ki Yakn Halk ki Uzak Komu: Hrant DNK

Trkiye ve Ermeni halklar arasnda gemite yaanan trajik tarihsel

olaylarn bir sonucu olarak ortaya kan diyalog eksikliinin nedenlerini birok
farkl adan ele alan kitap, sz konusu ilikinin normallemesi iin atlmas
gereken admlar hakknda neriler sunan alma olarak yorumlanabilir.
Kitab hem Trkiye Cumhuriyeti vatanda bir Ermeni, hem de dnyann
farkl corafyalarna dalm Ermeni diasporasnn bir paras olarak kaleme
aldn belirten Dink, iki toplum arasnda var olan diyalog eksikliine ok boyutlu
bak as getirerek iki halkn olaylar bir birinin gznden anlamasn mmkn
klmakta, sorunun zm noktasnda iki tarafa karlkl sorumluluk yklemekle
birlikte nc rol Trkiyenin stlenmesi gerektiini savunmaktadr. Kitabn
yaynlanmasn nceleyen yakn tarihte hem Trkiye-Ermenistan Devleti arasnda
hem de iki lke halklar arasnda umut verici gelimeler olmasna ramen bu
gelimelerin ya sekteye uradna ya da balamadan snmlendiine yer
verilmektedir.
Dink Ermenistann Sovyetlerin dalmasn takiben ayr bir devlet olarak
ortaya kmas ile birlikte Trkiye asndan kapatlm olan Ermeni dosyasn
tekrar gn yzne ktn, Trkiyede bir tedirginlik uyandrdn, Ermenistan
ise Trkiyeye yaklama konusunda ihtiyatl davranmaya ittiine deinmektedir.
Bu dnem ierisinde Ermenistan ile Trkiye arasnda yer yer olumlu gelimelerin
yaandna da deinen Dink, rnein Ermenistann Trkiyenin Ermenilere
yapt tarihsel hakszln giderilmesi ekseninde kurgulad d politikasn,
gelecein inasna ket vuracan fark ettiini ve Ermenistan anayasasnda
Trkiyenin dman lke olarak tanmlanmasndan ve iki halk arasnda tarihsel bir
hesaplamadan imtina edildiine deinmekte, Trkiyede Alparslan Trke gibi en
radikal Trk saclarn bile Ermeni Devlet Bakan ile bir araya gelebildiini,
diyalog lafn dile getirebildiklerini belirtmektedir. Yaanan bu olumlu gelimeler
her ne kadar normalleme yolunda nemli gelimeler olsa da bu gelimelerin
Karaba sorunu, Kelbecer olaylarnn Trkiye- Ermenistan ilikileri tekrar donma
noktasna gelmi, Trkiye ve Ermenistan arasnda diplomatik ve resmi iliki
kurma abalar snrl kalm hatta Ermenistan tekrar Rusya ile yaknlamak
zorunda kalmtr. Dink yakn tarihte resmi iliki kurma abalarnn sivil alanda ise
nc lkeler veya kurumlar araclyla uzlama komisyonlar gibi oluumlarla
denendiini ancak bu oluumlarn gerek arabulucular vastasyla yrtlmesi
gerekse iki lke halk tarafndan tam olarak anlalamamas baarsz olmalarna
neden olup, bu oluumlarn dalmalarna sebep olmutur. Asl ilikinin ve gerek
diyalog srecinin ise Ermeni ve Trk halklar arasnda ortaya ktna deinen
Dink, Trkiyeye ticaret yapmak amacyla gelen Ermenilerin farkl blgelerden
Trkler ile iliki kurduklarn, bylece iki halkn bir birini daha iyi tanmaya
baladna deinmektedir. Dink ki halk arasnda ortaya kan ticari ilikiler ve
karlkl etkileimin sonucu olarak snr illerinde kimi MHP kkenli belediyelerin
bile Ermenistan ile snrlarn dorudan kaldrlmasn talep ettiini belirtmekte ve
bunlarn umut vadeci gelimeler olarak okumaktadr. Ancak Trkiyenin
Ermenistan ile dorudan snrlar ama iradesinin Azerbaycan tarafndan Bak-

Ceyhan boru hatt kart oynanarak srekli krldna dikkat eken DNK, yine de
iki halk arasnda gerekleen temaslarn umut verici gelimeler olduuna
deinmektedir.

Dinke gre iki toplumun birbirini almamasnn nndeki en byk

engellerden biri Ermenilerin 1915 tehciriyle yaad tarihsel travmadr. Dink,
1915 sonras ortaya kan talihsiz olaylarn sonucu olarak yaklak 1 milyon
Ermeninin yertsiz yurtsuz braklarak (deterritorilization) topraklarndan
koparldn, lme terkedildiini ve bunun gnmz Ermenilerinin tarihsel
bilincinde atlatlmas ok zor bir tr travma olarak tezahr ettiine deinmektedir.
Dink bugn adna ister tehcir, ister soykrm densin 1915de ortaya kan olaylarn
sonucu olarak bugn8 milyonluk Ermeni nfusun te ikisi dnyann eitli
yerlerinde tarihsel kkeninden, yerleik olduu corafyadan koparlm halde
yaadna
deinmekte,
topraklarndan
koparlarak,
dnya
zerinde
savrulduklarna dikkat ekmektedir. Dinke gre bugn Ermenilerin ve Ermeni
diasporasnn ruh hali bu faktrler gz ard edilerek anlalamaz. yle ki Ermeni
diasporas bu yerinden edilmilik karsnda Trkiyeyi sorumlu tutmakta, dnya
zerinde birbirinden kopmu, bir arada yaamas engellenmi Ermeniler in ciddi
bir kimlik kaybna urad iin yaam mcadelesini ve siyasi aktivizmini tehcir
gereklerini kabul ettirme zerine kurduuna ve varolu mcadelelerini bu ama
zerine ina ettiklerine deinmektedir. Dolaysyla diaspora Ermenileri iin
mevcut durumlarnn sorumlusu olan Trkler 1915de geride braklan Trklerdir.
Trklk algs gemie saplanm, sabitlenmi, iliki kurulmaktan imtina edilen bir
kategoridir. Trkiye Ermenileri iinse durumun biraz daha farkl olduuna deinen
Dink, Trk birlikte yaanan, diyalog kurulabilen bir kategori olarak ina edilmekte
ve ilikilerin normallemesi travmann atlatlmas asndan umut vadetmektedir.
Ermenistan Ermenileri iinde ise 1915 kaynakl tarihsel travmann varln
srdrdne dikkat eken Dink, Ermenistan Ermenileri iin Trkn yan banda
olan, bir ekilde iliki kurulmas gereken kategori olduunu belirtmektedir.

Ermeni toplumunun Trkle kar oluan algsnn tarihsel olarak

yaadklar travma ile ilikilendiren Dink, Trkler iinse Ermeni toplumunun ne
anlama geldiinin paranoya kavram ile anlaabileceini savunmakta, her iki
durumu da hastalkl ve tedavi edilmesi gereken ruh hali olarak tanmlamaktadr.
Dink Osmanl ierisinde Tanzimatla birlikte ortaya kan siyasi dinamiklerin bir
sonucu olarak merkezi otoritenin imparatorluu bir araya getiren unsurlar
zerinde
idare
etme
gcn
kaybettiini,
mparatorluun
iilerine
gayrimslimlerin haklarn kollamak iin yabanc devletler tarafndan

mdahalelerin arttna, farkl etnik ve dinsel gruplarn rgtlenip ayrlk

hareketlerin hzlandna deinmektedir. mparatorluun Balkanlar ve Arap
Corafyasnda ayrlk hareketler nedeniyle toprak kaybederek byk oranda
Anadolu corafyasna skmas elde kalan son toprak parasnda baz Ermeni
gruplarn ayrlk talepler ile rgtlenmesi Osmanly Ermeni milletine kar ok
daha sert olmaya itmi hatta ayrlk gruplar arasnda en ar bedeli Ermeniler
demitir. mparatorluun dalma dneminde ttihat ve Terakkiciler tarafndan
bir tr gvenlik sorunu olarak alglanm ve Ermenilere bir tr paranoya ile
yaklalmtr. Zira sadece ayrlk ve Rusya ile ibirlii ierisinde olduu iddia
edilen Anadolu Ermenilerinin deil stanbulda yaayan Ermeni nderleri,
aydnlarnn da yakalanarak sistemli olarak yok edilmesi planlanmtr. Ermenilere
kar gelien bu paranoya ve yok etme politikasnn Cumhuriyetin kuruluuyla
birlikte yerini azaltma politikasna terk ettiine vurgu yapan Dink, bunun somut
gstergelerinin 1642 Varlk vergisi, 1955teki 6-7 Eyll Olaylar ve 1964
mbadelesi gibi olaylar rnek gstermektedir. Ksacas, Ermenilere kar tarihsel
olarak gelien paranoyann kkenlerinin toprak kayb sendromunda yattna
deinen Dink, bugn hala varln srdren Ermeniler topraklarmz istiyor,
Ermenilerin Anadolu topraklarnda gz olduu sylemi, Ermeni tabusu,
Trkiyede ortaya kan her trl tehdidin arkasnda Ermenilerin sylemleriyle
kendini gstermektedir. Bu alg Trkiyede hem derin devlet hem de derin medya
araclyla ina edilmektedir. Dinke gre bu toprak paranoyas suni bir
paranoyadr, Ermenilerin ve Ermenistan Devletinin Trklerden resmi olarak bir
toprak veya geride brakt mallar ile ilgili tazminat talebi yoktur. Dink iki halk
arasnda tarihsel olarak ekillenen paranoya ve travmann gz ard edilemeyecei
ancak iki halkn birbiri iin teki olma durumunun almas iin ok daha makul ve
adil giriimlerin olabileceini deinmektedir. Dink ki tarafn bir birinin
hassasiyetlerine odaklanarak gelitirilecek giriimlerin mevcut paranoya ve iki
halkn bir birini en derin teki grme halini aabileceini dnmektedir.
Dink iin her eyden nce Ermeniler ile Trkler arasnda ilikinin
normallemesi, sorunun asl muhataplar ve gerek aktrleri olan Trkler ve
Ermenilerin inisiyatifi ile gerekletirmelidir. na edilecek diyalog gemite
yaanan lmler zerine deil yaam zerine bina edilmelidir. Tarihle hesaplama
anlay yerini diyalog ve iliki kurmaya brakmaldr. Dinke gre Ermenilerin
Trklerden nce soy krm tansnlar, Trklerin ise Ermenilerden soykrm tantma
abasndan vazgesinler talebi ucu srekli ayn yere kan ksr bir dngden
ibarettir. Bu tr taleplerde srar etmenin ilerlemeci hibir yan yoktur. ncelikle iki
toplumda kendine z eletiri yaparak bugn gelinen noktadan memnun muyuz
sorusunun sormaldr. Ayrca taraflarn birbirine kar gelitirdii ar ve sten
bakan uslp terk edilmeli, Trk devleti Ermenistan snrn aarak, ticaretin
geliimi, iki halkn birbiri ile diyalog kurmasnn n almaldr. Dink,
Ermenistann Sovyetler Birliinin dalmasn takiben bamszln tanyan ilk
lkelerden biri olan Trkiye olmasna, diplomatik ilikilerin yeniden tesisi ve
snrlarn almas iin iki tarafl aba ve niyet olmasna ramen bunun Karaba
sorunu
ve
Kelbecer
olaylar
nedeniyle
baarszlkla
sonulandna
deinmektedir. Dink Karaba sorununun Azerbaycan ve Ermenistan arasnda bir
sorun olduunu, Azerbaycann Bak-Ceyhan boru hatt kartn kullanarak,
Trkiyenin Ermenistana alm politikasn engellediine dikkat ekmekte ve

Trkiye-Ermenistan
ilikilerinin
bu
soruna
kilitlenmemesi
gerektiini
savunmaktadr. Ayrca Trkiyenin Ermenistan ile ilikilerin normallemesi iin
Kars Anlamasnn Ermenistan tarafndan tannmas gibi koullu ve Ermenistan
asndan Trkiye karsnda alnan yenilginin kabul anlamna gelen tavrda srar
etmenin bir yarar olmad deinen Dink, aksine byle bir talebin Ermenistanda
milliyeti kesimleri fkelendirdiine dikkat ekmektedir. Dier bir deyie Dink,
Trkiyenin Kafkasya geneli ve Ermenistan zelinde Azerbaycan odakl ve koullu
d politika anlayn deitirmesi gerektiini dnmektedir.
Karlkl alg deiimi ve uzla iin tabu noktasna gelmi tarihin zgr bir
ortamda sorunun muhataplar tarafndan konuulmas gerektiini savunan Dink,
Ermeniler ve Ermeni tarihilerin Ermeni tehciriyle ilgili tarihsel olarak ikiyzl
tavr ierisinde olan Batl devletlerin desteini aramak yerine dorudan Trkiye
ile tarihi sivil ortamda konuma yoluna gitmeleri gerektiini dnmektedir.
Trkiye ise resmi tarih tezi anlayn terk edip konunun sivil ve demokratik bir
ortamda tartlmasnn nn amaldr. Bylece hem tarihiler hem de iki halk
arasnda ortak bir slup geliebilir, tarihte statkocu bak asndan deiimci ve
devrimci bir bak asna gei yaplabilir, Trk ve Ermeni toplumlar arasnda
ortak bir hafza inasnn n alabilir. Bu tr bir zihniyet deiikliinin n
almas iin ayrca 1915 sonras hayatta kalanlar ve kurtulanlara zerinde insana
has dramlarda ortaklama gerekletirilebilir. Aslnda Dinke gre Trk toplumu
Ermenileri tarihsel olarak ne inkar ediyor ne de kabul ediyordur, sadece bildii
gerei savunmaktadr, nemli olan da savunulan gerekliin demokratik bir
ortamda tartlarak Ermeniler konusunda tarihsel gerekliin idrakidir. Bu da tam
bir ifade zgrln salanmasyla mmkndr.
likilerin normallemesi iin iki lke arasnda ortak kar alanlarnn var
olduuna da dikkat eken Dink, Ermenistann mevcut durumuyla komusu olan
drt lkenin ikisiyle snrlarnn tamamen kapal olduuna bu sorunun da byk
oranda Karaba sorunundan kaynaklandna dikkat ekmektedir. Her ne kadar
ABD, Rusya ve Trkiye gibi gler Karaba sorununun zmnde etkin rol
oynayamasalar da en azndan atekesin salanmasn mmkn klmlar sorunu
zemeseler bile geici olarak dondurabilmilerdir. Dink Tkiyenin AB yelii
sreci ve AB tarafndan Ermenistana zel Komuluk stats balanmasyla,
Trkiye ile Ermenistan arasnda sorunun zlmesinin daha olas hale geldiini,
Avrupann Karaba sorununu zm bir Ermenistan destekleyecei ne
srmektedir. Dink ayrca ABDnin ve ABnin Kafkasyaya Trkiye zerinden alm
yapma giriimi blgede Trkiye zerinden Batllk eklinde bir misyonunun
gelimesini nn aabileceini, iki halk ortak noktada birletirme potansiyeli
tayan bu misyonun Ermenistan tarafndan iyi deerlendirilmesi gerektiini
dnmektedir. Son olarak Ermeni diasporasnn Trkiyeyi keye sktrmak
politikas yerine Ermenistann AB yesi olma hedefini ncelik haline getirmesinin
iki lke arasnda ortak bir kar alan geliebileceine dikkat ekmektedir. Dink
Trkiye ve Ermenistan arasnda ilikilerin normalleebilmesinin her iki lkenin
kendi tutumlarna bal olduunu ve Trkiyenin AB yelii srecinde Batl veya
Doulu kalma tercihiyle netlik kazanacan dnmektedir.

Murat Yaman
muratyaman84@gmail.com