05-Serbian Medieval Art - ..

Serbian Medieval Art: ...
1 of 14
Home
Medieval History
http://www.monumentaserbica.com/mushushu/story.php?id=19
Serbian Medieval Art
Cyrillic Manuscripts
Old Slavonic Dictionary
Emperor Dusan Legislation
Epic Poetry
3 by brana
Srpska umetnost od kraja XIII veka do bitke na Marici 1371.

Svetozar Radoji
U prelaznim godinama izmeu XIII i XIV veka drava Nemanjia bila je u tekoj politikoj krizi. Sukob izmeu brae, kraljeva
Dragutina i Milutina, pretvorio se u unutranji rat. Tek posle konanog izmirenja brae i podele vlasti, posle koje je Milutin postao
stvarni vladar zemlje, Srbija poinje naglo jaati. Jedan od najveih vladara iz porodice Nemanjia, kralj Milutin (1282-1321) poeo je
da pomera granice prema jugu. Suzbijajui Vizantiju iz severne Makedonije, Milutin se spustio do Pelagonije. Njegovsin, Stefan
Deanski (1321-1331), uklonio je kao takmace Bugare, pobedivi ih kod Velbuda 1330. godine. Sin Deanskog, Stefan (Uro IV)
Duan (1331-1355), prvo kralj a kasnije (od 1346) car, proirio je granice srednjovekovne Srbije do Egejskog mora i do Tesalije i
Epira. Od vremena kralja Milutina do smrti cara Duana srednjovekovna Srbija bila je najjaa politika sila na Balkanu. Srpska
osvajanja vizantijskih teritorija bila su ipak kratkotrajna. Dok Duan prodire na jug, Turci se ve prebacuju na evropsko tlo. Prvi veliki
sukob Srba sa Turcima bio je za hriane sudbonosan; srpski plemii pretrpeli su 1371. godine teak poraz na Marici, posle ega je
put u Bugarsku i Srbiju bio otvoren.
Nepuno stolee, od 1282. do 1371, trajala je srpska prevlast na Balkanu. Taj period je mnogo znaio i u istoriji stare srpske umetnosti.
Jo se kralj Milutin slui starom titulom, vladara srpskih zemalja i pomorskih. Stara geografska i politika podela na Raku i Zetu,
koja se toliko ogledala i u dvojnom karakteru srpske umetnosti XIII veka, poela je od prvih godina XIV veka da gubi svoj nekadanji
znaaj. Nova politika i kulturna orijentacija prema jugoistoku naglo je poremetila postojeu ravnoteu izmeu istonih i zapadnih
elemenata u staroj srpskoj umetnosti. Oko 1300. godine srpska umetnost u celini potpada pod dominantni uticaj Vizantije. Ulaskom u
severnu Makedoniju, Srbi se izlau snanom uticaju iste vizantijske umetnosti. Ponovio se stari proces: pobednici su bili pobeeni
jaom i starijom umetnikom kulturom koju su prihvatili i sa neoekivanom vetinom iskoristili za svoje potrebe.
Ranije zaputeni garnizonski gradovi daleke vizantijske provincije doiveli su posle dolaska Srba novi procvat. Doljaci su se odmah
pokazali kao neumorni graditelji - stare crkve su popravljane, a nove podizane.
Srpska umetnost za vladavine kralja Milutina od 1300-1321.
Period najinteresantnijeg preobraaja stare srpske umetnosti u ranom XIV veku trajao je svega dve decenije. Godina 1300, toliko
znaajna za zapadnu evropsku umetnost, i za vizantijsku umetnost bila je sudbonosna. Bez obzira na ratne neuspehe carske vojske,
Carigrad je oko 1300. doiveo ponovni procvat: poslednju vizantijsku renesansu. Iskusni klasicizam renesanse Paleologa raskono se
ispoljio u arhitekturi, kamenoj plastici, slikarstvu i umetnikim zanatima.
Srbi su novu umetnost Carigrada primali direktno, iz vizantijske prestonice, i indirektno, preko Soluna i Makedonije. Izmeu 1300. i
1321. podie se niz znaajnih spomenika u srednjovekovnoj Srbiji. Istih godina kralj Milutin zida crkve i izvan granica svoje drave, na
Atonu, u Solunu, Carigradu, u Palestini i na Sinaju.
Arhiepiskop srpski Danilo, kraljev biograf, na jednom mestu nabraja devet Milutinovih crkava: Bogorodicu Ljeviku u Prizrenu,
Graanicu, katedralnu crkvu Bogorodice Trojeruice u Skoplju, Sv. ora (Gorga) na Seravi kod Skoplja, Sv. Konstantina i Jelenu u
Skoplju, Staro Nagoriino, Sv. Joakima i Anu (Kraljevu crkvu) u Studenici, Sv. ora u Dabru i Sv. Nikitu kod Skoplja, a tek kasnije
govori desetoj Milutinovoj crkvi - mauzoleju, Sv. Stefanu u Banjskoj. Danilov zapis kralju da je bio nenasiti zidatelj boanstvenih
crkava, no i palih obnovitelj zaista ne zvui kao prazni panegirik, kad se iz savremenih izvora zna da je Milutin i izvan granica svoje
drave podizao mnoge crkve i manastire. Ne bez politikih ciljeva, kralj zaista obasipa dva stara manastira na srpskovizantijskoj
granici, Sv. ora u Kievskoj oblasti i Sv. Bogorodicu u Treskavcu, vie Prilepa.U Svetoj Gori
Milutin podie novu crkvu u Hilandaru (oko 1303), utvruje manastirske luke, obnavlja elije i
trpezariju i na morskoj obali podie, na mestu Hrusija, posebno utvrenje protiv gusara, sa
crkvom Sv. Spasa. U Solunu Milutin ima svoje palate - u tome gradu on esto boravi i u njemu
zidatri crkve: kapelu Sv. Nikole (koja se ouvala), Sv. ora i Sv.Trojicu. U Carigradu Milutin
obnavlja manastir Sv. Jovana Prodroma i uz njega podie ksenodohion sa bolnicom; taj
fondaco dei Serbi u Carigradu imao je uvene lekare i bogatu biblioteku, kojoj je neko
vreme pripadao i poznati beki rukopis Dioskoridesa. U Jerusalimu Milutin je podigao (oko
9/6/2016 12:42 PM
2 of 14
1315) crkvu Sv. arhanela, a na brdu Sinajskom crkvu Sv. Stefana.

Srpska arhitektura u vreme kralja Milutina inspirisana je preteno vizantijskim " uzorima. Tipovi
Manastir Graanica, crkva Uspenja

Bogorodice, 1321. godina, spoljna priprata iz
kraja XIV veka
crkava Milutinovog doba jasno se izdvajaju. Stare bazilike gradskih katedrala adaptiraju se
prema novom stilu renesanse Paleologa. Prizrenska katedrala, Sv. Bogorodica Ljevika, podignuta na temeljima ranohrianske
bazilike - i kasnije esto prepravljana - dobija oko 1307-1309. oblik petokupolne crkve sa dvospratnim, dole otvorenim, narteksom, koji
u sredini ima visoku, gore otvorenu, kulu. Naos prizrenske katedrale, izduen i sa razbijenim unutranjim prostorom, donekle zadrava
karakter bazilike. Spoljanje mase same crkve imaju naglaene horizontale i kupole se jedva odvajaju od krovnih povrina. Tehnika
graenja u kamenu i opeki sa bogatom keramoplastinom dekoracijom sasvim je identina tehnici zidanja u Grkoj iz istog perioda.
Priprata s kulom, graena istovremeno i istom tehnikom, znatno se razlikuje od naosa; ona svojom visinom i kompaktnou deluje kao
neka vizantijska varijanta italijanskih gradskih palata.
U deanskoj slikanoj arhitekturi esto se ponavlja taj arhitektonski motiv - naglaeno stilizovan. Arhitekt Milutinove Bogorodice
Ljevike je poznat; to je protomagistar Nikola, graditelj koji je 1314. na ostacima starih zidova (iz XI veka) podigao petokupolnu crkvu
Sv. ora u Starom Nagoriinu. Kao najreprezentativnije i najmodernije crkve Milutinovog
perioda istiu se petokupolne crkve sa upisanim krstom. I Bogorodica Ljevika i Sv. ore u
Starom Nagoriinu u stvari su adaptirane stare crkve, na kojima su nove tendencije dole do
izraaja samo u sistemu svodova i komponovanju krovnih masa sa kupolama. Jedina
sauvana Milutinova petokupolna crkva koja je od temelja podignuta u novom stilu jeste
Graanica, katedralna crkva graanike episkopije, naslednice ranohrianske episkopije
grada Ulpianae (Lipljana). Graanika crkva je plemenita i veoma samostalna varijanta
vizantijske petokupolne crkve. U osnovi jako pravilnih kontura, sasvim se izgubila - u
vizantijskoj arhitekturi istih godina jasno naglaena - podela na tri broda (kao npr. u Sv.
apostolima u Solunu). U Graanici su proskomidija i akonikon, kao i u staroj rakoj
arhitekturi, odvojene kapele. Srednji brod veto je proiren pred oltarskom pregradom, tako da
jezgro unutranjeg prostora predstavlja lau sa pevnikim transeptom; unutranja arhitektura
Graanice u sutini je samo monumentalizovana i sloenija obrada prostora tradicionalne
stare rake kole.
Raka tradicija nije se ispoljila samo u unutranjosti Graanice. I sva spoljanja kompozicija
masa sa naglaenom stepeniastom ritmikom penjanja u visinu tipino je raka i vezuje se
direktno za one tendencije vertikalizma koji je, u znatno skromnijim reenjima, ve bio naroito
naglaen krajem XIII veka u Arilju. Graanica je, svakako, delo genijalnog arhitekta (moda
protomajstora Nikole u njegovim zrelim godinama?), koji je savremenim sredstvima tada
aktuelnu internacionalnu temu znao da obradi u duhu jedne nacionalne arhitekture koja je
imala svoje posebne estetske ideale. Dinamika graanike unutranje i spoljanje konstrukcije
strana je vizantijskoj arhitekturi; iva, kontrastna igra plastinih oblika isto je strana klasicizmu
renesanse Paleologa.
Oblici Graanice imaju u sebi izrazito antiklasicistike vrednosti, koje bi se, moda
Staro Nagoriino, crkva Sv. ora, sv. ore

Gorgos (brzi pomonik) juni zid naosa,
1317. godina
anahronino, smele nazvati romantinim. Snano isturena u visinu, bogato raslanjena i

intenzivno obojena crveno-belim kontrastima opeke i maltera na tamburima kubeta, Graanica veoma sreno saima u sebi suprotne
tendencije vizantijske i gotske arhitekture; ta simbioza - delo talentovanog majstora - ne svodi se na mehaniko meanje heterogenih
oblika. Graaniki arhitekt se slui materijalom i konstrukcijama vizantijske arhitekture ranog XIV veka. Na gotski nain prelomljeni luci
na kracima gornjeg krsta, koji nosi postolje glavnog kubeta, ne bi sami po sebi mogli doarati gotiku. Gotika graanikog majstora
znatno je sutinskije izraena smelim konstrukcijama proporcija, ritmova i kontrasta, koji su vizantijskoj arhitekturi bili i ostali strani.
U vizantijskoj umetnosti epohe Paleologa najee se ponavljao takozvani tip crkve upisanog krsta. U srednjovekovnoj Srbiji
podizanesu obe varijante graevine upisanog krsta: saeti oblik sa jednim kubetom i pilastrima kao nosiocima tambura, i razvijeni
oblik sa jednim ili pet kubeta i sa stupcima, ili stubovima, nosiocima kubeta. Ta osnovna podela odnosi se na sistem konstrukcije.
Meutim u samoj obradi arhitektonskih oblika i prostora, postojale su u Milutinovo doba u srpskoj arhitekturi znatne razlike.
Jednokupolne crkve na teritoriji Milutinove drave dosta jasno se odvajaju u dve varijante. U prvoj, kojoj pripadaju, Sv. Nikita i
studenika Kraljeva crkva, osea se tenja ka jedinstvu prostora. Sv. Nikita, sa naglaenim srednjim brodom i jedva odvojenim
stupcima od zidova i prostranom kupolom, zadrava u spoljanjoj arhitekturi izvesnu strogost starije rake arhitekture. Sasvim je
usamljena arhitektura minijaturne studenike Kraljeve crkve; ona je u sutini zazidani baldahin jedne velike kupole kome je na istoku
dodana apsida, oblik koji je u starom rakom stilu (kapele u ii) ve postojao u neto skromnijem obliku. Druga varijanta, blia
vizantijskim koncepcijama, sauvala se u Muutitu (crkva Bogorodice); ova crkvica skromnih dimenzija zadrala je jasnu unutranju
podelu na tri broda, malo kube i arhainu polukrunu apsidu. Sasvim posebno mesto u srpskoj arhitekturi ranog XIV veka zauzimaju
dve crkve: Banjska, mauzolej kralja Milutina, i Saborna crkva u Hilandaru, dve graevine koje u svemu pokazuju krajnje kontraste
suprotnih uticaja na srpsku arhitekturu Milutinovog doba.
Kralj Milutin je pod uticajem majke Jelene, koja je - poreklom iz sporedne linije Anuvinaca (iz porodice Chaurs) - odravala dobre
veze s katolikom crkvom, pomagao graenje i katolikih crkava u sprskom Pomorju. Iztih krajeva, izmeu Draa i Dubrovnika, bili su
svakako i majstori koji su podigli crkvu Sv. Stefana Prvomuenika - Banjsku. U ivotu kralja Milutina opisuje se kako se pristupilo
zidanju Banjske posle porodinog saveta u kome su uestvovala oba kralja, Milutin i Dragutin, njihova majka Jelena, arhiepiskop
srpski Sava III i episkop Danilo. Banjska je kao manastir ve postojala i imala je staru crkvu koja je poruena da bi se na njenom
mestu podigla nova. Nadzor nad graenjem Banjske poveren je tada episkopu Danilu, jer je on od mladosti voen, krepljen i
pouavan od sv. Duha, imao jaku i viu mudrost u svome srcu za podizanje crkve, da zapoveda umetnicima i mnogoizabranim
vetacima koji zidaju, kako e postavljati stupove (styloi) i nadstuplja (epistyloi) i lune svodove i crkvene pregrade... Danilo je dobio
9/6/2016 12:42 PM
3 of 14
odreeni zadatak da novu crkvu Banjske podigne prema slici Sv. Bogorodice u Studenici - po elji Milutinovoj, koji je hteo da u ovoj
svojoj glavnoj zadubini poiva posle smrti.
Od Banjske su ostale ruevine i fragmenti skulpture koji svedoe da je Studenica Danilu posluila samo u najoptijim crtama kao uzor.
U osnovi Banjska pokazuje veoma razvijene i sloene elemente rakih crkava. Sve to je ranije u XIII veku sukcesivno dodavano
jezgru crkve, u Banjskoj je podignuto odjednom. Crkva u Banjskoj je jednobrodni hram sa velikom srednjom apsidom, proskomidijom,
akonikonom, prostranim centralnim delom koji je verovatno naknadno pokriven slepom kalotom (bez tambura i prozora), sa
pravougaonim pevnicama, malim zapadnim travejem, sa dve priprate, etiri kapele uz priprate i dva zvonika na zapadnoj fasadi. Sav
taj iznutra jako ralanjeni lavirint prostorija, izdeljen i povezan oevidno prema potrebama i nameni jedne manastirske crkve
grobnice, spolja je saet u kompaktni, masivni blok jedne kasnoromanske katedrale u mramoru, sa kubetom i visokim zvonicima. Na
Studenicu je donekle podseao glavni unutranji prostor i plastini ukras u mramoru. Sve ostalo predstavljalo je prostornu sintezu
rake arhitekture u umetnikoj obradi primorske retardirane romanike. Sa svojim bogatstvom materijala, Banjska je u kasnijoj tradiciji
ostala kao primer raskone graevine. Dragoceni podatak u ivotu Milutinovom ktitorima i njihovim pomagaima baca veoma
odreenu svetlost na kulturne i umetnike tradicije srpskog dvora i dvorskog klira u prvim godinama XIV veka. Milutin se esto opisuje
kao polugrk koji je sasvim potpao pod uticaj svoje mlade ene, carske princeze Simonide, i svoje ambiciozne tate. Banjska,
meutim, svedoi koliko je stara raka umetnika kultura u srednjovekovnoj Srbiji bila jaka i u drugoj deceniji XIV veka. Naroito je
karakteristina uloga kasnijeg arhiepiskopa Danila, monaha vaspitanog u Svetoj Gori, knjievnika i poznavaoca i zatitnika umetnosti;
on prema volji svoga kralja podie Banjsku, ne povodei se za atonskim uzorima, sasvim u duhu starih porodinih tradicija Nemanjia,
koje su se oslanjale na vrste veze sa graditeljima i skulptorima primorja. Mramorna Bogorodica na prestolu, ranije na portalu
Banjske, sada u seoskoj crkvi u Sokolici na Kosovu, deluje arhainije od studenike Bogorodice, nastale pre 1200. Fragmenti arhivolti
portala iz Banjske pdkazuju da su klesari kralja Milutina precrtavali motive sa studenikih arhivolti, ne uspevajui pri tome da se
priblie mekoj modelaciji i plastinoj punoi starijih originala. Insistiranje na lepotama jedne precvetale umetnosti deluje u
srednjovekovnoj Srbiji skoro paradoksalno. Jo oko 1315-1318. srpski naruioci neguju u pravoslavnoj sredini romanske oblike,
preuzete iz primorskih katolikih krajeva, u kojima je ve bila poela da se iri gotika.
Oko 1303, a moda i neto ranije, podigao je kralj Milutin novu sabornu crkvu u srpskom svetogorskom manastiru Hilandaru. Stara,
manja saborna crkva, koju su podigli Stefan Nemanja i sv. Sava, bila je sruena, a umesto nje podignuta nova, prema planu koji je bio
uobiajen u Svetoj Gori. Pripadajui vie svetogorskoj nego srpskoj arhitekturi, hilandarska saborna crkva nije u ranom XIV veku
uticala na arhitekturu u dravi Nemanjia.
Meutim od poslednje etvrti XIV veka i hilandarska crkva i uopte svetogorska arhitektura izvrile su snaan uticaj na srpsku
umetnost moravske kole.
Unutranja arhitektura Milutinovog doba nije imala nekih bogatijih detalja. Mramorna oltarska pregrada imala je dosta stereotipnu
konstrukciju: ploe, stubie i arhitrav. Do kraja XIII veka ta mramorna kolonada imala je prazne interkolumnije, koji su se - prema
potrebama liturgije - zatvarali zavesama. Od prvih godina XIV veka u interkolumnije se stavljaju ikone, a ispod njih se veaju
skupocene tkanine. Tom izmenom stvorene su osnove za razvoj ikonostasa koji je - u srpskim crkvama - tek u poslednjoj etvrti XIV
veka dobio i gornji friz ikona koji je stajao na mramornom arhitravu.Slikarstvo Milutinovog
doba stajalo je pod dominantnim uticajem renesanse Paleologa. Jo od Justinijanovih
vremena nikada nije u unutranjosti Balkana toliko sigurno vladala carigradska umetnost kao
u godinama izmeu 1300. i 1321. I sadrinski i formalno srpsko slikarstvo Milutinovog doba
bitno se razlikuje od klasinog slikarstva XIII veka. Tematski, slika dobija karakter ilustracije i
dosta se oslanja na tekstove koji se pedantno ispisuju iznad pojedinih prizora. Interpretacije
dogaaja postaju sve sloenije; prizori sa mnogo uesnika veto se komponuju, a narativna
osnova slike dobija efektno ubaene akcente simboline sadrine. Formalno, struktura slike
postaje sve sloenija, prostor dublji, plastika figure jae izraena. iva dinamika pokreta daje
dogaajima podvuene crte dramatinog. Ponovo oivljava interesovanje za oblike i reenja
antike umetnosti; slikana arhitektura, fizionomije, odea, razne personifikacije direktno se
kopiraju iz prastarih predloaka; pozajmice sa antikih mozaika, minijatura i iz skulpture
naroito su este u delima vodeih majstora. Mali formati kompozicija i figura dozvoljavaju
umetnicima da na zidove crkava naslikaju nebrojane freske. Slikana dekoracija iz prvih godina
XIV veka veto se rasporeuje u cikluse koji pedantno ilustruju velike praznike i cikluse: muka
Hilandar, ikona svetog Pantelejmona, poetak

XIV veka
Hristovih, njegovog zemaljskog ivota, parabola i pouka. esto se slika Bogorodiin ivot i
ivoti (uda i muenja) popularnih svetitelja, naroito sv. Nikole i sv. ora. Ranije
monumentalna kompozicija Stranog suda rasplinjuje se u beskrajne deskripcije. Osim
proznih tekstova, ilustruju se i stihovi pesama: Boina himna sv. Jovana Damaskina i himna
istog pesnika na Uspenje Bogorodiino.
U prvim decenijama XIV veka pojavljuje se u starom srpskom slikarstvu najopirniji ciklus,
ilustrovani kalendar (u Starom Nagoriinu i Graanici) sa svojih 365 scena; istovremeno se
sve ee slika genealogija Hristova, Loza Jesejeva, prema kojoj se 1321 - u Graanici prvi
put - slika i genealoko stablo Nemanjia.
Sve te znatne koliine tema ilustrovane su ivo, sa tenjom ka realistikoj obradi. Oko 1300.
obe polovine hrianske umetnosti zahvaene su slinim ambicijama da se to vie priblie
realnosti ivota.
Staro Nagoriino, crkva Sv. ora, freske

oltarske apside: poprsja svetih arhijereja i
Priee apostola, 1317. godina
Te ambicije slikari na Zapadu ostvaruju uspostavljajui sve tenji kontakt s prirodom. Na Istoku umetnici se dosta zaobilazno vraaju
ivljoj stvarnosti preko uzora antike umetnosti izrasloj iz podraavanja prirode.Kao i na Zapadu, i u starom srpskom slikarstvu od
prvih decenija XIV veka postaju sve jasnije linosti umetnika. Kao naroito plodni majstori istiu se stalni saradnici, slikari Mihailo i
9/6/2016 12:42 PM
4 of 14
Evtihije, koji se po potpisanim i datiranim radovima mogu pratiti od 1295. do 1317, zatim
majstor Astrapa, koji radi oko 1307-1311. i neto mlai majstor Jovan, iz tree decenije XIV
veka.
Ovi savremenici ota pokazuju se kao veoma iskusni ilustratori jedne sloene i obimne
tematike - njihova slika, kao i u susednoj Italiji, ima osnovni narativni karakter. Ipak ta
realistika crta u vizantijskom slikarstvu ranog XIV veka nije krajnja stilska faza umetnikog
stvaranja; iza prie esto se krije simbol, aluzija ili neko teoloko uporeenje. I odnos prema
antici, oko 1300, na Istoku i Zapadu nije isti. U Italiji je antiki uzor veliki posrednik koji vodi u
prirodu, eksperimenat i slobodu - na Istoku je antika tradicija utkana u kontinuitet umetnike
kulture, ona nije nikakvo otkrovenje, ona je jednostavno osnova estetskog izraza, veiti
movens, esto od crkve zvanino suzbijan i veto podeavan za potrebe hrianstva.
I renesansa Paleologa, kao i klasini stil XIII veka i makedonska renesansa X veka, spadaju u
one blistave trenutke snanijeg rascvetavanja od pobonih kritikovane i esto igosane ive
antike u vizantijskoj kulturi. Ta najplemenitija komponenta vizantijskog slikarstva negovana je
u sredini one elite koja se okupljala na carskom dvoru. Kao i na Zapadu, i u Vizantiji se
renesansa antikih shvatanja vezivala za politike ambicije dinastije. Ista se pojava ponovila i
Najei raspored fresaka Dvanaest velikih

praznika u srpsklm crkvama ranog XIV veka:
1-1 A: Blagovesti. 2. Roenje Hristovo. 3:
Sretenje. 4: Krtenje. 5: Preobraenje. 6:
Vaskrsenje Lazarevo. 7: Ulazak Hristov u
Jerusalim (Cveti). 8: Raspee. 9: Mironosice
na grobu. 10: Silazak Hristov u ad (Vaskrsenje
Hristovo). 11: Vaznesenje. 12: Silazak sv.
Duha na Apostole. 13: Uspenje Bogorodice.
u srednjovekovnoj Srbiji. Kralja Milutina, osvajaa Makedonije, njegov biograf naziva novim Aleksandrom Velikim, dok je njegov sin
Stefan Deanski, inae zainteresovan za teoloka pitanja, hvaljen kao Novi Konstantin. Oko 1300. godine porodica Nemanjia ve
postaje stara dinastija koja je dala vie uglednih kraljeva, svetaca, visokih crkvenih dostojanstvenika, dva talentovana pisca i nekoliko
ljubitelja i zatitnika umetnosti, meu kojima se najvie istie kralj Milutin. Slikarstvo ranog XIV veka ne imponuje samo brojnou
spomenika visokih kvaliteta, ono je u isti mah novo, homogeno i podjednako plemenito u svim tehnikama. Stil renesanse Paleologa
podjednako se ispoljava na fresci, ikoni, minijaturi, u srebrnoj plastici i na raskonom zlatnom vezu. To jedinstvo kvaliteta i stila imalo
je - u proseku - visok nivo, iako se, razumljivo, izvesna dela odvajaju svojim posebnim kvalitetima.
U zidnom slikarstvu prve dve decenije XIV veka u srpskoj umetnosti jasno se izdvajaju tri grupe majstora. Arhaine crte zadravaju se
u snanom i efektnom slikarstvu majstora Astrape, autora fresaka u naosu Bogorodice
Ljevike (1307-1309) i novog sloja fresaka u ii (oko 1311). Slikar Astrapa, koji radi u
zajednici sa arhitektom Nikolom, stvara svoja najlepa dela izmeu 1307 i 1311. Njegove
freske u Bogorodici Ljevikoj spadaju meu remek-dela starog srpskog slikarstva; stil Astrape
ima osobine prelazne umetnosti; majstor jo uvek slika atletske figure, njegov ivi, topli kolorit
emajlnog sjaja efektno je ufasovan u snane tamne senke koje oblicima daju plastinost i
teinu; ipak u tu osnovnu starinsku koncepciju, zavisnu od slikarstva XIII veka, Astrapa unosi
elemente novog slikarstva: nemir pokreta, dramatiku kompozicije, tamnoplavo nebo i blistave
akcente svetlosti na telu i odei.
Prizren, crkva Bogorodice Ljevike, Tajna

veera, juni zid naosa, oko 1309. godine
Astrapa svoje uznemirene figure proima izvesnom oseajnou; one ak i kad miruju zrae
nekim sjajem unutranjeg ivota. Stojee figure u prvom pojasu u naosu Bogorodice Ljevike doteranou svoje slikarske obrade
podseaju na ogromne ikone. To snano i iskusno slikarstvo esto se oslanja na kasnu antiku, na ono sugestivno, efektno, slikarstvo,
u kome su linosti proete egzaltiranom oseajnou teile da istovremeno imponuju izrazom i izgledom. Sveta Varvara majstora
Astrape, optereena ukrasom ranovizantijskih carica, deluje kao ivo obojena plastika u slonovoj kosti. Nepogreivi Astrapin oseaj za
monumentalnu kompoziciju, gest i pozu, naroito se sreno ispoljio na freskama Stradanja Hristovih. Kao majstor prelazne epohe,
Astrapa se ipak ponekada zadrava na detaljima, na pojedinostima odee, nakita, porodiljske sobe ili uionice.
Freske u otvorenoj priprati, razbijene naivopisne detalje, verovatno rad Astrapinih pomonika, ve sasvim pripadaju novom pravcu
narativnog slikarstva. U tri izdvojena kompartimenta grupisana je sloena i razbijena sadrina: Stranog suda, opirnog ciklusa
Krtenja Hristovog i isto tako na pojedinosti razbijenog genealokog stabla Hristovog, kome su dodane freske marijanske simbolike.
Freske sline slikarstvu u naosu Bogorodice Ljevike Astrapa ponavlja u ii oko 1311. godine. Jo uvek monumentalne kompozicije
sa snanim figurama i masivnom arhitekturom, u crteu veoma podseaju na Bogorodicu Ljeviku, ali se paleta naglo gasi; umesto
ivih crvenih i plavih akcenata, koiorit se utapa u, istina fino, nijansirano sivilo iz koga se istiu jai akordi utog, tamnovioletnog i
belog. Brojno najimpozantniju galeriju fresaka Milutinove epohe stvorila su dva majstora: Mihailo i Evtihije, dva umetnika koja su u
Ohridu krajem XIII veka (1295) u Bogorodici Perivlepti jo slikali u prelaznom stilu: dramatinom, efektnom i prilino sirovom. Isti
majstori negde oko 1300. menjaju svoj nain slikanja, prilazei znatno uglaenijem klasicizmu renesanse Paleologa. Mihailo i Evtihije
slikaju, po narudbini kralja Milutina, oko 1307. crkvu Sv. Nikite kod Skoplja, hram manjeg manastira koji je pripadao velikom srpskom
atonskom manastiru Hilandaru, i 1317. crkvu Sv. ora u Starom Nagoriinu. Preobraeno i oplemenjeno slikarstvo Mihaila i Evtihija
naroito je uspelo u Sv. Nikiti. U intimnom prostoru skoro minijaturne arhitekture, oba majstora dala su nekoliko prekrasnih
kompozicija, uspevi da u njima - verovatno ugledajui se na starije minijature - sigurno i lako oive dosta sloene vetine onog
vizantijskog slikarstva koje se u pravoj i neprekinutoj liniji vezivalo za kasnoantiku umetnost. Naroito su ivo i bogato komponovane
u Sv. Nikiti dve freske: Svadba u Kani Galilejskoj i Hristos izgoni trgovce iz hrama.Bogata tematika zidnog slikarstva u vizantijskoj
umetnosti ranog XIV veka najbolje se ouvala u Starom Nagoriinu.
Pored ciklusa praznika, u ovoj crkvi se pojavljuju i ciklusi: Hristovih stradanja, ivota Bogorodiinog, dugi friz ilustracija muka sv.
ora i celi ilustrovani kalendar. Svaka i najmanja povrina pokrivena je slikom. Oko dominantnog medaljona u srednjem kubetu - sa
poprsjem Hrista Pantokratora - umee se prsten sa krunom kompozicijom Nebeske liturgije. Izmeu donjeg pojasa stojeih figura i
gornjih kompozicija umeu se beskrajni frizovi sa poprsjima svetitelja; dekoracija centralne oltarske apside pretvara se u galeriju skoro
bezbrojne mnoine svetaca, anela, apostola i proroka. Ta pretrpanost sadrine naroito dominira u Nagoriinu na fresci Uspenja
Bogorodiinog. Simultanost raznih dogaaja komplikovana je do krajnjih granica moguega: na fresci se pokazuje istovremeno smrt
Bogorodice, momenat kad Hristos prima na svoje ruke duu umrle majke, putovanje apostola na oblacima pre sahrane, pogrebna
9/6/2016 12:42 PM
5 of 14
povorka, susret Bogorodice i apostola Tome u nebeskim visinama, pokuaj Jevrejina da obori
Bogorodiino telo sa nosila, osam proroka sa razvijenim svitcima, osam simbola Bogorodiinih
(runo, eravica, vrata, kupina, kamen, brod, hram i zvezda), otvorena vrata raja i nepregledne
ete anela u raju. Ta stoglava mnoina uesnika na fresci Uspenja bogato je diferencirana:
stari i mladi, mukarci i ene, ljudi i aneli, svi se oni ivo kreu, tue, hodaju i lete, poneseni
udnim religioznim zanosom u kome se meaju legende, simboli i pouke. Po svojoj umetnikoj
strukturi to slikarstvo je u punoj meri ars docta - veoma iskusna, pomalo hladna i sklona
spoljanjem efektu.
Freske u Kraljevoj crkvi u Studenici (iz 1313/14), u Sv. Petru u Bijelom Polju (iz oko 1320) i u
Graanici (iz 1321) sline su freskama iz makedonskih oblasti istog doba, ali se od njih
odvajaju znatno viim kvalitetima. Dok se radovi Mihaila i Evtihija esto rastapaju u rutinersku
prosenost, slikarstvo u navedenim crkvama pokazuje veoma odreene, posebne osobine.
Najstroi klasicizam, ipak sa izvesnim crtama intimnog i sentimentalnog, zadrale su u sebi
freske Kraljeve crkve u Studenici. Minijaturna prostorija pokrivena je od kalote kubeta do poda
freskama sitnog formata. Tematski Kraljeva crkva predstavlja neku vrstu iseka iz opirne
tematike crkava prosenih dimenzija. Osim skraenog programa u oltarskom prostoru,
naslikani su u svodovima praznici, u kupoli Pantokrator, Nebeska liturgija i proroci, u
pandantifima jevanelisti, a na zapadnom zidu veliko Uspenje. Na najvidljivijim povrinama
junog i severnog zida dominiraju dve iroko razvijene kompozicije iz Bogorodiinog ivota njeno Roenje i Vavedenje. Na uskim povrinama potrbuja lukova smeteni su brojni
medaljoni sa poprsjima svetaca - i u prizemnoj zoni: stojee figure Hrista, Bogorodice, svetih
patrona crkve Joakima i Ane, sv. Simeona, sv. Save Srpskog, portreti kralja Milutina i kraljice
Simonide i likovi svetih ratnika.
Intimna atmosfera malog prostora pruila je mogunost majstorima da se zadravaju na
finesama kompozicija, blagog senenja i mekog kolorita. Klasicistike osobine ovoga
slikarstva izrazito su akademske prirode. Uenost, skoro arheoloka pedanterija, ogleda se
ia, crkva Sv. Spasa, sv. Petar, ulazni

vestibil, oko 1311. godine
naroito u vetim pozajmicama antikih proporcija, fizionomija i alegorinih figura. To

slikarstvo se najvie - u okviru srpske srednjovekovne umetnosti - vezuje direktno za
tendencije carigradskih ateljea; samo u prestonikim radionicama mogli su se nai profesori i
sledbenici koji su slino pretrpavali kompozicije antikim detaljima. Za klasicizam ovih
Milutinovih majstora naroito je krakteristian manir komponovanja; oni ne prepisuju sa starih
minijatura kompozicije kao celine, ve, prema principima starih naina komponovanja,
sastavljaju svoje nove kompozicije, tano prilagoene datim povrinama unutranje
arhitekture. Roenje Bogorodice u Kraljevoj crkvi spada meu najlepe kompozicije u
celokupnom slikarstvu renesanse Paleologa.
Oteena dekoracija iz XIV veka u crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju izdvaja se naroito
sveinom kolorita i slobodom komponovanja. Majstori se trude da i najvie ustaljenim
kompozicijama velikih praznika daju novi izgled. Na nekim freskama u Bijelom Polju naroito
Sveti Nikita kod Skoplja, Izgon trgovaca iz

hrama, severni zid naosa, poetak XIV veka
se jasno osea uticaj knjievnosti na slikarstvo. Neobina kompozicija Hristovog vaznesenja

naslikana je kao skoro doslovna ilustracija jedne propovedi vaznesenju ruskog pisca sv.
Kirila Turovskog. Isto tako izvesne molitvene formule koje se dodaju opisma dogaaja stvaraju
nove pojedinosti. U sprskim tekstovima XIV veka esto se ponavlja molba pisaca da im se
prui prilika da vide svetlost tavorsku koju su aneli videli. To navodi slikare u Bijelom Polju
da u scene iz zemaljskog ivota Hristovog umeu, kadgod im se prilika ukae, anele kao
svedoke dogaaja. Ta licentia poetica u dodavanju datelja tipina je za hriansku evropsku
umetnost XIV veka; nju crkva nije naroito trpela i ona se na Istoku ve krajem stolea
izgubila. Slina sloboda osetila se u srpskoj umetnosti ranog XIV veka i u umetnikoj obradi,
naroito u novim bogatim svetlim akordima kolorita i u znatno brem i lakem osloboenom
Studenica, crkva sv. Joakima i Ane, Roenje

Bogorodice, juni zid naosa, 1313-1314. godin
potezu etke. Neoekivana sveina boje zrai iz bjelopoljskih fresaka; ranije u pozadinu jako
potisnuti pejsa sitnih razmera i skoro monohroman, sada postaje vei, plastiniji, ivo obojen
i potpuno ukljuen u strukturu kompozicije. To raspriano i vedro slikarstvo kao da ve
nagovetava onaj elegantni, rafinovani stil koji se u srednjovekovnoj Srbiji pojavio krajem XIV
veka u Kaleniu. Znatno prilagoene maloj arhitekturi prastare zadubine Nemanjinog brata,
bjelopoljske freske imaju veoma smiljeno uzdrani intimni karakter; formati su mali, gestovi
uzdrani, bez ambicija ka dramatinom i monumentalnom.
Sasvim su drugog karaktera freske iz gotovo istog vremena u poslednjoj crkvi kralja Milutina u
Graanici. Po nekim osobinama slikarstvo Graanice vezuje se za klasicizam Kraljeve crkve u
Studenici.
Smelo bi se pretpostaviti da su - neke delove - u Graanici i Studenici slikali isti majstori, pa
ipak se kao celine ova slikarstva bitno razlikuju ne samo po brojnosti i formatu fresaka, ve i
po umetnikoj koncepciji. Graaniko slikarstvo, smeteno u visoku kontrastno osvetljenu
unutranju arhitekturu, deluje dramatino i monumentalno. Ogroman broj fresaka, i pored
prosenog malog formata, efektno je sloen u cikluse koji se znatno odvajaju od poetnog
Studenica, crkva Sv. Joakima i Ane, aneli iz

Uspenja Bogorodice, zapadni zid naosa,
1313-1314. godine
9/6/2016 12:42 PM
6 of 14
narativnog tona iz prvih godina XIV veka. Graaniki ciklusi rasporeeni su suverenom
vetinom. Sve je meusobno povezano, sve je teoloki smiljeno i u detaljima obraeno do
krajnjih finesa. Najvii delovi unutranje arhitekture islikani su prema utvrenoj shemi koja je
bila definisana ve u starijim crkvama Milutinovog doba. Ispod velikih praznika u potkupolnom
prostoru veto se ubacuju parabole Hristove i scene uenja. Ispod tih mirnih, sveanih prizora,
skoro bez pokreta, odvija se u ivom ritmu dugi ciklus Stradanja - dramatian i iscrpan; ispod
scena Stradanja ritam postaje blai u pojasu koji pokazuje dogaaje posle Uskrsnua. Iz tog
kruenja ritmova razne brzine, koji svi teku u istom pravcu od jugoistoka preko juga, apada i
severa do severoistoka, izdvajaju se dve monumentalne kompozicije, na gornjem delu
istonog zida (iznad stare oltarske pregrade) grandiozni Hristov silazak u ad, i na zapadnom
zidu velika freska Uspenje Bogorodiino, iako su i one blago - jedva primetno - pokrenute u
pravcu opteg ritma kretanja. Povrine svih gornjih velikih i malih kompozicija, zakljuene su
dugim stoglavim frizom nepokretnih muenikih i svetakih poprsja, ispod kojih su, opet esto
u veoma ivim pokretima, naslikane stojee figure svetih ratnika, muenika i muenica. U
manje vidljivim delovima crkve slikane su ostale bezbrojne scene i figure: celi kalendar,
Studenica, crkva Sv.Joakima i Ane, devojke iz

Vavedenja Bogorodice, severni zid naosa,
1313-1314. godine
Strani sud, ivot Bogorodiin, ivot sv. Nikole, Hristova uda, genealoko stablo Nemanjia i
portreti kralja Milutina i njegove mlade ene Simonide.Ni kvaliteti ni umetnike koncepcije
fresaka u velikoj celini graanike slikane dekoracije nisu uvek ujednaeni, ali je ipak u
srednjem potkupolnom prostoru u punoj snazi doao do izraza glavni graaniki majstor.
Njegova umetnost, uporeena sa ranim klasicistima, znatno je dinaminija, ea u izrazu i
slobodnija u kompoziciji; on je, u izvesnoj meri, romantiar, naroito u vetoj i temperamentnoj
tektonici njegovih kontrasta, u pokretima i sukobima crno-belog. Rasporeujui sigurno figure
u prostoru, glavni graaniki slikar, u elji za novim, pravi kompozicione inverzije: osobe koje
su bile u poslednjem planu prebacuje u prvi, a protagoniste koji su nekada stajali najblie
gledaocu premeta u dubinu. Ranija dominantna statinost likova se gubi, gestovi i pokreti
postaju ivlji, nekada jedva nagovetena ritmika nabora na odei smelo se nadima i na
krajevima zaleprava kao da se dogaaji zbivaju u nekom dubokom, tamnom i vetrovitom
prostoru.
iroki stilski raspon slikarstva Milutinovih vremena najjasnije se ocrtava u zidnom slikarstvu,
Graanica, crkva Uspenja Bogorodice, kralj

Milutin kao ktitor, jugozapadni stubac u naosu,
oko 1321. godine
od Arilja (1296) do Graanice (1321). U ouvanom slikarstvu ikona etape toga razvoja jedva
se naziru. Ikona sv. Petra i Pavla sa portretima kraljice Jelene i kraljeva Dragutina i Milutina,
sada u rimskom Sv. Petru, ne vezuje se za umetnost Paleologa. Ona je jo u tradicijama
starijeg slikarstva i verovatno je iz poslednjih godina XIII veka, iz nekih nama malo poznatih
ateljea jadranskog primorja (moda iz Kotora?), koji su se oslanjali na grku umetnost
susedne June Italije. Najlepa srpska ikona iz vremena kralja Milutina sauvala se u
fragmentima u Hilandaru; ikona predstavlja Bogorodiino vavedenje; po najbolje ouvanoj
povrini na kojoj se vide device iz Bogorodiine pratnje, da se zakljuiti da je carigradski
klasicizam imao u srpskom slikarstvu ikona nove varijante koje su se odlikovale sveim
koloritom.
Od prvih godina XIV veka menjaju se izgled i ukras oltarskih pregrada u srpskim crkvama. U
interkolumnije iznad parapetnih ploa, umesto zavesa, umeu se ikone. Umesto stajaih
ikona (tj. figura u celom rastu), sve ee se upotrebljavaju dopojasne, velike ikone. Po
zidanom ikonostasu u Starom Nagoriinu, na kome su umesto ikona na drvenim tablama,
povrine izmeu stubova zazidane i na njima - u fresko-tehnici - imitirane ikone sv. ora i
Graanica, crkva Uspenja Bogorodice,

personifikacija mora iz Stranog suda,
zapadni zid naosa, oko 1321. godine
Bogorodice Pelagonske, tano se vidi kako su izgledale ikone na ikonostasima Milutinovih

crkava. Iz Milutinovih vremena sauvalo se malo originalnih ikona, iako se po savremenim pisanim izvorima zna da je slikarstvo ikona
u Srbiji ranog XIV veka bilo mnogo negovano. Jedna poznata ikona, poklon kralja Milutina crkvi Sv. Nikole u Bariju, bogato okovana u
srebro, bila je naroito popularna i esto kopirana - kao udotvorna - i na Zapadu.
Izrazito tradicionalno slikarstvo negovano je u srpskim prepisivakim radionicama. Inicijalna ornamentika jo prvih decenija XIV veka
drala se vrsto prastarih uzora i samo neki bogatiji rukopisi jevanelja imali su slikane minijature, autorske portrete jevanelista. Kao
najlepi primerci srpskog minijaturnog slikarstva iz vremena Milutinovih istiu se jevanelisti s muzama- personifikacijama premudrosti
u tzv. Kumanikom jevanelju koje se danas nalazi u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu.
Srpska umetnost od smrti kralja Milutina do 1371.
Milutinov sin, kralj Stefan Deanski (1321-1331), dobio je u istoriji nadimak po svojoj zadubini, manastiru Deanima. Dobro sauvana
crkva Sv. Spasa u Deanima po veliini je najimpozantnije delo stare srpske arhitekture (duga 36,50 m, visoka oko 29 m). Kao i sve
crkve-mauzoleji u staroj srpskoj arhitekturi, i Deani su mramorna graevina sa zapadnjakim plastinim ukrasom. Arhitekt deanske
crkve bio je minorit Vita iz kraljevog grada Kotora; crkva je graena osam godina, od 1327. do 1335. Utvrenja oko manastira, kulu
nad ulazom i trpezariju podigao je domai arhitekt protomagister ore, sa braom Dobroslavom i Nikolom, koji su zbog toga to su
podigli mnoge crkve u srpskoj zemlji ve od kralja Milutina dobili plemstvo i nasledni posed. Po svojoj neobinoj koncepciji
arhitektura deanske crkve je ist, primer kasne romano-gotske bazilike, kojoj je, prema elji naruilaca, dodana visoka kupola.
9/6/2016 12:42 PM
7 of 14
Deani su petobrodna bazilika sa prostranim oltarskim prostorom, relativno malim kubetom i

visokom trobrodnom pripratom. Vertikalizam spoljanjih masa i unutranjih prostorija, krstasti
svodovi, uski i visoki gotski prozori, veoma ralanjeni zidovi i celokupna kamena plastina
dekoracija - sasvim su zapadnjaki; arhitektura Deana bez kupole skoro se niim ne odvaja
od prosenih italijanskih crkava iz prve polovine XIV veka. Ta neoriginalna arhitektura ipak se
uklapa u razvojnu liniju stare srpske umetnosti. Od Studenice preko Banjske i Deana odrava
se posebna tradicija u srpskoj arhitekturi, na kojoj su insistirali svi istaknutiji lanovi dinastije
Nemanjia; svi su oni ponavljali poetni uzor, mauzolej Nemanjin, koji je svoju grobnu crkvu
podigao u romanskom stilu. Prvi nastavlja dela koje je zapoeo arhiepiskop Danilo II, pisac
ivota kralja Stefana Deanskog, istie kako je kralj nadzor nad podizanjem Deana poverio
arhiepiskopu Danilu, jer se on brinuo i oko podizanja Milutinovog mauzoleja Banjske. Po
reima biografa Stefanovog, Danilo je izabrao mesto za Deane i, zajedno s kraljem, poloio
kamen temeljac deanskoj crkvi; kasnije tokom rada - prema istom tekstu - Danilo se toliko
trudio oko zidanja da je bio kao najamnik nekog dela toga svetog hrama. Brzina kojom su
podignuti Deani svedoi daje Danilo zaista bio sposoban da uskladi radove u kojima su
uestvovali: kao glavni protomajstor franciskanac Vitus sa brojnim zidarima i klesarima
(murarii et petrarii) iz primorja i domai arhitekti sa radnicima koji su podizali stambene zgrade
i manastirska utvrenja.
Druga znatnija graevina iz vremena Deanskoga je crkva Sv. Nikole u Dabru (Banja kod
Beograd, Srpska akademija nauka i

umetnosti, Kumaniko etvorojevanelje, N
69, minijatura jevaneliste Mateja sa
personifikacijom Premudrosti, druga polovina
XIV veka
Priboja), srednjih dimenzija, zajednika zadubina Deanskog i mladog kralja Duana; crkva
je naroito zanimljiva po konstrukciji zapadnih delova; naos, jednokupolna graevina sa
trodelnim oltarskim prostorom, pokazuje stereotipne oblike upisanog krsta; od naosa
odvojena priprata ima svoje kube, prvi put u srpskoj arhitekturi XIV veka.
Ispred priprate podignut je otvoreni trem na etiri masivna stupca. Dosta naglaeni
vertikalizam Sv. Nikole Dabarskog naroito se osea u unutranjoj arhitekturi.
Najblia grkim uzorima u ovo doba je arhitektura u kompleksu peke arhiepiskopije, kasnije
patrijarije. Sve do poetka XIV veka crkva Svetih apostola bila je jedini katedralni hram
srpskih arhiepiskopa. Dvadesetih godina XIV veka (1321-24) arhiepiskop Nikodim podie
sevrno uz Sv. apostole, crkvu Sv. Dimitrija, a oko 1330, arhiepiskop Danilo podie crkvu
Bogorodice Odigitrije, a juno do Apostola i ispred sve tri crkve prostranu, laku, otvorenu
Manastir Deani, crkva Vaznesenja Hristovog,

1327-1335. godina
pripratu i uz juni zid Odigitrije - kapelu Sv. Nikole. Zahvaljujui tim dograivanjima manastir
srpskih arhiepiskopa dobio je novi, veoma smiljeno proireni kompleks, u kome je nova
arhitektura XIV veka veoma skladno prilagoena i podreena starom jezgru, crkvi Sv.
apostola. Obe nove crkve, severna i juna, manje su i nie od stare u sredini. Sve tri
povezane su sa oko 25 m dugim narteksom. Vie funkcionalna nego dekorativna arhitektura
peke patrijarije kasnije je dosta prepravljana, naroito narteks, tako da se ne moe dobiti
jasna predstava izgledu celine kakva je bila poetkom XIV veka. Jedna se osnovna crta ove
arhitekture jasno ispoljava: jako prilagoena potrebama kulta, ona je razbijena, slikovita i bez
ikakvih ambicija da deluje monumentalno. Od arhitekture XIV veka u Pei je najbolje ouvana
Danilova Odigitrija, mala jednokupolna crkva iznutra podeljena na tri oltara - glavni posveen
Peka patrijarija, crkve Sv. apostola (XIII vek),

Bogorodice Odigitrije i Sv. Nikole (XIV vek)
Bogorodici, severni posveen sv. Arseniju, drugom arhiepiskopu srpskom, i juni posveen sv.
Jovanu Pretei. Kamena skulptura u arhitekturi XIV veka u Pei stilski i kvalitativno je nejednaka. Sarkofazi arhiepiskopa sa plitkim
reljefima krstova i stilizovanom arhitekturom dosta su monotono, prema utvrenom ablonu, klesani. Finoom i originalnou se
odlikuje kameni ukras sv. Dimitrija; strogo komponovani kameni klasicistiki portal, malo remek-delo u stilu renesanse Paleologa, i
dobro ouvana kamena oltarska pregrada. Grubi i teki kameni prozor na Odigitriji u rustinom romano-gotskom stilu deluje kao
provincijska imitacija deanske plastike. Kamena dekoracija na fasadama peke arhitekture bila je potinjena nekada ivoj polihromiji,
koja je mnogo podseala na one obojene fantastine graevine koje se pojavljuju na vizantijskim minijaturama XII veka. iva,
nemirna, areno obojena arhitektura peke arhiepiskopije, sva usitnjena na kolonade, kapele, zvonike i mnoga kubeta, bila je
potinjena posebnoj slikovitosti koja se naroito negovala u monakoj sredini. Ta tipino manastirska arhitektura imala je u
srednjovekovnoj Srbiji svoga oduevljenog mecenu, arhiepiskopa Danila II. U njegovom ivotu opirno se opisuje kako je on podizao
Odigitriju, pripratu i Sv. Nikolu u Pei. Ve u ivotu kralja Milutina, u pasusima u kojima se govori podizanju Banjske, Danila hvale
kao vetog arhitekta; te pohvale ponavljaju se kasnije u opisu podizanja njegovih graevina u Pei.
Danilo je kao odani saradnik kralja Milutina eleo da se istakne i kao graditelj crkava. Pored njegovih graevina u Pei, Danilo zida
kapelu Sv. ora u gradu Magliu, u Jelaci die dvor i crkvu arhanela Mihaila. U ii opravlja crkvu, podie trpezariju i daje da se u
njoj izrade freske. U mestu Lizici, na ekonomiji arhiepiskopije gde je arhiepskop Nikodim podigao crkvu Sv. Save, Danilo obnavlja
crkvu i plaa novi ivopis; nee biti preterano to stoji na zavretku njegovog ivota da se naroito brinuo oko podizanja crkava jer
gde ne stie da crkvu sazida, to zapovedi da je naine od drveta.... Po preostalim graevinama za koje se zna da ih je Danilo II
nadgledao prilikom podizanja, dobija se dosta jasna slika njegovom uticaju na srpsku crkvenu arhitekturu ranog XIV veka. Po
razdrobljenosti unutranjeg prostora u Banjskoj, Deanima i Pei, ini se da je Danilo, ne uputajui se mnogo u probleme stila, jedino
insistirao da graevine budu prilagoene potrebama kulta i liturginim obiajima; ta kultna funkcionalnost naroito se jasno ispoljava u
Pei. Danilo uiva u praktinosti zgrada, on konstruie na priprati pomost, naroiti hodnik kojim vezuje manastirske elije i
katihumenu, kapelu sa prozorom koji gleda u katedralnu crkvu, da moe uvek, nevien, prisustvovati slubi. Kao i u arhitekturi, i u
tekstovima njoj, stalno se istie detalj i arenilo; opisujui peku pripratu, njene stubove i svodove, Danilov uenik poetino hvali
9/6/2016 12:42 PM
8 of 14
njen ivopis, istiui, da je lep kao travno cvee; ta tenja ka kienosti primeuje se i na slikanom modelu peke Odigitrije, koji dri
Danilo II na svome donatorskom portretu. Ratovi i osvajanja kralja i kasnijeg cara Stefana Duana (1331-1355) uneli su i u istoriju
stare srpske arhitekture ivu dinamiku i raznolikost. Naglo irenje srpske srednjovekovne drave prema jugu izloilo je i arhitekturu
severnih krajeva grkim uticajima.
Slikovita vizantijska crkvena arhitektura XIV veka sa bogatom keramoplastinom dekoracijom, mnogim kubetima i lakim, otvorenim
pripratama, prenosila se i u srpske centralne oblasti, iako je ona u njima dobila posebne oblike. Negde u etvrtoj deceniji XIV veka
Duan je podigao novu pripratu sa zvonikom u Sopoanima. irom otvorena graevina sa visokim lucima od lake sige, delo je
primorskih majstora koji su na vizantijsku temu egzonarteksa dali svoju varijantu, sloenu i smelu. Suvie konstruktivno nesigurna,
sopoanska spoljanja priprata sauvana je u ruevinama, koje ipak dovoljno jasno nagovetavaju lepotu prvobitne graevine.
Sopoanska priprata, nastala u godinama dok su dovravani Deani, predstavlja za staru srpsku arhitektura vaan lan u razvojnoj
liniji onih strujanja u kojima su se ukrtali vizantijski i zapadnjaki uticaji. Dok se u Deanima simbioza suprotnih umetnikih tradicija
svela na kompromis u kome je kupola, sa sistemom njene unutranje konstrukcije, ostala skoro strano telo u optoj celini romanogotske petobrodne bazilike, u sopoanskoj priprati znatno se intezivnije proimaju suprotnosti.
Laka konstrukcija pilastara, stubova, lukova i svodova poinje od vizantijske ideje otvorenog narteksa (u planu), ali se ne zadrava na
proraunatim, sigurnim, nizinama vizantijskih graevina ovoga tipa, ve se uputa u smeli vertikalizam, u konstruktivne eksperimente
koji nisu izdrali iskuenja vremena.
Najvei spomenici srpske arhitekture Duanovog doba, obe crkve u manastiru Svetih arhanela kod Prizrena (iz 1343-1352) - crkva
Sv. arhanela i crkva Sv. Nikole - skoro su potpuno razorene; donji delovi zidova bili su zatrpani gomilama uta u kome su pronaeni
mnogobrojni fragmenti nekadanje mramorne arhitektonske plastike i delovi veoma bogato ukraenog mramornog poda iz glavne
crkve. Najnovija ispitivanja ovih ruevina dala su znaajne rezultate. Utvreno je da je glavna crkva bila petokupolna mramorna
graevina sa raskonim portalima, visokim gotskim prozorima i okulusima. Fragmenti plastike pokazuju haotinu meavinu romanskih,
gotskih i vizantijskih elemenata. Skupoceni pod, delimino u tehnici kosmatskog rada, mnogo podsea na neto starije podove
firentinskih crkava.
Petokupolna crkva Sv. arhanela sa bogatom kamenom plastinom dekoracijom, ralanjenom horizontalnim kordonskim vencima
koji teku oko sve etiri strane fasada, ve nagovetava osnovne elemente kasnije dekorativne arhitekture moravskog stila koji se
formirao u poslednjoj etvrtini XIV veka. Arhitektura u Makedoniji i junim oblastima Duanovog carstva drala se vizantijskih uzora.
Dosta monotona arhitektura plemikih zadubina iz vremena od 1330. do 1360. esto pokazuje osobine provincijskog stila. Iz mnoine
graevina te epohe izdvajaju se samo neke. Meu njima je crkva Sv. arhanela u tipu (iz oko 1334), mala jednokupolna graevina
finih proporcija sa malim paraklisom s june strane koji je imao kube; prilikom restauracije paraklis je, iako iz XIV veka, sruen. Iz istih
godina je i plemika crkva Sv. Nikole u selu Ljubotenu (iz 1337), sa jednom kupolom i veoma bogatom keramoplastinom
dekoracijom. Svojom veliinom izdvaja se iz ove grupe plemikih crkava Sv. arhaneo u manastiru Lesnovu, zadubini Duanovog
visokog plemia despota Jovana Olivera. Jednokupolna crkva, sa bogato ralanjenom oltarskom apsidom, podignuta je 1341, uz nju
je 1349. godine dozidane prostrana, starinski zatvorena priprata s kubetom. Iz istog vremena je i mala crkva Sv. Bogorodice u selu
Kuevitu (iz oko 1348), zadubina plemia Radoslava, sa veoma bogato ukraenom oltarskom apsidom.Poslednja znaajna crkva
Duanovog doba, Sv. Bogorodica-Mateia dovrena posle careve smrti (1355), sauvala se
jako oteena, na dominantnom vrhu Skopske Crne Gore, iznad Kumanova. Ova graevina
znatnih dimenzija, sa pet kupola i malim unutranjim narteksom, u osnovi i gornjoj konstrukciji,
klasian je primer vizantijske koncepcije: prostrana, svetla, sa kubetom koje je veeg prenika
nego u Deanima, Matei se dri carigradskih uzora; jedinstvo ravnomerno osvetljenog
prostora odgovara spoljanjem jedinstvu uravnoteene, statike mase.
Tradicionalna arhitektura Mateia slabo se uklapa u ostalu srpsku arhitekturu Duanovog
doba; ona je svakako delo grkih majstora koji ne podnose izduenost osnove, niti
vertikalizam gornje konstrukcije, osobine koje su bile toliko este u srpskoj arhitekturi XIV
veka.
Politiki partikularizam koji je izbio u svoj estini za vladavine nesposobnog sina Duanovog,
cara Uroa (1355-1371) odrazio se i u srpskoj arhitekturi. Tih godina nije podignuta nijedna
znaajnija vladarska crkva; prema kasnim vestima car Uro je obnavljao katedralnu crkvu u
Skoplju (od koje nije ostalo ni traga); on je, izgleda, jedini Nemanji koji nije podigao nijednu
Manastir Matei, crkva Bogorodice, posle

1355. godine
crkvu.
Ojaani plemii, naroito oni iz jugozapadnih krajeva koji su stekli nova imanja po Makedoniji, podizali su na svojim posedima nove
crkve: 1361, srpski kesar Grgur, sin ohridskog gospodara Branka, podie na obali Ohridskog jezera crkvu Bogorodice Zahumske,
Zaum; 1366, Nikola Stanjevi, veliki vojvoda, podie u selu Kone crkvu Sv. Stefana - obe graevine ne odvajaju se od najprosenije
provincijske makedonske arhitekture XIV veka. Znatno samostalniji karakter ima porodina zadubina Mrnjavevia, plemia koji su u
drugoj polovini XIV veka dali dva kralja: Vukaina (1371), savladara cara Uroa, i Marka (1394), poznatog iz srpskih narodnih pesama
kao Kraljevi Marko. Porodini manastir Mrnjavevia, kasnije prozvan Markov manastir, ima glavnu crkvu posveenu sv. Dimitriju,
koja se dobro ouvala.
Mala graevina, 16 m visoka i dugaka, ima jedno kube s tamburom, tesnu unutranju pripratu sa slepim kubetom i na junoj strani
prizidan paraklis, verovatno grobnu kapelu. Smelo izvedena centralna visoka konstrukcija kubeta poiva na visokim kamenim
stubovima; kao i veina manjih crkava toga doba, i Sv. Dimitrije ima spolja bogato ralanjenu oltarsku apsidu. Fasade vie raene
kamenom nego opekom znatno su mirnije u junim makedonskim oblastima. Dosta skromni mramorni zapadni portal sa volutama i
cvetovima i veto klesani kapiteli kamenog ikonostasa u romano-gotskom stilu odaju jasno poreklo majstora. Oni su svakako bili sa
jadranskog primorja, ali veti u podizanju grkih crkava. To ponovno vraanje majstora iz jadranskog primorja u centralne srpske
krajeve bilo je veoma znaajno za kasniji razvoj srpske arhitekture.
9/6/2016 12:42 PM
9 of 14
Pola veka srpskog slikarstva, od stupanja na presto Stefana Deanskog do smrti cara Uroa, jasno se odvaja od umetnosti Milutinovih
vremena i kasnijih umetnosti moravske Srbije. Kasni i kratki razvoj srpske politike dominacije na Balkanu uneo je i u istoriju srpske
umetnosti, naroito u slikarstvo, dinamiku i raznorodnost koje su se nekada komplikovale do haotinosti. Geografski i drutveni okviri
srpske umetnosti bili su do Milutinove smrti sigurno definisani. Granica umetnosti poklapala se sa dravnim granicama u kojima je
suvereno vladala grupa kraljevih majstora; ta dinastika likovna umetnost imala je svoj pandan u dinastikoj knjievnosti.
Od vremena Deanskog i Duana, umetnost je poela da se raslojava prema drutvenom stepenu naruilaca: osim vladarske
umetnosti pojavljuju se i crkvena, plemika i graanska umetnost, svaka sa svojim posebnim crtama. To arenilo postalo je jo
sloenije kad su u sastav srpske srednjovekovne drave ule i june, grke zemlje, sa svojim, opet jako raslojenim umetnostima koje
su negovali majstori raznih crkvenih i gradskih radionica.
U vodeim ateljeima stare srpske umetnosti koji su radili za kralja, desile su se posle 1321. odluujue promene. Dolaskom na presto
Stefana Deanskog, ponovo je doao do izraaja tradicionalni zapadnjaki uticaj. Novi vladar, iako se vraa iz Carigrada, insistira na
porodinom obiaju i poziva primorske majstore iz Kotora da mu sazidaju i islikaju nadgrobnu crkvu, hram Sv. Spasa u Deanima.
Kotorski pictores graeci stvaraju (izmeu 1327. i 1340) najobimniji ouvani spomenik srpskog slikarstva XIV veka. Po ouvanom
srpskom slikarskom potpisu na deanskim freskama majstora Sra, vidi se da je ekipa slikara bila etniki meana (u njoj je moglo biti
Grka, Romana i Slovena) - i da naziv, pictores graeci vie oznaava stilsku, nego etniku grupaciju majstora. Grki majstori iz
kraljevog grada Kotora bili su kao slikari dosta odvojeni od carigradskih ateljea i inili su posebnu grupu rutiniranih zanatlija koji su
znali do pojedinosti istonu ikonografiju; ipak je njihov umetniki jezik vrstih plastinih oblika i ivog kolorita pokazivao neke srodnosti
sa mediteranskom kasnom romanogotikom; smelo bi se rei da je deansko slikarstvo na Balkanu hronoloki najstariji veliki ansambl
onoga stila koji se kasnije nazvao italovizantijskim, sa jednom posebnom crtom slovenskog elementa koji se ispoljavao naroito u
izgledu fizionomija. U slikarstvu koje je decenijama raeno smenjivali su se mnogi majstori. Za sada nije mogue tano razlikovati
njihove ruke, ali se ipak jasno razlikuju dva naina slikanja: jedno dominira u naosu i drugo koje dominira u priprati; to slikarstvo u
priprati, veoma dramatino, plebejskih proporcija i naglih pokreta veoma je blisko jednoj tendenciji u staroj srpskoj umetnosti koja se
jasno ispoljila neto kasnije, u sedamdesetim godinama XIV veka.
Deanske freske kvalitativno su neujednaene i nemaju mnogo pojedinosti koje bi privlaile, pa ipak kao celina one imponuju;
smiljeno rasporeene i sistematski ralanjene, one impresioniraju kao suma tadanje uenosti srpskih teologa. Izrazito
enciklopedijski karakter deanske slikane dekoracije ogleda se naroito u vetom izlaganju ogromne koliine najraznovrsnije sadrine.
U Deanima su naslikana dvadeset i dva ciklusa: Veliki praznici; Bogorodiina smrt; Delatnost
Hristova; Stradanje Hristovo; uda Hristova; Parabole Hristove; ivot Bogorodiin; Dela
apostolska; Akatist Bogorodiin; Geneza; Prie Solomonove; Knjiga proroka Danila;
Starozavetne scene; Loza Jesejeva; Strani sud; Ciklus liturgine sadrine; ivot sv. Jovana;
ivot sv. Nikole; ivot i uda sv. Dimitrija; Vaseljenski sabori; Kalendar i Ciklus ivota sv.
ora.
Osim navedenih ciklusa, naslikane su i stotine pojedinanih figura: apostola, muenika i
ostalih svetaca i svetica; na nekoliko mesta grupisani su portreti Nemanjia, deanskih
igumana; iza krstionice naslikano je, posebno odvojeno, genealoko stablo Nemanjia, od
Nemanje do cara Duana i sina mu Uroa.
U deanskom slikarstvu ispoljava se veoma jasan kontrast u nejednakom odnosu prema
sadrini i umetnikom izrazu. Dok je sadrina strogo sistematizovana, umetnike koncepcije
se ne odlikuju nekom konsekventnou: u njima se nailazi na izrazito arhaine elemente, na
fine pasae carigradskog klasicizma i na ve novo, sentimentalno i meko slikarstvo izduenih
figura, koje e doi do svoga punog izraaja u srpskoj umetnosti tek prvih godina XV veka. U
naosu, u najviim krstastim svodovima, istiu se freske veoma sigurnih kvaliteta;
komponovane u trouglima, one u optem izgledu esto ponavljaju reenja gotskih slikara, ali
Deani, crkva Vaznesenja Hristovog,

Oplakivanje mrtvog Avelja, svodovi severnog
broda naosa, oko 1340. godine
se nekada vraaju i na one fine krune kompozicije toliko tipine za slikanu dekoraciju kubeta i
kalota u umetnosti Paleologa, koje su u Deanima izdeljene profilima ivo obojenih rebara na
etiri trougaona segmenta. Iskusan, lak, crte, raskona fantastina slikana arhitektura u
pozadini i topli, neto tamniji kolorit daje tom slikarstvu veoma odmerenu i zakljuenu
monumentalnost koja se potinila reguli kvadrata. Kao velike senice izdeljene girlandama
cvea, baldahini pojedinih traveja u njihovoj etvornoj podeli daju izvesnu ivlju iluziju prostora
koji se iri izaskeleta rebara. Nevizantijski utisak toga slikarstva pojaan je i sasvim gotskim
sistemom osvetljenja u Deanima. Dok su u vizantijskoj unutranjoj arhitekturi najvie freske
najjae osvetljene, u Deanima, sa uskim gotskim prozorima, svetlost je najjaa u srednjem
pojasu, dok gornji prostori ostaju u polumraku.
Deani, crkva Vaznesenja Hristovog, Osuda

sv. ora na smrt i Usekovanje glave sv.
ora, istoni zid priprate, oko 1340. godine
U neto mlaem slikarstvu deanske priprate najvie se izdvaja plastini i dramatini stil
majstora kalendara; snani ritam naglih pokreta, ive boje i blistavo glatke forme, naroito se istiu u brojnim scenama pokolja i
muenja; pobona tendencija kalendara - martirologija, zahvaljujui slikarskoj obradi deanskih majstora preobratila se u pozornicu
muilita na kojoj delati u raskonim oklopima gladijatora suvereno dominiraju nad zaklanom masom nevinih.Istih godina kada je
podizan kraljev mauzolej u Deanima, vrena su i velika doziivanja u rezidenciji srpskih arhiepiskopa u Pei. Arhiepiskop Nikodim
(1317-1324) podie i ivopie crkvu Sv. Dimitrija.
Arhiepiskop Danilo (1324-1337) podie i ivopie crkvu Bogorodice Odigitrije, veliku pripratu ispred sve tri velike peke crkve i kapelu
Sv. Nikole, prizidanu uz junu stranu Bogorodice Odigitrije. Srpska crkvena umetnost, odvojena od vladarske, ni u ovim vremenima ne
ini homogenu celinu. Slikar arhiepiskopa Nikodima, majstor Jovan, koji ivopie Sv. Dimitrija, veoma je vezan za klasicizam
Milutinovih vremena.
9/6/2016 12:42 PM
10 of 14
Njegova umetnost, iskusna i prefinjena, oigledno je bila samo privremeno u slubi visokog
klira. Negovani crte, smiljena kompozicija i diskretno prigueni kolorit daju ovoj varijanti
klasicizma izvesnu asketsku strogost, jau osenenost koja likove dematerijalizuje i olakava.
Neke kompozicije majstora Jovana, naroito Roenje Hristovo i Roenje Bogorodice i
neretuirane scene iz vota sv. Dimitrija (na severnom zidu crkve) spadaju meu najlepe
srpske freske iz prve polovine XIV veka.
Jasno podvuene klerikalne tendencije u sadrini ovoga slikarstva pokazuju se u srednjem
svodu zapadnog traveja: u jednoj sloenoj kompoziciji u kojoj su uporeeni vaseljenski i srpski
sabori, naroito se istiu sv. Sava, prvi arhiepiskop srpski, i Stefan Deanski kao nastavlja
ideja sv. Simeona Nemanje, osnivaa dinastije Nemanjia. Freske u crkvi Bogorodice
Odigitrije radila su dva majstora, u gornjim zonama jedan slikar osrednjih kvaliteta, a u donjim
zonama jedan veti rutiner, verovatno monah, koji je na najuglednijim mestima u prizemnoj
zoni naslikao likove uvenih istonih monaha, pustinjaka i igumana. Velika Danilova priprata
ouvala je samo neznatne fragmente prvobitne dekoracije; u XVII veku potpuno preslikani
ivopis priprate verovatno tematski ponavlja stare freske.
etrdesetih godina XIV veka izraene su f'reske u Lesnovu, u manastiru Sv. arhanela. Stari
manastir u kome je lealo telo sv. Gavrila Lesnovskog, potpuno je obnovio despot Jovan
Deani, crkva Vaznesenja Hristovog, Loza

Nemanjia, istoni zid priprate, oko 1350.
godine
Oliver. Posle proglaenja carstva (1346) Oliver je crkvi dodao veliki narteks. Starije freske u
crkvi, jako utrpane, grubog crtea, mada ne bez drai primitivnog slikarstva, delo su lokalnih,
makedonskih, majstora. Spontana rasprianost i vrsta stilizacija koja sve oblike iznosi u prvi
plan, najvie podseaju na haotinu ivost provincijskih slikara zanatlija iz junih oblasti
Makedonije. Mlae freske u priprati izveli su iskusniji majstori, koji su tekovine carigradskog
klasicizma dobro prilagodili dosta uenoj, simvolinoj i poetinoj teologiji novoustolienih
episkopa zletovskih, kojima je Lesnovo postalo katedralna crkva.
Freske lesnovske priprate bile su, oigledno namenjene obrazovanim posmatraima. Sve
uene paralele i aluzije odvijaju se ispod monumentalnih figura etvorice crkvenih uitelja koji
su stavljeni u pandantife umesto jevanelista; sva etvorica, sv. Atanasije Veliki, sv. Gligorije
Bogoslov, sv. Jovan Zlatousti i sv. Vasilije Veliki, predstavljeni su kao fontes scientiae. Pored
uobiajenog ciklusa Hristovog krtenja, koji se esto ponavlja u pripratama, u Lesnovu se
slikaju u monumentalnom ivopisu retke ilustracije zavrnih psalama, dalje, simboline slike
Bogorodiine: Vizija Jezekiljeva, lestvica Jakovljeva, ator svedoanstva i Neopalima kupina.
Iznad istonog portala je stavljen Hristos kao nedremano oko. Svojom veliinom naroito se
istiu portreti cara Duana i carice Jelene (lik carevia Uroa je propao), ispod kojih je
porodini portret ktitora Olivera sa enom i decom. Na manje znaajnim mestima naslikani su
portreti episkopa zletovskih. Izbor svetaca i svetica u prvoj zoni dosta je neobian; u Lesnovu
se pojavljuje galerija egzotinih svetih: sv. Hristofor-div; sv. Mojsej Etiopljanin, sv. Varvar kao
crnac, sv. Ismail, sv. Marija Egipatska itd.
Sasvim neuobiajeno, gore u pandantifu, ispred sv. Jovana Zlatoustog, naslikani su i sami
slikari koje predvodi stari protomajstor, kako sluaju pouku ispisanu na svitku uitelja; pouka
jasno definie osobine slikarstva u lesnovskoj priprati: na svitku stoji:
- kakvo je tano i slikarstvo druge ekipe Oliverovih
majstora: dovoljno blisko prirodi, naroito u detaljima koji pokazuju ivahne male manastirske
uenike, ali ipak blago uopteno da bi se njime mogle tumaiti i uzvienije teme simbolikog
karaktera.
Ve u Lesnovu izbija jedna nova crta, do tada strana srpskom slikarstvu. Stoleima je u
Deani. Naos, zapadni zid. Freske oko 1340.

1: Parabola mitaru i fariseju (Luka 18,
10-13). 2: Parabola bogatau i ubogome
Lazaru (Luka 16, 19). 3: Parabola
milosrdnome Samarjaninu (Luka 10, 30-35).
4: Hristos opravdava preljubnicu (Jovan 8,
1-11). 5: Carica Jelena, mladi kralj Uro i
nepoznata princeza. 6: Sv. Teotempt. 7:
Sekira kod korena drvetu (Matej 3, 10; Luka 3,
9). 8: Uenici Jovanovi pitaju Hrista (Luka 7,
19). 9: Sv.Trofim. 10: Loza Jesejeva. 11:
Aneo objavljuje poetak Stranog suda. 12:
Hor arhijereja i pustinjaka. 13: Susret
Bogorodice sa apostolom Tomom. 14: Molitva
Bogorodiina na Maslinovoj gori. 15: Sv. Jovan
Krstitelj. 16: Hristos na tronu. 17: Hetimasija.
18: Adam i Eva. 19: ivotvorni i asni krst. 20:
Strani sud. 21: Uspenje i Vaznesenje
Bogorodice. 22: Sv. Petar. 23: Sv. Pavle. 24:
Aneo objavljuje poetak Stranog suda. 25:
Hor careva i vlastele. 26: Pogreb Bogorodice.
27: Apostoli nalaze prazan grob Bogorodice.
28: Sv. Nikola. 29: Apostol Petar isceljuje
hromoga od roenja (Dela apostolska 3,1-10).
30: Dela apostolska 5, 28. 31: Dela apostolska
5, 40. 32: Sahrana sv. Stefana (Dela
apostolska 8, 2) 33: Apostol Filip i evnuh (Dela
apostolska 8, 26-35). 34: Preobraanje
Pavlovo (Dela apostolska 9, 1-9). 35: Sv.
Konstantin i Jelena. 36: Sv. Nestor. 37:
Apostol Filip krsti evnuha (Dela apostolska 8,
36-39). 38: Sv. Ananije krsti Pavla (Dela
apostolska 9, 18). 39: Sv. Kalistrat. 40: Knjiga
postanja 1, 1. 41: Muenikasmrt sv. Dimitrija.
42: Sv. Pahomije i aneo.
srpskoj umetnosti negovan vladarski portret, on se tokom vremena preobraavao: raniji vladari
pokazivani su kao ktitori, u skromnom stavu, pognuti, sa modelom crkve u rukama koji
podnose nekoj svetoj linosti; kasniji vladari, od Milutina, pokazivani su u reprezentativnom
stavu, ali ne vei od ostalih likova. U Lesnovu car Duan dominira svojom veliinom, on je vei
i od samog Hrista i svetaca koji su oko njega naslikani. U tome duhu slavljenja zemaljske
vlasti slikane su, u Duanovim vremenima, freske u zapadnom delu Bogorodiine crkve u
manastiru Treskavcu. Grki majstori, navikli na teme i tendencije carskog slikarstva, svakako
su ve za potrebe carigradskog dvora stvorili nove varijante na staro uporeenje slinosti
nebeskog i zemaljskog dvora. U Treskavcu je ta tema bogato obraena: u kaloti
severozapadne kupole naslikan je Hristos u savremenoj nonji vasilevsa kao car careva (rex
Lesnovo, crkva Svetih arhanela, despot

Jovan Oliver kao ktitor, severni zid naosa,
posle 1341. godine
regnanticum); oko centralnog medaljona, u krugu, naslikano je devet horova aneoskih u

dvorskim haljinama, ispred njih, u odei vizantijske carice, sa krunom na glavi, stoji Bogorodica pred praznim prestolom; meaju se
veoma odreeno, kao tekstovi inspiracije, mesta iz Isaije (gl. 6,1-4) i Jezekilja (gl. 1, 4-28; gl. 3,12-13; gl. 10, 1-22) i iz psalama
(Predsta carica desnuju Tebe...). Ispod te sveane vizije carske raskoi prenesene na nebo - iz koje se, prema srednjovekovnim
verovanjima irila nadzemaljska muzika sfera (chori noveni resonant dulcedine meli...) stoji ureena povorka svetih ratnika i muenika
obuenih u pomodnu orijentalnu nonju carigradskih dvorana, sa kapama slinim turbanima, bez oruja i krstova, samo sa dugim
ezlima. Hristos kao car, Bogorodica kao carica i svetitelji kao dvorani ponavljaju prastare asocijacije vladaru kosmokratoru
okruenom nebeskom gardom anela i svitom svetaca, oko koga se obre tok vremena, kalendar; ta paralela izvedena je u Treskavcu
9/6/2016 12:42 PM
11 of 14
do kraja, ispod vizije nebeskog dvora odvijaju se scene ilustrovanog kalendara koji je ceo
protumaen stihovima Hristofora Mitilenskog, ispisanim iznad prizora i linosti svakoga dana u
godini.
To slikarstvo naglaeno podreeno dvorskim shvatanjima i teatralnoj ureenosti ceremonijala,
prenelo se u srednjovekovnu Srbiju u godinama kad je car Duan naglo proirio granice svoga
carstva prema jugu; kad je srpski vladar bio stvarni gospodar Balkana. Ipak ta laskaka
umetnost nametala je suvie konkretne paralele izmeu neba i dvora, ideje koje su ak i
krugovima srpske dinastije bile strane.
Svakako nije sluaj to se tematika toga slikarstva svega jo jednom ponovila, i to veoma
karakteristino, u porodinoj crkvi ambicioznih Mrnjavevia, plemia koji su jedini, posle
Nemanjia, uspeli da se kratkotrajno domognu titule kralja.
Umetniki kvaliteti fresaka iz Duanovih vremena u Treskavcu nisu naroito visoki; puni, meki
plastini oblici veto su modelisani, ali jako rutinerski obojeni uzdrljivim variranjem
sivo-plavog, tamnoplavog i tamnocrvenog sa zagasitim okerom, tako da freske deluju skoro
kao monohromata.
Poslednja velika srpska crkva sa ouvanim freskama iz mutnih vremena neposredno posle
Lesnovo, crkva Svetih arhanela, car Duan,

severni zid priprate, 1349. godina
Duanove smrti slikana je oko 1355/6; to je Bogorodiina crkva u manastiru Matei na

Skopskoj Crnoj Gori.
Slikarstvom Mateie obeleen je kraj enciklopedijskih tendencija u srpskom slikarstvu XIV veka. Program slikane dekoracije u Mateiu
veoma je opiran, ali nije naroito sloen; i u ovoj crkvi pojavljuju se brojni ciklusi: Veliki praznici; Parabole i zemaljski ivot Hristov;
Stradanje Hristovo; ivot Bogorodice; Akatist; Dela apostolska; uda apostolska; Legenda caru Avgaru; ivot Pretein; Legende sv.
pustinjaka Antonija i Makarija; Legenda sv. Dimitrija Solunskog; Scene iz ivota sv. Ilije; Ciklus vaseljenskih sabora (sa dodatkom
srpskog sabora Kralja Stefana); Boina stihira Jovana Damaskina; Loza Jesejeva; Loza Komnena-Asena-Nemanjia. Osim
navedenih ciklusa, slikane su uobiajene liturgine teme u oltarskom prostoru, mnoge pojedinane figure, portreti carske porodice i
jednog mateikog igumana.
Mateike freske slikane su ne naroito briljivom tehnikom, brzo i esto povrno. Osea se u mnogim kompozicijama da su direktno
prenesene iz minijaturnog slikarstva. Lakoa i improvizovanost fresaka u Mateiu imaju posebnu dokumentarnu vrednost, skoro
providan nain izgraivanja slike doputa da se lako uoe i tehniki postupak slikanja i osnovni crte na kome se izgraivala slika.
Plemika umetnost u vremenima izmeu 1321. i 1371. pokazuje dosta homogene crte. Graevine manjih dimenzija podizane su kao
porodine grobne crkve upana i kneeva. Nedaleko od Uica, upan Brajan podigao je Belu crkvu Karansku - u prvim godinama
Duanovog kraljevanja. Mala arhitektura nije dozvoljavala slikarima da se uputaju u islikavanje veih programa. Utrpavajui na
zidove figure i kompozicije sa kartona namenjenih veim crkvama, majstori karanski potrudili su se da to bolje ugode naruiocima:
vei deo najniih pojasa fresaka popunjen je portretima. Osim Nemanjia, naroito se istie povorka Brajanove porodice i svee
slikani lik upanovog popa Medoa. Zidani ikonostas u Beloj crkvi Karanskoj, sa stojeim likom Bogorodice Trojeruice, sasvim se
razlikuje od ikonostasa (kamenih pregrada u veim crkvama). On pokazuje veoma arhaian oblik obinog niskog zida sa otvorima i sa
slikanom dekoracijom koja se odvaja od uobiajene tematike ikonostasa; umesto dopojasnih prestolnih ikona stavljena je jedino
Trojeruica, a oko vrata estokrili heruvimi.
U crkvi Sv. Spasa, u selu Kuevitu, nedavno su oiene freske koje mnogo podseaju na radove pomonika u Deanima.
Neto sveije i vie raspriano slikarstvo sauvano je u crkvi Sv. Nikole u Ljubotenu, zadubini gospoe Danice. Znatno viih kvaliteta
je slikarstvo u Psai u crkvi Sv. Nikole, koja je pripadala porodici sevastokratora Vlatka. Freske u Psai, iako nastale posle 1366, dre
se klasicistikih tradicija iz ranog XIV veka, sa neto jaim sklonostima ka realizmu i sa znatno bogatijim koloritom. Psaa ima fino
slikarstvo intenzivnog izraza, arkih boja i snane modelacije; naroito se istiu portreti u
prvom pojasu; oni svakako spadaju meu najlepe srpske portrete XIV veka. Neto mlae
slikarstvo u crkvi Sv. ora u Reanima kod Prizrena slino je freskama u Psai, ali pokazuje
crte koje su tipine za ikonopis; sporu tehniku, tvrdu modelaciju i efektne bele reflekse na
inkarnatu i draperiji. Slinom tradicionalnom slikarstvu plemikih crkava pripadaju i freske u
Novoj Pavlici, zadubini brae Musia, srodnika kneza Lazara. Freske u Pavlici, graevini
veih dimenzija, stilski ve stoje na granici nove umetnosti - moravskog slikarstva. Delo
majstora nejednakih kvaliteta, freske u Pavlici iznenauju s jedne strane slabostima, a sa
druge pojedinostima visokih umetnikih vrednosti. Liturgini ciklus u oltaru je skoro
beznaajan, meutim neke freske u gornjim zonama iz ivota Hristovog i donji pojas svetih
ratnika i isposnika pokazuju plemeniti kolorit jedne nove palete sa sonim zelenim, vinjevim,
Psaa, crkva Sv. Nikole, portreti

sevastokratora Vlatka i Kneza Paskaa sa
porodicom, juni zid naosa, oko 1366. godine
cinober, kestenjastim, ruiastim i utim bojama. Osetljivim suprotstavljanjem svetlih i tamnih

boja u veim povrinama, bolja grupa majstora u Pavlici postie novu kategoriju kontrasta izrazito koloristike vrednosti, koji se opet
veto uklapaju u nijanse svetlo-tamnog stepenovanja intenziteta pojedine svetle ili tamne boje, kojim se postie plastinost oblika. Taj
ve ikonopisni, spori, nain slikanja gustim bojama po suvoj podlozi nagovetava, uz svu svoju lepotu, skoru propast zidnog slikarstva
i kao stila i kao tehnike.
Manje od plemikih crkava, crkve graana vie su poznate po arhitekturi. Male kapele u Prizrenu, Skoplju, Prilepu i Ohridu - u sklopu
gradske arhitekture -obino u dvoritima uglednijih graana, minijaturnih su dimenzija i imaju sasvim skroman slikan ukras; u
svodovima dvanaest praznika, u apsidi jako skraeno Poklonjenje Agnecu i stojee figure u najniem pojasu - izmeu gornjih
kompozicija i donjih stojeih figura esto se umee pojas poprsja u krunim medaljonima. Kao tipian primer graanske crkvice iz XIV
veka moe se navesti prizrenska kapela porodice Pepia.
Posebno mesto u srpskom slikarstvu iz druge polovine XIV veka zauzimaju freske u Markovom manastiru kod Skoplja i u manastiru
9/6/2016 12:42 PM
12 of 14
Sv. Andrije na reci Tresci.

Saborna crkva Markovog manastira posveena sv. Dimitriju, ima slikanu dekoraciju koja se i
tematski i stilski znatno odvaja od ostalih istovremenih fresaka. One novosti, koje su se
pojavile u Treskavcu u sporednoj prostoriji zapadnog dela crkve, u Markovom manastiru
dominiraju celinom slikane dekoracije. Ideja lepotama nebeskog dvora sprovedena je veoma
konsekventno: u donjem pojasu, na istonom delu severnog zida naslikan je Hristos kao car
carevima, sa Bogorodicom caricom i svetiteljima obuenim u dvorsku nonju; umesto
ustaljenih likova svetih ratnika i monaha, niu se figure preodevenih svetitelja koji kao dvorski
inovnici zemaljskog carstva nose pomodne kaftane, udne velike svilene kape svetlih boja,
drei u rukama duga ezla - palice. Likovi apostola, koji su ranije zauzimali vidna mesta u
donjem pojasu, smeteni su u donje svodove, kao poprsja. Pojas u kome je najee slikan
ciklus hramovnog svetitelja u Markovom manastiru ispunjen je scenama Bogorodiinog
akatista.
Na gornjim zonama centralnog dela crkve slikani su, kao obino, veliki praznici i - ispod njih veoma iscrpno stradanja Hristova sa ikonografskim detaljima zapadnjakog porekla (npr.
Nova Pavlica, crkva Vavedenja Bogorodice,

portret Lazara Musia, zapadni zid naosa, oko
1389. godine
ibanje Hrista vezanog za stub). Uz ilustracije novozavetnih dogaaja dodaju se katkad

starozavetne paralele, na primer uz Pokolj dece vitlejemske, Rahila koja plae nad pobijenom
decom - uporeenje koje je ve izvedeno u Matejevom jevanelju (Matej 11,18 = Jeremija
XXXI,15). Paralela slinosti nebeske i zemaljske hijerarhije izvedena je u Markovom
manastiru najvie prema uporeenjima koja se iznose u ivotu sv. Vasilija Novog, u tekstu koji
je bio dobro poznat u staroj srpskoj knjievnosti XIV veka. Slikarski, freske Markovog
manastira jasno se dele na dve grupe. Prvi majstor najizrazitije pokazuje svoje osobine u
ciklusu akatista; on slika vrste niske figure plebejskih proporcija i estokih gestova; on se
trudi da plastine oblike ukomponuje u dobok, jasno definisani prostor. Drugi majstor, slikar
Stradanja Hristovih, slui se vie crtakim sredstvima, njegove izduene figure, dugih
ekstremiteta, malih glava, skoro su uvek izvedene u prvi plan i sloene u kompozicije koje ne
Markov manastir, crkva Sv. Dimitrija, detalj iz

etvrtog Kondaka Bogorodici, juni zid naosa,
oko 1366. godine
izlaze iz ravni povrine. Ekspresionizam ovoga majstora naroito se ispoljava u vetom prikazivanju efektnih stavova; njegovi likovi
kao da su pozajmljeni iz neke sveane pantomime: mirnih fizionomija one kao da glume samo gestovima. Neobinost slikarstva
Markovog manastira proistie iz raznorodnosti njegovih komponenata. Po tendencijama i knjievnoj inspiraciji to je umetnost
makedonskih oblasti i vezuje se za sline teme u Bogorodici Zahumskoj, na obali Ohridskog jezera, i za delimino identine teme u
kosturskim crkvama iz poslednjih decenija XIV veka. Stilski, meutim, to slikarstvo se vie vezuje za zapadne varijante vizantijskog
slikarstva kasnog XIV veka: prvi majstor za autore kasnih mozaika u mletakom Sv. Marku, naroito za kapelu Sv. Isidora, a drugi
majstor za minijaturno slikarstvo onih skriptorija koji su poznavali gotsku minijaturu XIV veka.
Slian literarni ton izbija i u slikarstvu gornjeg sprata Grigorijeve priprate u ohridskoj Sv. Sofiji. Freske u glavnom prostoru zatvorenog
istonog dela radio je, verovatno jo za vladavine cara Duana, slikar Jovan Teorijan, majstor koji je freske grki signirao. Neto mlae
freske u otvorenom zapadnom delu priprate sloene su u dosta neobinu celinu. Meusobno se popunjavaju tri teme: Strani sud,
pria prekrasnom Josifu i ciklus kanona Na ishod due. Scene su signirane i grki i srpski. Male figure, pedantno slikane i
pretrpane detaljima i natpisima odaju svoje poreklo, one su svakako nastale prema minijaturama. Knjiki karakter ovog slikarstva koje
se mnogo slui dugim natpisima, istie se naroito u tripartitnoj podeli celine: na severnoj strani Drugi dolazak Hristov, na istonoj
strani Pria ovozemaljskom pravedniku, Josifu, tekst koji je istih godina posluio kao paralela za res gestae imperatoris Stephani autobiografiju cara Duana - i na junoj i zapadnoj strani iscrpna ilustracija stihova koji opisuju muan put due od smrti do raja. Dobro
smiljena sadrina celine slikarski je skoro neitka; male figure u prostranoj galeriji gube se u haosu pojedinosti.
Vraanje problemima forme poinje da se osea u srpskom slikarstvu tek u sedamdesetim godinama XIV veka. Nova shvatanja u
umetnosti najranije su pobedila u severnim oblastima, neoptereenim tradicijama. U Pomoravlju i Podunavlju formirao se novi,
poslednji homogeni stil stare srpske umetnosti. U junim oblastima, naroito u okolini Skoplja i Prilepa, sauvana su slikarska dela
koja veoma jasno osvetljavaju posebne pokuaje vraanja ka estetskim problemima koji se, izgleda, vezuje za neke tendencije
carigradske umetnosti kasnog XIV veka. Haotine prilike u zemljama izloenim pljakakim invazijama Turaka (ve posle 1371)
odjeknule su i u monakoj sredini; naroito u sredini onih preplaenih monaha lutalica koji su se iseljavali na sever. Novi pesimizam
navodio je na potcenjivanje lepota ovozemaljskog ivota i na otru negaciju vrednosti fizike lepote ovekove. Ironina i intimna
umetnost monaha, obrazovanih i umornih od ivota, sauvala se u dragocenim fragmentima na zidovima crkava isposnica, duboko
uvuenih u nepristupane ume i vrleti. U Sv. Nikoli nad Treskom ostale su freske koje pokazuju suptilno, formalno-umetniki veoma
efektno, sublimiranje runoe ljudskoga lika. Crtaki i slikarski veoma iskusno, monasi slikari prikazuju glave svetitelja skoro shvaene
kao karikature, velikih noseva, upalih obraza, sitnih nepoverljivih oiju - ali u bogatom koloritu sa snano akcentovanim tamnim
senkama i nervoznim belim refleksima svetlosti.
U granicama stare srpske drave poslednji pokuaj vraanja monumentalnom stilu XIII veka vezuje se za delatnost jedne grupe
umetnika koji su se bavili slikanjem fresaka i ikona. Na svome porodinom imanju u Zrzu, nedaleko od Prilepa, formirao je svoju
slikarsku kolu mitropolit Jovan, a saradnici su mu bili - njegov brat, monah Makarije i monah Grigorije.
Najlepe delo Jovana i Grigorija, freske u manastiru Sv.Andrije (zadubini Andrije, brata kraljevia Marka), iz 1389, odlikuje se
posebnim kvalitetima jednog iskusnog i tehniki besprekorno izvedenog slikarstva. Stil fresaka mitropolita Jovana vezuje se direktno
za slikarstvo odreene grupe ikona iz poslednjih godina XIV veka - za lenjingradskog Pantokratora i (nedavno oienog)
monumentalnog Arhanela Mihaila sa sferom iz atinskog Vizantijskog muzeja. Slinost Jovanovog slikarstva sa najlepim delima
ikonopisa njegovog vremena upuuje na pretpostavku da se slikar mitropolit verovatno kolovao u Carigradu. Slikarstvo grupe
9/6/2016 12:42 PM
13 of 14
majstora iz Zrza ima tipino akademske crte. Odnegovani crte, veta kompozicija, u kojoj se insistira na starim reenjima, sklonost ka
vrstoj modelaciji, veoma uravnoteen, hladan, kolorit - sve to upuuje na vaspitavanje u nekoj koli koja je raspolagala iskusnim
nastavnicima i koja je u principu bila tradicionalna. Monumentalnost ovog slikarstva nije ubedljiva. Namere su bile jasne - da se
krupnim oblicima, epski jasnim kompozicijama, esto pozajmljenim iz XIII veka, doara irina i sveanost starog stila. Meutim, novim
vremenima svojstvena pedantnost oduzela je novom stilu unutranje snage. Kao ueni arhaizam, stil mitropolita Jovana mogao se
precizno ponavljati; on je prenesen, zahvaljujui Jovanovom bratu, na Sever; manastir Ljubostinja imala je freske u tom stilu - ali to
hladno slikarstvo nije moglo da se nastavi u sredini koja je teila osetljivijim i spontanijim procesima umetnikog stvaranja. Srpsko
slikarstvo ikona izmeu 1321. i 1371. ouvano je relativno dobro. Oko 1350. nastale su ikone deanskog ikonostasa; zajedno sa
originalnom mramornom pregradom, one sainjavaju impozantnu celinu, jedan od najstarijih primeraka kompletnog ikonostasa u
vizantijskoj umetnosti uopte. Sedam visokih, uskih, interkolumnija bilo je zatvoreno ikonama rasporeenim po pravilu koga se i
kasnije pridravalo; sve ikone pokazuju stojee figure, desno i levo od glavnih oltarskih vrata Bogorodica Milostiva sa detetom i
Hristos Pantokrator a iza njih, na istoj pregradi, sv. Jovan Pretea i sv. Nikola; na pregradi proskomidije stajale su ikone arhanela u
carskim odelima; na maloj asimetrinoj pregradi kapele Sv. Dimitrija bila je svakako i njegova ikona, ona je jedina u ovom ansamblu
izgubljena. Sve navedene deanske ikone stilski su identine sa okolnim stojeim figurama u fresko-tehnici; deanske ikone spadaju u
dosta retke primerke slikarstva na tablama, koje sasvim zavisi od fresaka. Znatno je suptilnije slikana hilandarska dvostruka ikona
Bogorodice Trojeruice, koja bi prema tradiciji trebalo da bude iz vremena sv. Jovana Damaskina, a koja ie stvarno iz tridesetih godina
XIV veka.
Na prednjoj strani je veoma suptilno crtana i modelisana Bogorodica Odigitrija u suvie uzdrljivom maslinasto-zelenom koloritu; u
pozadini je poprsje sv. Nikole, sveije u boji, ali ikonografski veoma tradicionalno. Velika srebrom okovana ikona sv. Nikole u crkvi Sv.
Nikole u Bariju, sa portretima kralja Stefana Deanskog i, verovatno, prestolonaslednika Duana, toliko je potamnela i prekrivena
retuima i srebrnim okovom, da se njoj ne moe nita odreeno rei. Dve srebrom okovane ikone iz doba cara Duana: Bogorodica
s detetom i sv. Nikola, koje su pripadale nekada ohridskoj crkvi Sv. Nikole Bolnikog, izdvajaju se od ostalih ohridskih ikona iz sredine
XIV veka slobodnijom koncepcijom koja tei realizmu i sentimentalnosti; nemirni pokret maloga Hrista, kao i tip Bogorodiinog lica,
pokazuju izvesne crte blie slikarstvu sa istone jadranske obale. Ostale ouvane ikone sa teritorije stare srpske drave iz kasnijeg
XIV veka vezane su veinom za tradicionalnu umetnost, za one pravce koji se ne ukljuuju u stil moravskog slikarstva. Lepotom i
ouvanou istiu se dve velike ikone iz manastira Zrze: Hristos ivotodavac mitropolita Jovana Zografa, iz 1394. godine, i
Bogorodica Pelagonska, rad Jovanovog brata Makarija iz 1422. godine.Jovanov Hristos stilski
je sasvim blizak freskama u manastiru Sv. Andrije i - u isti mah - ikoni Pantokratora iz
Lenjingrada iz 1363. godine. Bogorodica Pelagonska, u crteu izrazito zavisna od
makedonskih starijih tradicija, krupnih oblika, ali dosta vezana za povrinu, ve se pribliava
onom jednostavnom, linearno stilizovanom ikonopisu koji se negovao u kasnijem turskom
periodu Sveanom akademizmu Hristove ikone mitropolita Jovana dosta su bliske
monumentalne ikone hilandarskog ina iz poslednjih godina XIV veka; one su verovatno rad
nekog grkog majstora. Isto tako grki majstori izradili su vie ikona po narudbini tesalskog
despota Tome Preljubovia i njegove majke Marije za njihov manastir Preobraenja na
Meteorima; od ouvanih primeraka naroito se istiu relikvijar-diptih, sa bogatim srebrnim
okovom, koji se sada nalazi u katedrali u Kuenki i jedna ikona Tominog Osezanja.
Srpske minijature nastale izmeu 1321. i 1371. veoma se razlikuju po stilu i kvalitetu. Sasvim
u tradicijama radova starih vivlografa, sa minijaturama teratolokog stila, iluminirani su
liturgini pergamentni svitci manastira Hilandara, nastali u prvoj polovini XIV veka. Skromne
pravougaone zastave i fantastine inicijale imaju pergamentni rukopisi malog formata,
veinom psaltiri, iz tridesetih godina XIV veka; meu njima se svojom egzotinom arhainou
izdvaja naroito Psaltir iz manastira Sv. Trojice kod Pljevalja.
Najznaajnija grupa srpskih iluminiranih rukopisa ovoga perioda raena je prema raskonim
Skoplje, Umetnika galerija, ikona Hrista

Spasitelja i ivotodavca, 1393-1394. godine
grkim uzorima. To su sveana jevanelja sa autorskim portretima jevanelista, bogatom

ornamentikom i preteno zlatnoplavim inicijalima. Najstarije i najskromnije u ovoj grupi je
srpsko jevanelje iz manastira Sv. Katarine na Sinaju.
Izvanredna dekorativna polja na poetnim stranama jevanelja ima londonsko srpsko
etverojevanelje serskog mitropolita Jakova, sa reprezentativnim portretom naruioca. Bez
figura je ali sa bogatom ornamentikom Jevanelje vojvode Nikole Stanjevia, sada u
Hilandaru. Njemu je veoma slino, isto hilandarsko, Jevanelje patrijarha Save (1354-1375);
mali portreti jevanelista sa personifikacijama mudrosti, u raskono ornamentisanim
pravougaonim poljima, spadaju meu najfinije radove srpskog minijaturnog slikarstva iz
sredine XIV veka. U hilandarsko jevanelje prepisivaa Romana Hromog sa dosta skromnom
prvobitnom ornamentikom, umetnuti su 1362, kao dar cara Uroa, izvanredni autorski portreti
jevanelista.
Krajem XIV veka (oko 1390) nastao je srpski Minhenski psaltir, najobimnije delo srpskog
minijaturnog slikarstva. Minijature su veoma paljivo usklaene sa sadrinom rukopisa. Posle
dve uvodne minijature Kraj ivota ovekovog i Slasti ovoga sveta u srpskom Minhenskom
psaltiru reaju se ilustracije psalama (104), sa prizorima starozavetne sadrine i sa mnogim
novozavetnim paralelama koje su este u takozvanoj manastirskoj redakciji psaltira. Uz psaltir
dodane su psaltirske pesme (13), stihire (4), Bogorodiin akatist (25) i Uskrsni tropar (6);
Skoplje, Umetnika galerija, ikona Bogorodice

Pelagonitise, 1421-1422. godine
ukupno u srpskom Minhenskom psaltiru ima 154 minijatura, raznog formata. Ilustracije
9/6/2016 12:42 PM
14 of 14
Minhenskog psaltira stilski nisu homogena celina. Najviese istiu dva majstora: jedan sklon
statinim kompozicijama, preuzetim iz ikonopisa; dok drugi, sa veoma ivim crteom, neguje
isti minijaturni stil. Nastao poslednjih decenija XIV veka, srpski Minhenski psaltir ikonografski
je najblii monumentalnom slikarstvu u makedonskim oblastima oko Skoplja, i po izvesnim
reenjima dobro se uklapa u grupu fresaka nastalih posle Duanove smrti (Matei, Markov
manastir i Andreja); tematski Minhenski psaltir dosta lii na neto stariji Tomiev psaltir,
bugarske redakcije izsredine XIV veka; meutim, u umetnikom pogledu srpski rukopis se
znatno odvaja od bugarskog; u njemu je, pre svega, kolorit ivlji i slikarska obrada znatno
iscrpnija. Dok u Tomievom psaltiru ilustracije teku u uskim pojasima izmeu redova teksta, na
svetloj podlozi hartije, sa jedva oznaenim elementima pejsaa i arhitekture, u srpskom
Minhenskom psaltiru minijature preteno zauzimaju pune povrine stranica sa razvijenijim
pejsaima i sloenom arhitekturom u pozadini; zlatna osnova u srpskom psaltiru i ive boje
esto emajlnog sjaja daju koloritu bogatstvo i intenzivnost; i crte i plastina obrada
zapostavljeni su prema hromatinim finesama koje dominiraju u tom veoma iskusnom
eklektiarskom slikarstvu. Iluminatori Minhenskog psaltira ne pripadaju grupi majstora
Hilandar, etvorojevanelje patrijarha Save

(1354-1375), N 13, minijatura jevaneliste
Mateja sa personifikacijom Premudrosti, druga
polovina XIV veka
moravskog stila iako rade u vremenima kad je on ve bio formiran. Prema slikarima zadubina
kneza Lazara, minijaturisti Minhenskog psaltira dosta su arhaini, ali ipak pokazuju neke nove tendencije ka intenzivnijem, estetski
sloenijem umetnikom izrazu. Dok se minijature Tomievog psaltira ne odvajaju od lake rutinske ilustracije, minijature Minhenskog
shvaene su - u punom smislu - kao slike.
Posebnu grupu iluminiranih pergamentnih rukopisa iz druge polovine XIV i poetka XV veka ine bosanski irilski rukopisi. Oni
pripadaju odvojenoj grani jedne izrazito arhaine, fantastine, umetnosti koja je crpla svoje inspiracije u romanskoj i romano-gotskoj
umetnosti istonog jadranskog primorja. Jo u XIV i ranom XV veku postoje, naroito u oblastima Zete i u zaleu dalmatinskih
gradova, skriptoriji u kojima se nastavljaju tradicije iluminacije poznatog Jevanelja kneza Miroslava iz kraja XII veka. Kako je ta
prastara konzervativna umetnost izgledala u rukopisima iz sredine XIV veka najbolje pokazuju ornamenti i inicijali Divoevog
jevanelja, koje je nedavno pronaeno. U njemu se ponavljaju, kao inicijali, fantastine i prirodne zveri, ljudi i nakaze sastavljene od
elemenata ljudskog i ivotinjskog tela, sve u dreeim bojama skoro folklorne umetnosti. Slova
sastavljena od bilja, zmajeva, vukova, ptica i monstruma vezuju se veoma odreeno za
fantastinu faunu i floru srpske kamene arhitektonske plastike, koja je na kapitelima,
prozorima, konsolama i portalima Deana jo sredinom XIV veka uporno ponavljala oblike i
teme studenike mramorne plastike iz kraja XII veka.
Predmeti od umetniki obraenog metala u srpskoj umetnosti ovoga perioda ouvani su u
znatnom broju, ali ne ine jedinstvenu celinu. Na starije tradicije, koje su se i kasnije nastavile,
oslanjaju se zlatari izraivai nakita; narukvice i naunice (naroito one iz Markove varoi Prilepa) pokazuju oblike koji su nam poznati sa enskih portreta XIV veka. Amuleti sa reljefima
Hristovog raspea i svetih ratnika raeni su veinom prema uzorima iz XII i XIII veka. Najlepi
Cetinjski manastir, etvorojevanelje na

pergamentu Divoa Tihoradia, inicijal T, oko
1350. godine
primerci srpske srebrne toreutike XIV veka nastali su pod znatnim uticajem zapadnih,
primorskih, majstora; naroito se istiu srebrne zdele pronaene u Gradskom (antikim Stobima) i u Temskoj. Jo blie su
zapadnjakim uzorima pehari na visokoj nozi, poznati sa fresaka i po jednom ouvanom primerku iz okoline Koana. Od sredine XIV
veka u srpskim crkvama se veaju veliki polijeleji u glavnom kubetu. Ti bronzani horosi imali su uvek iste sastavne delove: duge,
perforirane, bronzane trake na kojima je visio krug, sastavljen od medaljona i umetnutih lanova, irih horizontalnih perforiranih traka
koje su na sredini imale jedan luk; na horosu su, na mala metalna koplja, zabadane svee, a ispod lukova veana su kandila ponekad
i male ikone, slikane sa obe strane. Od starijih horosa naroito je dobro ouvan primerak iz Psae (sa dijametrom kruga 2,50 m);
fragmenti slinog horosa iz Markovog manastira nalaze se u Beogradu (Narodni muzej) i u Skoplju (Narodni muzej); istom tehnikom
perforirane livene bronze, i u istom stilu, raene su veoma dekorativne rune kadionice.
Srednjovekovna Srbija, bogata rudom, privlaila je strane rudare, naroito Nemce iz Saksonije. Ti majstori, koji su bili i veti obraivai
metala, esto su za srpske crkve izraivali umetnike predmete sasvim u duhu gotike.
Jedan bronzani luster iz Deana izliven je tano prema modelima flandrijskih svenjaka iz XIV veka.
Iz pisanih izvora je poznato da se u srednjovekovnoj Srbiji mnogo negovao crkveni vez. Naroito su bili bogati vezom: prekrivai
asnih trpeza, tkanine ispod ikona (tzv. skut); razne zavese i meu njima, kao najvee, katapetazme za velika vrata na ikonostasu.
Kao najlepi primerci sa izvezenim slikama istiu se: platanice, epitrahilji, nabedrenici i narukvice, uvek sa utvrenim ikonografskim
motivima - na platanici Oplakivanje Hrista, na epitrahiljima stojee figure apostola, sa Deizisom u gornjem delu, na nabedreniku
Silazak u ad i na narukvicama Priee apostola. Stariji vez u srpskim crkvama preteno je grkog porekla, oko 1350. pojavljuju se
prvi radovi domaih vezilaca - bogate platanice, meu kojima se naroito izdvaja svojom lepotom platanica skopskog mitropolita
Jovana koja je nekada pripadala katedralnoj crkvi Bogorodice Trojeruice, a sada se nalazi u riznici manastira Hilandara.
Beograd, 1969. godina.
SERBIAN MEDIEVAL ART - a selection of essays by Svetozar Radoji
Email a comment
9/6/2016 12:42 PM

05-Serbian Medieval Art - ..

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

05-Serbian Medieval Art - ..

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Serbian Medieval Art: ...

Serbian Medieval Art

Old Slavonic Dictionary

Emperor Dusan Legislation

Srpska umetnost od kraja XIII veka do bitke na Marici 1371.

Srpska umetnost za vladavine kralja Milutina od 1300-1321.

Serbian Medieval Art: ...

1315) crkvu Sv. arhanela, a na brdu Sinajskom crkvu Sv. Stefana.

Manastir Graanica, crkva Uspenja

Staro Nagoriino, crkva Sv. ora, sv. ore

anahronino, smele nazvati romantinim. Snano isturena u visinu, bogato raslanjena i

Serbian Medieval Art: ...

Hilandar, ikona svetog Pantelejmona, poetak

Staro Nagoriino, crkva Sv. ora, freske

Serbian Medieval Art: ...

Najei raspored fresaka Dvanaest velikih

Prizren, crkva Bogorodice Ljevike, Tajna

Serbian Medieval Art: ...

ia, crkva Sv. Spasa, sv. Petar, ulazni

naroito u vetim pozajmicama antikih proporcija, fizionomija i alegorinih figura. To

Sveti Nikita kod Skoplja, Izgon trgovaca iz

se jasno osea uticaj knjievnosti na slikarstvo. Neobina kompozicija Hristovog vaznesenja

Studenica, crkva sv. Joakima i Ane, Roenje

Studenica, crkva Sv. Joakima i Ane, aneli iz

Serbian Medieval Art: ...

Studenica, crkva Sv.Joakima i Ane, devojke iz

Graanica, crkva Uspenja Bogorodice, kralj

Graanica, crkva Uspenja Bogorodice,

Bogorodice Pelagonske, tano se vidi kako su izgledale ikone na ikonostasima Milutinovih

Serbian Medieval Art: ...

Deani su petobrodna bazilika sa prostranim oltarskim prostorom, relativno malim kubetom i

Beograd, Srpska akademija nauka i

Manastir Deani, crkva Vaznesenja Hristovog,

Peka patrijarija, crkve Sv. apostola (XIII vek),

Serbian Medieval Art: ...

Manastir Matei, crkva Bogorodice, posle

Serbian Medieval Art: ...

Deani, crkva Vaznesenja Hristovog,

Deani, crkva Vaznesenja Hristovog, Osuda

Serbian Medieval Art: ...

Deani, crkva Vaznesenja Hristovog, Loza

Deani. Naos, zapadni zid. Freske oko 1340.

Lesnovo, crkva Svetih arhanela, despot

regnanticum); oko centralnog medaljona, u krugu, naslikano je devet horova aneoskih u

Serbian Medieval Art: ...

Lesnovo, crkva Svetih arhanela, car Duan,

Duanove smrti slikana je oko 1355/6; to je Bogorodiina crkva u manastiru Matei na

Psaa, crkva Sv. Nikole, portreti

cinober, kestenjastim, ruiastim i utim bojama. Osetljivim suprotstavljanjem svetlih i tamnih

Serbian Medieval Art: ...

Sv. Andrije na reci Tresci.

Nova Pavlica, crkva Vavedenja Bogorodice,

ibanje Hrista vezanog za stub). Uz ilustracije novozavetnih dogaaja dodaju se katkad

Markov manastir, crkva Sv. Dimitrija, detalj iz

Serbian Medieval Art: ...

Skoplje, Umetnika galerija, ikona Hrista

grkim uzorima. To su sveana jevanelja sa autorskim portretima jevanelista, bogatom

Skoplje, Umetnika galerija, ikona Bogorodice

Serbian Medieval Art: ...

Hilandar, etvorojevanelje patrijarha Save

Cetinjski manastir, etvorojevanelje na

Beograd, 1969. godina.

SERBIAN MEDIEVAL ART - a selection of essays by Svetozar Radoji