludaki gezi gzlemlerini de beraber
gerekletirirler. Raymond Swing de hatralarnda stanbula geldiinde buradaki tek
Amerikal gazetecinin Schreiner olduunu, kendisi ile ittifak yaptklarn, edindikleri
her bilgiyi paylamak iin anlatklarn yazar.9
stanbul gnleri Schreinerin kh bir oryantalist seyyah, kh muhabir kimliine
brnd gnlerdir. stanbulun ktalar-aras jeopolitii, etnik ve dinsel eitlilii,
dar sokaklar, cumbal ahap evleri, haremlik-selamlk hayat, feraceli-yamakl-peeli Mslman kadnlar hakknda yazdklar beylik Batl seyyahlarn yazdklarna
benzer ama sava ve sava srasnda toplum hakknda gzlemleri ilk elden ve orijinal
bilgilerdir.
Schreinerin stanbulda yantn arad ilk soru Perada meydana geldii iddia
edilen katliamlarn gerekliidir. Konu ile ilgili bilgi talepleri muhataplarnca glmsenerek karlanr. Bu sylentilerin kaynann Amerikal bir muhabir olduunu duyar. Bu gibi gerek d haberler yznden Osmanl hkmetinin yabanc muhabir ve
gazetecilere ilikin daha kat nlemler aldn da renir.10
Schreinerin stanbuldaki ilk gnlerinde cevap arad sorulardan birisi de Osmanl Devletinin ncelikle savaa neden girdii, ikinci olarak da neden Almanya safnda girdiidir. Bu tercih bakenti dolap tandka ona artc gelmitir. stanbulda
Almanlara ve Avusturyallara kar gerek bir muhabbet grmediini, Trklerin Fransa ve Franszcaya eilimini Yunanllarn da paylatn yazar. Ona gre Almanlar neredeyse sevilmemektedir.11 Trklerin onlarla mttefik olma nedeni de yksek askeri
vasflar deildir. tilaf korkusu, zellikle de stanbul ve Boazlar zerindeki niyetleri
dolaysyla Ruslardan duyulan korku, Trkleri Almanlarla bir ittifaka adeta itmitir.
Alman elilii de Trkleri tilaf devletlerinin Trkiyeden emin olmak iin muhakkak
anakkaleye dayanacaklarna ikna edebilmitir. tilaf ordularnn stanbula girerlerse karlamayabilecekleri kaygs ile Osmanl hkmeti merkezi Avrupa devletleri ile
bir ittifaka hevesli olmasa da bunun ehven-i er olduu sonucuna varmtr.12
te yandan Schreiner savaa girme karar zerinde kamuoyunun btnnn
9 RaymondSwing, a.g.e, s. 62.15
10 George Abel Schreiner, From Berlin to Bagdad, Harpers&Brothers Publishers, New York, 1918, s. 10.
11 ABD bykeliliindeki grmesinde Schreiner Halide Edipin onlar takdir etmekle beraber Almanlara deil Franszlara ve Fransz kltrne yaknlk duyduunu ifade eden szlerini alntlamaya
deer bulur. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 25.
12 Schreiner, a.g.e., s. 24.
597
Mustafa Gle
anakkale 2015
hemfikir olmadn da fark etmitir. nde gelen Trk devlet adamlaryla yapt mlakatlarda, savaa itirak mevzubahis olduunda,onlar daha ok savunmada bulur.
Bunun sebebi Yal Trklerin hala harbe iddetle muhalif olmalar, Jntrkler arasnda bile bu hususta ayrlklar bulunmas, Trkiyeyi savaa sokanlarn aslnda kk
bir aznlktan ibaret olmasdr.13
Bu aznln nde gelen bir ismi olarak Dhiliye Nazr Talat Bey ile 18 ubatta
bir mlakat yapan Schreiner, Amerikan bykelisinin referans ile ayarlanan grmenin, Talat Beyin kendisinin loca biraderi olduunu anlamasyla tatmin edici bir
surette ilerlediini yazar. Mlakatta Talat Bey Avrupa devletlerinin vaatleri ve eylemleri arasndaki elikilere iaret ederek Trkiyenin mevcut devletler sistemindeki yerini bulmak zorunda olduunu syler. Trk hkmetinin savan patlak vermesinden
bu yana Paris, Londra ve Petrogradda nelerin konuulup tartldn bilerek ttifak
devletleri safnda savaa girmeye karar verdiini ifade eder.14
Benzer tezleri Schreiner anakkaleden atma haberlerinin geldii gnlerde
Sadrazam Said Halim Paadan da dinler. 26 ubattaki grmelerinde sadrazam, tilaf hkmetlerinin Osmanl hkmetine otuz yl iin Osmanl Devletinin btnlne sayg duyacaklarn garanti ettikleri iddiasn dorular. Fakat yakn siyasal tarihte diplomatik garantilerin ok da hesaba katlmadn hatrlatr. Trkiyenin bugne
kadar ok garantiler aldn, daha fazlasn istemediklerini, kendisinin de garantilere
hi inanc olmadn bildirir. Ayrca bu ekilde bir garantinin egemenlik haklarndan feragat etmek demek olduunu, bir bakasnn koruma hakkn kabul etmek
anlamna geldiini ne srer: Korunan bir Trkiye, baml Trkiye demektir. Biz
bamsz olmamz gerektiine inanyoruz, gemite olduumuzdan daha bamsz.15
Dhiliye nazr gibi sadrazam da itilaf devletlerinin ne pazarlk yaptklarn bildiklerinin altn izmitir.
Schreiner savan ekonomiye etkileri ile ilgili kendi ilk elden gzlemlerine pek
yer vermez. stanbuldaki ticaretin savatan biraz etkilendiine dair kendisine sylenenleri nakletmekle yetinir. Bunu savan dier taraf lkelerde de benzer etkilerini
nazar- dikkate alarak tabii bulur. te yandan Trkiyeye zg bir sorunu da tespit
14 Talat Beyin Schreinere syledikleri arpcdr: Bu savatan muzaffer kacamz henz tam belli
deil. Greceiz. Bu arada biz ak grevimizi yapyoruz, bu bizim sonumuz olsa bile. Yapabileceimizin en iyisiyle itilafa kar savayoruz. tilaf ile savaabildiimiz kadar uzun savaacaz. Eer
vaziyet aleyhimizde geliirse, biz Osmanlya yakr bir biimde batacaz. Milletimiz dahil olduu
mtemadi savalarla kan kaybetti, soldu. Bu byle devam ederse, Osmanl mparatorluunun iinde
bir tek gerek Trk kalmad bir gn gelecek. Bizim dostlarmzn bekledii bir gn, bizim baz vatandalarmzn gelmesi iin dua ettii bir gn. Evet, greceiz! Trk henz burada. O burada olduu
mddete hesaba katlmak zorundadr. Biz sonuna kadar savaacaz. Bizim durma noktamz, bizim sonumuz olabilir. Fakat onlar saklandmz syleyemeyecekler. Dikkat etsinler! Bkz. Schreiner,
a.g.e., s. 29-31.
598
100. Yl
eder: Burada ekonomiyi maniple edebilecek byk endstriyel kurulular yoktur ve

kk reticilerin de devlet grevlilerinden kamak iin ne yetenei ne de motivasyonu vardr. Schreiner ekonomik skntlar bizatihi savan kendisine balamaktansa
sava yolsuzluklarn gereke gsterir, en azndan bunu ima eder.16
te yandan savan toplumsal psikolojiye etkileri konusunda daha birincil elden
gzlemlerde bulunur. Pera, Galata, Taksim ve Suriindeki kahvelere gider, Yedikule
civarndaki ingenelerle konuur. Grd, his ve fikir birlii iinde bir toplum deildir. Cepheden gelen haberlerin Trkler iin kt ise Ermeniler iin iyi (ya da tam
tersi) olduunu, Rumlarn ise kimin kazanacan umursuyor grnmediklerini yazar. Ona ehrin bombalanabilecei, eer mttefik gemileri gelirse katliamlar olabilecei dillendirilmitir. Toplumsal gruplar birbirlerinden korkmaktadr ve gvensizlik
alabildiine yaylmtr.17
Bu toplumsal psikoloji yalnzca savan deil ama zel olarak anakkaledeki gelimelerin bir sonucudur. Orta ve uzun vadede bile deil, birka gn iinde olabilecek
eylerin belirsizlii dolaysyla halka ak meknlardaki gvensizlie devlet dairelerindeki kasvet elik etmektedir. anakkaledeki bataryalarn itilaf donanmasna ne
kadar sre dayanabileceinden kimse emin grnmemektedir.18 Belirsizlik o raddededir ki Schreiner mevcut padiah V. Mehmet Readn gizlice Beylerbeyi Sarayndaki II. Abdlhamidi ziyaret ettii sylentilerini, Mehmet Readn neler olabileceini
ngrmesine balar ve Abdlhamidin anakkale nndeki glerce sevilmeyen biri
olmadndan yeniden hkmdar olabilmesini bile mmkn grr.19
anakkalede deniz savan sava muhabiri olarak bir ay kadar takip ettikten
sonra Schreiner 1915 yl nisan aynda yeniden stanbuldadr ve padiahn Cuma selaml trenine katlr. Valide Camiindeki treni hala yeterince muhteem olarak
tarif etse de savan bu grkemli treni de etkilediini sylemekten geri kalmaz. Ca16 Schreiner, a.g.e., s. 22-23. Savan stanbuldaki toplumsal ve iktisadi hayata tesirleri iin bkz. Muzaffer Albayrak, anakkale Savalar Srasnda stanbulda Sosyal Hayat ve Alnan Askeri Tedbirler, Gelibolu / Tarih, Efsane ve An (Ed: . G. Yumuak-M. lhan, stanbul Medeniyet niversitesi, stanbul,
2013, s. 249-264.
17 Schreiner gre Trkler kendilerini Rumlara kar bir tr davetsiz misafir, Ermenilere kar ise acmasz efendi hissetmektedirler. Rumlarn olas bir infialde Ermenilerden yana kacaklarna da Trklere yardmc olacaklarna da ihtimal verilmemektedir. Rumlarn ounluu iin stanbulun itilaf
devletlerinin eline gemesi ile Trklerin elinde kalmas arasnda fark yoktur. Tek istekleri tanrnn
bu ehri Ruslardan korumasdr. Ruslar dnda herkes, Almanlar bile, ho karlanacak misafirlerdir.
Rumlarn Franszlarn egemenliini kutlayacaklar, baka herhangi bir otoriteye kar ise Trklere
olduu kadar kaytsz olacaklar yazlr. Schreiner, a.g.e., s. 38-40.
18 Schreiner bu psikolojiyi yle tablolatryor: Alman subaylar umutsuz bir vakaya bakan hekimler
gibi. Avrupann hasta adam gerekten umutsuzca hasta. Byk bir operasyonun zaman gelmi gibi.
Neyseki hasta artk bilincinde deil. Alman diplomatlar uzun zaman nce narkoz vermiler. Sadrazam Said Halim Paa, Dhiliye Nazr Talat Paa, Harbiye Nazr ve Osmanl Ordusu Bakumandan
Vekili Enver Paa eter klahn ellerinde tutuyorlar. Bu hasta adamn son ans. operasyon srerken titremeler sona erecek. Schreiner, a.g.e., s. 42.
599
Mustafa Gle
anakkale 2015
minin bahesi civarna birka polis ve yaknlardaki itfaiye istasyonlarndan adamlar

yerletirilmi olduunu grr. Daha nce yerel garnizondan alay stne alaylarn gelip seremoniye katldn ama imdi onlarn cephelerde olduunu renir.20
Schreiner gnlnn sonunda savan kent hayatna etkilerini deerlendirir.
Osmanl ekonomisi bir tarm ekonomisi olmasna, Osmanl corafyasnda bolca
buday, msr ve hububat retilmesine karn savan daha altnc aynda nce tahl
ihtiyac sonra da ktlnn ba gsterdiini ve gda skntsnn da ilk olarak stanbulu
vurduunu yazar. Mays aynda gda fiyatlar ykselmeye balam, Temmuz aynda
ehirde ilk ekmek kuyruklar grlmtr. Ekimde ehrin alt gelir gruplarndan ok
sayda insan buday ekmeinden tamamen mahrum kalmtr. Bir tarm ekonomisi
iin olaanst olan bu durum aslnda buday yokluunun bir sonucu deildir.
Anadoluda ve Suriyede ok miktarda buday bulunmakta ama tanamamaktadr.
Yz binlerce ton ekmeklik tahl uygun depolama imkn bulunamad iin iftliklerde rmtr. Schreiner gemite hasat ettikleri rnlerini hzla tketen ya da
birka hafta iinde satp sevk eden Osmanl tahl reticisinin depolama gibi bir sorununun olmadn yazar. Yani savaa hazrlksz yakalanlmtr. Zaten tek ynl
olarak hizmet verebilen, baz hatlar zerinde kesintiler bulunan ve tayabilecei tonajn tmne cephelerdeki ordular ihtiya duyduundan byk oranda askeri nakliyata tahsis edilmi olan demiryollarnn soruna are olabilmesi mmkn deildir.
Gemite olduu gibi Anadolu ve Suriyede yetien tahln nemli bir yeknunun
Akdeniz limanlarndan deniz yolu ile stanbula nakli de Akdenizdeki ngiliz ve Fransz gemileri Osmanl sahillerini ablukaya aldklarndan ve anakkalede de itilaf donanmas bulunduundan srdrlememektedir. Orta ve Kuzey Anadoluda retilen
tahln Karadeniz limanlarndan stanbula nakli ise Karadenizdeki Rus filosu tarafndan engellenmitir. stanbulun yegne tedarikisi kalan Bat Anadolu da ulatrma
altyapsnn yetersizliinden ihtiyac karlayamam; stanbul Trakya ve Marmara
Denizi evresindeki kaynaklar adeta tketip kurutmutur. Schreiner seferberlik ve
savaa itirakin tarmsal kesimin retici glerini topraktan alkoyduuna da iaret
eder.Topra srp ekecek erkek nfusun ou silah altna alnm ve yerlerini kadnlarn doldurabilmesi beklenmitir.stanbuldaki gda sknts salt ekonomik ve toplumsal bir hadise deildir. Meselenin ahlaki ve politik veheleri de vardr. Yiyecek
yokluu beraberinde yolsuzluk ve sava vurgunculuu sylentilerini de getirmitir.
Artan ekonomik baskya are olarak hkmetin vergileri olaanst artrmas halkn
ikyetlerini daha da artrmtr.
anakkaleye Gidi
Aslnda Schreinerin ajandasnda anakkaleye gitmek, itilaf donanmasnn operasyonunu ve Trk mdafaasn yerinde grmek gibi planlar yoktur. Bu biraz tesa20 Schreiner, a.g.e., s. 169.
600
100. Yl
dfi olmu, bir dizi ayrcal da beraberinde getirerek muhabirin Trkiye gnlerini
hem uzatm hem de renklendirmitir. Schreiner ile meslekta ve arkada Raymond
Swing Enver Paa ile bir mlakat ayarlayabilmek iin sonusuz kalan srarl abalarnn nihayetinde, 25 ubat gn, paann o gece anakkaleye bir tefti gezisine kacan renirler. Bu sresi belirsiz bir gezi olduundan ve paa orada uzun sre kalabileceinden iki muhabir kendisiyle mlakat yapabilme ansndan mahrum kalabileceklerinden korkmaktadrlar. Enver Paann sultann yatyla 06:09da anakkaleye
hareket edecei bilgisini almlardr ama ncesinde bir mlkat yapabileceklerinden
mitli olmalar iin bir sebep yoktur.
Bu mitsizliin nedeni Schreiner arkadana anakkaledeki durumu izah ederken ortaya kar: Alman donanma ssne dorulatt haberlere gre, tilaf kuvvetleri Seddlbahir ve Kumkaledeki mevzileri 19/20 ubattan itibaren bombalayp susturmulardr. Trk topusundan geriye ok ey kalmamtr. stelik itilaf kuvvetleri
ngiliz sava gemilerinin en iyisi Queen Elizabeth de dhil olmak zere takviye kuvvetler getirmitir. Mttefiklerin kruvazrlerden, destroyerlerden, torpido-botlardan,
mayn gemilerinden, denizaltlardan, levazm gemilerinden, hastane gemilerinden
ve bakalarndan mrekkep filosu devasa boyutlardadr ve imdilik sekiz ngiliz ve
alt Fransz sava gemisi yoldadr. Schreiner bu tabloda Kumkale ve Seddlbahirdeki Trk bataryalarnn yeterli olmadklarn, ounun yalnzca kendilerinin nerede
olduklarn gstermeye yarayacaklarn syler. Durum bir felaket durumudur. Orhaniye tabyasndaki btn Almanlar ldrlmtr, Enver Paa sadece vaziyetin neye
benzediini grmeye gitmektedir ve bir mlakat yapabilmeleri imkn dhilinde grnmemektedir.21
Hakl olarak Enver Paa ile bir mlakat yapmay mit edemezler ama anakkaleye
gitmek iin onun onayn alabileceklerini dnrler. Yaptklar iin riskini gze alarak bir araba ayarlarlar ve yamurlu bir gecede Halite mezkr yatn bal olduu
rhtma gelirler. skeledeki nbetilerin yanndan, bir ileri olduuna dair phe
uyandrmadan, onlara bakmakszn geerler. Merdiven bandaki nbetiyi gemek
ise o kadar kolay deildir, nbeti bu iki yabancya adlarn ve ilerinin mahiyetini
21 Bayura gre 19 ubatta balayan anakkalenin d tabyalarna saldrlar, taraflar arasndaki g dengesizlii ve zellikle de silah menzilleri arasndaki fark dolaysyla itilaf donanmasnn tabii baars
ile sonulanm fakat bu baar bir propaganda faaliyeti ile olduundan byk gsterilmi, adeta itilaf
gleri tarafndan iin yarsndan ou bitirilmi gibi bir tutum gelitirilmitir. Bkz. Yusuf Hikmet
Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt III, Ksm II, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1991, s. 62-63. Schreinerin
de ubat ay sonunda henz stanbulda iken bu propagandann tesiri altnda kald, dahas anakkaledeki Trk savunma sistemi ve stratejisinden de bihaber bulunduu anlalyor. zellikle Balkan
Savalarnda yaanan trajik yenilginin hemen sonrasnda sava sanayii neredeyse olmayan ve Alman yardmna baml bulunan Osmanl Devleti o kadar zayf grlyordu ki Norman Stonea gre
Britanya zrhl dretnotlar knca khneleen 1906 ncesinden kalma sava gemilerini ne srmeyi
dnebilmiti. Trk direniinin ne kadar ihtimal d grldnn arpc bir rnei de udur: Balkan Savalarna katlm bir kurmay albay olan Doughty-Wylie karaya sadece asa ile kmtr. Bkz.
Norman Stone, Birinci Dnya Sava(ev. A. F. Yldrm), Doan Kitap, stanbul, 2012, s. 64-65.
601
Mustafa Gle
anakkale 2015
sorar. Enver Paann Alman kurmay bakan von Bronsaartn ismini verirler ve onu
grmek zere geldiklerini sylerler. Bu ie yarar, kurmay bakan gemidedir, gemiye
girerler. Gemideki tedirgin araylar sonunda gvertenin arka tarafnda yneldikleri
bir kap ieriden alr ve von Bronsaartn arm yz ile kar karya gelirler. ki
yabancnn nasl olup da sultann yatna girebildiine hayret etmektedir. Dertlerini
anlatrlar fakat von Bronsaart taleplerini imknsz bulur ve gemiyi terk etmelerini
ister. Amerikal gazeteciler srarldr, Trkiyeye askeri operasyonlar izlemek iin
gelmilerdir ve bunun iin ekselanslar ile konumak zorundadrlar. Bu srada daha
nceden tantklar bir Alman subay Albay Yansen konumaya dhil olur.22 Askerler
iin durum naziktir, o srada bir otomobil yanar ve iinden Enver Paa iner. Schreiner Enver Paa ile grmeye de hapse ya da denize dmeye de hazrdr. Alman
subaylar ile Enver Paa arasndaki samimi karlamaya ahit olur. Ardndan paann
dikkatini sivil giyimli iki kii eker. Muhabirler yaklap kendilerini tantrlar, paann
memnuniyetsizlii yznden okunmaktadr.
Alman subaylar tarafndan durumun paaya aklanmas ayakst bir mlakata
dnr. Amerikal muhabirler tilaf filosunun baar ansn sorma frsat bulurlar.
Enver Paa bu soruyu yle cevaplar: Eh, belki baarabilirler. Fakat kolayca baaramayacaklar. Sava insanlarn hakknda kehanetlerde bulunmalarn gerektiren bir
ey deildir. Sylemek zor. in bu ksm hakknda tartacak pozisyonda deilim.
Boazlarn giriindeki Trk bataryalarnn ok iyi olmadn kabul eden paa, anakkale sahili boyundakilerin bundan daha iyisini yapacaklarn umduunu syler.
Acelesi vardr ve mlakat ksa kesmek zorundadr: Biz Trkler anakkaleyi gerekirse son adammzla savunacaz. Bunun zor bir i olduunun farkndayz. Bu bizim
kaynaklarmz tketecek ve kayplarmz ar olacak. Biz Trkler hibir zaman pes
etmeyiz, imdi de etmeyeceiz.23
ki sava muhabiri elbette bu ayakst rportajla yetinmezler ve konumalarnn sonunda Enver Paadan sabah anakkaleye gitmek iin izin isterler. Ksa bir sre
dnen paa bu talebi olumlu karlar ve onlara gvenebileceklerine dair kurmay
bakannn da onayn alr. Gerekli talimatlar vereceini syler. Onlara sava artlar
ve askeri hukukun gereklerini hatrlattktan sonra24 anakkaleye gidebileceklerini ve
her eyi grebileceklerini syler.
22 Nitekim Schreinerin Karargh- Ummiye Erkn- Harbiye Reisi V. Bronsart imzal Orduya lhak Ruhsatnamesinin Mlahazat ksmnda Yansen Beyin tavsiyesiyle ibaresi yazldr. Bkz. BOA,
DH.EUM.VRK. 25/9-2.
23 Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 54-55.
24 Osmanl askeri hukuku altnda size salanan yere kendinizi koyun ve onun hkmlerine uymay
kabul edin. Eer cephedeki davrannz sizin aleyhinize bu kanunun herhangi bir ksmnn uygulanmasn gerektirirse, hibir ekilde burada eliliinizden yardm talep etmeyeceksiniz. Bir blk atei
ile yz yze kalmanz gerekse bile. Bunun karlnda benden sizi gitmek isteyebileceiniz her yere
gtrecek genel bir pasaport alacaksnz. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 56.
602
100. Yl
Sz verilen pasaportlar Schreiner ve Swingin bekledikleri kadar abuk gelmez

ama Enver Paann anakkalede meseleden haberdar ettii stanbuldaki Alman
donanma ss kumandan Humanndan cephede beklendikleri haberini alrlar. Yolculuklarn Humann ayarlar ve ellerinde onun verdii bir mektuptan baka belge olmakszn, 28 ubat gn sabaha kar Peyk-i evket adl bir muhriple zor hava artlarnda yola karlar. leden hemen sonra Gelibolu kasabasn grdklerinde artk
top sesleri de kulaklarna gelmektedir. Schreinerin bu srada ge kalm olduklarn
dnmesi25 itilaf donanmasnn gcnden ve Trk savunmasnn gszlnden
ne kadar emin olduunu gstermektedir.
anakkaleye hava karardnda varrlar. Karaya kmak hi de kolay olmaz nk
mttefik filosu boazn giriinde olduundan limandaki tm klar sndrlmtr.
Kendilerini gtren muhrip kayalarn zerine oturur, karanlkta gelen bir tr mavnaya zorlukla geerler ve bir rmorkr yedeinde limana girerler. Karaya karlar ama
ehirde sokak lambalar yoktur, hibir k grlmemektedir, o kadar karanlktr ki
binalarn ne kadar yksek olduunu bile anlayamazlar. Gece yars gibi, Trk sahil savunma tekilatnn genel mfettii Amiral von Usedom Paann kararghna varrlar
ama pek scak karlanmazlar. Paa kararghta deildir ve subaylar sava artlar altnda bu sivillerle megul olmak istememektedirler. Oysa yalnzca geceyi geirebilecekleri bir yer aramaktadrlar ve karargha gelen Amiral Merten Paann yardm ile
deniz tarafndaki rutubetli ve ayn zamanda Fransz ve ngiliz bombalarndan kanabilmek iin karanlk olan stanbul Oteline yerleirler. anakkale gnleri balamtr.
Birinci Aama: Deniz Savalar
tilaf donanmasnn anakkale nndeki stratejisinin drt aya bulunuyordu.
Plana gre nce boazn girii tahrip edilecek, ikinci olarak ilk torpil (mayn) hattna
kadar deniz temizlenecek, nc olarak kati taarruz ile boazn iki kysndaki tabyalar temizlenip mayn hatlarndan stanbula geit alacak, nihayet karaya karma
yaplarak kalan istihkmlar ele geirilip boaza hkim olunacakt.26 Schreiner nc aamada akamete urayan bu plann ilk aamasnda stanbuldadr ama ikinci ve
nc aamalar yerinde gzlemlemitir.
George A. Schreiner 1 Martta, anakkaledeki ilk gnnde, leye doru uyanr.
lk hissi aknlktr, bir bombardman olmamaktadr. Bunu havann kt olmasna
balar. leden sonra baz Alman ve Trk subaylar ile tanr. anakkalenin topografyas, nfus yaps, mimarisi ve genel durumu ile ilgili gzlemlerde bulunur. ehrin
mreffeh tabakas zaten anakkaleden ayrlmtr. Onlarn boalan evleri ky savun25 Schreiner, a.g.e., s. 68.
26 Bursal Mehmet Nihat, Byk Savata anakkale Seferi, lhami-Fevzi Matbaas, stanbul, 1926, s. 15.
603
Mustafa Gle
anakkale 2015
masnda grevli Trk ve Alman subaylarca karargh binalar olarak kullanlmaktadr.

Fakirler ise hala ehirdedir ve bombardmanlarda lm tehlikesi altndadrlar.
Boazn nasl savunulacana baktnda ehrin gneyine doru iki sahil bataryasn, imenlik kalesi ve Anadolu Hamidiye tabyasn grr. imenlik kalesindeki
drt geni apl (35,5 cm) topun eski model olduunu ama onun yaklak 800 metre
gneyindeki Anadolu Hamidiye tabyasnn buna nazaran daha modern olduunu, on
iki mevzii bulunduunu, buradaki toplarn drdnn 35,5 cm dier sekizinin ise 25,5
cm apnda olduunu not eder. Bu hali ile Anadolu Hamidiye boaz savunmasnn
en nemli unsurudur ve Schreinere gre aka yetersizdir.27 Direklere en geliigzel
bir ekilde balanm olan bataryalardaki elektronik haberleme sistemleri ak hedef konumundadr. Belki de en nemlisi savaan taraflarn sahip olduklar silahlarn
menzilleri arasndaki byk farktr. Schreiner Trkler ve Almanlarn maksimum 14
bin 500 metre menzilli silahlarla en azndan 18 bin metre menzilli silahlara sahip
gemileri uzak tutabileceklerini nasl olup da umduklarn anlayamaz.28
Schreiner ve arkada Swingin ehirdeki ilk gnlerindeki nemli bir ileri de sava izleyebilecekleri uygun bir gzlem yeri bulmaktr. Subaylar onlara bataryalarda
olmalarnn kendileri iin bir sakncas olmadn syler. Schreiner ise bunu tehlikeli
bulur. stelik savalardan biri olmak istememekte, gzlemci olarak kalmak istemektedir. Sonuta gzlem yeri olarak Sultaniye kalesinin tarihi kulesinin platformunu seerler. Merten Paa burann imenlik kalesinin zeminindeki bataryaya atlan
baz mermilere hedef olabilecei uyarsnda bulunsa da bu seimi onaylar.
Gzlem yeri sorununu zen muhabirler ehre dnerler. leden sonra gkyz
alm, frtna yatm, deniz sakindir. tilaf donanmas uygun hava koullarnda boazn giriine doru harekete geerler. Kumkale, Seddlbahir ve Erenky yaknlarn
tararlar. leden sonra 2 civar balayan patlamalar saat 4:30da itilaf gemilerinin
ekilmesiyle sona erer. Akam ise denizde arama mavnalarn gzlerler. tilaf donanmasna ait olanlar anakkaleye giri bulmak, Trk donanmasna ait olanlar onlar
darda tutmak iin su stndedir. Yine 1 Mart gecesi baz itilaf mayn tarama gemilerinin krfeze girdikleri anlalr ve bunlar karadan Trklerin bu maksatla buraya
yerletirdikleri topu bataryalar tarafndan atee tutulur.29
27 Schreiner yle yazar: Trklerin ekipmanlarnn beni azck olsun etkilediini syleyemem. Silahlar
menzil asndan yetersiz ve doru ve etkili topu atei yapabilmek iin gnmzde kullanlan pek ok
dzenekleri eksik. Schreiner, a.g.e., s. 77.
29 Binba Nazmi Bey 1 Mart 1915 tarihinde gnlne yle yazar: (Akam) 10:30da bir aralk dman destroyerleri beraberlerinde arama tarama gemileri ile Tengere doru hareket etmilerse de alan ate zerine geri ekilmilerdir. Bkz. Mayn Grup Komutan Binba Nazmi Beyin Gnlyle
anakkale Deniz Savalar, s. 93. Tevfik Rza Beyin gnlkleri de Schreinerin anlats ile byk
lde rtmektedir. Sabah kar yaldr, sonra hava dzelir, leden sonra Erenky ve Kumkale
top ateine tutulur. Tevfik Rza Bey, anakkale Gnlkleri(Yay. Haz. T.Doruz-Y.Ycetrk-R.Gndodu), Krklareli niversitesi Yay., Krklareli, 2012, s. 74-75.
604
100. Yl
2 Martta itilaf sava gemileri ilk kez Erenky krfezine girerler. Fakat gr mesafesi dktr, hava artlar onlarn lehine deildir. leden biraz nce drt ngiliz
hat gemisi, iki kruvazr ve bir sr daha kk gemi eliinde grnrler. Kruvazrler ve kk teknelerin ounun ekilmesiyle Trk topularnn ok iyi hedef alamamalar iin srekli hareket halinde bulunan drt gemiden bombardman balar.
ngiliz gemileri de, Anadolu ve Gelibolu tepelerindeki Trk obsleri de cmerte
mhimmat harcamaktadr. Dardanostaki ve ntepe zerindeki bataryalar ve baz
obs mevzileri hedeftedir. Atbaba tepesi yaknlarndaki baz Trk obsleri isabet
kaydederler ama zrha kar obs mermisi clz kaldndan bu nemsenmez. tilaf
bombardman da sonusuzdur. Gerek teknik sebepler gerekse topografya (Arazinin
itilaf sava gemilerinden bakldnda grlememesi ve bu yzden dorudan ate altna alnamamas anakkale savunmas iin byk bir avantaj salyordu.) bombardman etkisiz brakr ve ngiliz gemileri iki saatlik bir bombardmandan sonra ciddi
bir sonu alamadan ekilirler.30
O gnn gecesinde Schreiner ve arkada gece bombardman ile uyanrlar, hzla
gzlem yerine koarlar ama silah sesleri aniden kesilir. Bir Trk projektrnn aydnlatt boazda bir tarama gemisinin gvdesini grrler. Bataryalarca atee tutulan
gemi, boa giden mermilerin projektr altnda denizde ge ykselttii su ktlelerinden de anlald zere, isabet almamtr.31
tilaf filosu be hat gemisi ile 4 Mart gn leye doru yeniden Erenkye gelip krfezin stndeki yamalar vurur. Schreiner bulunduu konumun hedef alnan
bataryay grmeye izin verdiini ama bataryann denizden grlemeyecek bir yerde
olduunu, bu yzden dolayl atee tutulduunu yazar. leden sonra gemiler Kumkale kalntlarn tararlar, biri iddetli mdafaa atei altnda Kkmenderes aynn
azna kadar yaklar. tilaf gleri Kumkaleyi dinamitle tamamen silmek maksadyla
bir miktar asker de karm ancak bunu bekleyen ve bataryalarn enkaznda bir miktar piyade konulandran Trkler giriimi akim brakmlardr.32
30 ngiliz topular ok alyorlard. geminin kulelerinden sar ate toplar frlyordu. Bir an sonra
krmzms dev duman bulutlar yokluktan birden kyor grnyor ve saniyeler sonra Anadolu kysnda bir yerde byk bir toprak gayzeri ve toz duman grntye karyor. Dardanos Kalesi zellikle
iddetle cezalandrld, ngilizlerin dnm olduklar gibi. Fakat bu bir yanlgyd. Kuleden olduka ak grebiliyordum ki ngiliz ateinin ou ok fazla yksekti. inde Truva ehirlerinden birinin
hala gml olduu saygdeer eski ynna bile isabet etmedi. Mermilerin ou bataryalarn
dousundaki alanlara dt ve hibir zarar vermedi. Gemilerin atei ok zayf kald. Ben bunun sorumlusunun ak deniz olduu sonucuna vardm. Schreiner, a.g.e., s. 82-83. Binba Nazmi Bey de
gnlne itilaf ateinin o gnk hedefinin Dardanos olduunu not eder. Ayn yer.
31 Schreiner, a.g.e., s. 85-86.
32 Gnlkte, bu hadise srasnda kaya paralar ve elleriyle birok adam bertaraf ettii sylenen Mustafa isimli bir onbann Demir Hilal madalyas kazand bildirilir. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 87. Tevfik
Rza Bey de o gn itilaf glerinin Kumkaleyi bombalayp kyleri yaktktan sonra motorlarn gzetiminde asker kardklarn ancak bunlarn atele karlandklarn, atmada on yaral ve iki ehit
verildiini yazar. Tevfik Rza bey, a.g.e.,s. 78.
605
Mustafa Gle
anakkale 2015
5 Martta havann scak, gkyznn bulutsuz, denizin sakin ve grn mkemmel yani hava artlarnn fevkalade olmas, etkili bir itilaf saldrs iin uygun ortam salar. Dman hat gemilerinin ve kruvazrlerinin bazlar Ege denizi zerinde,
Arburnunda konulandrlr ve oradan Kilitbahir bataryalar atee tutulur. Dardanos ve Erenky bataryalar da bombardmandan paylarn alr. Schreiner ve Swingin
bombardman izledikleri ve nispeten nemsiz bir hedef olacandan gvenli grdkleri kulenin platformu yaknna den mermiler muhabirlere bulunduklar yerden ayrlmay dndrr. Schreiner bombardmann ivme kazanmasn, hem bataryalar hem de ehir zerine yaan toz ve duman bulutunu mttefiklerin Kilitbahiri
drmeyi kafalarna koyduklar eklinde yorumlar. Dumanlar arasndan grlebilen, havaya ykselen byk toprak ktleleri, patlamalarn parltlar ve srekli artan
atetir. Kilitbahir stnde ta ta stnde kalmadn dnrler.33
Kilitbahir zerindeki byk bombardman srasnda Schreiner imenlik bataryasndaki subaylar ve silahlar bandaki askerlerin arasnda bir hocann dolatn
grr. Hoca askerlere cesaret dolu szler sylemektedir. Seccadesini yayp, zerine
diz kp Allahtan ltfunu isteyen hoca, kzl kuak ve yeil sar iinde, topular rahatlatmak iin elinden geleni yapmaktadr. Askerlerin her birine tek tek hitap
etmekte, bazlarnn omuzlarn svazlamaktadr. Tek bir isabetli atn kulenin dibindeki o skk mevzide bir sr hayatlar sndrebilecei bu yerde lm hi uzak
deildir ve askerlerin bu zel alakaya ihtiyac vardr.34
Mttefikler o gn 4:25 gibi ekildiklerinde Schreiner bombardmann anakkale
nfusu zerindeki sonucundan endielidir. te yandan ark insann olaanst soukkanl bulmaktadr. ar vurulduktan sonra bile orada bir paniin yaanmadn,
33 Binba Nazmi Bey de gnlne itilaf ateinin o gnk hedefinin Kilitbahir olduunu yazar. Bombardmann biti saatini ise yarm saat farkla 17:00 olarak not eder. Ayn yer. Tevfik Rza Bey de o
gn gnlne unlar yazmtr: Bugn leden sonra dman Saroz krfezinden Kilitbahiri bombalad. Bu gerekten korkun, sanki kendilerini koruyamadan btn tabyalarn harap olmalarn
greceiz. A.g.e., s.79.
34 Schreiner, s. 91-93. Sava srasnda din grevlilerinin zellikle de tabur imam sfat ile nemli bir
fonksiyon grdkleri anlalmaktadr. rnein Arburnundaki atmalarda bulunmu Abdullah
Fevzi Efendi anlarnda atma ncesi tabur imamn ve askerlerin ruh hali zerindeki tesirini yle
anlatr: Daha nce abdest almamz sylenmiti. Fakat ou arkadalar su bulup abdest alamad.
Ben onlara teyemmm tarif ettim. Alay imam rahmetli de sylemiti Tabur imam vadinin en
st tarafnda zafer ve ilahi yardm iin el ap dua yapyordu. Ordu saf halinde dizilmi idi. Hepsi
artk inanm, mmin vaziyetinde idiler. Dua bitince harekete hazr halde saf tutmamz emredildi.
Bkz. Abdullah Fevzi Efendi, anakkale Cephesinde Bir Mderris(Yay. Haz. Ali Osman Kokuzu),
z yay., stanbul, 2011, s. 198. Abdullah Fevzi Efendi bu atmada tabur imam ehit olunca askerin
diyanet konusunda obansz bir sr haline geliverdiini, ordugahta ezan ve Kuran okunmadn,
bir nasihati kp din diliyle askere nasihat etmez olduunu yazar. Bunun zerine tabur kumandan
askerlerin iinden Kuran okuyabilen, imamlk yapabilen kimse arar ve Abdullah Fevzi Efendiyi bu
vazifeye getirir. Bu vazife o kadar nemlidir ki Abdullah Fevzi Efendi matematik ve hesap bildiini, gzel defter tutabileceini, kompozisyonunun da gl olduunu bildirdii halde u cevab alr:
Sana baka bir grev gerekmez, hakkyla yaparsan imamlk sana yeter.Be vakit mezzin ezan okusun, sen cemaate namaz kldr, Yasin ve Fetih surelerini oku! Kumandan daha sonra yanndakilere
yle der: imamlk dnda bu ere askeri grev vermesinler Bkz. a.g.e., s. 255-256.
606
100. Yl
deniz tarafnn gn boyu merakl adamlar, kadnlar ve ocuklarla kalabalk olduunu

yazar. Hasar tespit almalarna giriince kendisine adam ve mhimmat kaybnn
hafif olduu bildirilir. tilaf gemileri de bataryalar vururken Trk silahlarnn menzili
dnda kalmaya ve anakkaledeki maynl alanlara ihtimam gstermilerdir.35
5 Mart gn tilaf gemilerinin youn bombardman sona erdiinde hasar tespitine girien Schreiner, grt subaylara mhimmat meselesini de amay dener ama imalar yantsz kalr. Buna ramen mhimmat meselesinin ayakkabnn
skt yer olduuna emindir. Alman topu uzmanlarndan itilaf donanmas tarafndan kullanlan mhimmatn da uygun olmad grn duyar. Onlar zrha en
iyi ekilde ilemek iin yaplm mermiler kullanmaktadr ama anakkale boyunca
szn etmeye deer zrh bulunmadndan, siperler kumdan olduu iin, mttefiklerin mermileri bunlarn iinden geememektedir. Merminin gidi yn zerindeki
kk kum tanelerinin her biri bir fren ilevi grmekte ve merminin engelli ilerleyii
durduunda hasar verici bir patlama iin mermi yeterince derine nfuz edememi
olmaktadr. Schreiner elik zrhtan bir para peynirden geer gibi geecek olan mermilerin bu kumlarn koruduu mevzilere kar neredeyse deersiz olduunu yazar.36
Bombardman 6 Mart gn sabah 9:30dan akam 4:30a kadar ksa aralklarla
devam eder. n-dretnot tipi drt ngiliz gemisi Erenky krfezinden Erenky, Dardanos ve Kilitbahirdeki bataryalar atee tutar. Anadolu Hamidiye tabyas da ayn
gn ilk kez bombardman edilir. Bombalarn dt yerler Amerikal muhabirlere
yaklak 800 yarda mesafededir ve baz arapnel paralar bulunduklar kulenin duvarna ve platforma isabet etmitir. Bunlar Schreinere gre sadece yakn gelecekte
olacaklara dair bir mesaj vermek maksadn tamaktadr.37 Nitekim Gkeada, Bozcaada ve Limnide devriye uuu yapan Osmanl hizmetindeki Alman havaclarn
raporlarndan38 da itilaf filosunun her geen gn daha da byd anlalmaktadr.
7 Martta be geminin katld bombardman daha ksa srer. 12:15te balayp
4:10da biten bombardmanda Erenky, Dardanos, Rumeli Mecidiye ve Anadolu Hamidiye dvlr. Baz bombalar Truva yaknlarna der ve Schreiner ajansna yazd
gnderide alayc bir dille Truvann bombardmana tutulduunu yazmay dnr.
35 O gn bombardman sonras hasar tespit almalarnn ardndan Schreiner ve arkada Swing otele
dnerler. Otelin Levanten khyas binann atsndan Kilitbahir bombardmann grmtr, srann
anakkaleye geleceinden emindir. Oteli kapatp ehrin arkasndaki tepelere gitmeyi dnmektedir. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 94.
37 Schreiner, a.g.e., s. 95-96. Binba Nazmi Beye gre itilaf atei o gn 9:45te balam, 16: 30a kadar
devam etmitir. Nazmi Bey o gn saat 07:00de Harbiye Nazr Enver Paann anakkaleye terif
ettiini yazar. Bkz. Ayn yer. Schreinerin ise bundan haberi olmam gibidir.
38 ubat 1915te anakkaleye gelen uaklarla ehrin gneyinde anakkale Mstahkem Mevkii
Komutanlna bal olarak bir tayyare bl tekil edilmiti. Bilahare Nara Burnunda Alman Deniz Tayyare Bl kurulmutu. Almanyadan gelen bu uaklar silahsz iki kiilik keif uaklaryd. Bu
hususta ayrntl bilgi ve rnek keif fotoraflar iin bkz. anakkale Savann Bilinmeyen Cephesi:
Hava Savalar(Haz. Turan Tanyer), Trkiye Barolar Birlii, Ankara, 2010.
607
Mustafa Gle
anakkale 2015
len 1:10 ve 2:30 saatleri arasnda bombardman o kadar iddetlenir ki Agamemnon ve Priamosun ruhlarnn da savaa katldn hayal eder. Trkler mhimmat
kullanmnda gayet tutumludurlar.39 Bununla beraber o gn isabet kaydederler.
ngiliz gemilerinden biri yan yatar ve limana ekilir.40
Bulunduklar yer Amerikal muhabirler iin artk yeterince gvenli deildir. Amiral Merten Paann buraya bir 38.1lik isabet etmesi durumunda ne olacan bildiren uyarsyla eski kuleyi daha nce buray paylatklar muhaberecilere terk etmek
zorunda kalrlar. Bir baka stratejik nokta iin elleri bo dolarlarken imenlik ve
Anadolu Hamidiye kaleleri arasndaki bo sahilde bombardmana yakalanrlar. Olup
biteni sahilden takip ederken itilaf gemilerinin aniden bu iki kaleyi atee tutmalaryla
geri ekilemezler. nlerinde Boaz, arkalarnda Rhodios ay (Koca ay), yanlarnda
itilaf atei arasnda kalrlar. Yapabilecekleri tek ey kk bir kum ynnn arkasna
srnmektir. zerlerinden geen itilaf mermilerini Schreiner bir tnelde binlerce
tekerleklerin grltsne benzetir. Sol taraflarnda Anadolu Hamidiyedeki barakalarn ats gitmitir, kla bahesine bombalar dmektedir ve imenliktekiler de
zor durumdadr. Arkalarndaki alanda patlamalar olmakta, imenliki hedef alp ksa
den bombalar sahili vurmaktadr. Bunlardan birinin sipere yattklar kk kum ynna arpmas ve onlar ldrmesi an meselesidir. Trkler ise tilaf gemileri menzil
dnda kaldklarndan tek bir at dahi yapmamaktadrlar. Mttefiklerin anakkale
sahil savunma sistemine en azndan darbe vurma kararll ile gemilerin yaklamas
39 Trk topusunun mhimmat kullanmnda tutumlu davranma zarureti zaman zaman ngilizlerin
Trk bataryalarn susturma gayelerine eritiklerini sanmalarna yol amtr. Alman subay Mhlman
yle yazmaktadr: Tahkimat artc bir direnme gc gsteriyordu ve onlar susturduklarn sanan
saldrganlar tekrar tekrar d krklna uratyordu. Eer Trk atei susarsa, bunun sebebi ngilizlerin zannettii gibi, toplarn tahrip edilmi olmas deil, az saydaki cephane ile tutumlu hareket etme
zorunluluu idi. Bkz. Carl Mhlman, anakkale Sava / Bir Alman Subaynn Anlar(ev. Sedat
Umran), Tima Yay., stanbul, 2009, s. 61.
40 Schreiner, a.g.e., s. 97. Binba Nazmi Beyin gnlnde de be byk zrhlnn katld bombardmann 12:00den sonra balayp 04:08de bittii yazldr. A.g.e., s. 94. anakkale Savalarnda Trk
tarafnn en byk problemi mhimmat yetersizliidir. Gerek savaa komuta eden subaylarn anlar,
gerekse savaa katlan askerlerin gnlkleri bunun arpc ifadeleri ile doludur. rnein Liman vonSanders anlarnda piyade cephanesinin deil ama topu cephanesinin en bandan beri bir sorun
olduunu anlatr. stanbulda topu cephanesi yapacak fabrika olmadn, Almanyadan cephane nakliyatna iki lke arasndaki tarafsz devletlerin izin vermediini, bu yzden savan en bandan beri
Trk bataryalarnn cephaneyi idareli kullanmak mecburiyetinde kaldklarn bildirir. stelik kullanlan cephane de tesirsizdir: Esirlerin ifadesine gre yirmi krmz mermiden ounlukla ortalama
olarak ancak biri patlyormu. Bununla beraber bu yardm bile bizim iin ok memnuniyet vericiydi.
nk bundan nce baz bataryalarn, kendi piyademizi atele himaye ettiine inandrmak iin bazen manevra mermisi kullandklar bile oluyordu. Bkz. Liman vonSanders, Trkiyede Be Sene, Yeditepe Yay., stanbul, 2006, s. 100. Bir topu subay da gnlne unlar yazmtr: Bizim toplarmz
onlarn byk zrhllarna kar hi nevinde olduu iin bir ey yapamadk. (18 Mart 1915) yz
mermi kadar attk. Cephanemiz kalmad. Ne yapacaz ardk. Dman bir dakikada elli-altm
mermi atyor. (25 Nisan 1915) topa on bir mermimiz kald. Cephane bekliyoruz. (tarih verilmemi) Bkz. Lokman Erdemir, anakkale Boaz Mstahkem Mevkii ntepe Topu Grubundan Bir
Subayn Gnl, anakkale Aratrmalar Trk Yll, Yl 11, Say 14, Bahar 2013, s. 45-46 ve s. 42.
tilaf ateine mhimmat noksan yznden pek az cevap verilebilmekte, bazen suskun kalnmaktadr.
Her halkarda orantsz gler aras bir atma yaanmaktadr.
608
100. Yl
Hamidiye bataryasn harekete geirir. Hamidiyenin atee karlk vermesi daha fazlasyla karlk grmesi anlamna gelecektir ve bu Schreineri arkasnda olduklar kum
yn Hamidiye bataryasndan uzakta olmadndan ok korkutur. Agamemnon tipi
bir gemiyi gzne kestiren bir Alman subay menzilin 13 bin 400 metre olduunu
megafonla bildirir, drt kez ate edilir, nce geminin ilerisinde bir su ktlesi ykselir, bir dier bomba geminin ortasna ksa mesafede, nc geride ve drdncs
yine geminin ortasna yakn der. Ardndan Schreinerin korktuu gibi iki dakikalk
bir zaman iinde itilaf gemileri ileri taretlerini Hamidiye ile yz yze getirip mermi
yamuru balatrlar. tilaf atei yksekten seyreder ve mermiler evreye isabet eder
ancak bazlar kum ynna birka ayak mesafe iinde der.41
tilaf atei ne kadar iddetli olursa olsun etkili olamamakta, sonu alamamaktadr. Schreiner bulunduu konumdan batarya yaknna den her mermiyi grebildiini ama siper ve traverslerin o bombardmanda bir kez bile isabet almadn yazar.
Bombardmann iddetine kar kulaklarn pamuk tkalar ile korumaya alrlar.
Ama bu kulak zarlarn patlamalarn ok edici tesirlerinden korumaya yetmez. zellikle Swing iddetli ba arsndan ikyetidir. imenliki gemenin tehlikelerine
karn, sonunda sahilden ayrlmak iin risk almaya Schreiner de ikna olur. Rhodius
ay (Koca ay) zerindeki kk bir kprnn karsna getiklerinde ok yaknlarnda sahilde bir bomba patlar, etrafa elik paralar yaylr. imenlik bataryasnn gney avlusunda, bir mermi sava muhabirlerinin sanda bulunan tek katl bir
binaya aklr, patlamann gcyle yere derler. Gzlerini uan cam paralarndan
korumak iin kollaryla kapatrlar. Bataryann avlusundan geerken eski kulenin yerinde olduunu ama kulenin gneybat kesinde byk bir bomba ukuru aldn
grrler. imenlikin kuzeyindeki byk kla avlusuna varrlar ama bu noktadan Kilitbahir istihkmlarnda patlayan bombalar hari hibir ey grlememektedir. Kale
duvarna srnp, eski mendirek yaknndan krfezi grecek bir mevzi ararlar ancak
dalgakrann iindeki s suda patlayan byk bir bomba ve stlerinden geen paralanm elik ve kaya ynndan canlarn zor kurtarabilirler.42
Schreinerin daha nceden bildii, pencereleri Erenky krfezine bakan kk
bir Trk kahvesi, Kilitbahirin gneyinde Boazn giriindeki grnm kapatan bir
burun olsa da, muhabirlere bombardman takip edecek gvenli bir alternatif grnr. Birka adm gitmilerdir ki sa geride bir baka bomba s suya der ve kaya,
elik, bakr paralar ile amur ve sudan bir n zerlerinden gemesi iin yere yatarlar. Sonrasnda komak isterler ancak yorgun ve bitkindirler. Zorlukla kahveye
vardktan ksa bir sre sonra da bombardman durur.

42 Schreiner, a.g.e., s. 102-104.
609
Mustafa Gle
anakkale 2015
O gn Schreiner tehlikenin gerek Trkler gerek Alman subaylar tarafndan giderek daha iyi anlaldn yazar. Endie zaman zaman halkta panie yol aacak eylemleri de beraberinde getirir. Kaymakamn anakkale halkna, ehirde kalanlarn bunu
ehrin herhangi bir gnde bombardman edilebilecei bilgisiyle yaptklarn belirterek hareket emri vermesi bu ruh halinin bir yansmasdr.43 Oysa halk hemen ikna
olmu grnmez. 7 Mart gn, ar bombardmana imenlik ve Anadolu Hamidiye bataryalar arasndaki sahilde yakalanarak hayati tehlikeler atlatan Schreiner ve
arkadalar, bombardman gvenli bir noktadan izlemek zere gnn sonuna doru epeyce zahmetli bir yolculuktan sonra varabildikleri Erenky krfezi manzaral
kahvenin anakkale sakinleri ile dolu olduunu grr ve arr. Birka Trk krfeze
bakan bir pencere yanndaki masalarnda onlara yer aar. Bombardman durmadan
hemen nce bir bombadan byk bir elik paras bitiik bir a dkkn zerinden
kk kahveye isabet eder. Schreiner kahvehanedeki erkeklerin sakinliini dikkat ekici bulur. Bu kadar yakn bir tehlike altnda olup buna aldrmamalarn dounun
kaderciliine balar.44
Ne var ki ertesi gn halkn tepkisi deimi grnmektedir. Schreiner 7 Marttaki
bombardmann anakkale halkn baka blgelere gitmeye ikna ettiini dnr.
Bomba paralaryla yklan ar ve aevi binas, insanlara tam isabet alabilecek bir
bombann muhtemel korkun sonularn gstermi; bombalar kaymakamn ve
Cevat Paann ilan ve ikazlarndan ok daha etkili olmutur. Schreiner ve arkada
Swing gece saat 03:00te grltye uyanrlar. skele zerinde byk bir kalabalk vardr. Herkes bir mavnaya binme telandadr. Erkek, kadn, ocuk ve bagaj mavnalar
tka basa doldurmaktadr. Schreiner Nara dnda birka vapurun mltecileri beklediini renir. nsanlara i blgelerdeki akrabalarna gitmeleri nerilse de paras
olanlar stanbula gitmektedir. G eden kalabalkta Rumlar, Trkler, Ermeniler vardr. Etnik kimlikler ve farkllklar kadnlarn kyafetlerinde ifadelerini bulmaktadr.
Hristiyanlar al, Mslmanlar yamak ve ferace giymilerdir. Evlerini terk etmek zorunda kaldklar bu koullarda olduka hrpani gzkmektedirler. te yandan bu bir
fakirler kalabal da deildir, bir miktar paras olanlar kiralayabildikleri mavnalarla
ev eyalarnn da bir ksmn mesela tabureler, byk pirin tepsiler, birtakm ini
ve hal balyalar ve baz evcil hayvanlarn yanlarnda gtrmektedirler. Kalabaln
eperlerinde ok fakir insanlar da bulunmaktadr, ekingen bir biimde kendilerini
stanbula veya bir baka yere gtrecek creti temin etme aresi aramaktadrlar. Bazlar eyalarn satla karsa da bunlardan ok daha iyi eyalar arkasnda brakp
giden kalabalktan bunlara talip olan kmamaktadr. Dzeni salamak zere askerler
ve jandarma gelir ama karmaa daha da artar. Gmenlerin yanlarna alabilecekleri
az miktardaki eyalar grltnn balca sebebidir. Schreiner bir nceki gn gz43 Schreiner, a.g.e., s. 97.
44 Schreiner, a.g.e., s. 105-106.
610
100. Yl
lemledii metanetli ilgisizliin ortadan kaybolduunu, nfusun aniden delirmi gibi

grndn yazar. Son mavnalarn da kendilerini bekleyen buharl gemilere doru
uzaklamas geride kalanlar lgna evirir, jandarma ve subaylar hadiselere mdahale ederler. leye doru ortalk sakinlemi, kalanlar evlerine dnmtr.45
Ertesi gn, 8 Martta, Schreiner ve arkadalar Kilitbahire gitmek ve bombardmann verdii hasar yerinde grmek zere bir mavna kiralarlar. Mayn alanlar
dolaysyla zor ve olmas gerekenden uzun bir yolculuk olur. Vardklarnda mttefiklerin ateinin byk etkisi olmadn, verilen hasarn gln derecede kk olduunu grrler. Tek bir silah tahrip edilmemi, kk bir kla, birka baraka ve bir
dizi ek bina tahrip grmtr. Byk kla ve dier be bina ise hafif hasarldr. Trk
topusunun kayplar iki l ve yedi de yaraldan ibarettir. Sahil savunma sisteminin
tesinde ise durum olduka farkldr, Kilitbahir kasabasnn gney ksm ciddi zarar
grmtr. tilaf mermilerinin ou buraya isabet etmi, bombalar binalar tututurmutur. Durum Trkler asndan gven tazeleyicidir, o kadar ki istihkm komutan
Amerikal muhabirlere itilaf kuvvetlerinin blgesini gemek iin zannettiklerinden
daha ok kafa yormak zorunda olacaklarn syler. Schreiner istihkmlardan sonra
kasabada da gzlemlerde bulunur. Evler terk edilmitir.46
Sonraki birka gn ciddi bombardman olmaz. Oysa hava artlar bombardman
iin son derece uygundur. Baharn habercisi bir havada, 11 Mart gn, Schreiner ehir meydannda kk bir kahvenin nnde aa altnda uzun vakit geirir. ehirde
hayatn bir yandan srmekte olduunu gzlemler. nsanlar ay kahve smarlamakta,
sigara ikram etmekte, evlerine yemee davet etmektedir. Kahveci mterileri gnelensin diye masalar dar karmtr. Uzun uzun, saatlerce caddede akan askeri trafii izler. Piyade alaylar ar yryle nlerinden gemektedirler. Bazlar gneye
doru Kumkaleye gitmekte, bazlarysa dnmektedir. Top ve mhendislik ekipmanlar bir o yana bir bu yana tanmakta, deve kervanlarnn sonu gelmeyecek grnmektedir. Kent peyzajnda sava gerekesi ile baz deiikliklere gidilmektedir. Beyaz
minareler ve evler, anakkale ve Kilitbahirdeki kalelerin byk kuleleriyle baz bataryalarn beyaz ta kaplamalar itilaf gemileri ve topularnn iini kolaylatrd
iin, bir nlem olmak zere, bu yzeyler siyaha boyanr. Anadolu Hamidiyenin arkasndaki grkemli st aalar gibi dikkat ekici baz aalar da kesilir.47
Yine11 Martta Schreiner gnlne Mondros Limannda ok sayda mttefik
gemileri bulunduunu ve ieriden kaynaklara gre dierlerinin de anakkale istikametinde olduunu not der. ngiliz ve Franszlar imdiye kadarkilerden ok daha
45 Schreiner, a.g.e., s. 107-110.
46 ine girdikleri bo bir evin kapsn ak bulurlar. Ahap divan, bir ekmece, birka para eski psk
hal ve kilim evde braklm, minderler ile yorgan ve yastklar gtrlmtr. Bkz. Schreiner, a.g.e., s.
111-113.
611
Mustafa Gle
anakkale 2015
geni apl bir operasyona hazrlanmaktadr. ki Amerikal muhabir gelecek gnlerden korkmakta ve Perada olmak istemektedirler.48 12/13 Mart gecesi beklentilerini
hakl karr. Yamurlu gecede muambalar altndaki askerler grevleri bandadr
ve arama klar Erenky Krfezini taramaktadr. Aniden projektr klarndan biri
anakkale geidi yaknndaki bir noktaya sabitlenir, ardndan o noktadan alevler
ykselir. Erenky krfezine byk bir mayn sprme filosu gnderme hazrlndaki
itilaf donanmas arama klarn bombalamak iin gece grevine kmtr.49 Trk
topusu ile itilaf gemileri arasnda karlkl ate balar. Schreiner bir Trk obs bataryasnn ateinin arama klar altnda denizden ykselttii effaf su kolonlarn
grr. Ama ngiliz destroyeri ylmaz. Burnunu Erenky sularnn karsna evirir ve
gece drbnnn gr menziline girer. Trk arama klar geminin gvdesini bacalar, direkleri, kuleleri ve silah namlularna kadar aydnlatr. Gemiden Trk projektrlerine doru seri at yaplmaktadr. Schreiner genellikle 11:00de balayp afakta
sona eren bu gibi giriimler iin mttefiklerin ou zaman komu adalardan tayfalar
Yunan yelkenli tekneler kullandklarn bildirir. Bir nceki gece bunlardan biraz fazla
kuzeyde seyreden birinin yelkenleri arama na yakalanm ve etrafna mermiler
dmeye balamtr. Kaptan gemiyi kontrolde tutmay baarr ama mayna arparak
batmasna mali olamaz. Ardndan buharl mayn temizleme gemisi daha Trk topu atei tarafndan batrlr. tilaf donanmasna pahalya mal olan bu gecenin ertesi
gece mttefik mayn temizleme filosu btn gcyle ve ar gk grlts ile yamur
altnda gelir ve bir sre Menderes Nehri aznda durur. lerinden bir kruvazr ilerleyerek Trk projektrlerini bombalamaya balar. Gemi ve batarya arasndaki atma
sonunda mayn temizleme giriimi bir kere daha baarszla urar. Schreiner o vakte kadar mttefiklerin geidi temizlemek iin be ciddi giriimde bulunduklarn, hibirinin baarya ulaamadn, az miktarda mayn ele geirilebildiini ama onlarn
yerine de Trklerin Ruslar tarafndan Boaziinin giriine yakn kasten konulduktan
sonra Boaziine szlen Rus maynlarn yerletirdiklerini yazar.50
16 Martta bir grup Osmanl devlet adam ve parlamenteri anakkaleye gelir.
Schreiner heyetin geli maksadn henz endieye gerek olmadna kendilerini ikna
etmek olarak dnr ve ziyaretilerin anakkalenin hala eski yerinde olduunu
grdklerinde ok rahatlam grndklerini not eder. 51
48 Schreiner, a.g.e., s. 118-119.
49 Binba Nazmi Bey 12 Martta gnlne unlar yazar: Drt gnden beri dman Boaz girii ierisinde grnmemektedir. Yalnz geceleri arama-tarama ve torpido gemisiyle hatlara sokulmak istiyor.
Bkz. Mayn Grup Komutan Binba Nazmi Beyin Gnlyle anakkale Deniz Savalar, s. 95.
50 Schreiner, a.g.e., s. 120-123.
51 Gelenler arasnda Trkiyedeki Amerikan bykelisi Morgenthau da vardr. Bykeli Dardanos,
Anadolu Hamidiye, imenlik ve Kilitbahir bataryalarna gtrlr. Grdklerinden etkilenmi grnmektedir. Schreiner, dnceleri sorulan bykelinin Osmanl Devletinin resmi teblilerine
kar son derece pheci olduunu, kendisinin raporlarna da itimat etmedii fark eder. Morgenthau
ketum bir ekilde unlar syler: Benim iin syleyecek ok ey yok. Kaleleri hasarsz ve vaziyeti iyi
buldum. Subaylar ve askerlerin ruhu huzur ve gven iinde. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 124.
612
100. Yl
18 Mart: Zafer Gn
18 Mart, anakkale deniz savalarnn dnm noktasdr. O gn savan iddeti
ve boyutlar o raddededir ki, Schreiner ertesi gn Hala hayattaym ve o kadar mutluyum ki ayaklarm yere basmyor. diye yazar.52 O gn itilaf filosu Boaza geri gelir.
stekli olduklar, byk bir gn olaca, on dokuz hat sava gemisi ile otuz kruvazr
ve destroyer, torpido botlar, mayn-temizleyicilerden mteekkil filonun heybetinden bellidir. Erenky krfezine saat 11de giri yapan donanma, leden sonra 5te
yaral karken Bouvet, Irresistible ve Ocean ile iki kk gemiyi daha kaybetmitir.
Hat gemilerinden bei devre d kalm, sper dretnot-kruvazr Queen Elizabeth de
Trk obsleri tarafndan en azndan hareketsiz braklmtr.
Aslnda Schreiner 18 Mart sabah rutin bir gne uyand zannndadr. Arkadalar ile 11de Saat Hisarlk Sokakta kk bir kahvede buluacaklar ve anakkale komutan Cevat Paay ziyarete gideceklerdir.53 R.Swingle birlikte kendilerine refakat
53 Schreinerin anakkale Mstahkem Mevki Komutan Cevat Paa ile yapmak istedii grme,
kendi ifadesiyle paann karargh iin en tuhaf yeri semesi sebebiyle gecikmitir. Buras yksek
bir dan tepesine yakn kk bir binadr. Burann karargh olarak seilmesi kimilerince paann
mdafaa ettii boaza her zaman serbest bir gr sahibi olmak isteinin bir sonucudur. Kimileri
ise paann Almanlardan kurtulmak/uzak olmak gdsyle bu tercihte bulunduu kanaatindedir.
O gn gzel ilkbahar havas Schreineri paann kararghna ziyaretten bir kere daha caydrdnda
arkada Swing ona haftadr anakkalede olmalarna ramen burann en yetkili ismine sayglarn sunmam olduklarn syler ve Almanlarla ok yakn olmalarnn Trk komutanlarn phe ve
tepkisini ekeceini vurgular. Schreiner, a.g.e., s. 127. Gnlkte Trk ve Alman komutanlar arasnda
anlamazlklar bulunduu imas bundan ibaret de deildir. Schreiner 11 Martta Alman General von
Usedom Paa ile anakkaledeki Alman subaylarla Trklerin ilikilerini anlamak maksadyla uzun bir
mlakat yapar ve ilikilerin srtmesiz olmadn renir. Srtmenin kayna her iki tarafn da
deniz muharebelerinde gsterilmekte olan direncin ve baarnn stnde hak iddia etmeleridir. Her
ne kadar von Usedom Paa bu meseleye aldrmadn sylese de Schreiner onun altndaki subaylarn
daha az cmert olduunu yazar. Von Usedom Paa iin anakkalede ya da Kuzey denizinde olmann
kendisi iin farkl olmad, vatannn hizmetinde olmaktan mutmain olan bir asker portresi izilir.
Bkz. A.g.e., s. 117. Trk ve Alman subaylar arasnda anlamazlk gerekesi olarak baarda hak iddia
etme sorunu tarafsz bir gzlemci olarak Schreinerin gnlne de sirayet etmitir. Alman sempatisini her frsatta hissettiren Schreiner kritik karar ve baarlarn altnda hep Alman subaylarnn
imzalarnn olduu bir anlat kaleme alm, Trk subay ve askerlerini adeta grnmez klmtr. rnein Alman deniz subay Firle 13 Mays gecesinde ngiliz hat gemisi Goliath adeta tek bana batran
adam olarak tantlr. Schreinere gre anakkalenin dna kp Seddlbahirdeki mttefik sava
gemilerinden birini torpilleme fikri komutan olduu Muavenet-i Milliyenin teknik yetersizlikleri de
dnlp slerince olumlu karlanmamtr. Fakat gen subay srarldr, gr mesafesinin iyice decei uygun zaman nihayet gelir. Gn boyunca Kilitbahirdeki burnun altnda bekleyen Muavenet-i
Milliye, gece olduunda, kyya yakn, Soanldereden aaya ilerler. Firle, itilaf filosunun bir ksmnn Morto krfezinde yattn dnmektedir. Mayna arpma riskini gze alarak Erenky krfezine
ynelir ve Eski Hisarlk altnda baz gemilerin klarn gzler. Mortokrfezine ilerlerken ngiliz
devriye gemisinin arasna girer. Dier gemiler krfezde kaytszca duran bu geminin kendilerinden
olduu izlenimindedir. Morto krfezi istikametinde yoluna devam eden Muavenet-i Milliye, fark
edildiinde Goliatha 300 yarda mesafededir. Goliatha atlan torpido sar edici infilaka yol aar.
Sava gemisi batarken yaratt kaos ortamnda Muavenet-i Milliye kamay baarr. Bkz. A.g.e., s.
271-273. Bu arpc baary Schreiner dostu olduunu bildirdii Firlenin hesabna yazarken fazla cmerttir. Oysa Muavenet-i Milliye Torpidosunun kumandan Kdemli Yzba Ahmet Saffet Beydir.
Bkz. Liman vonSanders, a.g.e, s. 102. (Dipnot 8de mtercim notu.) Liman vonSanders geminin Yzba Firle komutasnda olduunu syler. u kaynakta ise Goliath batrma eylemi srasnda komuta
kararlarnn kime ait olduunun anlamazlk konusu olduu, gemi kumandasnn Birinci Yzba
613
Mustafa Gle
anakkale 2015
edecek Fuat Reat Beyi beklerken birden patlamalar duyulur.54 Etraftaki neredeyse
btnyle havaya uan ve havada paralara blnen ahap evlerin at kiremitleri
evrelerine yamur gibi yamaya balar. Bir aacn koruyucu dallar altna snrlar.
Bir kiremit paras Schreinerin srtna isabet eder. Uzaktan koarak gelen Fuat Reat adeta ufalanm sva bulutu altnda grlemez olur. Panik havasn gzlemlerken
kahvecinin dkknnn kepenklerini zorladn grr Schreiner, oysa kepenklerin
bombalardan dkkn korumas mmkn deildir. Kahveden ayrlp Saat Kulesine
doru yrrler. Bombardman Boazn baka blmlerine kaymtr. Telgraf ve telefon merkezinden bilgi almak isterler ama operatrlerin de henz bilgisi yoktur. ehre
bombalar Boazn giriindeki byk bir gemiden atlmtr. Eski Hisarlk burnunun
ardndaki dumanlarn okluu daha byk bir tehlikenin habercisidir. Snak ararlar. Schreiner eski kuleye gitmeyi nerir ama bu ok riskli bulunur ve eski mendiree
gitmekte karar klnr.
Bombardman btn iddetiyle devam etmekte, bombalarn ou uzaa dse
de, mttefiklerin bu sefer ok gl geldiini hissettirmektedir. Schreiner tarihi deniz
surlarna varp drbnle krfeze baknca gzlerine inanamaz. Dokuz hat gemisi sayar, bunlarn arkalarndan bakalar da gelmekte ama dumandan seilememektedirler: Gemi bacalar ve direklerinden bir ormandr grnen. Schreiner gemilerin gz
hizasnda elikten bir duvar tekil ettiklerini, st ksmlarnn youn bir toz ve duman
bulutu altna saklandn yazar. Gemiler arasnda Trk bombalar patlamakta, denizden byk su ktleleri ykselmektedir. Schreiner Trk kale ve bataryalarndaki
tela fark eder. Sonra hat gemilerinin krfezin ortasna yneldiini grr ve dokuz
geminin daha grnmesiyle on sekiz gemi sayar. Swing ise on dokuz gemi sayar. Girite Queen Elizbaeth ate ve duman pskrtmektedir ve Amerikal gazetecilerin refakatisi Fuat Reat Bey mitsizliini ifade eder: Bizim bataryalar buna denk deil.
Bu bizim sonumuz. Schreiner de itilaf filosunun ilk salvosunun anakkale boyunca
Ahmet Saffet Beyde olduu ama Alman subay ve mhendisleri ile birlikte alt bildirilir. Robert
C. Stern, Destroyer Battles / Epics of Naval Close Combat, Seaforth Publishing, Barnsley, 2008, s. 45
ve s. 52. u kaynakta da geminin Svari Yzba Ahmet Beyin idari, Alman Yzba Fierlenin teknik
ynetiminde olduunu bildirir. Bkz. Yaar Semiz, anakkale Denizalt Sava (Nisan-Mays 1915) /
Sultanhisar ve Muvenet-i Milliyenin Baarlar, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi,
Say 9, 2001, s. 395. Schreinerin hakknda belki de en uzun yazd Trk subay brahim Bey ise askeri yetenekleri deil entelektel birikimi ile ne karlmtr. 7 Mart akam bir Trk genel karargh
subay olan brahim Beye misafir olurlar. Savatan ok entelektel meseleler zerinde konuurlar ve
Schreiner baka subaylarn yannda aka slam peygamberinin retilerini byk lde felsefe olduunu syleyen karargh subaynn modern Mslman kimliini vurgular. stelik brahim Beye
gre bu, Musann hukuki ve ahlaki retilerine nazaran zayf bir felsefedir. te yandan brahim Bey
Hz. Musay bir tr armaclk ile de sular, ivi yazl tabletlerdeki son buluntular referans gstererek onun kanunlarnn Keldaniler ve Smerlerce bilinmeyen eyler olmadn belirtir. Schreiner
onun ok bilgili bir adam olduunu, ark tarihini bir dizi Ermeni krallarnn isimlerini sayacak kadar
bildiini, sohbetin giderek soyuta katn ve kendisinin koptuunu yazar. Bkz. Schreiner, a.g.e., s.
115-116.
54 Binba Nazmi Bey itilaf donanmasnn 11:10da Kilitbahir ve Anadoludaki btn istihkamlara ate
atn bildirir. Mayn Grup Komutan Binba Nazmi Beyin Gnlyle anakkale Deniz Savalar, s. 96.
614
100. Yl
eitli noktalar vurmasn kasrgaya benzetir. Hissettii, kasrga etkisinin neredeyse

ezamanl olarak patlayan krk ksur bomba tarafndan retilen amansz bir taklididir. Topran paralara ayrldn dnr. Bunu bir dier salvo izler. Schreiner
mttefiklerin moral etki iin oynadklarn dnr.55
imenlik Kalesi ile ky arasndaki eimli yola isabet eden bir bomba ile tonlarca
ose gazetecilerin zerine yamaya balaynca deniz surunu siper edinirler. Bu sefer bir baka bomba dorudan nlerindeki s suda patlar. Burada kalamayacaklarn
anlarlar. Siper stndeki Trk subaylar da onlar grr ve arrlar. Fakat traversin
arkasndan hibir ey grnmemektedir. Schreiner olan biteni grebilmek iin siper
zerindeki subaylara katlmak ister ama askerler buna o siper zerinde ve istihkmda
ok gemeden l adamlar olaca gerekesiyle scak bakmaz. Amerikal gazeteci
risk almaya hazr ve srarcdr ama muhataplarn ikna edemez ve geri dner.
Bir sre sonra burada da kalamayacaklarn anlarlar. Sipere travers ile kavak
yapt yerde isabet eden bir bomba tonlarca topra etrafa datr. Hemen ardndan
bir baka bomba tarihi sur duvarn vurur. Yarm ton arlnda bir kaya devrilip
Swinge bir ayak mesafeye der. Nereye gidebileceklerini dnrler. Sultaniye Kalesi kulesinin salam surlarn o an gidebilecekleri en korunakl yer olarak grrler.
Pe pee den her bomba ile ayaklar altndaki toprak titrerken komaktadrlar. Hemen sollarndaki tarihi sura bir bombann isabet etmesiyle birlikte bir ta yamuruna
maruz kalrlar.
55 Schreiner, a.g.e., s. 131-132. Bu moral etkinin hedefi sadece Trk askerleri deil, ayn zamanda sivil
anakkale halkdr. Nitekim Schreinerin gnlkleri halkn savaa tepkisi ve savaln kent hayatna
etkilerini gsterir arpc tablolar ierir. 18 Mart gn ehir merkezini hedef alan ve sivil kayplara
sebep olan bombardman hakknda Schreiner ngilizlerin bu hedefleri vurarak kent halkn dehete
drmeyi, ehrin sakinlerine gitmeleri zamannn geldii mesajn vermeyi amaladklarn dnr. Nitekim ksa bir sre sonra, adeta mesajn alndn gsterircesine, adam, kadn ve ocuklardan
mteekkil byk bir kalabal eekleri, keileri ve kpeklerinin eliinde Saat Kulesi Sokandan
aa akarken grr. Hemen sonra pazar meydanna isabet eden iki bomba mltecileri etkiler. Biri
bir minarenin st ksmn erefesine kadar koparan iki bomba daha kalabaln paniini artrr. Bkz.
A.g.e., s. 128-130. Schreiner ve arkadalar Eski Mendirekte bombardman deniz surlarndan izlerlerken, stlerinden geen bir dzine bomba imenlik kalesinin idare binas arkasndaki ilk ev dizisini
bier. Zeminler, duvarlar, kaplar, mobilyalar ve insan bedenleri havaya frlar. Sonrasndaki ksa bir
sessizlii bir baka salvo takip eder. Bu da ehre byk hasar verir. Bu sefer bombalar biraz daha
yukardan gittiinden vurduklar evleri gremezler fakat onlarn enkazn grrler ve saniyeler sonra
duvarlarnn kn duyarlar. Bkz. A.g.e., s. 132-133. Oradan da ayrlmak zorundadrlar. imenlik
kalesinin ardndaki caddede yrrken gzlerine bir frnc dkkn arpar. Etrafta insanlar yoktur,
sadece frndan ekmek karan yal ekmekiyi grrler. O srada arkasnda ihtiyar frncnn alt
duvarda bir bomba alevi grlr, sonra kulaklar sar edici bir patlama sesi gelir, bina adeta uar.
Duman daldnda frn yerinde yoktur. Schreiner, s. 138. Saat Hisarlk Sokandan aaya inip
kk meydana geldiklerinde yaknlarda bir baka ev havaya uurulur. Saat Kulesinin bir tarafnda
l bir sivilin yattn grrler. ehirde kalanlar hadiselerin deheti ve uyandrd merak ayn anda
yaamaktadr. Halktan baz insanlar cesaretle yama tarafnda toplanm, sava gemisi ve ky bataryas arasndaki atmay ilgiyle izlemektedir. Bunlarn itilaf topusunun hatal bir ateine hedef
olmalar ihtimal dhilindedir. Nitekim arkalarna den bir bomba kalabal datmaya yeter. Denizden bombardmanlar 18 Martta sona erdiinde, ehirde kolayca normala dnemez. Bombalanm
bir ehirde hayat hi de ho deildir, bombardmann izleri ve kokusu her yerdedir. Schreiner ehrin
sakinlerinden sadece kpekler ve kedilerin geride kaldn yazar. Onlar da kimse beslemediinden
yaknda ya geceklerini ya da birbirlerini yiyeceklerini dnr. Bkz. A.g.e., s. 150.
615
Mustafa Gle
anakkale 2015
Temkinle dnp bataryann iine bakan Schreiner biraz nce kendisinin yanlarnda kalmasna izin vermeyen subaylarn durduu yerde bir duvarn enkaznn
dolduu bir krater grr. Yaknndaki top faaliyet d kalm, mhimmat vinci gitmitir. Silahn platformu zerindeki cansz bedenin oradan ayrlmasnda srar eden
subaylardan biri olabileceini dnr. Bu srada nereden geldiini bilmedii tepeden trnaa ufalanm har ile kapl, serseme dnm bir Trk askeri omzuna arpar.
Schreinere yaral olmadn syler, avluda enkaz altnda kalm ve enkazdan kendi
kendine kmay baarabilmitir. Onun doktor olup olmadn sorar. Gsnde ve
karnnda korkun arlar hissetmektedir. Schreiner topallayan ve her admnda ar
arlar eken adama ilk yardm istasyonunun yerini syler.56
Gazeteciler iin gvenli bir gzlem yeri bulmak zarurettir. Swing askeri hastanenin zerinde olduu, krfezin ve Trk bataryalarnn mkemmel grlebilecei
kk tepeyi nerir. Bunun iin imenlik bataryasna atlan bombalarn da dt
imenlikin kuzey avlusundan geme riskini gze alrlar. Yolda cadde zerinde bir frn dkknnn, meydan yaknnda bir evin havaya uuuna ahit olurlar. Tepeye vardklarnda orada snak olmadn grrler. Swing siper kazmay nerir ama hem
zaman yoktur hem de gemilerden siper kazarken grlmeleri tehlikeli sonular dourabilecektir. ki alan arasnda ykseklii iki fitten fazla olmayan kk bir srta rast
gelir ve arkasnda pozisyon alrlar. Anadolu Mecidiye bataryas hemen nlerindedir.
Bombardman dzeni dikkatlerini eker. Mttefik gemileri bombardman adeta
hedeflerini eit gzeterek eit bir ekilde bomba datmaktadr. Anadolu kysnda
ntepeden anakkaleye, Gelibolu kysnda Soanlderenin gneyindeki yksekliklerden Kilitbahire kadar her ey ate altndadr. tilaf donanmasnn niyetinin btn
d boaz boyundaki Trk mdafaasn ypratmak olduu anlalmaktadr. Kulaklar
paralayacak bir grlt ile her bir Trk mevziinin iinden veya yanndan toprak
gayzerleri ve su stunlar ykselmektedir. Buna karlk Trk mevzilerinin faaliyeti
pek etkisiz kalmaktadr. Erenky ve Dardanos bataryalar birka el ate etse de ksa
menzilli silahlarnn atlar ksa dmektedir.
Schreiner bu hali ile atmay kelimenin ima ettii anlamda iki tarafl bir hadise gibi grmez. Adeta tek tarafl bir bombardmandr grd. Boazdaki otuz dokuz
gemi devaml almaktadr. On dokuz hat sava gemisinin her biri donanm ile iki
Trk kalesi kadar iyidir. Bu durumda Trklerin mevzilerini nasl elde tutabildiklerini
aklamak kolay deildir. Schreiner Trklerin yeterince mhimmata sahip olduklarndan da phelidir. te yandan mhimmatlar olsa da silahlar ve onlar kullanacak
adamlarnn olmad zannndadr. Napolyonun karada bir topun denizdeki on topa
bedel olduuna dair szlerini hatrlar, hakl olup olmadn grebilecektir. zerlerinden rzgrn hissedecek kadar yakn geen bir top mermisi yz fit arkalarnda patla56 Schreiner, a.g.e., s. 136.
616
100. Yl
ynca kendilerine bir baka gzlem noktas aramay dnrler. Fakat boaz boyunca
ate altna alnmayacak hibir yer olmadndan orada kalrlar.
tilaf gemileri bombardmann ok az isabet kaydettiinin, ou atlarnn boa
gittiinin farkndadr. Bu yzden mesafeyi azaltma yoluna giderler. 01:45te Trk bataryalarna epey yaklarlar, bunun Trk mevzileri zerinde ok kt tesiri olur. Anadolu Hamidiye tabyas korkun bir ekilde taranmaktadr ve bombalar artk siper ve
traversler zerinde patlamaktadr. Bir toprak gayzeri dierinin yannda ykselmektedir. Mevziin avlusu alt st olmu, kla tamamen yere serilmitir. te yandan gemilerin bataryalara yaklamas ayn zamanda Trk topusunun menziline girmeleri
demektir. Dardanos, Erenky bataryalar ile Soanldere stndeki obs mevzileri de
kar atee balar ve on dakika boyunca karlkl ate devam eder.
Mttefik filosu o kadar byk ve atma o derece yaygndr ki bir ift gzn
olan biteni btnyle grebilmesi mmkn deildir. Schreiner filonun sa kanadn,
Swing merkezini, Fuat Reat Bey de sol kanad izlemektedir. Saat 2 civardr. Swinganiden Vuruldu! Vuruldu! diye barr. Fransz gemilerinden biri, Bouvet ar
darbe almtr. Anadolu Hamidiye tabyasndaki byk batarya ile ikincil bataryalar
atee devam etmekte, yakna den bombalar sonucu geminin etrafnda su stunlar
ykselmektedir. Gemiye isabet eden bir bomba gverteden alev demetleri kartr.
Bir sre sonra gemi ters dner. Schreinere gre lenlerin says dokuz yz kadardr.
ki tarafta da silahlar susar. Sonra Trk mevzilerinden byk bir tezahrat duyulur:
Trkler ilk kan imiti ve tadn karyor grnyorlard.57
Daha kk gemilerden Bouvetnin mrettebatna yardmc olabilmek iin botlar
indirilir. Amerikal muhabir geminin batt yerde yzen baz koyu objelerin enkaz
m ceset mi olduunu seemez. Botlarn darda uzun sre kalmamasn Bouvetnin
dokuz yz mrettebatndan ancak bir dzine adamn kurtarlabilmi olmasna yorar.58
Bir sre sonra itilaf filosu yeniden atee balar. Schreiner bu eylemi fkenin
younluu ve iktidarszln barndryordu. diye tarif eder. Youn ve seri atlan
bombalar geni bir alana der. Bazlar Boazn ortasna, anakkale ile Kilitbahir
arasna; daha fazlas da anakkalenin Rum ve Ermeni blgelerine isabet eder. Saat
3te bombardman daha da iddetlenir. Gemiler imdi Trk bataryalarna daha da yakndr. ok uzaktan bombardmanla boa vakit harcadklarn dnmeye balamlardr. Fakat yaknlamalar onlar da savunmasz klmaktadr ve Trkler ok sayda
isabetli at yaparlar. Saat 3:40ta itilaf gemilerinin drd kt dvlm durumda ve
yan yatmaktadr. Schreiner mttefiklerin canllklarn yitirdiklerini fark eder, clz
58 Raymond Swing ise hatralarnda Bouvetnin mrettebatndan 639 kiinin ldn yazar. Raymond
Swing, a.g.e., s. 72. ok daha ge bir tarihte yaynland iin bu bilginin Schreinerinki gibi o gnlerde cephedeki gzlem ve duyumlara dayanmad ngrlebilir.
617
Mustafa Gle
anakkale 2015
bir atee devam etmektedirler. Anadolu Hamidiye tabyasna atlan bombalarn ou

ok yksek gitmektedir. Bunun anlam bombalarn ok uzaa dmesidir. Bu ekilde anakkalenin zellikle Rum ve Ermeni yerleimleri mahvolmutur. Saat 4e gelindiinde Schreiner itilaf ateinin tamamen mhimmat israfna dndn gzlemler.
Gn da zayflaynca mttefiklerin ekilmekten baka aresi olmayacandan
Amerikal muhabirler bulunduklar yerden bir eyler imek iin ayrlrlar. aydan
sonra haber metinlerini yazmadan nce son bir gzlem iin imenlik kalesine dnp kule platformuna kmaya niyet ederler. Fakat avlunun enkaz dolu olmasndan
eski deniz suru zerinden gzlem yapmaya karar verirler. Baz itilaf kruvazrlerinin
hasarl hat gemilerini ektiklerini grrler. Bunlardan henz Boazn giriinden dar ekilmektedir. Bunun tesinde kendi buhar gc ile geri ekilen gemiler
de halen seilebilmektedir. Erenky krfezinde biri Menderesin az nnde, dieri
Eski Hisarlk Burnu yannda olmak zere iki hat gemisi durmaktadr. Biri kendi bann aresine bakabilir grnmekte, tekine ise bir dizi kk tekne refakat etmektedir. Bunlar Irresistible ve Ocean gemileridir. Bir Trk gzc subayndan ilk geminin
terk edilmi, dierininse ekicide olduunu bilgisini alr. Terk edilen gemide hafif
bir hareket olur, bacasndan biraz duman kar ama pruvasnda kpk yoktur, Trk
bataryalarna doru srklenmektedir. Rumeli Mecidiye bataryasndan aldn
dndkleri bir atele gemi ortasndan isabet alr. Bunu baka bombalar izler. Trk
subaylarndan gemiyi ate altna alann ve paralara dilimleyenin Dardanos Kalesi
olduunu renirler. Yirmi be bombadan on alts tam isabet etmi, Irresistible nihayet batmtr. Dier gemi Ocean ise Morto krfezinde sulara gmlmtr.59
ki Amerikal gazeteci, 18 Martta, son derece hareketli geen gnn sonunda
stanbul Oteline gazetelerine haber yazmak zere gelirler. Bombardmann etkisi ile
korkun bir ba ars ekerek yazlarn tamamlarlar ancak sansr memurlarn bulamazlar. General Mertensin kararghna giderler. Yazdklarn okuturken, Schreiner
Mertens Paa ile diyalosunu ksa bir mlakata evirir. Paa o gnk parlak zafere
ramen yarn olabileceklerden umutlu deildir. Tabii ki gazetecilere yeterince ak
konumaz ama mttefiklerin geri dnmelerinin kendileri iin kt olacan sylemekten de geri durmaz. Gazetecilere gnderilerini hemen o gece paketlemelerini,
ertesi sabah erkenden de buradan ayrlmak iin hazr olmalarn tavsiye eder.60
59 Schreiner, a.g.e., s. 144-146. Schreiner 18 Mart zaferini tilaf gemileri ile Trk bataryalarnn bir atmas olarak anlatr. Bu onun bakt noktalardan anlalabilir bir aklamadr. Dorudan gzlemleyemedii unsurlar doal olarak gz ard edilir. rnein 18 Mart zaferinin belki de en nemli faktr
olan maynlardan sz edilmez.
60 Amerikan bykelisi Henry Morgenthau da anlarnda bu grmeden bahseder ve neredeyse tamamen Schreinerin anlatmn tekrarlar. 18 Mart yani deniz zaferi gecesinde Mertens Amerikal
muhabire genel grnmn mdafaa iin cesaret krc olduunu, ngilizlerin sabah erkenden geri
dnmelerini beklediini, stelik bunu yaparlarsa birka saat daha dayanabileceklerini sylemitir.
Bkz. Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthaus Story, Double Day, Page & Company, New York,
1919, s. 225.
618
100. Yl
O gece 01:00e kadar yemek yeme frsat bile bulamayan iki gazeteci ertesi sabah
ilk i otellerinin nndeki bir mendirekten boazn giriinde gz gezdirirler ama itilaf
gemileri grnmemektedir. Saat 08:00de imenlik kalesine gittiklerinde de tehlike
bayra ekilmemi olduunu grrler. leden sonraya kadar srekli denizi gzlerler. Beklentileri boadr ama vazgemezler. tilaf gemilerinin ertesi gn gelebileceklerini dnrler. Trkler de bu beklentidedir. Bu yzden boaz boyunca her siper ve
travers tamamen almaz olmak iin ilave 10 fit kum ile kaplanr.
Schreiner ve Swingin Trk mevzilerini turlayarak geirdikleri sonraki gnlerde de ufukta itilaf donanmas grlmez. Hasar tespiti yaparlar. Son bombardmann
brakt hasar beklediklerinden byk bulurlar.61 23 Trk ve Alman lm, 78i de
yaralanmtr.62 Bunlarn ou da sivillerdir. Mttefiklerin bombardmanda kullandklar silahlarn dnnce (6 inten byk 276 silah kullanp 8 bin 500den fazla 6
inten byk bomba atmlar.) Schreiner bu sayy yksek bulmaz.
Takip edilen gnlerde Boaz savunmas tahkim edilir. Her gn Erenky istikametinde ve Soanldereye doru araba ile anakkaleye yeni silahlar ve silahlarla
birlikte daha fazla mhimmat gelmektedir. Schreiner bu silahlarn Edirneden geldiini renir ve Trklerin bunu ancak Bulgarlardan emin olarak yapabileceklerini
dnr. Haksz deildir.63 Mttefiklerse anakkale taarruzuna devam etmemektedir. Gemileri muhabirlerin bilmedii blgelere gitmitir ancak birka daha yal gemi
burada kalmtr yani tamamen bir ekilmi de deildir sz konusu olan. Nitekim 28
Mart gn bu gemiler boazn giriine gelerek Kumkale arkasndaki yksekliklere
ate amlardr.64
61 Dardanos kalesinde 1 numaral tarette kk bir gk vardr. Cephanenin yanndaki 3 numaral
taret bir bomba paras tarafndan vurulmutur, bunun sonucunda silah kaldrlamamakta ve indirilememektedir. Ksmen tamir edilir. Zemine yakn 5 numaral taret hafif hasarldr. Rumeli Mecidiye
tabyasnda iki top geici olarak hizmet d kalmtr. Rumeli Hamidiyede bir top bozulmutur. imenlik kalesinde de bir top kaybedilmitir. Oradaki kazamatlardan/siper biri yklmtr. Anadolu
Hamidiyede bir 35,5 cmlik top demirleme yerinden kopmu, arabas da kt paralanmtr. Yine
burada bir kazamat gmtr. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 149.
62 Trk resmi kaytlarna gre 18 Mart 1915 gn Trk kayplar ehit ve yaral olarak toplam 79, Alman
kayplar da l ve yaral olarak toplam 18dir. Bkz. Ahmet Esenkaya, anakkale Cephesinde 19
Mart-24 Nisan 1915 Gnleri, anakkale Aratrmalar Trk Yll, Yl 11, Say 14, Bahar 2013, s. 51.
Yani Schreinerin gnlne sca scana dt saylara yakn rakamlar sz konusudur.
63 Mhimmat sorunun tamamen zlmesinde en nemli adm Bulgaristann ittifak devletleri yannda
savaa girmesi ve Osmanl Devleti ile Almanya arasnda kara ulamnn tesis edilebilmesidir. Schreiner bu uurda Trkiyenin Austos aynda Bulgarlar lehine bir snr dzeltmesini kabul ettiklerini,
Eyll aynda dzeltmenin gerekten yapldn ve iki hafta sonra da Bulgaristann ttifak devletleri
blouna katldn yazar. Bunun sonucunda Kasm aynda Trkler iin ilk Alman silahlar ve byk
mhimmat sevkiyat Tunadan gneye hareket etmitir. ok fazla sava malzemesi ve ok sayda takviyenin Almanya ve Avusturya-Macaristandan Trkiyeye aktlmas mhimmat sorununu zm
ve Schreinere gre bu sayede itilaf gleri sonunda Geliboludan ekilmeye karar vermilerdir. Schreiner, a.g.e., s. 8.
64 Schreinere gre Osmanl 11. Tmen kamplarndan biri hedef alnm olabilse de bu en iyi ihtimalle
bir gsteriden fazlas deildir. Bkz. Schreiner, a.g.e., s. 150.
619
Mustafa Gle
anakkale 2015
Gerek anakkalede, gerekse bakentte balca merak ve tartma konusu mttefiklerin bir sonraki hamlesinin ne olacadr. stanbul mttefiklerin bundan sonra
Geliboluya karma yapacan dnmektedir. Bu amala askeri birliklerin toplandna dair sylentiler bakentte dolamaktadr. Msra, Kbrsa, Maltaya Avustralyal
askerler getirilmitir. Schreiner Gkeadann bile bir kamp yeri olduunu duyar.65
Trkler hazrlk yapmaktadr. Trkiyedeki Alman askeri misyonunun ba Liman
von Sanders Paa Beinci Ordu Komutanlna getirilmi ve 26 Martta Geliboluya
gelerek hazrlklarna balamtr. Kara karmas beklenmekte, deniz sava bitmi
grnmektedir. Bu Schreiner ve arkada Swing iin anakkale gnlerinin imdilik
bitmesi anlamna gelmektedir.
tilaf tehdidi sona ermi deildir ve Osmanl bakenti de bunun bilincindedir. 18
Martta ariv ve hazinenin trenle Anadoluya nakli iin hazrlkla yaplmtr. tilaf donanmasnn durdurulmas ile baz kaytlar Haydarpaada bir yk vagonuna alnmtr. Sonraki gnlerde anakkalede olduu gibi stanbulda da beklenti itilaf filosunun
anakkale sahil bataryalarna yeni bir saldr dzenlemesidir. Ama gnler getike
bu beklenti boa kar.
Schreinere gre itilaf kumandan Trk mevzilerinin ve mhimmatnn durumunun66 farkna varsayd, 18 Marttan sonra tekrar geri dnp misyonunu tamamlard.
Osmanl ordusu ve donanma liderlerinin beklentisi bu yndeydi. tilaf donanmasnn
geri dnp anakkaleyi yine zorlayacana dair bu kanaatin kayna anakkale bataryalarndaki mhimmat yetersizliinin itilaf filosu kumandanlarnca bilindii inancdr. Bu yeterince makuldr nk Osmanl sahil savunma sisteminin idaresi uzun
zaman Trkiyedeki ngiliz Donanma Komisyonunun elinde olmutur ve komisyon65 Liman vonSanders anlarnda Mart aynda itilaf devletlerinin karadan taarruz iin hazrlklar yaptna dair Atina, Sofya ve Bkre zerinden elikili bilgiler geldiini; bunun zerine 24 Martta
Enverin anakkalenin savunmas iin zel bir ordu (Beinci Ordu) kurulmasna karar verdiini,
Amiral vonUsedomun ise byle byk bir karma hareketine hala ihtimal vermediini yazar. Bkz.
Liman vonSanders, a.g.e., s.79.
66 Carl Mhlmann 18 Mart ertesinde Trk tarafnn mhimmat durumu hakknda unlar yazmaktadr: Orta apta obsler ve mayn engeli bataryalar cephane stoklarnn yarsn tketmitiler. Kale
topusunun durumu daha da ktyd. Topu muharebesi iin en nemli olan be adet 35,5 cmlik
toplar, bundan sonra ancak 271 at yapabileceklerdi, yani beher top iin 50 at dyordu. On bir
adet 23 cmlik toplardan beher top iin ise 30-58 atmlk bir miktar kalmt. Uzun menzilli ar tahrip bombalar stokunun ki sadece onlarn dman gemilerinin zrhna kar etkileri vard- hemen
hemen tamamyla tkenmi durumda olmas endie uyandrcyd Deniz maynlar (torpiller) iin
de hibir yedek kalmamt. Eer muharebe aralar bitip tkenirse, kahramanca cesaretin ve btn
savunma sanatnn ne yarar olabilirdi? Bkz. Carl Mhlman, a.g.e., s. 67. te yandan u eserde Trk
ordusunun 18 Martta eitli cins ve apta 2 bin 250 mermi harcad, bunun mevcut cephanenin
te biri olduu, Trk topusunun 18 Mart taarruzu gibi iki saldry daha karlayabilecek cephaneye sahip olduu bildirilmektedir. Bkz. Muzaffer Albayrak-Tuncay Ylmazer, Sorularla anakkale
Muharebeleri I, Yeditepe Yay., stanbul, 2007, s. 42-43. Schreiner Trklerin mhimmat ihtiyacnn ne
kadar umutsuz olduunu gstermek maksadyla u bilgiyi nakleder. Kuatmann erken evrelerinde
Almanlar Triesteden zmire bir denizalt yk gemisi vastasyla mhimmat ulatrmak iin bir giriimde bulunmulardr. Gemi zellikle bu i iin imal edilmi, uygun derinlikte yzen bir tr tank/
depo olarak tasarlanmtr. Kendinden bir g saikine sahip deildir, kendi kendine ne ykselebilir ne
de batabilir. Bu ereti tasarm ve giriim baarsz olmutur. Bkz. Schreiner,a.g.e., s. 152-156.
620
100. Yl
daki ngiliz topuluk uzmanlar boaz boyunca ne kadar mhimmat olduundan

haberdardrlar. Hatta mhimmatn nemli bir ksmn da bizzat bu komisyon satn
almtr. Schreinere gre tilaf yanlgsnn bir tek aklamas olabilir: tilaf hkmetlerinin Balkanlardaki ar gayretli istihbarat adamlar tarafndan aldatlmas. Bu
ajanlar Trkiyeye gnderildii iddia edilen mhimmat hususunda abartya kam
olabilirlerdi. Baz kaak sava malzemelerinin Romanya ve Bulgaristan zerinden
gemi olmas mmknse de Almanyann anakkaleye mavi balkl mermiler ya
da her snftan byk bombalar getirmeyi baard doru deildi. Amerikal muhabir, 1914-15 knda bulunduu Bkrete, Trkiyeye Romanya zerinden mhimmat gittii iddiasyla megul olmu ve bu konuda hkmetten gvence almtr. tilaf
yanls Romen Babakan Bratianunun birinci sekreteri Jonescu itilaf devletlerinin
protestolarnn kendilerini gstermek iin ar gayretli istihbarat ajanlar tarafndan
yaplan aslsz haberlerden baka hibir eye dayanmadn sylemitir. Romanya
ise olaan phelidir nk Srplar hala Tuna ve Sava hatlarn tutmaktadr. Otranto
boaznda byk bir itilaf filosu Adriyatik denizini kapal tuttuundan Avusturya
gemileri Osmanl mparatorluunun herhangi bir parasna ulaamaz. Alman filosu
zaten Akdenize kamaz. Rusya da Trkiyeye tm dier eriim yollar stne barikat kurmutur. te yandan Schreiner Almanlar gerekten binlerce mermiyi Boaza
nakletmeyi baarm iseler anakkaleyi geebilmek uruna ka geminin daha feda
edilmesi gerekeceini kimsenin bilemeyeceini de syler. tilaf filosu savan banda
bu kadar byk bir riski gze almamtr.
Schreiner arkada Swing ile birlikte stanbula 6 knotluk bir tekne ileve gn
sren bir yolculuktan sonra dner. Kendi kk evrelerinde saygnlklar artmtr. 7
Nisanda Sultan V. Mehmet Readn huzuruna kabul edilirler. Kabulden nce grtkleri padiah yaveri Salih Paa da, bizzat V. Mehmed Read da iki yabanc gazetecinin anakkale izlenimlerine byk alaka gsterir. Schreiner, bunun basit bir bilgi
talebi olmaktan te padiahn kendisine gelmi olan bilgileri teyit maksatl olduunu
hisseder. Sahil bataryalarnn kayplarnn azlna dair szlerini padiah aknlkla
karlar. Askerlerinin grkemli mdafaalar zerine Schreinerin szlerine padiah
mealen yle mukabele eder:
Bunun iin Allaha krediyorum ve onlara (asker ve subaylara) mteekkirim.
Osmanlnn ruhu lm deil, halkm artk bir zamanlar olduu gibi deilse de.
Birok savalardan geti, ok fazla kan aktt, fakat uzun bir barn da gn gelecek. Osmanl milleti yeniden ileri adm atacak Padiahn savan patlak verme nedenleri zerine de yabanc gazetecilere syleyecek sz vardr: Btn bu
kan dkmenin maksad nedir? Geridekileri dul ve yetim brakmak, insan elinin
byle zahmetle yaptklarn byle tahrip etmek Ben bu sava istemedim. Allah
ahidim olsun! Benim insanlarm da istemedi, eminim. Bu artlar altnda ne ya-
621
Mustafa Gle
anakkale 2015
pabiliriz, yiite mcadele etmekten baka. Benim ordumun yapt ve yapmaya

devam edecei ey budur.67
kinci Aama: Kara Savalar

tilaf Devletleri donanmasnn anakkale Boazndan geerek bakente ulamak
fikri Trk sahil savunma sistemi tarafndan engellenince, mttefikler bu savunmay
kertmek maksadyla 18 Mart yenilgisinden sonra ksa bir hazrlk devresini mteakip kara savalarn balatrlar. 25 Nisanda Fransz karmas ile balayan kara savalarnn bu ilk devresini Schreiner gnlklerinde zet olarak anlatr. atmalarn
younlat bir dnemde, nce Temmuz sonra Austos aynda iki kez Geliboluya
gitme frsat bulur ve savan bu devresini birinci elden gzlemleri ile gnlklerine
yazar. Schreinerin kara savalar ile ilgili izlenimlerini gnlnn bu izlenimlere
ayrlan sayfalarna verdii balk ok zl ifade eder. Geliboluyu cehenneme benzeterek, Hellipoli der.68
Schreinere gre itilaf devletlerinin kara savalarndaki stratejisi yledir: tilaf
askerleri Seddlbahire Atbaba dan ve komu tepeleri almak maksad ile karlar.
Bylece buraya konulanan ar topu Tepeli, Erenky, Dardanos, Anadolu Hamidiye,
imenlik, Mecidiye Kalesi ve Kilitbahirdeki anakkale ky savunma istihkmlarn
susturabilecek, Trklerin mobil obs bataryalarn da kontrol edecek ve itilaf piyadelerinin yarmada boyunca ilerlemelerini kolaylatracaktr. Arburnuna yaplan karmada da benzer hedefler gdlr. ngiliz askerleri Kocaimen dan ele geirip
srtlara ar topu konulandrarak Anadolu Hamidiye ve imenlik istihkmlarn
susturacak, Kilitbahir ile Eceabat krfezi boyunca Mecidiye, Nara ve bir iki kk
mevziyi atee tutacak, belki Akba dhil olmak zere krfezin kuzeyini de kontrol
edecekti. Geliboluya kan birlikler bakente bir kara operasyonunu baarmak iin
yeterince gl olmadklarndan Schreiner stanbulu drmek iin Kocaimen dann dmesini zaruri grr.69
Schreiner ngiliz ve Fransz hkmetlerinin Osmanl bakentine karadan ulamak plann yeterince iyi hazrlanm bir plan olarak grmez. tilaf birliklerinin Saros
krfezine karma yapmalar durumunda stanbula ilerlemek iin savarken atalca istihkmlarn almak zorunda kalacaklarn ve bunun da kolay olmadn syler.
te yandan bu harektn baarl olmasnn savan Balkanlardaki gidiat asndan
nemli olduunu, byle bir durumda Bulgaristann ittifak devletleri safnda savaa
dhil olmayacan, hatta itilafla birlikte hareket edeceini belirtir.70
67
68
69
70
622
Schreiner, a.g.e.,s. 166 ve s. 168.

Schreiner, a.g.e.,s. 281.
Schreiner, a.g.e.,s. 311-312.
Schreiner, a.g.e.,s. 4. anakkale Sava srerken, Bulgaristann uzun bir sre ttifak devletleri ile bann koparlm ve atl braklm olmas, genel baarszla karn harektn en nemli kazanm
100. Yl
Schreiner 19 Temmuzda gnlne itilaf birliklerinin gcne ilikin gvenilir

bulmasa da baz rakamlar not eder. Buna gre Seddlbahirdeki kuvvet 110 bin ngiliz
ve ngiliz smrge askeri ile 70 bin Fransz ve Fransz smrge askerinden mteekkildir. Byk oranda Anzaklardan yani Avustralya ve Yeni Zelanda birliklerinden
oluan Arburnundaki kuvvetlerin mevcudu ise 90 bin olarak tahmin edilmektedir.71
Franszlar nce Kumkalede karma yaparlar. Schreiner bunun bir aldatmaca
olduuna dair sylentileri nakleder. Franszlarn sahili ve kyn bir ksmn kontrol
ettikten sonra geri ekildiklerini bildirir.72 ngilizler ise Gelibolunun gney ve bat
kysnda Eski Hisar, Seddlbahir, Helles Burnu, Kumtepe, Zndere, Kabatepe ve
Arburnu gibi birok noktada karaya kar. Karaya kan birliklere itilaf gemileri de
etkin bir ekilde destek verir. Yine de karmalar glkle ilerler, mttefiklerin sahilde
ve daha yukardaki mevkilerde tutunmalar kolay olmaz. Schreiner Trk mdafaasn
anlatrken yle der: Trk piyadesi grlmemi bir cesaret ile savat. Ama sonunda
yol vermek zorunda kald. Daha iyi pozisyonlara ekildi ve vahi bir pozisyon sava
takip edildi.73
anakkaledeki deniz savalarnn ertesinde stanbula giden Schreiner imparatorluun dou ve gney vilayetlerine seyahatinden mays ay sonunda dner. Arkada Raymond Swing de bu dnemi Balkanlarda seyahat ve izlenimle geirmitir.
Geliboluda kara sava devam etmektedir ancak iki gazetecinin blgeye gidebilmeleri ancak Temmuz aynda mmkn olabilir. Deniz yolunun emniyetsiz olmas74 ve
71
72
73
74
olarak Asquith, Churchill gibi tilaf devlet adamlarnn resmi beyan ve raporlarnda da ifade edilmitir. Bkz. Seluk Duman, Hsameddin Beyin evirilerine Gre anakkale Savalar, Trklk Bilimi
Aratrmalar Dergisi, Say XXXIII, Bahar 2013, s. 141.
Bursal Mehmet Nihat 25 Nisan sabah karma yapan Fransz birliklerinin gn boyu serbest kalmalarn 15. Kolordunun Alman kumandanna balar. 25-26 Nisan gecesi ve 26 Nisan sabah ise Trk
kuvvetleri Fransz mfrezesine saldrm, Kumkaleye girilmi ve o gnn akam Franszlar gece
karanlndan istifade ederek ve nemli de kayp vererek ekilmiti. Bursal Mehmet Nihat, a.g.e., s.
21.
Schreiner, a.g.e.,s. 281. Kara savalar baladnda mttefiklerin ate stnl yeniden ortaya kar. Karaya kan birliklere itilaf donanmas da topu destei verir. Bu yzden karmann ilk drt
gnnde itilaf birlikleri ciddi aama kaydederler. gal ettikleri yerlere bir miktar ar ve hafif topu
yerletirseler de itilaf kuvvetleri daha fazla ilerleme kaydedemez. atma bir siper savana dnr.
Siperler birbirine olduka yakn, aralarndaki mesafe ksadr. Bu yzden itilaf gemilerinin atei itilaf
piyadesi iin de tehlike arz etmektedir. Bu durum mttefiklerin ate stnln azaltmaktadr. te
yandan, sahip olduklar teknolojik stnle ramen itilaf gleri Trk lojistik sistemine de zarar
veremezler. nk Trkler corafi yapy lehlerine kullanmakta, gney arazisine ounlukla derin
vadiler ve kanyonlar zerinden yaklamaktadrlar. Arburnunda cephe yaknna geceleri nakliyat yaplabilmektedir. Schreiner,a.g.e., s. 313. Blgenin corafi yapsnn savan gidiatna tesiri hakknda
bir yorum iin bkz. Ali Uzun, anakkale Sava Alannn Corafi zellikleri ve Baz Doa Olaylarnn
Savan Kaderine Etkisi, Gelibolu / Tarih, Efsane ve An (Ed: . G. Yumuak-M. lhan, stanbul Medeniyet niversitesi, stanbul, 2013, s. 137-144.
I. Dnya Savanda denizaltlarn en nemli ilevi bir ulam ve nakliye sahas olarak deniz yollarnn gvensizletirilmesidir. anakkale Savanda da denizaltlar bu ilevleri ile ne kmlardr.
anakkaleden geebilen ngiliz denizaltlarnn faaliyetleri Marmara denizini gvensiz bir blge haline getirmitir. Schreiner Trklerin balangta haftada bir ya da iki gemi kaybettiklerini, ancak ok
623
Mustafa Gle
anakkale 2015
Swingin denizyolu ile Akbaa gitme denemesinin bir ngiliz denizalts tarafndan
tehlikeli bir biimde akamete uratlm olmas75 dolaysyla Geliboluya karadan gitmeyi planlarlar.
ki Amerikal gazeteci 10 Temmuzda demiryolu ile Uzunkprye gelirler. Ertesi
gn bir otomobilin kendilerini Liman von Sandersin Yalovadaki kararghna gtrmesini beklerler. Ancak sabah ar ykl bir motorlu yk tat gelir.76 Bu aracn motoru arzalannca bagajlar iin komu kyden iki manda arabas kiralarlar ve Keana
doru zor artlarda hareket ederler. Bagajlar olduka ardr: adr, alan yata, portatif mutfak ve tuvalet ekipman, 300 poundluk erzak, kiisel eyalar, kat ve karbon
levha ile kalemler, haritalar, drbnler, tbbi malzemeler, bandajlar, pire tozu, kolonya, kamera, kimlik bilgileri
Akamst saat 06:00da balayan yolculuklarnda saat 10:00da Keann klarn grrler. Kean hala Balkan Savanda Bulgar igalinin izlerini tamaktadr,
evlerin te ikisi yklm ve nfusun te ikisi baka blgelere gitmitir. Ertesi gn
bir at arabasyla Keandan ayrlrlar. Arabada kendileri ile birlikte iki de subay vardr. Hava scak ve tozludur. Kurudadan geerken, Saros kys yaknnda, gnbatm
sonrasnda Bolayrda blgede trafii kontrol etmek zere devriye gezen bir ngiliz
kruvazrn fark ederler. Gece 11:00de vardklar Bolayrda kendilerini bombalanm bir ehir manzaras karlar. Olduka yakn zamanda Rus zrhl kruvazr Askold
tarafndan bombalanan ehirde hasar grmedik bir tek ev kalmamtr. Bombalanan
yerler arasnda Osmanl tarihi asndan sembolik nemi haiz Sleyman Paa Trbesi ve modern Trk dnce ve edebiyatnn mhim ismi Namk Kemalin mezar
da vardr. Bomba den mezarlardan salan ceset kalntlar toplanp bir baka yere
gemeden bu saynn drt ila altya ktn yazar. Sava artlar dolaysyla zaten gemi nakliyesi biraz
kstlanmtr. Yeni gemiler temin etmenin de yine sava artlar dolaysyla mmkn olmamas sorunu daha da zmsz klmtr. Marmara denizinde yol emniyeti o kadar tehdit altndadr ki Schreiner arkada Raymond Swingin denizyolu ile Geliboluya gitme teebbsn anlatrken bunun iin
Trk makamlar ile birlikte ngiliz donanmasndan da izin almak gerektiini syler. Schreiner, a.g.e.,
s. 252. tilaf denizaltlarndan duyulan korku Schreiner ve Swingin aslnda ok daha erken bir tarihte,
28 ubatta, anakkaleye daha ilk yolculuklar srasnda ahit olduklar bir korkudur. Kendilerini
anakkaleye gtren Peyk-i evket muhribinde drt denizci denizalt gzlemek zere konulandrlmt. Schreiner, a.g.e., s. 68.
75 R. Swingin Akbaa gitmek zere bindii tekne Marmara Adas yaknlarnda bir ngiliz denizalts
tarafndan durdurulur. Denizalt komutan gemidekileri sorguya ektikten ve gemidekilerin asker
olmadklarn anladktan sonra kaptana yolcularnn gemiden ayrlmak iin on dakikalar olduunu bildirir. Yolcular botlara inerler, tekne batrlr. Ekipmanlarn da kaybeden Swing krek ekerek
Tekirdaa ular ancak pasaportu Akba iin yazlm olduundan orada karaya kmakta da zorluk
yaar. Tekirdadan araba ile Muratlya, oradan da trenle stanbula dner. Schreiner, a.g.e, s. 253-256.
Hadisenin Swingin azndan ayrntl bir anlatm iin bkz. Raymond Swing, a.g.e.,s. 92-102.
76 Uzunkpr Geliboluyu savunan Beinci Orduya en yakn demiryolu istasyonudur. Ordu komutan
Liman von Sanders anlarnda Uzunkprnn yedi gnlk mesafe olduunu, nakliye aralarnn ise
ok snrl olduunu, o tarihte Osmanl ordularnda henz kamyonlar bulunmadn, kz arabalarnn ise byk zorlukla gnde birka ton yk tayabildiini yazar. Liman von Sanders, a.g.e., s. 98. Bu
artlar altnda Schreiner ve yol arkadalarna motorlu tat tahsis edilmi olmas onlarn misyonuna
verilen ehemmiyeti de gsterir.
624
100. Yl
gmlmtr. Schreiner, savunmasz bir kasabay bombalamann bir bataryay bombalamaktan farkl olduunu yazar ve bu fiili knar.77
13 Temmuzda Geliboludadrlar. ehirde bombardmann izleri hemen gzlerine
arpar. Bomba isabet eden binalar arasnda hastane de vardr. Denizalt korkusuna
ramen kiraladklar bir mavna ile Geliboludaki Osmanl kuvvetlerinin lojistik merkezi Akbaa ularlar. Yzlerce deve ve manda kervanlar, binlerce hamal, binlerce
ton her trden askeri malzemenin srekli hareket halinde olduu Akbata, Amerikal gazetecileri karargh Yalova ky yaknnda bulunan Feldmareal Liman von
Sandersin kurmay bakan Binba Prigge karlar. Yalova ky bombalanm, sakinleri ky terk etmitir. Birok evler km, baheler ve balar ihmal edilmitir.78
Karargahtaki ilk gecelerinin sabahnda saat 06:25te bir bombardmanla uyanrlar. Kaldklar adra bomba ya da kaya paralar isabet eder. Hzla vadiye koarlar.
Bombardman bittiinde saat 07:30dur ve herhangi bir can kayb olmamtr. Schreiner bunu bombardmanda kullanlan mhimmatn niteliksizliine balar. Mermiler
ksa gitmekte, ounlukla hedef ald yamacn dibindeki ayra dmektedir. Yine
de arazinin hibir metrekaresinin gnde tek bir saniye iin gvenli olmadn not
eder.79
Ertesi sabah bombardmana uyanmazlar ama sabah, len ve akam kez itilaf
uak filosunu grrler.80Yirmi kadar uaktan mteekkil filonun amac gnde kez
Akba zerinde uarak buradaki tedarik mekanizmasn aksatmaktr. Uaklardan zaman zaman atlan bombalardan bazlar Liman von Sandersin kararghna dmektedir. Arburnundan gelip Akba zerinde uan uaklara Trk uaksavar atei cevap
vermektedir. te yandan gs gse arpmalar da devam etmektedir. Arburnu
ve Seddlbahirde gece ktnde topu bombardman, patlayan maynlar, frlatlan el bombalar ve makineli tfek sesleri birbirine karmakta, kk silahlar da
dank atee katlmaktadr. Ardndan sahneyi birbirlerine sng ve bakla saldran
askerler almaktadr.81
ki gazeteci Arburnuna gitmeyi tasarlamaktadr. Ne var ki yolun bir ksm ngilizlerin at menzili iinde kalmaktadr. stelik Swing hayatnda hi ata binmemitir, yine de gelmekte srarcdr. Arburnu yolunda onlara bir Trk svari subay elik
eder. Eskikye kadar nispeten rahat bir yolculuk yaptktan sonra hzlanrlar. Bir ara
77
78
79
80

Schreiner, a.g.e.,s. 293-294.
Schreiner Mart aynda deniz savalarn izlerken de tilaf uaklarnn faaliyetine ahit olmutur ama
o zaman bu faaliyet haber alma ilevi ile snrldr. rnein tilaf gemilerinin Kilitbahir zerine younlaan bombardmanna sahne olan 5 Mart gn saat 3:45 civarnda bir itilaf uann Kilitbahiri
yukardan grntlemek zere szldn yazar. Uan grevi bombardmann hasarn rapor etmektir. Bkz. Schreiner, a.g.e.,s. 91.
81 Schreiner,a.g.e., s. 294.
625
Mustafa Gle
anakkale 2015
ngilizlerin makineli tfek menziline girip kurunlar arasndan gemeyi baarrlar.

Arburnunda onlar Esat Paa karlar.82 Gn burada araziyi inceleyerek geirirler,
bir Trk subay onlara ngiliz mevzilerinin krokisini sunar. Birka gn nce bir atekes yapldn ve bu arada 4 bin ksur lnn defnedildiini renirler.83 Ne var ki
alana yine rmeye yz tutmu insan bedenleri salmtr. Egeden gelen esintiler
karargha bir koku dalgas getirmektedir. leden sonra itilaf uann bombardmanna maruz kalrlar. Bombalarn birka fazlaca yakna dmtr.
17 Temmuzda Schreiner bu sefer Continental Timesn Gelibolu muhabiri Bay
Bleck-Schlombach ile birlikte Ali Bey iftlii yannda, Gney Grubu komutan Weber Paann kararghndadr. Paa gazetecilere blgesinde hibir sr olmadn,
her yeri grebileceklerini bildirir. ncelemelerine Bat Kirteden balarlar. Ali Bey
iftliinin batsnda, bombardmanlarn tm iddetini grrler: Yan yana kraterler
ve araziye kaya paralar gibi serilmi elik paralar. Uzun bir sipere girerler. ngiliz
siperlerine paralel bir vadide ilerlerken, ngiliz tfek ve makineli tfek ateine tutulurlar. Schreiner ngiliz hattndan dorudan stlerine gelen byk bir el bombas
parasnn isabet ettii bir Trk askerini tasvir eder. Barsaklar elbisesindeki byk
yrtktan dar kmak zeredir.84
Dn yolunda vadi boyunca savan farkl manzaralarna ahit olurlar. Siper
benzeri bir yerin sava hattna baland bir yere gelirler. Uzun sedye tayan hastabakc sralar, sedyelerde yarallar ld anlalan yarallar daha fazla tamann
faydasz olduunu dnen grevlilerin yklerini yolun kenarndaki imlerin zerine
brakmalar Schreiner yarallarn ounun epey skntl olduklarn ama pek aznn
inleyip szlandn syler. Hepsi de ac verici bir aba olmasna ramen selam vermek zorunda hissetmektedir. Oysa merhabalar pek clzdr. Askerlerin pek ou
kendi kt su tedariklerini yarallarla paylamaktadrlar.85
18 Temmuz daha sakin bir gndr. Schreiner Trk pozisyonlarn incelemek iin
Bat blgesine geri gider. Siperleri yeterli bulmaz. Bunlarn yars eik konumdadr
ve toprak da derin deildir. Trklerin iinde bulunduklar zor zaman daha fazlasna imkn da vermemitir. Hendekler boucu derecede scak ve havasz, su ise kttr.
82 Kararghnda Amerikal gazetecileri scak karlayan Esat Paa onlar le yemeinde Trk ve Amerikan bayraklar ile dekore edilmi bir salonda arlar. Schreiner onu istekli ve keyifli bir evsahibi
olarak tanmlar: Sava grm Yanya kahraman her eyi iyice aklyor ve kendi ilerinden de byk
bir tevazu ile bahsediyordu. Btn iyi askerler gibi, rakibini hafife almyordu, ne de onun hakknda
saygl terimlerden bakasn kullanmyordu. Schreiner,a.g.e., s. 298.
83 ngiliz istihbarat subay Aubrey Herbertin 6 Temmuz 1915 tarihinde gnlne yazdklar burada
anlatlanlar ile rten bir tanklk olarak zikredilebilir: Siperlerimizin stndeki Trk llerini gmmek iin bir atekes anlamas ayarlama konusunu konutuk. Aksi takdirde adamlarmzn koleraya
yakalanacan sylediler; scak, kum, sinekler ve koku berbatt Bkz. Aubrey Herbert Henry
Morgenthau, anakkale / Devler lkesinde Devler Sava(ev. Seyfi Say), Yeditepe Yay., stanbul,
2007, s. 90.
84 Schreiner,a.g.e., s. 301-302.
85 Schreiner, a.g.e.,s. 303.
626
100. Yl
Askerler toprak yn zerinde oturmakta, vakit geirmek iin ocuklar gibi akl
talar ile oynamaktadr. Kimisi siperlerini gelitirmekle meguldr, kimisi dmeler
ve yamalar zerinde dikile, kimisi de silahlarnn temizlik ve bakm ile.
Schreiner Akbaa birlikte geldikleri 9. Alaydan M. Hadi ile grr. Kdemli
yzba olan M. Hadi ile kahve ierken fincan burnunun hemen dibinde tutarak,
bir sre iin harp sahasnn korkun kokusunu duymamay baarabildiini yazar. ki
dikenli tel rg arasnda yzlerce l ngiliz ve Trk askerleri yatmaktadr ve geceleri bunlarn ok az topraa verilebilmektedir.86 Siperlerde srekli bir trafik vardr,
her iki ynde srekli askerler gemektedir. Siperin darl dolaysyla kar ynden
gelenler geene kadar siper duvarna skmak ya da toprak ynna melmek gerekmektedir. Schreiner siperin zerinden baktnda tam karsnda Spanish riders
tabir edilen ve bir tr bk tezghna benzettii sivri ahap engeller grr. Bunun
tesinde Trklerin alt ila on be metre geniliindeki dikenli tel alan bulunmaktadr.
Dikenli telin ardnda ise bir tr tarafsz blge uzanmakta, onu da mttefiklerin tel
rgleri takip etmektedir. Hatlar arasnda kalan alan l de olsa kaln ve yksek bir
ot tabakas ile kapldr. Schreiner buray l askerlerin iinde yattklar bir kstebek
yuvasna benzetir. Drt yz drt yz elli kadar ceset grr. Drbnle inceledii
yakndaki cesetler rmektedir. Bazlar normal ebatlarnn iki kat kadar imitir.
Yine de sava sahneleri yaayanlar iin dehetini yitirmektedir. Nitekim Schreiner
siperlerdeki Trklerin manzaray ok kafaya takar grnmediklerini yazar. Daha atak
baz askerlerin gece siperin stnden geip cesetleri aradn ve onlardan deerli
grnen eyleri aldn bildirir.87
19 Temmuz sabah Weber Paann kararghnn bulunduu vadiyi Erenky krfezindeki mttefik gemilerden biri atee tutar. Vadideki maaralar bombalara kar
snak ilevi grmektedir. le vakti bu sefer bir hava saldrs olur. lk bomba bir
ahra isabet eder. Schreiner yaralanan atlar, hemen sonra yaral atlarn vurulmalarn grr. ki uak zerlerinde umakta, evrelerinde daireler izmektedir. Schreiner
Weber Paann kararghnn orada olduunu bildiklerini dnr.
21 Temmuzda Schreiner Yalovadan ajansna Geliboludaki son durumu deerlendirir yazsn gnderir. Yazda itilaf stratejisinin yrmedii, Trklerin cesur bir
savunma ortaya koyduklar fikri ilenmektedir. Trklerin en byk sorunu mhimmat ve lojistik malzeme eksikliidir ancak o da arazinin itilaf birliklerine kard
zorluklarla azalmtr. Schreiner yle bir kehanette bulunur: Mttefikler operasyonun k aylarna uzamas durumunda yarmadadan ekilmeye mecbur olacaktr.88
86 ki tarafn cepheleri arasndaki sahada kalan cesetlerin tefesshnden cepheye yakn yerlerde tahamml edilemeyecek kadar fena kokular intiar ediyordu. Havada trl hastalk mikrobu ile dolu
kesif toz bulutlar eksik deildi. Mzi iri sinek srleri insana gz atrmyordu. Bkz. C. F. Aspinall
Oglander, anakkale Muharebeleri / ngilizlerin Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (Terc: Muharrem
Feyzi), Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1932, s. 42-43.
87 Schreiner, a.g.e.,s. 306-308.
88 Schreiner, a.g.e.,s. 313.
627
Mustafa Gle
anakkale 2015
Schreiner ve Swing 15 Temmuzda ve 23 Temmuzda Liman von Sanders Paa ile

mlakat frsat bulurlar. Alman komutan onlara yeterli mhimmat verildii takdirde
yarmaday sonsuza kadar tutabileceini syler. Geliboluyu elde tutabilmenin art
stanbulun kendisine daha fazla cephane salamasdr. fadeleri arpcdr: htiya
duyduum ey mhimmat, mhimmat, mhimmat ve sonra daha fazla mhimmat.
Paann bu szleri yabanc gazetecilere bu kadar ak ifade etmesi artcdr. Nihayet askeri sr saylabilecek bir zaaf dillendirmektedir. Bu Liman von Sandersin
umurunda deildir:
Benim burada askeri srlarm yok. Uaklarla ve etraftaki Rumlarla dman bizim ilerimiz hakknda bazen bizim bildiimizden daha fazlasn biliyor. Ben bile
etrafta dolamak iin yeterli telefon kablosuna sahip deilim...89
Schreinerin Gelibolu gnleri imdilik sona ermitir. 25 Temmuzda deniz yolu ile
stanbula dnmek zere anakkaleden ayrlr.9 Austosta, yani 6 Austosta General Ian Hamilton kumandasndaki ngiliz kolordusunun Arburnunda Suvla Koyuna
yaplan karma ile nc bir cephe amasndan gn sonra stanbulda Enver
Paa ile grr. Paa Amerikal gazeteciye vaziyete hkim olduklarn syler ve kendinden olduka emin grnr. Savan uzamasnn daha fazla asker sorunu olduunu, kendisinin iki yz bin yedee sahip olduunu ifade eder. Kazanmak zorunda olduklarn, en sonunda galip geleceklerini bildirir. Schreiner Enver Paann yanndan
yeniden Geliboluya gitme izni ile ayrlr.90
Schreiner hakl kmtr. Geliboludaki gelimeler Nisanda karaya kan kuvvetlerin hedeflerine ulaamadn ve mevcut durumda ulaamayacan gstermitir.
ki cephede biraz arazi kazanlmtr ancak kalc bir zafer sz konusu deildir. Bunun
balca sebepleri itilaf birliklerinin byk lde itilaf gemilerinin desteine baml
olmalardr. Trk siperleri zerine deniz topusunun dorudan ateinin baars bunlarn itilaf siperleri ile arasndaki mesafenin geni olmasna baldr. Trklerin bunu
fark etmeleri ve kendilerini dman siperlerine daha yakn konumlandrmalar ile
ngiliz donanma topularnn kendi piyade hatlarn bombalama riski ortaya kmtr. ngiliz birliklerinin bu artlarda donanmann topu atei destei olmakszn daha
fazla ilerlemeleri mmkn deildir. Bu tabloda Geliboluya ikinci bir sefer kuvvetinin
getirilmesi anlalabilir bir durumdur.91
Ne var ki takip eden gnlerde, Austos aynn ortalarnda, Suvla Koyundaki ngilizlerin konumu Arburnu ve Seddlbahirdeki birliklerin konumuna benzemek89 Schreiner, a.g.e.,s. 292-293 ve s. 315.
90 Schreiner, a.g.e.,s. 329-332.
91 6 Austosta balayan ngiliz taarruzu ve Trk tarafnn direncinin ayrntl bir anlatm iin bkz. Carl
Mhlman, a.g.e., s.129 vd.
628
100. Yl
tedir. Balangta snrl baarlar elde edilen General Stopfordun Kocaimen dann zirvelerini ele geirme abalar baarsz olur.92 Birlikler hastalktan daha fazla
muzdarip hale gelir.93 Savan banda ngiliz denizaltlarnn Trk nakliye aralarna
oluturduu tehdidin bir benzeri imdi Alman denizaltlar tarafndan itilaf gemilerine ynelmi,94 bu da lojistik sorunlarn bytmtr. Ciddi bir sorun tekil eden
ime suyu eksiklii de itilaf birliklerinin Geliboludan ekilmesinin sebeplerindendir.95 lk olarak Aralkta Suvla koyu ve Arburnu tahliye edilir, ardndan Ocak aynda
Seddlbahir terk edilir.
tilaf devletlerinin 6 Austostaki karmas sonrasnda kara savalarnn vaziyetini yerinde grmek zere Schreiner karmadan yaklak iki hafta kadar sonra yeniden yollardadr. Akbaa giden ve silahl gemilerle korunan bir levazm filosu iindeki
bir torpido bota biner. Marmara denizindeki ngiliz denizaltlarnn yol at gvenlik endiesi dolaysyla geceleri yolculuk etmektedirler. Bu yzden 19 Austosta
92 7 Austosta Suvlaya kan ngiliz birlikleri ilk gn Mestantepeyi aldktan sonra durur. General
Stopfordun General Hamiltonun karargh subay Aspinale Evvela bol miktarda topu mzahereti,
sonra erzak ve souk su temin edilmeden ayam uradan uraya atmam dedii rivayet olunur. 8
Austos gecesi ngiliz ileri harekt Tekketepede durdurulur. Anafartalar ve Conk Bayr henz 34
yandaki Miralay Mustafa Kemal Bey idaresinde Trk zaferlerine sahne olur. Nitekim Lord Kitchener General Hamiltona 15 Austos tarihli mektubunda yle yazmtr: Bu harp gen adamlar muharebesidir. Bkz. Mehmet evki Yazman, Bir Subayn Kaleminden Trk anakkale / Cephaneniz
Yoksa Sngnz Var, Yeditepe Yay., stanbul, 2008, s. 410.
93 Hazirann ortalarnda ngiliz askerinin yalnz manev ahvali deil, beden shhati de bundan mteessir olmaa balamt. Hastalarn miktar gnden gne fevkalade oalyordu. Dizanteri mstevli
halde idi. Bu hastala tutulmayan asker kalmamt. Bkz. C. F. Aspinall Oglander, a.g.e., s. 43.
94 ngiliz sava muhabiri Bartlettin yazdklar Alman denizaltlarnn tilaf askerlerinde yaratt deheti
gstermektedir: Denizaltlar ile yaknlk hsl oluncaya kadar herkesin urad heyecan ve tela
eserleri asla unutulacak bir hadise mahiyetinde deildir. Denizin yzeyinde yzen bo biskvi kutular, odun paralar, bir baca yukar kalkp periskop gibi grnen at leleri, hulasa her ey denizalt
zannolunuyordu. Bkz. Ellis Ashmead Bartlett, anakkale Gerei(ev. Yzba Rahmi; Yay. Haz.
Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yay., stanbul, stanbul, 2007, s. 259. Buna karlk Alman denizaltlarnn Trk askerinde meydana getirdii sevin ve gven duygusunu bir Trk subay gnlklerinde
yle ifade etmektedir: 3 Haziran 1915 Sabahleyin bir Alman denizalts, bir iki torpido eliinde
nmzden geiyordu. Artk bizdeki enlik; mendil sallamalar, selamlar Fotorafn ektim, ufack
bir eydi. Haydar Mehmet Alganer, anakkale Kara Savalar Gnl, Deniz Basmevi, stanbul,
2010, s. 44. 25 Mays ve 27 Maysta Triumph ve Majestic adl ngiliz zrhllarn batrdktan sonra 5
Haziranda stanbula varan ve byk coku ile karlanan Alman denizalts U-21in komutan Otto
Hersing denizaltlarn savata oynad belirleyici rol yle ifade eder: Bu seferin baars, siyasal
ve askeri alanda da etkisini gsterdi. anakkale nnde bir Alman denizaltsnn varln gren dman, bu deniz giriiminin yararszlnn ayrdna vararak ekildi. imdiye dein tarafsz kalm olan
Bulgaristann saflarmzda savaa girmesine neden oldu Bkz. Otto Hersing, anakkale Denizalt
Sava(ev. Blent Erdemolu), Trkiye Bankas Kltr Yay., stanbul, 2009, s. 53-54.
95 Bu yle bir muharebe idi ki anlatlan nokta ve mevkiler, harita zerinde gsterilmi olmaktan baka
bir deeri olmayan yollar zerinden su, erzak ve mhimmat yetitirmek ve bu tepe ve bayrlardan
aa, Austosun bu kzgn gnlerinde, yarallar tamak zorluk ve eziyetleri fazlasyla mevcuttu.
Ellis Ashmead Bartlett, a.g.e., s. 243-44. Aspinall Oglander de itilaf tarafnda yaanan iklim ve corafyadan kaynakl zorluklar ile susuzluu syle tasvir eder: Yeis ve ftur veren bu ahvale ilaveten
memleketin iklimi gaddar bir dman halini almt. leyin gnein harareti tahamml edilemeyecek dereceye kyordu. Snacak glge ya hi yoktu, yahut pek azd. ecek su cihetinden dahi sknt
ekiliyordu. Siperlerde kavrulmakta olan askerler hararetlerini teskine kfi su bulamyorlard. Bkz.
C. F. Aspinall Oglander, a.g.e., s. 42.
629
Mustafa Gle
anakkale 2015
Tekirdada karaya karlar. 20 Austosta Akbatadrlar. Schreinerin ilk izlenimi kyda hareketliliin ok artm olduudur. Yarmadadaki yeni birliklerin trafii % 40
artrm olduunu yazar. tilaf denizaltlar, uaklar ve dolayl atei kydaki askerlerin grev ve sorumluluklarn arlatrmtr.
Schreiner bu gzlem gezisinde nce tilaf ordularnn en nemli hedefi olan
Kocaimene gider. Yerin on be metre altnda topu gzlem istasyonunda bir gn
geirir. tilaf topu ateinin istasyonun kiri ve tahta tavanndan biraz toprak akmasna sebep olmak dnda etkisi olmadn gzlemler. 23 Austos sabah, yani anakkale muharebelerinin sonuncusu96ve ayn zamanda en fazla askerin katld,
en byk muharebe97olan kinci Anafartalar Muharebesinden sadece iki gn sonra,
stanbuldaki Alman askeri ataesi Albay von Lassow ile birlikte saat 07:00de bir Trk
onba rehberliinde nce Byk Anafartaya sonra da Kocaimen dana gitmek
zere kararghtan ayrlrlar. Byk Anafarta mezarlna gelene kadar hibir sorun
yaamazlar ancak rehberleri Trk onba yolu arnca ngiliz gemilerinin grne
girer ve atee tutulurlar. Sadece alt metre kadar yaknlarna bir bomba der. lm
yakndan hissederler.98
24 Austosta Yalovadan Kumkye ve Turunkye giderler. Schreiner
Kiretepeyi grmek ister. Blge komutan olan Alman subay Willmers99Ege denizindeki itilaf torpido botlar ve destroyerleri btn gn boyunca kyy ate altnda
tuttuklarndan bunu gece yapmann uygun olacan syler.100 Saat 11:00de yola karlar. Zaten scak ve boucu olan havada frn etkisi yapan uzun bir iletiim siperine
girerler. Ar ve zahmetli bir yryn nihayetinde byk bir liman gibi aydnlatlm olan Suvlakoyu grnr. Kiretepeye ulatklarnda Schreiner tepenin dou
yamac zerinde ve aasndaki kk plato zerindeki sert atmalarda lenlerin
dtkleri yerlere gmldn grr.101 Kendilerinin imdi Osmanl ve ANZAK askerlerinin rk ve inanlarna baklmakszn birlikte yattklar byk ortak mezarlar
arasnda durduklarn dnr. stelik sert kiretandan zeminin yaps dolaysyla
96 Bkz. smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,
1993, s. 91-92.
97 Bkz. Muzaffer Albayrak-Tuncay Ylmazer, a.g.e., s. 156.
99 Binba Willmer 6 Austosta ngilizlerin be tmenle karma yaptklar Suvla kylarn koruyan kk bir Trk birliinin bandayd. Bu birlik Albay Mustafa Kemalin komutasndaki Anafartalar Grubuna balyd. Faaliyeti iin bkz. Bkz. Edward J. Erickson, Size lmeyi Emrediyorum! Birinci Dnya
Savanda Osmanl Ordusu(ev. M. Tanju Akad), Kitap Yay., stanbul, 2011, s. 125.
100 15 Austosa kadar Willmers kararghnda alan Trk subay Haydar Mehmet Beyin gnlklerinden de korunakl yollardan geilebilen Kiretepeye gitmenin tehlikeli bir yolculuk olduu anlalmaktadr. Haydar Mehmet Alganer, a.g.e., s. 100.
101 Bayur ngiliz kuvvetlerinin 15/16 Austosta Suvlann kuzeyinde Kiretepeye etin ama sonusuz
saldrlarda bulunduu bilgisini verir. General Hamiltonun konu ile ilgili 17 Austos tarihli raporu buradaki arpmalarn ne derece belirleyici olduklarn gsterir: Teessfle sylemeli ki, Trkler
bizim baz yeni birliklerimiz zerinde manevi stnlk salamlardr Bkz. Yusuf Hikmet Bayur,
a.g.e., s. 359.
630
100. Yl
bunlarn gerektii gibi gmlmesi mmkn olmam, Trkler ellerinden geldiince

derin kazsalar da s yerdeki cesetleri tepeleme doldurmulardr. Schreiner ince bir
toprak ve kaya tabakas yznden cesetlerin imdiye kadar deneyimledii en kt
kokuyu yaydn yazar. Mevsim artlar da bu etkiyi oaltm olmaldr. ngilizlerin
ileri pozisyonlarn grmek iin Kiretepenin stne kmak zorundadrlar, kokuyu
bastrmak iin ne yaptlarsa nafiledir. Schreiner hibir eyin o kokunun stesinden
gelip onun korkun younluu ile mcadele edemeyeceini syler.102
tilaf askerlerinin dikkatlerini zerlerine ekmemek iin meale kullanmamaktadrlar. ngiliz siperlerine yz elli metre kadar yakndrlar. Kiretepeye trmanrken
Trklerin siperlerini dzene sokmakla megul olduklarn grrler. Toprak hibir
yerde 15 santimetreden daha derin olmadndan bu ok zor bir megaledir. S hendekte siper oluturmak iin kum torbalar kullanlmaktadr. Schreiner buradan Kocaimen da yamalarndaki tfeklerin ve el bombalarnn kullanld, krfezdeki itilaf gemilerinden birinin de katld bir atmaya ahit olur. Gece 02:00deWillmers
kararghna dnerler. Schreiner, yolculuk, grlt ve ar kokunun yol at iddetli
ba ars ile ksa bir istirahatten sonra saat 06:00da Willmersin kendi blgesini teftiine katlr. letiim siperinde ilerlerken Ege denizi zerinden gelen atee maruz kalrlar. Kk bir koya inerler ancak bir ngiliz torpido botunun yaklamas ile oradan
ayrlmak zorunda kalrlar. Schreiner gnlnde bu bahsi kapatrken, Trk de olsalar
Anzak da olsalar, Suvla koyu arkasndaki o cehennem deliinde savamak zorunda
olan zavalllar iin zgn olduunu yazar.103
Schreinerin anakkale/Geliboluya bu nc seferi olduka ksa srer. Bunun
nedeni stanbuldaki Amerikan eliliinden ald bir telegramdr. stanbula dnmenin en hzl yolunun anakkalede demirli olan bir torpido-bot araclyla olacan
dnr. Fakat onu iki srpriz beklemektedir. ncelikle mevzubahis geminin Osmanl Donanma Komutan Amiral Souchonun bayrak gemisi olduunu renir. Ne
var ki amiral belki de Amerikal ei dolaysyla Amerikallara kar dostane hisler beslemektedir ve Amerikal gazeteciyi gemisine davet eder. Saat 05:00te anakkaleden
ayrlrlar, Kilye koyundan hasta bir subay gemiye alrlar. On dakika sonra Schreinerin
tecrbe ettii en zorlu bombardman olan Akba bombardman kadar ateli bir girdaba girerler. Dolayl ve yksek atlan ngiliz bombalarnn ou iinden gemek zorunda olduklar boaza der. Amiral gemisi Anadolu yakasna ok yakn seyreder.
Saat 02:00de torpido botun direksiyon dilileri bozulur ve sonraki iki saat boyunca
gelebilecek herhangi bir denizalt iin hazr av olarak suda hareketsiz dururlar.104 29
Austos gn sabahn ilk klaryla birlikte stanbuldadrlar.
103 Schreiner, a.g.e.,s. 348-349.
104 Schreinerin gemide denizaltlara kar bir savunma sistemi kurmaya alan Wellman isimli bir Alman subayla konumas Osmanl ordusunun teknoloji, mhimmat ve malzeme yokluunu arpc bir
biimde ortaya koyar. Wellman fkelidir. Byle bir sistem iin ellerinde hem yeterli malzeme hem de
doru tr malzeme yoktur. Schreiner, a.g.e.,s. 350.
631
Mustafa Gle
anakkale 2015
Sonu
George Abel Schreinerin anakkale gnl ilgili literatre nemli katklar getirmektedir. Bir gazeteci kimlii ile yazlan bu gnlk anakkale Savana ahitlik
eden asker ya da sivillerin gnlklerinde genellikle rastlanmayan zengin ayrntlarla
doludur. ncelikle bir mayn uzman ya da topu subaynn savan belli bir ynne
odaklanan anlarndan ok daha geni bir perspektifle kaleme alnmtr. kinci olarak yazar anakkalede snrl bir sre bulunabilmi ve sava alanlarn ordu mensubu rehberlerin gzetiminde gezebilmi gazetecilerden de daha fazlasn grm ve
yazabilmitir. Hem deniz savalarn hem de kara savalarn uzun sreli olarak ve
zel izinle serbeste dolaarak izlemesi onu ayrcalkl klmtr. Ayrca askeri gemii
dolaysyla sava stratejileri ve teknolojileri konusunda bilgili olmas onu benzerlerinin, hatta kendisiyle ayn artlar altnda birlikte alan Raymond Swingin de nne
geirmitir. Sra d gzlemcilii ve girikenlii onu politikaclarn, komutanlarn,
diplomatlarn, sivil brokratlarn, cephedeki din adamlarnn ve elbette sradan halkn tepkilerini de gzetip kaydetmeye sevk etmitir. Sadece savan aktrleriyle deil iklim ve topografya gibi benzer gnlklerin genellikle ihmal ettii faktrlerle de
ilgilenmesi Schreineri ve yazdklarn savan btncl bir tarihini yazma yolunda
nemli bir kaynak haline getirmektedir.
632
100. Yl
KAYNAKA
Ariv
Babakanlk Osmanl Arivi, Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Evrak Odas Kalemi Evrak.
Kitaplar
Abdullah Fevzi Efendi, anakkale Cephesinde Bir Mderris(Yay. Haz. Ali Osman Kokuzu),
z yay., stanbul 2011.
Albayrak, Muzaffer -Ylmazer, Tuncay,Sorularla anakkale Muharebeleri I, Yeditepe Yay., stanbul 2007.
Alganer, Haydar Mehmet anakkale Kara Savalar Gnl, Deniz Basmevi, stanbul 2010.
Bartlett, EllisAshmead, anakkale Gere i(ev. Yzba Rahmi; Yay. Haz. Muzaffer Albayrak),
Yeditepe Yay., stanbul, stanbul 2007.
Bayur, Yusuf Hikmet,Trk nklb Tarihi, Cilt III, Ksm II, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
Bursal Mehmet Nihat, Byk Savata anakkale Seferi, lhami-Fevzi Matbaas, stanbul 1926.
anakkale Savann Bilinmeyen Cephesi: Hava Savalar(Haz. Turan Tanyer), Trkiye Barolar Birlii, Ankara 2010.
Erickson,Edward J.,Size lmeyi Emrediyorum! Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusu(ev.
M. Tanju Akad), Kitap Yay., stanbu, 2011.
Grgl, smet,On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
1993.
Herbert,Aubrey Morgenthau, Henry, anakkale / Devler lkesinde Devler Sava(ev. Seyfi
Say), Yeditepe Yay., stanbul 2007.
Hersing, Otto,anakkale Denizalt Sava(ev. Blent Erdemolu), Trkiye Bankas Kltr
Yay., stanbul 2009.
Koyuncu,A. Keskin,. -Snmez,C. S.,anakkale Savalar Bibliyografyas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2010.
Mayn Grup Komutan Binba Nazmi Beyin Gnlyle anakkale Deniz Savalar(Yay.
Haz. E. imek A. Gner), Deniz Basmevi, stanbul 2010.
Morgenthau, Henry,AmbassadorMorgenthausStory, DoubleDay, Page&Company, New York
1919.
Mhlman, Carl,anakkale Sava / Bir Alman Subaynn Anlar(ev. Sedat Umran), Tima
Yay., stanbul 2009.
Oglander,C. F. Aspinall,anakkale Muharebeleri / ngilizlerin Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi
(Terc: Muharrem Feyzi), Kanaat Ktphanesi, stanbul 1932.
633
Mustafa Gle
anakkale 2015
Schreiner, George Abel,From Berlin toBagdad, Harper&Brothers, New York 1918.

Schreiner, George Abel,The CraftSinister, Harper&Brothers, New York 1920.
Stern, Robert C.,Destroyer Battles / Epics of Naval Close Combat, Seaforth Publishing, Barnsley 2008.
Swing, Raymond,GoodEvening!: A Professional Memoir, Harcourt, Brace& World,New York,
1964.
Tevfik Rza Bey, anakkale Gnlkleri(Yay. Haz. T.Doruz-Y.Ycetrk-R.Gndodu), Krklareli niversitesi Yay., Krklareli 2012.
VonSanders, Liman,Trkiyede Be Sene, Yeditepe Yay., stanbul 2006.
Winter,Jay -Prost, Antoine,The Great War in History / DebatesandControversies, 1914 tothePresent, Cambridge UniversityPress, New York 2005.
Yazman, Mehmet evki,Bir Subayn Kaleminden Trk anakkale / Cephaneniz Yoksa Sngnz Var, Yeditepe Yay., stanbul 2008.
Makaleler
Albayrak, Muzaffer, anakkale Savalar Srasnda stanbulda Sosyal Hayat ve Alnan Askeri
Tedbirler, Gelibolu / Tarih, Efsane ve An(Ed: . G. Yumuak-M. lhan, stanbul Medeniyet
niversitesi, stanbul 2013.
Duman, Seluk, Hsameddin Beyin evirilerine Gre anakkale Savalar, Trklk Bilimi
Aratrmalar Dergisi, Say XXXIII, Bahar 2013.
Erdemir, Lokman,anakkale Boaz Mstahkem Mevkii ntepe Topu Grubundan Bir Subayn Gnl, anakkale Aratrmalar Trk Yll, Yl 11, Say 14, Bahar 2013.
Esenkaya, Ahmet,anakkale Cephesinde 19 Mart-24 Nisan 1915 Gnleri, anakkale Aratrmalar Trk Yll, Yl 11, Say 14, Bahar 2013.
Semiz, Yaar, anakkale Denizalt Sava (Nisan-Mays 1915) / Sultanhisar ve Muvenet-i
Milliyenin Baarlar, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 9, 2001.
Toumarkine, Alexandre,Tankln nemi: anakkale zerine Osmanl Sava Anlar, Gallipoli in Retrospect 90 Years On / 90. Yl Dnmnde anakkale Savalarn Dnrken,
anakkale 18 Mart nivrsitesi, anakkale, 2005.
Uzun, Ali,anakkale Sava Alannn Corafi zellikleri ve Baz Doa Olaylarnn Savan Kaderine Etkisi, Gelibolu / Tarih, Efsane ve An(Ed: . G. Yumuak-M. lhan, stanbul Medeniyet niversitesi, stanbul 2013.
634
100. Yl
Ekler
Resim 1- Abel Schreiner (Amerikan Kongre Ktphanesi Arivi)
635

8 - Amerikalı Bir Gazetecinin Gözüyle Çanakkale

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

8 - Amerikalı Bir Gazetecinin Gözüyle Çanakkale

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

anakkale Aratrmalar Trk Yll

Yl: 13, Bahar 2015, Say: 18, ss. 593-635, 100. Yl

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale

Nawal Wars of Dardanelles and Land Battles of Gallipoli from the

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Evrak Odas Kalemi evrakndaki orduya

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

eder: Burada ekonomiyi maniple edebilecek byk endstriyel kurulular yoktur ve

minin bahesi civarna birka polis ve yaknlardaki itfaiye istasyonlarndan adamlar

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Sz verilen pasaportlar Schreiner ve Swingin bekledikleri kadar abuk gelmez

masnda grevli Trk ve Alman subaylarca karargh binalar olarak kullanlmaktadr.

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

deniz tarafnn gn boyu merakl adamlar, kadnlar ve ocuklarla kalabalk olduunu

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

41 Schreiner, a.g.e., s. 98-100.

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

lemledii metanetli ilgisizliin ortadan kaybolduunu, nfusun aniden delirmi gibi

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

eitli noktalar vurmasn kasrgaya benzetir. Hissettii, kasrga etkisinin neredeyse

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

bir atee devam etmektedirler. Anadolu Hamidiye tabyasna atlan bombalarn ou

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

daki ngiliz topuluk uzmanlar boaz boyunca ne kadar mhimmat olduundan

pabiliriz, yiite mcadele etmekten baka. Benim ordumun yapt ve yapmaya

kinci Aama: Kara Savalar

Schreiner, a.g.e.,s. 166 ve s. 168.

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Schreiner 19 Temmuzda gnlne itilaf birliklerinin gcne ilikin gvenilir

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Schreiner, a.g.e.,s. 286.

ngilizlerin makineli tfek menziline girip kurunlar arasndan gemeyi baarrlar.

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Schreiner ve Swing 15 Temmuzda ve 23 Temmuzda Liman von Sanders Paa ile

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

bunlarn gerektii gibi gmlmesi mmkn olmam, Trkler ellerinden geldiince

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Schreiner, George Abel,From Berlin toBagdad, Harper&Brothers, New York 1918.

Amerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale...

Resim 1- Abel Schreiner (Amerikan Kongre Ktphanesi Arivi)

You might also like