10 - Enerji̇ Savaşlari Günceli̇nde Tari̇he Bi̇r Atif

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015, p. 169-192

DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8449
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
ENERJ SAVALARI GNCELNDE TARHE BR ATIF:

CHESTER PROJES
Rahmi DOANAY**
ZET
Bu alma, tarihi srete milletler mcadelesinin ana
sebeplerinden birini tekil eden paylam kavgas iinde, lkelerin 21
Yzylda giritii enerji savalar diye ifade edebileceimiz rekabeti
konu almaktadr. Dnya enerji kaynaklarnn zenginlii bakmndan bu
sava Ortadou Orta Asyada gemekte, Trkiye de jeopolitii
bakmndan bu kavgadan kendini vareste tutamamaktadr. Gncel
enerji mcadelesi iinde, kresel gler ve blge lkeleri bir ekilde
dorudan ya da dolayl olarak yer almaktadr. Daha dorusu blge
lkeleri, kresel glerin yrngesinde bu savata yer almaktadr.
Dnya tarihi ile yat olan bu mcadele, dnyann bilimsel ve
teknolojik alanlarda kat ettii aamalar, sanayileme, nfus art ve
kaynaklarn azalmas erevesinde daha etin bir mcadeleye
dnmtr. Bugn blgede yaanan enerji savalar da, mcadelenin
ada srmdr. Chester Projesinin uygulanaca corafyaya ve
Proje sayesinde oluacak nfuz alanna baktmz zaman, Projenin
Anadoluda Samsun-Ankara-Mersin hattnn rana kadar dousunu,
Suriye ve Irakn kuzeyini, Trkiyenin Karadeniz kylarn kapsadn
grmekteyiz. Bu blgeye nfuz eden gcn, Ortadou ve Kafkasya ile
Dou Akdeniz kylar ve Afrikann blgeye mcavir topraklarn kontrol
edebilecei de aktr. Tam da bu noktada Amerikann Byk Ortadou
Projesi akla gelmektedir. Chester Projesinin nfuz alan ile BOPa konu
olan Corafya ayn corafyadr. Dahas, blgenin zengin petrol
yataklarna, zengin doal gaz kaynaklar da eklenmitir. Petrol ve doal
gaz bakmndan Ortadou kadar zengin Orta Asya da rekabet alnna
girmi ve olduka geniletmitir. imdilerde de blgenin huzur ve
gvenlii ile dorudan ilgili olan konu, petrol ve doal gaz savadr. Bu
kaynaklara sahip olan lkelerden daha ok, yine egemenlerin
mcadelesi yaanmakta, blge lkeleri bu mcadeleye tabir caizse,
meze olmaktadrlar.
Kafkaslarda yaanan atmalar, Avrupa lkeleri ve Amerika ile
ran arasnda yaanan gerginlik, Trkiyenin kendi iinde yaad etnik
gerekelere dayal sknt, komularyla yaad problemler, Irak,
Suriye, Filistin, hatta Msrda yaanan i savalar, Amerikann
Afganistan ve Irakta baz insani sebeplerle gerekletirdii igallerin
hepsi de, blgedeki zenginliklere sahip olmak iin yaanmaktadr.
Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu
tespit edilmitir.
**
Prof. Dr. Frat niversitesi Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, El-mek: rdoganay@firat.edu.tr
170
Rahmi DOANAY
Muhtemeldir
ki, bugnk
Amerika
Chester
Projesinin
gerekletirilmi olmasn ok isterdi. 100 yl nce blgeye girmeyi
baarabilen bir Amerika, yine muhtemeldir ki, bugnknden ok daha
gl ve buralarda kk salmann keyfini yaayan bir Amerika olacakt.
Bugn varln korumak ve nfuzunu arttrmak istedii bu blgede, o
gnlerdeki kadar avantajl olmad bir gerek. O zamanlara gre
gerilettii Avrupallar yannda srkleyebilmekte, fakat bu dengelere
yeni giren Rusya ve in gibi lkelerin rekabetiyle uramak zorunda
kalmaktadr. Bir bakma 100 yl ncesinde Avrupallarn stlendii rol,
amzda bu lkeler stlenmitir. Yine de, tek sper g olarak
Amerika, her istediini yapamyor olsa da, bu tahterevallide ar eken
taraf olarak grnmektedir. O, herkese ramen istediini yapamasa
bile, Ona ramen i yaplmas da zor grnmektedir.
Bu mcadelenin taraflar kaynaklara sahip olan lkeler deil,
kresel glerdir. amzda yaanan bu mcadele, elbette ki bir tarihi
srecin sonucudur. Mcadelenin gemiinde de Osmanl, corafyas
dolaysyla bu mcadelenin arenas olmutur. Burada hareketle, gncel
savan daha iyi anlalabilmesi bakmndan gemie bir atf yaplm,
Chester Projesi ekseninde, gncel enerji mcadelesinin kodlar
zlmeye allmtr.
Anahtar Kelimeler: Enerji Savalar, Ortadou Enerji Savalar,
Avrasya Enerji savalar, Chester Projesi.
A REFERENCE TO HISTORY IN ACCORDANCE WITH THE

CURRENT ENERGY WARS: THE PROJECT OF CHESTER
ABSTRACT
This study handles the struggle we could call energy wars that
the countries embarked in the 21th century within the fight for sharing
which is one of the main causes of the battles between nations in the
historical process. In accordance with the richness of world energy
sources, this war occurs in the Middle East and Middle Asia and Turkey
cannot stay away from this struggle as a result of its geopolitical
situation. Global powers and the countries of the region are involved in
a way, directly or indirectly, within the current energy struggle. More
precisely, the countries of the region take part in this war in accordance
with the orbit of global powers.
The conflicts within the Caucasus, the tension between Iran and
USA and European Countries, the internal problem Turkey facing
depending on the ethnic reasons, Turkeys problems with her
neighbors, the civil wars happening in Iraq, Syria, Palestine and even in
Egypt, and the USA invasions in Afghanistan and Iraq with regard to
humanitarian grounds, all these are occurring for the sake of
controlling the resources within the region.
The sides of this struggle are not the countries having the sources
but the global powers. This struggle of our epoch is surely the result of
a historical process. In the history of this struggle, the geography of
Ottoman Empire was the arena of it. From this point of view, a reference
is made to the past to understand the current war in a better way, and
Turkish Studies
Volume 10/9 Summer 2015
Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

the codes of the current energy wars are tried to be analyzed in terms of
The Project of Chester.
STRUCTURED ABSTRACT
This study handles the struggle we could call energy wars that
the countries embarked in the 21th century within the fight for sharing
which is one of the main causes of the battles between nations in the
historical process. In accordance with the richness of world energy
sources, this war occurs in the Middle East and Middle Asia and Turkey
cannot stay away from this struggle as a result of its geopolitical
situation. Global powers and the countries of the region are involved in
a way, directly or indirectly, within the current energy struggle. More
precisely, the countries of the region take part in this war in accordance
with the orbit of global powers.
This struggle aged same as the World history, has become tougher
due to the scientific and technological developments, population growth
and scarcity of the resources. Today, the energy wars happening in the
region are the contemporary version of this struggle. When we look at
the regions the Chester Project to be applied and the sphere of influence
that the project would effect, we observe that the project includes the
east of Samsun-Ankara-Mersin line in Anatolia to Iran, the north of
Syria and Iraq, and the Black Sea coasts of Turkey. It is obvious that a
power influential in this region, would also control the Middle East and
Caucasus, and East Mediterranean Coast and the adjacent lands of
Africa to the region. Exactly at this point, the Americas Greater Middle
East Project (GMP) comes to mind. The sphere of influence of the
Chester Project and the GMPs are the same area. Moreover, the robust
natural gas resources has been added to the regions rich petrol
resources. The Central Asia, which has petrol and natural gas resources
as prosperous as Middle East, has been included in and extended the
competition area. Nowadays, it is the petrol and natural gas war directly
related to the peace and security in the region. The main struggle for
these resources is being among the sovereign powers of the region but
not among the countries owing that resources. To say so the owner
countries is being a snack in this struggle.
The conflicts within the Caucasus, the tension between Iran and
USA and European Countries, the internal problem Turkey facing
depending on the ethnic reasons, Turkeys problems with her
neighbors, the civil wars happening in Iraq, Syria, Palestine and even in
Egypt, and the USA invasions in Afghanistan and Iraq with regard to
humanitarian grounds, all these are occurring for the sake of
controlling the resources within the region.
It is probable that todays USA would abundantly like the Chester
Project to be realized. An America managed to be in the region 100
years ago, most probably, would definitely be an America that is more
powerful than today and pleasant of enjoying the advantages of being
settled in the region. It is a reality that USA is not as advantageous as
in the past in the region, in which she likes to protect and extend her
influence today. USA can benefit the accompany of the Europeans, who
has been less powerful compared to past; but she has to compete
Russia and China that newly accounted in the power balances. In a way
Turkish Studies
171
172
Rahmi DOANAY
or other, Russia and China is playing the role the Europeans played
100 years ago. Nevertheless, America, as the only super power, cannot
act as she likes but seems to be the heavy side of the balance. Even it
seems difficult for her to act as she wants despite all the others, it also
seems to be arduous to act in spite of her.
The sides of this struggle are not the countries having the sources
but the global powers. This struggle of our epoch is surely the result of
a historical process. In the history of this struggle, the geography of
Ottoman Empire was the arena of it. From this point of view, a reference
is made to the past to understand the current war in a better way, and
the codes of the current energy wars are tried to be analyzed in terms of
The Project of Chester.
Key Words: Energy Wars, Middle East Energy Wars, Eurasia
Wars, The Project of Chester
Giri
Tarih boyunca yaanan savalarn din savalar olmad, fetihlerin arkasnda yatan
ekonomik ve stratejik karlarn saklanmas iin byle nitelendirildiini syler Cossudovski. Bu
tarife girmeyen savalarn olmadn syleyemeyiz belki. Ancak Cossudovskinin hkmn de
yok saymak mmkn deil gibi. Savalarn ve fetihlerin sebepleri arasnda dorudan veyahut
dolayl olarak, ticaret yollar ve doal kaynaklarn ele geirilmesi hep olmutur. Savalara ve
seferlere meruluk kazandrma konusunda en yaygn ekilde kullanlan malzeme de din olmutur.
Tarih boyunca milletler ve medeniyetler arasnda yaanan mcadelerde, her toplumun
kendi refahn salamak, en fazlasna sahip olmak dncesi hep birinci derecede etkili olmutur.
Mslmanlar zerine Hal seferlerini dzenleyen Avrupallar da, kutsal topraklar dinsiz
Trklerden kurtarma propagandasyla, Mslman-Trk egemenliinde olan ticaret yollarnn ve
imknlarnn ele geirilmesini amalamlard. Gn gelip sanayileen Avrupa, bu konuda daha
cretkr davranma konusunda gerekli aralar ve gc elde etmiti. Baard bilimsel ve teknolojik
gelimenin btn aralarn daha gszleri smrme yolunda kullanmaktan ekinmemiti.
Sanayilemesini srekli klmas iin enerjiye ve ham maddeye ihtiyac vard. Tarihin eski
devirlerinde insann hayatn srdrmesi iin kaynaklar zerinde yaplan savalar, Yakn alarda
gelimilerin gelimemileri smr savalarna dnt. Bu savalar, giderek ihtiyac
karlamaktan ziyade, enerji kaynaklarnn kontrol ve hatta bu kaynaklar zerinde hkimiyet
kurmak amacyla yapld.
20. Yzyl balarnda dnyay hegemonyasna alan Bat, kendi iinde smr rekabetinden
doan mcadelelere girdi. Kendi savalarnn malzemesi de genellikle ele geirmek istedikleri
kaynaklarn asl sahibi lkeler ve toplumlar oldu. Onlar iin sahip olduklarn, gnll ya da zoraki
kaybetme dnemi balamt. Dnyann sz sahibi byk devletleri, kendi aralarndaki rekabete
gre hedef lkelerle ilikilerini dzenlediler. Emperyalizm sermayeyi, dini ve kltrel unsurlar da
devreye sokarak, bu mcadeleyi olabildiince gnlllk esasna da balayp, merulatrd.
Byklerin karlar iin yaplan Birinci ve kinci Dnya Savalarnda kkler zorla
savaa srklenen figranlar oldular. Kazanann ya da kaybedenin yannda olmalar gerekte onlar
iin ok farkl sonular dourmad. Kaybeden taraftakilerin topraklar ve kaynaklar insafszca pay
edilirken, kazanan taraftakiler tek efendinin himayesinde yaama bahtiyarln elde ettiler.
Bat karsnda gerekli ve yeterli hamleleri yapamayan ve bu lde geri kalp g
kaybeden Osmanl Devleti de, 20. Yzyl balarnda paylalan lkelerden biri oldu. Topraklarnn
genilii, dayand halk taban, barndrd dini, etnik kltrler itibariyle, dalma sreci ve
Turkish Studies
173
sonrasnda dnya siyasetini olduka geni leklerde etkilemiti. Her eye ramen 20. Yzyl
balarna kadar direnmesi, smrgecilik yzyl olarak bilinen 19. Yzyl boyunca paylalan dnya
corafyasnda, smrgeciler asndan bakir ve cazip bir corafya olarak kalmasn salamt. Son
deminde hkim olduu corafya, jeopolitii ve zengin enerji kaynaklaryla stratejik bir nem arz
ediyordu. 19. Yzyl boyunca Osmanl Devletini adalatrma ekseninde sermayesi, bayndrlk
hizmetleri, borlandrma, aznlk haklar, Kapitlasyonlar gibi siyasi ve iktisadi kanallardan
kendilerine yar baml klan Avrupallar, 20. Yzylda dolayl olarak kontrol etmeye altklar
kaynaklara dorudan el koyma yolunu setiler. Bu corafyada, an keif edilen en nemli enerji
kayna petroln youn olarak bulunmas, sadece Osmanlnn paralanmasna sebep olmam,
dnya dengelerini de derinden etkilemiti.
19. Yzylda yaanan ve Sanayi nklabnn gereklemesini salayan deerler, kkl
sosyal ve politik deiikliklere sebep olsa da, 20. ve 21. yzyllarda daha hzl ve kkl deiimler
yaanmtr. nsanlk bu dnemde imparatorluklarn kmesine, sonular itibariyle ncekilerden
ok daha ypratc olan iki dnya savana ahit olmutur. Teknolojik gelimeler akl almaz ilerleme
kaydetmitir. Bu gelimelerin, phesiz uluslar aras ekonomik, siyasal, sosyal, kltrel alanlara da
somut yansmalar olmutur. Rekabet alanlar genilerken dnya klmtr. Mcadele
yntemleri deimi, byk scak savalarn yerini souk savalar, ideolojik ve yerel atmalar
alm, uluslar aras sermaye olumu ve ekonomi savalar mcadelede ana unsur olmutur. kinci
Dnya Sava sonrasnda ideolojik yaylmalar ve byk glerin dorudan mdahale yerine
ynetme ve ynlendirme yntemini setikleri grlmtr. Modern an bilimde ulat seviye,
bu bilginin sanayinin ve teknolojinin gelimesine katks, hkimiyetin temel unsuru olarak enerjiyi
ne karmtr. Bahsedilen btn alternatif enerji kaynaklarna ramen, petrol ve doalgaz
modern, temiz, ekonomik kaynaklar olarak ne kmaktadr. Bu sebeple, gnmzde yaanan ve
gelecekte yaanacak savalarn sebepleri olma konumlarn srdreceklerdir.
amz Enerji Savalar ve Trkiyenin Konumu ve Rol: Dnyada bilinen enerji
kaynaklarnn youn olarak bulunduu corafya Ortadou ve Kafkasya. Enerji kaynaklarn
sahiplenecek, itah kabaranlar caydracak gte bir lkenin ve istikrarn bulunmad corafya da
bu corafya. Bu corafyann enerji savalarnn arenas olmas ve byk glerin bu kadar rahat
hareket etmesi de bu sebepten. Byk gler diye adlandrdmz gelimi lkelerin enerji
ihtiyalar da dier lkelere gre daha fazla. Bu yzdendir ki, enerji savalar denince akllara
dorudan ve ilk olarak Ortadou ve Kafkasya gelmektedir. Bu iki blge gerek corafi btnl,
gerekse de siyaseten birbiriyle ilgili olmas, enerji mcadelesi bakmndan birlikte
deerlendirilmelidir.
kinci Dnya Sava sonrasna kadar Ortadou Avrupallarn hkimiyetinde ve onlarn daha
aktif rol oynad corafya olmuken, Kafkasya da Sovyet Rusyann dalmasna kadar Rusyann
hkimiyetinde olmutur. Sovyet Rusyann dalmasyla birlikte iki kutuplu dnya dzeninin
yklmas, Avrupann nc ve lider konumunu kaybederek Amerika Birleik Devletlerine
kaptrmas, in gibi yeni bir sper g adaynn dnya dengelerine girmesi, blgedeki baz
lkelerin (ran, Trkiye ve hatta Msr gibi) blgesel liderlie soyunmalar, dnya dengelerinin
yeniden dzenlenmesi sorununu gndeme getirmitir. Sovyet Rusyann boaltt ya da eski
etkinliini yitirdii varsaym, ABDnin ve Avrupallarn Orta Asya ve Kafkasya blgesine girme
arzularn da kamlamtr.
Blge, enerji kaynaklar ynnden zengin olmasnn yannda, Avrupaya ve dnya
piyasalarna pazarlanmas konusunda da birincil saylabilecek bir jeopolitie sahiptir. Ortadou
enerji kaynaklar, sadece bu kaynaklara sahip olan lkeleri deil, tm enerji reticisi ve tketicisi
lkeleri ilgilendirmektedir. Dolaysyla savan ve mcadelenin bu blgede skmas ve kzmas
da normaldir. Bu bak asndan da bu iki blge birbirinden bamsz ve ayr dnlememekte,
oyunun aktrlerini konuyu btn olarak dnmeye ve ona gre strateji gelitirmeye zorlamaktadr.
Turkish Studies
174
Rahmi DOANAY
Birinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda ngiltere ve Fransa tarafndan kendi

karlarna gre dzenlenen Ortadou haritas, kar savalarnn yeni ba aktrleri tarafndan
yeniden dzenlenmek istenmektedir. Bu yeni tasarm ii de baz aralarla merulatrlmtr. Ba
aktrler, Arap Bahar diye reklam edilen blge lkelerinin demokratikletirilmesi, terrle
mcadele, kt ve terrist lkelerden dnyay koruma gibi ulvi ve insani gerekelerle blgeye
girmilerdir.1 Hakl gerekelerle yaplan hakl sava. Gerekte bu savalarn enerji ve petrol iin
yapld bilinse de bilinmezden geliniyor veya bildiini syleyenler terrizme hizmet etmekle
sulanp, lin kampanyasna tabi tutuluyor. Blge lkeleri ise, gerek kendi aralarndaki rekabet ve
atmalardan, gerekse byk glere gre pozisyon alma istekleri dolaysyla, bu senaryolarn
uygulanmasnda figranla raz olmaktadrlar.
Blgeyle ilgili gelimelerin ba aktr Amerika Birleik Devletleri olmakla birlikte, konu
balmz itibariyle, Amerikann blgedeki faaliyetlerini Chester Projesi ile balamak adna,
Amerikann bu savataki beklentilerini ve stratejilerini en sona brakarak, blgede etkin olan ve
olmaya alan lkelerin durumlarn deerlendirebiliriz.
Ortadou petrollerinin Amerika ile birlikte iletmecisi durumunda olan Avrupal devletler,
Amerikann yannda ve hatta glgesinde bulunarak karlarn srdrmeye almaktadrlar.
zellikle ngiltere ve Fransa gibi devletlerin blgedeki gemilerinden kaynaklanan bir varlklar
sz konusudur. Amerikan siyasetini sindirebildikleri lde bu tecrbe ve birikimlerini ortak
karlarnn hizmetine sunabilirler. AB yesi lkelerin ABD ile ibirlii iinde olmalarnn sebebi
sadece ideolojik sava dneminin mttefikleri olmalarna bal deil, ayn zamanda Rus doal
gazna alternatif enerji kaynaklarn deerlendirme ihtiyacndan da kaynaklanmaktadr. Son
dnemlerde ekonomik sorunlaryla uramak zorunluluuyla bir lde iine kapanan AB, bilinli
bir politika uygulamyorsa, blgede dengeleri derinden etkileyebilecek bir gce sahip
grnmemektedir. Ama yle bile olsa, AB daha etkin rol sahiplerinin baars veya baarszlna
katkda bulunabilecek bir kapasiteye de sahiptir. Libya meselesinde bu rol grmek mmkndr.
Dier taraftan Avrupallar, yaanan baz nkleer santral ve rafineri kazalar sonrasnda,
temiz enerji olarak doal gaza ynelmilerdir. Alternatif enerji seeneklerine gre gazn ekonomik
oluu da, ABnin ncelikli enerji seenei olarak gaz semesinde nemli bir etkendir. Rusya ile
kuzeyden yeni hatlar konusunda ibirlii yapabilmektedirler. Rus gaz irketi Gazprom,
Petersburgdan Almanyaya gaz tamaya balamtr bile.
Rus doal gaz Avrupa iin tek alternatif olarak grnse de, Ortadouda (Suriye, ran,
Irak, Katar gibi lkelerde) bulunan yeni doal gaz yataklar ve bunlarn Avrupaya pazarlanmas
konusunda yeni gelimeler yaanmaktadr. Amerika nderliinde orta Asya gaznn Avrupaya
tanmas projesi olan NABUCCOya kar, Rusya da bu giriimlere scak bakmaktadr. Nabucco
yesi Almanya gibi baz Avrupa lkeleri de bu projeye olumlu baktklarn beyan etmektedirler.
Suriyenin yaad i sava dengelerinde bu projenin ad ska gemektedir.
Avrupa Birlii yesi lkelerin Byk Ortadou projesine prensipte scak baktklar da
herkesin bildii bir gerektir.
Enerji savalarnda ABDye kar tahterevallinin br kefesine oturmu olan g phesiz
ki Rusyadr. Baka baz aktrlerin ksmi rolleri ve bu dengeye yeni giri yapmakta olanlar olsa da,
iki kutuplu dnyann kutup balarndan biri olan Rusya, hem askeri gc hem de bu kaynaklarn bir
blmne sahip olmas bakmndan bu pozisyonu hak etmektedir. Ayrca Ortadou ve Kafkasya
corafyasna kap komusu olduu da unutulmamaldr. Smrgecilik yarnda arlk Rusyasnn
Chossudovski, Amerikann liderliinde, Ortadou ve Orta Asyada srdrlen savalarn dnyann doal gaz ve petrol
kaynaklarnn ele geirilmesinden ibaret olduunu, ngiliz ve Amerikal petrol irketlerinin petrol ve doalgaz boru
hatlarn kontrol etmek istediklerini belirtmektedir. Bkz. Michel Chossudovski, Mslmanlarn blisletirilmesi ve
Petrol Savalar, http://WWW. Sendika.org, 2007.
1
Turkish Studies
175
mirasna da sahip olan Rusya, Ortadou ve Kafkasya, hatta Orta Asyadaki hedefleri bakmndan
bu tarihi miras ve beklentileri devam ettirmektedir.
1991 ylnda Sovyet Rusyann dalmas sonrasnda sper g olma durumunu bir
sreliine kaybeden Rusya, Putin ynetiminde eski havasn bulmaya balamtr. Dnya
ekonomisiyle entegre olan Rusya, doal gaz gibi bir kaynaa sahip olmann avantajn da
kullanmaktadr. Ayrca Orta Asya ve Kafkasya lkeleri ile yaad uzunca birliktelik, Rusyann
rakiplerine kar baka bir avantaj olmutur. Amerika ve Avrupann bu blgeye girmekte
zorlanmasnn sebebi sadece blgedeki Rus nfuzu olmayp, birou Sovyet Rusya yesi olan yeni
bamsz devletlerin, alk olduklar tarz devam ettirmeyi, tandkla i yapmay srdrmeyi tercih
etmeleridir de.
Rusya bu avantajlar da kullanarak, eski uydularndan oluan Bamsz Devletler
Topluluunu oluturmu, Amerika ve NATOnun blgeye girmesini nlemeye almtr. Bat
komularyla dil ve kltr balarn da kullanarak ilikilerini dzenleyen Rusya, Ukraynadaki
milliyeti Rus guruplar destekleyerek Bat gvenliini salamlatrm (Atay, 2002, s.39), Orta
Asya ve Kafkasyaya daha gvenli bir ekilde ynelmitir. Ukrayna, Grcistan ve Trkiye gibi
lkeler zerinde doal gaz zerinden bask kurabilmitir. Trkiyenin Orta Asya Trk
Cumhuriyetleri ile ilgili giriimlerini de bu erevede deerlendiren Rusyann, u an itibariyle
baarl olduunu da syleyebiliriz. Bu siyasetin Rusya asndan iki temel dayanak noktas, ranErmenistan ibirliinin gelitirilmesi ve Karaba sorunu olarak grlmektedir 2 (Ar, 2010, s.264).
Bat ile srekli krizler yaayan ran, Rusyann blgedeki tabii mttefiki pozisyonunu almtr. Bu
konuda Rusyay avantajl klan baka bir unsur da, blgede hep var olan, imdilerde ykselen g,
yeni sper g aday olan inin rekabete katlmasdr.
Rusya, dalan Sovyet Rusya yelerini ve zellikle Orta Asya Trk Cumhuriyetlerini fiilen
igal etmek yerine, kendine baml hale getirerek, Batllarn blgeye girmesini byk lde
nlemitir. Yakn gemite Grcistann ve bugnlerde Ukraynann yaamakta olduu kriz ve
Krmn Rusyaya ilhak meselesi de bu erevede deerlendirilmelidir. Rusya blgedeki daha
kk etnik unsurlar zerinden Batya yaklaan, ABDnin blgedeki partneri olan lkeleri zora
sokacak manevralardan da geri kalmamaktadr. Rusyann, ncelikle Orta Asya Birleik Devletler
Topluluu ve angay birlii rgtn blge lkeleri zerindeki etkinliini arttrmak iin
kulland grlmektedir. Blge lkelerinin kendi aralarnda yaadklar anlamazlklar da, bu
balamda Rusyann iini kolaylatrmaktadr.
Rusyann bu savata elini glendiren baka bir etken de, AB lkelerinin enerjilerini
karlama konusunda Rusyaya olan bamllklardr. AB lkeleri, kullandklar gazn ve petroln
n Rusyadan karlamaktadrlar. Bu bamlln ileriye doru ok daha artaca
ngrlmektedir (elikpala, 2008, s.61). Rusyann GAZPROM ve bnyesine ald yerel irketler
araclyla, zellikle doal gaz alannda dnya enerji piyasasnda hakim bir rol oynad aktr.
Hinterlandnda bulunan lkelerin doal gaz pazarlaycs durumunda olduu da dikkate alndnda,
Rusyann bu konuda tekel oluturduu bile sylenebilir.
Rusyann blge lkeleri zerindeki siyasi, ekonomik ve hatta askeri etkinlii, ran,
Ermenistan ve in gibi lkelerle gerekletirdii ibirlii, AB ve Trkiyenin Rus doal gazna
bamll, Orta Asya ve Kafkasyada rakiplerine kar avantaj salamaktadr. Rusya, henz
Elibeyin iktidardan drlmesi, Ermenistan-Azerbaycan sava, Azerbaycann bir ksm toprann Ermenistan
tarafndan igal edilmi olmas, Karabada yaplan emrivaki, Azerbaycann i dengeleri zerinde oynayan Rusyann
Ermenistan desteklemesi, Trkiye, Azerbaycan, Amerika ve ngiltere ibirliiyle gerekletirilmeye allan Trkiye
zerinden gemesi planlanan boru hatlaryla ilikiliydi. Rusya ve rann dahil edilmedii bu hatlar, Bak-TebrizNahivan-Ceyhan ile Bak-Tebriz-Nahivan-Trabzon hatlaryd. Ermenistan, Rus karlarnn korunmas konusunda,
Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasndaki set olmutur.
2
Turkish Studies
176
Rahmi DOANAY
ekingen davranmakta olduu, Amerika eksenli Ortadou projelerine mdahil olma gcn de
buradan almaktadr.
Ortadouda, souk sava yllarna dayanan ilikilere sahip olan Rusyann, Ortadou
petrol ve gaz kaynaklarnn pazarlanmas konusunda da, ran-Irak-Suriye zerinden oluturulacak
gney akm projesinde rekabete girmek iin olumlu bir alt yapya sahip olduunu syleyebiliriz. 3
Suriye meselesinde Rusyann Esad ynetiminin arkasnda durmasnn gerekesi de bu tezi
glendirmektedir. Ya da dorudan Esada verilen ran ve Rus destei bu yzdendir diyebiliriz.
Eer Suriyede Esat iktidarn srdrebilirse, Rusya kurtarc olarak Suriye gaznn ileticisi ve
pazarlaycs konumunu kolayca kazanacaktr.
Dnyann ykselen deeri olarak in, sadece nfusunun okluu sayesinde dnya gc
saylmaktan km, artk ekonomik ve teknolojik gelimelerde yapt hamlelerle de dnyann
dikkatini ekmeye balamtr. Blge lkeleri, ran ve Rusya ile kurduu siyasi ve ticari ilikilerle
blgedeki stratejik hedeflerini gerekletirmeye alrken, ayn zamanda Amerikann evreleme
siyasetini nlemeye almaktadr. Souk savan bitmesiyle birlikte balayan gven arttrc
nlemler alannda yaplan anlamalara ek olarak, anghay ibirlii rgtnn kurulmas da bu
konuda atlan somut admlardan biridir. Afganistandaki Amerikan varl da blgenin bu iki dev
lkesi Rusya ve inin birlikte hareket etmesine nemli katk salamaktadr.
Enerji ihtiyacnn karlanmas bakmndan byk lde da baml olan in, bu
ihtiyacn byk lde Rusya ve Kazakistan bata olmak zere Orta Asya lkelerinden
karlamaktadr. Rusya ile on milyar Dolarlk doal gaz ve petrol anlamalar, Kazakistan ile petrol
boru hatt, uranyum ve petrol anlamalar, Trkmenistan ile doal gaz hatt anlamalar yapmasnn
yannda, ran ile de petrol anlamalar yapmtr. Bu anlamalarn sreleri 20, 30 yllktr. 4 Bu
erevede, kendisi iin bu kadar nemli grd bu kaynaklara Amerikann girmesini engelleme
konusunda Rusya, hatta ran ile stratejik ibirlii yapmaktadr. inin petrol irketleri de blgede i
gren baz petrol irketlerini bnyesine katarak bymektedirler. Orta Asya lkeleriyle ilikileri
enerji boyutunu am, aralarnda bankaclk ve yatrm anlamalar da yaplmtr. rann uranyum
ileme meselesinden dolay Amerika ve AB ile krizler yaamas, Onu in ve Rusya ile tabii
mttefiklie zorlamaktadr.
zet olarak in, Rusya ve komular Orta Asya lkeleri ile olan iktisadi ve siyasi ibirlii
sayesinde bu blgede varln hissettirirken, ran zerinden Ortadouda, 2000li yllarda balatt
ticari ilikiler sayesinde de Afrikada sz sahibi olma konusunda belli bir mesafe kat edebilmitir.
Bu artlarda grnen o ki, Rusya ve in birlikteliinin, Ortadouda daha etkin rol alma
giriimlerine ahit olmamz uzun zaman almayacaktr. nceden belirttiimiz gibi, ran bu ikilinin
blgedeki en nemli ayadr. in ve Rusyaya yakn durmas yannda, Hindistan ve Pakistan ile
ilikilerini glendirecek admlar atmas ve Hrmz Boazna hakim olmas, blgede yaplacak
manevralar asndan pozisyonunu glendirmitir. Amerika ve AB ile yaad gergin ilikiler ise
rana baka seenek tanmamaktadr. Hatta ran, srail, Amerikan mttefiki olarak grd Suudi
Arabistan, Krfez lkeleri ve Trkiyeden oluan Snni bloa kar, blgesel g olma konusunda
blgedeki ii taban da kullanmaktadr.
Orta Asya ve Ortadoudaki kaynaklarn sahibi olan lkeler ve Trkiye gibi jeopolitii
bakmndan konuyla ilgili tm taraflarn dikkate almas gereken lkeler bakmndan, bu
mcadelede gidiat ynlendirebilecek bir irade kullanamadklar bir gerektir. Bu lkeler, kendi
aralarnda blgesel ibirliklerine gitmi olsalar bile, byk glerin nfuzundan kurtulabilmi
Gney pars, srail, katar ve Suriyede kefedilen doal gazn batya naklinde Akdenizde ulaaca liman, Rusya iin
Dou Akdenizdeki ss Tartus olmaldr.
4
WWW.enerjienstits.com, 22 11 2013
3
Turkish Studies
177
deillerdir. Dahas, bu konuda byklerden bamsz bir oluum konusunda istekli olmadklar da
grlmektedir. Her birisi ya da birka bir arada Amerika ve Rusya eksenli stratejilerin en ok
taeronu pozisyonundadrlar. Bu pozisyonu gnll olarak kabul ettikleri ve byklerin glgesinde
karlarn savunmak veyahut yeni karlar elde etmek gibi bir pozisyonu kanksam
grnmektedirler.
Orta Asya ve Kafkasyada henz Rus hegemonyasn ykacak bir Amerikan ve Avrupa
nfuzu olumamken, Ortadouda srail, Trkiye, Katar, ksmen Irak ve Suudi Arabistan
Amerika ve AB mttefiki olarak grlrken, Suriye, ran ve Rusya ile in br cepheyi
oluturmaktadr. Taraflarn Suriye i sava konusundaki tavrlarnda da bu durum aka
grlmektedir.
srail, katar ve Suriyede kefedilen doal gaz kaynaklar ve Avrupaya pazarlanmas
meselesi, blgenin dnya glerinin sava alan olmasnn, petrolden sonraki baka bir sebebi
olmutur. Amerikann Irak igali, Msr ve Libya olaylar, Dou Akdenizi ve Kuzey Afrikay
da iine alan Byk Ortadou Projesi ile atelenen savata, son olarak Suriyede ortaya kan i
sava ile saflar daha da netlemitir. NATO ve Krfez lkelerinin Esad rejimini istikrarszlatrma
abalarna kar, Suriye, Irak, ran, Rusya ve in Esad rejimini destekleme pozisyonunu
almlardr. Bu hengamede Suriye, ran ve Irak bir gaz boru hatt anlamas da imzalamlardr. 5
Avrasya ve Ortadou lkeleri arasnda blgede stratejik rol alabilecek lke olan Trkiye,
petrol ve doal gaz savanda retici olarak deil, tketici ve jeopolitii sayesinde tayc olarak
yer almaktadr. Kendi enerji ihtiyacn karlamak iin yapt anlamalarn dnda, Asya,
Kafkasya ve Ortadou gaznn Avrupaya ulatrlmas amacyla oluturulan ok uluslu projelere
ortak olmutur. Btn bunlarn yannda, Trkiyenin blgesel g olma konusunda belirli bir
iddias da vardr ve bu konuda en gl rakibi olarak grlen ran ile rekabet iindedir. AB ve
ABD ile ilikileri ve ibirlikleri ile NATOdan doan sorumluluklar, Trkiyenin Bat lkeleri
tarafnda yer alma zorunluluu, blge lkeleriyle komuluk ilikilerini zaman zaman olumsuz
etkilemektedir. Hatta Trkiyenin Byk Ortadou Projesinde e Bakanl stlenecek dzeyde
yer almas gibi durumlar, Trkiyenin srail ile birlikte Amerikan politikalarnn blgedeki aya
olarak alglanmasna sebep olmaktadr. Bu sebeple, blgedeki daha muhafazakr ve Bat kart
lkeler ve unsurlar (ran, Irak, Suriye, Hizbullah, Taliban, id ve hatta Vahabiler) Trkiyeye
mesafeli durmaktadrlar. Trkiyenin bu dengeleri gzetme abalar ve teebbsleri bazen AB ve
ABD ile ilikilerini de olumsuz etkileyebilmektedir. Trkiyenin kendi stratejileri dna kmasna
tahamml edemiyorlar. Bunun aklamas, Trkiyenin kendi karlarna gre ilikilerini
dzenleyebilme yeteneiyle ilikilidir.
ABD, AB ile yakn duran, ada normlar bakmndan blge lkelerine gre Batc olan,
btn bunlara ramen zellikle slam lkelerinde yeniden Osmanlclk diye adlandrlabilecek
giriimlerde bulunan Trkiye, blgedeki baz slam lkelerini rahatsz etmektedir. Snni
Mslmanlar zerinden kurgulamaya alt bu proje, doal bir refleks olarak blgenin ii
unsurlarnn olumsuz algs ve muhalefetiyle karlamaktadr. Bat kart ya da Bat tarafndan
dlanmlk hissine sahip olan bu kesim, doal olarak kar cephe olma konusunda
birleebilmektedir. Trkiye Irak, Msr ve Suriye olaylarnda, Libya meselesinde kapasitesi
lsnde ald rol alamam ve gidiatta etkili rol oynayamamtr. Bu durumu tek bana
komplo teorilerine balayarak aklamak da problemleri zmemektedir.
Dier taraftan Orta Asya Trkleri ile 1990lara kadar ilgilenmeyen Trkiye, Sovyet
Rusyann dalmasyla birlikte giritii ibirlii abalar da, Trkiyenin niyeti ne olursa olsun,
blge zerinde nfuz iddiasnda bulunan lkelerce ABD ve Avrupa balantl olarak
5
WWW.timeturk.com
Turkish Studies
178
Rahmi DOANAY
deerlendirilmitir. Aslnda, Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasnda oluturulabilecek i ve g

birlii, herhangi bir kresel gle ilikilendirilmeden bile bu lkeleri tedirgin etmeye yetmitir.
Trkiyenin Orta Asya Trk toplumlar ile tarihi ve kltrel balarnn avantaj tekil ettii
ikili veya ok ortakl ilikiler iin de kresel ve blgesel gleri dikkate almas gerei gz ard
edilemezken, blgenin enerjisinin Avrupaya pazarlanmas bakmndan uluslararas ittifaklara
girmesi gibi bir zorunluluk, mcadeleyi daha da karmak ve etin hale getirmektedir. Trkiyeye
atfedilen stratejik nemin kayna da jeopolitiinden kaynaklanmaktadr. Trkiye, bu ilikilerin
dzenlenmesinde dengeleri korumaya alsa da, ilgili btn taraflarla ilikilerini gl dzeyde
srdrmeye alsa da, kar taraflarn alglar bakmndan tam bir gven oluturamamaktadr.
Trkiyenin iyi niyeti zerinde biz tartmasak da, Blgedeki kresel ve blgesel gruplamalardaki
ABD ve Avrupa kartlar, Trkiyeyi ABDnin taeronu olarak grmektedirler. Trkiyenin, byle
olmadn gsterecek bir grnt vermedii de baka bir gerek. Aksine (Suriye meselesinde
olduu gibi Trkiye, bu kanaati glendirecek tavrlar da sergilemekte, ABD ve Avrupadan daha
keskin davranabilmektedir.
Daha nce de vurguland gibi Trkiye, blge lkelerinin Bat ile kprs olmann
yannda, tarihi ve kltrel mirasn deerlendirerek blgede saygn bir konuma gelebilecek iken, bir
ksm blge lkeleriyle skntlar yaamakta, yaanan istikrarszlklarn dorudan hedefi olmaktadr.
Trkiyede zlenen ve umut edilen Osmanl hinterlandnda sz sahibi bir Trkiye hayaline,
muhataplarn aslnda ne kadar itibar ettii, hatta itibar etmedii de aka grlmektedir. Bu byle
diye Trkiye, blgede alabilecei rollerden vazgemeyecektir tabii ki. Bu rolleri alrken de kresel
glerin bir ekilde Trkiye jeopolitiinden yararlanmak istemeleri, olay Trkiyenin keyfiyetine
brakmayacaktr.
Amerika Birleik Devletlerinin Orta Asya ve Ortadoudaki Varl ve Tarihesi:
Dnyann bir numaral sper gc, emperyalizmin yeni tiplerinden biri olan Amerika
Birleik Devletleri, enerji savanda ve bununla ilgili olarak blgede barol stlenmi durumdadr.
Blgede ve enerji savalarnda var olmaya alan dier lkeler ve glerin ABDye gre pozisyon
alma abalar, Onun ataklarn karlamaya ynelik faaliyetler iinde olmalar, ABDnin izilen
pozisyonunu dorulamaktadr.
ABD gnmzn tek sper gc ve en byk enerji tketicisi olarak, enerji kaynaklarn
kontrol ederek hem sper g olma halini devam ettirecek, hem de enerji sahibi lkeleri kendisine
baml klarak yeni sper glerin olumasn engelleyebilecektir. Orta Asya ve Ortadouda
izledii siyaset ve uygulamaya alt projeler buna yneliktir.
Ortadoudaki ABD varl 19. Yzyla uzansa da, kinci Dnya Sava sonrasnda etkin
olarak ekillenmi, Avrupann boaltt blgeleri NATO ve CENTO gibi paktlar araclyla ABD
doldurmaya balamtr. Souk sava dneminin iki kutuplu dnyasnda Batnn liderliini
stlenen Amerika, yal ve yorgun Avrupann blgedeki roln stlenmitir. imdilerde blgedeki
petrol ve doal gaz mcadelesinde barol oynayan ABD, blgeye ilk geliinde mtereddit ve
ekingendi. Bunun sebebi, 19. Yzyl balarnda Akdeniz ve Ortadou blgesine almaya
baladnda, imdilere gre ok daha Amerika ktasna kapanan bir siyaseti benimsemi olmas ve
Avrupallarn o zamanlarda dnya siyasetinde ok daha gl rol almalaryd.
Amerikann Orta Asyaya girii ise Sovyet Rusyann dalmas sonrasnda olmu, 11
Eyll saldrs ile younlama eilimine girmitir. Terrizmle mcadele kapsamnda blgeye askeri
olarak da giren Amerika, radikal dini guruplarn blgeye hkim olmasnn engellenmesi, Hazar
havzas kaynaklarnn ve nakil hatlarnn gvenlii, kontrol dndaki bir gcn blgede
hegemonya kurmsnn nlenmesi, krizlerin bakaca dengeleri etkilememesi gibi sebeplerle hareket
etmitir. 1990l yllarda blgeye ynelen Amerika, 1995te, zbekistan bata olmak zere
Turkish Studies
179
Kazakistan ve Krgzistan gibi blge lkelerinin katlmyla, istihbarat ve askeri alanlarda ibirlii
iin CENTRASBAST adyla rgtlenmitir. Afganistan meselesiyle ilgili olarak Krgzistan,
Trkmenistan ve Tacikistanda sler edinmitir. 2000li yllarda Krgzistan ve zbekistandakiler
dndaki sler kapatlm, bu iki lke Afganistanla birlikte Amerikann blge ileri asndan
daha bir nem kazanmtr. Dahas, Trkiye ve Pakistanla zaten iyi ilikileri olan Amerika,
Hindistan ile de nkleer enerji konusunda ibirlii erevesinde bir ba kurmutur. zbekistan ise
zaman iinde in ve Rusya kartlarn da oynamaya balamtr.
Blgenin petrol ve doal gaz kaynaklarna sahip olan lkeleri kontrol etmek kadar nemli
bir baka meselesi de, bu kaynaklarn dnya pazarlarna ulamas bakmndan hayati nem tayan
nakil gzergh olan Kafkasyann gvenlii ve istikrardr. Trkiyenin stratejik deeri de bu
balamda dikkat ekmektedir. Karadeniz zerinden yaplan nakliyatn, Boazlarn gvenlii
sebebiyle maruz kald ekinceler, Anadoludan Akdenize nakil hatlar kurulmas tercihini
zorlamtr. Faaliyette olan Bak-Tiflis-Ceyhan ve Bak-Tiflis-Erzurum hatlar ile inas devam
eden Trans Anadolu Doal Gaz Boru hatt (TANAP) Amerika liderliindeki bloun projeleridir.
Bu hatlar, Orta Asya ile Ortadouyu da bu anlamda birletirmektedir. Tam da bu noktadan
hareketle, Amerika Afganistan ve Irak olaylarn lehine evirerek, enerji zengini bu iki corafyaya
hkim olmak istemitir. Bunda ilk zamanlarda mesafe kat etmise de, Rusya, in, ran ve baz
blge lkelerinin kar ataklar karsnda ilk anlardaki avantajn kaybetmeye balad
grlmektedir. Batnn ran ile yaknlama giriimlerinde bunun belli bir etkisinin olduu kabul
edilmelidir.
ABD blgede, souk sava dnemlerinde ve rann ah idaresinde olduu dnemlerde
olduu kadar rahat deildir. Bu dnemlerde Orta Asya Rus hkimiyetinde olsa da, Ortadou Suriye
dnda ABD kontrolndedir. imdilerde ise blgede, petrole ek olarak, hatta daha temiz ve
ekonomik enerji kabul edilen doal gaz kaynaklar da kefedilmitir. ki kutuplu dnyann siyasi
dengeleri de olduka deimi, yeni gler dengede rol almaya balamlardr. Arap corafyasnda
kan isyanlara kar AB ve ABDnin farkl yaklamlar sergilemesi de bu erevede
deerlendirilmelidir. Batnn derdinin demokrasi deil, enerji kaynaklarn kontrol etmek olduu,
bu corafyada kan isyanlara kar ikili bir tutum izlemelerinden bellidir. Sadece Msr ve Suriye
rnekleri bu kanaati dorulamak iin yeterlidir. Msrda destekledikleri Mursiyi elleriyle
devirmilerdir. Suriyede ran ve Rusya ile yakn duran Esad devirmek iin, Talibanclarn ve
Mslman Kardelerin ban ektii muhalifleri desteklemektedirler. Buna Irak ve Trkiyedeki
Krt meselesinde takndklar tavr da rnek gsterebiliriz. Trkiye-ran ilikilerinin
normallemesinden duyduklar rahatszlk da ayan beyan ortadadr.
ABD, Orta Asya enerji savanda gerilemese bile duraklad bu zamanlarda, enerji nakil
hatlar ve Azerbaycan, Grcistan, Afganistan gibi lkeler zerinden siyasetini yrtmeye
almaktadr. Bir anlamda Orta Asyada Rusya ve in engeline kar duraksayan Amerikann
arln daha etkin ve gl olduu Ortadouya kaydrd sylenebilir. Blgede hem Amerikan
karlarnn hem de Amerika ile birlikte ortak karlarn korumaya alan blge lkelerinin kamp
da bu erevede olumutur. Hem Kafkasya ve Orta Asya hem de Ortadou lkeleriyle jeopolitik,
tarihi ve kltrel ilikileri olan Trkiye, Irak, Krfez lkeleri, Suudi Arabistan, rdn ve Msr,
ABDnin blgedeki mttefiklerini oluturmaktadr. ran, Suriye ve blgenin ii nfusu, bu bloa
kar cephede yer alan ve ABD ve AB politikalarna kar kan unsurlar bu bloun doal hedefi
haline gelmekte ve Rusya ile in ekseninde yer alm durumdadrlar. Blgedeki ABD siyaseti de
bu dengeler zerine oturmaktadr. Ortadouda petrol reten ngiliz ve Amerikan irketlerinin
pozisyonlarn devam ettirmeleri iin stratejik ortaklklar kurulmuken, bu dengelere srail ve
Gney Pars doal gaz rezervlerinin fark edilmesiyle birlikte, Katar ve srail gaznn dnya
pazarlarna tanmas konusu da eklenmitir. Rusya, ran, Suriye ve Irak ilgili konuda ibirliine
gitmiken, srail, Katar ve Amerika iin bu lkelerin doal gazna bamll azaltacak bir kaynak
Turkish Studies
180
Rahmi DOANAY
bulunmutur. Bu erevede kar tarafn stratejisini sabote etmek iin, Irak ve Suriye i savalarla
istikrarszlatrlarak g dengesini kendi yararlarna deitirmek istemektedirler. Blgedeki siyasi,
etnik ve dini temellere dayal atmalar bu kavgadan ayr tutmak ve bamsz dnmek de
mmkn olmamaktadr.
Son zamanlarda srail-Amerika siyasetinin eski uyumunu kaybetmesi, Trkiyenin
Amerika iin nemini daha da arttrmtr. te tam da bu noktada Amerika, e bakanln Trkiye
Babakanna verdii Byk Ortadou Projesini uygulamaya koymutur.
Irak igal etmesine ramen Amerika, bu lkede istedii sistemi tam olarak oturtabilmi
deildir. srail-Krt eksenli siyasetinde iiler oyunu ozan taraf olamasalar bile, ileyii aksatan
unsur olmutur. Irak siyasetinde yara alan Amerika, angay birlii rgtne kar BOPa sarld
ve bu projenin uygulanmas konusunda da stratejik orta Trkiye idi. Trkiye araclyla
Suriyeyi ve ran drerek pozisyonunu yeniden kazanabilirdi. Peki, bir ara Trkiyenin blge
gc olmasn salayacak forml olarak da sunulan bu projenin anlam nedir?
BOP,(Byk Ortadou Projesi) Ortadou ve hinterlandn oluturan corafyada yer alan
lkelerde modern demokrasinin salanmas, terrizmin ortadan kaldrlmas, ekonomik ibirlikleri
yaplarak ekonomik ilikilerin arttrlmas ve blgenin istikrara kavuturulmasdr. Birinci Dnya
Sava sonrasnda izilen snrlarn yeni duruma gre yeniden ve daha gereki olarak
belirlenmesidir. ABD bu snrlarn yanl olduunu ve blgedeki terr ve istikrarszln sebebinin
bu olduunu dnmektedir.6 Gemite byk lde ngiltere tarafndan izilen snrlar gereki
bulunmazken, Amerika da aslnda o zamanlar ngilterenin uygulad bl ve ynet siyasetini
uygulamaktadr. Aslnda konu, durumun Amerikan karlarna gre dzenlenmesi meselesidir. Bu
corafyada konulanan lkeler ise Azerbaycan, ran, Irak, Trkiye, Suriye, rdn, srail, Lbnan,
Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri, Umman, Kuveyt, Bahreyn, Yemendir. Bunlardan ran
Fars, Trkiye ve Azerbaycan Trk, Yahudi srail dnda dierleri Arap lkeleridir.
Amerika Birleik Devletlerinin BOPtan beklentileri ise; dnyann en zengin doal gaz ve
petrol rezervlerini hatta onlarn nakil yollarn kontrol ederek bir numaradaki yerini korumaktr.
Kendisine rakip olabilecek oluumlarn nn kesmektir.( Hal hazrda AB, in, Rusya, ran,
Japonya gibi lkeler bazen tek bana bazen de ikili l ittifaklarla ABDnin rakipleri olarak
grnmektedirler) ABD bu corafyada kendi siyasetini uygulayabilmek iin dini ve etnik unsurlar
da kullanmaktadr. srailin blgedeki tek Gayrimslim lke olmas ve Amerikan-srail doal
mttefikliinden baka, Mslmanlar arasndaki mezhep farkllklar, daha kk etnik unsurlar(bir
sredir zellikle Krtler) ve lkelerin aralarnda yaanan anlamazlklar da Amerikan siyasetinin
baarl olmas iin kullanlmaktadr. ABDnin demokrasi, slami terr ve uyuturucu
propagandasyla Afganistan ve Irak igal etmesinin BOP ile ilikilendirilmesi ok da fantastik
grnmemektedir.
Bu projede e bakanlk seviyesinde rol alan Trkiye, bunu bir itibar meselesi saysa da,
aslnda Krt meselesi ile ilikili olarak bile kendi mevcut pozisyonunu olumsuz etkileyecek bir
yapya malzeme tadnn farknda deildir. Bu konuda temenni odur ki; Trkiye projede yer
alarak kendisi iin doacak sakncalar bertaraf edebileceini dnmektedir. Kuzey Iraktan sonra
Suriyenin kuzeyinde de bir oldubittiyle kar karya kalan Trkiyenin kendi topraklarnda Krt
meselesini zmek iin Barzani ile yardmlamas, bu konuda neler greceimizin ipularn
vermektedir.
ABD evrelerince 1990larn sonlarna doru dillendirilen Yeni Amerikan Yzyl
Projesi ve Yeni Dnya Dzeni Projesi, 1957de gndeme getirilen Eisenhower Doktrininin
gncellenmesidir. Bu proje, Amerikan senatosu tarafndan da onaylanmtr. Ak ad,
6
WWW.mehmetcik.biz. 29 Eyll 2010.
Turkish Studies
181
Ortadouda Bar ve stikrar Koruma projesidir. Ama meselenin Yz yl ncesi, hatta daha da
ncesi de vardr. Amerika Birleik Devletlerinin petrol iine dayal olarak blgeye gelii 1871e
dayanmaktadr. Musul-Kerkk blgesinde Alman Deutsche Bank irketine verilen imtiyaza, 1901
ylnda ngilizler ortak olmu, 1907de de Amerika blgede petrol arama iine girmitir.7 Bylelikle
Amerikann blgede hkimiyeti kurma mcadelesi de bu tarihlerde balamtr. Bu konuda en
somut admlardan biri de 1908 ylnda Osmanlya bir demiryolu projesi olarak sunulan Chester
Projesi olmutur. imdilerde Trkiye, Amerika eksenli stratejilerle blgede rol almaya ve
karlarn korumaya alrken, o zamanlarda da Osmanl yneticileri, bunaltan Avrupa basksna
kar Amerika Birleik Devletlerini imtiyazlarla ve bu tip projelerle Avrupaya kar denge unsuru
olarak deerlendirmeye almlardr. Bu konuda yazmamzn sebebi de bugn yaananlarn
gemiten yapt armlardr.
Chester Projesi: hester Projesinin uzun hikyesi, 20. Yzyl banda Amerikann
Ortadouda var olma abas paralelinde, insani ve ticari hassasiyetlerin ne karlarak sunulduu
bir proje olmutur. Bu proje dorudan ve doal olarak Osmanl-Amerikan ilikileri ile balantl ve
bu ilikilerin genel seyrine tabi olarak gndeme gelmitir. Blgenin henz Osmanl hkimiyetinde
olmas ve Osmanl Devletinin Avrupa basks altnda skt dnemlerde, Amerika gibi bir gc
dengelere kendi lehine dhil etme dncesi ve abas, Amerikan sermayesini ve ticari evrelerini
cesaretlendirmitir. Amerikann 1800l yllarn sonuna doru (Taft ynetimi ile birlikte)
geleneksel iine kapanma siyasetinde gsterdii geveme de, Amerikallarn Ortadou ve Akdeniz
blgesine ynelmelerinde nemli bir etken olmutur. Amerikan ynetiminin dorudan ya da
dolayl desteini alan Amerikal giriimciler, Osmanlnn Avrupallara verdii imtiyazlara benzer
imtiyazlar almak iin giriimlere balamlardr. Chester Projesi de bir demiryolu projesi olarak
gndeme gelmi, daha sonralar blgenin petrol kaynaklarna hkim olmay hdefleyen bir
ereveye ulamtr. Osmanl corafyasnda faaliyet gsteren American Tobacco Company,
Standart Oil Company, Snger Sewing Machine Company, Western Electiric Company gibi
irketlere bakaca Amerikan irketleri ve giriimcileri eklenmiti. Yeni giriimciler petrol ve maden
konusuna ynelmilerdi. Chester irketinin yapaca demiryolu hatlar karlnda blgedeki
madenleri iletme hakkn nemsemesi de bunun gstergesiydi. Amerikan sermayesi, Anadolu ve
Mezopotamyann ekonomik smrsne ynelik olarak bu projeyi gndeme getirmiti. Bu proje,
Trkiyede ak kap politikasnn uygulanmasna ve srdrlmesine nemli katkda bulunacakt.
Blgede Badat Demiryolu Projesi ile etkinlik kurmaya alan Almanlar da geriletilebilecekti.
Gzde alanlar iinde Karadeniz kylar ve Dou Anadolu da vard. Chester irketinin ilgi alan,
bugnlerde enerji savalarnn kzt corafya idi.
1899 ylnda Ermenilerle ilgili bir tazminat meselesi ile ilgili olarak, Amerikan
donanmasndan bir gemi ile Amiral Chester stanbula gelmi, Sultan Abdlhamit ile irtibat da
kurmutu. Buralardaki i ve yatrm imknlaryla ilgilenen Chester, 1906da emekli olmu,
stanbula gelerek Abdlhamite projesini sunmutu. Chestern yatrm iin ilk aklna gelen blge
Ermenilerin bulunduu Dou Anadolu olmutu. Bunun Amerikadaki Ermeni propagandasnn
etkisiyle yaplan bilinli bir giriim mi, yoksa ticari potansiyeli yksek grld iin mi tercih
edildii hibir zaman anlalamad. Ancak Osmanl evrelerinde, Projenin bu ynyle tartma
yaratt bir gerekti. Proje giriimlerinde bulunan Chestern Amerikan resmi desteini
alabileceine kanaati de tamd.
kinci Merutiyet Hkmetinin yaklamndan da cesaret alan Amerikallar, maden
yataklarna ulamalarn salayan 2000 km uzunluunda bir demiryolu hattnn yapm iin imtiyaz
hakk istemiler ve projenin nclerinden Chestern adyla anlan bu proje gndeme gelmiti.
Turkish Studies
182
Rahmi DOANAY
Chester, Trkiyeye gelmeden irketini kurmu ortaklarn oluturmutu. 8 lk anda Halepten

Akdenize bir demiryolu yapm, stanbul telefon ebekesinin imtiyaz konularyla ilgilenen
Chester, kinci Merutiyet ynetiminin bayndrlk alannda yapmay dnd hamlelerden de
yararlanmak istemiti. Chester ilk teklifini 25 ubat 1908 tarihinde Meclis-i Mebusana vermi ve
teklif Nafa Encmenine sevk edilmiti. Osmanl yneticileri de baz ekincelere ramen genelde
bu tip giriimlere scak bakyordu. Kendi imknlaryla yapamayaca yatrmlarn yabanc sermaye
tarafndan yaplmas geleneklere de uygun dyordu. Amerikan sermayesinin lkeye girmesi,
yapaca ekonomik katklarn yan sra, oluturaca rekabet ortamyla Avrupallara kar koz
olarak kullanlabilecekti. Avrupa emperyalizmine gre Amerika daha iyi niyetli grlyordu
(Denovo, 1963, s.59)
lk bakta normal bir yatrm olarak grlen bu proje, Kafkasya ve Ortadouyu ilgi
alanna katan Amerika ve sermayesinin blgedeki madenlere ulamasn salayacakt (Denovo,
1963, s.58; Trask, 1970, s.14). Dier taraftan, Amerika ile Osmanl ynetiminin anlamas,
projenin hayata geirilmesi iin yeterli deildi. Amerikann blgeye gelmesi ve Osmanl
topraklarnda yatrmlara ynelmesi, Avrupallarn itirazyla karlat. Osmanlnn bu devletler
karsndaki acziyeti ve Amerikann giriimcilerinin arkasnda gl bir ekilde duramamas,
projenin hayata geirilmesini zorlatrd. Bakan William Howard Taft ve Dileri Bakan C.
Knoxun ve daha sonra Bakan Rooswelt ile Dileri Bakan Rootun desteklerine ramen,
Amerikann projeye ilgisi tarafszlk boyutlarn aamamt.
Chester ile birlikte demiryolu yapm konusunda 7 irket mracaatta bulunmu, Dou ve
Gneydou Anadoluda demiryolu yapm iini ngiliz-Amerikan ortakl olan White irketi
kazanmt. Chester duruma mdahale ederek, White irketine gre daha avantajl yeni bir teklif
sunmu ve baz ilave hatlarla proje geniletilmiti9 (Brayson, 1979, s.30). Chester Projeyi
gerekletirecek irket olarak, Ottoman-American Development Company adyla bir irket de
kurmutu.10
Bir tarafta Amerikan irketleri ve Amerikann Osmanl Bykelisi arasnda tartlan
konu, dier taraftan Osmanl evrelerinde tartlyordu. Osmanl ynetimi iinde ortak bir gr
oluturulamam, baz i takipileri de rekabeti kztrmt. 11 25 ubat 1909 tarihinde Sadaretin
onayna sunulan Proje, bu yl boyunca Osmanl evrelerinde tartld.
O zamana kadar verilen projelerinden teknik olarak farkl ve kapsam olarak daha geni
olan Projeye gre; Sivastan Gneydouya doru Harput-Ergani-Musul-Kerkk zerinden
Sleymaniyeye bir ana hat yaplacakt. Samsun zerinden Karadenize, Halep zerinden
Akdenize, Bitlis zerinden Vana olmak zere de yan hat yaplacakt. Hatlarn tm geni hat
olacakt. mtiyaz sresi 99 yl olarak belirlenmiti. Hatlarn iki yannda 20er km. geniliindeki
Proje, Amiral Colby M. Chester, olu Colby Chester, Amerikan Demiryolu irketi ortaklarndan olan dnr C. Arthur
Moore adna ortaya konmutu. ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara 2001, s. 378.
9
Chester 100 milyon lira sermaye gstermi, hattn iki yannda irkete balanacak topra 20 kmden 10 Kmye
drm, hattn iletilmeye balamasyla birlikte maden vergilerini demeye balayacan taahht etmiti. Tevfik
avdar, Milli Mcadelenin Ekonomik Kkenleri, Ankara 1981, s. 108.
10
Chester bu irketi kurarken ilikilere daha resmi bir grnt vermeyi dnmt. Bu sayede Amerikan
sermayedarlarndan Bankerler irketi sahibi E. G. Converse, Maxwel ve Moore Incorperated, demiryolcu Mac Arthur
Kardeler, Banker James Laidlow, Franklin Remingtonu ortakla alabilmiti. irket merkezi New York Liberty
caddesindeydi. J.A.Denovo, American nterest and Policies in The Middle East 1900-1939, s. 65. Ve Washington
Bykeliliinden Rfat Paann 11 Ekim 1910 tarihli raporu, BOA HR SYS, Dosya: 67,Vesika: 47.
11
Projenin nde gelen muhalifi Sadrazam Hakk Paa olmu, Ermeni bakanlar ve Ermeni evrelerinden sert eletirilere
muhatap olmutu. Almanc olarak itham edilen Hakk Paann mracaat ileme koymay geciktirdii gibi eletiriler de
yaplmt. Cavit Bey ile Hseyin Cahit Bey de farkl tercihleri savunmulard. Yaar Semiz, Trk-Amerikan
Mnasebetleri Inda Chester Demiryolu Projesi 1909-1926, Ankara 1995 s. 50-51 ve Kevork Pastrmacyan, Anadolu
arki imendifer Meselesi, stanbul 1328,s. 7-12.
8
Turkish Studies
183
madenler proje sahipleri tarafndan iletilecekti. Projeye gre 2 bin km. demiryolu yaplacakt.
Maliyetin 2 Milyon Dolar olaca tahmin edilmiti. mtiyaz blgesindeki madenlerin aratrlmas
ve kefi iin tannan sre 20 yl olarak belirlenmiti. Proje, Karadeniz, Dou ve Gneydou
Anadolu, skenderundan Sleymaniyeye kadar Kuzey Irak corafyasn kapsyordu (lkin, 1981,
s.742; Denovo, 1963, s.61; Yusuf, 1339, s.29-41). Daha baka pek ok konunun detaylandrld
Projenin kapsama alan gerekten heyecan vericiydi. Bu corafya, imdilerde uluslararas enerji
savalarnn arenas olan corafya ile birebir rtmekteydi. Amerikan basnnda da, Amerikan
karlar asndan Projenin muhteemlii ile ilgili yazlar ve yorumlar kmt. Proje ile
Ermenistan, Krdistan, Mezopotamya ve Trabzon, Van, Diyarbakr, Sivas ve Musul vilayetlerinin
kontrol edilecei heyecanla okuyuculara aktarlyordu.12 Bu yaklamlar, gnmzde blgede
yaanan enerji mcadelesinin tarihi boyutlarn gstermesi bakmndan da nemli veriler olsa
gerektir.
Hkmet onayna sunulduu aamada Projede baz yeni deiiklikler de yaplmt. Bunlar,
Van hattnn Sivastan deil Harputtan balatlmas, Harput-Yumurtalk hattna km. garantisi
verilmesi, Sivas ve Harput yresinde bilinen ve kefedilecek petrol ve madenlerin imtiyaz sahibine
braklmas gibi irket lehine deiikliklerdi.
Bu aamalarda Amerikan Bykelisi Strauss da Amerikan irketleri lehine lobi yapmaktan
geri kalmam, Amerikan Hkmetinin bu tr giriimlere desteini salamak iin uramt.
Amerikan Hkmeti ise kendi yatrmclar iin de olsa destek iin standartlar yksek tutmaktayd.
Chestern ve Osmanl evrelerinin beklentilerinin aksine, projeye verilen Amerikan destei, irket
yetkilileri ile Osmanl yneticileri arasnda arabuluculuk yapmaktan teye varmad. Amerikan
ynetimi Chester irketine resmi onay vermedi. Btn bu olumsuzluklara ramen Chester irketi
ile Osmanl Nafa Nezareti arasnda 1910 ylnn Mart aynda bir n anlama imzalanabilmiti.
irket, Osmanl Bankasna 20 bin lira teminat da yatrmt. Sadrazam Hakk Paa ise hala ayak
srmeye devam etmekte ve imtiyazn Badat demiryolu imtiyaznn 12. Maddesiyle uyumazlk
iinde olduunu savunmaktayd. 13
Sadrazam Hakk Paann itirazlarna ramen, mracaattan 14 ay kadar sonra, 1 Haziran
1911de, onay iin Proje Meclise gnderilmi fakat Meclisin tatile girecek olmas ve zaman darl
gereke gsterilerek 64e kar 77 oyla konunun grlmesi ertelenmiti. Ekim aynda
grlmeye balandnda, Proje cazibesini kaybetmeye balamt. irket bnyesinde
anlamazlklar km ve kopmalar olmu, Osmanl ynetim evrelerinde de bu konuda birlik ve
kararllk salanamamt (Pastrmacyan, 1328, s.101-103). Osmanl zerinde ngiliz ve Alman
basks younlam, Trablusgarp meselesinde Osmanl Amerikadan umduu destei alamamt.
Dahas Trablusgarp sava balaynca irket baz alanlarn, Ekim aynda da teklifini geri ekmi,
depozitosunu da geri almt (Yusuf, 1339, s.33; avdar, 1981, s.110; Brayson, 1979, s.51).
Btn bu olumsuzluklara ramen 1912-1913 yllar boyunca Chester, Projeyi
canlandrmaya altysa da baarl olamad. Banker J. P. Morgann nderliinde yeni ortaklarla
kurulan Ottoman-Amerikan Expploration Company nin, yeni artlarla hazrlad proje
26 Eyll 1910 tarihli Evening Star gazetesinde konu, Byk Amerikan Anlamas, nanlmaz Derecede Zengin
Madenler, Yzlerce Milyon Dolarlk Muhtemel Maden Yataklar
gibi balklarla verilmiti. Ayn gazete
yazarlarndan W. E. Curtis de, Projenin nemini anlamak iin bir Trkiye haritasna baklmasnn yeterli olacan,
demiryolunun iki yannda 20 km. eninde ve 1500 millik bir blgeye hkim olmakla Trkiyenin kalbine sahip
olunacan yazmt. Rfat Paa konuyla ilgili raporuna Evening Star gazetesinin kprn de eklemiti. Bkz. BOA HR
SYS, Dosya:67, Vesika:47.
13
Hakk Paa, Yumurtalk hattna uzanan ek hattn Badat Demiryolu Projesiyle akt iddiasn Eyll aynda
stanbula gelen Amerikan Dileri zel temsilcisi Huttington Wilsona da sylemiti. T. avdar, Milli Mcadelenin
Ekonomik Kkenleri, s.112. J. A. Denovo, American nterest and Policies in The Middle East 1900-1939, s.66. K.
Pastrmacyan, Anadolu arki imendifer Meselesi, s.11 vd.
12
Turkish Studies
184
Rahmi DOANAY
sunulaca srada Mahmut evket Paa suikastnn yaanmas, Balkan Savann ve arkasndan
Birinci Dnya Savann balamas giriimi gndemden kard. Aslnda Projenin baarsz olmas
konusunda etkili olan faktrler, Osmanl-Amerikan ilikilerinde taraflarn birbirine kar
gvensizlikleri, Avrupa-Osmanl ve Avrupa-Amerika dengelerinin hassasiyetleri, Amerikann
kapitler beklentileri ve Trk yneticilerinin temkinli tavrlar olmutu. Bylelikle Amerikann
Chester Projesi zerinden Dou Sorununa mdahil olma istei sonusuz kald. Proje gndemden
dt ve 1920 ylna kadar unutuldu.
Sava srasnda zayflayan Osmanl-Amerikan ilikileri, Amerikann 1917de savaa dhil
olmasyla tamamen kesilmiken, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra yeniden
canland. Amerika, Lewis Hecki Aralk 1918de stanbula bykeli olarak grevlendirdi. Dou
Akdeniz Donanmas Komutan Amiral Bristol de stanbula grevlendirildi. Bu gelimeler,
Amerikann Osmanl ile direkt iliki kurmak istemesinden daha ok, sava sonras kurulacak yeni
dzende karlarn korumaya ynelikti. Heck de stanbula gelir gelmez, Anadoluda
konsolosluklarn yeniden almas tavsiyesini hkmetine iletmiti.
Chester Projesinin Yeniden Gndeme Gelii:
Birinci Dnya Savana girerek savan Mttefikler lehine sonulanmasnda nemli
katkda bulunan Amerika, herhangi bir toprak talebinde bulunmam olsa da, Ortadou petrolnden
payn alma konusunda ekingen davranmad. Askeri ve siyasi olaylarda Avrupa ilerine ilgisiz
kalsa da iktisadi ve ticari konularda dlanmasna izin vermedi. Dou Anadoluda kurulmas
planlanan Ermenistan konusunda inceleme yapmak zere gnderilen 40 kiilik Harbord Heyeti
iinde yol, petrol ve maden mhendisleri de vard. Heyete verilen talimat, blgedeki Amerikan
karlarn ve sorumluluklarn kapsayan tarihi, corafi, politik, askeri, idari ve iktisadi konular
kapsayan bir rapor hazrlamakt14 (Kutay, 1979, s.121). 1918 yl balarnda yaynlad ilkeleri
(Wilson lkeleri) unutan Amerika, Osmanl Devletinin tasfiyesi sz konusu olduunda, Trkiye
meselesi ilgisini ekti ve Trk-Amerikan ilikileri canland.
ktisadi, ticari imknlar ve tabii olarak petrol kaynaklar Osmanl Devletinin boaltt
blgelerdeydi. Daha nceden bunlar fark etmi olan Amerika, daha sava srasnda, blgede
ekonomik ve iktisadi alt yapsn oluturmaya balamt. Amerikan petrol Rize ve Batuma kadar
girmi, 1919-1921 yllar arasnda da Anadoluda tek satclk hakkyla egemen olmutu (Adgzel,
1985, s.68 vd.). Amerika kendi i adamlarna destek vermeleri konusunda blgedeki diplomatlarn
arttrm ve uyarmt. Mesele artk bir petrol savana dnm, Mezopotamya rekabetin merkezi
olmutu. Birinci Dnya Savanda dnyann petrol ihtiyacn karlayan Amerika, petrol
kaynaklarnn bitecei korkusuyla, Ortadou petrolleriyle ilgilenmek zorunluluu hissetmiti. Bu
konuda rakibi de ngiltere idi. Musul petrolleri Sanremo Konferans srasnda ngilizlerle Franszlar
arasnda paylalm ve Turkish Petroleum Companydeki Alman hissesi de Franszlara verilmiti
(Melek, 1983, s.26). Amerikann yaklam ise, Osmanl topraklar kimde olursa olsun ak kap
ilkesinin devam etmesiydi. Amerikan sermayesi iin Avrupa dnda baka seenekler devreye
sokulmalyd.
1920 yl Kasm aynda Amerikada gerekleen ynetim deiiklii ile Amerikann
yeniden yalnzlk politikasna dnmesi bile Amerikann blgeye ilgisini azaltmad. Ankara ile
Amerika arasnda resmi bir iliki olmasa da, Milli Mcadele dneminde de Amerikal i
evrelerinin Anadoluya ilgileri srmt. Amiral Bristol, ynetimine Ankara ile diyaloun scak
tutulmas konusunda tavsiyelerde de bulunmutu (imir, 1977, s.285). Amerika, Ankaray
Avrupallara kar bir koz olarak kullanma konusunda ak ve net bir tavr almasa da, bu ihtimali
hep canl tutmak istemiti.
Harbord Heyetinin faaliyetleri ve Harbord raporu hakknda geni bilgi iin bkz. Seil Akgn, General Harbordun
Dou Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, stanbul 1981.
14
Turkish Studies
185
Amerika ile Ankara arasnda dolayl ve gayri resmi ilikiler 1921 yl yaz aylarnda balad.
Yakn Dou Yardm Tekilat temsilcisi McDowell, Haziran aynda Ankaray ziyaret etti.
Tamamen kiisel bir tavr olduunu vurgulayarak, stanbuldaki Amerikan Ticaret Bakanl
yetkilisi Jullien Gillespie de Bristol tarafndan Washingtonun onay alnarak Ankaraya gnderildi.
Bu gelimeler ve Amerikan giriimcilerinin devlet tarafndan desteklenmesi, Chester da
cesaretlendirdi ve Chester Projesi yeniden gndeme geldi. Chester, 9 Haziran 1920 tarihinde
Amerikan Dileri Bakanlna bizzat gidip, yeni gelimeler ve projesi hakknda bilgi verdi. 14
Haziranda Denizcilik Bakanlna bir mekturp yazp, projeyi almas konusunda yardm istemiti.
Chestera gre, Proje gerekleirse petrol blgeleri kontrollerine girecekti (Denovo, 1972, s.344).
Projenin Amerikann petrol skntsn giderecek bir i olduunu anlatt. Chestern yaklam,
artk meselenin demiryolundan petrol iine dndnn ve Amerikann blgeye olan ilgisinin
temelde petrol olduunu da gstermiti. Btn bu giriimlere karn, Amerikan resmi evreleri,
projeye ak destek vermekte mtereddit davrandlar. Yeni Trk ynetiminin tavr ve ngiltere ile
kurulmaya allan dengeleri de bahane olarak gsterdiler.
Chester vazgemiyordu. 1920 Kasm aynda yeniden Dileri, Denizcilik, ileri
Bakanlklar ve Gemiciler Birliine mracaat ederek, onlarn uzmanlarn blgeye gnderip
imknlar yerinde incelemeye ve sondajlar yapmaya davet etti. Projenin Trkler tarafndan olumlu
karlandn da anlatt. Dieri Bakanl, petrol uzman Arthur C. Millspaughu Chester ile
konuyu grmesi iin grevlendirdi. Millspaugh, projenin desteklenmesi konusunda olumlu
dnmesine ramen, Mezopotamya ile ilgilenen baka Amerikan irketlerinin de olmas tereddt
yaratmt. Projenin Trkiye, Suriye ve Mezopotamya olarak e ayrlmas ve bu lkelerin projeye
ikna edilerek, Amerikan irketlerinin ile bir ortaklk oluturmasn da Chester kabul etmemiti
(Denovo, 1963, s.744). Chester 8 ubat 1921 tarihinde yeniden Dilerine bavurduysa da
Dilerinin tavrnda bir deiiklik yoktu ve 1922 ylna kadar da olmayacakt. Chester, 4 Martta
Denizcilik Bakanlna, 18 Nisan ve 24 Maysta Dilerine destek konusunda yapt
bavurulardan da sonu alamayacakt.
Amerikada bunlar yaanrken, Trkiyede Milli Mcadele de aamalar kat etmi, gerek
blgedeki Amerikan i evreleri ve gerekse resmi evreler, Trkiyenin geleceinde Ankarann
olduunu grmler, ilikileri yeniden kurma isteine yorumlanacak giriimlerde bulunmulard.
Ankara da Amerikallarla i yapma niyetini beyan etmiti. Bu aamada Amerika iin mesele,
Ankarann resmen tannmlna yorulacak davranlardan kanlmasyd. Yine de stanbuldaki
Amerikan Komiseri Bristol ve baz irketlerinin temsilcileri, 1919 ve 1920 yllarnda Ankara ile
temas kurmaya almlard. Samsunda kurduklar deniz ss bu grmelerin yapld yerdi ve
6 Aralk 1920de mahalli Trk yetkilileri ile yaplan grmeye Amiral Bristol da katlmt.15
1921 yl banda, Londra konferans ncesinde Bristol, hkmetine Ankara ile ilikili
politikalarn belirlenmesi ve tilaf Devletlerine mdahale edilmesini tavsiye ediyor ve Ankarann
Amerikallara yakn durduunu sylyordu (Evans, 1972, s.360). Bristol, blgedeki Amerikan
karlarnn Avrupallara kar korunmasnn bu ekilde salanabileceini dnyordu. Bristol,
denizlerdeki Yunan ambargosunun Amerikan ticaretini olumsuz etkilediini bildirmi, bu yzden
bu ambargolarn tannmamasn da istemiti. stanbul Hkmeti Hariciye Nazr Ahmet zzet paa
ile de gren Bristol, zzet Paann ak kap politikasn benimsediini beyan ettiini de
yazmt.
Ankara Hkmeti de Amerika ve Amerikallarla iliki kurmaya scak baktklarn gsteren
giriimlerde bulunmutu. 1921 Ocak aynda, Ankara Hkmeti bir temsilcisini Samsuna
Bugrmede Bristol, Samsun Mutasarrfna kendilerinin ngiltere ve Fransa ile bir tutulmamasn istemiti. Bilal
imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Balamas, s. 287., Joseph L. Grabill, Protestant Diplomasi and The Near
East (1810-1927), Minneapolis 1971, s.260.
15
Turkish Studies
186
Rahmi DOANAY
gndermi, limandaki Amerikan gemisinde gizlice grme yaplmt. Trk temsilci, bir mektupla
birlikte, Ankarann yeniden dostane ilikiler kurmak isteinin Bristola ulatrlmasn istemiti.
Trk milletinin siyasi ve iktisadi bamszln kazanmaktan baka bir istei olmad belirtilmi,
Amerikann Misak- Milli snrlarn tanmas durumunda eski scak ilikilere dnlebilecei
sylenmiti. Bristol kiisel grleriyle birlikte mektubu ubat aynda Washingtona gndermi
ama bir cevap alnamamt. 1921 Haziran aynda Ankaraya gelen Yakn Dou Yardm Tekilat
yetkilisi Mcdowella mektup hatrlatlm, hala cevap beklendii mesaj gndermiti. Bristol da
tekrar Ankara ile iliki kurmalar gereini de vurgulayarak durumu Washingtona bildirmiti. Hatta
Bristola gre, Ankarada bir yksek komiserlik kurulmalyd (Grabill, 1971, s.260). Bristol bu
konuda Dilerini ikna etmeyi de baarmt. Ancak Sakarya Sava ncesi balayan ve Ankara
yaknlarna kadar ulaan Yunan Taarruzu zerine olay dondurulmutu.
Sakaya Zaferi sonrasnda, stanbuldaki Amerikan Ticaret Bakanl yetkilisi Jullien E.
Gillespie, gayri resmi olarak 26 Aralkta Ankaraya gnderilmiti. Gillespie, 5 ubata kadar
Ankarada, Trk yetkililerle grmeler yapm, Kayseri-Ulukla zerinden Adanaya gitmi ve
incelemeler yapmt. Daha sonra Trkiye ile Amerika arasnda bir tarm anlamas da yaplmtr.
Gillespie, edindii ilk izlenimleri 10 Ocak 1922 tarihinde Bristola rapor etmi, Trk yetkililerin
Amerikann emperyal davranmayacana, mali ilikiler kurulabileceine, Amerikan irketlerinin
Amerika tarafndan korunmas gerektiine inandklarn bildirmiti. Gillespie, 2 ubatta da
Amerika Ticaret Bakanlna izlenimlerini bildirmiti. Bu raporunda da, Trkiyenin Chester
Projesi kapsamnda ve hatta daha fazlas iin Amerika ile i birlii yapabileceini grdn
belirtmi, kendince yatrm imknlarnn stratejisiyle ilgili grler de beyan etmiti. Hatta
ukurovann mmbitliinden, tarm arac ihtiyacndan ve Mersin limannn neminden de
bahsetmiti (Duru, 1978, s.142). Amerikan Ticaret Odas idari sekreteri Lawrence Shaw Moore da
1921 yl sonlarnda Ankaraya gelerek Mustafa Kemal Paa ve Yusuf Kemal Bey ile grmt.
1922 yl balarnda Chestern Amerikan resmi evreleri nezdinde yapt giriimlere
paralel olarak, Ankaray ziyaret eden Amerikallarn says da artmt. Amerikallar ve Ankara
arasnda Avrupallara kar bir ibirlii salanabilecek gibi grnyordu. Dilerinden Robert
mbre, resmi evrelerin bilgisi dhilinde Haziran aynda Ankaraya gnderildi. Bu gelime,
Amerikann Ankara ile ilikilerini yar resmi dzeyine ektiini gsteriyordu. mbre, 11 Temmuz
tarihli raporunda, blgenin yatrm olanaklarndan bahsedip, Trklerin Amerika ile i yapma
konusunda iyimser olduklarn, resmi teklifler beklediklerini, Amerikann giriimcilerini
desteklemesinin gerekli olduunu, aksi halde blgenin bakalarna kaptrlacan bildirmiti (Duru,
2000, s.182).
Bu gelimeler Amerikan resmi evrelerinde konuyla ilgili olumlu bir hava oluturmaya
balamken, Chester da bu havadan faydalanmak iin giriimlerini younlatrm, olu Arthur
Chestern Mustafa Kemal Paadan projeyi balatmas iin davet ald haberini yaymt.
Foundation Company of New York irketi yneticilerinden McDowell da, Nafa Vekili Fevzi Bey
ile grp baz hatlarn yapmn talep etmiti. 16 McDowelln teklifi, hatlarn gzergh, teknik ve
mali ynleriyle Chester Projesi ile neredeyse dorudan rtyordu. Bu corafya, 21. Yzylda
kresel glerin rekabet alannn da merkezini oluturmaktadr.
McDowell Ankara yetkilileriyle bu grmeleri yaparken, Chester da Amerikan resmi
evrelerinin destei ve finans arama ileriyle megul oluyordu. Amiral Chester British Royal
Petroleum, Olu Arthur Chester da Franklin Bouillon ile grmeler yapmt. Chester, 1908de
McDowell iki hat zerinde durmutu. Birincisi skenderun Krfezinde Payas yaknlarnda bir limandan balayp,
Mara-Antep-Malatya-Ergani-Diyarbakr-Mardin-Van Gl ve Musuldan ran snrna ulaacakt. kinci hat
Karadenizde Samsundan Amasya-Sivas-Harput-Ergani-Diyarbakr-Mardin-Van Gl-Musuldan ran snrna
ulaacakt. B. Blent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, s.218.
16
Turkish Studies
187
balayan ve 1912de biten srete yaananlardan konuyla ilgili bir mktesebi olduunu da
dnyordu. Amerikan evrelerinden alamad destei, ngiliz ve Franszlarla telafi etmek
istemi olmalyd. Hlihazrda blgede petrol yatrmlar bulunan bu lkelerle ibirliine de raz
olmalyd.
Chester arad destei buralarda da bulamam olmal ki, 1922 balarnda baz i
adamlarn, bankerleri ve gazetecileri bnyesine alarak ciddiyetini ve gcn Amerikan ynetimine
gstermek istedi. Ottoman-American Exploration Companynin yerine Ottoman-American
Dvelopment Company irketini kurdu. Baz ngilizler de irkete ortak edildi. Ortaklardan Clayton
Kennedy blgeye gidip, Chester ile birlikte Ankara ile grmeleri srdrecekti (Denovo, 1963,
s.218; lkin, 1981, s.747; Can, 2000, s.235). Eyll aynda Trkiyeye geldiklerinde Byk Taarruz
zaferi kazanlm, Trk Kurtulu Savann sonucu ve Trkiyenin yetkili ynetimi belirgin hale
gelmiti. Bu arada Chester ile Kennedy arasnda yetki tartmas da yaanm, Kennedynin
yetkilendirilmesi ile Chester ikinci palana itilmiti.
Ankara ynetimiyle yaplan grmeler sonrasnda stanbula dnen Clayton Kennedy, 5
Ekimde Bristol araclyla irket Bakan Gothalsa gnderdii mektupta gelimeleri anlatmt.
Kennedyye gre; Trkler Projeye scak bakyorlard ve gerekli teminat yatrld takdirde
Mecliste onaylayacaklard. Teminat miktar da 80 bin Dolardan 30 bin Dolara ekilmiti. Halbuki
Bristol, 2 Ekimde Denizcilik Bakanlnn stanbul ofisine yazd mektupta, Kennedynin
yetkisizliinden ve ileri kartrmaya altndan bahsetmiti. Amerikan resmi evrelerinin ve
Ankarann kafasn kartran bu gelimenin netletirilmesi iin yazmalar da yapld. Kennedy
ngiliz ajanlyla suland ve ksa sreli bir tutuklamaya da maruz kald. Bu mesele, 7 Aralkta
Amerikan Dilerinden gelen, Kennedy ve Chestern irketin yetkili temsilcileri olduu
hakkndaki yazyla netleti.
Ankara ynetimi iin tilaf Devletleri ile oturaca diplomasi pazarlnda Amerikay
yannda hissetmesi nemliydi. Bu ihtiya, Projenin Trkiye iin cazibesini arttran etkenlerden
biriydi. ngilizlerle ilikili bir i olmamas bunun iin nemliydi. Amerikan Dileri irkete
diplomatik destek sz vermekle birlikte ak ve resmi bir destek vermekten hala kanyordu.
Amerikan ynetimi Amerikal guruplar arasnda birisi lehine davranmak istemiyor, ak kap
siyasetinin srdrlmesini nemsiyor, bunun kimler araclyla gerekletirilecei konusunda
tercih belirtmiyordu.
1922 Aralk ay ortalarnda Chester ile Kennedy yeniden Ankaraya gelmiler ve
grmeler devam etmiti. Nafa Vekleti ile irket temsilcileri arasnda hazrlanan taslak (Denovo,
1963, s.220),17 ktisat Vekletinin gr alndktan sonra 11 Ocak 1923 tarihinde Bakanlar
Kuruluna sunuldu. 30 Ocakta da Babakan Rauf Bey tarafndan onay iin Meclise gnderildi.
Proje, 9 Nisan 1923 tarihinde TBMM tarafndan onaylanarak imtiyaz Ottoman-American Company
irketine verildi.18 30 Nisan 1923 tarihinde de anlama taraflarca imzalanarak yrrle girdi.
Proje, Lozan Konferansnn hemen ncesinde kabul edilmi ve anlama imzalanmt. Bu,
Trkiyenin Lozanda Avrupallara kar Amerikan kartn oynayabilecei anlamna geliyordu.
Trkiye asndan projeden beklenen siyasi getiri elde edilmiti. Ancak Trkiyenin bayndrl ve
bu projeyle ilgili ekonomik aciliyetleri de hayati nem tayordu. Proje gl bir destek de
bulmutu. Projenin kapsam ve teknik ve mali artlar ylece belirlenmiti. Proje, gerekletii
takdirde, Amerikan sermayesi ve nfuzunun blgeye girmesi daha o zamanlarda salanm olacak,
Amerikann gnmzde blgede yaanan nfuz mcadelesine ok daha avantajl girmesi ve hatta
mcadelenin galibi olduunu 100 yl nceden ilan etmesi sonucunu douracakt.
17
Hakimiyet-i Milliye, 30 Ocak 1923., TBMM ZC., Devre I, C. 29, s.23

8 Nisanda TBMMde oylanan proje, 158 oydan 141i olumlu olmasna ramen yeterli ounluk olmad iin 9
Nisanda yeniden oyland ve 10 ekimser, 11 red oyuna karlk 185 oyla kabul edildi.
18
Turkish Studies
188
Rahmi DOANAY
mzalanan anlamaya gre, Chester ile ortaklarnn kurduu Ottoman-American

Development Company adndaki irket, hibir kilometre garantisi vermeden ve hibir cret
almadan, Anadoluda yaklak 4.400 kilometre uzunluunda demiryolu, Akdeniz ve Karadeniz
kylarnda liman yapacakt. Karlnda; ina ettii demiryollar ve limanlar ile hatlarn iki
yannda 20 kilometre enindeki erit iindeki mevcut ve bulunacak tm madenlerin iletme hakkna
99 yllna sahip olacakt19 (Can, 2000, s.267-268; Tezel, 1970, s.288).
Gzerghn ayrntlar daha sonra belirlenecek, Nafa Vekleti tarafndan tasdik edilecekti.
Normal tek hat olarak denecek demiryollarnn eni 1.435 m. olacak ve ilerde ikinci bir hattn
denmesi iin yeterli arazi braklacakt.
Denecek demiryolu, Sivas-Harput-Ergani-Diyarbakr-Bitlis-Van ana hatt ve bu hattan
ayrlacak tali hatlardan oluacakt. Tali hatlar, Harput-Yumurtalk, ana hattn Diyarbakr Bitlis
arasnda bir noktasndan ayrlacak Musul-Kerkk-Sleymaniye hatlar olacakt. Yaplan ek
szlemeyle, bu hatlara Samsun-Havza-Amasya-Zile-Sivas hatt, bu hattn zerinde MusakyAnkara hatt, ana hat zerinde alt-Erzurum-Dou Beyazt-ran snrna uzanacak hat, Pikri veya
Akaleden-Karadeniz hatt, Musaky-Ankara hattndan efaatli-Kayseri-Ulukla hatt eklenmiti.
irketle Nafa Vekleti ilerde yeni hatlarn yapm iin anlaabilecekler ve irketin yapt
hatlardan ayrlacak yeni hatlarn yapmnda Ottoman-American development Company ncelie
sahip olacakt. irket Karadenizde iki, maliyetini karlamak artyla ve irket isterse,
Yumurtalkta bir liman yapacakt.
Anlama onaylandktan 6 ay iinde, irket bu hatlarla ilgili ett almalarn
tamamlayacak, inaat stlenmeyi kabul ederse bir ay iinde Samsun-Havza-Amasya-Zile-Sivas
hattnn, 6 ay iinde de Musaky-Ankara hattnn yapmna balayacakt. Birinci hat 3, ikinci hat da
4.5 ylda bitirilecekti.
Ett ve n aratrma sresi her hat iin farkl belirlenmi olmakla birlikte, tm projenin
kabul ve yahut reddi konusunda iki yl sre tannmt. irket vazgeerse 50 bin liralk depozitine el
konulacak, inaat yapmay kabul ederse depozit 70 bin liraya karlacakt.
Ottoman- American development Company, imtiyazn onaylanmasndan sonraki 6 ay
iinde Trk kanunlarna gre bir anonim irket kuracak, kurulmasndan sonraki bir ay iinde
hisselerinin %50sini Trklere sata sunacak ve bu ilemi stanbul gazeteleri araclyla
kamuoyuna duyuracakt. 1 ay iinde Trk vatandalarnn almad hisseler, irket tarafndan baka
isteklilere satlabilecekti. irketin ynetiminde Trkler en az 1/3 orannda temsil edilecekti.
irket, projenin yapmnda kullanaca ara gerelerin temininde vergi ve gmrk
muafiyetine sahip olacakt. Her trl gelir vergisi muafiyetinden yararlanacakt. Hatlarn geecei
araziyi cretsiz kullanacak, kamu ormanlarndan, kum ve ta ocaklarndan vergisini demek
artyla yararlanabilecekti. zel mlkiyete ait arazi, bina, ta ve kum ocaklar devlet tarafndan
kamulatrlarak irketin kullanmna verilecekti. Bu kaynaklardan yararlanlarak hat boyunca
kurulacak olan tula ve kiremit fabrikalarnda retilen mallar, irket tarafndan kar amacyla
piyasaya satlabilecekti. irket, elektrik enerjisi ihtiyacn karlamak iin santraller kurabilecek,
akarsulardan cretsiz yararlanacakt. Kendi telefon hattn deyebilecek, irket haberlemelerini
engellememek kaydyla hkmet bu hatlar kullanabilecekti.
irket, Trkiyedeki
mahkemelerinde zlecekti.
tm
yazmalar
Trke
yapacak,
anlamazlklar
Trk
irketin elde edecei gelirden genel giderler, tahvil faizleri ve hissedar paylar dendikten
sonra, kalan karn %30u Trkiye Hkmetinin olacakt. Btn proje, tm inaat ve iletme
19
Szleme ve artnamelerin tam metni iin bkz. Dstur, 4. Cilt, 3. Tertip, s.23-69.
Turkish Studies
189
sresince hkmetin denetimine ak olacak, denetim maliyetine irket ortak olacakt. Ana hatlar,
istendii takdirde 30 yl sonra bedeli denerek devletletirilebilecekti. Yaplan ve iletilen btn
tesisler, 99 yl sonra Trkiye devletine devredilecekti.
Projede ad geen hatlarn iki yanndaki toplam 40 kilometre enindeki alanda mevcut olan
veya bulunacak olan tm yeralt kaynaklarnn(maden, maden suyu, petrol vb.) iletilmesi hakk
imtiyaz sresince (99 yl) irketin olacakt. Her trl maden iletme tesisi kurma imtiyaz da
irketindi. Demiryolu yapm konusunda tannan muafiyetler maden iletme konusunda da
geerliydi.
Yaplacak her hattn inaata balama ve bitirme sreleri ayr ayr belirlenmiti. HarputYumurtalk hatt iin, szlemenin kesinlemesinden sonraki 1 yl iinde Yumurtalktan balayan
200 kilometrelik blmnn projeleri Bakanla verilecekti. Sonraki her 220 kilometre iin 4er
aylk sre verilmiti. Projelendirilen blmlerin tamamlanma sresi 3 yl olarak belirlenmiti.
Sivas-Van demiryoluna bu hattn bitirilmesinden sonra balanacakt. Her 200 kilometre iin 9 ayda
proje verilecek ve 7 ylda tamamlanacakt. Dier hatlar iin de 7 ile 14 yl arasnda sreler
verilmiti.
Limanlarn yapm, ana szlemenin yaplmasndan sonra 7 yl iinde bitirilecekti. Samsun
liman iin 4 yl, Yumurtalk liman iin de 7 yl sre belirlenmiti. irket ykmllklerini yerine
getirmezse szlemeler geersiz saylacakt.
Proje gerekletii takdirde, zellikle zengin petrol blgesi Musulun Amerikan
sermayesinin denetimine girecekti. Trkiyede bu konumu elde eden Amerika, Ortadou ve
Kafkaslar dorudan kontrol edebilecei, Asya-Avrupa-Afrika geninde stratejik rol alabilecei
bir konuma sahip olacakt. kinci Dnya sava sonrasnda NATO ve CENTO araclyla blge
kaynaklar zerinde elde etmeye alt etkinlii o zamanlarda kazanm olacakt. Belki de
bugnlerde yaanan enerji savalar, Amerikann etkinliinin krlmas iin ve bakaca kamplar
arasnda yaanacakt. Ama Amerika, btn bunlara ramen resmi olarak Projenin arkasnda
duramad.
Trk ve Amerikan evrelerinde az sayda muhalif gre ramen20 genellikle bir zafer
edasyla karlanan Proje, Avrupa evrelerinden sert tepkiler almaktan kurtulamad. zellikle
Mecliste yaplan grmelerde pek ok milletvekili teknik ve mali yeterlilik ile gzerghlar konusunda eletiriler
getirmi olsa da, Projeye prensip olarak olumlu yaklamlard. Kars milletvekili Ali Rza Bey ise, Amerikann proje
araclyla Trkiye zerinde egemenlik kurabilecei eletirisini getirmiti. TBMM ZC., Devre 1, C. 28, 496-511. Proje
hakknda bir rapor hazrlayp TBMMye ak mektup olarak sunan, Proje ile ilgili en kapsaml inceleme ve eletirileri
gndeme getiren Hseyin Yusuf olmutu. Hseyin Yusuf, Anadoluyu batan baa saran en mhim ve muazzam bir
imtiyaz yeniden Amerikallara vermek milli menfaatlerimize uyar m? Sorusuyla balad incelemesinde; Wilson
Prensiplerinden balayp, Mondros ve Lozan Konferans sonrasna kadar gelien dnemde, Trkler aleyhinde faaliyet
gsterenlere ve gsterecek olanlara Amerikann verdii destei hatrlatmt. Amerikann gvenilmez ve ikiyzl tavrn
pek ok rnekle vurguladktan sonra, Amerikann girdii yere Amerikan donamas da girmelidir diyen Lozandaki
Amerikan temsilcisi Childa atfta bulunmutu. TBMMde gndeme getirilmeyen petrol meselesini de vurgulayan
Hseyin Yusuf, Amerikallarn dnyann herhangi bir yerindeki petrole iddetle ilgi gsterdiklerini, Irak petrol
kaynaklarnn da ilgi alalar iinde olduunu, Projenin bu konuyla dorudan balantl olduunu belirtmiti. Petrol
kaynaklarna sahip olmak iin ngiltere ile rekabete giren Amerika, imdi de Irak petrolleri zerinde bu rekabete girmiti.
Chester Projesi bu rekabetin en nemli aracyd. Trkiye bu projeyi kabul ederek Amerikaya destek vermiti. Ancak
Amerika bir taraftan da ngiltere ile pazarllar iindeydi. Amerika, Chester Projesi ile Trkiyeyi emellerine alet
etmekteydi. Projenin ok mkemmel olmasn korku sebebi olarak gren Hseyin Yusuf, ilk anda peygamber olarak
gelip, posta oturunca Firavun kesilen nimet getireceim deyip, son lokmamz alp gtren ne Mesihler grdk diyordu.
Projeyi Emeni meselesiyle de ilikilendirmiti. Osmanl dneminde sunulan artname ile yeni artnameyi de
karlatrmal olarak madde madde incelemi ve ekincelerini dile getirmiti. Bkz. Hseyin Yusuf, arki Anadolu
demiryollar Cephesinde Amerikallar, stanbul 1339., Projeye genel olarak olumlu akmasna ramen detayl
incelemelerde bulunup, baz konulara dikkat eken baka bir isim de eski Erkan- Harp Miralay Ali Said olmutur. Ali
20
Turkish Studies
190
Rahmi DOANAY
ngiltere ve Fransa, Amerikann kar blgelerine girmesinden rahatsz olmulard. Osmanl

dneminden sregelmekte olan imtiyazlar ve kapitlasyonlardan doan haklarnn inendii
grndeydiler. Proje, Yeni Trkiyenin Amerikay kendilerine kar kullanmak iin verdii bir
rvetti. Mezopotamyann Trkiyede kalp kalmayaca belli deilken buralar zerinde tasarrufta
bulunamayacan savundular. Projenin baz blmlerinin daha nce kendilerine verilen
imtiyazlarla akt gerekesiyle itirazlarda bulundular. Amerikan resmi evreleri de, Trkiye ile
Avrupa arasnda bir tercih yapma durumunda kalnca Avrupallar tercih ettiler. Kald ki, blgede
petrol ileriyle uraan ngiliz ve Fransz irketleri Amerikan irketlerinden ortaklar edinerek
petrolden Amerikaya da pay ayrmlard. Bu artlarda Chester ve Projenin muhalifleri arasna
Amerikan irketleri de katlmt. Bu durumda Chester yalnz kalm, finans meselesini
halledememiti. Dolaysyla Proje hayata geirilememiti. Trkiye ise Avrupallara kar Lozanda
bir lde de olsa Amerikay yanna alabilmi, Amerika ile ikili bir anlama yapmay baarmt.
Projeden siyasi beklentilerini karladn dnmt.
Avrupadan gelen tepkilere Amerikann direnememesi ve hatta onlarla pazarla girerek
blge petrollerine ortak olmas, Chester gurubunun mali kaynak oluturamamas, Musul-Kerkk
blgesinin Iraka verilmesi, Kapitlasyonlarn kaldrlmas ile Ecnebi yatrmclarn Trk
kanunlarna tabi tutulmalarnn olumsuz etkileri gibi etkenler, Projenin nndeki engelleri
oluturmulard. Bu skntlar irketin ortaklar arasnda baz tartmalarn yaamasna sebep olmu,
Chester, 1923 Austos aynda, irketteki haklarn Kanadal Bernard-Kennedy gurubuna 300 bin
dolar ve %10 kar pay karlnda devretmiti. Yeni ortaklar ve para bulamayan irketin, szleme
hkmlerini yerine getirememesi ve bir trl ie balayamamas zerine, Trk Hkmeti 18 Aralk
1923 tarihinde szlemeyi fesh etmiti. Trkiyede, Projenin bata uyandrd heyecan kadar
byk bir hayal krkl yaanmt.
Chester Projesi hayata geirilememi olsa da, Osmanl Devletinin son deminde, Milli
Mcadelenin diplomatik aamalarnda yeni Trk Devletinin tescil edilmesi konusunda Trk
diplomasisine hizmet etmitir. Birinci Dnya sava galiplerinin dnyay yeniden ve keyiflerince
dzenleme aamalarnda oluturduu rekabet, tasarlanan dzenin gerekletirilmesini
zorlatrmtr. Amerika Birleik Devletlerinin ucundan kysndan da olsa rekabete girmesini,
Avrupa ve Asya ilerine karmasn salamtr. Chester Projesi ile elde edebileceklerinden daha
azna raz olmu, ama Avrupallarla uyum iinde olmay baarabilmitir. Amerika ktas dndaki
gelimelere uzak dururken, iktisadi ve ticari karlarn koruyacak giriimlerden de vazgememitir.
Avrupa ise, paylatklar Osmanl mirasndan Amerikaya pay vermeyi kabullenmiler, btn
yaanmlara ramen Trkiyeyi gzden karmak veya baka bir egemen gcn kontrolne
brakmak istememilerdir. Sevr dzenini kuramadklarna gre, corafya olarak ok klm olsa
da Trkiyenin hala tamakta olduu jeopolitik nemi grmezden gelememilerdir.
Trkiye doal olarak hala Asya-Avrupa-Afrika geninde, Akdeniz, Ortadou, Kafkasya,
Balkanlar ve Boazlara sahip bir lkedir. Btn hkimiyet teorileri iin yok saylamayacak
avantajlara sahiptir. Blge ve mcavir alanlarndaki zengin doal enerji kaynaklar ve imknlar da
btn dnyann itahn kabartmaktadr. Dnyann egemen ya da egemen olmaya alan glerinin
bu corafya zerinde yaadklar rekabetin sebebi de bunlar olmutur. Hatta Avrupallar, ark
Meselesi adyla dneme ve artlara gre konuyu formle etmilerdir. Anadoluya gelerek bu
topraklar yurt tutmalar ile birlikte, hem ykseli hem de d dnemlerinde jeopolitik deerini
koruyan bu corafyada yaayan Trkler, uluslararas rekabete ister istemez katlmak zorunda
kalmtr. Chester Projesi de, Osmanlnn ykl dneminde, blgede yaanan nfuz mcadelesinin,
o gnn artlar ve ihtiyalarna gre vizyona koyulan versiyonu olmutur.
Said grlerini, Ardahan Milletvekili Servet Bey ve Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti ne sunmutur. Bkz. Ali Said,
Chester Projesi akknda Baz Tenkidat ve Mtalaat, Sarkam 1339.
Turkish Studies
191
Dnya tarihi ile yat olan bu mcadele, dnyann bilimsel ve teknolojik alanlarda kat ettii
aamalar, sanayileme, nfus art ve kaynaklarn azalmas erevesinde daha etin bir
mcadeleye dnmtr. Bugn blgede yaanan enerji savalar da, mcadelenin ada
srmdr. Chester Projesinin uygulanaca corafyaya ve Proje sayesinde oluacak nfuz alanna
baktmz zaman, Projenin Anadoluda Samsun-Ankara-Mersin hattnn rana kadar dousunu,
Suriye ve Irakn kuzeyini, Trkiyenin Karadeniz kylarn kapsadn grmekteyiz. Bu blgeye
nfuz eden gcn, Ortadou ve Kafkasya ile Dou Akdeniz kylar ve Afrikann blgeye mcavir
topraklarn kontrol edebilecei de aktr. Tam da bu noktada Amerikann Byk Ortadou
Projesi akla gelmektedir. Chester Projesinin nfuz alan ile BOPa konu olan Corafya ayn
corafyadr. Dahas, blgenin zengin petrol yataklarna, zengin doal gaz kaynaklar da
eklenmitir. Petrol ve doal gaz bakmndan Ortadou kadar zengin Orta Asya da rekabet alnna
girmi ve olduka geniletmitir. imdilerde de blgenin huzur ve gvenlii ile dorudan ilgili olan
konu, petrol ve doal gaz savadr. Bu kaynaklara sahip olan lkelerden daha ok, yine
egemenlerin mcadelesi yaanmakta, blge lkeleri bu mcadeleye tabir caizse, meze
olmaktadrlar.
Kafkaslarda yaanan atmalar, Avrupa lkeleri ve Amerika ile ran arasnda yaanan
gerginlik, Trkiyenin kendi iinde yaad etnik gerekelere dayal sknt, komularyla yaad
problemler, Irak, Suriye, Filistin, hatta Msrda yaanan i savalar, Amerikann Afganistan ve
Irakta baz insani sebeplerle gerekletirdii igallerin hepsi de, blgedeki zenginliklere sahip
olmak iin yaanmaktadr.
Muhtemeldir ki, bugnk Amerika Chester Projesinin gerekletirilmi olmasn ok
isterdi. 100 yl nce blgeye girmeyi baarabilen bir Amerika, yine muhtemeldir ki, bugnknden
ok daha gl ve buralarda kk salmann keyfini yaayan bir Amerika olacakt. Bugn varln
korumak ve nfuzunu arttrmak istedii bu blgede, o gnlerdeki kadar avantajl olmad bir
gerek. O zamanlara gre gerilettii Avrupallar yannda srkleyebilmekte, fakat bu dengelere
yeni giren Rusya ve in gibi lkelerin rekabetiyle uramak zorunda kalmaktadr. Bir bakma 100
yl ncesinde Avrupallarn stlendii rol, amzda bu lkeler stlenmitir. Yine de, tek sper
g olarak Amerika, her istediini yapamyor olsa da, bu tahterevallide ar eken taraf olarak
grnmektedir. O, herkese ramen istediini yapamasa bile, Ona ramen i yaplmas da zor
grnmektedir.
KAYNAKA
ADIGZEL, Emre; Komintern Belgelerinde Trkiye Kurtulu Sava, Kaynak Yay. 1985.
AKGN, Seil; General Harbordun Dou Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu,
stanbul 1981.
AL SAD; Chester Projesi akknda Baz Tenkidat ve Mtalaat, Sarkam 1339.
ATAY, Mehmet; 21. Yzyln balarnda Trkiye ve orta Asyann yeni Jeopolitik Konumu,
Jeopolitik, Yl: 1, S. 2, Bahar 2002.
ARI, Tayyar; Orta Asya ve Kafkasya, Rekabetten birliine, Bursa 2010.
BRAYSON, T.; U. S. Middle East, Diplomatic Relations 1784-1918, Metuchan 1979.
B. Blent CAN, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Ankara 2000.
CHOSSUDOVSK, Michel; Mslmanlarn blisletirilmesi ve Petrol Savalar, http://WWW.
Sendika.org, 2007.
AVDAR, Tevfik; Milli Mcadelenin Ekonomik Kkenleri, Ankara 1981, .
ELKPALA, Mithat; Stratejik Analiz, ubat 2008.
Turkish Studies
192
Rahmi DOANAY
DENOVO, J. A.; American nterest and Policies in The Middle East 1900-1939, Minneapolis 1963.
DURU, Orhan; Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul 1978.
ERHAN, ar; Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara 2001.
EROL, Mine; Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, Ankara
1976.
EVANS, Lawrence; Trkiyenin Paylalmas 1914-1924, stanbul 1972.
HSEYN YUSUF; ark- Anadolu Demiryollar Cephesinde Amerikallar, stanbul 1339.
LKN, Selim; Chester Demiryolu Projesi, Trkiye Bankas Atatrk Sempozyumu, Ankara
1981.
KUTAY, Cemal; Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979.
MELEK, Kemal; ngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu (1890-1926), stanbul 1983.
PASTIRMACIYAN, Kevork; Anadolu arki imendifer Meselesi, stanbul 1328.
SEMZ, Yaar; Trk-Amerikan Mnasebetleri Inda Chester Demiryolu Projesi 1909-1926,
Ankara 1995.
MR, Bilal; Trk-Amerikan ilikilerinin Yeniden Balamas ve Ahmet Muhtar Beyin Washington
Bykelilii 1920-1927, Belleten, C. XLI, S. 162, Ankara 1977.
TRASK, Roger R.; The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939,
Minneapolis 1970.
TEZEL, Yahya Sezai; Birinci Byk Millet Meclisi Anti emperyalistmiydi? Cheter Ayrcal, SBF
Dergisi, S. 4, Ankara 1970.
BOA HR SYS, Dosya: 67,Vesika: 47.
BOA HR SYS, Dosya:67, Vesika:47.
Hakimiyet-i Milliye, 30 Ocak 1923.
TBMM ZC., Devre 1, C. 28,
TBMM ZC., Devre I, C. 29.
DSTUR, 4. Cilt, 3. Tertip.
WWW.enerjienstits.com, 22 11 2013
WWW.timeturk.com.
Citation Information/Kaynaka Bilgisi

DOANAY, R., (2015). Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi / A
Reference To History In Accordance With The Current Energy Wars: The Project Of
Chester, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. efik Yaar Armaan),
Volume 10/9 Summer 2015, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8449, p. 169-192.
Turkish Studies

10 - Enerji̇ Savaşlari Günceli̇nde Tari̇he Bi̇r Atif

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10 - Enerji̇ Savaşlari Günceli̇nde Tari̇he Bi̇r Atif

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Turkish Studies

Volume 10/9 Summer 2015, p. 169-192

ENERJ SAVALARI GNCELNDE TARHE BR ATIF:

A REFERENCE TO HISTORY IN ACCORDANCE WITH THE

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Birinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda ngiltere ve Fransa tarafndan kendi

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

deerlendirilmitir. Aslnda, Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasnda oluturulabilecek i ve g

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

WWW.mehmetcik.biz. 29 Eyll 2010.

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

WWW.mehmetcik.biz. 29 Eyll 2010.

Chester, Trkiyeye gelmeden irketini kurmu ortaklarn oluturmutu. 8 lk anda Halepten

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Hakimiyet-i Milliye, 30 Ocak 1923., TBMM ZC., Devre I, C. 29, s.23

mzalanan anlamaya gre, Chester ile ortaklarnn kurduu Ottoman-American

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

ngiltere ve Fransa, Amerikann kar blgelerine girmesinden rahatsz olmulard. Osmanl

Enerji Savalar Gncelinde Tarihe Bir Atf: Chester Projesi

Citation Information/Kaynaka Bilgisi

You might also like