You are on page 1of 45
MUC LUC CHUONG 5: DE TOR GHI NHAN Bi 5.1. CAC NGUYEN TAC GHI NHAN.. 5.2. DETECTOR CHUA KHi. 5.2.A. Budng Ti Lé: 5.2.B. Ong Dém G-M.... 5.3. DETECTOR NHAP NHAY 5.3.A. Nguyén Tac Ghi Nhan Nhap Nhay 5.3.B. Detector Nhap Nhdy Nai (TI) ........ 5.3.C Detector Nhap Nhay Long. 5.4. DETECTOR BAN DAN 5.4.4. Nguyén Ly Cia Chat Ban Dan...... 5.4.B. Detector Bén Din 5.4.C. Detector Chuyén Tigp N-P .. 5.4.D. Detector Tr6i Lithium P-IN....... 5.5. NHUNG THONG KE CUA PHEP DO HOAT DO PHONG XA... 5.5.A. Cie Sai S6 Trong Phép Do Hoat Dé Phong Xa .. 5.5.B. Phin Bé Théng Ké Ca Phan Ra Phéng Xa....... 5.5.C. Thong Sé Théng Ké Cia Hé Théng Dém. TAI LIEU THAM KHAO..... Trang 1 CHUONG 5: DETECTOR GHI NHAN BUC XA Hat nhan phéng xa dugc xc dinh vé mat dinh tinh va dinh long bing cach dya trén sy twong tac bite xa phat ra véi vat chat ding béi detector bire xa. MOt hé théng do hoat 46 phéng xa théng thudng bao gdm 2 phan: detector bite xa va thiét bi xir ly tin higu va chi thi két qua do. Mét sé co ché tuong tac bic xa dure mé ta trong phan (4.3). Trong phan nay chi c6 2 logi dé 1a kich thich va ion héa né duge sit dung rng rai nhu thanh phan co ban ciia detector. Hai qu trinh nay 1 phuong php so cdp nho nhimg hat tich dign mit nang long trong vat chat. Nhiing hat khéng tich dign, nhw tia gamma duge phat hign nh sy tong téc ion cia ede hat tich dign thét cdp, nhiing thong tin d6 da duoc mé ta trong phin 4.3.3. Qué trinh thé ba, sy phan ly phn tt lién quan trong héa hge va phuong phap chyp anh cia sv phat bite xa. Qué trinh nay, thong thudng khéng duge ding cho viée do sé Ivgng cla hat nhan phéng xa, mac dau quan trong trong nhiéu khia canh cita vige sir dung va duy tri bite xa. Phan hai cia bat ctr hé théng do bite xa nao déu 1a thiét bi dién bién déi tin higu tir detector sang m6t dang dit ligu phit hgp. Déi véi detector dyta vao sy ion héa cua chat khi hoac chat bin dan, tin higu gdm mét dign tich. Déi véi cdc detector nhap nha tich), Cac thiét bi dign lién két khuéch dai dign tich vao trong dong hode dign thé tin higu La mét lugng tir phat sang (cdi c6 thé duge bién déi thanh dign ngoai duge do mét cach dé dang. Dién thé ngoai cé thé duge ding 48 dém sé xung trong mét théi gian cho trade cla hé théng dém, dé chon loc bién dé xung trong pho nang Iugng bite xa hode dé cung cap nhu mt tin higu héi tiép trong qua trinh hé théng diéu khién. Chuong nay trinh bay sai sé ngiu nhién trong su do hong bite xa, ma cing lién quan dén qua trinh théng ké trong sy chuyén giao va khuéch dai nang lugng Trang 2 bite xa trong bat ky hé théng ghi nhan nao va lién quan dén qua trinh théng ké phan ra hoat yhong xa. 5.1, CAC NGUYEN TAC GHI NHAN Hién nay, cé hai phuong phap ghi nhan bite xa chinh sit dung cac detector, do la dya vao sy ion héa ciia chat khi (detector ti 1¢ va G-M), céc tinh thé duoc kich thich do su phat quang (detector nhdp nhay) hodc su ion héa cia vat rin (detector ban dan). Nguyén tic cia sy ion héa trong chat ban dan thi twong ty nhw trong chat khi, ngoai trir, dign tich duge di chuyén nhé cdc electron va proton trong tinh thé thay vao dé la cdc electron va céc ion duong trong nguyén tir khi. Cac chat bin din ngay cing duge sir dung rng rai nhat trong detector ghi nhén bite xa khi cng nghé ngay cang phat trién. Cac hé théng do hoat 46 phéng xa dang xung, ma dau ra ctia detector duge xem nhu mét chudi tin higu dign d6c lap trong théi gian dn dinh. Méi tin higu dac trumg cho su tong tac ctia mét don vi bite xa voi detector. Hé théng khéng tin higu thi théng thuéng duge sit dung trong nhitng thiét bi do bite xa loai Khao sit va khong duge str dung rong rai cho vige do hat nhan phéng xa, duge xem nhu mot hé théng phat hign & mite trung binh, Céc phuong phap do hoat 46 phéng xa hign dai khong chi xdc dinh sé bite xa ghi nhan duge trén don vj thai gian (t6c 46 dém) nhung ngoai ra ching con cho phép tach cde bite xa theo logi va ning lugng nhimg mire d6 khée nhau, Cac hé théng véi sy phan gidi nang lrgng duge goi la phd ké va o6 thé ding do bite xa tia alpha, beta va gamma, phé ké tia gamma thi sir dung dae bigt cho sy phan tich hat nhan phong xa. Trong phé ké tia gamma, sy khuéch dai cia mdi tin higu dign thi tuong img véi ning Ivong tia gamma cén Iai trong detector. Thiét bj phan loai (ky thuat phan tich bién 46 xung) c6 thé tach cdc loai xung nhé bién dé va tan sé. Ky thuat phan tich bién dé xung da kénh, hoat dong trong sy lién két voi thigt bj bin d4i sd tong tw (ADC), mét thiét bi lu trot phi hop (b6 nhé) va su cung cap thiét bj di ligu théng thuéng duge sit dung dé phan tich hén hop phic tap cia hat Trang 3 nhan phéng xa phat tia gamma ma khéng cin sy phin tich héa hoe cia hon hgp nguyén to, Khi duge yéu cau phan tich nhiéu loai nguyén to cing hic, théng tin trong b6 nhé dirge may tinh xir ly dit ligu mOt cach hoan chinh, Sy ghi nhan dic tinh dign cita cdc bite xa dic biét tir nhiéu hat nhan phéng xa riéng biét cing cé thé duge thye hign nhé sir dung phép do tring hop ngdu nhién. Déi voi mét sur kign durge thu nhgn khi mét hal nhn phéng xa riéng biét phan ra. Sy anh huéng cia hai bitc xa lién tip va déng théi phai duge khao sat trong mét thoi gian xac dinh truéc. ‘Théng thudng hai ghi nhan cé thé la mét tia beta va tia gamma theo sau nhu trong 2.3-m™* Al, hai tia gamma lién tiép nhw trong “Co hodc hai photon phan ra xay ra trong bat ky sy phat positron nao, Vi vay, hat nhan phéng xa pha hop nhat cho su do lvong bang phuong phdp ngau nhién thi thong thudng cing duge sit dung cho sy phan ra héa hoc phitc tap hon. Hé théng nay duoc ban ludn trong chong 6. 5.2, DETECTOR CHUA KHi Detector ghi nhan bite xa chira khi li mét trong nhimg loai ci nhat cia detector ghi nhdn bie xq ¢6 thé sir dung duge va vin duge sir dung mt eich rng rai, Cac loai detector bao gdm budng ion héa, budng ti 1g, éng G-M. Cac loai detector nay c6 die diém chung 1a mt budng chira khi véi dign eye 6 gitta, cach nhiét voi thanh budng. Mét dién thé cung cap cho dién cue 6 gitta tao ra mét truéng tinh dién ngang qua budng, Do dé, cac cap ion la két qua tir sy bite xa ion hoa duge gia téc huéng vé cdc dién cuc. So a3 hé théng cia cita sé cudi dic trmg cho detector G-M va éng ti 18 dug trinh bay trong hinh 5.1 Su tap trung cdc ion da gay ra su ion héa cdc nguyén tir khi trong budng tao ra m6t tin higu dién, Tin higu nay c6 thé gdm cdc electron ty do hode cdc cap ion, d6 la cac electron va cdc ion duong. Trang thai ciia céc electron ty do va cdc ion duong phu thu6c vao tinh chat cia khi trong budng va dign thé cung cap. Vi thim chi su dich chuyén ion trong chat khi tuong déi chim so véi sy dich chuyén cdc electron, cac detector thu nhdn tin higu ion dé cho sv tép trung nhanh ciia cac electron. Trang 4 Hinh 5.1: So dé hg théng cua cae Detector ion héa khi: (a) Budng ti 1g dong khi. (b) Ong G-M cira s6 cudi [From Berard G. Harvey, Introduction to ‘Nuclear Physic and Chemistry, 2" Ed (Prentice-Hall Inc, Englwood Cliffs, NN. J, 1969) By permission of the publisher] Diéu dé duge ghi cha trong phan 4.3.2, rang d6 hut trung binh theo nang Ingng cia ‘m6t hat tich dign trong sy ion héa nguyén tir khi khodng 34 eV/ip. Vi vay. néu tong nang hegng cia mét hat beta duge ding cho su ion héa kich thich trong detector chita khi thi sé hat electron tao ra sé 1a: ai dign oye & gitta thi dign tich sé 6.10°"n (C) Q=en Néu N(hav/giay) duge dimg lai hoan toan trong detector din dén eusng d6 dong sé li: 1=QN=1.6.10nN (A) Vi dy, mot ngudn beta cé N=100 (hat/gidy) di vio detecter véi nang lugng trung binh [a 1 MeV. $é tao ra mGt cudng a6 dong 1a Trang 5 1,6.107°.109/34.10? = 4,7.107* A. Nhu vay, cudng d9 dong dé dang duge do nho mdt thiét bj do dign. Thiét bi do dién gdm nhiéu loai cé thé do cuéng dé dong trong pham vi tir 10% dén 10° (A) va 1 nhiing thiét bj doc théng thudng cho budng ion héa loai dong trung binh, Gia sir, sé hat electron da tap trung trong budng ion héa thi twong img voi sé hat nhu thé da dimg trong budng trén mét don vi thdi gian. Tuy nhién, sé hat electron tén tai di tap trung nhiéu voi dién thé cung cp cho budng. Tai dién thé thap sy tich dign tai dign cye déi lap véi sy mat din cha cdc c4p ion bing sy két hop, bién thanh nguyén tr trung héa. Tai dién thé cao, su ion héa so cép cdc electron ty do la nguyén nhan dé bite xa dat déng ning du trong sudt qua trinh gia téc ching hung t6i dién cyc lam phat sinh nhing hat electron thir cdp (céi thém vao dé tich dién) qué trinh nay duge goi la khuéch dai khi. ‘Méi quan hé giita sé hat electron da tap trung trén su kign hodc bién 46 xung va dign thé cung cdp trong mét budng dc trumg hinh tru dugc mé ta trong hinh 5.2 cho hat alpha va hat beta, Gidi han dién thé thich hgp duge chia thank § min, Hai mién dau thiét lp pham vi cita sy ion héa so cdp hodc ion héa don. Trai lai, mién cuéi thir 3 bao phi ving khuéch dai khi ma cdc electron thir cdp thém vao dign tich tap trung. Hinh 5.2: Kich thude tong 46i cla bién 46 xung trong budng ion héa nhy mot ‘ham dic trung cita dign ap cung cap cho hat alpha va beta Trang 6 Trong mién tai hgp, van téc trung binh cia cdc ion da gia téc hudng vé dién cyc ting lén cing véi dign thé, thoi gian sit dung cho su tai hop gidm va higu suat cia dign tich ting. Do vay, chiéu cao tin higu di ra tang véi dign thé cung cp. Trong mién bao hda, sy t4i hyp yéu hon tré nén kh6ng ding ké vi théi gian can thiét cho sy tap tung ctia tit €2 ion trong budng tro nén rit ngin, Dign tich tap trung duge xac dinh béi (2) va dé cao xung ti 18 voi nang lugng bite xa da sir dung trong budng. Vi sy cén Iai cita nang lugng dan h6i cing s6 cap ion duge tich ty. Do vay, 46 cao tin higu khéng phu thudc vao dién thé cung cp. Ngoai ra, mién nay duge goi li mién budng ion héa, do tai dign thé nay, dong bao héa twong tng voi nang lugng trung binh con lai trong budng ion héa. Budng ion héa hoat dong nhu mét hé théng detector ghi nhan bite xa mite trung binh. Ciing thé, do quang duéng hat alpha twong déi ngan, thém chi trong chat khi buéng ion héa o6 thé duge sir dung két hop véi mét k¥ thuat phan tich 4 cao xung nhw phé ké hat alpha. Digu 46 cling khéng lién quan dén sy do lwéng cia nhing hat nhan phéng xa vi thé budng ion héa thuong khong duge sir dung trong ky thudt phan tich kich hoat. Hai mién dau nay duge trinh bay trong hinh 5.2 [a céc mién ion héa don gin. Khi dign thé cung edp mt truong vugt qua mic trong khoang 200V/em, dign tich tich tu durge tang lén nh qua trinh khuéch dai khi, trong 46, cdc electron gia téc dat dng nang phi hgp dé tao ra sy ion hoa nho va cham. Hé s6 nhan trong mién ti lé tang nhanh voi dién thé cung cap ting. Do dé, né khéng phu thudc vao sy ion hoa ban dau, kich thuéc xung van tong img voi cudng dé con lai ban dau. Tuy nhién, khi dién thé tiép tuc duge tang sang mién gidi han ti Ié, mat 49 cua dign tich thir cap Jam can tré qué trinh khuéch dai, Sw khdc nhau trong 49 cao tin higu ra khong con ti 16 véi sy ion héa ban dau nita, Méi quan hé giita d cao xung va nang hgng bi khir cham, Trong mién G-M, detector tao ra mét xung lién tuc vi d6 1én cia dign tich tich tu tro nén d6c lap véi sy ion héa so cp, Mét hat anpha va mét hat beta phat ra cing mét kich thude xung cudi, bat chap sé ion héa so cp da tao ra trong ng G-M. Vi vay, éng G-M khéng higu qua cho ky thuat phan tich bién d6 xung nhung béi vi né Trang 7 tong d6i don giin va tin higu ra véi bién d6 16n, né van 1a mét detector e6 ich cho ky thugt phan tich hat nhan phéng xa cia cde nguyén t6 héa hoe riéng 18, Khi dign thé qua mét detector chita khi duge tang lén déu, budng hoat déng nhu m6t dng tiép tue phéng dién c6 thé sir dung cho sy ghi nhan bite xa. Sy hoat dng kéo dai cia budng chira khi trong mién phéng dign c6 thé nguy hiém, anh huéng dén tinh higu qua cia budng nhw mét thiét bi ghi nhan bite xa. 5.2.a. Bung Ti Lé: Budng ti 1 da tré thanh loai théng dung nhat cia detector cho viéc do hoat dé phéng xa beta trong mau chat rin hodc khi, Budng ti I¢ két hgp wu thé cia bubng ion héa trong sy duy tri ti Ig gidta tin higu ra va sy ion héa so cap va éng G-M trong sy dat duge m6t xung dil manh khuéch dai khi cho mdi sy kign da tim ra, Nhiéu éng. dém 111g thong mai 6 thé ding duge. Chiing thong thong chia mot éng detector dang hinh chuéng, da mé ta trong hinh 5.1a, théng qua mét may dém dang Khi. ‘Thong thudng khi duge coi 1a hén hgp cia 10% methane vi 90% Argon. Hén hop khi dac bigt nay duge xem nhu mét sy trung héa t6t gitta khi Argon tinh khiét va. khi Mathane tinh khiét. Khi Argon tinh khiét khéng thich hgp véi hé dém khi vi sy tn tai cia mOt trang thai kich thich du dai cia céc ion ma né gay ra xung sau va néng d6 cao hon cia Methane yéu cau su hoat déng 6 dign thé lén toi 4000V. Tat ca nhimg diéu trén duge trinh bay trong hinh 5.2. Nhing khi khde déu t6t nhung dit hon. Cac mau dém théng thing duge dat trong mét vai dang hinh dia hoe manh kim loai tron va duge dat duéi a mong cia éng dém. Céc detector ¢6 thé ding duoc véi d6 day cita phia cudi mong bing 80 g/cm’. Nhw thé nhing cia siéu méng (theo hinh 4.6) cho phép hat beta nang hrong xép xi 0.1 MeV di vao véi mot su giim cuéng d6 chi 50% vi sur phat hat beta nang lugng rat thap nhu “C (Epmae = 0.156 MeV) va *H (Epmax = 0.018MeV). Buéng ti 1é khéng cira (vi dy mau duge dat true tiép trong buéng dém) 06 thé duge sir dung. Nhiéu van dé lién quan t6i cra sb cuéi ciia céc mau dém chit rin trong manh kim loai tron duge 6n lai trong phan 6.32. Ong dém ti 1g duge sir dung cho vige do hoat 46 phéng xa cia cdc mite rit Trang & thap. Diéu dé da tim trong cic mau méi trrémg hoac trong cdc mu hoat 46 phéng xa gan gidi han nhay cam, ‘Thuat ngit dém “phéng thdp” thudng 4m chi cdc hé théng ma mirc dém phong binh thudng duge giam dang ké, Cac nguén dém phéng so khai phi hop dén tir bite xa vii try bao gom sy bite xa hat mang dign, tia gamma thi cap va neutron va dén tir céc bite xa gamma va beta tir nhimg nguyén vat ligu c6 tinh phéng xa trumg bay trong phong thi nghiém va detector va cde vat che chin, Nhimg nguén nay duge gidm trong cdc hé théng dém ti 1é phéng thap nhé vat ligu che chin phéng xa tu do day bao quanh detector va quanh lép bao v¢ bén trong ciia detector, ma hoat ding trong bé phan déi tring phiing ciia detector chuan, mét tia vii try nang lugng cao ma. ‘xuyén qua vat che chin va gay ra sw ion héa trong detector miu cing sé gay ra su ion héa trong mét detector chin, Céc xung duge tao ra nhé hai detector, khit lan nhau vi su kign trong detector chinh thi khong duge ghi nhin. Chi céc su kign 46 ma xay ra dc lip véi detector chinh duge dém, Hinh 5.3:Duéng cong plateau cho hat alpha va hat beta trong éng dém ti 1g dang khi Trang 9 ‘Mét uu thé thém cua budng ti Ié 1a n6 cé kha nang do cc bite xa anpha va beta m6t cach déc lap, thim chi, khi cde bite xa dén tir cing mau, Kha nang nay 1a két qua tir sy khde nhau trong sy ion h6a dae bigt cba hat anpha va beta, nhu trinh bay trong hinh 5.2. Trong mién ti lé, kich thuée xung phu thudc dang ké vao dién thé cung cap, nhé sy phan biét kich thuée xung, toc 46 dém ciia mét loai bite xa da cho 6 thé duge tao ra khéng phu thudc dign thé cung cép trén ving dign thé nhé (~200- 300V). Vang dign thé nay duge goi 14 ving plateau cua detector (xay ra 6 khoang 1000V cho bite xa anpha va khodng 2000V cho bite xa beta). Dign thé hoat déng cia may dém duge dat tai m6t gid trj thich hgp trong ving nay. Véi vige diéu chinh dign thé, toc 46 dém cia mét mau cé tinh phong xa duge tao ra khéng phy thude su thay d6i nhé trong duémg higu dign thé, Mot dudng cong plateau dic trung cho mot éng dém ti Ié loai dong duge nhin thay trong hinh 5.3. Dé dém bite xq hat anpha, may dém nay sé duge hoat déng tai mét dign thé khoang 1000V. Téng sé dém tai 1600V gém cé sy déng gép tir ca bite xa anpha va beta, Dé dat duge tbe dé dém cla hoat 46 riéng cia beta, tée 46 dém cia bite xa anpha (duoc xdc dinh nho sw mo rng mién plateau anpha t6i 1600V véi vige sit dung su phat hat anpha) sé duge tri tir tng s6 dém. 5.2.6. Ong Dém G-M Ong G-M duge sir dung nhiéu nhé sy don gian cia detector ghi nhan bite xa. M6t sé sy diéu chinh hé théng dém can thiét cho sy hoat d6ng 6n dinh ciia detector. Tuy nhién, éng G-M da dan dan duge thay thé boi cdc loai detector khac vi gidi han bén trong cia né thuéng qué tai, Igi thé cia sy don gién trong qué trinh hoat dong, ac biét cho sy img dyng ky thuat phan tich hat nhan phéng xa. Ay thé ma, cdc éng dém G-M tigp tuc tn tai trong nhiéu phong thi nghiém va cho dit sy higu chinh may i voi ching, sé tiép tuc cung cap nhitng phép do chinh xac cho bj do hoat do phéng xa, dae bigt khi phan ly héa hoc 1A m6t phan cia qué Loi thé cua dng G-M La né cé 46 nhay cao, né cé thé phan hdi voi nhidu loai bite xa, da dang ca vé kich thude lin hinh dang, tin higu cia dau ra én, va chi phi Trang 10 thap vé linh vue dign tir hoc. Mau phé bién nhat duge sir dung trong cdc phong thi nghigm kich hoat phéng xa va héa hoc phéng xq la éng G-M ctta sé cudi véi tinh kinh té sir dung mét cai gid dé gitt nhimg miu véi nhimg khodng céch 06 dink véi cita s6, trinh bay trong hinh 5.1b, Ching thurmg duge dat & trong mot Idi chi hoge 16i thép véi mét ctra dé dua mau vao sip xép trong mét cai gid. Hé théng dign gdm. 6 m6t nguén dign ap cao, mt bé tach song, m6t b6 phan dém va mt déng hd do théi gian. Toan bé hé théng nay dugc goi la éng dém G-M. Dac trung téc 46 dém ciia éng dém G-M don gin hon so voi dic trmg nay cua Ong dém ty 16, vi xung cia ng G-M vé ban chat la déc lap véi sy ion hoa so cp la téc nhan gay ra cdc xung. Mién plateau ciia m6t éng G-M t6t la khoang 300V ‘va su ting téc 46 dém vi dign ap duoc cung cp thug ting it hon 3%/100V. ‘Mét trong nhitng dac trumg gidi han téng quat cla éng dém G-M 1a thi gian khéi phuc tuong déi dai phy thuéc vao may dém dé phan bigt duge khodng thoi dr” nay (khoing gian gitta hai lan phong dign lién tiép bén trong dng. Thoi gian “cl 250.10° giay so véi khoang 0,5.10° giay cho mét may dém ti 18) dan dén su chéng chéo dang ké cdc sy kign ion héa (sy tring hgp ngau nhién) n6 lan lugt din dén sy gidm téc 46 dém dang ké déi véi nhimg miu phéng xa manh hon. Anh huéng nay tré nén quan trong hon khi t6c d6 dém vuot qua 10* cpm. Sy higu chinh dé giam “thai gian chét” cé thé duoc quyét dinh tir thi gian phan gidi x. Néu n la téc 6 dém thyc voi t= 0 va m 1a téc 46 dém quan sat duge, khi d6: m n= l-mt Vi du, cho mt éng dém c6 théi gian phan giai cia né 1a 250.10 gidy mot miu voi téc 46 dém thu duge m = 525 eps sé cé mét téc 46 dém the 5.25x10" 1=(5.25x10? x 250x10) ¢ 46 dém thu duge thap hon 13%. Trong éng dém ti 18, 6 hut twong img sé 605 eps nhé hon 0.03%. Ong dém G-M cé diém chung véi éng dém ti 18 cin dé xac dinh toan bé higu suat cho mau dém dui éng dém cita sé cudi dé thay ddi 6c 46 dém do Trang 11 duoc thanh téc 46 phan huy tuyét di cho nuclit phéng xa. Toan bé higu suat cha hé théng detector cita s6 cudi phy thudc vao nhiéu nhan té trong 46 bao gém detector, m6t vai linh kign may va chinh nguon cila n6. 5.3. DETECTOR NHAP NHAY Diém chi ¥ ciia Detector nhap nhdy 1a n6 déng g6p mét phan quan trong trong su phat trién nganh phan tich kich hoat phéng xa, né cing 1a mét trong nhing loai ¢ xa. Kinh nhap nhay duge phat trién Detector ci nhat duge ding trong do hréng bi nam 1908, la dua trén sw phat huynh quang khi hat alpha tac déng vio mét mang méng tinh thé kém sunfua, Sy tong tac duge quan sat véi mét kinh hién vi trong mét phéng téi bing “may dém nhan tao” téc 6 dém cia may nay bi gidi han, khoang 60 nhap nhay trén mét phit. Sy phat trién cia may dém dién tir hodc nhimg may dém g6p trong nhing nam 1930 da lam cho may dém bing hinh anh 16i thi. Ong nhan quang xuat hign trong nhiing nam 1940 khéi dau cho may dém nhap nhay hign dai. Detector nhap nhay da tro nén quan trong cho viéc do phé tia gamma, dac bigt trong phan tich kich hoat phéng xa, véi vide phat hign ra nhiing tinh thé voi mat 46 cao dac trumg nhay véi birc xa Gamma va sy phat trién déng théi cdc thiét bi do ign tr, cdc thiét bi nay né cé thé tach va chon xung dién bang bién 46 (chiéu cao xung). 5.3.a. Nguyén Tic Ghi Nhén Nhdp Nhay Detector nhap nhdy phu thudc vao dac tinh cia nhiing tinh thé rin, né cé thé tigu hao nang hong béi sy ion héa va sy kich thich duéi dang phdt quang. Sy phat xa cia anh sng nhin thay hodc tia tir ngoai néi chung li dwéi dang hujmh quang (véi théi gian séng khoang 10° gidy) hoac hign tong lan quang (6 bude séng dai hon véi thai gian song khoang 10° gidy). Tinh thé nhap nhay c6 thé bao gom nhing hop chat hitu co hodc v6 co. Su phat sing cia hop chit hitu co (vi du nhu antraxen) la m6t dac tinh cé hitu cia phan tir hitu co, trong khi hgp chat v6 co, su phat sang la mét dic tinh ciia trang thai két tinh. Vi hau hét cdc detector nhap nhay duge ding cho quang phé bitc xa dugc lam bang tinh thé v6 co, sy tim hiéu cia ching ta bi Trang 12 gidi han trong nhimg tinh thé nhu vay. Ly thuyét dai bude séng trong gidi han nhat inh cia chat rin duge phat biéu nim 1928 duge 4p dung cho tinh din dién cia kim loai, chat ban dan va chat cach dign két tinh. Sy phan logi nay néi chung duge tao bai su khac biét vé dign tré suat. cdc gid tri gan ding duge cho trong bang 5.1 Bang 5.1: Dign tré cita vat rdn Chat Dign tre suat vat ~10° Chat ban dan, 107 ti 10° Chat cach dién. 10"* ti 10? Ly thuyét vé chat ran coi sy phan chia co long tit trong mt mang tinh thé vé cic mite nang lrong dign bén trong va bén ngoai cia nguyén tir Hién két, Mac di cde electron bén trong lign két chat ché véi hat nhan nguyén tir, cdc electron phia ngoai (electron héa tri) chiu anh hudng cia cde nguyén tir & gan di dé tgo thanh mgt day cae dai nang Iugng “chdp nhgn” lign tue bi tach béi ving gid tri nang lugng “lugng tir bi cam”, M6t so dé biéu dién sy phan loai ving nang lugng dién tir trong mot chat cach dign tinh thé ion duge trinh bay trong hinh 5.4. 6 trang théi co bin iia tinh thé, ving héa tri bi lap day hoan toan béi cac electron, trong khi dé ving din dign thi tréng, Sy phan chia rong tir vé mat nang long gitta hai ving duge goi li ‘ving ning hrong trong Eg va vé mat ly thuyét, né 14 nang hrong t6i thiéu can cho sy ion héa cia mét electron tir ving héa trj t6i ving din dign, Trong tinh thé ciia vat ligu céch dign thi khoang cdch nang Ivong 1 khé 1én nghia 1a sé clectron trong ving din dign 6 nhiét 46 phong 1a khéng dang ké. Su di chuyén ciia mét electron tir ving héa trj dén ving ban dan tao ra m6t “1d tréng” trong ving héa trj va tao ra cp ‘Trang 13 electron-ld trong. Khi electron va 1d trong khéng cén lién két véi nguyén tir, ci hai 6 thé di chuyén ty do qua mang tinh thé va tao nén tinh dan dign trong tinh thé. Hinh 5.4. Ving nang long dign tir trong ion tinh thé cach di M6t electron ciing cé thé bi kich thich xuéng mét trang thai nang hong thap hon so véi ving din trong dé né vin cén lién két tinh dign véi 16 trong trong ving héa tri. qué trinh nay cua sy kich thich dan dén m6t cap electron-Id trong (sy kich thich) né khéng cé dign tich thye nhung van c6 thé di chuyén théng quang mang tinh thé, Hinh 5.4 cho ta thay m6t ving nang lugng kich thich riéng bigt véi mét gid tri cuc dai 6 duéi day cia ving din dién va mét ving téi thiéu phi hop véi su kich thich 6 trang thai co ban, bite xa bj hap thy béi mét tinh thé cach dign c6 thé tao ra ca sy ion héa va kich thich. Sy tai t6 hp ciia electron tir ving dan dign véi 16 trong trong ving héa tri cé thé dan dén su kich thich nita, Su xuat hign hang rao [6 trong va nhiing tap chat (chat kich hoa!) trong tinh thé ion tao ra mite nang hgng dia phyong (trung tim va bay) trong ving bj cam cia biéu dé ving nang lugng, bén dudi ving dan, M6t ion kich hoat cé thé t6n tai trong ca hai trang thai co ban va trang thai kich thich, chimg 16 bing G- va E= trong hinh 5.4, Sy hiiy ciia mot kich thich c6 thé xay ra 3 trudng hop: ‘Trang 14 1. Sw phat sing, m6t su chuyén vé trang thai co ban nhé sy phat sing, 2. Sw dap tat, mét sy chuyén vé trang théi co ban bang vige tigu hao bite xa mhigt cia ning lugng kich thich, 3. Bay, mét dich chuyén vé ving din bang viéc thu nhiét long hodc vé trang thai co ban bing vige tigu hao bite xa nhigt. Hinh 5.5, So dé mite nang Iugng cia m6t tam kich hoat cia nhiéu trane thai kich thich. Diéu kign cho sy phat sing cia m6t mau duge xde dinh boi thé nang cua trang thai co ban va kich thich cia phan ti nhu mét chite nang cia mét s6 cdu hinh khong gian toa dé r, nh hinh 5.5. M6t mau tap chat 6 thé dat 16i trang théi kich thich bang vigc hap thy bite xa (hodc béi viée hap thu mét nang Iwong ©). Qué trinh hap thy chimg t6 1a c6 su dich chuyén 4 B, né tuan theo nguyén tic Franck-Condon xay ra trong m6t thoi gian ngin so véi sy dich chuyén cia nguyén tir, Trang thai ich thich nay nhim tim ra thé nang eve tiéu dé c6 thé di chuyén vé vi tri C bing Trang 15 vige tiéu hao nhiét cia nang hong du, Photon phat quang duge phat ra khi ¢6 sy dich chuyén C > D, sau d6 mau quay vé nang lugng t6i thiéu trong trang thai co ban bang viéc tiéu hao nhiét cia nang rong du. Phd phat quang 1a mét dai chir khéng phai la mt dudng r6 nét vi nhiét dao déng quanh thé nang t6i thiéu 6 mirc C. Su kich thich doc theo m6t dudng C+ £4 trong dé nang lwongC > £ duge cung cap bang su kich thich nhiét. Trong trréng hop nay, su dap tat bén trong khong xy ra bite xa. Kha nang 06 thé xdy ra K, phy thude vio mhigt 4 va ning lugng hoat héa E = AE(C > A) bing K, =a0®! va higu suat long tir phat quang qo 06 thé dinh nghia nhu sau k 1 k,+k, 1+be d= trong dé: kr la kha nang c6 thé xay ra cho sy phat xa. k, li kha nang c6 thé xay ra cho canh tranh bén trong cita su dp tat k la hang so Boltzmann; a va b la hang s6. Sw phat quang bing mét tinh thé nhap nhay kém theo su kich thich bang viée hdp thy bite xa n6i chung 14 phan 13 theo thé? gian: _yotit T=le 6 d6 © 1a thai gian phin ra, Tinh thé vé co c6 nhimg tinh nhap nhay duge goi la phot-pho, mét trong s6 do xudt hign tinh thé tinh khiét (nhu kim cuong, hgp chat halogen va mudi uranyl), M6t s6 khéc thi tyr kich hoat; dé 1a sut xir ly nhit tao nén sw qua mite ciia mét trong, nhitng ion trong vj tri khe trong mang tinh thé cdi hogt déng nhu chat kich hoat phat sang, Tinh thé nhu thé bao gdm ZnS véi Zn du, CdS véi Cd du va ZnO voi Zn du. Trang 16 Hau hét tinh thé nhdp nhay dugc ding cho viée dé tim bite xa duge hoat héa ‘va néi chung hgp chat halogen hoat déng bang nhitng kim loai nang nhu thallium, europi, va chi, Mac di vige ghi nhdn bite xa bing tinh thé nhdp nay da tré thank phuong phép do luéng chi yéu cho bite xa gamma, phuong php ghi nhan bite xa bang tinh thé nhap nhay cing hitu ich cho viée dém hat alpha (sir dung cdc chat nhap nhay gamma) bang chat lng hay bing nhitng hop chat hitu co bang nhya méng. Phuong phap hi nhé fu tién nhw ZnS) hose hat bé-ta (dae bigt li thigu sy tring khép bite xa cho vig nhay da timg duge phat tri dém nhimg hat mang dign nang. Khi hiém nhu Xe va Kr thi théng thuéng duge ding nhu khi nhap nhay nhung may dé nay cho dén nay chva té ra hitu ich cho su do hrong cc hat nhan phong xa. Chire nang co ban cila detector nhap nhay hgp chat v6 co (bao gom mét tinh thé nhap nhay vé phuong dién quang hoc ghép d6i véi mét éng nhan quang) trinh bay & hinh 5.6, Hoat dong ciia hé do 6 thé duge xem xét dén nam giai doan: 1. Swhdp thy nang hong tia gamma cia chat phat sang. 2. Sy chuyén ddi cia nang lugng hap thy thanh cdc photon ciia sy phat sang. 3. Sw di chuyén cdc photon tryc tiép va phan xa t6i quang catot cia éng nhan 4. Su phat ra cia mét vai quang electron duge gia téc téi diode dau tién. 5. Nhan electron tao ra mét xung c6 thé do duge tai cye dwong cia éng nhan quang. ‘Trang 17 Hinh 5.6: Sy hap thy tia Gamma trong Detector nhap nhay dan dén dign ap ting véi ty 1é nang lugng t ‘Nang lugng cita photon dat trong tinh thé duge bién déi thanh photon anh sang. véi bude sing dic big. Nhing photon nay bj phan xa tir cde vach cia binh chita tinh thé, ndi chung duge lim bing AlO; ho’e MgO, cho dén khi ching di qua vat néi quang hoc va danh bat quang catot, lic dé né sé tgo ra quang electron. Quang catot duge lam bing vat ligu ban dan nhu la SbCs; hoae BiCs;, ching c6 higu suat quang dign cao khoang 0,2 electron trén mét phéton, Ong nhan quang duge thiét ké hGi tu va gia téc quang electron so cap théng qua b6 dién cue cia may nhan (cic didt). MGi didt duge duy tri 6 mét dign dp tir 75 dén 150V lon hon truée va déi voi ‘mdi clectron phat ra tir quang catot phép nhan trung binh trén mdi didt 1a thira sé cia 4, Nhu vay véi 1 dng nhén quang 10 didt, su khuéch dai dong cia cde quang electron tir quang catot 14 khong (4)"° hoae khoang 10°. Dong ra tai anot hu thong qua m6t dign tré tai Ry, né tao ra dign ép 4m gidm xung trinh bay 6 hinh 5.6. Xung nay duge ghép cp théng qua sy can tré cila ty dign C t6i dign oye. Trang 18 5.3.6. Detector Nhdp Nhdy Nal (T)) hét cde chat v6 co duge ding lam chat nhdp nhay cho do lwéng bite xa tia x va bite xa gamma cé hgp chat halogen kiém. Hén hop phé bién nhat, c6 gid tri kinh t8 cao véi nhiéu hinh dang va kich thuéc, dé 1a tinh thé Nal hoat déng véi khoang 0.1% thalium, Thalium durge thém vio duréi dang ion thallous(TI+) lim ting higu suat nhap nhay & nhiét dé phong va di chuyén véi bu6e séng cilia cde photon phat quang khoang 4200 4, thich hop véi sw phan hdi cia bé nhan quang chudn. CsI thinh thoang duge ding véi muc dich dac biét. Nal(Tl) cé vai thudc tinh cin chi y. Tinh thé c6 mat 46 cao (3.67 g/cm’) cho vige hap thy tot bite xa gamma. Tot cung cap sé nguyén tir cao cho higu suat dau ra cia anh sang trén mét don vi cia hap thy bite xa gamma. Hé sé suy giam gamma cho Nal duge trinh bay 6 hinh 5.7. HG s6 suy giim do anh huéng cia higu tmg quang dign va tin xa Compton tré nén cdn bing tai nang long 0.3 MeV va tao ra higu img cap khéng quan trong cho tia gamma v6i nang long nhé hon 2 MeV. Nal(Tl) cé thé dan dan thanh cdc tinh thé Idn (> duéng kinh 8 in) va rat trong suét véi anh sing huynh quang cua chinh nd. dt ngin Nhing tinh thé nay cé thém mét thudn Igi théi gian phan ra phat quang (~0.25 psec), né cho phép dém duge nhimg mau hoat déng manh véi thoi gian chét nhé bé qua. Nal thi hut 4m (né cé thé hap thy hoi nude tir khéng khi) va vi vay tinh thé (va bé mat phan xa anh sng) phai dugc boc kin trong mét binh kin voi cap kinh quang tao thanh éng nhan quang. han ché quan trong khac trong viée chuan bi lip rap hé théng tinh thé pin quang dign 1a tranh kali, n6 chita déng vi phéng xa K-40 tao ra ty nhién va cdc nguyén t6 phéng xa khac trong bat ctr vat ligu xay dyng nao dan dén lam gidm phéng dau do. ‘Trang 19 Hinh 5.7. H@ s6 suy gidm do Nal li m6t ham nang lugng tia Gamma, Tuong tac cia tia gamma voi vat chat duge cho trong phan 4.3.3 né ddi hoi phai c6 sur két hop gitta higu tmg quang dign véi tin xa Compton va (cho tia gamma cé E > 1,02 MeV) higu tmg tao cap. Hé sé suy giam nay do twong tac cua tinh thé nhap nhay Nal(TI) duge trinh bay & hinh 5.7, Mét ngudn cua tia gamma tao ra trong tinh thé Nal mét phé nang hrgng gidm theo timg twong tac cia tia gamma va tinh thé; vi du nhu mét ngudn “Sy v6i E=0.514 MeV sé tao ra higu mg quang dign va Compton véi mét (hé sé truyén) khoang 1 téi 6 trong mét hé théng detector nhap nhay Nal (Tl) “ly tuéng”, theo hinh 5.7, Ly thuyét phé gamma thu duge trong mét detector “ly tuéng” duge trinh bay trong hinh 5.8; ham delta é mite E, = 0.514 MeV. tuong img véi sy hap thy toan b6 tia gamma va him lign ue cia mise nang lung tong img voi tan xa Compton tir bs Compton (dua ra bai 4.46) dén mite t6i thidu c6 thé nhan ra, Thue té quang phé thu duge trong m6t detector nhap nhdy Nal “ly tuéng” cing duge trinh bay trong hinh 5.8. Sy mé rong dinh quang phé la do 4 hai dao déng trong dau ra tia sing tir chat nhap nhay va sé quang dién tir & mdi didt trong éng nhan quang. Bién d6 cia dinh quang phé ciing ting phan nao bdi xc suat ‘m6t compton t4n xa tia gamma c6 thé phat ra thém mét vai tn xa compton din dén sig hap thy toan b6 nang hegng tia gamma, Nhu vay, 46 rng dinh toan phan cé thé Trang 20 tang khi kich thuée cia detector ting béi vi kha nang ting do cac bién cé tang. cdc ac trumg khae ciia quang phé tia gamma duge nghién ciru trong phan 6.3.3. Dac trumg ciia hé théng may dd nhdp nhdy duge xdc dinh béi mét vai théng sé: 1. Higu suat dé tim. 2. Dudng thé hign chiéu cao xung véi ning lugng gamma t6i. 3. D6 phan gidi cla hé théng detector- pin quang dién. 4, Phéng cia hé thong. Hinh 5.8. Ly thuyét va thyc nghiém phé tia gamma gay ra béi su {wong téc compton va quang dign trong Detector Nal. Higu suat nhap nhay (nghia 1a ty sé nang Iugng photon phat ra so voi nang Iugng bite xa téi) cia Nal(Tl) 1a lén nhdt trong hgp chat halogen photpho kiém khoang 12% va khoang 2 lan higu suat cia antraxen, mét chat nhdp nhdy hitu co tot. Higu suat dau da ciia mét detector nhap nhay (nghia 1a ty s6 cia téc d6 dém so voi téc d phan ra cha mét nguén phéng xa) phy thudc vao kich thuéc va hinh dang cia tinh thé va dang hinh hgc cua nguén. Detector Nal thuong mai duge chon véi nhiéu Trang 21 kich thude, phan Ién 1a dang hinh tru gan lign véi éng nhan quang. Nhidu hé thong ét, dat 4a ding dé ghi nhan cdc hat nhan phéng xa phat tia gamma cé tinh thé loa trong n6 nhiing cai Ip nhé chira cdc mau kich hoat dudi dang dung dich hoac chat két tha cé thé dua duoc vio, Mét detector nhdp nhay chuan véi mat cit cé duimg kinh 1a 3 in, su 3 in, Detector Nal (TI) duge sit dung do quang phé tia gamma chuan duge trinh bay trong hinh 5.9, M6t detector tt déi khi thudn Igi hon trong phan tich kich hoat, dac biét khi ding két hop voi nhig may tach héa hoc phéng D6 phan giai cia mét hé thong detector 1 mét tiu chuan dé dn gid kha nang cia hé théng detector dé tao ra chi mét gid tr) xung cao cho bite xq don nang hap thu hoan toan trong detector. Dé phan giai hoac bé rong duéng theo phan trim, wi, duge xc dinh la bé réng cia dinh nang hrgng toan phan tai nita dinh eye dai W,, =r 100% E. v2 oo, trong d6: £, - gid tri ning hrgng gamma toan phan (chiéu cao xung eye dai) AE 1a khoang nang hong (46 cao xung) cho bé rong toan phan tai vi tri nita dinh cure dai (FWHM). Gia tri cia AE va E, ca hai cé thé duge biéu dién theo nang long hode dign 4p. khi phan nhé tia gamma tdi, cdc tia nay sé dugc hap thy hoan toan trong mét detector cé kich thude cu thé suy giam theo nang lwong tia gamma, dé phan giai cimg thay déi theo nang lwong tia gamma. Nhu vay gid tri 46 phan giai ctia mét detector phai xée dinh theo ning lugng tia gamma rigng biét. Tia gamma e6 ning long 0.662MeV ciia 30-y "Cs thuéng duge sit dung dé do d6 phan giai cia detector nhap nhay Nal(TI). Gid tri d6 phan giai cia Cs-137 thuong thay doi tir 7 ti 9% d6i v6i cdc detector tinh thé phang va tr 10 dén 12% d6i véi cac detector tinh thé t6t. ‘Trang 22 5.3.¢ Detector Nhap Nhdy Long Hinh 5.9. 3 x 3inch cia dectector nhap nhay duge sir dung dé do quang phé tia X chuan, Cac éng dém nhap nhay d6i khi duge ding trong phan tich kich hoat. hgp chat +hitu co nhap nhay trong giai doan lng hitu ich cho viée dém cac hat nhan phéng xa; cae hat nhan nay phan rd don 1é bang vige phat ra beta nang lugng thap. Hai vi du ign hinh 1a “S (By ac = 0.168 MeV) va “Ca (Ep max = 0.25 MeV). Trong éng dém nhap nhay long, mau két hop chat ché tryc tiép vao trong chat phat sing nhap nhay bang | trong 3 phuong phy 1. Truc tigp, néu né cé hda tan trong chat phat sang nhdp nhay hitu co. 2. Pha tron dung dich cén néu né hoa tan trong nuée. nghién nhé dé dat duge chat long cé nhing hat chat rn nhé li ti 3. Bang vi Io limg trong dé t6t néu né khéng héa tan trong mét chat nao khéc. Thong thuing chat nh4p nhay hiu co long bao gém: Toluen, chat xylen, terphynyl va m6t sé chat hydrocacbua thom khac, Nhing hgp chat hitu co nay cé Trang 23 thudn Igi 1a phan img nhanh va néi long vige sir dung. Miu phai duge két hgp chat ché vao hgp chat nhép nhdy trong héa chat; hoa chat nay khéng lam tt sw phat hujnh quang. Khi phé huynh quang ciia hon hgp nay mang mau tim, dung dich chat phat sang hign nay bao gdm chit yéu 1a phétpho, né dich chuyén voi budéc séng dé phat hign higu qua hon bang éng nhan quang, Khi su dap tit xay ra téi mét pham vi dang ké, tiéu chudn vé ban chat déi khi duge dua vao cho hé dém tuyét déi. Mau dau tién khéng duge dém lai. DE gidm mite 46 nhigu séng cia b6 nhan quang tai su phat xa nhiét trong may dém nhap i tién them hay long thuimg duge bao vé trong mét budng lanh, vi véi myc dich vé higu suat 2 éng nhan quang trong mgch trang hgp d6i khi duge ding cho hé dém mét dung dich hda tan, Ca hai pin quang dign phai nbn duge anh sing ti st phat hujnh quang déng théi (trong 10%s) dé duge ghi nhan. Khi cde xung nhigu xa nhigt 1a ngdu nhién trong ci 2 pin quang dign, nhidu tin higu bi loai bé do mach tring hgp. Phuong phap khac cho su dém nhdp nhay ciia sy phat beta nang long thp 1a sit dung nhig banh nhap nhay bang nhya méng ciia mGt chat phat sang long. Viée sit dung chat phat sang déo dua ra mét sé phwong phap do méi; vi du, miu chat long c6 thé duge tron lan véi hat nhya déo cho tiép xtc voi nhau, duge dé vao mot dia chat phat sing déo dugc dan vao pin quang dién, hod cho chay qua mét éng nhdp nhay déo hinh xodn 6c xung quang pin quang cho luéng dém, Ky thuat nh thé 6 thé duge quan tim cho qua trinh hat nhan phéng xa trong nhing trung hgp dac bist. 5.4, DETECTOR BAN DAN Sy khdm pha ra may thu thanh ban din ndm 1948 khéng chi din dén sy phat trién nhanh thiét bj dign thuge thé rin déi véi may dém xung dign tir may ghi nhan bite xa thuong nhung cing phat trién mét loai may do méi. Detector ghi nhan bite xa ban din c6 diém chung véi detector khi hap thy bite xa téi bang viée ion héa tryre tiép. Su khac biét chi yéu trong viée tao ra su ion héa; trong may dém khi, cap ion- Trang 24 electron dugc tao ra nhung nguge lai trong chat ban dan electron-electron 16 trong duge tao ra, Detector ban dan da tré nén hitu ich trong sy phan tich bang phéng xa, dac biét cho tia gamma va sy chuyén héa nang Iugng electron trong quang pho. 5.4.a, Nguyén Ly Cita Chat Bin Dan Chat ban din thuéng duge xéc dinh 1a chat trung gian gitta chat cdch dign va chat dan dign. Gid tri gan ding dign tré suat cia chung duge cho trong bang 5.1. Thude tinh cia chat ban din duge giai thich trong co rong tir khi xét dén ly thuyét vé chat ran di mé ta & phan 5.3.1. Su khdc biét vé tinh dn cia chat bin din duge xae dinh béi mat d6 electron dich chuyén tir ving héa trj (nhém electron lién ig Ié trong chat rin) t6i ving dan (nhém két long léo nhat voi nhimg nguyén tr ri cae electron dich chuyén ty do trong chat ran), Trong chat ban din, ving héa tri hau hét duge lap day béi cdc electron, noi ma ving dan gan nhu tréng rong. Gian dé cdc mite nang hrong cia chat ban dan dugc trinh bay 6 hinh 5.10.a. Mét sé gia tri vé khoang nang lrgng dae trang & 300°K 1a 0.66 eV cho nguyén té Germani (Ge), 1.08 cho silic (Si) va 1,50 eV cho Selen (Se). Tuy nhién nang lugng t6i thigu can cho nhig phan tir bite xa dich chuyén trong khodng 3.6 eV cho Si va 2.8 eV cho Ge, chi e6 2 chit ban din thuimg duge ding lim detector do bite xa. Nhiing thudc tinh, co ban ciia 2 chat thuge nhém IVb nay duge ligt ké trong bang 5.2 Trang 25 ‘Viing dan (gan nhu trong) Ec Nang luong, electron cy) . Vang cém Eo ‘Ving héa tr (gan nhu da day) Ey Céc ving thip hon (da day) @ ‘Ving din Ning DONOR lwong ne dlectron ein E 6-066 @) op qaccerror ‘Viing héa ni (b) Hinh 5.10 (a) Biéu dé ving nding leong ciia mot vit ligu ban dén tinh khiét. ving nding licomg edm Eq = Ec — Ev cho Ge 1a 0.06 eV vis cho Si la 1.05 eV, 6 300°K. (6) cde mite nding long pha tap cia Ge duge thé hign & cdc ving tap chat cho vit nhén cé lién quan dn ving ning hugne ed cho ede nguyén tb nhém V va nhibm IT taome: ten. Trang 26 Bang 5.2 Nhieng thuge tinh tong qudt cia ban Si Ge Nguyén tir s6, Z 14 32 Khi legng nguyén tir, M 28.09 72.59 Mat dé, g/cm’ 2.33 5.32 Hang sé dign mdi, k 12 16 Khodng nang lurong, 6 300°K, eV 1.08 0.66 Nang lugng can thiét trén mét cap clectron-1d trong, eV 3.6 28 D6 dich chuyén kéo theo electron 6 300°K, n(em’/V-see) 1450 3800 D6 dich chuyén kéo theo cia electron 6 77°K, 1 21000 36000 D6 dich chuyén kéo theo cita 16 trong 6 300°K, 480 1800 D6 dich chuyén kéo theo cia 1d tring 6 77°K, p 11000 42000 DiGn tr suat bén trong & 300°K, Q-cm 23x10" 47 Mat 46 dign tich bén trong 6 300°K, em” 1,5 x 10!” | 2.35 x 10% Su chuyén dich mét electron tir ving héa tri sang ving din tao ra mét 16 tréng trong ving héa tri va do 46, sé electron trong ing dan va sé 16 tréng trong ving héa tri cia chat ban dan 1a bing nhau. Can cir vao nhiét dé thi téc dé electron dich chuyén va t6c d6 “tai hop” cila cdc electron va cdc 16 trong dat duge sy can bang; téng sé electron (n-cm*) va sé 16 tréng (p-cm™) durge tinh bang céng thire: n=p=N(E)e 2k Trang 27 Trong dé k la hing sé Boltzmann va T la nhiét 46 tuyét ddi. Tai 300°K, kT= 0.026 eV; NE), mat d6 trang thai, 1a s6 cdc trang thai ning Iugng cho phép trén don vi thé tich, 18 mét thude tinh vé két cdu cia mdi chat ban dan va gin bang 10”°. Nhu vay, 6 300°K ca n va p khoang 1.5 x 10"" cm® cho Si va Khoang 2.35 x 10’ em” cho Gi Cac electron trong ving dan va cac 16 tréng trong ving héa tri, ca hai gop phan tao nén kha nang dan dién cia chat ban din va duge goi la hat mang dign. Néu mét tinh thé dat trong tir trréng E, cdc electron va 1d tréng déu dug gia téc va mat 46 dng dign toan phan J duge tinh theo céng thirc: J =Ee(ny, + pu,) Trong dé ¢ la dign tich electron, p., 1a mat 46 dich chuyén cia electron trong ving dan va 1, 1 mat d6 dich chuyén cita Id tréng trong ving héa tri. Mét sé gia tri mit 46 dich chuyén dac trung ciia electron va 16 tréng duge ghi trong bang 5.2. Nhiing thu6c tinh bén trong cia chat ban rat khé duge tao ra, nhur vé 4c tinh thé nguyén chat gip khé khan. Sy pha phuong dign héa hge thi vige tgo ra e: tap hay sy khéng hoan chinh trong két céu mang tinh thé mé dau cho nhimg vin dé khac vé sy kich thich cia hat mang dién, trong d6, s6 electron va 16 trong khéng nhat thiét phai bang nhau, Chat ban dan cha yéu la cdc nguyén t6 nhém IV nhu Si va Ge, ching lién két véi nhau trong két cau hinh thoi véi héa tri 4. Nhing nguyén tir cla nguyén t6 nh6m V cé thé thay thé nhw tap chat trong két cdu mang. 4 electron héa tri cita cde nguyén t6 nhém V cé thé tham gia vio ving héa tri cia tink thé, cdn electron héa tri thé 5 sé lign két long léo véi nguyén tir me. Trong cdc chat ban dan, mite nang luong ciia céc electron nim trong khoang nang hrong gidi han so véi mite nang hrgng cia ving din. Vi vay, mét nang Iugng kich thich nhé (nhé so véi khong nang long Eg) cé thé din su dich chuyén cia cdc electron tir nguyén tir tap chat sang ving din. Trong trréng hop nay, cho di 18 tréng duge di chuyén bi cdc electron thi né ciing khéng dich chuyén va khéng mang dign, Nhw Trang 28 vay, tap chat duoc goi la chat cho vi chting cho di 1 electron mang dign am thira va. dan dén tinh thé duge goi la chat ban din loai n. Nhiing tap chat thuée nhimg nguyén té nhém II] bit dau cho su anh huéng nguge lai; tie 14, ching tgo ra cdc 18 tring trong ving héa tri, thay vio dé ching thiéu cdc electron héa tj dé hoan thanh nhiing lién két mat xich. Nhimg 16 trong nay c6 thé dug lap day bei cac electron véi nang lrong kich thich vita di trén mire nang lugng ving héa trj, do dé cdc 16 trong dich chuyén trong ving héa tr) ma khéng trao déi cac electron ty do trong ving dan. Nhu vay, nhimg tap chat durgc goi 1 nhimg chat nh4n vi ching nhan cée electron, cdc electron nay dai di dé lai cde 16 trong mang dign duong. Dn dén, tinh thé duge goi la chat ban din loai p. So dd mic nang hong cia nhing tap chat cho va nhimg tap chat nhan nay duoc trinh bay trong hinh 5.10.b. Su thiéu hut trong tinh thé nguyén chat do nhiing ché tréng hoac khe hé gitra fc tinh nguyén tit (go ra sy giéng nhau gitta chat cho va chat nhén. Thye chat, thé luén cé ca cac tap chat cho va cac tap chat nhan hoac nhing chd khuyét trong ching, va vi chinh nhing sy khir anh huéng cia nhimg loai ban din khéc nhau duoc quyét dinh bei nhimg tap chat thira. Nhiing thay déi trong nhig tap chit nay va nhimg khe hé trong tinh thé c6 anh hung quan trong dén sy dich chuyén cdc electron va cdc 16 tréng trong chat bin dan. 5.4.b. Detector Bin Dan Céc detector sit dyng chat ban dan dé do bite xa ion héa dya vao sé lrgng ¢: p clectron-16 tréng 1a nhiing cht mang dign ty do va tp hop dign tich ty do dat trong tir trudng. Hai dac diém téng quat quan trong trong viée sit dung cdc chat ban dan nhu cée detector ghi nhin bite xa la thoi gian tich dign va kha nang tich dign, Thoi gian tich dign + duge tinh gan ding bing c6ng thite: T Trong 46: w = 46 nhay cita detector

You might also like