:| INNE CIAA UKADU SONECZNEGO |:

W zotym wieku kosmicznych katastrof - wkrtce po powstaniu Ukadu

Sonecznego - skalne okruchy zderzay si z gazami, a gazy z
planetazymalami, z ktrych ostatecznie uformoway si planety. W modym
systemie planetarnym rwnie nie brakowao cia wystarczajco duych, by
spowodowa zderzenie katastrofalne w skutkach. Obcenie, miliardy lat pniej,
orbity planet przebiegaj przez obszary, ktre nie s zanieczyszczone przez
odamki ska. Brakuje cia niebieskich, ktre mogby bombardowa Ziemi. Czy
aby na pewno? Czy zdajemy sobie spraw z tego, jaki obiekt stanowi
zagroenie dla naszej planety? By moe niebezpieczestwo czai si w okolicy
ziemskiej orbity. By moe gdzie w Ukadzie Sonecznym istnieje magazyn
takich obiektw.
Znamy dwa rodzaje maych cia niebieskich, ktrych powinnimy si obawia:
planetoidy i komety. Obiekty, ktre mog zosta skierowane na orbit
przebiegajc w pobliu Ziemi przez oddziaywanie grawitacyjne Jowisza,
tocz si w pasie planetoid. Komety kr na obrzeach Ukadu Sonecznego.
Kade ciao niebieski, ktre spada na powierzchni Ziemi nazywamy
meteorytem. Skd si bior meteoryty i skd przybywaj?

Brakujca Planeta
Planetoidy s za mae i zbyt odlege, by mozna je byo dostrzec goym okiem,
dlatego przez dugi czas pozostaway nieznane. Staroytni obserwatorzy
zwrcili uwag na planety, poniewa wdroway wasnymi ciekami wrd
gwiazd nocnego nieba. Komety, cho pojawiay si rzadko, urzdzay
efektowne widowisko, od wiekw wzbudzajc wrd ludzi strach. Natomiast
planetoidy odkryto dopiero w XVIII wieku, i to na pocztku tylko na kartce
papieru.
W 1766 roku niemiecki astronom Johann D.Titius zwrci uwag na przerw
midzy skdind regularnie rozmieszczonymi orbitami planet. Doszed do
wniosku, e pomidzy Marsem a Jowiszem, w odlegoci 2,8 AU od Soca
powinna kry jeszcze jedna planeta. ( AU to symbol jednostki dugoci,
zwanej jednostk astronomiczn, rwnej redniej odlegoi Ziemi od Soca,
ktra wynosi 149,6 miliona km). Titius zainicjowa poszukiwania brakujcej
planety, ktre w 1801 roku doprowadziy do odkrycia obiektu zachowujcego
si jak planeta. w obiekt, zaobserowawany przez Giuseppe Piazziego i
nazwany Ceres, by jednak zbyt may jak na planet. W cigu kilku nastpych
lat odkryto midzy Marsem i Jowiszem wicej maych cia ktre dzis okrelamy
mianem planetoid. Obecnie astronomowie znaj okoo 18 tysicy planetoid.
Pas Planetoid

Pas planetoid to rozlegy obszar ktrego wewntrzny brzeg ley w odlegoci

okoo 1,8 AU od Soca, zewntrzy za siga 4,3 AU. W pasie tym kr
niezliczone planetazymale, ktrych czna masa nie przekracza masy Ksiyca.
Astronomowie obliczyli, e gdyby w tym miejscu powstaa planet, miaaby ona
mas 2,8 razy wiksz od Ziemi. Przypuszcza si, e oddziaywanie
grawitacyjne Jowisza wyrzucio poza granice Ukadu Sonecznego wiele
planetoid; ich czn mas ocenia si na 2 razy wiksz od masy naszego globu.
Planetoidy pasa gwnego rni si midzy sob wielkoci i skadem
chemicznym. czna masa trzech najwikszych to mniej wicej poowa masy
cia zapeniajcych pas. Ceres, ktrej rednica wynosi 930km, skupia w sobie
niemal 1.4 masy wszystkich znanych planetoid. Ponad 200 obiektw ma
rednic wiksz od 100km, a rozmiary blisko tysica przewyszaj 30km.
Ocenia si, e istnieje milion planetoid o rednicy ponad 1km. Kada z nich
mogaby spowodowa katastrof, gdyby uderzya w planet.
Za to, e z planetoid pasa gwnego nie powstaa planeta, uczeni obwiniaj
grawitacj Jowisza. Cho planetoidy te byy przypuszczalnie bardzo podobne
do cia, z ktrych powstay planety wewntrzne, oddziaywanie olbrzymiego
Jowisza spowodowao, e zaczy kry z du predkoci po wyduonych
orbitach. Gdy si ze sob zderzay, nie zwikszay swych rozmiarw na drodze
akrecji, lecz rozbijay si w py. Planetoidy pasa gwnego czsto tworz tzw.
rodziny, ktrych czonkowie maj podobne orbity i zbliony skad chemiczny.
S to prawdopodobnie fragmenty wikszej planetoidy, kta rozpada si na
kawaki podczas zderzenia.
Obecnie kolizje w pasie planetoid nie s zbyt czste, ale nie mniej gwatowne.
Niedue ciaa wybijaj kratery i powoduj piknicia na powierzchni wikszych
planetoid. Zderzenia wikszych obiektw kocz si zazwyczaj ich rozbiciem.
Powstae w ten sposb odamki albo zostaj zepchnite z wczeniejszej orbity,
albo tworz kolejn rodzin planetoid.
Wikszo planetoid kry po stabilnych, niemal koowych orbitach w pasie
gwnym. Czasami oddziaywanie grawitacyjne Jowisza zmienia ksztat orbity
na bardziej eliptyczny. Wwczas moe ona przebiega przez wewntrzne
obszary Ukadu Sonecznego i krcy po niej obiekt staje si planetoid blisk
Ziemi. Jeli orbita planetoidy bliskiej Ziemi przecina orbit naszej planety,
moe doj do zderzenia.
Skad Chemiczny Planetoid
Planetoidy powstay w wyniku tego samego procesu, ktry uksztatowa planety
wewntrzne, dlatego uczeni uwaaj je za wane rdo informacji o budowie
planet i ich ewolucji. Cz naszej wiedzy o tworzeniu si struktury
wewntrznej planet pochodzi z obserwacji planetoid i analizy meteorytw, ktre
s ich odamkami. Cho nie potrafimy w sposb bezporedni bada ziemskiego

jdra, moemy obserwowa planetoidy, ktreg s fragmentami jder swych

macierzystych cia.
Chocia klasyfikowanie obiektw moe si wydawa przedsiwziciem z gry
skazanych na niepowodzenie, udao si taki system stworzy, gromadz
informacje o gstoci meteorytw, ktre niegdy byy czci planetoidy,
barwie wiata odbitego od ich powierzchni oraz ich skadzie chemicznycm.
Planetoidy zostay podzielone na trzy superklasy: magmowe, metamorficzne i
pierwotne. Kada z wymienionych grup kry w pasie planetoid w innej
odlegoci od Soca. Rnice skadu chemicznego midzy planetoidami to
wynik do gwatownego spadku temperatury w modym Ukadzie Sonecznym
w miar oddalania si od Soca.
Obiekty krce w pobliu wewntrznej granicy pasa planetoid s zbudowane z
metali i ska, ktre kondensoway w wysokiej temperaturze. Planetoidy
magmowe zawieraj mineray, ktre powstaj z pynnej lawy, co wiadczy o
tym, e ciaa te musiay niegdy ulec stopieniu. Niektre s wystarczajco due,
by mie wewntrzn struktur: metaliczne jdro, paszcz i skorup. Planetoidy,
ktre powstay w okolicach zewntrznego brzegu pasa, otrzymao miano
"pierwotnych", gdy tworzca je materia - nawet zwizki lotne i organiczne przetrwaa nienaruszona od narodzin Ukadu Sonecznego. Na powierzchni
planetoid pierwotnych wystpuj zwizki bogate w wgiel i dlatego ciaa te s
bardzo ciemne. Cho planetoidy metamorficzne nigdy nie byy wystarczajco
gorce, by ulec stopieniu, nie zawieraj zwizkw lotnych, a woda wystpuje na
nich w ladowych ilociach. wiadczy to o tym, e ciaa te doznay dziaania
wysokiej temperatury. Planetoidy metamorficzne zajmuj centralne obszary
pasa.
Lodowe pociski
Komety, odmiennie od ciemnych planetoid, s bodaj najbardziej
widowiskowym zajwiskiem na niebie. Obawiano si ich i obdarzano je czci,
rejestrujc ich pojawiane przez ponad 2 tysiclecia rdach pisanych i
pieniach, na gobelinach i obrazach. Jasny warkocz komety, ktry zwykle
rozciga si w przestrzeni kosmicznej na kilkadziesit milionw kilometrw,
budzi albo zachwyt, albo strach jako zapowied nieszczcia. Najdawniejsze
zapiski o komecie Halleya pochodz z 240r p.n.e ze rde chiskich. Chocia
komety rozcigny status zjawiska niemal nadnaturalnego, s w istocie tylko
lodowymi planetoidami. Czasami uczeni nazywaj je brudnymi kulami niegu,
gdy jdra komet zawieraj ziarna pyu wmroone w ld, i to zarwno wodny,
jak i z dwutlenku oraz tlenku wgla. Niegdy sdzono, e rednica przecitnego
kometarnego jdra wynosi 1-3 km, lecz zdjcia jdra komety Halleya ukazay
znacznie wikszy, ciemniejszy majcy nieregularny obiekt. Obecnie przyjmuje
si, e rednica typowego jdra komety wynosi 5-10km. Komety zwracaj
uwag sw jasn gow i warkoczem. Kiedy kometa zblia si do Soca, lody
w jdrze zaczynaj si ogrzewa. Sublimacja - proces, podczas ktrego ciao

stae zamienia si w gaz, bez przechodzenia przez faz ciek - przeksztaca ld

bezporednio w mg. Pod wpywem ciepa jdro zaczyna pka uwalniane s
strugi pyu, ktre wraz z gazami doskonale odbijaj wiato soneczne. Wedug
uczonych, kometa moe przelecie okoo 500 razy w pobliu Soca, zanim
wyczerpi jej si substancje lotne. Pozbawiona substancji lotnych staje si
zwyk planetoida. Wikszo komet nigdy nie doznaa gwatownego dziaania
sonecznego ciepa. Kr one w chodzie przestrzeni kosmicznego poza orbit
Neptuna. Zawieraj najbardziej pierwotn materi Ukadu Sonecznego
Czarne Dziury
Tak naprawd astronomowie niewiele wiedz o Wszechwiecie, mog tylko
wylicza co si ich zdaniem zdarzy na przykad w yciu gwiazdy, a nastpnie
obserwowa czy pomiary s zgodne z ich wyobraeniami. Czarne dziury s
jednym z pomysw , ktre bardzo trudno sprawdzi. Astronomowie obliczyli,
e gdy dua gwiazda zuyje cae swoje "paliwo" i przestanie wytwarza
energi, zapadnie si. Jeli bdzie to olbrzymia gwiazda nic nie jest w stanie
powstrzyma tego zapadania si. W rezultacie caa materia zostanie zmiadona
do pojedynczego "punktu", zwanego "osobliwoci", ktrego sia przycigania
grawitacyjnego jest tak potna, e nic, nawet wiato, nie jest w stanie z niego
uciec. To jest wanie czarna dziura. Aczkolwiek czarne dziury nie mog w
rzeczywistoci by bezporednio obserwowane (pochaniaj wiato), s
przesanki, e mog one istnie. Na przykad gdyby czarna dziura znajdowaa
si w pobliu innej gwiazdy, jej sia przycigania mogaby odcigac z niej gaz.
Tworzyby on spiral wok czarnej dziury i bardzo si rozgrzewajc
wydzielaby promieniowanie rentgenowskie. A to ju astronomowie mog
wykry. Nikt nie wie, ile jest czarnych dziur. Niektrzy astronomowie sdz, e
czarna dziura moe znajdowa si w centrum naszej Galaktyki oraz, e istniej
one w odlegych kwazarach. Mogyby one rwnie powstawa w zwartych
grupach gwiazd zwanych gromadami kulistymi.
Cygnus X-1
Cygnus X-1 to rdo promieniowania rentgenowskiego pochodzcego z
ssiedztwa ogromnej gwiazdy. Gwiazda ta ma towarzysza, ktrego nie mona
jednak zobaczy przez teleskop, i Cygnmus X-1 moe by wanie tym
towarzyszem. Moe to by czarna dziura.
Einstein
Promieniowanie rentgenowskie z Kosmosu nie moe przeby naszej atmosfery,
dlatego moemy je bada tylko przy uyciu rakiet i satelitw. Satelita, zwany
Einstein, bada wiele rde promieniowania rentgenowskiego, takich jak
Cygnus X-1, ktre mog by czarnymi dziurami. Odkry rwnie
promieniowanie rentgenowskie pochodzce ze rodka gromady gwiazd, gdzie
moe znajdowa si czarna dziura.

Gwiazdy
Gwiazdy s to samowiecce ciaa niebieskie o masach od 0,08 do ponad 100
mas Soca, ktre jest przecitnej wielkoci gwiazd. Ilo
wypromieniowywanej energii, z wyczeniem gwiazd nowych i supernowych,
mieci si w granicach od 0,0001 do 10 000 energii emitowanej przez Soce
(tj. 3,81031 J/s), temperatura powierzchni wynosi od ok. 1000 K do 100 000
K (a nawet kilku milionw Kelwinw w przypadku pulsarw). Najwikszy
zakres zmiennoci w budowie gwiazd dotyczy rednic. Wynosz one od
kilkudziesiciu km (pulsary) do kilku tysicy rednic Soca (to znaczy
najwiksze gwiazdy maj rozmiary rzdu 1010 km).
Obserwowan jasno gwiazdy ocenia si stosujc fotometryczn skal
wielkoci gwiazdowych. Gwiazdy charakteryzuje si poprzez ich typ widmowy
i jasno absolutn (tzw. diagram Hertzsprunga-Russella). Wyrnia si tam
nadolbrzymy, olbrzymy, tzw. gwiazdy cigu gwnego diagramu HertzsprungaRussella, kary. Kad z tych klas dzieli si ze wzgldu na temperatur fotosfery
(a wic barw emitowanego wiata) na bkitne, biae, te, czerwone itp.
Typ widmowy gwiazd - charakterystyka
Budowa gwiazd zasadniczo przypomina budow Soca. Energia
promieniowania gwiazd pochodzi z syntezy termojdrowej lejszych jder w
cisze (Cykl CNO, Cykl p-p). Gwiazda jest stabilna jeli cinienie
grawitacyjne rwnoway cinienie termiczne. Istniej gwiazdy niestabilne
(Gwiazdy zmienne, Cefeidy, Nowe, Supernowe).
Gwiazdy dzieli si na nalece do tzw. I populacji (stosunkowo mode,
utworzone z materii bogatej w cikie pierwiastki pozostaej z wybuchw
gwiazd nowych lub supernowych ) oraz II populacji (stare, ktre nie przeszy
jeszcze caego cyklu ewolucji gwiazdy, w zwizku z tym zawierajce gwnie
lekkie pierwiastki, cikie pierwiastki stanowi mniej ni 2% masy). Gwiazdy
wystpuj czsto w ukadach wielokrotnych (gwiazdy podwjne).