Prof. Dr.

Mikdat Kadolu

Sylei: Serhan Yedig

T R K Y E "S B A N KASI

K lt r Yaynlar

Genel Yayn: 1277

99
Sayfada dizisi, kamuoyunun ilgisini ekebilecek
konulardaki bilgi varln zet ve kolay okunur bir
ekilde aktarmay amalayan, konulu bir sylei
dizisidir. ncelenen konunun nde gelen bir uzmanyla
sylei gerekletirilmekte, elde edilen bilgi ve grler,
kolay okunur ve kolay anlalr bir ekilde
iletilmektedir. Syleiler, sylei tekniine hakim, ele
alnan konuda bilgi sahibi ve karmak konular kolay
anlalr ekilde ifade etme becerisin sahip kiilerce
gerekletirilmektedir. Dizide ele allan konu,
soru-cevap tekniiyle 9 9 sayfa iinde sunulmaktadr.

SAYFADA
D i Z SI

2s r
.

9 9 SA Y FA D A

KRESEL KLM DEM

PROF. DR. MKDAT KADIOLU
S YLE

SERHAN YEDG
T R KYE BANKASI KLTR YAYIN LARI, 2 0 0 7

EDT R

LEVENT CNEMRE
GRSEL YNETM EN

BROL BAYRAM
REDAKSYO N/DZELT

MELHA DZDURAN
G R A FK TASARIM UYGULAM A

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

X. BASKI: 2000 AD ET, AUSTOS Z O O J

ISBN 978-9944-88-142-5

BASKI

SENA OFSET
(0212) 613 38 46
LTTROS YO LU 2 . M A TB A A C ILA R ST E S B B LO K 6 . KAT NO : 4 N B 7 -;
TO PKA PI 3 4 O IO ST A N BU L

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

STK LAL C A D D ES, NO: 1 4 4 / 4 BEYO LU 3 4 4 3 0 STANBUL

Tel. (0212) 252 39 91

Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr

T RK YE ^ BANKASI
Kltr Yaynlar

kresel iklim deiimi

PROF. D R . M KDAT KAD IO LU
Sylei Serhan Yedig

9 9 Sayfada

Prof. Dr. M ikdat Kadolu

Z G E M

Meteoroloji ve afet ynetimi

profesr, 1961 Trabzon-Maka doumlu. 1980 stanbul n
aat Teknik Lisesi; 1 984 T
Meteoroloji Mhendislii Bl
m mezunu. Atmosfer bilimleri
konusunda ABDnin MissouriColum bia niversitesindeki
mastr ve doktorasn 1 9 9 1 de
tamamlad. Afet ynetimi ko
nusunda FEMA ve JICA eitimlerine katld. TM M O B
Meteoroloji Mhendisleri Odas Marmara Blge Temsil
cisi; Trk Deniz Aratrmalar Vakf yesi. Saysal hava
ngrs, iklim deiimi, uygulamal meteoroloji ve afet
ynetimi konularyla ilgileniyor. Atmosfer bilimleri ve afet
ynetimi konusunda Trke ve ngilizce makaleler ve
Trke kitaplar yaynlyor. stanbul Teknik niversitesi
Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi Meteoroloji Mhendisli
i Blm retim yesi ve blm bakan. Ayn zamanda
T Afet Ynetim Merkezi retim ve ynetim kurulu
yesi. stanbul Bykehir Belediyesi Afet Koordinasyon
Merkezinin (AKOM) ve stanbul Valilii Afet Ynetim
Merkezinin danman. Hrriyet Seyahat ekinde Havadan-Sudan balyla ke yazlar yazyor, Ak Radyoda (94.9 Mhz) Havadan-Sudan adl program hazr
lyor, 24 T V de Doann l adl program sunuyor.

Serhan Yedig
ZGEM

1 9 6 2 stanbul doumlu. 1 9 8 6 da stanbul niversitesi

Basn Yayn Yksek Okulundan mezun oldu. Gazetecilie
1 9 8 2 de Hrriyet grubunda balad. T V de 7 Gn, Aktel,
Hrriyet ve M illiyeftt alt. Ayn zamanda 1 9 8 4 -1 9 9 0
arasnda TRT-3te caz programlar hazrlad. Hrriyet ga
zetesinde haber editr olarak alyor.

SUNU

Kamuoyuna 1 9 9 0 lardan bu yana ehir efsanesi gibi,

yanstlan kresel iklim deiimi 2 0 0 7 de inkar edilemez
kantlarla karmzda. Sesini duyurmakta zorlanan bilim
adamlarnn yeterince dikkate alnmayan uyarlar artk
Antarktikadan kopan dev buzullar, iddeti ve says artan
korkutucu tayfunlarla geliyor gndeme. Kresel iklim de
iimi, sonular birka kuak sonrasn deil, bizzat bizleri
etkileyecek bir sre. Yaadmz blgelerdeki alldk ik
lim koullar tarih olacak; yerini yepyeni scaklk, ya
grafiklerine brakacak. rnein Trkiyenin byk bl
mnde lman iklimin sefasn srenler, tropik koullarn,
kurakln cefasyla tanacak.
Kresel iklim deiimi konusunun Trkiyede kamu
oyunun gndemine girmesini, toplumsal hassasiyet olu
masn Ak Radyodaki Ak Gazete programnn ya
pmclarna borluyuz. ki yldr her sabah srarla sraladk
lar iklim deiimi haberleri nihayet byk gazetelerin, ha
ber televizyonlarnn yneticilerini (Te ikna etti. Gemite
pe giden evre haberleri, bu sayede haber gndemlerine
girebiliyor. Gazeteler gnlk evre keleri, sayfalar at;
televizyonlar evre bltenleri balatt. Meteorolojinin hava
cvadan ibaret olmadn, yaamsal nem tadn savu
nan IT Meteoroloji Mhendislii Blm Bakan Prof.
Dr. Mikdat Kadolunu da, akademik yaynlarn dnda,
ilk gndem e-getiren, grlerine m ikrofonlarn aan
Ak Gazeteydi.

Prof. Dr. Kadolu, corafi zellikleri ve zengin floras

nedeniyle Trkiyenin iklim deiiminden en fazla etkilene
cek lkelerden biri olduunu sylyor. blmden olu
an bu kitapta, Prof. Dr. Kadoluyla kresel iklim deii
minin nedenlerini, belirtilerini, yeryzndeki ve Trkiye
zerindeki olas sonularm sylei kurgusu iinde sorgula
dk. Kresel iklim deiiminin byk oranda insanolundan kaynaklandn gz nnde bulundurup, Ne yap
mal balkl son blmde alnabilecek bireysel nlemleri
ayrntlaryla inceledik. Gncel gelimeler hakknda inter
netten bilgilenmek isteyenler iin kk bir rehber ekledik.
Kitabn, bu konudaki okuma serveninize balang olma
s dileiyle.
Serhan Yedig / Haziran 2 0 0 7

BRN C B L M

Dnyada klim Deiimi

Serhan Yedig # klim nedir, iklim deiimi nedir? st s

te birka kt kar yamazsa, birka yaz bunaltc geerse bu
gelimeler iklim deiimine iaret kabul edilebilir mi?
Prof. Dr. Mikdat Kadolu Hava durumu, maruz kald
mz gnlk hava artlardr. klim ise bir blgeye uzun
sre hkmeden, karakteristik zelliine dnen hava du
rumlarn ifade eder. Uzun sre derken, 1 00 yl akn za
man diliminden sz ediyoruz. Dier deyile bir yerin ikli
mi, orada ortalama insan mrnden daha uzun srede g
rlen hava durumlarnn ortalamasdr. Uzun yllar verisi,
birok ar scakl, souk hava dalgasn, kurakl; sel
ve frtnay da ierir. klim deiimine gelince? Birlemi
Milletler (BM) klim Deiimi ereve Szlemesinde bu
kavram sadece, insanolunun etkisiyle atmosferin kimya
sal bileeninde meydana gelen dnme bal iklimsel de
iimi anlatmak iin kullanlyor. Bugnlerde sele neden
olan birka iddetli saanak ya ya da kurak geen bir
ka ay, 3-5 derecelik scaklk d veya art yaannca
herkes gelimelerin srad olduunu dnyor. zellikle
scaklklarda allmn dnda bir gidi olduunda, Ha-

valar ldrd m , Mevsimler deiiyor mu sorularn

duyuyoruz. Basnda sk sk mevsim kaymas gibi kera
meti kendinden menkul nitelemelere rastlyoruz. Evet, g
nmzde dnyann atei ykseliyor ve iklim yerel ve
kresel leklerde deiiklie uruyor. Fakat bir k kar
yamamas gibi gndelik ve yerel hava durumu ile iklim
deiimi arasnda birebir iliki henz bilimsel olarak kuru
lamad.

Sera etkisi 200 yl nce kefedildi

# Gelimeleri mevsim kaymas olarak nitelemek yanl
m?
Hava, havai bir eydir! Takvimlerde astronomik veriler
nda belirlenen tarihlere her zaman uymas beklenme
meli. Aslnda astronomik takvimlerde belirtilen er aylk,
eit uzunlukta drt mevsim dnyann hibir yerinde yok.
Yaz ve k va. Baharlar bunlarn arasndaki gei zaman
lar. Elimizdeki bilimsel gzlemler, bulgular kresel sn
mayla birlikte yazlarn geniledii ve klarn artk daha
ge gelip erken gittiini gsteriyor sadece. Kimi zaman uz
manlardan da duyduumuz mevsim kaymas terimi bir
kt bilim rneidir. Tpk atmosferik sera etkisini ak
larken verilen sera gazlar yeryzn battaniye gibi r
ter gibi. Meteorolojik, astronomik olaylar ya da kav
ramlar aklarken kullanlan yanl terminolojiye kt
meteoroloji ya da ksaca kt bilim diyoruz. lkemiz
de ad, unvan, makam her ne olursa olsun havadan, su
dan, iklimden konuanlarn byk ksmnda cahillik diz
boyu. Anlamn bilmeden yanl kullandmz haval
kelime ve kavramlar dzeltilmeli. rnein, kresel iklim
deiimi yerine kresel snma diyemezsiniz. nk
kresel snma atmosferde artan sera gazlarnn potansiyel

etkilerinden sadece birini ifade eder. Srecin ad iklim deiimidir, snma ise srecin en belirgin iaretleri arasnda
dr. Scaklk yerine s , ozon seyrelmesi yerine
ozon delii, tayfun yerine kasrga gibi yanl terim
ler kullanmaktan saknmalyz.
# Kresel iklim deiimi ne zaman fark edildi, tartma
lar ne zaman, nerede balad?
1 9 8 0 lerden nce kamuoyunda pek konuulmazken,
akademik camiada nemli bir konuydu: Buzul ana ne
yol at sorusuna bilimsel, ikna edici bir yant aranyor
du. Aslnda 2 0 . yzyln balarmda, iklim deiimlerine
gemie ait bir olay gzyle baklyordu. ok uzun jeolo
jik zamanlarda olutuuna inanlyordu. Sonuta, bilim
insanlar zellikle son 10 veya 2 0 ylda, iklimin tm za
manlar boyunca deierek bugnk haline geldii fikrinde
birleti. Son zamanlarda hkmetler de, dnya iklimi ze
rindeki olas deiikliklerle ilgilenir hale geldi.
Kresel iklim deiimi olaynn aklanmasnn yakla
k 2 0 0 yl sren bir hikayesi var: Jean-Baptise Fourier,
gneten dnyaya ulaan tm snn uzaya kamadn
ve atmosferde bir eyin bu enerjiyi tuttuunu, yani at
mosferin sera etkisini 1 8 2 0 lerde fark etti. Yetmi yl
sonra Svante Arrhenius o zamanki kmr yakma oranla
rna bakarak 3 bin yl boyunca svein yumuak bir ha
vaya sahip olacan dnd. 1 9 3 8 de Guy Callender
adl bir buhar mhendisi ngiliz Kraliyet Meteoroloji
Derneinde yapt konumada ar kmr kullanlma
sndan dolay dnyann sndn meteorolojik verilere
dayanarak gstermiti. I. Dnya Sava boyunca ktp
hanede almak zorunda kalan Milutin M ilankovi,
1 9 4 1 de, gemite yaanan buzul alarna neden olan
astronomik nedenleri belirledi. 1 9 5 0 lerde iklimbilimci

Charles Keeling, atmosferdeki karbondioksit younluu

nu lmek iin Hawaiideki M auna Loa Dana trman
d. ekil l de grld gibi dnyann nefes alveriini
gsteren testere dii eklindeki bu lmler, fosil yaktla
rnn tketilmesinden dolay C 0 2de sabit bir art oldu
unu ok arpc ekilde gsterdi.
3 7 0 -- --------------------------- --------------------------------------------------------------------

1955

------ %
------- (------- <------- r
1965
1975
19BS

,""1r
1995
-

310

Y l

ekil 1. Mauna Loa Adasnda atmosferik karbondioksit miktarnda

gzlenen mevsimsel salmmlar ve art. Keeling erisi ad verilen bu
grafik ayn zamanda gezegenimizin nefes alveriini gstermektedir.

Buna ramen, 1 9 7 0 lerde gelecekte bizi kresel sn

ma m, yoksa nkleer bir k m bekledii tartlp du
ruyordu. Ancak 1 9 7 5 te Syukuro M anabe ve Richard
Weatherald bilgisayar modelleriyle karbondioksitin ha
vada 2 kat artmas sonucu dnyann ortalam a hava s
caklnda 3 C derecelik art olaca hesaplannca,
tehlike fark edildi. 1 9 7 9 da daha gelitirilen modeller s

-----

caklk ykselmesinin 3 ,5 ile 3 ,9 C arasnda olabilecei

ni ne srd. 1 9 9 0 larda dnya genelinde endie hakim
olunca kresel iklim deiimini inkar eden lobiler devre
ye girdi.
# 1 9 9 0 lardan itibaren ortaya kan akl kartrc ra
porlar sadece inkarc lobinin eseri miydi, bilim adamlar
arasnda tartma yok muydu bu konuda?
Kamuoyuna yansyanlarn ou fosil yakt reticilerinin
yanltma abalar ve kiralk bilim insanlarnn bitmez t
kenmez inkarlaryd. Kimileri C 0 2 oluumunu daha ok
doal nedenlere balayp tarmsal retimin artaca mjde
sini bile verdi. Kresel snmann buzul an sona erdiren
iyi bir ey olduu konusunda da nutuklar atdd. Pek ok
itiraz, bilgisayar modellemelerine odakland. Mikro iklim
ve yerel arazi zelliklerinin ihmal edildiini, dolaysyla
yanl modelleme yapldn sylyorlard. Oysa tm mo
deller yanl fakat kullanl birer bilimsel aratr. Kre
sel iklim deiiminin iaretleri netleince, tartmann zne
sini deitirdiler. Atmosfer ve yerbilimciler kresel snma
nn nedeni konusunda fikir birliine varamyor demeye
baladlar. Olayn ekonomik boyutlar belli olduka itiraz
lar da ekonomik ve siyasi boyuta srad. rnein ek
Cumhuriyeti Cumhurbakan Vaclav Klaus, kresel iklim
deiimini ok nemseyen evrecilerin ekonomi iin kom
nizm kadar tehlikeli olduunu ilan etti. evre ve kresel ik
lim deiimi problemlerini gndeme getirenle^ Trkiyede
ki eitli yaynlarda da radikal (kktenci) evreci, ekofaist ya da evre emperyalisti olarak adlandrlmakta.

Her horoz kendi plnde tsn!

# Birlemi Milletler klim Deiimi Panelinin n rapo
ru 2 0 0 7 ubatnda basna yansdnda byk yank

uyandrmt. Newsweek dergisi, aratrma ekibinden bir

akademisyenin, verilerin yanl yorumlandna dair eleti
risini tam sayfa yaynlad. B M sizden neyi saklayacak,
birok bilimadam verilerden karlan sonuca muhalif
balkl yazda Ross McKitrick, kullanlan meteorolojik
modellemelerin hatal, kresel snmada insanolunun pa
y bulunduu yorumlarnn haksz olduunu savunuyor
du. Dipnotlar okuma zahmetine katlananlar M cKitrickin
ekonomi profesr olduunu gryordu. Kimdir iklim de
iimi konusunun uzmanlar, biz kimlerin analizlerini cid
diye alalm?
H er horoz kendi plnde ter ya da tmeli. Doru
bilgi edinmek iin, ncelikle konuan kiinin uzmanlk
alanna ve aklamay yapt ortama dikkatle bakmak la
zm. Bilim insanlarnn yeri bilimsel dergilerdi^ basn de
il. Ayrca unvan ve makam ne olursa olsun, kiilerin
bana gre veya dnceme gre gibi ifadelerle yapt
aklamann bilimsel deeri yoktur. Bilimsel etik ve ku
rallar, ortaya atlan iddialarn somut verilere dayal, fizik
sel sebep-sonu ilikileri kurularak veya kaynak gsterile
rek aklanmasn zorunlu klar. stelik aklama, bilimsel
aratrma sonularnn incelendii ve yaynlad dergiler
de yaplmaldr.
Kamuoyunun ve basnn kulak vermesi gereken doru
kiiler; iklim ve iklim deiimi konusunda niversite ya da
aratrma kurumlarnda almalar yapan meteoroloji m
hendisleri, iklimbilimciler. klim deiiminin etkileri konu
su halk salm, su kaynaklarm, yaban hayatn, tarm,
ormanlar, uluslararas ilikileri, iktisatlar, ordular, po
litikaclar, ocuklar, anne-babalar, retmenleri, dier
bir deyile dnyada yaayan tm canllar ilgilendirir. Bu
konularn uzmanlan eer bilimsel bir makale yaynlayabi
lirse gr ve nerilerini ciddiye almalyz.

zetle, bir iddiann bilimsel bir anlam tayabilmesi

iin hakemli bilimsel dergilerde makale olarak yaynlan
m olmas gerekir. Bilimsel hakem kontrol srecinden
gemeyen hibir yayn, belgesel veya deme, bilimsel an
lamda gvenilir deildir. Bu tr gazete, popler bilim der
gisi gibi yaynlar beyaz yayndr. Kt bilim kategori
sine girebilir, dolaysyla bilimsel deerleri yoktur. rnein
benim 2 0 0 1 ylnda Gncel Yaynclktan kan Kresel
klim Deiimi ve Trkiye: Bildiiniz Havalarn Sonu adl
kitabm da beyaz yayn olarak deerlendirilebilir.
#
G enel deerlendirmeden sonra, kresel iklim deiimi
ni ve nedenlerini ayrntyla gzden geirelim. ncelikle
dnyann iklimini hangi etmenler belirliyor?
nam da doann bir paras olarak dnp insani et
kileri de doal etkiler olarak kabul etmezsek; iklimi dei
tirdii bilinen belli bal doal ve insan nedenli etmenler
unlardr:

Doal etkiler:
Gneten salman enerjideki deiimler,
Dnyann eksenindeki ve yrngesindeki deiimler,
Ktalarn srklenmesi ve konumlan,
Volkanik aktiviteler,
Evrendeki toz bulutlar ve gktalar,
Okyanus sirklasyonlarndaki deiimler,
Da oluumlar ve byk da sralar.

nsani etkiler:
Ormanszlatrma, tarmsal faaliyetler ve fosil yaktla
rnn yaklmas nedeniyle sera gazlarnn artrlmas,
Tarmsal atklarn yaklmas, fosil yaktlarnn yakl
mas gibi nedenlerle atmosfere salnan aerosollar ve
paracklar,

 Ormanszlamana ve lleme nedeniyle dnya yze

yinin albedosundaki (gne nlarn yanstma zelli
indeki) deiim,
Uak ve gemi egzoz izleriyle bulut oluturma,
Atmosferde kimyasal deiim.

Gne yzeyindeki siyah lekelerin tsmmaya etkisi

# Uzay kaynakl etmenler hangi koullarda olumlu, han
gi koullarda olumsuz etki yapyor?
klim deiimlerinde byk pay olan uzayl etmen
ler , Gneteki etkinlikler ve Dnyann astronomik
hareketlerinden oluur. Astronomik etkilerin en nemli
si Dnyann eksenindeki eimdeki deiimdir. rnein,
Dnyann ekseninin eimi 9 .5 0 0 yl nce 2 4 ,2 derecey
di, imdi 2 3 ,4 derece ve 1 0 .2 0 0 yl sonra 2 2 ,6 derece
olacak. Dnyann eksenindeki kk eimler lk kla
ra, serin yazlara neden olur. Serin yazlar, souk klar
dan tehlikelidir. nk bu durum buzul alarna neden
olabilir. Eksendeki byk eimler, yani eksenin ok eik
olmas durumunda souk klar, scak yazlar grlr.
Bu, daha ok buzul alarnn arasnda grlen bir du
rumdur. Ayrca Dnyann Gne etrafndaki dn y
rngesi her zaman eliptik deildir. Yrnge 1 0 0 bin yl
lk dngler halinde elips ile daire arasnda ekil deiti
rir. Bu da Dnyaya gelen toplam gne enerjisini dei
tirir.
Dier uzayl neden Gneten salnan nmn yo
unluundaki deiimdir. Bunlar, gne yzeyinde dnya
dan grlen siyah lekelerle ilikilendirilmitir. Lekelerin
artt yllarda Dnya snyormu gibi grnyor, ancak
bu etkileim ihtimaline gnmzde henz test edilebilir
bir fiziksel aklama getirilemedi.

# Yeryz kaynakl balca etmenler hangileri?

Nfus art,
Hzl sanayileme,
arpk kentleme,
Ormanszlama,
Okyanus akntlar.
# Okyanus akntlar nasl oluuyor.; iklimi nasl etkiliyor?
Akntlarn iklime etkisi, kamuoyuna anlatmakta en
ok glk ektiimiz konularn banda geliyor. Yarndan
Sonra adl filmi izleyenler, kresel snma yaanrken Dnyann nasl birdenbire buzul ana girdiini anlayama
mt. Senaryodaki felaketin dayana okyanuslardaki s
cak su akntsnda meydana gelen deiim. Ekvator ile ku
tuplar arasnda, gerekten byle bir aknt var. Meksi
kadan kan Krfez Aknts (Gulf Stream) scak suyu n
giltereye doru tar. Aknt kuzey enlemlere ulatnda
soumann etkisiyle batar. Labrador adl souk su aknt
sna dnp, ekvatora geri dner. Aslnda dnyadaki b
tn hava harekederi ve su akntlarnn ilevi kutuplar ile
ekvator arasndaki scaklk farkn dengelemektir.
Scak Krfez Aknts, Atlantik Okyanusunda yol. alr
ken, batdan douya doru ilerleyen ve zerinden geen
hava sistemlerini de str. Bu yzden ngiltere gibi lkele
rin iklimi lman hale gelir. Bu aknt aniden kesilirse veya
zayflarsa Kanada zerinden gelen ok souk hava Atlan
tik Okyanusundan snmadan, yumuamadan geer, lk
blgelerin scakl 4-5 derece der. Kuzeydeki buzullar
aa doru inecei iin lk blgede buzul a balar.
Krfez Akntsndaki zayflamann nedeni, kresel sn
mayla beraber Kuzey Kutbunda eriyen buzlardan okya
nusa ar miktarda tatl su girmesidir. Suyun younluu
azalr ve Krfez Aknts batamad iin aknt bozulur.

Buzul alanmn canllarn zerindeki etkisi

# Bu faktrlerin her biri iklimi ne kadar srede deitire
biliyor?
Deniz taban kellerinden alnan rneklerden, buz ka
rodan, aa halkalar, gnlkler gibi kaynaklardan alnan
bilgilere gre, atmosferdeki deiimler 1 ila 1 00 ylda, ok
yanuslardaki deiimler 10 ila 1 0 0 0 ylda, Gnein etkin
likleri 1 ila 1 00 ylda, Dnyamn yrngesel deiimleri
10 bin ila 1 00 bin ylda ve tektonik hareketler 1 milyon ile
yzlerce milyon yl sonra iklimi etkileyebiliyor.
# Deiim hangi doal sistemlere yansyor?
Dnyann iklim sistemi, atmosfer ve okyanuslarn do
al gleri ile rzgar, yamur ve scaklk dalmn kon
trol eder. Bu dinamik sistem, bir buzul andan dierine
doru srekli deiir. Geen 3 milyon yldaki, doal ik
lim deiimlerini ve ekolojik sistemlerin bu deiimlere
nasl ayak uydurduunu, jeolojik bulgulardan kabaca
grebiliriz. Buzul alarnda bitki rts gneye, iki bu
zul ann arasnda da kuzeye doru gelimitir. Bu de
iim, insan ve hayvanlarn saysna da srekli olarak
yansmtr.
# Buzul a, buzullar aras a nedir, tipik zellikleri ne
lerdir?
Buzul alarnda gneten gelen enerji azalr, buzullar
gneye doru yaylr, deniz su seviyesi azalr, deniz suyu s
cakl der, alak basn merkezleri ve ona bal souk
ve scak cepheler gneye iner, denizlerde tuzluluk artar, de
niz sular atmosferden karbondioksit alr, buzullarn yayl
mas ve atmosferdeki karbondioksitin azalmasndan dola
y hava scakl der. Scak dnemlerde ise gneten ge

10

len enerji artar, buzullar kutuplara doru geri ekilir, deniz

suyu seviyeleri ykselir, deniz suyu scakl artar, her yer
de buharlama ve baz yerlerde ya artar, alak basn
merkezleri ve ona bal souk ve scak cepheler kuzeye e
kilir, denizlerde tuzluluk artar, derin sular atmosfere kar
bondioksit salar, buzullarn ekilmesi ve atmosferdeki kar
bondioksitin artmasnn bir sonucu olarak da hava scak
lklar artar.
# nsanolu yeryznde bu kadar oalmasayd, sanayi
leme yaanmasayd dnya birka yz bin yl sonra u an
daki gibi mi kalacakt? Yeryznn nnde sonunda so
uyup bzeceini syleyen astrofizikiler arlatan m?
Hayr! Sanayi Devrimi yaanmasayd, nfus bu kadar
artmasayd bile, byk lde doal etkenlerden dolay,
Dnya yava yava bir buzul ana doru souyacakt.
u an scak evrenin zirvesindeyiz, bu durumda uzun sre
kalamayacak, gelecek buzul ama doru zikzakl da olsa
kararl bir ekilde yol alacaktk. Ama bu, u an insan etki
leri nedeniyle mmkn gibi grnmyor.
Aslnda Dnya sonsuza dek var olacak ekilde ina
edilmi gibi dnlr. u andaki ya 4 .5 5 0 .0 0 0 .0 0 0 .
Arl 5 .9 7 3 .6 0 0 J000.0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 ton. Bu yama
kadar saysz ykc asteroit arpmasyla karlat, ama
hl ta gibi! Yani Dnyay toptan imha etmek o kadar
kolay deil. Yine de ABDde en korkulan 10 doal afetin
ilki Dnyann kara delik tarafndan yutulup, anti madde
reaksiyonuyla patlayp paralanmas.

Kresel snmann yzde 90 insan kaynakl

# Kresel snmann ne kadar doal, bizler ne kadarna
sebebiyet veriyoruz?

11

 u anki snmann yaklak olarak yzde 9 0 ma insan,

yzde 1 0 na doal etkenler neden oluyor. 2 1 . yzylda
ki snma gerek m i veya Bu snmay sadece doal ne
denler aklayabilir mi gibi sorularn yant BM Hkmetleraras klim Deiimi Panelince (IPCC) net bir e
kilde verildi; literatre geti. IPCCnin grafiksel akla
masn ekil 2 a , 2b ve 2 c de grebilirsiniz. Ak izgiler
u anda gzlediimiz kresel snmay, koyu izgiler ise
bu deiimleri aklamak iin yaplan modelleri ifade
ediyor.
Eer u anki snma, dnya eksenindeki deiim, gne
patlamalar gibi sadece doal nedenlerden kaynaklansayd
(a) Doal etkiler

1.0
u

g.5

s
i* -O
JS
" 0 .5
/5

1.0
1050

1900

1950

2000

Yl

ekil 2a. Tm nedenlerden dolay gzlenen (ak renk) ve doal

nedenlerin sebep olduu snmalarn (koyu renk) yllk deiimi
(IPCC, 2001).

12

(b) nsan kaynakl etkiler

2 - 0.5 -

- 1.0
1850

-------- i---------------- :
1900
1950
2000
Yl

ekil 2b. Tm nedenlerden dolay gzlenen (ak renk) ve

sadece insan etkinliklerinin sebep olduu snmalarn (koyu
renk) yllk deiimi (IPCC, 2001).
(c) Doal ve insan kaynakl etkiler

3 -0.5 -1 .0 1__________ __________

1650
1900
1950

2000

Yl
ekil 2c. Tm nedenlerden dolay gzlenen (ak renk) ile doal
ve insan etkinliklerinin birlikte sebep olduu snmalarn (koyu
renk) yllk deiimi (IPCC, 2001).

13

durum ekil 2 a daki gibi olacakt. Ama gzlemler gelime

lerin farkl olduunu gsteriyor. Aradaki fark insan etkisi
dir. Benzer ekilde, sadece insana bakarak, yani doal ne
denleri ihmal ederek u anki snmay tam olarak aklaya
nlayz. Ama tm etkenleri dikkate aldmzda, yani doal
nedenlere (bkz. ekil 2a) insani nedenleri eklediimizde
(bkz. ekil 2b) snmay tam olarak (bkz. ekil 2c) akla
yabiliyoruz.
Bu yzylda scaklklar 1,1 ila 6 ,4 C artacak. Gn
mzde u konularda bilimsel anlamda hibir phe kal
mad: nsan iklimi deitiriyor, hem de dnyann gemi
jeolojik evrelerinde hi gzlenmemi kadar hzla deitiri
yor. Gemite doal iklim deiimleri canllarn uyum sa
layabilecei veya g edebilecei kadar yava, adm adm
gerekleirdi. Gnmzde ise ok hzl. Ani iklim deii
mi demek daha doru! nsanolu, yksek teknolojiye da
yal kent hayatnn srdrlmesi uruna, canllara gereken
tm kaynaklar, havay, suyu, topra byk miktarlarda
tketiyor, atmosferi styor. Yeryznde alarm zilleri al
yor: iddetli frtnalar^ kuraklk ve ani seller... Tabii ki an
layana!.. Son yllarda bunun tersini ispatlayan herhangi
bir bilimsel alma yaynlanamad. Bence diye balayan
aksi grler ise beni hi ilgilendirmiyor. Bunlara ancak
ehir efsanesi denebilir.
# ehir efsanesi kategorisine dahil ettiiniz kart tezler
den rnek verebilir misiniz?
u anki iklim deiimi doal bir olay!
Bilim camiasnda henz fikir birlii yok!
leride iklim deiiminin etkilerinden korunabiliriz!
u anda bireysel olarak zme ynelik nlem almak
mmkn deil!

14

Scaklk 15 bin ylda 5, son 150 ylda 1 C artt

# Tm bu felaketlerin nedeni son 1 5 0 ylda bava scakl
nn yeryznde 1 C artmas m?
Artn bykln anlamak iin, 15 bin yl nce bi
ten son buzul andan bu yana ortalama scakln sadece
5 C ykseldiini hatrlamak yeterli. 1 9 9 1 de patlayan Filipinlerdeki Pinatubo Volkamnn atmosfere yayd gaz
ve paracklarn soutucu etkisine ramen, 1 8 6 0 tan beri
kaytlarmzdaki en scak yllar son dnemde yayoruz.
# Atmosfer bilimcilere, meteoroloji mhendislerine gre
kresel iklim deiiminin iaretleri nelerdir? N eler iaret
kabul edilemez?
Halk arasnda konuulan birok gzlem, kresel iklim
deiiminin iareti deildir! nk;
Hava artlar mevsimlere uymak zorunda deildir,
Meteoroloji de rekor krar,
Normal hava diye bir ey yoktur..
Bize gre gnmzde kresel iklim deiiminin belli
bal iaretleri unlardr:
Deniz ve karalardaki buzullarn hzla erimesi,
Deniz su seviyelerinin ykselmesi ve mercanlarn be
yazlamas,
Gler (insan, balk, aa, bitti gibi canllarn gle
ri),
Narin ku trlerinde grlen kitlesel azalmalar,
Son 1 .4 0 0 yln en scak yazlarnn 1 9 9 0 larda pe pe
e grlmesi.
# Kresel iklim deiiminin doal sreci iinde gelime
diine dair somut, saysal verilerden rnekler verebilir mi
siniz?

15

 Somut kantlar saymakla bitmez, ite birka rnek:

Son 4 4 0 bin yl boyunca atmosferdeki karbondioksit
miktar milyonda 2 8 5 parac gememiti. u anda
milyonda 3 8 5 parack var, 2 1 0 0 ylnda milyonda
70 0 paraca ulamas beklenmekte.
Son 1 4 0 ylda (aletsel kaytlara gre) hava scakln
da art 0 ,7 4 C oldu.
Son 5 0 yl, buzul kaytlarna gre son 6 .0 0 0 ylda
gzlenen en scak yarm yzyl. 1861 ylndan beri g
rlen en scak 2 0 yln 1 9 u 1 9 8 0 den sonra, 1861 y
lndan beri grlen en scak 2 0 yln 1 2 i ise 1 9 9 0 dan
sonra gerekleti. 1 9 9 8 yl ise, Kuzey Yarkrede
1861 ylndan beri grlen en scak yldr. Dier ok
scak yllar srasyla unlar: 2 0 0 5 , 2 0 0 3 , 2 0 0 4 , 2 0 0 6 ,
2 0 0 1 ,1 9 9 7 ,1 9 9 5 ,1 9 9 9 ,1 9 9 0 ve 2 0 0 0 .

Kresel snma nedeniyle bir ada sulara gmld

Kresel lekte ortalama deniz su seviyesi her yl 1-2
mm, yani 2 0 . yzylda 10 ila 2 0 cm ykseldi. Hindis
tan'n Bengal Krfezindeki Lohachara, kresel iklim
deiiminden dolay ykselen deniz sularnn altnda
kalan ilk insan yerleimli ada oldu.
Kaytlara gre, 1 9 5 5 -1 9 9 5 arasnda okyanus sularn
da nemli bir snma yaand.
20. yzylda kutuplar dnda da buzullar byk l
de geriledi. Kar rts 1 9 6 0 l yllardan bu yana
yaklak olarak yzde 10 azald. Okyanuslardaki bu
zullarn kalnlnda ise 2 0 . yzyln sonlarnda nem
li azalmalar oldu*
Kuzey Yarkrede donan nehir ve gllerde buz rt
s artk iki hafta daha az kalyor.
Buzullar kutuplara doru ekildi ve buz rts yzde
10 azald.

16

 195 0 ylndan beri Kuzey Yarkrede ilkbahar ve yaz

aylarnda denizdeki buz yzeyi yzde 10-15 kld.
Arktik deniz buzunun kalnl yaklak yzde 40
azald. Ylda ortalama yzde 2 ,7 azalyor, yazn ise bu
azalma yzde 7 ,4 e kyor.
Donmu toprak (permafrost) tabakasnn st ksmn
daki scaklk 1 9 8 0 lerden beri 3 C snd. Kuzey Yarkrede mevsimsel olarak donmu toprak alanlar
1 9 9 0 dan beri yaklak yzde 7 azald.
Bitkilerin byme mevsimi kuzey enlemlerde en az 4
gn uzad.
Bitkiler eskisine gre daha erken iek ayor.
2 0 0 0 lerde meteorolojik afetlerin says, 1 9 6 0 h ylla
ra gre, kat artm durumda.
# Kresel iklim deiiminin milad Sanayi Devrimi.
1 7 5 0 lerdeki hangi deiim iklimi bu kadar etkiledi?
Sanayi Devrimiyle beraber nce su gcn, buhar g
cn kullanmaya baladk. Kmr yaktk, su buhar ret
tik, bununla pistonlar altrdk. Teknoloji dnyaya ya
yldka kmr kullanm artt. Kmr yakmak, havaya
karbondioksit salmak demektir. Sonra benzinli motorlar
gelitirdik. Petrol, benzin tketimi balad; yine fosil yakt
t bu. Doal gaz evimizde kullanmaya baladk, bu da fo
sil yakttr. Kmre nispeten daha teSnizdi; ama tamamen
tertemiz deildir. Sanayi Devrimiyle balayan enerji ihti
yac, sanayi toplumunda, refah toplumunda hzla artt.
Enerji retimine paralel olarak, sera gaz salnm da artt.
# Atmosferin sera etkisini kuvvetlendiren belli bal gaz
lar hangileri, kaynaklar neler?
Gneten gelen nlarn bir ksm yeryzeyinden yans
yarak uzaya geri dner. Yansyan n uzaya geiini at-

17

rnosferde engelleyen, yani sera etkisi oluturan 3 0 eit gaz

var. ounun atmosferdeki toplam miktar ok kk.
Belli bal doal sera gazlar, su buhar ve karbondioksit.
Su buhar, sera gazlarnca atmosferde hapsedilen enerjinin
te ikisini tek bana tutar! Kyoto Protokolnde ad ge
en sera gazlan ise atmosferdeki karbondioksit ( C 0 2),
ozonu ( 0 3) seyrelten kloroflorokarbon (CFC) gazlar, me
tanla (CH4) birlikte azot oksitler (NzO). Aralarnda yeryzndeki miktar asndan en by karbondioksit. Kay
na petrol, kmr ve doalgaz gibi fosil yaktlarn kulla
nm, ormanlarn tahrip edilmesi. Metan ise pirin ekimi
vesaire gibi baz tarmsal faktrlerden, hayvanclk, hidro
elektrik barajlar, bataklklar ve plklerden gelir. C FC ler
aerosollardan, spreylerden, kpklerden ve buzdolaplarmdan; azot oksitler ise gbrelerden, ormanszlamadan, biyoktlelerin yaklmasndan kaynaklanr. Fosil yakt tketi
minin hzla artmas ve arazi rtsndeki deiimler sonu
cu byk miktarda zararl gaz ve parack atmosfere sal
nyor. Sera gaz salnm tarihte ei grlmemi lye
ulat. Sonuta atmosferdeki sera etkisi kuvvetlenip kre
sel iklim deiimine dnt.
# Gazlarn her birinin atmosferdeki sera etkisine katks
saysal olarak biliniyor mu?
Karbondioksitin yzde 5 5 , kloroflorokarbonun yzde
2 4 , metann yzde 15, azot oksitlerin yzde 6. Ayrca su
buhar ve yer seviyesindeki ozon sera etkisini artrr.

Sera gazlarnda art rekoru yzde 149la metanda

# Bu gazlarda ne kadar art oldu?
Sera etkisi yapan balca gazlarda, 1 7 5 0 -1 9 8 8 yllar
arasndaki art yle: Karbondioksit ( C 0 2) yzde 3 0 , me

18

tan (CH4) yzde 149 ve diazot monoksit (N20 ) yzde 16

(bkz. ekil 3). Dier bir deyile, 1 9 6 0 ila 2 0 0 5 yllar ara
snda atmosferdeki C 0 2 miktar ylda 1,4 ppm artt. 1995
ila 2 0 0 5 yllar arasnda ise bu art hz 1,9 ppme kt.

Karbondioksit (C02)

1O. l.MO

0 0

Metan (CH4)

t'600
s- t .400

1790

1800

1850

1900

1950

2000

1980

2000

CFC-11 (CFCy

t 00

1850

Yl

1900

1950

1750

1800

1850

1900

Yl1 Kaynak: NOAA-CMDL

ekil 3. 1 7 5 0 -2 0 0 0 yllar arasnda belli bal sera gazlarnda

gzlenen artlar.

# Sera gazlarnn tm atmosferde k uzun sre mi ka

lyor?
Karbondioksit 5 0 -2 0 0 yl, metan gaz 10 yl, azot ok
sitler 1 5 0 -1 7 0 yl, kloroflorokarbonlar 1 5 -6 5 0 yl kalr.
# Asit yalarnn bu gazlarla ilgisi var m?
Endstriyel tesislerin ve evlerin bacalarndan kan baz
gazlar veya partikller, atmosfere salverildikleri kaynaklara
yakn yerlerde yer yzeyine der. Bu olay, kuru birikme

19

olarak bilinir. Bir ksm ise atmosferde ok uzaklara tanr.

Kirleticiler bu srada su buharyla birleerek slfrik ve nit
rik asitleri oluturur. Bylece bulutlardaki nem ve kirletici
ler slak birikme ilemi veya asit ya olarak adland
rlan, yer yzeyine pus, kar veya asit yamuru eklinde iner.

Atmosfer elma kabuu kadar ince

# Atmosferin derinlii ne kadar?
Atmosferin belli bir derinlii yok. Amacnza gre, 100
ila 1.000 km arasnda deiir. Yaammzla ilgili alam ise
sadece 1 0 -1 2 km. Yani iki saatlik yry mesafesi. ste
lik bu mesafenin her noktasnda solunum mmkn deil.
rnein yksek dalarda hava bulamazsnz. Dier bir de
yile hava tabakas o kadar incedir ki Dnyay bile rte
mez. Soluk alabildiimiz, bitki byttmz, yamurla
rn yad tabaka, Dnya bykln gz nne ald
mzda elmann kabuu kadar incedir. Fakat ona dipsiz ku
yu gibi davranyoruz. Sonra da neden deiiyor, farklla
yor diye arp kalyoruz.
# . Ozon tabakas gerekten yrtld m, yoksa simgesel bir
anlatm m bu?
Gazlarda ve svlarda delik olamayaca iin bu simge
sel bir anlatm. Ozon gaz 1 8 3 9 ylnda elektrik boalma
lar gzlenirken kefedildi, 1 8 5 0 lerde soluduumuz hava
da da olduu saptand, 1 8 8 0 de gnein mortesi nlar
n yuttuu ispatland, 1 9 1 3 te atmosferdeki ozonun yzde
9 0 gibi byk bir ksmnn yerden 10 km ve yukardaki
tabakalarda olduu anlald, 1 9 2 0 de G.M .B. Dobson at
mosferdeki ozonu lm ek iin bir alet gelitirdi ve
1 9 2 8 de insanolu kloroflorokarbon (CFC) adl gaz icat
etti. 1 9 5 0 -1 9 7 0 yllar arasnda CFC spreylerde, buzdo-

20

laplarnda, klimalarda ve yapay kpklerde kullanld.

1 9 7 1 de bu yapay gaz atm osferde lld. 1 9 7 4 te
CFCnin iyi ozonu kemirip bitirdii fark edildi.
1 9 7 9 da ozon lmleri uzaydan uydularla yaplmaya
baland. nceleri Antarktika zerinde bir daire biiminde
kayt edilen dk deerler bir lm hatas olarak alg
land! 1 9 8 4 te Antarktika zerindeki ozon seyrelmesi bir
kutupsal gn doumunda fark edilip 1 9 8 5 ylnda ilan
edildi. Antarktikadaki seyrelmenin uydu gzlemlerindeki
grnts nedeniyle halk arasmda ozon delii olarak
adlandrld.

Ozonun zararls yerde, yararls gkte

# Ozon canllar iin hangi koullarda yararl, hangi ko
ullarda zararl?
Ozon, ok garip bir gaz. Yerde kt, atmosferin yu
kar seviyelerinde iyi . in daha da tuhaf, gnmzde
ozonun iyisi azalrken kts hzla artyor. nk yukar
seviyedeki ozon tabakas gnein zararl nlarna kar
tm canllar kalkan gibi korur. Tabakann incelmesi; cilt
kanseri, katarakt, bitkilerin zarar grmesi ve baz okyanus
canllarnn azalmas gibi eitli biyolojik tehlikelere yol
ayor. Yandaki karikatr aslnda oktan gerek oldu. K
t ozon ise yer seviyesinde azot oksitler, hidrokarbonlar ve
gne etkisinde belli scaklkta eitli fotokimyasal re
aksiyonlar sonucu oluan ikincil bir kirletici. Kt ozon,
ABDde akcier kanserine yol aan ikinci nemli etmen.
# Yerdeki kt ozonun grsel herhangi bir zellii var
m?
Egzoz gazlar gibi dier kirleticiler gne yla etki
leince, byk ehirlerin zerinde tl perdesi gibi bir g

21

rnt yaratr. ehirlerimizde doalgaz kullanm sadece

klasik hava kirlilii problemini hafifletiyor. Ara saysna
bal olarak emisyonlardaki art nedeniyle ve doalgazn yaygnlamasyla stanbul bata olmak zere tm e
hirlerimiz yeni bir hava kirlilii tryle kar karya:
Yzeydeki ozonun insan salna, tarmsal retime ve
plastik malzemelere verdii zararlar gelimi lkelerde
milyar dolar mertebesine ulayor. zetle ehirlerimizde
gndz ve gece ozonu konsantrasyonlar da salmz
iin tehdit edici mertebelere ulayor, aman dikkat! Bir
lemi Milletler, 16 Ekimi ozon tabakasn korumak iin
Ozon Gn ilan edip dikkatimizi bu gaza ve probleme
ekmek istemi.
# Ozon tabakasnn incelen blgesinin Avrupa zerinde
olduu sylenmiti, hep ayn yerde m i kalyor?

22

izen: Zafer Temoin

mnmivbjm/bRvmm Hrnmvkmi6HE&mc#puNie?0iMkiir&umi stei y/w/..

 Yaplan almalar Trkiye zerindeki stratosferik

ozonun durumunun Avrupa zerindekinden farkl olma
dn ortaya koydu. 1 9 8 8 de dnya zerindeki tm is
tasyonlardan ve uydulardan elde edilen verilerin anali
zinden stratosferik ozonun azalmasnn yalnzca Antark
tikayla snrl olmayp Arktik blgede de ortaya kt
grld. 1 9 9 0 larda yaplan almalarda ise ozonun 2 0
kuzey ve 2 0 gney enlemleri arasndaki ekvatoral kuak
dnda kalan tm blgelerde hzla azalmaya devam etti
i belirlendi. Global azalma son 15 ylda yzde 5 civa
rndayken ayn sre iinde tropikler dndaki azalmann
Kuzey Yarkrede yzde 6 ,5 , Gney Yarkrede yzde
9,5 olduu saptanmtr. 15 ila 3 0 km ykseklikte bulu
nan ozon miktar da zamana, yere ve hava artlarna g
re deiiyor.

CFCnin alternatifi de ozonu deliyor

# Uluslararas kurulular bu konuda ne yapyor?
1 9 8 7 de M ontreal Protokoln imzalayan lkeler,
kloroflorokarbon (CFC) retimini 2 0 0 5 ylna kadar
yzde 5 0 azaltmak iin anlat. Ama Antarktikadaki
delik bymeye devam etti. Bunun zerine protokol
1 9 9 0 , 1 9 9 2 , 1 9 9 5 , 1 9 9 7 , 1 9 9 9 yllarnda tekrar ele aln
d. Azaltlmas veya tmyle yasaklanfhas gereken gaz
lar listesine baka gazlar da eklendi. Sonu olarak, iyi
ozondaki seyrelme artk eski hzyla devam etmiyor ve
iyileme iaretleri var. Fakat atmosferde eskiden kalan
C FC emisyonlar nedeniyle ozon tabakas, 2 0 5 0 ylma
kadar youn bakmda kalacak. C FC ye alternatif olarak
gelitirilen hidrokloroflorokarbonun da ozona zararl ve
snma etkeni olduu anlald. Bu gerekeyle Kyoto Protokolne aykr!

23

# klim deiimini reddeden ya da olaan gelime gibi

deerlendiren tezleri ehir efsanesi olarak deerlendirmiti
niz. Fakat baz verileri, u aamaya kadar konutuklar
mzla yan yana koyunca tehlikenin geri dnlmezlii ko
nusunda yeni soru iaretleri kyor. rnein Aralk
2 0 0 4 te Gney K utbunda buzlar 3 ,2 km delen EPICA
uluslararas aratrma ekibi, aldklar kesitle dnyann son
8 9 0 bin yln inceledi. Srasyla 3 4 0 , 2 4 0 ve 1 4 0 bin yl
nce bugnknden yksek scaklklara ulalm. stelik
tpk u andaki gibi atmosferdeki karbon miktaryla scak
lk art paralel gelimi. H er ykseliten bir sre sonra
deerler geri dnm. Bu kez geri dnmeyecei kesin mi?
Evet, sylediiniz gibi 5 milyar yldr dnya iklimi dei
iklikler geirmi. Aadaki ekil 4 ten de grlecei zere
atmosferdeki C 0 2 miktar milyonda 1 80 ila 2 8 0 parack
saylar arasnda ykselip alalm. rnein 4 4 0 bin yl
boyunca 2 8 5 ppmi amam olan C 2 miktar u an 3 8 5
ppme ulam durumda ve 2 1 0 0 ylnda bu miktarn 7 0 0
ppme yaklamas bekleniyor. Dier bir deyile ekil 2 de
grld gibi zplayan C 2 miktarnn bu kez eskisi gibi
geri dnmesi ok zor grlyor. NASA Goddard Uzay
Aratrmalar Enstits Mdr iklimbilimci James E.
Hansen, nsanlar yeryznden silinmedike dnyada bir
daha buzul a olmayacak diyor. Ayrca milyonlarca yl
ncesinin bugnknden daha scak olmasnn da 2 0 0 0 li
yllarda yaayarlar iin fazla anlam, nemi yok. nk
brakn 1 00 bin yl ncesini, 21 . yzyln insan ile 16.
yzyln insannn dnyas bile artk birbirinden ok farkl.
Bu nedenle, rnein 16 yzyldaki kk buzul a bu
gnlerde yaansa etkileri ok farkl ve ykc olurdu. Jeolo
jik bulgular, dnya atmosferinin scaklnda bugne ka
dar birok deiim olduunu ortaya koyuyor. Yaklak
100 bin yl sren buzul a dnemlerini, lk ve biraz da
ha scak 10 bin ila 2 0 bin yl sren bir ara iklim takip et

24

mi. nsanln son 1 00 ylda karada ve suda oluturduu,

srarla srdrd tahribatn sonucunda toprak ve suyla
birlikte havann da bileimi nemli lde bozuldu. Kre
sel lekte havann snma eilimi giderek artyor. Artk in
san iklimi, iklim de insan etkiliyor. 3. bin ylda insanlk
ciddi bir kresel iklim deiimi problemiyle kar karya.

ekil 4. Son 44 0 .0 0 0 yl boyunca atmosferdeki C 0 2 miktarnn

deiimi, bugnk ve 100 yl sonra ulamas beklenen deeri.

Felaketlerden felaket been!

# Kresel iklim deiiminin olumsuz etkilerini, risklerini
nasl gruplandrabiliriz?
Tarm, salk, altyap, afetler ve ar hava olaylar, tr
lerin yok olmas, yoksulluk ve sosyal problemler... nsanla
r korkutan iklim deiimi teorisi deil. Kresel iklim dei
iminin u olas negatif etkilerinden korkuluyor:

25

 Daha iddetli ve ar hava olaylar riski,

Baz blgelerde iddetli kuraklk riski, topraklarda
tuzlanma,
iddetli yalar, ehir selleri, baz blgelerde sel riski,
Tarmsal rn eitlilii ve potansiyelinde deiiklik,
tarmsal haerelerde art, tarm, agrokltr, hayvan
clk, tatl su depolama gibi ekonomik etkinlikleri et
kileme riski,
Hastalklarn yaylma hznn artmas ve alanmn ge
nilemesi; stma, malarya gibi hastalklar tayan can
llarn normal yaam alanlar dndaki blgelere ya
ylma riski,
Scak hava dalgalarnn ehirlerde yal, fakir, hastala
r ldrme riski,
Orman, ayr yangn mevsiminin uzamas, iddetlen
mesi, kuzeye yaylmas,
Tropikal frtnalarn, yani tayfunlarn saysnda ve
iddetinde art,
klim kuaklarnda kayma, yaz-k, gece-gndz ara
sndaki scaklk farklarnn azalmas,
Sulak alanlarn yok olmas, artan buharlamayla y
zey sularnda azalma, su ktl, kylara yakn temiz
su kaynaklarnn denizle birlemesi,
Deien iklim koullar nedeniyle gler, canl eitle
rinde azalma ve ekolojik dengenin bozulmas, mercan
resiflerinin yok olmas.
# An ya da u hava olaylarnda, ortalamalarda nasl
bir deiim gzleniyor?
u anda arlk scaklarda. Souk gnler, souk geceler
ve donlar ise seyrekleti. Kuzey Yarkrenin orta ve yk
sek enlemli karasal blgelerinde, snma en fazla gece gz
leniyor. Mevsimlere gre deiime bakldnda, Kuzey

26

Yarkrede k ve ilkbahar scaklk ortalamalar ykseldi.

zellikle ktalar zerinde olmak zere, baz blgelerde
snma kresel ortalamadan birka kat fazla. Benzer ekil
de Trkiyede de k ve ilkbahar aylarnda gece hava s
caklklar, 1 9 5 0 lerden beri nemli art gstermekte. Ku
zey Atlantik Okyanusunda 1 9 7 0 ten beri tropiklerdeki
deniz yzey scaklklarnn artmas nedeniyle tropikal frt
nalarda art gzleniyor.

Byk tayfunlar artk 10 ylda bir grlecek

# Katrina gibi kuvvetli tayfunlarn sklamas, iklim dei
imiyle balantl m?
Bilimsel aratrmalar yllardr kresel snmann tayfun
lar, hem say bakmndan artracam hem de tayfunlar
iddetlendireceini sylemekteydi. Artan hava scakl so
nucunda kylardan akta daha kuvvetli alak basn mer
kezlerinin olumas ve ekvatoral muson yamurlarnn da
kuvvetlenmesi beklenmekteydi. iddetli yalar, alak ba
sn alanlar ve scak okyanus yzey scaklklar tayfunla
rn olumas iin ok uygun olan artlar oluturur. Okya
nus yzey su scakl 2 6 derece ve zerinde olduu 1 Haziran-30 Kasm arasnda tayfunlar oluur. Bu nedenle tay
funlarn oluumu hava ve su scaklyla yakndan ilikili
dir. En ykc tayfunlar 100 ylda bir Kez oluyordu, artk
bunlarn 10 ylda bir olmas bekleniyor. Ayrca mays ve
aralk aylarnda da tayfun olumas srpriz olmayacak.
# Yalarda ne gibi deiimler var?
Deiim hem yata hem de kuraklkta arta neden
oldu. Kuzey ve Gney Amerikann bats, Kuzey Avrupa,
Kuzey ve Orta Asyada ya miktar nemli lde art
yor. Isnma ve atmosferdeki su buharnn artmasndan do

27

lay karalar zerinde iddetli yalarn sklnda byk

artlar var. Trkiye gibi tropiklerin dndaki lkelerde bi
le ehirlerde grlen ani sellerin says, iddeti artt. Yld
rm arpmasndan lmlerde de byk art var. Bununla
birlikte, Sahra, Akdeniz, Kuzey ve Gney Afrika ve Gney
Asyann baz ksmlar kuruyor. Daha iddetli ve daha
uzun kuraklklar 1 9 7 0 lerden beri zellikle tropik ve s
tndeki blgelerde kendini gsteriyor.
# Magma tabakas souyan dnyann fizik kurallar ge
rei bugn scaklk ortalamasnn ( - 1 8 derece olmas ge
rekirken 1 6 derece) 2 0 3 0 a kadar 2 derece daha art ihti
mali yeryzndeki yaamn korunmas asndan sevindi
rici deil mi?
Evet! Bu sevindirici bir deerdir. Ama hava scakl 16
C yerine 15 C de kalsayd daha fazla sevinirdik. nk
Sanayi Devriminden hemen nce dnyann ortalama ha
va scakl 15 C ydi. - 1 8 e gerileyeceine, atmosferin se
ra etkisi hava scakln toplam 33 C artrm. Bu yzden
Carl Saan, Azck sera etkisi iyi bir eydir demi. Prob
lem lnn kamasndan kaynaklanyor. 15 C scakl
na gre biimlenen ekolojik yaam artk deimek zorun
da. Ne kadar ok sera gaz, o kadar scak hava. Ne kadar
ok scak hava, o kadar ok kuraklk, ktlk, orman yang
n, scak hava dalgas, tropikal hastalk ve dzensiz ya.
# Yryzndeki buzlarn 2 0 yl sonra ortadan kalkma
ihtimali, hzla artan nfusa yeni yerleim alanlar alma
s, yeni ham m adde kaynaklar bulunmas, tarm alanlar
almas asndan avantaja dnem ez mi? rnein
dnya petrol rezervinin yzde 3 0 u kutuplarda. Yakmayp, daha faydal alanlarda kullanabiliriz. Sevinmemiz
gerekm ez mi?

28

 Hay; sevmemeyiz, nk bu durum kresel snmay

krklyor. rnein Bat Sibirya, Alaska ve Kanada gibi
kuzey enlemlerde bulunan donmu toprak yzeyleri hzla
eriyor. Bu erime atmosfere ok ykl miktarda metan gaz
salyor. Normalde buz ve k ar gne nlarnn yzde 809 0 n uzaya geri yanstrken, erimeden sonra ortaya kan
su, toprak yzeyler nlarn yzde 8 0 -9 0 n yutmaya ba
lyor. Serbest kalan metan gaz ve yerin gne nlarn
yanstma zelliini kaybetmesi, atmosferin sera etkisini
kuvvetlendiriyor ve scakln hzlanarak artmasna neden
oluyor.
Ayrca yamur ormanlar da gittike klyor. Yaar
ken karbondioksit emen aalar, ldkten sonra karbon
dioksiti geri brakyor. Denizler asitleniyor. Bu durumda,
atmosferde biriken karbondioksit gaznn yzde 5 0 sini
emen denizler bu zelliini yitiriyor. Btn bunlar kre
sel snmann seyrinin u andakine gre yzde 1 00 art
mas demek.

2006-2007 kt, uzaktaki felaketi yakma getirdi

# Dalardaki karlarn, buzullarn erimesiyle rmaklarn
debisinin artmas kurakla zm olamaz m?
Buzullarn erimesi, yalarn kardan yamura dnme
siyle akarsulardaki su miktarnn (akmfarn) artmas yaz
aylarna denk gelseydi belki kurakla zm olabilirdi.
Maalesef ayn zamanda akmlarn en yksek noktaya
ulat zamanlar da deiecek. rnein u an Akdeniz
havzasnda dalar mevsimsel olarak kn karla kaplanr.
Dalarda biriken karlar, kurak geen yaz aylarnda suyu
eksilen nehirlere ve gllere kaynak salayan doal bir ba
raj gl ilevi grr. Kresel snmadan dolay, kar yerine
yamur yadnda kn akta nemli bir art olurken,

29

yazm ak deerlerinde ok nemli dler grlecek.

Genellikle, dler artlardan fazladr. Scak ve kuru ha
valarda eriyen karn aka geemeden buharlap (sblimasyon) havaya karmas artacak. Kuraldk iin sadece
yan miktar deil, yan kar m, yamur mu olduu,
ne zaman yad, dier bir deyile ya rejimi nemlidir.
# Kresel snma souk iklim kua dndaki kara hay
vanlarm da olumsuz etkileyecek m i?
Evet, dier havyanlar da bundan olumsuz etkileniyor. u
an bilinen ku trlerinin yzde l l i, memeli trlerinin yzde
2 5 i ve balk trlerinin yzde 3 4 yok oldu zaten. eitli
nedenlerle saatte canl tr yok oluyor. Kresel iklim de
iimi nedeniyle ilk olarak kutup aylar, rengeyikleri ve
kularn; sonra da mercan kayalklar, planktonlar ve deniz
canllarnn ortadan kalkmas bekleniyordu. Yani uzun va
deli bir tehlike gibi deerlendiriliyordu. Fakat 2 0 0 6 -2 0 0 7
k her eyi deitirdi. Erkenci birok hayvan doada ge
rekli besini bulamad, ou donma tehlikesiyle karlat.
Kresel snmann etkisiyle erken gelen yalanc bahar
ve ardndan yaanan dondurucu souklar nedeniyle doa
lmcl bir aknlk yayor. klim deiimi besin zincirini
ve yaam dngsn bozduu iin yaban hayat lyor.
Memeliler, srngenler, kular ve bcekler 2 0 0 7 de, kayt
lardaki ikinci en scak k tarafndan ok erkenden yuvala
rndan karlp reme ve yumurtlama mevsimine sokul
du. Anszn souyan havaya yakalandlar. Birok yavru
dnyaya gzn aamadan yok oldu. Dnyann birok
yerinde yavru kirpi, sincap, ot ylanlar da tehlikede.
Isnan ve ykselen deniz sular su kaplumbaalarnn
da sonunu getirecek gibi. reme alanlar su altnda kala
cak. Su scakl art kaplumbaa yavrularnn dii erkek
orann etkiliyor, tmyle dii haline gelecekler. Bir al

30

maya gre Avrupadaki kelebeklerin te ikisinin yaam

alanlar 30 ila 2 4 0 km kuzeye kaym durumda.
ABDde resmen hakknda artk konuulmamas tavsiye
edilen kutup aylar da ok zor durumda. yle ki mecburi
diyet yapan kutup aylar 2 0 yl ncesine gre daha ince.
Arktik blgedeki buzulla kapl yegane yaam alanlar olan
deniz hzla eriyerek kayboluyor, ayn zamanda beslendik
leri fok ve aybalklar da azalyor.
Ayrca ngilterede son 2 5 ylda 2 2 milyon ift kuun
17 milyon ifti yok oldu. ngilterede 2 0 ku tr yuvalar
n artk gemi yllardakinden 9 gn nce yapyor. Kanadada aalarda yaayan kk canllar kuzeye g et
mekte. Kostarika altm kara kurbaasnn iklim deiimi
nedeniyle dnyada nesli tkenen ilk canl olduu dn
lyor. Eskiden Amerika ve Avustralyada stmaya neden
olan sinee 1.0 0 0 m irtifann zerinde rastlanmazken im
di 2 .2 0 0 metrede bile grlebilmekte.
# 2 0 0 7 Maysnda ngiliz Daily Telegraph gazetesi, tm
dnyada bal arlarnn iz brakmadan ortadan kayboldu
unu yazd. H aberde Albert Einsteinn yllar nce bu ihti
mali dnyann sonunu getirecek bir felaket gibi grd
belirtiliyordu. Arlar iklim deiimi mi ldryor?
Arlar konusunda henz resmi ya da bilimsel bir akla
ma yaplmad. Kovan kmesi sendromS scak geen yaz
larda arnn yeterli nektar toplayamamasna, hastalanma
sna, yalanc bahara kaplp kovandan erken kmasna
balanyor. Kn sonunda, ilkbaharn banda gndoumu ve akam saatleri arlar iin ok souktur. Hazr yeme
meye alan erkenci arlar lk le saatlerinde doaya
kar, yiyeceini arar. Kilometrelerce uzaa gidebilir. Scak
lk dnce kovanna dnemiyor. Yalanc baharla uyanan
arlar, aylar ve dier canllar hayatlarndan oluyor.

31

Canl trlerinin yzde 30u yok olacak

# Isnma bitki eitliliini artrr m, ormanlar yksek irtifaya uzanabilir mi?
Hava scaklndaki deiimler, her zaman bitki ve hay
van trlerinin miktarn ve dalmm deitirir. Ormanlk
blgelerin varl, orman yapm, verimlilii de etkiliyor.
Scaklk art kurak blgelerdeki orman yangm riskini ar
trr, aalara zarar veren bceklerde ve hastalklarda b
yk artlara neden olur. Kresel snma devam ederse bit
ki ya da hayvan birok canl trnn yok olacan syle
yebiliriz. 130 lkeden 2 .5 0 0 n zerinde bilim insannn
katksyla 6 ylda hazrlanan klim Deiimi 2 0 0 7 rapo
ru yle diyor: Kresel hava scakl 1,5 ila 2,5 derece ar
tarsa hayvan ve bitki trlerinin yzde 3 0 u yok olacak.
# Sera gaz kaynakl asit yalarnn canllarn tkenme
sinde scaklk deiimi kadar belirleyici etkisi var m?
Asitik hava, bitkileri, hayvanlar farknda olmasalar da
tahrip ediyor. Diken trlerinin hzla azalmasnn birinci
nedeni asit yalar. Aalar tipik olarak tepeden balayp
aaya doru lyor. Balk lmleri nedeniyle, u anda
binlerce gl ve nehir tamamyla balksz. Yumurtalar ve
yavru balklar asitten daha ok etkileniyor, daha hzl l
yor. Yetikinler ise genelde toprak suyundan yaylarak so
lunga zarna yapan alminyum nedeniyle, boularak
lyor. Asit yamurlar insan saln da olumsuz etkili
yor. Asitli su, boru, musluk ve su tesisatlarnda paslanma
ya neden olur. Bu su ocuklarda sindirim sistemini etkiler.
# Biyolojik eitliliin azalmas insanlar nasl etkiler?
Trlerin yok olmasyla besin zincirinde kopmalar ola
cak. Bu ekosistemlerin hzla yok olmasn, doal dengenin

32

bozulmasn salayacak. Bylece, insanlarn yaamlarn

srdrmek iin gereksinim duyduklar besinlerin azalmas,
ila yapm iin gerekli doal kaynaklarn azalmas gibi
tehlikeler olumakta.

Deniz suyu seviyesi htzla ykseliyor

# Deniz suyu seviyesinin yllk ortalama ykselme hz
hesaplanabiliyor m u?
Birok nedenden dolay deniz suyu seviyesindeki kre
sel ykselme, tam olarak llemez. Bununla birlikte dn
yann deiik yerlerinde llen ykselme miktar da bir
birinden farkl (bkz. ekil 5). yle ki, uzun vadeli (100
yllk) deniz suyu seviyesi ykselmesinin dnya genelinde
ki ortalamas yaklak olarak ylda 3,5 mm iken, Stock
holmde ylda 4 mm. Kresel hesaplara gre u anda orta
lama ykselme 1 ila 3 mm arasnda. Fakat bunlardan
1,15 mm en ok zerinde mutabk kalnan deer. Deniz
seviyesi ile iklim deiiminin ekstremleri arasnda belirgin
bir iliki var. Buna rnek olarak en son buzul dneminden
18 bin yl nce, her yerde deniz suyu seviyesi bugnkn
den 10 0 metre daha dkt. 2 0 . yzylda kresel olarak
ortalama deniz suyu seviyesi ykselme miktarnn 10 ila
2 0 santim olduu hesaplanyor. Deniz suyunun sl genile
mesi srdke, buz dalarndan, buzullardan, Grnland
buz tabakasndan, Antarktika buz tabakasndan kopma
lar ve erimeler arttka deniz sular ykselecek.
# Deniz seviyesi ykselmelerinin olas etkileri neler ola
cak?
Dnya klim Haberleri dergisinin Ocak 1998 saysna
gre, Hkmetleraras klim Deiimi Paneli, iklim deii
minin deniz kylarndaki yerel etkileri zerine zel bir ra
por yaynlad. Bu raporun ana hatlar zetle yle:

33

(mm)
seviyesi
Deniz

Yl

ekil 5. Dnyann deiik blgelerinden seilen alt ky ehrinde

llen su seviye artlar (IPCC, 1995).

klim deiimi, deniz seviyeleri ykselmeleriyle birlik

te yan frekans ve iddetindeki deiimler, siklonlar
ve frtna kabarmas sonucu deniz kylarn olumsuz
bir ekilde etkileyecek. Bunlarn beklenen sonular

34

arasnda, ky erozyonu, delta sularnn tuzlanmas,

meddcezirin krfez ve nehirlerdeki ykseltilerinin
deiimi, sediment ve besin naklindeki deiimler, ky
sularnn kimyasal ve mikrobiyolojik durumlarndaki
deiimler ve ky sellerindeki artlar saylabilir.
Kirletici emisyonlar bugnk dzeyde atmosfere sa
lnmaya devam edilirse, 2 1 0 0 ylnda deniz seviyeleri
1 metre ykselmi olacak. Bu ykselme, rnein Ja
ponya kylarn byk lde tehdit etmekte. Japon
ya endstrisinin yzde 5 0 sini, plajlarnn yzde 8 0 ini
kaybetme tehlikesiyle kar karya.
Avrupada en riskli blgeler Almanya, Hollanda ve
Ukrayna, ksmen Trkiyenin kylar.
Kuzey Afrikada Nil deltasnn nemli bir ksm da sel
ve erozyon nedeniyle kaybedilebilir.
Pasifik Okyanusundaki ada lkeleri ve kylarda yer
leen toplumlar ky erozyonu ve ky selleri tehlikesi
ne ak.
Marshall Adalar, toplam topraklarnn yzde 8 0 ini
kaybedebilir.
ekil 6 dan da grld gibi bu tehlike zellikle
Banglade, Msr, Hollanda ve baz ada lkeleri olmak
zere dnyann birok yerini tehdit ediyor. Ayrca ky sel
ve erozyonlar Bat ve Orta Afrikann alak seviyeli (An
gola, Kamerun, Gabon, Gambiya, Nijerya, Senegal ve Si
erra Leone gibi) lkelerini de ciddi bir ekilde etkileyecek.
Etkilenmenin boyutuyla ilgili en son tahminleri, BM Genel
Sekreteri Ban Ki-moon 1 Haziran 2 0 0 7 de, Dnya evre
Gn nedeniyle yapt konumada aklad. 7 0 uzmann
hazrlad Buz ve Karn Global Grnm balkl ra
pora gre, kresel snma sonucu Asyadaki buzullarn eri
mesiyle birlikte kta nfusunun yzde 4 0 , yani 2,5 milyar

35

kii gelimeden olumsuz etkilenecek. 1 45 milyon kii sel

afetine maruz kalacak. Z arar 9 5 0 milyar dolar bulacak.
# Deniz su seviyesinin ykselmesi tatl su kaynaklarn
etkiler mi?
Yeralt ve yzey sularnn tuzlanmasma neden oluyor.
Taban suyunun ykselmesini, frtna ve sel tahribatnn
artmasn salyor. Dnya nfusunun byk ounluu
deniz kylarnda veya deniz kylarna yakn yerlerde ya
amakta. rnein sadece Bangladete 10 milyon kii de
nize bir metrelik bir mesafede yayor. Deniz seviyesinde
ki ykselme, kylarda biriken bu byk nfusu, ky ve
nehirlerin azndaki koylardaki ekolojik sistemi tehdit
ediyor.

Kresel iklim deiiminin tek iyi etkisi

. # D eprem ler ile iklim deiimi arasnda bir iliki var m?
Yzey ekillerinin jeolojik zaman boyutu iinde evrimi
levha hareketleri erevesinde gerekleir. Dnya var oldu
undan beri levha hareketleri nedeniyle ktalar arptka
belirli yzeyler bklyor ve fay krklar oluup eitli
depremler oluuyor. Levha hareketlerinin milyonlarca yl
ncesinden gnmze kadar nasl gelitiini takip ederse
niz, rnein Hindistann milyonlarca yl okyanusta yze
rek Asyayla birlemesini ve Himalayalarn douunu net
bir ekilde grebilirsiniz. Bu hareket hem ktalarn hem de
tm dnyann iklimini etkiler. rnein Hindistann G
ney Yarkrede olduu zamanki ile imdi bulunduu yer
deki iklimi ok farkl. Ayrca ktalarn Kuzey Yarkreye
doru hareketi yukar enlemlerde karasal alanlarn, buzla
kapl alanlarn artmasna neden olur, alnan gne enerjisi
miktarn ve okyanuslardaki akntlar etkiler.

36

ekil 6. Deniz seviyesinin ykselmesiyle tehlike altma girecek olan

ky ve adalar.

# Kresel iklim deiiminin iyi bir yn yok mu hi?

1 9 7 0 lerde kresel iklim deiimi sonucu dnyann s
cakl giderek artaca belirlendiinde nce tarm alanla
rnn daha verimli hale gelecei ve iftilerin fazladan ka
zan elde edebilecei dnlerek sevinilmiti. Kanada ve
Rusyada tahl retiminin ve yalarn (ki buna hi ihti
yalar yok) biraz artacak olmas, skandinavya lkelerin
de scaklklarn artacak olmas, Ruslarn pahal krklere
artk ihtiya duymamalar belki birer teselli olabilir. Scak
tan durulmayacak hale gelecek spanya, turizm lkesi ol
ma zelliini zlandaya kaptracak. arap severler artk
Fransz deil, Kanada arab tketecek. Kuzey Yarkrede
yer alan Rusya, Amerika ve Kanadann kuzeyi, rlanda
emlak asndan cazip hale gelecek. Nemli iklimin yerini
kuru iklime brakmas sonucu Hindistan gibi lkelerde
lmlere yol aan stma veya humma gibi hastalklar bir
sre sonra grlmeyecek. K sporlarnda deiiklik ola
cak ve kar kayann yerini kum kaya alacak.

37

Bu ekilde, kresel snmann faydalarndan bahset

mek, birok ada ve ky lkesinin yok olma ya da susuz
luktan, stmadan milyonlarca insann lme tehlikesi ya
nnda ok nemsiz ve anlamsz kalmaktadr. Orta ve G
ney Avrupa, Akdeniz ve Kuzey Afrika lkeleri yan
azalaca blgelerdir. Eski dnya diyebileceimiz bu bl
ge iyice kuraklarken tarmn, ormanlarn ve biyo eitli
liin artmas mmkn deil. Denizlerimizin suyu snr
ken planktonlarn ve balklarn da artmas beklenemez.
Venedik ve Banglade gibi sahil kentlerini veya lkelerini
deniz seviyesinin ykselmesiyle su altnda kalma riski
bekliyor.
Kresel iklim deiiminin anlaml tek yarar var: Dnyada evreyi koruma bilincini artrmas. Bir de lkemizde
yllardr isiz dolaan meteoroloji mhendisleri iin gn
mzde byk bir talep patlamas var. u an meteoroloji
mhendisi arayan kurum ve kurulularn talebini karlayamyoruz. Bu nedenle meteoroloji mhendislii blm
ne daha fazla renci almaya baladk.

Istma giderinden tasarrufu, soutma bedeli gtryor

# Scak geen klar yakt tasarrufu asndan sevindirici
olamaz m?
Biz bu konuyu arkadam, Makine Mhendisi Prof. Dr.
Ahmet Durmayazla inceledik. Kn stanbulda hava s
cakl ortalama 1 C artarsa i ortamlar stmak iin har
cadmz enerjide ne kadar tasarruf edeceimizi hesapla
dk. Isnma faturamz yaklak yzde 10 drme ihtimali
var. Ama unutmamak lazm bir de bunun yaz var! Yazn
klima ihtiyac da artacak. rnein bunu Adana iin he
saplaynca, ehirdeki her bir derece artnn yazn yzde
3 0 luk enerji kullanm artna neden olacan grdk.

38

Scak klarn birok zarar var. rnein kar rtsnde

azalma, tarm etkiler. Karlarn erken erimesi, ilkbaharda
akarsularn akm azaltr, su kaynaklarmzn olumsuz et
kilenmesine neden olur. Kuzey Amerika ile Avrupadaki
kayak merkezleri lk klardan dolay daha yksek blge
lere tanmaya balad bile. nk ABDnin Washington
Eyaletinde, 1 F scaklk artnn kayak yaplabilecek gn
saysn yzde 2 3 azaltt belirlenmi.
# Deniz deikenini ve sonularm bir kenara brakrsak,
yeryznn her noktas, yani krsal kesim ve kentler, N ew
York ile Nepal, kresel iklim deiiminden ayn oranda m
etkilenecek?
klim deiiminin etkisi dnyann deiik yerlerinde
farkl olarak hissedilecek. rnein;
Yksek hava scaklklar rn rekoltesini tropiklerde
ve evresindeki lkelerde tehlikeli ekilde azaltacak,
st ve alt tropiklerde azalan yalar ayrca ehirler
deki su ve gda stresini artracak,
Birok yerde kuraklk, saanak yalar ve frtnalar
gibi iddetli hava olaylar daha sk grlecek,
Scak klar, bu mevsimde grlen souk algnl ve
grip gibi hastalklar azaltacak, fakat scak yazlar s
stresini ykseltip ciddi birok 'hastal artracak ve
kamu salm tehdit edecek.
*
zetle, ada lkeleri, st ve alt tropikler, kutuplara ya
kn lkeler, Kuzey Afrika ve Gney Avrupa dahil olmak
zere Akdeniz ve Ortadou lkeleri kresel iklim deiimi
probleminden ilk ve en ok zarar grecek lkeler. Kentler
ise krsal kesimlere gre bu problemin karsnda daha k
rlgan. Nepallilerin, New Yorklulara gre akmayan mus
luklara, srlsklam terlemeye daha fazla alk olduunu,
daha kolay tolerans gsterebileceini syleyebiliriz.

39

% Dnyada hangi tr hastalklarda art bekleniyor?

H ipokrata gre, Kim bir ila gelitirmek isterse ilk
yapmas gereken, mevsimleri ve her birinin yaratt etki
leri gz nne almak olmaldr. Bu fikri daha da ileri
gtrerek, gnmzde baz hastalklarn artnn teme
linde kresel iklim deiiminin etkisi olduuna kesin ola
rak inanlyor. Hacettepe niversitesinden Do. Dr. Son
gl Acar Vaizolu, 7-8 Ekim 2 0 0 6 da dzenlenen Yeil
ler klim Deiimi Okulundaki klim Deiimi ve Halk
Sal balkl konumasnda, iklim deiiminin insan
saln etkileme yollarn u ekilde sralyordu: Scak
hava dalgalarna bal hastalk ve lmler, ekstrem hava
olaylarna bal salk etkileri, hava kirliliiyle ilikili
salk etkileri, su ve gda kaynakl hastalklar, vektr ve
kemirici kaynakl hastalklar, yetersiz gda ve suya bal
sorunlar, ruhsal sorunlar, beslenme sorunlar.
Art beklenen hastalklar unlar: Tropikal hastalk
lar, stma (scaklkta 2-3 C lik ykseli stma riskini yz
de 3-5 artrr), Bat Nil atei, Krm Kongo kanamal ate
i, ark ban, veba, grip, suyla bulaan hastalklar.

Yoksul halklar daha fazla etkilenecek

# Kresel iklim deiimi zengin ve yoksul lkeleri ayn
oranda m etkileyecek?
Yoksul ve gelimekte olan lkeler bu etkiye kar di
er lkelere oranla ok daha krlgandr. Toplumlarm ik
lim deiiminden etkilenmelerini belirleyen deikenler
unlar: Nfus younluu, ekonomik gelimilik dzeyi,
mevcut gda kaynaklar, gelir dzeyi ve dalm, yerel
evre koullar, salk dzeyi (mevcut hastalklar), salk
hizmetlerine ulam, salk hizmetlerinin kalitesi ve halk
sal altyaps. Bu durumda kresel iklim deiiminden

40

Nepal gibi yetersiz alt yaps olan ve nfus younluu

fazla, sosyoekonomik dzeyi dk, gelir kaynaklar k
stl lkelerin, birinci basamak salk hizmeti olmayan ya
da kalitesi dk lkelerin daha olumsuz etkilenecei
ok ak.
Zaten dnya barn tehdit eden, yzszln doru
a kt nokta da bu: klim deiimine katks hi ya da
ok az lkelerin yoksul halklar sorundan en ok etkile
necek olanlar. Kresel iklim deiiminin getirecei scak
hava dalgalar, seller, tayfunlar, yangnlar ve kuraklk
zellikle yoksullar vuracak. Hkmetleraras klim De
iimi Paneli Bakan Rajendra Pachauri, Zehirli gazla
rn olumasnda en az sorumluluu olan en yoksul halk
lar, kresel snmadan en olumsuz ekilde etkilenecek
dedi.
#
Kresel snmaya en ok hangi lkeler neden oluyor;
sera gaz salmmmdaki paylar ne kadar?
Aslnda btn dnya lkeleri, ncelikle endstrile
mi lkeler, endstrilemekte olan lkeler, en ok tketen
kesimler ve hepimiz bu gezeni bir lde styoruz. 2 0 0 2
verilerine gre sera gaz salnmnda ilk 5 yle sralan
yor:
ABD (yzde 2 4 ,3 ),
Avrupa toplam (yzde 1 5,3),
*
in (yzde 14,5),
Rusya (yzde 5,9),
Hindistan (yzde 5,1).
Buna gre ABDde kii bana karbondioksit emisyonu
salnm 2 0 ton dzeyinde bulunurken Kanadada 1 7 ton,
Japonyada 9 ton, AB lkelerinde 8 ton, Polonyada 7 ton,
Bulgaristanda 5 ton.

41

Enerji retmek iin atmosferi tahrip ediyoruz

# Hangi sektrler atmosferin snmasna neden olan sera
gazlarn retiyor?
Sanayi Devriminin balangc diyebileceimiz 1751 y
lndan bu yana (255 yldr) fosil yaktlarn yaklmasyla at
mosfere salman C 0 2 miktar yaklak olarak toplam 305
milyar ton. Bunun yars 1 9 7 0 lerin ortalarndan bu yana,
yani son 3 0 ylda salnm. Sadece 2 0 0 3 ylnda salnan
miktar ise 7,3 milyar ton. 2 0 0 2 ye gre yzde 4 ,5 art
var. Dnyada tm emisyonlarn yzde 6 3 enerji retimi
ve endstriden, yzde 2 1 i ise ulamdan kaynaklanyor.
# Sanayilememi fakir lkelerin kresel iklim deiimine
hi etkisi yok m u?
Aslnda insan kaynakl faktrleri iki grupta ele almal
yz: lki, fosil yaktlarnn kullanmndaki art; kincisi ise
kt arazi kullanm. Sanayilemi lkeler fosil yakt tke
timiyle salnan sera gazlarnn yzde 7 5 inden sorumlu.
Yzde 2 5 i ise gelimekte olan lkelerdeki nfus artyla
beraber araziye yaplan baskdan kaynaklanyor. Nfus
arttka geim kayna yaratmak amacyla daha ok or
man kesilip, tarla alyor. Ev, yol yaplyor. Kimi kereste
ticareti yapyor, kimi mera ap fast food restoranlarna et
salyor. Ormanlar, sulak alanlar, yeil alanlar yok edildik
e atmosferdeki sera gazlarnn yutulmas imkansz hale
geliyor. nk aalar karbondioksiti alyor, karbonu tu
tup oksijeni geri veriyor. Bu sre zayflad, hatta aratr
malar tersine dnmeye baladn sylyor. zetle, doal
kaynaklar, dnyann kendini yenileme hzndan daha b
yk bir hzla tketiyoruz. Kuzeyin zengin lkeleri yksek
endstriyel karbon retimleriyle gneyin fakir lkeleri ise
daha ok arazi kullanmyla problemi derinletiriyor.

42

# Kresel iklim deiimi tehdidinin zmne ynelik ne

tr yaklamlar var?
Kimileri bekle ve gr politikasn srdrmek istiyor.
Byk ounluk ise hemen harekete geilmesini, sera gaz
emisyonlarnn (SGE) azaltlmasn istiyor. Bunun iin p
hesiz kresel bir yaklam gerekli. Yani gelimekte olan l
kelere yardm etmek gerek. Faturasn karlamak sanld
kadar zor deil. SGElerin yzde 2 0 azaltlmasnn maliye
tinin gayri safi yurtii haslann (GSYH) yzde l inden az
olaca hesaplanyor. Yani ortalama 6 aylk ekonomik b
ymeden vazgemek anlamna geliyor. Katalik dntr
cler, kloroflorokarbon azaltlmas, SO^ emisyonlarnn
azaltlmas gibi gemite uygulanan hava kirlilii dzenle
melerinin maliyeti, endstri yetkililerinin ngrd ra
kamlarn ok daha altnda gerekleti. Kimileri deniz ky
larna set ina edilmesi gibi nlemler neriyor. George
Bush gibi dnen aznlk ise uzun sre, nlemden nce
daha fazla bilimsel veri gerekir grne snd.
Bazlar ise olaya tamamen ekonomi ynnden bak
yor. rnein Avustralya hkmetinin danman bir eko
nomist, lkedeki sanayi sektrnn C 2 salmmlarm
azaltmaktansa kk Pasifik ada devletlerinin boaltlma
snn daha ekonomik olaca gibi kstaha neriler getir
di. Bu nedenle, kresel iklim deiimi ahlaki bir problem
ayn zamanda. nk kendini koruyamayacak ve uyum
salayamayacak baz yerlerde yaayan insanlar, bitkiler ve
hayvanlar iin kresel iklim deiimi bir soykrma neden
olacak. Yani sadece maliyet-fayda analizi yaparak bu ola
ya yaklaanlar byk bir sorumsuzluk rnei sergiliyor.
Doru yaklam ise, C 2 emisyonunun 2 0 1 5 -2 0 2 0 de
dengelenmesi ve 2 1 0 0 e dek o seviyenin te birinden aza
drlmesi iin fosil yaktlarndan uzaklaarak yenilene
bilir enerji kaynaklarna geilmesi.

43

# Uluslararas kurulular ne gibi nlemler, yaptrmlar

gelitirdi?
Gnmzde iklim deiimi, en az kalknma, alk, sa
lk kadar dnya toplumlarnn zerinde durmas gereken
sorunlarn banda geliyor. Bu nedenle, 21 . yzyl bir evre
yzyldr. Kresel iklim deiimi tm insanln ortak
problemi. 2 0 0 yl sonra dnya artk eskisi gibi olamaya
cak. Bu nedenden dolay, 2 1 . yzylda kalknma abala
ryla evreyi yitirme endieleri srdrlebilir kalknma
kavramn ortaya kard. Haziran 1 9 9 2 de Birlemi Mil
letler, Kalknma ve evre Uluslararas Konferansm (UNCED) dzenledi. Dnya liderlerinin katld zirve sonu
cunda imzaya alan be temel belgeden Local Agenda
2 1 i (Gndem 2 1 ) kabul eden lkelerden biri de Trkiye.
1 9 9 2 de kabul edilen ve 21 M art 1 9 9 4 tarihinde yrrl
e giren BM klim Deiimi ereve Szlemesine (DS)
Trkiye, 2 4 Mays 2 0 0 4 tarihinde 189. taraf lke olarak
ancak onay verebildi.
UN CED den sonra dnyann birok yerinde, Gndem
2 1 le gelecek yzyla yerel dzeyde hazrlanlmaya balan
d. Gndem 2 1 , Rio Deklarasyonunda yer alan ilkelerin
bir uygulama belgesi. 1 9 9 0 l yllardan 2 0 0 0 lere kadar
uzanan dnemde ve devamnda evre ve ekonomiyi etkile
yen tm alanlarda, hkmetlerin, kalkndrma rgtleri
nin, BM kurulularnn ve bamsz sektrlerin yapmas
gereken faaliyetleri tanmlayan bir eylem plan. Gndem
2 1 , hkmetlerden bireylere kadar herkesin srdrlebi
lir kalknma anlay iinde almasn ngryor. M et
nin 2 8 . paragrafnda yerel ynetimlere ykmllk ve
devler veriliyor. Avrupa kentleri, 1 9 9 4 te imzaladklar
Aalborg Szlemesiyle de belediyelerin Yerel Gndem
2 1 i hazrlayacaklar ve srdrlebilir kentler yaratacakla
r yolundaki taahhdn tekrarlad. Bu yaklam Kyo-

44

toda da tartmasz kabul grd. 16 ubat 2 0 0 5 te 141

lkenin kabul ettii Kyoto Protokol yrrle girdi. Pro
tokol kabul eden lke says 1 6 9 a ulat.

Avrupa Birlii endieli, ABDnin umurunda deil

# klim deiimiyle ilgili bata Avrupada olmak zere
dnya genelinde hangi somut politikalar uygulanyor?
ABD ve Rusyaya oranla, Orta ve Gney Avrupann
kresel iklim deiiminden daha fazla ve olumsuz bir e
kilde etkilenecei beklentisi, Avrupa Birliini (AB) Kyoto
Protokolnn yrrle girmesine nderlik etmeye y
neltti. Kyoto Protokolnn en byk taraftar olarak AB,
31 Mays 2 0 0 2 de protokol kabul edip 2 0 0 8 -2 0 1 2 ylna
kadar bata karbondioksit olmak zere sera gazlarnn salmmn 1 9 9 0 nn yzde 8 i orannda gnll olarak d
rmeye balad. AB, dier lkelerle yaptklar ticareti de
Kyoto Protokoln kabul edip etmemesine gre dzenle
meyi planladn ilan etti. Bylece AB, bu yzylda kre
sel snmay 2 C nin altnda tutmay hedefliyor ve uzun
vadede yzde 7 0 lik emisyon azaltma hedefini gerekle
tirmek iin de nemli admlar atm oluyor. Sonuta
ABnin Rusya zerindeki youn basks zerine Kyoto
Protokol yrrle girdi. Fakat emisyonlarn yzde
3 6 ,1 inden sorumlu ABD ve yzde* 2 , Tinden sorumlu
Avustralyann protokole taraf olmamas nedeniyle atmos
ferdeki toplam sera gaz miktarnda yzde 5 ,2 azalma he
define ulalamayaca dnlyor. Azalma yzde 2 d
zeyinde gerekleebilecek. Bu arada sistemin gvenilirliini
zedeleyecek skandallar yaanyor. 2 0 0 7 Haziramnda, Tbe
Guardian gazetesi, BM nin gelimekte olan lkelerin sera
gaz retimini kontrol etmekle ykml Temiz Gelitirme
Sistemindeki (CTM) firmalarla ilgili raporunu yaynlad.

45

Bu firmalardan nn gayri ciddi alt, yolsuzluk

yapt, alnan nlemler sonucu sera gaz salmmnda tes
pit edilen dn yaklak yzde 2 0 sinin doru olmaya
bilecei tespit edildi.
# A B D ynetimi, Kyotoyu imzalad halde neden sena
toya gnderip onaylatmyor ve uygulamyor?
ABD, lkesinde sera etkisi yaratan endstrilerden vaz
geilmesi veya modernizasyon sonucu isizliin artacam
gereke gstererek bu szlemeyi onaylamyor. Ayrca ge
limekte olan lkeler nce gelimi lkeler kadar atmosferi
kirletmeyi, sonra emisyonlarda azaltmaya gitmeyi isterken,
ABD bu lkelerin de emisyonlarnda nemli azaltmaya git
melerinde srarc. Her frsatta in ve Hindistan iaret edi
yor. Hedefi, emisyon azaltma yatrmlarnn lke iinde
maliyet art, isizlik gibi yol aaca ekonomik kayplar,
gelimekte olan lkelere temiz yakt kullanma ve emisyon
kontrol teknolojisi transfer ederek karlamak. ABDnin
isteiyle protokole konulan emisyon borsasna/ticaretine
ilave olarak Hindistandaki ineklerin yemine ila katmak
ve gelimekte olan lkelere aa dikerek azaltt sera gaz
lar orannda havay kirletebilmek gibi haklar istiyor. So
nu olarak, Kyoto Protokolyle ABDnin kayplar kar
lanmad iin protokol onaylamyor. imdi Kyoto sonra
sna ynelik Avustralyayla birlikte zm nerileri geliti
riyorlar. Yani ABD ve Avustralya birka yl iinde Kyo
toyu onaylayp Trkiyenin karsna da, Kyotoyu veya
Kyoto tesi artlar imzala diye dikilebilir.
# Kyotonun ayrntlarn tartmay kitabn son blm
ne brakp unu sormak istiyorum: nlemler eksiksiz uy
gulansayd, kresel dengenin doal haline dnmesi ka yl
alacakt?

46

 Sera gazlarnn bugnk seviyede sabit tutulmas mm

kn olsa dahi dnyamz snmaya devam edecek. Dedemi
zin dedesinin yakt odundan kan C 0 2, bugn bile hl
atmosferde, havamz stmaya devam ediyor. Dier bir de
yile, iklimdeki deiim hemen durmayacak. Nedeni C 0 2
ve dier sera gazlarnn atmosferdeki mrlerinin uzun ol
mas. Bu yzden AB hedefinde olduu gibi kresel snma
2 derece artta (yani C 0 2 miktar 4 0 0 ppmde) durdurulsa bile etkileri birka yzyl srecek. nmzdeki 2 0 yl
boyunca, her 10 ylda hava yaklak olarak 0 ,2 C sna
cak. Sera gaz miktarlar ve aerosollar 2 0 0 0 ylndaki sevi
yede tutulsa bile, nmzdeki her 10 ylda 0,1 C snma
ya devam edecek. Atmosferdeki deiimler 1 ila 1 00 ylda
ve okyanuslardaki deiimler 10 ila 1 0 0 0 ylda doal hali
ne dnebilir.

Szn tkendii nokta

# Bir petrol irketinin C E O su, 2 0 0 7 Nisannda B B C
World T V deki ak oturumda, fosil yakt kullanmndan
ksa dnem de tamamen vazgemenin ekonomik ve tekno
lojik adan m m kn olmadn savundu. zmn fosil
yaktlar sfr evre zararyla kullanlacak teknolojiler g e
litirmekten getiini syledi. M m kn m?
Mmkn olup olmamas bir yana* fosil yakttan evre
ye sfr zarar vererek enerji retecek teknolojiyi gelitirme
nin bedeli ok yksek olacaktr. Byk ihtimalle rantabl
bulunmayaca iin yaygnlama ihtimali de snrl. CEO,
kamuoyunu oyalayp zaman kazanmaya alyor.
# Kresel iklim deiimi uluslararas sermaye hareketle
rini, dnya ekonomisini nasl etkileyebilir?
Dnyada sera gazlarnn yzde 8 5 ini reten enerji ve

47

ulam sektrleri u anda byk bir kamuoyu basks al

tnda. Kresel iklim deiiminin nemsendii, yksek ev
re ve enerji verimlilii standartlar uygulanan, sera gazlar
na nemli kstlama getirilen lkelerde baz sanayi tesisleri
artk barnamyor. Bu nedenle, imento, tekstil, petrokimya tesisleri, rafineriler, demir-elik endstrisi, kimya sanayi
gibi youn enerji ve su kullanan tm dier sanayiler Tr
kiye gibi lkelere tanmakta. zellikle Avrupa tekstil ve
Fransz imento fabrikalarnn Trkiyeye gelmesi bu ne
denle ok dikkat ekici. Uluslararas sermayenin kontro
ln, kurallarn sk olmad lkelere ynelimi, lkeler ara
sndaki eitsizlii artryor. Ucuz igc smrsn de
younlatryor. Bu lkelerde ekonominin evrensel stan
dartlardan bamsz gelimesi petrole dayal deniz ve ha
vayolu tamacln da artryor. BM nin 1 9 9 2 de benim
sedii 15. prensip udur: Ciddi ve dn olmayan ha
sarlar sz konusu ise bilimsel belirsizliklerin olmas, evre
sel zararlar engellemede maliyet etkin nlemleri ertelemek
iin bir neden olmamaldr. klim deiimi iin de bu
prensip geerlidir.

Gemite birok uygarlk iklim deiiminden yok oldu

# Kresel iklim deiimi uluslararas ilikiler, bar a
sndan tehdit oluturabilir m i?
Aratrmaclar inin gda deposu olan dousunda son
bin ylda kan savalarn nemli blmnn rn etki
leyen iklim olaylarna denk geldiini saptad. Son zaman
larda ABD ve ngiltereyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri
de bu konuyu deerlendirmeye balad. Pentagonun ya
ynlad bir rapor, kresel iklim deiiminin besin kay
naklar, su ve enerji iin lkeler arasnda savalarn kma
sn tetikleyebileceine iaret ediyor. Ayrca kitlesel gler

48

de nemli bir tehlike olarak grlyor. Gemiteki iklim

deiimlerinin her biri sosyal hayatta, uluslararas ilikiler
de nemli etkilere yol am. ekil 7 de bu etkileimi ak
a grebilirsiniz.
Eer bu yzyln ilk yarsn hibir ey yapmadan gei
rirsek, Rom a gibi uygarln iklim deiimine bal k
kanlmaz olabilir. Gemite birok uygarln iklim dei
iminden dolay yok olduuna dair iaretler var. Kk
buz devrinde Anadoluda Celali syanlarn kartan,
Fransada insanlar pasta yemek zorunda brakan deiim
lerle imdiki aym deil. Dnya, u anda yaanan boyutta
iklim deiimiyle ilk kez karlayor.

ekil 7. Yaklak olarak 25 00 yl boyunca dnyann ortalama hava

scaklnda grlen sapmalar ve u deerlere karlk gelen byk
toplumsal olaylar.

# Atmosfere salnan zararl gazlarn yzde 3 0 undan so

rumlu A B D , Kyotoyu uygulamadna gre, kt senar
yolar gzden geirmekte yarar var. nmzdeki birka
yzyl iin en kt senaryonuz nedir?

49

 En kts, byle gelmi byle gider senaryosudur. Bu

durumda atmosfer 5 C veya daha fazla snr, milyonlarca
insan, bitki ve havyan tr yok olup gider. Bu nedenle,
Hemen harekete gemezsek 10 yl iinde ok ge olabi
lir diyor Jim Hensen. Dier bir deyile hemen harekete
geersek sonraki kuaklar bu sorunu zebilir.
# Peki, en iyi senaryo nedir?
Kresel iklim deiimi probleminin zm iin ne ka
dar uzun sre beklersek zm iin seeneklerimiz o ka
dar azalr. Onun iin en iyi senaryo bir an nce harekete
geerek gerekli nlemleri almak, snmay 2 C nin altnda
tutabilmektir. Ancak bu yolla bir ya da iki yzyl sonra at
mosferdeki karbon seviyesini Sanayi Devrimi ncesine in
direbiliriz.

50

KNC B L M

Kresel klim Deiimi ve Trkiye

# Trkiye ne gibi iklimsel zelliklere sahip? Corafi ko

numu, taraf denizlerle evrili olmas dier lkelere
oranla bir avantaj salyor m u?
Hem evet hem hayr. Evet, nk denizler karalara g
re daha yava snp daha yava souduu iin bulunduu
blge ikliminin sivriliklerini mmkn olduunca yumua
tr. Hayr, nk Trkiyenin 8 2 0 0 kmyi' bulan ky eri
dinde, ykselen deniz su seviyesi yznden, nemli sknt
lar yaanabilir. Bununla birlikte Trkiyede yerleim, M
srda Nil Nehri boyunca olduu gibi, byk lde veya
sadece deniz kysnda deil. Deiik lekli birok mete
orolojik, iklimsel olayn etkisine ak, nemli deikenlik
gsteren topografik yapsyla birlikte arazi, bitki rts ve
su kullanmnda da byk deikenlikler yaanmakta.
# Corafi zellikleri nedeniyle Trkiyenin kresel iklim
deiimine kar zel bir hassasiyeti var m?
Trkiye farkl iklim etkenlerinin yan sra karmak to
pografik yaps ve zengin biyolojik eitlilik ieren bitki

51

rts nedeniyle iklimsel deikenliklere kar ok hassas

bir lke. 3 6 ila 4 2 derece enlemleri arasnda yer almas,
st tropiklerdeki ken havann bulunduu yksek basn
alanlarna ok yakn olmas kritik bir zellik. Bu alanlar,
kresel iklim deiimiyle birlikte zerimize doru genile
yerek yaylacak. Bununla birlikte alak basn merkezi ve
ona bal scak-souk cephelerin, yani polar cephenin ku
zeye ekilerek bizden uzaklamas tehlikesi var. Bu hassas
corafik zellikler kuraklamasna neden oluyor.
Trkiye, sera gaz salm m artnda d n ya rekortm eni

# Trkiyenin kresel iklim deiim indeki pay, nedir?

Kii bana emisyon ahmnda da 75. srada. En fazla
karbondioksit emisyonuna sahip 25 lke listesinde 22. s
rada. Sera etkisi yapan gaz retimindeki pay 2 0 0 4 te 3 5 7
milyon ton. BM nin yakn bir tarihte aklad rakamlara
gre, 1 9 9 0 -2 0 0 4 arasnda sera gaz emisyonlarn en fazla
artrm lke. TKe gre, karbondioksit emisyonu sali
mini 2 0 2 0 de yzde 175 artm olacak.

# Trkiyed eki sektrlerin sera gaz retim indeki paylar

biliniyor mu?
1 9 9 0 -1 9 9 7 yllar arasnda Trkiyedeki sera gaz sal
nm oranlarndaki byk art sektrel bazdan tablo
l b de grebilirsiniz. Enerjiyi kullanan sektrlerin banda
enerjiyi reten sanayi geliyor. stelik enerjinin ounu it
hal ediyoruz. Sanayide 1 dolarlk katma deer iin salnan
karbondioksitin dnya ortalamas 1 kg. Trkiyede 2,9
kg. ABDnin katna yakn.

# Son yllarda doalgazn konu t ve sanayide yaygnla

mas zararl gaz salnmn azaltm ad m?

52

TABLO la . 1 9 9 0 -2 0 0 4 YILLARI ARASINDA EK-1 DII

LKELER V E TRKYEN N TO PLAM SERA G A ZI
EM SYO N LARIN DAK D E M

Bt-J D S
1990-2002
<Kayn*.WRi)

Trkiye verileri
2004 yl envanterine ge
daenlenmitir.

in
Hindistan
G (W

1247

49

1321

457

70

1100

246

97

ran

178

93

Endonezya
S. Arabistan
_
.

164

97

245

125

91
57

1819

Trkiye

100

59

67.4

Meksika

87

28

1013

69 S i l
40

23

44.2

60

169

16

300

27
49

44.7

126.5

74

71.8

106.1

25

148

g G . Afrika
Pakistan
ABD

964.3

Kanada

1 5 9 -2

Ispanya

140.7

ek -i

1990-2004
(Kaynak:
UN FCCO

Avustralya
Japonya
talya

4&B

70
27

30

20
127.5

83.1 g |
62.9

12

Yunanistan

2a9

27

58.1
11

Portekiz

24.5

41

10.7

Yeni Zelanda

13.2

rlanda

1Z9

.2 1
23

Norve

5.1

Hollanda

5.1

10
2

Belfca

2.1

4.1
4.2

m;

4.6
1&5
10.4

Kaynak: www.iklimlerdegisiyor.info (2007).

Hava kirleticilerinin nemli iki grubundan birincisi,

slfr oksitler ( S 0 2); kincisi ise azot oksitlerdir. S 0 2, k
mr ve petrol gibi fosil yaktlar yand zaman havaya

53

karrken; nitrojen oksitler ise her trl yanma ilemi

sonucu oluur. Alman nlemler ehirlerdeki baz hava
kirleticilerinin miktarn nemli lde azaltt, fakat sl
fr ve nitrojen oksit kirlilik seviyeleri aaya ekilemedi.
Birok yerde artan motorlu tatlar nedeniyle oalan eg
zoz emisyonlar yznden, nitrojen oksit seviyesi hzla
artyor.
TABLO lb . TRKYED E K SERA G A ZI SALINIM ININ
1 9 9 0 -2 0 0 4 YILLARI ARASINDAK SEK T R EL BAZDA
D E M

# Trkiyede kresel iklim deiimini som ut olarak k a

ntlayacak ne tr gelim eler yaanyor?
TEM A Vakfmn gzlemlerine gre Trkiyede kresel
iklim deiimi nedeniyle; orman yangnlar rekor krd.
Akehir Gl kurudu. Tuz Glnn alan yarya dt.
Van Glnde su seviyesi dyor. Mekke, Seyfe, Bafa,
Beyehir glleri ve Sultanszl kuruyor. 2 0 0 7 ilkbaharn
da Ankarada 6 aylk su kalmt. Yazn scak dalgalarn
dan ok sayda kii ld. Da buzullar byk bir hzla
eriyor.

54

DS yetkilileri, yeralt su kaynaklarnn yzde 4 0 n

barndran Konya kapal havzasndaki su seviyesinin 20
ylda 2 2 ila 4 0 metre dtn aklad. Sadece 2 0 0 6 daki d 3 metre. 2 0 0 7 ilkbaharnda blgedeki yeralt su
larnn Tuz Glyle kot fark 15 metreye, yredeki slfatl
sularla kot fark 5 metreye inmiti. Dme devam ederse,
birka yl sonra tatl su kaynaklarna nce slfat sonra tuz
karacak. Flora yok olacak. Doann eski dengesini bul
masnn 1 .4 0 0 yl alaca hesaplanyor.
Su fakiriyiz, daha da b eter olacaz

# Trkiye su zengini saylabilir m i?

ncelikle unu sylemeliyim: lkemizde yalarn zamansal ve yersel dalm ok dzensiz. 2 0 0 6 -2 0 0 7 arasn
da yzde 18 dt. Ayrca Trkiyede suyun bulunduu
yerler ile suya ihtiyacn olduu byk ehirler ve sanayi
blgeleri farkl yerlerde. Bu nedenle kii bana den su
miktar ve benzeri rakamlar hayali. Bir su fakiri olan lke
mizin su durumu DSye gre yllk lekte yle:
Ortalama ya:
643 kg/m2
Toplam su:
501 milyar m3
Su potansiyeli:
2 3 4 milyar m3
Kii bana den
tatl su potansiyeli:
*
3 .6 0 0 m3
Kullanlabilir su:
110 milyar m3
Kii bana den su:
1.7 0 0 m3
Kii bana kullanlan su:
'57 5 m3

# Kresel iklim deiimi lkem izde kii bana den su

m iktarn nasl deitirecek?
IPCCye gre, 1990 iklim artlarnda Trkiyede bir
ylda kii bana den toplam su miktar 3 .0 7 0 metrekp!

55

(Aslnda bu rakam u an 1 .4 3 0 metrekp olarak hesapla

nyor.) Fakat bu suyun byk ksm suya ihtiya olan yer
lerde bulunmaz, iklim artlarnn deimeyeceini kabul
etsek bile, sadece nfus art nedeniyle 2 0 5 0 ylnda Tr
kiyede kii bana ylda den su miktar 1 .2 4 0 metrek
pe gerileyecek. Kresel iklim deiimi sonucu daha kurak
bir iklime sahip olacamz, nfusumuzun da artaca gz
nne alndnda, 2 0 5 0 ylnda Trkiyede bir ylda kii
bana den su miktar 7 0 0 ila 1 .9 1 0 metrekp arasnda
olacak. yice su fakiri olacaz.
# lkemizde kresel iklim deiimi sonucu hangi doal
afetlerin artmas bekleniyor?
Bu afetleri ana balk altnda dnebiliriz: Kurak
lk, ani seller ve deniz suyu seviyesinin ykselmesi. Kurak
ln artmasyla birlikte az ya, daha ok gne, scak
hava dalgalarnn daha uzun sreli ve iddetli gemesi, da
ha fazla bcek ve haere remesi, susuzluk ve ktlk yaan
mas, daha sk ve uzun sreli orman yangnlar grlmesi
gndeme gelecek. Ani seller ile ksa sreli, fakat ykc sel
basknlarnda da artlar olacak. IPCCnin 2 0 3 0 yl senar
yolar da Trkiye iin bu tehlikeleri ngryor.
# klim deiimiyle oluacak afetlerin parasal karl
tahmin edilebiliyor mu?
1 9 9 0 larda afetlerden dolay grlen kresel ekonomik
kayplar 6 08 milyar dolardan daha fazla oldu. 2 1 . yzyl
da meteorolojik afetlerden dolay kayplarn nemli l
de artmas bekleniyor. rnein 2 0 5 0 ylna kadar ekono
mik kayplarn ylda 3 0 0 milyar dolara ulamas bekleni
yor. Maalesef Trkiyede hava-su-iklim-afet almalar
damk, kurumsal ilikiler ok zayf ve teknik kurumlar
ehil ellerde deil!.. Bu da lkemizde kendi elimizle olutur

56

duumuz insan kaynakl bir afet. Artan meteorolojik

afetlerle baa kma kapasitemiz iyi deil!

lkbahara ve sonbahara veda vakti geldi

% Felaketlerden her blgemiz ayn oranda m etkilene
cek?
Trkiye, bugne kadar insan kaynakl iklim deiimiy
le ilgili almalar kresel lekte incelemi, bunlarn l
kemiz corafyasna etkilerinin deerlendirilmesinde ise ye
tersiz kalm. Halbuki iklim deiimi senaryolarnn kre
sel lekten blgesel lee, iklim modelleri yoluyla indir
genmesi ve sonularnn incelenmesi, lkemizin enerji, ta
rm ve su kaynaklar ynetimi gibi alanlardaki gelecekle il
gili planlamalarm yakndan ilgilendirmekte.
lk defa IT Meteoroloji Mhendislii Blmnde
aratrma grevlisi olarak alan Meteoroloji Yksek
Mhendisi Bar nol, doktora almas olarak iklim
modellerini kullanp Trkiye corafyasnn gelecekteki
olas kresel iklim deiiminden, blgesel olarak nasl et
kileneceini ayrntl biimde gsterdi.
IPCC iklim deiimi senaryolar genellikle 2 0 7 0 -2 1 0 0
yllar arasnda, atmosferdeki karbondioksit oranlarnn
gnmzden en az iki kat ve daha fazla olaca varsay
mndan yola kar. Kt senaryolardan bir; SRES A2 ola
rak adlandrlr. Bu senaryoya gre model sonularndan
retilen scaklk ve yataki deiimler, bugnn (19611990) ve gelecein (2 0 7 0 -2 1 0 0 ) iklimini temsil eden 30
yllk periyotlarn farknn alnmasyla ortaya kar.
Bar nolun elde ettii sonulara gre, Trkiye ze
rinde yllk ortalama scaklktaki art 2 ,5 -4 C arasnda
olmakla beraber, zellikle Ege Blgesi ve Dou Anado
lunun nemli bir ksmndaki art 4 Cye ulamakta. Ege

57

Blgesi zerinde yllk ortalamadaki bu deiimin asl ne

deniyse, yaz aylarndaki Avrupa kaynakl scak hava dal
gas. Yazn scaklklarda 6 C ye varan artlar beklenmek
te. Ortalama scaklktaki bu dzeyde bir ykselmenin or
man yangnlarndan hayvan ve bitki eitliliine, insan
salna kadar ok eitli alanlarda etkilerinin olaca ai
kar. Scaklk art ayrca mevsim geilerini de etkileyecek,
lkemiz zerinde yaz mevsimi ilkbahar ve sonbahar ayla
rm da kapsayacak ekilde genileyecek.
Ya asndan nemli deiiklikler yaanacak. zel
likle k aylarnda, Trkiyenin Ege, Akdeniz ve Gneydo
u Anadoluyu da kapsayan gney blmnde yzde 2 0
ila 50 arasnda ya azalyor. Su havzalar ciddi tehlike al
tnda. Karadeniz Blgemiz ise ayn oranda olmasa da
nemli lde ya artyla kar karya. Rzgar paternlerindeki deiimler gney blgelerimize nem giriini ya
valatacak ve yan azalmasna sebep olacak. Yine ya
taki deiimin belirgin olduu sonbahar mevsiminde ise
Gneydou ve Dou Anadolunun bir ksmm kapsayan
blgede yzde 5 0 yi aan artlar beklenmekte. Yukar ve
Orta Frat-Dicle havzasn da kapsayan, lkemizin suenerji politikalar iin ok nemli olan bu blgesindeki
sonbahar mevsimindeki ya artnn tek bana deer
lendirilmesi yanl olabilir. nk k mevsiminden kalan
ya btesindeki ak ve gelecekteki scaklk artyla pa
ralel artacak buharlama gz nnde bulundurulduunda,
ortaya pek olumlu bir grnt kmyor. Adna ister fela
ket deyin, isterseniz kyamet.
# Corafi zelliklerini dikkate alrsak kuraklk m, ani
seller mi daha byk tehlike Trkiye iin?
Hangi senaryoya baklrsa baklsn kresel iklim deii
minden Trkiye olumsuz etkilenecek. IPCC, lkemizin de

58

iinde bulunduu enlemlerde yata deiim, deniz suyu

seviyesinde ykselme, topraktaki suda azalma tahmin edi
yor. Btn bunlarn sonucu olarak 3 nemli problemin et
kilerini gelecekte daha fazla hissedeceiz:
1. Kuraklk (ktlk, orman yangm, scak hava dalgala
r, tarmsal haereler),
2 . Ani seller (iddetli yamur ve yldrmlar),
3. Deniz su seviye ykselmeleri (kylarda erozyon, de
re, nehir, yeralt sular ve alak arazide tuzlanma).
Trkiye yar kurak bir lke. Ayrca kuraklk sosyo
ekonomik etkileri, kalcl ve zm bulmadaki zorluk
nedeniyle dnyadaki en tehlikeli doal afet. ehirlerde
kullanma suyu ktlnn yan sra, tarmsal rn ve hid
roelektrik retiminde de byk dlere yol aabilir. Bu
nedenle, su havzalarnn ve tarm alanlarnn korunmas
byk nem arz etmekte. Ayrca kuraklk, lke iinde e
hir snrlarn aan sularla beraber lke snrlarn aan
sularda da byk skntlara yol aabilecek. Sonu ola
rak, Trkiye iin kuraklk daha belirgin ve ok daha b
yk bir tehlike.

Sulak bir yl bekliyorlard, kurak bir yl oldu

# Bir bakanmz lkemizde her 8 ylda 'bir hafif kuraklk
olur demiti, doru m u?
Yllardr bu tr dnemsel tahminler hep yanl km
tr. Buna ramen bazlar gemiteki bu tr tahminlerin tu
tarszlna ve dnyada kuraklkla mcadeledeki gereki
yaklamlara bakmadan meteoroloji verileriyle oynar du
rur. Bu tr tahminlere gre 2 0 0 7 , aslnda yal bir yl
olacakt. 2 0 M art 2 0 0 1 de Ankarada Kuraklk Kran
Yuvarlak M asa Toplants dzenlenmiti. Buradaki ko

59

numalar Gncel Yaynclk tarafndan Kuraklk Kran

adyla bir kitap olarak yaynland. Kitapta aklanan ku
raklk periyotlarna gre u an sulak bir ylda olmamz ge
rekiyordu! Sonu olarak, fiziksel dayana olmayan ku
raklk periyotlar, bir tr istatistiksel veya matematiksel
yalan olarak kabul edilmeli..
# Bugnden sonra kurakla kar ne tr nlemler alna
bilir?
Suyun ynetimine, kuraklk planlarna, suyun yeni
den kullanmyla ilgili sistemlerin gelitirilmesine ve sula
ma tekniklerinin iyiletirilmesine ynelik abalar youn
luk kazanmal. Akdeniz havzasnn su kaynaklarndaki
deiiklikleri belirlemek zere, blgesel almalara ge
reksinim var. Bu nedenle, su kaynaklar yatrmlarnn ve
tesislerinin planlanmas ve iletilmesinde iklim deiimi
nin sz konusu etkilerinin de gz nnde bulundurulma
s gerekir.
# Denizlerimiz ne hzla ykseliyor, en ok hangi blge
ler tehlike altnda?
2 0 . yzylda kresel deniz suyu ykselme ortalamas
0 ,1 -0 ,2 metre. Akdeniz kylarnda yaplan yzlerce arke
olojik alma, Akdenizin son 2 0 0 0 ylda 4 0 cm yksel
diini gsteriyor. IPCC tahminlerine gre, Seyhan, Cey
han, Gksu, Patara, Eenay, Fethiye, Byk Menderes,
Kk Menderes, Bakray ve Gediz gibi baz Akdeniz
deltalar tehlike altnda. Denizin ykselmesi yeralt ve
yzey sularnn tuzlanmasna, taban suyunun ykselme
sine, frtna ve sel tahribatnn artmasna neden oluyor.
# ngilizler denizlerdeki ykselm eden korunm ak iin,
kylardan ierilere kamay tercih etmi. Bizler denizleri

60

dolduruyoruz. rnein 2 0 0 7 N isam nda alan 5 4 2 ki

lometrelik Sarp-Samsun arasndaki Karadeniz Karayo
lunun stanbula uzatlmas planlanyor. E g e ve Akdeniz
sahillerine tatil kyleri kuruluyor. Bu giriimler denizde
ki ykselm elerden nasl etkilenecek?
Deniz suyu seviyesinin ykselmesi 8 .2 0 0 kilometrelilik ky eridine sahip lkemiz iin ok nemli bir prob
lem. rnein Karadeniz 2 1 0 0 ylna kadar 5 0 ila 6 0 san
tim ykselebilecek. Ukraynallarn hesabna gre ise 1,5
metre ykselebilir. Yapm 2 0 ylda tamamlanan, 4 ,5 mil
yar dolara mal olan Karadeniz sahil yolu, plansz, hesap
sz yaplm. Sular ykselir mi? Kylarda erozyon olur
mu? Kimsenin akima gelmedi. Artk kresel iklim deii
mi meselesine daha ciddi eilmemiz gerek. nk mil
yonlarca insan su seviyesindeki arta bal olarak g
etmek zorunda kalabilir, tesislerin, yollarn yerini dei
tirmek gerekebilir.

61

Karadeniz kysnda erozyon artacak

# D eniz seviyesindeki ykselme ile denizin kyya verdii
zarar simetrik mi artar?
Bunu rnekle aklayacam: rnein M arm ara Denizi
kylarnda ya:plan tesisler iin normalde yl iinde (gelgit,
frtna kabarmas, dalgalar gibi nedenlerden dolay) deniz
su seviyesinin 5 0 cm ykselip alald kabul edilmekte.
Bu salnma iklim deiimi kaynakl 60 cm ykselii ekler
sek toplam ykseli 1 metreyi aar. Etkisi ise ok daha faz
ladr. Bruun kuralna gre, ykseliin 100 kat uzunlukta-

ekil 8a, 8b ve 8c. Bruun kuralna gre, deniz su seviyesindeki 1

birimlik dey yndeki ykselme, sahilde yaklak 100 birimlik
mesafede erozyona neden olabilir ve yakn kynn dip profili de deiir.

62

ki sahada erozyon geliir (bkz. ekil 8a ve 8b). Denize s

rklenen toprakla birlikte kynn dip profili de deiir
(bkz. ekil 8c). Deniz seviyesi ne kadar ykselirse kylar
da taban da o kadar ykselir. M arm ara Denizindeki 1
metrelik su seviye ykselmesiyle oluacak erozyon, en
azndan kydan 100 metre ieriye kadar uzanr.
# Hamsiler iin endieleniyor m usunuz?
Hamsi ve balk miktarnn azalmas bekleniyor. n
k denize karan sularla birlikte lk sularn derinlii ar
tacak, denizlerin aydnlk blgesindeki besin maddeleri
azalacak. Karadenizde su scakl arttka canllar buna
uyum gsterecek ya da daha souk sulara g edecek.
Duyarl organizmalar hzl snmann olduu yerlerde
kitleler halinde lecek. rnein El N inolardan dolay
ift kabuklu midye, istiridye gibi yumuakalarn bazlar
yok olmakta. Bizim hamsinin de olumsuz etkilenmesi
sz konusu olabilir.

Trkiyenin avantajl olduu noktalar

# Trkiyenin iklim deiimi asndan avantajl, olduu
herhangi bir zellii var m?
Trkiyenin sanayilemesi, nfus art ve byme hz
dikkate alnarak gelecekteki sera gaz emisyon miktarlar
Kyoto Protokol dahilindeki lkelerle mzakere edilerek
belirlenecek. Bu mzakerelerde avantajl yanlarmz ola
rak unlar saylyor: Yenilenebilir enerji kaynaklarmzn
(hidrolik, rzgar, gne, jeotermal, biyoenerji: biyoyaktbiyodizel-biyoetanal) eitlilii ve zenginlii, bu kaynakla
rn kullanm teknolojilerinde nclk yapma imkan,
enerji tasarruf potansiyelinin ykseklii, yeil alana dn
trlebilecek arazi potansiyeli, elektro-mekanik sanayinin
potansiyeli, gen ve dinamik nfus, yetimi insan gc,

63

Trkiyenin modernleme ve gelime ynndeki kararll

, giriimci sanayi yaps, yabanc yatrm potansiyeli, Av
rupa Birlii genileme srecinde yer almas, jeopolitik ko
num (fosil kaynaklara, byyen pazarlara yaknlk; enerji
kprs olma zellii).
# klim deiiminin farkl sektrlere olas etkilerini ay
rntlaryla konualm. Tarm sektryle balayalm...
Atmosferik sera gazlarnn artmas, scaklk, ya gibi
yerel iklim elemanlarndaki deiimler, biyolojik evreyi
de, tarmsal retimi de etkiler. Karar vericiler asndan,
gelecein iklim koullarnn tespit edilmesi, blgelerin ya
, scaklk istatistiklerinin bilinmesi nemlidir. Blgesel
iklimle ilgili dnemsel ya, scaklk verileri blgedeki
ekolojik artlar da gsterir. klim artlar, ekolojik koul
lar da kontrol eden nemli faktrlerdendir. Bu nedenle,
iklim elemanlarndaki eilimlerin bilinmesi, biyolojik artlardaki deiimlerin de belirlenmesine yardmc olur. Tr
kiye nfusunun yzde 4 5 inin geimini tarmdan salad
dnlrse, ekonomisi asndan bu verilerin ne kadar
nemli olduunu grebiliriz. Atmosferik artlardaki dei
imler bitki bymelerinde ve baz bitkilerin Trkiye ge
nelindeki dalmnda farkllklara neden oluyor. Sadece s
caklktaki deiim bile Trkiyedeki tarmsal rekolteyi b
yk lde etkiliyor.
Byme mevsimi (don olmayan sre), kresel snma
dan dolay baz blgelerde uzuyor. Deiim, blgenin bitki
tipine, su ynetimine ve enerji kullanmna ynelik tehlike
ler de oluturur. Bu nedenle iklim deiiminin olumsuz et
kilerini azaltmak iin planlamada daha geni perspektifli
yaklam izlenmeli. Scaklklarn artmasna ynelik senar
yolar aktif bitki byme mevsiminin uzamasn gndeme
getiriyor. Dolaysyla sulama ihtiyac artyor.

64

zetlersek, gelimi lkelerde byme mevsiminde ha

valarn daha scak, nemli gemeye balamas retimi art
racaktr. Olumsuzluk yaand alanlarda da zmler ge
litirebilirler. Gelimekte olan lkeler ise tarmdaki olum
suzluklara zm gelitirmekte ok zorlanacak.

Karadeniz, turizmde yeni ekim merkezi olacak

# Kltr ve Turizm Bakantnm uykusunu karacak bir
haberiniz var m?
Evet, var! Artk yamur bildiimiz yamur deil; asit
yayor. Btn bunlar balklar sessiz sedasz ldryor,
aalar sarartyor, tarladaki rnleri tahrip ediyor, binala
r kemirip ak havadaki tarihi eserleri bir elmaekeri gibi
yalayp andryor. Ama bu sessiz krizi fark eden yok.
rnein Taksim Meydamnm ve stanbulun simgelerin
den olan 1 9 2 8 tarihli Cumhuriyet Ant, kentin kirli hava
s nedeniyle ypranm, kurtlanm peynir gibi erimi.
Asit yalarnn tarihi eserlere kar herhangi bir sayg
s yok! Bunlarn yznden Hindistanda Ta Mahal, Yu
nanistanda Arcopolis gibi tarihi eserler giderek anmak
ta. Trkiyedeki tarihi eserler de tehlikede. nk yksek
oranda kalsiyum ihtiva eden kireta, kumta, elik, ni
kel ve inko gibi birok metal kolayca asit yamurlarn
dan etkileniyor. Tahta oymalar, vitraylar, beton gibi mo
dern yap malzemeleri de zarar gryor.
Ayrca Trkiyede deniz, kum ve gnee dayal turizm,
artan scak hava dalgalan, orman yangnlar, susuzluk, g
da zehirlenmesi, kuzey enlemlerinin snmas, deniz su se
viyesi ykselmesi, cilt kanseri, vektrel hastalklar, deniz
su kirlilii ve balk lmleri yznden olumsuz etkilene
cek. Bunun yan sra scak hava, karayollarndaki yol art
larn dzeltir, golf, plaj, bot ve olta balkln tevik

65

eder ve 2. ev mevsimini uzatr. Ayrca scak deniz suyu,

uzun turizm mevsimi (ilkbahar ve sonbahar), scak plajla
rn serin dalara yaknl, kltrel ve spor etkinliklerin
artmas Trk turizm sektr iin artlar olarak grlebilir.
Bununla beraber turizm mevsimi ikiye blnp bahar
aylarna kayacak ve yazn ortas gney sahillerine gitmek
iin ar scak olacak. Scak ehirlerden kaanlar artk da
ha scak olan gney sahilleri yerine Karadeniz yaylalarna
ynelebilecek. Bakanmz dikkatli olup bu eilimi grmeli
ve turizmin hammaddesi olan tabiatn bozulmamas iin
Karadenize zellikle dikkat etmeli.
# Sanayi, ulam, enerji asndan ne gibi sorunlar yaa
nabilir?
Enerji politikalarndaki hatal tercihler, iklim deiimi
nin sonularyla birleip, yeni sorunlar getirecek. Sanayi,
enerji sknts ekebilir. Enerji verimlilii program da aci
len yrrle konmazsa sorunlar pekiecek. Demiryolu
yerine karayoMarna yatrm yaplmas, toplu tamacln
yetersizlii yeni amazlar getirecek. Byle giderse Trki
yenin C 0 2 salmlarn drmesi olanaksz.
# lke snrlarn aan sular probleminde iklim deiimi
ne gibi sonulara yol aabilir?
Trkiye 1 9 8 7 mutabakatna gre Suriyeye saniyede
5 0 0 metre kp su veriyor. Suriye bu mutabakatn uluslara
ras hukuka dayanan bir antlamaya dntrlmesini ar
zuluyor. Saniyede verilen suyun 7 0 0 metre kpe karlma
sn da istiyor. Trkiye, ABD ile Meksika arasnda Colora
do Nehrinin sularn paylama antlamasnda olduu gi
bi, lke snrlarn aan sularnn paylamnda iklim fak
trn mutlaka dikkate almal!.. Normal iklim artlarn
da bu kadar su, az yaarsa az su vereceiz demeli.

66

Halk sal asndan imdiden nlem alnmal

# klim deiimi Trkiyede halk sal asndan ne gibi
gelimelere yol aacak?
Halk saln kt ekilde etkileyecei tahmin ediliyor.
Dnyada zellikle, yukar ve orta enlemlerde k lmleri
azalacak, buna karn scak hava dalgalarndan lmler
artacak. Tropik ve st tropiklerde stma, dang gibi vektrel; kolera gibi su kaynakl vakalarda art bekleniyor.
Trkiyeyi deien iklimiyle artk st tropiklerde sayabilir
siniz.
# zel salk kurulular kr patlamas yaayabilir mi,
ne dersiniz?
klim deiimi zellikle yoksullar tehdit ediyor. Dier
risk gruplan arasnda; ocuklar, yallar ve zrller, as
tm, kalp hastal gibi salk sorunu olanlar saylabilir.
Altyaps yetersiz, yoksul, nfusu youn, sosyoekonomik
dzeyi dk, gelir kaynaklar kstl, birinci basamak sa
lk hizmeti olmayan ya da kalitesi dk olan yoksul lke
lerde halk sal byk tehdit altnda. Kresel iklim dei
imi projeksiyonlar, zaten fakir olan gney lkelerinde,
sel, kuraklk ve frtnalarn say ve iddet bakmndan arta
can gstermekte. Problem ou salk gvencesinden
yoksun yoksullar etkileyecei iin zel salk kurulular
nn frsattan yararlanmas pek beklenemez.
# Hizmet sektrnde, genel olarak istihdamda ne gibi
gelimeler yaanabilir?
Hangi senaryoya baklrsa baklsn kresel iklim deii
minden Trkiye, tamamen olumsuz bir ekilde etkilene
cek. Bu etki evre, tarm, orman ve su kaynaklarna yans
yacak. Tarm ve hizmet sektrndeki istihdamn etkilen

67

mesi artc olmaz. u an lkemizde sulamayla tarma

kazandrlacak arazilerin geniletilmesine ynelik politika
lar uygulanyor. Oysa iklim deiimiyle oluacak koullar
hesaplanmalyd.

 N C B L M

Ne Yapmal?

# Kyoto Protokol sizce iklim deiimine zm getire

bilir mi, destekliyor musunuz?
Hayr, aslnda taraftar deilim! Kyoto Protokol, 2 0 1 0
ylna kadar dnyadaki emisyon miktarnn 1 9 9 0 dzeyi
nin yzde 5 ,2 si orannda azaltlmasn ngryordu. Bylece atmosferdeki karbondioksit miktar 2 0 1 0 ylnda 8
milyar ton yerine, 7,6 milyar ton olacakt. Protokol, kre
sel snma problemini zmekten ok uzak, sadece sembo
lik bir adm. zm iin en az 4 0 adet Kyoto Protokolne ihtiya olduuna inanlyor. Daha ciddi, byk
admlar atlmal. Dahas, protokol tm lkelerce yrrl
e konulmad, konulsa bile zaten azaltmay kabul ettikleri
sera gaz retimi 2 1 . yzyln en byk evre problemini
nlemek iin yeterli olmayacak.
# Kyoto sonrasnda ne olacak? Trkiye gibi gelimekte
olan lkeler ne yapmal?
2 0 0 7 de Almanya liderliindeki G8 lkeleri, Kyoto
sonrasn dzenleyecek metin hazrlamak zere ciddi bir
giriim balatt. B M nin Aralk 2 0 0 7 de Balide toplana

69

cak konferans ncesinde, ortak metin hazrlamak zere

dnem liderinin ABDye yapt ar sonusuz kald.
ABDye yaptklar iddial hedef belirleme ars redde
dildi. ABD Bakan George W. Bush, en fazla sera gaz
reten 15 lkeyi bir araya getirip, gnll hedefler be
lirlenmesini planladn aklad. H aziran 2 0 0 7 deki
G8 liderleri toplants sonrasnda, Kyoto sonrasn d
zenleyecek ortak bir szlemenin iki yl iinde hazrlan
mas konusunda k arar alnd akland. Bu arada
G 8lerin, 2 0 5 0 de sera gaz emisyonunun yar yarya
azaltlmas konusunu grmeye baladklar duyurul
du. Endstrilememi engellemeden protokole uyarm
diyen in, yeni bir anlama hazrlanmasna kar. Kyoto ya ek yaplmasn istiyor. Kanada hkmeti, nce
lik ekonomimizde diyor. Bu kaotik durumda bizim gibi
gelimekte olan lkelerin tek yapmas gereken, en kt
ihtimali dnp, kresel iklim deiimiyle yaamay
renmek, imdiden nlem almak. Kresel iklim deii
mi iin bekle ve g r politikalar uygulanamaz, nk
gelecek nesillere bu problemi zecek zaman kalmayabi
lir. Hemen harekete gemek, kresel dnp yerel ha
reket etmek lazm.

klim deiimine kart Porof. Zihni Sinir proceleri

# Atmosfere partikiil serpmek, uaklarn egzoz gazn
havada perdelem e yapacak kadar uzun sreli tutma yolla
r aramak, uzaya aynalar yerletirmek zm olabilir mi?
Bu tr iklim mhendisliine ynelik zm nerileri,
hem pastay yemek hem de karn ars ekmemek iste
yenlerin fikri. Kresel snma zaten insanolunun doaya
aykr yaam biiminden, daha fazla tketme arzusundan
kaynaklanyor. Soruna neden olan alkanlklar deitir

70

mek yerine doal olmayan zmler nermek, dnyayla

alay etmek gibi. IPCC sonu bildirgesinde bu yntemler,
speklatif, hesapsz, yan etkileri belli olmayan neriler
olarak nitelendirilmi.
# Bilimadamlar baka ne tr teknolojik zmler neri
yor?
ABDde yaynlanan klim Deiimiyle Mcadele adl
bir rapora gre, kresel iklim deiimi sorunu teknolojik
yntemlerle zlebilir. Bunun iin nerilenler arasnda u
yntemler var:
Gney Okyanus bata olmak zere denizleri demir
tozuyla gbrelemek,
Havadaki C 0 2yi yakalayp yerin veya okyanusun de
rinliklerine sktrarak pompalamak,
Jet egzoz gazlarnn havada uzun sreli kalmasn sa
lamak,
Gne n bloke etmek iin uzayda yrngeye de
vasa aynalar yerletirmek,
Atmosfere gne m yanstc etki yapacak toz zer
recikleri pompalamak,
Volkanik patlamann soutma etkisini taklit iin at
mosferin ykseklerine binlerce kk parlak balon ya
da mikroskobik slfat damlas pompalamak,
Yapay fotosentez yaratmak,
*
Hindistanda ortalkta dolaan ineklerin yemlerine
ila katarak geirme ve gaz karma yoluyla rettii
metan gazn azaltmak.
Ayrca nl fiziki Stephen Hawking binyl iinde at
mosferimizde artan C 0 2nin gezegenimizin yzeyini kay
natacan ve insanlarn baka gezegenlere g etmek zo
runda kalacan sylyor.

71

Btn bu Zihni Sinir proceleri gne nn yzde

birinden azn uzaya geri yanstmann, Sanayi Devriminden beri tm salnmn yaratt snmay telafi edebi
lecei dncesine dayanmakta. Ancak bu zmler ne
uygulanabilir ne de sanayinin istedii kadar ucuz. Sorunu
zmeyecekleri ak.
Ozonu
korumak iin
kimyasallar
"

Stratosferde
aerosolter

Yrngede dev Aa
yanstclar
dikmek
Genetik
.. bitkiler

Denizleri demirle
, gbrelemek A

Sv C O yi
derin denizlere
p om palam ak
pom p alam ak

izen: Zafer Tem oi

ekil 9. Kresel iklim deiimine zm olarak iklim mhendisliinin

nerdii deiik zm nerilerine ait em atik gsterim (B.
Matthevvs).

72

Z en gin ler stt, bedelini fakirler deyecek

# Gelimi lkeler 250 yldr sanayileirken atm osfere

kontrolsz em isyon sald. imdi bunun iklim deiimin
den kaynaklanan bedellerini gelim ekte olan lkeler de
dyor. stelik gelim ekte olan lkelere, iklim deiimini
durdurm a adna, sanayilem esini zorlatracak koullar
getiriliyor. G elim ekte olan lkelerin, hakkaniyeti tart
m al bir sistem e uymalarn beklem ek sizce aklc m?
Kresel iklim deiimine daha ok kuzeydeki zengin l
keler neden olurken bu probleme hi katks olmayan ya
da ok az katks olan gneydeki fakir, gelimekte olan l
keler faturay dyor. Byk bir hakszlk yaanyor. K
resel snma, bunu yaratan kuzeydeki gelimi lkelerin ik
limini lmanlatrd. Bu nedenle arszca aklamalar yap
yorlar. rnein bir Alman, kresel snmadan gayet mem
nun olduunu syleyebiliyor. Ya da Rusyann karizmatik
Bakan Putin, Pahal krklerden kurtulacaz esprisi
yapabiliyor. Halbuki gneydeki yoksul lkeler iklim fela
ketlerinden daha fazla etkilenecek, kuraklk nedeniyle
halk kuzeye g etmek zorunda kalacak. Su savalar ka
cak. Yoksul lkeler iklim deiimini engellemek iin gere
ken teknolojileri, kreyi stan zenginlerden borlanarak
alacak. Evet, bu byk bir hakszlk, y^ncak, Kreyi on
lar stt, bedelini onlar desin demek mmkn deil.
Her lke ve her birey zerine deni yapmal. Ayrca, adil
zmler iin mcadele etmeli.
# Adil zm yntem i olarak ne tr neriler tartlyor?
lkeler arasnda mzakerelerin srdrlebilirlik ilke
siyle ilerletilmesini zorunlu klan en az temel gereke
den biri etik. Yani sorumluluklar adil bir ekilde paylal
mal ve adil bir zm bulunmal. Fakat kresel iklim de

73

iiminin nlenebilmesi amacyla daha geni kesimlerin,

daha ciddi admlar atmas salanamad. Taraflarn tm
ne uygun olabilecek planlama yaplamad. Ayrca ekono
mik ynden adil grlen zmler, evre bakmndan yk
c olabilmekte.
Aslnda Kyoto Protokol sera gazlarnn azaltlmas
yolunda ilk adm. Bu protokol biterken yeni bir anlama
nn mzakere edilmesi gerekiyor. Doann, insan ve toplumlarn yapsna en uygun ve adil zm aray, tabii ki
tartlmal. Ancak bu tartmada lkelerin farkl zellikle
riyle birlikte atmosferik evrenin de korunmas mutlaka
dikkate alnmal. rnein adil bir ekonomik zm iin
nce ABD bata olmak zere, dnyanm byk ve kk
tm kirleticileri bu mcadeleye katlmal. Sonra da tm
lkeler iin sabit bir kii ba maksimum emisyon rakam
belirlenmeli. Fakat lkeler ve bireyler iin adil gibi gr
nen bu tr zm nerileri bile doa iin kirlenmeye de
vam etmek anlamna geliyor.
# Emisyon borsas kurulmas, gelimekte olan lkelerin
emisyon kotalarnda kullanmadklar blm gelimi l
kelere satmas adil zm olarak sunuluyor. Meksika ile
Kanada arasndaki alveri bu konudaki ilk rnek olmu
tu. Sizce bu zm adil kabul edilebilir mi?
Tm sektrler ve lkeler asndan adil, ayn zamanda
atmosferdeki sera gazlarn azaltmada etkin zmn bu
lunmas olduka zor. AB, Kyoto Protokol kapsammda
belirlenen hedeflerin tutturulabilmesi amacyla, ye lke
ler arasnda Yk Paylam Antlamas (Burden Sharing
Agreem ent) ad altnda karbondioksit gazlaryla ilgili
emisyon kotalar belirledi. Her lke, toplam kotas do
rultusunda lke iindeki saiayi dallarna kota tahsisat
(NAP) yapyor. Ayrca ABnin Emisyon Ticareti Plan

74

(Emission Trading Scheme) kapsamnda, emisyona sebep

olan kurulular, emisyon azaltc nlemler alarak oluan
giderleri maliyetlerine yanstyor. Aslnda, tek tarafl ile
yen mevcut Emisyon Ticareti Mekanizmasnn da u anda
atmosferdeki C 0 2 emisyonunu azaltma asndan hibir
yarar yok. Youn enerji kullanan sanayiler Avrupa Emis
yon Ticareti Mekanizmasnn ve elektrik fiyatlandrma
politikalarnn rekabet ortamn zedeleyici etkileriyle kar
karya. Fiyatlandrma mekanizmasnn negatif etkilerinin
azaltlmas iin tm sektrler asmdan adil ve eitliki,
kresel C 0 2 emisyonlarnn azaltlmasn tevik edici
zmler aranmak.
# Trkiye Kyotonun neresinde?
Trkiye, 1 9 9 2 de kabul edilen ve 21 M art 1 9 9 4 tari
hinde yrrle giren BM klim Deiimi ereve Szlemesine (DS) itiraz etti. EK-1 kategorisine alnd. Ancak
bu kategorideki dier lkelerden farkl bir stat tannd.
Bu koulla 2 4 Mays 2 0 0 4 te 1 8 9 uncu lke olarak, sz
lemeyi onad. zel statyle ilgili mzakereler henz ba
lamad. Trkiye, AB dahil, 1 69 lkenin katld Kyoto
Protokoln imzalamad. ABD ve Avustralya gibi imzala
yp uygulamama yolunu da semedi^ Bu nedenle Trkiye,
pozisyonu belli olmayan lkeler kategorisinde. Yetkili
azlar, 2 0 1 5 e kadar imzalamayacaklarn sylyor. Kyo
to Protokol, 2 0 1 2 de bitiyor! Protokol 1 9 9 7 de kabul
edildiinde, szlemeye taraf olmad iin Rusya gibi
Trkiye de salnm ykmllklerinin belirlendii Ek-B
listesinde yer almad. DS kapsamnda yrtmekte oldu
u almalarnn bir sonraki aamasnda, yzde 8 indirim
hedefiyle Ek-Bde yer alma hakkna sahip oldu. Trkiye,
bugn DSnin Ek-1 listesinde olan ancak protokolde
Ek-B listesinde yer almayan tek lke. AB yesi olmad

75

iin, NAP hazrlamak zorunda deil. NAPn k noktas

Kyoto Protokol kapsamnda yer almadmz iin de her
hangi bir kota sz konusu deil. Bu durumun Trkiye iin
avantajlar saladna inanlmakta. Yani Trkiyenin
2 0 1 2 ye kadar salnm azaltma ya da snrlandrma hedefi
belirlemeden Kyoto Protokolnde yer alabileceini d
nenler var!

Kafas kark Ek-1 lkesi: Trkiye

# ID S deki zel stat Trkiyeye ne gibi ykmllkler
getiriyor?
Trkiye maalesef olaylar hep geriden takip etti ve dn
yann gerisinde kald. yle ki 1 9 8 0 lerde kendisini nce
OECD lkesi olarak lanse etti, ardndan zengin lkeler s
nfndan kmak iin uzun sre urat durdu. 2 0 0 1 yln
da Marakete dzenlenen 7. Taraflar Konferansnda ken
di nerisi dorultusunda alnan karar gereince, ortak
fakat farkllatrlm sorumluluk ilkesi nda, zgn
konumu dikkate1alnarak, sadece Ek-1 lkesi olmay ka
bul etti. DS sekretaryasma dzenli olarak sera gaz sal
m raporu vermeyi (ulusal bildirim ve sera gaz envanteri),
gaz salnmm azaltacak nlemler gelitirmeyi taahht etti.
Ykmlln ancak 2 0 0 7 ylnda, hazrlan ekli ve
ierii ok tartmal, 1. Ulusal Bildirim Raporuyla yerine
getirebildi. Raporun bence en eksik yan, Trkiyenin or
tak farkllatrlm sorumluluklarnn netletirilmemesi.
Elimize sorumluluk listesi tututurulmasm bekliyoruz.
# Trkiyede zme ynelik ne tr politikalar tartl
yor, hazrlanyor?
2 0 0 7 ubatnda kurulan TBM M Kresel Isnma Ara
trma Komisyonunun almalarndan henz bir sonu

76

alnm deil. Siyasi partiler, hkmetler durumun farkn

da olmasa da devlet farknda. Cumhurbakan Necdet Se
zer; 2 0 0 6 da Harp Akademilerinde yapt konumada,
Trkiyeyi en fazla etkileyecek sorunlardan birinin iklim
deiimi olduunu syledi. evre problemleri enerji re
tim ve kullanmyla dorudan balantl. Ekonomik, sos
yal, siyasal politikalar asndan belirleyici unsur. Srdr
lebilir kalknma iinde; ucuz, gvenilir, temiz ve srekli
enerji salayacak politika, teknoloji ve uygulamalara ihti
ya var. Bir yandan ulusal enerji kaynaklar envanteri
karlrken, dier yandan rahatlkla yzde 2 5 e kadar enerji
tasarrufu salayabilecek yntemler yrrle konmal.
Enerji retimi ve tketimi kaynakl sera gazna kar u
yntemler tartlyor:
Enerji tasarrufunu artrmak,
Enerji tketiminin (stma, aydnlatma, retim sre
leri, ulam) azaltlmas,
Enerji verimlilii daha yksek teknolojiler kullanl
mas,
Fosil yaktlarn hi kullanlmamas ya da az karbon
lusunun tercih edilmesi,
Karbonun ayrtrlp depolanmas,
Sera gaz konsantrelerinin kimyasal ve endstriyel s
relerde kullanlmas,
Petrol geri kazanmmm artrlmas.*
#
Enerji ve sanayi politikalar bu planlarla uyumlu mu?

lkemizin mevcut elektrik enerjisi retim kompozisyo

nunda yzdeler yle:
Doalgaz yzde 4 5 ,
Hidrolik enerji yzde 2 5 ,
Kmr yzde 2 3 ,
Petrol yzde 7.

77

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlmn srdrlebilir

enerji politikas erevesinde ifade ettii enerji retimi
stratejisi yle:
Yzde 35 yenilenebilir enerji kaynaklar (yzde 20
hidrolik enerji, yzde 15 dier yenilenebilir enerji
kaynaklar),
Yzde 2 5 kmr,
Yzde 2 0 doalgaz,
Yzde 2 0 nkleer.
Dnyada byk hidrolik enerji santrallar temiz enerji
kayna olarak saylmazken bizde yenilenebilir enerji kay
naklar arasnda yer alyor. Trkiyedeki kurulu g kapa
sitesi iinde rzgar enerjisinin paynn 2 0 2 0 ylnda, yzde
4 ,3 olaca tahmin ediliyor. Sonu olarak Trkiyenin
enerji ve sanayi politikalar olduka tartmal.

Enerjiyi ABye gre iki kat verimsiz kullanyoruz

# Trkiye iin en temiz enerji hangisi?
En ucuzu, en temizi tasarruf edilen enerjidir. lkemiz
de yllk 3 milyar dolarlk enerji tasarruf potansiyeli
mevcut. Yani yaklak iki Keban Barajnn yllk enerji
retimine e deer bir miktarda enerjiyi tasarruf edebili
riz. Enerjinin verimli kullanlp kullanlmadn gsteren
en nemli gsterge enerji younluu, yani gayri safi milli
hasla bana tketilen enerji miktardr. OECD lkeleri
ortalamas 0 ,1 9 ken lkemizde bu oran 0 ,3 8 . Bu da bi
zim enerjiyi gerektii kadar verimli kullanmadmz
gsteriyor. Yani ABye gre enerjiyi 2 kat verimsiz kulla
nyoruz.
# N kleer santrallar alternatif olabilir mi?

78

- ABDdeki Three Mile Island kazas ve ardndan ernobil felaketiyle nkleer enerji gzden dmt. Son birka
yldr, kresel snmaya zm olaca iddialaryla nkleer
enerji tekrar gndeme geldi. phesiz uzmanna sorulmas
gereken teknik bir konu. Yllardr yurtdnda alan nk
leer fiziki Prof. Hayrettin Kln, Yeni Aktelde zgr
Grbze (1 7 -2 3 Mays 2 0 0 7 ) syledikleri bence ok
nemli.
Kl, nkleer enerjinin bir rnesans yaad iddiasn
reddediyor. Bu kamy Uluslararas Atom Enerjisi Ajans
(UAEA) ve nkleer irketlerin yarattm sylyor. Nk
leer endstri Batda zorland iin hedefleri kinci ve
nc' Dnya lkeleri diyor. Kl ilgin bir noktaya dik
kat ekiyor: Bir nkleer santralde elektrik retmek iin
yaktn hazrlanmasndan atklarn saklanmasna kadar t
ketilen elektrik miktar, kimi zaman retilenden fazladr.
Kl, Bin megavat kurulu gcndeki bir reaktr iin her
yl yzde 3 orannda zenginletirilen 3 0 ton uranyum gere
kiyor. Bunu elde etmek iin tam 6 5 0 ton uranyum cevheri
karlmal diyor. Maddenin karlmasnda i makineleri
binlerce litre petrol harcyor. karlan uranyum srasyla
tme, ileme, zenginletirme, yakt retimi aamalarn
dan geiyor. Kl, zellikle dnyada sayl lkede yaplan
zenginletirme ilemi srasnda olduka fazla enerji harcan
dna dikkat ekiyor. Fransadaki bir zenginletirme tesisi
iin gereken enerjiyi iki adet reaktr salyormu. Prof. Kln nkleer evrim adn verdii bu srete kresel
snmaya yol aan tonlarca karbondioksit atmosfere saln
yor. UAEAnn Bakan El Baradeyin, Nkleer evrim s
rasnda kilovat/saat bana 2 ila 6 gram karbon kyor
aklamasna kzan Kl, doru rakam da vermi: Kar
bon enerji kaynandan ktktan sonra okside olup kar
bondioksite dnr. Doru rakam iin sylenen miktar

79

3 ,6 yla arpmanz lazm. Dnya Enerji Bilgi Servisi (WISE)

nkleer atk ve yaktlar yeniden ileme srecini dahil ede
rek bir reaktrn ylda 3 8 0 milyon tonun zerinde kar
bondioksit saldn hesaplam. Bunu yeryzndeki 4 3 6
reaktrle arparsanz 1 6 0 milyar ton kar. Kald ki nk
leer santrallar soutma iin dere ve gl kenarna kurulur.
klim deiimi nedeniyle sular azalnca Avrupadaki san
trallar retimini yarya drd ya da durdurdu.
# Kyoto Protokolnde iaret edilen nlem ve politikalar
Trkiye asndan yeterli mi?
Protokol ve nlemler incelendiinde; enerji verimlilii
nin artrlmas, yaltm gibi tasarruf nlemlerine ynelmek,
yenilenebilir enerjinin gelitirilmesi, srdrlebilir tarmn
desteklenmesi, metan emisyonlarnn geri kazanlmas,
emisyonlarn azaltlmas, sera gaz yutaklarnn korunmas
ve yaygnlatrlmas gerektii grlr. Dier bir deyile
Kyoto Protokol, sera gazlarn artran emisyonlarn salnmnm kontrol altna alnarak zararn azaltlmasyla bir
likte enerji, tarm, orman, kat atklar, kylarn kullanm
gibi konu ve sektrlerde uyum almalar yapmamz iste
mekte. Btn bunlar protokol, cezai yaptrm olmadan da
kresel iklim deiiminin kt etkilerinden korunmak iin
zaten kendiliimizden yapmamz gereken ve reddedilmesi
mmkn olmayan almalar.
# Trkiye hangi resmi gerekeyle Kyotoyu imzalamad?
Kyoto Protokolnn lkemizde ekonominin geliimini
tehdit edebilecei kaygs var. Ancak gelimekte olan lke
ler arasnda protokol ekonomisine tehdit gibi gren tek
lke Trkiye. nk metin bu kategorideki lkeler iin
esnek maddeler ieriyor. Trkiye protokol imzalamaya
yanat takdirde bunlardan yararlanabilir.

80

Kyotoyu imzalayp mzakerelere balamalyz

# Kyoto Protokol konusunda Trkiyenin ka seenei
var?
Farkl kaynaklarn ortaya koyduu u 3 senaryo var:
1. Trkiye, ykmllklerin tanmland listede yer
almaz ve Kyotoyu imzalar: Bu durum Trkiyeye
hibir emisyon azaltm taahhd ve dolaysyla y
kmllk getirmez. Ancak buna ABD ve AB kar
kabilir.
2. Trkiyenin de aralarnda bulunduu baz lkeler
(svire, G. Kore, Meksika gibi) iin yeni bir liste
oluturulur ve bu lkelerin daha az ykmllk al
mas salanr: ABD bu senaryoyu destekleyebilir. Bu
durumda Trkiye ekonomisinde byk bir etkilen
me yaanmaz.
3. Trkiye, saysal bir taahht stlenmeyi kabul eder: Bu
senaryo Trkiyeye en fazla ekonomik yk getirir.
# Kyoto Szlemesini imzalamann Trkiyeye bedelinin
ylda 3 8 milyar dolar bulaca syleniyor. te yandan
km r zengini Trkiyenin bunu bir kenara brakp, nk
leer enerji, doalgaz gibi da baml zmlere zorlan
mas adil deil. Sizce en aklc zm hangisi?
Trkiye, Kyoto Protokolnn hazrlanmas felsefesini
kabul ediyor, ancak kendisine yklenen ykmlln so
rumluluunun, fazla olduunu dnerek taraf olmu
yor. Bu sorumluluun maliyeti aslnda tam olarak bilinmi
yor. Ciddi bir aratrmaya ve hesaba dayanmadklar iin
Trkiyede bu konuda verilen rakamlar da her gn deii
yor. Son olarak DPT, klim Deiimi Meclis Aratrma
Komisyonuna sunduu bir almada; Trkiyenin Kyoto
Protokoln bu haliyle imzalamas durumunda gayri safi

81

yurtii haslada (GSYH) en fazla yzde 3 7 lik (2 0 0 6

GSYHye gre hesaplandnda 148 milyar dolar) azalma
olabilecei uyarsnda bulundu.
En aklc zm, Trkiyenin ncelikle DSnin EK-1
listesinden kmas. nk bu liste karbondioksit emis
yonlarn byk lde azaltma ykmll getiriyor.
Trkiye karbondioksit emisyonu reten lkeler arasnda
geri sralarda. Bu ykmll mzakere konusu yapma
l. Tabii ncelikle Kyoto Protokoln imzalayp, ardn
dan uygun bir ykmllk almak zere mzakereye ba
lamal. Trkiyede bu konuda alan akademisyenler, yet
kililere izlenmesi gereken taktikler konusunda yardmc
olabilir. Akademisyenlerin desteiyle gelitirilecek politika
lar Trkiyenin nn aacaktr. Trkiye Yeilleri klim
Deiimi ve Kresel Ekoloji Koordinatr Dr. mit ahin,
Kyotonun imzalanmasnn Trkiyede ciddi iklim, enerji,
ulam politikalarnn gelitirilmesine vesile olacan sy
lyor. unu zellikle vurgulamakta yarar var: thal kmr,
doalgaz ve nkleer enerji gibi da baml zmler pek
aklc deil. Enerji retiminde gne ve rzgarn payn
mmkn olduunca artrmalyz. Bylece Trkiyenin ye
nilenebilir enerji kaynaklarn gelitirip, enerji verimliliini
artrmada yol almas salanr, gelecekte DS ve Kyoto
Protokolnden kaynaklanacak ykmllklerin yerine
getirilmesi kolaylar. Politika gelitirirken, kloroflorokarbon yerine nerilen hidrokloroflorokarbonlara da dikkat
etmek lazm. Hem ozona zarar veriyor hem de kresel
snmaya neden oluyor. Kyoto Protokolne aykr! H CFC
yerine yeni bir teknoloji seilmeli.
Ve en nemlisi hkmetler ellerini abuk tutmal: 2 0 1 2
yl Kyoto Protokolnn sonu. 2 0 2 5 , atmosferde pozitif
geri besleme yl. 2 0 4 0 ta kutup aylar yok olacak.
2 0 5 0 de canl trlerinin te biri yok olacak. 2 1 0 0 de ise

82

atmosferdeki karbondioksidin 2 katma kmas bekleni

yor. lgili kurum ve kurulula^ IT Meteoroloji Mhen
dislii Blm bata olmak zere niversitelere bavurma
l. Kiisel deil, kurumsal almalara nem verilmeli. Dev
let, bilim evreleriyle kavgadan vazgeip, bilimsel alma
lara kulak vermeli.

Sivil toplum kurulular silkelenip kendine gelmeli

# maddelik somut, pratik bir program nerebilir mi
siniz?
Artk iklim deiiminin tehlikeleri felaket tellall gibi
ele alnp, geitirilmemeli. Uzun vadeli bir afet gibi deer
lendirilmeli. Tehlikelerini azaltmak iin risk ynetimi siste
mi oluturulmal. Bunun iin ncelikle unlar yaplmal:
Tm sektrlerdeki mevcut toplam sera gaz retimini
saptayan ayrntl envanter oluturulmal,
Tm sektrlerde, lke ihtiyalarm gzeten doayla
uyumlu politika ve stratejiler, siyasi-ticari-kiisel bas
k, dayatma ve karlardan bamsz olarak, bilimsel
ve teknik ilkeler zerinde gelitirilmeli,
Tm sektrlerde, bilimsel-analitik yntemler kullan
larak, izlenecek politika ve nlepler iin, eitli senar
yolar dahilinde ksa ve uzun vadeli sera gaz salmlarmn projeksiyonlar ortaya konmal.
# Sivil toplum kurulular (STK) neler yapmal?
Kresel snmayla ilgili toplumsal farkndal artra
cak, bireyleri harekete geirecek kampanyalar dzenleme
leri gerekir. Bu konuda Yavru TEM A dnda bilimsel pro
jeye henz rastlayamadm. Ben de bu projeye katldm,
okullarda konferanslar veriyorum . STK lar, H aziran
1 9 9 2 de dzenlenen Rio klim Zirvesinde alnan kararlar

83

nda kresel dnp, yerel kampanyalar yrtmeli.

Trkiyenin de imzalad Rio Szlemesi uyarnca yerel
ynetimlerimizin Yerel Gndem 2 1 adl program yllar
nce STKlarla gelitirip uygulamaya koymas gerekirdi.
Bu program yerel ynetim, STKlar ve halkn 2 1 . yzyl
hedef alan evre dostu politikalar elbirliiyle gelitirmesi
ni ngryor. Dnyada STKlar bu tr program larla
nemli almalar yapyor. Trkiye, taraf olduu szle
menin bu maddesini etkin ekilde uygulamyor.
# Sivil toplum kurulularnn ortak almalar nasl et
kinletirilebilir?
Bir STK konuya krn fil tarifi gibi tek ynden ba
kabilir. Bununla birlikte tespitinin mutlak doru, nerisi
nin mutlak zm olduunu dierlerine dayatmaya kalk
madan, ortak almaya ak olmas, btncl hareket
edebilmesi gerekir. Ayrca sar evre rgtleri ile gerek
evre rgtlerini birbirinden ayrt etmekte yarar var.
STKlar mutlaka danma kurullarnda konuyla ilgili bilim
insanlarn bulundurmal. Bylece olaya btncl ve bi
limsel bakldnda almalar birbirini tamamlayabilir ve
sinerji yaratlabilir. Bu sinerjiyle beraber, STKlar artk hal
k bilinlendirme kampanyalarndan bir adm teye gide
rek aadakine benzer uzmanlk isteyen konularda,
zm gelitirici almalar yapmaya balarlarsa ortaklklara
da ihtiya duyacaklardr:
C 0 2 salnmlarnn azaltlmas,
evre dostu teknolojiler kullanlmas,
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmas,
Orman alanlarnn, su havzalarnn korunmas,
Kat atklar konusunda daha etkili nlemler alnmas,
Tarmda srdrlebilirliin salanmas,
Nfus artnn dengelenmesi,
Meydana gelecek afetler iin hazrlklar yaplmas.

84

Devlet, niversitelerin aratrmalarna kulak vermeli

# Akademik kurulular neler yapabilir?
Trkiyede iklimle ilgili almalar ok yeni, snrl say
da. Yurtdmdaki almalardan grdm kadaryla, ik
lim deiiminin Trkiyeye zg sonularyla ilgili zararla
r azaltmaya ynelik almalar henz istenen dzeye ula
amad.
zellikle meteoroloji ve atmosfer bilimciler kresel
snmann dnyann farkl enlemlerinde ne gibi bir deiim
gstereceini modeller kullanarak tahmin etmeye alma
l. klim deiimine kar en hassas sektr tarm. Tarmsal
meteoroloji alannda alanlar da iklimdeki deiiklikle
rin tarma olas etkilerini, bitki geliimi simlasyon model
leri kullanarak, belirlemeye ynelmeli.
Tarmsal meteoroloji asndan nemli olan, kresel
snmann tarmsal retimde yol aaca sonulardr. Tah
minler, hava scaklnda, ya miktarnda, topran rutu
bet orannda deimeler yaanacan gsteriyor. Bunun
neticesinde, iklimi belirleyen dier etmenlerde de deiim
oluacak.
Birok lke, gelecekte meydana gelebilecek kresel ik
lim deiikliklerinin ekonomik ve sosyal etkileri zerine
senaryolar retip, ulusal ve uluslararas tarm politikalar
na yn veriyor. klim deiikliklerinin dnya tarmna eko
nomik olarak olas etkilerini analiz ediyor. Blgesel iklim
ve tarmsal retim deiiklikleri sadece mevdana geldii
lkeyi deil, dolayl olarak uluslararas piyasalar ve dn
ya tarm rnleri fiyatlarn da etkiler. Bu amala yaplan
almalar araclyla, lkelerin bitkisel retimi ve dnya
tarm pazarlar arasndaki iliki de aratrlyor.
Gnmzde tahmin yaparken gelimi matematiksel
modeller kullanlyor. Bitkinin gelimesi srasnda meyda

85

na gelen olaylar matematiksel ifadelere dntrp rn

tahmini yapmak mmkn. Bitkinin kresel snmayla ar
tan hava scakl karsnda, fenolojik zaman ve verim
asndan ne gibi deiiklikler gsterdiini belirlemek ze
re modeller gelitirildi. Tarm politikasna yn verecek bu
almalar Trkiyede de desteklenmeli.
lkemizde aratrlmas gereken birok konu var: En
nemli sorunlardan biri, Trkiyenin bulunduu enlemler
de beklenen scaklk artnn yarataca kuraklk tehlike
sinin olas sonular. u andaki yar kurak iklimin scaklk
artyla, artan buharlamayla tarm nasl etkileyecei in
celenmeli. Bir dier konu, Trkiyenin agro-ekolojik zonlarmda meydana gelecek deiiklik.

Devleti beklemeyin, siz harekete gein

# Atmosfere en fazla karbonu salan A B D ve Avustralya
Kyoto Protokoln uygulamazken, bireylerin iklim dei
imine yol aan etkileri azaltmak hayaliyle enerji ve su ta
sarrufu yapmasnn bir anlam var m sizce?
Ltfen, artk bireysel nlemleri kmsemeyin. Evinizde,
iyerinizde ve yaadnz blgede uygulanmas tavsiye edi
len bu tr kk nlemleri milyonlarla arpp salanacak
olan enerji ve su tasarrufunu dnn. Bir de bu tr nlem
leri yaam boyu milyonlarca kii uyguladnda ortaya
kacak enerji ve su tasarrufunu ve ekonomik kazanc d
nn. Unutmayn kiisel tercihlerinizin kresel iklim deiimi
ve bizi ynetenlerin zerinde byk etkisi var. Bu nedenle,
tercihinizi ltfen bugnden yarm dnerek, doru yapn.
# Bireysel dzeyde neler yaplabilir?
Dnyann gelecei bizim bugnk kararlarmza, ey
lemlerimize bal; bunu unutmamalyz. Dnyann bug

86

nnden hepimiz sorumluyuz. Sorunlarn zmnde birey

olarak bize de nemli grevler dyor. Bu nedenle geli
mi lkelerde bireyi hedef alan kampanyalar dzenleniyor.
Kreselleen dnyada artk darda yemek yemek, gezme
ve alveri amal uzak mesafelere seyahat etmek yasakla
nyor; yerli mal kullanlmas salk veriliyor. Evimizde k
resel snmay durdurmak iin 10 maddelik bir nlem lis
tesi yapabiliriz.
# N eler var bu listede?
Bu 10 maddelik nlem listesinde unlar var:
1. Bilgilen,
2. Aa dik,
3. Enerjiden tasarruf et,
4. Elektrikli aletleri dmesinden kapat,
5. Alveriini olduun yerde yap,
6. Daha az ve ksa mesafelere seyahat et,
7. Gne enerjisi kullan,
8. Yemek piirmeyi ren ve evde ye,
9. Az tket, yeniden kullan, geri dndr,
10. Karar vericilere iklim deiimi problemine kar du
yarl olduunu bildir.
# Hangi konuda, nasl bilgilenmeliyiz?
Anlamadnz sorunu zemezsini. Bilgilenin, aratr
mac olun, daha fazla ve srekli renin. Herkes doruyu
sylemiyor! Her okuduunuza ve grdnze de inan
mayn. Doru kaynaklardan iklim deiimi problemim ve
zm yollarn renin ki evrenizdekilere bu konuda bir
eyler anlatabilesiniz ve birilerinden zme ynelik istek
te bulunabilesiniz. Bu konuda popler bilim dilinde yazl
m Trke kaynak aryorsanz, bu kitabn kaynaka b
lmnden yararlanabilirsiniz.

87

# Nereye, ne kadar aa dikmeliyiz?

Varsa kendi bahenize, evinizin etrafna veya komula
rnzla birlikte yerel ynetimlere bavurarak yollara, bo
yerlere aa dikin. Aalar, havadaki karbonu alp oksijen
verirken ayn zamanda kn rzgar kesip evresindeki
buharlama kaynakl soumay nler. Kn evlerimizin
stmasna, yazn glge yaparak serinlemesine katkda bu
lunur. Unutmayn! Eer bitkiler olmasayd annda C 0 2ye
boulur ve oksijensiz kalrdk.

Kombiyi 1 derece ktsm, faturanz yzde 3 hafiflesin

# Enerjiden nasl, ne kadar tasarruf edilebilir?
Istmada mmkn olduunca gne enerjisi kullann.
Hkmetlerden temiz enerjinin yaygnlatrlmasn s
rarla isteyin. Dier enerjileri kullanyorsanz, kn eviniz
ok scak olunca serinlemek iin pencereleri amayn;
kaloriferleri ksm. Istcy ykseltmek yerine scak tuta
cak giysiler giyin. Evdeki kombinin termostatm 1 derece
ksmak gaz faturanz yzde 3 azaltr. Evden karken ve
ya hareketli olduunuz zamanlarda term ostat ayarn 4
saat, 5 derece drmek faturanz yzde 6 drecektir!
Yazn ie giderken kravat ve ceket kullanmayn. Bu saye
de ofiste klima kullanmn azaltabilirsiniz. Yazn klima
nz birka derece yksek, kn birka derece daha d
k ayarlayn.
yi bir s yaltm, evdeki enerji kullanmm en aza in
dirmenin birinci yoludur. rnein ABDde ortalama bir
evin kulland enerjinin yzde 5 0 ila 7 0 i stma veya so
utma iin kullanld hesaplanm. ift caml pencere
kullanmak, yazn geni perdelerle evinizi gne nlarn
dan korumak enerji sarfiyatnzn yzde 4 0 azalmasn
salayabilir.

Evinizi aydnlatmak iin geleneksel ampul yerine, kom

pakt floresan ampul (CFL) kullann. Normal ampullerin
4 te biri kadar enerji harcar. Daha uzun mrldr. Bylece ylda 1,5 ton sera gaz retmemi olursunuz. rnein
ABDdeki tm evler tasarruflu lamba kullansa 1 milyori,
otomobilin yollardan ekilmesi kadar sera gaz ve kirletici
atmosfere salnmam olurdu. Ayrca her birey unlar
yapmaldr:
Duta ok kalmayn. Su byk miktarda enerji kulla
nlarak evinize getiriliyor ve stlyor.
amar makinesini kullanmak iin yeterince ama
rn birikmesini bekleyin. Kurutmada makine yerine
asmay tercih edin.
Yemek kitaplarndaki frnlarn nceden stlmas
nerisini bo verin. Gerekte sadece ekmek, pasta gibi
hamur ilerinde buna ihtiya var. Dierlerini frna
koyduunuz anda dmeyi an. Pien gday camdan
izleyin, gereksiz yere kapak amayn.
Yazn kavurucu gnein ieriye girmesini perdeleri
kapatarak nleyin.
Scak gnlerde klimay amak yerine daha hafif, bol
giysiler giyin ve vantilatr kullann.
Klimay TV, lamba gibi s reten aletlerin yaknna
koymayn. Bo evleri soutmayn; eve gelmeden ya
rm saat nce almas iin programlamanz yeterli.
le molas srasnda iyerinizdeki bilgisayarn veya
kullanmadnz bilgisayarlarn en azndan monitrle
rini kapatn.
Elektronik, elektrikli aletleri satn alrken Enerji Yl
dz sertifikallar tercih edin.
% Stand by aamasnda cihazlar nemli miktarda enerji
harcar m?

89

 TV, bilgisayar ve stclar stand by konumunda b

rakmayn. arj aletlerini saatlerce fite brakmayn. Nadi
ren kullanlan veya kullanlmayan elektrikli aletlerin ise fi
ini ekin. Bylece ailece karbondioksit emisyonunuzu
yaklak olarak yzde 10 veya daha fazla azaltabilirsiniz.
# Alverii olduun yerde yap derken neyi kastediyor
sunuz?
Evinize yakm yerlerde, mevsiminde, organik olarak
retilen gdalar satn aln. Sofranza gelene kadar okya
nuslar ve lkeleri kat eden sebze, meyve, et ve st gibi
rnler yznden harcanan benzin miktarn dnn.
Yerel maazalardan, alveri merkezlerinden ve pazarlar
dan alveri yapm. Yerli mal kullann. Alveri iin seya
hat etmek sera gazlarn artrr.

Daha az gezin, daha az et tketin

# Gezmeyi, dnyay kefetmeyi sevenlere bu tutkularn
dan vazgemelerini m i neriyorsunuz?
Ksmen... Zorunlu olmadka tatil iin ok uzaklara
gitmeyin. Uak gibi byk miktarda fosil yakt kullanan
aralarla seyahat etmekten saknn. Uaklar sera gazlar
nn yzde 3 n retiyor. gezileri yerine tele-konferans
tercih edin. kilometreden ksa mesafeleri yryn ya
da bisiklete binin. Eviniz ilerinize yakn olsun. Otomobil
yerine toplu tamay tercih edin. zel otomobilleri ortak
laa kullann. Otomobili az benzin harcayacanz sratte
kullann.
# Yemek konusunda ne neriyorsunuz?
Evde piirip yemek, sadece daha ekonomik deil, ayn
zamanda seyahat etmeyeceiniz iin fosil enerjisinden ta-

90

sarraf salayarak kresel snma probleminin zmne

de katkda bulunur. Ayrca daha az et yiyip ve arkteri
rnleri kullanarak sera gazlarnn azaltlmasna da katk
da bulunabilirsiniz. Dnyadaki bykba hayvan yemi
retimi ve hayvanlarn kardklar gazlar toplam metan
salnmmm yzde 1 8 ine ulayor. Et yerine sebze tketin
ki sera gaz salm ylda 1,4 ton azalsm.
# Yeniden kullanma, kiisel abalarla geri dnm neler
salayabilir?
unlara dikkat edin: Gereksiz paketleme yaptrmayn.
Plastik maddelerin kullanmn ve p retimini azaltn.
rnein Amerikallar ylda 8 4 milyar plastik poet kulla
nyor. Dnya genelinde ise bu rakam 5 0 0 milyar ile 1 tril
yon arasnda. Plastik torbalar doada kolayca yok olmu
yor. Gl, deniz ve okyanuslara tanyor. Buralarda besin
zincirini tahrip ediyor. Plastik poet yerine tekrar kullan
labilen antalar tercih edin. Camlarn da doada yok ol
mas 1 milyon yldan uzun sryor. Mutlaka geri dn
mlsn sein. pleri ve anzlar da asla yakmayn.
Kullanlm katlarnz geri dnme gnderin. Daha az
tketin, daha ok paylan.

Sivil toplum kurulularna destek verin

*

# Siyasi platformda bireyler iklim deiimi asndan ne

yapabilir?
Milletvekiline, bakana, brokrata, belediyeye gr
lerinizi yazn ki iklim deiimine kar toplumun duyar
lln fark etsinler. dareciler, sanayiciler de stne d
eni yapmal. Onlardan enerji verimlilii ve tasarrufu
iin nlem almalarn, temiz enerji kaynaklarnn geliti
rilmesini ve daha evreci ulam aralarnn yaygnlat-

91

rlmasm isteyin. Enerji tasarrufu, aa dikme, evre ko

ruma gibi konularda alan TEM A , W W F-Trkiye gibi
sivil toplum kurulularnn almalarna katln, destek
olun.
# Evde su tasarrufu iin neler yapabiliriz?
Kuraklk olsun ya da olmasn doru su kullanmn
renip uygulamalyz. Gittike kuraklaan lkemizde ev ve
iyerlerinde su tasarrufu iin alnacak nlemlerin bazlar
unlar:
Sebze ve meyveleri akan musluk suyunun altnda de
il, temiz bir leende temizleyin,
Kapnzn nn suyla ykamayn, temizlik iin s
prge kullann,
ocuklarn suyla oynamasna msaade etmeyin,
Bulak makinesine bardak, tabak gibi nesneleri yer
letirmeden nce durulamann onlarn temizlenmesin
de hibir faydas yok; bu gereksiz n durulamadan
vazgein.
Rezervuarlar 4-5 litre su alyor, daha kk rezervu
ardan akan su da ayn ii grr. amandray ayarla
yn ya da bir pet ieyi doldurup iine koyarak hacmi
ni kltn,
Baheniz varsa atdan gelen yamur sularm birikti
rin, bitkileriniz yamur suyunu, klorlu ebeke suyun
dan daha fazla sevecektir,
Kveti doldurup banyo yapmak yerine du aln,
Diinizi fralarken veya tra olurken musluu ak
brakmayn,
Damlayan musluklarn ve szan rezervuarlarn conta
sn bekletmeden hemen deitirin. nk damlayan
bir musluktan boa akan su ayda 1 tona eittir.

92

#
lkem izde tatl suyun en fazla tarmda, sulama
amal kullanld syleniyor. iftilere bu konuda neler
yapmasn tavsiye edersiniz?
Bitkinin ihtiyac dorultusunda, tuzlanmaya neden ol
m ayacak, topraktaki tuzu ykayacak, erozyona engel
olacak, ekonomik sulama yaplmal. Bu konuda iftilere
unlar neriyorum:
Kurakla dayankl rn ve aalar sein,
Sulamay buharlamann azald serin saatlerde, sa
bah 0 8 .0 0 den nce veya 1 9 .0 0 dan sonra yapn.
Rzgrl gnlerde sulama yapmayn.
Sulamay sadece ihtiya olduunda yapm. M eteoro
loji ya verdiinde sulama yapmayn.
Aalarn diplerini yapraklarla, talala rterek su
kaybn nleyin. Haftada en fazla bir veya iki kez
sulama yapm, suyun bitki kklerine inmesine frsat
verin.
Sk sulama bitkilerin ksa kkler gelitirmesine ne
den olur ve ksa kkl bitkiler kurakla dayankl
deildir.
Topraa, emebildii hzda su verin. Fazla gbre bit
kinin su ihtiyacn artrr. Byk yamurlama sistemi
kullanmayn. (nk suyun yzde 6 5 i buharlama
ve rzgarla boa harcanyor.) Doru teknolojiyle
birlikte eitim de art!
*
Ar sulama, susuzluktan daha ok bitki lmne yol
aar. Ayrca topran oraklamasna ve yeralt sularnn
kirlenmesine neden olur. Ayrca salma, gllendirme, ka
rk ve yamurlama gibi yzey sulama metotlar kullanl
dnda, suyun yaklak olarak yars buharlaarak kay
bolur.

93

Gnll lamba zaptiyesi olabilirsiniz

# yerlerimizi evre dostu haline nasl getirebiliriz?
Faturalar biz demiyorsak, Bu lambay kim ak b
rakt diye baran anneler ya da eler yoksa iyerlerinde
evre dostu yaama pek dikkat etmiyoruz. Bylece ev
re dostu bireysel yaam denilince genellikle akla ev ve do
ada yaptklarmz geliyor. Aslnda zamanmzn ounu
geirdiimiz iyerlerinde iklimi, ormanlar ve tkenen su
kaynaklarmz korumak iin yaplacak daha fazla ey var.
# Birka rnek verebilir misiniz?
stanbul Sanayi Odas evre ubesine gre iyerinde
almak ve evre kalitesini gelitirmek iin uygulanmas
gereken enerji, su ve kat tasarrufuna ynelik yararl ve
pratik yollar var. rnein kmr, fueloil, doalgaz gibi fo
sil yaktlarndan retilen, sera gaz emisyonunu artran
enerji kaynaklan daha etkin, verimli kullanlabilir. Bunun
iin zetle unlar yaplabilir:
Doal kla alabildiimiz gndz saatleri iinde
klan amayabiliriz,
altmz yerden ksa sreli de olsa ayrldmzda
elektrik lambalarn kapatabiliriz,
Gnn serin saatlerinde ve gerekli olmadka klima
lar kapatabiliriz,
Kn kaplarmz ve pencerelerimizi kapal tutarak
veya kaloriferi ksarak daha az enerji kullanabiliriz,
Ofis scakln kn en ideal olan 18-20 C de ve ya
zn 2 4 C de tutabiliriz,
Ofis ara ve gerelerinin bakmn dzenli olarak yap
trarak enerji tasarruf edebiliriz,
Asansrleri ok gerekmedike kullanmayabiliriz.

94

Electric Power Research Institute tarafndan yaplan

bir aratrmaya gre yukardaki basit nlemleri alarak
yerimizde yzde 5 0 ye varan elektrik tasarrufu salayabili
riz. Atmosfere saldmz karbondioksit ve dier sera gaz
larn da yar yarya azaltabiliriz.
Ofis tr iyerlerinde gndelik su tketiminin ou tu
valetlere gidiyor. Tuvalet ve lavabolarda gereksiz su kul
lanmaktan kanmal ve tesisatta gerekli nlemleri almal
yz. Gerekte ev ve iyerlerine temiz su getirilebilmesi iin
de byk miktarlarda enerji harcanmakta. rnein evde
ve iyerlerinde aktlan suyun her 3 dakikas, 1 kilovat sa
at enerji demek.
# Kat tasarrufu ne gibi katk salayabilir?
Yeniden deerlendirilen 1 ton ofis kad 1 .4 1 0 litre
petrol tasarrufu ve byk miktarda sera gaznn atmosfere
salnmamasn salar. Bu nedenlerden dolay kt tasarru
funa da byk nem vermeliyiz. nk her birimizin ka
t, kalem, karton, mobilya ve dier ihtiyalarmz iin yl
da 7 aa kesiliyor. Aa kesimini engelleyerek aalarn
daha fazla karbondioksit benzeri sera gazlarnn havada
birikmesini engelleyebilmesi iin unlar yapabiliriz:
Gereksiz yazma yapmayarak daha az kat kullana
biliriz,
Katlarn iki tarafn da kullanabiliriz,
Yarm sayfalk faks mesajn tam sayfa olarak gndermeyip, yzde 50 kat tasarrufu yapabiliriz,
Kullandmz slak olmayan kat ve gazeteleri geri
dnm kutularna atabiliriz,
Faturalarmz internet zerinden deyebiliriz. Bu e
kilde fatura dkmleri iin harcanan kat tketimi
azalacak ve bunlarn adresimize tanmas iin kulla
nlan yakt tketimi decektir.

95

# Bireyler srdrlebilir yaam tarzn nasl gelitirebilir?

Bilgilenip enerji, ulam ve satn almada doru tercih
lerde bulunmak, bakalarna rnek olmak, bilgiyi yay
mak, evre koruma almalarna vakit, para ve oy kulla
narak katkda bulunmak gerek. rnein 1 kg budayn
elde edilmesi iin 1 .0 0 0 litre suya ihtiya varken, 1 kg kr
mz et elde etmek iin 1 00 bin litre gerekir. Bunu biliyor
sanz et tketiminizi azaltabilirsiniz. 1 fincan kahveyi ret
mek iin 5 3 0 fincan su tketildiini de unutmayn.

Devlet zellikle afetlere haztr olmal

# klim deiiminin etkenlerini ortadan kaldrmak iin
izlenmesi gereken politikalar ve bireysel sorumluluklar
mz konutuk. Son olarak iklim deiiminin sonularn
dan canmz nasl kurtarabileceimizi konualm isterse
niz. ncelikle devlet, vatandann cann korumak, kur
tarmak iin ne gibi nlemler almal?
klim deiiminin beklenen sonular toplumun ekono
misini, refahn, kltrn etkiledii gibi salk koullarn
da etkileyecek. Kyoto Protokol zaten enerji, tarm, or
man, kat atklar, kylarn kullanm gibi konularda yeni
politikalar gelitirilmesini gerektiriyor. Ulam, salk,
imar gibi konularda da politika gelitirirken iklim deiimi
senaryolar nda planlama yaplmal, nlemler alnma
l. Devlet zellikle afetlere hazr olmal.
# Trkiyeyi bekleyen en byk tehlikenin kuraklk ol
duunu belirtmitiniz. Sizce devlet bu felaketin sonular
na hazr m, ne yaplmal?
Son 4 0 ylda sulak alanlarmz, su havzalarn iyi y
netmediimiz bir gerek. Sulak alanlarmz kurutmaya
devam ederken, hl gllerimizin kylarn doldurmaya

96

urayoruz. Kaak yeralt suyu -kullanm Trkiye iin

ciddi bir sorun tekil ediyor. Hemen hemen tm kentleri
mizde, yerleim yerlerinin etrafndaki su havzalar, yap
lama, kirlenme ve su dengesi bozularak tahrip edilmeye
devam ediliyor. Su kaynaklarnn ayrlmaz paras olmas
gereken yeil alanlar ve ormanlar her zaman tehdit altnda
ve talanlar devam ediyor. Ky kentlerimizin su kaynaklar,
kuraklk ve deniz sularnn ykselmesiyle zarar gryor.
Suyun kstl, yalarn baz blgeler dnda miktar ve
dalmnn dzensiz olduu, byk ehirlerde ve tarmsal
retimde suyun kstl bulunduu, ime, kullanma ve sula
ma suyu kalitesinin gn getike artan sanayileme ve di
er evre kirlilikleri neticesinde dt ve kresel snma
faktrleri toplu olarak deerlendirildiinde, kurakln
iddetini ok yakn zamanda bugnknden ok daha fazla
hissedeceimiz aikar.
Kresel iklim deiimi sonucunda evre, tarm, orman
ve su kaynaklarnda sorun yaayacaz. u an lkemizde
yaplan planlar, kuru tarm, yani yan doal miktar ve
dalmna bal olarak yaplan tarm yerine, sulu tarm
yaplabilecek arazilerin artrlmasna ynelik. Oysa bu ve
benzeri planlar iklim deiimine gre hazrlanmal.
Gelimi lkelerde olduu gibi, meteorolojik afetlerle
erken uyaryla mcadele edebilecek ekilde DM , DS,
Afet leri Genel Mdrl, Trkye Acil Yardm Genel
Mdrl gibi kurumlarm mevzuatlarnda deiikliklere
ve bu kuramlarda kkl reformlara gidilmesi gerekmekte.
# Keban, Seyhan gibi byk hidroelektrik santrallarn
devre d kalmas gndem e gelebilir mi?
lkemizde, sulama ve enerji amal ok sayda su yap
s bulunuyor. Bu yaplarn amalarna uygun faaliyet gs
terebilmesi, ancak yeterli miktarda yan dmesiyle

97

mmkn. Buharlama, kresel snmayla artacak ve lke

mizde daha iddetli ve uzun sreli kuraklklar grlecek.
Bu nedenle hem su kaynaklar hem de genelde yaa bal
olan kuru tarm ve hidroelektrik enerji retimi ciddi ekil
de etkilenebilecek. Zam an zaman devre d kalabilecek.
Ayrca hidrolojik dngdeki deiimler, sulama ve su sa
lama problemlerinin yan sra ani sel olaylarnda da arta
neden olabilir.
# Trkiyede yaayanlar kendilerinin, torunlarnn cann
kurtarmak iin ne tr bireysel nlemler alabilir?
Hayatmzn planlamasn'yaparken kresel snmann
sonucunda geliecek meteorolojik, iklimsel, sosyal, ekono
mik olaylar gz nne almamiz gerekiyor. Yani tercihleri
mizin scak hava dalgas, ani ya, artan yldrmlar, ku
raklk, gler ve bunun gibi birok deikenden nasl etki
leneceine bakp, daha sonra karar vermeliyiz. Byk
kentte yayorsamz, ani ya tehlikesi artarken, dere ya
taklarna yakn yaamaktan uzak durmalsnz. iddetli
ya srasnda ukurdaki semtlere giderken dikkatli olma
lsnz. Betonlaan kentler scak hava dalgasndan, krlara
oranla daha fazla etkilenir. ocuklar ve yallar scaa
kar dayankszdr. Orta yan stndeyseniz, evinizi se
erken, s izolasyonu yetersiz st katlardan uzak durun.
Emeklilikte ehirden kap Ege ya da Akdenizde bir ky
kasabasna yerlemeyi dnyorsanz, yakn gelecekte bu
blgelerde tropik scaklarn hkm sreceini unutmayn.
Vazgeip, da bana yerleecekseniz, artezyenle su soru
nunuzu zmeyi hesaplyorsanz, yeralt sularnn da ku
raklktan etkileneceini hesaba katn. Sanayicilikten, ban
kaclktan bkp bacla balamay, arap retmeyi hayal
ediyorsanz ya da meyvecilik yapacaksanz iklim deii
miyle artacak zararllar, hastalklar hesaba katn.

98

# Bu yararl sylei iin ok teekkr ediyorum ...

Ben ok teekkr ederim. Son olarak okurlara birey
lerin, kuramlarn iklim deiimine yol aan etmenlere
kar sorumluluklarn yerine getirmesi gerektiini tekrar
hatrlatacam: Hepimiz kendimize sorunun zm iin
hangi katklarda bulunabileceimizi, yaam tarzmz,
alkanlklarmz ne kadar hzla deitirebileceimizi, gi
diat deitirecek kii ya da sistemleri nasl etkileyebile
ceimizi sormalyz. Bir eyler yapmak iin hl vakit
var; bunun iin artk fesin psklyle oynamaktan vaz
geip ie koyulmalyz!

99

EK: KAYNAKA
AB evre Ajans iklim deiimi sayfas:
http://www.eea.europa.eu/themes/climate ve
http://local.tr.eea.europa.eu/
AB klim Deiimi Bilinlendirme Kampanyas:
http://www.climatechange.eu.com/
AB iklim Deiimi Program:
http://ec.europa.eu/environment/climat/eccp.htm
AB yeni ve yenilenebilir enerjiler sayfas:
http://ec.europa.eu/energy/res/index_en.htm
Ak Radyo-Kresel klim Deiimi Dosyas:
http://www.acikradyo.com.tr/default.aspx
Birlemi Milletler evre Program (UNEP):
http://climatechange.unep.net/ ve http://www.unep.org/
Birlemi Milletler Eitim ve Aratrma Enstits (UNITAR):
http://www.ccp-unitar.org/rubrique.php3 ?id_rubrique=18dang=en
Birlemi Milletler klim Deiimi ereve Szlemesi:
http://unfccc.int/2860.php
Birlemi Milletler Kalknma Program Trkiye Temsilcilii:
http://www.undp.org.tr/Gozlem2.aspx?WebSayfaNo=l
Birlemi Milletler Sinai Kalknma ve birlii rgt (UNIDO):
http://www.unido.org/doc/3941
BMDS sekretaryasma kaytl bamsz ve aratrma kurulular:
http://www.ringos.net/
Blgesel evre Merkezi (REC-Trkiye):
http://www.rec.org.tr/iklim.htm
Campaign Against Climate Change-lngiltere Merkezli klim Deiimi Kre
sel Eylem Grubu:
http://www.campaigncc.org/
Climate Action Network-BMDS sekretaryasnda evre STKlar szcs:
http://www.climatenetwork.org/
Climate Alliance-yerel ynetimler kuruluu:
http://www.klimabuendnis.org/englisb/update/ffameset.htm
Climate Ark-Climate Change and Global Warming Portal:
http://www.climateark.org/
Climate Change Knowledge Network:
http://www.cckn.net/
Climate.org http://www.climate.org/climate_main.shtml
climateprediction.net http://www.climateprediction.net/
evre ve Orman Bakanl-iklim deiimi:
http://www.iklim.cevreorman.gov.tr/
nceliimiz evre:
http://www.cevreciyiz.com/
Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl:
http://www.eie.gov.tr/

101

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl:

http://www.enerji.gov.tr/yenilenebilirenerji.htm
Germanwatch-Alman sivil toplum kuruluu:
http://www.germanwatch.org/
Gezegenimiz.com:
http://www.gezegenimiz.com/
Greenpeace-iklim deiimi:
http://www.greenpeace.org/turkey/campaigns/enerji/iklim-de-i-imi
Greenpeace iklim deiimi sayfas:
http://www.greenpeace.org/international/campaigns/climate-change
Hadley Center-ngiliz Meteoroloji Kurumu:
http://www.metoffice.gov.uk/index.html
Hkmetleraras klim Deiimi Paneli:
http://www.ipcc.ch/
ICLEI-Cities for Climate Protection-yerel ynetimlerde iklim deiimiyle sa
vam:
*
http://www.iclei.org/index.php?id=800
lk Ulusal Bildirim Projesi web sayfas:
http://www.iklimnet.org/
Johannesburg Yenilenebilir Enerji Koalisyonu (JREC):
http://ec.europa.eu/environment/jrec/index_en.htm
Kresel evre Fonu:
http://www.gefweb.org/
Kresel klim Gzlem Sistemi:
http://www.wmo.ch/pages/prog/gcos/
TEMA Vakf:
http://www.tema.org.tr/
http://www.tema.org.tr/CevreKutuphanesi/KureselIsinma/KureselIsinma.htm
TM MOB evre Mhendisleri Odas:
http://www.cmo.org.tr/
TM M OB Meteoroloji Mhendisleri Odas:
http://www.meteoroloji.org.tr/
Trkiyede klim Deiimi Politikalarnn Tantlmas Projesi:
http://www.iklimlerdegisiyor.info/
Uluslararas evre Koruma Birlii (IUCN):
http://www.iucn.org/
WWF iklim deiimi sayfas:
http://www.panda.org/about_wwf/what_we_do/climate_change/index.cfm
WWF-Trkiye (Doal Hayat Koruma Vakf):
http://www.wwf.org.tr/
Yeiller iklim Deiimi Grubu:
http://yesilleriklim.blogcu.com/
Kadolu, Mikdat, Kresel klim Deiimi ve Trkiye: Bildiiniz Havalarn
Sonu, Gncel Yaynclk, 2001.
______ Kuraklk Krat, Gncel Yaynclk, 2001.

102

 Kresel snma nedir?

Kremizi kim stt?
Neden kresel iklim
deiiminin bedelini en ok
yoksul lkeler deyecek?
Trkiye, kresel snmadan
nasl etkilenecek?
Kii ve lke olarak bu konuda
neler yapabiliriz?
Prof. Dr.Mikdat Kadolu, m e te o ro lo ji v e afet
y n e tim i u zm a n d r. stanbul V a lili i ile stanbul
B y k e h ir B e le d iy e s in e afet y n e tim i
k o n u s u n d a d a n m a n lk y a p m a k ta d r. e itli
b a sn o rg a n la rn d a evre-m eteoroloji k o n u s u n d a
y a z la r y a z m a k ta , p ro g ra m la r y a p m a k ta d r.
Serhan Yedig, yirm i y l a k n s re d ir e itli
b a s n k u ru lu la rn d a g a z e te c ilik y a p m a k ta d r.
g a z e te s in d e h a b e r editr o la ra k
H a le n
a l m a k ta d r.

Hrriyet

KDV dahil fiyat

7 YTL