SADRAJ

PROLOST
10
10
10
11
11
11

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

12
12
12
13
13
13

Koji je kralj prvi ujedinio Egipat?

Tko je u zemlju Punt poslao trgovaku
ekspediciju?
Tko je izgradio prvu piramidu?
Koji je faraon tovao jednog boga?
Tko je bila Nefreteta?
Tko je bio Tutankhamon?

14
4
14
15
15
15

Tko su bili
Koji su se
Tko je bio
Tko je bio
Tko je bio
Tko je bio

'6
'6
"6
17

Tko je bio Sokrat?

Tko je bio Platon?
Tko je bio Aristotel?
Tko su bili Spartanci?
Tko su bili Etruani?
Tko su bili plebejci?

17

je ivio u Uru?
je bio Sargon Akadski?
su bili Hetiti?
je bio Mojsije?
su bili Asirci?
je bio Nabukadnezar?

Jomonci?
carevi nazivali Sinovima neba?
Lao-Ce?
Buddha?
Konfucije?
narod Nok?

18 Tko je bio Julije Cezar?

18 Tko je bila Kleopatra?
:
Tko je osnovao Armenijsko Carstvo?
- Tko je bio Isus iz Nazareta?
" 9 Tko je bio prvi papa?
Tko je bio prvi kranski misionar?
_ '.
20
20
21
21

Tko su bili
Tko su bili
Tko su bili
Tko je bio
Tko je bila
Tko su bili

Skiti?
Traam?
Kelti?
Atila?
kraljica Boadicea?
barbari?

.I Tko su bili Justinijan i Teodora?

Tko je bio Muhamed?

13 Tko je bio Harun al-Raid?
.
Tko je bio Karlo Veliki?
Tko se borio u bitki kod Toursa?
Tko je bio Fridrik Barbarossa?
-

Tko je bio Vilim Osvaja?

k o je bila Eleonora od Akvitanije?
Tko su bili Avicenna i Averroes?

25
25
25

Tko je bio Saladin?

Tko je bio Franjo Asiki?
Tko je bio Timur?

26
26
26
27
27
27

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

28
28
28
29
29
29

Tko se sastao na Tridentskom koncilu?

Tko je bio Sulejman Velianstveni?
Tko su bili janjiari?
Tko su bili Habsburgovci?
Tko je bila kraljica Elizabeta?
Tko je bio prvi francuski kralj iz loze
Burbonaca?

30
30

Tko je poznat kao otac suvremene filozofije?

Koji je kardinal dao francuskim kraljevima
apsolutnu mo?
Tko je proglaen lordom protektorom
Engleske?
Tko je bila Katarina Velika?
Tko je bila Marija Antoaneta?
Tko je bio Fridrik Veliki?

30
31
31
31
32
32
32
33
33
33

su bili
je bio
je bio
je bio
je bio
je bio

Ferdinand i Izabela?
Leonardo da Vinci?
Lorenzo Velianstveni?
poznat kao II Moro?
Erazmo?
Calvin?

Tko je bio Jean Jacques Rousseau?

Tko je napisao Ljudska prava?
Tko je sastavio Deklaraciju nezavisnosti?
Tko su bili jakobinci i irondinci?
Tko je bila gospoa Roland?
Tko je bio prvi predsjednik Sjedinjenih
Amerikih Drava?

34
34
34
35
35
35

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

36
36
36
37
37
37

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je osnovao prve radnike sindikate?

su bile sufraetkinje?
je osnovao Crvenu armiju?
je osnovao Sovjetski Savez?
je bio poznat kao Mahatma?
je osnovao dananju Tursku?

je
je
je
je
je
je

bio Garibaldi?
bio prvi kralj ujedinjene Italije?
bila kraljica Viktorija?
bio poznat kao eljezni kancelar?
bio Abraham Lincoln?
bila Carica-majka?

38
38
38
39
39
39

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

bio Benito Mussolini?

bio Staljin?
bio Tito?
bio Adolf Hitler?
bio Winston Churchill?
bio M a o Zedong?

40
40
40
41
41
41

Tko je ujedinio Saudijsku Arabiju?

Tko je oformio Afriki Nacionalni Kongres?
Tko je bio Ho i Min?
Tko je bio Martin Luther King?
Tko su Palestinci?
Kojoj religiji pripadaju suniti i ijiti?

ZNANOST I TEHNOLOGIJA
42
42
43
43
43

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je otkrio magnetizam?
je bio Pitagora?
je prvi opisao atome?
se naziva ocem geometrije?
je u kadi doao do vanog otkria?

44
44
45
45
45

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je

46
46

Tko je izumio mikroskop?

Tko je prvi upotrijebio mikroskop za
promatranje ivog tkiva?

46
47
47
47

Tko
Tko
Tko
Tko

48
48

Tko je za vrijeme oluje podigao zmaja?

Tko je otkrio kako su izgledale pretpovijesne
ivotinje?
Tko je klasificirao biljke i ivotinje?
Tko je prvi procijenio starost Zemlje?
Tko je prvi proizveo elektrinu struju?
Tko je izumio bateriju?

48
49
49
49
50
50
51
51

je
je
je
je

izumio seizmograf?
bio Heron iz Aleksandrije?
bio prvi moderni znanstvenik?
izumio barometar?
izumio sat s klatnom?

otkrio stanice?
otkrio gravitaciju?
otkrio zato se javlja duga?
izumio zranu crpku?

51

Tko je dokazao da atomi postoje?

Tko je bio Charles Darwin?
Tko je otkrio zakone nasljeivanja?
Tko je povezao elektrinu struju
i magnetizam?
Tko je otkrio prirodu svjetlosti?

52
52
53
53
53

Tko je svrstao kemijske elemente?

Tko je zasluan za vie od 1000 izuma?
Tko je otkrio radioaktivnost?
Tko je 1900. godine izazvao revoluciju u fizici?
Tko je otkio radij?

54
54
55
55
55

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je

podijelio atom?
postavio teoriju relativnosti?
otkrio vitamine?
izumio tranzistor?
otkrio strukturu D N K ?

MITOVI, LEGENDE I JUNACI

56
56
57
57
57

Tko
Tko
Tko
Tko
Koji

su bile Amazonke?
je morao obaviti dvanaest poslova?
je bio Agamemnon?
je bila Helena?
je veliki grad nazvan po boici?

58
58
58
59
59
59

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

su bile Muze?
je bila kraljica od Sabe?
je bila Afrodita?
je traio zlatno runo?
je bio Odin?
su bile Valkire?

68
68
68
69
69
69

Tko je bio Spartak?

Je li Robin H o o d zaista postojao?
Tko je bio N e d Kelly?
Tko su bili Poncho Villa i Emiliano Zapata?
Tko je bio Jessy James?
Tko je bio AI Capone?

70
70

Tko je bila Dama sa svjetiljkom?

Koja je crna Amerikanka bila poznata kao
Mojsije svoga naroda?
Tko je osnovao Crveni kri?
Tko je bio Albert Schweitzer?
Tko je bila Helen Keller?
Tko je Majka Tereza?

70
71
71
71

UMJETNOST I ZABAVA

60
60
60
61
61
61

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

bio Roland?
ivio u Camelotu?
bio kralj Vaclav?
bio El Cid?
bio Prezbiter Ivan?
bio Wilhelm Teli?

62
62
62
63
63
63

Koji je gusar bio poznat kao Barbarossa?

Tko je bio Francis Drake?
Tko su bili bukaniri?
Tko je bio Surcouf?
Tko su bile Anne Bonny i Mary Read?
Tko je bio admiral Nelson?

64
64
64
65
65
65

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je svirao dok je gorio Rim?

je bio ovjek sa eljeznom maskom?
je bila Marija Stuart?
su bili Borgije?
je bio Rasputin?
je bila Eva Peron?

66
66
66
67
67
67

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

bio
bila
bio
bio
bio
bila

Hiawatha?
Pocahontas?
Daniel Boone?
Davy Crockett?
Geronimo?
Calamity Jane?

72
72
72
73
73
73

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

napisao Ep o Gilgameu?
napisao Ilijadu i Odiseju?
bila Sapfo?
pisao basne?
glavni junak Ramayame?
bio Vergilije?

74
74
74
75
75
75

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

bio Omar Khayyam?

napisao Priu o Genjiju?
1001 no priao prie?
napisao Boanstvenu komediju?
bio Petrarca?
napisao Kanterburijske prie?

76
76
76
77
77
77

Tko je bio Don Quijote?

Tko je sastavio prvu zbirku narodnih
pripovjetki?
Tko je bio Robinson Crusoe?
Tko je opisao Guliverova putovanja?
Tko je bio Candide?
Tko je stvorio Frankensteinovo udovite?

78
78
78
79
79
79

Tko je bio Alessandro Manzoni?

Tko je bio M o b y Dick?
Tko je bio Victor Hugo?
Tko su bili tri muketira?
Tko je bio Hans Christian Andersen?
Tko je bio Honor de Balzac?

80

Tko je bio Charles Dickens?

80

Tko je napisao prve detektivske prie?

80
81
81

Tko su bile sestre Bront?

Tko je napisao knjigu Alice u zemlji udesa?
Tko je napisao prve znanstveno-fantastine
prie?

82
82
83
83
83

Tko je napisao Rat i mir?

Tko je bio Mark Twain?
Tko je bio mile Zola?
Tko je bio Franz Kafka?
Je li Sherlock Holmes zaista postojao?

84
84
84
85
85

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

86
86
87
87
87

Tko je bio Bernini?

Tko je bio Rodin?
Tko su bili postimpresionisti?
Tko su bili fovisti?
Tko je bio Picasso?

88
88
88
89
89
89

Kome
Tko je
Tko je
Tko je
Tko je
Tko je

90

Tko je narodnu glazbu povezivao

je
je
je
je
je

bio Fidija?
bio Giotto?
bio Piero della Francesca?
naslikao prve uljane slike?
bio Michelangelo?

92
92
92
93
93
93

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je napisao prve tragedije?

su bili Kolumbina i Harlekin?
je najvei engleski dramski pisac?
je bio Moliere?
je duu prodao vragu?
je bila Boanstvena Sarah?

94
94
94
95
95
95

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

96
96
96
97
97
97

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je bio Charlie Chaplin?

su bili Stanlio i Olio?
je bio Louis Armstrong?
je stvorio Mickey Mousea?
je bio Elvis Presley?
su bili Beatlesi?

bio Anton ehov?

bila Eleonora Duse?
bio Ibsen?
bila Ana Pavlova?
bio Vaclav Njiinski?
bio Bertold Brecht?

je Vivaldi skladao glazbu?

bio Johann Sebastian Bach?
bio Mozart?
bio Beethoven?
bio ajkovski?
bio Stravinski?

s Bachom?

MEDICINA
98
98
98
99
99

90
90
91
91
91

Tko je gitaru uinio koncertnim

instrumentom?
Koji je operni pjeva prvi snimio plou?
Tko je bio Duke Ellington?
Tko je bila Billie HoIday?
Tko je bila Maria Callas?

Tko su bili prvi lijenici?

Tko je otac medicine?
Tko je bio Galen?
Tko je prvi primijenio akupunkturu?
Tko je bio Paracelsus?

100
100
100
101
101
101

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

je
je
je
je
je
je

izradio prve umjetne udove?

bio najvei rani anatom?
otkrio optok krvi?
otkrio lijek protiv skorbuta?
otkrio da bolesti uzrokuju mikrobi?
otkrio cjepivo protiv boginja?

102

Tko je prvi primijenio anesteziju?

102

Tko je u kirurgiji prvi primijenio antiseptike?

102
103
103

Tko je izdvojio bakteriju to uzrokuje

tuberkulozu?
Tko je bio Sigmund Freud?
Tko je pronaao nain spreavanja djeje
paralize?

103

Tko je prvi puta presadio srce?

104
104
105
105
105
106
106
107
107
107

Tko je prvi tvrdio da Zemlja krui oko Sunca:

Tko je izradio prvu kartu zvjezdanog neba?
Tko je prvi uspjeno predvidio kretanje
planeta?
Tko je bio Kopernik?
Tko je bio Tvcho?
Tko je otkrio kako se kreu planeti?
Tko je otkrio Jupiterove mjesece?
Tko je otkrio U ran?
Tko je prvi izmjerio udaljenost zvijezda?
Tko je bio Hale?

108
'08
" 09
109
109

Tko
Tko
Tko
Tko
Tko

SVEMIR

je
je
je
je
je

izmjerio veliinu svemira?

tvorac teorije velikog praska?
*
otkrio od ega su graene zvijezde?
bila Lajka?
otkrio kvazare?

113
113
114
114
114
115
115
115
116
116
116
117
117
117
118

ISTRAIVAI I PIONIRI
Jesu li drevni narodi plovili oceanima?
Tko je poduzeo prva istraivaka
putovanja?
Tko je traio zemlju Thulu?
Tko je bio Cheng Ho?
Tko je bio Henrik Pomorac?
Tko je predvodio prvo putovanje oko
svijeta?
Koji je evropski pomorac prvi stigao
u Indiju?
Tko je traio sjeverozapadni prolaz?
Tko je prvi stigao na Sjeverni pol?

118
119
119
119

Koji je Evropljanin prvi istraio juni dio

Tihoga oceana?
Tko je prvi stigao na Juni pol?
Tko je bio Ibn Battuta?
Koji su Evropljani prvi istraili Sjevernu
Ameriku?
Tko je bila Mary Kingsley?
Tko je bio David Livingstone?
Tko je prvi preao Australiju?
Tko je bio Alexander von Humboldt?
Tko je prvi poletio balonom?
Tko je prvi poletio zranim brodom?
Tko je prvi preletio iz Francuske u Englesku?
Tko je prvi samostalno oplovio svijet?
Tko je prvi puta bez zastajanja preletio
Atlantik?
Koja je ena prva samostalno preletjela
svijet?
Tko se prvi popeo na najviu planinu
svijeta?
Tko je prvi istraio morske dubine?
Tko je izumio akvalung?
Koja je ena prva obila Zemlju?
Tko je prvi kroio na drugo nebesko tijelo?

T K O JE I V I O

URU?

TKO JE B I O S A R G O N

T K O SU

BILI

HETITI?

AKADSKI?
Ur je jedan od gradova-drava to su ih podigli drev
ni Sumerani. Njegove rue
v i n e l e e u d a n a n j e m ju
n o m Iraku.
Sumerani su Ur osnovali
u e t v r t o m tisuljeu prije
n a e e r e u dolini n e d a l e k o ri
j e k e Eufrat.
P r v a naselja n a t o m p o
d r u j u unitila j e p o p l a v a .
U Bibliji je taj d o g a a j z a b i
ljeen k a o o p i p o t o p .
N a k o n p o t o p a j e U r naseli
la skupina v i s o k o razvijenih
S u m e r a n a . M e u njima s u bi
li brojni skulptori, l o n a r i ,
k o v a i i graditelji.
D v a d e s e t i h g o d i n a naeg
stoljea m e u r u e v i n a m a
U r a p r o n a e n o j e kraljevsko
groblje s m n o t v o m zlatnih,
srebrnih i b r o n a n i h p r e d m e
ta. Uz kraljeve i kraljice p o
k o p a n i su o t r o v a n i p o d a n i c i
koji se se n a d a l i da e im slu
iti na d r u g o m e svijetu.

S a r g o n je vladao od 2371.
d o 2316. g o d i n e p r . n . e r e .
U t o m je razdoblju o s n o
v a o prvo carstvo u svjetskoj
povijesti.
S a r g o n j e bio vizir (glavni m i
nistar) j e d n o g od kraljeva to
su vladali S u m e r o m (dana
njim I r a k o m ) . U b r z o j e pre
u z e o prijestolje i u sjevernoj
B a b i l o n i j i o s n o v a o grad A g a du ili A k a d .
Postepeno je porazio sve
s u m e r s k e kraljeve i proirio
svoju v l a d a v i n u d o Perzijskog
zaljeva na jugu, Sredozemlja
na z a p a d u i Turske na sje
veru.
S t a n o v n i c i n j e g o v o g kra
ljevstva nazivali su se A k a dijci.
Za vladavine Sargonovih
nasljednika A k a d i j c i su razvili
umjetnost pisanja, a izradili
su i p r v e b o r b e n e l j e m o v e
od bakra i k o e .

H e t i t i su i v j e l i u c a r s t v u sa
s r e d i t e m u dananjoj Tur
skoj. Njihovo je carstvo po
stojalo s e d a m stotina godi
n a , o d 20. d o 1 3 . s t o l j e a
pr. n. e r e .
Hetiti su bili srodni n a r o d i m a
E v r o p e i s j e v e r n e Indije. K r e
nuvi iz sredinje E v r o p e ,
preli su K a v k a z i osvojili
A n a t o l i j u ( d a n a n j u Tursku).
N j i h o v glavni grad bio j e H a tua n e d a l e k o d a n a n j e A n kare.
N a k o n to su o k o 1 5 0 0 .
g o d i n e pr. n. e r e postali v r l o
m o n i , Hetiti su se proirili
p r e m a jugu d u s r e d o z e m n e
obale.
Pisali su na glinenim p l o i
c a m a koristei se hijeroglifima (slikovnim p i s m o m ) i kli
nastim p i s m o m . Hetitski kra
ljevi su t a k o e r bili i v r h o v n i
s v e e n i c i . Imali su p r a v n i sis
t e m , a m e u p r v i m a su p o
eli upotrebljavati i e l j e z o .

PROLOST
nje Izrael, a djelo egipatskog
p o v j e s n i a r a iz 2 0 0 . g o d i n e
pr. n. e r e g o v o r i o protjeriva
nju i d o v a iz Egipta. I m e
M o j s i j e je u to v r i j e m e bilo
vrlo e s t o m e u E g i p a n i m a .

TKO

JE

BIO

MOJSIJE?

Mojsije je bio idovski pro

rok koji je izveo I z r a e l c e iz
r o p s t v a u E g i p t u i p o v e o ih
u p o t r a g u za o b e a n o m
zemljom Kanaan.
>

T K O SU

BILI ASIRCI?

Asirci su ivjeli u s j e v e r
n o m dijelu d a n a n j e g Ira
ka. N j i h o v a je civilizacija
c v j e t a l a o d 29. d o 6 . s t o l j e
a pr. n. e r e .
Asirci su ivjeli na v i s o r a v n i
ma uz rijeku Tigris. N j i h o v i
glavni g r a d o v i bili su A u r
i N i n i v a . G r a d i l i su n a s t a m b e
o d o p e k a suenih n a s u n e
voj toplini, ali i k a m e n e hra
m o v e i p a l a e s profinjenim
zidnim uresima. O s n o v u asirske d r a v e inila j e v o j s k a ,
p r v a snaga n a o r u a n a eljez
> T K O JE B I O
NABUKADNEZAR?
N e b u k a d n e z a r j e o d 605.
d o 562. g o d i n e p r . n . e r e
vladao B a b i l o n o m . U Bibliji
se on spominje kao Nabukodonozor.
N e k o l i k o m j e s e c i prije n e g o
j e naslijedio s v o g o c a , N e b u
k a d n e z a r je u bitki k o d Karkemia ( d a n a n j a j u n a Tur
ska) o s v o j i o Siriju i Palestinu
to su prije p r i p a d a l e E g i p t u .
E g i p a n i su poticali p o r a
ene narode na p o b u n u , pa
se N e b u k a d n e z a r n e p r e s t a n o

Pria o Mojsiju o b u h v a a
etiri Biblijske knjige Izla
z a k , Knjigu L e v i t s k u , B r o j e v e
i P o n o v l j e n i z a k o n . To su j e
dini povijesni zapisi o n j e m u .
M e u t i m , egipatski zapis iz
1 2 . stoljea pr. n. e r e s p o m i

P r e m a Bibliji, Izraelci su
u Egiptu bili u g n j e t a v a n i na
rod radei kao robovi. Mojsi
j e j e tijekom 1 3 . stoljea pr.
n . e r e p o s t a o njihov v o a
i p o v e o ih iz Egipta p r e m a
K a n a a n u (Palestini).
M n o g o g o d i n a Izraelci s u
lutali p u s t i n j o m , da bi nakraju, neposredno nakon Mojsij e v e smrti, stigli u K a n a a n .

nim o r u j e m . Asirsko se c a r
stvo prostiralo o d Egipta d o
Perzijskog z a l j e v a .
Asirci su iz rudnika na p o
d r u j u d a n a n j e j u n e Turske
vadili s r e b r o , pa je A u r ubr
z o p o s t a o uspjeno t r g o v a
ko sredite i z m e u istoka
i z a p a d a . M a l e srebrne blo
k o v e su razmjenjivali za r o b u
(posebno tkanine, konje
i deve).
Asirci su p o t o v a l i b o g a ra
ta Ashura. O k o 600. godine
pr. n. e r e pokorili su ih M e dejci i B a b i l o n c i .

suoavao s novim sukobima.

P o r a z i o j e m a l u kraljevinu J u
d e j u , pripojio njen glavni
grad J e r u z a l e m i u B a b i l o n
d o v e o brojne zarobljenike.
Kad je Nebukadnezar po
stao k r a l j e m , B a b i l o n j e v e
bio velik i b o g a t g r a d . O n j e
izgradio j o m n o g e lijepe gra
e v i n e k a o to s u , n a p r i m j e r ,
Itarine d v e r i (na c r t e u ) .
D a u g o d i supruzi Amitis
kojoj se nije sviala B a b i l o n
ska r a v n i c a , N e b u k a d n e z a r
je izgradio g o l e m i terasasti vrt
p o z n a t k a o babilonski visei
vrt i j e d n o od s e d a m svjetskih
uda.
11

<

K O J I JE KRALJ P R V I

UJEDINIO

EGIPAT?

O k o 2850. g o d i n e p r . n . e r e
vladar G o r n j e g Egipta M e
ns porazio je podruje
delte Nila ( D o n j i Egipat).

>

T K O JE

PUNT

nji Egipat, M e n s j e p r e k o bi
jele nosio i c r v e n u krunu.
M e n s j e bilo n j e g o v o
o s o b n o i m e . Kraljevsko m u j e
i m e bilo N a r m e r i na starim
p o p i s i m a kraljeva se p o j a v l j u
j e k a o V l a d a r dviiu z e m a l j a .
Kralj je u M e m f i s u , j u g o z a
p a d n o o d K a i r a , izgradio glav
ni grad za s v o j e d v o s t r u k o kra
ljevstvo. N j e g o v u s u t v r a v u
o k r u i v a l i bijeli z i d o v i .

Kraljevstvo G o r n j e g Egipta
protezalo se od dananjeg
Kaira d o prvih s l a p o v a N i l a ,
g d j e se d a n a s nalazi b r a n a
Asuan.
M e n s j e n o s i o bijelu u njastu k r u n u . V l a d a r i D o n j e g
Egipta, m o v a r n o g p o d r u j a
uz d e l t u , nosili su c r v e n u kru
nu. N a k o n s t o j e porazio D o

P r e m a egipatskoj povijesti
Menes/Narmer je vladao 62
g o d i n e i i m a o je e n u N e i t h - h e t e p . U b r z o n a k o n smrti
( u b i o g a j e nilski konj) progla
en j e b o g o m .

p u t o v i i z m e u Egipta i P u n t a
vodili preko kopna. N o ,
u d r u g o m tisuljeu pr. n. e r e
kralj M e t u h o t e p III. j e o d l u
i o da bi bilo b o l j e putovati
morem.
O k o 5 0 0 g o d i n a kasnije
kraljica H a t e p s u t , koja je

vladala od 1503. do 1482.

g o d i n e , u P u n t je poslala flo
t u o d pet b r o d o v a . N a t p i s n a
njenom hramu u Deir e l - B a h riju n e d a l e k o L u x o r a o p i s u j e
teret sastavljen od mirisnog
drva, tamjana, m a j m u n a , pa
sa, panterinih k o a .

U ZEMLJU

POSLAO

TRGOVAKU
EKSPEDICIJU?
U P u n t su trgovake e k s p e
d i c i j e slali m n o g i e g i p a t s k i
v l a d a r i , ali su d v i j e n a j p o z
natije poslali M e t u h o t e p
I I I . i kraljica H a t e p s u t .
Z e m l j a P u n t j e leala n a o b a l i
C r v e n o g m o r a koju d a n a s
d j e l o m i n o z a u z i m a j u Etiopi
j a , D i b u t i i sjeverna S o m a l i
j a . Bila je bogata z l a t o m , slo
novaom i zainima.
i n i se da su prvi t r g o v a k i
D> T K O JE I Z R A D I O
PRVU

PIRAMIDU?

P r v a p i r a m i d a bila je s t e p e nasta piramida k o d Sakkare. Projektirao ju je oko

2500. g o d i n e l i j e n i k k r a l j a
Zosera, Imhotep.
I m h o t e p j e prvi o v j e k koji
nije bio v l a d a r , a i m e mu je
ulo u povijest.
B i o j e vrlo n a d a r e n . O s i m
kraljevskog lijenika bio j e
i s v e e n i k , a s t r o n o m , pisac te
kraljevski glavni ministar.
S t e p e n a s t a p i r a m i d a koju
j e projektirao v i s o k a j e o k o
12

6 0 m e t a r a . T o j e sredinji d i o
Zoserove grobnice. Grobnica
nije predstavljala tek mjesto
za p o k a p a n j e , v e su se
u njoj nalazili h r a m o v i i p r o
storije za vjerske o b r e d e
u ast m r t v o g a kralja.
Cijeli sklop u S a k k a r i je pr
vi s p o m e n i k izgraen u cije
losti o d k a m e n a . O b i n o s u
se g r a e v i n e gradile od gline
nih o p e k a .
S t e p e n a s t a p i r a m i d a se ta
ko n a z i v a jer su joj vanjski
z i d o v i sastavljeni o d niza d i
v o v s k i h s t e p e n i c a . S v e kasni
je izgraene piramide imale
su glatke v a n j s k e z i d o v e .

PROLOST
V

K O J I JE F A R A O N

TOVAO

JEDNOG

BOGA?
A m e n o f i s IV. je Egiptom
v l a d a o o d 1379. d o 1362.
godine i potovao je S u n
ev kolut, A t o n .
A m e n o f i s I V . j e kraljem p o
stao n a k o n smrti svoga o c a
koji je v l a d a o m i r n o i us
pjeno.
P o e t k o m svoje vladavine
mladi je faraon zapostavio
b o g a zraka i S u n c a A m o n - R a
i d r u g e b o g o v e i b o i c e , te je
p o e o tovati A t o n a . V j e r o -

vao je da je Aton bog itavog

svijeta, a ne s a m o Egipta.
Prema njemu se nazvao Ekhnaton.
E k h n a t o n j e napustio grad
svojih p r e d a k a T e b u i izgra
d i o n o v i glavni grad kojega j e
nazvao Ahtaton.
Ekhnaton je sve vrijeme
p o s v e t i o religiji, a z a n e m a r i o
je vladati z e m l j o m , pa je do
n j e g o v e smrti Egipat izgubio
velik d i o s v o g a c a r s t v a . U b r
zo n a k o n toga E g i p a n i su se
vratili svojim starim b o g o v i
ma i T e b a je p o n o v n o postala
glavnim gradom.

T K O JE B I O

TUTANKHAMON?
Tutankhamon je bio Ekhna
ton ov mladi zet. G o d i n e
1922. p r o n a e n a j e n j e g o v a
grobnica puna dragocje
nosti.
T u t a n k h a m o n o v o p r a v o ime
bilo j e T u t a n k h a t o n . J o k a o
d j e a k se o e n i o s E k h n a t o v o m treom kerkom Ankhesenpaatenom. U dobi od oko
deset g o d i n a naslijedio j e s u
p r u g i n o g ogora S m e n k h k a r a
i postao faraon.
N a k o n dvogodinje vlada
v i n e m l a d i j e kralj o b j a v i o d a
se p o n o v n o m o r a j u tovati
stari b o g o v i i vratio se u n e
kadanji glavni grad Luksor
(Tebu). Takoer je promije
nio s v o j e i m e t a k o d a o n o
u sebi sadri i m e b o g a
Amon-Ra.
T u t a n k h a m o n o v grob je
1 9 2 2 . g o d i n e p r o n a a o bri
tanski a r h e o l o g H o w a r d C a r
tel. T o j e j e d i n a egipatska
kraljevska g r o b n i c a koja rani
j e nije o p l j a k a n a . F a r a o n o vo tijelo j o uvijek lei
u g r o b n i c i , ali je v e i n a dra
gocjenosti p r e n e s e n a u m u z e j
u K a i r u . T u t a n k h a m o n je
u m r o 1 3 5 1 . g o d i n e pr. n . e r e
u d o b i od s a m o 18 g o d i n a .

> TKO

JE

BILA

NEFRETETA?
N e f r e t e t a je bila s u p r u g a
egipatskog faraona Ekhnatona koji j e p o k u a o p r o m i
jeniti religiju s v o g n a r o d a .
Pretpostavlja se da je N e f r e t e ta bila strana p r i n c e z a , iako
je toliko n a l i k o v a l a na svoga
supruga da mu je m o g l a biti
sestra. Egipatski kraljevi su
se e s t o enili s vlastitim sest r a m a . O n j i h o v o j slinosti
z n a m o jer je u r u e v i n a m a
grada Ahtatona (dananjem
Tel el A m a r n u ) p r o n a e n o

n e k o l i k o izrezbarenih bista
mladoga para.
D o k su za drevne Egipane
karakteristine stilizirane
skulpture, tijekom E h n a t o n o v e v l a d a v i n e umjetnici s u te
ili izradi v j e r n i h portreta.
Nefreteta j e s v o m e s u p r u
gu p o m a g a l a u vjerskim o b r e
d i m a i rodila mu je est k e r i .
T a d a j e v j e r o j a t n o izgubila
n j e g o v u n a k l o n o s t , te je osta
tak ivota p r o v e l a u o s a m i ili
ak u zatoenitvu.
Nefretetina najstarija ki
M e r i t a t e n u d a l a se za E k h n a t o n o v o g nasljednika S m e n k h karu.
13

PROLOST
> TKO

SU

BILI

JOMONCI?
J o m o n c i s u najstariji p o z n a
ti stanovnici Japana. Pret
postavlja se da su ivjeli od
o k o 7000. d o 250. g o d i n e
pr. n. e r e .
Jomon u prijevodu znai
vezeni uzorak. J o m o n c i su
naziv dobili po t o m e to su
g l i n e n o p o s u e ukraavali v e
zenim uzorkom.
J o m o n c i su u J a p a n vjero
jatno stigli iz Sibira. M o g u e
je da se radi o p r e c i m a n a r o
d a A i n u , m a l e s k u p i n e to
d a n a s ivi u s j e v e r n o m J a p a
n u . Z a razliku o d v e i n e J a
p a n a c a , A i n u i su k r u p n e gra
e i imaju gustu kosu i b r a d u .
J o m o n c i su ivjeli u p o d
z e m n i m sklonitima natkrive
nim kosim k r o v o m . U p o t r e b
ljavali su k a m e n i alat i ivjeli
od lova i r i b o l o v a .
U z ostatke njihovih n a s e
o b i n a o t k r i v e n e su v e l i k e ru
pe za o t p a d . U njima su p r o
n a e n i ostaci koljaka i u d i c e
od ribljih kostiju koje su o i
to primjenjivali za dubinski ri
bolov. Stoga su J o m o n c i m o
rali graditi i a m c e . P r o n a e
ne kosti p o k a z u j u da su lovili
i jeli v e p r o v e i j e l e n e .

K O J I SU SE CAREVI

NAZIVALI

SINOVIMA

NEBA?
Kineski carevi su naslov
S i n neba dobili jo
u bronanom dobu,
a koristili su ga sve do 1911.
godine kad je carstvo uki
nuto.
Prvi kineski v l a d a r i bili su
ujedno i carevi i sveenici.
P r i p a d n i c i dinastije S h a n g ,
koji su v l a d a l i od 1 7 6 6 . g o d i
ne pr. n. e r e , tvrdili su da su
potomci vrhovnog boga
S h a n g Tia.
Ljudi su v j e r o v a l i da je
car njihova veza s n e b o m
i da se n a k o n smrti
o n spaja s a S h a n g T i o m .
Z a ivota s u c a r a nazivali
i Prvim ovjekom.
S t o t i n a m a g o d i n a Kinezi su
tovali d u h o v e svojih
p r e d a k a , a religijske
o b r e d e su vodili Sinovi
neba.
M o g u e j e d a naslov Sin
n e b a p o t j e e iz v r e m e n a
prije dinastije S h a n g .
M e u t i m , prie
0 dinastijama koje su v l a d a l e
prije 2 6 9 7 . g o d i n e pr. n . e r e
v j e r o j a t n o su l e g e n d a r n e
1 o njima n e m a m o nikakvih
dokaza.

14

T K O JE B I O LAO-CE?

L a o - C e je bio kineski filo

zof koji je ivio prije otprili
k e 2500 g o d i n a . O n j e o s n i
va religije koju nazivamo
taoizmom.
Pretpostavlja s e d a j e L a o - C e
r o e n 6 0 4 . g o d i n e pr. n . e r e .
N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e
L a o - T a n , ali s e n a z v a o L a o C e to z n a i uitelj L a o .
Isprva j e ivio m i r n i m , s a m o t n i k i m i v o t o m , a zatim se
z a p o s l i o k a o knjiniar na
d v o r u kineske dinastije C h o u
to je u n j e g o v ivot unijelo
velike promjene.
L a o - C e se proslavio svo
j o m m u d r o u i filozofijom,
pa ga je 51 7. g o d i n e pr. n. ere posjetio K o n f u c i j e i zatra
i o savjet.
N a k r a j u se zasitio svjetov
nih p r o b l e m a i o t p u t o v a o
p r e m a z a p a d u t r a e i mjesto
za o d m o r i razmiljanje.
Na svojim je putovanjima
susreo g r a n i a r a s kojim je
n a p i s a o djelo o t a o i z m u p o d
n a s l o v o m P u t . Posljednji
put j e v i e n k a k o j e o t p u t o
v a o prema prolazu Hsien-ku
u planinama zapadne Kine.
Taoizam propovijeda jed
n o s t a v a n a s t a n ivot u skla
du s p r i r o d o m .

PROLOST
V

T K O JE B I O N A R O D

NOK?
N a r o d N o k j e ivio o k o
900. g o d i n e p r . n . e r e n a
podruju dananje Nigeri
j e . T o s u bili p r v i s t a n o v n i c i
C r n e Afrike koji su izrai
vali s k u l p t u r e .

T K O JE B I O B U D D H A ?

Buddha je nadimak Siddharthe G a u t a m e , sina indij

skog vladara koji je ivio
o k o 500. g o d i n e p r . n . e r e .
Nadimak u prijevodu znai
P r o s v j e t l j e n i , a d o b i o ga
je jer je v e i n u ivota pro
veo propovijedajui.
S i d d h a r t h a j e v j e r o j a t n o ro
e n o k o 5 6 3 . g o d i n e pr. n . e r e . O d r a s t a o je u bogatoj
obitelji, a u d o b i od 16 g o d i
na oenio je princezu Yasodhara i d o b i o sina R a h u l a .
U 2 9 . g o d i n i shvatio je da
je svijet ispunjen b i j e d o m , te
j e j e d n e n o i napustio svoj
d o m , z a m i j e n i o raskonu
odjeu s prosjakom i postao
lutajui p r o p o v i j e d n i k .
U slijedeih est g o d i n a
p o k u a v a o je p o s t o m i o d r i
canjem dosei prosvjeenost.
N a p o k o n j e shvatio d a t o
nije pravi n a i n , te da p r a v i
put valja traiti n e g d j e i z m e
u obilja i g l a d o v a n j a .
S j e d e i ispod drveta i m e
ditirajui j e d n o g j e d a n a
odjednom doivio prosvjee
nost. O s t a t a k ivota p r o v e o
je uei druge kako dosei
nirvanu ili o s l o b o e n j e od
k r u n o g toka ivota i smrti.
U m r o je u dobi od 80 g.

T K O JE B I O

KONFUCIJE?
K o n f u c i j e je bio kineski fi
lozof koji je ivio prije go
t o v o 2500 g o d i n a . M i l i j u n i
ljudi s u n j e g o v o u e n j e sli
jedili p o p u t religije.
K o n f u c i j e v o p r a v o i m e bilo j e
K u n g - C e , a u n a r o d u je p o
stao p o z n a t k a o K u n g - f u - c e ,
to z n a i Veliki uitelj K u n g .
K o n f u c i j e je latinski oblik tog
imena.
Konfucije je roen 5 5 1 .
g o d i n e pr. n. e r e u g r a d u
C h ' u - f o u u pokrajini S h a n t u n g , g d j e njegovi p o t o m c i
ive i danas. V e kao mladi
p o s t a o j e priznati u e n j a k .

A r h e o l o z i s u p r v e N o k skulp
ture pronali 1 9 3 1 . g o d i n e .
N a z v a l i su ih po m a l o m selu
N o k koje lei j u g o i s t o n o o d
grada K a n o .
U m j e t n o s t i o b i a j i tih n e
p o z n a t i h ljudi n a z i v a j u se
N o k k u l t u r o m . N j e n i tragovi
p r o n a e n i su i na drugim
mjestima s j e v e r n o o d sjecita
rijeka N i g e r i B e n u e .
S k u l p t u r e s u izraivali o d
gline. V e i n o m su to ljudske
g l a v e u p r i r o d n o j veliini ili
m a l e n i m o d e l i ljudi i ivoti
nja. N a svim s k u l p t u r a m a lju
d i imaju p r o b u e n e ui, s t o j e
jasni d o k a z d a j e n a r o d N o k
u p o t r e b l j a v a o nakit.
Talili su e l j e z o i izraivali
k a m e n e sjekire. Iz skulptura
s a z n a j e m o da su v j e r o j a t n o
bili f a r m e r i .
N i t k o n e z n a k a k o j e zavr
ila N o k kultura, no p r e t p o s
tavlja se da su l a n o v i s u v r e
menog plemena Yoruba po
tomci naroda N o k .

M n o g i s t a n o v n i c i K i n e bili
su siromani i s njima se loe
postupalo. Konfucije je vjero
v a o d a s e p r e m a ljudima
svatko treba ponaati o n a k o
k a k o bi i s a m elio da p r e m a
n j e m u p o s t u p a j u drugi. e l i o
je dobiti visoki p o l o a j u vla
di koji bi mu o m o g u i o da
p r o v e d e s v o j e ideje o miru
i p r a v d i . N a k r a j u su mu v l a
dari d r a v e Lu dali p r i v i d n o
v i s o k o mjesto, ali je u s k o r o
u v i d i o da n e m a s t v a r n o g ut
j e c a j a i u posljednjim g o d i n a
ma ivota o d b i o iriti s v o j e
ideje. U m r o j e u 7 2 . g o d i n i .
15

T K O JE B I O S O K R A T ?

Sokrat je jedan od najpoz

natijih starogrkih filozofa
i uitelja. N j e g o v i su stavo
vi stoljeima utjecali na
mnoge ljude.
Sokrat j e r o e n 4 7 0 . g o d i n e
pr. n. e r e u A t e n i k a o sin
skulptora i primalje. S l u i o je
u atenskoj v o j s c i g d j e je p o h
v a l j e n za hrabrost.
G o v o r i se da je n j e g o v a s u
pruga Ksantipa imala vrlo lo
u n a r a v . V j e r o j a t n o ju je
smetalo to S o k r a t nije i m a o
nikakvih o s o b n i h a m b i c i j a ni
ti ga je z a n i m a o n o v a c .
P a ipak, S o k r a t j e n e k o v r i
j e m e b i o predsjednik skupti
n e svih atenskih g r a a n a . N a
t o m j e p o l o a j u izgubio p o
pularnost k a d se usprotivio
ilegalnom pokuaju da se ne
ki generali i z v e d u na s u d .
S o k r a t j e v e i n u ivota
p r o v e o u e i ljude svojim
i d e j a m a o istini i v r l i n a m a .
N j e g o v i protivnici su ga o p t u
ili za k r i v o v j e r j e , te je z b o g
toga o s u e n na smrt ispija
njem otrova.

T K O JE B I O PLATON?

P l a t o n je b i o pisac i filozof,
S o k r a t o v u e n i k i prijatelj.
R o e n j e u A t e n i 427. g o d i
n e pr. n. ere.
P l a t o n je r o e n u bogatoj
aristokratskoj obitelji. U d o b i
od 20 godina postao je S o
kratov u e n i k .
N a k o n S o k r a t o v e smrti,
399. godine p r . n . e r e , Platon
je nekoliko godina p r o v e o
p u t u j u i . Vrativi se u A t e n u
o s n o v a o je kolu z n a n o s t i i fi
lozofije (u staroj G r k o j su ta
d v a predmeta bila vrlo
bliska).
k o l a se nalazila u umar
ku maslina koje je legendarni
heroj A k a d e m s m a t r a o sveti
ma. Zato je nazvana Akade
m i j o m , k a k o se jo i d a n a s
n a z i v a j u v i s o k e kole u svi
jetu.
Platon je neko vrijeme pro
v e o n a Siciliji gdje j e p o d u
a v a o sirakukog kralja D i oniza II.
S v o j i m dijalozima o ideja
m a utemeljio j e c j e l o k u p n u
e v r o p s k u filozofiju. U m r o j e
u A t e n i u d o b i od 80 g o d i n a
ostavivi p r e d i v n a djela.

16

T K O JE B I O

ARISTOTEL?
Aristotel je bio najznaajni
ji starogrki mislilac. est
godina je radio kao privatni
uitelj Aleksandra Velikog.
Aristotelov o t a c j e bio d v o r
ski lijenik A l e k s a n d r o v o g a
d j e d a A m i n t a s a I I . S a m Aris
totel je u A t e n u d o a o 3 6 7 .
g o d i n e pr. n. e r e u d o b i od
18 g o d i n a , te je 20 g o d i n a
proveo na Platonovoj Akade
miji.
N a k o n to je u M a k e d o n i j i
p o d u a v a o Aleksandra Veli
k o g , Aristotel se vratio u A t e
nu i o s n o v a o vlastitu k o l u ,
Likej. P o d r u j e m n j e g o v e
kole prostirale su se m n o g e
staze za etnje, ili peripatosi,
pa se o n a e s t o n a z i v a peripatetikom
kolom.
G o d i n u d a n a prije s v o j e
smrti Aristotel je p o b j e g a o iz
A t e n e je su ga protivnici o p
tuili za n e v j e r u u a t e n s k e
bogove.
A r i s t o t e l o v e z a p i s e o raz
nim t e m a m a otkrili su u sred
n j e m vijeku e v r o p s k i z n a n s
t v e n i c i . P r e m a svojoj v a n o s t i
ta su djela svrstana u t e m e l j e
z a p a d n o e v r o p s k e filozofije
i kulture.

PROLOST
V

TKO

SU

BILI

PLEBEJCI?
Rimljani su plebejcima nazi
vali rimske p u a n e koji su
u p o e t k u bili s l o b o d n i ali
politiki brespravni graani.
U R i m u su postojala etiri
stalea: patriciji ili aristokrati
su imali s v e privilegije i m o ,
p l e b e j c i su bili s l o b o d n i gra
a n i s m a l o utjecaja, o s l o b o
e n i r o b o v i su imali tek neto
manje prava nego plebejci,
d o k r o b o v i nisu imali nikak
vih prava.

> TKO

SU

BILI

TKO

SU

BILI

SPARTANCI?

ETRUANI?

Sparta je grad-drava drev

ne G r k e . Njeni su stanov
nici bili p o z n a t i p o v o j n i
koj v j e t i n i i s p o s o b n o s t i
ivljenja u o s k u d i c i .

Etruani su prije p o j a v e
d r e v n i h R i m l j a n a bili najz
naajniji n a r o d Italije. iv
jeli su u Etruriji koja se da
nas naziva Toskana.

Sparta se nalazila u j u n o j
Grkoj na P e l o p o n e s k o m
p o l u o t o k u . N j e n i su s t a n o v n i ci bili podijeljeni u tri s k u p i ne S p a r t a n c i su bili aristokrat i i z v j e b a n i k a o ratnici, p o s
j e d o v a l i su z e m l j u a n e o b i
no su cijenili z a j e d n i k i ivot.

D o d a n a s jo nitko nije otkrio

o d a k l e Etruani p o t j e u ,
k a o ni p o j e d i n o s t i iz n j i h o v e
povijesti, l a k o su ostavili
m n o t v o z a p i s a , svi su ti za
pisi pisani n e p o z n a t i m jezi
k o m koji do d a n a s nije u c i j e
losti o d g o n e t n u t .

D r u g a skupina G r k a koji su
ivieli p o d v l a d a v i n o m S p a r tanaca bili su perioikoi. B a v i l i
su se t r g o v i n o m koja p r a v i m
S p a r t a n c i m a nije bila d o z v o
ljena. T r e a skupina bili su
h e l o t i , r o b o v i to su o b r a i
vali z e m l j u . O n i nisu imali
gotovo nikakva prava.

Etruani su u s j e v e r o z a
p a d n o j Italiji izgradili m o n o
kraljevstvo i bili su prvi v l a d a
ri R i m a . T r g o v a l i ' s u s m n o g i m
zemljama du Sredozemlja
i u unutranjosti.

Spartanski d j e a c i su u d o b i o d 7 g o d i n a odlazili o d
majki, te su se o b u a v a l i
u gimnastici i ratnikim vjet i n a m a . M u k a r c i s e nisu
smjeli eniti prije n a v r e n e
30. godine ivota.
Djevojice su takoer ui
le gimnastiku, d o k su o d r a s l e
e n e bile prilino s l o b o d n e
u ponaanju.

U prvim danima Rimske

Republike, oko 500. godine
pr. n. e r e , p l e b e j c i nisu smjeli
sudjelovati u dravnim poslo
v i m a , biti s v e e n i c i ili se
v j e n a t i s l a n o v i m a patricij
skih obitelji. M e u t i m , mogli
su sluiti v o j s k u .
U r a z d o b l j u od 2 0 0 g o d i n a
p l e b e j c i su stekli razliite
povlastice. Jedna od najva
nijih bilo je p r a v o da biraju
vlastiti tribunat, z b o r o d d e
set g o v o r n i k a koji je u t j e c a o
n a o d l u k e magistrata. V e
2 8 7 . g o d i n e pr. n . e r e p l e b e j
ci su s u d j e l o v a l i u d o n o e n j u
z a k o n a , a mogli su postati
i sveenici.

V e i n a naeg znanja
o E t r u a n i m a temelji se na
u m j e t n i n a m a to su ih izradi
li. Bili su vjeti skulptori, o s o
bito u o b r a d i gline i b r o n c e .
U p o t r e b l j a v a l i su e l j e z o , iz
raivali p r e d i v a n nakit i ukra
avali g r o b o v e c r t e i m a .
E t r u a n s k o c a r s t v o je vr
hunac m o i doseglo oko
5 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e . N o ,
d v i j e stotine g o d i n a kasnije
osvojili su ga R i m l j a n i .

17

PROLOST
>

T K O JE

BIO JULIJE

CEZAR?
G a j J u l i j e C e z a r j e b i o slav
ni rimski v o j s k o v o a i p i s a c
koji je postao v l a d a r o m
Rima.
C e z a r j e r o e n 100. g o d i n e
pr. n. e r e u aristokratskoj rim
skoj obitelji.
S v o j u politiku karijeru za
p o e o j e 6 8 . g o d i n e pr. n . e re naslijedivi drutveni p o l o
a j . G o d i n e 5 9 . pr. n . e r e iza
bran j e z a k o n z u l a .
S M a r k o m Licinijem Kra
som i G n e j o m P o m p e j e m C e -

zar je stvorio t r o v l a e koje se

naziva Prvim trijumviratom.
N a k o n to j e g o d i n u d a n a b i o
konzul, Cezar je krenuo na
Galiju (dananju Francusku).
U devet godina ratovanja
uspio j e protjerati N i j e m c e
to su v l a d a l i G a l i j o m te d v a
put napasti Britaniju.
G o d i n e 4 9 . pr. n . e r e vratio
se u R i m i proglasio se c a r e m .
R a t u j u i u Egiptu z a l j u b i o se
u kraljicu K l e o p a t r u .
lako j e m u d r o v l a d a o R i
m o m , Cezar je imao mnogo
protivnika koji su bili na strani
r e p u b l i k a n a c a . Z b o g toga j e
4 4 . g o d i n e pr. n . e r e u b i j e n .
<

T K O JE BILA

KLEOPATRA?
Kleopatra VII. je od 5 1 . do
30. g o d i n e p r . n . e r e v l a d a l a
E g i p t o m . B i l a j e l i j e p a ali
nemilosrdna.
K l e o p a t r a j e posljednji l a n
m a k e d o n s k e obitelji P t o l o m e j
koja je tri stotine g o d i n a vla
dala E g i p t o m . N a k o n o e v e
smrti K l e o p a t r a s e 5 1 . g o d i n e
pr. n. e r e p r e m a e g i p a t s k o m
obiaju vjenala s bratom
P t o l o m e j e m V I I I . i s n j i m e za
v l a d a l a E g i p t o m . T a d a joj j e
bilo 18 g o d i n a .
>

T K O JE O S N O V A O

ARMENIJSKO

CARSTVO?

Armenijsko Carstvo je os
n o v a o Tigran Veliki koji je
t o m z e m l j o m z a v l a d a o 95.
g o d i n e pr. n. e r e .
A r m e n i j a se prostirala p o
d r u j e m koje d a n a s z a u z i
m a j u A r m e n s k a S S R i d i o sus
jedne Turske.
Tigran je na prijestolje d o
ao u d o b i od 45 g o d i n a .
U to ga je v r i j e m e z a r o b i o
kralj s u s j e d n e P a t n j e , ali mu
je Tigran u z a m j e n u za svoju
slobodu d a o dio Armenije.
18

O d m a h je poeo povea
vati svoju z e m l j u n a p a d a j u i
Patriju u kojoj je b o r a v i o k a o
z a r o b l j e n i k . U sljedeih n e
koliko g o d i n a proirio je Ar
meniju na p o d r u j e Sirije,
sjeverne M e z o p o t a m i j e (da
nas d i o Iraka) i F e n i c i j e (dio
L i b a n o n a i Izraela).
Z b o g tenje z a irenjem t e
ritorija, Tigran se s u k o b i o
s R i m o m , pa ga je 6 6 . g o d i n e
pr. n . e r e n a p a o G n e j P o m p e j
sa s v o j o m v o j s k o m . Tigran se
m o r a o predati i postati rimski
vazal. N j e g o v o veliko carstvo
j e nestalo.

V e dvije g o d i n e kasnije
P t o l o m e j e v i skrbnici svrgnuli
su K l e o p a t r u . T a d a je srela
Julija C e z a r a koji je u Egiptu
p r o g o n i o s v o g protivnika
P o m p e j a . O n joj j e p o m o g a o
d a p o n o v n o stekne vlast.
Kad je Ptolomej VIII.
umro, Kleopatra se vjenala
s jo m l a i m b r a t o m P t o l o
m e j e m I X . T a d a j e otila C e
z a r u u R i m i rodila mu sina.
N a k o n C e z a r o v e smrti vra
tila se u Egipat i zaljubila
u rimskog g e n e r a l a M a r k a
A n t o n i j a , te je s n j i m e rodila
b l i z a n c e . Poslije A n t o n i j e v e
smrti K l e o p a t r a se ubila.

PROLOST
<

T K O JE B I O ISUS IZ

NAZARETA?
Isus je bio idovski rabi
(uitelj) koji je o s n o v a o kr
anstvo. Njegovi sljedbeni
ci vjeruju da je Sin Boji
i da je na Z e m l j u siao kako
bi spasio ovjeanstvo.
Isus je r o e n u B e t l e h e m u
u J u d e j i g d j e je n j e g o v a m a j
ka M a r i j a d o p u t o v a l a s m u
e m J o s i p o m k a k o bi se prija
vili za p o p i s s t a n o v n i t v a .
N j i h o v rodni grad bio j e N a zaret u pokrajini G a l i l e j i .
O I s u s o v o m djetinjstvu je
m a l o toga p o z n a t o . N j e g o v i
>TKO JE B I O PRVI
PAPA?
Prvi

p a p a , ili p o g l a v a r k r .anske c r k v e , b i o j e P e t a r ,
jedan od apostola Isusa iz
Nazareta.

P r i j e nego j e susreo Isusa P e tar se z v a o S i m o n i b i o je ribar . Isus ga je n a z v a o Petar,

t o z n a i k a m e n , rekavi
na ovom u k a m e n u izgra
diti moju c r k v u .

"Nakon to je 29. godine

su roditelji pobjegli u Egipat

i o n d j e ostali s v e do smrti j u
d e j s k o g kralja H e r o d o t a V e l i
k o g koji je elio ubiti Isusa.
H e r o d o t j e bio rimski v l a d a r
Judeje.
Isus j e p o e o p r o p o v i j e d a
ti u d o b i od 30 g o d i n a . U b r
zo je okupio mnoge idovske
s l j e d b e n i k e koji su ga p o z
dravljali k a o M e s i j u , najavlje
n o g spasitelja.
i d o v s k i v o e su Isusa
smatrali p r o t i v n i k o m n j i h o v e
v j e r e , te su ga uz p o m o
R i m l j a n a osudili i razapeli na
kri. P r e d a j a k a e d a j e na
kon tri d a n a uskrsnuo.

n a d v l a d a o smrt, t e d a j e b e z
s u m n j e bio M e s i j a (na g r
k o m jeziku Hristos).
Petar j e m n o g o p u t o v a o
i p r e n o s i o ljudima I s u s o v e
poruke. Pria govori da je
d o a o u R i m i p o s t a o rimski
b i s k u p , to je j o i d a n a s
s l u b e n a titula p a p e . M u e
niki j e ubijen o k o 6 4 . g o d i
ne za vladavine cara Nerona.
U bazilici sv. Petra u V a t i
k a n u u R i m u p r o n a e n o je
m a l o svetite koje v j e r o j a t n o
o z n a a v a Petrov grob.

razapet na kriu, Isus se ukaz a o s v o j i m u e n i c i m a . Petar

je p r o i r i o vijest da je Isus
TKO JE BIO PRVI
KRANSKI

skim narodima.

MISIONAR?

Apostol P a v a o bio je prvi

pravi misionar. On je propovijedaookranstvoGenneracijama,odnosnoneidov-

P a v a o j e b i o i d o v s k i izra
i v a atora. Z v a o s e S a u l
i r o e n je u Tarsu u M a l o j
Aziji ( d a n a n j a T u r s k a ) . P r o
u a v a j u i i d o v s k u religiju

u J e r u z a l e m u S a u l se u a s n u o
n o v i m krivovjerjem to ga
je irio Isus, te ga je o d l u i o
istrijebiti. N a putu o d J e r u z a
l e m a u D a m a s k i m a o je n a d
n a r a v n u viziju koja ga je uv
jerila da nije u p r a v u . N a k o n
toga P a v a o j e p o s t a o v a t r e n i
Isusov sljedbenik. U n a t o to
me to se p r e o b r a t i o tek n a
k o n I s u s o v e smrti, ljudi ga
smatraju a p o s t o l o m .
lako j e bio g r a a n i n R i m a ,
P a v a o j e v i e o d ikoga p r i d o
nio irenju kranstva. Z b o g
svojih je p r e v r a t n i k i h ideja
vjerojatno osuen i o k o 67.
godine pogubljen u Rimu.
19

PROLOST
>

T K O SU

BILI

SKITI?

Skiti su bili s k u p i n a n o m a d
skih p l e m e n a koja su prije
v i e o d 2000 g o d i n a i v j e l a
u Skitiji, u j u n o m dijelu
dananjeg Sovjetskog Sa
veza.
D o m o v i n a Skita j e Altajsko
gorje u sredinjoj Aziji. O k o
8 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e p o e l i
su se iriti p r e m a z a p a d u i do
6 5 0 . g o d i n e pr. n . e r e porazili
sjeverni Iran i istoni d i o Tur
ske. K a d su ih M e d e j c i iz Per
zije protjerali s n j i h o v o g teri
torija, Skiti su se naselili na
>

TKOSUBILITRAANI?

T r a a n i s u bili d r e v n i n a r o d
koji je ivio u i s t o n o m di
jelu Balkanskog poluotoka.
Podruje njihove zemlje
Trakije danas zauzimaju
Turska, Bugarska i dio
Grke.
U d r e v n a v r e m e n a neki su
T r a a n i bili vrlo r a t o b o r n i ,
d o k su drugi m i r n o ivjeli k a o
f a r m e r i . Prvi zapisi o njima
stari su v i e od 3 5 0 0 g o d i n a .
Bili su p o s e b n o skloni pjes
nitvu i g l a z b i . T r a a n s k a je
kultura z n a t n o utjecala na
>

T K O SU BILI

KELTI?

Kelti su d r e v n i n a r o d koji je
u 5. stoljeu pr. n. e r e ivio
u srednjoj Evropi, a mnoga
su se p l e m e n a proirila
i p r e m a z a p a d u . Njihov se
jezik o d r a o u b r e t o n s k o me, velkome i galskome
jeziku.
D a n a s p o t o m k e Kelta nalazi
mo u Britaniji, C o r n v v a l l u , Ir
skoj, kotskoj i na o t o k u
M a n . K o r n v a l s k i jezici d o s a d
su g o t o v o izumrli. B u d u i da
su d r e v n i Englezi bili Kelti,
m n o g a britanska mjesta n o s e
i m e n a keltskog porijekla.
20

p o d r u j u Rusije i K r i m a .
N e k i su Skiti otili u isto
nu Evropu do Maarske
i P o l j s k e . N a k r a j u su ih o k o
100. g o d i n e pr. n. e r e porazili
Goti.
Bili su hrabri ratnici, a p o
s e b n o su p o z n a t i k a o spretni
strijelci i izvrsni j a h a i . U nji
hovim grobovima pronaene
su p r o f i n j e n e skulpture i b r o j
ni p r e d m e t i od zlata, srebra
i drugih m e t a l a . U A l t a j s k o m
j e gorju p r o n a e n o n e k o l i k o
smrznutih g r o b n i c a iji je sa
draj d o b r o s a u v a n .

g r k u kulturu, to se p o s e b
no o i t o v a l o u religiji.
T r a a n i su v j e r o v a l i u ivot
posije i v o t a . t o v a l i su i v o
tinje i prinosili ljudske r t v e .
J e d a n o d njihovih vanijih
o o g o v a bio j e S a b a z i u s , sli
an grkom Dionizu bogu
v e g e t a c i j e a kasnije i v i n a .
G r c i su du traanskih
o b a l a izgradili b r o j n e g r a d o
v e . O d 4 . stoljea pr. n . e r e
T r a k i j o m su u g l a v n o m u p r a v
ljali G r c i . U 6. stoljeu pr.
n . e r e j e d n o j e v r i j e m e bila
p o d perzijskom v l a d a v i n o m .
B i z a n t (dananji Istambul) bio
j e traanski g r a d .
Na v r h u n c u svoje m o i
Kelti su bili m o n i ratnici ,
i d o b r i f a r m e r i . M n o g a njiho
va naselja nalazila su se na
breuljcima okruena b e d e
m i m a , iji su ostaci s a u v a n i
do danas.
Keltski z a k o n i i o b i a j i ni
su n i k a d z a p i s a n i , v e su se
prenosili u s m e n o m p r e d a
j o m . P o z n a v a l i su ih s a m o ta
janstveni druidi koji su bili re
ligijski v o e . D r u i d i su o b r e
de o d r a v a l i u svetim u m a r - ,
cima. tovali su nekoliko bo
gova, a naroito S u n c e .
Keltski su k o v a i o b r a i v a
li zlato, b r o n c u i e l j e z o .

PROLOST
V

T K O JE B I O ATILA?

A t i l a j e b i o v o a H u n a , ra
tobornih plemena iz sred
nje Azije to su u 5.
stoljeu harala
Evropom.

G o d i n e 4 3 4 . h u n s k o m dra
v o m to s e prostirala p o d r u
j e m d a n a n j e M a a r s k e za
v l a d a l i su Atila i n j e g o v brat
B l e d a . N a k o n 1 1 g o d i n a Atila
je u b i o brata i p o s t a o s a m o s
talni v l a d a r , a 4 4 7 . g o d i n e

z a p o e o je osvajanjima.
Prisilio j e v l a d a r e I s t o n o
ga Rimskoga Carstva da mu
p l a a j u veliki godinji d a n a k
k a k o ih ne bi n a p a d a o . T a d a
j e p o v e o hunsku v o j s k u
u Galiju (dananju Francusku)
i zatraio ruku H o n o r i j e , ses
tre v l a d a r a Z a p a d n o g a R i m
skoga C a r s t v a V a l e n t i n a III.
Prema nekim priama H o n o rija je z a m o l i l a Atilu da to
uini k a k o bi p o b j e g l a od za
runika.
Rimljani s u 4 5 1 . g o d i n e
porazili Atilu u b o r b i k o d
Chlonsa- sur-Marne. Umro
j e d v i j e g o d i n e kasnije. <
<

TKO

SU

BILI

BARBARI?
Barbarima su se nazivala
brojna germanska plemena
to su naseljavala s j e v e r n u
i s r e d n j u E v r o p u . M e u nji
ma su bili A l a m a n i , F r a n c i ,
Goti, Heruli i Vandali.
D r e v n i G r c i s u n a z i v o m bar
bar opisivali s v e s t r a n c e koji
nisu govorili g r k i m j e z i k o m .
Smatrali su da strani n e r a z g o
vijetni jezici z v u e k a o
bar... bar...

< T K O JE BILA K R A L J I C A
BOADICEA?
B o a d i c e a j e o k o 60. g o d i n e
zavladala britanskim kelt
skim p l e m e n o m Icena.
Kraljica je p l e m e n o m I c e n a
z a v l a d a l a n a k o n smrti s v o g a
mua Prasutaga s kojim je ro
dila d v i j e k e r i . N j e n o se kraljevstvo prostiralo d a n a n j i m
N o r f o l k o m u istonoj Engleskoj
Rimski v l a d a r i u Britaniji
tvrdili su da je P r a s u t a g s v o j e
kraljevstvo o s t a v i o r i m s k o m
c a r u . Kad je Boadicea zauze

la prijestolje, rimski je v l a d a r
Decianus Catus naredio da je
b i u j u . V o j n i c i koji su ispuni
li n a r e e n j e napali su i n j e n e
keri.
Voeni visokom crvenoko
s o m k r a l j i c o m Iceni su se
o d j e d n o m pobunili. Opusto
ili su g r a d o v e C a m u l o d u num (Colchester), Verulamium (St. A l b a n s ) i L o n d i n i u m
( L o n d o n ) i pogubili 7 0 . 0 0 0
R i m l j a n a i njihovih s a v e z
nika.
J a k a rimska vojska u b r z o j e
uguila ustanak, a B o a d i c e a
se n a k o n p o r a z a o t r o v a l a .

Naziv barbar ubrzo je

p o s t a o izraz za slabije civili
zirane n a r o d e .
Sjeverna granica Rimskoga
C a r s t v a pratila je tok rijeke
R a j n e i D u n a v a . Ta je g r a n i c a
bila d u g a k a 2 4 0 0 kilometa
ra i od barbarskih n a p a d a je
nije m o g l a obraniti a k ni
vojska o d 4 0 0 . 0 0 0 rimskih
vojnika.
G o d i n e 4 7 6 . b a r b a r i s u na
p o k o n osvojili Z a p a d n o R i m
sko C a r s t v o . B i z a n t s k o ili
Istono Rimsko Carstvo pos
tojalo j e d o 1 4 5 3 . g o d i n e ,
k a d su ga porazili T u r c i
Osmanliie.

21

PROLOST
>

TKO

SU

BILI

JUSTINIjAN I TEODORA?

uvara medvjeda. Zajustinijana se udala 523. godine.

Justinijan je bio najbolji

v l a d a r B i z a n t s k o g ili I s t o
noga Rimskoga Carstva.
N j e g o v a supruga zvala se
Teodora.

T e o d o r a j e s n a n o utjecala
na s v o g a supruga i na i t a v o
C a r s t v o . U n a t o velikoj hra
brosti bila je v r l o slaba te je
5 4 8 . umrla u d o b i o d 4 0 g o
dina.

Justinijan j e r o e n 4 8 3 . g o d i
n e k a o Flavius Petrus S a b b a t i us n e d a l e k o S k o p j a u d a n a
njoj J u g o s l a v i j i . I m e Justinijan
p r e u z e o j e o d strica c a r a J u s
tina I, k o j e g je naslijedio 5 2 7 .
godine.
G o v o r i se da je Teodora
bila prelijepa ki c i r k u s k o g
> T K O JE B I O
MUHAMED?
M u h a m e d je bio osniva
islamske religije. Njegovi
sljedbenici muslimani sma
traju ga bojim posla
nikom.
M u h a m e d je roen oko 570.
godine u M e k i , u Saudijskoj
A r a b i j i . R a n o j e izgubio r o d i
telje, te ga je o t h r a n i o ujak.
Godine 595. M u h a m e d je
o e n i o petnaest g o d i n a stari
ju bogatu udovicu Khadiju.
N a k o n toga j e m i r n o ivio
u M e k i i radio k a o t r g o v a c .

Justinijan j e o b n o v i o s v o j e
oslabljeno Carstvo. Njegov
najznaajniji rad bilo je
o k u p l j a n j e svih rimskih z a k o
na u Corpus Juri Civilis, koji
je osnova dananjega evrop
skog z a k o n i k a . Z b o g neiscrp
n e e n e r g i j e stekao j e n a d i m a k
c a r koji n i k a d a n e s p a v a .
U m r o je 565. godine.
U dobi od o k o 40 godina
ukazao mu se Arkaneo G a brijel i p o r u i o mu neka p r o p o v j e d a rijei B o j e . P r o p o
vijedati j e p o e o 6 1 3 . g o
dine.
G o d i n e 6 2 0 . umrla j e K h a dija. D o tog j e v r e m e n a M u
h a m e d v e stekao m n o g e n e
prijatelje, p a j e m o r a o n a p u s
titi M e k u .
Do 630. godine M u h a m e d
je stvorio n o v u religiju, te je
d o smrti 6 3 2 . g o d i n e u p r a v
ljao i t a v o m A r a b i j o m . N j e
govo uenje zabiljeeno je
u svetoj m u s l i m a n s k o j knjizi
Kuranu.
<

T K O JE B I O H A R U N

AL-RAID?
Harun al-Raid bio je bag
d a d s k i kalif ( v l a d a r ) k o j i j e
v l a d a o o d 786. d o 809. g o
dine.
Pod Harunovom vladavinom
B a g d a d j e p o s t a o sreditem
arapskih z e m a l j a . H a r u n o v o
se c a r s t v o prostiralo j u g o z a
padnom Azijom i sjevernom
Afrikom.
Kalif j e o d r a v a o d i p l o m a t
ske o d n o s e s kineskim v l a d a
rima iz dinastije T ' a n g i s fra
n a k i m kraljem K a r l o m V e l i
22

k i m . O d 7 9 1 . g o d i n e p a sve
do smrti s u d j e l o v a o je u rate
vima s Bizantskim (Istonim
Rimskim) C a r s t v o m .
B a g d a d j e bio v r l o bogat
g r a d , a najbogatiji od svega
bio je H a r u n o v d v o r . U nje
mu su ivjeli brojni g l a z b e n
c i , p j e s n i c i , p j e v a i c e i za
b a v l j a i , ali i z n a n s t v e n i c i te
religijski v o e .
Izmiljeni opis H a r u n o v o ;
d v o r a n a v e d e n je u zbirci Iju
b a v n i h pria i bajki Tisuu
i jedna no. No H a r u n nije
bio junak kakvim je opisan
u tim p r i a m a . P o n e k a d je
a k bio vrlo o k r u t a n .

PROLOST
<

T K O JE B I O K A R L O

VELIKI?
Karlo Veliki je bio franaki
kralj, a vladao je od 771. do
814. g o d i n e . U p o k u a j u d a
obnovi Rimsko Carstvo
proglasio se carem Z a p a d
nog Carstva.
C a r s t v o Karla V e l i k o g o b u h
vaalo je podruje Francuske
i dijelove dananje Belgije,
Nizozemske, Njemake
i Austrije. N a k o n dugotrajnih
ratova Karlo j e s v o m e teritori
j u pripojio K o r z i k u , v e i d i o
Italije, d i o s j e v e r n e p a n j o l
ske i n a p o k o n S a k s o n i j u .
< T K O SE B O R I O
U

BITKI

KOD TOURSA?

Bitka k o d Toursa vodila se

"32. g o d i n e . T o m je prili
kom franaka vojska p o d
vodstvom Karla Martela

suzbila invaziju M a u r a
u Evropu.
M a u r i su bili sjevernoafriki
m u s l i m a n i koji s u 7 1 1 . g o d i
ne zauzeli gotovo itavu
panjolsku. G o d i n e 732. ma

Na B o i 800. godine pa
p a L e o I I I . o k r u n i o j e Karla z a
cara Z a p a d n o g a Rimskoga
Carstva.
K a r l o Veliki je bio veliki
pobornik uenja. Poticao je
knjievnost i umjetnost na
franakom dvoru, te je
u g l a v n o m g r a d u svoga C a r s
tva o s n o v a o k o l u . U p r a v i t e l j
kole b i o j e engleski s v e e n i k
A l c u i n iz Y o r k a . U toj se koli
o b r a z o v a o i sam car. Karlov
je rukopis bio toliko lo da se
razvila l e g e n d a o n j e g o v o j
n e p i s m e n o s t i . P a ipak, n a p i
sao je h i m n u Veni, Creator
Spiritus. <
urski v l a d a r K o r d o b e A b d - a h - R a h m a n p o v e o je vojsku od
80.000 vojnika u osvajanje
Galije (Francuske).
M a u r i s u harali j u n o m
F r a n c u s k o m ubijajui i plja
k a j u i . Stigli su na sjever do
T o u r s a gdje su se sukobili
s Karlom i njegovom voj
skom.
lako se o b i n o n a z i v a bit
k o m k o d T o u r s a , o v a s e bor
ba v o d i l a stotinjak kilometara
junije, u P o i t i e r s u . A b d - a h - R a h m a n je p o g i n u o i njegovi
su se s l j e d b e n i c i p o v u k l i . T a
ko je zavrio najvai pokuaj
M a u r a da osvoje Evropu.

<TKOJEBIOFRIDRIK
BARBAROSSA?

Fridrik I . j e b i o p r v i n j e maki v l a d a r k o j i j e s t e k a o
naslov Svetoga rimskoga
cara. N a d i m a k B a r b a r o s s a
dobio je zbog c r v e n e
brade.
Fridrik je od o c a naslijedio tiTULU v o j v o d e , a na n j e m a k o
prijestolje j e d o a o 1 1 5 2 . g o dine, n a k o n smrti strica K o n
rada III.
O s i g u r a v i svoj p o l o a j
u N j e m a k o j , Fridrik je sljed e i h 30 godina proveo

u nastojanju da osvoji Italiju.

N a k r a j u je o d u s t a o i d a o tali
janskim zemljama nezavis
nost.
G o d i n e 1187. Jeruzalem
su osvojili S a r a c e n i ( m u s l i m a
ni). E v r o p s k i krani su u b r z o
z a p o e l i trei kriarski rat ka
ko bi obranili S v e t u z e m l j u
o d m u s l i m a n a . Fridrik j e p r e
u z e o v o d s t v o i o r g a n i z i r a o taj
pohod.
G o d i n e 1189. p o v e o je v e
liku v o j s k u u b o r b u , ali se
v e g o d i n u d a n a kasnije uto
p i o v o d e i v o j n i k e p r e k o rije
ke Selef u Ciliciji (dananjoj
Turskoj).
23

PROLOST
>

T K O JE B I O VILIM

OSVAJA?
Vilim je bio vojvoda francu
ske pokrajine Normandije.
G o d i n e 1066. p o r a z i o j e E n
glesku i o k r u n i o se za e n
g l e s k o g kralja. B i o je strog
v l a d a r , ali i i z v r s t a n d r
avnik.
Normandijski vojvoda Robert
nije i m a o z a k o n i t o g nasljed
nika pa je za nasljednjika
o d a b r a o s v o g n e z a k o n i t o g si
na Vilima. Kad je Robert
u m r o , V i l i m j e jo bio dje
ak, no ubrzo je pokazao
s v o j u vrstu v o l j u .

D o v r e m e n a k a d j e navrio
27 godina Vilim je suzbio ne
koliko p o b u n a u N o r m a n d i j i
i porazio francuskog vladara
H e n r i k a I. k a d je p o k u a o za
uzeti N o r m a n d i j u .
Vilim je polagao pravo na
e n g l e s k o prijestolje. S a k s o n ski kralj E d v a r d I s p o v j e d n i k
nije i m a o nasljednika, pa je
prijestolje o b e a o V i l i m u .
M e u t i m , nakon njegove
smrti Englezi su za kralja
izabrali s a k s o n s k o g a grofa
Harolda Godvvinessona. Zato
j e V i l i m n a p a o Englesku
i u bitki k o d Hastingsa p o r a
zio i u b i o H a r o l d a .
<

T K O JE BILA

ELEONORA

OD

AKVITANIJE?
E l e o n o r a je bila f r a n c u s k a
p r i n c e z a koja je od o c a na
slijedila veliku p o k r a j i n u
Akvitaniju. Udala se za
f r a n c u s k o g kralja Luja V I I ,
a z a t i m i za e n g l e s k o g k r a
lja H e n r i k a I I . U o b j e j e
zemlje odigrala vanu poli
tiku i kulturnu ulogu.

>

T K O SU

i E l e o n o r a je izjavila da je
sliniji p o p u n e g o kralju.
P a p a je 11 5 2 . ponitio nji
h o v brak, a d v a m j e s e c a kas
nije E l e o n o r a se u d a l a za
energinoga crvenokosog
grofa H e n r i k a . O n j e bio j e
d a n a e s t g o d i n a m l a i , ali je
m n o g o bolje o d g o v a r a o nje
nom ukusu. Eleonora je po
stala zatitnica pjesnika
i glazbenika.

E l e o n o r a se za Luja u d a l a
1 1 3 7 . u d o b i od 15 g o d i n a
i rodila mu d v i j e k e r i . Luj je
tada p o s t a o vrlo p o b o a n

G o d i n e 1153. Henrik je
o k r u n j e n za kralja E n g l e s k e .
e n i d b o m j e stekao p o l o v i c u
F r a n c u s k e , p a j e t a k o postao
jedan od najmonijih evrop
skih v l a d a r a .

je enciklopedija medicine. Ta
je knjiga p r e v e d e n a na
e v r o p s k e jezike i lijenici su je
p r o u a v a l i s v e do 16. st.
A v e r r o e s j e bio panjolski
A r a p koji j e ivio o d 1 1 2 6 .
do 1198. godine. Arapsko

m u j e i m e bilo Abu-al-VValid
M u h a m m a d i b n - A h m a d ibn-Rushd. R o e n je u Kordobi
u p a n j o l s k o j gdje je r a d i o
kao vrhovni sudac. Pisao je
knjige o a s t r o n o m i j i , gramati
ci, pravu i medicini.

BILI AVICENA

I AVERROES?
A v i c e n a i A v e r r o e s bili su
a r a p s k i l i j e n i c i i f i l o z o f i iji
je rad znatno utjecao na
e v r o p s k e filozofe i mis
lioce.
A v i c e n a je ivio u Perziji od
980. do 1037. godine. Pravo
a r a p s k o i m e bilo m u j e A b u -Ali a l - H u s a i n i b n - S i n a . N j e
g o v a se filozofija temeljila na
r a d o v i m a g r k o g mislioca
Aristotela.
N a p i s a o je stotinjak knjiga,
a j e d n a od najpoznatijih mu
24

PROLOST
<

T K O JE B I O SALADIN?

Saladin je u d o b a treega
k r i a r s k o g rata b i o n a j v e i
saracenski (muslimanski)
vojskovoa. Bio je sultan
Sirije i Egipta.
Saladin je roen 1138. godi
ne i b i o je sin A v v u b a , v l a d a
ra D a m a s k a . N j e g o v o arap
sko i m e bilo je S a l a h a l - D i n
Yusuf i b n - A y y u b . G o d i n e
1174, nakon dugogodinje
b o r b e z a zatitu Egipta o d
k r a n a , p o s t a o j e sultan.
Bio je odani musliman
i o d l u i o je protjerati k r a n e
> TKO JE BIO FRANJO
ASIKI?
F r a n j o Asiki j e b i o o s n i v a
t r i j u v j e r s k i h r e d o v a iji s e
lanovi nazivaju franjevcima. M n o g i ga smatraju
svecem.
F r a n j i n o p r a v o i m e bilo j e G i pyanni F r a n c e s c o B e r n a r d o ne. Roen je 1182. godine
iu Assisiju u Italiji. O t a c mu je
bio bogati t r g o v a c ,
F r a n j o j e bio bezbrini
svjetovni mladi sve dok ga
zarobljenitvo i krajnja
bijeda nisu p o s v e izmijenili.

iz Palestine gdje su n a k o n pr
v o g a i d r u g o g a kriarskog
rata o s n o v a l i kraljevstva. G o
d i n e 1 1 8 7 . p r o b i o se kroz
Palestinu i z a u z e o J e r u z a l e m .
K a d su novosti o S a l a d i n o v o j p o b j e d i stigle u z a p a d n u
E v r o p u , Rikard Lavljeg Srca
iz Engleske i Filip I I . iz F r a n
c u s k e p o k r e n u l i su trei kri
arski rat. N a k o n tri g o d i n e
b o r b e R i k a r d i S a l a d i n sklopi
li su u g o v o r .
U b r z o potom Saladin je
umro. S j e a m o ga se kao
h r a b r o g i vjetog b o r c a , te
k a o neustraivog viteza.

J e d n o g j e d a n a z a u o glas
koji m u j e g o v o r i o F r a n j o ,
o b n o v i ruevine moje kue.
N a k o g toga s e p o s v a a o
s o c e m i napustio sva svje
tovna dobra, te je odjeven
u j e d n o s t a v n i ogrta p o a o
ivjeti u s i r o m a t v u .
U b r z o je oko sebe okupio
istomiljenike i o s n o v a o red
m a l e b r a e . Slijedili s u enski red klarise, te tre o r e c i za s v j e t o v n e ljude
k a o i za o p a t i c e i s v e e n i k e .
Franjo j e b i o p o z n a t p o v e l i
koj ljubavi p r e m a p t i c a m a
i drugim ivotinjama.

ranjen u n o g u , pa je d o b i o
nadimak Timur e p a v i .
D o 1 3 7 0 , k a d s u m u bile
3 4 g o d i n e , T i m u r j e sastavio
veliku v o j s k u s k o j o m je p o
razio S a m a r k a n d i v e l i k o
okolno podruje. Potom je
uslijedio niz od 35 borbi
u kojima je najprije o s v o j i o
Perziju, Afganistan, Azerbajdan i Kurdistan.
TKO JE BIO TIMUR?
T i m u r L e n k ili T a m e r l a n b i o
je mongolski voa ije se
carstvo protezalo od Indije
do T u r s k e .

T i m u r je b i o sin m o n g o l s k o g
v o e ije j e p l e m e ivjelo n e
daleko Samarkanda na po
druju dananjega Sovjetskog
S a v e z a . Borio se kao plaenik
u Afganistanu i u t o m je ratu

T a d a je krenuo na Rusiju,
a zatim n a p a o Indiju i p r i p o
jio D e l h i . U m r o j e 1 4 0 5 . g o
d i n e k a d je s v o j s k o m od
2 0 0 . 0 0 0 ljudi n a p a o K i n u .

25

PROLOST
<

T K O SU

BILI

FERDINAND I IZABELA?
F e r d i n a n d je naslijedio kra
ljevstvo Argoniju, a Izabela
je bila kraljica Kastilije. Nji
hovim je vjenanjem ujedi
njena g o t o v o itava pa
njolska.
K a d se 1452. godine rodio
Ferdinand, panjolska se
sastojala o d malih kranskih
kraljevstva A r g o n i j e ,
Kastilije i N a v a r e , te od m a
urske (arapske) p o k r a j i n e
Granade.
Ferdinand je Izabelu oe
>

T K O JE B I O

LEONARDO

DA VINCI?

Leonardo je bio jedan od

najnadarenijih ljudi u povi
jesti. B i o je slikar, kipar, ar
hitekt, a n a t o m , znanstve
nik, izumitelj i glazbenik.
Taj izuzetan o v j e k r o e n j e
1 4 5 2 . g o d i n e u mjestu V i n c i
n e d a l e k o F i r e n z e , a u m r o je
u F r a n c u s k o j 1 5 1 9 . B i o je v o
d e a linost r e n e s a n s e - preporoda u obrazovanju
i umjetnosti koji je trajao od
1 5 . d o 17. stoljea.
Radio je za Lorenza Veli-

Bili su p o b o r n i c i krans
tva i utemeljili su inkvizicijski
sud za p r o g o n i istrebljenje
i d o v a . G o d i n e 1 4 9 2 . njiho
v e s u t r u p e protjerale M a u r e
iz G r a n a d e .
Iste g o d i n e pristali su finan
cirati talijanskog m o r e p l o v c a
Kristofora K o l u m b a d a p o d
panjolskom zastavom pro
n a e z a p a d n i put d o Indije.
N a t o m j e putu K o l u m b o ot
krio A m e r i k u .

anstvenog u Firenzi, L o d o v i c a Sforza u M i l a n u , C e s a r a

B o r g i j u u R o m a g n i i Francisa
I. u F r a n c u s k o j .
Leonardo je zapoeo
m n o g e p r o j e k t e , ali ih je m a
lo z a v r i o . N j e g o v a umjet
nika remek-djela su slike
Posljednja veera na zidu
m i l a n s k o g a manastira Santa
Maria delle Crazie i M o n a
Lisa.
B i o j e priznat k a o d o b a r
poznavalac Ijudskeanatomije.
B r o j n e biljeke i n a c r t e pi
s a o je l i j e v o m r u k o m i z r c a l
nim p i s m o m k a k o m u drugi
ne bi krali i d e j e .
<

T K O JE B I O L O R E N Z O

VELIANSTVENI?
Lorenzo je bio lan m o n e
talijanske dinastije M e d i c i
k o j a j e o d s r e d i n e 14. p a
s v e d o 17. s t o l j e a u p r a v l j a
la F i r e n z o m i T o s k a n o m .
L o r e n z o j e o c a naslijedio
1469. u dobi od 20 godina.
U to je v r i j e m e g r a d - d r a v a
Firenza bila r e p u b l i k a . K a o
i njegovom ocu i djedu, Lor e n z o v a j e d i n a titula bila je
magnifico signore,
ili
velianstveni gospodar.
Lorenzo je vladao uz po
26

nio 1 4 6 9 . g o d i n e . Izabela j e
s v o j e kraljevstvo naslijedila
1 4 7 4 . g o d i n e , a F e r d i n a n d je
za kralja A r g o n i j e o k r u n j e n
1479.

m o v i j e a , ali je ustvari bio

diktator. K a o vjet p r e g o v a
ra o d r a o j e m o z e m l j e ,
a n j e g o v a s p o s o b n o s t za ru
kovanje n o v c e m omoguila
je napredak Firenze.
P o z n a t j e k a o veliki p o b o r
nik umjetnosti, i to v i e z b o g
vlastitog z a d o v o l j s t v a nego
z b o g d o b r o b i t i g r a d a . Njego
vi su zapisi p o m o g l i da tali
janski jezik s g o v o r n o g p o
d r u j a T o s k a n e p o s t a n e slu
b e n i m j e z i k o m u i t a v o j Ita
liji.

PROLOST
>

T K O JE B I O P O Z N A T

KAO IL M O R O ?
I I M o r o , ili M a u r , b i o j e n a
dimak milanskog vojvode
Lodovica Sforze. Dobio ga
je z b o g t a m n e k o s e i g a r a
ve p u t i .
Lodovico je roen 1 4 5 1 . go
d i n e i b i o je mlai brat m i l a n
skog v o j v o d e G a l e a z z a M a r i e
Sforza. G a l e a z z o je bio tat
o k r u t a n , pa su ga 1 4 7 6 . g o
dine ubila tri p o d a n i k a . N a
slijedio ga je s e d m o g o d i n j i
sin C i a n g a l e a z z o iji je n a m esnik b i o L o d o v i c o .

L o d o v i c o nije b i o z a d o v o
ljan s v o j i m p o l o a j e m , p a j e
1 4 8 1 . prisvojio svu vlast,
a 1 4 9 4 . je n a k o n G i a n g a l e a z z o v e smrti p o s t a o v o j v o d a .
Meutim, bojao se da e
se C i a n g a l e a z z o v i prijatelji
p o b u n i t i protiv njega, pa je
p o z v a o F r a n c u z e u Italiju
i zatraio n j i h o v u p o m o .
N a taj j e n a i n i z a z v a o
s v o j u p r o p a s t , jer su ga F r a n
c u z i svrgnuli s vlasti. v i c a r c i
su mu vratili titulu v o j v o d e ,
ali su se u b r z o i o n i o k r e n u l i
protiv njega. Posljednjih
o s a m g o d i n a ivota p r o v e o j e
k a o francuski z a r o b l j e n i k .
> TKO JE BIO

ERAZMO?

Erazmo Roterdamski bio je

nizozemski uenjak i pisac
koji je p o k u a o t e m e l j i t o
izmijeniti rimokatoliku
crkvu.
Erazmo je 1492. godine po
stao s v e e n i k , ali se u b r z o
p o b u n i o protiv r e d o v n i k o g
i v o t a . J e d n o j e v r i j e m e stu
d i r a o u P a r i z u , a zatim je p o
e t k o m 1 6 . stoljea p o s t a o
lutajui u e n j a k i v r i j e m e je
provodio u Engleskoj, Fran
c u s k o j , Italiji i N i z o z e m s k o j .
Z a reformu c r k v e s e b o r i o
>

T K O JE B I O CALVIN?

lean Calvin je bio francuski

teolog i jedan od pokretaa
reformacije.
C a l v i n o v o p r a v o i m e bilo j e
J e a n C h a u v i n , ali g a j e kasnije
latinizirao u C a l v i n u s .
Roen je 1509. godine
u N o v o n u u Picardiju. O t a c
mu je isprva elio da studira
teologiju i p o s t a n e s v e e n i k ,
a ga je kasnije n a g o v o r i o da
postane odvjetnik.
O k o 1534. godine Calvin
s e o k r e n u o protestantizmu t e
je zato protjeran iz F r a n c u -

kratkim h u m o r e s k a m a u koji
ma je ismijavao p o d m i i v a n j e
i s v e ostalo to je o m e t a l o
njen r a d .
U v e i n i svojih dijela n a s
t o j a o je teologiju uiniti to
vjerodostojnijom, a promije
nio je i tekst N o v o g z a v j e t a .
N j e g o v su rad prekinuli s u k o
bi i z m e u protestanata i ka
tolika.
Prije n e g o to je 1 5 3 6 .
u m r o u v i c a r s k o j , E r a z m o je
d o e k a o pojavu reformacije.
N o , n j e g o v i s u zahtjevi bili
m n o g o u m j e r e n i j i , pa to nije
bila reforma k a k v u je elio
provesti.

ske. O t i a o j e u G e n e v u gdje
je p o k u a o uspostaviti religij
sku v l a d u .
Stanovnici G e n t v e su se
usprotivili toj ideji, pa je C a l
vin otputovao u Strasbourg
predavati teologiju. M e u
tim, u G e n e v i je vladao me
te i C a l v i n je 1 5 4 1 . g o d i n e
p o z v a n d a s e vrati.
U G e n e v i je u s p o s t a v i o vr
lo strogu vjersku i g r a a n s k u
v l a d u . P r i v r e m e n o j e a k za
b r a n i o u p o t r e b u kranskih
i m e n a koja se ne s p o m i n j u
u Bibliji. N j e g o v je protestan
t i z a m p o s t a o p o z n a t k a o kalvinizam.
27

PROLOST

T K O JE B I O

SULEJMAN
VELIANSTVENI?
Sulejman I. bio je jedan od
najznaajnijih sultana
O s m a n l i j s k o g Carstva. Vla
d a o j e o d 1520. d o 1566.
godine.
V e l i a n s t v e n i je naslov koji
su S u l e j m a n u n a d j e n u l i
E v r o p l j a n i . U vlastitom je na
rodu bio poznat kao Z a k o
n o d a v a c jer j e z a s v o j e vla
d a v i n e p r o v e o m n o g e refor
me u vlasti i p r a v n o m sus
tavu.

T K O SE S A S T A O

NA

TRIDENTSKOM
KONCILU?
Tridentskim k o n c i l o m nazi
v a m o niz k o n f e r e n c i j a k o j e
s u s e u r a z d o b l j u o d 1545.
d o 1563. g o d i n e o d r a v a l e
u talijanskom gradu Trentu.
Na n j i m a su se sastajali bis
kupi rimokatolike crkve.
S v r h a k o n c i l a bila je rjeava
nje d o g m a t s k i h pitanja koja
su postavili r e f o r m a t o r i , te re
f o r m a loih o b i a j a .
Koncil je sazvao papa Pav a o III. N a d a o s e d a e u nje
m u sudjelovati p r e d s t a v n i c i
protestantske c r k v e , ali njih je
prisustvovalo j e svega n e k o l i
k o , a ni o n i nisu prihvatili
njegovu vjerodostojnost.
U p r v o m p e r i o d u koji je
trajao od 1 5 4 5 . do 1 5 4 7 . g o
d i n e na k o n c i l u su s u d j e l o v a
la 72 biskupa u pratnji savjet
nika. D r u g o z a s j e d a n j e , o d
1 5 5 1 . d o 1 5 5 2 . g o d i n e , pri
v u k l o ih je svega 5 9 .
U p o s l j e d n j e m p e r i o d u , od
1 5 6 1 . do 1563. godine, na
koncilu se okupilo 235 crkve
nih v j e r o d o s t o j n i k a , u k l j u u
j u i est k a r d i n a l a , k a o
i osam ambasadora. Odluke
donesene na koncilu je 1564.
godine odobrio papa Pio IV.
28

V e l i a n s t v e n a strana S u l e j m a n o v e u d i bila j e tenja z a

proirenjem carstva. O n j e
s v o m teritoriju pripojio B e o
grad, Budimpetu, R o d , Tabriz, B a g d a d , A d e n i Alir,
k a o i sva o k o l n a p o d r u j a .
Najtee borbe vodio je
protiv P e r z i j e , a j e d n o m je
prilikom o p s j e d a o i B e .
S u l e j m a n a j e o a r a l a preli
j e p a ruska robinja R o k s a l a n a
koju j e u z e o z a n e v j e n a n u
e n u . U elji da je z a d o v o l j i ,
ubio j e vlastite s i n o v e B a j a z i da i M u s t a f u , k a k o bi sultanat
naslijedio R o k s a l a n i n sin S e
lim. S u l e j m a n je u m r o 1 5 6 6 .
godine za vrijeme opsade
jedne tvrave u Madarskoj.

TKO

SU

BILI

JANJIARI?
J a n j i a r i su bili v o j n i c i koji
su sainjavali o s n o v n u voj
sku Osmanlijskog Carstva.
N a z i v janjiar p o t j e e o d
turskih rijei yeni geri, to
z n a i n o v a v o j s k a . P r v a janjiarska j e d i n i c a o s n o v a n a
je u 1 5 . stoljeu k a o p r v a re
d o v n a vojska O s m a n l i j s k o g
Carstva.
Isprva su janjiari bili dje
ca oduzeta kranskim naro
dima p o d turskom vlau. To
su bila o d a b r a n a d j e c a koju
su u d o b i i z m e u 10 i 15 go
dina T u r c i o d u z i m a l i o d rodi
telja i odgajali u m u s l i m a n
skom duhu.
M e u t i m , d o 18. stoljea
je taj o b i a j ukinut, pa se janjiarska vojska sastojala o d
odabranih dobrovoljaca
u g l a v n o m turskog porijekla.
lako su v o j n i c i m o r a l i sami
nabavljati o r u j e , janjiarska
j e vojska bila vrlo m o n a
borbena snaga. Njihov se
broj p o p e o o d 1 2 . 0 0 0 n a vi
e od 500.000.
J a n j i a r i su vie puta dizali
p o b u n e i mijenjali sultane ko
jima su sluili. G o d i n e 1 8 2 6 .
sultan M a h m u d II. u k i n u o j e
tu v o j s k u .

PROLOST
V

TKO

SU

BILI

T K O JE BILA KRALJICA

HABSBURGOVCI?

ELIZABETA?

H a b s b u r g o v c i su dinastija
koja je E v r o p o m vladala vi
e o d 600 g o d i n a .

Elizabeta je bila p o s l j e d n j a
e n g l e s k a kraljica iz dinasti
je Tudor. Za njene je mu
dre vladavine Engleska po
s t a l a b o g a t a "i m o n a .

tvravi Habichtsburg ( S o k o
lov d v o r a c ) u v i c a r s k o m
kantonu Aargau, nedaleko
Zuricha.
Grof Rudolf IV. Habsburki
je 1273. godine izabran za
Svetog Rimskog Cara (vladara
germanskih zemalja) i nazvan
je Rudolf I. Od tada, pa sve
do 1806. godine, Carstvom
su v e i n o m vladali Habsbur
govci.
Najmoniji Habsburgovac
bio je c a r Karlo V. koji je iza
bran 1 5 1 9 . . g o d i n e . O n j e bio
kralj p a n j o l s k e , v o j v o d a
B u r g u n d i j e i v l a d a r Sicilije,
N a p u l j a , S a r d i n i j e , Antila te
panjolske N i z o z e m s k e (da
nanja Belgija i N i z o z e m s k a ) .
Kasnije je jo naslijedio ili
o s v o j i o Austriju, B o e m i j u ,
Madarsku, Peru i Meksiko.
G o d i n e 1 5 5 6 . Karlo s e za
sitio b u r n o g i v o t a , te je naoustio prijestolje i otiao iveti u manastir u p a n j o l s k o j ,
v. mro je 1558. godine.

Elizabeta je bila ki H e n r i j a
V I I I . i njegove druge supruge
A n n e B o l e v n . Bila j e vrlo
o b r a z o v a n a i trebala je posta
ti n a u n i k .
G o d i n e 1 5 8 8 . naslijedila j e
stariju sestru M a r i j u I. M a r i j a
je u Engleskoj p o n o v n o p o
kuala uspostaviti k a t o l i a n s
t v o , a Elizabeta je o p e t uvela
protestantizam.
Bila je vjeti d i p l o m a t i nije
se n i k a d udala b o j e i se te
k o a to ih brak m o e d o n i
jeti.
Engleska je u to v r i j e m e bi
la veliki suparnik p a n j o l s k e
u b o r b i za bogatstva N o v o g a
svijeta. Elizabeta je nastojala
sprijeiti rat i z m e u d v i j e
z e m l j e , ali j e , k a d j e p a n j o l
ski v l a d a r Filip I. p o s l a o v e l i
k u flotu A r m a d u d a n a p a d n e
E n g l e s k u , o s o b n o naredila
svojoj v o j s c i da se bori za
pobjedu.
Za njene su se vladavine
p o s e b n o razvile p o e z i j a ,
glazba i d r a m a .

T K O JE B I O PRVI

FRANCUSKI
LOZE

KRALJ

IZ

BURBONACA?

Kralj N a v a r e H e n r i k I I I . po
s t a o j e 1589. g o d i n e f r a n c u
ski kralj H e n r i k V I . Naslije
dio je svog urjaka,
f r a n c u s k o g kralja H e n r i k a
I I I . koji je bio u b i j e n .
H e n r i k N a v a r s k i j e bio p o t o
m a k f r a n c u s k o g kralja Luja
IX. koji j e v l a d a o o d 1 2 2 6 .
do 1270. godine. Njegovi su
p r e c i zadrali titulu v o j v o d a .
F r a n c u s k o prijestolje je nasli
j e d i o jer dinastija V a l o i s na
k o n smrti H e n r i k a III. nije v i
e imala nasljednika.
Henrik IV, je bio v o a
francuskih protestanata h u g e nota. Da zadovolji veinu
svojih p o d a n i k a , on je uz ri
j e i Pariz j e v r i j e d a n mise
prihvatio katoliku v j e r u .
U F r a n c u s k o j se u to v r i j e m e
r a z b u k t a v a o rat i z m e u h u g e nota i katolika. K a k o bi o b n o
v i o mir u s v o m e kraljevstvu,
H e n r i k je Nantskim ediktom
zajamio hugenotima graan
sku r a v n o p r a v n o s t .
H e n r i k j e otplatio f r a n c u
ske d u g o v e i stvorio j a k u v o j
sku. U b i o ga je 1610. godine
katoliki vjerski fanatik F r a n
oise Ravaillac.
29

PROLOST
<

T K O JE P O Z N A T K A O

D a n a n j a se filozofija
u m n o g o m e temelji na dje
lima francuskog matemati
ara, znanstvenika i filozofa
Renea Descartesa.

nje se d o k a z u j e m i l j e n j e m ,
jer da bi m o g a o misliti o v j e k
m o r a postojati. S v o j e s t a v o v e
D e s c a r t e s s a i m a u izreci Cogito, ergo sum, o d n o s n o
Mislim, dakle jesam. Kre
nuvi od te t o k e na slian je
n a i n p o k u a o d o k a z a t i pos
tojanje svijeta i B o g a .

Descartes je roen 1596. go

d i n e . I m a o j e stalne p r i h o d e
pa je veinu vremena mogao
posvetiti u e n j u i p i s a n j u .
V j e r o v a o j e d a s e d o istine
m o e d o i iskljuivo logi
kim r a z m i l j a n j e m .
P o n j e g o v o j teoriji postoja

Descartes je svojim radovi

m a stekao m n o g o tovatelja.
G o d i n e 1 6 4 9 . prihvatio j e
p o z i v v e d s k e kraljice Kristi
ne da d o e u S t o c k h o l m
i p o d u a v a j e filozofiju. N o ,
z b o g otre s j e v e r n e k l i m e
obolio je od upale plua, te
je 1 6 5 0 . u m r o u 5 3 . g o d i n i .

OTAC SUVREMENE
FILOZOFIJE?

K O J I JE K A R D I N A L

DAO

FRANCUSKIM

KRALJEVIMA
APSOLUTNU

MO?

Kardinal Armand Jean du

Plessis, odnosno vojvoda
R i c h e l i e u , bio je u razdob
l j u o d 1624. d o 1642. g o d i
n e glavni ministar Luja X I I I .
Richelieu je 1606. u dobi od
2 1 g o d i n e p o s t a o biskup
u g r a d u L u c o n . Taj je p o l o a j
d o d i j e l j e n n j e g o v o j obitelji
kao nagrada za vojne zaslu
ge. G o d i n e 1622. izabran je
za k a r d i n a l a , a 1 6 3 1 . je d o

bio titulu v o j v o d e .
Richelieu je dobro vladao
F r a n c u s k o m . Najprije je sma
njio m o p l e m s t v a , a zatim
u k i n u o politike p o v l a s t i c e
francuskih protestanata h u g e n o t a . N a taj j e n a i n osigu
rao kralju a p s o l u t n u vlast.
P o s t o j a n o se i sistematski
b o r i o protiv prevlasti nje
m a k e dinastije H a b s b u r g o v a c a . l a k o j e bio p o g l a v a r ri
mokatolike crkve, povezao
se sa protestantskom s t r a n o m
i u a o u tridesetogodinji rat
protiv l o z e H a b s b u r g o v a c a .
G o d i n e 1635. osnovao je
Francusku akademiju.
<

T K O JE P R O G L A E N

L O R D O M
PROTEKTOROM
ENGLESKE?
Naslov lorda protektora do
d i j e l j e n j e 1653. g o d i n e O l i
veru C r o m w e l l u za zasluge
u engleskome graanskom
ratu.
C r o m w e l l je r o e n 1 5 9 9 . g o
d i n e . D o 4 1 . g o d i n e ivota
bio je zemljoposjednik
i o b r a i v a o je s v o j e p o s j e d e .
G o d i n e 1640. izabran je
za lana parlamenta. Sudje
l o v a o je u s u k o b u e n g l e s k o g
p a r l a m e n t a i kralja Karla I, te
30

je p o e t k o m n j i h o v a rata osi
n o v a o viteku t r u p u . Njegov
su se v o j n i c i nazivali eljez
nim b o k o v i m a . S v i njego\
p o s t u p c i bili su u skladu s pu
ritanskom vjerom.
N a k o n to j e o d i g r a o v o
d e u ulogu u suenju i smak
n u u Karla I , C r o m w e l l j e
z u s p j e n o p o k u a o uiniti
parlament djelotvornijim. T
da su n j e g o v i s l j e d b e n i c i iz
v o j s k e raspustili p a r l a m e n t
i C r o m w e l l a proglasili lord-_protektorom (odbio je tituL
kralja).
C r o m w e l l j e s v e d o smrt
1 6 5 8 . g . v l a d a o k a o diktat

PROLOST
>

T K O JE BILA

KATARINA

VELIKA?

K a t a r i n a I I . V e l i k a j e u raz
d o b l j u o d 1762. d o 1796.
godine vladala Rusijom.
Katarina je bila n j e m a k a
p r i n c e z a . P r a v o joj j e i m e b i
lo S o p h i a A u g u s t a F r e d e r i c a
Anhalt-Zerbst. G o d i n e 1745.
udala se za ruskog c a r a Perta
I I I . T a d a joj j e bilo 1 6 g o d i n a .
Bila j e v r l o domiljata
i o b r a z o v a n a , d o k je Petar
bio d u h o v n o i tjelesno z a o s
t a o . U to je v r i j e m e jo b i o
nasljednik s v o j e tetke, c a r i c e

Elizabete.
est m j e s e c i n a k o n to je
Petar p r o g l a e n c a r e m , Kata
rina je naredila v o j n i m oficiri
ma da ga u k l o n e . N e k o l i k o
t j e d a n a kasnije Petar j e u m r o .
Katarina se d o k a z a l a k a o
dobar vladar, naroito
u vanjskim poslovima.
U Rusiji je unaprijedila m e
dicinsku njegu, poboljala
obrazovanje (naroito za e
ne) i ublaila vjersku n e t r p e
ljivost, ali je isto t a k o p r o d u
ila r a z d o b l j e kmetstva.
Uz svakodnevne dravne
p o s l o v e Katarina j e e s t o p i
sala i d r a m e .
<

T K O JE BILA M A R I J A

ANTOANETA?
M a r i j a A n t o a n e t a j e bila
austrijska princeza i supru
ga f r a n c u s k o g a kralja Luja
X V I . Pogubljena je za vrije
me francuske revolucije.
N a s l j e d n i k f r a n c u s k o g prijes
tolja, Luj X V I . j e p r i v l a n u
i inteligentnu p e t n a e s t o g o d i
nju p r i n c e z u M a r i j u A n t o a n e tu oenio 1770. godine. Nji
hovim je vjenanjem uvr
e n a v e z a i z m e u Austrije
i Francuske.
Luj je b i o u s p o r e n i b e z
> T K O JE B I O FRIDRIK
VELIKI?
Fridrik I I . V e l i k i b i o je kralj
u sije, n j e m a k e z e m l j e
koju danas zauzimaju Rui
ti, Poljska i Njemaka.
Frdrik je za kralja o k r u n j e n
1 7 4 0 . u d o b i od 28 g o d i n a .
P o h a d a o j e v o j n u k o l u , ali j e
veinu vremena posveivao
glazbi i filozofiji.
S u d j e l o v a o je u austrijskom
n a s l e n o m ratu to je izbio
kad je nekoliko suparnika popokualo M a r i j i Tereziji o d u z e t i
austrijsko prijestolje.

ideja, d o k m u j e supruga bila

brza, p u n a ivota i e n e r g i j e .
Zato je Marija Antoaneta
odigrala v a n u ulogu u dr
avnim poslovima Francuske.
U to je v r i j e m e v l a d a j u i
sloj u F r a n c u s k o j b i o v r l o b o
gat, d o k su siromasi ivjeli
u krajnjoj bijedi. M a r i j a A n t o
aneta nije p o k a z i v a l a r a z u m i
j e v a n j e z a s i r o m a n e stanov
nike, a o n i su je smatrali ra
z u z d a n o m . O s i m toga, narod
joj nije v j e r o v a o jer je bila
Austrijanka.
G o d i n e 1793. revoluci
o n a r i su je osudili z b o g izda
je i giljotinirali.

Fridrikov glavni m o t i v u ra
tu bilo je o s v a j a n j e austrijske
p o k r a j i n e l e s k e , to je i u i
nio. U toj se b o r b i iskazao
kao prvorazredan general.
U nizu kasnijih ratova za
u z e o je i teritorij P o l j s k e . N o ,
ratovi su e k o n o m s k i oslabili
Prusiju, to je Fridrik u p o s
ljednjim g o d i n a m a v l a d a v i n e
nadoknadio.
B i o j e d o b a r svira flaute
i na s v o m e je d v o r u o k u p i o
mnoge vrhunske glazbenike.

31

T K O JE

JACQUES

BIO JEAN
ROUSSEAU?

Rousseau je bio francuski

filozof, pisac i g l a z b e n i k .
Njegov je slobodan nain
miljenja potaknuo francu
sku revoluciju.
R o u s s e a u je r o e n u vicar
s k o m g r a d u G e n e v i i b i o je
sin urara. M l a d o s t j e p r o v e o
lutajui i b a v e i se razliitim
poslovima. N e k o j e vrijeme
bio biljenik, zatim je r a d i o
kao rezbar naunik, pa kao
sluga, sekretar i, n a k r a j u ,
profesor g l a z b e .
G o d i n e 1 7 4 2 . d o s e l i o je
u Pariz i o n d j e pisao o p e r e
i balete. N o v a c je zaraivao
prepisujui n o t e . T a k o e r j e
n a p i s a o t e k s t o v e o glazbi koji
su o b j a v l j e n i u prvoj f r a n c u
skoj e n c i k l o p e d i j i .
S l a v u je stekao 1 7 5 0 . g o d i
ne d j e l o m Rasprava o znano
sti i umjetnosti u k o j e m tvrdi
da su z n a n o s t i umjetnost iskvarili o v j e a n s t v o .
N j e g o v a kasnija djela, na
roito
Drutveni ugovor
( 1 7 6 2 ) , s n a n o su utjecala na
politika kretanja, d o k su
Ispovijesti (1 770) i drugi ro
m a n i bili p r e t e a intimne
autobiografije i e v r o p s k o g ro
mantizma.

T K O JE N A P I S A O

LJUDSKA

PRAVA?

A u t o r Ljudskih prava j e e n
gleski politiki pisac i go
vornik Thomas Paine.
T h o m a s P a i n e se r o d i o u k v e kerskoj obitelji. U mladosti je
bio prilino n e u s p j e a n , pa
j e 1 7 7 4 . g o d i n e izgubivi p o
sao otiao u A m e r i k u .
O n d j e j e n a p i s a o brouru
Zdrav
r a z u m k o j o m pozi
v a koloniste n a o d v a j a n j e o d
Engleske. T i m e je m n o g e lju
de p o t a k n u o da se opredijele
za nezavisnost.
U E v r o p u se vratio 1787.
g o d i n e . U Engleskoj je od
1 7 9 1 . do 1 9 7 2 . napisao ras
pravu Ljudska prava k o j o m
velia revoluciju to je u p r a v o
mijenjala F r a n c u s k u .
M e u t i m , ta je rasprava
uvrijedila engleski parlament
pa je P a i n e o s u e n z b o g izda
je i i z o p e n iz drutva. O t i a o
je u Francusku te postao fran
cuskim g r a a n i n o m i l a n o m
Nacionalnog konventa.
Z b o g svojih j e stavova
u Francuskoj ubrzo stekao ne
prijatelje te je u h a p e n . G o d i
n e 1 8 0 2 . bilo m u j e d o z v o
ljeno da se vrati u A m e r i k u ,
gdje j e 1 8 0 9 . g o d i n e u m r o
u bijedi.

32

T K O JE S A S T A V I O

DEKLARACIJU
NEZAVISNOSTI?
P r v i n a c r t Deklaracije s a s t a
v i o j e 1776. g o d i n e T h o m a s
Jefferson, delegat Konti
nentalnoga kongresa 13
amerikih kolonija. On je
s v o j p o s a o o b a v i o v r l o sav
j e s n o , pa je K o n g r e s u ko
nanoj
Deklaraciji u i n i o
samo nekoliko izmjena.
Jefferson j e bio izuzetan o v
jek. R o d i o se u Virginiji
1 7 4 3 . g o d i n e , u d o b r o stoje
o j obitelji. O e n i o j e b o g a t u
n a s l j e d n i c u i z a p o s l i o se k a o
odvjetnik. B i o j e n a i t a n ,
skupljao je knjige i svirao v i
olinu.
Politiku karijeru je z a p o
e o u skuptini Virginije,
a u b r z o zatim p o s t a o je g u
v e r n e r . G o d i n e 1 7 8 3 . iza
bran je u F e d e r a l n i k o n g r e s .
Tada je zamijenio Benjamina Franklina na p o l o a j u p o
slanika S A D u F r a n c u s k o j ,
a etiri g o d i n e kasnije p o s t a o
je predsjednik v l a d e . U raz
doblju od 1797. do 1 8 0 1 .
godine bio je potpredsjednik,
a od 1 8 0 1 . do 1809. preds
jednik Sjedinjenih Amerikih
D r a v a . U to je v r i j e m e o t k u
pio Louisianu od Francuske.

T K O JE B I O PRVI

PREDSJEDNIK
SJEDINJENIH

AMERIKIH

DRAVA?
Prvi predsjednik bio je G e
o r g e W a s h i n g t o n koji je
u ratu za n e z a v i s n o s t u s
pjeno predvodio ameriku
v o j s k u . M a n d a t m u j e tra
j a o o d 1789. d o 1797. g o
dine.

TKO

SU

BILI

JAKOBINCI

T K O JE BILA

GOSPOA

ROLAND?

I IRONDINCI?
l a k o b i n c i i i r o n d i n c i su
u vrijeme velike revolucije
(1789-1794) bili p r i p a d n i c i
dviju glavnih politikih
stranaka u Francuskoj.
J a k o b i n c i s u bili l a n o v i J a k o b i n s k o g k l u b a . N a z i v su
dobili p o starom d o m i n i k a n
s k o m s a m o s t a n u u k o j e m su
se isprva sastajali.
irondinci su pripadali u m
j e r e n o j r e p u b l i k a n s k o j stran
c i , a naziv su dobili jer su im
v o d e e linosti v e i n o m pot
j e c a l e iz G i r o n d e u j u g o z a
padnoj Francuskoj.
Predvodnici irondinaca
bili su M a x i m i n I s n a r d , J a c
q u e s Pierre Brissot te J e a n
Marie Roland i njegova suoruga. Z a s t u p a l i su p r i v a t n o
vlasnitvo i eljeli su usposta
viti f e d e r a l n u r e p u b l i k u .
Jakobinci su pod vodstvom
Maximiliena Robespierra
' 7 9 3 . g o d i n e porazili i r o n d i n c e i uspostavili diktaturu.
\ o , R o b e s p i e r r e j e v e slje
dee g o d i n e p o g u b l j e n , te su
a k o b i n c i izgubili vlast. T a k o
e z a v r e n o r a z d o b l j e koje
" a z i v a m o D a n t o n o v i m te'orom.

G o s p o a R o l a n d j e bila s u
pruga pisca i znanstvenika
koji je s u d j e l o v a o u p o d i z a
nju francuske revolucije.
Djevojako ime gospoe Ro
land bilo j e J e a n n e M a n o n
Phlipon. G o d i n e 1780. udala
se za Jeana M a n e Rolanda.
O b o j e su bili vatreni pristae
francuske revolucije.
R e v o l u c i o n a r i su se p o d i j e
li na dvije v e l i k e stranke jakobince i irondince. Supru
nici R o l a n d bili su p r i p a d n i c i
irondinaca.

W a s h i n g t o n je roen 1 732.
g o d i n e u Virginiji. Isprva je
radio k a o n a d z o r n i k , a zatim
je u d o b i od 21 g o d i n e pri
stupio virdinijskoj v o j s c i .
N a k o n pet g o d i n a s e p o v u
k a o i sljedeih je 14 g o d i n a
m i r n o ivio n a s v o m e i m a n j u
k a o farmer. U to je v r i j e m e
bio l a n virdinijskog Z a s
tupnikog doma.
K a d j e i z m e u Britanije
i njenih 13 k o l o n i j a izbio rat,
Washington je jednoglasno
izabran za zapovjednika voj
s k e . U tekih o s a m g o d i n a
W a s h i n g t o n j e svoju v o j s k u
o d j e d v a 1 0 . 0 0 0 v o j n i k a usp
j e n o d o v e o d o niza p o b
jeda.
N a k o n pet g o d i n a
p o v u e n o g ivota z n a t n o
je pridonio donoenju
Ustava S A D . U m r o j e 1799.
godine.

D r a e s n a i dosjetljiva gos
p o a R o l a n d bila je veliki ro
d o l j u b i predstavljala je o s n o
v u stranke. G o d i n e 1 7 9 3 . ja
k o b i n c i su preuzeli vlast
i uhapsili m n o g e j a k o b i n c e ,
a m e u njima i g o s p o u R o
land. Na namjetenom sud
skom procesu osuena je na
smrt.
N j e n a stara prijateljica
H e n r i e t t e C o n n e t bila j e
s p r e m n a umrijeti umjesto nje.
N o , gospoa Roland je odbi
l a p o n u d u . D o giljotine j e oti
la p o s v e m i r n o , g o v o r e i :
O S l o b o d o , kakve su zloi
ne poinili u t v o j e i m e ! .
33

PROLOST
< T K O JE B I O
GARIBALDI?
Giuseppe Garibaldi je bio
j e d a n o d tri r o d o l j u b a koji
su se borili za ujedinjenje
Italije i n j e n o o s l o b a a n j e
od strane vladavine.
Garibaldi je roen 1807. go
d i n e . S u d j e l o v a o je u n e u s
pjeloj revoluciji k o d P r e m o n
ta 1 8 3 4 . g o d i n e , a p o t o m je
pobjegao u Junu Ameriku
gdje s e o d 1 8 3 6 . d o 1 8 4 8 .
b o r i o u gerilskom ratu.
G o d i n e 1 8 4 8 . pristupio j e
v o j s c i za o b r a n u tek s t v o r e n e
<

T K O JE B I O PRVI

VIKTORIJA?
Kraljica V i k t o r i j a je bila kra
ljica B r i t a n i j e i c a r i c a I n d i j e .
N j e n a je v l a d a v i n a trajala 64
godine.
G o d i n e 1 8 3 7 . Viktorija j e
u d o b i od 18 g o d i n a naslije
dila s v o g a strica V i l i m a I V .
Tri g o d i n e kasnije u d a l a se za
princa Alberta Sasko-Koburkog.
Albertje 1 8 6 1 . godine
o b o l i o od t r b u n o g tisufa i iz
nenada umro.
Viktorija je s A l b e r t o m ima34

est g o d i n a kasnije G a r i
baldi je p o v e o odred od
1089 d o b r o v o l j a c a ( C r v e n o kouljaa) u Siciliju i o s l o b o
d i o j e o d panjolskih v l a d a r a
iz loze B o u r b o n a c a . Tada je
o s v o j i o i unutranje d i j e l o v e
Sicilije, to j e d o v e l o d o uje
dinjenja Italije.

Viktor Emanuel I I . bio je

posljednji sardinijski vladar
i prvi talijanski kralj. On je
bio jedini svjetovni vladar
na p o d r u j u Italije.
P o e t k o m 19. stoljea Italija
je bila p o d i j e l j e n a na s e d a m
drava. Papinskom dravom
vladao je papa, Kraljevstvom
dviju Sicilija (Sicilija i j u n a
Italija) upravljali su panjolski
kraljevi iz l o z e B o u r b o n a c a ,
d o k s u ostale d r a v e bila p o d
upravom Austrijanaca.

N a k r a j u su politika s l o b o
da i u j e d i n j e n j e Italije ostva
reni u g l a v n o m z a s l u g o m pijem o n t s k o g premijera grofa C a milla C a v o u r a . P o v e z a v i p o
bunu s d i p l o m a c i j o m , on je
1 8 6 1 . g o d i n e n a prijestolje
u j e d i n j e n e Italije p o s t a v i o
Viktora Emanuela.

UJEDINJENE

ITALIJE?

T K O JE BILA KRALJICA

U Italiju se v r a t i o 1 8 5 4 .
g o d i n e . U to su v r i j e m e pijemontski premijer grof C a m i l l o
Cavour i Giuseppe Mazzini,
ije j e r o d o l j u b l j e n a d a h n u l o
Garibaldija, pripremali n o v u
revoluciju.

U v e i n i tih z e m a l j a svi p o
litiki p r o t i v n i c i v l a d a r a bili
su u h i e n i .
Z a t o su na p o d r u j u Italije
o s n o v a n e b r o j n e tajne orga
nizacije za b o r b u protiv tu
i n s k e vlasti. M e u najista
knutijim u r o t n i c i m a bili su G i useppe Mazzini i Garibaldi.

KRALJ

>

Rimske Republike od napada

F r a n c u s k e i Austrije.

la d e v e t o r o d j e c e . Prije smrti
imala je 37 p r a u n u k a i r o d
binske v e z e s g o t o v o svim
e v r o p s k i m kraljevskim o b i t e
ljima.
N j e n e su se unuke udale
za c a r a Rusije, te za g r k e ,
n o r v e k e , r u m u n j s k e i pa
njolske k r a l j e v e . J e d a n joj j e
unuk postao njemaki car,
d o k se p r a u n u k a u d a l a za
v e d s k o g kralja.
Kraljevi H a n o v e r a i Belgije
bili su Viktorijini u j a c i . J e d a n
joj je r o a k s k l o p i o brak
s portugalskom kraljicom,
a r o a k a s brazilskim c a r e m
Maksimilijanom.

PROLOST
TKO JE BIO POZNAT
KAO

ELJEZNI

KANCELAR?
eljezni kancelar je bio
nadimak pruskog dravnika
Otta v o n B i s m a r c k a koji je
1171. g o d i n e u j e d i n i o N j e
maku.
Bismarck je roen 1815. gogodine. B i o je junker, k a k o su
nazivali pruski aristokrati
zemljoposjednici. Studirao je
p r a v o , p o s t a o l a n o m prusko g p a r l a m e n t a i sluio k a o
poslanik za F r a n c u s k u i R u s i ju - G o d i n e 1862. imenovan
> T K O JE B I O

j e p r e d s j e d n i k o m pruske
vlade.
B i s m a r c k j e p o v e o prusku
v o j s k u u tri uspjena rata.
G o d i n e 1864. porazio je
D a n s k u , 1 8 6 6 . Austriju,
a 1 8 7 1 . Francusku.
N a k o n pobjede nad Fran
cuskom Bismarck je nagovo
rio v l a d a r e n j e m a k i h z e m a
lja da p o n u d e k r u n u p r u s k o m
kralju V i l i m u I.
V i l i m j e B i s m a r c k a progla
sio k a n c e l a r o m n o v e N j e
m a k e . N a d i m a k eljezni
k a n c e l a r d o b i o j e jer j e g o
v o r i o d a p r o b l e m e treba rje
avati krvlju i e l j e z o m .

A m e r i k i h D r a v a . U raz
d o b l j u g r a a n s k o g rata o d
1.161. d o 1865. g o d i n e u s p i o
* ouvati jedinstvo svoje
remlje.

je postao kongresmen. B i o
j e veliki protivnik
ropstva.
G o d i n e 1860. Lincoln je
i z a b r a n za p r e d s j e d n i k a .
Poznavajui njegove stavove
prema ropstvu, sedam junih
d r a v a istupilo je iz S a v e z a .
N j i h o v su primjer slijedile jo
etiri d r a v e .

:. n je b i o sin f a r m e r a .
:e v r i j e m e radio u seosgovini, a zatim k a o n a d k f f e d n i k i k a o potar. Istovre
m e n o j e studirao p r a v o .
L. sao je u p a r l a m e n t
H k a v e Illinois i u b r z o

U b r z o j e izbio graanski
rat. L i n k o l n s e o d a n o b o r i o
za pobjedu nad pobunjenim
d r a v a m a i njihov p o v r a t a k
u S a v e z . U travnju 1 8 6 5 . g o
d i n e , pet d a n a n a k o n zavr
etka rata, L i n k o l n je ubijen
u kazalitu.

AfiRAHAM

LINCOLN?

\ b r a h a m L i n c o l n j e b i o 16.

Njednik S j e d i n j e n i h

<

T K O JE BILA CARICA-

-MAJKA?
C a r i c o m - m a j k o m naziva se
kineska carica Tz'u-hsi koja
j e i v j e l a o d 1835. d o 1908.
i m n o g o godina vladala
Kinom.
Tz'u-hsi bila je supruga c a r a
H s i e n - f e n g a i majka c a r a
T ' u n g - c h i h a . U i m e sina je
v l a d a l a s v e d o n j e g o v e smrti
1 8 7 5 . g o d i n e . T a d a j e kine
sko prijestolje p r i p a l o trogo
dinjem Ch'ing Kuang-hsu.
Tz'u-hsi je vlast u Kini zadr
ala s v e d o 1 8 8 9 . g o d i n e .

C a r i c a - m a j k a nije prihva
a l a p r o m j e n e i borila se p r o
tiv svih p o k u a j a o s u v r e m e njavanja Kine. M e u t i m , na
k o n p r e u z i m a n j a vlasti m l a d i
je c a r sluao savjete reformis
ta. U nizu dekreta p r o v e o je
reforme u kolstvu, graan
skoj s l u b i , v o j n i m s n a g a m a
i javnom prometu.
Uasnuta promjenama
Tz'u-hsi j e p o n o v n o p r e u z e l a
vlast. N a r e d i l a j e d a s e m l a d i
c a r zatvori i zaustavila s v e re
f o r m e . N o , s v e j e bilo uza
l u d . Tri g o d i n e n a k o n n j e n e
smrti Kina je postala r e p u
blikom.
35

<

T K O JE O S N O V A O

PRVE

RADNIKE

SINDIKATE?
Prvi radniki sindikati vje
r o j a t n o s u n a s t a l i u 16. s t o
ljeu kad su se obrtnici po
p u t t e s a r a ili p o s t o l a r a p o
eli okupljati u strukovnim
udruenjima.
U d r u e n j a radnika u pojedi
nim strukama p o s t o j e jo o d
srednjega v i j e k a . U p o e t k u
su to p r v e n s t v e n o bile obrt
n i k e g i l d e , a rjee z a j e d n i c e
nekvalificiranih r a d n i k a .
Prije p o e t k a 17. stoljea
<

TKO

BILE

U E v r o p i su k r a j e m 1 7.
stoljea o b j a v l j e n i n o v i z a k o ni koji su z a b r a n j i v a l i udruivanje radnika.
M o d e r n i r a d n i k i sindikat
u k o j i m a se p o r e d obrtnika
o k u p l j a j u nekvalificirani i polukvalificirani r a d n i c i razvili su
se u d r u g o j p o l o v i n i 19. st.

SUFRAETKINJE?

u S A D j e t o p r a v o priznato
svim e n a m a .

Sufraetkinje su bile po
bornice enskog pokreta za
ravnopravnost s mukarci
ma. Zahtijevale su da se e
n a m a prizna p r a v o glasa
(suffrage).

U Britaniji se pokret javio

1 8 6 5 . g o d i n e , ali j e odmah
naiao na jaku opoziciju.
Otrije b o r b e z a p o e l e s u
1 9 0 5 . k a d su na sastanku
b e r a l n e stranke e n e p o s t a v i le pitanje svojih p r a v a .

T o k o m 19. stoljea u m n o
gim j e z e m l j a m a z a p o e l a
b o r b a z a p r i z n a v a n j e enskih
p r a v a . U S A D j e ozbiljna
kampanja zapoela 1848.
g o d i n e i do 1 8 6 9 . su e n e
u VVvomingu dobile pravo
glasovanja. G o d i n e 1920.

T a d a su sufraetkinje ugazile britansku s v o j i n u , te su

u h a p e n e . U z a t v o r u su se
o d l u i l e na trajk g l a u . God i n e 1 9 1 8 . p r a v o glasa d o b i le su n e k e e n e starije od 30
g o d i n a , a 1 9 2 8 . to je pravo
priznato svima starijima od
21 godinu.

<

T K O JE O S N O V A O

C r v e n a armija je bila vojska

boljevike (komunistike)
v l a d e k o j a j e 1917. g o d i n e
p r e u z e l a vlast u Rusiji. O r
ganizirao ju je Lav T r o c k i .

C r v e n a armija j e o s n o v a n a
u sijenju 1 9 1 8 . g o d i n e .
U p o e t k u se sastojala od
d o b r o v o l j a c a iz r e d o v a radnika i seljaka, a nedostaiala
su joj d o b r i oficiri. Z a t o je
T r o c k i regrutirao c a r s k e o f i c i r e
cire.

Trocki je roen 1879. godi

n e , a b i o j e j e d a n o d bolje
v i k i h v o a koji su doli na
vlast. P r a v o m u j e i m e bilo
Lev Davidovi Brontajn.
Po v a n o s t i i utjecajnosti
n a l a z i o se tik uz p o g l a v a r a
boljevike vlade, Vladimira
lljia L e n j i n a .

U b r z o p o t o m brojne su
antikomunistike grupe pokuale uspostaviti n o v u v l a d u . Prvi zadatak C r v e n e armije bio je unititi njihov pokret.
N a k o n L e n j i n o v e smrti
T r o c k i je protjeran iz zemlje
Po n a l o g u Staljin ubijen je
1940. u Meksiku.

CRVENU

36

SU

ljudi su v e i n o m radili u vlastitim d o m o v i m a ili u vrlo malim s k u p i n a m a .

R a d n i k i sindikati k a k v e
p o z n a j e m o d a n a s pojavili s u
se u v r i j e m e industrijske revolucije k a d su m u k a r c i , ene
i d j e c a p o e l i raditi u tvornicama.

ARMIJU?

PROLOST
TKO JE OSNOVAO
SOVJETSKI SAVEZ?
Temelje Sovjetskog Saveza,
tonije Saveza Sovjetskih
Socijalistikih Republika,
postavio je V l a d i m i r llji L e njin.
Lenjin j e r o e n 1 8 7 0 . g o d i n e
kao V l a d i m i r llji U l j a n o v , ali
je kasnije u z e o i m e L e n j i n .
N a k o n to m u j e z b o g z a v j e r e protiv c a r a p o g u b l j e n
stariji brat, Lenjin se usproti
vio monarhiji. Z b o g
komunistikih stavova 1895.
g o d i n e protjeran je u Sibir.
TKO JE BIO POZNAT
KAO

MAHATMA?

M a h a t m a , to na sanskritu
znai velika dua, je na
dimak kojim su Indijci naz
vali M a h a n d a s a K a r a m chanda Gandhia, vou po
kreta za o s l o b o e n j e Indije
od britanske vlasti.

R e v o l u c i j a je izbila u o u j
ku 1917. godine dok je Le
njin j o b i o u i n o z e m s t v u . O n
j e p o u r i o k u i , stekao
podrku mnogih vojnika,
m o r n a r a i r a d n i k a , te je u stu
d e n o m 1 9 1 7 . u Rusiji posta
vio novu liberalno-demokratsku v l a d u .
D o 1 9 2 1 . g o d i n e Lenjin j e
u k l o n i o svu o p o z i c i j u i u R u
siji u s p o s t a v i o komunistiki
poredak kakav se zadrao
s v e d o d a n a s . I z politikog
s e ivota p o v u k a o 1 9 2 2 . na
k o n s r a n o g u d a r a , a dvije
g o d i n e kasnije j e u m r o .

nenasilnog otpora kojeg je

nazvao
satvagraha.
U Indiju se vratio 1 9 1 5 .
g o d i n e . B i o je m a l e n i s l a b ,
o d i j e v a o se u t r a d i c i o n a l n u
indijsku o d j e u i i v i o je mir
no i s k r o m n o . U n a t o neja
k o m i z g l e d u , uspjeno j e v o
d i o pokret z a o s l o b o e n j e
i 1 9 4 7 . g o d i n e d o v e o Indiju
do nezavisnosti.

Gandhi je roen 1869. godi

ne. S t u d i r a o je p r a v o u L o n
d o n u , a zatim se z a p o s l i o
u J u n o j A f r i c i . O n d j e j e or
ganizirao m n o g e p o k r e t e z a
osloboenje Indijaca.
B o r i o se vlastitim s i s t e m o m

P o k u a o j e zaustaviti s u k o
be i z m e u m u s l i m a n a i h i n d a , ali ga je 1 9 4 8 . g o d i n e
u b i o j e d a n o d pristaa h i n d u
izma koji nije o d o b r a v a o
G a n d h i j e v o p r i h v a a n j e svih
religija.

>

s v j e t s k o m e ratu C a r s t v o se
borilo na strani N j e m a k e , te
je poraeno.

T K O JE O S N O V A O

DANANJU

TURSKU?

Republiku Tursku osnovao

je g e n e r a l i dravnik K e m a l
Atatiirk.
N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e
Mustafa. Studirao je na vojnom k o l e d u u Istambulu
i zbog dobrog poznavanja
matematike stekao n a d i m a k
K e m a l , to z n a i S a v r e n i .
Kad se 1 8 8 1 . godine rodio
Mustafa K e m a l , p o d r u j e m
dananje T u r s k e prostiralo se
O s m a n l i j s k o C a r s t v o kojim su
vladali sultani. U p r v o m e

N a k o n rata u k o j e m je d o
b i o generalski i n , K e m a l j e
o r g a n i z i r a o nacionalistiki
pokret za o t p o r stranoj v l a d a
v i n i . N a c i o n a l i s t i su smijenili
sultana i proglasili r e p u b l i k u ,
a za p r e d s j e d n i k a je i z a b r a n
Kemal.
Kemal je modernizirao zem
lju, d a o e n a m a r a v n o p r a v
nost, p o b o l j a o kolstvo i za
m i j e n i o a r a p s k u a b e c e d u latin
skom. G o d i n e 1934. dobio je
n a d i m a k Atatiirk, ili O t a c T u
raka. U m r o je 1938.
37

>

T K O JE B I O BENITO

MUSSOLINI?
M u s s o l i n i j e b i o faist koji
j e o d 1922. d o 1943. g o d i n e
diktatorski vladao Italijom.
Zvali su ga II D u c e (Voa).
Mussolini je roen 1883. go
d i n e . N a j p r i j e j e bio uitelj,
a zatim n o v i n a r i politiar.
G o d i n e 1919. o s n o v a o je
faistiku partiju koja je naziv
d o b i l a p o s t a r o r i m s k o m sim
b o l u m o i - fasces r e
nju p r u a sa sjekirom u sredi
n i . Partija je bila izrazito na
cionalistika.
>

T K O JE B I O STALJIN?

Josif Visarionovi Staljin je

bio diktator u S S S R - u .
U d r u g o m e s v j e t s k o m e ra
tu doveo je S S S R do pobje
d e , ali je b i o i glavni k r i v a c
za likvidaciju milijuna sov
jetskih graana.
Staljin j e ivio o d 1 8 7 9 . d o
1953. godine. Pravo mu je
i m e bilo Josif D u g a v i l i , ali
j e 1 9 1 3 . u z e o n a d i m a k Sta
ljin to z n a i e l i k .
Po zavretku revolucije
Staljin je p o s t a o sekretar k o
m u n i s t i k e partije. N a k o n

Faisti su okupili n a o r u a
nu vojsku, crnokouljae, ko
ja je n a p a d a l a o p o z i c i j u , a n a
roito Ijeviarske o r g a n i z a c i
j e . Postali s u toliko m o n i d a
je 1922. godine Mussoliniju
p o n u e n o da oformi v l a d u .
D a b i p o v e a o m o Italije,
Mussolini je od 1935. do
1 9 3 6 . g o d i n e o s v o j i o Etiopi
j u , a 1 9 3 9 . je pripojio i A l b a
niju. Najblii s a v e z n i k b i o
m u j e n j e m a k i diktator
A d o l f Hitler, koji je u k l j u i o
Italiju u drugi svjetski rat. N a
kon p o r a z a Italije M u s s o l i n i je
svrgnut s vlasti i strijeljan.

L e n j i n o v e smrti, 1 9 2 4 . g o d i
n e , proglasio s e v o o m .
U nizu petogodinjih pla
n o v a (petoljetki) S t a l j i n o v a j e
v l a d a reorganizirala p r i v r e d u
i industriju, te ukinula privat
no v l a s n i t v o . Ljudi su ivjeli
u strahu od tajne p o l i c i j e .
U r a z d o b l j u od 1 9 3 5 . do
1 9 3 7 . g o d i n e u nizu istki
ubijeni su m n o g i p r o t i v n i c i .
G o d i n e 1 9 3 9 . Staljin j e pot
pisao u g o v o r s H i t l e r o m u k o
j e m j e pristao n a p o d j e l u P o l j
ske i o b v e z a o se da n e e ui
u rat. N o , d v i j e g o d i n e kasnije
Hitler j e n a p a o R u s i j u . U m r o
je 1953. godine.
<

T K O JE B I O TITO?

Tito je bio v o a n a r o d n o oslobodilake borbe

u J u g o s l a v i j i , a n a k o n rata
je izabran za predsjednika
zemlje.
Tito j e r o e n 1 8 9 2 . g o d i n e .
P r a v o m u j e i m e bilo J o s i p
B r o z , a n a d i m a k Tito je u z e o
1934. godine. U prvome
s v j e t s k o m e ratu b i o je u ru
s k o m z a r o b l j e n i t v u . U Rusiji
je postao komunist.
G o d i n e 1 9 2 0 . vratio se u
r o d n u H r v a t s k u i o n d j e pri
stupio k o m u n i s t i k o j partiji.
38

T i j e k o m d r u g o g a svjetskoga rata Tito je organizirao

partizanski o t p o r protiv Njemaca, Talijana i drugih faistikih snaga u Jugoslaviji.
Z a razliku o d ostalih ko
munistikih z e m a l j a istone
E v r o p e , Jugoslavija pod vodst v o m Tita u n a t o svim p r i j e t n j a m a nije pala p o d utjecaj
M o s k v e . K r a j e m pedesetih
g o d i n a Tito j e b i o j e d a n o d
o s n i v a a p o k r e t a nesvrstanih
zemalja.
U m r o je 1980. godine

PROLOST
TKO JE BIO ADOLF
HITLER?
H i t l e r j e o d 1933. d o 1945.
dine diktatorski vladao
Njemakom. On je zapo

e o drugi svjetski rat.

Hitler j e r o e n 1 8 8 9 . g o d i n e
u Austriji. e l i o je postati u m
jetnik, ali nije za to bio d o
voljno nadaren.
N a k o n I. svjetskog rata
osnovao je nacionalsocijalistiku stranku iji su se pri-

<

Hitler je krivac za smrt mili

juna i d o v a , n a o r u a o j e N j e
m a k u i krenuo osvojiti E v r o
p u . Z a u z e o j e Austriju, e k o s l o v a k u i v e i n u zemalja
zapadne Evrope. Svladale su
ga tek u d r u e n e sovjetske,
britanske i a m e r i k e v o j s k e .
G o d i n e 1 9 4 5 . p o i n i o j e sa
moubojstvo.

TKO JE B I O W I N S T O N

l a n a p a r l a m e n t a . Tri g o d i n e
kasnije p r o m i j e n i o je stranku
i p o s t a o liberal. Za v r i j e m e
i n a k o n p r v o g a svjetskoga ra
ta d r a o je visok p o l o a j
u vladi.

CHURCHILL?
C h u r c h i l l je bio vojnik, dr
avnik i pisac koji je za d r u
g o g a s v j e t s k o g a rata p o s t a o
britanski voa.
C h u r c h i l l o v o p r a v o i m e bilo
je Winston Leonard Spencer
Churchill. Bio je unuk vojvo
de od Marlborougha.
Karijeru j e z a p o e o k a o
vojnik i do 2 4 . g o d i n e ivota
v e je s u d j e l o v a o u tri p o b u
ne i n a p i s a o j e d n u knjigu.
G o d i n e 1 9 0 1 . Churchill je
izabran za konzervativnog
T K O JE B I O M A O
ZEDONG?
b o Z e d o n g , ili M a o C e -rung, j e 2 7 g o d i n a v l a d a o

inom.
"e 1 9 2 1 . r e v o l u c i o n a r n i
''ao p o m o g a o je da se
- osnuje komunistika
. S e d a m g o d i n a kasnije
istika kineska v l a d a
a e pokrajinu )iangxi
:|iOj se nalazilo sjedite
-" stikog p o k r e t a ,
ne l 9 3 4 . M a o je p o - : ? . o j u k o m u n i s t i k u cr- TI iju u sigurnost p o -naanxi. To se povla-

stase nazivali n a c i s t i m a . G o
dine 1933. postao je dravni
kancelar.
U slijedeih est m j e s e c i
Hitler je u k l o n i o s v e supar
n i k e politike partije. P o
stao j e g o s p o d a r N j e m a k e
poznat kao F h r e r ( V o a ) .

U r a z d o b l j u od 1 9 2 9 . do
1 9 3 9 . g o d i n e C h u r c h i l l se
p o v u k a o s p o l o a j a , ali se
p o e t k o m d r u g o g a svjetsko
ga rata p o n o v n o vratio u v l a
d u . O d 1940. do 1945. bio
je premijer i svojim je g o v o r i
ma i h r a b r o u p o t i c a o bri
tanski n a r o d . N a k o n rata s e
privremeno p o v u k a o , da bi
s e 1 9 5 1 . vratio n a p o l o a j .
U m r o je 1965. godine.

enje naziva dugim m a r o m .

K o m u n i s t i su se 1 9 3 7 . g o
d i n e ujedinili sa s u p a r n i k o m
v o j s k o m da bi suzbili p r o d o r
Japanaca u Kinu. G o d i n e
1 9 4 5 . u Kini je z a p o e o gra
anski rat i o v a j su puta p o b i
jedili komunisti na e l u s M a om Zedongom.
O n j e b r z o usmjerio svoj
narod prema modernizaciji
zemlje. Postigao je e k o n o m
ske i kulturne p r o m j e n e koje
su i z n e n a d i l e svijet (veliki
skok unaprijed 1 9 5 8 . i kul
turna revolucija 1 9 6 6 .
godine). U m r o je 1976.
godine.
39

<

T K O JE U J E D I N I O

SAUDIJSKU

ARABIJU?

A r a b i j u je o s v o j i o i u j e d i n i o
I b n S a u d koji je ivio od
1880. d o 1953. g o d i n e .
Obitelj S a u d je poetkom
18. stoljea v l a d a l a v e l i k i m
d i j e l o m A r a b i j e , ali j e 1 8 9 1 .
g o d i n e protjerana u K u v a j t .
D i o Arabije je tada pripadao
Osmanlijskom Carstvu.
G o d i n e 1902. mladi A b dul-Azis ibn A b d u l - R a h m a n
ibn Faisal El S a u d p o e o je
osvajati zemlju to je n e k o
pripadala njegovoj obitelji.
<

T K O JE O F O R M I O

AFRIKI

NACIONALNI

KONGRES?
Afriki nacionalni kongres
j e 1912. g o d i n e n a k o n f e
renciji u B l o e m f o n t e i n u
u J u n o j Africi osnovala
skupina afrikih voa.
N a konferenciji s u prisustvo
vali p l e m e n s k i p o g l a v i c e ,
odvjetnici, sveenici i poslov
ni ljudi iz svih krajeva J u n o
afrike R e p u b l i k e .
Kongres je slabo napredo
v a o s v e d o etrdesetih g o d i
na n a e g stoljea, k a d ga je
< T K O JE B I O H O l
MIN?
Ho i M i n je bio osniva
komunistike drave Sje
verni Vijetnam kojom je
vladao sve do svoje smrti
1969. g o d i n e .
Ho je roen 1890. godine
i z v a o se N g u y e n T h a t
Thanh. Godine 1 9 4 1 . nazvao
s e i m e n o m H o i M i n , to
z n a i O n a j koji sjaji.
U E v r o p u j e otiao 1 9 1 1 . g .
Z a v r i j e m e d r u g o g a svjet
skoga rata I n d o k i n u su z a
uzeli J a p a n c i . H o j e 1 9 4 5 .
godine uz podrku Kineza
40

U z p o m o 2 0 0 ljudi
z a u z e o j e d a n a n j i glavni
grad R i y a d h .
G o d i n e 1913. zauzeo je
o b a l n o p o d r u j e Perzijskog
z a l j e v a i z m e u Q a t a r a i Kuvajta koje je ranije pripadalo
T u r c i m a . D o 1 9 2 2 . vladao j e
i t a v i m N e j d o m (centralnom
A r a b i j o m ) i p r e u z e o je nasilu
sultana.
Ibn S a u d j e 1 9 2 6 . g o d i n e
osvojio i Hejaz (obalu
Crvenoga mora) i 1932.
proglasio d a n j e g o v e z e m l j e
p r i p a d a j u j e d n o m kraljevstvu
p o d i m e n o m Sa'udijska
Arabija.
generalni sekretar Revere J a m e s C a l a t a reorganizira:
G o d i n e 1952. zapoe
pokret pasivnog otpora e
h e j d u (rasnoj p o d v o j e n e
T a d a j e u h a p e n o vie o d
8 . 0 0 0 A f r i k a n a c a . J e d a n :::
v o a tog p o k r e t a , Albert
huli, d o b i o j e 1 9 6 0 . g o d
N o b e l o v u n a g r a d u za m
G o d i n e 1960. vlada J l
afrike R e p u b l i k e z a b r a r
j e Afriki n a c i o n a l n i k o r ; ali ga je N e l s o n M a n d e l a t
v o ) v o d i o s v e d o 1 9 6 3 . kai
je o s u e n na d o i v o t n u ram|i
j u . M a n d e l a j e 1990. g o d * i #
pomilovan.
u a o u V i j e t n a m i proglasio
k o m u n i s t i k u r e p u b l i k u . Od
1946. do 1954. godine Ho
o v e su se t r u p e borile protiv
F r a n c u z a . N a kraju j e Vijet
n a m podijeljen na dva cijela
a sjeverni je d o a o p o d vlast
H o o v i h komunista.
G o d i n e 1 9 5 7 . komunisti s u
z a p o e l i b o r b u protiv r e p r e s i v n e v l a d e J u n o g Vijetnama. Ho ih je podupirao pa
je u b r z o izbio rat u koji se se
na strani J u n o g V i j e t n a m a
ukljuile i S A D . H o j e u m r o
n e k o l i k o g o d i n a prije nego
to j e p o b j e d o m k o m u n i s t a
zavrio rat.

PROLOST
>

T K O JE B I O M A R T I N

LUTHER

KING?

King je bio ameriki crna

ki p o l i t i a r i b o r a c za rav
nopravnost crnaca u S A D .
r t v a j e a t e n t a t a 1968. g o
dine.
Martin Luther K i n g bio je sin
baptistikog s v e e n i k a . G o
dine 1 9 5 5 . j e z a p o e o k a m oanju za ravnopravnost crna
c a . N j e g o v prvi uspjeni p o
duhvat bila je o r g a n i z a c i j a
oojkota a u t o b u s a u g r a d u
M o n t g o m e r y u A l a b a m i jer je
autobusna kompanija u autor j s i m a odvojila posebne
>

T K O SU

PALESTINCI?

Palestinci su stanovnici po
vijesne zemlje Palestine
a ive u Izraelu, z a p a d n o m
dijelu J o r d a n i j e i G a z e . Taj
se naziv p o s e b n o o d n o s i
na a r a p s k e izbjeglice s t o g
podruja.
Ujedinjeni n a r o d i su 1 9 4 7 .
godine podijelili Palestinu na
d v a dijela. J e d a n j e d i o pripao i d o v i m a , a drugi A r a p i ma. Prije odjeljivanja u svibnju 1 9 4 8 . A r a p i i i d o v i su se
otro sukobljavali i Palestinu
j e napustilo m n o g o arapskih
K O J O J RELIGIJI
PRIPADAJU SUNITI
1 SUITI?
S u n i t i i ijiti s u o s n o v n i
ogranci Islama. Te su se
s k u p i n e o d i j e l i l e u 7. sto
ljeu.
Suniti i n e g l a v n i n u muslimana O n i su sljedbenici s u n
i t e (puta) proroka M u h a m e d a
i tvore d e v e t desetina od
u k u p n o 5 1 3 , 0 0 0 , 0 0 0 muslim a n a na svijetu.
ijiti su se od v e e skupine
muslimana odvojili z b o g pitan j a v o d s t v a . G o d i n e 6 5 6 . Ali

odjeljke za c r n c e .
K i n g j e uvijek v e l i a o n e
nasilje i bratstvo m e u rasa
m a , iako j e s a m e s t o b i o r
tva nasilja. U k u u mu je
podmetnuta bomba,
u C h i c h a g u su na njega b a c a
li k a m e n j e , a u N e w Y o r k u je
ranjen n o e m . N o , o n j e
ustrajao u svojim s t a v o v i m a
i 1 9 6 4 . g o d i n e je n a g r a e n
N o b e l o v o m nagradom za
mir.
King je 1968. g o d i n e n a m
j e r a v a o organizirati M a r si
r o m a h a , ali ga je prije toga
prilikom trajka u M e m p h i s u
u b i o bivi robija.
izbjeglica.
B r o j izbjeglica se n a r o i t o
p o v e a o nakon dva masakra
u travnju 1 9 4 8 . g o d i n e , k a d
su najprije i d o v i n a p a l i A r a
p e , a zatim A r a p i i d o v e .
S u s j e d n e a r a p s k e z e m l j e su
u svibnju 1 9 4 8 . p o k u a l e
razoriti n o v u i d o v s k u dra
vu Izrael, ali u t o m e nisu usp
j e l e . U m e u v r e m e n u se broj
izbjeglica p o p e o n a 7 0 0 . 0 0 0 .
G o d i n e 1964. osnovana je
Palestinska liberalna o r g a n i
zacija ( P L O ) z a b o r b u z a rav
n o p r a v n o s t A r a p a u Palestini.
D o 1 9 8 4 . broj izbjeglica pre
maio j e d v a milijuna.
je postao kalif (vladar) A r a p
skog Carstva. O n j e bio M u h a m e d o v roak i o e n i o je
prorokovu ki.
N o , neki muslimani, a m e
u njima i sirijski vladar M u 'avviva, nisu prihvatili n o v o g a
kalifa. Izbio je rat koji je trajao
sve d o k Ali nije ubijen.
Alijevi sljedbenici nazivali
su se Shi'at A l i , ili Alijeva
stranka. O n i su se od politi
ke partije razvili u religijsku
sektu. Pristalice te sekte nala
z i m o v e i n o m u Iranu i Iraku.

41

T K O JE O T K R I O

MACNETIZAM?
Vjeruje se da je magnetska
svojstva n e k i h tvari prvi pri
mijetio T a l e s . Taj je z n a n s
tvenik ivio u G r k o j prije
o t p r i l i k e 2500 g o d i n a . O t
krio je da magnetski oksid

>

T K O JE B I O

PITAGORA?
Pitagora je ivio u G r k o j
o d 560. d o 500. g o d i n e p r .
n . e r e . U j u n o j Italiji j e o s
n o v a o j e d n u o d n a j v e i h fi
lozofskih kola koja je dje
l o v a l a 800 g o d i n a . V j e r o v a o
je da se sve moe objasniti
b r o j e v i m a i to ga je u v j e r e
nje d o v e l o do vanih otkri
a na polju matematike
i glazbe.
Pitagora i n j e g o v i s l j e d b e n i c i
razvili su teoriju b r o j e v a . V j e
rovali s u d a s e s v e m o e o b
42

eljeza privlai strugotine

eljeza. R a z l o g t o m e bila
su magnetska svojstva tog
minerala.
Tales je roen o k o 624. godi
ne pr. n. e r e i i v i o je do 5 4 6 .
g o d i n e pr. n . e r e . P o r e d m a g netizma otkrio je i elektricitet.

jasniti p r o n a l a s k o m j e d n o s
tavnih odnosa meu brojevi
ma. Na podruju glazbe su
otkrili da t o n o v i i z v e d e n i na
i c a n i m instrumentima u g o d
no z v u e ako se duine ica
nalaze u jednostavnim o d n o
s i m a , npr. a k o duljina j e d n e
i c e iznosi p o l o v i n u , tri e
tvrtine ili d v i j e t r e i n e duljine
druge ice.
Teorija o b r o j e v i m a d o v e l a
je Pitagoru i n j e g o v e s l j e d b e
nike do v a n i h ideja o m a t e
matici i a s t r o n o m i j i . V j e r o v a l i
su da se v e l i i n e putanja p o
j e d i n i h planeta n a l a z e u j e d
n o s t a v n i m o d n o s i m a , pa su

Primijetio je da se na istrljane
k o m a d i e jantara lijepe laga
ni p r e d m e t i i z a k l j u i o da se
to d o g a a jer se na jantaru
stvara n a b o j statikog elektri
citeta. N a g r k o m s e jeziku
jantar n a z i v a elektron pa o t u
da p o t j e e rije elektricitet.

na t e m e l j u toga zakljuili da
je Z e m l j a okrugla i da krui
po putanji k a o i drugi p l a n e t i .
Pitagora j e t a k o e r t v o r a c
geometrijskog p o u k a o pra
v o k u t n o m trokutu koji d a n a s
nosi n j e g o v o i m e . P r e m a t o m
p o u k u kvadrat hipotenuze
(stranice n a s u p r o t p r a v o m e
kutu) j e d n a k je z b r o j u kva
drata kateta (stranica koje za
tvaraju p r a v i kut).

ZNANOST I TEHNIKA
>

T K O JE PRVI O P I S A O

ATOME?
Sve je graeno od atoma.
To su vrlo sitne estice vid
ljive s a m o n a j m o n i j i m m i
k r o s k o p i m a . G r k i filozof
L e u k i p ( r o e n o k o 490. g o
dine pr. n. ere) prvi je d o
ao na z a m i s a o o a t o m i m a .
Njegove su ideje bile to
n e , ali i h j e p r i h v a t i l o v r l o
malo ljudi. A t o m i su otkri
veni tek prije neto m a n j e
o d 200 g o d i n a .

uenika Demokrita. Vjero

v a o je da bi rezanjem nekog
p r e d m e t a na s v e m a n j e i m a
nje d i j e l o v e n a p o k o n stigli do
e s t i c e koju vie n e b i s m o
mogli podijeliti. T a k v u j e
esticu nazvao atomom
(to na g r k o m jeziku z n a i
nedjeljiv). Tvrdio je da ato
mi sigurno postoje jer se sa
m o time m o e objasniti raz
nolikost m e u p r e d m e t i m a ;
razlikuju se z a t o to su gra
eni od m e u s o b n o poveza
nih razliitih vrsta a t o m a .

O L e u k i p o v o m u e n j u saz
n a j e m o iz spisa n j e g o v o g
<

T K O SE N A Z I V A

O C E M GEOMETRIJE?
Geometrija je grana mate
matike koja p r o u a v a liko
ve p o p u t trokuta i kvadrata
t e n j i h o v e v e l i i n e . G r k i fi
lozof Euklid ( r o e n o k o
330. g o d i n e p r . n . e r e ) n a p i
sao je prvu knjigu o t o m e
i smatra se o c e m geomet
rije.
E u k l i d o v a knjiga Elementi sa
dri d o k a z e m n o g i h g e o m e
trijskih t e o r e m a , pa t a k o i P i tagorinog pouka. Dokazi
p o t v r u j u ispravnost n e k o g
>

T K O JE U K A D I

DOAO

DO

VANOG

OTKRIA?
O k o 250. g o d i n e p r . n . e r e
kralj H i j e r o n n a r e d i o j e A r h i m e d u da ispita je li nje
gova kruna izraena od is
toga zlata. A r h i m e d j e d u g o
razmiljao k a k o d a o b a v i taj
zadatak, sve d o k j e d n o g
dana u kadi nije pronaao
rjeenje.
Arhimed je u p o s u d u do v r h a
i s p u n j e n u v o d o m u r o n i o kra
ljevu krunu i zabiljeio koliko
s e v o d e prelilo p r e k o r u b a .

t e o r e m a , a Euklid ih je t a k o
m u d r o zamislio d a s e m n o g i
koriste jo i d a n a s .
O E u k l i d o v o m je i v o t u
m a l o toga p o z n a t o . Iz spisa
kasnijih filozofa s a z n a j e m o
da je osnovao prvu matema
tiku kolu u A l e k s a n d r i j i .
Euklid j e g e o m e t r i j u t u m a
i o e g i p a t s k o m kralju P t o l o m e j u . Kralj se protivio u e n j u
brojnih d o k a z a , ali m u j e
Euklid n a t o o d g o v o r i o : N e
postoji kraljevski put do p o z
navanja geometrije.

T a d a je to isto u i n i o sa k o
m a d o m zlata iste t e i n e . P r i
mijetio je da se koliina preli
vene v o d e u prvom i drugom
sluaju razlikuje, pa je zak
ljuio da kruna nije p o s v e
zlatna.
G o v o r i s e d a j e gol istrao
n a ulicu v i u i H e u r e k a ,
to z n a i O t k r i o s a m .
A r h i m e d j e izumitelj m n o
gih v a n i h z n a n s t v e n i h p r o
n a l a z a k a . I z u m i o j e koloturnik i prvi je o b j a s n i o zato
neki p r e d m e t i plutaju na
vodi.

43

ZNANOST I TEHNIKA
<

T K O JE I Z U M I O

SEIZMOGRAF?
Seizmograf je instrument
za biljeenje potresa. Prvu
takvu napravu izradio je Ki
n e z C h a n g H e n g o k o 100.
godine.
P r v i seizmograf i m a o j e
p r o m j e r o k o d v a metra i na
n j e m u je stajalo est k i p o v a
z m a j e v a s k u g l o m u ustima.
I s p o d s v a k o g z m a j a nalazila
se a b a . Prilikom potresa na
p r a v a se zatresla, te je kugla
iz usta j e d n o g od z m a j e v a
pala u usta a b e .
>

P r e m a p o l o a j u z m a j a iz
k o j e g je ispala kugla m o g l o
se odrediti mjesto potresa.
U n u t a r instrumenta n a l a z i o
se veliki uteg k o j e g su p o l u g e
p o v e z i v a l e sa z m a j e v i m gla
v a m a . Z b o g p o d r h t a v a n j a tla
uteg se zaljuljao, te se j e d n a
od p o l u g a p o m a k l a i otvorila
z m a j e v a usta. U s t a ostalih
z m a j e v a ostala su z a t v o r e n a ,
t a k o d a j e ispala s a m o j e d n a
kugla.
O v a j s e seizmograf u p o t
rebljavao za utvrivanje
mjesta potresa k a k o bi se to
prije m o g l a poslati p o m o .

T K O JE B I O H E R O N IZ

ALEKSANDRIJE?
H e r o n Aleksandrijski bio je
grki izumitelj koji je ivio
u egipatskom gradu Aleks a n d r i j i . R o e n j e o k o 20.
godine nae ere. Njegov
najznaajniji izum bio je
parni stroj. P a r a nastala
v r e n j e m v o d e ulazila j e
kroz cijevi u k u g l u , te je
o d a t l e trcala kroz dvije
m l a z n i c e i na taj n a i n
okretala kuglu. U H e r o n o vo vrijeme ta je naprava
smatrana igrakom. Ljudi
su mogunosti parnoga
s t r o j a u v i d j e l i t e k u 18. s t o
ljeu kad je n j e g o v o m i
r o m p r i m j e n o m izazvana
revolucija u prometu i teh
nici.
H e r o n o v a kugla s e okretala
jer ju je para i z l a e n j e m iz
m l a z n i c a gurala u s u p r o t n o m
s m j e r u , j e d n a k o k a o to se
v r t n e prskalice o k r e u s u p
rotno od smjera u k o j e m tr
ca v o d a . M l a z n i motori na
a v i o n i m a djeluju na istom
p r i n c i p u k a o i H e r o n o v parni
stroj.
H e r o n je izumio mnoge
n a p r a v e u kojima je u p o t r e b
ljavao z u p a ni k e, poluge
44

i z r c a l a . J e d a n t a k a v izum bio
j e taksimetar z a k o i j e . Z u p
anici povezani s kotaima
k o i j e p o m i c a l i su kazaljku
pa se po njenom poloaju
m o g l a oitati udaljenost to
j u j e koija prela. M e u t i m ,
v e i n a H e r o n o v i h izuma nije
se m o g l a p r a k t i n o upotrije
biti, v e se radilo o m e h a n i
kim i g r a k a m a . N a p r i m j e r ,
izradio j e m o d e l kazalita
u k o j e m su se likovi a u t o m a t
ski kretali po p o z o r n i c i , k a o
i h r a m ija su se vrata o t v a r a
la k a d bi se na oltaru upalila
vatra. H e r o n s v o j e n a p r a v e
nije i z r a i v a o s a m o da bi za

b a v i o l j u d e , v e j e elio pri
kazati p r i n c i p na k o j e m r a d e
p o l u g e , zrcala i z u p a n i c i .
B i o j e prva o s o b a koja j e
poznavala prirodu zraka.
D o k a z a o j e d a s e zrak m o e
stlaiti i i s p r a v n o je z a k l j u i o
da se to d o g a a jer se zrak
sastoji od a t o m a koji se tla
e n j e m m e u s o b n o priblia
v a j u . P o r e d toga otkrio j e
i p r i n c i p na k o j e m z r c a l o ref
lektira svjetlost.

ZNANOST I TEHNIKA
>

T K O JE B I O PRVI

MODERNI
ZNANSTVENIK?
M n o g i smatraju da je prvi
moderni znanstvenik bio
G a l i l e o koji je ivio u Italiji
o d 1564. d o 1642. g o d i n e .
U starome i srednjem vije
ku zaboravljena su vana
otkria starih G r k a . N a k o n
njihovog obnavljanja Gali
leo je prvi unaprijedio zna
nost i svojim n o v i m otkri
ima.

i t a k o otkrio m n o g e zanimlji
vosti u s v e m i r u , p r i m j e r i c e
J u p i t e r o v e satelite. M j e r e i
brzinu k o j o m se lopte kotrlja
j u niz p a d i n u p r o u i o j e ka
ko predmeti padaju. Izvodio
je mnoge eksperimente,
a ispravnost ideja d o k a z i v a o
je mjerenjima. Z a t o kaemo
da je Galileo postavio temelje
eksperimentalnih metoda.
Zalaui se za Kopernikov
sustav, d o a o j e 1 6 1 6 . g o d i
ne u s u k o b s C r k v o m , pa ga
je Inkvizicija prisilila da se
o d r e k n e svoja u e n j a .

G a l i l e o j e b i o prvi o v j e k koji
je t e l e s k o p u p e r i o u n e b o
<

T K O JE I Z U M I O

BAROMETAR?
B a r o m e t r o m m j e r i m o tlak
z r a k a . I z u m i o g a j e 1643.
g o d i n e talijanski znanstve
nik Evangelista Torricelli.
Primijetio je da tlak zraka
podie ivu do o d r e e n e
visine u stupcu i zakljuio
da bi se to svojstvo moglo
u p o t r i j e b i t i za m j e r e n j e at
m o s f e r s k o g tlaka.
Torricelli j e d u g a k u staklenu
cijev ispunio i v o m i u r o n i o
je u p o s u d u sa i v o m . Tlak
kojim j e zrak d j e l o v a o n a p o <

T K O JE I Z U M I O SAT

S KLATNOM?
Sat s k l a t n o m sadri klatno
k o j e se ljulja i j e d n o l i k o
p o k r e e k a z a l j k e . P r v i ta
k a v s a t i z r a d i o j e 1657. g o
dine Nizozemac Christiaan
H u v g e n s . B i o je to prvi pre
cizan sat u p o v i j e s t i .
Klatnu je za p o m i c a n j e s j e d
ne na d r u g u stranu uvijek p o
trebno jednako vremena. To
j e prvi primijetio G a l i l e o o k o
1583. godine promatrajui
svjetiljku koja se ljuljala na
stropu k a t e d r a l e u Pisi. P o m i -

vrinu i v e s p r e a v a o je istje
c a n j e i v e iz c i j e v i . Torricelli
je primijetio da se visina stup
ca i v e mijenja iz d a n a
u dan.
U b r z o j e shvatio d a s e t o
d o g a a z b o g blagih p r o m j e
na u a t m o s f e r s k o m t l a k u , te
da bi se o i t a v a n j e m visine
s t u p c a m o g a o izmjeriti tlak
z r a k a . V a k u u m koji se stvorio
u cijevi i z n a d s t u p c a i v e b i o
j e prvi p r o i z v e d e n i v a k u u m
u povijesti. P r e m a n j e m u se
taj z a k o n z o v e Torricellijev
zakon.

slio je k a k o bi se na klatno
m o g l e postaviti kazaljke koje
bi se sa s v a k i m p o m a k o m
klatna j e d n o l i k o o k r e t a l e .
U z klatno o d g o v a r a j u e
duljine t a k v o m bi se n a p r a
v o m m o g l o mjeriti v r i j e m e .
M e u t i m , G a l i l e o nikad ni
je uspio izraditi p r e c i z a n sat.
Z a t o j e bio p o t r e b a n sloeni
m e h a n i z a m kojeg j e i z u m i o
tek H u v g e n s . H u v g e n s j e ot
krio i S a t u r n o v prsten.

45

T K O JE I Z U M I O

MIKROSKOP?
M i k r o s k o p s d v i j e ili v i e
lea kakvog upotrebljava
mo danas nije izum poje
d i n c a . P o e v i u 17. s t o l j e
u mikroskop su godinama
usavravali n i z o z e m s k i , ta
lijanski i britanski znanstve
nici.
Prvi sloeni m i k r o s k o p i gra
e n i od d v i j e ili vie l e a pojavilisuseu 17. stoljeu. Slika
nasrara u rafvom mifrosiopu
nije bifa n a r o i t o otra. P r v i
z n a n s t v e n i k koji je korisno
upotrijebio m i k r o s k o p b i o j e
A n t u n v a n L e e u w e n h o e k koji
je ivio u Nizozemskoj od
1632. do 1 723. godine. U p o
t r e b l j a v a o j e v l a s t o r u n o izra
e n e m i k r o s k o p e s j e d n o m le
o m . Poveavali su nekoliko
stotina puta i d a v a l i prilino
otru sliku, p a j e L e e u w e n h o
ek doao do mnogih znaaj
nih otkria. P r o m a t r a o j e j e d n o s t a n i n e praivotinje i prvi
j e u g l e d a o bakteriju, d a o j e
p r v e o p i s e raznih tkiva, eritro
cita, infuzorija, ivotinjskih
spermija.

T K O JE P R V I

UPOTRIJEBIO
MIKROSKOP

T K O JE O T K R I O

STANICE?
ZA

PROMATRANJE IVOG
TKIVA?
Talijanski znanstvenik M a r cello M a l p i g h i (1628-1694)
prvi j e m i k r o s k o p o m istra
ivao ivo tkivo. Promatra
jui ablja p l u a v i d i o je ka
ko se kisik iz zraka o t a p a
u krvi.
M a l p i g h i j e prvi o p i s a o g r a u
mozga i lene modine, kao
i strukturu krvnih i miinih
stanica te m n o g i h drugih dije
l o v a ljudskog tkiva. O n j e bio
osniva embriologije i mikro
skopske anatomije.
P r o u a v a o je krila imia
i otkrio da s a d r e b r o j n e sitne
k a n a l i e koje j e n a z v a o k a p i larama.
O v o j e o t k r i e bilo p o s e b n o
z n a a j n o jer je o b j a s n i l o ka
ko krv kola t i j e l o m . K a p i l a r e
p o v e z u j u arterije s v e n a m a
t a k o da se krv m o e p o n o v
no vratiti u s r c e .
D o z n a a j n i h otkria n a
polju m i k r o s k o p i j e d o a o j e
i nizozemski biolog J a n
S w a m m e r d a m koji j e 1 6 5 8 .
g o d i n e prvi u g l e d a o c r v e n e
krvne stanice.

46

S v a iva bia g r a e n a su od
stanica. V e i n a stanica je
vrlo malih dimenzija i mo
gu se vidjeti samo mikro
skopom. Prvi znanstvenici
koji su upotrebljavali mi
kroskop opazili su stanice,
ali n i s u z n a l i o b j a s n i t i t o j e
to. Britanski znanstvenik
Robert H o o k e promatrao je
s t a n i c e pluta i n a z v a o ih
njihovim imenom.
Robert H o o k e je 1665. godi
n e o b j a v i o p r v u v a n u knji
gu o mikroskopiji p o d nazi
v o m Micrographia. S a d r a l a
je velianstvene crtee broj
nih p r e d m e t a i ivih b i a to
ih je H o o k e prouavao mi
kroskopom.
N e k o l i k o crtea prikaziva
lo je m a l e n e o t v o r e to se
m o g u vidjeti u oplutnjeloj ko
ri hrasta plutnjaka. i n i l o se
d a j e pluto g r a e n o o d u p
ljih o d j e l j a k a koje j e H o o k e
nazvao stanicama. H o o k e je
pronaao i mnoga znaajna
otkria na polju fizike, m a t e
matike, mehanike, kemije,
a s t r o n o m i j e i biologije.

ZNANOST I TEHNIKA
<

T K O JE O T K R I O

ZATO SE JAVLJA DUGA?

Ljudi su brzo primijetili da
se d u g a javlja a k o k i n e ka
pi obasja S u n c e . To se do
gaa jer se p r o l a s k o m kroz
kine kapi bijela svjetlost
razlae na razliite b o j e .
Isaac N e w t o n je to dokazao
proputajui sunevu zraku
k r o z p r i z m u . Iza p r i z m e s e
pojavio itav spektar boja,
dokazujui da je bijela
svjetlost mjeavina o b o j e
nih svjetlosti. Kine kapi
djeluju p o p u t m a l i h prizama i stvaraju d u g u .
_

T K O JE O T K R I O

GRAVITACIJU?
Stvari padaju na tlo jer ih
p r i v l a i sila g r a v i t a c i j e . T o
je prvi shvatio britanski
znanstvenik Isaac N e w t o n
1642-1727). Izjavio je da je
na takvu pomisao doao
promatrajui jabuku kako
pada sa stabla.
Newton je jabuku
promatrao 1665. godine,
pitao se ima li Z e m l j a
gravitacijsku silu koja djeluje
i na M j e s e c te ga dri
u svojoj putanji. B r o j n i m
T K O JE I Z U M I O
ZRANU CRPKU?
Njemaki znanstvenik Otto
von G u e r i c k e (16021686)
bio je prvi o v j e k koji je
istisnuo zrak iz p o s u d e
i tako stvorio v a k u u m .
Z r a n u c r p k u je i z u m i o
1647. g o d i n e , u v r i j e m e k a d
je v e i n a ljudi v j e r o v a l a da
v a k u u m ne m o e postojati.
Da bi p o k a z a o djelotvornost
zrane crpke, Guericke je
p o d stakleno z v o n o stavio
sat. K a d je iz z v o n a
s t i s n u o zrak, z v u k k u c a n j a

proraunima pokuao je
dokazati da zakonu
gravitacije p o d l i j e u sva
svemirska tijela. N o ,
N e w t o n nije p o z n a v a o
tonu veliinu Zemlje, pa
rezultati koje je d o b i o nisu
ili u prilog teorije.
Ispravnost svoga z a k o n a ,
kojeg je nazvao i m e n o m
opi zakon gravitacije,
uspio je d o k a z a t i tek 20
g o d i n a kasnije.

K a k o b i d o k a z a o d a j e bijela
svijetlost zaista m j e a v i n a
o b o j e n i h svjetlosti, Isaac
N e w t o n je u zraku razloene
svjetlosti stavio d r u g u p r i z m u
i p o m o u nje p o n o v n o d o b i o
bijelu svijetlost. D r u g a priz
ma je okupljala zrake oboje
ne svjetlosti u bijelu svjetlost.
N e w t o n j e taj p o k u s i z v e o
1 6 6 5 . ili 1 6 6 6 . g o d i n e . G o d i
ne 1668. izumio je teleskop
reflektor koji je umjesto l e e
sadrao udubljeno zrcalo.
Veliki teleksopi k a k v e d a n a s
koriste a s t r o n o m i v e i n o m su
reflektori.

sata j e nestao. T o s e
d o g o d i l o jer s e z v u k n e
m o e kretati v a k u u m o m .
Isto j e t a k o p o k a z a o d a s e
svijea gasi k a d se iz njene
o k o l i n e istisne zrak. G o d i n e
1657. izveo je zauujui
p o k u s . S p o j i o j e dvije
p o l u k u g l e i i z njih istisnuo
zrak. T a d a j e d o v e o k o n j e
d a p o k u a j u razdvojiti
p o l u k u g l e . Konji nisu uspjeli
jer nisu mogli svladati tlak
z r
a k a koji j e d j e l o v a o n a
polukugle.

47

ZNANOST I TEHNIKA
<

T K O JE ZA V R I J E M E

OLUJE

PODIGAO

ZMAJA?
G o d i n e 1752. a m e r i k i
znanstvenik Benjamin
Franklin izveo je jedan od
najopasnijih pokusa
u povijesti. J e d n o g olujnog
dana podigao je zmaja da
bi dokazao da je grom
o b l i k e l e k t r i c i t e t a . Isti su
p o k u s pokuali izvesti
i d r u g i z n a n s t v e n i c i , ali su
svi p r i t o m p o g i n u l i .

Franklin je u zrak podignuo

z m a j a . N a kraju niti o d z m a j a
p o j a v i l e su se elektrine
iskre. I z v o d e i taj
e k s p e r i m e n t Franklin j e
shvatio zato se javljaju
g r o m o v i i i z u m i o je
g r o m o b r a n . O n j e prvi
p r e t p o s t a v i o da elektnni
n a b o j m o e biti pozitiv i
negativan.
B e n j a m i n Franklin je
veliki d r a v n i k i odigrao je
v a n u u l o g u u osnivanju
Sjedinjenih Amerikih
Drava.

e l e i d o k a z a t i d a olujni
o b l a c i s a d r e elektini n a b o j ,
>

T K O JE O T K R I O

KAKO SU IZGLEDALE
PRETPOVIJESNE
IVOTINJE?
Francuski znanstvenik G e orges Cuvier prvi je pro
uavao pretpovijesne ivo
tinje. Traio je fosilne
ostatke i p o v e z i v a o kosti
u l o g i n u c j e l i n u . Na taj je
nain objasnio evoluciju
dananjih ivotinja.
C u v i e r j e prvi uspjeh postigao
1796. godine kad je prona
a o i z u m r l o g slona razliitog
o d svih d a n a n j i h vrsta. N j e > T K O JE K L A S I F I C I R A O
BILJKE I IVOTINJE?
S v e biljke i ivotinje p o r e d
narodnih imena imaju
i l a t i n s k a ili z n a n s t v e n a
imena. Narodna imena se
razlikuju od mjesta do
mjesta, d o k su latinska
svugdje jednaka. Sistem
klasifikacije biljaka
i ivotinja po latinskim
i m e n i m a izmislio je Carl
L i n n 1735. g o d i n e .
Po Linnovom
klasifikacijskom sistemu biljni
i ivotinjski svijet podijeljen je
48

g o v o n a j v e e d o s t i g n u e bila
j e identifikacija d r e v n o g lete
e g g m a z a kojeg j e n a z v a o
pterodaktil.
C u v i e r o v primjer slijedio j e
na v i e razliitih s k u p i n a .
J e d i n k e koje m e u s o b n o
nalikuju svrstane su u istu
s k u p i n u , d o k su sline
skupine okupljene
u z a j e d n i k e vie g r u p e . Iz
latinskoga ili z n a n s t v e n o g
i m e n a s a z n a j e m o kojoj
skupini p r i p a d a j u p o j e d i n e
biljke ili ivotinje, s kojim su
j e d i n k a m a s r o d n e i od kojeg
su se z a j e d n i k o g pretka
razvile.

britanski z o o l o g R i c h a r d
O w e n . O n j e otkrio d i n o s a ure i 1 8 5 4 . g o d i n e izradio
n j i h o v e p r v e m o d e l e u prirodnoj veliini.

ZNANOST I TEHNIKA
>

T K O JE P R V I

PROCIJENIO

STAROST

ZEMLJE?
Ljudi su d u g o pokuavali
izraunati starost n a e g pla
n e t a . U 17. s t o l j e u i r s k i je
nadbiskup na temelju stare
literature zakljuio da je
Z e m l j a n a s t a l a 4004. g o d i n e
pr. n . e r e . P r o u a v a n j e m
sastava stijena g e o l o z i su
kasnije otkrili da je o n a
m n o g o starija.
O s n i v a znanstvene grane
r z n a t e k a o geologija bio j e
l a m e s H u t t o n (slika d e s n o )

koji je i v i o u Britaniji od
1726. d o 1797. godine. O n
je p u t o v a o irom svijeta i p r o
u a v a o reljef te sastav p o j e
dinih stijena.
Hutton je zakljuio da se
Z e m l j i n reljef vrlo s p o r o mije
nja te da je za p o s t a n a k nekih
oblika t r e b a l o m n o g o g o d i n a .
N a s t a v i v i n j e g o v rad C h a r l e s
Lyell je p r o c i j e n i o da su n e k e
stijene stare vie stotina mili
juna godina. N a k o n paljivog
p r o u a v a n j a meteorita
z n a n s t v e n i c i d a n a s vjeruju d a
j e Z e m l j a nastala prije 4 , 5 m i
lijarde g o d i n a .

<

T K O JE P R V I

PROIZVEO

ELEKTRINU

STRUJU?
Talijanski lijenik Luigi G a l vani je osamdesetih godina
18. s t o l j e a p r v i p u t a u p o
vijesti p r o i z v e o e l e k t r i n u
struju. On je bakrenim ku
kama objesio ablje krako
ve na eljeznu ogradu. Pri
mijetio je da su se krakovi
trzali. R a z l o g t o m e bila j e
slaba e l e k t r i n a struja k o j u
su proizvele kovine.

kovine u kukama i ogradi

i na isti n a i n k a o u bateriji
izazvala stvaranje e l e k t r i n e
struje. Elektrina struja
uzrokovala je grenje
m i i a , te su se ablji
k r a k o v i trzali. T o j e
objanjenje dao Volta
koji je kasnije i z u m i o
bateriju. M e u t i m , G a l v a n i
m u n i k a d nije p o v j e r o v a o .
B i o j e u v j e r e n d a ivotinje
stvaraju elektricitet te da on
p o t j e e iz abljih
krakova.

V l a g a u abljim k r a k o v i m a
p o v e z a l a j e razliite
<

T K O JE I Z U M I O

BATERIJU?
B a t e r i j u j e 1800. g o d i n e i z u
mio talijanski znanstvenik
Alessandro Volta. Sastojala
se od niza s r e b r n i h i cinanih ploica m e u s o b n o od
vojenih kartonom natoplje
nim slanom v o d o m . U njoj
je nastajala jaka elektrina
struja.
V o l t a je na z a m i s a o o izradi
baterija d o a o p r o u a v a j u i
p o k u s to ga je u i n i o
G a l v a n i . Shvatio je da se
d o d i r o m d v a j u metala

s o t o p i n o m soli ili drugih tvari

m o e izazvati elektrina
struja. Ispitivao je razliite
m e t a l e i o t o p i n e sve d o k nije
otkrio k a k o nastaje najjai
n a p o n . P o v e z i v a n j e m vie
parova ploica u lanak
p o v e a v a o se n a p o n na isti
nain kao kad nekoliko
baterija p o v e e m o i c o m .
U ast tog v e l i k o g otkria
imenom Volte nazvana je
j e d i n i c a za elektrini
napon.

49

ZNANOST I TEHNIKA
< T K O JE D O K A Z A O DA
ATOMI POSTOJE?
Na z a m i s a o o a t o m i m a p r v i
su doli starogrki filozofi,
ali o n i n i s u m o g l i d o k a z a t i
da su tvari zaista g r a e n e
od atoma. Britanski znanst v e n i k J o h n D a l t o n j e 1803.
g o d i n e dokazao da atomi
p o s t o j e iako su bili p r e m a leni da bi se vidjeli ondanjim mikroskopom.

i kisika. S v a k a
koliina iste tvari uvijek
sadri o d r e e n e e l e m e n t e
u istim o m j e r i m a ,
Dalton je dokazao da se to
dogaa zbog naroitog
naina vezivanja atoma
u istim t v a r i m a . O n j e
takoer d o k a z a o d a
razliiti a t o m i imaju
razliitu a t o m s k u
teinu,

Dalton je znao da
su s v e tvari g r a e n e od
elemenata. V o d a se,
n a p r i m j e r , sastoji o d v o d i k a
>

T K O JE B I O CHARLES

DARWIN?
Charles Darwin je bio
britanski znanstvenik koji
j e i v i o o d 1809. d o 1882.
godine. Prvi je dokazao da
su se sva iva b i a razvila
evolucijom. Mlade
ivotinje se esto neznatno
razlikuju od svojih
roditelja. Kroz m n o g o
generacija ivotinja m o e
polako mijenjati svoj oblik
i n a k r a j u se r a z v i t i u n e k u
n o v u v r s t u . Taj s e p r o c e s
naziva e v o l u c i j o m .
Darwinova evolucijska
t e o r i j a o b j a v l j e n a j e 1859.
godine.

D a r w i n je d o k a z e u prilog
e v o l u c i j e s a k u p i o tijekom
petogodinjeg putovanja oko
svijeta. V i d i o j e m n o g o
ivotinja i p o e o je vjerovati
d a o d n e k e vrste e v o l u c i j o m
nastaje d r u g a . N o , nije
m o g a o d o k a z a t i zato se to
dogaa. N a k o n putovanja 20
g o d i n a j e p o k u a v a o objasniti
kako dolazi do evolucije.
Pretpostavljao je da je
evolucija posljedica
prirodnog odabira. N e k e se
ivotinje p o s t e p e n o
p r i l a g o a v a j u uvjetima
50

o k o l i n e i razvijaju u n o v u
vrstu, d o k slabije p r i l a g o e n e
vrste i z u m i r u .
Ta je teorija objasnila velik
broj ivih vrsta na svijetu.
Razliite vrste biljaka t a k o e r
su se razvile e v o l u c i j o m . Isto
tako su i ljudska b i a e v o l u
irala od stvorenja slinih m a j
munu.
J e d a n o d najvanijih
d o k a z a e v o l u c i j e bila j e
s k u p i n a z e b a koju j e D a r w i n
pronaao na otoju
Galapagos u Junoj Americi.
Te su ptice izgledale vrlo
s l i n o , ali su se m e u s o b n o
r a z l i k o v a l e o b l i k o m kljuna.

D a r w i n je vjerovao da su sve
e v o l u i r a l e od iste vrste to je
n e k o u prolosti doletjela na
o t o j e . P a r e n j e m i irenjem
na o t o k u ptice su p r o n a l a z i l e
n o v u h r a n u i p r i l a g o a v a l e se
n a i n u ishrane koji im je b i o
d o s t u p a n . Na taj su se n a i n
p o l a k o razvijale u n o v e vrste.
D a n a s s e n e k e vrste z e b a
hrane sjemenkama
i plodovima, druge eerima
i oraiima, dok tree jedu
kukce.

ZNANOST I TEHNIKA
TKO JE OTKRIO
ZAKONE
NASLJEIVANJA!
Djeca n a s l j e u j u o s o b i n e
svojih r o d i t e l j a i na o d r e
eni n a i n su im slina,
biljke i i v o t i n j e t a k o e r
nasljeuju n e k a svojstva.
Zakone nasljeivanja otkrio
je sveenik Gregor M e n d e l
k o j i j e i v i o o d 1822. d o
1884. g o d i n e u e k o s l o vakoj. Genetiku je prouavao s a d e i graak u s a m o s a n s k o m v r t u i m o t r e i razvoj biljaka.

M e n d e l je mnogo godina
p o s v e t i o p r o u a v a n j u geneti
ke. Uzgojio je bezbrojne ge
n e r a c i j e graka i kriao razli
ite vrste k a k o bi v i d i o koja
e svojstva prijei n a d r u g u
generaciju.
O t k r i o je da vrsta graka
koja nastaje k r i a n j e m ovisi
o k o m b i n a c i j i svojstava o b j e
roditeljske biljke. U s p i o j e
sastaviti z a k o n e kojima j e o b
jasnio nasljeivanje. M e u
t i m , n j e g o v e su tvrdnje prih
v a e n e tek 5 0 g o d i n a kasnije.

<

T K O JE P O V E Z A O

ELEKTRINU

STRUJU

I MAGNETIZAM?
Danski znanstvenik Hans
O e r s t e d j e 1820. g o d i n e o t
k r i o d a e l e k t r i n a s t r u j a iza
ziva m a g n e t i n a svojstva.
P o s t a v i o je iglu k o m p a s a
nedaleko ice i kroz icu
pustio elektrinu struju.
Igla se o k r e n u l a jer je ica
z b o g protoka struje postala
magnetina.

n o . U b r z o n a k o n toga britan
ski z n a n s t v e n i k M i c h a e l F a r a
d a y izradio j e prvi e l e k t r o m o
tor. Elektrina struja k o j o m
se n a p a j a m o t o r stvara m a g
netsko p o l j e i izaziva okreta
nje m a g n e t a u m o t o r u . F a r a
d a y je kasnije i z u m i o i elek
trini g e n e r a t o r u k o j e m se
elektrina struja p r o i z v o d i
okretanjem icanih zavojnica
u magnetskom polju. Trans
formatori mijenjaju e l e k t r i n u
struju u m a g n e t i z a m i p o s t u
p a k se p o n a v l j a .

O e r s t e d o v o otkrie poveza
nosti e l e k t r i n e struje i m a g netizma bilo j e v r l o z n a a j
svjetlosti snimio je p r v u foto
grafiju u b o j i .

fi TKO JE OTKRIO
P R I R O D U SVJETLOSTI?
Svjetlost je e l e k t r o m a g n e t s k i val. T u j e i n j e n i c u o t * krio b r i t a n s k i z n a n s t v e n i k
J a m e s Clerk Maxwell. O n

je 20 godina p r o u a v a o pri
r o d u s v j e t l o s t i , d a b i 1873.
godine postigao uspjeh.
M a x w e l l j e bio o p i n j e n
svjetlou. Dvanaest godina
prije n e g o je otkrio p r i r o d u

M a x w e l l je znao da su
elektricitet i m a g n e t i z a m p o
vezani. Brojnim proraunima
doao je do podatka da bi
z r a k e sastavljene o d m a g n e t
skih i elektrinih polja puto
v a l e b r z i n o m j e d n a k o m brzi
ni svjetlosti. Z b o g toga je
z a k l j u i o da je svjetlost elek
tromagnetsko zraenje. Tvr
d i o je da u t o m sluaju m o
raju postojati i d r u g e vrste
elektromagnetskog zraenja.
N a k o n M a x w e l l o v e smrti,
1 8 8 8 . g o d i n e otkriveni su ra
dio valovi.
51

ZNANOST I TEHNIKA
<

T K O JE S V R S T A O

KEMIJSKE

ELEMENTE?

S v e tvari g r a e n e s u
od neto vie od stotinu
elemenata. Ruski znanstve
nik Dmitrij M e n d e l j e j e v
s v r s t a o j e e l e m e n t e p o za
jednikim karakteristikama
u nekoliko grupa. G o d i n e
1869. o b j a v i o j e p e r i o d n i
sustav e l e m e n a t a .
Mendeljejevov periodni
sustav e l e m e n a t a
u p o t r e b l j a v a se jo i d a n a s .
U v r i j e m e k a d je o b j a v l j e n
ljudi su p o z n a v a l i 63
>

elementa. Mendeljejev je
sline e l e m e n t e r a s p o r e d i o
u z a j e d n i k e g r u p e , ali su
mu na n e k i m mjestima ostale
praznine. Umjesto da
promijeni tablicu i popuni
praznine, Mendeljejev je
izjavio d a o n e predstavljaju
e l e m e n t e koji jo nisu
otkriveni. Po poloaju
u sustavu p r e d v i d i o je
karakteristike tri j o
neotkrivena elementa. U b r z o
p o t o m ti su e l e m e n t i otkriveni
i potvrdili su M e n d e l j e j e v o v a
predvianja.

T K O JE Z A S L U A N ZA

V I E O D 1000 I Z U M A ?
T h o m a s Edison je ivio
u S A D o d 1847. d o 1 9 3 1 .
g o d i n e . Za ivota je izumio
v i e o d 1300 i z u m a .
Najpoznatiji izum mu je
f o n o g r a f i z 1877. g o d i n e .
Z v u k j e r e p r o d u c i r a o n a isti
n a i n k a o i g r a m o f o n , ali je
umjesto ploa koristio
valjke. Prvi zvuk kojeg je
E d i s o n s n i m i o bila je
recitacija djeje pjesmice
Marija je imala malo
janje.

V e i n u i z u m a E d i s o n nije
otkrio s a m o s t a l n o . N a k o n
n e k o l i k o prvih uspjeha o k o
sebe je okupio znanstvenike
i t a k o o s n o v a o prvi
istraivaki laboratorij.
Edison j e istraivanja
u s m j e r a v a o n a sva p o d r u j a
u kojima se m o g l o izraditi
neto korisno.

Bell je 1876. godine izumio

t e l e f o n , a u b r z o n a k o n toga
E d i s o n ga je usavrio
i p r e t v o r i o u upotrebljivu
napravu. Godine 1881.
E d i s o n j e u S A D izgradio
e l e k t r a n u . P o r e d britanske,
bila je to p r v a elektrana na
svijetu.

P o r e d fonografa z a
snimanje zvuka Edison je
izumio i m n o g e druge
naprave. G o d i n e 1879.
izradio je elektrinu sijalicu.
N o , istovremeno je to uinio
i britanski z n a n s t v e n i k J o s e p h
S w a n , p a s e taj p r o n a l a z a k
pripisuje o b o j i c i . A l e x a n d a r

Edison je takoer pridonio

i i z u m u filma. N j e g o v je istra
i v a k i tim p o k u a o snimiti
slike na d u g a k u filmsku tra
ku i tada ih b r z o r e p r o d u c i r a
ti. P r v o p r i k a z i v a n j e o d r a n o
je 1 8 9 1 . g o d i n e u E d i s o n o v o m laboratoriju.
G o d i n e 1 8 8 3 . Edison j e

52

primijetio t a k o z v a n i E d i s o n o v
efekt koji p o t i e p r o t j e c a n j e
e l e k t r i n e struje kroz v a k u
um u elektronskoj c i j e v i . To
su o t k r i e z n a n s t v e n i c i kasni
je primijenili za izradu prvih
r a d i o - u r e a j a . E d i s o n o v efekt
se javlja i u k a t o d n i m c i j e v i
ma u televizijskim u r e a j i m a .

ZNANOST I TEHNIKA

.I TKO JE OTKRIO

A T K O J E 1900. G O D I N E

RADIOAKTIVNOST?

IZAZVAO REVOLUCIJU

RADIJ?

Radioaktivnost je vrsta
nevidljivog zraenja kojeg
i e 1896. g o d i n e o t k r i o
francuski znanstvenik
Antoine Becquerel
primijetivi z r a e n j e to ga
je i z a z i v a o u r a n . U r a n se
danas upotrebljava kao
nuklearno gorivo.
R a d i o a k t i v n o s t ili r a d i j a c i j a
m o e j a k o tetiti l j u d s k o m
zdravlju. G o r e prikazana
oznaka upozorava nas na
opasnost od radijacije.
Becquerel je radioaktivnost
:tkrio s l u a j n o . P o s t a v i o j e
komadi minerala s uranom
~a fotografsku p l o u
_ ~ i o t a n u u c r n i papir. P l o u
nije u p o t r i j e b i o , v e j u j e
: m a h razvio. Iznenadio se
-ledavi da je ploa
s\ ijetljena k a o da je bila
z i o e n a j a k o j svjetlosti.
^ b r z o je shvatio da je
e . idljivo z r a e n j e iz
m i n e r a l a p r o l o kroz papir
i osvijetlilo p l o u . M a r i a
Curie je to zraenje
masnije n a z v a l a
radioaktivnou.

FIZICI?

Fizika je z n a n s t v e n a
disciplina koja p r o u a v a
i energiju. Njemaki
znanstvenik Max Planck je
1900. g o d i n e p o s t a v i o n o v u
t e o r i j u i n a z v a o je
kvantnom teorijom. Prije
tog vremena znanstvenici
nisu razumjeli n e k e oblike
energije. Kvantna teorija je
objasnila mnoga vana
p i t a n j a o e n e r g i j i i na t a j
nain znatno unaprijedila
fiziku.
K v a n t n a teorija o b j a n j a v a da
se energija u o b l i k u svjetlosti
i drugih zraka ili v a l o v a
sastoji od sitnih energetskih
estica. Te su estice
poznate kao kvanti. Kvant
svjetlosti se n a z i v a i f o t o n .
P o l a z e i o d t e teorije,
z n a n s t v e n i c i su uspjeli
objasniti k a k o a t o m i p r i m a j u
i proizvode energiju. Kvantna
teorija g o v o r i i o t o m e k a k o
se u f o t o e l e k t r i n i m
ili s o l a r n i m e l i j a m a
svjetlost pretvara u
energiju.

T K O JE O T K R I O

Marie Curie je roena

u P o l j s k o j , ali j e z a j e d n o s a
suprugom Pierrom Curiem
ivjela i radila u F r a n c u s k o j .
Suprunici su vjerovali da
mineral u r a n o v o k s i d sadri
nepoznati element.
N a k o n etiri g o d i n e uspjeli
su ga i z d v o j i t i i n a z v a l i ga
radij. D a n a s se radij
upotrebljava za lijeenje
raka.
U r a n o v oksid j e
radioaktivan, a M a r i e
i P i e r r e C u r i e su v j e r o v a l i da
je uzrok t o m e radij. Iz o s a m
t o n a u r a n o v a o k s i d a uspjeli
su izdvojiti svega j e d a n
g r a m radija. P o s t u p k o m
i z d v a j a n j a nije se uklonila
radioaktivnost, te se
pokazalo da novi element
snano zrai. Bio je to
d o k a z d a radijacija p o t j e e
i z r a v n o iz a t o m a
radioaktivnih elemenata. To
j e o t k r i e kasnije o m o g u i l o
proizvodnju nuklearne
energije iz r a d i o a k t i v n i h
elemenata.

53

ZNANOST I TEHNIKA
<

T K O JE P R V I

PODIJELIO ATOM?
S v e do poetka naega
stoljea znanstvenici su
vjerovali da je atom
najmanja postojea estica.
G o d i n e 1911. britanski
fiziar E r n e s t R u t h e r f o r d
otkrio je da su atomi
g r a e n i od jo sitnijih
dijelova. est godina
kasnije podijelio je a t o m
izbijajui e s t i c e iz
plinovitog duika.

alfa z r a k a m a . G o d i n e 1 9 1 1 .
primijetio j e d a n e k e z r a k e
s k r e u u s u d a r u sa krutom
s r e d i n o m a t o m a , ili
a t o m s k o m j e z g r o m . Kasnije
se p o k a z a l o da je a t o m s k a
jezgra g r a e n a o d m a l e n i h
estica to ih z o v e m o
protonima. Rutherford je
duikove a t o m e podijelio
izbijajui alfa z r a k a m a
p r o t o n e iz j e z g r e , te je na taj
n a i n stvorio a t o m e kisika.
Prvi puta u povijesti j e d a n se
element pretvorio
u drugi.

Rutherford je atome
istraivao b o m b a r d i r a j u i ih
>

TKO J E P O S T A V I O

TEORIJU

RELATIVNOSTI?

T e o r i j u r e l a t i v n o s t i j e 1905.
godine objavio Albert
Einstein. Na njoj je radio
vrlo d u g o i n e p r e s t a n o ju je
nadopunjavao i usavravao.
Teorija relativnosti bavi se
p r o s t o r o m i v r e m e n o m , te
masom i energijom.
Einstein je te p r o b l e m e
obraivao na posve drukiji
nain nego njegovi
prethodnici. Njegova su
objanjenja omoguila
pojavu mnogih otkria,
a m e u njima i nuklearne
energije.

U teoriji relativnosti Einstein

je naveo nekoliko
zauujuih zakljuaka.
J e d a n o d njih j e d a s e m a s a
i z r a v n o pretvara u energiju
i pritom od m a l e k o l i i n e
tvari nastaje g o l e m a energija.
Ispravnost te t v r d n j e
dokazana je otkriem
nuklearne energije. Drugi
zakljuak bio je da predmeti
kretanjem postaju tei,
a v r i j e m e im prolazi sporije.
Ta se pojava primjeuje samo
k o d izuzetno velikih brzina
i m o e se pratiti na brzim
a t o m s k i m e s t i c a m a . Pri
54

brzini svjetlosti m a s a postaje

b e s k o n a n a i v r i j e m e se
zaustavlja. T o z n a i d a
n i j e d n o tijelo ( p r i m j e r i c e
svemirski b r o d ) n e m o e
putovati b r z i n o m j e d n a k o m
ili v e o m o d b r z i n e
svjetlosti.
U svojoj teoriji Einstein na
v o d i da gravitacijska sila is
krivljuje s v e m i r . T v r d i o je da
j a k o gravitacijsko p o l j e S u n c a
ili drugih z v i j e z d a savija
svjetlosne z r a k e i i z r a u n a o
u kolikoj se mjeri to d o g a a .
T a j e p o j a v a kasnije u o e n a
prilikom p o m r i n e S u n c a i to
tono onako kako ju je Ein-

stein p r e d v i d i o .
A l b e r t Einstein j e r o e n
u N j e m a k o j 1879. godine.
V e i n u ivota p r o v e o j e
u Njemakoj i vicarskoj,
a u m r o je u S A D 1 9 5 5 . g o d i
ne. P o r e d Arhimeda i Isaaca
N e v v t o n a , smatra se j e d n i m
od n a j v e i h fiziara u p o v i
jesti.

>

T K O JE O T K R I O

VITAMINE?
Vitamini su spojevi
neophodni za nae
zdravlje. Z b o g njihovog
nedostatka u hrani ubrzo
se javljaju razne bolesti.
Vanost vitamina sluajno
j e o t k r i v e n a 1896. g o d i n e ,
kad je nizozemski
znanstvenik Christiaan
Eijkman primijetio da pilii
hranjeni Ijutenom riom
esto obolijevaju. To se
d o g a a l o j e r j e I j u t e n a ria
siromana vitaminima.

V a n j s k e Ijuskice rie s a d r e
b r o j n e v i t a m i n e , ali se o n i
Ijutenjem u k l a n j a j u . E i j k m a n
t o nije z n a o . D o saznanja d a
ivi o r g a n i z m i z a h t i j e v a j u
m a l e k o l i i n e nekih s p o j e v a
doao je 1906. godine
britanski z n a n s t v e n i k
Frederick Hopkins. O n j e
v j e r o v a o da se tim s p o j e v i m a
m o g u izlijeiti bolesti p o p u t
s k o r b u t a , to se kasnije
pokazalo ispravnim.
N e o p h o d n i spojevi nazvani
su vitaminima. D a n a s
poznajemo mnotvo
razliitih v i t a m i n a .

vitamin A
tijamin B,
riboflavin B 2
nijacin
piridoksin
pantotenska
kiselina
folina kiselina
vitamin B , 2
vitamin C
vitamin D
vitamin E

<

T K O JE I Z U M I O

TRANZISTOR?
T r a n z i s t o r s u 1948. g o d i n e
izumili ameriki znanstve
nici W i l l i a m S h o c k l e y , J o h n
Bardeen i W a l t e r Brattain.
Z b o g sitne grae i velike
pouzdanosti tranzistori su
u elektronskim aparatima
ubrzo zamijenili elektron
ske cijevi. Njihovim otkri
e m o m o g u e n a je proiz
v o d n j a prenosivih televizij
skih i radio ureaja.

0080

<3 o W
00

HRANA

ri koje p o j a a v a j u e l e k t r i n u
struju. M o g u s e m e u s o b n o
p o v e z a t i u m a l e ali s l o e n e
strujne s k l o p o v e to o b r a u j u
televizijske ili r a d i o signale.
P e d e s t i h g o d i n a n a e g stolje
a zapoela je proizvodnja
integriranih k r u g o v a . O n i s e
sastoje o d j e d n o s t a v n i h k o m
p o n e n t i sastavljenih o d v i e
m e u s o b n o povezanih tran
zistora koji z a t v a r a j u strujni
s k l o p . M i k r o i p o v i su vrste
integriranih k r u g o v a sastavlje
nih od vie tisua tranzistora.

Tranzistori s u g r a e n i o d ko
m a d i a silikona ili drugih tva<

T K O JE O T K R I O

STRUKTURU

DNK?

Deoksiribonukleinska kise
l i n a , ili D N K , j e t v a r k o j u
sadre sve ive stanice.
O n a je nosilac gena odgo
vornih za nasljeivanje.
G o d i n e 1953. B r i t a n a c F r a n cis C r i c k i A m e r i k a n a c J a
m e s W a t s o n otkrili su
strukturu D N K . Time je ob
janjen m e h a n i z a m naslje
ivanja.
M o l e k u l e D N K imaju s p o s o b
nost u d v o s t r u a v a n j a u stani
c a m a . T i m p r o c e s o m nastaju

n o v e stanice koje s u j e d n a k e
o n i m starima. S v e stanice n e
k o g i v o g b i a kopije su sta
nica n j e g o v i h roditelja, pa
o n o nasljeuje n j i h o v a svojs
tva. C r i c k i VVatson su otkrili
d a s e m o l e k u l e D N K sastoje
o d s k u p i n a a t o m a raspore
enih u dva zavinuta lanca.
Prilikom u d v o s t r u a v a n j a
lanci se r a z m o t a j u i formiraju
n o v e m o l e k u l e D N K u kojima
je raspored atoma jednak kao
u prvotnoj molekuli. S v e oso
bine nekog bia ovise
o strukturi m o l e k u l e D N K .

55

>

TKO

SU

BILE

AMAZONKE?
D r e v n i su G r c i priali prie
o narodu ratobornih ena
zvanih Amazonke. O n e su
ratovale poput mukaraca,
a ni u h r a b r o s t i n i s u za n j i
ma zaostajale. Vladar im je
uvijek bila kraljica.
G o v o r i se da su A m a z o n k e
ivjele n a o b a l a m a C r n o g a
m o r a . N o , G r c i koji s u s e ta
mo naselili nisu pronali ni
k a k v e t r a g o v e tog n a r o d a .
Pustolovina grkog junaka
H e r a k l a o b j a n j a v a zato.
H e r a k l o je k r e n u o u v o j n i p o
h o d protiv a m a z o n s k e kralji
ce H i p o l i t e . U toj je b o r b i
kraljica p o g i n u l a , a A m a z o n
ke su p r o t j e r a n e s n j i h o v o g
>

p o d r u j a . T o k o m trojanskog
rata A m a z o n k e su se jo j e d
n o m s u k o b i l e s G r c i m a , ali je
i o v a j puta Ahilej u b i o njiho
v u kraljicu.
Slike A m a z o n k i se esto
pojavljuju n a g r k i m v a z a

m a . U bitkama su se sluile
l u k o m i strijelom, k o p l j e m ,
s j e k i r o m , titom i l j e m o m .
Pretpostavlja se da je rijeka
Amazona u Junoj Americi
ime d o b i l a p o n a r o d u rato
bornih ena.

T K O JE M O R A O

OBAVITI

DVANAEST

POSLOVA?
Heraklo je bio najpoznatiji
antiki junak. Prvenstveno
se isticao n e v j e r o j a t n o m
snagom.
P r e m a legendi H e r a k l o j e b i o
sin b o g a Z e u s a i A l k m e n e .
Z e u s o v a e n a H e r a bila j e to
liko l j u b o m o r n a da je eljela
ubiti dijete, te je poslala d v i j e
z m i j e da ga ubiju u k o l i j e v c i .
N o , mali j e H e r a k l o v e b i o
d o v o l j n o jak da ih z a d a v i g o
lim r u k a m a .
H e r a j e prisilila H e r a k l a d a
slui kralju Euristeju. Kralj mu
je zadao dvanaest poslova
mislei da ih n i j e d a n o v j e k
n e b i m o g a o o b a v i t i . P a ipak,
H e r a k l o j e u s p j e n o ispunio
svaki z a d a t a k .
56

B o r i o se s divljim zvijerima
i udovitima s mnogo glava,
hvatao konje-ljudodere
i ubijao ptice-ljudoderke.
O i s t i o je staju sa 3 0 0 0 zvije
ri p r o m i j e n i v i tok rijeke, n o
sio j e Z e m l j u n a r a m e n i m a
i u a o u p o d z e m n i svijet.
H e r a k l o j e d o i v i o jo

m n o g o p u s t o l o v i n a i b o r i o se
s b r o j n i m neprijateljima. N a kraju ga je iz l j u b o m o r e otrov a l a vlastita e n a . N o , b o g o
vi su h r a b r o g j u n a k a p o z v a l i
na O l i m p , gdje je s njima n a
stavio ivjeti.

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

< T K O JE B I O
AGAMEMNON?
P r e m a legendi o trojan
s k o m ratu Troja je d e s e t
g o d i n a bila p o d g r k o m
opsadom. Na elu grke
v o j s k e bio je m i k e n s k i kralj
Agamemnon.
N a A g a m e m n o n o v o j obitelji
lealo j e b o j e prokletstvo.
K a d i m j e ubijen o t a c , A g a
m e m n o n i n j e g o v brat M e n e laj pobjegli su u S p a r t u i o n
dje se oenili spartanskim
princezama.
A g a m e m n o n s e kasnije
>

T K O JE BILA HELENA?

H e l e n a je bila ki v r h o v n o g
boga Z e u s a i G r c i su je
smatrali najljepom smrt
n o m e n o m na svijetu. Nje
n a j e l j e p o t a i z a z v a l a rat iz
meu G r k e i Troje.
H e l e n i n a m a j k a bila j e L e d a
sojoj se Z e u s u k a z a o u liku
a b u d a . K a o sasvim m l a d a
djevojka H e l e n a j e s v o j o m
epotom oarala Tezeja, te
(u je on o t e o . O s l o b o d i l a su
e b r a a Kastor i P o l i d e u k
vratili je k u i .
H e l e n a s e zatim u d a l a z a

vratio u M i k e n u i zatraio
o e v o prijestolje. S a z n a v i
da je trojanski kraljevi Pari
o t e o M e n e l a j e v u suprugu
H e l e n u , o d l u i o s e osvetiti
z a taj z l o i n t e j e irom G r
ke sakupio veliku vojsku. Da
b i stekao n a k l o n o s t b o g o v a ,
m o r a o je rtvovati ki Ifigeniju.
G r c i s u deset g o d i n a n a p a
dali T r o j u , da bi nakraju v o j
nici prodrli u grad sakriveni
u d r v e n o m konju (vidi d o l j e ) .
A g a m e m n o n s e sretno vratio
k u i , ali ga je o n d j e ubila
nevjerna ena.

s p a r t a n s k o g kralja M e n e l e j a ,
ali j e p o n o v n o oteta. O v a j
put je to u i n i o trojanski kra
ljevi Pari. T r a e i o s v e t u (i
oslobaanje Helene) Grci su
napali Troju. N a k o n dugogo
dinjeg r a t o v a n j a G r c i s u d o
bili rat, Pari je ubijen i H e l e
na se vratila M e n e l a j u (u n e
kim j e p r i a m a d o i v j e l a b r o
d o l o m i d o s p j e l a u Egipat).
K a k o je s o e v e strane bila
b o i c a , smatra s e d a j e H e l e
n a imala b o a n s k e m o i .
Z b o g n j e n e s u ljepote isplo
vile tisue b r o d o v a , p a j e
H e l e n a postala z a t i t n i c o m
grkih m o r n a r a .
<

K O J I JE VELIKI G R A D

NAZVAN

PO BOICI?

Drevni grki grad Atena

razvio se p o d n o breuljka
Akropolisa. Na samom
breuljku sagraen je hram
p o s v e e n zatitnici grada
boici Ateni.
A t e n a j e bila najdraa ki b o
g a Z e u s a , o c a svih starogr
kih b o g o v a . Iskoila j e i z Z e usove glave posve odrasla
i u p u n o j ratnoj s p r e m i n a k o n
to j e Z e u s p r o g u t a o njenu
majku M e t i d u ! O v o m priom
G r c i o b j a n j a v a j u zato j e

A t e n a b o i c a rata i m u d r o s t i .
N o , A t e n u s u tovali v e
i n a r o d i iz v r e m e n a m n o g o
prije d r e v n e G r k e , n a r o i t o
Kreani i Mikenjani. Jedan
o d mikenskih v l a d a r a ivio j e
na Akropolisu. K a d su drevni
G r c i osvojili n j e g o v u u t v r d u ,
otkrili su da je t o v a o b o i c u
A t e n u . V o j n i c i su se divili b o
ici rata i prihvatili je k a o
s v o j u vlastitu. S a u v a l i su
njen h r a m i g r a d u dali i m e
Atena.

57

M U O V I , L E G E N D E I JUNAC
<

T K O SU

BILE M U Z E ?

D r e v n i su G r c i cijenili glaz
b u , umjetnost i pjesnitvo.
M u z e su bile boice pjesni
tva i g l a z b e .
M u z e s u bile keri najvieg
boga Zeusa i boice p a m e
nja M n e m o z i n e . i v j e l e su na
b r d u H e l i k o n u , g d j e su svjei
planinski izvori d a v a l i dar
pjesnitva o n i m a koji su iz
njih pili. O n d j e s u M u z e pje
vale i plesale.
S v a t k o tko se o d v a i o iz
azvati M u z e u pjesnitvu ili
glazbi s k u p o j e t o p l a a o .
>
OD

T K O JE BILA KRALJICA
SABE?

P r i j e v i e o d 3000 g o d i n a iz
r a e l s k o g kralja S a l o m o n a
posjetila je kraljica od Sab e . Taj je d o g a a j zabilje
en u Bibliji.
S a b a j e biblijsko ime z e m l j e
u j u n o j A r a b i j i koju d a n a s
zovemo J e m e n . Neko je ta
z e m l j a bila vrlo bogata jer je
upravljala svim t r g o v a k i m
putovima od Crvenog mora
d o Indijskog o c e n a . P o r e d
t o g a , S a b a j e o b i l o v a l a zla
tom i zainima.

M u z e su proricale budu
nost, a kasnije su predstavlja
le i d r u g e umjetnosti. P j e s n i
tvo j e p r i p a d a l o K a l i o p i , Erati i T e r p i s h o r i . Talija je p r e d
stavljala k o m e d i j u , M e l p o m e na t r a g e d i j u , P o l i h i m n i j a pje
v a n j e . Euterpi j e p r i p a d a l o
sviranje, d o k j e T e r p i s h o r a
bila i M u z a plesa. Klio je bila
M u z a povijesti, a U r a n i j a
M u z a astronomije.

Kraljica je sa S a l o m o n o m
m o r a l a o b a v i t i v a n e razgo
v o r e . D a b i stigao d o drugih
zemalja, Salomon je morao
p r o i njenim t r g o v a k i m p u
t o v i m a , d o k je kraljica koristi
la n j e g o v e luke u Palestini.
N a k o n razgovora i izmjene
d a r o v a kraljica se vratila
u svoju zemlju oarana Salom o n o v i m bogatstvom i m u
drou.
P r i a o o v o j posjeti z a b i
ljeena je i u K u r a n u , svetoj
m u s l i m a n s k o j knjizi. A r a p s k i
pisci su kraljicu n a z v a l i
Bilqis.

<

T K O JE BILA

AFRODITA?
Afrodita je bila najljepa
starogrka boica. Kao bo
i c a l j u b a v i u p r a v l j a l a j e sr
cima svih smrtnika i bo
gova.
U n e k i m se p r i a m a Afrodita
spominje kao Zeusova ki,
d o k j e p r e m a d r u g i m a nastala
iz morske pjene nedaleko C i
pra. M o g u e j e d a s u stanov
nici tog o t o k a tovali Afroditu
prije v r e m e n a stare G r k e .
U svim se p r i a m a j e d n a
ko istie njena ljepota. A f r o
58

Kad se devet djevojaka poku

alo natjecati s M u z a m a
u pjesnitvu, b o g g l a z b e
A p o l o n ih je p r e t v o r i o
u svrake.

dita se natjecala s b o i c a m a
H e r o m i A t e n o m za naslov
n a j l j e p e , a Z e u s je n a r e d i o
da n j i h o v u ljepotu o c i j e n i
smrtnik. Taj j e z a d a t a k p r i p a o
P a r i s u , sinu t r o j a n s k o g kralja
P r i j a m a . S v e tri b o i c e s u P a
risu o b e a l e b o g a t e n a g r a d e .
Afrodita m u j e o b e a l a naj
ljepu smrtnu e n u i p o b i j e d i
la. N j e n a n a g r a d a bila j e H e
lena, e n a t r o j a n s k o g kralja
Menelaja.
H e r a i A t e n a su se za p o
raz osvetile trojanskim ratom
u k o j e m su poginuli P a r i ,
n j e g o v a obitelj i m n o g i sugra
ani.

MITOVI, L E G E N D E I J U N A C I
>

T K O JE T R A I O

ZLATNO

RUNO?

N e k o d a v n o zlatni je o v a n
s dvoje djece preletio mo
re. N j e g o v o runo je kasnije
objeeno na drvo, gdje ga
je uvao divovski zmaj. Da
bi ga pronaao, J a z o n je
okupio m n o g e glasovite ju
nake i u b r o d u A r g o isplo
vio iz G r k e .
J a z o n j e bio sin kralja E z o n a .
K a d j e J a z o n jo b i o d j e a k ,
E z o n o v brat Pelij je ugrabio
prijestolje. Pelij j e o b e a o
svom n e a k u da e s n j i m e

podijeliti kraljevstvo a k o m u
d o n e s e zlatno r u n o .
J a z o n j e s a g r a d i o b r o d Ar
go i isplovio sa 50 hrabrih
grkih j u n a k a , A r g o n a u t a .
Nakon mnogo neobinih pu
stolovina stigli su na K o l h i d e
u Crnom moru.
Kralj koji je v l a d a o tim p o
d r u j e m z a d a o j e J a z o n u te
ak z a d a t a k o b e a v i m u ru
no u z a m j e n u . J a z o n ga je uz
p o m o kraljeve keri M e d e j e
uspjeno o b a v i o , ali kralj nije
ispunio s v o j u rije. Vjetica
M e d e j a j e nakraju p o m o g l a
J a z o n u d a p o r a z i z m a j a , ukra
de r u n o i sretno se vrati k u i .
<

T K O JE B I O O D I N ?

Tisuama godina stanovnici

sjeverne E v r o p e tovali su
vlastite b o g o v e . Najvaniji
od njih bio je b o g rata,
Odin.
P r e m a starim p r i a m a O d i n
je j a h a o n e b o m o d j e v e n u i
roki o g r t a s v e l i k i m e i r o m .
Pratila ga je vojska sablasnih
ratnika i u o l u j n i m se n o i m a
n a n e b u m o g a o uti njihov
galop.
Kasnije j e O d i n p o s t a o b o g
koji je o d l u i v a o o sudbini
ljudi, n a r o i t o ratnika koji su
>

TKO

SU

BILE

VALKIRE?
Prema sjevernoevropskim
legendama Valkire su djevi
c e k o j e o d l u u j u koji e ju
naci poginuti u b o r b i i pri
druiti s e b o g u O d i n u
u Valhallu.
Vaikire su ivjele s O d i n o m
u v a l h a l l u i bile mu s l u a v k e
i zatitnice. P o s l u i v a l e su
ratnike p i v o m i p a z i l e da im
tanjuri i a e uvijek b u d u
puni.
O d i n je V a l k i r e slao u borbe. Lutale su b o j n i m p o l j e m

ga zazivali na b o j n o m p o l j u .
P o O d i n o v o m n a l o g u mrtvi
su se j u n a c i spaljivali na p o
grebnoj l o m a i , da bi mu se
p o t o m pridruili u V a l h a l l u .
R a t n i k i b o g nosio j e zlat
ni l j e m . K o p l j e su mu iskovali patuljci, a j a h a o je na
o s m o n o g o m konju S l e i p n i r u .
S v u d a su ga pratili v u k o v i
i gavranovi.
O d i n je bio i b o g m u d r o s t i ,
a d o b r o je p o z n a v a o i m a g i
j u . e s t o j e p o s j e i v a o svijet
i ljudima p o s t a v l j a o b r o j n a
pitanja. Da bi m o g a o piti iz
izvora mudrosti M n i m i r a , r
tvovao je jedno oko.

i o d l u i v a l e koji e j u n a c i
poginuti i tko e p o b i j e d i t i .
S a m o su ratnici ija je s u d
bina bila da u m r u mogli v i
djeti te zastraujue e n e
u o k l o p i m a i l j e m o v i m a , sa
titom i sjajnim k o p l j e m
u ruci.
Kad bi odabrale junaka,
V a l k i r e su mu se u k a z a l e i n a
javile mu sudbinu. Tada su
na v a t r e n i m k o n j i m a o d l e t j e l e
u V a l h a l l , obavijestile O d i n a
o d o l a s k u n o v o g a gosta i pri
p r e m i l e m u mjesto z a ratni
kim s t o l o m .

59

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

V

T K O JE B I O R O L A N D ?

R o l a n d je bio jedan od naj

p l e m e n i t i j i h v i t e z o v a fra
n a k o g kralja Karla V e l i
k o g . O n j e m u j e o k o 1100.
godine napisana poema.
R o l a n d j e b i o prefekt
B r e t a g n e i p r e d v o d i o je
v o j s k u Karla V e j i k o g u b o r b i
protiv A r a p a u p a n j o l s k o j .
N a k o n p o b j e d e trupe s u 7 7 8 .
godine krenule nazad
u F r a n c u s k u , ali ih je u j e d n o j
dolini d o e k a l a z a s j e d a .
P r i t o m su poginuli svi v o j n i c i
na z a e l j u k o l o n e , pa t a k o
i Roland.
Iz o v o g se d o g a a j a razvila
legenda. Rolandov o u h
G a n e l o n je izabran da
p r e g o v a r a sa s a r a c e n s k i m
(arapskim) kraljem
o s k l a p a n j u mira. N o , on se
izdajniki d o g o v o r i o
s neprijateljima da presretnu
zaelje francuske vojske
z n a j u i d a e tim d i j e l o m
upravljati R o l a n d .

S r e d n j o v j e k o v n i s u l j u d i ra
do prepriavali doivljaje
hrabrih vitezova. Najhrabri
ji i n a j a s n i j i bili su kralj Ar
tur i njegovi vitezovi o k r u
glog stola iz d v o r c a
Camelot.

U n a p a d u se R o l a n d
j u n a k i b o r i o . Izgubivi velik
broj v o j n i k a isprva j e o d b i o
p o z v a t i p o m o , te je u rog
z a s v i r a o tek k a d j e v e bilo
p r e k a s n o . K a d j e K a r l o Veliki
stigao na bojite, svi su veliki
v i t e z o v i v e bili mrtvi.

A k o j e C a m e l o t zaista p o s t o
j a o , v j e r o j a t n o j e t o bio neki
z a m a k u z a p a d n o j Britaniji.
Kralj Artur j e ivio o k o 5 0 0 .
g o d i n e nae e r e i b r a n i o je
rimsku koloniju Britaniju o d
barbarskih n a p a d a a .

T K O JE I V I O

CAMELOTU?

VACLAV?

U p r i a m a se o p i s u j e k a k o
j e Artur p o s t a o kraljem
i z v u k a v i m a iz k a m e n a .
M a mu se z v a o Excalibur,
a glavni savjetnik b i o mu je
arobnjak Merlin. Arturova
kraljica G u i n e v e r e s e
zaljubila u najhrabrijeg viteza
o k r u g l o g stola, Sir L a n c e l o t a .
L a n c e l o t o v sin Sir G a l a h a d
p o d u z e o j e najsmioniji o d
svih vitekih p o t h v a t a
- k r e n u o je u potragu za
svetim g r a l o m .
O v a k v e prie o vitezovima
o k r u g l o g stola bile su vrlo
popularne u srednjem vijeku,
a o d r a l e su se i
do danas.
60

T K O JE B I O

KRALJ

O k o 921. g o d i n e na prije
stolje e k o g Kraljevstva
doao je kranski djeak
Vaclav. Danas se on smatra
svetim zatitnikom e k e .
V a c l a v a j e odgojila n j e g o v a
b a k a L u d m i l a , koja je bila
kranka. D j e a k o v a je
m a j k a bila l j u b o m o r n a na
L u d m i l u , t e j e naredila d a j e
ubiju.
V e i n a e h a bili s u
pogani. Zato je Vaclav
u svoju zemlju p o z i v a o
n j e m a k e m i s i o n a r e k a k o bi
irili k r a n s t v o . N o , s njima
su stigli i n j e m a k i v o j n i c i .
Velikai su se o k r e n u l i protiv
V a c l a v a , te ga je jednog
d a n a , n a putu p r e m a c r k v i ,
u b i o brat B o l e s l a v .
U s k o r o su se proirile
prie o udesnim
dogaajima u Vaclavovoj
g r o b n i c i , k a o i o kraljevoj
velikoj d o b r o t i . J e d n a o d njih
govori kako je posjekao drvo
u umi da bi ga d a o
u d o v i c a m a i s i r o a d i . Pratio
ga je n j e g o v sluga koji se od
h l a d n o e titio h o d a j u i
V a c l a v o v i m stopama.

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

T K O JE B I O

PREZBITER IVAN?
U v r i j e m e kriarskih ratova
u E v r o p i se p r i a l o o k r
anskoj zemlji na D a l e k o m
istoku kojom vlada svee
nik Prezbiter I v a n . U kasni
jim se priama to legendar
no kraljevstvo preselilo
u Afriku.
Prezbiter I v a n j e l e g e n d a r n i
lik. G o d i n e 1 1 4 5 . o p i s i v a n j e
kao m o n i v o a spreman po
drati kriare u b o r b i za S v e
tu z e m l j u . G o v o r i l o se da se
n j e g o v o kraljevstvo nalazi
_

istono o d Perzije ( d a n a n j e g
Irana).
U p r i a m a se s p o m i n j e da
j e o k o 1 1 6 5 . g o d i n e n a za
p a d E v r o p e stiglo p i s m o
u k o j e m I v a n o p i s u j e ljepote
svoje zemlje. P a p a je odgo
v o r i o na to p i s m o , a putnici
p o p u t M a r k a P o l a s u pokuali
p r o n a i I v a n o v o kraljevstvo.
U n e k i m se p r i a m a P r e z b i
ter I v a n p o v e z u j e s m o n g o l
skim v l a d a r o m Dingiskanom.
S v r e m e n o m se l e g e n d a
o kralju preselila u A f r i k u ,
gdje je etiopski kralj b i o p o
znat k a o Prezbiter I v a n .

T K O JE B I O EL CID?

Rodrigo Diaz de Vivar, poz

natiji k a o E l C i d C a m p e ador, bio je panjolski naci
onalni junak.
El C i d je r o e n u p a n j o l s k o j
oko 1 0 4 0 . g o d i n e . U to je
vrijeme p a n j o l s k a bila
podijeljena i z m e u maurskih
i panjolskih v l a d a r a . O b j e s u
se strane n e p r e s t a n o
sukobljavale. El Cid je
p o d r a v a o kralja Kastilje
i predvodio je njegovu
v o j s k u . K a o izvrstan v o j n i k
d o b i o j e m n o g e bitke, ali j e
zbog s u m n j e za izdaju
n a p o k o n protjeran iz z e m l j e .
Tada je postao plaenik
i b o r i o se za v o j s k u koja mu
je bolje p l a a l a . P o n e k a d se
b o r i o n a strani M a u r a ,
a ponekad na strani
panjolaca.
G o d i n e 1094. El Cid je
o s v o j i o kraljevstvo V a l e n c i j u
i njime j e v l a d a o s v e d o s v o j e
smrti 1 0 9 9 . g o d i n e . U s k o r o
p o t o m o n o je opet pripalo
Maurima.
El C i d nije bio n i k a d a p o r a
en u b o r b i . O n j e g o v i m su
j u n a k i m p o d v i z i m a napisane m n o g e l e g e n d e i p r i e .

T K O JE B I O

WILHELM

TELL?

W i l h e l m Teli je legendarni
vicarski junak.
Austrijski v l a d a r G e s s l e r j e
n a r e d i o da svi v i c a r c i u Altdorfu g a a j u eir p o d i g n u t
na tapu na gaalitu. Teli ni
je posluao njegovu naredbu.
D o z n a v i o n j e g o v o j velikoj
streljakoj vjetini, G e s s l e r j e
Tellu p o n u d i o s l o b o d u a k o
uspije p o g o d i t i j a b u k u na gla-

vi s v o g a sina s udaljenosti od
150 k o r a k a .
Teli j e uspjeno p o g o d i o
j a b u k u , ali j e o d m a h pripre
m i o i d r u g u strijelu. K a d ga je
G e s s l e r u p i t a o za r a z l o g , Teli
m u j e o d g o v o r i o d a j e bila
n a m i j e n j e n a n j e m u i da bi je
upotrijebio d a j e u b i o s v o g a
sina. Teli j e p o n o v n o u h a p
en i smjeten u b r o d koji ga
je t r e b a o prevesti u G e s s l e r o v
d v o r a c . N o , p o d i g l a s e oluja
i Teli je uspio p o b j e i . e k a
j u i u zasjedi u b i o je G e s s l e r a
61

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

<

KOJI JE G U S A R B I O

POZNAT

KAO

BARBAROSSA?
U 16. s t o l j e u o b a l e s j e v e r
ne Afrike bile su sjedite
m o n i h gusara korsara.
Najstraniji od svih bio je
turski kapetan Barbarossa
(Crvenobradi).
B a r b a r o s s i n o p r a v o i m e bilo
je Khavr a d - D i n . Stvorio je
uporite u sjevernoj Africi i uz
p o d r k u turskog sultana na
padao panjolsku i Portugal.
G o d i n e 1 5 1 8 . o s v o j i o j e Alir
i p r e t v o r i o ga u gusarsko gni
jezdo.
<

T K O JE B I O FRANCIS

DRAKE?
U 16. s t o l j e u b j e s n i o j e rat
izmeu Engleske i panjol
ske. Engleski gusar Francis
Drake napadao je panjol
ske brodove.
Drake je roen 1543. godine
u D e v o n u . P r o s l a v i o se k a o
hrabri m o r e p l o v a c i krstario
je v o d a m a Karipskog mora
u potrazi za panjolskim b r o
dovima.
G o d i n e 1577. Drake je
s b r o d o m Pelican (kasnije
p r e i m e n o v a n u Colden Hind)
<

TKO

SU

BILI

BUKANIRI?
U 17. s t o l j e u a m e r i k i m
v o d a m a harali su piratski
brodovi. Na njima su esto
plovili francuski, britanski
i nizozemski bukaniri.
I m e bukanir p o t j e e o d fran
c u s k e rijei boucan k a k o se
n a z i v a p e za suenje m e s a
to se j e d e na b r o d o v i m a .
M n o g i bukaniri bili su pirati
i pljakali su t r g o v a k e b r o
d o v e . D r u g i su iznajmljivali
svoju vjetinu, hrabrost i brze
b r o d o v e o n i m a koji su n a j b o
lje p l a a l i .
62

B a r b a r o s s i n i b r o d o v i bili su
u g l a v n o m galije (s veslima)
na kojima su k a o r o b o v i radili
zarobljeni mornari. Bogate
z a r o b l j e n i k e su gusari drali
u z a t o e n i t v u s v e d o k njiho
v e obitelji n e b i platile o t k u p
ninu.
P o j e d i n i v l a d a r i su plaali
gusare da se b o r e za njih,
a s a m B a r b a r o s s a je p o s t a o
a d m i r a l turske flote. B a r b a
rossa j e u m r o 1 5 4 6 . g o d i n e ,
ali su korsari i dalje n a p a d a l i
b r o d o v l j e , s v e d o k u 19. sto
ljeu F r a n c u z i nisu osvojili
Alir. T a d a j e zaustavljen te
ror barbarskih g u s a r a .
krenuo na putovanje prema
Junoj Americi. Na tom je
p u t o v a n j u u a o u Tihi o c e a n
i u d o m o v i n u se vratio tek
1580. godine. Sa s o b o m je
d o n i o v e l i k o b o g a t s t v o , te ga
je kraljica Elizabeta I. progla
sila v i t e z o m .
G o d i n e 1 5 8 8 . Englesku j e
n a p a l a panjolska A r m a d a .
Pria govori da je Drake
u v r i j e m e k a d je u o e n a n e
prijateljska flota k u g l a o . Izja
v i o j e d a e p a n j o l c e napasti
i m zavri igru. U n a t o s v o
joj velikoj s n a z i , A r m a d a j e
poraena. Drake je
poginuo 1596.
Bukanir Henry Morgan je
karijeru z a v r i o k a o g u v e r n e r
J a m a i c e i engleski kralj ga je
proglasio v i t e z o m .
P o e t k o m 18. stoljea v e
liki gusarski d a n i p o e l i su se
bliiti kraju. F r a n c u s k i p o m o
rac J e a n Lafitte se 1 8 1 2 . godi
ne borio za Sjedinjene Dra
ve u ratu protiv Britanije. P o
stao je h e r o j , ali se p o t o m
vratio starom ivotu i nasta
v i o pljakati p a n j o l c e u J u
noj A m e r i c i .
Na Karipskim otocima b u
kaniri su p o s j e d o v a l i p o j e d i
ne luke kojima su v l a d a l i p o
put kraljeva.

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

T K O JE B I O
SURCOUF?
Robert S u r c o u f se naziva
posljednjim korsarom.
8 1 0 je francuski kapetan
proslavljen kao smion i nenadmaanpomorac.

ne

na,

Sorcouf je roen 1773. godiu

S a i n t - M a l o u . Njegovi su
roditelji eljeli da p o s t a n e
s v e e n i k , ali j e o n p o b j e g a o
od k u e i u d o b i od 15 g o d i ve je p l o v i o
Indijskim
oceanom.
Nakon francuske revoluci-

je i F r a n c u s k e . F r a n c u s k i brzi
ratni j e d r e n j a c i e s t o su i z v o
dili b r z e n a p a d e na britanske
b r o d o v e . S u r c o u f j e unita
v a o velike b r o d o v e .
G o d i n e 1800. Surcouf se
p r o s l a v i o n a p a d o m n a britan
ski b r o d K e n t . N j e g o v j e b r o d
Confiance p o r a z i o Kenta i za
plijenio m u velik t o v a r zlata.
F r a n c u s k o v r h o v n i t v o j e za
trailo o d S u r c o u f a d a i m
p r e d a z l a t o , ali ga je on ljuti
lo b a c i o u m o r e i o d g o v o r i o
im neka ga uzmu ako m o g u .
S u r c o u f je u m r o u S a i n t
M a l o u 1827. godine.

je z b i o je rat i z m e u B r i t a n i TKO SU

BILE A N N E

B O N N Y I MARY READ?
N a o t v o r e n i m m o r i m a rijetko su se susretale e n e pirati. P a i p a k , A n n e B o n n y
M a r y R e a d n i s u n i m a l o zaostajale za s v o j i m m u k i m
drugovima.
U 17. i 18. stoljeu v o d e K a ripskog m o r a bile su o m i l j e n a
gusarska lovita. Onuda su
plovili brojni trgovaki brodovi
Ugledavi gusarsku z a s t a v u
s lubanjom i p r e k r i e n i m k o stima, v e i n a j e b r o d o v a p o >TKOJEB I OA D M I R A L
NELSON?
Britanski admiral H o r a t i o
Nelson p o b i j e d i o j e u m n o gim znaajnim pomorskim
bitkama. U b i j e n je u asu
svog najveeg trijumfa
- u bitki k o d Trafalgara.
Nelson je roen 1758. godine, a m o r n a r i c i
se pridruio
u dobi od samo 12 godina,
Sluio je na m n o g i m ratnim
b r o d o v i m a , a u b i t k a m a je izgubio d e s n u ruku i d e s n o
oko.
G o d i n e 1 7 9 8 . N e l s o n je

kuala p o b j e i ili se j e d n o
stavno predala.
e n e s u rijetko p l o v i l e g u
sarskim b r o d o v i m a (osim k a o
z a t o e n i c i ) . P a ipak, e n e
gusari su p o s t o j a l e , a j e d n e
o d njih bile s u A n n e B o n n y
i M a r y R e a d . Na crteu su
prikazane naoruane i odje
vene poput mukaraca. O b j e
su p o b j e g l e iz d o m o v i n e
i pridruile se g u s a r s k o m ka
petanu J o h n u R a c k h a m u .
Mary Read je uhvaena, te je
u z a t v o r u umrla od g r o z n i c e .
A n n e B o n n y je takoer uhap
e n a , ali n j e n a dalja s u d b i n a
nije p o z n a t a .
u bitki k o d N i l a p o r a z i o fran
c u s k u flotu i z a d r a o N a p o l e o n o v u vojsku u Africi. U na
padu na Kopenhagen 1 8 0 1 .
g o d i n e n a m j e r n o j e stavio
svoj d u r b i n na slijepo o k o ka
ko ne bi v i d i o z n a k za p r e k i d
vatre.
N e l s o n j e u b r z o p o s t a o na
c i o n a l n i j u n a k i stekao v i s o k u
kraljevsku titulu. O d r a v a o j e
ljubavnu vezu sa Lady H a m i l
ton, suprugom jednog diplo
m a t a . G o d i n e 1 8 0 5 . u bitki
k o d Trafalgara p o r a z i o j e
francusku i panjolsku mor
n a r i c u . N o , u toj b o r b i je p o
ginuo.
63

MITOM, LEGENDE I JUNACI

<

T K O JE SVIRAO D O K

JE GORIO RIM?
G o v o r i se da je rimski car
Neron bacao prve krane
l a v o v i m a i da je zapalio
Rim. Takve prie posebno
istiu n j e g o v u okrutnost
i nemilosrdnost.

>

i atletiku.
N o , u b r z o j e n a v i d j e l o izi
la i druga strana n j e g o v e pri
r o d e . P r i r e i v a o j e divlje za
b a v e , p r i h v a a o n o v e strane
religije i u b i o svoju m a j k u
i s u p r u g u . S m a t r a o se g e n i
j e m i z a p r e p a t a v a o je rimske
v e l i k a e s v o j i m pojavljiva
n j e m na p o z o r n i c i .

N e r o n je c a r e m postao 54.
g o d i n e nae e r e , u d o b i o d
1 7 g o d i n a . N j e g o v a je majka
o t r o v a l a s v e n j e g o v e protivni
ke i isprva je m l a d i c a r d o b r o
i uspjeno v l a d a o . Z a b r a n i o
je k r v o l o n e s p o r t o v e u areni
i p o t i c a o je p o e z i j u , d r a m u

G o d i n e 64. (dok je N e r o n
b i o o d s u t a n ) R i m j e unitio
p o a r . P o n o v n a izgradnja
znaila je povienje poreza,
te su izbile b r o j n e p o b u n e .
N e r o n se s a m o smijeio i svi
r a o . S e n a t j e zatraio n j e g o v u
smrt, ali se on s a m u b i o .

Tajanstveni zarobljenik je
m o g a o biti i grof M a t t h i o l i ,
d v o s t r u k i pijun koji je ra
d i o za F r a n c u s k u , ali je 1 6 7 9 .
g o d i n e u h a p e n jer j e o d a v a o
tajne f r a n c u s k i m neprijate
ljima.

J o uvijek s e n e z n a t o n o
tko je b o r a v i o u toj eliji. N o ,
j e d a n o d zatvorskih u v a r a
je u svoj d n e v n i k zabiljeio
da je o v j e k sa e l j e z n o m
maskom umro u zatvoru
1 703. godine

T K O JE B I O O V J E K

SA ELJEZNOM
MASKOM?
G o d i n e 1698. u p a r i k i z a
tvor Bastille d o v e d e n je
maskirani zarobljenik.
I m a o j e v l a s t i t u e l i j u i nit
k o n i j e z n a o t k o j e taj tajan
stveni ovjek.
N a z i v o v j e k sa e l j e z n o m
m a s k o m izmislio j e pisac
Voltair. O n j e s m a t r a o d a b i
z a r o b l j e n i k m o g a o biti brat
b l i z a n a c f r a n c u s k o g kralja
Luja X I V . M a s k a m u nije bila
o d eljeza, v e o d b a r u n a .
Ali s e naziv o d r a o d o d a n a s .
> T K O JE BILA M A R I J A
STUART?
M a r i j a S t u a r t bila je po ro
e n j u kraljica k o t s k e , a po
udaji kraljica F r a n c u s k e .
Svojatala je i e n g l e s k o pri
jestolje koje je tada pripa
d a l o n j e n o j r o a k i n j i Eliza
beti I.
Marijin otac je umro nepo
s r e d n o prije n j e n o g r o e n j a
1542. godine. kotskom je
tada u i m e s v o j e k e r k e vla
dala M a r i j i n a m a j k a . N a r o d
je nije v o l i o j e r je bila katolki
nja, d o k su koti v e i n o m bili
64

protestanti.
M a r i j a je odrasla u F r a n c u
skoj i u d a l a se za f r a n c u s k o g
kralja, ali se n a k o n kraljeve
smrti vratila u k o t s k u . O n d j e
se u d a l a za s v o g r o a k a lorda
D a r n l e v a . kotski l o r d o v i su
mrzili D a r n l e v a , te je j e d n o g a
d a n a u kui u kojoj je on b o
ravio p o d m e t n u t a eksplozija.
M n o g i smatraju da je u t o m e
sudjelovala i Marija. Z b o g
tog j e d o g a a j a m o r a l a p r e
pustiti prijestolje s v o m sinu
Jamesu V I . Nakraju je pobje
gla u E n g l e s k u , ali je o p t u e
na za z a v j e r u protiv E l i z a b e t e
I. i 1 5 8 7 . g. p o g u b l j e n a .

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

TKO

SU

BILI

ORGIJE?
Borgia je plemika obitelj
k o j a s e u 15. s t o l j e u n a s e ila u I t a l i j i . M a l o s e d i n a s t i p u b o r b i za v l a s t s l u i l o
takvom okrutnou kao
torgije.
: jrgije su u Italiju d o s e l i l e
- 5 5 . godine iz panjolske,
- d a n l a n t e obitelji p o s t a o
- o a p a Kalikst III. N a s l i j e d i o
li. ie njegov n e a k , p a p a
- e k s a n d a r I V . O n j e bio p o e svjetovan ovjek.
O d m a h se pobrinuo da

_ T K O JE B I O
8ASPUTIN?
I n g o r i j Rasputin bio je ru
s u s v e e n i k . I m a o j e jak utecaj na cara N i k o l u I I .
t i s o u t i n je roen 1872. go

n j e g o v a obitelj p o s t a n e b o g a
tom i m o n o m (imao je mno
g o d j e c e , iako p a p a m a nije
dozvoljena enidba). Imeno
v a o j e sina C e s a r a n a d b i s k u
p o m V e n e c i j e i etiri puta
u d a v a o k e r k u Lukreziju d a
b i z a d o v o l j i o politike a m b i
c i j e . N j e n a prva d v a braka su
p o n i t e n a , a t r e e g supruga
je u b i o brat C e s a r e . Da bi
postigli s v o j e c i l j e v e , B o r g i j e
se nisu ustruavali ubiti.
C e s a r e j e bio izvrstan v o j
nik i stavio je sredinju Italiju
p o d u p r a v u B o r g i j a . N o , na
k o n smrti n j e g o v o g o c a o b i
telj je izgubila m o .

d i n e u S i b i r u . L u t a o je z e m
ljom k a o s v e e n i k i iscjeljitelj,
t v r d e i d a ima n a t p r i r o d n e
moi. G o d i n e 1905. doao je
u P e t r o g r a d i stekao n e o b i
no p o v j e r e n j a c a r a i c a r i c e ,
iji je sin o b o l i o od rijetke
<

T K O JE BILA EVA

PERON?
U svojoj zanimljivoj karijeri
Eva P a r o n , poznata i kao
Evita, od filmske g l u m i c e
postala je politikim v o o m
junoamerikih zemalja.
E v a I b a r g u r e n ( k a k o glasi nje
n o obiteljsko ime) r o e n a j e
n e d a l e k o B u e n o s Airesa u Ar
gentini 1 9 1 9 . g o d i n e . O d l u
na u zamisli da se s a m a p r o
bija kroz ivot, p o e l a se b a
viti g l u m o m te se proslavila
k a o filmska z v i j e z d a .
G o d i n e 1945. udala se za

k r v n e bolesti. i n i l o se da
Rasputin d j e a k u m o e p o
m o i bolje o d bilo kojeg li
jenika.
Kroz poznanstvo s caricom
Rasputin j e p o s t a o n a j m o n i
jim o v j e k o m u Rusiji. Z l o
u p o t r e b l j a v a o j e svoj p o l o a j
i raskono i v i o , d a v a o c a r u
loe savjete i s p r e a v a o n e
o p h o d n e r e f o r m e . Z b o g toga
ga je 1 9 1 6 . g o d i n e ubila sku
pina velikaa.
U to je v r i j e m e Rusija v e
bila p r e d p o r a z o m u p r v o m
svjetskom ratu. Z a m a n j e o d
g o d i n u d a n a c a r j e ubijen
u proleterskoj r e v o l u c i j i .
J u a n a P e r o n a , biveg vojnik a
koji s e o k r e n u o politici. G o
d i n u d a n a kasnije P e r o n j e
izabran za p r e d s j e d n i k a Ar
gentine, a E v a mu je p o m o g l a
d a p r o v e d e reforme p o p u t
u v o e n j a p r a v a glasa z a e n e
i bolje z d r a v s t v e n e s l u b e .
Bila j e v r l o o m i l j e n a , n a r o i
to u krugu siromanijih ljudi.
N j e n a j e p o p u l a r n o s t bila
tolika d a j e 1 9 5 1 . g o d i n e
g o t o v o izabrana z a
p o t p r e d s j e d n i k a , ali su je
v o j n i generali nagovorili d a
s e p o v u e . T a d a j e v e bila
ozbiljno b o l e s n a i n a k o n
g o d i n e d a n a umrla.
65

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

V

T K O JE B I O DANIEL

BOONE?
U 18. s t o l j e u b i j e l i su se
d o s e l j e n i c i p o e l i iriti p r e
ma zapadu Amerike. Jedan
od prvih pionira na zapadu
bio je lovac i traper Daniel
Boone.
B o o n e je roen 1 734. godine
u P e n n s y l v a n i j i . Z n a t n o je
pridonio otvaranju n o v o g pu
ta kroz k l a n a c C u m b e r l a n d
u planinama A p p a l a c h i . Indi
j a n c i su se borili protiv ulje
za, a u jednoj takvoj borbi
p o g i n u o j e i B o o n e o v sin J i m .

T K O JE B I O

T K O JE BILA

HIAVVATHA?

POCAHONTAS?

U 16. s t o l j e u s u s e s j e v e r noameriki Indijanci Irokezi ujedinili kako bi se obra

nili o d p r o d o r a b i j e l i h d o
seljenika. Njihov se voa
z v a o Hiavvatha, to z n a i
O n a j koji stvara rijeke.

P r e m a s t a r o j p r i i , 1608.
g o d i n e mlada indijanska
princeza spasila je ivot
jednog engleskog doselje
nika. Zvala se P o c a h o n t a s .

Postoji m n o g o p r i a o o H i avvathi, ali je stvarnih i n j e n i

c a p o z n a t o vrlo m a l o . B i o j e
m o h i k a n a c i ivio je u s j e v e
r o z a p a d n o m dijelu d a n a n j i h
S A D . O k o 1 5 7 5 . g o d i n e na
g o v o r i o j e n e k o l i k o indijan
skih p l e m e n a d a z a b o r a v e n a
meusobne sukobe i ujedine
se u Ligu I r o k e z a .
Irokezi su o s n o v a l i v l a d a j u e vijee i m e u s o b n o su
raivali u o b r a n i s v o j e z e m l j e
o d bijelih doseljenika ( v e i
n o m Francuza i Engleza).
U t o m e su d o b r o uspijevali
gotovo 200 godina i zemlju
su izgubili s a m o za a m e r i
k o g rata za nezavisnost.
P r e m a indijanskoj l e g e n d i ,
Hiavvatha j e bio v r l o m u d a r
o v j e k i p o z n a v a o je s v e taj
n e p r i r o d e . N j e g o v j e ivot
p o t a k n u o a m e r i k o g pisca
Longfellovva d a n a p i e e p
Pjesma o Hiawathi.
66

P o c a h o n t a s je ivjela u Virginiji u v r i j e m e k a d su u S j e v e r
nu A m e r i k u stizali prvi e n g l e
ski k o l o n i z a t o r i . N j e n o p l e m e
j e uhvatilo v o u doseljenika
- kapetana J o h n a Smitha.
U trenutku k a d su ga n a m j e
ravali ubiti, P o c a h o n t a s j e
pojurila da ga zatiti i z a m o l i
l a j e o c a d a m u potedi ivot.
P o g l a v i c a je pristao i oslo
bodio kapetana Smitha. Kas
nije su d o s e l j e n i c i zarobili
P o c a h o n t a s . O n a se udala za
j e d n o g o d njih, J o h n a R o l f e a ,
i on ju je 1616. godine o d v e o
u E n g l e s k u . O n d j e je u p o z n a
la kralja i kraljicu. U m r l a je
n e p o s r e d n o prije p o v r a t k a
u Virginiju.
P r i a o t o m e k a k o je P o c a
hontas spasila ivot J o h n u
S m i t h u m o d a nije t o n a .
U s v a k o m s l u a j u , o n a je p o
m o g l a da se uspostavi mir iz
m e u Indijanaca i doselje
nika.

K a o i drugi pioniri na za
p a d u , D a n i e l B o o n e j e ivio
od lova. N o , o s n o v a o je i ne
ka naselja. P r v o od njih n a z
vao je Bunesburg. Booneova
e n a i ki bile su p r v e bijele
e n e koje su ivjele u K e n tuckiju.
G o d i n e 1778. B o o n e a su
zarobili P a w n e e I n d i j a n c i
i p o g l a v i c a ga je usvojio k a o
sina! U a m e r i k o m ratu za
nezavisnost B o o n e se borio
protiv B r i t a n a c a . P u t o v a o j e
p r e m a z a p a d u i istraivao L o uisianu i rijeku O h i o .
U m r o je 1820. godine.
O n j e m u se p r i a l o po ita
voj A m e r i c i , kao i u dalekoj
Evropi.

MUOVI, L E G E N D E I JUNACI
TKO JE BIO DAVY
CROCKETT?
D a w Crockett je bio pionir
u osvajanju Divljeg zapada
koji je kasnije p o s t a o lanom Kongresa S A D . Proslavio se i v o t o m u d i v l j i n i ,
a junaka smrt na z i d i n a m a
tvrave Alamo osigurala
mu je trajno mjesto m e u
jumacima s v o g a v r e m e n a .
Davy Crockett roen je
1786. g o d i n e . B i o je slabo
obrazovan i veinu vremena
provodio je u p l a n i n a m a lovei m e d v j e d e i b o r e i se
s Indijancima.
T a d a je postao
politiar i izabran je u K o n gres SAD.
N a k o n poraza na izborima
1835. godine okrenuo je lea
p o l i t i c i i u T e k s a s u se pridruio borbi za nezavisnost.
Teksasom je u to v r i j e m e vladao Meksiko.) G o d i n e 1836.
bio je j e d a n od 2 0 0 v o j n i k a

T K O JE B I O

GERONIMO?

Postepenim irenjem pre

m a z a p a d u A m e r i k e bijeli
su doseljenici protjerivali
Indijance s njihovih terito
rija. M e u I n d i j a n c i m a k o j i
su se najvatrenije borili
k o j i s u branili t v r a v u A l a m op r o t i v u l j e z a b i o j e a p a k i
o d M e k s i k a n a c a . O v u najpoglavica G e r o n i m o .
poznatiju bitku u povijesti
G e r o n i m o j e bio p o g l a v i c a
S A D - a nije p r e i v i o niti j e d a n
apakog plemena Chiricahua
branilac.
koje je ivjelo u A r i z o n i u j u
Naraju se T e k s a s izborio
g
o z a p a d n o m dijelu S A D . R o
za slobodu i prikljuio S A D
e
n je 1 8 2 9 . g o d i n e , a p r a v o
u. Davy Crockett postao je
m
u
j e i m e bilo G o g a t h l a v , to
amerikom legendom.
z n a i O n a j koji z i j e v a .
G e r o n i m o s e b o r i o protiv
Meksikanaca i Amerikanaca
da bi o b r a n i o a p a k a lovita.
G o d i n e 1874. amerika voj
ska je preselila A p a e u re
z e r v a t e , ali su se G e r o n i m o
i m a l a skupina n j e g o v i h ratni
ka nastavili boriti. U s p j e n o
je odolijevao sve do 1886. g.
k a d je pristao na p r e d a j u .
O s t a t a k ivota p r o v e o j e
u Oklahomi pod prismotrom.
U p o z n a o je obiaje bijelaca,
ali ih n i k a d nije p r i h v a t i o .
U m r o je 1908. godine. A m e
riki p u k o v n i k G e o r g e C r o o k
proglasio ga je n a j v e i m
A m e r i k a n c e m koji j e ikad
ivio.

T K O JE BILA

CALAMITY

JANE?

e n e koje su ivjele na Div

l j e m z a p a d u m o r a l e s u biti
h r a b r e . N a j h r a b r i j a j e bila
C a l a m i t y J a n e koja je u ga
a n j u (a i u p i u ) n a d m a i vala v e i n u mukaraca.
Calamity J a n e je vjerojatno
roena 1852. godine. Pravo
joj j e i m e bilo M a r t h a C a n a
ry, a zvali su je i M a r t h a
Burk. ivjela je u D e a d w o o d u , u J u n o j D a k o t i , koji j e
u o n o v r i j e m e b i o surov i div
lji grad p o p u t o n i h u k a u b o j skim f i l m o v i m a .
C a l a m i t y J a n e s e esto o d i
j e v a l a u m u k u o d j e u . U ja
h a n j u i g a a n j u bila je pravi
strunjak. P u s t o l o v i n e iz nje
n o g ivota u v e l i a n e su
u brojnim romanima o Div
ljem z a p a d u . N a k r a j u s e C a
lamity pridruila predstavi
o D i v l j e m z a p a d u te je p u t u
jui po Americi pokazivala
s v o j u vjetinu s p u k o m .
Umrla je 1903. godine,
k a d su se uzbudljivi d a n i D i v
ljeg z a p a d a p o l a k o v e bliili
kraju. N o , legenda o C a l a m i
ty J a n e , b o r c u za p r a v d u (to
ustvari nije bila), nastavila je
ivjeti.
67

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I
<

T K O JE B I O SPARTAK?

U Rimskom Carstvu veinu

poslova obavljali su robovi.
Prema nekima su gospoda
r i d o b r o p o s t u p a l i , ali j e v e
ina bila ugnjetavana. G l a
dijator Spartak je 7 1 . godi
n e pr. n . e r e z a p o e o usta
nak robova.
S p a r t a k je r o e n u Traciji ( d a
nanjoj B u g a r s k o j ) . M o r a o j e
sluiti u rimskoj v o j s c i , ali je
p o b j e g a o . U h v a e n j e i ka
n j e n , te je o b u e n za gladija
t o r a . N j e g o v a j e s u d b i n a bila
da se bori i p o g i n e u a r e n i .
N o , S p a r t a k j e s a jo n e k o <

JE LI R O B I N H O O D

ZAISTA P O S T O J A O ?
V e v i e o d 600 g o d i n a p r i
aju se prie o e n g l e s k o m
odmetniku Robinu Hoodu
koji je pljakao b o g a t e da
bi udijelio siromanima.
M o d a je takav ovjek ne
k a d zaista p o s t o j a o .
M o g u e je da je Robin H o o d
b i o S a k s o n a c k o j e m su 1 0 6 6 .
godine normanski osvajai
oteli z e m l j u . P r e m a n e k i m
p r i a m a ivio je u e r v u d s k o j
umi u N o t t i n g h a m s h i r e u za
v l a d a v i n e kralja R i c h a r d a
<

T K O JE

BIO JESSE

JAMES?
Jasse J a m e s je bio jedan od
najslavnijih o d m e t n i k a Div
ljeg zapada. Pljakao je
b a n k e te zaustavljao i plja
kao vlakove. Nakraju ga je
ubio jedan lan njegove
bande.
Jesse J a m e s p o t j e e iz M i s s o uria i u a m e r i k o m g r a a n
s k o m ratu se b o r i o na strani
J u g a . K a d j e J u g bio p o r a e n ,
J e s s e se z a j e d n o s b r a t o m
Frankom okrenuo razbojnitvu.
J a m e s o v a banda je 16 go68

liko gladijatora p o b j e g a o iz
gladijatorske kole i nastavio
ivjeti v a n z a k o n a . P o b u n j e
n i c i m a su se u b r z o pridruili
i drugi r o b o v i . P r e d v o d e i
vojsku robova Spartak je
u n e k o l i k o bitaka uspio svla
dati rimske legije koje su p o
kuale razbiti ustanak.
R o b o v i s u s e nadali d a e
se vratiti u s v o j e d o m o v i n e ,
ali su n a k o n dvije g o d i n e
ipak p o r a e n i . S p a r t a k j e bio
s a m o j e d a n o d m n o g i h koji
su poginuli u posljednjoj bit
ki. T i s u e o n i h koji su preiv
jeli b o r b u bili su razapeti na
kri.
I ( 1 1 5 7 - 1 199). M o d a s u
u legendi o R o b i n u H o o d u
saete p u s t o l o v i n e n e k o l i k o
odmetnika.
R o b i n H o o d s e o p i s u j e kao
najbolji strijelac u E n g l e s k o j .
U n j e g o v o j se druini p o s e b
n o istiu M a i d M a r i a n , d e b e
li fratar Friar T u c k i dugajlila
Little J o h n . N j i h o v glavni pro
tivnik b i o je Sheriff iz N o t tinghama.
U sjevernoj Engleskoj p o
stoji n e k o l i k o mjesta n a z v a
nih p o R o b i n u H o o d u . M o
da je on zaista p o s t o j a o , ali
t o nitko n e m o e p o u z d a n o
tvrditi.
dina p l j a k a l a i ubijala. Tvr
dili su da se k a o o d m e t n i c i
jo uvijek b o r e z a J u g . P a
ipak, nisu bili nita bolji od
m n o g i h drugih bandita to su
n a p a d a l i b a n k e k o i j e i vla
kove.
N a k r a j u j e raspisana velika
n a g r a d a za o n o g a tko ulovi
J a m e s a , i v o g ili m r t v o g . G o
dine 1882. ubio ga je lan
vlastite b a n d e R o b e r t F o r d
i zatraio n a g r a d u . J e s s e J a
mes je postao glavnim juna
k o m m n o g i h knjiga i f i l m o v a
o Divljem zapadu. Njegov
brat Frank je o p t u e n za s u
r a d n j u , ali j e bio o s l o b o e n .

MUOVI, L E G E N D E I JUNACI
[> T K O J E B I O N E D
KELLY?
T i j e k o m 19. s t o l j e a a u s t r a l
ski su se o d m e t n i c i nazivali
umskim razbojnicima.
N e d Kelly je bio posljednji
i n a j p o z n a t i j i u m s k i raz
bojnik.
Kelly j e r o e n 1 8 5 5 . g o d i n e
u dravi Victoria. S bratom
D a n o m je osnovao odmet
n i k u b a n d u , te su n a p a d a l i
z e m l j o p o s j e d n i k e i krali im
k o n j e . U b r z o su se proslavili
smionim pljakama. Siro
maniji farmeri su Kellyja p o
0

TKO SU

BILI

PANCHO

VILLA I E M I L I A N O
ZAPATA?
Villa i Z a p a t a su dva velika
imena novije povijesti M e k
sika. O b o j i c a su bili gerilski
v o e i sanjali o b o l j e m i
votu siromanih stanovnika
Meksika.
Villa je r o e n 1 8 7 8 , a Z a p a t a
1879. g o d i n e . Bili su sinovi
siromanih f a r m e r a . U to je
vrijeme malo Meksikanaca
imalo zemljine p o s j e d e
1 u drutvu je v l a d a l a velika
n e p r a v d a . Villa j e o d m e t n i
> T K O JE B I O AL
CAPONE?
Dvadesetih i tridesetih go
dina naeg stoljea gang
sterske b a n d e su harale
u S A D . J e d a n od najzloglasnijih g a n g s t e r s k i h efova
bio je Al C a p o n e .
^ razdoblju p r o h i b i c i j e
1 9 2 0 - 1 9 3 3 ) gangsteri su
J a d a l i u mnogim gradovima
Sjedinjenih A m e r i k i h D r a
va. Vlada je zabranila prodaJ a l k o h o l a i u b r z o su se p o a v i l e ilegalne p i v o v a r e i t o i
onice pia. Poslom je uprav

tovali k a o australskog R o b i na H o o d a .
G o d i n a m a je Kellvjeva
b a n d a izbjegavala k a z n e ,
a t a d a ih je napustila s r e a .
Zauzeli su opinu Glenrow a n , ali i h j e o n d j e o p k o l i l a
policija. U o r u a n o j borbi
poginuli su svi l a n o v i b a n d e
o s i m N e d a Kellyja koji j e n o
sio r u n o izraen zatitni
oklop. Ranjen je i u h v a e n ,
te je 1 1 . studenog 1880. go
dine objeen u M e l b o u r n u .
N e d Kelly j e p o s t a o a u
stralski n a r o d n i h e r o j . U v e i
ni pria o n j e m u izostavljeni
su n j e g o v i najgori z l o i n i .
k o m p o s t a o jer j e u b i o vlasni
ka z e m l j e koju je o b r a i v a l a
n j e g o v a obitelj. Z a p a t a j e tra
io da se z e m l j a p r a v e d n o
podijeli m e u svim ljudima.
Villa i Z a p a t a su okupili ge
rilsku v o j s k u i 1 9 1 0 . g o d i n e
z a p o e l i m e k s i k u seljaku
r e v o l u c i j u . Bila je to otra
borba uz mnoge nerazmirice
izmeu revolucionarnih v o
a. Stvorena je nova republi
ka, ali Villa i Z a p a t a nisu d o
e k a l i taj trenutak. Z a p a t a je
ubijen 1 9 1 9 . g o d i n e , a etiri
g o d i n a kasnije istu s u d b i n u
d o i v i o je i V i l l a .

ljala mafija, tajna o r g a n i z a c i j a

sastavljena v e i n o m o d tali
janskih gangsterskih o b i
telji.
O d 1925. d o 1 9 3 1 . godine
Al C a p o n e je bio gazda i kakih z l o i n a k i h b a n d i .
Bio je nemilosrdan kriminalac
po ijem su nalogu izvedena
m n o g a strana ubistva, p r i m
j e r i c e masakr n a d a n sv. V a
lentina. N a k r a j u j e u h a p e n ,
ali ne z b o g brojnih ubojsta
v a , v e z b o g p o r e z n i h prekr
aja. U m r o j e 1 9 4 7 . g o d i n e .
M n o g i drugi gazde p o g i
nuli su u k r v a v i m r a t o v i m a iz
meu suparnikih bandi.
69

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I
<
SA

T K O JE BILA D A M A
SVJETILJKOM?

Britanski vojnici ranjeni

u k r i m s k o m ratu nazivali su
b o l n i a r k u koja se o njima
brinula d a m o m sa svjetljikom. Bila je to Florence
Nightingale, osniva i orga
nizator bolniarske slube.
S a z n a v i d a F l o r e n c e eli p o
stati b o l n i a r k o m , obitelj
N i g h t i n g a l e se zaprepastila.
G o d i n e 1845. malo je ena
i m a l o p o s a o , a b o l n i a r k e su
bile m a l o c i j e n j e n e . N o , Flo
r e n c e j e ostvarila s v o j e elje.
>

K O J A JE C R N A

AMERIKANKA
POZNATA
SVOGA

KAO

BILA
MOJSIJE

NARODA?

K a o to je M o j s i j e p o v e o
I z r a e l c e iz r o p s t v a u E g i p t u ,
tako je i Harriet T u b m a n
pomogla crnim robovima
da p o b j e g n u iz junih dra
va u s l o b o d n e s j e v e r n e
zemlje Amerike.
Harriet T u b m a n j e r o e n a
oko 1820. godine kao ropkinja u M a r v l a n d u . G o d i n e
1 8 4 9 . uspjela j e p o b j e i n a
S j e v e r , gdje j e ropstvo v e bi

G o d i n u d a n a kasnije j e
u Scutariju u Turskoj n j e g o v a
la r a n j e n e v o j n i k e . B o l n i k i
uvjeti su je toliko uasnuli da
je ih o d m a h p o e l a mijenjati.
V i a j u i j e k a k o n o u prolazi
pored njihovih kreveta, zah
v a l n i v o j n i c i su je nazvali
d a m o m sa svjetiljkom.
Da bi nastavila svoj r a d ,
Florence je 1860. godine
otvorila kolu za b o l n i a r k e .
To je bila p r v a u s t a n o v a te
vrste u svijetu.

lo u k i n u t o . P o m o g l a joj je or
g a n i z a c i j a koja j e tajnim p u
tovima prebacivala robove
u s l o b o d n e z e m l j e . Harriet se
kasnije i s a m a prikljuila toj
tajnoj o r g a n i z a c i j i .
N a k o n to j e o s l o b o d i l a
l a n o v e s v o j e obitelji, Harriet
se p o v r e m e n o vraala na J u g .
U s v a k o m bijegu izlagala se
i v o t n o j o p a s n o s t i , a bojalji
v e s l j e d b e n i k e poticala j e na
bijenom pukom! U k u p n o je
oslobodila 300 robova.
T i j e k o m g r a a n s k o g rata
Harriet je radila k a o b o l n i
a r k a i pijun na strani S j e
vera.
<

T K O JE O S N O V A O

CRVENI

KRI?

C r v e n i kri je h u m a n i t a r n a
organizacija za pruanje
p o m o i u ratu i m i r u . O s
n o v a n j e 1863. g o d i n e m e
unarodnim dogovorom
po zamisli m l a d o g vicar
skog bankara Henrija Dunanta.
F r a n c u z i i Austrijanci su
1 8 5 9 . g o d i n e vodili u sjever
noj Italiji bitku k o d Solferina.
P o s v u d a su u agoniji leali ra
njeni v o j n i c i , a j e d a n od o n i h
koji su vidjeli n j i h o v u patnju
bio j e H e n r i D u n a n t .
70

N a j p r i j e je radila s o p a t i c a m a
u Njemakoj i Francuskoj,
a 1 8 5 3 . g o d i n e se zaposlila
u londonskoj bolnici.

D u n a n t j e n a p i s a o knjigu
o toj borbi i p r e d l o i o da bi
u s v a k o j zemlji t r e b a l o o s n o
vati o r g a n i z a c i j u za zbrinja
v a n j e ranjenih v o j n i k a . G o d i
ne 1 8 6 3 . na sastanku u G e nevi o s n o v a n o j e p r v o t a k v o
drutvo.
D a n a s C r v e n i kri djeluje
irom svijeta. N j e g o v j e z a d a
tak da p o m a e ljudima u vri
j e m e katastrofa, zatim ratnim
z a r o b l j e n i c i m a i prua s o c i
j a l n u skrb. S i m b o l m u j e cr
v e n i kri na bijeloj p o z a d i n i ,
kojeg potuju svi n a r o d i .
U muslimanskim zemljama
znak je crveni polumjesec.

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I
>

T K O JE B I O ALBERT

SCHWEITZER?
Albert Schweitzer je bio vi
estruko darovit: bio je ui
telj, filozof i g l a z b e n i k .
Poznat je prvenstveno po
svom radu kao lijenik mi
sionar u Africi.
Schweitzer je roen 1875.
g o d i n e u pokrajini A l s a c e (ta
da dio Njemake, a danas
F r a n c u s k e ) . N a k o n studija
p o s t a o je profesor teologije
i napisao n e k o l i k o knjiga
o kranstvu. B i o je jednako
p o z n a t i k a o orgulja.
G o d i n e 1905. prekinuo je

rad na sveuilitu i o b r a z o
v a o s e z a lijenika. S a s u p r u
g o m se preselio u z a p a d n u
Afriku i u L a m b a r e n u u G a bonu osnovao bolnicu.
Za p r v o g svjetskog rata svi
su n j e m a k i g r a a n i morali
napustiti f r a n c u s k e kolonije
u A f r i c i . S c h w e i t z e r se n a k o n
rata vratio i n a a o svoju b o l
nicu u ruevinama. O b n o v i o
ju j e , a u s k o r o je u blizini
o s n o v a o i koloniju za g u b a v c e . S v e d o s v o j e smrti 1 9 6 5 .
g o d i n e ivio je u L a m b a r e n u
i b r i n u o se za b o l e s n i k e . Za
svoj rad j e 1 9 5 2 . g o d i n e na
graen N o b e l o v o m nagradu.
<

T K O JE BILA H E L E N

KELLER?
N a k o n bolesti u r a n o m dje
tinjstvu H e l e n Keller je
ostala slijepa, gluha i nije
ma. Uz svestranu p o m o
uiteljice svladala je svoje
nedostatke te pomagala
drugim slijepim i gluhim
ljudima.
H e l e n je roena 1880. godi
n e u S A D . N a k o n est g o d i n a
provedenih u tihom, mra
n o m svijetu, H e l e n j e d o b i l a
uiteljicu A n n e S u l l i v a n iz
P e r k i n s o v e kole za slijepe
>

T K O JE M A J K A

TEREZA?
Majku Terezu iz Calcutte
mnogi nazivaju ivim sve
c e m . O n a je katolika opa
tica k o j a j e n a p u s t i l a k o l u
u kojoj je p o d u a v a l a d j e c u
da bi pomagala bolesnim
i siromanim ljudima.
Agnes G o n x h a B o j a x h i u roena je 1 9 1 0 . g o d i n e u S k o p
j u . Postala j e o p a t i c a , studirala je u Irskoj, te se u C a l c u t t i
U Indiji zaposlila k a o uitelji
c a . P u t u j u i j e d n e n o i vlakom u l a je glas koji joj je

u Bostonu.
A n n e j e o b u z d a l a divlju
d j e v o j i c u i n a u i l a je go
voriti. N a j p r i j e joj je laganim
udarcima po dlanu pokazala
pojedine znakove a b e c e d e ,
a zatim i z n a k o v e za o d r e
e n e rijei. U dvije g o d i n e
H e l e n je n a u i l a itati i pisati
Brailleovim pismom. Dodiru
j u i grlo s v o j e uiteljice osje
tila je k a k o njen glas titra
i p o k u a l a na isti n a i n stvo
riti z v u k . T a k o je n a u i l a
i govoriti.
H e l e n Keller j e p o h a a l a
k o l e d , a o d a n a uiteljica
A n n e je uvijek bila uz n j u .

g o v o r i o da napusti s a m o s t a n
i p o m a e ljudima.
O d j e v e n a u sari i bosih n o
gu otila je u najsiromaniju
etvrt C a l c u t t e . G o d i n e 1 9 4 8 .
C r k v a joj j e d o z v o l i l a d a o s
nuje n o v i o p a t i k i red koji se
naziva Sestre m i l o s n i c e .
U 30 g o d i n a M a j k a T e r e z a
i n j e n e o p a t i c e spasile su
mnogu naputenu djecu, po
m a g a l e su g u b a v c i m a i njego
v a l e b o l e s n e i stare. D o
1 9 7 9 . g o d i n e njihov j e red
i m a o vie o d 2 0 0 o g r a n a k a
irom svijeta. M a j k a T e r e z a j e
z a svoj rad n a g r a e n a N o b e
l o v o m n a g r a d o m z a mir.
71

V
O

T K O JE N A P I S A O EP
GILGAMEU?

T K O JE N A P I S A O

ILIJADU I ODISEJU?

Ep o Gilgameu je z b i r k a
d r e v n i h pria nastalih na
p o d r u j u Bliskog istoka
zvanom Mezopotamija. Ne
z n a m o t k o i h j e z a p i s a o , ali
znamo da se to dogodilo
o k o 2000. g o d i n e p r . n . e r e .

Ilijada i Odiseja su p o z n a t i
grki j u n a k i e p o v i koji go
vore o opsadi Troje i doga
ajima koji su p o t o m uslije
dili. Smatra se da ih je napi
sao H o m e r , slijepi pjesnik
s grkog otoka Hiosa.

K a o svi e p o v i , tako i Ep
0 Gilgameu govori o junaci
ma i n j i h o v i m p o d v i z i m a .
U o v o m e p u rije je o b a b i
l o n s k o m kralju G i l g a m e u
1 n j e g o v o m prijatelju E n k i d u .
P r i e v j e r o j a t n o p o t j e u jo
iz t r e e g tisuljea pr. n. e r e ,
ali su se isprva prenosile
usmenom predajom. Nakraju
su z a p i s a n e na glinenim p l o
icama.

0 H o m e r u z n a m o toliko
malo da ak ne moemo
tvrditi da je zaista p o s t o j a o !
U s t v a r i , m o g u e j e d a Ilijadu
1 O d i s e j u nije n a p i s a o isti
autor.
A k o j e ipak p o s t o j a o ,
H o m e r j e v j e r o j a t n o bio
lutajui pjesnik koji je p r i a o
stare p r i e i svirao liru.
Do Homerovog vremena
te su se p r i e stotinama
g o d i n a prenosile u s m e n o m
predajom. O k o 600. godine
pr. n. e r e n a p o k o n su
zapisane.

Ep se sastoji od pet p j e v a
nja. P o s e b n o z a n i m l j i v o j e
p j e v a n j e o velikoj p o p l a v i ko
ju je j e d n a obitelj preivjela
izgradivi a r k u . Pretpostavlja
se da je to temelj biblijske
prie o N o i .

72

T K O JE BILA S A P F O ?

S a p f o je bila grka pjesniki

nja s o t o k a L e z b o s u Egej
skom moru. O n a je jedina
poznata pjesnikinja iz toga
vremena.
S a p f o j e ivjela i z m e u 6 1 0 .
i 5 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e . Bila
je o b r a z o v a n a e n a iz b o g a t e
obitelji.
O n j e n o m je i v o t u m a l o
toga p o z n a t o . P o u z d a n o
z n a m o s a m o d a j e imala ker
Cleis.
V e i n a njenih djela bile su
ljubavne pjesme upuene
drugim e n a m a . O k o 300.
g o d i n e pr. n. e r e sastavljena
je i t a v a zbirka njenih pjesa
m a , ali su do 8. stoljea sa
u v a n i tek neki njeni d i j e l o v i .
N a k o n toga j e S a p f o stolje
i m a bila z a b o r a v l j e n a , iako
je u s v o j e v r i j e m e bila toliko
p o z n a t a da se njen lik poja
v i o na k o v a n i c a m a i v a z a m a .
N j e n su stil o p o n a a l i m n o g i
drugi p j e s n i c i .

UMJETNOST I ZABAVA
7

T K O JE P I S A O

BASNE?

Smatra se da je grke basne

(kratke prie s m o r a l n o m
p o u k o m ) pisao obogaljeni
o s l o b o e n i r o b Ezop koji je
ivio u 5. stoljeu pr. n. e r e .
B a s n e su kratke p r i e u prozi
ili stihovima u kojima g l a v n u
j l o g u imaju ivotinje.
M n o g i strunjaci vjeruju
d a E z o p u o p e nije p o s t o j a o ,
v e da su G r c i sve basnopisc e nazivali z a j e d n i k i m i m e
nom Ezop. B a s n e su se du
go v r e m e n a prenosile usme
n o m p r e d a j o m , p a j e pria
o njihovom autoru ubrzo po
stala d i o tradicije i v j e r o j a t n o
je izmiljena.
M n o g e basne su popularne
jo i d a n a s . Na d o n j o j slici je
o r i k a z a n a lisica iz b a s n e koja
e , n e m o g a v i dosegnuti gro
e , zakljuila d a j e o n o
o n a k o kiselo.
B a s n e koje p o z n a j e m o d a nas z a p i s a o je rimski p i s a c
- e d r o koji je i v i o u v r i j e m e
Krista. M e u t i m , n e k e su b a s
ne z a p i s a n e i m n o g o ranije,
o k o 4. stoljea pr. n. e r e .

T K O JE G L A V N I

JUNAK

RAMAYAME?

Ramayama j e p o z n a t i i n d i j
ski e p . N j e n glavni j u n a k j e
R a m a , kralj O u d h a u sje
vernoj Indiji. Vjerovalo se
da je on b o g Vina koji je
p o p r i m i o ljudski oblik
i spustio se na Z e m l j u da je
s p a s i o d zla.
Ramayamu (to z n a i R a m i na putovanja) je oko 300.
g o d i n e pr. n . e r e n a p i s a o
pjesnik V a l m i k i na indijskom
jeziku sanskrtu.
P j e s m a s e sastoji o d s e d a m
knjiga koje o p i s u j u k a k o je
R a m a u b o r b i stekao ruku S i
t e , k e r k e d r u g o g a kralja.
U p o e t k u je m l a d i par i v i o
sretno, ali j e R a m a kasnije
protjeran iz g r a d a i prisiljen
da sa S i t o m i n j e n i m p o l u b r a t o m L a k s a n o m ivi u u m i .
U m e u v r e m e n u je d e
m o n s k i kralj R a v a n a iz L a n k e
(Sri L a n k a ) o t e o Situ i o d v e o
je u s v o j e kraljevstvo. R a m a
i L a k s a m a su je uz p o m o
kralja m a j m u n a S u g r i v a i nje
g o v o g generala H a n u m a n a
uspjeli o s l o b o d i t i . R a m a se sa
S i t o m vratio u O u d h i p o n o v
n o z a u z e o prijestolje.

T K O JE B I O

VERGILIJE?
Publije Vergilije M a r o bio
je veliki rimski pjesnik.
Njegovo najpoznatije djelo
j e Eneida, e p s k a p j e s m a
o padu Troje i postanku
rimskog naroda.
Vergilije j e r o e n 7 0 . g o d i n e
pr. n. e r e n e d a l e k o grada
M a n t o v e u Italiji. U z d r a v a o
ga je bogati p o k r o v i t e l j , pa se
tijekom i t a v o g ivota m o
g a o posvetiti p i s a n j u . U pr
v i m p j e s m a m a p i s a o je o pri
r o d i , ali je slavu s t e k a o tek
svojim p o s l j e d n j i m d j e l o m ,
Eneidom.
U njemu govori o padu
T r o j e , te o bijegu Eneja i nje
g o v i h sljedbenika u Italiju
gdje su o s n o v a l i naselje.
P j e s m a prati s v e n j i h o v e
pustolovine na putovanju, pa
t a k o i p r e l a z a k p r e k o mitske
rijeke Stiks koja dijeli o v o z e
maljski svijet o d p o d z e m
noga.
Vergilije j e u m r o 19. g o d i
n e pr. n . e r e n a k o n p u t o v a n j a
u G r k u gdje j e o b o l i o o d
g r o z n i c e . e l i o je da se Ene
ida n a k o n n j e g o v e smrti spa
li, ali j e c a r n a r e d i o d a j e o b
jave.

UMJETNOST I ZABAVA
>

TKO JE BIO O M A R

KHAYYAM?
O m a r K h a y y a m je bio per
zijski p j e s n i k , a s t r o n o m
i z n a n s t v e n i k koji je ivio
u 11. stoljeu nae ere.
Proslavio se prvenstveno
kao pjesnik. Zbirku njego
v i h d j e l a n a z v a n u Rubaije
j e u 19. s t o l j e u E d w a r d
Fitzgerald p r e v e o na engle
ski jezik.
O m a r K h a y y a m je roen
u N e y s h a b u r u u Perziji (da
nanjem Iranu).
Kao vrlo nadareni znan

stvenik d o b i o j e p o s a o kra
ljevskog a s t r o n o m a , t e j e m o
dernizirao perzijski k a l e n d a r .
Kasnije je z a j e d n o s d r u g i m
a s t r o n o m i m a p o d i g a o zvjez
darnicu u Isfahanu. U svoje
je vrijeme bio poznat kao pi
sac na polju z n a n o s t i , p o v i j e
sti, p r a v a , m e d i c i n e i m a t e
matike.
N i k a d nije smatran v a n i m
p j e s n i k o m , pa se m n o g i
z n a n s t v e n i c i a k n e slau
s miljenjem da su Rubaije
n j e g o v o d j e l o . U s v a k o m slu
a j u , i z d a n e s u tek 2 0 0 g o d i
na n a k o n n j e g o v e smrti.

<

T K O JE N A P I S A O

PRIU O GENJIJU?
Pria o Genjiju je n a p i s a n a
u Japanu u 11. stoljeu,
a n e k i je smatraju p r v i m
r o m a n o m . Njena autorica
zvala se M u r a s a k i S h i k i b u .
T e k o je rei je li Pria
o Genjiju zaista prvi r o m a n ,
ali j e s v a k a k o prvi v a a n
roman.
N a p i s a n a je u v r i j e m e k a d
su ene na dvoru japanskog
c a r a r e d o v i t o pisale
d n e v n i k e . M u r a s a k i j e prije
Prie o Genjiju napisala
> T K O J E 1001 N O C
PRIAO

PRIE?

N e k o je u Arabiji ivjela
princeza koja je svoj ivot
spasila priajui p r i e to
k o m 1001 n o i .
Postojijegenda o okrutnom
kralju ahriju koji se s v a k i m
d a n o m p o n o v n o e n i o i za
tim u b i j a o e n u . N a k r a j u s e
o e n i o e h e r e z a d o m , ker
k o m s v o g g l a v n o g ministra,
koja je o d l u i l a zaustaviti
n j e g o v a ubijanja.
Prve noi nakon vjenanja
e h e r e z a d a j e p o e l a priati
74

kralju p r i u . D o a v i d o n a j
zanimljivijeg dijela prekinula
je p r i u i rekla kralju da j o j ,
eli li uti kraj, m o r a d o z v o
liti d a ivi jo j e d a n d a n . T a
ko se to nastavilo 1001 n o ,
s v e d o k kralj nije o d u s t a o o d
ubojstava. M e u priama
koje j e e h e r e z a d a p r i p o v i j e
dala bile su i o n e o S i m b a d u
p o m o r c u , te o A l a d i n u . Te su
p r i e n a r o d n e , a nastale su
na p o d r u j u S r e d n j e g a i D a
lekoga istoka. Prvi puta su ih
zapisali A r a p i o k o 1 0 0 0 . g o
dine nae ere p o d nazivom
Tisuu i jedna no.

j e d a n d n e v n i k , t e kratku
p r i u Izumi Shikibu nikki
koja je sadrala i p o e z i j u .
O k o 1 0 1 0 . g o d i n e napisala j e
Priu o Genjiju koja je
o d m a h doivjela veliki
uspjeh.
Pria govori o ivotu i
ljubavima princa Genjija. V o
lio je n e k o l i k o e n a , a s v a k a
se prema njemu odnosila
d r u g a i j e . Knjiga j e bila p o
p u l a r n a s t o l j e i m a , pa je utje
c a l a na m n o g e p i s c e koji su
smatrali da je b o l j e pisati sli
na d j e l a , n e g o stvarati neto
n o v o i p o s v e razliito.

UMJETNOST I ZABAVA
<

T K O JE N A P I S A O

BOANSTVENU
KOMEDIJU?
Boanstvenu
komediju
koju mnogi strunjaci
smatraju najvanijim pjes
nikim djelom srednjovje
k o v n e E v r o p e napisao je
na talijaskom jeziku pjesnik
Dante Alighieri.
Dante je roen 1265. godine
u F i r e n c i , ali je z b o g politi
kih s u k o b a protjeran iz gra
d a . N a k o n d u g o g o d i n j e g lu
tanja skrasio se u R a v e n n i .
J e d n o o d najznaajnijih
> T K O JE B I O
PETRARCA?
Petrarca je bio poznati
znanstvenik i pjesnik. Na
k o n 14. s t o l j e a s n a n o j e
utjecao na evropsku po
eziju.
~ r a n c e s c o P e t r a r c a j e ivio
:d 1304. do 1374. godine,
ako je r o e n u Italiji, v e i n u
z \ o t a p r o v e o je u F r a n c u
skoj.
N a p i s a o j e vie o d 4 0 0
z e s a m a , od kojih je 3 6 6
: o p i j e n o u zbirci Kanconif V e i n a pjesama posvee

obiljeja
Boanstvene kome
dije je m o d e r n i jezik. U to su
v r i j e m e o b r a z o v a n i ljudi i o z
biljni pjesnici pisali na latin
skom jeziku.
Ep se sastoji od tri dijela.
U p r v o m D a n t e o p i s u j e svoj
put kroz p a k a o kroz k o j f g a
v o d i pjesnik Vergilije. N a k o n
toga u drutvu Vergilija p o s
j e u j e istilite.
U t r e e m dijelu d o l a z i
u raj, te o n d j e s u s r e e B e a t r i c e , e n u koju j e o b o a v a o .
U raju je a k na trenutak
ugledao Boga.

na je L a u r i , za koju se ne m o
e p o u z d a n o rei je li zaista
postojala ili je bila tek Petrarkin idea'K P e t r a r c a je p o s e b n o
z n a a j a n jer j e sastavio pra
vila o pisanju p o e z i j e .
lako j e slijedio D a n t e o v
primjer i p i s a o na talijanskom
jeziku, Petrarca je ivot po
svetio istraivanju latinske
p o e z i j e . Z a h v a l j u j u i Petrarkinom radu oivljena je po
ezija Livija i C i c e r o n a , koja bi
i n a e v j e r o j a t n o pala u za
borav.

<

T K O JE N A P I S A O

KENTERBERIJSKE

PRIE?

Kenterberijske
prie
su
zbirka pripovjesti u stihu
zamiljenih kao da ih pria
ju hodoasnici na putu
u C a n t e r b u r y u 14. s t o l j e
u . Napisao ih je engleski
pjesnik Geoffrey Chaucer.
C h a u c e r j e ivio o d 1 3 4 2 3 d o
1 4 0 0 . g o d i n e . O s i m to se
b a v i o p j e s n i t v o m , sluio j e
k a o v o j n i k i radio k a o d i p l o
mat t e k a o d r a v n i i n o v n i k .
Kenterberijske p r i e su nje
g o v o n a j p o z n a t i j e , ali ne i j e

d i n o d j e l o . R o m a n c a o tro
j a n s k o m ratu n a z v a n a Troilus
i Kriseide se jo uvijek ita,
ali n i k a d nije postigla p o p u
larnost k a o Kenterberijske
p r i e , koje C h a u c e r a k nije
dovrio.
P r i e o d r a a v a j u karakter
p r i p o v j e d a a i javljaju se
u o p s e g u od p r i e p o g a n o g
mlinara d o viteke p r i e
o asti i j u n a t v u . D a n a s su
posebno omiljene modernizi
r a n e e n g l e s k e verzije o v o g
djela.

75

<

T K O JE B I O D O N

QUIJOTE?
D o n Q u i j o t e je glavni junak
r o m a n a k o j e g j e u 17. s t o
ljeu napisao panjolski pi
sac M i g u e l d e C e r v a n t e s .
C e r v a n t e s j e ivio o d 1 5 4 7 .
do 1616. godine. ivot su
m u i s p u n j a v a l e b r o j n e pusto
l o v i n e i n e u g o d n a iskustva.
K a o m l a d i j e pristupio vojsci
(gdje su ga zarobili T u r c i ) ,
a kasnije je r a d i o za v l a d u .

koji u starosti o d l u u j e posta

ti vitez i initi j u n a k a djela.
Stoga j e n a v u k a o stari o k l o p ,
o s e d l a o konja i k r e n u o u svi
jet sa starim prijateljem S a n c h o m P a n z o m (koji j e j a h a o
na magarcu).
U g l e d a v i v j e t r e n j a e , stari
i kratkovidni D o n Quijote je
p o m i s l i o da se radi o d i v o v i
ma te ih je k r e n u o n a p a s t i !
N a k o n brojnih p u s t o l o v i n a
D o n Q u i j o t e s e m i r n o skrasio
u svom domu.

Njegov junak D o n Quijote

d o i v l j a v a r a z n o l i k e pustolo
vine. Opisan je kao udak
<

T K O JE S A S T A V I O

PRVU ZBIRKU

NARODIH

PRIPOVJETKI?
Veina pripovijetki je toliko
stara da nitko ne zna tko ih
je prvi ispriao. Pa ipak,
z n a m o da je najstariju zbir
ku pripovjetki zapisao fran
cuski pisac Charles Perrault
1697. g o d i n e . P o z n a t i s a
kupljai p r i p o v j e t k i bili su
i njemaka braa J a c o b Carl
i VVilhelm Carl G r i m m .

Prie iz davnine, a sadrala

j e b r o j n e o m i l j e n e pripovjetke poput M a k a u i z m a m a
i Modrobradog.
B r a a G r i m m ( k a k o su ih
n a j e e nazivali) bili su o z
biljniji, z n a n s t v e n i sakupljai
n a r o d n i h p r i a . Nastojali su
ih zapisivati t o n o o n a k o ka
ko su ih u l i . S v o j a djela, na
m i j e n j e n a djeci i o d r a s l i m a ,
pripremali su od 1812. do
1822. godine. Njihove naj
p o z n a t i j e p r i e su Ivica i M a
rica (crte lijevo), te P a l i .

P e r r a u l t o v a zbirka pripovjetki
bila je namijenjena njegovoj
vlastitoj d j e c i . N a z v a o j u j e
< T K O JE B I O
ROBINSON

CRUSOE?

R o b i n s o n C r u s o e je glavni
junak prie o brodolomcu
k o j u j e 1719. g o d i n e n a p i
sao engleski knjievnik Daniel D e f o e .
Pria govori o b r o d o l o m c u
R o b i n s o n u C r u s o e u koji j e
preivio b r o d o l o m i nasukao
se na pustom otoku. G o d i n a
ma je ivio p o s v e s a m , a kas
nije se sprijateljio s u r o e n i
kom kojeg je nazvao Petko.
Z a m i s a o o b r o d o l o m c u to
ostaje s a m na p u s t o m o t o k u
76

p r e p u t e n vlastitim s n a g a m a
bila j e o d u v i j e k p o p u l a r n a .
D e f o e a su na pisanje o v o g
djela p o t a k l e p r i e iz stvar
n o g ivota p o m o r a c a , p o s e b
n o pria A l e k s a n d r a Selkirka
koji je b i o vrlo p o z n a t u nje
g o v o d o b a , a d o i v i o je sli
nu sudbinu kao Robinson
Crusoe.
Robinson Crusoe nije j e d i
no D e f o e o v o djelo. Bio je
n o v i n a r i pisao je politike
b r o u r e z b o g kojih j e e s t o
u p a d a o u n e v o l j e . N a p i s a o je
i nekoliko romana, primjerice
Uliarka
Flanders te Dnevnik
o godini kuge.

UMJETNOST I ZABAVA
D> T K O JE O P I S A O
GULIVEROVA
PUTOVANJA?
Guliverova
putovanja
su
podrugljiva pria o pustolo
vinama mornara Lemuela
Gulivera. Napisao ih je J o
nathan Swift, sveenik
i u e n j a k koji je ivio od
1667. d o 1745. g o d i n e .
Swift je r o e n u Irskoj, g d j e je
p o h a a o k o l e d Trinity u D u blinu. M l a d o s t je p r o v e o
u E n g l e s k o j , da bi nakraju
postao starjeina k a t e d r a l e
sv. Particka u D u b l i n u . P i s a o
>

T K O JE B I O

CANDIDE?
C a n d i d e j e g l a v n i j u n a k sa
tirinog romana poznatog
francuskoj pisca Voltaira
k o j i j e i v i o o d 1694. d o
1778. g o d i n e .
V o l t a i r e o v o p r a v o i m e bilo j e
Francois M a r i e Arouet. V e i
nu ivota se b o r i o protiv tira
nije, a o n e s k o j i m a se nije
slagao n a p a d a o j e o t r o m sa
tirom.
Candide je n a j p o z n a t i j e
Voltaireovo djelo. G o v o r i
o m l a d i u koji p o d u t j e c a j e m
>

T K O JE S T V O R I O

FRANKENSTEINOVO
UDOVITE?
Priu o znanstveniku Frankensteinu i udovitu koje
je on sastavio od pojedinih
dijelova d r u g i h ljudi napi
sala j e 1818. g o d i n e M a r y
Shelley.
Mary Shelley je roena 1797,
a umrla je 1 8 5 1 . g o d i n e .
U d o b i od 1 7 g o d i n a zalju
bila se u pjesnika P e r c y a
B y s s h e a S h e l l e y a . lako j e
S h e l l e y v e b i o o e n j e n , lju
b a v n i c i su pobjegli u v i c a r

je britko i p o d r u g l j i v o , pa mu
djela v e i n o m nisu bila p o p u
larna. a k j e i G u l i v e r o v a p u
tovanja, napisana u obliku
vesele djeje pripovjetke,
stvorio s c i l j e m da u s k o m e a
svijet. T o j e z a p r a v o prikri
v e n i n a p a d na ivot i politiku
njegovog vremena.
O s i m p o z n a t e p r i e u ko
joj su G u l i v e r a zarobili Liliput a n c i , knjiga sadri i d r u g e
zgode s njegovog putovanja.
Guliver odlazi u zemlju divo
va B r o b d i n g n a g , te u z e m l j u
k o j o m v l a d a j u stvorenja nalik
konjima.

s v o g uitelja P a n g l o s s a v j e r u
je da ljudi i v e u n a j b o l j e m
o d svih m o g u i h s v j e t o v a .
V o l t a i r e n a p a d a filozofiju o p
timizma o p i s u j u i k a k o C a n
d i d e n a k o n m n o g o zastrau
j u i h doivljaja - o t m i c e ,
ubojstva, rata i potresa - na
puta s v o j e v j e r o v a n j e i zak
ljuuje d a j e n a j b o l j e z a o v
jeka da o b r a u j e svoj vrt.
Voltaire je neko vrijeme
bio zatoen u poznatom pa
rikom z a t v o r u Bastille,
a kasnije je ivio u izgnanstvu
u E n g l e s k o j . N a k r a j u se skra
sio u v i c a r s k o j .

sku gdje su n e k o v r i j e m e iv
jeli s p j e s n i k o m L o r d o m B y r o n o m . N a k o n s t o j e 1816.
g o d i n e umrla S h e l l e y e v a s u
pruga, M a r y se udala za S h e l
leya, no on je nakon samo
est g o d i n a s t r a d a o .
Preostali d i o ivota M a r y j e
o b j a v l j i v a l a djela svoga s u
pruga. N a s t a v i l a je pisati vla
stita djela i o b j a v i l a zbirku
p r i a , a i z d a v a l a je i a s o p i s .
M e u t i m , Frankenstein je
njeno najznaajnije djelo.
G o v o r i k a k o j e u d o v i t e to
ga je Frankenstein izradio v i
djelo toliko okrutnosti i zla da
se o k r e n u l o protiv njega.

UMJETNOST I ZABAVA
< T K O JE B I O
ALESSANDRO
MANZONI?
A l e s s a n d r o M a n z o n i j e i
v i o u 19. s t o l j e u i b i o je
poznati talijanski pisac.
Njegov se roman Zarunici
uvrtava u najvanija djela
talijanske knjievnosti.
M a n z o n i je roen 1785. go
d i n e i u m r o je 1 8 7 3 . B i o je
o d a n i rimokatolik, p a j e vjera
z n a t n o utjecala k a k o na nje
g o v e p o g l e d e n a svijet, t a k o
i na djela. U s v o j e v r i j e m e je
bio p o z n a t i pjesnik, n o d a n a s
>

TKO JE BIO M O B Y

DICK?
M o b y Dick je bio veliki bi
j e l i kit k o j e g j e u p r i i o p i
sao ameriki pisac H e r m a n
Melville.
Priao M o b y Dicku je zapravo
pripovijest o k a p e t a n u A h a b u ,
starom m o r e p l o v c u koji j e i t a v o g i v o t a n a s t o j a o uloviti
velikogbijelogkita. A h a b j e
u l o v u n a M o b y D i c k a izgubio
n o g u , i od tada je n j e g o v a elja
d a g a ulovi s v a k i m d a n o m p o stajalasveveom. Nakrajuje
kit razorio A h a b o v b r o d , a b r o -

R a d n j a tog r o m a n a o d v i j a
se u 17. stoljeu u L o m b a r d i
ji. O k r u t n i lokalni tiranin D o n
R o d r i g o eli sprijeiti v j e n a
nje m l a d o g R e n z a i L u c i j e , ali
mu to nakraju ipak ne polazi
za rukom.
M a n z o n i je u svoja djela
upletao povijesne dogaaje
na n a i n koji je bio p o s v e
n o v u talijanskoj knjievnosti.
P i s a o j e o b l i k o m istog tosk a n s k o g n a r j e j a , k o j e g su
u sljedeih stotinu g o d i n a
prihvatili g o t o v o svi talijanski
pisci.

d o l o m j e preivio s a m o j e d a n
lan posade.
Veliki d i o r o m a n a Moby
D/c/cgovori o o p a s n o s t i m a
i n e d a a m a kitolova u 19. sto
l j e u . Prije p o j a v e velikih b r o d o v a z a lov m o r n a r i su se tim
g o l e m i m i v o t i n j a m a priblia
vali u m a l i m a m c i m a i ubijali
ih h a r p u n i m a .
M e l v i l l e j e ivio o d 1 8 1 9 . d o
1 8 9 1 . godine i znao je mnogo
okitolovu. Nekovrijemeje
a k b o r a v i o n a k i t o l o v c u gdje
je doivio razne pustolovine
- s u d j e l o v a o je u p o b u n i na
b r o d u i preivio b r o d o l o m .

<

T K O JE B I O V I C T O R

HUGO?
Victor H u g o je bio veliki
francuski pjesnik, dramati
ar i r o m a n o p i s a c . D v a nje
gova najpoznatija romana
su
Zvonar crkve
Notre-Da
me i Jadnici.
Victor H u g o je roen 1802.
g o d i n e , a djetinjstvo je p r o
v e o p u t u j u i s o c e m koji je
radio k a o v o j n i slubenik.
K n j i e v n i k u karijeru j e
z a p o e o 1 8 2 2 . g o d i n e piui
i g r o k a z e . R o m a n Zvonar crk
ve Notre-Dame, ija se r a d 78

se najvie cijeni n j e g o v ro
man Zarunici.

nja o d v i j a u s r e d n j o v j e k o v
nom Parizu, napisao je 1 8 3 1 .
g o d i n e . Z b o g politikih s u
koba H u g o je 1 8 5 1 . godine
m o r a o napustiti F r a n c u s k u .
U t o m je r a z d o b l j u uglav
n o m ivio u J e r s e y u . O n d j e
su nastale z b i r k e p j e s a m a
Razmiljanja i Stoljetna legen
da, k a o i n j e g o v najpoznatiji
roman J a d n i c i . To je pria
o odbjeglom osueniku J e a n u V a l j e a n u koji p o k u a v a
ivjeti a s n i m i korisnim i
votom.
N a kraju ivota H u g o s e
vratio u F r a n c u s k u , g d j e je
1885. godine i umro.

UMJETNOST I ZABAVA
>

T K O SU BILI TRI

MUKETIRA?
Tri muketira su d j e l o
Francuskog pisca
AJexandra D u m a s a koji je
i v i o u 19. s t o ljeu. M u k e t i r i P o r t h o s ,
Athos i A r a m i s , te
njihov prijatelj d'Artagnan
su f r a n c u s k i p u s t o l o v i iz
17. stoljea.
D u m a s j e ivio o d 1 8 0 3 . d o
1870. godine. P o z n a j e m o ga
kao Dumasa oca. Otac
Dumasa o c a b i o je sin
b o g a t a a i karipske crnkinje,

a r a d i o je k a o g e n e r a l .
D u m a s je kao mladi jedva
m o g a o itati, ali j e tada
otiao u Pariz i p o s t a o
najprije d r a m a t i a r , a zatim
i pisac p o p u l a r n i h povijesnih
romana.
D a n a s je D u m a s poznat
po djelima Tri muketira
i Grof Monte Cristo prii
o tajanstvenom bivem
robijau E d m o n d u D a n t e s u
koji se o s v e u j e za
nepravednu kaznu.

<

T K O JE B I O H A N S

CHRISTIAN

ANDERSEN?

Hans Christian Andersen

bio je danski pisac djejih
pripovijetki. N e k e od nje
govih poznatijih pria su
Runo pae i Mala sirena.
H a n s Christian A n d e r s e n s e
rodio 1805, a umro 1875.
g o d i n e , lako je ivio u v r l o
siromanoj p o r o d i c i , uspio j e
zavriti sveuilite i postati
pisac.
U n j e g o v o j prvoj knjizi na
laze s e n e k e o d najpoznatijih
djejih pripovijetki, primjeri
ce Kresivo i Princeza na zrnu
>

T K O JE B I O H O N O R E

B o n o r e d e B a l z a c j e b i o iznimno plodan francuski pisac k o j i j e s v o j i h s t o t i n j a k

romana i kratkih pria nazvao zajednikim imenom
ljudska
komedija.

potrebe.
B a l z a c o v i r o m a n i opisuju
p r o v i n c i j a l n i i pariki ivot
i s a d r e najrazliitije l i k o v e .
O b r a i v a o je teme poput
o i n s k e l j u b a v i , p o h l e p e , lju
b o m o r e i m n o g i h drugih v i
d o v a ivota i politike u F r a n
cuskoj.

Balzac je r o e n 1 7 9 9 . g o d i n e
u Toursu. G o d i n e 1 8 1 6 . p r e
selio se u Pariz gdje je tri g o d i n e studirao p r a v o . U b r z o
se odluuje postati p i s c e m .
Cijelog je ivota ivio vrlo ra
strono, p a j e m o r a o m n o g o
pisati da bi z a d o v o l j i o s v o j e

Ljudska komedija je sloe

no djelo s v i e od 2 0 0 0 liko
v a , o d kojih s e m n o g i p o j a v
ljuju u n e k o l i k o r o m a n a . N a j
poznatiji r o m a n i su Otac Goriot i Roaka Bette. B a l z a c je
u m r o 1 8 5 0 . g o d i n e . N a foto
grafiji je p r i k a z a n kip B a l z a c a
kojeg j e izradio R o d i n .

BALZAC?

graka. Pa ipak, prolo je jo

m n o g o g o d i n a d o k nije ste
kao pravu popularnost.
Pripovijetke je zasnivao na
n a r o d n i m p r i a m a , ali su se
o n e znatno razlikovale od
pria to su ih skupljala bra
a G r i m . Prie o patuljcima
i v j e t i c a m a A n d e r s e n je za
mijenio p r i a m a koje su
o d r a a v a l e n j e g o v t u a n i sam o t n i k i ivot. N e k e o d njih
s u , n a p r i m j e r , Kositreni voj
nik, Mala jelka ili Djevojica
sa ibicama.
Iz A n d e r s e n o v i h p i s a m a
s a z n a j e m o d a j e bio v r l o o s
jeajan i duhovit ovjek.

79

UMJETNOST I ZABAVA
V

T K O JE B I O CHARLES

T K O JE N A P I S A O

PRVE

DICKENS?

DETEKTIVSKE

PRIE?
M n o g i smatraju da je Char
les D i c k e n s bio najvei e n
gleski romanopisac. Njegov
knjievni opus obuhvaa
Pickvvickove
spise,
Teka
vremena,
Malu
Dorrit
i m n o g e druge knjige.
Dickens je roen 1812. godi
ne. M l a d o s t je p r o v e o u ne
imatini, a roditelji su mu
zbog velikih dugova neko vri
jeme boravili u zatvoru.
Svoje je iskustvo prenio
u romane, to se naroito os
jea u djelu David Copperfild
g d j e d j e l o m i c e o p i s u j e vlastiti
ivot.
P r v i uspjeh postigao j e dje
l o m Pickwickovi spisi k o j e je
1837. godine u nastavcima
izlazilo u t j e d n o m a s o p i s u .
N a s t a v i o je pisati i stvorio
m n o g a p o p u l a r n a djela koja
se itaju i d a n a s , lako su nje
g o v i rani r a d o v i bili k o m i n i ,
u kasnijim knjigama je opisi
v a o b i j e d u , okrutnost i izopa e n o s t ivota u Engleskoj
u 19. s t o l j e u .
Posljednjih g o d i n a ivota
je m n o g o p u t o v a o i i t a o tu
m a e n j a svojih r o m a n a .
U m r o je 1870. godine.

80

Prve detektivske prie dje

lo su a m e r i k o g pisca Edgara Allana P o e a . Radnja im
se o d v i j a u P a r i z u , a g l a v n i
junak je Francuz C. Augu
ste D u p i n .
P o e je ivio od 1809. do
1849. godine. U g l a v n o m je
radio k a o urednik a s o p i s a
/ u tom je poslu bio vrlo usp
jean jer se inilo da tono
razumije to itatelji trae.
Njegove vlastite p r i e , prim
jerice Propast kue Usherovih, e s t o su bile zastrau
jue.

Detektiv A u g u s t e D u p i n s e
prvi puta p o j a v l j u v j e u prii
Ubojstva u ulici Morgue g d j e
rjeava tajnu niza ubojstava
to ih je p o i n i l o b i e s naiz
gled nadljudskom snagom.
N a k r a j u se otkriva da se radi
o divovskom ovjekolikom
m a j m u n u . Druga pria s M.
Dupinom,
Ukradena pisma,
govori o ucjenama u visokom
drutvu. U svoje doba P o e je
b i o cijenjeni pjesnik i kritiar.
D a n a s g a u g l a v n o m smatra
m o p i s c e m kratkih pria koji
je znatno utjecao na druge
autore.

TKO

SU

BILE SESTRE

BRONT?
Charlotte (1816-1854), E m i ly (1818-1849) i A n n e
(1820-1849) bile su e n g l e ski r o m a n o p i s c i . C h a r l o t t i n o n a j p o z n a t i j e d j e l o j e Jane Eyre, a E m i l i n o Wuthering Heights k o j e se s m a t r a
r e m e k - d j e l o m . A n n e j e napisala d v a r o m a n a - T h e
Tenant of Wildfell Hall i Agnes
Grey.
Sestre Bront su vei dio svog
jednolinog
ivota
provele
zajedno s b r a t o m Branwell o m u o i n s k o j k u i u selu
H a v v o r t h u u e n g l e s k o j grofo
viji Y o r k s h i r e .
Pisati s u p o e l e j o k a o
d j e c a , stvarajui zamiljena
kraljevstva A n g r i a i G o n d a l .
Kao odrasle su p o v r e m e n o
o d l a z i l e u druga mjesta g d j e
su radile k a o uiteljice.
Divljina to ih je o k r u i v a l a
ostavila j e d u b o k e t r a g o v e
u n j i h o v i m r o m a n i m a , to se
n a r o i t o o s j e a u djelu Wuthering Heights. A n n e i E m i l y
s u u m r l e v r l o m l a d e o d sui
c e . C h a r l o t t a s e u d a l a , ali j e
ivjela jo svega n e k o l i k o g o
d i n a , da bi n a k r a j u umrla
u trudnoi.

UMJETNOST I ZABAVA
"

T K O JE N A P I S A O

K N J I G U ALICE U ZEMLJI
UDESA?
Charles Lutwidge Dodg>on, p o z n a t i j i k a o L e w i s
Carroll, bio je izvrstan
znanstvenik i matematiar.
M e u t i m , danas je uglav
n o m poznat kao pisac dvije
omiljene djeje knjige
Alice u zemlji udesa
i Alice s druge strane ogle
dala.
Lewis Carroll je ivio od
1832. do 1898. godine. k o o v a o se na sveuilitu u O x
ford u, g d j e je p r o v e o i v e i n u
- . o g a ivota. N i k a d s e nije
oenio niti je i m a o d j e c e , ali
se u i v a o u n j i h o v o m drutvu
volio im priati p r i e .
P r i u o A l i c e koja slijedei
z e c a kroz n j e g o v o p o d z e m

no skrovite stie u n e o b i a n
p o d z e m n i svijet prvi je puta
ispriao 1 8 6 2 . g o d i n e keri
svoga prijatelja A l i c e L i d d e l l .
Alice je zamolila Lewisa
Carrolla da zapie priu,
a j e d a n prijatelj n o v i n a r ga j e ,
s l u a j n o proitavi r u k o p i s ,
n a g o v o r i o d a j e o b j a v i . Knji
ga je izdana 1865. godine,
a ilustrirao ju je p o z n a t i kari
katurist T e n n i e l . N a k o n v e l i
kog u s p j e h a L e w i s C a r r o l l j e
1872. godine napisao i priu
Alice s druge strane ogledala.
U njoj A l i c e d o l a z i u svijet
u k o j e m je s v e o k r e n u t o na
opake.
L e w i s C a r r o l l j e p o d pra
vim i m e n o m objavio nekoli
ko strunih knjiga o m a t e m a
tici, a b i o je i d o b a r fotograf
amater.

T K O JE N A P I S A O

PRVE

ZNANSTVENO-

FANTASTINE

PRIE?

P r v e znanstvano-fantastine prie djelo su francu

skog pisca Julesa V e r n e a .
l a k o j e u m r o j o 1906. g o d i
ne ne d o e k a v i razvoj m o
d e r n e t e h n o l o g i j e , u knji
gama je spominjao helikop
t e r e i r a k e t e za l e t
u svemir.
J u l e s V e r n e nije bio z n a n s t v e
nik niti p u s t o l o v . N a j v e a p u
stolovina k o j o m se tek m a l o
pribliio u z b u e n j i m a to ih
p r o l a z e n j e g o v i izmiljeni li
k o v i bio je let u b a l o n u !
P r i e s kojima je stekao
slavu prvi su puta o b j a v l j i v a
ne u n a s t a v c i m a u a s o p i s u
pod zajednikim naslovom
Neobina putovanja.
Meu
njima su bile Put u sredite
zemlje,
Dvadeset tisua milja
ispod mora i d r u g e . U s v o j i m
zamiljenim p u t o v a n j i m a
Verne je predvidio putovanja
r a k e t o m , razvoj p o d m o r n i c a
i p o j a v u televizije.
U s p i o j e a k opisati beste
insko stanje m n o g o prije no
to su astronauti prvi puta
poletjeli u s v e m i r !

81

UMJETNOST I ZABAVA
V
I

T K O JE N A P I S A O

RAT

MIR?

Rat i mir se s m a t r a j e d n i m
o d n a j v e i h r o m a n a svjet
ske knjievnosti, a napisao
g a j e u 19. s t o l j e u r u s k i p i
sac Lav Tolstoj.
Tolstoj j e ivio o d 1 8 2 8 . d o
1910. godine. Bio je plemi
i ivio je na v e l i k o m obitelj
skom posjedu juno od
Moskve.
P a ipak, u n a t o bogatstvu
s u o s j e a o je sa s i r o m a n i m
s e l j a c i m a . S v r e m e n o m je p o
stao vrlo religiozan, te je i
v i o prilino s k r o m n o .
U s v o j e d o b a b i o je cije
njen k a o filozof i p i s a c , no
d a n a s ga se u g l a v n o m sjea
m o k a o autora d v a j u velikih
djela - Rat i mir, te Ana Karenjina.
R a d n j a r o m a n a Rat i mir
o d v i j a se p o e t k o m 17. sto
ljea i o p i s u j e ivot n e k o l i k o
p l e m i k i h obitelji u v r i j e m e
velikih p o v i j e s n i h d o g a a j a
k a o to su o s v a j a k i p o h o d i
Napoleona na Moskvu.
Ana Karenjina je r o m a n
o eni koja je napustila m u a
da bi ivjela s d r u g i m o v j e
k o m , t e j e z b o g toga i z o p e
na iz drutva.

T K O JE B I O M A R K

TWAIN?
Mark Twain je omiljeni
ameriki pisac ije je pravo
ime bilo S a m u e l Langhorne
C l e m e n s . i v i o j e o d 1835.
d o 1910. g o d i n e , a n j e g o v a
najpoznatija djela su djeji
r o m a n i Doivljaji Toma Sawyera i
Doivljaji Huckle
berry Fin na.
M a r k T w a i n je djeatvo pro
v e o u j e d n o m g r a d u na o b a l i
rijeke M i s s i s s i p p i . B i o j e uvje
ren da ga u ivotu e k a j u n e
o b i n i doivljaji m a m i l e su
ga p u s t o l o v i n e , i m a o je sa
njarsku u d i p o t r e b u da
u ljudima otkriva neto p o
sebno, nesvakidanje.
O d r a s t a o je u gradu H a n
n i b a l , u d r a v i M i s s o u r i , gdje
mu je otac vodio trgovinu.
S t u d i r a o je p r a v o i s u d j e l o v a o
u mjesnoj politici. N j e g o v je
grad bio a r o b n o mjesto
gdje su s l o n o ivjeli o b i n i
ljudi, piloti p a r o b r o d a i luta
jui kockari.
P r i r o d a o k o grada pruala
je mladom Marku Twainu
obilje p u s t o l o v i n a . N o , u d o
bi od 12 g o d i n a izgubio je
o c a , t e j e m o r a o p o e t i raditi
i u z d r a v a t i obitelj. Z a p o s l i o

82

se u tiskari mjesnih n o v i n a
koju j e p o s j e d o v a o n j e g o v
brat.
Sa 18 godina p o e o je pu
tovati r a d e i p o v r e m e n o k a o
tiskar ili n o v i n a r . N e k o je v r i
j e m e radio k a o pilot rijenih
brodova (krenuo je prema
J u n o j A m e r i c i , ali j e umjesto
toga na n a g o v o r n a u i o
upravljati b r o d o m ) , a d r u g o m
je prilikom k r e n u o u potragu
za zlatom.
R a d e i z a kalifornijsku n o
v i n s k u k u u p o s t a o j e putuju
i n o v i n a r , t e j e posjetio H a vaje, otoje S a n d w i c h , Evro
pu i Svetu zemlju. N a k o n po
sljednjeg p u t o v a n j a n a p i s a o
je d j e l o Nevini u tuini u k o
j e m g o v o r i o s v o j i m isku
stvima.
Doivljaji Toma Sawyer a
postigli su jo v e u p o p u l a r
nost n e g o p r v o d j e l o . T o j e
roman za djeake zasnovan
n a p i e v o m vlastitom d j e
tinjstvu.
Huckleberry Finn
objavljen 1885. godine sma
tra se n a j b o l j i m T w a i n o v i m
djelom i vanim djelom a m e
rike knjievnosti. G l a v n i lik
H u c k l e b e r r y Finn o l i e n j e j e
T w a i n o v o g prijatelja iji je
o t a c bio p i j a n a c .

UMJETNOST I ZABAVA
V

JE LI S H E R L O C K

HOLMES

ZAISTA

POSTOJAO?
Sherlock Holmes je jedan
od najpoznatijih detektiva
svih v r e m e n a . Pa ipak, on
nikad nije postojao. N j e g o v
j e lik s t v o r i o r o m a n o p i s a c
Sir A r t h u r C o n a n koji j e i
v i o o d 1859. d o 1930. g o
dine.'

-1

TKO JE BIO EMILE

T K O JE B I O FRANZ

ZOLA?

KAFKA?

Emile Zola je bio francuski

p i s a c iji s u n a t u r a l i s t i k i
romani opisivali ivot obi
nih ljudi u o k r u t n o m svije
tu industrijske revolucije.

Franz Kafka je r o e n u Pra

gu u e k o s l o v a k o j , gdje
je p r o v e o vei dio ivota.
U n a t o t o m e pisao je na
njemakom jeziku. Njego
va najpoznatija djela su ro
m a n i Zamak i Proces, te
pripovijetka
Preobraaj.

Zola je roen 1840. godine.

i<ao m l a d i je radio k a o i " o v n i k u i z d a v a k o j kui
H a c h e t t e , a kasnije je b i o
novinar.
S a k r a j u se p o v u k a o u o s a
m u i posvetio pisanju. G o d i ~e 1867. o b j a v i o je svoj prvi
" o m a n Therese Raquin. Slije
dilo je niz r o m a n a o obitelji
ma R o u g o n s i M a c q u a r t s , te
: oroblemima alkoholizma.
~ a j e serija o b u h v a a l a r o m a ~e Pijanac, koji je s v o j e v r e
m e n o bio bestseler, Germinal
' J opisuje ivot rudarske zae d n i c e , te Nana o lijepoj, ali
pokvarenoj mladoj glumici.
Z o l a j e bio b o r a c z a s l o b o
d u , te je 1898. godine uhap
s i z b o g klevete jer j e n a p i -ao o t v o r e n o p i s m o u o b r a n u
: d o v s k o g v o j n o g oficira D r e -jsa optuenog za izdaju.
Protjeran je u Englesku
=:dje je 1 9 0 2 . g o d i n e i u m r o .

Kafka j e r o e n 1 8 3 3 . g o d i n e
u i d o v s k o j obitelji (sestre su
m u t o k o m drugoga svjetsko
ga rata u m r l e u k o n c e n t r a c i
o n i m l o g o r i m a ) , lako j e b i o
ateist, z a n i m a l a ga je i d o v
ska^ religija.
i v i o j e vrlo m i r n o , r a d e i
u osiguravajuem zavodu
i piui. Bio je osamljen o v
j e k , to se o d r a z i l o na njego
v i m d j e l i m a . P i s a o je o likovi
ma koji bez p o z n a t o g razloga
pate u h l a d n o m i n e m i l o s r d
n o m svijetu.

S h e r l o c k H o l m e s nije bio prvi

izmiljeni detektiv (Edgar A l lan P o e j e ranije pisao o M .
D u p i n u ) , ali je bio prvi koji je
p o t a k n u o matu p u b l i k e .
N j e g o v lik i ivotni stil su ta
k o d o b r o opisani d a s u m n o
gi povjerovali kako je H o l m e s
stvarna o s o b a , te su u L o n d o
n u u ulici B a k e r 2 1 1 b b e
z u s p j e n o traili n j e g o v u
kuu.
Radnja romana najee
se o d v i j a u L o n d o n u krajem
19. stoljea. J e d a n o d p o z n a
tijih r o m a n a je Baskervilski
pas. H o l m e s je o p i s a n k a o
udak s neobinom moi
k o n c e n t r a c i j e koji pui lulu
i svira v i o l i n u . P o m a e mu
konzervativni Dr. W a t s o n i
j a u s p o r e n o s t istie H o l m e s o v u pronicljivost.

lako je Kafka bio vrlo p o

v u e n , zanimao se za zbiva
nja u svijetu i b i o je p r e d a n i
socijalist. G o d i n e 1 9 1 7 . o b o
lio j e o d t u b e r k u l o z e , t e j e
ostatak ivota p r o v e o u s a n a
toriju. U m r o j e 1 9 2 4 . g o d i n e .
N a fotografiji j e p r i k a z a n pri
zor iz filma Proces.

83

UMJETNOST I ZABAVA

T K O JE B I O

FIDIJA?

T K O JE B I O G I O T T O ?

T K O JE B I O

DELLA
Fidija je b i o s t a r o g r k i
kipar, lako mu g o t o v o
n i j e d n o djelo nije
s a u v a n o , n j e g o v a se slava
odrala sve do dananjice.
Fidijini s u v r e m e n i c i su
v j e r o v a l i d a j e o n susreo
b o g o v e i da o m o g u a v a
o b i n i m ljudima da ih
ugledaju.
S m a t r a se da je Fidija ivio
od oko 490. do 430. godine
pr. n . e r e . P o n a l o g u
a t e n s k o g v l a d a r a Perikla
izradio j e n e k o l i k o p o z n a t i h
kipova z a Partenon. O d
zlata i s l o n o v a e je izradio
d i v o v s k i kip b o i c e A t e n e
visok desetak m e t a r a . T o j e
najvii kip to je ikada
podignut u Ateni.
Kasnije je izradio i b r o n a
ni kip A t e n e koji je bio a k
i vii, ali je na njen tit p o r e d
P e r i k l o v o g portreta stavio
i svoj, pa je osuen z b o g ne
potivanja i p r o t j e r a n .
U O l i m p i j i (gdje su p r o n a
e n i ostaci n j e g o v e r a d i o n i
c e ) je od s l o n o v a e i zlata
izradio kip Z e u s a , k a o i n e k e
od mramornih kipova prona
enih u Partenonu.

84

G i o t t o je bio talijanski u m
jetnik koji je ivio na poet
ku r e n e s a n s e . B i o je naj
znaajniji slikar t o g v r e m e
na i j e d a n od prvih koji su
prikazivali vjerne likove re
alistikim stilom.
Giotto je ivio od 1266. do
1 3 3 7 . g o d i n e . K a o v e i n a sli
kara toga r a z d o b l j a uglav
n o m je slikao freske na z i d o
vima kapela.
M e u n j e g o v a najpoznatija
djela u b r a j a m o niz freski
u P a d o v i koje prikazuju ivot
Isusa Krista. S v i likovi izgle
d a j u v r l o v j e r n o , to je u o n o
v r i j e m e bilo neto p o s v e
novo.
i v i o je i r a d i o u m n o g i m
d i j e l o v i m a Italije. J e d n o j e
vrijeme boravio u Firenzi,
a kasnije je radio k a o slikar
na dvoru napuljskog vladara.
G o d i n e 1 3 3 4 . vratio se u F i renzu da bi n a d g l e d a o r a d o
ve na katedrali i u t v r d a m a to
su se t a d a gradile.
G i o t t o j e bio prvi
u nizu talijanskih slikara koji
su slikali realistiki, iako su
njegovi suvremenici i dalje
primjenjivali t r a d i c i o n a l n i stil.

PIERO

FRANCESCA?

P i e r o della Francesca bio je

jedan od najznaajnijih
umjetnika talijanske
renesanse, premda su ga
u njegovo vrijeme vie
cijenili kao znanstvenika.
Poznat je po jasnim,
v j e r n i m s l i k a m a , ali n i j e
utjecao na druge slikare.
P i e r o della F r a n c e s c a s e
r o d i o 1 4 2 0 , a u m r o je 1 4 9 2 .
godine. Kao veina
r e n e s a n s n i h umjetnika i m a o
je vrlo raznolike
interese.
Posebno se zanimao za
g e o m e t r i j u , te se s n j o m e
koristio za izradu o s n o v n e
k o m p o z i c i j e svojih slika, k a o
i za postizanje p r a v i l n e
perspektive.
e s t o j e i z r a i v a o freske,
m e u kojima su n a j p o z n a t i j e
o n e u c r k v i sv. Francisa
u A r r e z u . Prikazuju l e g e n d u
o s v e t o m kriu i o b i n e
ljude to s j e d e uz n o g e sv.
Franje, kao i velianstvene
l i k o v e p o p u t kraljice o d
Sabe.
N a fotografiji j e p r i k a z a n
d i o slike Krtenje Krista.

UMJETNOST I ZABAVA
<

T K O JE N A S L I K A O

PRVE ULJANE SLIKE?

N e z n a m o t o n o t k o j e iz
radio prvu uljanu sliku. N o ,
prvi umjetnici koji su
u p o t p u n o s t i iskoristili
m o g u n o s t i to ih ta
tehnika prua u pogledu
d u b i n e i nijansi b o j a bili su
flamanski slikari H u b e r t
i J a n van Evck.
O J a n o v i m djelima z n a m o
m n o g o vie nego
o H u b e r t o v i m jer je on
ostavio brojne potpisane
slike. B u d u i d a j e H u b e r t

u m r o prije 1 4 2 6 . g o d i n e ,
v e i n a smatra d a j e o n bio
stariji brat.
M e u ranim J a n v a n
E v c k o v i m djelima j e c r k v e n a
slika D j e v i c e M a r i j e . J e d n a
o d J a n o v i h najpoznatijih slika
prikazuje v j e n a n j e A r n o l f i nia i n j e g o v e e n e . Slika o v
jeka sa c r v e n i m t u r b a n o m
m o g l a b i biti a u t o p o r t r e t . N e
z n a m o t o n o koje s u m e t o d e
slikanja uljanim b o j a m a u p o
trebljavali v a n E v c k o v i , ali
z n a m o da su u s v o j e v r i j e m e
bili slavni jer su se koristili
posve novom tehnikom.

> T K O JE B I O
MICHELANGELO?
Mnogi Michelangela
smatraju j e d n i m o d
najveih evropskih
umjetnika. U svakom
sluaju, bio je najznaajniji
predstavnik talijanske
renesanse. Njegova
najpoznatija djela
ukljuuju velianstvene
kipove i freske na s v o d u
i zidovima Sikstinske
kapele u Vatikanu u Rimu.

Michelangelo Buonarroti se
'odio 1475. godine u
aristokratskoj obitelji. Isprva
su ga roditelji pokuali
-prijeiti da p o s t a n e
..mjetnik smatrajui da to
nije p o z i v za p r i p a d n i k a
. isokog stalea, ali se on
l a k r a j u ipak o d u p r o
n j i h o v o m protivljenju.
=,
o h a a o j e u m j e t n i k u kolu
u Firenzi koju je v o d i o
3ertoldo di C i o v a n n i .
Nakon boravka u Bologni
Michelangelo je 1496.
g o d i n e otiao u R i m gdje je
stvorio j e d n o o d svojih
najznaajnijih djela. Bila je
to slavna Piea, kip D j e v i c e
M a r i j e u obliku m l a d e
d j e v o j k e s tijelom m r t v o g

Krista na r u k a m a .
P o t o m se vratio u Firenzu
i izradio jo j e d n o r e m e k djelo kip m l a d o g
biblijskog kralja D a v i d a .
G o d i n e 1 5 0 5 . tadanji g a
je p a p a Julije II p o z v a o
u R i m da n a p r a v i g r o b n i c u .
M i c h e l a n g e l o nije n i k a d
zavrio taj p o s a o jer se
s u k o b i o s p a p o m i vratio
u Firenzu. N o , v e 1508.
g o d i n e on je u R i m u slikao
freske u Sikstinskoj k a p e l i .
K a d je z a v r i o to d j e l o , slike
su p r e k r i v a l e itav s v o d i d i o
gornjih z i d o v a .

p o m o n i k a , ali nije m o g a o
pronai nikog dovoljno
dobroga. Nakraju je sve
zavrio p o s v e s a m
u nevjerojatno kratkom roku.
Poevi 1508. godine, on je
taj g o l e m i z a d a t a k zavrio
1512. godine.
D o s v o j e smrti 1 5 6 4 . g o d i
n e M i c h e l a n g e l o j e izradio
jo m n o g o z n a m e n i t i h djela.

N a m j e r a v a o j e uzeti
85

UMJETNOST I ZABAVA
mogli p o n u d i t i p o s a o .
G o d i n e 1639. postao je
n a j v a n i j i m u m j e t n i k o m na
dvoru p a p e U r b a n a V I I I , kao
i glavni arhitekt c r k v e sv.
Petra. N a a l o s t , n a k o n smrti
Urbana VIII morao je
napustiti taj p o s a o jer se
nasljedniku p a p i I n o c e n t u X .
nije s v i a o njegov stil. Pa
ipak, v e n a k o n n e k o l i k o
godina papa Aleksandar V I I .
vratio ga je na prijanji
poloaj.

>

T K O JE B I O BERNINI?

Gianlorenzo Bernini je bio

jedan od najznamenitijih
k i p a r a u I t a l i j i u 17. s t o l j e
u. Predstavnik je baroka,
stilske e p o h e to se odliku
je obiljem ukrasa. M n o g o
je pridonio izgradnji crkve
sv. P e t r a u V a t i k a n u
u Rimu.
Bernini je roen 1598.
godine. O t a c mu je bio
slavni kipar, pa je m l a d i
B e r n i n i jo o d djetinjstva
susretao m n o g e p o z n a t e
i u t j e c a j n e ljude koji su mu

B e r n i n i j e v a djela nisu
v e z a n a s a m o u z sveta
mjesta. N j e g o v najpoznatiji
kip (prikazan na slikama) je
f o n t a n a etiri rijeke na Trgu
N a v o n a u R i m u . P r i a se da
se za taj p o s a o m o r a o boriti
sa s v o j i m n a j v e i m
suparnikom Francescom
Borrominijem.
B e r n i n i j e nakraju p a p i n o j
snahi p o k l o n i o srebrni m o d e l
f o n t a n e , te je na n e p o t e n
nain nagnao papu da mu
posveti taj r a d . I z g l e d o m
fontane Bernini je
omalovaio Borrominijevo
d j e l o . Kip b o g a rijeke Nil
p o k r i v a o i k a k o ne bi
m o r a o gledati c r k v u koju j e
projektirao B o r r o m i n i , a kip
b o g a rijeke P l a t e , siguran da
e s e c r k v a sruiti, p o d i e

K r a j e m n j e g o v o g ivota
B e r n i n i j e v a su b o g a t o
ukraena djela krasila m n o g e
rimske k a p e l e i c r k v e .

<

n e kasnije o d r a o j e izlobu
na kojoj je p r i k a z a o t a k o
vjerne likove da je optuen
d a j e k i p o v e izlijevao p o i
vim modelima.

T K O JE B I O R O D I N ?

Auguste R o d i n je bio fran

cuski kipar koji je izradio
m n o g e v e l i k e b r o n a n e ki
p o v e . Njegova djela o b u h
vaaju poznate skulpture
k a o t o su Mislilac i Po
ljubac.
Rodin je roen 1840. godine
u P a r i z u . P o d u a v a l i su ga
brojni kipari, a j e d n o je vrije
me radio i k a o zidar.
G o d i n e 1 8 7 5 . otiao j e
u Italiju i o n d j e u p o z n a o M i c h e l a n g e l o v a djela koja su ga
se d u b o k o d o j m i l a . Tri g o d i
86

ruku k a k o bi se zatitio od
ruevina! M e u t i m , crkva je
podignuta nakon fontane, pa
barem jedan dio prie ne
m o e biti t o a n .

U m r o je 1680. godine.

V e i n a n j e g o v i h djela iza
zivala j e s p o r o v e . O r g a n i z a
cija z a p r o c j e n u k i p o v a j e ,
naprimjer, o d b i l a njegov kip
B a l z a c a s o b r a z l o e n j e m da
nije p r i m j e r e n o o d j e v e n .
B r o n a n a statua na slici n a z
v a n a je Bojom rukom.
R o d i n je u s v o j i m djelima
posebnu panju poklanjao
prikazivanju p o k r e t a , pa su
m u esti m o d e l i bile p l e s a i
c e . U m r o j e 1917. godine.

UMJETNOST I ZABAVA

TKO

SU

BILI

T K O SU

BILI

FOVISTI?

POSTIMPRESIONISTI?
Postimpresionisti su skupi
na umjetnika to su uglav
n o m djelovali u Francuskoj,
a u d j e l i m a su s l i j e d i l i i m p r e s i o n i s t i k i p o k r e t i z 19.
stoljea. Bili su to S e u r a t ,
Gauguin, Van Gogh i Cez a n n e , a naziv su dobili po
i z l o b i k o j a j e 1910. g o d i n e
odrana u Londonu pod
n a s l o v o m Manet i postim
presionisti.
l a k o su svi ti umjetnici bili
k u p l j e n i pod zajednikim
~ i e n o m postimpresionisti,
~iihova su se djela z n a t n o
' a z l i k o v a l a . S e u r a t j e slikao
" l i r n e prizore iz g r a d s k o g
i s e o s k o g ivota n a n o s e i b o - kratkim p o k r e t i m a kista.
G a u g u i n j e koristio jarke j e d
n o l i n e b o j e k a k v e su karak
teristine za o t o k e J u n i h
mora gdje je ivio.
V a n G o g h j e bio N i z o z e
mac, ali je v e i n u slika nasli
k a o u j u n o j F r a n c u s k o j . Na
"jtografiji je p r i k a z a n isjeak
C e z a n n o v e slike Krajolik s ja
blanovima. N j e g o v a su djela
s n a n o utjecala na kasnije
j m j e t n i k e , pa t a k o i na P i :assoa.

P o e t k o m 20. s t o l j e a
u F r a n c u s k o j je d j e l o v a l a
skupina umjetnika pozna
tih kao Les Fauves (Divlje
zvijeri). M e u n j i m a s u bili
Henri Matisse, Andr Derain i m n o g i drugi u m j e t n i c i .
P r o m a t r a j u i djela n a z i d o v i
ma galerije gdje su o v i umjet
nici imali i z l o b u , kritiar L o
uis V a u x e l l e s se o k r e n u o p r e
ma skulpturi na sredini p r o
storije i u z v i k n u o : D o n a t e l l o
m e u divljim z v i j e r i m a ! . Taj
s e naziv v i e o d n o s i o n a p o
n a a n j e umjetnika n e g o na
njihov r a d .
N o , iako s u o d r a v a l i za
jednike izlobe (1905. go
dine), lanovi o v e umjetni
ke g r u p e nisu slijedili neki
o d r e e n i stil k a o , n a p r i m j e r ,
impresionisti ili postimpresi
onisti.
Pa ipak, n j i h o v a su djela
vrlo z n a a j n a i utjecala su na
m n o g e kasnije slikare. O n i s u
bili z a e t n i c i m o d e r n e a p
straktne umjetnosti.
Na gornjoj fotografiji se v i
di isjeak M a t i s s o v e slike Al
irska
ena.

T K O JE B I O

PICASSO?

panjolski umjetnik Pablo

Ruiz Picasso bio je vjerojat
n o n a j p o z n a t i j i s l i k a r 20.
stoljea. Tijekom svog du
g o g ivota u slikanju je
p r i m j e n j i v a o razliite stilo
ve i znatno je utjecao na
druge slikare svoga vre
mena.
Picasso se rodio 1 8 8 1 . godi
ne u M a l a g i u p a n j o l s k o j .
K a d je p o e o slikati, u E v r o p i
j e jo uvijek j a a o impresionistiki pokret. N j e g o v e pr
v e slike, n a k o j i m a p r e v l a d a
v a p l a v a b o j a , prikazuju bije
du s k o j o m se s v a k o d n e v n o
susretao u B a r c e l o n i .
Kasnije se preselio u Pariz
gdje je z a j e d n o s G e o r g e s o m
B r a q u e o m slikao l i k o v e sa
stavljene o d geometrijskih
o b l i k a . Taj se stil n a z i v a kubizmom.
Aktivno je sudjelovao
u politici, stoje n a r o i t o d o
lo do izraaja u p a n j o l s k o m
g r a a n s k o m ratu. J e d n a o d
najpoznatijih P i c a s s o v i h sli
ka, Guernica, prikazuje raza
ranje p a n j o l s k o g g r a d a .
U d r u g o m svjetskom ratu na
cisti su zabranili n j e g o v r a d .
U m r o je 1973. godine
u junoj Francuskoj.
87

sdfUMJETNOST I ZABAVA
<

K O M E JE VIVALDI

SKLADAO

GLAZBU?

Talijanski kompozitor Anto

n i o V i v a l d i i v i o j e o d 1678.
d o 1741. g o d i n e . V e i n u
svojih kompozicija skladao
je za tienice djevojakog
sirotita u V e n e c i j i .
V i v a l d i je u sirotitu C o n s e r
v a t o r i o della Piet p o d u a
v a o sviranje n a violini. Z b o r
i orkestar su bili toliko d o b r i
da su ga potakli da za njih
sklada g l a z b u .
Kad je Vivaldi 1703. godi
ne p o e o raditi, b i o je u d o
<

TKO JE B I O J O H A N N

SEBASTIAN

BACH?

j o h a n n Sebastian B a c h bio
je najznaajniji lan slavne
glazbene obitelji iz njema
kog grada Eisenacha.
B a c h je roen 1685. godine.
G l a z b i g a j e najprije p o d u a
v a o o t a c , koji j e b i o profesi
onalni glazbenik, a nakon
o e v e smrti brat J o h a n n C h r i stoph.
N a k o n to j e n e k o v r i j e m e
radio k a o orgulja, B a c h j e
1 71 7. g o d i n e p o s t a o g l a z b e
nim r a v n a t e l j e m u K o t h e n u .
>

T K O JE B I O M O Z A R T ?

Wolfgang Amadeus Mozart

je ivio s a m o 35 g o d i n a , ali
je u t o m kratkom v r e m e n u
postao j e d n i m od najslavni
jih svjetskih skladatelja.
M o z a r t se r o d i o 1 7 5 6 . g o d i
ne u austrijskom g r a d u S a l z b u r g u . Skladati j e p o e o v e
u d o b i od pet g o d i n a , a tako
je d o b r o svirao klavir i e m
b a l o da ga je o t a c jo k a o
m a l o g d j e a k a p o v e o n a tur
neju p o E v r o p i gdje j e svirao
p r e d l a n o v i m a kraljevskih
obitelji.
Kao mladi Mozart se do
88

selio u B e . U n a t o g o l e
m o m talentu uvijek j e i m a o
financijskih t e k o a .
N j e g o v a djela o b u h v a a j u
m n o g e k o n c e r t e za razliite
instrumente, ukljuujui kla
vir, rog i fagot. N a p i s a o je
b r o j n e simfonije i n e k o l i k o
velikih o p e r a p o p u t Figarovog pira, arobne frule, Don
Giovannia i Cosi fan tutte.
U m r o j e naglo n a k o n krat
ke bolesti. G o v o r i l o se da je
o t r o v a n , ali je vjerojatnije da
je imao slabo srce. U m r o je
toliko s i r o m a a n d a m u j e n a
pogrebu prisustvovao samo
grobar.

brim o d n o s i m a s upravitelji
m a sirotita. N o , v e 1 7 1 3 .
se s njima s u k o b i o z b o g e
stih p u t o v a n j a Italijom i skla
danja opera.
N a k r a j u j e napustio p o s a o ,
iako je i dalje s k l a d a o za sirotite. N j e g o v o n a j p o z n a t i j e
djelo je k o n c e r t etiri godi
nja doba, iako je n a p i s a o
i stotine drugih s k l a d b i . e s t o
je s k l a d a o u urbi k a k o bi
ispunio o b a v e z e p r e m a siroti
tu, pa su ga kritiari prilino
n e p r a v e d n o optuili d a j e
4 0 0 puta n a p i s a o isti k o n c e r t !

U t o m je r a z d o b l j u n a p i s a o
s v o j e n a j p o z n a t i j e djelo

Brandenburki koncert.
B i o je o b r a z o v a n i radio je
k a o c r k v e n i orgulja, a n a p i
sao je i m n o g o c r k v e n i h
skladbi. Njegove kompozicije
za crkveni zbor obuhvaaju
2 0 0 kantata, k a o i M i s u
u b m o l u . N a p i s a o je i tri p o
stave Pasija, o d kojih j e naj
poznatija Pasija sv. M a t i j e .
B a c h je 1 7 4 7 . g o d i n e d o i
v i o tragediju k a d j e izgubio
v i d , te je ubrzo p o t o m ,
1 750. godine, umro.

UMJETNOST I ZABAVA
T K O JE B I O
BEETHOVEN?
Ludwig van Beethoven se
smatra j e d n i m o d najveih
skladatelja svih v r e m e n a .
Pa ipak, on je v e i dio ivo
ta bio g l u h .
B e e t h o v e n je ivio od 1 7 7 0 .
do 1827. godine. R o e n je
j B o n n u u Njemakoj. Nije
Dio n a r o i t o n a d a r e n , ali je
J d o b i od 1 7 g o d i n a uspio
otii u B e gdje ga je p o d u
avao Mozart.
Kasnije j e u i o o d J o s e p h a
H a y d n a , ali s n j e g o v i m ra
d o m nije b i o z a d o v o l j a n p a
> T K O JE B I O
AJKOVSKI?
Ruski skladatelj P e t a r lli
ajkovski se naroito pro
slavio b a l e t n o m g l a z b o m ,
iako je n a p i s a o i b r o j n a
druga djela.
ajkovski je roen 1840. go
d i n e u V o t k i n s k u u Rusiji.
G o d i n e 1 8 6 2 . primljen j e n a
glazbenu a k a d e m i j u u P e : r o v g r a d u ( d a n a n j e m Lenjing r a d u ) , a od 1 8 6 5 . je r a d i o
na moskovskom konzervato
riju.
N a k o n n e u s p j e l o g braka

je potajno odlazio na dodat

ne satove!
U d o b i od 32 g o d i n e saz
n a o j e d a e p o s v e ogluiti.
D u b o k o potresen m o r a o j e
napustiti sviranje, ali je i dalje
m o g a o skladati jer j e m o g a o
zamisliti z v u k p o j e d i n i h n o t a .
e s t o je o d l a z i o na d u g e et
nje n o s e i sa s o b o m knjigu
u koju je z a p i s i v a o s v o j e
g l a z b e n e ideje.
Napisao je mnogo pozna
tih djela p o p u t Sonate na
mjeseini,
Carskog koncerta
i slavne Devete simfonije
u kojoj je po prvi puta u s i m
foniju u v e o z b o r s k o p j e v a n j e .
koji je trajao s a m o n e k o l i k o
tjedana, ajkovski je 1877.
g o d i n e ostao d u b o k o poti
ten. N o , iste m u j e g o d i n e
bogata u d o v i c a N a d e d a v o n
M e c k ponudila novanu po
drku uz uvjet da se n i k a d ne
s u s r e t n u ! O d tog j e v r e m e n a
a j k o v s k i p o e o skladati
svoja najpoznatija djela.
Neka
jih djela
ljepotica
uvertira
Evgenije
tetina)

od njegovih poznati
su baleti Uspavana
i
Labue jezero,
Romeo i Julija, o p e r a
Onjegin i esta (Pa
simfonija.

U m r o je od kolere 1893.
godine.
< T K O JE B I O
STRAVINSKI?
Igor Stravinski je bio ruski
k o m p o z i t o r koji se p o s e b
no istakao d r a m s k o m balet
nom glazbom napisanom
po narudbi impresarija
Djagiljeva.
Stravinski j e r o e n 1 8 8 2 . g o
dine u ruskom gradu O r a n i e n b a u m u (dananjem Lomonosovu). G o d i n e 1909. radio
je n e k o v r i j e m e u P a r i z u sa
Djagiljevom i njegovom ba
letnom trupom. Napisao je
n e k o l i k o baleta, a n a j p o z n a

tiji su ar ptica (na slici), Petruka i

Posveenje proljea.
Posljednja kompozicija
izazvala j e m n o g o p o l e m i k e .
N a p r v o j i z v e d b i publika j e
stvarala toliko b u k e da se
glazba g o t o v o i nije mogla
u t i ! Pa ipak, d a n a s se
Posveenje proljea
smatra
n j e g o v i m najboljim d j e l o m .
R a z d o b l j e p r v o g a svjetsko
ga rata Stravinski je z a j e d n o
s obitelji p r o v e o u v i c a r s k o j .
P o e t k o m d r u g o g a svjetsko
ga rata otiao je u S j e d i n j e n e
A m e r i k e D r a v e , g d j e j e i
v i o i r a d i o sve do smrti 1 9 7 1 .
godine.
89

UMJETNOST I ZABAVA
V
S

T K O JE N A R O D N U

GLAZBU

D j e l a u kojima je B a c h o v
stil i izraz p r e n i o na n a r o d n u
g l a z b u ukljuuju zbirku o d
d e v e t k o m p o z i c i j a z a razlii
t e instrumente p o d i m e n o m
Bachianos Brasilieras, te zbir
k u o d 1 4 djela p o d i m e n o m
Choros. U m r o je 1 9 5 9 . g o
dine.

T K O JE G I T A R U

UINIO

KONCERTNIM

INSTRUMENTOM?
Gitara je narodni
instrument kojeg su do
p o e t k a 20. s t o l j e a
uglavnom upotrebljavali
izvoai panjolske
narodne glazbe. Danas je
ona i koncertni
i n s t r u m e n t , a za n j e n nagli
napredak zasluan je
gitarist A n d r e s S e g o v i a .
Segovia je roen
u panjolskoj 1894. godine.
N j e g o v i roditelji nisu eljeli
da postane glazbenik, pa je
u g l a v n o m bio s a m o u k .
U n a t o t o m e , zavrio j e
g l a z b e n i institut u G r a n a d i .
G o d i n e 1910. odrao je
prvi k o n c e r t . K o n c e r t i izvan
p a n j o l s k e potakli su ga da
se umjesto sviranju
panjolske tradicionalne
g l a z b e posveti
p r i l a g o a v a n j u klasine
g l a z b e gitari.
Z a p o e o je s g l a z b o m za
lutnju, a zatim je gitari
p r i l a g o d i o djela m n o g i h
p o z n a t i h skladatelja k a o to
s u J . S . Bach, Hndel,
Mozart i Brahms.

90

SNIMIO

M n o g e velike pjevae iz
prolosti danas poznajemo
samo po imenu. No,
talijanski t e n o r Enrico
C a r u s o m o e s e sluati
i danas iako je u m r o jo
1921. g o d i n e . O n j e bio
prvi o p e r n i pjeva koji je
svjetsku slavu stekao
snimivi svoj glas na
gramofonsku plou.

Brazilski kompozitor Heitor

Villa-Lobos poznat je po to
me to je n a r o d n u glazbu
svoje zemlje upotpunio
glazbom baroknog kompo
zitora J . S . B a c h a .

G o d i n e 1 9 1 9 . susreo j e
s l a v n o g k o n c e r t n o g pijanistu
Artura R u b e n s t e i n a koji je
irom svijeta i z v o d i o n j e g o v a
djela i u i n i o ih s l a v n i m a .

PRVI

PLOU?

BACHOM?

Villa-Lobos je roen 1887.

g o d i n e . U mladosti je
putovao Brazilom
i p r o u a v a o narodnu glazbu
svoje zemlje. Istovremeno je
na Brazilskom nacionalnom
g l a z b e n o m institutu studirao
klasinu g l a z b u . N j e g o v e
p r v e s k l a d b e o b j a v l j e n e su
1915. godine.

K O J I JE O P E R N I

PJEVA

POVEZIVAO

Caruso je roen 1873. godi

ne u N a p u l j u . P r o s l a v i o se
1 8 9 8 . g o d i n e k a d je u m i l a n
skoj o p e r n o j k u i i z v e o ulogu
Rudolfa u Puccinijevoj operi
La Boheme. Od tada je
u mnogim poznatim opernim
kuama pjevao brojne uloge
za t e n o r .
N a k o n 1902. godine
Caruso je takozvanim
f o n o g r a f o m p o e o snimati
ploe. Time se bavio sve do
1920. godine, kad je
iznenada obolio od upale
plua i umro. G o d i n e 1950.
snimljen je film o n j e g o v o m
i v o t u n a z v a n Veliki Caruso.
G l a v n u ulogu odigrao je
Mario Lanza.

UMJETNOST I ZABAVA
7 T K O JE B I O DUKE

ELLINGTON?

CALLAS?

Edward K e n n e d y Ellington,
poznatiji kao D u k e El
lington, bio je poznati a m e
riki jazz m u z i a r koji je
znatno utjecao na glazbu
20. stoljea.

M a r i a Callas je bila grka

operna pjevaica ameri
kog porijekla s neobinim
glasom, dobrim glumakim
sposobnostima i snanim
karakterom.

D u k e Ellington j e r o e n
"899. godine u Washingtonu
D C . N e k o je vrijeme vodio
n a l u pismoslikarsku r a d n j u ,
a zatim se p o s v e p o s v e t i o
d a z b i . N j e g o v a g l a z b e n a ka lera v o e orkestra i izvrsnog
solo p j e v a a trajala je u k u p
no 55 g o d i n a . U t o m je raz
doblju n j e g o v orkestar i z v e o
^ i n o g e k o n c e r t e , snimio broj~e p l o e i radio s p o z n a t i m
D j e v a i m a k a o to s u , naorimjer, Ella Fitzgerald i Billie
Hollidav.

Maria Callas je roena 1923.

godine u N e w Yorku kao M a
ria K a l o g e r o p o u l o s . K a d j e
imala 13 g o d i n a njena se o b i
telj vratila u G r k u . U A t e n i
j e M a r i a primljena n a Kraljev
ski k o n z e r v a t o r i j . Prvi nastup
imala je sa svega 14 g o d i n a ,
k a d je u A t e n i p j e v a l a M a s c a g n i j e v o djelo Cavalleria rusticana.
U razdoblju od 1 9 5 1 . do
1958. godine pjevala je
u p o z n a t o j milanskoj o p e r n o j
k u i La Scala. Postala je me
unarodna zvijezda.
M n o g i kritiari smatraju d a
je n a j b o l j e p j e v a l a talijanske
o p e r e p o s e b n o se p r o s l a v i
la u l o g o m u o p e r a m a La Traviata, Tosca, Lucia di Lammermoor i u g r k o m mitu
Medea. Kasnije je ulogu a r o b n i c e M e d e j e glumila u fil
m u p o z n a t o g talijanskog rei
sera P a s o l i n i a .
Umrla je 1977. godine.

Od 1945. do 1950. godine

D u k e je u nizu godinjih k o n : e r a t a u C a r n e g i e H a l l u prvi
puta i z v e o svoju najpoznatiju
o m p o z i c i j u Crno smee
be.
O s i m vlastitih k o m p o z i c i j a ,
D u k e je izradio i m n o g e p r e - a d b e p o p u l a r n e i klasine
;azbe.
U m r o je 1974. godine.

T K O JE BILA BILLIE

HOLLIDAY?
Billie H o l l i d a v je bila
najpoznatija jazz p j e v a i c a
svoga v r e m e n a . Bila je
tragina osoba i njen teak
ivot znatno je utjecao na
n j e n e p j e s m e i stil
pjevanja.
Roena je 1915. godine
u Baltimoru u M a r v l a n d u .
Bila j e v a n b r a n o dijete vrlo
m l a d i h roditelja, pa joj je
djetinjstvo bilo teko i s a m a
se u z d r a v a l a jo od 12
godine.
G o d i n e 1929. se
s m a j k o m preselila u N e w
York g d j e j e p j e v a l a p o
raznim k l u b o v i m a , l a k o j e
bila v r l o m l a d a , imala je
z r e o glas i postigla je
neoekivani uspjeh. Radila
j e z a n e k e o d najpoznatijih
jazz g l a z b e n i k a , u k l j u u j u i
D u k a Ellingtona, B e n n y
G o o d m a n a i Counta Basiea.

T K O JE BILA M A R I A

T e k o djetinjstvo ostavilo
j e n a njoj d u b o k e t r a g o v e ,
p a j e utjehu p o k u a l a n a i
u a l k o h o l u i d r o g i . U b r z o je
unitila svoj glas i 1 9 5 9 .
g o d i n e umrla k a o
narkomanka.

91

UMJETNOST I ZABAVA
<

T K O JE N A P I S A O

PRVE TRAGEDIJE?
Tragedija je vrsta d r a m e ko
ja se razvila u d r e v n o j G r
koj. Najpoznatiji starogrki
pisci tragedija bili su E s h i l ,
Sofoklo i Euripid.
Eshil j e ivio o d 5 2 5 . d o 4 5 6 .
g o d i n e pr. n . e r e . N a p i s a o j e
9 0 tragedija, o d kojih j e sa
uvano samo sedam. Njego
v o p r v o d j e l o , z a koje j e 4 8 4 .
g o d i n e pr. n. e r e d o b i o na
g r a d u , naalost nije s a u v a
n o . U ranijim su igrokazima
uvijek s u d j e l o v a l i j e d a n g l u
m a c i z b o r , d o k je Eshil svoja
<

TKO

SU

BILI

KOLUMBINA
I HARLEKIN?
K o l u m b i n a i H a r l e k i n su
glavni likovi talijanske

Commedie dell'arte.

To je

vrsta kazaline p r e d s t a v e
koja se razvila k r a j e m r e n e
s a n s e i d o 18. s t o l j e a s e
prikazivala irom E v r o p e .
Commedia dell'arte se temelji
na vrlo jednostavnom zaple
t u . O b i n o se radi o ljubavi
d v o j e m l a d i h iji se roditelji
protive njihovom braku,
a s k u p i n a domiljatih i inteli
<

T K O JE N A J V E I

ENGLESKI

DRAMSKI

PISAC?
Engleski pisac W i l l i a m Sha
kespeare smatra se najve
i m d r a m s k i m p i s c e m svih
v r e m e n a . Napisao je 35
igrokaza koji i d a n a s d r e
naslov najvanijih drama
napisanih na engleskom je
ziku.
Shakespeare je roen 1564.
godine u Stratford-upon-Avonu u W a r w i c k s h i r e u . O n d j e
je p o h a a o kolu i o e n i o s e ,
a kasnije je otiao u L o n d o n
92

djela pisao z a d v a g l u m c a .
Sofoklo ( 4 9 6 - 4 0 6 . godina
pr. n. ere) je u igrokaze u v e o
t r e e g a g l u m c a , a z b o r u je
d a v a o manju ulogu. Stvorio
je n o v u vrstu trilogije (skupi
ne od tri igrokaza) u kojoj je
s v a k o djelo inilo n e z a v i s n u
cjelinu. S a u v a n o je sedam
n j e g o v i h tragedija, o d kojih
je najpoznatija Kralj Edip.
Euripid ( 4 8 4 - 4 0 6 . godina
pr. n. ere) je b i o posljednji
klasik g r k e tragedije. P i s a o
je djela p u n a b e z n a a i nasi
lja, ali se krajem ivota o k r e
n u o t r a g i k o m e d i j a m a sa sret
nim s v r e t k o m .
gentnih slugu i m p o m a e . S v i
likovi nosili su p o s e b n e m a
ske i kostime. J e d n o s t a v n a
radnja u p o t p u n j e n a j e a k r o batskim v j e t i n a m a , ongliranjem i glazbom.
Likovi K o l u m b i n e i Harlekina razvili su se od f r a n c u
ske vrste t a k v o g kazalita.
O n i s u sluge koje p o m a u
mladom paru. Harlekino je
isprva b i o o m o t a n k r p a m a ,
ali se t i j e k o m g o d i n a njegov
kostim p r e t v o r i o u o d j e u
p o p u t o v e n a slici. K o l u m b i
na je obino mlada djevojka,
a e s t o je zaljubljena u H a r lekina.
gdje se z a p o s l i o u kazalitu.
Prikljuio se g l u m a k o j d r u
ini
Chamberlain's Men.
Osnovao je uveni Globe
T h e a t r e u k o j e m je bio glu
m a c i direktor. P i s a o je dra
me za svoju d r u i n u , a v j e r o
j a t n o ih je i i n s c e n i r a o .
U d r a m a m a je o b u h v a t i o n a j razliitije p r o b l e m e . P i s a o j e
povijesne drame, komedije
p o p u t Sna ljetne noi (slika
lijevo) i tragedije p o p u t Hamleta i Kralja Lira.
S h a k e s p e a r e je bio i pjes
nik, p a j e 1 6 0 9 . g o d i n e o b j a
v i o zbirku s o n e t a . U m r o j e
1616. godine.

UMJETNOST I ZABAVA
>

T K O JE B I O M O L I E R E ?

Molire (pravim i m e n o m
jean-Baptiste Poquelin) je
bio francuski pisac i poznati k o m e d i o g r a f . N j e g o v a
n a j p o z n a t i j a d j e l a s u Tartuffe,
Mizantrop i Graanin
plemi.
Molire je roen 1622. godi
ne u P a r i z u . K a o m l a d i se
oridruio g l u m a k o j druini
koju j e d j e l o m i n o financiraa poznata glumica M a d e l e ne B j a r t . D r u i n a nije posti
gla veliki u s p j e h , pa je M o l i
re d v a puta z a t v a r a n z b o g
dugova.
>

T K O JE D U S U

PRODAO

VRAGU?

Prema njemakoj legendi iz

16. s t o l j e a , n e k o j e i v i o
m a i o n i a r Faust koji je
u z a m j e n u za z n a n j e i m o
prodao duu vragu. Ta je
pria m n o g o puta zapisana,
a najvanija verzija je d r a m
ska p o e m a n j e m a k o g p i s
ca J o h a n n a VVolfganga v o n
Goethea.
G o e t h e se r o d i o 1 7 4 9 ,
a umro je 1832. godine. Bio
je dramski p i s a c , kritiar, n o .inar, kazalini direktor, sli
>

T K O JE BILA
BOANSTVENA

ARAH?
B o a n s t v e n a arah je i m e
kojim su kritiari nazvali
veliku francusku glumicu
arah Bernhardt.
arah Bernhardt je roena
"844. godine kao Henriette
3 e r n a r d i velik je d i o djetinj>tva p r o v e l a u s a m o s t a n u ,
o d l u i l a se zarediti, ali ju je
m a j i n prijatelj u p o s l j e d
njem trenutku n a g o v o r i o d a
oostane g l u m i c o m .
Zavrivi glumaku kolu,

N o , stvari su ipak p o l e na
bolje, pa je Moliere 1658.
godine glumio pred kraljem.
P r o s l a v i o se k a o dramski
p i s a c , iako c r k v a nije prihva a l a n j e g o v a djela. J e d n o o d
n j e g o v i h najpoznatijih djela
je Tartuffe o l i c e m j e r n o m reli
g i o z n o m o v j e k u koji j e n a kraju ipak p r i m o r a n skinuti
m a s k u . T o j e djelo pet g o d i n a
bilo z a b r a n j e n o , a zatim je
naglo postiglo veliki u s p j e h .
M o l i e r e j e b i o izvrsni kom i a r i esto je g l u m i o u v l a
stitim i g r o k a z i m a . G o d i n e
1673. se iznenada razbolio
i ubrzo potom umro.
kar, pjesnik i z n a n s t v e n i k .
N j e g o v a verzija Fausta o b
j a v l j e n a je u d v a dijela - prvi
1 8 0 8 , a drugi 1 8 3 2 . g o d i n e .
P r i u je z a v r i o na drugaiji
n a i n n e g o njegovi p r e t h o d
nici ( p r i m j e r i c e engleski
dramski pisac C h r i s t o p h e r
M a r l o w e ) , jer j e Fausta spasio
umjesto da ga p o a l j e
u pakao.
K a o izvrstan z n a n s t v e n i k ,
G o e t h e nije p r i h v a a o d a e
z a z n a n j e m m o e dovesti d o
v j e n o g prokletstva.

p o l a k o j e stjecala u g l e d . N a
kon v r l o u s p j e n e turneje
u L o n d o n u na koju je otila
s francuskom glumakom
druinom
Comdie Frana
ise, a r a h je 1 8 8 0 . g o d i n e o s
novala glumaku druinu.
P o s e b n o s e proslavila ulo
gom Marguerite Gautier
u D u m a s o v o m djelu Dama
s
kamelijama.
G o d i n e 1 9 0 5 . povrijedila
je k o l j e n o i stanje joj se toliko
p o g o r a l o da su joj m o r a l i
amputirati n o g u . N o , a r a h j e
i dalje p r i h v a a l a u l o g e koje
j e glumila s j e d e i . U m r l a j e
1923. godine.
93

UMJETNOST I ZABAVA
<

T K O JE B I O A N T O N

EHOV?
A n t o n e h o v je bio ruski
dramatiar i pisac kratkih
pria. Neka od njegovih
n a j z n a a j n i j i h d j e l a s u Ujak
Vanja i Galeb. C e s t o je p i
sao o propasti ruskih z e m
ljoposjednika.
e h o v je roen 1860. godine
u primorskom gradu Taganr o g u . U M o s k v i je u i o za
lijenika, a i s t o v r e m e n o je
pisao aljive tekstove za a
sopise i tako u z d r a v a o s e b e
i obitelj. Kasnije je stekao
>

ugled d r a m a t i a r a i pisca
kratkih p r i a .
Nakraju je zaradio dovolj
n o d a kupi zemljini p o s j e d
u j u n o j M o s k v i , te je o n d j e
ivio sa s e s t r o m . T a d a je saz
nao da boluje od tuberkuloze
te se z b o g zdravlja m o r a o
preseliti u p r i m o r s k e k r a j e v e .
O t i a o j e n a Jaltu n a C r n o m e
m o r u , a kratko v r i j e m e je i
vio i u Francuskoj.
U to je v r i j e m e n a p i s a o
s v o j e n a j p o z n a t i j e igrokaze
Tri sestre i Vinjik.
U m r o je 1904. godine.

T K O JE BILA

ELEONORA

DUSE?

E l e o n o r a D u s e (slika
d e s n o ) bila je talijanska
glumica. P o s e b n o se
proslavila ulogama
u dramama norvekog
pisca H e n r i k a Ibsena.
Eleonora Duse je roena
u vlaku 1858. godine.
Roditelji su joj radili
u kazalitu, pa se na
p o z o r n i c i prvi puta p o j a v i l a
u d o b i od etiri g o d i n e , a sa
14 je v e dobila prvu glavnu
u l o g u . S l a v u j e stekla
u l o g o m u d r a m i Terese
Raquin t e m e l j e n o j na
r o m a n u Emila Z o l e .
G o d i n e 1909. se zbog
loeg z d r a v l j a p o v u k l a
s p o z o r n i c e , a 1 9 2 3 . je
umrla.
lako je ivjela u isto
vrijeme kad i arah
B e r n h a r d t , njihovi su se
n a i n i g l u m e u potpunosti
razlikovali. E l e o n o r a nije
p o k a z i v a l a svoj karakter, v e
se trudila saivjeti se s likom
koji je g l u m i l a . To se
p o s e b n o isticalo u djelima
m l a d o g pjesnika G a b r i e l e a
D ' A n n u n z i a kojeg j e v o l j e l a ,
kao i u Ibsenovim d r a m a m a .
94

T K O JE B I O

IBSEN?

Henrik Ibsen je bio

norveki dramski pisac.
Poznat je kao otac
s u v r e m e n e d r a m e jer je
u s v o j i m d j e l i m a na
realistian nain obraivao
socijalne probleme.
H e n r i k Ibsen j e r o e n 1 8 2 8 .
g o d i n e u p o m o r s k o j luci
S k e i n . Z a v r i o j e kemijsku
k o l u , a zatim se z a p o s l i o
najprije u B e r g e n u , a kasnije
u g l a v n o m g r a d u Christiani
(dananji O s l o ) gdje j e pisao
d r a m e . N o r v e k u je napustio

1 8 6 2 . g o d i n e , t e j e sljedeih
27 g o d i n a ivio u R i m u ,
Mnchenu i Dresdenu.
U t o m je r a z d o b l j u
n a p i s a o v e i n u svojih d r a m a ,
m e u njima Brand, Peer
Cynt,
Stupovi drutva,
Sablast, Divlji patak, Lutkina
kua, k a o i brojna druga
djela u kojima o b r a u j e
moralne teme.
K r a j e m ivota vratio se
u Norveku i napisao dvije
n a j p o z n a t i j e d r a m e - John
Gabriel Borkman i
Hedda
Gabler.
U m r o je 1906. godine.

UMJETNOST I ZABAVA

A T K O JE B I O VACLAV

PAVLOVA?

NJIINSKI?

BRECHT?

Ana P a v l o v a je bila ruska

balerina koja se istakla
solistikim izvedbama,
a naroito tokom
Labudova
smrt.

Vaclav Njiinski je bio je

dan od najveih baletnih
p l e s a a u p o v i j e s t i . Ista
knuo se udesno visokim
skokovima, virtuoznom
t e h n i k o m i s u g e s t i v n i m iz
r a z o m . B i o je i koreograf,
a n j e g o v e su baletne p r e d
stave esto izazivale p o l e
mike.

Bertold Brecht je bio nje

m a k i d r a m s k i pisac koji je
snano utjecao na dramu
20. s t o l j e a . O n j e s t v o r i o
d r a m u u kojoj se gledaoci
ne p o i s t o v j e u j u s likovi
ma, v e ih kritiziraju.

T K O JE BILA A N A

Roena je 1882. godine

u Petrovgradu (dananjem
_enjingradu). Kao djevojica
se uspjela upisati na
najpoznatiju baletnu kolu
:og v r e m e n a , u C a r s k u
oaletnu kolu u P e t r o v g r a d u .
s a s n i j e se pridruila
M a n j i n s k o m teatru i postala
primabalerina.
Prvi veliki uspjeh postigla
je 1 9 0 9 . g o d i n e na turneji
s impresariom Djagiljevom
i njegovim ansamblom
^astavljenm od p l e s a a iz
oaletnih trupa Marijinski
Boljoj.
N a k o n toga b o r a v i l a j e n a
vrlo uspjenoj turneji
u Londonu. G o d i n e 1913.
odluila je stei v i e
>amostalnosti, pa je z a j e d n o
sa s u p r u g o m o s n o v a l a
vlastitu t r u p u koju je v o d i l a
do kraja ivota.
Umrla je 1931. godine od
j p a l e plua.

Njiinski j e r o e n 1 8 9 0 . g o
dine u Kijevu u Ukrajini. R o
ditelji su mu bili p l e s a i .
U p i s a o se na C a r s k u
b a l e t n u kolu u P e t r o v g r a d u
gdje j e z v i j e z d o m p o s t a o
prije z a v r e n o g o b r a z o v a n j a .
P r i d r u i o se M a r i j i n s k o m
teatru i p l e s a o
s najpoznatijim b a l e r i n a m a
toga v r e m e n a .
Kao i A n a P a v l o v a , 1909.
g o d i n e otiao je s Djagilje
v o m u Pariz i o n d j e postigao
golem uspjeh.
K a o koreograf j e napustio
klasini stil plesanja i p o e o
traiti n o v e t e h n i k e .
G o d i n e 1919. doivio je
i v a n i slom u z r o k o v a n shi
z o f r e n i j o m , te se z a u v i j e k p o
vukao s pozornica. U m r o je
u L o n d o n u 1950. godine.

T K O JE B I O B E R T O L D

B r e c h t je r o e n u B a v a r s k o j
1898. godine.
N a k o n p r v e uspjene
d r a m e Baal o k r e n u o se
socijalnim p r o b l e m i m a .
T a k v a je d r a m a Opera za tri
groa koja je uz g l a z b u Kurta
VVeilla postigla g o l e m i
uspjeh.
D o l a s k o m Hitlera na vlast
B r e c h t j e m o r a o napustiti
N j e m a k u . Najprije je
boravio u Skandinaviji,
a z a t i m je otiao u S A D .
O n d j e je napisao svoje
n a j p o z n a t i j e djelo Kavkaski
krug
kredom.
G o d i n e 1 9 4 7 . je iz
politikih razloga napustio
S A D . O d tada, p a sve d o
smrti 1 9 5 6 . g o d i n e , ivio je
u I s t o n o m B e r l i n u g d j e je
o s n o v a o vlastiti teatar
Berlinski
Ansambl.

UMJETNOST I ZABAVA
>

T K O JE B I O CHARLIE

CHAPLIN?
Charlie Chaplin je bio jed
na od n a j v e i h filmskih zvi
jezda u povijesti. Proslavio
se kao k o m i a r u n i j e m i m
filmovima. N j e g o v zatitni
z n a k bio je k o s t i m sastav
ljen od polucilindra, uskog
sakoa, vreastih hlaa i go
lemih cipela.
Charlie Chaplin roen je
1889. godine u L o n d o n u .
O b i t e l j mu je bila vrlo siro
m a n a . N a p o z o r n i c i j e prvi
puta n a s t u p a o jo k a o dijete.
G o d i n e 1913. potpisao je

HHH
u g o v o r s h o l i v u d s k o m film
skom kuom Keystone i po
e o snimati f i l m o v e . G l u m e i
malog zbunjenog ovjeka
koji n e p r e s t a n o u p a d a u n e
prilike u b r z o je p o s t a o film
skom zvijezdom.
Neki od njegovih najpoz
natijih f i l m o v a su Zlatna groz
nica i Moderna vremena, k a o
i prvi o z v u e n i film Veliki
diktator.
Chaplin je 1952. godine iz
politikih razloga napustio
S A D i ostatak ivota p r o v e o
u vicarskoj. G o d i n e 1975.
proglaen je v i t e z o m , a dvije
g o d i n e kasnije j e u m r o .
<

T K O SU BILI STANLIO

I OLIO?
Stanlio i O l i o su
najpopularniji filmski
komiarski par. O n i su
u r a z d o b l j u o d 1926. d o
1952. g o d i n e s n i m i l i
mnotvo nijemih i tonskih
filmova.
S t a n l i o , ili Arthur S t a n l e y
Jefferson, roen je 1890.
godine u Ulverstonu
(Lancashire, Engleska).
Karijeru j e z a p o e o
u vedrim muzikim
priredbama, a 1910. godine
>

T K O JE B I O L O U I S

ARMSTRONG?
Louis Samo Armstrong
je bio a m e r i k i jazz-truba.
B i o je poznat kao solistiki
izvoa, osniva grupe,
pjeva i zabavlja.
R o e n je 1900. godine
u N e w O r l e a n s u . K a o dijete
je u r o d n o m g r a d u u p o z n a o
mnoge glazbenike, te mu se
r a n o pruila prilika da svira
na rijenim b r o d o v i m a na
Mississippiju.
G o d i n e 1 9 2 2 . pridruio s e
jazz-grupi Creole Jazz Band
96

koju j e v o d i o glazbenik J o e
O l i v e r . S njima je snimio n e
koliko p l o a , a zatim je na
pustio g r u p u i p o s t a o s a m o
stalni i z v o a .
Pripisuje mu se p j e v a n j e
u k o j e m se umjesto rijei iz
g o v a r a j u besmisleni s l o g o v i .
Tridesetih g o d i n a o v o g a
stoljea o s n o v a o je vlastitu
g r u p u i p o s t a o svestrani za
b a v l j a . P o j a v i o se u n e k o l i
ko f i l m o v a , p r i m j e r i c e u Dia
mond LH s M a e W e s t i Hello
Dollys B a r b a r o m S t r e i s a n d .
U m r o je 1971. godine.

j e otiao u S A D . O l i v e r
Norvell Hardy je roen
1893. godine u Georgiji
u S A D . U H o l l y w o o d je
stigao 1 9 1 8 . g o d i n e .
Stanlio i O l i o su z a j e d n o
p o e l i raditi 1 9 2 6 . g o d i n e ,
a prije toga su snimali s a m o
stalne f i l m o v e . N j i h o v prvi
film z v a o se Putting the Pants
on Philip. U k u p n o su snimili
60 kratkih i 27 c j e l o v e e r n j i h
f i l m o v a . Stanlio je g l u m i o vit
kog luckastog o v j e k a ,
a Olio debelog hvalisavca.

JMJETNOST I ZABAVA
<

T K O JE S T V O R I O

MICKEY

MOUSEA?

P o z n a t i lik M i c k e y M o u s e
djelo je slavnog umjetnika
a n i m i r a n i h f i l m o v a VValta
Disneva. O s i m Mickeya
Disney je stvorio Paju Patka
i m n o g e druge likove.
D i s n e y j e ivio o d 1 9 0 1 . d o
1 9 6 6 . g o d i n e . U s p j e n e crta
n e f i l m o v e p o e o j e snimati
1 9 2 0 . g o d i n e u Los A n g e l e s u . G o d i n e 1 9 2 8 . pojavili s u
se prvi tonski filmovi i D i s n e y
je snimio v r l o uspjean crtani
film s M i c k e y M o u s e o m n a z
>

T K O JE B I O ELVIS

PRESLEY?
Elvis P r e s l e y j e j e d n a o d pr
vih pop zvijezda. Bio je
r o c k ' n ' r o l l p j e v a ija je p o
java na p o z o r n i c i r e d o v i t o
izazivala p o m u t n j u u gleda
litu. N a j v e u slavu posti
gao je p e d e s e t i h i ezdese
tih g o d i n a s p j e s m a m a H e
artbreak Hotel, Jailhouse
R o c k i His Latest F l a m e .
Elvis j e r o e n 1 9 3 5 . g o d i n e
u siromanoj junoamerikoj
obitelji. M l a d o s t j e v e i n o m
proveo u Memphisu u Ten-

van
Parobrod Willie.
Slijedili su i drugi p o z n a t i
crtani f i l m o v i , a m e u njima
i Tri praia (s p j e s m o m T k o
s e boji v u k a j o ? ) . P o j a v o m
f i l m o v a u boji D i s n e y je sni
m i o prvi c j e l o v e e r n j i film
Snjeguljica
i sedam patuljaka.
e t r d e s e t i h g o d i n a naeg
stoljea p o e o je snimati fil
m o v e o p r i r o d i , a j e d a n od
najpoznatijih je iva pustinja.
Kasnije se o k r e n u o d j e j i m
f i l m o v i m a u kojima je p o v e z i
v a o ive glumce sa crtanim
l i k o v i m a . J e d a n o d najuspje
nijih bio je film Mery Poppins
snimljen 1 9 6 4 . g o d i n e .

nesseeu.
G o d i n e 1955. potpisao je
u g o v o r s v e l i k o m diskograf
skom k u o m . U b r z o je po
stao m e u n a r o d n o m zvijez
d o m , p r e m d a neki nisu o d o
bravali n j e g o v stil. O d i j e v a o
se u bljetavu o d j e u , glasno
pjevao i vatreno plesao.
E l v i s o v a j e glazba s n a n o
utjecala na kasnije p o p p j e v a
e , n a r o i t o n a B e a t l e s e , ali
m u j e vlastita p o p u l a r n o s t
poela opadati. Bio je umi
ljeni bolesnik i u z i m a o je g o
l e m e k o l i i n e tableta, koje su
bile u z r o k o m n j e g o v e smrti
1979. godine.
<

TKO

SU

BILI

BEATLESI?
B e a t l e s i su bili britanski v o k a l n o - i n s t r u m e n t a l n i sastav
koji je e z d e s e t i h g o d i n a
postigao veliku popular
nost.
l a n o v i B e a t l e s a bili su J o h n
Lennon ( 1 9 4 0 - 1 9 8 0 ) , Paul
M c C a r t n e y (roen 1942), G e o r g e H a r r i s o n ( r o e n 1943)
i R i n g o Starr ( r o e n 1 9 4 0 ,
a p r a v o mu je ime R i c h a r d
Starkey).
U p r v i m g o d i n a m a svoga
postojanja, prije n e g o im se

pridruio R i n g o Starr, B e a t l e
si su v e i n o m boravili
u H a m b u r g u i L i v e r p o o l u . Pr
vi v e i uspjeh postigli su
1 9 6 2 . g o d i n e s p j e s m o m Lo
ve me do. G o d i n u d a n a kas
nije uspjeh su p o n o v i l i s pje
s m o m Please Please Me.
Stekavi v e l i k u p o p u l a r
nost, B e a t l e s u su p o e l i mije
njati svoj stil. Na njih su utje
cali indijska g l a z b a i religija,
k a o i ideje d j e c e c v i j e a
koje su se razvile tih g o d i n a .
N a k o n n e k o l i k o snimljenih
a l b u m a Beatlesi su se 1 9 7 0 .
g o d i n e razili.

97

TKO

SU

BILI

PRVI

T K O JE O T A C

LIJENICI?

MEDICINE?

M e d i c i n a potjee jo iz
pretpovijesnih vremena.
M e u t i m , tisuama godina
temeljila se uglavnom na
praznovjerju.

O k o 400. g o d i n e p r . n . e r e
grki lijenik Hipokrat
(460370. g o d . p r . n . e r e )
osnovao je na otoku Kosu
prvu medicinsku kolu.

0 pretpovijesnoj medicini
z n a d e m o v r l o m a l o . P a ipak,
ljudi iz tog v r e m e n a sigurno
su p o z n a v a l i ljudsko tijelo,
jer su lijeili r a n e i l o m o v e
kostiju. J e d n a o d pretpovijes
nih terapija bilo je t r e p a n i ranje. Izljeitelji su izrezivali
okrugli k o m a d i kosti iz p a c i
j e n t o v e l u b a n j e , vjerujui d a
e kroz taj o t v o r zli d u h o v i
napustiti tijelo.

U Hipokratovoj medicinskoj
koli studenti su uili da b o
lesti u z r o k u j u p o r e m e a j i
u rada o r g a n a , a ne zli d u h o
vi i d e m o n i . M e u t i m , H i p o
krat i n j e g o v i sljedbenici nisu
dovoljno poznavali grau
ljudskog tijela. V j e r o v a l i su
da se bolesti javljaju z b o g n e
u r a v n o t e e n o s t i vitalnih tje
lesnih t e k u i n a krvi, sluzi,
te u t e i c r n e u i .

M e u najbolje d r e v n e li
j e n i k e ubrajaju s e E g i p a n i .
O n i su oko 1500. godine
stvorili bogati rijenik stru
nih m e d i c i n s k i h n a z i v a , a iz
vodili su i p o k u s e u kirurgiji

Hipokrat i njegovi sljedbe

nici napisali su v i e od 50
knjiga. Iz tog v r e m e n a potje
e H i p k r a t o v a z a k l e t v a koju
jo i d a n a s p o l a u svi lije
nici.

1 farmaciji.

T K O JE B I O GALEN?

G a l e n j e i v i o o d 129. d o
200. g o d i n e p r . n . e r e i b i o
je jedan od najveih grkih
anatoma. Njegove su se
ideje odrale stotinama go
dina.
G a l e n se r o d i o u P e r g a m u
(dananjoj Turskoj). U dobi
o d 3 0 g o d i n a p o s t a o j e lije
nik u gladijatorskoj koli,
a kasnije je o d s e l i o u R i m
gdje s e b a v i o a n a t o m i j o m .
P r o u a v a o j e m n o g e ivoti
nje, ali n i k a d a ljude.
G a l e n j e d o a o d o ideje
0 n a i n u rada fiziolokog s u
stava. S m a t r a o je da tijelo sa
dri d u h o v e to nastaju i n e
staju u arterijama, v e n a m a
1 ivcima. M n o g e G a l e n o v e
zamisli bile su p o g r e n e i te
meljile su se na starim knjiga
m a , a ne na p r o u a v a n j u
ljudske a n a t o m i j e . U n a t o
t o m e o d r a l e s u s e sve d o
16. stoljea.

Galenov fizioloki sustav

98

T K O JE P R V I

PRIMIJENIO
AKUPUNKTURU?
Akupunktura (lijeenje
u b a d a n j e m iglica u tijelo)
se u kineskoj m e d i c i n i u p o
trebljavala tisuama go
dina.
P r e m a kineskoj taoistikoj re
ligiji rad tijela ovisi o d v a s u
protna stanja z v a n a jin i j a n g .
Jang je p o v e z a n sa svjetlou,
S u n c e m , jugom, mukou
i s u h o o m . J i n se o d n o s i na
t a m u , M j e s e c , sjever, e n k o s t
i v l a g u . V j e r u j e se da su s v e

bolesti p o s l j e d i c a n e u r a v n o
teenosti tih d v a j u stanja.
Akupunkturom se ponov
no uspostavlja r a v n o t e a iz
m e u jina i j a n g a . Iglice d u
g a k e 2 do 25 c e n t i m e t a r a
u b a d a j u se u j e d n u ili vie to
aka rasporeenih du odre
e n i h linija na l j u d s k o m tije
l u . T a k o se m o g u ostaviti i po
n e k o l i k o sati. Taj se n a i n li
jeenja upotrebljava i danas,
a p o n e k a d se a k u p u n k t u r a
koristi i prilikom o p e r a c i j a
umjesto anestetika.

T K O JE B I O

PARACELSUS?
P a r a c e l s u s (1493-1541) je
bio vicarski lijenik. Nje
g o v o pravo ime bilo je Theophrastus Bombastus von
H o h e n h e i m . B i o j e tat
o v j e k i i v i o je u s k l a d u sa
svojim srednjim i m e n o m .
I m e P a r a c e l s u s je u z e o jer
to znai bolji od Celsusa,
poznatog rimskog lijenika.
Paracelsus je uvelike pridonio
razvoju medicine. N a p i s a o je
p r v u knjigu o bolestima p r o
fesija p o d n a z i v o m Bolesti
r u d a r a , a tvrdio je i da je
i s t o a temelj z d r a v l j a . P r v i
j e upotrijebio l a u d a n u m , p a
s e smatra o c e m anestezije.
J e d n a o d n j e g o v i h vanijih
ideja bila je da a l k e m i a r i
moraju prouavati kako se
p r o i z v o d e lijekovi, a ne
zlato.
Paracelsus je 1527. godine
p o s t a o profesor m e d i c i n e na
sveuilitu B a s l e . Prije p o
etka p r v o g p r e d a v a n j a jav
n o j e spalio G a l e n o v e knjige,
naglaavajui da medicinu
treba uiti p r o u a v a j u i ljud
sko tijelo, a ne itajui stare
knjige.

99

MEDICINA
V

T K O JE I Z R A D I O PRVE

UMJETNE

UDOVE?

A m b r o i s e P a r e (1510-1590)
je bio francuski kirurg. On
je na vie naina unaprije
dio kirurgiju, a i z u m i o je
i nekoliko savrenih umjet
nih udova.
P o e t k o m 16. stoljea kirur
ke z a h v a t e nisu izvodili li
j e n i c i , v e je to bio posao
brijaa. P a r e j e k a o d j e a k
u i o z a n a t k o d j e d n o g brija
a , a 1 5 4 1 . godine je kao
o s p o s o b l j e n i brija-kirurg
pristupio v o j s c i . N a k r a j u j e
p o s t a o kirurg f r a n c u s k o g kra
lja H e n r i k a I I . i n j e g o v a tri si
na to su ga kasnije naslije
dila.
P a r e je bio v r l o traeni ki
rurg jer je u kirurgiju u v e o
mnoga poboljanja. Naprirnjer, k r v a r e n j e nije z a u s t a v l j a o
kipuim uljem, v e je p o d v e
z i v a o o t e e n e arterije i ranu
pokrivao oblogom.
Pare je izumio nekoliko
umjetnih u d o v a . M e u njima
je bila i ruka koja se savijala
u laktu, te aka s p o k r e t n i m
prstima.

T K O JE B I O NAJVEI

RANI

ANATOM?

T K O JE O T K R I O

OPTOK

KRVI?

Flamanski lijenik Andrija

Vesal (1514-1564) je prvi
temeljito prouio ljudsku
anatomiju.

Engleski lijenik W i l l i a m
H a r v e y (1578-1657) prvi je
otkrio kako krv kola ti
jelom.

G a l e n o v e ideje o ljudskoj
anatomiji o d r a l e su se tije
k o m i t a v o g srednjeg v i j e k a .
R a z l o g t o m e bila j e i n j e n i c a
da a n a t o m i nisu sami secirali
leeve.

William Harvey je mnogo

v r e m e n a p o s v e t i o istraivanju
srca i krvnih ila. N a k r a j u je
z a k l j u i o d a G a l e n nije b i o
u p r a v u . Krv ne nastaje i n e
staje u tijelu, v e kola s r c e m ,
v e n a m a i arterijama u s a m o
j e d n o m s m j e r u . Z a l i s c i u srcu
i v e n a m a s p r e a v a j u protje
c a n j e krvi u s u p r o t n o m
smjeru.

G a l e n o v o m u e n j u s e prvi
suprotstavio Talijan M o n d i n o
d e Luzzi ( 1 2 7 5 - 1 3 2 6 ) , koji
j e n a p i s a o knjigu p o s v e e n u
iskljuivo a n a t o m i j i . M e
utim, uenje anatomije se
nije z n a t n o p r o m i j e n i l o s v e
do vremena Vesala.
Vesal je anatomiju uio na
n e k o l i k o talijanskih s v e u i l i
ta. B i o j e n e z a d o v o l j a n lo
im s e k c i j a m a koje su izvodili
asistenti, pa j e , k a o i L u z z i ,
p o k u a o s a m secirati ljudsko
tijelo. N a k o n d u g o t r a j n o g
istraivanja n a p i s a o j e j e d n u
o d najznaajnijih knjiga
u povijesti z n a n o s t i . Z v a l a se
De Corporis Humani Fabrica
( O grai ljudskog tijela). N a
gornjoj slici p r i k a z a n je j e d a n
od crtea iz te knjige.

100

H a r v e v e v a teorija s e t e m e
ljila na i n j e n i c i da arterije
i v e n e m o r a j u biti p o v e z a n e .
H a r v e y je z a k l j u i o da se ar
terije i v e n e granaju na s v e
m a n j e i m a n j e o g r a n k e , pa su
ile koje ih p o v e z u j u toliko
m a l e d a s e n e m o g u vidjeti
g o l i m o k o m . Talijanski fizi
olog Marcello Malpighi
( 1 6 2 8 - 1 6 9 4 ) je s p o m o u
m i k r o s k o p a d o k a z a o isprav
nost te ideje.
H a r v e y je 1628. godine
o b j a v i o svoja otkria. U p o
e t k u su n j e g o v e ideje ismija
n e , ali su n a k o n n j e g o v e smr
ti n a p o k o n p r i h v a e n e .

MEDICINA
n o zagrijava d o 5 0 C k a k o b i
se ubile n e e l j e n e stanice
k v a s c a i sprijeilo da se v i n o
starenjem ukiseli. Taj se p o
stupak n a z i v a p a s t e r i z a c i
j o m i u p o t r e b l j a v a se jo
i d a n a s za ubijanje bakterija
u mlijeku.

T K O JE O T K R I O

PROTIV

LIJEK

SKORBUTA?

kotski lijenik J a m e s Lind

( 1 7 1 6 - 1 7 9 4 ) j e 1747. g o d i n e
otkrio da se v o e m m o e
sprijeiti pojava skorbuta.
Lind je primijetio da se skor
but javlja s a m o k o d ljudi koji
jedu malo v o a i p o v r a .
U s p i o je u to uvjeriti k a p e t a
na C o o k a , te je sedamdesetih
g o d i n a 18. stoljea u s p j e n o
sprijeio p o j a v u skorbuta
m e u p o s a d o m . Britanska
mornarica je 1795. godine
p o e l a m o r n a r i m a d a v a t i li
m u n o v sok.
>

T K O JE O T K R I O

CJEPIVO

PROTIV

BOGINJA?
Engleski lijenik Edvvard
J e n n e r ( 1 7 4 9 - 1 8 2 7 ) j e 1796.
g o d i n e o t k r i o d a o s o b a za
raena kravljim boginjama
ne m o e oboliti od velikih
boginja.
V e l i k e b o g i n j e , ili v a r i o l a , bi
le su n e k o j e d n a od najstra
nijih bolesti. U 18. stoljeu je
svaka trea z a r a e n a o s o b a
umrla.
M e u t i m , J e n n e r je primi
jetio da ljudi koji j e d n o m p r e -

T K O JE O T K R I O DA

BOLESTI

UZROKUJU

MIKROBI?
Francuski kemiar Louis Pas t e u r ( 1 8 2 2 - 1 8 9 5 ) j e 1866.
godine otkrio da bolesti
u z r o k u j u s i t n i o r g a n i z m i , ili
mikrobi. Bila je to tek jedna
o d m n o g i h zasluga o v o g
velikog znanstvenika.
Louis Paster nije b i o b i o l o g
i lijenik, v e k e m i a r .
G o d i n e 1854. odluio se
posvetiti v r e n j u a l k o h o l a i pi
v a , d o k a z u j u i da ih u z r o k u
ju ivi o r g a n i z m i - k v a e v e
gljivice. P r e d l o i o je da se v i

Pasteur j e 1 8 6 0 . g o d i n e
napokon opovrgao zamisao
da m i k r o o r g a n i z m i nastaju iz
n i e g a tijekom r a s p a d a n j a
n e k e tvari. D o k a z a o j e d a
zrak sadri s p o r e m i k r o o r g a
n i z a m a ( m i k r o b a ) koje n a p a
d a j u h r a n u i d r u g e tvari. est
g o d i n a kasnije spasio je fran
c u s k u industriju svile otkrivi
m a l e n i o r g a n i z a m to je na
padao svilce i njihovu hranu.
Sva ta prouavanja dovela
su Pasteura na p o m i s a o da su
m i k r o b i u z r o n i c i bolesti, te
da se m o g u prenositi s j e d n e
osobe na drugu.
G o d i n e 1 8 8 1 . uspjeno j e
i s p r o b a o c j e p i v o protiv c r n o g
prita, k o b n e bolesti koja je
napadala goveda i o v c e ,
a etri g o d i n a kasnije uspio
j e sprijeiti b j e s n o u . P a s t e u r o v institut o s n o v a n 1 8 8 8 .
g o d i n e s ciljem suzbijanja
bjesnoe danas je jedan od
najpoznatijih c e n t a r a za bi
o l o k a istraivanja.

b o l e t u bolest n e m o g u p o
n o v n o oboljeti. Vjerovalo se
d a seljaci z a r a e n i b e z o p a s
nim kravljim b o g i n j a m a ne
obolijevaju od variole, pa je
J e n n e r o d l u i o t o ispitati.
G o d i n e 1786. pronaao je
e n u z a r a e n u kravljim b o g i
n j a m a , te je t e k u i n u iz j e d
n o g n j e n o g m j e h u r a ubrizgao
d j e a k u . N e k o l i k o d a n a kas
nije z a r a z i o je d j e a k a v e l i
kim b o g i n j a m a , ali se bolest
nije p o j a v i l a . N a k o n n e k o l i k o
g o d i n a cijepljenje protiv v e l i
kih boginja p r i h v a e n o je
u m n o g i m z e m l j a m a , pa je ta
bolest g o t o v o istrijebljena.
101

MEDICINA

T K O ]E P R V I

T K O JE U

KIRURGIJI

PRIMIJENIO

PRVI

PRIMIJENIO

ANESTEZIJU?

ANTISEPTIKE?

T K O JE I Z D V O J I O

BAKTERIJU

TO

UZROKUJE
TUBERKULOZU?

Ideju o primjeni anestezije

u kirurgiji prvi je p r o i r i o
ameriki zubar William
M o r t o n (1819-1868).
W i l l i a m M o r t o n nije otkrio
anesteziju. U s p a v l j u j u a
svojstva d u i k o v o g oksidula
ili rajskog plina otkrio je
1800. godine H u m p h r y D a v y
( 1 7 7 8 - 1 8 2 9 ) , dok je 1 8 3 1 .
ameriki kemiar Samuel
G u t h r i e ( 1 7 8 2 - 1 8 4 8 ) otkrio
k l o r o f o r m . Izraz anestetik
prvi j e upotrijebio a m e r i k i
lijenik O l i v e r W e n d e l l H o l
mes ( 1 8 0 9 - 1 8 9 4 ) .
Prvi z a p i s o primjeni a n e
stetika u kirurgiji p o t j e e iz
1 8 4 2 , k a d j e a m e r i k i lije
nik C r a w f o r d L o n g
( 1 8 1 5 - 1 8 7 8 ) upotrijebio eter
prilikom uklanjanja t u m o r a .
W i l l i a m M o r t o n se 1844.
godine traei nain bezbol
n o g v a e n j a z u b a zainteresi
rao za eter. Z a j e d n o s C h a r lesom J a c k s o n o m
(1805-1880) on je izumio
postupak anesteziranja. N j e
gova prva operacija p o d ane
stezijom i z v e d e n a je u rujnu
1846. godine.
102

Engleski kirurg J o s e p h Lis t e r ( 1 8 2 7 - 1 9 1 2 ) j e 1865.

godine p o e o upotrebljava
ti k a r b o l n u kiselinu za
spreavanje infekcije.
L o s e p h Lister je studij m e d i c i
ne zavrio 1852. godine. Bio
je kirurg, a p o s e b n o se p o
svetio a m p u t a c i j i (rezanju
u d o v a ) . N e k o l i k o g o d i n a ra
nije W i l l i a m M o r t o n j e u v e o
t e h n i k e anestezije i Lister je
b i o z a h v a l a n to m o e izvo
diti b e z b o l n e kirurke z a h v a
te. M e u t i m , zabrinuo g a j e
broj p a c i j e n a t a koji su umirali
o d infekcije.
G o d i n e 1865. saznao je za
P a s t e u r o v a istraivanja m i
k r o b a i bolesti, te je elio
ubiti bakterije u o p e r a t i v n i m
ranama. Izvodio je pokuse
s m n o g i m kemijskim s p o j e v i
m a , da bi na kraju otkrio da
je oblog natopljen karbolnom
kiselinom v r l o d j e l o t v o r a n .
Prvi p a c i j e n t k o j e g je lijeio
na taj n a i n b i o je p e t o g o d i
nji d j e a k s p r e l o m o m c j e v a n i c e . Lister je rasprivao kar
b o l n u kiselinu k a k o bi stvorio
antiseptiki o b l a k o k o o p e r a
cijskog stola.

Njemaki znanstvenik Ro
be rt K o c h (1843-1910) je
1883. g o d i n e o t k r i o b a c i l
tuberkuloze. Za to je djelo
1905. g o d i n e n a g r a e n N o belovom nagradom za me
dicinu i fiziologiju.
R o b e r t K o c h j e bolesti p r o
u a v a o r a d e i k a o seoski li
jenik nedaleko Breslaua.
P o s e b n o se z a n i m a o za bak
teriju to k o d g o v e d a u z r o k u
je crni prit. U s p i o je uzgojiti
bakteriju u k r v n o m s e r u m u
i p r o u a v a o njen ivotni c i
klus.
K o c h se preselio u Berlin
gdje j e razvijao v a n e t e h n i k e
p r o u a v a n j a bakterija. M e u
njima je bila i t e h n i k a uzgaja
nja bakterija na agar-agaru
koja s e d a n a s r e d o v i t o u p o
t r e b l j a v a . T a k o e r j e stvorio
pravila z a p r e p o z n a v a n j e
bakterija to u z r o k u j u p o j e d i
n e bolesti.
N a j v a n i j e bakterije to ih
j e K o c h otkrio u z r o k u j u t u
b e r k u l o z u , koleru i b u l o z n u
kugu. K o c h se, kao i Pasteur,
smatra o s n i v a e m m e d i c i n
ske bakteriologije.

MEDICINA

T K O JE B I O

SIGMUND

FREUD?

Sigmund Freud
(1856-1939) je bio austrijski
psihijatar. B i o je osniva
p s i h o a n a l i z e , a p o z n a t je
i po i d e j a m a o s n o v i m a
i razvoju djece.
N a k o n studija m e d i c i n e F r e
ud se 1 8 8 1 . godine posvetio
p r o u a v a n j u biologije i v a
n o g sustava, a n a r o i t o iv
a n i h stanica. U s k o r o su nje
g o v u p a n j u privukli p s i h o l o
ki p r o c e s i u m o z g u , te je ot
krio da se o d r e e n i m e n t a l n i
p o r e m e a j i m o g u popraviti
hipnozom.
Kasnije j e F r e u d h i p n o z u
zamijenio tehnikom slobod
nih asocijacija ili lijeenja
p r i a n j e m . P a c i j e n t e j e psih o a n a l i z i r a o putajui ih da
priaju o d o g a a j i m a iz d j e
tinjstva koji su k o d njih osta
vili d u b o k e t r a g o v e , te se o n i
s njima ne m o g u suoiti. F r e
ud je t a k o e r v j e r o v a o da su
s n o v i o d r a z stanja n e s v j e s n o g
uma. G o d i n e 1900. izdao je
knjigu
Tumaenje snova.

T K O JE P R O N A A O

NAIN
DJEJE

SPREAVANJA

T K O JE PRVI P U T A

PRESADIO

SRCE?

PARALIZE?

Prvo cjepivo koje je uspje

no spreavalo djeju parali
zu pripremio je ameriki
mikrobiolog J o n e s Salk (ro
e n 1914).
R o b e r t K o c h i drugi z n a n s t v e
nici uspjeno su uzgajali bak
terije, ali su virusi predstavlja
li m n o g o vei problem. Pa
ipak, 1 9 4 9 . g o d i n e a m e r i k i
m i k r o b i o l o g J o h n E n d e r s (ro
e n 1897) uspio j e uzgojiti v i
rus d j e j e p a r a l i z e .
S a d a se taj virus lako m o
gao prouavati. Salk je poku
a v a o ubiti virus na taj n a i n
da ne m o e vie uzrokovati
bolest, ali da i dalje p o t i e
p r o i z v o d n j u zatitnih antitije
la. G o d i n e 1 9 5 2 . j e u t o m e
u s p i o , i c j e p i v o se v e n a k o n
dvije godine proizvodilo
u velikim koliinama.
Ameriki mikrobiolog Albert S a b i n j e 1 9 5 7 . g o d i n e
( r o e n 1906) izradio c j e p i v o
protiv d j e j e paralize koje je
s a d r a l o i v e viruse p r e s l a b e
d a u z r o k u j u bolest. M a s o v n a
cijepljenja protiv d j e j e p a r a
lize z a p o e l a su 1 9 6 0 . g o d i
n e , te je ta bolest g o t o v o istri
jebljena.

P r v u transplantaciju ljud
skog srca izveo je 3. prosin
c a 1967. g o d i n e j u n o a f r i
ki kirurg Christiaan Barnard
( r o e n 1922).
Kirurzi su b u b r e g e i s r c e p o
kuavali presaditi jo e t r d e
setih g o d i n a n a e g stoljea.
G l a v n i p r o b l e m predstavljao
j e prirodni tjelesni o b r a m b e n i
sustav koji je o d b a c i v a o
n o v i o r g a n . T a j e t e k o a na
pokon ublaena otkriem da
pacijent ima m n o g o v e e
mogunosti preivljavanja
a k o m u s e tkivo p o d u d a r a
s tkivom d a v a o c a . Istovreme
no su pripremljeni i lijekovi
z a slabljenje tjelesnog o b r a m
b e n o g sustava to se i n a e
bori protiv stranih tijela.
N a k o n B a r n a r d o v e uspje
ne o p e r a c i j e , irom svijeta se
i z v o d e stotine takvih trans
plantacija. D a n a s s e a k
i n o v o r o e n a d i m o e pre
saditi s r c e . M e u t i m , to je vr
lo s l o e n a o p e r a c i j a , a p a c i
jenti su z b o g lijekova za k o n
trolu o b r a m b e n o g sustava
podloni bolestima.

T K O JE PRVI T V R D I O

DA ZEMLJA

KRUI

OKO

T K O JE I Z R A D I O

PRVU

KARTU

SUNCA?

ZVJEZDANOG

U v r i j e m e k a d j e o d 320. d o
250. g o d i n e p r . n . e r e A r i s tarh ivio u Aleksandriji v e
ina ljudi je smatrala da je
Zemlja sredite svemira.
On se s t i m e nije sloio,
ve je tvrdio da Zemlja kru
i o k o S u n c a . Trebalo je jo
g o t o v o 2000 g o d i n a d a s e
dokae njegovo miljenje.

U 2. stoljeu pr. n. e r e na
sredozemnom otoku Rodos u ivio j e H i p a r h . O n j e
134. g o d i n e p r . n . e r e , n a
kon eksplozije nove
u zvijeu k o r p i o n a , sas
t a v i o k a t a l o g o d 850 z v i j e z
da uoenih prostim o k o m .
P o z n a t je i n j e g o v klasifikac i j s k i s i s t e m z v i j e z d a p o ja
k o s t i ili m a g n i t u d i k o j i s e
upotrebljava jo i danas.

Aristarh j e t a k o e r p o k u a o
izmjeriti udaljenost M j e s e c a
od Z e m l j e i usporediti je
s udaljenosti S u n c a . N i j e
imao teleskopa, pa dobiveni
rezultati nisu bili t o n i . Z a k
ljuio j e d a j e udaljenost
S u n c a i Z e m l j e 2 0 puta v e a
n e g o udaljenosti M j e s e c a
i Z e m l j e , d o k taj o d n o s ustva
ri iznosi 4 0 0 puta.
V j e r o v a o je i da p r o m j e r
M j e s e c a iznosi t r e i n u p r o m
jera Z e m l j e .

NEBA?

H i p a r h o v klasifikacijski sistem
dijeli z v i j e z d e u est s k u p i n a .
Najsjajnije z v i j e z d e imaju
m a g n i t u d u 1, a najslabije 6.
S u v r e m e n a mjerenja s u p o k a
zala da su z v i j e z d e s m a g n i
t u d o m 1 t o n o stotinu puta
sjajnije od o n i h s m a g n i t u
d o m 6 , t e s u p o toj n o v o j
ljestvici n e k e z v i j e z d e o z n a
e n e s m a g n i t u d o m 0 ili a k
1. Najsjajnija z v i j e z d a na

n e b u je Sirius (na slici) u z v i

j e u V e l i k o g psa, ija m a g
nituda iznosi 1 , 5 8 . N a j s l a
bije z v i j e z d e u o e n e m o d e r
nim t e l e s k o p i m a su 24 1 50
milijuna puta slabije o d n a j
slabijih z v i j e z d a vidljivih
prostim o k o m !
Hiparh je pronaao i n o v e
n a i n e mjerenja udaljenosti
Mjeseca od Zemlje. Proua
v a j u i paralaksu ( n a i n na
koji s e M j e s e c p o m i e ispred
zvijezda dok se Zemlja okre
e u svemiru) z a k l j u i o je da
ta udaljenost iznosi 30 p r o m
jera Z e m l j e , to je v r l o blizu
stvarnoj vrijednosti.
K a o veina njegovih suvre
menika, Hiparh je vjerovao
da S u n c e i planeti k r u e o k o
Z e m l j e , te je zamislio sistem
nevidljivih rotirajuih kugli
koje n o s e n e b e s k a tijela.

SVEMIR
>

T K O JE P R V I

USPJENO
KRETANJE

PREDVIDIO
PLANETA?

K l a u d i j e P t o l o m e j koji je
u 2. s t o l j e u n. e. ivio
u E g i p t u slavu je s t e k a o
Ptolomejevim sistemom
Sunca, Zemlje i planeta.
S m a t r a o je da se Z e m l j a na
lazi u s r e d i t u s u s t a v a . D a
bi objasnio sloeno kreta
nje planeta po n e b u pret
postavio je da kruei oko
Z e m l j e svi p l a n e t i o p i s u j u
m a l e k r u n i c e ili e p i cikle.

>

T K O JE B I O

KOPERNIK?
Poljski astronom Nikola
K o p e r n i k (1473-1543) bio
je prvi znanstvenik n a k o n
A r h i m e d a koji j e v j e r o v a o
da Z e m l j a i planeti krue
oko Sunca. Svoje ideje je
o b j a v i o u knjizi iji je p r v i
p r i m j e r a k v i d i o t e k n a sa
mrtnoj postelji. Po toj su
knjizi svi s i s t e m i sa S u n c e m
u sreditu nazvani kopernikanskim.
Kopernikova predodba Sun
e v o g sustava nije bila t o n a

A T K O JE B I O T Y C H O ?
T y c h o B r a h e (1546-1601) je
bio posljednji veliki astro
n o m koji je s v e m i r p r o m a
trao prostim o k o m jer je te
leskop izumljen neposred
no nakon njegove smrti. Pa

u d e s n o j e to j e P t o l o m e j e v
sistem, koji n a m d a n a s izgle
da posve umjetno, omoguio
da se p o l o a j i planeta p r e d v i
de s t o l i k o m t o n o u da se
o d r a o 1500 g o d i n a , o d n o s
no do poetka doba moder
ne astronomije. Ptolomej je
izdao i obnovljeno izdanje
H i p a r h o v o g kataloga, t e o b
javio popis od 48 zvijea
poznatih u njegovo d o b a .
S v a ta z v i j e a ( p r i m j e r i c e
U r s a M a j o r , Veliki m e d v j e d )
priznata su j o i d a n a s . P o d a
ci o P t o l o m e j e v i m p r o m a t r a
njima, k a o i k a t a l o g , s a u v a
ni su u knjizi Almagest.

jer se u n j e g o v o v r i j e m e v j e
r o v a l o da sva svemirska kre
tanja slijede p r a v i l n e k r u n i c e
ili linije. B u d u i da planeti
o k o S u n c a krue u elipsama,
K o p e r n i k se za o b j a n j a v a n j e
n j i h o v o g kretanja p o n e b u
m o r a o posluiti P t o l o m e j e
vim epiciklima. M e u t i m ,
proirio je ideju da se Z e m l j a
ipak k r e e . N e k o s u v r i j e m e
o b a sistema imala s v o j e pris
talice.

epicikl

Kopernik se bojao poraza,

pa je tvrdio da teoriju treba
smatrati s r e d s t v o m za istrai
v a n j e , a ne istinom.

ipak, Tychova su promatra

nja bila t o l i k o p r e c i z n a da
je Kepler njegove biljeke
primijenio za dokazivanje
da Z e m l j a i planeti krue
oko Sunca.

U d o b i od s a m o 1 7 g o d i n a
m l a d i D a n a c j e primijetio d a
Jupiter i S a t u r n z n a t n o o d s t u
paju od p o l o a j a g d j e su se
prema Ptolomejevim tablica
ma trebali nalaziti. To ga je
p o t a k l o na paljivo p r o m a t r a
nje p l a n e t a , koje m u j e o m o
guilo d a postavi t e m e l j e m o
d e r n e teorije o S u n e v o m
sustavu. Nije u potpunosti
prihvatio ideju d a s e S u n c e
nalazi u sreditu, v e je pret
p o s t a v i o d a planeti k r u e o k o
S u n c a , a S u n c e obilazi Z e m
lju. Tu je z a m i s a o kasnije
opovrgnuo Kepler.

105

SVEMI
<

T K O JE O T K R I O

KAKO SE KREU
PLANETI?
Nijemac Johannes Kepler
(1571-1630) je otkrio da
putanja koju planeti slijede
obilazei o k o Sunca ima
oblik elipse, a ne krunice.
Smatrao je da se unutar
elipse nalaze dva arita.
U j e d n o m se aritu nalazi
S u n c e , a drugo je prazno.
K e p l e r j e d o s v o g v e l i k o g ot
kria d o a o p r o u a v a j u i
T v c h o v e biljeke o p r o m a t r a
njima M a r s a . Isprva j e v j e r o
v a o d a s e planeti m o r a j u kre>

tati po k r u n i c a m a te je p o
troio m n o g o g o d i n a nastoje
i stvoriti k r u n e p u t a n j e koje
bi odgovarale prethodnim
p r o m a t r a n j i m a , da bi ih nakraju z a m i j e n i o e l i p s a m a .
K e p l e r j e t a k o e r otkrio d v a
svemirska z a k o n a . J e d a n o d
njih p o v e z u j e udaljenost pla
neta od S u n c a s trajanjem
n j e g o v e g o d i n e , d o k drugi
tvrdi da zamiljena linija koja
povezuje S u n c e sa planetom
prelazi j e d n a k a p o d r u j a
u j e d n a k o m v r e m e n u (vidi c r
te), jer se planeti u p o d r u j u
najbliem S u n c u p o m i u
bre.

T K O JE O T K R I O

JUPITEROVE

MJESECE?

G a l i l e o G a l i l e i , p o z n a t i j i sa
mo kao G a l i l e o , ivio je
u v r e m e n u procvata astro
n o m i j e i znanosti. Za nje
g o v o g ivota (1564-1642)
upotrijebljeni su prvi teles
kopi, a Galileo je bio jedan
od prvih ljudi koji su ih
usmjerili prema n e b u . Tako
je doao do mnogih znaaj
nih otkria.
Prije 16. stoljea ljudi su b e z
p o g o v o r a p r i h v a a l i pravila
0 prirodi svijeta to ih je sa
stavio grki filozof Aristotel.
J e d n o o d pravila j e , n a p r i m jer, g o v o r i l o da teki k a m e n
n a z e m l j u p a d a b r e o d laga
n o g . Postoji l e g e n d a d a j e
G a l i l e o to elio isprobati, te
se p o p e o na kosi toranj u Pisi
1 bacio kamenje. O b a kame
na su na tlo stigla i s t o v r e m e
n o , d o k a z u j u i d a Aristotel
nije bio u p r a v u , lako v j e r o
jatno nije istinita, pria u z v i
suje G a l i l e j e v ugled proniclji
v o g i r a d o z n a l o g u m a , te na
govjetava p o e t a k m o d e r
nog znanstvenog d o b a .
K a d je 1 6 0 9 . g o d i n e u Itali
ju stigla n o v o s t o i z u m u teles
k o p a , G a l i l e o j e o d m a h izra106

d i o j e d a n primjerak z a s e b e
( m o r a o j e a k s a m brusiti le
e) i z a p o e o astronomska
istraivanja. U o i o j e s u n e
ve p j e g e i m j e s e e v e kratere,
te d a l e k o vie z v i j e z d a no to
j e m o g a o vidjeti prostim
o k o m . Usmjerivi teleskop
p r e m a p l a n e t i m a , otkrio j e d a
V e n e r a p o k a z u j e faze ili mije
ne poput mjeseevih, te da
o k o J u p i t e r a krue etiri sjaj
na mjeseca. M j e s e c e je
u ast obitelji M e d i c i koja je
u to v r i j e m e v l a d a l a F i r e n z o m
n a z v a o M e d i i j e v i m zvijez
dama.
Venerine mijene su doka-

z a l e da taj planet krui o k o

S u n c a , a ne Zemlje. injeni
ca da oko Jupitera krue mje
seci bila j e jo j e d a n d o k a z
da svemirska tijela osim o k o
Z e m l j e m o g u kruiti i o k o
drugih tijela. M e u t i m , p r e
ma Bibliji se Z e m l j a nalazila
u sreditu s v e m i r a , pa je G a l i
leo n a k o n o b j a v l j i v a n j a svojih
otkria o p t u e n za krivovjer
j e . P o s l j e d n j e g o d i n e s v o g i
v o t a p r o v e o je u p r i v i d n o m
izgnanstvu u svojoj vili n e d a
leko F i r e n z e .

SVEMIR

ter
1 *

T K O JE O T K R I O

U RAN?

T K O JE P R V I

IZMJERIO

UDALJENOST

ZVIJEZDA?
W i l l i a m H e r s c h e l je bio je
dan od najvei astronom
skih promatraa svih vre
m e n a . Izradio je najvei te
leskop svoga doba i s njime
otkrio planet U r a n , kao i ti
s u e n o v i h tijela u naoj
i drugim galaksijama.
Herschel ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz
r o d n o g H a n o v e r a preselio
u Englesku da bi o n d j e p o d u
a v a o glazbu. G o d i n e 1774.
p o e o je slobodno vrijeme
posveivati astronomiji,
a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio
U r a n . Kralj G e o r g e III. g a j e
n a g r a d i o za to o t k r i e i o m o
g u i o mu da se b a v i iskljui
vo astronomijom. Nastojei
prodrijeti to dalje u s v e m i r ,
H e r s c h e l j e izgradio teleskop
sa cijevi d u g a k o m 12 m e t a
ra. N j e g o v glavni cilj bio je
otkriti k a k o su z v i j e z d e ,
z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjet
l e e g plina r a s p o r e e n i
u svemiru.
T i j e k o m svojih istraivanja
otkrio j e vie o d 8 0 0 d v o s t r u
kih z v i j e z d a . O t k r i o je da z v i
jezde obilaze jedna oko dru
ge za to im je p o n e k a d p o
t r e b n o i vie desetljea ili a k
stoljea.

Pruski astronom Friedrich

W i l h e l m Bessel
(1784-1846) bio je prva
osoba koja je izmjerila uda
ljenost od Z e m l j e do n e k e
druge zvijezde osim Sunca.
G o d i n e 1838. z a k l j u i o j e
da se blijeda zvijezda u zvi
jeu L a b u d a nalazi 55 mili
j a r d i k i l o m e t a r a ili e s t
svjetlosnih godina daleko
od Zemlje.
Bessel j e d o o v o g u d e s n o g
p o d a t k a d o a o koristei se
paralaksom. Zvijezdu 61
L a b u d promatrao je dvije no
i u r a z m a k u od 6 m j e s e c i ,
tako da se kod svakog pro
matranja Z e m l j a nalazila na
suprotnim krajevima svoje
p u t a n j e . i n i l o se da se z v i
j e z d a u est m j e s e c i p o m a k l a
od toke pA do toke p B .
M j e r e i kut p o m a k a (paralak
su) i p o z n a v a j u i udaljenost
Z e m l j e i S u n c a izraunao je
udaljenost z v i j e z d e 61
Labud.
G o d i n e 1844. Bessel j e ot
krio da najsjanija z v i j e z d a S i
nus l a g a n o leluja na n e b u .
Z a k l j u i o je da z v i j e z d u priv
lai neki nevidljivi pratilac.

T K O JE B I O HALE?

G e o r g e Ellery H a l e
(1868-1838) je karijeru
zapoeo kao astronom,
a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m
divovskog teleskopa
s otvorom promjera
5 m e t a r a to je p o s t a v l j e n
na planini Palomar
u Kaliforniji. T e l e s k o p je
z a v r e n t e k 1948. g o d i n e
n a k o n H a l e o v e smrti i bio
je najvei na svijetu sve do
1976. k a d j e n a K r i m u
u S S S R - u izraen teleskop
promjera 6 metara.
H a l e je ivio u v r i j e m e n a g l o g
porasta z a n i m a n j a za blijeda
i d a l e k a svemirska tijela. Za
n j i h o v o istraivanje t r e b a l o j e
izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m
p r o m j e r o m da bi skupljali to
vie svjetlosti. H a l e je etiri
puta izgradio n a j v e i teles
k o p na svijetu, a sva etiri se
u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije
5 m e t a r s k o g a na planini W i l
son u Kaliforniji je p o d i g a o
2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e
sa z r c a l o m , te 1 metarski te
leskop s l e o m u Y e r k e s u
u W i s c o n s i n u koji se u p o
trebljava jo o d 1 8 9 7 . g o
dine.

107

SVEMIR

mss
A

T K O JE O T K R I O

U RAN?

T K O JE P R V I

IZMJERIO

UDALJENOST

ZVIJEZDA?
W i l l i a m Herschel je bio je
dan od najvei astronom
skih promatraa svih vre
m e n a . Izradio je najvei te
leskop svoga doba i s njime
otkrio p l a n e t U r a n , kao i ti
s u e n o v i h tijela u naoj
i drugim galaksijama.
H e r s c h e l ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz
r o d n o g H a n o v e r a preselio
u Englesku da bi o n d j e p o d u
a v a o glazbu. G o d i n e 1 774.
p o e o je slobodno vrijeme
posveivati astronomiji,
a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio
U r a n . Kralj G e o r g e I I I . g a j e
n a g r a d i o za to o t k r i e i o m o
g u i o mu da se b a v i iskljui
vo astronomijom. Nastojei
prodrijeti to d a l j e u s v e m i r ,
H e r s c h e l j e izgradio t e l e s k o p
sa cijevi d u g a k o m 12 meta
ra. N j e g o v glavni cilj bio je
otkriti k a k o su z v i j e z d e ,
z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjet
l e e g plina r a s p o r e e n i
u svemiru.
T i j e k o m svojih istraivanja
otkrio j e vie o d 8 0 0 d v o s t r u
kih z v i j e z d a . O t k r i o j e d a z v i
jezde obilaze jedna oko dru
ge za to im je p o n e k a d p o
t r e b n o i vie desetljea ili a k
stoljea.

Pruski astronom Friedrich

Wilhelm Bessel
(1784-1846) bio je prva
o s o b a koja je izmjerila uda
ljenost od Z e m l j e do n e k e
druge zvijezde osim Sunca.
G o d i n e 1838. z a k l j u i o j e
da se blijeda zvijezda u zvi
jeu L a b u d a nalazi 55 mili
j a r d i k i l o m e t a r a ili e s t
svjetlosnih godina daleko
od Zemlje.
Bessel j e d o o v o g u d e s n o g
p o d a t k a d o a o koristei se
paralaksom. Zvijezdu 61
L a b u d promatrao je dvije no
i u r a z m a k u od 6 m j e s e c i ,
tako d a s e k o d s v a k o g p r o
matranja Z e m l j a nalazila na
suprotnim krajevima svoje
p u t a n j e . i n i l o se da se z v i
j e z d a u est m j e s e c i p o m a k l a
od toke pA do toke p B .
M j e r e i kut p o m a k a (paralak
su) i p o z n a v a j u i udaljenost
Z e m l j e i S u n c a izraunao je
udaljenost z v i j e z d e 61
Labud.
G o d i n e 1 8 4 4 . Bessel j e ot
krio d a najsjanija z v i j e z d a S i rius l a g a n o leluja na n e b u .
Z a k l j u i o je da z v i j e z d u priv
lai neki nevidljivi pratilac.

T K O JE B I O HALE?

G e o r g e Ellery H a l e
(1868-1838) je karijeru
zapoeo kao astronom,
a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m
divovskog teleskopa
s otvorom promjera
5 m e t a r a to je p o s t a v l j e n
na planini Palomar
u Kaliforniji. T e l e s k o p je
z a v r e n t e k 1948. g o d i n e
nakon H a l e o v e smrti i bio
je najvei na svijetu sve do
1976. k a d j e n a K r i m u
u S S S R - u izraen teleskop
promjera 6 metara.
H a l e je ivio u v r i j e m e n a g l o g
porasta z a n i m a n j a za blijeda
i d a l e k a svemirska tijela. Za
n j i h o v o istraivanje t r e b a l o je
izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m
p r o m j e r o m da bi skupljali to
vie svjetlosti. H a l e j e etiri
puta izgradio n a j v e i teles
k o p na svijetu, a sva etiri se
u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije
5 metarskoga na planini W i l
son u Kaliforniji je p o d i g a o
2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e
sa z r c a l o m , te 1 metarski te
leskop s l e o m u Y e r k e s u
u W i s c o n s i n u koji se u p o
trebljava jo o d 1 8 9 7 . g o
dine.

107

ml

SVEMIF
<

T K O JE I Z M J E R I O

VELIINU

SVEMIRA?

Ameriki astronom Edwin

H u b b l e prvi je izmjerio
u d a l j e n o s t g a l a k s i j a iza M l i
j e n e s t a z e . Z a k l j u i o j e ta
koer da se daleke galaksi
je m e u s o b n o udaljavaju
bre od o n i h bliih. To se
n a z i v a H u b b l e o v i m za
konom.
H u b b l e j e udaljenost galaksi
j a mjerio n a j v e i m d o t a d p o
stojeim t e l e s k o p o m ( 2 , 5 m e tarskim na planini W i l s o n
u Kaliforniji) koji mu je o m o
>

guio promatranje pojedinih

z v i j e z d a u A n d r o m e d i n o j ga
laksiji. M j e r e n j e m n j i h o v o g
sjaja m o g a o je procijeniti nji
h o v u udaljenost. Z b o g p o
greaka u p r o m a t r a n j u d o b i o
j e rezultat o d 8 0 0 . 0 0 0 svjet
losnih g o d i n a , d o k ta v r i j e d
nost ustvari iznosi d v a mili
juna.
H u b b l e o v z a k o n , koji g o
v o r i da je brzina irenja ga
laksija p o v e z a n a s n j i h o v o m
udaljenou od promatraa,
predstavlja temelj s u v r e m e n e
k o z m o l o g i j e jer n a g o v j e t a v a
da su n e k o s v e galaksije bile
na o k u p u .

T K O JE T V O R A C

TEORIJE

VELIKOG

PRASKA?
Belgijski astronom A b b
L e m a t r e (1896-1966) je
prihvatio H u b b l e o v u zami
sao da se galaksije udalja
vaju jedna od d r u g e i stvo
rio t e o r i j u v e l i k o g pra
ska. P r e m a toj se teoriji
sva tvar koja d a n a s sainja
va galaksije nalazila u j e d
n o j v e l i k o j m a s i , ili k o z
m i k o m jajetu, koje je
eksplodiralo.
D a n a s j e L e m a t r e o v a teorija
o p e n i t o p r i h v a e n a i teko
je vjerovati da je u d o b a k a d
je 1927. godine objavljena
izazvala t a k o m a l o p a n j e .
R a z l o g t o m e bila j e i n j e n i c a
da su se svi p r o r a u n i t e m e
ljili na H u b b l e o v i m n e t o n i m
m j e r e n j i m a , pa se inilo da
su s v e galaksije previe b l i z u .
To bi z n a i l o da se veliki
prasak d o g o d i o prije 2 mili
j a r d e g o d i n a i da je svemir
mlai o d Z e m l j e !
Veliki preokret d o g o d i o s e
tijekom d r u g o g svjetskog ra
ta. T a d a j e a s t r o n o m W a l t e r
B a a d e ( 1 8 9 3 - 1 9 6 0 ) vrlo p r e
c i z n o izmjerio udaljenosti ga
laksija i otkrio da je vidljivi
108

d i o svemira z n a t n o v e i n e g o
to j e H u b b l e p r e t p o s t a v l j a o .
Iz toga je slijedilo da s v e m i r
m o r a biti d a l e k o stariji da bi
galaksije stigle d o s e i d a n a
nji p o l o a j . D a n a s se starost
svemira p r o c j e n j u j e na 10 do
20 milijardi g o d i n a , to je

m n o g o dulje no to je mislio
L e m a t r e . U t o m se v r e m e n u ,
a k o je teorija t o n a , tvar iz
b a e n a eksplozijom okupila
u galaksije, a kasnije i u z v i
j e z d e u p o j e d i n i m galaksi
jama.

SVEMIR
V

TKO JE OTKRIO OD

EGA SU

T K O JE BILA LAJ KA?

GRAENE

ZVIJEZDE?
William Huggins
(1824-1910) je bio j e d a n od
prvih a s t r o n o m a koji su zvi
jezde prouavali spektrosk o p o m . To je u r e a j koji
r a s p r u j e svjetlost na razli
ite b o j e , tvorei spektar.
U s v e m i r u svaki e l e m e n t
odailje svjetlost o d r e e n e
boje. Z b o g toga Spektros
kop moe prepoznati ele
mente u zvijezdama.
H u g g i n s j e bio bogati l o n
donski astronom amater. Primijenivi tek izumljeni foto
grafski p o s t u p a k , s n i m i o je
fotografije spektra sjajnih z v i
j e z d a i u s p o r e d i o ih s foto
grafijama spektra p o j e d i n i h
e l e m e n a t a snimljenih u nje
g o v o j z v j e z d a r n i c i , analizira
j u i ima li tih e l e m e n a t a
u zvijezdama.
H u g g i n s j e bio j e d a n o d
prvih astrofiziara
z n a n s t v e n i k a koji p r o u a
v a j u sastav z v i j e z d a i n a i n
n a koji o n e sjaje. O d r e u j u i
p r o m j e n e spektra u z r o k o v a
ne gibanjem, mogao je doka
zati da se n e k e z v i j e z d e u d a
ljavaju ili pribliavaju S u n c u .

M a l i eskimski pas Lajka bio

je prvo ivo bie poslano
u putanju oko Zemlje. P o
l e t j e l a j e 3 . s t u d e n o g 1957.
godine iz Sovjetskog Save
za u l e t j e l i c i Sputnik 2. M a
n j e i v o t i n j e i k u k c i su u ra
ketama polijetali i prije to
ga, no njihov je let trajao
svega nekoliko minuta.
Lajka je p o s l a n a u p u t a n j u i
ja se visina mijenjala od 160
d o 1700 k i l o m e t a r a . Bila j e
z a t v o r e n a u e l i n o j kapsuli
promjera oko 60 centimeta
ra, u kojoj su se nalazili hra
na i razliiti instrumenti za
m j e r e n j e bila, disanja i krv
n o g tlaka. Cilj toga p o k u s a
b i o je otkriti k a k o n a p o r i uzli
jetanja i dulji b o r a v a k u b e
steinskom stanju djeluju na
i v o b i e prije n e g o u s v e m i r
poleti prvi o v j e k .
Sputnik 2 je uniten 1 3.
travnja 1 9 5 8 . g o d i n e , a Lajka
j e m n o g o ranije h u m a n o u b i
j e n a . Drugi ivotinjski svemir
ski pionir bila je i m p a n z a
H a m koja j e 3 1 . sijenja
1 9 6 1 . p o s l a n a iz Cape C a a v r a l a na kratki svemirski
skok.

T K O JE O T K R I O

KVAZARE?
Maarten Schmidt je roen
1929. g o d i n e u N i z o z e m
skoj i danas je direktor Haleove zvjezdarnice u Kali
f o r n i j i . O n j e 1963. g o d i n e
otkrio da n e o b i n i kvazari ili k v a z i z v j e z d a n a t i j e
la k o j a s u g o d i n a m a z b u
njivala a s t r o n o m e nisu zvi
jezde u naoj galaktici, v e
vrlo snani energetski izvo
ri na granici vidljivog sve
mira.
Ta su tijela z b u n j i v a l a astro
n o m e jer se njihov spektar
( u z o r a k o b o j e n o g svjetla to
ga odailju) razlikuje od svih
ostalih. U o i v i t a k o z v a n i
c r v e n i p o m a k ( p o j a v u koja
se javlja z b o g utjecaja b r z i n e
n a izgled spektra), S c h m i d t j e
shvatio da se kvazari udaljuju
od Zemlje brzinom od neko
liko tisua kilometara u se
kundi.
P o z n a v a j u i H u b b l e o v za
kon, Schmitd je zakljuio da
se kvazari m o r a j u nalaziti iza
svih p o z n a t i h galaksija. Fizi
a r i su predlagali da su kva
zari galaksije ije se sredite
pretvorilo u c r n u rupu i ot
puta g o l e m e k o l i i n e e n e r
gije.

109

JESU

OCEANIMA?

modele njihovih brodova

i dokazali da su takva puto
vanja bila m o g u a .

lako nisu poznavali karte ni

k o m p a s e koji bi im olakali
navigaciju, drevni su more
plovci p o v r e m e n o odlazili
na daleka putovanja. Suvre
m e n i su istraivai sagradili

G o d i n e 1947. iz J u n e je
A m e r i k e isplovila d r v e n a
splav Kon-Tiki i o d j e d r i l a T i
him o c e a n o m p r e m a P o l i n e
ziji. V o a e k s p e d i c i j e bio j e
norveki istraiva T h o r H e -

NARODI

LI

DREVNI

PLOVILI

yerdahl. On je vjerovao da su
prije v i e tisua g o d i n a sta
novnici June Amerike na
splavi preplovili Tihi o c e a n .
G o d i n e 1969. Heyerdahl
je p o k u a o d o k a z a t i da su
d r e v n i E g i p a n i A m e r i k u ot
krili jo 2 0 0 0 g o d i n a prije K o
lumba. Njegova je meuna
rodna posada na brodu Ra
od p a p i r u s o v e trske (na slici)
isplovila iz M a r o k a i uputila
s e Atlantskim o c e a n o m .
I drugi su s u v r e m e n i m o r e
p l o v c i d o k a z a l i da su d r e v n i
n a r o d i bili d o v o l j n o o d v a n i
uputiti se na d a l e k a p u t o v a
nja. Prvi su istraivai bili
j e d n a k o eljni p u s t o l o v i n a
k a o i o v i d a n a n j i . N e k i od
njih s u s e v j e r o j a t n o o d d o
m o v i n e udaljili s l u a j n o , n o
eni v j e t r o v i m a ili m o r s k i m
strujama. D r u g i su krenuli
u potragu za n o v i m z e m
ljama.
O k o 1000. g o d i n e u S j e
vernu su Ameriku doplovili
Vikinzi.

>

T K O JE P O D U Z E O

PRVA

ISTRAIVAKA

PUTOVANJA?
P r v i b r o d o v i bili s u o d v i e
krhki za plovidbu otvore
nim morima. Unato tome
neki su se hrabri mornari
uputili na daleka puto
vanja.
Prvi istraivai nastojali su
ploviti to blie o b a l i . Egipat
ski kralj N e h o li. p o s l a o je
o k o 6 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e
flotu da istrai afriku o b a l u .
Egipatski b r o d o v i su jedrili
d u istone o b a l e i vjerojat
no

no su stigli s v e do Rta D o b r e
nade.
Najpoznatiji drevni more
p l o v c i bili s u F e n i a n i . O k o
4 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e iz Kartage j e isplovila flota o d 6 0
fenianskih b r o d o v a . N a r e d
nik H a n o n v o d i o j e b r o d o v e
d u s j e v e r n e o b a l e Afrike,
posjetio je M a r o k o i t a d a
s k r e n u o p r e m a jugu u Atlant
ski o c e a n . Pretpostavlja se da
j e stigao s v e d o K a m e r u n a .
F e n i a n i su bili izvrsni tr
govci. M e u ostalom robom
koju su prevozili njihovi b r o
d o v i e s t o s e nalazila v r l o c i
jenjena plava boja.

ISTRAIVAI I PIONIRI
V

T K O JE T R A I O

ZEMLJU

THULU?

Sredozemno more je toplo

i mirno. D r e v n i Grci su es
to plovili njegovim v o d a m a
i du obala osnivali koloni
j e . J e d a n j e hrabri G r k ot
plovio dalje i tako otkrio
hladni sjeverni svijet.
O k o 3 0 0 . g o d i n e prije n a e
e r e G r k Piteja k r e n u o j e n a
vrlo znaajno putovanje. O n
nije ivio u G r k o j , v e u n a
selju Masiliji u d a n a n j o j
Francuskoj.
Najprije je otplovio do C a diza u p a n j o l s k o j , a o d a t l e
na sjever p r e m a Britaniji.
Posjetio j e p o z n a t e k o r n v a l ske r u d n i k e aluminija i istra
io t o p o d r u j e . P a l j i v o j e
p r o r a u n a o v e l i i n u Britanije
i i z r a u n a o koliko se d a l e k o
nalazi o d n j e g o v e d o m o v i n e .
Plovei dalje prema sjeve
ru Piteja je p r o n a a o h l a d n u
ledenu zemlju. N a z v a o ju je
T h u l a . V j e r o j a t n o se radilo
o dananjem Islandu.
O s i m to j e bio prvi G r k
koji je o t p l o v i o na sjever, P i
teja je bio i j e d a n od prvih
geografa. N a svojim j e p u t o
v a n j i m a paljivo biljeio s v e
to je v i d i o , pa a k i i m e se
hrani l o k a l n o s t a n o v n i t v o .

T K O JE B I O C H E N G

T K O JE B I O H E N R I K

HO?

POMORAC?

U 15. s t o l j e u k i n e s k i s u
b r o d o v i istraivali I n d i j u
i Afriku. Najvei kineski po
m o r a c bio j e C h e n g H o ija
je flota plovila m o r i m a koji
ma u to v r i j e m e jo nije
plovio nijedan evropski
brod.

Portugalski princ Henrik

esto je slao b r o d o v e na
istraivaka putovanja.
Z b o g svojih je sklonosti do
bio nadimak Henrik P o
morac.

Kineski c a r n a r e d i o j e C h e n g
H o u d a istrai z a p a d n e o c e
a n e . U razdoblju od 1405.
do 1433. godine Cheng Ho
je predvodio sedam putova
nja. N a e k s p e d i c i j e j e o d l a z i o
sa 3 0 0 b r o d o v a i 2 7 . 0 0 0 l a
nova posade.
Kinezi su posjetili
V i j e t n a m , I n d o n e z i j u , Sri
L a n k u , Indiju, S a u d i j s k u
A r a b i j u i Egipat. O p l o v i l i su
o b a l u istone Afrike,
a u svim mjestima gdje su
pristajali C h e n g H o j e o d
lokalnih v l a d a r a traio da
iskau p o t o v a n j e m o n o m
kineskom caru.
N j e g o v a su p u t o v a n j a
z n a t n o pridonijela p o v e a n j u
k i n e s k o g utjecaja i b o g a t s t v a .
D o v r e m e n a k a d s u prvi
e v r o p s k i b r o d o v i otkrili
A z i j u , kineska j e flota v e
istraila s v e p o m o r s k e
putove.

H e n r i k j e ivio o d 1 3 9 4 . d o
1 4 6 0 . g o d i n e . B i o je sin por
tugalskog kralja I v a n a I. lako
nikad nije p u t o v a o , H e n r i k j e
m a t a o o istraivanjima i na
dvoru je okupio mnoge po
m o r c e , kartografe i b r o d o g r a
ditelje.
T r a e i n o v i put d o A z i j e ,
Henrik je poslao brodove na
j u g d a o p l o v e n e p o z n a t u za
padnu obalu Afrike. Poticao
j e izgradnju j a i h b r o d o v a
poput karavela, kao i upotre
bu karata i instrumenata za
navigaciju.
Portugalski b r o d o v i koje j e
H e n r i k p o s l a o otkrili su 1 4 1 9 .
godine otok M a d e i r u . N a
s v a k o m p u t o v a n j u odlazili su
s v e dalje u n e p o z n a t a p o
d r u j a . Pristajali su u Africi
i u Portugal d o v o z i l i zlato
i robove.
Henrik je na takva putova
nja potroio m n o g o n o v a c a
i j a k o je z a d u i o s v o j u
zemlju.

111

ISTRAIVAI I PIONIRI
>

T K O JE P R E D V O D I O

PRVO

PUTOVANJE

O K O

SVIJETA?
G o d i n e 1519. i z p a n j o l s k e
je isplovilo pet b r o d o v a . Tri
godine kasnije jedan od
njih se vratio oplovivi svi
jet. V o a t e p o v i j e s n e eks
pedicije bio je Ferdinand
Magellan. Kao veina nje
govih m o r n a r a , ni on nije
doivio povratak.
M a g e l l a n j e bio P o r t u g a l a c
koji j e i v i o o d 1 4 8 0 . d o
1 5 2 1 . godine. elio je oplo
viti o k o J u n e A m e r i k e i tako
>

p r o n a i put d o
Rta H o r n b i o je
ljan. P o s a d a je
i b o l e s n a te se

A z i j e . Put o k o
dug i pogibe
bila g l a d n a
eljela vratiti.

M a g e l l a n je nastavio put
preko Tihog o c e a n a . Njegovi
su b r o d o v i stigli na Filipine,
gdje j e slavni p o m o r a c p o g i
nuo u sukobu s uroenicima.
B r o d kojim j e u p r a v l j a o J u a n S e b a s t i a n del C a n o uspio
se vratiti u p a n j o l s k u . Na
n j e m u je bilo 1 7 E v r o p l j a n a
i 4 amerika Indijanca. Del
C a n o je d o e k a n kao heroj.
N o , za takvim je d o e k o m
e z n u o M a g e l l a n , a nije ga
nikada doivio.

povratak brodova 1521-1522.

p l o v c u p o m o navigatora Ibn
Majida. On je dobro pozna
v a o Indijski o c e a n i uspjeno
je d o v e o Evropljane do Indi
je. N a k o n dvogodinjeg pu
tovanja Da G a m m a se kao
heroj vratio u d o m o v i n u .
T o k o m ivota jo j e d v a

puta o t p u t o v a o u I n d i j u ,
a 1 5 2 4 . g o d i n e je o n d j e
i u m r o . P o r t u g a l c i su u s p o
stavili trajne t r g o v a k e p u t o
v e d o Indije, a Ibn M a j i d j e
napisao popis podataka po
trebnih za uspjenu p l o v i d b u
Indijskim o c e a n o m .

<

ke. M n o g i su pomorci godi

n a m a u z a l u d n o tragali za sje
verozapadnim prolazom.
N e k i od njih bili su C a b o t o
( 1 4 9 7 ) , Frobisher ( 1 5 7 6 ) , D a
vis ( 1 5 8 5 ) , H u d s o n (1610)
i Baffin ( 1 6 1 5 ) .

K O J I JE E V R O P S K I

POMORAC

PRVI

STIGAO U INDIJU?
G o d i n e 1498. P o r t u g a l a c
Vasco da G a m m a pristao je
u Indiji. On je bio prvi
e v r o p s k i p o m o r a c koji je
ondje stigao.
D a G a m m a j e i z P o r t u g a l a is
p l o v i o 1 4 9 7 . g o d i n e sa etiri
b r o d a . P l o v e i o k o Afrike ka
menim je stupovima oznaa
v a o s v a k o mjesto n a k o j e m j e
pristao.
M o z a m b i j s k i sultan iznaj
mio j e p o r t u g a l s k o m m o r e

T K O JE T R A I O

SJEVEROZAPADNI
PROLAZ?
Evropski trgovci matali su
o pronalasku kraeg puta
d o A z i j e . Z a t o s u p r e m a za
p a d u traili t a k o z v a n i sjevernozapadni prolaz.
U 16. stoljeu m n o g i su ljudi
v e nagaali d a j e Z e m l j a
okrugla. Pretpostavljali su da
bi brod plovei na z a p a d
preko Atlantskog o c e a n a m o
rao stii do A z i j e .
O d t e zamisli nisu odustali
a k n i n a k o n otkria A m e r i
112

M e u t i m , njihovi j e d r e n j a
ci nisu bili d o v o l j n o j a k i .
Henry Hudson je poginuo.
Posada njegovog broda je
o d b i l a nastaviti p o t r a g u , pa
se H u d s o n z a j e d n o sa s i n o m
u k r c a o u mali a m a c i p r e
pustio strujama i vjetru. S j e
verozapadni prolaz je 1906.
g o d i n e n a p o k o n otkrio N o r
veanin Roald Amundsen.

ISTRAIVAI I PIONIRI
<

T K O JE PRVI S T I G A O

NA SJEVERNI

POL?

G o d i n e 1909. A m e r i k a n c i
Robert Peary i Matthew
H e n s o n stigli s u n a S j e v e r n i
pol. Arktik su proputovali
pjeice u pratnji Eskima.
Arktik s e v e i n o m sastoji o d
s m r z n u t o g o c e a n a . (Antarktik
j e s m r z n u t o k o p n o . ) Istrai
v a i koji su tragali za S j e v e r
nim p o l o m nastojali su mu se
to v i e pribliiti b r o d o v i m a ,
a p o t o m krenuti p j e i c e .

ivao je G r e n l a n d i ondje je
o d Eskima n a u i o upravljati
p s e o m z a p r e g o m i preivlja
vati na a r k t i k o m snijegu
i ledu.
Krenuvi s otoka Ellesmere,
P e a r y je 1 9 0 9 . g o d i n e s p e t o
r i c o m prijatelja stigao na S j e
v e r n i p o l . S a z n a v i novosti
istraiva F r e d e r i c k C l a r k iz
j a v i o j e d a j e o n t o u i n i o jo
1908. godine. N o , danas v e
i n a istraivaa smatra da
ast p r v o g o v j e k a to j e
k r o i o na S j e v e r n i pol pripa
da Pearvju.

Robert Peary ( 1 8 5 6 - 1 9 2 0 )
bio je m o r n a r i k i oficir. Istra
puta, poevi 1768. godine.
Istraio je i kartografirao o b a
l e J u n e A m e r i k e , Australije
i N o v o g Zelanda. Ugledao je
ak i golemo ledeno kopno
Antarktika.

K O J I JE E V R O P L J A N I N

PRVI
DIO

ISTRAIO JUNI
TIHOGA

OCEANA?

U beskrajna prostranstva
Tihoga oceana najprije su
uplovili portugalski, pa>

T K O JE PRVI S T I G A O

NA JUNI

POL?

Antarktik je najkasnije
istraeni kontinent. G o d i n e
1911. A m u n d s e n j e p o b i j e
dio Scotta u dramatinoj
utrci do j u n o g a pola.
N a put p r e m a J u n o m p o l u
i s t o v r e m e n o su k r e n u l e d v i j e
ekspedicije: norveku je v o
dio Roald A m u n d s e n
( 1 8 7 2 - 1 8 2 8 ) , a britansku ka
petan R o b e r t F. S c o t t
(1868-1912).
N o r v e a n i su za v u u saonica s o p r e m o m i hranom

njolski i n i z o z e m s k i istrai
vai. Najvei od svih p o m o
raca u T i h o m o c e a n u bio je
engleski kapetan James
Cook.

B i o j e izvrstan p o m o r a c
i z a n i m a o se za s v e to je
viao na putovanjima. D o b r o
se b r i n u o za svoju p o s a d u
i uvijek p a z i o da na b r o d u
ima d o v o l j n o svjee v o d e ,
p o v r a i v o a k a k o bi sprije
i o bolesti. N a p u t o v a n j i m a
su ga esto pratili z n a n s t v e
nici.

C o o k je roen 1728. godine.

T i h i m j e o c e a n o m p l o v i o tri

C o o k a su 1779. godine
ubili havajski u r o e n i c i .

upotrijebili p s e , d o k s u B r i
t a n c i p o g r e n o izabrali m o
torne saonice i ponije. M o
t o r n e s a o n i c e su se u b r z o
p o k v a r i l e , a poniji uginuli.
A m u n d s e n j e n a J u n i pol
stigao u p r o s i n c u 1 9 1 1 . g o d i
n e . M j e s e c d a n a kasnije d o
a o je S c o t t i p r o n a a o n o r v e
ku z a s t a v u z a b i j e n u u snije
g u . Iscrpljeni od puta i s m a
lim z a l i h a m a h r a n e B r i t a n c i
nisu preivjeli p o v r a t a k
u bazu.
Danas na Junom polu,
n a j h l a d n i j e m i najneprijatnij e m mjestu n a Z e m l j i , i v e
i r a d e brojni z n a n s t v e n i c i .
113

ISTRAIVAI I PIONIRI
> T K O JE B I O I B N
BATTUTA?
Ibn Battuta je bio veliki
svjetski putnik. U s r e d n j e m
je vijeku posjetio m n o g e
zemlje, proivio je brodo
lom i preao Saharu. esto
su ga zabavljali kraljevi i v e
likai.
Ibn Battuta j e bio A r a p r o e n
u M a r o k u 1304. godine. G o
d i n e 1 3 2 5 . otiao je k a o m u s
limanski h o d o a s n i k u M e k u .
T o j e bio p o e t a k n j e g o v o g
tridesetogodinjeg p u t o v a n j a
na kojem je preao udesnih
120.000 kilometara!
>

KOJI

PRVI

Posjetio je Egipat, Afriku,

Perziju ( I r a n ) , I n d i j u , R u s i j u ,
Mongoliju i Kinu. O d l a z i o je
s v u g d j e g d j e je bilo muslima
n a , pa tako i u p a n j o l s k u
(tada su j e d n i m n j e n i m dije
lom vladali M a u r i ) .

B i o je u e n j a k i elio je to
vie saznati o n o v i m zemlja
ma. M e u suvremenicima je
b i o vrlo p o z n a t . O svojim je
p u t o v a n j i m a n a p i s a o knjigu
u kojoj o p i s u j e muslimanski
svijet u 14. s t o l j e u .

ljih t r g o v a c a bio j e S a m u e l d e
Champlain (1567-1635). On
j e o s n o v a o naselja Q u e b e c
i Montreal.
F r a n c u s k i istraivai su
otvorili p u t o v e p r e m a z a p a d u
i j u g u , gdje se d a n a s nalazi

S A D . Robert de la Salle
(1643-1687) je brodom
istraio V e l i k a j e z e r a ,
a 1 6 8 2 . je p r e p l o v i o rijeku
Mississippi i proglasio p o
druje Louisiane vlasnitvom
f r a n c u s k o g kralja Luja X I V .

Ta je neobina ena neko

liko puta posjetila p o d r u j e
p o z n a t o k a o najcrnija Afri
k a . S u o i l a se s m n o g i m
o p a s n o s t i m a , a k i s ljudo
d e r i m a , ali nije p o k a z i v a l a
strah. Cijenila je afrike n a r o

de to ih je u p o z n a l a i n a p i
sala je b r o j n e knjige koje su
pomogle Evropljanima da
shvate Afrikance.
M a r y Kingsley umrla j e
1 9 0 0 . g o d i n e r a d e i k a o bol
n i a r k a u B u r s k o m ratu.

SU EVROPLJANI

ISTRAILI

SJEVERNU

AMERIKU?

lako su Vikinzi do S j e v e r n e
A m e r i k e doplovili jo o k o
1000. g o d i n e , o n i n i s u istra
ivali k o p n e n e k r a j e v e . P r v i
s u t o u i n i l i f r a n c u s k i tr
g o v c i i i s t r a i v a i u 16. s t o
ljeu.
G o d i n e 1 5 3 4 . J a c q u e s Cartier
(1491 - 1 557) j e p r e p l o v i o ri
jeku L a w r e n c e i podruje da
nanje K a n a d e proglasio
N o v o m Francuskom. Fran
cuzi su od Indijanaca kupo
vali krzna, a j e d a n od n a j b o
>

T K O JE BILA M A R Y

KINGSLEY?
P o e t k o m 19. s t o l j e a A f r i
ka je jo uvijek bila divlja
i n e i s t r a e n a . U n j o j je b o
ravilo vrlo m a l o bijelaca,
a p o s e b n o su rijetke bile
bijele ene. M a r y Kingsley
j e bila j e d n a o d p r v i h e n a
istraivaa. O n a j e p o s v e
sama putovala zapadnom
Afrikom.
M a r y Kingsley r o e n a j e
1 8 6 2 . g o d i n e . U d o b i od 30
g o d i n a napustila j e r o d n u E n
glesku i otila u
z a p a d n u Afriku.
114

ISTRAIVAI I PIONIRI

A T K O JE B I O DAVID

LIVINGSTONE?

AUSTRALIJU?

U 1 8 . stoljeu velik d i o afri

k o g kontinenta nije jo bio
istraen. kotski misionar
David Livingstone bio je je
d a n o d najznaajnijih istrai
v a a Af ri k e . O n je m n o g o
pridonio ukidanju trgovine
robljem.

Australija je posljednji k o n
tinent koji su otkrili E v r o p
ljani. P r v i d o s e l j e n i c i uglav
n o m su se drali o b a l n i h
k r a j e v a i rijetko su zalazili
u vruu i suhu unutra
njost. G o d i n e 1861. j e d n a
je ekspedicija prvi puta
proputovala od sjevera do
juga Australije.

Livingstonejeroen 1813. go
dine. U A f r i k u j e o t i a o 1 8 4 1 .
g o d i n e k a k o bi radio k a o lije
nik i irio k r a n s t v o m e u
Afrikancima.
N e k o l i k o j e puta k r e n u o n a
p u t o v a n j a u neistraene afri
k e p r e d j e l e . P r o n a a o j e pusti
nju K a l a h a r i i slijedio rijeku
Z a m b e z i sve d o v e l i a n s
t v e n i h Viktorijinih s l a p o v a .
G o d i n e 1866. krenuoje
u potragu za i z v o r o m rijeke
N i l . O n j e m u se nita nije z n a l o
sve do 1 8 7 1 . godine kad g a j e
ekspedicija H e n r i k a M o r t o n a
S t a n l e v a pronala n e d a l e k o j e
zera T a n g a n y i k a , l a k o j e bio
teko b o l e s t a n , L i v i n g s t o n e j e
istraivanja nastavio sve d o
smrti 1 8 7 3 . g o d i n e . D v a s u
A f r i k a n c a nosila n j e g o v o tijelo
vie o d 2 0 0 0 kilometara d a b i
ga na obali predali B r i t a n c i m a .

T K O JE PRVI

PREAO

Ekspedicija je krenula iz M e l bourna. V o e Robert Burke

(1820-1861) i William Wills
( 1 8 3 4 - 1 8 6 1 ) odluili su na
p u t o v a n j u postavljati b a z n e
k a m p o v e . Za noenje opre
me i h r a n e koristili su d e v e .
N a j u g Australije k o n a n o
su stigla etiri m u k a r c a ( B u r
k e , W i l l s , G r e y i King). Iscrp
ljeni i bolesni uputili su se na
z a d , ali j e G r e y u b r z o u m r o .
P o v r a t n o j e p u t o v a n j e trajalo
vrlo d u g o , pa su ih njihovi
prijatelji u k a m p u v e smatra
li izgubljenima ili m r t v i m a .
Stigavi n a C o o p e r C r e e k ,
tri preivjela putnika pronala
su p r a z a n k a m p . B u r k e i
W i l l s su u m r l i , a Kinga je spa
sila t r a g a l a k a e k i p a . W i l l s j e
ostavio d n e v n i k u k o j e m o p i
suje o v o k o b n o p u t o v a n j e .

T K O JE B I O

ALEXANDER

VON

HUMBOLDT?
Njemaki znanstvenik
i istraiva H u m b o l d t puto
vao je J u n o m Amerikom.
N j e g o v je rad sluio kao
primjer mnogim geogra
fima.
H u m b o l d t je roen 1769. go
d i n e . T r e b a o je postati stro
jar, ali je 1 7 9 9 . g o d i n e
napustio k o l o v a n j e i otiao
u J u n u A m e r i k u . Pratio ga je
n j e g o v prijatelj, francuski b o
t a n i a r ( p o z n a v a l a c biljaka)
Aim Bonpland
(1773-1858).
H u b o l d t i B o n p l a n d su se
probijali kroz a m a z o n s k u
p r a u m u i penjali se na A n d e .
H u m b o l d t je biljeio s v e na
to su naili na p u t o v a n j i m a ,
a o p i s a o je a k i n e o b i n u
planinsku bolest.
N a k o n pet g o d i n a vratio se
u E v r o p u , gdje je pisao i pre
d a v a o o svojim putovanjima.
U m r o je 1859. godine. Da
nas i m e tog v e l i k o g istraiva
a n o s e t i h o o c e a n s k a struja,
l e d e n j a k na G r e n l a n d u i sjev e r n o a m e r i k a rijeka.

115

ISTRAIVAI I PIONIRI
V

T K O JE PRVI P O L E T I O

T K O JE PRVI

POLETIO

BALONOM?

ZRANIM

G o d i n e 1783. d v a s u s e
Francuza balonom vinula
u zrak i tako otvorila d o b a
letova. B a l o n su izumjela
braa Montgolfier.

Let b a l o n a ovisio je o smje

r u v j e t r o v a . G o d i n e 1852.
francuski avijatiar H e n r i
Giffard (1825-1882) p o k u
ao je balonu dodati parni
stroj, te je tako izradio prvi
zrani brod kojim se moglo
upravljati.

lako s u J o s e p h ( 1 7 4 0 - 1 8 1 0 )
i Etienne ( 1 7 4 5 - 1 7 9 9 ) M o n t
golfier nainili prvi b a l o n
s l j u d s k o m p o s a d o m , o n i ni
su bili i prvi z r a n i p u t n i c i .
T a j e ast pripala h r a b r i m
dobrovoljcima J . P . d e Rozieru i M a r g u i s u d ' A r l a n d e s u .
B a l o n brae Montgolfier se
za p o d i z a n j e koristio t o p l i m
z r a k o m . Izjavili su da su na
t a k v u z a m i s a o doli p r o m a
trajui d i m k a k o se p o d i e
u dimnjaku.

BRODOM?

G i f f a r d o v z r a n i b r o d sasto
jao se od izduenog balona
i s p u n j e n o g v o d i k o m p o d ko
jim je na i c a m a visjela plat
f o r m a s m a l i m p a r n i m stro
j e m . Stroj j e o k r e t a o elisu

i t a k o g u r a o letjelicu p r e m a
naprijed.
P a r n i stroj je bio preteak
(i v r l o o p a s a n ) , pa G r i f f a r d o va letjelica nije postigla veliki
u s p j e h . P a ipak, predstavljala
j e veliki n a p r e d a k . P o nje
n o m s u primjeru 1 8 8 0 . g o d i
n e sagraeni z r a n i b r o d o v i
na e l e k t r i n u struju, a kasnije
i divovski cepelini s benzin
skim m o t o r o m k a k v e j e N j e
m a k a u p o t r e b l j a v a l a u pr
v o m e s v j e t s k o m e ratu.
D o tog s u v r e m e n a b a l o n e
i zrane b r o d o v e v e zamije
nile letjelice koje su letjele
znatno bre.

G o d i n e 1783. braa Mont

golfier z a p a n j i l a su svijet p o dignuvi o v c u , k o k o t a i patku
b a l o n o m u zrak. U s t u d e n o m
iste g o d i n e na svoj povijesni
let krenuli su de R o z i e r
i d ' A r l a n d e s . S r e t n o su se
spustili na z e m l j u , gdje ih je
oduevljeno pozdravila gomi
la o a r a n i h p r o m a t r a a . Eti
e n n e M o n t g o l f i e r nije n i k a d a
poletio, dok se J o s e p h jedini
puta u zrak v i n u o 1 7 8 4 . g o
dine.

T K O JE P R V I

PRELETIO

IZ

FRANCUSKE
U

ENGLESKU?

G o d i n e 1909. f r a n c u s k i p i
lot L o u i s B l e r i o t
(1872-1936) sletio je neda
l e k o D o v e r a . T i m e j e zavr
i o p r v i l e t u p o v i j e s t i iz
Francuske u Englesku.
Bleriot s e z a a v i o n e p o e o
zanimati 1903. godine nakon
leta b r a e W r i g h t . U b r z o j e
izgradio vlastitog j e d n o k r i l c a
koji j e z b o g m a l e t e i n e bio
bolji o d v e i n e o n d a n j i h
aviona.
116

U to su v r i j e m e britanske
n o v i n e raspisale n a g r a d u o d
1 0 . 0 0 0 funti za prvi let i z m e
u F r a n c u s k e i E n g l e s k e .
D r u g i francuski pilot koji se
n a t j e c a o za n a g r a d u sruio se
u o c e a n n e k o l i k o d a n a prije
Bleriotovog velikog uspjeha.
B e z karte i k o m p a s a Bleirot
se izgubio u m a g l i . M o t o r
n j e g o v o g a v i o n a se pregrijao,
ali ga je ohladila kia koje je
u j e d n o rastjerala i m a g l u .
U g l e d a v i d o v e r s k e litice B l e
irot se spustio u E n g l e s k o j .
T i m letom o d 3 7 minuta osi
g u r a o je s v o j e mjesto u p o v i
jesti.

ISTRAIVAI I PIONIRI
V

T K O JE P R V I

SAMOSTALNO
OPLOVIO

SVIJET?

Danas samostalni pomorci

esto odlaze na putovanja
o k o s v i j e t a . N o , u 19. j e
stoljeu takvo junatvo bilo

nepoznato sve dok Joshua

S l o c u m nije d o k a z a o da je
tako neto m o g u e .
N e k o su ljudi smatrali da su
za plovidbu Tihim o c e a n o m
i o l u j n i m v o d a m a o k o Rta
Horn na junom vrhu June
A m e r i k e sposobni samo veli
ki j e d r e n j a c i .
Joshua Slocum
( 1 8 4 4 - 1 9 0 9 ) b i o j e kanadski
k a p e t a n . G o d i n e 1 8 9 5 . isplo
v i o je iz B o s t o n a u S A D i o d
luio s a m o p l o v i t i svijet.
N j e g o v o p u t o v a n j e trajalo
j e tri g o d i n e . D a n a s s u o c e
anski b r o d o v i m n o g o bri
i o p r e m l j e n i su a u t o m a t s k i m
pilotima i r a d a r i m a . S l o c u m
se o s l a n j a o s a m o na s v o j u
m o r n a r s k u vjetinu, k a o i na
brod kojeg je za putovanje
p r i l a g o a v a o tri g o d i n e .
G o d i n e 1909. S l o c u m je
u d o b i od 65 g o d i n e nestao
u m o r u na putu p r e m a J u n o j
Americi.

K O J A JE Z E N A PRVA

SAMOSTALNO
PRELETJELA

SVIJET?

Tridesetih godina naeg

stoljea postavljeni su
m n o g i daljinski rekordi
u letenju. A m y J o h n s o n bi
la je prva ena koja je sama
preletjela udaljenost od En
gleske do Australije.
A m y Johnson roena je
1904. godine. Sa dvogodi
njim iskustvom u letenju o n a
se 1 9 3 0 . g o d i n e s d v o k r i l c e m
jazon uputila na put od E n
gleske d o Australije. L e t e i
s k r a i m p r e k i d i m a to je p u
t o v a n j e zavrila za 19 d a n a .
D r u g a slavna ena-pilot bi
l a j e A m e l i a Earhart i z S A D .
G o d i n e 1 9 2 8 . postala j e prva
e n a koja je u p u t n i k o m
a v i o n u preletjela Atlantski
o c e a n . etiri g o d i n e kasnije
krenula je na prvi samostalni
let i z n a d Atlantika.
Ljudi su na radiju i u n o v i
n a m a r e d o v i t o pratili p o t h v a
t e o v i h hrabrih e n a . G o d i n e
1 9 3 7 . A m e l i a Earhart nestala
je u p o k u a j u da preleti Tihi
o c e a n . A m y J o h n s o n je pogi
nula u a v i o n s k o j nesrei
1 9 4 1 . g o d i n e letei z a R A F .

T K O JE PRVI PUTA

BEZ ZASTAJANJA
PRELETIO

ATLANTIK?

Atlantski o c e a n irok je
3000 k i l o m e t a r a . D o 1919.
g o d i n e nitko ga nije preletio b e z zastajanja. P r v i koji
su to uinili bili su britanski
piloti A l c o c k i B r o w n .
A v i o n i m a su za let i z n a d At
lantika o b i n o trebala etiri
d a n a . R A F - o v i piloti k a p e t a n
John Alcock (1892-1919)
i zamjenik Arthur W h i t t e n
B r o w n odluili su dokazati
da je t a k a v let m o g u e izvesti

i bez prekida.
Uzletjeli su 14. lipnja
1 9 1 9 . g o d i n e iz N e v v f o u n d landa u b o m b a r d e r u Vickers
Vimy. N a d a l i su se da e uz
p o v o l j a n vjetar stii d o E v r o
p e . M e u t i m , oluje i ledena
m a g l a otetile su a v i o n , te se
on u j e d n o m trenutku o k r e
n u o n a o p a k e . N a k o n 1 5 sa
ti ugledali su Irsku i prisilno
se spustili u m o v a r u .
U n a t o n e s l a v n o m zavr
etku d o k a z a l i su da je t a k a v
let m o g u i v e n a k o n n e k o l i
ko g o d i n a putniki su a v i o n i
r e d o v i t o nadlijetali Atlantski
ocean.
117

ISTRAIVAI I PIONIRI
>

TKO SE PRVI P O P E O

NA NAJVIU

PLANINU

SVIJETA?
M o u n t Everest na Himalaji
najvii je planinski v r h na
svijetu. D u g i n i z g o d i n a n i j e
ga uspio osvojiti nijedan pen j a . G o d i n e 1953. n a n j e g a
su n a p o k o n kroila dva
ovjeka.
O s v a j a i M o u n t Everesta bili
s u E d m u n d Hillary ( r o e n
1919) s N o v o g Z e l a n d a i erpas
T e n z i n g N o r g a y ( r o e n 1910)
iz N e p a l a . Ekspedicijuje v o d i o
J o h n H u n t ( r o e n 1910). est

ranijih e k s p e d i c i j a nije uspjelo

d o s e i cilj.
M o u n t Everest j e visok 8 8 4 8
m e t a r a . P e n j a i su u uvjetima
rijetkoga z r a k a i l e d e n e h l a d
n o e morali p o d n o s i t i i o p t e r e
e n j e tekoga tereta. Nosili su
p o s e b n u o d j e u i a p a r a t e za
opskrbu kisikom. N a k o n ne
uspjelog p o k u a j a p r v o g a p a
ra, p r e m a v r h u su se uputili
HillaryiTenzing. D a n a 2 9 .
svibnja 1 9 5 3 . svladali su p o
sljednju l e d e n u liticu i 15 m i n u
ta stajali na k r o v u svijeta.
T i b e t a n c i taj v r h n a z i v a j u
i m e n o m Chomolungma, to
z n a i b o i c a M a j k a svijeta.
podvodnog balona. Posada
se nalazila u sobi za p r o m a
tranje smjetenoj ispod v e l i k e
p l u t a e koja je bila ispunjena
b e n z i n o m i stoga laka od
vode.
Da bi batiskaf z a r o n i o tre
b a l o je ispustiti zrak iz p o s e b
nih t a n k o v a i zamijeniti ga
v o d o m . K o d izranjanja o s l o
b a a l i su se p o s e b n i metalni
utezi na d o n j e m dijelu na
prave.

T K O JE P R V I

ISTRAIO

MORSKE

DUBINE?
R o n i o c i ne m o g u zaroniti
n a d u b i n u v e u o d 200 m e
tara jer bi ih i s p o d te grani
c e u b i o tlak v o d e . Z a t o s u
za istraivanje d u b o k o g
m o r s k o g d n a ljudi trebali
zatitu p o s e b n i h ronilica.
Najvee dubine dosegla je
ronilica to su je izgradili
o t a c i sin P i c c a r d iz v i
carske.
Tridesetih g o d i n a n a e g sto
l j e a z n a n s t v e n i c i su se
118

u m o r s k e d u b i n e sputali
u batisferama. B i l e su to k u
glaste e l i n e k o m o r e o b j e
e n e n a kraju d u g a k o g k a b
la. Z n a n s t v e n i c i su sjedili
u kugli i kroz m a l e p r o z o r e
promatrali d u b o k e m o r s k e
predjele.
Batisfere su bile vrlo o p a s
ne (u sluaju p u c a n j a kabla
bilo ih je n e m o g u e p o d i g n u
ti na p o v r i n u ) , a k t o m e i n e
prikladne za upravljanje. Z a
to su 1 9 4 8 . g o d i n e A u g u s t e
( 1 8 8 4 - 1 9 6 2 ) i J a c q u e s (ro
e n 1922) P i c c a r d izradili p r v u
ronilicu i n a z v a l i je batiskaf.
Batiskaf j e d j e l o v a o p o p u t

G o d i n e 1 9 6 0 . usavreni tip
batiskafa n a z v a n Trst z a r o n i o
je na dno brazde Mariana
u T i h o m o c e a n u d u b o k e go
tovo 11.000 metara. Na tom
j e mjestu v o d a toliko d u b o k a
da bi prekrila itav M a u n t
E v e r e s t ! U batiskafu su bili
J a c q u e s Piccard i ameriki
m o r n a r i k i oficir D o n W a l s h .
D o takvih d u b i n a n e p r o d i
re s u n e v o svjetlo, pa je
batiskaf bio o p r e m l j e n m o
nim reflektorima za osvjetlja
v a n j e v j e n e t a m e . Televizij
ske k a m e r e snimile su n e
o b i n a d u b i n s k a stvorenja
koja n i k a d prije nisu v i e n a .
Batiskaf jo uvijek dri re
kord u d u b i n s k o m r o n j e n j u .
U z p o m o ronilica polau s e
p o d v o d n i kablovi i naftovodi.

ISTRAIVAI I PIONIRI

T K O JE I Z U M I O

K O J A JE ENA P R V A

AKVALUNG?

OBILA

ZEMLJU?

A k v a l u n g je naprava koja
o m o g u u j e disanje p o d vo
d o m . S njime ronilac moe
s l o b o d n o plivati i istraivati
p o d m o r j e . I z u m i o ga je Jac
ques Cousteau.

Za prve letove u svemir bi

rani su o b i n o piloti mla
njaka. Bili su to iskljuivo
m u k a r c i . G o d i n e 1963.
u s v e m i r je poletjela R u s k i
nja V a l e n t i n a T e r e k o v a .

Tridesetih g o d i n a n a e g sto
ljea f r a n c u s k a j e m o r n a r i c a
nastojala unaprijediti r o n i l a
ku o p r e m u . R o n i o c i su se
u nezgrapnim odijelima s v e
likim m e t a l n i m l j e m o m teko
kretali po d n u , a zrak su u d i sali kroz cijev p o v e z a n u s p o
vrinom.

Valentina je roena 1937.

g o d i n e . R a d i l a je u t v o r n i c i ,
a veinu slobodnog vremena
posveivala je padobranstvu.
G o d i n e 1 9 6 1 . primljena j e n a
teaj za a s t r o n a u t e .
lako nije bila profesionalni
pilot, V a l e n t i n a j e d o b r o na
predovala. S a m o dvije godi
ne kasnije, 16. lipnja 1 9 6 3 .
g o d i n e , krenula j e n a s v o j e
p o v i j e s n o p u t o v a n j e . U letje
lici V o s t o k 6 kruila je o k o
n a e g planeta 71 sat, da bi se
19. lipnja sretno spustila na
Zemlju.

A
NA

T K O JE PRVI
DRUGO

KROIO

NEBESKO

TIJELO?

F r a n c u s k i m o r n a r i k i oficir
J a c q u e s Cousteau (roen
1910) elio je s l o b o d n o pli
vati p o d v o d o m . Z a t o j e za
j e d n o sa s v o j o m e k i p o m izu
mio novu ronilaku o p r e m u
i a k v a l u n g e . R o n i l a c je na le
i m a nosio b o c e s k o m p r i m i
r a n i m z r a k o m , a u plivanju se
pomagao perajama.
Cousteau je dokazao da
ljudi m o g u istraivati i raditi
p o d m o r e m . O n j e prvi u p o
trijebio p o s e b n e k a m e r e z a
s n i m a n j e zanimljivosti to se
kriju u m o r i m a . P o r e d toga
izgradio je i p o d m o r s k e b a z e
u kojima su dulje v r i j e m e iv
jeli r o n i o c i .

N a k o n pet m j e s e c i udala
s e z a astronauta A n d r i a n a N i k o l a j e v a i n i k a d vie nije p o
letjela u s v e m i r . M n o g e R u s
kinje i A m e r i k a n k e slijedile su
njen primjer i postale astro
nauti.

G o d i n e 1969. n a M j e s e c j e
sletjela mala letjelica sa dva
l a n a p o s a d e . I z n j e j e izi
ao austronaut Neil A r m
strong i postao prvi ovjek
koji je stupio na d r u g o n e
besko tijelo.
Ameriki Apollo program za
sputanje o v j e k a n a M j e s e c
bio je o d g o v o r na uspjean
pokuaj S S S R - a da u svemir
p o a l j e p r v o g o v j e k a (Jurij
Gagarin 1 9 6 1 . godine).
D a n a 2 0 . lipnja 1 9 6 9 .
Apollo program doivio je
svoj veliki u s p j e h . Letjelica
A p o l l o 11 lansirana je sa
Z e m l j e n a g o l e m o j raketi S a
turn 5. U m j e s e e v o j orbiti
s e o d g l a v n e letjelice o d v o j i o
m o d u l i spustio na M j e s e c . Iz
njega j e iziao N e i l A r m
strong i stupio na p r a n j a v o
tlo M j e s e c a .
O v o j e mali k o r a k z a o v j e
ka, a veliki za o v j e a n s t v o ,
r e k a o j e A r m s t r o n g . Z a njim j e
iz letjelice iziao astronaut
BuzzAldrin. Nakon ovog
p o t h v a t a pioniri su se vratili na
m a t i n i b r o d u k o j e m ih je
e k a o M i c h a e l Collins.
119