Czarne dziury

Aby wydosta si z pola grawitacyjnego

planety lub innego obiektu
astronomicznego i uciec w kosmos, ciao
musi rozpdzi si do duej prdkoci
zwanej prdkoci ucieczki. Dla cia
znajdujcych si na Ziemi wynosi ona
11.2 km/s. Prdko ta zaley od
rozmiarw i masy obiektu, ktry ciao
chce opuci. Jeli nie zmieniajc masy
obiektu astronomicznego bdziemy
zmniejsza promie to prdko ucieczki
ronie. Dla odpowiednio maego
promienia prdko ucieczki jest rwna
prdkoci wiata. Oznacza to, e adne
ciao, nawet wiato nie opuci
powierzchni tego obiektu. Taki obiekt
nazywamy czarn dziur. Promie
graniczny nazywamy promieniem
Wizja artystyczna czarnej dziury z polem
Schwarzschilda lub promieniem
magnetycznym otoczona wirujcym dyskiem materii. grawitacyjnym ciaa. Aby Ziemia staa si
czarn dziur jej promie powinien by mniejszy od 1cm, za Soce promie mniejszy od 2,95
km. Okazuje si, e jeli gwiazda zmniejszy swoje rozmiary poniej promienia grawitacyjnego, to
procesu kurczenia zatrzyma ju nie mona. Wszystkie sygnay, nawet sygnay wietlne s
przycigane przez silne pole grawitacyjne i zamiast si oddala zbiegaj si do centrum.
Powierzchnia ograniczona promieniem Schwarzschilda odgrywa rol bony pprzepuszczalnej
bony, przez ktr czstki i sygnay niosce informacje mog przenika do rodka, ale nie mog
wydostawa si przez ni na zewntrz. Tak powierzchni nazywamy horyzontem. Obserwowane
obiekty nie s sferycznie symetryczne, przewanie obracaj si i maj, czasami nawet silne pola
magnetyczne.
Naukowcy sdz, e zgodnie z ogln teori wzgldnoci, wewntrz czarnej dziury musi istnie
osobliwo, to znaczy punkt, gdzie gsto materii i
krzywizna czasoprzestrzeni s nieskoczone. W
nowych teoriach Wszechwiata mwi si, e jest to
droga do innych wiatw.
Czarne dziury z zaoenia nie mog wieci, jednak
manifestuj swoj obecno niezwykle silnym
przyciganiem grawitacyjnym; tak silnym, e mog
zmusi wiato do poruszania si wok nich po
okrgu. Czarne dziury mog take obraca si (np.
wtedy, gdy s rozkrcane przez opadajcy na nie,
wirujcy gaz). Sprawiaj wwczas, e w ich
najbliszym otoczeniu zaczyna wirowa sama
przestrze (a waciwie czasoprzestrze).
Czsto mwimy "czarna dziura wieci". W
rzeczywistoci wieci nie sama czarna dziura, lecz
opadajca na ni materia; plazma za wypywa nie z
czarnej dziury, lecz z jej bliskiego otoczenia.
Substancj poeran przez czarn dziur moe by
obok pyowo gazowy, materia z innej gwiazdy (taki
obiekt nazywamy mikrokwazarem) znajdujcej si Supernowa 1987A (SN1987A)
w pobliu, lub w przypadku olbrzymich dziur materia zaobserwowana w pobliskiej galaktyce,
galaktyczna. Energia promieniowania i wypyww z znanej jako Wielki Obok Magellana.
Wytworzona podczas wybuchu gwiazda
czarnej dziury jest tylko energi wtrn. Energi
neutronowa lub czarna dziura s jednak
pierwotn dla wszystkich rodzajw aktywnoci
nadal ukryte w gstym i
czarnych dziur jest energia potencjalna materii
nieprzezroczystym wntrzu otoczki
opadajcej w polu grawitacyjnym. Innymi sowy supernowej.
co musi wpa do czarnej dziury, eby co mogo
si z jej poblia wydosta.

Jeli czarne dziury s nieaktywne to nie moemy ich

obserwowa. Zaliczamy je do tak zwanej ciemnej
materii. Ostatnio opracowano now metod
wykrywania ciemnej materii - soczewkowanie
grawitacyjne.
Najbardziej rozpowszechnione we Wszechwiecie s
dwa rodzaje czarnych dziur: mae o masie wynoszcej
kilka mas Soca i potnych o masie milionw mas
Soca. Dopiero w 2000 roku odkryto czarn dziur
rednich rozmiarw.
Teoria przewiduje, e czarne dziury o masie kilku mas
Soca mog tworzy si na kocowych etapach
ewolucji gwiazd o masach wikszych od dziesiciu mas
Soca zwanych czerwonymi nadolbrzymami w
wyniku wybuchu tzw. gwiazdy supernowej.
Czarne dziury o masach milionw mas Soca
znajduj si w centrach niektrych galaktyk (czy
wszystkich tego nie wiemy). Wiemy jedynie, e
wystpuj do powszechnie i e jedna z takich dziur
tkwi w centrum naszej Galaktyki. Dalekie aktywne galaktyki nazywamy kwazarami. Nie wiemy
rwnie, w jaki sposb powstaj. S dwie hipotezy. Pierwsza zakada, e najpierw powstay
galaktyki, a pniej w wyniku wybuchu supernowej powstaa dua czarna dziura, ktra si
rozszerzaa, pochaniajc otaczajc materi.
Druga przyjmuje, e najpierw powstay czarne dziury w w epoce rekombinacji. Wyobramy sobie
zatem jedn z hipotetycznych czarnych dziur powstaych kilkanacie miliardw lat temu w (lub tu
po) epoce rekombinacji. Znajdujca si w jej otoczeniu materia opada na ni pod wpywem si
grawitacyjnych i (co najmniej czciowo) wpada do jej rodka. Masa czarnej dziury ronie, ale
wzrost ten nie moe przebiega zbyt gwatownie. Jak ju wiemy, opadajca materia jest rdem
bardzo silnego promieniowania. Jego cinienie uniemoliwia zbyt szybki napyw gazu. Dziki temu
spora cz materii moe gromadzi si wok czarnej dziury, tworzc zalek galaktyki (tzw.
Galaktyka Cyrkla. Na zdjciu - gorcy
gaz (kolor rowy) jest wyrzucany ze
rodka spiralnej galaktyki. Wikszo
tego wzburzonego gazu jest jednak
skoncentrowana w dwch
piercieniach. Piercie zewntrzny,
czerwony, zlokalizowany okoo 700 lat
wietlnych od rodka, jest miejscem
olbrzymich wybuchw zwizanych z
procesem powstawania gwiazd.
Uprzednio niezauwaany piercie
wewntrzny - wewntrz zielonego
dysku - jest widoczny z odlegoci 130
lat wietlnych od rodka. W rodku
znajduje si aktywne jdro galaktyki,
gdzie materia jasno si rozwietla,
zanim najprawdopodobniej wykona
ruch spiralny w kierunku olbrzymiej
czarnej dziury.

protogalaktyk). Gdy czarna dziura pochonie

materi znajdujc si w jej pobliu,
przechodzi w stan upienia - tak jak ta w
naszej Galaktyce. Jest ju wwczas otoczona
zgrubieniem centralnym, w ktrym znajduj
si mniej masywne (i duej yjce) gwiazdy
powstae w pierwotnym dysku gazowym.
Dalsza ewolucja galaktyki jest przede
wszystkim wynikiem ewolucji gwiazd powstawania i starzenia si kolejnych ich
pokole.
Rekordzistami w intensywnoci
promieniowania s kwazary, czyli galaktyki,
ktrych czarne dziury maj masy rzdu
miliardw mas Soca. Do czarnej dziury w
kwazarze wpada obfity strumie gazu, ktry
nagrzewa si przy tym i wieci tak silnie, e
wida go a z kracw Wszechwiata (gdy
strumie wyczerpuje si, kwazar oczywicie
ganie). Tak wielkie czarne dziury wystpuj
jednak rzadko: zaledwie w jednej galaktyce na
milion.
Mae czarne dziury (o masie kilku mas Soca)
wysyajce tzw. dety ze wzgldu na
podobiestwo do kwazarw nazywamy
mikrokwazarami.

Dysk pyowy wok czarnej dziury w obszarach

centralnych galaktyki NGC 4261. Dysk ma
rednic okoo 250 parsekw i mas sigajc
100 tysicy mas Soca. Mas czarnej dziury
ocenia si na miliard mas Soca.

W 2000 roku w aktywnym gwiazdotwrczo obszarze galaktyki M82 odkryto pierwsz czarn dziur
o masie kilkuset mas Soca. Dotychczas znajdowano wycznie dziury o masach zaledwie paru
mas Soca lub paru milionw mas Soca. Na razie nie wiadomo, niestety, skd bior si dziury
redniomasywne. By moe tworz si w nastpstwie wybuchw "supergwiazd" hipotetycznych
obiektw, ktre powstaj poprzez zlanie si duej liczby zwyczajnych gwiazd. Wszystkie znane
uprzednio czarne dziury o duych masach leay dokadnie w centrach galaktyk, podczas gdy nowo

odkryty obiekt znajduje si w odlegoci a kilkuset lat

wietlnych od centrum M82. Pochodzenie olbrzymich
czarnych dziur znajdowanych w centrach galaktyk jest
jednym z otwartych problemw astrofizyki. W wietle
nowego odkrycia wysoce prawdopodobna wydaje si
hipoteza, zgodnie z ktr bior one pocztek z podobnych
do odkrytej w M82 dziur "redniomasywnych". Niezalenie
od miejsca, w ktrym powsta, obiekt taki powoli
przemieszcza si do centrum galaktyki, gdzie nastpnie
"przybiera na wadze", wchaniajc opadajc na materi.
Ostatnio ogoszono moliwo stworzenia mikroskopijnej czarnej dziury w laboratoriach ziemskich.
Badania takich obiektw moe pomog zrozumie zachowanie si olbrzymich cia niebieskich.
Zgrupowanie rde promieniowania
rentgenowskiego w pobliu centrum
nieregularnej galaktyki M82 (zdjcie
wykonane za pomoc teleskopu
Chandra). Strzaka wskazuje na obiekt,
bdcy najprawdopodobniej czarn
dziur o redniej masie, ktra 500 razy
przekracza mas Soca.