Mehmet Saray - Atatürk'Ün Konuşma Ve Yazışmalarında Ermeni Sorunu

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU
ATATRK ARATIRMA MERKEZ
ATATRKN KONUMA
VE
YAZIMALARINDA
ERMEN SORUNU
Prof. Dr. Mehmet SARAY
Ankara - 2010
5846 sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar
Atatrk Aratrma Merkezine aittir.
Saray, Mehmet
Atatrkn konuma ve yazmalarnda ermeni sorunu /
Mehmet Saray. Ankara: AKDTYK Atatrk Aratrma
Merkezi, 2010.
IV, 148s.; 24 cm. (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn)
Dizin (s. 143-148)
Kaynaka (s. 137-141)
ISBN: 978-975-16-2262-4
1. ATATRK, MUSTAFA KEMAL, 1881-1938
2. ERMENLER - TRKYE - TARH - 20. YZYIL
3. ERMEN SORUNU - TARHE
4. ERMEN SORUNU - KAYNAKLAR
I. E.a. II. Seri
956.1024
NCELEYENLER
Prof. Dr. Kemal EK
Do. Dr. Yusuf SARINAY
KTAP SATII:
ATATRK ARATIRMA MERKEZ
Ziyabey Cad. No: 19
06520 Balgat / ANKARA
Tel: (0 312) 285 55 12 - 285 65 11
Belgegeer: (0 312) 285 65 73
e-mail: bilgi@atam.gov.tr.
web:http://www.atam.gov.tr
ISBN: 978-975-16-2262-4
LESAM: 10.06.Y.0150-328
BASKI SAYISI: 1500 adet
BASKI HAZIRLIK: ERDAL BASIN YAYIN DAITIM - Tel: (0312) 398 05 30
BASKI: DYANET VAKFI MATBAASI - Tel: (0312) 354 91 61
NDEKLER
NSZ .................................................................................................... 1
GR ....................................................................................................... 3
I.
Atatrkn, Rum ve Ermenileri Kullanarak Trkiyeyi

Paralamak steyen Batl Emperyalistlere Kar Mcadeleyi
Balatmas ........................................................................................ 9
II.
Yaplan Trk Aleyhtar Propagandaya Kar Atatrk

Bat Kamuoyunu Uyaryor. ............................................................ 17
III. Atatrk Sovyetlerin Ermeni Hamiliini Kabul Etmiyor. .............. 23

IV. Atatrk Franszlarn Militan Ermenilerle birliini
Protesto Ediyor. ............................................................................. 35
V.
Lozandan Sonra Atatrkn Ermeniler ve Gayr-Mslimler

Hakkndaki Siyaseti. ...................................................................... 43
VI. Ermeni Sorununun Yeniden Gndeme Getirilmesi ve

zm Yollar ................................................................................ 49
BELGELER ........................................................................................... 51
A.
Atatrkn Konumalarndaki Ermeni Sorunu .............................. 51
B.
Atatrkn Yazmalarnda Ermeni Sorunu ................................... 72
BBLYOGRAFYA ............................................................................. 137

DZN ................................................................................................... 143
NSZ
Bu aratrmay yapmaktan maksadmz u iki noktann akla
kavuturulmasn salamaktr: Birincisi, bilindii gibi batl smrgeci
devletler 20. yzyln balarnda Trkiyeye kar ok ynl bir saldrya
gemilerdi. Kamuoylarnn niin bu saldry yapyorsunuz sorularna
karlk, bu devletlerin yneticileri gerekd u szlerle cevap veriyordu:
Mslman Trkler idareleri altnda yaayan Hrstiyan halklara kt
davranyor. Biz Mslman Trklerin bu kt davrann durdurmak ve
onlar cezalandrmak iin savayoruz. Bu gerek d szlere, Atatrk
yapt szl ve yazl aklamalarla, batl devletlerin milletimiz aleyhinde
nasl yalana dayal bir propoganda yrttklerini ortaya koymutur.
kincisi, Ermenilerin, uzun bir sredir tarihi gerekleri saptrarak Trk
milleti ve devleti aleyhinde yrttkleri kampanyalar, bu irkin kampanyann szcln yapan yerli ve yabanc kalem sahiplerinin Atatrke ynelik ithamlarnn ne kadar gerekd olduunu bizzat Atatrkn aklamalaryla ortaya koymaya altk. Bir ksm Trkiye ve Atatrk dmannn Milli Mcadele dnemini sorgulamak istercesine Trkiyede ve yurtdnda yrttkleri kampanyaya kar da Atatrkn sylem ve yazmalaryla konuya nasl baktn tespit etmek istedik.
Atatrkn Ermenilerle ilgili konuma ve yazmalarnda dile getirdii
gereklerin belgelerini kamuoyunun dikkatine ve istifadesine sunarak bu
alanda yaplan irkin kampanyalarn ne kadar mesnetsiz olduunu ortaya
koymaya altk.
Metnin diziminde emei geen asistanm Kadir ztrk Beye teekkr
ederim. Ayrca, kitabn basmn salayan Atatrk Aratrma Merkezinin
deerli bakan Prof. Dr. Cezmi ERASLAN ve grevlilerine sonsuz
teekkrlerimi sunarm.
Prof. Dr. Mehmet SARAY
GR
I. Dnya Harbinde dmanla ibirlii yapan Ermenilerin, bu ibirliine destek veren gruplarn Anadolu corafyasndan alnp o zaman idaremiz
altnda bulunan Suriye, Lbnan taraflarna zorunlu ge tabi tutulmalar
dnemin pek ok devlet ricaline olduu gibi Atatrke de sorulmutur. Ermenilerin zorunlu ge tabi tutulmalarnda Atatrkn herhangi bir ilgisi
olmad gayet aktr. Buna ramen baz yazarlarn Atatrk de bu konunun iine sokmaya ve gerek d bilgiler vermeye altklar grlmtr.
Burada akla yle bir soru gelebilir : Gerekten Atatrk Ermeni problemi
ile ilgilenmi midir ve bu konu hakknda ne dnmtr veya ne yapmtr? Bu ve buna benzer sorularn cevaplarn alabilmek iin o dnemin belgelerine inmek zarureti vardr. Atatrkn Ermeniler hakknda yapt konumalardan ve yazmalardan oluan belgeleri deerlendiren Atatrkn
Konumalarnda ve Yazmalarnda Ermeni Sorunu ad altnda bu almay hazrladk. Bu hususta gerekli aklamalar yapmadan nce Ermeni konusu hakknda ana hatlaryla bir bilgi vermek ve olaylar hatrlamak gerektiine inanyoruz.
Ermeni sorunu zerinde yaplan almalarn ounda, Trk hukuk sistemine yer verilmemitir. Halbuki Trkler, Amme Hukukunu insanla
takdim eden milletlerin banda gelir. Bu hukuk anlaynn temelini adalet,
eitlik ve hogr tekil eder. Trk devlet adamlar lkeyi ynetirken bu
hukuk Tre sisteminin prensiplerine uymak zorundadr. Nitekim Trk
devlet yneticileri, lkeyi idare ederken, lke snrlar iinde yaayan Trk,
gayr- Trk; Mslman, gayr-Mslim btn vatandalarna eit muamele
yapmlardr. Bu hukuk anlay nedeniyle Trkler herkesin dinine ve kltrne sayg gstermitir. Neticede, Trklerin Asya ktasnda kurduu devletlerin hibirinde, dini ve kltrel sebeplerden dolay devlet ynetimine
kar herhangi bir isyan hareketine rastlanmamtr1. yi bir tarih bilgisine
sahip olan Atatrk, Trk insannn hukuk anlay ve hogrs hakknda
salam bir fikre sahipti.
Bu hususta geni bilgi iin bkz., Mehmet Saray, Trklerde Dini ve Kltrel Hogr,
Atatrk ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2006, s. 1-38; Ayn Mellif,
Principles Of Turkish Administration and Their Impact On The Lives Of Non-Muslim Peoples: The Armenians As A Case Study, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2005, s. 16; Ayn Mellif, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2005, s. 9-15.
MEHMET SARAY
Burada da akla yle bir soru gelebilir: Trkler ile Ermeniler arasndaki
bu bark ve mutlu hayat nasl bozuldu? Acaba bu bozulmada Trk halk ve
idarecilerinin kabahati veya hatalar ne idi? Bu ana sorularn cevabn vermek
iin olaylar incelediimizde Ermenilerin rahat hayatn bozan faktrlerin
Trkiye ve Trklerden deil, d mihraklardan kaynaklandn grrz. Ltfedip hafzalarmzdaki bilgileri tazelersek, Fransz htilalinin ortaya att istiklal, hrriyet ve eitlik gibi fikirlerin btn Avrupa lkelerinde hzla yayldn hatrlarz. Fakat bu fikirlerin Osmanl Trkiyesinde yaayan Hristiyan
topluluklara kar srarla devam ettirilen bir propaganda ekline dntn grrz. Ayn dnemde Avrupann dier devletleri iinde yaayan aznlklara ynelik byle bir propagandann yaplmamas son derece dndrcdr. Fransz htilalinin tesirleri ile birlikte, gittike kuvvetli bir hale gelen
Panslavizm akmnn ncln yapmakta olan Rusyann, Avrupann da
desteini alarak, Osmanl Trkiyesinde yaayan Hristiyan halklar zerinde
younlatrd Trk ve slam kart faaliyetleri iyi hatrlamamz gerekmektedir. D mihraklarn basks ile nce Rumlara, yani Yunanllara istiklal kazandrlm, bununla da hzn alamayan Rusya, Trkiye ve rana kar giritii harpler sonunda bugnk Ermenistan Devletinin nvesini oluturacak
olan zerk bir Ermeni Blgesini kurmutur. Bu iki nemli gelimenin paralelinde, Osmanl Trkiyesinde kurulan misyoner okullarnn Gayri Mslimleri eitirken onlar Osmanl Trkiyesi aleyhinde kkrtr tavrlara girmesi,
asrlar boyu Trkiyede rahat iinde yaayan Ermenilerin kafalarnda ayrlk fikirlerin yeermesine sebep olduunu gryoruz. Bu olaylar karsnda
Osmanl idarecileri nce Tanzimat ve sonra Islahat Fermanlar ile vatandalar arasndaki eitlik statsn yeniden ayarlam, hatta bununla da yetinmeyerek Ermenilere Osmanl Trkiyesinde otonom bir stat tanyan Ermeni
Milleti Nizamnamesini hazrlatarak Ermenilerin Osmanl Trkiyesinden
kopmamas iin gereken gayreti gstermitir2.
XIX. asrn ikinci yarsndaki gelimelere baktmzda ise yle bir tablo grmekteyiz: Osmanl Trkiyesinde zenginleip de lkenin d ticaretinde sz sahibi olan pek ok Ermeni ailesinin Avrupa lkelerine g ettiini, oralarda gazete ve dergiler kararak, bilhassa kilise tekilatlarnn da
desteiyle, siyasi akmlara ve istiklal fikirlerine scak bakan ve istiklal isteyen bir neriyata girdikleri grlmektedir. Avrupa lkelerinde balayan
2 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. Bask, Belge Yay., stanbul 1987, s.
156-171; Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, s. 35-40.
ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU
bu ayrlk fikirlerin bir mddet sonra, Osmanl Trkiyesinde yaayan Ermeniler arasnda da, zellikle Ermeni Kilisesinde yaygnlatn, bunlarn
Osmanl payitaht stanbulda vazife gren yabanc devletlerin temsilcileriyle de sk ilikilere girdikleri ve onlardan destek almaya baladklarn
tespit ediyoruz.3 1877-78 Osmanl-Rus Harbinden sonra Rusyann ve dier Avrupa devletlerinin hem Ermeniler ve hem de Balkan Hristiyanlar
iin Osmanl Devletinden baskyla yeni haklar ve reform vaatleri aldklar
grlmektedir. te bu hzl gelimeler esnasnda Ruslarn destei ile terr
komiteleri oluturan Balkan Slavlarn rnek alan Ermeniler, 1883 ve 1890
yllarnda kurduklar Hnak ve Tanak tekilatlaryla stanbulda ve Dou
Anadoluda terr yaratmaya balamlardr. Olaylarn bu safhasna kadar
Ermeni halknn byk ounluunun Osmanl Devletine sadk bir ekilde
yaamak istediklerini belirten yeterli delillere sahip bulunuyoruz4. Fakat
Hnak ve Tanak komitelerinin gittike artan basklarna dayanamayan Ermenilerden nemli bir kesim, terr ve ayrlk hareketleri desteklemeye
balamlar, misyonerlerin, yabanc devlet misyonlarn maddi yardmlaryla Dou Anadoluda kardklar isyanlarla binlerce Mslman ve Ermeni
halknn lmne sebep olmulardr. Nihayet Birinci Dnya Harbinin balamas ile birlikte Ruslar, ngilizler, Franszlar ve misyoner tekilatlaryla
ibirlii halinde alan Ermeni komitelerinin faaliyetleri dahada hzlanm, Rus ordularyla birlikte Trk ordusuna hcum etmilerdir. Bu durum
karsnda harp halinde her devletin alabilecei hukuki tedbirler Osmanl
idarecileri tarafndanda alnm ve Ermenilerin Dou cephesi bata olmak
zere, isyan ettikleri blgelerden baka bir yere mecburi iskanlar kararlatrlmtr.5 Zorunlu g esnasnda Krt, erkez ve Arap etelerin yapt
basknlar, yol artlar ve hastalklar dolaysyla binlerce Ermeni hayatn
kaybetmitir.6 G esnasnda ortaya kan bu zc olaylardan korkan bir
ksm Ermeni Mslmanl kabul ederken, bir ksm varlkl Ermeni de yabanc devlet memurlarnn yardm ile yurtdna kamtr7. Bu mecburi is
3 Ali Arslan,
Kutsal Ermeni Papal. Emiyazin Kilisesinde Stratejik Savalar, stanbul 2005, s. 112 vd.
4 Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, s. 44.
5 Geni bilgi iin bkz., Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, TTK Yayn,
Ankara 2005.
6 Geni bilgi iin bkz., Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK
Yayn, Ankara 2005.
7 Sleyman Beyolu, Mslman Ermeniler, Ermeni Aratrmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri, Cilt II, ASAM Yay., Ankara 2007, s. 985-1000.
MEHMET SARAY
kan esnasnda devlet, kard yasalar ile Ermenilerin malna ve canlarna

dokunulmayaca taahhdn vermi, g esnasnda hayatlarn kaybeden
binlerce Ermeni iin vazifelerini laykyla yapamadna inand 1300 kiiyi mahkemede yarglayarak cezalandrmtr8.
Bu arada, Bolevik htilalinin patlak vermesi, Rusyann harpten ekilmesi, geri ekilen Rus kuvvetlerinin nemli sayda silah ve mhimmat Ermenilere brakmas, Ermeni Tanak Partisinin Rus ordusunda eitim grm subay ve askerlerin yardmyla Ermenistann topraklarn geniletmek
iin Dou Anadoluda ve Azerbaycan topraklarnda byk katliamlara girimesi olaylarn en dramatik safhasn tekil eder. Bu olaylar olurken, ngilizlerin destei ile Franszlar tehcirden dnm olan Ermenileri, Kbrsta
kurduklar Lejyoner kampnda eittikten sonra Fransz niformasyla Gney Anadolu vilayetlerini igal ettirip kana boyamlardr. 1921 Ankara
Antlamasndan sonra, kendi emelleri iin kullandklar Ermenilerin
nemli bir ksmn Fransaya gtrmlerdir. Suriye ve Lbnan taraflarna
iskan edilen Ermeniler, Amerikan Misyoner Okullarnda okuyan ve daha
nce ABDye g edenlerle birlikte, bilhassa ngilizce bilenleri Amerikaya gtrlm ve Kaliforniya Eyaleti bata olmak zere muhtelif Amerikan Eyaletlerine yerletirilmilerdir9.
Trkiye ve Trk milleti, ngiliz nderliindeki Yunan hcumunu yiite gslemi, mstakil Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu salayan ve
dostunun da, dmannn da imzalad bir hukuk belgesi olan Lozan Antlamasyla noktalamtr. Bu mcadeleler esnasnda Trklerin Balkan ve
Dou Cephesi ile birlikte 3 milyonu akn insan kaybettiini, Ermenilerin
ise 200.000 ile 300.000 kii arasnda kayp verdii zikredilmitir. Ermeni
kayplar ile verilen bu rakamlarn biraz abartl olduu bugn anlalm
bulunmaktadr10.
Yusuf Sarnay, Sevk ve skan, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ner. H. zdemir,

TBMM Yay., Ankara 2007, s. 221-223; Yarglamalarla ilgili daha geni bilgi iin bkz., Feridun
Ata, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Yayn, Ankara 2005.
9 Nil Sar, Amerikal Misyonerler ve Ermeni Sorunu, .., Uluslararas Trk-Ermeni
likileri Sempozyumu, 24-25 Mays 2001, stanbul 2001, s. 287-288; Yusuf Halaolu, Tehcir Edilen Nfus, Kayplar ve Gler, .., Trk-Ermeni likilerinde Yeni Yaklamlar, 1517 Mart 2006, stanbul 2007, s. 160-163; Bilal N. imir, Ermeni Meselesi, 1774-2005, Ankara 2005, s. 124-126.
10 Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, s. 118-125.
Trkler nasyaya geldikten sonra bu hogr ve hukuk sisteminden

en ok faydalanan halklardan biri de Ermeniler olmutur. Ortodoks Bizansn, Ortodokslua girmeleri iin Gregoryen mezhebinde olan Ermenilere byk bask yapmt. nasyaya yeni ve dinamik bir kuvvet olarak
gelen Trklerin gsterdii adaletli ve hogrl idare tarz Bizans basksndan bunalan Ermeniler iin bir kurtulu yolu olmutur. Trk idaresinin
hogr ve adaletinden memnun kalan Ermeniler, Seluklular ve Osmanllar anda ok rahat bir hayat yaamlardr. Ermenilerin bu rahat hayat,
Ruslar ile baz Avrupal milletlerin kkrtmalarnn balad 19. asrn sonlarna kadar devam etmitir.
I. ATATRKN RUM VE ERMENLER KULLANARAK TRKYEYE HCUM EDEN BATILI EMPERYALSTLERE KARI
MCADELEY BALATMASI
Atatrkn Ermenilerle ilgili aklama ve yazmalarna gemeden nce
u tarihi gelimeyi gz nnde bulundurmak zarureti vardr. yle ki : Azerbaycanda ve Osmanl idaresindeki Arap topraklarnda petroln kefedilmesi, ngiltere, Fransa ve Rusyay Osmanl Devleti zerinde plnlar yapmaya
sevk etmitir. lkenin temsilcileri 4 Mart 12 Nisan 1915te stanbulda,
Trablusgarp (Libya) ve On ki Aday igal ederek genileme emellerini
aka gsteren talyay da aralarna alarak 26 Nisan 1915te Londrada toplanmlar ve Osmanl Trkiyesinin hangi blgelerini kimlerin igal ve kontrol edeceini kararlatrmlardr. Bu lkeler, 3 Ocak 1916daki Sykes-Picot
ile 19-21 Nisan 1917deki Saint Jean De Maurienne Antlamalarndan sonra Trkiyenin taksimi antlamasn tamamlamlardr11.
Bu arada, Trkiyeye kar savalarnda kendilerine yardm etmeleri
karlnda Rumlara, Ermenilere ve Krtlere de devlet kurma vaadinde
bulunan Rusya, ngiltere ve Fransa, Trkiye ve Trkler aleyhinde muazzam bir olumsuz propaganda kampanyas balatmlardr. Daha nce de
iaret edildii gibi, bu kampanyann maksad, haksz yere sava atklar
Trklerin, birlikte yaadklar Hrstiyan halklara zulmettikleri ve onlar ldrdkleri yalanlar ile harbi kendi kamuoylarna mazur gstermek idi.
I. Dnya Harbinin balamas ile birlikte Rus, ngiliz, Fransz ve talyanlarn hem Hristiyan aznlklara, hem de gayri-Trk Mslmanlara ynelik yardm ve kkrtmalar hzland12. Batl smrgeci lkelerin balatt
11 Bu hususta geni bilgi iin bkz.: Ahmed Hurit Tolon, Birinci Dnya Sava Srasnda
Taksim Anlamalar ve Sevre Giden Yol, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2004, s.
40-82; Matthew Smit Anderson, The Great Powers and The Near East 1774-1923, London
1970, s. 158-164; Salahi Sonyel, The Great War and the Tragedy of Anatolia, THS, Ankara
2000, s. 80-81; Harry Nicholas Howard, The Partition of Turkey: A Diplomatic History 19131923, London 1931, s. 8-110; Adamov, E.E., Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun Taksimi Plan, ev., H. Rahmi, Belge Yay., stanbul 1972; Lawnence Evans, Trkiyenin Paylalmas (1914-1924), ev. T. Alanay, Milliyet Yay., stanbul 1972.
12 Cezmi Eraslan, II. Abdlhamit ve slm Birlii, stanbul 1992, s. 265-268; Anderson,
The Great Powers and The Near East, s. 152-155; Mehmet Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn Ankara 2005, s. 33-35.
MEHMET SARAY
10
bu ortak hcum on iki yl kadar srecektir. Trablusgarp ve Balkan harpleriyle balatlan, I. Dnya Harbi boyunca devam ettirilen ve 1923te sona
erecek olan bu savalarda Anadolu topraklarnn, 1096-1270 arasnda yaplan Hal Seferlerinden sonra, en ok kana boyand devir olacaktr. Kendilerinin yapt katliamlara ilveten Ermenilere, Rumlara, Bulgarlara,
Srplara ve Yunanllara yaptrdklar katliamlarla Trk milletine tarihlerinin
en byk kayplarn verdirmilerdir.
Mustafa Kemal Paa, Osmanl Devleti zerinde emellerini gerekletirmek iin Batl smrgeci devletlerin Gayri-Muslim halklar Trkiye aleyhinde nasl kullandklarn ok iyi biliyordu. Bu hususta nlem alnmas gerektiini Osmanl Hkmetine defalarca hatrlatmt. I. Dnya Sava ile
birlikte Mustafa Kemal Paann gayri-Muslim aznlklar konusunda duyduu endielerin ne kadar hakl olduu ortaya kmtr. Nitekim O, anakkalede kahramanca lkeyi mdafaa ederken Ermenilerin Kafkas cephesinde Ruslarn emrinde Trk ordusuna kar nasl hcum ettikleri haberini
almtr. Dmanla ibirlii yapan Ermeni gruplarnn zorunlu ge tabii
tutulmasna kzan Ermeni eteleri, Rus ordusunda vazife gren Ermenilerle birleerek Dou Anadoluda tam anlamyla bir katliam hareketine girimitir. II. Ordu Komutan Vekilliine atandktan sonra 14 Aralk 1916da
Diyarbakra gelen Mustafa Kemal Paa, Dou Anadolunun bir ksmn igal eden Rus birlikleri ile onlarn emrinde alan Ermeni taburlarnn durumu hakknda aratrma yapm ve bu aratrmasnn neticelerini 12 Mays
1917de Kafkas Ordular Grup Komutanlna, 16 Mays 1917de de Bakumandanlk Vekaletine raporlar halinde gndermi ve gerekli nlemlerin
alnmasn istemitir13.
Son derece kat ve menfaatperest olan Hrstiyan Batnn smrgeci
devletlerinin bu ortak saldrlarn durdurmak ve Trk milletinin yaama
hakkn savunmak iin Mustafa Kemal Paa ve arkadalar tarihin ender
kaydettii bir Mill Mcadele savan balatmlardr. Mustafa Kemal Paa nderliinde balayan bu hareketi tilaf Devletleri Osmanl Hkmetine bask yaparak nlemek istemitir. ngiliz basksna dayanamayan Osmanl Hkmeti bir telgraf ekerek Mustafa Kemal Paadan derhal stanbula dnmesini istemitir. stanbula dnmesi halinde tutuklanacan,
byle bir gelimenin ise Milli Mcadeleyi sekteye uratacan dnen
Mustafa Kemal Paa, ok sevdii askerlik mesleinden ayrlmaya ve kur
13
Atatrkn Btn Eserleri, C 2 ( 1915-1919 ) Kaynak Yay. stanbul 2003, s.95-98.
11
tulu mcadelesini sivil olarak yrtmeye karar vermitir. Biri stanbul

Hkmetine dieri ise kolordu komutanlarna hitaben birer istifa mektubu
yazmtr. Kolordu komutanlarna hitaben yazd istifa mektubunda Mustafa Kemal Paa yle diyordu :
Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve
Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin alan mill mcahede
(savama) urunda, milletle beraber serbest surette almaya resm ve asker sfatm artk mni olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber nihayete kadar almaya mukaddesatm adna sz vermi olduum
iin, pek bulunduum yce askerlik mesleine bugn veda ve istifa
ettim. Bundan sonra mukaddes mill gayemiz iin her trl fedakrlkla
almak zere sine-i millette mcadele eden bir fert olarak bulunmakta
olduumu, tekmil Mdafaa- Milliye ve Redd-i lhak cemiyetlerine ve
mlkiye merkezleri ile askerlik ubeleri vastasyla vatann en cra kesine kadar tebli ve anlatlmasna araclnz ve hzl vatanperverne yardmlarnz rica ederim. 3. Ordu Mfettii, Fahri Yaveri ehriyari, Mirliva
Mustafa Kemal.14
Mfettilik vazifesinden ve askerlik mesleinden istifa etse de Mustafa Kemal Paa ve balatt mill hareket ngilizleri ve Osmanl Hkmetini son derece rahatsz etmiti. Bu rahatszlk dolaysyla stanbul Hkmeti tarafndan Mustafa Kemal Paaya iki telgraf gnderilmitir. Birinci
telgraf Harbiye Nezaretinden Harbiye Nazr evket Paa tarafndan olup
ngilizlerin Ermeni konusunda Osmanl Hkmetine nasl bask uyguladn gstermektedir. stanbuldaki ngiltere Olaanst Komiserliinin ricasn Harbiye Nazr u ekilde Mustafa Kemal Paaya bildiriyordu: 1)
Sivasn durumu ile orada olup bitenler ve bu ehirde veya yaknnda toplanmakta olan ok saydaki Ermeni mltecilerinin gvenlii ile ilgili olarak son gnlerde olduka kayg verici haberler alm bulunmaktayz. 2)
Bundan dolay blgedeki Askeri Kumandann grev alan iinde bulunan
Ermenilerin iyi korunmas ve himayeleri iin elden gelen btn tedbirlerin
alnmasn istiyordu.15
ngiliz basksyla Harbiye Nezaretinden gelen yukardaki ikaz yazsna
Mustafa Kemal Paa 2 Haziran 1919 tarihinde u cevab vermitir. Sivas
14 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (Bugnk Dille), Atatrk Aratrma

Merkezi Yayn, Ankara 2006, s.58.
15 Atatrk, NUTUK, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1991, s.17.
MEHMET SARAY
12
ve evresinde eskiden beri bulunan Ermenileri ve sonradan gelen mltecileri ylgnla drecek hibir olay gememitir. Ne Sivasta ne de evresinde kayg verici herhangi bir durum yoktur.Herkes sukunet iinde i ve
gleriyle meguldr. Bunu kesinlikle bilginize sunar ve sizi temin ederim. Bu bakmdan ngiliz notasndaki haberlerin nereden kaynaklandn
bendenize bildirmeniz gerekir. zmir ve Manisann igali ile ilgili ac haberler zerine Mslman halk tarafndan yaplan ve Hristiyan aznlklar
hakknda hibir dmanlk duygusu gtmeyen toplantlardan belkide bazlarnn rkm olmas hatra gelebilir. tilaf Devletleri milletimizin haklarna ve bamszlna saygl kaldka, millet de vatannn saldrya urayp
paralanmayacandan emin oldukca, Hristiyan aznlklarn korkuya kaplmalarna hibir sebep yoktur. Bu konuda devlete kar her trl sorumluluu yklenir ve buna kesinlikle gven buyurulmasn istirham ederim.
Ancak, milletin bamszlk ve varln yok eden ve milli varl tehlikeye
dren igal, cana kyma ve zulm gibi zmir blgesinde grlmekte
olan olaylarn ve benzerlerinin tekrarlanmasna kar, ne milletin heyecann ve iindeki aclar ne de bundan doacak milli gsterileri engelleyip
durdurmak iin kendimde ve hi kimsede bir g ve kudret gremeyeceim gibi, bu yzden kacak olaylarn karsnda da sorumluluk kabul edebilecek ne bir komutan ne bir sivil ynetici ve ne de bir hkmet tasavvur
edebilirim16.
Bununla da yetinmeyen Mustafa Kemal Paa, 10 Haziran 1919da ve
30 Ekim 1919da Harbiye Bakanlna iki ayr rapor gndererek, tilaf
Devletlerinin stanbulu igal etmelerinden sonra Ermenilerin ve Rumlarn ykc faaliyetlerini arttrdn, Ermenilerin ayaklanmak iin silah tedariki peinde kotuklarn bildirmitir17.
ngilizlerin basksndan kurtulamayan stanbul Hkmetinin Mustafa
Kemal Paann millet namna milletin istiklali hakknda dile getirdii yukardaki szler bizatihi stanbul Hkmetini de rahatsz etmiti. Bu rahatszl gidermek iin Osmanl Hkmeti Erzurumdaki 15. Kolordu komutan Kzm Karabekir Paaya bir telgraf gndererek Mustafa Kemal Paa
16 Atatrk,
NUTUK, s. 18.
Osmanl Belgelerinde Milli Mcadele ve Mustafa Kemal Atatrk, Devlet Arivleri
Genel Mdrl Yay., Ankara 2007, s. 275; Belgelerle Mustafa Kemal Atatrk (1916-1922),
Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara 2003, s. 110-113.
17
13
nn tutuklanmasn ve stanbula gnderilmesini istemitir18. Fakat, milletin kurtulmas hususunda Mustafa Kemal Paa ile ayn fikirde olan Kzm
Karabekir Paa, verilen emri yerine getirmedii gibi, Mustafa Kemal Paaya kendisinin ve kolordusunun emrinde olduunu bildirerek Mill Mcadelenin sekteye uramadan devam etmesini salamtr19. Bir aratrmacnn ifadesine gre bu iki Trk komutannn birbirine olan gveni ve ibirlii Trklerin kinci Ergenekondan kn salamtr20.
Mustafa Kemal Paa, Trkiye Byk Millet Meclisini atktan bir gn
sonra, yani 24 Nisan 1920de yapt konumada Mtarekeden Meclisin
Alna Kadar Cereyan Eden Siyasi Gelimeler hakknda meclis yelerine bilgi verirken Ermeni konusu bata olmak zere Harbiye Nazr Cemal
Paann ngilizlerle yapt yazmalarnda ngilizlerin u iki isteine itiraz ettiini bildirmitir:
....ngiliz siyasi temsilcisi ngiliz Dileri Bakanl adna Hkmetimize nota verdi.Notada yle deniliyordu: nce , tilaf devletlerine kar
balatlm olan ve Yunanllar da ieren eylemleri durdururuz.kinci olarak, Trkiyede Ermenilere kar yaplan katliamdan vazgeiniz.te bu iki
nerimizi yerine getirmeniz durumunda stanbul size braklacaktr.Bu iki
istek dikkate alnmazsa, bar artlar kt biimde etkilenmi olacaktr.
Efendiler, bu neri elbette ki ok haince ve itenlikten uzak bir istek idi.
nk her iki neri de, gerekte yeri olmayan konular zerinde duruluyordu. Birincisi Yunanllarnda iinde bulunduu tilaf Hkmetlerine kar
eylemde bulunmamak, saldraya gememek nerisi.Zaten byle bir ey olmad.Geri Yunan Cephesinde,zmir Cephesinde, silahl ve mevzilenmi
bir takm kuvvetler,milli kuvvetler vard.Fakat bu, devlet kuvveti, hkmet
kuvveti, ordu kuvveti deildi. Belki Yunanllarn, atekes hkmlerine uymayan davranlar ve insanla kar dnyada eine rastlanmayacak biimde zulmederek,facialar yaratmalarna kar devletin koruyuculundan yoksun olan milletimizin kendi namusunu, onurunu korumak ve kollamak iin
silaha sarlmak mecburiyetinden kaynaklanyordu. tilaf Devletleri bu masum mslman halknn korunmasndan sz etmemilerdi. Sadece onlara
18
Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, Belge No:3; Ankara 1973, Abdurrahman ayc, Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2002,s.
98-99.
19 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1960, s. 48-49.
20 Adnan Karaard, Trk Milliyetilii ve Atatrk, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1997, s. 108.
14
MEHMET SARAY
saldran kuvvetin nne set ekilmemesi gerektiinden szedilmiti. Dier

yrelerde bile tilaf Devletlerine hibir saldr yaplmamt. Bu nedenle,
szkonusu istein asl i yz dnldnde bunun gerek olmad grlr. Bu olayn tek ve en kesin zm, tilaf Devletleri tarafndan Yunanllara, slam hayatna, milletin eref ve namusuna saldrda bulunmamalarnn nerilmi olmas idi. kinci istek ise, lke iinde katliam yaplmamas ile ilgiliydi. Ermenilere kar byle bir tutum yoktu ve olay doru deildi. Memleketimiz gereklerini hepimiz niliyoruz. Hangi yrede Ermenilere kar katliam yaplmtr veya yaplmaktadr? Birinci Dnya Harbinin
balangcndan sz etmek istemiyorum. Aslnda, tilaf devletlerinin de bahsettikleri doal olarak gemie ait kt olaylar deildir. Bugn lkemizde
facialarn yaand savunularak, bundan vazgememiz isteniyordu. Kukusuz stanbuldaki Ali Rza Paa Hkmetinin bu nerilere kar cevap
vermi olacan kabul ediyoruz.....21
Atatrk, ayn tarihte, yani 24 Nisan 1920 akamnda Meclisin gizli oturumunda, Ermeni konusunda, Meclis yelerine u aklamay yapmtr:
21 Atatrkn Sylev ve Demeleri (Bugnk Dille), s. 81-82. Atatrkn Harbiye Nazr

Cemal Paa ile yazmalarnda itiraz ettii iki konu ile ilgili szleri sadeletirilmi olarak yukarda verilmitir. Aada ise Atatrkn szlerinin orjinali verilmektedir. Atatrk diyor ki: ... ngiliz mmessil-i siyasisi Londradaki Hariciye Nezareti tarafndan hkmetimize bir teblide bulundu ve dedi ki: Yunanllar da dahil olmak zere tilaf kuvvetlerine kar balam olan harekat tatil ediniz; ikincisi Trkiyede Ermenilere kar icra edilmekte bulunan katliamdan sarfnazar ediniz! te bu iki eyi yaptnz takdirde stanbul size terkolunacaktr. Fakat her iki harekette bulunmadnz takdirde sulh eraiti fevkalade fena olacaktr...
kinci teklif ki, memleket dahilinde katliam yaplmamas. Ermenilere kar bu, gayri varit idi.
Memleketimiz ve cmlemizce malumdur. Hangi ktasnda Ermenilere kar katliam yaplmtr
veya yaplmaktadr. Harb-i Umuminin bidayat safahatndan bahsetmek istemem ve zaten tilaf
Devletlerinin de bahsettikleri bittabi maziye ait fezahat [fazahat] deildir.
Atatrkn yukardaki konumas ile ngilizlerin stanbul Hkmetine yapt iki teklifi deerlendirdiini gryoruz. Birincisi, Yunanllara ve tilaf Devletlerine kar savan durdurulmas; ikincisi ise, Trkiyede Ermenilere yaplan katliamlarn durdurulmas. Bu tekliflere kar Atatrk, Ermenilere kar bir katliamn szkonusu olmadn sylemi ve hepimiz memleketimizde
nelerin olup bittiini biliyoruz, demitir. Ermenilere kar Katliam yaplmtr veya yaplmaktadr gibi bir sz sylememitir. Yani ak bir ekilde gemite ve bugn katliamn szkonusu olmadn belirtmitir. Ayrca, Birinci Dnya Savann balarndaki dnemlerden sz etmek istemediini, zaten tilaf Devletlerinin de bahsettiklerinin gemie ait fezahat (kt olaylar) ile ilgili olmadn belirtmitir. Buradan da anlalaca zere fezahat szcn Atatrk gemite
Ermenilere katliamlar yapldn ve bunlarn kt olaylar olduunu kabul ederek deil, tilaf
Devletlerinin iddialarnn ne olduunu anlatmak iin kullanmaktadr. Aksi takdirde neden szlerinin banda lkede ne eskiden ne de imdi katliam yaplmamtr, desin? Ne var ki, tarihilerin
byk ounluunun grd bu gerei, objektiflii bir kenara brakan birka meslektamzn
ve Ermeni tarihilerinin anlamamas son derece dndrcdr.
15
Ermenilere gelince: Ermeniler btn dnyann fevkalade sahip kmasna mazhar olmu bir vaziyette bulunuyorlar. Siyasi emellerinin tecellisi
iin nasl altklar malumdur. Fakat bugnk vaziyetler, bizimle temaslarna dair arz edebileceim noktalar unlardr: Ermeniler, Erivan Ermeni
Hkmeti blgesi dahilinde slam ahaliyi imha etmekle meguldr. Biz,
ngilizleri, Amerikallar aleyhimizde tahrik etmemek ve her naslsa Harbi
Umumide yaplm olan vakann tekrarlanmasna ve devamna dair hi bir
zan ve phe vermemek iin bu malum blge dahilinde bulunan slam ahalinin snrmz gemek suretiyle alenen yardmlarna dahi komakta tereddt ettik. Fakat oradaki slam ahali her taraftan hamisiz kalnca bittabi kendi hayat ve namuslarn yine kendiliklerinden muhafaza ve mdafaada tereddt etmediler. Bu bakmdan, balangtan bugne kadar Erivan Ermeni
Hkmeti blgesi dahilinde muharebe ve arpma devam edegelmektedir
ve btn arpmalar neticesinde bittabi dindalarmz fevkalade zarar grmekle beraber namus ve haysiyetlerini de muhafaza etmekten geri durmuyorlar.22
22
TBMM Gizli Celse Zabtlar, Ankara 1980, C. I, s. 4.
II. YAPILAN TRK ALEYHTARI PROPAGANDAYA KARI

ATATRK, BATI KAMUOYUNU UYARIYOR
Trklere kar srdrdkleri dmanca siyaseti kendi kamuoylarna kabul ettirmek iin ngiliz ve Fransz Hkmetleri ile yandalar, devaml
olarak, Mslman Trklerin Hrstiyan halklara zulm ettiini ve kt davrandn syleyerek Trkiye aleyhine yaptklar haksz igalleri hakl gstermek istiyorlard23. Bununla da yetinmeyen ngiliz ve Franszlar Osmanl Hkmetine ve onu destekleyenlere de bunu kabul ettirmek istiyorlard.
Bu haksz iddialara ok sinirlenen Atatrk u aklamay yapmtr :
Milletimiz aleyhinde sylenenler btnyle iftiradr. Milletimizin zalim olduu iddias batan baa yalandr. Hibir millet, milletimizden daha
ok yabanc unsurlarn inan ve adetlerine riayet etmemitir. Hatta denebilir ki, baka dinlere mensup olanlarn dinine ve milliyetine sayg duyan yegane millet bizim milletimizdir.
Fatih, stanbulda bulduu dini ve milli tekilat olduu gibi brakt.
Rum Patrii, Bulgar Eksarh ve Ermeni Kategikosu gibi Hrstiyan din reisleri imtiyaz sahibi oldu. Kendilerine her trl serbestlik verildi. stanbulun fethinden beri, Mslman olmayanlarn mazhar bulunduklar bu geni imtiyazlar milletimizin dinen ve siyaseten dnyann en byk msaadekar ve civanmert bir milleti olduunu ispat eden en byk delildir24.
Atatrk, Rum ve Ermenilere kt davranldna inanan Amerikal gazeteci Clarence K. Streitn kendisini ziyareti esnasnda, Ermenilerin zorunlu ge tabi tutulmasnn gerekelerini sormas zerine yine sinirlenerek
u cevab vermitir:
Dmanca ithamda bulunanlarn srdrdkleri byk mbalaalar dnda Ermenilerin tehciri (zorunlu iskan) meselesi aslnda una inhisar (dayanmak) etmektedir:
23 Zeki Arkan, Atatrk ve Tarih, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, 9 Eyll niv., Say 6- (1996-1997), s. 21; Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1996, s. 102.
24 Atatrkn Sylev ve Demeleri (Bugnk Dille), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2006, s. 34; Trklerin, Dier Milletlerin Dinine ve Kltrne Gsterdii Hogr ve Sayg
Hakknda Geni Bilgi in Bkz., Mehmet Saray, Trklerde Dini ve Kltrel Hogr, Atatrk
ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2006.
18
MEHMET SARAY
Rus ordusu 1915de bize kar byk taaruzunu balatt bir srada o
zaman arln hizmetinde bulunan Tanak Komitesi, askeri birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmiti. Dmann say ve
malzeme stnl karsnda geri ekilmeye mecbur kaldmz iin kendimizi daima iki ate arasnda kalm gibi gryorduk. kmal ve yaral konvoylarmz acmasz bir ekilde katlediliyor, gerimizdeki kprler ve yollar
tahrip ediliyor ve Trk kylerinde terr hkm srdrlyordu. Bu cinayetleri ileten saflarna eli silah tutabilen btn Ermenileri katan eteler, silah, cephane ve iae ikmallerini, baz byk devletlerin daha sulh zamanndan itibaren kendilerine kaptilasyonlarn bahettii dokunulmazlklardan
istifade ve bu maksada matuf olarak byk stoklar husule getirmeye muaffak olduklar Ermeni kylerinde yapyorlard.
ngilizlerin sulh zamannda ve harp sahasndan uzak olarak rlandaya
reva grd muameleye hemen hemen kaytsz bir ekilde bakan dnya
efkar Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldmz karar
iin bize kar hakl bir ithamda bulunamaz.
Bize kar yaplm olan iftiralarn aksine, tehcir edilmi olanlar hayattadr ve bunlardan ekserisi ayet tilaf Devletleri bizi tekrar harp etmeye
zorlamasa idi evlerine dnm olurlard.
Gerek umumi harp srasnda gerek mutarekeden sonra Ermeniler ve
Rumlar tarafndan Mslman ahaliye yaplan mezalim zerinde durmak
uzun bir hikaye olur.
Brest Litovsk Muahedesinin akdini mteakip Ruslarn ark Vilayetlerimizi tahliyeye baladklar srada Ermeni etelerinin yapm olduklar
katliam ve tahribat kafi derecede herkesin malumudur.
Yunanllara gelince: zmirin igali srasnda yle cinayetler ilemilerdir ki, Yunanistann mttefiki tilaf Devletleri tarafndan tescil edilmi bulunan tilaf Devletleri Tahkikat Komisyonu yeleri bile 1919 sonbaharnda bu vilayeti batan baa katettikten sonra hazrladklar raporda, Yunan
makamlar aleyhinde son derece ar tenkitlerde bulunmulardr. Yunanllarn igal ettii dier blgelerde her ya ve cinsiyetten onbinlerce Trk
katledilmitir25.
25 Atatrkn Amerikal Gazeteciye Yapt Bu Aklamann Tam Metni in Bkz., Atatrkn

Milli D Politikas, Cilt I (1919-1923), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981, s. 259-276.
19
Yukarda metinleri verilen Atatrkn, Rum ve Ermeni emellerine engel olmak iin balatt mcadelenin ilk hazrlk toplants Erzurumda yaplacaktr. 23 Temmuz 1919da balayan Erzurum Kongresi 7 Austos
1919da tamamlanm ve ald on maddelik kararn nc maddesinde u
ifadeye yer verilmitir :
Her trl igal ve mdahele, Rumluk, Ermenilik tekili gayesine ynelik telakki edileceinden, hep birlikte mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Siyasi hakimiyeti ve itimai dengeyi sarsacak surette Hrstiyan unsurlara yeni bir takm imtiyazlar verilmesi kabul edilmeyecektir26.
Erzurum Kongresinde vatann ve milletin birliini ve istiklalini korumak iin alnan karalar ile Ermeniler ve Rumlara taviz verilmeyecei hususundaki aklamalar lke apnda ve stanbulda byk yank uyandrm ve baz evrelerin yeni formller retmesine neden olmutur. stanbulda Milli Mcadele aleyhtar baz gruplar birleerek Ermeniler lehine
Dou Anadoluda baz dzenlemeler yaplmasna yardmc olmak zere
Amerikan heyetine bir rapor sunmutur. 12. Kolordu Komutanl tarafndan 15. Kolordu Komutanlna gnderilen ve Mustafa Kemal Paaya takdim edilmesi istenen bu raporda zetle u konulara yer veriliyordu:
1) Ermenistan iin Trkiyenin Dou snrlar zerinde Ermenilerin iine yarayacak bir toprak paras vermeye Dou illerindeki Trklerin ve orada i banda bulunan byklerin, bu blgenin gelecekteki refahn ve serbestce gelimesini dnerek raz olabilecekleri grnde olduklarn, yalnz bu grlerini, oradaki Krtlerle i birlii yapm olmalar ve Krtlerinde Ermenilere toprak verme dncelerine kesinlikle kar bulunmalar dolaysyla aa vurmak istemediklerini ve hatta aa vursalar bile, oradaki
Trk ounluunun, aadaki artlarn yerine getirilecei konusunda kendilerine gvence verilmedike bu dncede Krtlerden ayrlmayacaklarn
zannettiklerini tesbit etmitir.yleki: birincisi Trk ve Krt ounluunun
ve aralarndaki dier aznlklarn yaadklar topraklarn btnl: ikincisi,
Trk bamszlnn tam olarak tannmas ve fiilen garanti edilmesi; ncs, Trkiyenin ada medeniyete ulaabilmesi iin serbeste gelimesine
engel olan kaytlarn kaldrlmasyla Wilson prensiplerinde vaadedildii zere, bamszlklarndan ve haklarndan en gvenli bir ekilde yararlanmasna
26 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara

1966, Cilt I, s. 116; Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 100 vd.
MEHMET SARAY
20
imkan verilmesi: ddncs, bu hususlarda ve Trklerin gelimelerinin abuklatrlmasnda Amerikann bize yardmc olacan, Cemiyet-i Akvama
kar stlenmesi.
2) Boaltlacak topraklardan karlacak olan Trk ve Krtlerin gnderildikleri yeni topraklarda derhal yerletirilmeleri ve bu topraklardan hemen yararlanmalarn salamak iin Amerikann yardm etmesi.
3) O evrede ve zelliklede Erzincan ve Sivas arasnda youn olarak
bulunan Ermenilerin yine Ermenistan snrlar iine gnderilmelerinin
salanmas.
4) Ermenistan adna ve hesabna gereklemesini muhtemel grdmz toprak verme durumu, bamsz bir Ermenistan adna deil, ancak byk ve medeni bir devletin mandas altnda geliecek ada bir devlet adna olacaktr.nk, bugnk Ermenistana toprak brakmak Trkiyenin
bana ikinci bir Makedonya derdi amak demek olduu gibi, Kafkasya
iin de bir gaile karmak demektir.
5) Btn bunlar tartlabilir bir teklif niteliindedir. Ancak, bunlarn
kesin bir ekil alabilmesi, memleketteki heyetlerle temas kurmaya bal ise,
oraya Amerikan heyetinden birinin gnderilmesi arttr27.
Yukardaki metinden de anlalaca gibi Rumlara ve Ermenilere akca
hak isteyen ve lkenin ancak Amerikan mandasn da kurtarlabileceini
neren bu rapora Mustafa Kemal Paa aadaki cevab vermitir;
stanbulda eitli partilerin Amerikan komisyonuna verilmek zere
aldklar kararlar, burada Heyet-i Temsiliyemizce son derece znt ve
esefle karland. nk, birinci maddede Ermenistana Dou illerimizden
toprak verilmesi sz konusu olmaktadr. Oysa, ezici ounluu Trk ve
Krt olan bu illerden bir kar topran bile Ermeniler hesabna yazlmasnn, bugn iin uygulamada mmkn olamayaca yle dursun, unsurlar
arasndaki nefret ve alma duygusunun dehet ve iddeti, Osmanl Ermenilerinin dnmeleri halinde bile iller iinde youn olarak yerletirilmelerini tehlikeli gstermektedir. Bu bakmdan, sulu olmayan Osmanl Ermenilerine gsterilecek en byk kolaylk, adaletli ve eit artlar altnda vatanlarna dnmelerini kabulden baka bir ey olamayacaktr. nc maddede, Erzurum ve Sivas arasnda youn bir ermeni topluluu bulunduu hayali, bilgisizlik ve vukufsuzluktan baka bir ey deildir: Harpten nce bi
27 Atatrk,
NUTUK, s. 68-69.
21
le, buralarda oturanlarn byk okluu Trk, biraz Zaza denilen Krtlerden ve pek az da Ermenilerden ibaretti. Bugn artk varlndan sz edilecek sayda Ermeni yoktur. O halde bu gibi dernekler yetkilerini bilmeli ve
bir i yapmak isterlerse, hi olmazsa Harbiye ve Hariciye Nezaretlerinin
bar hazrlklar dolaysyla yaptklar resmi istatistik ve grafiklere olsun
bavurmak zahmetinden kanmamaldrlar. Bu telgrafn aynen stanbula
gnderilmesin rica ederiz28.
4 Eyll 1919da Sivasta yaplan II. Kongrede alnan kararlarla Trk
Milletinin Milli Mcadeleyi azimle yrtp istiklalini korumada kararl olduu belirtilmi, Amerikan Mandas fikrine iddetle kar klm, Ermeni
ve Rum emellerinin de asla kabul edilemeyecei yle dile getirilmitir:
Osmanl lkesinin herhangi bir blmne ynelecek mdahele ve igale, zellikle yurdumuzda bamsz birer Rumluk ve Ermenilik kurulmas amacn gden harekata kar Aydn, Manisa ve Balkesir cephelerindeki
milli savalarda olduu gibi, hep birlikte savunma ve direnme ilkesi meru kabul edilmitir. teden beri ayn vatan iinde birlikte yaadmz btn Gayri-Mslim aznlklarn her trl hak ve eitlilikleri korunmu olduundan bunlara siyasi egemenlik ve toplum dengemizi bozacak ayrcalklar kabul edilmeyecektir29.
Sivas Kongresini tkip eden gnlerde u iki nemli gelimeye ahit
oluyoruz: Bunlardan birincisi General Harbord bakanlnda bir Amerikan heyetinin Mustafa Kemal Paay ziyaret etmesi; ikincisi ise, stanbuldaki Osmanl Hkmetinin ba Sadrazam Ali Rza Paann Mustafa
Kemal Paa ile temasa gemesidir.
Ermenilere en ok destek veren arlk Rusyasnn harpten ekilmesi ve
yeni rejimin konunun zerine fazla gitmemesi sebebiyle ngiltere, Fransa
ve Amerika Ermeni hamiliine soyunmulard. General Harbord, Trkiyenin Dou vilyetlerinde bir Ermenistann kuruluu ve Anadolunun dier ksmlarndaki Trk topraklarnda Amerikan mandasna nasl alnabileceini aratrmak iin gelmitir30. General Harbord ile yapt konumay
zetle Atatrk Nutukda yle anlatr: General Harbord bakanlndaki
heyet Sivasa geldi. 22 Eyll 1919 gn General Harbord ile uzun uzad
28 Atatrk, NUTUK, s.69-70.

29 erafettin Turan, Trk Devrim
Tarihi : mparatorluun knden Ulusal Direnie, I. Kitap, Bilgi Yay., Ankara 1991, s. 318-319.
30 Geni bilgi iin bkz., Seil Karal Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisine Ermeni Meselesine Dair Raporu, stanbul 1981.
MEHMET SARAY
22
ya grtk. Generale, Milli Mcadelenin maksat ve gayesi, Milli tekilat ve birliin ortaya k sebebi, Mslman olmayan aznlklara kar gsterilen duygular, yabanclarn memleketimizdeki ykc propaganda ve eylemleri zerinde ayrntl ve belgelere dayanan aklamalarda bulundum.
Generalin baz garip sorular ile de karlatm. Sz gelii : ( Millet, tasarlanp yaplabilecek her trl teebbs ve fedakarla bavurduktan sonra da
baar salanamazsa ne yapacaksnz?) gibi. Yanl hatrlamyorsam, verdiim cevapta demitim ki : Bir millet mevcudiyet ve istikllini temin iin
dnebilecek teebbsleri ve fedakrl yaparsa muvaffak olur. Ya muvaffak olamazsa demek, o milletin lm olduuna hkmetmek demektir.
Bu sebeple millet hayatta olduka ve fedakrlk teebbslerine devam ettike baarszlk sz konusu olamaz31.
Atatrkn verdii bilgilerle Dou Anadoluda bir Ermeni devletinin kurulamayacan ve Trklerin de Amerikan mandasn istemediini anlayan
General Harbord Trkiyeden ayrlmtr. Fakat Amerikada bulunan Ermenilerle Ermeni sempatizan Amerikallar, kurduklar Ermenistann Bamszl in Amerikan Komitesi adl tekilat ile Amerikan Hkmetine tesir
etmeye baladlar. Bunun zerine Amerikan yetkilileri, Yzba Emory Niles ile Arthur Sutherland, hi kimse ile temas etmeden, Ermeni meselesini
yerinde incelemek zerine Dou Anadoluya gndermitir. Bu iki Amerikal subay Trk-Ermeni atmalarnn cereyan ettii blgeleri gezdikten sonra,
olaylarn Amerikan kamuoyuna yanl yansdn, Trkiyeyi paralamak isteyen glerin Ermenileri isyan ettirerek pek ok Mslman halkn lmne
sebep olduklarn bir rapor halinde hkmetlerine bildirmitir. Bu iki Amerikal grevli raporlarnn sonunda u kanaati belirtmilerdir: Kanmzca,
Trklerin Ermenilere kar ilenmi hangi sulardan dolay sorumluluu varsa, Ermenilerin de Trklere kar ilenmi tpk ayn trde sulardan dolay
sorumlu bulunduklar tartma gtremez32. Bu arada Amiral Bristoln
yapt aratrmalarda ayn sonuca varmas zerine Amerikan Kongresi Ermenileri desteklemekten vazgemitir.33
31 Atatrk, NUTUK, s. 173.

32 Justin McCarthy, lm ve Srgn, nklap Yay., ev. B. Umar, stanbul 1995, s. 268
33 Amiral Bristol gerekleri sergilemek amacyla Amerikaya ektii telgraflardan birinde y-
le diyordu: ... Bunda Trkiye ileri ve Ermeni kym hakknda Avrupa basnnda grlen son hikayeler, yanltma amacna ynelmitir ve tilaf Devletlerinin bencil planlarnn desteklenmesini salamak iin yaplan propagandalardr. L. Evans, Trkiyenin Paylalmas (1914-1924), s. 263.
III. ATATRK SOVYETLERN ERMEN HAMLN KABUL

ETMYOR
Rusyada Bolevik htilalini yapanlar, Rusyann harpten ekildiini
bildirerek, Rusyann savat lkelerle Brest-Litovsk Mtarekesini imzalamlard. Trkiye ile Bolevik Rusya arasnda 20 Aralk 1917de imzalanan ve 3 Mart 1918de tasdik edilen Brest-Litovsk Antlamas ile Moskovadaki Bolevik ynetimi, arlk Hkmetleri gibi Ermenileri Trkiye
aleyhinde kullanmayacaklarn taahht ediyorlard. Brest-Litosvk Antlamasnn birinci maddesinin beinci bendinde yle deniyordu: Rusya
Cumhuriyeti gerek Rusyada gerek igal edilen Trk eyaletlerinde, Trk
ve Rus tebaas Ermeni etelerinin terhisini taahht eder ve bu gibi eteleri
tamamiyle ortadan kaldrr. Ayrca antlamann giri ksmnn ikinci bendinde de u ifade yer alyordu: Trkiyeden alnm olan Dou Anadolu
eyaletlerinin boaltlmas ve buralarda asayiin salanmas yolunda Rusya,
yapmaya muktedir olduu hereyi en ksa zamanda ifa edecektir. Ardahan,
Kars ve Batum mntkalar da hemen Rus askerlerinden tahliye edilecektir.
Bu mntkalarn yeni tekil edilecek idari-hukuki meselelere Rusya karmayacak ve bu mntkalar ahalisinin, komu devletler ve bilhassa Trkiye
ile mutabk kalnmak suretiyle, yeni idari eklini kurmasna muvafakat edilecektir.34
Ne var ki, Rusyadaki yeni rejimin kurucular Trkiye ile imzaladklar
bu ilk antlamada zerlerine den hukuki sorumluluu yerine getirmedikleri gibi, vazifesini yapmaya alan Trk tarafna da glkler kartmaya
balamtr. Bolevik Rusyas, Kars, Ardahan ve Batum vilyetlerinin
Mslman ahalisinin Trkiyeye iltihak iin ald kararlardan, Trkiyenin antlamalar erevesinde Azeri Trklerine yardm etmesinden son
derece huzursuz olmu ve Trkiyeye kar dostane olmayan tavrlar iine
girerek aka Ermeni hamilii yapmaya balamtr. Daha Brest-Litovsk
Antlamas tasdik edilmemiken 13 Ocak 1918 gn Pravda Gazetesinde
Lenin ve Stalin imzal 13 Numaral Kararname diye anlan bir bildiriyi
neretmilerdir. Bu bildirinin ana hatlar yle idi: i ve kyl Hkme
34 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya : XVIII.yy Sonundan Kurtulu Savana Kadar Trk-Rus likileri (1798-1919), Ankara 1986, s. 349.
24
MEHMET SARAY
ti, Rusyada ve Trkiyede Ermenilerin, isterlerse bamszla dek kendi

mukadderatlarn semeleri hakkn desteklerler. Komiserler Meclisi bu
hakkn gerekletirilmesinin ancak zgr bir referandum iin nceden gvence salanmasyla olabilecei kansndadr: 1. Trk-Ermenistan snrlarndan asker birliklerin abucak ekilmesi ve derhal bir Ermeni milisi kurulup, orada can ve mal gvenliinin salanmas, 2. Savan bandan beri
Trk Hkmetince srlm olan Ermenilerin yerlerine dnmeleri, 3. Demokratik ilkelere gre seilmi temsilcilerden kurulu geici bir Ermeni
Hkmetinin oluturulmas. Bunun koulu Trkiye bar grmeleri srasnda ileri srlecektir...35
Bu beyanname de gstermektedir ki, Moskovadaki Bolevik ynetimi,
Brest-Litovsk Antlamasnda Ermenileri Trkiye aleyhinde kullanmama
konusunda Trk tarafna verdii yazl szlerde samimi deildir. Nitekim,
30 Mays 1918de istiklalini ilan eden Azerbaycann 4 Haziran 1918de
Trkiye ile imzalad Dostluk ve Yardmlama Antlamas erevesinde
yardm talebinde bulunmas ve Trkiyenin bu yardm isteini yerine getirmesi Bolevikleri son derece sinirlendirmi ve 20 Eyll 1918de bir aklama yaparak, Trkiye asndan Brest-Litovsk Antlamasn yok saydklarn ilan etmitir36.
Bu arada Bolevik ynetimi, Rusya mparatorluu dahilinde kendilerine kar gsterilen direnci krmak iin muhtelif cephelerde ve bu arada
Kafkaslarda arpan askeri birlikleri Moskovaya armak mecburiyetinde kalmt. Kafkas blgesini boaltrken Rus birlikleri silahlarnn nemli
bir ksmn Ermenilere brakmt. Tam bu srada Trkiyenin de harpten yenik karak Mondros Mtarekesini imzalamas, Ermenileri Kafkaslarda tek
bana brakmt. Rus ordusunda nc birlikler olarak vazife gren Ermeniler ile blgede yaayan ve Trkiyeden giden militanlarn ilhak ile oluan Ermeni kuvvetleri, Ruslardan aldklar silahlarla blgede kanl bir katliama girimilerdir. Yzbinlerce Azerbaycan ve Dou Anadolu Trknn ldrld bu Ermeni katliam, blgede bulunan Rus ve ngiliz
subaylarn dahi isyan ettirmitir37. Bu arada, ar Hkmetinin mttefiki
35 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, cilt 3, Ksm: 4, 4. bask, Ankara 1991, s. 121;
K. Grn, Trk-Sovyet likileri, Ankara 1991, s. 2.
36 Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), TTK., Ankara 1991, s. 4.
37 Mehmet Saray, Ermenisten ve Trk-Ermeni likileri, Atatrk Aratrma Merkezi
Yayn, Ankara 2005, s. 14-16.
25
ngilizlerin, Bolevikler aleyhine isyan eden General Denikin ve General

Vrangel komutasndaki birliklere silah ve mhimmat yardm yapmas,
Bolevikleri Trkiyeye kar politikalarn deitirmek mecburiyetinde brakmtr. Dier taraftan ngilizlerin stanbulu igal etmeleri ve Yunanllar Anadolu ilerine doru ilerlemeye tevik etmeleri Mustafa Kemal Paay da Boleviklere kar daha lml bir siyaset takibine sevk etmitir.
Moskovadaki Bolevik ynetimi ile Milli Mcadeleyi yrten Mustafa
Kemal Paa Hkmetini ngiliz emperyalizmine kar ortak mcadele iin
dosta ilikilere yneltmitir.
Yukarda zikredilen sebeplerin yan sra Mustafa Kemal Paa, Anadoluyu istilaya kalkan igalcilere kar yrtmekte olduu mcadele iin
hem silah, hem de politik destek salamak midiyle, daha evvel yapt
sondajlarn mspet neticelerine de gvenerek, 26 Nisan 1920de Sovyet liderlerine bir mektup gndererek dostane ilikiler kurulmasn istemitir.38
Sovyetler, Mustafa Kemal Paann bu mektubunu 3 Haziran 1920de cevaplandrarak iki lke arasnda dostane mnasebetlerin gelitirilmesine
kendilerinin de hazr olduklarn bildirmilerdir. Bunun zerine Trkiye,
Hariciye Vekili Bekir Sami Bey bakanlnda bir heyeti Moskovaya gndererek, arzu edilen dostluun prensiplerini izilmesini istemitir.
Trk heyeti ile Sovyet idarecileri arasnda grmeler dosta bir havada
balamtr. Bu balangcn yaratt mitli havadan memnun olan Trk heyeti, askeri yardm ile politik alanda destek salayacak bir dostluk antlamas
imzalanmasndan ibaret olan Trk isteklerini dile getirdiler. Ruslarn bu istekleri yerine getireceklerini bildirmesi zerine, dostluk muahedesinin metni hazrlanarak 24 Austos 1920de iki heyet tarafndan parafe edilmitir.
Ankara ve Moskova Hkmetlerinin tasdikinden getikten sonra yrrle
girecek olan Dostluk Muahedesinin en nemli hkmleri unlar idi: Bolevik rejimi, Misk- Mill hudutlar iinde mstakil bir Trkiyeyi resmen tanmay; Trkiyede, Rusyadaki yeni Bolevik Hkmetini tanmay kabul
ediyorlard. Taraflar, iyi komuluk mnasebetleri kurmay, ticaretlerini gelitirmeyi, bir dierinin topraklarnda yaayan kendi uyruklarnn hak ve hukukunun korunmasn ve Boazlarn milletleraras bir konferansta belirlenecek
yeni statsn kabul etmeyi taahht ediyorlard39. Sovyetlerin istei zerine, mali ve askeri yardm meselesi muahede metninde yer almayacakt.
38 K. Grn, Trk-Sovyet likileri, s. 8-10.

39 Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, stanbul
1955, s. 78-81.
26
MEHMET SARAY
Fakat gnler gemesine ramen, iki taraf heyetlerinin vard bu antlamay Bolevik nderleri tasdik etmemek iin ne mmkn ise yapmaya
balamlardr. Bunun zerine, Trk heyeti bakan Bekir Sami Bey, Rus
Hariciye Vekili ierini ziyaret ederek bunun sebebini sormutur. ierin, Misak- Mill hudutlarn tam olarak kabul etmenin g olacan, Hkmetinin Ermenistana Van ve Bitlis vilyetlerinden mutlaka yer verilmesi gerektiine inandn, Trklere yapacaklar yardmn bu esasa dayandn sylemitir. Bekir Sami Bey ile ierin arasndaki bu grmeyi, Moskovadaki tkankl gidermek iin Atatrkn Sefir-i Kebir (Bykeli)
olarak vazifelendirdii Ali Fuat Paa, hatralarnda olay yle naklediyor:
imdi, gerek Bekir Sami Beyin TBMM Riyasetine gnderdii 30 Austos 1920 tarihli rapordan ve gerekse bilahere muhtelif vesilelerle edindiimiz malumattan faydalanarak 28 Austosta Sovyet Hariyeciye Komiserlii binasnda yaplan mhim mlakatdan ve ierinin mdahalelerinden
bahsetmek istiyorum.
Muahede maddeleri her iki taraf murahaslar tarafndan parafe edildikten gn sonra ierin, Trk Heyeti Reisi Bekir Sami Beyi davet etmiti. Hariciye Komiserlii binasnda gece yarsndan sonra buuk saat sren bir mlakat yaplmt. Bu mlakatta sz dnm dolam, Ermenistan yolu meselesine gelmiti. ierin, evvel emirde siyasi teebbslerde
bulunacan, teebbslerden bir netice kmad takdirde, kuvvet kullanlacan iaret etmitir. Ancak yolun almas srf mnakalatn teminine matuf olacandan baka bir manada telakki edilmemelidir.
ierin Sarkam ile ahtahtnn Trkler tarafndan kati suretle igalini kabul ediyordu. Bu igal esnasnda Ermenilerin katline meydan verilmemesinin teminini istiyordu. Bekir Sami Bey bu talep karsnda u cevab vermiti: Silahsz Ermenilerin ldrlmesi hatrdan bile gemez, u kadar ki, Karsda Nahcivanda ve ahtahtda mslman halka kar devam
edegelen katliaama bir an evvel nihayet vermek lazmdr.
Dostluk muahedesi projesinin birinci maddesi TBMMnin kabulne
mahsar olmayacak hibir sulh muahedesinin ve hibir taahd Rusyann
kabul ve tasdik eylememesine ve Byk Millet Meclisinin temsil ettii
Trkiyenin stanbul Meclisi Mebusan tarafndan tanzim ve dnyaya ilan
olunan Misak- Millinin ihtiva eyledii hudut dahilindeki memleket olduuna dairdi.
27
Sovyet Hariyiciye Komiseri, bunun pek ziyade itiraza dar olduunu,

bu maddenin hudut kelimesi suretiyle tashih edilmesi teklifinde bulundu.
Bekir Sami Bey, Misak- Millinin tadil ve tagyirinin Moskovadaki Trk
Murahas Heyetini selahiyet ve mezuniyeti haricinde olduunu, esasen baka trl bir hududun kabulnn katiyen mmkn olamayacan etraflca
izah etmiti. ierin baklay azndan karm, byle bir hududun Rusya
tarafndan tasdiki prensiplerine mubahir olacan ve prensipleri mucibince her milletin mukeratn tayinde hr olmas icap edeceini ve Ermenistana mutlaka Van ve Bitlis vilayetlerinden yer verilmesi lzumunu ileri srmt.
ierinin Ermenistana Van ve Bitlis vilayetlerimizden bir yer verilmesine dair talebi karsnda Bekir Sami icap eden cevab vermi, Trkiyede Ermenistan vilayeti bulunmadn bir kere daha hatrlattktan sonra:
Ermeniler memleketimizin her yerinde mslmanlarla kark bir halde yaamlardr. Ermeniler hibir yerde te bir derecesinde bile ekseriyeti haiz olmamlardr. Binaenaleyh bu vilayetlerin bir veya ikisini Ermenistana
terk ve ilhak, ekseriyeti kahireyi tekil eden mslmanlarn hukukunu iptal ve ekalliyete ekseriyetin fedas gibi gayr mantki bir keyfiyetdir. Bu
keyfiyet sizin prensiplerinize de aykr olacaktr.
ierin, Ermenistana Van ve Bitlisden mutkala bir ktann terkinin zarurui olduunu, Trklere yapacaklar yardmn bu esasa dayandn, Halil
ve Cemal Paalarla mzakerelerinde ayn esasn onlar tarafndanda kabul
edildiini, Ermenistana braklacak yerlerde bir muhaceret yaplacan tekrarlamtr.
Bu srar zerine Bekir Sami Bey: Vaadedilen yardmn buna mstenit
olduunu bilmiyorduk. Yunanllarla Ermenilere toprak vermemek iin birbuuk seneden beri tilaf Hkmetleri ile harp eden milletimiz, kendisine
dost bildii bir hkmetin de ayn siyaseti gttn grnce bu dostluun
kendisine ne fayda temin edeceini dnmekte hakldr. Binaenaleyh
memleketimizi taksim gayesinden ibaret her iki siyaset arasnda maalesef
fark kalmam olacaktr demi ve sonra ilave etmiti: unu da tebarz ettirmek isterim ki, Halil ve Cemal Paalarn Trk milleti namna sz sylemeye haklar ve selahiyetleri yoktur.
ierin, tilaf Hkmetlerinin Sivas ve Trabzona kadar byk bir Ermenistan vcuda getirmek istediklerini, kendilerinin ise, nfuslar ile m-
28
MEHMET SARAY
tenasip kk bir yerin Ermenistana ilhakn talep ettiklerini ileri srmi,

bu suretle gya bize daha iyi davrandklarn hatrlatmak istemiti.
Bekir Sami Beyin yukardaki aklamalarna ramen, ierin ayn eyleri tekrar ileri srm, muahedenin tasdiki ve vaadedilen yardmn hakkyla yaplabilmesinin bu arta bal olduunu, kat-i suretle ifade eylemitir.
Bu suretle gece yarsndan sonra buuk saat sren mlakat neticesiz olarak nihayet bulmutur40.
Bekir Sami Bey bu konuulanlar tafsilatl bir rapor halinde Ankaraya
bildirmek ve yeni talimat almak iin heyette bulunan Yusuf Kemal Beyi
derhal yola karm ve kendisi de konuyu telgraf ile zet olarak Mustafa
Kemal Paaya bildirmitir. Bekir Sami Bey ahsi kanaatini de yle ifade etmitir: Burada (Moskovada) ibanda bulunanlar Ermeni milletinin
Bat Memleketleri ve Amerika aleminde masum ve mazlum grnmelerinden dolay kendi taraflarndan terk edilmi bir halde braklmalarnn ve Ermeni davasn aktan aa lehimize halletmelerinin Bat memleketleri
proleteryas nezdinde kt bir tesir yapacandan korkuyorlar. Dier tarafdan Ermenileri komnizm camiasna dahil ederek Ermenistann Sovyet Federasyonunun bir cz yapacaklarndan emin olduklarndan, Komnist
Frkasna mensup olup Erivan Hkmeti dahilinde alan Ermeni komnistleri Trkiyeden az ok bir yer kazandrmak suretiyle memnun etmeyi
ve bu sayede bir an evvel Tanak Hkmetini devirmede muaffak olmay
dnyorlar. Bunlara, Hariciye Komiserliinde ve messir olan Karahann ve merkezi umumi katibi Atanasofun Ermeni olmalar ve bunlarn
etrafnda bir Ermeni partisinin pek faal bir suretde almas Kafkasyada
ve Trkistanda idarenin umumiyetle Ermenilerin elinde bulunmas gibi
sebeblerin tesirleri de inzimam etmektedir41.
Bunun zerine Trkiye TBMM Hkmeti konuyu yeniden mzakere
ederek Sovyetlere kar kati bir tavr alm ve alnan kararlar da bir talimat halinde 16 Ekim 1920de bir telgraf ile Bekir Sami Beye bildirmitir:
Van ve Bitlis vilayetlerinin yabanc ve tarafsz gzlemciler tarafndan dzenlenmi ve her yerde saygn saylmakta olan istatistiklere gre, gerek
40 Bekir Sami Beyin Moskovadaki temaslar hakknda geni bilgi iin bkz., Yusuf Kemal
Tengirek, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967, s. 159-182 ve Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, stanbul 1955, s. 84-86.
41 Cebesoy, Moskova Hatralar, s. 86.
29
gemite ve gerek gnmzde bir Ermeni ounluu iermedii dorulanm ve zellikle o blgede Mslman halkn pek ezici bir ounlua sahip
bulunduu bilinen bir gerek iken, byle bir Ermeni aznlna anavatandan
verilecek bir toprak parasnn braklmas istei Sovyet Sosyalist uralar
Cumhuriyetinden ksa da, emperyalist bir dncenin rn olma lekesinden hi bir biimde kurtulamaz ve hi bir baka anlam verilerek kabul
olunamaz. Bu telgrafn son ksmnda yle deniyordu : Vekiller heyeti
meseleyi etraflca tetkik ettikten sonra u iki hususun kar teklif olarak
sizler vastasyla ierine tebliine karar vermitir: 1. Van ve Bitlis vilyetlerine mteallik olarak evvel ve ahir yerli ve ecnebi erbab- tetkik tarafndan tanzim edilmi olan istatistiklere nazaran Ermeniler mezkur vilyetlerde orann slm ahalisine nispetle hibir zaman ihraz- ekseriyet edememilerdir. Binaenaleyh, muayyen bir kta- arazinin bir ekalliyete terkini istemek emperyalist bir fikr-i mahsus ile hareketten baka bir ey deildir.
Ankara Hkmet-i Milliyesi, emperyalizme kar mdafaa ve mcadele
kast ile teekkl etmi bir Hkmet olduundan emperyalizmin ekal-i
marufesinden olan byle bir talep ve iddiay kabul edememekte muztardr.
2. Ankara Hkmet-i Millyesi Trkiyeden hicret etmi olan Osmanl Ermenilerinin hicretten mukaddem sakin bulunduklar mahallere avdetine
mmanaat etmemeyi ve bu suretle gelecek ahaliye memalik-i sairede ekalliyetlere temin edilen hukuku tamamen bahetmeyi cmle-i vezaifinden
addeyler42.
Yukarda Atatrkn de belirttii gibi Ermeniler geri ekilen Rus birliklerinden elde ettikleri silahlarla, Ermenistann snrlarn geniletmek iin
byk bir temizlik harekatna balam, yzlerce Trk kyn ve kasabasn yok ederek Trkiye ve Azerbaycan aleyhinde snrlarn geniletmeye
balamlardr. Ermeni zulmnden kaarak hayatn kurtaran Trk ve Azeri halk perian halde gelerek blgedeki yegane Trk birlii 15. Kolorduya
ve Komutan Kazm Karabekir Paaya snmlardr. Brest-Litovsk Antlamasnn hkmlerini inememek ve balayan Trk-Sovyet ilikilerindeki tkankln giderilemeyii Kazm Karabekir Paay mecburi bir bekleyie sevk etmiti. Bu bekleyi esnasnda Kazm Paa bir taraftan geri e
42 Mustafa Kemal Paann Bekir Sami Beye gnderdii bu telgrafn tam metni iin bkz.
Cebesoy, Moskova Hatralar, s.87-90 ; Tengirek, Vatan Hizmetinde, s.183-186 ; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 376-377.
30
MEHMET SARAY
kilen Rus ordu kumandanna, dier taraftan da saldrgan Ermeni ynetimine katliamlarn durdurulmas iin mracat ediyordu43.
Bu telgrafn ardndan Mustafa Kemal Paa, Ermenilerin yapt katliamlarla ilgili bunalm durumda olan Kazm Karabekir Paaya, mdahele
iin biraz daha beklemesini rica etmitir. Zira, Mustafa Kemal Paa Sovyetlerle bir anlamaya varmadan byle bir askeri hareketin yeni problemler yaratmasndan endie duyuyordu44.
Tam bu sralarda Atatrkle grtkten sonra blgeye gelen General
Harborda, Kazm Paa, belgelerle birlikte Ermenilerin yapt katliamlar
anlatan bir rapor vermitir.
Olaylarn bu safhasnda silah ve mhimmat ykl iki ngiliz gemisinin,
yklerini Bolevik aleyhtar kuvvetlere veremedii iin, Batumda Ermenilere teslim ettii haberinin gelmesi Trk tarafn endieye sokarken, Ermenileri son derece memnun etmitir45. Ermeni katliamlarnn devam etmesi, Trk tarafn yeni protestolara sevk ettiini gryoruz. Kazm Karabekir Paa, Erivan Ermeni Cumhuriyeti Askeri Komutanlna, Mustafa
Kemal Paa da Dvel-i Mtemeddine (Medeni Devletler)ye birer protesto mektubu gndermilerdir46. Mustafa Kemal Paa protesto telgrafnda Ermeni zulmn yle anlatyordu:
Tohumluk istemek, vergi koymak, silah toplamak gibi szde bahanelerle teden beri Ermeni zulm ve ikencesine urayan dou snrmz dndaki slam halk, son ubat ay iinde Ermeni tmen kumandanlar tarafndan ynetilen eitli snflardan oluan birok birliklerin saldrlar karsnda pek ok kurban vermi ve Kars vilayetine bal ldr, Zarad, uragel, Akbaba ilelerinde adlar kaytl krk Mslman ky btnyle yklm ve yok edilmitir. Bu kylerin aresiz halkndan iki binden fazla Mslman nfusu pek feci bir ekilde topluca ldrlmtr. Ve soykrma urayan Mslmanlarn eyalar Kars pazarlarnda aka satlmtr.
Hemen her gn byk bir zntyle haber almakta olduumuz Ermeni
zulm ve soykrmna yeni bir ek olmak zere Orduabad, Ahur, Civa, Ciusi, Vedi yrelerindeki Mslman halka kar Ermeniler 19 Marttan ba
43 Geni Bilgi iin Mehmet Saray, Atatrkn Sovyet Politikas, 2.bask, Damla Yay, stanbul 1990, s.25-48.
44 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, Merk Yay, stanbul 1988, s.676-677 ve 684-700.
45 Kazm Karabekir, a.g.e., s.524.
46 Bu Mektuplarn Tam Metinleri iin bkz., Karabekir, a.g.e., s.525-526.
31
layarak saldrya gemilerdir. Ayrca Oltu blgesine kar da yeni bir saldrya hazrlandklar hakknda gvenilir kaynaklardan haberler alnmtr.
Bu hareketleri ok sert biimde protesto ettiimizin ve bu saldrlarn n
alnmazsa dnyann, pek byk ktlklerin kmasna tank olacann
bal bulunduunuz hkmetlere hzla ulatrlmasn rica eder ve sayglarmz sunarz. Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti adna Mustafa Kemal47.
Bu arada Kazm Karabekir Paa elde ettii istihbarat bilgilerini deerlendirerek, askeri hareket iin durumun msait olduunu grm ve yeniden Ankaraya yazarak askeri operasyon iin izin istemitir. Mustafa Kemal Paa, Kazm Karabekir Paaya verdii cevapta, yeniden Boleviklerin durumuna dikkat ekerek u aklamay yapmtr:
Boleviklerle siyaseten anlap mtekabil harekat ve mnasebat tayin
etmezden evvel kati harekete geemeyiz. Byle bir hareketin Boleviklerce nasl telakki olunaca bile bugn mehulmzdr Ayrca, Ermenistana taarruz hareketimizi tilaf Devletleri ve Amerika ilan- harp kabul
edecek ve ihtimal ki, memleketin aksam- garbiyesinden ve aleb-i ihtimal
Trabzondan taarruza geeceklerdir. Byle bir umumi igale kar ark harekatna itirak eden kuvvetlerimiz garbe siyanet iin ne kadar zamanda
serbest kalabileceklerdir. Boleviklerin bu takdirde maddi ser-i muavenetleri ne olabilecektir? Boleviklerle aramzda henz mukavelename yaplmam olduundan muavenetlerinden emin olabilir miyiz?48
Mustafa Kemal Paa ile Kazm Karabekir Paa bu tartmay yaparken,
tilaf Devletleri, zellikle ngiltere, Bolevikler ile Trkler arasndaki ilikileri kesmek amacyla Kafkas milletleri araclyla bir plan uygulamaya
balad. Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan ve belki Kuzey Kafkasya Hkmetlerinin bamszlklarn ve bu hkmetlerin Boleviklere kar mcadelelerini desteklemeye balad. Bunu frsat bilen Mustafa Kemal Paa,
Trk Sovyet ilikilerini dostane bir zemine ekmek iin, Bolevik Hkmetine bir mektup yazm ve u teklifte bulunmutur; Bolevik kuvvetler
Grcistana kar askeri hareket yapar, ya da izleyecei politika ve gsterecei etki ile Grcistannda Bolevik uyumasna girmesini ve ilerindeki ngiliz kuvvetlerini karmak iin bunlara kar harekete gemesini sa
47
48
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s.285-286.

Kazm Karabekir, a.g.e., s.698-700.
32
MEHMET SARAY
larsa, Trkiye Hkmeti de, yaylmac Ermeni Hkmeti zerine askeri

hareket yapmay ve Azerbaycan hkmetinin de, Bolevik devletler topluluunun iine alnmasn kabul eder.49 Sonunda iki taraf anlaarak bu plan uygulamaya koymutur. Ankara Hkmeti nce Elviye-i Selasenin ilhakna, sonrada silah deposu haline gelen ve devaml insan katleden Ermenistan silahsz hale getirmek iin Ermenistan Harekatn balatmaya karar vermi ve bu kararn 20 Eyll 1920de Kazm Karabekir Paaya bildirmitir50. Ankara Hkmeti, Dou Cephesi kumandan Kazm Karabekir
Paaya verdii talimatla u hedeflere gre hareket etmesini istemitir:
Dou ordumuz derhal Kars genel istikametinde taarruz hareketi icra edecektir. Birinci devrede harekatn Kazman-Nevselim-Murdenk hattna kadar geniletilmesi kafidir. Bununla beraber bu hat kati olmayp, askeri vaziyete msait olduu ve icap ettirdii takdirde taarruz bandan itibaren daha douya doru uzatlmaldr. Asl maksat Ermeni silahl kuvvetlerini imha etmektir. Bunun iin taarruz harekatnn ani olarak balamas lazmdr.
Ve Ermenileri daha evvel herhangi bir suretle haberdar etmekten katiyen
saknlmaldr. Silahsz Ermeni ahali aleyhine her trl tecavzlerden kati
surette kanlacaktr51.
Yukardaki emri alan Kazm Karabekir Paa, hazr halde bekleyen birliklerini derhal mevzilerine yerletirdi. 28 Eyll 1920 sabah balatt taarruz hareketiyle Ermenileri geri pskrten Kazm Paa, 28-29-30 Ekim
1920 tarihlerinde yapt kar taarruz ile Ermenileri malup ederek Kars
kalesi ve ehrini geri almtr. Kazm Paa verdii emirle hi bir sivil Ermeniye dokundurtmad gibi Ermeni ordusundan esir alnan askerlere
49 Atatrkn Tamim,Telgraf ve Beyannameleri, s.322. Atatrk Sovyet sisteminin eit

artlarda oluacana inand iin Azerbaycann o gnk artlar iinde Sovyet sistemi iinde
kalmasnn makul olaca kanaatinde idi. Fakat ok gemeden Sovyetlerin bu sz tutmadn
grnce Bakdeki Trk sefiri Memduh evket Beye talimat vererek Azerbaycann Karaba ve
Nahcivan dahil olmak zere toprak btnlnn salanmasn temin etmitir. (Bkz. Mehmet Saray, Atatrk ve Trk Dnyas, TTK, Ankara 1995, s. 36-41) Ayrca Atatrk, Trkiye ile Azerbaycan arasnda bir Ermenistan Cumhuriyetinin oluturulmamas iin byk gayret sarfetmitir. Trkiye Byk Millet Meclisinde konu tartlrken hkmet adna konuan Ahmet Muhtar
Bey u konumay yapmtr : Endiemiz u ki, ngilizlerle Bolevikler Azerbaycan Trk
Alemi ile bizim aramza bir Ermenistan dikmek istiyorlar... Tekrar arz ediyorum : Btn
dnyann ittihaz ettii bir karar var. O da bizimle Azerbaycan arasnda, Azerbaycanla
Trk Alemi arasnda bir Ermenistan meydana getirmek istiyorlar... Bakalm kim galebe
edecektir: Karahann srkledii Sovyetler mi, yoksa biz mi? (Bkz. TBMM Gizli Celse
Zabtlar, Ankara 1980, C. I, s. 439-440).
50 Karabekir, a.g.e., s. 744-745, 847-849.
51 Atatrkn Btn Eserleri, Cilt IX (1920), s. 364.
33
de son derece iyi davranlmasn salamtr. Kars yeniden anavatana kavuturan Karabekir Paa Ermeni halk iin u bildiriyi neretmitir:
Memleketimizi senelerden beri uzayan harbin musibet ve sefaletlerine
srkleyen ve hkmetimizin gstermek istedii dostluu sizden habersiz reddeden Tanaklardr. O Tanaklar ki, btn dnyay kendine hazine
ve btn insanlar da servet ve saltanatna bir kle gibi kullanmak isteyen
sermayederlere hizmet eden ve milletini rahatta yaatmay dneceini,
sefahat alemlerindeki zevkli, alayili hayat tercih eyleyen hainlerdir.
Btn Ermeni milleti bunlarn istipdat ve hyanetlerinin hakikatini, uradklar elim akibetlerde grmelidir. Maksat ve hedefimiz, hayali ve vahi
gayeler peinde bilatefrik Mslman ve Ermeni fukara halkn krdran
Tanaklarn elinden masum halk kurtarmak, karmzda daha medeni ve
mdrik slam ve Hrstiyan ahalinin refah ve saadetine hadim ve komusu olan Trkiye ile dost ve mnasebat- hasene tesisine bahikar olan bir
Ermeni hkmeti bulmaktr Tanaklarn kuvvetli ordumuzun nndeki hezimeti de, hakkn ve adaletin kudret ve muaffakiyetini ispata kafi bir
delildir. Trk hkmetinin Ermeni ahaliye dahi nimet ve adalet gstereceinden tamamen emin olarak evlerinizde, i ve gcnzde daima msterih olunuz52.
Kazm Karabekir Paann Karsa giriinde, ehirde yaayan Ermenilere ve esir alnan askerlere gsterdii efkat, Trk askeri operasyonunu
izleyen yabanc gzlemciler tarafndan takdirle karlanm ve bu olay olduu gibi lkelerine rapor etmilerdir.53 Yabanc gzlemciler, daha nce
pek ok Mslman katleden Ermenilerden, Trklerin intikam alacan
zannetmilerdi. Trklerle Ermeniler arasnda yaplan grmeler sonunda, Ermeniler Trkiyeden herhangi bir toprak talebinde bulunmadklarn
aklayarak 3 Aralk 1920de Gmr Muahedesini imzalamlardr. Bu
antlamaya gre taraflar u hususlar kabul etmilerdir: Osmanl, Rus ve
Avrupa istatistiklerinin ve sosyal-tarihi gereklerin gsterdii gibi, Trkiye hudutlar iinde Ermeni ounluu ieren hi bir yerleim birimi mevcut deildir. Emperyalist devletlerin tahrik ve tevikiyle yaratlabilecek
hareketleri nlemek iin Ermeni devleti ancak i asayii salayacak kadar
asker ve jandarma bulunduracak, bu husus Trk siyasi temsilcisi veya elisi tarafndan tahkik edilecektir. Ermenistan Hkmetince istenildiinde,
52
53
Karabekir, a.g.e., s. 858.

Karabekir, a.g.e., s. 852.
MEHMET SARAY
34
i ve d tehlikelere kar Ankara Hkmeti silahl yardmda bulunacaktr.

Ankara Hkmeti insani ilkelere ball yznden sava tazminatndan
vazgeecektir54.
Bolevik kuvvetlerinin Lehistan (Polonya) cephesinde malup olmas
ve Trk kuvvetlerinin Kafkas cephesinde Ermenileri yenmesi, kopmu olan
Ankara-Moskova ilkilerini yeniden balatmtr. Mustafa Kemal Paa,
Garp cephesi kumandan Ali Fuat Paay fevkalade yetki ile Moskovaya
Bykeli olarak gndermi ve yaplan etin mzakerelerden sonra 16 Mart
1921de Trk- Sovyet Dostluk Antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile
Sovyetler, Ermeniler lehine bir toprak talebinde bulunmad gibi, bir miktar askeri malzeme yardmnda bulunmay da kabul etmilerdir55.
Bir mddet sonra, 16 Mart 1921de imzalanan Trk-Sovyet Antlamasnn artlar gerei ve ayrca Ermenistanda komunistlerin idareyi ele geirmeleri sonucu, Trkiye, Sovyet Rusya, Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan arasnda 13 Ekim 1921de imzalanan Kars Antlamas ile taraflar
arasnda hudut dzenlemeleri yaplm ve blgeye sulh ve skunet hakim
olmutur56.
54
55
56
Karabekir, a.g.e., s. 1135-1136.

Cebesoy, Moskova Hatralar, s. 146-151.
Bu hususta geni bilgi iin bkz., TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. II, Ankara 1980, s.
226-235.
IV. ATATRK FRANSIZLARIN MLTAN ERMENLERLE BRLN PROTESTO EDYOR

Franszlarn Ermenileri Kullanmas:
Bilindii gibi, 1533de Kanuni Sultan Sleymandan kapitlasyon haklarn Dou Akdenizde, yani Suriye ve Lbnan taraflarnda yaayan Katolik Hristiyan unsurlar ticari hayatta kullanan Fransa bir asr gemeden Osmanl Trkiyesinde byk krlar salamt. Ticaret alannda elde ettii bu
baary, siyaset alanna kaydran Fransa, ok gemeden Osmanl Devletinde yaayan, bata Ermeniler olmak zere btn Katoliklerin hamisi haline gelmitir. Ksaca Fransa, ngiltere ile rekabet edebilecek ekilde, Osmanl Trkiyesinde dini, siyasi ve ticari alardan nfuzlu bir lke haline
gelmitir. Nitekim, Ermenilerin Rusya ve ngilterenin yardmlar ile
1895de balattklar Zeytun syan esnasnda, Franszlar, ngilizler ve Ruslarla yarrcasna Ermeni isyanclara yardm etmitir.57.
Fransa, ekonomik ve ticari alanlarda olduu gibi, eitim ve kltrel
alanlarda da Trkiyede arln hissettirmeye balad. Amerikann Protestan misyonerleri kadar olmasada Osmanl Trkiyesinde Fransz Katolik misyonerlerin faaliyetleri olduka etkili idi. Osmanl corafyasnn
muhtelif yerlerinde alan 175 Fransz misyoner okulunda ou Ermeni
olan on sekiz bine yakn renci okuyordu58.
Fransann Osmanl Trkiyesinde gz diktii blgelerin banda Suriye, Gneydou Anadolu ve Kilikya denilen Adana blgesi geliyordu.
Fransa tekstil sanayii iin ihtiya duyduu ukurova pamuunu dnerek, ngiltere ve Rusya ile Trkiyeyi paylama antlamalar yaparken ad
geen bu blgelerin kendi payna verilmesini salamtr59.
Rusyadan sonra ngiltere ve Fransann da Ermenileri Birinci Dnya
Harbinde Osmanl Trkiyesi aleyhine kullanacaklarn renen Osmanl
Hkmeti, 9 Eyll 1914te bu devletlere tand kapitlasyonlar tek taraf
57 Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalar ile Tarihde Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stan-
bul 1976, s. 312.

58 Muhat Hidayet, Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar,
T.K.A. Enst. Yay., Ankara 1990, s. 70-72, 115-122.
59 E. E. Adamov, Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun Taksim Plan,
ev. H. Rahmi, stanbul 1972, s. 263-288.
36
MEHMET SARAY
l olarak kaldrdn ilan etmitir. Ekonomik ve ticari menfaatlerinin zarar

greceini anlayan ngilizler ve Franszlar, Trk hkmetini iddetle protesto etmilerdir. Bununla da yetinmeyen Franszlar ve ngilizler Trkiyeyi mkil duruma sokmak iin Anadoludaki Ermenileri isyana tevik
etmi, isyanclarn yakalanmas zerine de onlar kurtarmak iin Osmanl
Hkmetine bask uygulamaktan ekinmemilerdir.60 Fakat, bir mddet
sonra Ermenilerin, ngiltere ve Rusyann emrinde hareket ettiini gren
Franszlarla Ermenilerin aras almtr. Ruslarn ve ngilizlerin vaadlerine
inanarak Ermenilerin Byk Ermenistan hayaliyle hareket etmeleri Franszlarn houna gitmemitir. Franszlar, Ermenilere gzda vermek iin
Ermenilerin Avrupa lkelerinde ne kadar yalan szler syleyerek Avrupa
lkelerini kamuoyunu yanlttn bir Fransz gazetesi araclyla yle duyurmutur: Ermeniler krm ve haydutluk hikayeleri ile bizi aldattlar.
Gerekte Hristiyan Ermeni Krm olmad. Sadece hainler lme mahkum
edildiler. Trkler ise meru mdaafalar iin ciddi tedbirler almak zorunda
kaldlar. Savataki bir ordu iin memleketi kurtarmay ama edinmek en
yksek ereftir, Trkler bunu yapt. Biz aldatldk. Trkler iyi insanlardr.
Krm iddialar bizi aldatmak ve Osmanllara saldrmamz salamak iin
uydurulmu masallardr61.
Ne var ki, devrin siyasi gelimeleri Ermenilerle Franszlar yeniden
mttefik haline getirmitir. Franszlar gz diktii Osmanl topraklarn igal ederken, tpk Ruslarn yapt gibi, Ermenileri kullanmaya karar vermitir. Nitekim 15 Kasm 1916da Dou Lejyonunu kurma karar alan
Franszlar, Ermenilerin bu lejyonda Trklere kar savamalar halinde
kendilerine Kilikyann braklacan vaadetmilerdir. Franszlarn bu davetine ok sevinen Ermeni liderlerinden Bogos Nubar, bir aklama yaparak u vaadlerde bulunmutur: Ermenistann mukaderat mttefiklerin
elindedir. Bana ait olan bu devlete byk bir evkle katlyorum. nk
Fransa zaferden sonra milli isteklerimizin tam ve kati olarak sonulanaca hakknda teminat vermitir62.
Bolevik htilalinden sonra Rusyann harpten ayrlmas ngilizleri
mkl duruma drm ve onlar Franszlara daha ok yaklatrmtr.
60 nsal Yavuz Fransz Dileri Belgelerinde Ermeni Krmlar Sorunu DTCF., Atatrkn 100. Doum Ylna Armaan Dergisi, Ankara 1982, s. 655-657.
61 Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda Ermeni Meselesi, Ankara 1971, s. 15.
62 Ergnz Akora, Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), stanbul 1994, s. 92.
37
Nitekim Franszlara yardm etmek maksadyla ngilizler, Franszlarn binlerce Ermeniyi silah altna alarak Kbrsta eitmelerine imkan vermitir.
Bu askeri eitim kamplarnda Ermenileri eiten Franszlar onlar Fransz
ordusunun lejyonerleri olarak yetitirmilerdir. Bu askeri eitimin sonunda Ermeniler lejyoner taburu halinde Fransz subaylarn kumandas altnda sava iin hazr hale gelmilerdir.63
Franszlarn bu askeri hazrlklar yapt sralarda, Ermeniler de, stanbul Ermeni Patriinin tevii ile tehcirden dnen Ermenileri ukurovaya
toplamaya balamlard. Blgede elli bin civarnda olan Ermeni says
1918-1919 arasnda gelen gmenlerle birlikte yz elli bine ulam bulunuyordu.64 Fransizlar eittii Ermeni askerleriyle birlikte ukurovaya ylan bu Ermeni nfusu ile, yalnz Adana deil, Antep, Mara ve Urfa blgelerini kontrol etmek iin de kullanmay planlyordu. Sonunda Mondros
Mtarekesinin artlarna aykr olarak ngilizler ve Franszlar blgeyi igale baladlar. 11 Aralk 1918de balayan ngiliz ve Fransz igali 24
Mart 1919da sona ermitir. Bir mddet sonra ngilizler blgeden ayrlarak
kontrol tamamen Franszlara brakmlardr.65 Gney vilayetlerimizin ngilizler ve Franszlar tarafndan igal edilmesi Milli Mcadeleyi tekilatlamakla megul Mustafa Kemal Paa ve arkadalarn son derece zmtr. Mustafa Kemal Paa bir protesto metni hazrlayarak ngilizlerle Franszlarn devletleraras hukuku ineyerek Anadoluyu igal ettiini bildirmi ve igal edilen topraklarn bir an evvel boaltlmasn isteyerek szlerini yle tamamlamtr: Milletimiz blnmeyi ve esareti kabul etmektense btn maddi ve manevi gcyle varln ve haklarn savunmada kararl olduunu srdrecektir. Bu meru ve yce kararda milletimizin btn
anlamyla birlikte olduundan tilaf Devletlerini haberdar etmek isteriz.
Bu konuda milletimizin ykselen meru sesini duymak istemeyerek tutulan gayr insani yolda direnmenin verecei ac sonular olacaktr. Yaplan
bu kt igalin btn sorumluluu tilaf Devletlerine aittir. Bu meru hay
63 Franszlarn, ngilizlerin yardm ile Kbrs Adasnda Ermenilere nasl bir askeri eitim
verdii hakknda geni bilgi iin bkz., Halil Aytekin, Kbrsta Monarga (Boaztepe) Ermeni
Lejyonu Kamp, TTK., Ankara 2000.
64 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, II. Bask, Ankara 1993, s. 279.
65 Kemal iek, 1. Dnya Sava ve Sonrasnda Ermenilerin Serveni, Ceyhundan Ceyhana Sempozyumunda verilen tebli (Adana), s. 7-10.
MEHMET SARAY
38
krmzn btn hakszlklar kabul etmeyeceklerine inandmz Avrupa ve

Amerika milletlerine ulatrlmasn dileriz66.
Franszlar gney vilayetlerinin igali esnasnda Ermenilerin ne kadar
taknlk ve saldrganlk yapabileceklerini grnce skntya dmlerdir.
nk Ermeni lejyonerlerinin Mara, Antep, Urfa bata olmak zere Adanada yapt taknlklar ve saldrlar Mslman halk son derece rahatsz
etmitir. Kuvay- Milliyenin henz oluturulduu bu dnemde yeterli askeri kuvvet olmad iin, bu Ermeni saldrlarna kar halk fiilen direnie
gemitir. 21 Ocak 1920de Marata balayan ve 11 ubata kadar devam
eden arpmalarda yzlerce Trk ve Ermeni hayatn kaybetmitir. Mara
halknn kahramanca direniini kramayan Ermeniler ve Franszlar kn
bastrmas zerine geri ekilmek mecburiyetinde kalm ve bu geri ekilme
esnasnda nemli sayda Ermeni hayatn kaybetmitir.67 Ayn olaylar 1920
Nisannda Urfada, ayn yln Mays aynda Pozantda cereyan etmi ve
yzlerce insan hayatn kaybetmitir. Fakat bu sefer hayatn kaybedenlerin
iinde yalnz Ermeniler ve Trkler deil, yz kadar Fransz askeri de bulunuyordu. Bu Fransz kayb Pariste duyulduu zaman gazeteler Askerlerimiz kimin iin lyor? diyerek Trklerle kar yaplan bu savan durdurulmasn ve bar yaplmasn istemilerdir68.
Gerekli hazrlklar yapan Franszlarla Ermeniler bu sefer Mersin, Tarsus ve Adana merkezleri dahil olmak zere btn kazalarda hcuma gemilerdir. Bu hcumdan maksat, blge ahalisini kartarak Ermenilerin duruma hakim olmalarn salamakt. Franszlarla Ermenilerin stn silah gcne ramen, blge halknn kendilerini iyi mdafaa etmeleri saldrganlar
olduka artmtr. Bu mcadeleler esnasnda her iki taraf da nemli lde zayiat vermitir69.
Trkiyenin gney vilayetlerini zellikle Adanay igalden sonra haftalar gemesine ramen Franszlarn o blgede Ermenilere bir Kilikya devleti kurdurmayacaklar anlalmtr. Bunun zerine Ermeniler, birka yz
kiilik bir Rum grubunu yanlarna alarak 5 Austos 1920 gn le vakti
Adana vilayet binasn basarak Kilikya Hristiyan Cumhuriyetini kurduk
66
67
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 138-139.

Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), TTK., Ankara 1975, s. 124 ; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 213-214.
68 Akyz, a.g.e., s. 126-130.
69 Kemal elik, Milli Mcadalede Adana ve Havalisi (1918-1922), TTK., Ankara 1999, s.
340-370, 409-438.
39
larn ilan etmilerdir. Ermeniler bu hareketi gerekletirirken Fransz memurlar ve subaylar yemekte bulunuyorlard. Dnlerinde Franszlar Ermenileri bu oldu bittiden vazgeirmek istemiler ise de, bunda baarl olamam ve zorla Ermenileri vilayet binasndan uzaklatrmlardr70.
Bu arada Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisini aan Mustafa
Kemal Paa ve arkadalar gney vilayetlerindeki bu anormal gelimeleri adm adm takibe baladlar. Gney vilayetlerinde Franszlarn ve Ermenilerin acmaszca yapt katliamlarn akisleri Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paay bu igal ve katliamlar protestoya yneltmitir. Mustafa Kemal Paa Fransz kuvvetleri komutan General Gouraudya gnderdii telgrafta: Kilikyada atekesten sonra, Ermeniler tarafndan slam ahaliye kar yaplan ve yaplmakta olan zulmleri
ve facialar aada belirtiyorum. bu vakalar btn Kilikya Mslman
ahalisinin galeyan ve heyecanna sebep olmu ve bu heyecan esirlerin
teslimi iin yaptmz hazrlklarn tatbikine mani olmaktadr. bu facialara derhal nihayet verilmesi iin ciddi teebbslerde bulunmanz rica
ederim. Aksi takdirde, bizim arzumuz ve emrimiz hilafnda olarak orada
vuku bulacak hadiselerden hi bir mesuliyet kabul etmeyeceimizi beyan
ederim71.
Yukardaki protesto telgrafna ilaveten Mustafa Kemal Paa yapt bir
baka aklamada Franszlar iin u szleri sylemitir: Franszlar, bizim
lkemizde ak ve belirgin bir politika izliyorlar ve bizimle gerekten anlamak istiyorlarsa hereyden nce igal ettikleri Kilikya, Mara, Antep ve
Urfa yrelerini hemen boaltmalar ve buna uyduklarnda her trl politik
ve ekonomik grmeleri konu edebileceimizi bilmeleri gerekir Haksz yere Adanada oturan Ermenileri bamza musallat eden ve dier illerimizi igal eden bir devlet hi bir zaman dostumuz olamaz72.
Franszlarla Ermenilerin gney illerinde balattklar saldrlara halkn
kar koymas bu iki igalciyi hem artm ve hem de kzdrmt. Direnen gney illeri halkna, az sayda da olsa baz Kuvay- Milliye kuvvetlerinin yardmc olmas ve dmana kayp verdirmesi hem Ermenileri ve
70
71
elik, a.g.e., s. 425-426.

Atatrkn Btn Eserleri, C. VIII (1920), II. Bask, stanbul 2004, s. 312-313, 322-
323.
72
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 204, 213-214
40
MEHMET SARAY
hem de Franszlar ileden kartmt. Bu olaylar arptarak binlerce Ermeninin Trkler tarafndan katledildii eklinde bat lkeleri kamuoyuna
yanstlmas Mustafa Kemal Paay 20 ubat 1920de u aklamay yapmaya sevk etmitir: ngiliz ve Fransz temsilcilerinin Ermenilere soykrm yapld konusunda yapt aklama doru deildir. Gney igal blgesindeki Fransz kuvvetlerince silahlandrlan Ermeniler, Fransa himayesinde dzenlenerek bulunduklar yerlerdeki Mslmanlara saldrmakta ve
c almak dncesiyle her yerde acmaszca soykrm ve imha siyasetine
ynelmektedirler. Mara olaylar facias, bu sebepten dolay ortaya km
ve General Keretin Fransz kuvvetleriyle birleen Ermeniler, top ve mitralyzlerle Mara gibi eski bir slam beldesini yerle bir etmiler ve binlerce gsz ve susuz, anne ve ocuklar ldrmler ve yok etmilerdir.
Tarihte rnei gemeyen bu vahiliin faili Ermeniler olup, Mslmanlar,
ancak onurlarn korumak ve yaamak iin direnme ve savunmada bulunmulardr. Yirmi gn sren Mara soykrmnda Mslmanlarla birlikte
kentte kalan Amerikallarn bu olaylar konusunda Amiral Bristola ektikleri telgraf, faciaya neden olanlar yalanlanamaz biimde ortaya koymaktadr. General Keretin geri ekilmesiyle sonulanan bu arpmalardan
sonra Milli Kuvvetlere teslim olan sava Ermeni kuvvetlerine kar bir
ceza uygulamayp, zellikle onlar acyarak yreine basan ve koruyuculuuna alan milletimizin yceliini, Mara Ermenileri de gnl borcu ile
anmaktadrlar. u durumda Ermenilerin c almak dnceleri ve saldrlar sonucu ortaya km baz olaylar var ise, bunun sorumluluu milletimize deil, zellikle Ermeni milletine ve onun kkrtclarna ait olmak gerekir. Adana vilayeti iinde Mslmanlarn Franszlar tarafndan tepeden
trnaa kadar silahlandrlan Ermeni snglerinin tehdidi altnda her dakika kzgnlmzn soykrma urayacak bir durumda kalmalar, durumunu
aklamaya yeterlidir kansndayz. Hayat ve istiklalin korunmasndan baka bir ey istemeyen slamlara kar uygulanan bu zulm ve imha siyaseti, uygar hkmetlerin ilgilerini ve insafn harekete geirecek bir nitelik
kazanmtr. Barmzn sz konusu olduu u anlarn nemi sebebiyle,
sonucun kendi oluruna braklan bir sessizlikle beklenecei phesizdir.
lkemizin her yannda gven ve huzur rnei grlmemi biimde yrmektedir. Milli varlmzn korunmas, hayat ve bamszlmzn kurtarlmas ihtiyalarndan kaynaklanan Kilikya, zmir milli cephelerinde imdiye kadar dkt kan, yaamak konusundaki tarihi kararlln byklk
41
derecesini ispata kafi olduundan, milli isteklere uygun bir bara ulamamz mit ettirmektedir73.
Trklerin hakl olduunu ve sonunda baaracaklarn gren Franszlar,
Milli Mcadeleyi yapan Byk Millet Meclisi Hkmeti ile uzlamaya karar vermilerdir. Franszlarn bu tutum deitirmesine, eski mttefiki ngilizler ile aralarnn almas da rol oynamtr. Baz Fransz yetkililerine gre ngilizler, ukurova ve evresinin kontroln kastl olarak Franszlara
brakm, Franszlarn Trkler karsnda ypranmasn istemilerdir. Trkler
ile Franszlarn Gney Anadoluda birbiriyle urarken ngilizler kendi
desteklerindeki Yunanllar daha rahat bir ekilde Bat Anadoluda ilerlemelerini salamtr. kinci nemli sebep ise, Franszlarn, Ermenilere olan
gvenlerinin sarslmas idi. Fransz subaylar, Ermeni askerlerini ve milislerini kontrol edemez hale gelmilerdi. Zira Ermeniler girdikleri her Trk
blgesinde insanlar acmaszca katletmi ve bu katliamlar, Ermenilerin yalan haberlerine ramen, Avrupa kamuoyunca duyulmaya balanmt.
nc ve son sebep ise Fransz kamuoyu harpten bkm, daha fazla masraf ve insan kayb istemez hale gelmiti74. Fransa ile Trkiye arasnda grmeler 21 ubat 1921de balam, 9 Haziran 1921de Fransz Senatosu
Dilikiler Komisyonu Bakan M. Henri Franklin-Bouillonun Ankaraya gelmesi ile devam etmi ve 20 Ekim 1921de Ankara tilafnamesi ile
savaa son verilmitir. Bu antlamaya gre Trkiye ile Fransa kontrolndeki Suriye arasnda hudut tesbit ediliyor, Kilikya blgesi ile Badat demiryolunun byk ksm Trkiyeye braklyor ve bir de genel af karlyordu. Bylece Fransa Suriye ve Lbnana sahip oluyordu75.
Trkiye ile Fransa arasndaki bu antlamay duyan Ermeniler kitleler halinde Adana ve evresinden ayrlmaya balamlardr. Trk ve Fransz yetkililer Ermeni ileri gelenlerini ve din adamlarn davet ederek Adanada bir
toplant yapm, Trk ve Fransz Hkmetleri namna Ermenilere hi bir zarar gelmeyeceinin garantisini vererek gn durmasn istemilerdir. Bu
toplant esnasnda Fransz temsilcisi Franklin Bouillon ile Ermeniler arasnda ok enteresan tartmalarn olduunu gryoruz. Franklin Bouillon Ermenilere gitmemelerini, kendilerinin yaptklar fenalklar Trklerin affettiini, bu konuda kendisine gvence verdiklerini, Trklerin szne gvenilir
73
74
75
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 223-224.

Daha geni bilgi iin bkz., Akyz, a.g.e., s. 120-141.
smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C. I, 1920-1945, TTK., Ankara 1983,
s. 48-60.
MEHMET SARAY
42
insanlar olduunu sylemesi zerine bir Ermeni lider sz alarak kendisine

u ibret verici konumay yapmtr: Teekkr ederiz, bizim iin iyilik yapmak istiyorsanz artk bizi himaye etmeyiniz. Eer siz ve sizin Adanaya
gnderdiiniz Generalleriniz, hkmet memurlarnz bize bu ekilde anlatm olsalar ve bu midi vermeselerdi, bizi bir takm tatl emeller arkasnda
koturacak tevik edici szler sylemeselerdi, biz de Trkler karsnda aln ak gezecek ve hakiki vatanmza geldiimiz zaman, ta asrlardan beri olduu gibi, yine yanyana ve karde gibi yaayacaktk ve geinmeye alacaktk. Fakat heyhat bu ans kaybettik. Biz Trk vatandalarmzn mukaddesatna tecavz ettik ve evlerini yaktk ve insani olmayan bir ok fenalklar yaptk. Maalesef bu bir hakikattir. Biz de insanz. Onlarn yzne ne suretle bakacaz? Bakacak yzmz kalmamtr. Bize iyilik istiyor musunuz, bizi serbest braknz. Biz mazinin aclarn, cezasn affettirmek iin alayalm76. Bu konumadan cesaret alan bir baka Ermeni szc ise u szleri sylemitir: Avrupa diplomatlar, siz artk bizim zerimizden elinizi
ekiniz. Sizler himaye tarznda bizlerin ilerine mdahale ettiiniz mddetten beri ve emellerinize sadk kaldnzdan beri btn mevcudiyetimiz tehlike ve atee girmitir. Asrlardan beri yanyana yaadmz, nan (ekmek) ve
nimetleriyle bydmz ve bu suretle mfikane muamelelerinden daima kuvvet ve feyiz aldmz Trkleri bizimle babaa braknz ve artk onlarn karsndan ekiliniz. Sizin mdahale ettiiniz zamandan beri byk
felaketler grdk ve Trklere kar sizin tahrikinizle, sizin tevikinizle fena
hareket ettik ve onlarn nazarnda bihakkn, zalim ve onlara kar mtecaviz
vaziyette kaldk77.
Fakat btn bu tartmalara ramen Ermenilerin g etmesine mani
olunamad. Zira Ermeniler yukarda da ifade ettikleri gibi, emperyalist devletlerin kkrtmalar neticesinde, Trk ve Mslman halka kar iledikleri saysz cinayetler, bask ve zulmlerden sonra, imdi kendilerinden intikam alnaca korkusunu tayorlard78. Bu nedenle, verilen btn teminatlara ramen, Adana ve havalisinde yaayan Ermenilerin byk ounluu
g etmi ve Trkiyeden ayrlmtr.
76
77
78
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, C. XXVI, Ankara 1960, s. 177.
TBMM Zabt Ceridesi, s. 177.
elik, a.g.e., s. 486.
V. LOZANDAN SONRA ATATRKN ERMENLER VE GAYRI-MSLMLER HAKKINDAK SYASET

1 Mart 1922 gn T.B.M.M.nin nc toplanma yl a konumasnda Atatrk, Trkiye-Ermenistan snrn son olarak belirleyen Kars Antlamasnn imzalanmas hakknda konuurken, Ermeni olaylar konusunda da
u szleri sylemitir: Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerek karlarndan ziyade dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna gre
halledilmek istenen mesele, Kars Antlamas ile en doru zm eklini
buldu. Asrlardan beri dostane yaayan iki alkan halkn dostluk balar
memnuniyetle kuruldu79.
Atatrk, Ermeni konusunu hem kendi ve hem de Trkiye gndeminden
karma kararnda olduu iin, bu konunun konuulmamasn, Dileri Bakanlna atanan ve Lozan Murahas Heyetinin bakanlna getirilen smet Paaya yazl ve szl talimat olarak bildirmitir. smet Paa Lozana
hareket etmeden nce Atatrkn bakanlnda toplanan Byk Millet
Meclisi Hkmeti, smet Paann Lozanda hangi konularda taviz vermeden mzakereleri yrtmesi gerektiini belirten 14 maddelik bir talimat
hazrlanmtr. Trkiyenin milli hedeflerini kaln izgilerle belirleyen bu
talimat smet Paa uygulamak iin Lozana hareket etmitir. Bu talimat,
hereyden nce Trkiyenin milli snrlarn izmeyi, sonra da bu snrlar
iinde devletin tam bamszln salamay amalamtr. ki noktada Trk
Hkmeti sava gze alabilecek kadar kesin kararldr: Biri, Ermeni Yurdu, dieri kapitlasyonlardr. Lozanda Trkiyeden Ermeni Yurdu istenirse, yani Anadoludan toprak koparlmaya allrsa, grmeler derhal
kesilecektir. Ankaradan yeni talimat istemeye gerek bile yoktur. smet Paa bu talimat erevesinde hareket ederek hkmete danmadan grmeleri kesmeye yetkili olacaktr80.
Ermeniler, Gmr ve Kars Antlamalar ile Dou Anadoludan toprak
talebinde bulunmayacaklarn belirtmelerine ramen, Erivan Hkmetini
temsilen Aharonyan ve Hadisyan, yanlarna yurtdndaki Ermenileri tem
79 Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 321. Atatrkn Konumalarnda ve Yazmalarnda

Ermeni Konusu ile olanlar Belgeler ad altnda bu almann sonunda verilmitir.
80 Bilal N. imir, Lozan Telgraflar, C I, 1922-1923, TTK, Ankara 1990, s. XIV.
44
MEHMET SARAY
sil ettiklerini syleyen Osmanl Devletinin Eski Dileri Bakan Gabriel

Naradukyan ve Leon Paalyan alarak Lozan grmeleri esnasnda eski
hamileri ngiltere, Fransa, Amerika ve Rusya temsilcilerinin destekleri ile
genel kurula katlmak istemilerdir. Fakat Trk temsilcilerinin itiraz ile
genel kurul grmelerine girememilerdir. Ancak, Ermeni temsilcileri,
eski mttefiklerinin destei ile aznlklarla ilgili alt komisyonda dinlenme
sz almlardr. Bu frsattan istifade eden Ermeniler, Lozan Konferans
toplannca, konferansa katlanlara hitaben bir muhtra vererek, eski iddialarn abartl bir ekilde dile getirmilerdir. u veya bu ekilde Ermeni yurdunun geniletilmesini isteyen ngiltere, Fransa, talya ve Amerika, Ermeni isteklerinin kabul iin tavr koyarlarken, Sovyet Rusya, deiik bir
yaklam tarz sergileyerek, Trkiyeden ayrlm olan Ermenileri Sovyet
Rusyada yerlemeye davet etmitir81.
Trk tarafnn kararl tutumuna ramen tilaf Devletleri, aznlklar konusunun grld 12 Aralk 1922 tarihli genel kurul toplantsnda, ngiliz
Heyeti Bakan Lord Curzon, Ermeni sorununu ortaya atarak u konumay yapmtr:
Bunlarn (Ermenilerin) gelecekleri bakmndan kendilerine zel olarak
verilmi vaad yznden de, zellikle gz nnde tutulmalar gerekmektedir. imdi bir Sovyet Cumhuriyeti olan eski Rus vilayeti Erivanda, bana
sylediklerine gre, aa yukar 1.250.000 nfuslu, fakat, her yandan gelmi gmenle dolmu tam ve daha kalabalk bir nfus kabul edemeyecek durumda bulunan, bir szde Ermeni devleti vardr.
te yandan, Kars, Ardahan, Van, Bitlis ve Erzurumun Ermeni nfusu neredeyse yok olmutur. Franszlar Kilikyay boalttklar zaman bu
vilayetin panie kaplan Ermeni nfusu onlarn ardndan gitmitir. imdi
de skenderun, Halep, Beyrut ehirlerinde ve Suriye snr boylarnda dank bir durumdadrlar. Sanrm ki, Trkiyenin Asyadaki lkesinde bir
zamanlar 3.000.000a varan Ermeni nfusundan imdi ancak 130.000 kii kalmtr. Yz binlercesi Kafkasyaya, Rusyaya, rana ve komu lkelere snmak iin dalmlardr Trkiye Asyadaki lkesinin bir yerinde ister kuzeydou vilayetlerinde, ister Kilikyann gneydousu ile
81 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, II. Bask, Belge Yay., stanbul 1987,
s. 712-713 ve 733-734.
45
Suriye snrlarnda Ermeniler iin bunlarn diledikleri bir toplanma merkezi bulmaldr82.
Lord Curzonun bu konumasn annda cevaplandran Trk Heyeti
Bakan smet Paa, Ermeni konusunu ve bu konuyu kimlerin yarattn
ksaca anlattktan sonra, artk artlarn deitiini herkesin kabul etmesi gerektini sylemi ve szlerine yle devam etmitir:
Gerekten Ermeniler bakmndan Trkiye ile Ermenistan arasnda
yaplm antlamalarla desteklenmi dostluk ve iyi komuluk ilikileri, Ermeni devletinin herhangi bir kkrtmaya girime imkann ortadan kaldrmaktadr. te yandan, Ermeniler arasnda Trkiyede kalmaya karar verenlerin iyi birer yurtta olarak yaamak kesin zorunluluunu imdiye kadar
anlam olmalar gerekir Bundan sonra smet sz Ermeni nfusuna
getirerek Trkiyenin tarihinde hi bir zaman 3.000.000 Ermeni yaamadn, hatta btn dnyada bile bu kadar Ermeni bulunmadn, yabanc istatistiklere mracat ederek aklam, Kilikyadan ayrlan Ermenilerin ise,
ihtilal komiteleri ajanlarnn tehdidi ile gitmeye zorlandklarn, bunu btn
dnyann da bildiini belirtmi ve szlerine yle devam etmitir:
Bugn eksik grlen Ermenilerin ne olduu, son zamanlarn savalaryla Trkiyeye zorla yaptrlan savalarda aranmaldr. Dou vilayetlerinde Mslman nfus says 4.000.000 iken, 3.000.000nun altna, bat vilayetlerinde 3.500.000dan 2.000.000a dmtr. Aradan eksik olanlar
baka bir deyimle 2.500.000 kadar insan sava yllarnn kurbanlardr
Lord Curzon Trkiye gibi geni bir lkede Ermenilere bir ke bulup bulunmayacan sordu. Bu konuya ilikin olarak Trkiyenin yzlm ile
kyaslanamayacak kadar byk topraklar olan devletlerin bulunduunu
hatrlatrm83.
smet Paadan sonra Yunan Heyeti Bakan M. Venizelos sz alarak
Trkiyedeki Rum aznlndan ve Ermenilerin dramatik durumundan bahsetmesi zerine smet Paa sert bir tavrla u mukabelede bulunmutur:
M. Venizelos kk Asyann Yunanllarca igal ediliinin Ermeniler
iin yeni aclar, yeni talihsizlikler kayna olduunu phesiz grmezlikten
gelmektedir. Bu zavall halk zorla silah altna alnm Yunan Ordusu safla
82 Seha Meray, Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Takm 1, Cilt 1, Kitap 1, Ankara
1973, s. 184 vd.
83 Meray, a.g.e., s. 185-186.
MEHMET SARAY
46
rna katlmtr Ermeniler cepheye gnderilmi ve Trklere ate etmeye

zorlanmlardr. Bozgundan sonra ok byk yakp ykmalara giriilmitir.
stelik Yunan makamlar ilenmi bu btn sular Ermenilerin zerine atmak iin kastl propagandalar yapmaya koyulmulardr. Daha sonra, Yunanllar Asyadan ekip gittikleri zaman Ermenileri de birlikte srklemilerdir. Dnyada Ermenilerin bana gelenlere acmaya cesaret edebilecek
hkmetlerden en sonuncusunun, Ermenilerin bana gelen talihsizliklerin
dorudan doruya yaratcs durumundaki Yunan Hkmetinin olacan
kabul etmek zorunludur84.
smet Paann bu tarihi aklamalarndan sonra Ermeni konusu, genel
kurul grmelerinde bir daha konuulmamtr. Bunun zerine Ermenilerle Ermeni destekileri Aznlklar Alt Komisyonunda dertlerini dile getirmek iin mcadele etmiler ise de, alt komitedeki Trk temsilcisi Rza Nur
Beyin u szleriyle karlamlardr: Mttefik devletlerin biraz nce bildiri dattklarn ve bunda kendilerinin hakl olduklarn gryorum. nk kendilerini Ermenilere kar moral ykmllkler altna koymulardr.
Gerekten bu halk Trkiyeye kar saldrtmak iin politika arac olarak
kullananlar, tilaf Devletleri olmutur. Trk temsilcileri olarak bu koullar
altnda sunulan bildirileri geersiz sayyoruz. Bu tip bildirileri dinlemektense, oturumdan ekilmenin daha iyi olacan dnyoruz. demi ve
grme masasndan kalkmtr85. Bylece, genel kurul grmelerinden
sonra Aznlklar Alt Komisyonunda da Ermeni konusunu konumay Trk
Heyeti reddetmitir.
Lozan Antlamasna ek olarak 24 Temmuz 1923 tarihli Genel Affa ilikin bir protokol imzalanmtr. Bu protokole gre Austos 1914-20 Kasm
1922 tarihleri arasnda her trl durum iin Lozan Antlamasn imzalayan
devletlerin sorumluluunun olmadn ve bu alanda Genel Affn sz konusu olduu belirtilmitir86.
Lozan Antlamasna ek olarak imzalanan protokol erevesinde, Atatrk, Cumhuriyetin ilanndan sonra, gayri-Mslimler iin 2 yllk bir Genel
Af karm ise de, Trkiyeyi terk eden Ermeni ve Rumlardan ancak birka bin kii geri gelmitir. Bu geri gelenlerin nemli bir ksm mallarn tasfiye ettikten sonra Trkiyeden ayrlmtr. Trkiyede kalan btn gayri
84
85
86
Meray, a.g.e., s. 186

Meray, a.g.e., Kitap 2, s. 278.
Meray, a.g.e., Cilt II, s. 92-93.
47
Mslimlere (Rum, Ermeni, Sryani ve Yahudi) Trk vatanda olarak yasal btn haklar verilmitir. Bu yasal haklar verildikten sonra Atatrk u
szleri sylemitir: Bugn iimizde bulunan Hristiyan, Musevi vatandalara kader ve talihlerini Trk milletine vicdani arzularyla baladktan
sonra kendilerine yan gzle yabanc bakyla bakmak, medeni Trk milletinin asil ahlakndan beklenebilir mi?87
Atatrk, Trk milletinin baka milletlere kar gsterdii bu asil tavr
hatrlattktan sonra, Ermeni olaylarnda hakszla urayan Trk idarecilerinin yaknlarna yardm elini uzatmtr. Nitekim, Cumhurbakan Gazi
Mustafa Kemal Paa 2 ubat 1927 tarihinde bavekalete yazd bir yaz
ile haksz yere idam edildii anlalan Boazlyan kaymakam Kemal
Beyin geride brakt aile efradna; Ermeniler tarafndan ehit edilen Mu
mutasarrf merhum Servet Bey ile Trabzon Valisi merhum Cemal Azmi
Beyin aileleri ile yine Ermeniler tarafndan ehid edilen Ankara Eski Valisi, Doktor Reit Beyin; yine Ermeniler tarafndan ehit edilen Cemal Paann ailesine maddi yardmda bulunulmasn emretmitir88.
28-5-1937 tarihinde Ermeni cemaati ileri gelenleri yaptrmak istedikleri hastane iin izin isteinde bulunmu ve istekleri kabul edilmitir.
1041938 tarihinde Kayserideki Ermeni kilisesinde Papaz Haykaz tarafndan tertib edilen ayinde 300e yakn Ermeniye yapt konumada, lkemizi yabanc eline dmekten kurtaran, milletimizi hrriyet ve refaha
kavuturan Atatrke duyduklar saygy, sevgiyi ifade ederek Atatrkn
salk ve shhat iinde uzun yllar yaamas iin dua ettiini bildirilmitir89.
Bu da gstermektedir ki, Atatrk, Trk milleti ile birlikte yanyana yaama kararnda olan btn gayri-Mslim insanlar efkatle kucaklam ve
onlarn mutluluu iin almtr.
87 Afet nan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk Aratrma

Merkezi Yayn, Ankara 2000, s. 34.
88 22 - 23 ubat, 15 Haziran, 3 Temmuz, 30 Austos 1927, T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bavekalet Kalem i Mahsus Mdriyeti.
89 T.C. Dahiliye Vekaleti, Emniyet leri Umum Mdrl, no: 7196; T.C. Dahiliye Vekaleti, Emniyet Umum Mdrl, no: 21326 - T.C Babakanlk Cumhuriyet Arivi; eriini zetler verdiimiz bu belgeleri ltfedip tarafmza ileten Devler Arivleri Genel Mdr Do.
Dr. Yusuf Sarnaya teekkr ederim.
VI. ERMEN SORUNUNUN YENDEN GNDEME GETRLMES VE ZM YOLLARI

II. Dnya Harbi sonunda Ruslarn Trkiyeden toprak talep etmesi neticesinde Trkiyenin NATOya girmesi Sovyetleri ok kzdrm, tehcirin,
yani 1915deki zorunlu gn 50.Yldnmnde Lbnanda bulunan Ermenileri tekilatlandrp eiten KGB subaylar ASALA tekilatn kurdurarak bu tekilatn Trk diplomatlarn hunharca ldrmelerini salamtr.
Bununla da yetinmeyen Sovyetler 1967 ylnda Erivanda soykrm ant dikerek bugnk Ermenistanda yaayan Ermenileri de Trkiye aleyhinde
kkrtmaya devam etmitir. Sovyetlerin yansra, bat lkelerinin de desteini alan Ermeni ASALA rgt Trkiye aleyhinde tam bir terr kampanyas yrtmtr. Ne var ki, Ermeni terristlerin giritikleri ldrme hareketlerinde Trk diplomatlarnn yansra baka insanlarn da hayatlarn kaybetmesi dnya kamuoyunda tepki ile karlanmtr.90 Bunun zerine taktik deitiren Ermeni tekilatlar, Amerika ve Fransadaki Ermeniler bata
olmak zere Avrupa lkeleri ile dier lkelerde yaayan Ermenilerden hara alarak para toplamlar ve bu paray Trkiye aleyhinde yrttkleri
kampanyada kullanmaya balamlardr. Bugn saylar 17 ve 18i bulan
lkede parayla satn aldklar milletvekillerinin yardm ile Trkiyeyi knayan yasalar kartmaya muaffak olmulardr.
Trk Tarih Kurumunun giriimi ile 1989 ylnda Ankarada tertip edilen
milletleraras Trk Tarihi toplantsnda alt Ermeni aratrmac Ankaraya
davet edilmitir. Fakat bunlardan sadece ikisi gelmitir. Trkiyeyi temsilen de sayn E. Bykeli Kamuran Grn, Dr. Salahi Sonyel ve bendeniz,
kongreye gelen iki Ermeni, iki Amerikal, bir Fransz, bir ngiliz ve bir Alman tarihi ile konuyu ilmi zemine ekerek tartmtk. Yaplan tartmalarn sonunda Ermeni tarihilere u teklifte bulunmutum; I. Dnya Harbinin propagandaya ynelik malzemesini bir kenara brakn, gelin Trk,
Rus, Ermeni, ngiliz, Fransz, Amerikan ve Alman arivlerini bir heyet olarak alalm. Konuya hem ilmi ve hem de resmi bir aklk getirelim. kacak sonucu biz saygyla karlarz demitim. Benim bu konumam btn tafsilat ile Ermeni tarihisi Prof. Maralyan tarafndan teybe alnarak
Kaliforniyada kan The Armenian Weekly Review (1990) da neredil
90 ehit edilen diplomatlarmzla ilgili geni bilgi iin bkz., Bilal N. imir, ehit Diplomatlarmz (1973-1994), 2 Cilt, Bilgi Yay., Ankara 2000.
50
MEHMET SARAY
di. Avrupal ve Amerikal tarihilerin taktirle karlad bu aklamamza

Ermenilerden, sz vermelerine ramen hibir cevap gelmedi. Bu satrlarn
yazarndan sonra Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolu ile Trkiye Cumhuriyeti Babakan tarafndan da ayn davet yaplm ise de Ermeniler bu arlara hibir olumlu yaklamda bulunmamlardr. mit ederim
bir gn Ermeniler Trk milletini ve devletini haksz yere itham ettiklerini
anlayp, tarihlerinde en rahat hayat kendilerine yaatm olan Trk milleti
aleyhinde tavr almaktan vazgeerler.
Burada akla u sorular gelebilir : Ermeni meselesi yeniden kimler tarafndan kurcalanyor veya ortaya atlyor? Trkiye bu konuda ne yapmaldr?
Ad zerinde Azerbaycan topra olan Karaba, Rus desteindeki Ermeniler tarafndan igal edildi. Bu igalcilerin nderi Ermenistann bana bir
darbe ile gelmi ve uzun sure idarecilik yapmtr. Ruslarn, Ermeni diasporasnn ve Kafkaslarda bar istemeyen glerin kkrtmas ile Ermeni lideri Koaryan uzun sre Asalavri konumalar yapmtr. Devletler aras hukuku ineyerek Azerbaycan topraklarnn bete birini igal eden Ermeniler, igal ettikleri topraklardan ekilmemek iin bir bahane mi aramlardr?
Bunu nlemekle grevli AGT tekilatnn yneticileri Rusya, ABD, ngiltere ve Fransadan olumaktadr. in enteresan taraf u ki, 19. asrn son
eyrei ile 20. asrn ilk eyreinde Ermenileri Trkiye aleyhinde kkrtan
lkeler de ayn lkelerdi. Hal zihniyetiyle hareket ettikleri phesini veren
bu ortak cepheye kar, karde iki lkenin nderleri olarak Trk ve Azeri liderleri birlikte almak mecburiyetindedirler. Bugn 17 yldr Azerbaycan
topraklarn igal eden igalci Ermenilerden Azerbaycan halknn talep etmesi gereken tazminat kim dile getirecek? Bu arada Azerbaycann Bak
bata olmak zere muhtelif yerlerde 15 yldr barakalar iinde yaamak durumunda kalan insanlarn ve buralarda doan ocuklarn urad hakszl
dnyaya kim duyuracak? Elbette bu hakszla kar birlikte hareket edecek
yegane iki lke vardr ki, o da Trkiye ile Azerbaycandr. Bu iki karde lkenin iyi yetimi birbirinden kymetli bilim adamlarna imkan vererek belgeleriyle hem Avrupa lkelerinde, hem Amerikada ve hem de dnyann dier lkelerinde Trkiyeye ve Azerbaycana kar yaplan bu hakszlklar
anlatma frsat vardr. Yeter ki bu iki lkenin hkmetleri harekete gesin.
Bu anlatlan hususun haricinde, Ermenilerin Trkiye aleyhinde yrttkleri kampanyalardan vazgeip, igal ettikleri Azerbaycan topraklardan kaytsz artsz ekilmeleri halinde, Trkiye ve Azerbaycan halklar, gemiin
btn aclarn sineye ekerek, iyi komuluk ilikileri iinde ve bar halinde yaamay elbette tercih edeceklerdir. Byle bir gelime, her eyden evvel Ermeniler iin de en iyi yol olduu kanaatindeyim.
BELGELER
A- ATATRKN KONUMALARINDA ERMEN SORUNU
1) ERZURUM KONGRESN AARKEN (23 TEMMUZ 1919)
..... Devletlerin manevi kiilii ve imzalayan temsilcilerin kendi namuslarnn niyet ve gvencesinde olan bu mtareke belgesi hkmleri bir
tarafa braklarak tilaf Devletlerinin askeri kuvvetleri saltanat merkezini
ve yce hilafetin baehri olan stanbulumuzu igal etti. Gn getike artan bir iddetle Saltanat ve Hilafete ait hukukumuz ile hkmetimizin kiilii, milli onurumuz saldrlara ve adaletsizliklere urad. Osmanl Vatanda olan Rum ve Ermeni unsurlar grdkleri destek ve yardmn sonucunda milli eref ve namusumuzu yaralayacak taknlklara baladlar. Nihayet
zc ve kanl devresine girinceye kadar kstaha saldrlara devam ettiler...
Vatann blnp paralanmas sz konusu olan bu kararda Dou illerinde Ermenistan, Adana ve Kozan havalisinde Kilikya adlaryla Ermenistan, Bat Anadolunun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan, Trakyada hkmet merkezimizin kapsna kadar bylece Yunanistan; Karadeniz sahillerimizde Pontus Krall ve ondan sonra vatann kalan ksmnda
yabanc igal ve kontrol gibi artk 650 seneden beri bamsz saltanat srm ve tarihi adalet ve kahramanln vaktiyle Hindistan hududuna, Afrikann ortasna ve Macaristann batsna kadar yrtm olan bu milletin
klelik dzeyine indirilmesi istenmektedir. Sonuta bu devletin tarih sayfasn kapatarak, devleti sonsuzluk mezarna gmmek gibi insanlk ve uygarlkla ve hele de milliyet ilkeleriyle aklanmas mmkn olmayan emeller kabul ve destek bulmu ve grlyor ki uygulama devresi de balamtr...
Ermenistana gelince; bir istila fikri sevdals olan Ermeniler, Nahcivandan Oltuya kadar btn Mslman halka baskda, baz yerlerde de
katliam ve yamaclkta bulunuyorlar. Hudutlarmza kadar Mslmanlar
yok etmek, onlar ge zorlayarak dou illerimiz ile ilgili isteklerine gven
iinde yaklamak ve bir taraftan da 400 bin olduunu iddia ettikleri Osmanl topraklarndaki Osmanl Ermenilerini dayanak yaparak memleketimizi igal etmek istiyorlar (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 4-7).
52
MEHMET SARAY
2) SVAS KONGRESN AARKEN (4 EYLL 1919)

..... tilaf Devletlerinden kuvvet alan memleketimizdeki Hristiyan
unsurlar, memleketimizin onurunu krmak ve birliini bozmak iin lgnca hareketlere koyuldu. Bat Anadoluda slamn namus ocann iine girmi Yunan zalimleri, tilaf Devletlerinin kaytsz baklar karsnda fkelerini canavarca uygulamaya balad.
Douda Ermeniler, Kzlrmaka kadar yaylma hazrlklarna ve imdiden snrlarmza kadar dayanan katliam siyasetine balad. Karadeniz sahillerimizde Pontus Krall hayalinin gereklemesi iin bile alld.
Adana, Antep, Mara ve Konya havalisine kadar Antalya igal ve Trakya
da igal blgesine dahil edildi...
Efendiler, tilaf Devletlerinin hakszlklar ve merkezi hkmetin zaaf
ve acizlii karsnda milletimizin varln ispat ve fiili saldrlara kar namus ve istiklalini fiilen savunmak kararn vermek zorunda kald. Takip
edildii ekliyle : Douda sona eren harbin trl zorluk ve zntlerini grm ve zellikle Ermenilerin vahet ve zulmlerine sahne olmu yasl hudut vilayetlerimiz, namus ve milli bamszl kurtarmak amacyla Mdafaa-i Hukuk-i Milliye, Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyetleri kurdular.
Doudan ve gneyden tehlike hisseden Diyarbakr vilayetimizde de Mdafaa-i Vatan Cemiyeti (Vatan Savunma Dernei) kuruldu. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 9-10)
3) ATATRKN ERMEN VE RUM FAALYETLER HAKKINDA HARBYE NEZARETNE YAZDII 10 HAZRAN 1919, 30
EKM 1919 TARHL RAPORLAR
Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi-ube: 1
Suret
Havzadan Harbiye Nezaret-i Celilesine mevrud ifredir.

6/6[13]35 ve istihbarat 76 numaral.
Merzifon Kazasndaki Rumlar ve ngiliz zabitleri hakkndaki istihbarata zamimeten bu defa Amasya Livasndan aldm malumatda ancak esna-y techirde Merzifonda esasen oka kalan Ermenilere bu kere mahalli saireden gelenler ve hicretden avdet edenler yznden mikdarlarnn daima artmakda olduu ve bunlarn haricden de mbayaasna teebbs etmeleri ve iki mah mukaddem Patrikhaneden gnderilen Bedros ve Lerjon
53
namnda tahsil grm iki gen Ermeninin mesele-i siyasiye ile itigal etmelerinin mahsus olduu Merzifon Amerikan Mektebine getirilen eya
sandklarnn zerinde Ottoman-Amerikan markalar grldnden bunlarn her halde esliha olduuna bhe brakmdr. Bu eya kafilesinin Merzifona takrinde (kola) ayrlarak muhtelif kollarla kasabaya dahil olmalar bu bheyi takviye eyledii Merzifondaki drt ngiliz zabitinin Amerika Kolejinde ictima bunlarn bu havalide komitecilik tekilatyla uradklarn ve merkez-i mzakerat ve teebbsat ittihaz etdikleri bhesini
uyandrd Merzifonda Mister Cecil ile beraber doktor, drd eczac
olarak, sekiz olarak da drt ngiliz zabiti mevcud bulunduu ve gayet mahremane ve kendilerine ihsas etdirilmemek zere tahkikat ve tecesssata devam olunduu bildirilmektedir. stihbar klnacak malumat bilahare arz
olunacakdr. (Osmanl Belgelerinde Mill Mcadele ve Mustafa Kemal Atatrk, Devlet Arivleri Gen. Md., Ankara, 2007) Fi 10 Haziran sene
[1]335/[10 Haziran 1919]
nc Ordu Mfettii
Mustafa Kemal
HR. SYS, 2633/2_22
Osmanl Ordu-y Hmayunu
Bakumandanl Vekaleti
Harbiye Nazr Cemal Paa Hazretlerine
C[evab]. 26-28/10/[13]35 tarihli 300 ve 301 numaral ifrelere.
Bugn pay- taht- Saltanat- Seniyye ve makarr- Hilafet-i slamiyemiz
olan stanbul dman donanma toplar ve kuva-y igaliyesi altnda, dman polis ve jandarmasnn fili mdahale ve itiraki tahtnda bulunuyor.
Matbuat Mtelifin tarafndan taht- murakabede, hukuk- ahsiye ve ictimaiyemiz bunlarn tazyiki altnda, kabine erkan- muhteremesine varncaya kadar giren kanlar ecnebi muayene ve teftiine tabi bulunmaktadr.
Btn manasyla makarr- Saltanat ve Hilafet hal-i muhasarada olup hakimiyetimiz burada manen ve filen gayr-i caridir. Buna bir de Rum ve Ermenilerin hkmeti tanmamalarn ve tilaf Devletlerine istinad ederek
adeta, hal-i isyanda ve bir takm tekilat- mefsedet-karanede bulundukla-
54
MEHMET SARAY
rn ilave edersek pay- tahtmzn iinde bulunduu vaziyet-i elime ve hatar-nak tamamen tavsif eylemi oluruz. Binaen-aleyh btn bu hak-iken
muamelat tafsil ve izah ile Avrupadan, efkar- umumiye-i cihandan hak
ve adalet taleb edecek ve teminine alacak olan Meclis-i Millinin stanbulda ifa-y vazife etmesine bizce imkan mutasavver deildir. Dvel-i tilafiye meruti birer hkmet olduu binaen-aleyh Meclis-i Millimiz aleyhinde teebbsatda bulunmayacaklar hakkndaki mtalaat tamamen bir
hsn-i zan telakki eylemeye mecburuz. Ancak Avrupa devletleri milletimizi merutiyet ve hrriyeti mdrik reid bir millet olarak add telakki etmi bulunsalard bu mtalaa varid ve doru olabilirdi. Halbuki vaziyet tamamen bu hsn-i zannn aksine tecelli etmi ve etmekdedir. Vazul-imza
olduklar Mtareke ahkamna mugayir icraatlar ve hkmetin hakk- kazasna tecavzleri bizi insan telakki eylemediklerine, verdikleri sze riayet
etmemeyi bize kar muhalif-i namus bir ey addetmediklerine delildir.
(Belgelerle Mustafa Kemal Atatrk (1916-1922), Devlet Arivleri Gen.
Md., Ankara, 2003)
4) ANKARA LER GELENLER LE BR KONUMA (28 ARALIK 1919)
..... Memleketimizi igale yeltenen yabanclar kendi ekonomik ve politik karlarn koruyabilmek iin aleyhimizde bulunduklar iki gr yrtmeye (propoganda etmeye) baladlar. Bu grlerden birincisi gya
milletimizin, Mslman olmayan unsurlar eitlik ve adalet ilkesine dayanan ynetimi beceremez olduudur.
kincisi de gya, milletimiz genel olarak yeteneksiz olduundan, bahe
halinde bulunan yerlere girmi ve oralarn viraneye evirmi. Birincisi ile
milletimize zalimlik iftiras ediyorlar. kincisi ile yeteneksizlik. Eer bu iki
dnce gerek olsa idi, milletimizin bamsz yaamaya hakk iddia olunamazd. Gerekten zulm medeniyetle uzlamaz. Yeteneksizlik iftiras da
balanacak bir ey olamaz. nk milletler igal ettikleri topraklarn gerek sahibi olmakla birlikte insanln vekilleri olarak da o topraklarda bulunuyorlar. O topraklarn zengin kaynaklarndan hem kendileri yararlanrlar ve dolaysyla btn insanl yararlandrmakla ykmldrler.
Halbuki igalcilerin bizim hakkmzdaki bu dnceleri hibir zaman
var olamaz. Her ikisi de su katlmam iftiradr. Milletimizin yeteneksiz ol-
55
mad tarihe ve mantka ispat edilmitir. Bunun kantn yine yabanclarn kendi kaynaklarnda bulabiliriz.....
Milletimizin zalim olmas meselesine gelince, bu da sadece iftiradan
ibarettir.
Efendiler, hibir millet, milletimizden daha fazla yabanc unsurlarn
inan ve geleneklerine sayg gstermemitir. Hatta denebilir ki dier dinlere, bakalarnn dinine ve milliyetine sayg gsteren tek millet bizim milletimizdir.
Fatih stanbulda bulduu dini ve milli tekilatlar olduu gibi brakt.
Rum Patriki, Bulgar Eksarh ve Ermeni Kategigosu gibi Hristiyan dini liderleri ayrcalk sahibi oldular. Kendilerine her trl serbestlik verildi.
stanbulun fethinden beri, Mslman olmayanlara salanan bu byk
ayrcalklar, milletimizin din ve siyasete gre dnyann en hogrl ve cmert bir milleti olduunu ispatlayan en ak kanttr...
Memleketimizde yaayan Mslman olmayan unsurlarn bana ne gelmi ise, kendilerinin yabanc entrikalarna kaplarak ve ayrlacalklarn ktye kullanarak vahice bir ekilde takip ettikleri blclk siyasetinin sonucudur...
Tekrar ediyorum, aleyhimizde ortaya karlan dnceler yanltr, bu
gerekler tarihe ve mantka ortadadr. Bu konuyu yalnz batl milletlere
deil hatta vatandalarmza da nemli bir ekilde duyurmak gereini hissediyorum. nk az olmakla beraber zntyle duyuyoruz ki, milletin tarihini okumam veya milli duygudan yoksun kalm baz kiiler, yabanclarn aleyhimizde syledikleri sulamalar reddetmedikleri gibi vatanlarn
sulu gstermekten ekinmiyorlar. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s.
33-35)
5) MUSTAFA KEMAL PAANIN SVASTA KEN YENGN
GAZETESNN SORDUU SORULARDAN GAYR-MSLMLERLE LGL OLAN KISMINA U CEVABI VERMTR (11 EKM
1919) :
Soru : Milli Tekilatn Mslman olmayan unsurlara kar bir takm
ynelimlerinin olduuna dair bir sylenti vardr. Bu konudaki dnceleriniz nelerdir ve Milli Tekilat ile Mslman olmayan unsurlarla ilikileri
ne dorultudadr?
56
MEHMET SARAY
Cevap: Hereyden nce unu sylemek isterim ki, Milli Tekilatn

Mslman olmayan unsurlara kar hi bir gizli sakl dncesi yoktur. stelik baz Mslman olmayan unsurlarn devletimize ve milletimize kar
baz kkrtma ve giriimlerde bulunacak kadar zararl dnceler besledikleri olaylar ve belgelerle tespit edilmi ise de, yasal haklarna dayanan milletimizin skun ve ciddiyeti karsnda hibir sonu alamayacaklarn anladklar dnlebilir. Bu durumda arada hibir terslik nedeni kalmayacaktr.
Biz onlarn her trl doal haklarn salayarak, halklararas bir denge ve
uyum yaratmay esas amalarmzdan sayyoruz. (Atatrkn Sylev ve
Demeleri, s.14)
6) MUSTAFA KEMAL PAANIN 13 EKM 1919DA TASVR-
EFKAR GAZETES BAYAZARI VELD BEYN 21 SORUDAN
OLUAN MLAKATINDA ERMEN KONUSUYLA LGL SORUSUNA U CEVABI VERMTR :
Soru: Avrupa tarafndan oluturulmas dnlen Ermenistan snr
hakknda ne dnyorsunuz?
Cevap: 10-30 Ekim 1918 tarihindeki snrmz iinde kalan yurttan bir
kar topran Ermenistana braklmasna millet kesinlikle raz deildir.
7) MUSTAFA KEMAL PAANIN 21 EKM 1919DA ERMEN
PATRK ZAVEN EFENDNN YAZISI HAKKINDA YAPTII
AIKLAMA :
Ermeni Patriki Zaven Efendi sonradan Neologos gazetesinde yaynlanm mektubunda bir ok Ermeni ailesinin son milli hareketlerden korkarak Erzincan, Erzurum, Samsun, zmit ve Adapazar Anadolu blgelerinden g etmekte olduklarn ileri srerek ve bylece milletin, milli haklarn savunmak amacyla oluturduu birlii bir Ermeni, ya da Mslman olmayanlara kar olmakla aibe altnda brakmak istiyor. Bunun iin gerei bir kez daha aada olduu gibi aklamak zorunluluu grlmtr :
lk olarak : Erzincan ve Erzurum blgesinden g eden hibir Ermeni
ailesi yoktur.
kinci olarak : zmit, Adapazar ve Samsun yrelerinde olduu gibi, btn Anadoluda gvenlik etnik gruplar aras uyum Allaha kr her za-
57
mankinden daha ok vardr ve kranla karlanacak bir durumdadr. Dahas : Haymana vs. yerlerin dini bakanlar ve Amasya ve Tokat, dier sancaklarn Hristiyan halk tarafndan milli hareketlerin btnyle savunucusu bulunduklar telgraflarla ileri Bakanlna ve yabanc temsilcilere
bildirilmitir.
nc olarak: Gerekd olarak Anadolu milli hareketlerini Bolevizm diye duyuran ve lkesini srekli olarak ttihat hareketleri ile devaml karklk iinde grmek ve gstermek isteyen Damat Ferit Paa Hkmetinin demelerinden rkerek, ihtimal olarak birka varlkl aile kendilerince gvenli grdkleri bir yere tanm ise, bu da atekesten beri Adana ve evresinde ve bamsz Ermenistandaki ounluu salamak iin
Ermeni komiteleri ile zellikle Patrikhanenin kkrtmalarna kaplan ailelerdir.
Drdnc olarak: Anadoluda genel gvenlik ve etnik gruplar aras
uyum ve anlamann ne kadar gvenli ve sevindirici olduunu sonradan
Anadoluyu batan baa dolam olan General Harbordun bakanlndaki Amerikan nceleme Heyeti ile Fransz temsilcisi Binba La Bonne
ve gene Amerikal Mr.Brown ve Harbiye Nezaretinde Fransz rtibat Subay Yzba Le Atle ve Fransz Olaanst Komiserliinde grevli Meur... ve Sivas Jandarma Blgesi Mfettii Binba Brunotun raporlar
dorulayp, kantlayaca gibi Patrik vekili Zaven Efendinin Neologos
gazetesinde ne amala yaynlandn bildiiniz mektubun ieriine gereinden ok deer vermeyi gereksiz gryoruz. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 121-122)
8) MUSTAFA KEMAL PAANIN TAN GAZETES MUHABRNE 25 EKM 1919DA KUVA-YI MLLYENN ERMEN SORUNU
BATA OLMAK ZERE TAKP ETT DI SYASETLE LGL
SORULARINA VERD CEVAP :
SORU : Milli Tekilatn i ve d siyaseti ile ilgili program nedir ?
CEVAP : Milli Tekilat bir siyasi parti olmadndan i ve d politika
hakknda ayrntl program yoktur. Milli Tekilatn her konudaki gr,
Sivas Kongrasinde belirlenip, Eyll 1919 tarihinde yaynlanan bildirge tamamen kapsamaktadr.
58
MEHMET SARAY
SORU : Ermeni sorunu hakknda ne dnyorsunuz? Erzurum,

Van,Bitlis illerinden pek snrl bir ekilde bir miktar arazi brakmaya karmdrlar?
CEVAP : Osmanl snrlar dnda oluacak bir Ermenistan bizim iin
memnuniyet verici bir gelime olacaktr. ( Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 26)
9) MUSTAFA KEMAL PAANIN ATEKESTEN MECLSN
AILMASINA KADAR GEEN ZAMAN NDE YAANAN SYASAL OLAYLAR HAKKINDA 24 NSAN 1920DE YAPTII AIKLAMA
Mustafa Kemal Paa aklamalarna nce Harbiye Nazr Cemal Paa ile
9-10 ve 27-18 Ekim 1919 tarihlerinde yapt yazmalarn anlatmakla
balam ve u konulara itiraz ettiini bildirmitir:
Rum ve Ermenilerle, ngilizler bata olmak zere tilaf Devletlerinin
ve bunlarn sularna alet olan ve sessiz kalan Ferit Paa Hkmetinin milli birlie ve vatannn mutluluuna ynelik her eit giriim ve meru milli hareketleri genel olarak ttihatlk diye sulamay bir meslek edinmi olduklar hepimizce bilinmektedir.
Giriimimizin ve milli kuruluumuzun ttihatlkla hi bir ilgisi ve ilikisi bulunmad, kt dnceli kiiler dnda gerek millet ve gerek ilikide bulunan yabanclarca da anlald halde kt anlay ve bilgilendirmeyi tam olarak ortadan kaldrmak amacyla Sivas Genel Kongresinin birinci oturumunda grmelere balamadan nce btn yeler ttihat ve Terakki Cemiyetinin diriltilmesine allmayacana dair aka, birer birer
ant imiler ve bu yemin sureti her tarafta yaynlanm ve ilan edilmitir....
Gerek bu iken bizim yrttmz milli hareketi ttihatlkla kartrmak
mmkn deildir.
Bundan dolay, hkmetin bu maddenin asl amacnn ne olduunu aklamasn zellikle bekliyoruz.
ok ynl dnlmesi ve tartlmas gereken konu ise udur: Dzeltilmesi mmkn olmayan felaket ve ok zc olaylara neden olan, bugn
milletimizin memnuniyetsizliini eken I. Dnya Savana girmemek elbette son derece iyi olurdu. Fakat buna maddeten imkan yoktu. nk katlmamak, silahlanm bir tarafszl, yani Boazlarn kapal bulunmasn
59
gerektiriyordu. Halbuki vatanmzn corafi konumu, stanbulun stratejik

durumu, Ruslarn tilaf Devletleri Hkmetleri yannda yer almas, bizim
seyirci kalmamza asla uygun deildi. Bundan baka, silahlanm bir tarafszln devam iin paramz, silahmz, sanayimiz ksaca gerekli olan aralarmz yoktu. tilaf Devletlerinin ve zellikle ngilterenin para vermemesi bir tarafa, gemilerimize el koyarak ve milletin diinden trnandan arttrarak gemi inaatna tahsis edilmi yedi milyon liramza zorla el koymas ve tilaf Devletlerinin sava ilan etmesi, bizim, harbe giriimizden daha 4 ay nce tamamen Osmanl Hkmetinin zararna bir Ermenistan
Cumhuriyetinin kurulmasna karar verdiklerini ilan etmi olmalar ve hatta Boleviklerin yaynlad gizli anlamadan da anlaldna gre stanbulun arlk Rusyasna verilecei sz savaa tilaf Devletleri karsnda
girmemizin zorunlu olduunu gsteren ak delillerdir...
Bugn Saltanatn ve Hilafetin bakenti olan stanbul, dman donanmasnn toplar, igal kuvvetlerinin polis ve jandarmasnn fiili basks altnda bulunuyor. Basn tilaf Devletlerinin denetimi altnda, kiisel hukuk ve
sosyal durumumuz bunlarn basks altnda, sayn Bakanlara varncaya kadar giren ve kan herkes yabanclar tarafndan inceleme ve denetim altnda bulunmaktadr. Tam anlam ile Saltanat ve Hilafet bakentlerimiz kuatma altnda olup, bamszlmz burada manen ve fiilen geersizdir. Buna
bir de Rum ve Ermenilerin Hkmeti tanmamalarn ve tilaf Devletlerine
dayanarak bir eit ayaklanma durumunda bulunmalarn ve birtakm bozguncu kurulularnn yaptklarn da eklersek, bakentimizin iinde bulunduu zc ve korkun durumu tam anlam ile aklam oluruz.
Bundan dolay btn bu haksz uygulamalar ve bunlarn ayrntlar ile
aklanmas sonucunda dnya kamuoyundan hak ve adalet isteyecek ve kazanlmasn salayacak olan Milli Meclisin stanbulda grev yapmas bizce imkanszdr.
.... ngiliz siyasi temsilcisi ngiliz Dileri Bakanl adna Hkmetimize nota verdi ve dedi ki: nce, tilaf Devletlerine kar balatlm olan
ve Yunanllar da iine alan eylemleri durdurunuz. kinci olarak, Trkiyede Ermenilere kar yaplan katliamdan vazgeiniz. te bu iki nerimizi yerine getirmeniz durumunda stanbul size braklacaktr. Bu iki istek
dikkate alnmazsa, bar artlar son derece kt olacaktr.
Efendiler, bu neri elbette ki ok haince ve samimi olmaktan uzak bir
istek idi. nk her iki neride de, gerekle ilgisi olmayan konular zerin-
60
MEHMET SARAY
de duruluyordu. Birincisi Yunanllarn da iinde bulunduu tilaf Hkmetlerine kar eylemde bulunmamak, saldrya gememek nerisi. Zaten
byle bir ey olmad. Geri Yunan Cephesinde, zmir Cephesinde, silahl ve mevzilenmi bir takm kuvvetler, milli kuvvetler vard. Fakat bu, devlet kuvveti, hkmet kuvveti, ordu kuvveti deildi. Belki Yunanllarn,
atekes hkmlerine uymayan davranlar ve insanla kar dnyada eine rastlanmayacak biimde zulmederek, facialar yaratmalarna kar devletin korumasndan yoksun olan milletimizin kendi namusunu, onurunu korumak ve kollamak iin silaha sarlmak mecburiyetinden kaynaklanyordu.
tilaf Devletleri bu masum mslman halknn korunmasndan sz etmemilerdi. Sadece onlara saldran kuvvetin nne set ekilmemesi gerektiinden szedilmiti. Dier yrelerde bile tilaf Devletlerine hibir saldr
yaplmamt. Bu nedenle, szkonusu istein asl i yz dnldnde
bunun gerek olmad grlr. Bu olayn tek ve en kesin zm, tilaf
Devletleri tarafndan Yunanllara, slam hayatna, milletin eref ve namusuna saldrda bulunmamalarnn nerilmi olmas idi. kinci istek ise, lke
iinde katliam yaplmamas ile ilgiliydi. Ermenilere kar byle bir tutum
yoktu ve olay doru deildi. Memleketimiz gereklerini hepimiz biliyoruz.
Hangi yrede Ermenilere kar katliam yaplmtr veya yaplmaktadr? Birinci Dnya Harbinin balangcndan sz etmek istemiyorum. Aslnda, tilaf Devletlerinin de bahsettikleri doal olarak gemie ait kt olaylar
(fezahat) deildir. Bugn lkemizde facialarn yaand savunularak, bundan vazgememiz isteniyordu. Kukusuz stanbuldaki Ali Rza Paa Hkmetinin bu nerilere kar cevap vermi olacan kabul ediyoruz.....
zmir sorununu yerinde inceleyen ve Anadolunun eitli yerlerinde inceleme ve aratrma yapmak iin geziler yapan btn Amerikal ve Avrupal kiiler ve heyetler, daima lehimize dncelerle dolu olarak lkelerine
dnmlerdir. Bu kiiler ve kurullar, Avrupa ve Amerika kamuoyunda eitli aralarla lkemiz aleyhine yaplan kkrtc propagandalara kar stnlk salamlarsa da, bar iin kesin kararlarn belirlenmesini stlenen bar konferans erevesi iinde az ok da olsa etkili bir akm ve durum yaratmlardr. te bylece, gelecee ynelik karlarn, eitli basklarla btn d lkeleri aleyhize evirmekte gren baz kurulular ve unsurlar ise,
tarafmza yneltilen bu akm temelinden ykmak ve btn d lkelerin
milletimiz yararna bir gelimeye, dnceye frsat vermemek iin tmyle
yalan olan en son Ermeni katliam uydurmasn dzenlediler ve akladlar.
Aslnda snrl ve basit yalanlama aralarmz olan gazetelerimize de, son de-
61
recede etkin bir sansr uygulayarak hibir arala medeni dnyaya kar
haklarmz korumamza imkan tanmadlar. Bylece, insanlk hukukunun
kutsal kural olan kendi kendini koruma hakkndan da milletimizi tmyle mahrum brakarak kamuoyunu ve dnya milletlerinin fikirlerini harap
durumdaki memleketimiz ve ezilmi milletimiz aleyhine yeniden bir ok
sulamalarla zehirlediler.
Anadoluda yerlemi Ermenilerin ve Rumlarn hkmet emirlerine ve
milli amalara kar gelmedike her trl saldrdan korunmalar ve tam anlam ile mutlu bir hayat yaamalar teden beri kabul edilmi bir esastr.
Kilikya ve dolaylarnda ve dou hududumuz dndaki resmi ve gayr-resmi Ermeni kuvvetlerinin dinda ve rkdalarmza kar yaplan cinayete
varan saldrlar karsnda bile, lkemizde yaayan Ermenilerin her trl
taarruzdan korunmasn salamay pek nemli bir medeni grev kabul ettik
ve Anadolunun d dnya ile ilikisinin kesik olduu bu gnlerde yce vatan karlarn amalayan nlemler iinde Ermeni halknn esenliinin korunmas gerekliliini btn makamlara bildirdik.
te, stanbulun yabanc kuvvetlerce igalinden bugne kadar geen
ac gnlerde hi bir d lkenin fiili korumasna eriemeyen Anadolu Ermenilerinden hi bir kiinin, en kk bir anlamda bile, saldrya uramam olmas, bize her nedenle cinayet ykleyen ve medeni hassasiyeti kendi tekelinde sanan entrikac Avrupallarn yzlerini kzartacak ve milletimizin yaratltan sahibi bulunduu insanlk trelerinin ycelik derecesini ispat edecek ok nemli bir konudur. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s.
69-71, 75-76, 82-84, 88)
10) MUSTAFA KEMAL PAA 24 NSAN 1920 GN MECLSN
GZL OTURUMUNDA YAPTII KONUMADA SE, ERMEN FAALYETLER HAKKINDA MECLS YELERNE U BLGY
VERMTR:
Ermenilere gelince: Ermeniler btn dnyann fevkalade sahip kmasna mazhar olmu bir vaziyette bulunuyorlar. Siyasi emellerinin tecellisi
iin nasl altklar malumdur. Fakat bugnk vaziyetler, bizimle temaslarna dair arz edebileceim noktalar unlardr: Ermeniler, Erivan Ermeni
Hkmeti blgesi dahilinde slam ahaliyi imha etmekle meguldr. Biz,
ngilizleri, Amerikallar aleyhimizde tahrik etmemek ve her naslsa Harbi
Umumide yaplm olan vakann tekrarlanmasna ve devamna dair hi bir
62
MEHMET SARAY
zan ve phe vermemek iin bu malum blge dahilinde bulunan slam ahalinin snrmz gemek suretiyle alenen yardmlarna dahi komakta tereddt ettik. Fakat oradaki slam ahali her taraftan hamisiz kalnca bittabi kendi hayat ve namuslarn yine kendiliklerinden muhafaza ve mdafaada tereddt etmediler. Bu bakmdan, balangtan bugne kadar Erivan Ermeni
Hkmeti blgesi dahilinde muharebe ve arpma devam edegelmektedir
ve btn arpmalar neticesinde bittabi dindalarmz fevkalade zarar grmekle beraber namus ve haysiyetlerini de muhafaza etmekten geri durmuyorlar.
Grcistan Hkmeti bize kar samimi bir vaziyet gstermitir. Bilhassa Azerbaycanllar hayrl meselelerde bizimle ittifak etmitir. Bittabi Ermeniler bu ittifakn haricinde kalmtr. Azerbaycanllarla Ermeniler arasnda
arpmalar olduu vakit Grcler, Azerbaycan tarafn tutmutur. Ve bugn
dahi ayn vaziyette bulunmaktadr. Bizim eski snrmzla Grcistann alakas, malum olduu zere, Elviye-i Selasedir: Batum, Kars, Ardahan. Biz burasn memleketlerimizin paralarndan sayyoruz ve oradaki slam ahali dahi bu anlayta bulunmaktadrlar. Fakat resmen bunu imdiye kadar ifade etmi deiliz...
Dier taraftan Franszlarla da mnasebetler olmutur. Bilhassa Suriyede fevkalade temsilci olarak bulunan Picot namnda bir zat Sivasa kadar geldi ve kendisinin Pariste Sulh Konferans ile temas etmek zere hareket ettii bir sralarda idi ki, bu zatla grtmz esas noktalar, hatrmda kaldna gre unlar idi: Bir defa kendisi Fransa Hkmetinin bize kar yapmakta olduu muameleleri doru bulmuyordu, Fransann hakiki menfaatine aykr buluyordu. Ak syledii ey, Suriyeyi smrge
yapmak istiyorlard ve buraya Kilikyay da dahil etmek ve bizimle bu konuda anlamak istiyordu. Biz de kendisine bir Trkiye meselesinin olduunu hatrlattk. Btn vatanmzn tamamiyeti ve bu vatanda yaayan milletimizin bamszlnn nemini syledik ve Kilikya meselesinin mutlaka
Trkiye lehinde halledilmesi gerektiini dile getirdik.... Bir de dedik ki:
imdi Fransz igali altnda bulunan blgelere bizim tarafmzdan kuvvet
sevkiyle hibir harekette bulunmayacaz. Ancak sizin igaliniz altnda bulunan ve asayiinden, emniyetinden sizin mesul olduunuz blgeler vardr
ki, Kilikya, Mara, Urfa hepsi dahil ve Franszlar tarafndan silahlandrlan
Ermenilerin slam ahaliye tecavz etmesi, onlar katletmesi neticesi olarak
vuku bulacak mukabelelerden ve mukavemetlerden de hibir mesuliyet
kabul etmeyiz, dedik.... O zaman, yksek malumunuz, valimizi kovmu-
63
lard. Siz valimizi iade edeceksiniz, dier Osmanl Devleti memurlarn yerinde brakacak ve slam ahaliye tasallut eden Ermenileri oradan uzaklatracak ve bilhassa bundan sonra tevik etmeyecek ve onlar silahlandrmayacaksnz, dedik.
Bunlara kati olarak sz verdi ve hatta Sivasta icap edenlere tebligatta bulundu. Hakikaten valimiz oraya gitti. Vaziyet iyi hale girer gibi oldu.
Biz Fransz diplomat oraya gitti, bunu bizimle grt. Fakat buradaki
kuvvetlere kumanda eden Franszlar da baka adamlard. Bunlar bilhassa
Kilikya dahilinde bir Miralay vard ki, o da Reymon. Bu adam, slam dman ve Ermeni hamisi idi. Bu nedenle Franszlarla halkmz arasnda arpma oldu. Bu arpma esnasnda Fransz kisvesi altnda slam ahaliye tecavz eden Ermeniler ile hayatn mdafaa eden Mslman ahali arasnda
lenler oldu.
Bu olaylar btn Avrupada ve btn Amerikada fevkalade dalgalandrdlar. Halbuki milletimiz tarafndan onlara tecavz vaki olmu deildi. Vuku
bulan tecavze karlk verilmiti. Hatta Franszlar ekildikten sonra, daha
ileriye gidilmekten vazgeilerek o kadarla yetinildi. Urfada da ayn vaziyet
olmutur. Yine Franszlar tarafndan, daha dorusu Franszlarn tevik ve himayesiyle Ermenilerin, slam ahaliye tecavz eden Ermenilerin sebebiyet
vermesi yznden bir muharebe ve arpma olmu, neticede Franszlar orasn da terk etmeye mecbur olmulardr. (TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. I,
s. 4-6, Ankara, 1980)
11) MUSTAFA KEMAL PAANIN 7 HAZRAN 1920DE
TBMMDE VE DI SYASET HAKKINDA BLG VERRKEN
ERMEN KONUSUNA YLE TEMAS ETMTR :
Efendiler, milli snrlarmz iinde bulunan ve fakat atekes hkmlerine uygun olarak askeri kuvvetlerimizin boaltm olduu Elviye-i Selasenin (Douda bulunan il : Kars, Ardahan, Batum) gerektiinde tekrar
igali iin yce heyetiniz Bakanlar Kuruluna yetki vermiti. Fakat bu yetkinin kullanma zamann hkmete brakmay emretmitiniz.
Ermeniler eski snrn ilerisinde bulunan Mslman halka olaanst
zulm ve bask uygulamakta ve katliam yapmaktadr ve pek ok Mslman, ok sefil ve perian, acnacak bir halde bize snmakta, gmektedirler. Bundan dolay Bakanlar Kurulu vermi olduunuz yetkinin uygulanmas zorunluluu doacan sanmaktayz. Yce Heyetinize imdiden bilgi
64
MEHMET SARAY
vermek iin arz ediyorum. Genel i durumumuzda sylemeye deer baka

bir ey yoktur... (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 111)
12) ERZURUM MLLETVEKL DURAK VE ARKADALARININ, DOU CEPHES KUVVETLERNN TECAVZLERE KARILIK VERMEMELER NEDENLERNN BLDRLMES HAKKINDAK SORU NERGES ZERNE MUSTAFA KEMAL PAA
14 AUSTOS 1920DE MECLS YELERNE U AIKLAMAYI
YAPMITIR :
Soru nergesi ile arkadalarmzn aydnlatlmasn istedikleri noktalar
bir daha hatrlamak maksadyla aynen okuyacam :
Byk Millet Meclisi Yce Bakanlna,
u gnlerde Dou Cephesinde, zellikle Erzurum snrlarnda Ermenilerle Grclerin fazla faaliyeti grlm olduu, hatta Grclerin Erzurumun
kuzey snrlarna ve Ermenilerin de dou snrlarna iddetle taarruz ettikleri
ve bu dorultuda zellikle Oltunun da igal edildii haber veriliyor.
Dier taraftan slam Bolevik Ordusunun nclerinin de Erzuruma
geldii syleniyor. Dou cephesindeki kuvvetlerimizin, Ermeni ve Grclerin taarruzunu pskrtmeye deil, hatta taarruz ederek btn memleketlerini istilaya gc bulunduuna inanmz. Acaba orada bulunan kuvvetlerimizin karlk vermemesi siyasal nedenlerden mi ileri gelir? Bu anlalmaz mesele hakknda herhalde hkmetin bizi acele aklamalar yaparak
aydnlatmasn isteriz.
Efendiler, bu soruyu soran arkadalarmzn hakk vardr. Gerekten
birka aydan beri Kafkasyada ve dou cephesinde cereyan eden olaylar
herkesin gz nnde, anlalmaz eit ve grnte birbirine zt aamalar
gstermitir. Bu nedenle sorular sorular esas kabul ederek Yce Heyetinize bilgi vermeyi Bakanlar Kurulumuz da ok uygun grmtr.
30 Mays ve 4 Haziran tarihlerinde Dou Cephesi Komutan tarafndan
Bakanlar Kuruluna bir neri yaplmtr. neri u idi : ncelikle Erzurumda bulunan yeler heyetimizin Kars-Bak zerinden trenle hzl olarak Moskovaya gidebilmesini salamak, ikinci olarak, Ermenistan ierisinde Mslman halka yaplmakta olan katliam durdurmak ve nc olarak Ermenilerin ilk frsatta Erzurumu bile ellerine geirmek iin faaliyet
ve giriimlerde bulunacaklarndan, Ermeni Ordusuna kar hakim ve uy-
65
gun bir durum almak iin zaten Brest-Litovsk ve Batum Antlamalar ile
bizim olan Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) iindeki Sarkam, Soanl dalarn ve Soanl dalarnn geitlerini igal etmenin faydal olaca bildiriliyordu. Bu nedenden zellikle sonuncusu Bakanlar Kurulunca
da incelendi ve uygun grld. Zaten Yce Meclisiniz Elviye-i Selasenin
zamannda, uygun zamanda igal yetkisini Bakanlar Kuruluna vermi olduundan, buna dayanarak komutann nerisini kabul etti. Bundan dolay,
6 Haziran tarihinde dou ordumuzun askeri harekat yapmas iin hazrlanmasn emrettik. Ordu, hazrlyla uramakta bulunduu bir srada yaklak 10 gn sonra, 16 Haziranda, ncelikle tarafmzndan Moskovaya
gnderilmi olan delegelerimizden birisi memleketimize geri dnd. Bu
kii, hepimizce bilinen Sovyet Cumhuriyeti Dileri Bakan ierinin
mektubunu getirdi. Dier bir takm kiilerin de zel, resmi rapor ve mektuplarn getirdi. Dier raporlar ve mektuplarn kapsamlarndan vazgeen
Rusya Sovyet Cumhuriyeti Dileri Bakannn hkmetleri adna Yce
Meclisinize, ve Yce Meclisinizin Bakanlna hitaben yazm olduu
mektup burada okunmutu. Hatrlanrsa denilmiti ki, Ermenistan, ran ve
Trkiye snrlarnn belirlenmesinde Rus Sovyet Hkmetinin araclyla
meselenin siyaseten zm mmkndr. Dier tasar ve mektuplarda bu
noktada daha fazla bilgi verilmekteydi.
Bu aklamalara gre herhalde bizim Ermenilere daha fazla taarruz etmemizi Rus Hkmeti arzu etmiyordu, uygun grmyordu. Fakat biz, Elviye-i Selase iinde bulunan herhangi bir noktay igal etmek demek, Ermenistana taarruz demek olamayacandan, zaten karar vermi olduumuz askeri harekat hakknda bir muhalefet grmedik ve bunun zerine Dou Ordusu Komutanna askeri harekata devam etmesini ve acele etmesini
emrettik. Fakat bundan birka gn sonra idi ki yeni gelen resmi bir haberle Rus Hkmetinin bir elilik heyeti yanmza gelmek zere Kars zerinden trenle hareket halinde bulunduu anlalyordu. Bunun zerine bu gelecek olan elilik heyetiyle zaten Erzurumda bulunmakta olan delege heyetimizin grmesinin ardndan harekete gemek zere, hareketin durdurulmasn emrettik ki bu 20 Haziranda idi. Bu nedenlerden dolay 20 Haziranda dou ordumuzun taarruz harekatn durdurmu olduk. Bu arz ettiim mesele, dou genel durumu iinde ve Trkiyenin, Bolevik Hkmeti ile olan genel ilikilerinde ufak bir para bir aamadr. Bunu daha iyi
kavramak iin ve esasen durumu da dorulamak iin batan balayarak
durumu daha geni bir biimde aklayacam :
66
MEHMET SARAY
Arkadalar, hepinizin bilgisindedir ki, genel harbin son senelerinde

Rusya iinde patlak veren inklap, insanlarn genel ounluunu oluturan
fakir halk iinde, zellikle bu halkn ok zahmet, sknt ve ac yaam olan
ii snf iinde eskiden beri varolan sosyalistlik isteklerini ve amalarn
ilan etti... Bolevikler memleketlerinin gayet geni olmasna ve birok doal nedenlere ve artlara bulunmasna dayanak btn dnyann emperyalistlerine kar dmanlk ve sava ilan etmekten ekinmediler... Sovyetlerin bu direniine kar, bata ngilizler olmak zere, btn tilaf Devletleri, bir taraftan kullanabildikleri btn vasta ve kuvvetlerle bizi mahvetmek
ve bizi ezmek iin altklar bir srada, Boleviklerin zulm grm milletimize yardmc olmamas iin maddi ve manevi kuvvet ve kudretlerini
harcyarak uramlardr.
Fakat Bolevik Hkmeti, hem kendi hayat ve varlnn nemini arttrmak, hem de tilaf Devletlerinin zulm penesinden kurtulduklarnda, dnyay sarm olan inklabn amalarna ulamak iin kendilerine en kuvvetli, en kudretli bir yardmc ve koruyucu olacak milletimizin bar ve birlik
elini tutmak iin fiili giriimlerde bulunmutur. Yapt giriim, onuncu ve
onbirinci ordularn dorudan doruya Kafkasyaya, dou cephesine ayrmak oldu. Bu ordular, bizim iaretlerimiz, etkimiz ve hizmetimiz sayesinde kolaylkla Kuzey Kafkasyay getiler ve Azerbaycana girdiler. Azerbaycanllar gelen bu ordular tam bir sessizlikle kabul ettiler. Bu ordular bir
taraftan Ermenistan ve Grcistan snrlarnda gerekli askeri tedbiri aldlar,
dier taraftan da bizimle balant kurmaya yneldiler. Tam bu srada idi ki
Lehistanda cereyan eden olaylar Boleviklerin aleyhine gelitii iin,
Bolevik Hkmeti mmkn olduu kadar bu kuvvetleri Lehistan cephesine sevketmeye alt... Bundan dolay Kafkasyada Ermenilere, Grclere ve herkese kar maddi kuvvetleri azald ve zayflad. te tam bu srada ngilizlerin devam eden abalar ve kkrtmalarnn eseri olarak Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan kuvvetlerinin Boleviklere kar direnmesi nedeniyle o blgedeki Sovyet kuvvetleri tamamen geri ekildi...
Ermeniler, Kzl Kuvvetlerin byk ksmnn bu blgeden uzaklamasndan, ve bizim hareketimizin siyasal nedenlere dayanarak durdurulmasndan yararlanarak, derhal 19 Haziran tarihinde iki koldan Oltu uuras
aleyhine, dier bir ksm kuvvetleriyle de Zengishar uuras aleyhine taarruz harekatna baladlar. Gerekten gerek Zengishar ve gerek Oltu, bizim
eski hududumuzun ilerisinde ve dorudan doruya Ermeni Cumhuriyetini yakndan ilgilendiren durumlardr. Bundan dolay bu tehdit edici du-
67
rumdan, kendilerini kurtarabilmek iin u ekilde yararlanmaya kalktlar: Ermenilerin bu hareketi zerine henz o civarda bulunan Dileri Bakanmz tarafndan Ermenistan Dileri Bakanlna ve keza dou ordumuz komutan tarafndan, Ermenistan ordusu komutanna gereken siyasi
giriimler yaplmakla beraber Erzurum ve evresinde toplanan ve her an
harekete hazr bulunan ordumuz, baz nlemler almak mecburiyetini hissetti. Ermeniler, Oltu uuras iinde, Tuzla civarna kadar olan yerleri igal etmilerdi. Doal olarak Oltu uurasnn milli kuvvetleri bu Ermeni
saldrlarna kar koyacak kadar kuvvetli deildi. Onun iin ordu, sol kanadn ileriye ve hududun teki tarafna srerek Bardiz ve Tuzla hattn tuttu. Arasn gneyine ekilmi olan milli kuvvetlerle gnderilen kuvvet birleerek gerek Zengishar ve gerekse Oltuya kar hareket eden Ermeni
kuvvetlerini durdurdu. Bylece nergenin bir noktasna cevap vermi oluyorum. Taarruz eden Ermeni kuvvetlerine kar byk ve kahredici hareket yapmadk ve henz yapmyoruz. Fakat gerekleen Ermeni taarruzlar
durdurulmutur ve durdurmak iin de gereken nlemler alnmtr. Bundan
sonra Austosun sonunda Ermeniler zrhl trenlerden yararlanarak Erivan
ve ulfa demiryollar boyunca kuzeyden gneye doru ilerlemeye baladlar. Bu ilerleyen Ermeni kuvvetleri karsnda bizim hududu gemi ufak
bir mfreze halinde dzenli kuvvetlerimiz vard. Bu mfrezeyi stn dman karsnda ezdirmemek iin Arasn gneyine ve batsna gemek zere emir verildi ve bu kuvvet de ald emir ve talimat erevesinde Ermenilerle ciddi bir sava kabul etmeksizin Arasn gneyine gelmitir. Bunun sonucu olarak, hududun yine teki tarafnda olan ahtaht 24 Temmuzda Ermeniler tarafndan igal edildi. Demin arz etmitim ki, Temmuzda Kzl Kuvvetler Gerusa gelmilerdir. Temmuzun hemen sonuna
kadar bu kuvvetler burada kaldlar ve kendilerine kar olan kuvvetlerin
elinden silahlarn toplamakla vakit geirdiler. Fakat Ermenilerin byle
ahtaht ynnde ilerlemesi zerine derhal bu kuvvet Nahcivan zerine
hareket etti. Bu Kzl Kuvvetin Nahcivana gelmesi zerine Ermeniler, bu
kuvvetle gerisinde kalan byk ksmnn arasna girerek geri dn yolunu kesmek iin Ankelat ynnde hareket ettiler. Kzl Kuvvetler buna kar da oadan yeterli sayda kuvveti 31 Temmuzda Ankelat ynnde hareket ettirerek Ermenilere engel oldular. 1 Austos tarihinde Rus Bolevik
Hkmetinin Kzl Ordusuyla Byk Millet Meclisinin Ordusu Nahcivanda maddeten birlemi oldu. Oraya giden kuvvetlerimiz, Kzl Kuvvetler tarafndan zel trenle ve saygyla kabul edilmilerdir... Tam bu
68
MEHMET SARAY
kuvvetler Nachivana geldii srada Ermenilerin ahtahtna taarruz ettikleri grld. Bu taarruz, olduka sarslm bulunan Nuri Paa kumandasndaki Azeri birlikleri tarafndan durdurulmak istenmi ise de baarl olamamtr. Btn bu aklamalarn Ermenilere komu bulunan arazideki hareketleri ve olaylar iine alr. Fakat ayn zamanda, ayn tarihlerde Batum
evresinde de bir takm olaylar cereyan etmekteydi. 1 Temmuzda yani Kzl Ordunun Gerusa yaklamakta olduu gnlerde, eitli snflardan
olumu bir ngiliz Mfrezesi, rksu istasyonunu igal etmi ve zrhl
trenlerle iki tabur Grc askerini oraya getirmiti... Ksaca ngilizlerin
yardm ile Grc kuvvetleri Erzurumun kuzeyine kadar ilerlemilerdir.
Efendiler, btn bu ayrntlar tekrar zetlemek gerekirse u noktalara
iaret koymak istiyorum : Anlalyor ki Bolevik Hkmeti bizimle balant ve iliki kurmak iin fiilen giriimlerde bulunmutur. Ordu gndermitir. kincisi, vaziyetin bir iki aydan beri douda ilgisiz kalm olmas
Lehistan durumdan ileri gelmi oluyor. Lehistana kuvvet gnderdikleri
iin Ermenilerin, Grclerin, Azerilerin yerel ve kar hareketleri buna neden olmutur. ncs, btn bunlara ramen, burada kalan Kzl Kuvvetlerin gszlne ve Azerilerin, Grclerin, Ermenilerin direni ve taarruzlarna ramen yine Kzl Ordu yol, ara buluyor ve imkan buluyor,
Nahcivana kadar gelip bizimle iliki kurmak istiyor. Bu nokta, ortak
dmanlar sonuta yenmek iin kararl olan iki milletin, iki hkmetin gelecek ilikilerinin de arzu edildii ekilde olacana dair bir gven verebilir. Dier bir nokta da, Ermenilerin btn saldrgan hareketleri durdurularak onlara daima hakim bulunduumuz grlyor.
Bu arada Grclerin harekat, bizim durumumuzu, kuvvetimizi, planmz sarsacak bir ekilde deildir. Yalnz ufak bir kalbi ve vicdani etkisi
vard ki o da Batumda bulunan dindalarmzn biraz zulm ve bask altnda kalm olmalardr. En nemli nokta bu olabilir. Efendiler, Bolevikler
siyasal ve hatta sosyal bak asndan-nk biliyoruz ki Bat ve Amerika
iilerine Ermeniler mazlum tanttrlmlardr- Ermenilere nem balamlardr. Koruyucu bir siyaset takip eder grnmlerdir. Fakat bugn bu Ermeniler onlara bile nankrlk etmitir. Onlarn kuvvetlerine bile fiilen tecavz etmitir. Fazlasyla umulur ve beklenir ki bu kez Bolevik Cumhuriyeti artk bu kstah milletin haddini bildirmek iin sert ve kesin kararn
verecektir... (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 125-132)
69
13) ERZURUM MLLETVEKL SMAL BEY VE ARKADALARININ ERMENSTAN ATEKES ARTLARI HAKKINDAK
SORU NERGES NEDENYLE MUSTAFA KEMAL PAANIN 18
KASIM 1920DE YAPTII AIKLAMA :
Bir noktay hatrlatmak ve askeri heyetten aldm bilgi zerine genel
kurulu aydnlatmak istiyorum. Beyefendinin buyurduklar gibi, nceden
nerilmi olan atekes artlarn Ermenilerin kabul ettiini sylyor ki; o
atekes artlar iki gr ieriyordu : Birisi, Ermeni ordusundan silah almak, ikincisi o gnk duruma gre Ermeni ordusunun ekilecei hatla, bizim koruyacamz hat arasnda tarafsz blge brakmak. Halbuki sonra askeri harekat balad. nceki hatt ok ileri getik. Yalnz bulunduu durumdan douya doru deil, merkezden gneye ve ahtahtndan bile blklerimiz ileriye yrmtr. Bundan dolay atekes antlamasnn snrlamaya
ait olan ksm doal olarak yeni duruma gre deimitir. Bunun zerine
subaylar yeni baz neriler yapmlardr. Bu neriye gre gneyden Azerbaycana giden yollarn tamamen emniyette tutulmas salanmtr. Subaylar bunu askeri emir alarak yerine getirmilerdir. (Atatrkn Sylev ve
Demeleri, s. 161)
14) MUSTAFA KEMAL PAANIN, TLAF DEVLETLER, SOVYET RUSYA, GRCSTAN VE ERMENSTAN LE OLAN LKLER HAKKINDA 3 OCAK 1921 TARHNDE MECLSTE YAPTII
KONUMADA ERMEN KONUSUNA YLE TEMAS ETMTR:
Efendiler, bir noktann yanl anlaldn sanyorum. Bunun iin izin
verirseniz Bakanlar Kurulu adna ufak bir aklama yapacam. Biz, Ermenileri yendikten sonra ileri srdnz artlardan biri de kendilerinden belirli miktarda silah almak idi. Bu silahlarn bir miktarn aldk, kalan miktarn da istiyoruz. Bundan dolay bugn uygulamaya konulan konu hkmetin varolan artlar tamamiyle uygulamasna dairdir. Biz, Ermenilerden
adan silah istedik. Birincisi, Ermenilerin henz rengi, ierii ve amalar tamamen ortaya km deildir. Bundan dolay byle iktidarsz bir milletin elinde silah bulunduka komu olanlara daima zarar verir. Bundan
dolay biz zarar grebiliriz. Dier taraftan tazminat alma isteimiz olduunu karlkl olarak sylediimiz Ruslar bile zarar grebilir. Bundan dolay
taraflarn yararn salamak iin Ermenilerin ellerinden silahlarn almak
gerekir. Bunun iin silahlarn istedik ve istiyoruz. kincisi, Ermeniler iddia
70
MEHMET SARAY
olunduu gibi komnist olmularsa kendilerinin silaha ihtiyac kalmamtr. O halde antlama artlarn uygulamakta hi bir saknca yoktur. ncs, her gn ordularmz arttrmaktayz. Bundan dolay silaha ihtiyacmz
vardr. Galibiyetimizin karl olarak Ermenilerin elinde bulunan fazla silahlar istiyoruz. Bundan dolay hkmet bu dakikaya kadar bu grnden dnm deildir. Yani Ermeniler silahlarn terketmi veya terk nerisine uymu deildir. Yalnz Rusya Bolevik Hkmeti, komnist yapmak
istedii Ermenilere yaranmak arzusunu gsterdiinden ve bu da o dorultuda sayldndan bize yansm bir sorun haline girdi. Ve komnist olmu
Ermenilerin ellerinden almak suretiyle deil, Moskovadan gidermek imkanndan da sz ediliyor. Bir de silahlar komnist olmayan Ermenilerin ellerindedir. Fakat bunlar komnist olmayanlarn elinden almak ve komnist olanlarn eline vermek ynn Ruslar tercih etmektedir. Btn bu durumlar dnlecek olursa sorunun kesinlikle halli bizim korktuumuz
noktalarn dzenlenmesine ve bizim ihtiyacn duyduumuz karlarmzn
salanmasna ait olur. Eer Ruslarla olan ilikilerimizin sonular btn bu
korktuumuz ve korkmadmz noktalara karlk gelirse; doal olarak mesele o zaman sz konusu olur, yoksa bugn deimi hi bir mesele yoktur. Hogrlm bir konu da yoktur, efendim.
Atatrkn yukardaki aklamalar zerine Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey sz alarak Ermeni faaliyetleri hakknda u aklamay yapmtr: Beyler, ben Ermenilerin silahlsndan deil, silahszndan korkuyorum.
Yani Ermenilerin silahls olan Tanaklardr. Onlar silahla karmza kt
zaman daima onlar silahla ezecek kuvvete sahibiz. imdi korktuum bir
evre var, o da, Ermenilerin silahsz olarak kzl bayraa brnp memleketimiz ierisinde verecei zararlar vardr, fesatlar vardr, bu kanlmazdr. Size bir noktay arz etmek isterim. Gmrde bulunuyordum. Daha konumalar balamazdan nce ierin Ermenilerden nce bavuruda bulundu. Bu,
koruma ve sigorta anlamndadr. Bugn onlarn komnist olmas ve Ruslar
tarafndan sigorta edilmelerinden bu duruma girmeleri, kendilerini komnist gstererek memleketimiz ierisine girmek iindir, kesinlikle bilirsiniz
ki Ermeni Tanaklar komnist deildir. Bu bir dindir. Fakat dsturlar gayet zehirleyici bir dindir ve kolay nfuz ediyor. Bilirsiniz ki Rusyaya ve
Azerbaycana girdii zaman ne gibi ellerle giriyordu ve ne gibi zararlar yapyordu. imdi Ermenilerde bizim zayf damarl insanlarmz arayacaklardr. Dediim gibi, bir din, bir kural olarak memleketimize komnistlik girmeyecektir. Bir apulcu bir yamakar, bir cani sfatyla memleketimize gi-
71
recektir. Ben ondan korkuyorum. imdi dou cephesinin, nceki evresinden daha nazik bir evreye girdiini gryorum. Bunun iin hkmet btn
acil nlemlerini almaldr... te Ermeniler byle kurnaz bir millettir. Karlarnda bulunan ordumuzu bu ekilde datmak isterler. Hkmetin amac,
milli snrlar iinde bamsz yaamaktr. Ben doal mttefikimiz olan Ruslarn itenliine pek inanm deilim. Dediim gibi henz Ermenilerle anlamadan Ruslar bavurmulard. Bugn gelmi, bizimle aramzda olan bir
mukaveleyi Ermenilere reddetme cesaretini veriyor... Bildiiniz gibi Ruslarn prensipleri, kendileri komnist olmak sebebiyle ilikide bulunduklar
milletleri de daima komnizmin etrafnda toplamak yolundadr. Biz zaten
doal mttefikleriz, onlar da bizimle beraber ayn dmana kar savayorlar. Biz de ayn ama iin savayoruz. Fakat milli ama itibariyle birbirimizden ayrlyoruz. nk Ruslarn gtt emel bakadr. Tekrar sz alan
Mustafa Kemal Paa, Hseyin Avni Beyin bu aklamalarna u cevab verir : Efendim, Avni Beyin Ermeniler hakkndaki syledikleri tamamen
dorudur. Ve biz Ruslarla bu sorunu sz konusu ederken onlara da bu gerei gstermek iin giriimlerde bulunmaktayz. Tamamen haklar vardr.
(Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 166-169)
72
MEHMET SARAY
B- ATATRKN YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

1) MUSTAFA KEMAL PAANIN SOVYET DILER KOMSER G.V. ERNE 20 HAZRAN 1920DE YAZDII MEKTUPTA
ERMENLERLE LGL U K NOKTAYI DLE GETRMTR:
Ermenistan ve ranla snrlarmz saptamak iin Rusya-Sovyet Cumhuriyetinin aracln sevinle kabul ve siyasi grmeler ile btn varolan glklerin zlmesi yolunu yeleriz.
Ancak komularmzn tartma gtrmeyecek biimde Trk olan topraklar yakp ykp ve halk kltan geirdiklerinden ve bat emperyalistlerine zg yntemlerle yapay ynlar ve ounluklar yaratmakta olduklarndan son derece rahatsz olmakta ve yaknmaktayz. Buna son verecek ivedi nlemlerden olmak zere Elviye-i Selase iinde baz yerleri igal iin
askeri harekat yapmaya karar vermek zorunluluunda kalm iken, mektubunuz zerine harekat erteledik. Halkmza kar Ermeni saldrlarnn durdurulmasn ve arabuluculuk iin ne srlecek nerilerin acele olarak ortaya konmasn dileriz. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri,
ATAM, Ankara, 2006, s. 357-358)
2) MUSTAFA KEMAL PAANIN AYINTAP (ANTEP), MARA,
URFANIN FRANSIZLARCA GAL ZERNE YAYINLADII
PROTESTO MEKTUBU
(16.XI.1919)
ngilizlerce atekes artlarna aykr olarak igal edilmiken sonradan
boaltlan Ayntap, Mara ve Urfay bu kez de Franszlar igal etti. Bundan anlaldna gre tilaf Devletleri, milletimizi vatanmzn en gzel
paralarndan yoksun brakmak konusundaki tasar ve grlerinden bir
trl vazgeemiyorlar. Bar konferansnn kararlarn beklemeksizin grnrde geici ve ihtiyati bir igaldir diyerek projelerini uyguluyorlar. Osmanl Devletinin yedi yzyllk gsterili bir tarihi hayata ve hzl ve gl yeniliki gelimenin btn sebeplerine ve elemanlarna sahip olduunu
gz nnde tutmak istemiyorlar. Yurdumuzdan koparlacak paralarla aralarnda kar datmna alyorlar. tilaf Devletlerinin hareket ve uygulama biimleri insanlk d olduktan baka, tabii adaleti ve bar kongresinde byk bir alkla duyurulmu olan esaslar ve Trkiyeye btn dnya
karsnda Wilson prensiplerinin onikinci maddesiyle verilen szleri ayak
73
altna almaktadr. Trkiyenin paylamna yol bulmak amacyla Yunanllara igal ettirilen Aydn vilayetindeki insan soy krm, bask ve yok etmek
facialarnn imdi de Ermenileri kullanan Franszlarn igal ettii Adana vilayetinde, Mara, Urfa ve Ayntapta olduu gibi srdrlmesi, btn bu
siyasi hakszlklara bir ekleme oluturuyor. tilaf Devletlerinin bugne kadar yapm ve yapmakta olduu haksz ilemleri btn gcmzle protesto eder ve onlarn lkemiz ve milletimiz iin daha insancl ve daha adaletli duygularla geri dnmelerini dileriz. Milletimiz blnmeyi ve esareti kabul etmektense btn maddi ve manevi gcyle varln ve doal haklarn savunmada kararlln srdrp, dayanacaktr. Bu meru ve yce kararda milletimizin, btn anlamyla birlik olduundan tilaf Devletlerini haberdar etmek isteriz. Bu konuda milletimizin ykselen meru sesini duymak istemeyerek, tutulan insancl olmayan yolda direnmenin verebilecei
sonu pek ac olabilir. Bu durumun yalnz birka lkeye deil, belki iki byk dnyaya yaylmasndan korkulur. Doal olarak byle bir byk ykmn sorumluluk yk, Allahn ve insanlk aleminin nnde tilaf Devletlerine aittir. Bu szlerimizle varln koruma hakkndan baka bir ama
takip etmeyen milletimizin birlik olmak amacn dile getirmi oluyoruz.
Meru haykrmzn btn hakszlklar kabul edemeyeceklerine emin bulunduumuz Avrupa ve Amerika milletlerine ulatrlmasn isteriz. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 138-139)
3) MUSTAFA KEMAL PAANIN ADANA, URFA VE MARATA SAVAIN DURDURULMASI N FRANSIZ KOMSER
LE YAPILAN ANLAMA HAKKINDA KAZIM KARABEKR PAAYA GNDERD MEKTUP
(1.XII.1919)
Paris Bar Konferansna gitmek zere Suriyeden hareket eden ve
emellerimiz ve milli isteklerimiz konusunda yakndan bilgi elde etmek ve
Temsil Heyeti ile gr alveriinde bulunmak zere Sivasa urayan, Suriye ve Ermenistan Fransz olaanst komiseri F. G. Picot ile yaplan zel
grmede, milletin kesin dilekleri ve isteklerinin Sivas Kongresi beyannamesinde bulunduu aklanarak Kilikya, Urfa, Mara ve Ayntapn (Antep) atekese aykr olarak igal edildii ve buralarda Ermeniler tarafndan
yaplmakta olan ikenceler, Franszlarn Osmanl hkmeti grevlilerine
yaptklar kk drc muamele, sert biimde protesto olunmu ve bu
74
MEHMET SARAY
haksz igallerin kaldrlmasn milletin kesinlikle istedii ve bu ama urunda btn maddi ve manevi gcn kullanmay kararlatrm olduu
bildirilmitir. Ad geen, cevap olarak: Daha hareketinden nce Ermeni
kuvvetlerinin yeni igal olunan yerlerden ekilmesini bildirdiini, Franszlarn Osmanl Devletinin bamszln tandklarn ve bunun salanmasn istediklerini, Adanada ekonomik karlar salamann karl olarak
Mara, Ayntap, Urfa evresi ile birlikte Kilikyann da Franszlar tarafndan boaltlmasnn ve bu konuda Bar Konferansnda dier devletlerin
igallerinin kaldrlmas almalarnn mmkn bulunduunu, yalnz kiisel grleri olmak ve bir gizlilik kayd altnda bulunmak art ile aklad.
Ve bizden Adanada ve Urfa, Mara, Ayntapta (Antep) milli tekilatmza
eskiden olduu gibi devam etmekle beraber Franszlara kar silahl bir
bakaldr, bir ayaklanma karlmasn rica etti. Biz de buna karlk olarak
kendileri ve Ermeniler tarafndan sebep olunmadka, slam halkn silahl
saldrlarda bulunmamalarn salayacamz ve fakat sebep olduklar durumda sorumluluun kendilerine ait olacan syledik. Sunulan ayrntlarn son derece gizli tutulmas pek nemlidir. Sz konusu grmeden kardmz dnceye gre Franszlar, Douda Trkiyenin karlar dorultusunda hareket etmekle, kendilerini kazanl grmektedirler. Picotun ilikide bulunmas da milli grle ilgili noktalar konusunda kesin bilgiler ile
Parise gitmek amacna yneliktir. Bylece igal blgelerinde eskiden daha scak bir biimde milli tekilatmzn gelimesi ve genilemesine aba
gstermek ve fakat son bildirime kadar silahl olarak hibir saldrya imkan
verilmemek gerektir. ilerimize jandarma ve polis ile karmak gibi mtareke artlarna aykr hareketlerinin hem hkmet ve hem de halk tarafndan, usule uygun biimde iddetli protesto edilerek bir bekleme ve hazrlk durumunda bulunmak, siyasi amalarmza bugn iin en uygun decektir. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 145-146)
4) MUSTAFA KEMAL PAANIN FRANSIZLARIN SZ VERMELER ZERNE SLAHLI SALDIRILARDA BULUNULMAMASI HAKKINDA URFA MUTASARRIFI AL RIZA BEYE
15.XII.1919 TARHNDE GNDERD MEKTUP
Dedikodulara kesinlikle nem verilmediine gveniniz ve inannz!
Amacmz, her Mslman gibi vatann kurtuluudur. Din ve vatanseverliinizden kukumuz yoktur. Osmanl hkmetinin onurunu ve yceliini
75
korumaya zen gsteriniz. Atekese, devletleraras hukuka aykr en kk

bir hareketi bile protesto etmekten ekinmeyiniz. Milli tekilatn glenmesine zen gsteriniz. Franszlar, Mslman halka kesinlikle eziyet ve
yolsuzluk yapmayacaklarna, Osmanl hkmeti memurlarnn haklarna
saldrda bulunmayacaklarna, Ermeni etelerini igal yrelerinden geri ekeceklerine ilikin sz vermi olduklarndan, Mslman halk ve milli tekilat tarafndan silahl bir saldr meydana gelmemelidir. Fakat Franszlar
veya Ermeniler sebep olurlarsa, her trl karlk meru ve vatanidir. Bunu halka, oradaki Merkez Kuruluna bylece bildiriniz. nallah yaknda
oralarn boaltlm olduunu ve atekese aykr olan hakszln giderilmesini salayarak vneceiz. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 151-152)
5) MUSTAFA KEMAL PAANIN AMERKADAN STANBULA
GELEN RUM VE ERMENLERN VE YUNANLILARIN FAALYETLER HAKKINDA 15NC KOLORDU KOMOTUANLIINA
15.I.1920 TARHNDE VERD YAZILI BLG
stanbulda atekesten sonra 250 bin Rum ve Ermeni Amerikadan
gelmi ve yerlemitir. Rumlar, stanbulda politik temsilciler yannda
Rumlar iin bir askerlik ubesi kurmular, bir de mahkeme ubesi oluturmulardr; son hafta iinde Yunan subaylar ve askerleri stanbulda artmtr. Atina Millet Meclisi, stanbulda bir niversite, bir eski eserler okulu
kurulmasna karar vermitir. Pirede kralclarla Venizelos taraftarlar arasnda kanl atmalar olmu, stanbuldan iki Fransz taburunun deniz yoluyla gnderildii grlmtr. Bunlarn Pireye gidecei syleniyormu.
(Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 180)
6) MUSTAFA KEMAL PAANIN GNEY CEPHES HAREKATI HAKKINDA 24.I.1920 TARHNDE GENEL MLL KUVVETLER KOMUTANLARINA HTABEN YAYINLADII GENELGE
1- Son alnan bilgilere gre, dmann Adanada 1170, Toprakkale-Islahiye demiryolu zerinde 200, Katmada 2300, Kiliste 600, Antepte
1200, Marata 1200 kadar Fransz smrge ve Ermeni askeri olmak zere igal kuvvetleri bulunduu anlalmtr. Buna karlk Arap hkmetinin bir tmeni olup, bu tmen byk ksmyla Halep ve Mslimiyede ve
76
MEHMET SARAY
ileri birlikleri ile Halep-skenderun arasndadr. Halep vilayetinin Arap hkmetini oluturan ksmnda, bir milli tekilat meydana getirilmi ve bu
milli tekilat her ne yolla olursa olsun Osmanl topluluundan ayrlmamay kararlatrmtr. Bunlarn bizimle hareket edecekleri sanlarak, kendilerine bir ynerge gnderilmitir. Tmen kumandanlar Yarbay Emin Bey
adnda bir kii olup, Halep Polis Mdr Kurmay Yarbay akir Nimet
Beyle birlikte Halep tekilatna baldrlar. Kendileriyle hzl bir balant
kurabilmek iin bir ifre gnderilmi ve raporlarn bu ifre ile, ifre kabul
eden en yakn Trk telgraf merkezine gndermeleri bildirilmitir. Ona gre gerekenlere bildirimde bulunulmas.
2- Franszlarn tahamml edilemez saldrlarna Mara ve Pazarck halknn kar koymas zerine, 21 Ocak 1920de zorlu bir arpma balamtr ve u anda srmektedir. Bu arpmada olaanst fedakrlkta bulunan
vatandalarmz pek ok baarlar kazanmlardr. Fransz igal blgesinin
teki kesimlerinde vatandalarmzn pek ok saldrya uradklar anlalmaktadr.
a) Gerek d genel durum ve gerekse Adana ve bunun dousundaki igal blgesi durumu ve artlar pek yakn bir zamanda, meru olan haklarmzn geri alnmas amacyla bir milli hareketi gerektirecei sanlmaktadr.
Byle bir durumda aada olduu gibi hareket olunacaktr.
b) Halep milli kuvvetleri skenderun, Lazkiye, Drtyol ve Humus ynlerini tuttuktan sonra kuvvetli birlik oluturarak birincisi Ceyhan, ikincisi Islahiye, ncs Antep ynnde hareket edecektir.
3- Her iki tarafn birlikleri hareket blgelerine girere girmez, iki kuvvet
arasnda ulamdan yoksun kalacak olan Fransz kuvvetlerinin kar koyamayacaklar sanldndan, arpmadan nce milli kumandanlarn en yakn
Fransz kumandanlarna aadaki anlamda bir nota vermeleri uygun olur.
ounluu Trklerle dolu kutsal vatanmz birer szde sebeple paralamak ve kendi topraklarna katmak ve hr olan Trk milletini esir etmekte kararl olduunuzu grmekteyiz. Artk bu duruma dayanma gcmz
kalmamtr. Dini kurallar ve milli isteklerimize bal olan bizler, nitelii
belli olmayan her trl saldrlarnza son vermeye btn varlmzla kararl bulunuyoruz. Kuvvetlerimiz sandnzdan ok fazladr. Bo yere kan
dkmekten kanarak, milletlerinizin yapacaklar hakl sulamalardan kurtulmak iin krk sekiz saate kadar, silah ve cephanelerinizi teslimden sonra, lkenize dndnzde, size olan saygda kusur edilmeyecei ve tersi
77
durumunda meru haklarmzn elde edilmesi amacyla hibir fedakarlktan

ekinmeyeceimizi bildirir ve cevabnz bekleriz.
4- Kolordularn ibu ynergeye ve nceden verilen plana gre milli
kuvvetleri hemen oluturarak harekete hazr bulundurmalar gerekir. Bununla birlikte Marata balam olan arpmann btnyle lehimize sonulanm olmas fevkalade nemli olduundan, imdilik nc Kolordunun Maraa her trl konuda yardm etmesini diliyor ve teki kolordularn da nceden belirlenen blgelerinde hzl ve silahl bir tekilat oluturulmas iin imdiden oralardaki tekilatn korunmas amacyla igal blgesine milli birlikler gndermeleri ve bu konuda son derece aba gsterilmesi zellikle rica olunur. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 185-187)
7) MUSTAFA KEMAL PAANIN MARATAK FRANSIZ VE
ERMEN ZULMLER HAKKINDA SVAS MERKEZ HEYETNE
29.I.1920 TARHNDE GNDERD YAZILI FRE
Marata Fransz ve Ermeniler tarafndan Mslmanlarn soy krm,
insanl dehete drecek biimde sryor. Her tarafta hemen gsteriler
yaplarak Merkezi Hkmete ve yabanc temsilcilerine bu zulmlere bir
son verilmek iin bavurulmas ve fiili olarak savunma ile uraan felakete uram Maral dindalarmzn, yaplan giriimlerden dorudan doruya haberdar edilmesi nemle rica olunur. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve
Beyannameleri, s. 190)
8) MUSTAFA KEMAL PAANIN SOMA, AKHSAR, MARA,
AYINTAP (GAZANTEP) VE ADANADA DMANA YAPILAN
HCUMLAR HAKKINDA SVAS VALL VE MERKEZ HEYETNE 10/11. II. 1920 TARHNDE GNDERD TELGRAF
Bir suretinin Merkez Heyetine verilmesi rica olunur. Haberler:
1- Soma, Akhisar, Bergama cephelerinde Yunanllarn giriimleri kayplar verdirilerek pskrtlmtr. Basknlarla dman rahatsz edilmektedir.
2- Mara iinde arpmalar sryor. slahiye ynnden gelen beyz
er, iki sahra topu bulunan Fransz yardmc kuvvetleri, 7.2.20de Maraa
birbuuk saat uzaklkta Milli Kuvvetler tarafndan durdurulmu ve arpma srmektedir.
78
MEHMET SARAY
3- Katmadan Ayntapa (Gaziantep) gelen 60 arabalk bir dman cephane kolu, Gaziantepe iki saat uzaklkta Milli Kuvvetler tarafndan durdurulmutur.
4- Adanada heyecan ve gerilim artmtr. Ermeniler kilise ve okullarda
sk sk toplanmaktadrlar. Inekler ve bahe Ermenileri, Gller ve Zincirli slam kylerini, yamalam ve halkn pek vahice ldrmlerdir. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 206-207)
9) MUSTAFA KEMAL PAANIN MARALILARIN KAHRAMANLIKLARI, BANDIRMADA NGLZLERE KARI ELDE
EDLEN BAARILAR HAKKINDA SVAS MERKEZ HEYETNE
12. II. 1920 TARHNDE GNDERD TELGRAF
Bir suretinin kylere kadar yaylmak zere Merkez Heyetlerine verilmesi rica olunur.
1- Uradklar zulm ve yolsuzluklara kar kahraman Maral kardelerimizi yirmi gne yaklaan bir sredir kan ve ateler ierisinde igalci
Franszlarla, onlarn silahlandrp saldrttklar kan dkc Ermenilerle uramakta idiler. 10 / 11 gecesi dman slahiye ynnden ineyerek, kamaya zorlayarak, milli varlklarn elde etmeyi baarmlardr.
2- Aalk gerekelerle Bandrmay igal eden ngilizler, kesin milli
giriimler sonunda Bandrmadan askeri kuvvetlerini ekerek, bu haksz
igale son vermek zorunda kalmlardr. Eskiehirde bulunan ngiliz kuvvetleri, igal ettikleri binalar boaltarak, eyalarn hazrlamaktadrlar. stasyonda 50 askerden oluan bir mfreze brakarak, stanbula gideceklerini sylemilerdir. Milli kararllk ve Milli Kuvvetlerin fedakrlklar ile
elde edilen bu baarlar mjdeler ve btn vatanmzn kurtarlmas ve milli bamszlmzn geri alnmasn dileriz efendim. (Atatrkn Tamim,
Telgraf ve Beyannameleri, s. 209)
10) MUSTAFA KEMAL PAANIN MARALILARA YAPILAN
ZULM HAKKINDA III. KOLORDU KOMUTANLII VE SVAS
MERKEZ HEYETNE 13.II.1920 TARHNDE GNDERD
TELGRAF
1- Marataki kardelerimizin gnahsz, susuz kan hala acmasz bir
ekilde aktlmaya devam ederken uygarlk maskesine gizlenen Franszlar ve
79
onlara nc olan Ermeniler, Urfa ve evresinde slam halk zerinde zalimce

kymlara balamlardr. nsanlk tarihi sayfalarn kirletecek olan bu acmazla hzla son verilmesi, haince bir ekilde zorla alnan sevgili memleketimizden, igalin kaldrlmas iin byk mitingler yaplarak ilgili Osmanl makamlarna ve stanbulda bulunan tarafsz devletlerin elilerine ve tilaf Devletleri temsilcilerine, bar konferansna telgraflarla st ste bavurularda bulunulmas nemle rica olunur. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 213-214)
11) MUSTAFA KEMAL PAANIN KAFKAS OLAYLARI HAKKINDA III. KOLORDU KOMUTANLII LE SVAS MDAFA-I
HUKUK CEMYETNE 14. II. 1920 TARHNDE GNDERD
TELGRAF
Kafkasya durumlarna ilikin alnan bilgiler aadadr:
1- Ermeniler ocak ay iinde slamlara kar daha ok iddet gstermeye ve kan dkcle balamlardr. Zengisur havalisinde birok slam
kylerini yok ettikleri ve soykrmn urattklar, fakat Halil Paa kumandasndaki Azerbaycan birliklerinin Zengisurun yardmna gelerek kentte Ermenileri ldrdkleri ve o evreyi igal ettikleri, Ermenilerin 400 l, bir
batarya top ve iki makineli tfek brakarak katklar haber alnd.
2- Ermeniler, Kars, Gmr ve baka yerlerden topladklar eitli kesimlerden oluan kuvvetlerle ldr evresindeki slam halkn silahn toplamak bahanesiyle fenalklara balamlarsa da, slamlarn sert biimde direnileri sonucunda baarl ekilde uzaklatrlmlar ve slamlar btnyle baar kazanmlardr.
3- Ermeniler, Akbaba, Zarat yresinde de ayn biimde giriimlerde
bulunmularsa da uradklar son yenilgi zerine, saldrlarn srdrmeye
cesaret edememilerdir. Bylece ldr, Akbaba ve Zarat slam halk ierisine imdiye kadar olduu gibi, hibir Ermeni girememi ve Ermeni egemenlii buralardan uzak kalmtr.
4- Kazmana komu olan slam urasna ortak bir ynetim oluturulmas konusunda Ermeniler tarafndan yaplan neriye, Mslmanlarca kaytsz artsz ret cevab verilmitir. Egemenlii pek kk bir blgeye dayanan Ermeni hkmeti, evresindeki ynetimlerin Ermeni egemenliini
kabul etmek konusunda pek gl olan kararllklar ve inanlar ve ldr
80
MEHMET SARAY
slam halknn bu kez kazandklar galibiyetleri ise Ermenilerin ne lde

amalarna ulaabileceklerini gsteren en yakn bir misaldir.
5- Grc hkmetinin kendisine asker vermediklerinden dolay Ermenileri btnyle Grcistandan kard, Tiflis ve Ahskadan karlan Ermenilerin Gmc dolaylarna gelmekte olduklar renilmitir. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 216-217)
12) MUSTAFA KEMAL PAANIN DMANA KARI HAREKTIN YNETM HAKKINDA KOLORDU VE TMEN KOMUTANLARINA YAZDII 15. II. 1920 TARHL TELGRAF
Mara baarsndan dolay zellikle sizinle bu konuda fedakrca hizmetleri ve vatanseverleri (mcadelemizin) grlm olan btn arkadalar tebrik ve vatan urundaki savamzn ok yaknda btnyle baarl
olmasn dileriz. Bugn Mara ve evresinde meydana gelen durum sebebiyle uyar olarak aadaki grlerimizi sunar ve hzla uygulanmasn rica ederiz.
Gelecekteki politik durum her ne olursa olsun Franszlarla Ermenilerin
Mara evresindeki yenilgilerini gidermeye alacaklar phesizdir. slahiye ve evresinde kuvvetli bulunmann nemi, Mara arpmalar srasnda da anlalmtr. Akas, zamannda slahiye evresinde mmkn olup
gl bir tekilat kurabilseydik Franszlar, Maraa kolay kolay yardmc
kuvvet gnderemeyecek, Marata bu denli kan dklmeyecekti. Bugn
slahiyenin bir baka bak asndan nemi ortaya kmtr. O da bizimle ortak hareket etmek konusunda pek ok bavuruda bulunmu olan Halep ve am milli kuvvetlerinin, slahiye aracl ile kuracamz balantyla onlar zamannda bilgilendirerek, yardmlarn salayabilmektir.
slahiye ve evresinde etkin olmaktan amacmz Bahe, Belpnar ile Antep arasndaki dalk blge ile Karasu dolaylarnda kuvvetli bir tekilat
oluturmaktr. Hi phe yoktur ki, bylece slahiye ile Adana, Halep, Mara arasndaki boaz ve geitlere, hakim olarak bu blgede, hareket edebilecek igal glerini bask altnda bulundurmak, bat ve dou igal blgelerinin ulamn kesebilmek mmkn olabilecektir.
Belirtilen grlere dayanarak Mara ve evresindeki Ermenilere kar
gelecekte stn olabilmek iin Mara-Pazarck-Antepteki tekilat glendirmekle birlikte, dmann geri dnerek yapabilecei saldry engelleye-
81
bilmek iin, hemen birinci izgi olarak Bahe ve Belpnarn dousundaki

dalarda ve ikinci izgi olarak Gavurgl dolaylarnda ve nc izgi
olarak Maran gneyindeki boazda kuvvetli milli mfrezeler kurmay
ve bunlarn bana en yetkin ve yeterli arkadalarn atanmasn ve bu tekilat kurulur kurulmaz Karasu dolaylarndaki dalarda milli mfrezeler oluturulmasna balanmasn tavsiye ederiz.
2- Bize nceden bavurmu olan Halep Milli Tekilat Bakanl ile
amda bulunan Suriye ve Filistin Osmanl Kuvvetlerini Savunma Genel
Kuruluna ve Gnll Kahire Tmeni Bakan ve Amman erkez Tmeni
Kumandan efik Beye eitli yollarla gndermi olduumuz direktifin,
aadaki zetinin Mara zerinden Halepte Kurmay Yarbay akir Nimet
Beye gnderilmesini ve sonutan bilgi verilmesini istirham ederiz.
Halepte Milli Tekilat Bakanlna
Suriye ve Filistin Osmanl Kuvvetlerini Savunma genel Kurulu Bakanlna
Osmaniye, Bahe, Mara-Urfa ynlerinde ok nemli baarlar elde ettik. Hareketimizi srdrmekteyiz. Mektuplarnzda Suriye, Irak ve Trkiyenin bamszlklarn kurtararak bir Konfederasyon oluturmak, ya da
ileride kararlatrlacak biimde bir balant kurmak zere birlik iinde hareket edilmesi bildirilmi ve biz de bu nerilerinizi kabul ederek ayrntl ynerge gndermitik. Bunlarn alndna ilikin u an bir bilgi alamadmzdan, Mara zerinden daha abuk alabileceinizi dnerek, ad geen ynerge zetini aada arz ederiz.
Havran, am ve Balbek evresindeki kuvvetlerinizle am, Zeydani
boaznda her tr yaylmac orduya kar savunmak, Amman Merciyun
kuvvetleriyle dmann Sayda, Beyruttan ieriye ynelecek hareketini
yandan bask altna almak; Beyrut, Trablusam iinde ayaklanma kararak
igal kuvvetlerinin ieriye ilerlemelerini engellemek; Humustaki glerin
Humusu, Trablusama kar savunmakla birlikte Zeydaniye yardm etmesini temin etmek.
Yukarda belirttiimiz hareketin zaman, hazrlklarnzn ne lde olduuna bal ise de Trk ve Arap milletlerinin arasna girmi olan Fransz
ve Ermeni igal kuvvetlerini abucak ortadan kaldrarak, gvenli bir ekilde sizlerle balant kurmas ve hareket birliinin salanmas dncesiyle
82
MEHMET SARAY
harekete baladmzdan, zaman yitirmeden Halep-Hama kuvvetlerinin

aada olduu gibi hareketini gerekli grrz. Bu kuvvetlerin, Hama ve
Halepi Lazkiye ve skenderuna kar elde ettikten sonra byk ounluu ile slahiye ve ikinci durumdaki kuvvetlerle Antep-Osmaniye ynlerinde hareket ile dman arkadan vurmas pek nemlidir. Yaknda baarl haberlerinizi beklediimizi bildirerek sayglar sunarz. Efendim. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 217-219)
13) MUSTAFA KEMAL PAANIN, SAVA LER BAKANLII
(HARBYE NEZARET)NN KOLORDULARA YAZDII GENELGE ZERNE FEVZ PAA LE ARALARINDA GEEN TELGRAF
YAZIMASI SURETLER
(19/28. II. 1920)
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
Kolordu Kumandanlarna yazlan genelgenin rnei, aynen aadadr.
Sadrazam Paa Hazretleriyle grlerek u nemli anmzda (zamanmzda) varlmzdan memnun olmayan dmanlarmza, lkemiz iinde szlanmalar hazrlayacak bahaneler brakm olmamak iin siz kardelerimize
de esasen daima esirgemediiniz deerli yardmnz ricaya karar verdik.
Sonsuz lde selam ve sayglar sunarm efendim.
Harbiye Nazr
Fevzi
SURET: ngiltere Devleti Dileri Bakanlndan stanbuldaki siyasi
temsilcilie gelen ve siyasi temsilcilik tarafndan da resmen stanbul Hkmetine verilen szl bildirimde, yce Bakentin Osmanl Devletinde
brakld bildirilmi ve fakat bununla birlikte Ermeni krmyla Yunanllar da kapsayan tilaf kuvvetlerine kar tarafmzdan yaplan harekatn hemen durdurulmas ve yoksa bar artlarmzn deimesinin kanlmaz olduu da eklenerek ortaya konulmutur.
1)Bundan dolay barmzn kararlatrlaca u zamann olaanst
neminin btnyle deerlendirilmesini ve hibir sebeple szlanmaya en
kk olaya bile frsat braklmamasn ve iinde bulunulan durumu deerlendirmede zel eksiklii olanlarn da uygun biimde aydnlatlmalarn, sizin ve yannzda bulunan btn arkadalarn hamiyet ve anlayndan beklerim.
83
2) lke iinde gven ve rahat btnyle salamak iin her araca bavurarak allaca hkmete cevap olarak sylenmi ve ayn zamanda
Ermeniler ve Yunanllar da kapsayan, tilaf kuvvetleri de dahil yaknmalar
douracak durumlara imkan verilmemesi, ibu cevaba eklenerek rica olunmutur. kinci cevap sureti.
Ankara, 20 / 2 / 20
Harbiye Nazr Fevzi Paa Hazretlerine
Bakentin Osmanl Devletinde brakldna ve fakat Ermeni savayla
Yunanllar da kapsayan tilaf kuvvetlerine kar tarafmzdan yaplan harektn, hemen durdurulmas ve yoksa bar artlarmzn deimesinin kanlmaz olduu ile ilgili ngiliz siyasi temsilcilii tarafndan Hkmete resmen yaplan szl bildirim konusunda, kolordulara bildirilen genelge rneinden haber vermekliimizle ilgili ltuf ve nezaketinize teekkr ederiz. Sizce bilindii zere ngiltere Devletinin stanbul siyasi temsilcisinin
Ermeni soykrm konusundaki aklamas, duruma uygun deildir. Gney
igal blgesindeki Fransz kuvvetlerince silahlandrlan Ermeniler, Fransa
himayesinde dzenlenerek bulunduklar yerlerde slamlara saldrmakta ve
almak dncesiyle, her yerde acmaszca soy krm ve imha siyasetine
ynelmektedirler. Mara olaylar ve facias, bu sebepten dolay ortaya km ve General Keretin Fransz kuvvetleriyle birleen Ermeniler, top ve
mitralyzlerle Mara gibi eski bir slam beldesini yerle bir etmiler ve binlerce gsz ve susuz, anne ve ocuklar ldrmler ve yok etmilerdir.
Tarihte rnei gemeyen bu vahiliin faili Ermeniler olup, Mslmanlar,
ancak onurlarn korumak ve yaamak iin direnme ve savunmada bulunmulardr. Yirmi gn sren Mara soy krmnda Mslmanlarla birlikte
kentte kalan Amerikallarn bu olaylar konusunda Amiral Bristola ektikleri telgraf, faciaya neden olanlar yalanlanamaz biimde ortaya koymaktadr. General Keretin geri ekilmesiyle sonulanan bu arpmalardan
sonra Milli Kuvvetlere teslim olan sava Ermeni kuvvetlerine kar bir
ceza uygulamayp, zellikle onlar acyarak yreine basan ve koruyuculuuna alan milletimizin yceliini, Mara Ermenileri de gnl borcu ile anmaktadrlar. u durumda Ermenilerin almak dnceleri ve saldrlar
sonucu ortaya km baz olaylar var ise, bunun sorumluluu milletimize
deil, zellikle Ermeni milletine ve onun kkrtclarna ait olmak gerekir.
Adana vilayeti iinde Mslmanlarn Franszlar tarafndan tepeden trnaa
kadar silahlandrlan Ermeni snglerinin tehdidi altnda her dakika kzgn-
84
MEHMET SARAY
lmzn soy krma urayacak bir durumda kalmalar, durumunu aklamaya yeterlidir kansndayz. Hayat ve istiklalinin korunmasndan baka bir
ey istemeyen slamlara kar uygulanan bu zulm ve imha siyaseti, uygar
hkmetlerin ilgilerini ve insafn harekete getirecek bir nitelik kazanmtr. Barmzn sz konusu olduu u anlarn nemi sebebiyle, sonucun
kendi oluruna braklan bir sessizlikle beklenecei phesizdir. lkemizin
her yannda gven ve huzur rnei grlmemi biimde yrmektedir.
Milli varlmzn korunmas, hayat ve bamszlmzn kurtarlmas ihtiyalarndan kaynaklanan Kilikya, zmir milli cephelerinde imdiye kadar
dkt kan, yaamak konusundaki tarihi kararlln byklk derecesini
ispata kfi olduundan, milli isteklere uygun bir bara ulamamz mit ettirmektedir. lkede doal bir huzurun olumas, ancak byle bir bara
ulamakla mmkn olacaktr. Gelecein phe ve belirsizlii iinde hemen milli davann braklamayacan yalnz stanbulun deil Boazlarn
ve zmir, Adana ve evresinin de Osmanl egemenlii iinde kalmas gerektii, Milli Hareketlerin hemen durdurulmasn isteyen ngiliz Siyasi
Temsilciliine, sizin tarafnzdan bildirilmi olacandan phe duymayarak ve milli emeller iinde bir barn yaplmasnda baarl olmanza dua
eder, sayglarmz sunarz. Temsil Heyeti adna Mustafa Kemal.
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
stanbul iin hkmete yazlan yazdan (konu) 19/29. 2. 20 tarihli ifremiz hakknda yce grlerinizin yarn (22. 2. 20) sabaha kadar bildirilmesini sayglarmla rica ederim. 21. 2. 10
Harbiye Nazr
Fevzi
Harbiye Nazr Fevzi Paa Hazretlerine
21 / 2 / 20 tarihli telgrafa cevaptr.
19 /2 /20 tarihli ifreye sunduum cevap, bugnk trenle hareket eden
kurye aracl ile gnderilmitir. ngiliz siyasi temsilcisinin istedii iler,
Ermeni soykrmyla Yunanllar da iinde olmak tilaf kuvvetlerine kar,
tarafmzdan yaplan hareketin hemen durdurulmasndan olumaktadr.
Hibir yerde Ermeni kym yaplmakta deildir. Mara olaylarndan sz
edilmek isteniyorsa, orada Fransz askerleriyle birlikte milletimize saldran
Ermeniler katledilmi olmayp, tersine Fransz askeri kendilerini brakp
85
ekildikten sonra slamlar tarafndan korunmu ve ilgi gsterilmitir. zmirin btn cephelerinde her gn kuvvet ve aralarn artran ve saldr hazrlklar yaparak, blge blge saldr dzenlemeyi srdren Yunan kuvvetleri karsnda, mevzi alm olan milli kuvvetlerin datlmas isteniyorsa,
byle bir istee sizin uymu olacanz sanmyorum. Son gn iinde zmire bir piyade alay ile donanm ok iyi bir svari (atl) alaynn ve yirmidrt tane yk otomobiliyle ok sayda tat arabasyla alt tane batarya ve
birok sava gereleri karld ve cephelere olduka ok cephane gnderilmekte olduu konusunda bilgileriniz vardr. Urfada da Franszlarn btn Ermenileri tfek ve mitralyzlerle donatarak, slamlara kar saldrtmasndan doan olayn ortadan kaldrlmas bizim deil, Franszlarn elindedir.
Gerek olarak sunarm ki, milletimiz sebepsiz hibir yerde hibir yabanc
kesime saldryor deildir. ngiliz siyasi temsilcisinin hkmetten istekleri
iten ve gerek istek olmaktan ok, zaman kazanmak iin lml bir politika olduunu sanr, lkemizin igal edilen blgelerinden dmanlarn ekildiini grmeden, ya da hi olmazsa ekileceine tam bir kanya varmadan,
aldatc isteklere gereinden ok nem verilerek lkenin biricik gvencesi
bulunan Milli Kuvvetleri datmaya ynelik giriimlerin tarihi sorumluluk
derecesini, Sadrazam Paa Hazretlerinin etraflca dnmesini rica ederim. nk Sadrazamn genelge ettikleri beyanname, hibir zaman teden
beri Milli Kuvvetlerin gereklilii ve varl konusunda gsterdikleri itenlikle badar deildir. Hkmeti ierden ve dardan kuvvetli gstermek
iin her trl yardm ve arka kmay vatan grevi sayarz. Ancak hkmetin Milli Kuvvetleri yok etme taraftar olduunu bir an bile aklmza getirmek istemediimizden, siyasi gereklerdendir diye uygulanacak nlemlerde ncelikle Milli Kuvvetlerin dokunulmazln dnmenin, vatann yksek karlar gereinden olduu grndeyiz. zel sayglarmzn kabuln rica ederiz efendim. Temsil Heyetin adna Mustafa Kemal. (Atatrkn
Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 222-226)
14) MUSTAFA KEMAL PAANIN, KLKYADA ERMENLER
VE FRANSIZLAR TARAFINDAN SLAMLARA YAPILAN ZULM HAKKINDA SVAS VALL VE MDAFA-I HUKUK CEMYETNE 3.III.1920 TARHNDE GNDERD TELGRAF
Kilikyada Ermeniler, Franszlar tarafndan silahlandrlarak slam halka fiilen saldrtlmaktadr. Kozanda birok Mslman kiliseye doldurduk-
86
MEHMET SARAY
lar, sonlarnn bilinmedii ve birok namusa saldrld ve Feke ilesinin

Ermenilerce kuatld, telgraf tellerinin kesildii ve slam halkn igal
blgesi dna koarak yardm istedikleri, sonlarnn ktlnden btn
slam halkn hiddet ve heyecan iinde bulunduu, yerinden bildirilmitir.
Bunlar karsnda olumas doal olan kendi kendilerini savunmadan dolay ortaya kacak sorumluluun kimlerle ilgili olaca bugnden anlalmak
zere gerekenlerin, durum konusunda aydnlatlmas rica olunur. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 249)
15) TRKYE BYK MLLET MECLS BAKANI MUSTAFA
KEMAL PAANIN VAN, BTLSN ERMENLERE BIRAKILAMAYACAINA, ANTLAMAYI MZAYA YETKL OLDUUNA
DAR MOSKOVADA BEKR SAM BEYE GNDERLEN
16.X.1920 TARHL FREL DREKTFN SURET
Uzun sren grmelerden sonra Rus delegeler kurulu ile kararlatrlan her biri aada bildirilen maddeleri kapsayan antlama projesi ve bu
konudaki yce grlerinizi ieren rapor, Trabzondan telgrafla alnarak
Bakanlar Kurulunca enine boyuna grldkten sonra incelendii gibi
Yusuf kemal Beyin buraya gelerek verdii ayrntl aklamalar da dinleyerek ilk incelemeleri bir kez de birlikte derinlemesine inceledik. Yararl ierii ve her iki tarafn amalar, her iki tarafa gzel yan uygun grlen ad
geen maddelerin kesin kabul iin Van ve Bitlis vilayetlerinden belirli bir
topran ayrlarak Ermenilere braklmas konusunun art olarak ne srlmesi, Ankara hkmetini, emperyalizm ve kapitalizme kar etin bir savaa katlmas sebebiyle imdiye dein kendisine doal bir mttefik saymakta hakl bulunduu Rusya uralar Cumhuriyetinin, bu konudaki dnce ve duygularnn samimiyetinden btnyle kukuya drd.
Kurulu nitelii bakmndan ayn zamanda yrtme gcne de sahip bulunan Trkiye Byk Millet Meclisinin, bu konudaki dnce ve duygularn renmeyi grev sayan Bakanlar Kurulunun sorusuna cevap olarak,
Milli Meclisin de ak olarak ve birlikte gsterdii duygular, ad geen
artn Trkiye milletince kesinlikle kabul edilemeyecei bir nitelikte bulunduunun aklanmasndan ibaret olmutur.
Gerekten atekesi izleyen bekleme dneminde meydana gelen, bilinen
olaylar sonunda emperyalist devletlerin Trkiye ile ilgili kt giriimlerinin kesin biimde ortaya kmas zerine, zellikle Anadoluda bu emper-
87
yalist dnyaya kar olunan kararllk, direni ve mcadelenin Misak- Millide belirlenmi ve saptanm olan milli snrlarla ayrlm bamsz bir
Trkiye devletinin ne olursa olsun savunulmas ve korunmas, kutsal yemini olduundan, gerek Byk Millet Meclisinin ve gerek onun gvenine sahip bulunan Bakanlar Kurulunun corafi, askeri ve ekonomik hibir ilke
ile aklanamayan ve badatrlamayan yukardaki nerisi her ne pahasna
olursa olsun kabul edemiyecei bir konudur.
Van ve Bitlis vilayetlerinin yabanc ve tarafsz gzlemciler tarafndan
dzenlenmi ve her yerde saygn saylmakta olan istatistiklere gre, gerek
gemite ve gerek gnmzde bir Ermeni ounluu iermedii dorulanm ve zellikle o blgede slam halkn pek ezici bir ounlua sahip bulunduu, bilinen bir gerek iken, byle bir Ermeni aznlna ana vatandan
verilecek bir toprak parasnn braklmas istei Sovyet Sosyalist uralar
Cumhuriyetinden ksa da, emperyalist bir dncenin rn olma lekesinden hibir biimde kurtulamaz ve hibir baka anlam verilerek kabul
olunamaz.
Ankara hkmetinin kurulu sebebi, yukarda belirtildii zere Misak Millide belirlenen ve millet tarafndan da hkmete ancak bu gvene
bal kalmas artyla elden geldiince yardm edilmekte bulunduundan,
ad geen snrlarn kapsad topraktan bir avu topran verilmesi, bir dman dnyaya kar salam biimde savunmakta olduumuz kutsal davann
dmesine ve sonu olarak milli direniin kmesine sebep olacandan ve
bu durumun da gerici stanbul hkmetinin ve onu haince amalarna ara
eden ngilterenin Anadoluda yaylm, etkisini yerletirmi ve hkimiyetini meydana getireceine phe yoktur.
Blnmesini kabul etmeyen lkenin bir parasndan her ne ama ve zorunlulukla olursa olsun, Ankara milli hkmetince el ekilmesi durumunda, bu hkmetinde birka byk vilayetimizi douda, kuzeyde ve gneyde Ermenilere ve Yunanllara sebepsiz olarak brakmas yoluyla milletin
gznde sonsuza dek lanetlenmi ve iren olarak kalan stanbul hkmetinden mantken de hibir ayrl kalamayaca ve byle bir durumun olumasnda btn Anadolu halknn Ankara hkmetinden gven ve inancn
btnyle ekeceini aklamaya gerek bile yoktur.
Bununla birlikte Rusya uralar Cumhuriyetiyle daha sk bir anlama ba kurulmasn ve srdrlmesini samimiyetle isteyen Ankara milli hkmeti, gerek Lenin ve gerekse ierin tarafndan imdiye kadar verilen deme
88
MEHMET SARAY
ve dostluk gvencesinden Rusya uralar Cumhuriyetinin de ayn yrekten

gelen temiz istekleri besledii kansnda kesinlik bulunduu Hariciye Komiserinin (Dileri Bakan) bu iten dostluun salanmasna sonuna kadar sadk kalarak, bulunduumuz durumu daha yakndan inceleyip ve Byk Millet Meclisinin kararnda belirttii ak duygularn da gereken deer ve
nemde benimseyerek, ortaya koyduu nerisinden vazgeeceini kesinlikle ummaktadr.
Bundan dolay, Bakanlar Kurulunun uzun uzadya durumu inceledikten
sonra aada iki maddede toplad kar nerisinin, yce araclnzla ierine bildirilmesine karar verilmitir:
Madde 1- Van ve Bitlis vilayetlerine dair olarak ilk ve son, yerli ve yabanc inceleyiciler tarafndan dzenlenmi olan istatistiklere gre, Ermeniler, ad geen vilayetlerde orann slam halkna oranla hibir zaman ounluk oluturamamlardr. Bu sebeple, belli bir topran bir aznla braklmasn istemek, emperyalist bir zel dnceyle hareket etmekten baka bir
ey deildir. Ankara Milli Hkmeti emperyalizme kar savunma ve savama amac ile kurulmu bir hkmet olduundan, emperyalizmin bilinen
yntemlerinden olan byle bir istek ve iddiay kabul etmemekte srarldr.
Madde 2- Ankara Milli Hkmeti, Trkiyeden g etmi olan Osmanl Ermenilerinin gten nce oturduklar yerlere dnmelerine engel olmamay ve bylece gelecek halka, teki blgelerdeki aznlklara salanan haklar btnyle vermeyi grevleri kapsamnda sayar.
bu telgrafn alndnda, zaman yitirmeden ierinden bir grme
isteyerek sz konusu karar bildirmenizi ve yukardaki grmelerden
esinlenerek szl olarak teyit etmelerini rica ederim.
Kuvvetle mit edildii zere kendisi Ankara hkmetinin bu konudaki
grlerini kabul ederek, nerisindeki grlerden dndnde iki devlet
Dileri Bakanlar arasnda karlkl alnp verilmesi kararlatrlan mektuplarla, maddeleri iki taraf komisyon yeleri arasnda belirlenmi ve yetkilerine dayanarak parafe edilmi bulunan antlamay Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adna imzaya yetkilisiniz.
Yksek giriimlerinizin sonucunu hemen telgrafla bildirmeye elden
geldiince aba gstererek, anlamann sunulduu ekliyle imzalanmas
sz konusu olduunda Ankaraya dnmenizi, imzalanmazsa, yeni direktifleri beklemek iin bir sre daha Moskovada kalma srenizi uzatmanz rica ederim. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 375-377)
89
16) MUSTAFA KEMAL PAANIN ERMEN ZULM ZERNE

DEVLETLERE
GNDERLEN
PROTESTO
TELGRAFI
22.III.1920
Tohumluk istemek, vergi koymak, silah toplamak gibi szde bahanelerle teden beri Ermeni zulm ve ikencesine urayan dou snrmz dndaki slam halk, son ubat ay iinde Ermeni tmen kumandanlar tarafndan ynetilen eitli snflardan oluan birok birliklerin saldrlar karsnda birok kurban vermi ve Kars vilayetine bal ldr, Zarat, uragel,
Akbaba ilelerinde adlar kaytl krk slam ky btnyle yklm ve yok
edilmitir. Bu kylerin aresiz halkndan iki binden fazla slam nfusu, pek
feci bir biimde topluca ldrlmtr. Ve soy krma urayan slamlarn
eyalar Kars pazarlarnda aka satlmtr.
Hemen her gn byk zntyle haber almakta olduumuz Ermeni zulm ve soykrmna yeni bir ek olmak zere Orduabad, Ahur, Civa, Ciyusi,
Vedi yrelerindeki slam halka kar Ermeniler 19 Marttan balayarak saldrya gemilerdir.
Ayrca, Oltu blgesine kar da yeni bir saldrya hazrlandklar hakknda doruluuna gvenilen haberler alnmtr. Bu hareketleri ok sert bir
biimde protesto ettiimizin ve bu saldrlarn n alnmazsa dnyann, pek
byk ktlklerin kmasna tank olacann bal bulunduunuz hkmetlere hzla ulatrlmasn rica eder ve sayglarmz sunarz. (Atatrkn
Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 285-286)
ATATRKN BTN ESERLER, C-8 (1920)
17) MUSTAFA KEMAL PAANIN 15. KOLORDU KUMANDANI KAZIM KARABEKR PAAYA BOLEVKLER VE ERMENLER HAKKINDA 6 MAYIS 1920 TARHNDE GNDERD
TELGRAF
Genel siyasi vaziyetimiz ve Boleviklerle ittifak kurmak iin aradan
emperyalizm siyasetine alet olan Ermeni hkmetinin kaldrlmas ve imhas meselesi bugn Vekiller Meclisinde grlerek zat samilerine aadaki grme neticelerinin tebliine karar verilmitir. yle ki:
1-Sulh Konferansnn hakkmzda alaca kararlar kati surette aydnlanncaya kadar tilaf devletlerini bizimle anlama hazrlamak imkanndan mahrum etmeye dahili ve harici mevcut vaziyetimiz imdilik msait deildir.
90
MEHMET SARAY
2-Dolaysyla Boleviklerle ortak artlarmz az ok billurlamadan ve

esas hatlarmz tespit ve bize temin edecekleri maddi yardm tayin edilmeden evvel fiilen bunlarla ibirlii sakncal grld.
3-Ermeni vukuat btn Hristiyan alemini aleyhimize sevk eden sebeplerin en mhiminden olduuna gre, mevcudiyeti ilk olarak tarafmzdan
tasdik edilen Ermeni hkmetini ordumuzun kuvvetiyle mahvetmek ve
bittabi yeniden bir Ermeni ktali demek olan bu harekete bizim tarafmzdan sebebiyet verilmek, az ok lehimize bir cereyan getiren tahriki de geici olarak fesih ve bilhassa Amerika kamuoyunu aleyhimize kyama sevk
ettirir ve ngilterenin hakkmzda tatbikini istedii hareket tarzna hepsinin
yardmc olmasn temin gibi zararl ve tehlikeli bir netice dourur. Arz olunan sebeplerden dolay ordumuzun imdilik Ermeni hkmetine resmen
ve alenen taarruz ve dmanlk icrasndan saknmas, mmkn olduu kadar gizli ekilde Elviyei Selasede teekkl eden kk hkmetlerin milis
ktalar takviye olunarak bunlarla Genceye kadar ilerledikleri haber alnan
slam Bolevikleri vastasyla bu taarruzun icra edilmesi daha ziyade muvafk maslahat grlm ve bu konudaki devletlilerinin grnn sratle bildirilmesi bilhassa rica olunur. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt VIII
(1920), II. Basm, stanbul, 2004, s. 176)
18) MUSTAFA KEMAL PAANIN, RUSLARLA OLACAK KARILIKLI MNASEBETLER HAKKINDA MOSKOVAYA GDECEK HEYETE TALMNAMES (8 MAYIS 1920)
Ruslarla Olacak Karlkl Mnasebetler
1. Trkiyenin Bat devletlerinin esaretine dmesini, Rusya kendi
esas menfaatlarn katiyen ihlal ediyor sayyorsa, bize yardm ve bizimle ittifak etmeleri iin esasl bir dayanak noktasna sahibiz demektir.
2. Trkiyenin emeli, imdiki milli snr iinde dahili ve harici tam bamszlk dahilinde yaamak ve bu esas temin edilmek artyla, Rusya ile
mukadderatn ve geleceini birletirmektedir .
3. Trkiye Bat devletlerinin istilasndan kurtulmak ve ikinci maddedeki
emelini elde etmek iin btn hayati kuvvetlerini kendi topraklar dahilinde
kullanmaya mecbur olduu gibi, kendisine hariten yardm da lazmdr.
4. Boazlardan istifade btn Karadeniz milletlerile serbest olacaktr.
Bunu temin etmek iin Karadeniz Boaznda tahkimat yaplmamak, stan-
91
bula Rus donanmas gelmesi bizim takdir ve tertibimize tabi olmak zere,
Akdeniz Boaz tahkimatn Ruslar ile ortaklaa mdafaa etmemizdir. Bu
artlardan daha fazlas Ruslarn Akdeniz tahkimatna bamsz olarak sahip
olmalar veya stanbula donanmalarn getirmekte serbest bulunmalardr
ki, her iki ekil stanbulun tasarrufunu ihlal eyler. Ruslar iin, Boazlarn
mutlak serbestisini yalnz antlama artlar ile temin etmek veyahut Boazn mdafaa ve denetim iini btn Karadeniz devletlerinin ortak bir
meselesi saydrmak, bittabi daha msait ve daha ehven hal suretleridir.
5. Ortak mcadelede muvaffakiyet urunda Trkiye dinda ve rkta
unsurlar arasndaki btn manevi nfuzunu istifade mevkiine koyacaktr.
6. Hariten yaplacak yardm: Para, harp vastalar, fenni vastalar, lzumunda askeri ktalar.
7. Ruslarla kader birlii etmekten ve onlarn yardmndan istifade etmek
kaydndan hakiki bir fayda elde edebilmekliimiz, bizimle onlar arasnda
ulamn manisiz ve katiyen emin olmasna baldr. (Atatrkn Btn
Eserleri, Cilt VIII, s. 182-183)
19) MUSTAFA KEMAL PAANIN 15. KOLORDU KUMANDANI KAZIM KARABEKR PAAYA ERMENLERLE LGL 12
MAYIS 1920 TARHNDE GNDERD TELGRAF
Snrn tecavzyle Doudan gelen harekata itirak hususundaki devletlilerin yazlar Vekiller Heyetince ehemniyetle nazar dikkate alnd.Vekiller Heyeti kati karar vermek iin aadaki noktalar hakknda yksek
grlerine tekrar mracaat mnasip grd:
1-Kzlordu;Ermenistan ve Grcistan snrlarna geldikleri halde bizim
yardm teminimiz iin henz bir mracaatta bulunmamlardr.Halbuki buna imkan bulabilecekleri tahmin edilmektedir.
2-Ermenistana taarruz hareketimizi tilaf devletleri ve Amerika harp
ilan kabul edecek ve ihtimal ki memleketin bat ksmlarnda ve byk ihtimalle Trabzondan taarruza geeceklerdir.Bu genel igale karn Dou
hareketine itirak eden kuvvetlerimiz Baty korumak iin ne kadar zamanda serbest kalabileceklerdir?
Boleviklerin bu taktirde maddi seri yardmlar ne olabilecektir?Boleviklerle aramzda henz bir mukavelename yaplmam olduundan yardmlarndan emin olabilir miyiz?
92
MEHMET SARAY
3-Trabzona terk olunacak kuvvetin bir ngiliz ihracna karlk vermeye ve mdafaaya kafi gelememesi halinde btn memleket dahilindeki teredddn aleyhimize gelimesi akla geliyor.Ermeni ve Grcistan snrlarna temas eden Kzl kuvvetlerin miktar ne kadar tahmin edilmektedir?
4-Vekiller Heyetinin ve hatta bir dereceye kadar Byk Millet Meclisi kararn almadan harekete gemek mesuliyetini sakncal gryorum.Bu
kararn alnmasnda mukabil temin edilecek menfaatlarn bir ittifakname
ile tespit edilmi olduunu ifade etmek lzumu anlalmaktadr.Milli
mevcudiyetimizi tehlikeye atacak bir mahiyette olaca besbelli olan San
Remo kararlarnn da yaknlarda teblii beklenmekte ve dolaysyla Meclisce karar alnmas yakndr,Efendim. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt
VIII, s. 214)
20) MUSTAFA KEMAL PAANIN ERKANIHARP BNBAI
EMSETTN BEYE MAYIS 1920 TARHNDE GNDERD TALMAT
Ermenilere tarafmzdan hibir taarruz yaplmayaca ve yabanc igalinden kurtulan ve memleket paralarnda Osmanl elemanlarnn beraber
ve kardee yaayacaklar.Mersin-Tarsus-Adana-Osmaniye, demiryolu
cephemizde ve dorudan doruya muharebe hatt zerinde olduundan,
Franszlar tarafndan hibir suretle onarlmasna msaade edilemeyecei (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt VIII, s. 270)
21) MUSTAFA KEMAL PAANIN 15. KOLORDU KUMANDANI KAZIM KARABEKR PAAYA DOU HAREKATI HAKKINDA 1 HAZRAN 1920 TARHNDE GNDERD FREL TELGRAF
1. Dou hareketi hakkndaki 30 Mays 1336(1920) tarihli telgrafnameleri, Vekiller Heyetinde okunmu ve gerekesi incelenmi ve askeri ktalarmzla harekete gemek suretiyle, Ermenistan seferinin al vakti henz gelmemi olduuna karar verilmitir. Heyeti craiyemizin bu zamanla alakal hareket hatt ve esas dnceleri aada aklanr ve toplant halinde bulunan Vekiller Heyetinin kararyla tebli olunur.
Evvela: Devlet ve milletimizin kurtulu ve selameti hakknda Bat devletlerinden hakiki bir yardm ve insaf midi kalmad mttefiki aleyhtir. Mem-
93
leketimizin gelecei,dou snrlarmzn Ruslara ve slam alemine komu olmasna bal olduu,heyetimizce muhakkaktr.Bu snr ortaklnn,her halde
teminine cidden mesai sarf edilecektir.
kinci olarak: Boleviklerle siyasetten anlap karlkl hareket ve mnasebetleri temin etmezden evvel, kati harekete gemeyeceiz. Byle bir
hareketin, Boleviklerce nasl anlalaca bile bugn mehulmzdr. Zaten Boleviklerin bizden bekleyebilecekleri en byk menfaat, yani askeri hareket faydasn, biz kendi ihtiyarmzla onlara bahettikten ve bu mnasebetle iine deceimiz vaziyetten geri dnmek imkn kalmadn
gsterdikten sonra, Boleviklerden bilmukabele menfaatler elde edilmesine imkn kalmaz. Sadece onlarn muti ve esiri oluruz. Alman seferine de
byle girmi olduumuzu daima hatrlamaktayz.
nc olarak: Sadece askeri bakmdan dahi, Ermenistan seferini emin
ve muvaffakiyetle neticelendirmek iin, dier bir taraftan fiilen askeri yardm lazm olduu kanaatindeyiz. Eer Azerbaycan veya Grcistan taraflarndan Ermenilere kuvvet ile bask yaplmazsa, yalnz bizim frkamzla
ve az zamanda Ermenistan kuvvetlerini imha edecek kadar takip edebilmek muhakkak deildir. te yukarda esas noktadan yksek teklifleri
incelenmitir.
Bunlardan birinci madde, zat devletleriyle tamamen mutabk olduumuzu gsterir. Dier maddeler, askeri harekt zamannn henz gelmemi
olduunu tayin eder esas sebeplerdir.
2- Kafkasyann siyasi ve askeri vaziyeti, heyetimizce belirsiz grlmektedir. nk Bakya, Bolevik ordusunun 28.4.1336da
(1920de)giriinden beri Karabada, Azerbaycan ordusunun ve Bolevik
ordusunun toplanmas ve 10.5.1336 (1920) haberlerinde Ermenistana
gn mhletle ltimatom verilmesi ve hatta Trkiye-Azerbaycan ittifaknn
ilan ve tasdiki gibi haberler alnm ve bunlardan imdiye kadar bir netice kmamtr. Bu defa dahi Azerbaycann Grcistan ile barmas, Azerbaycan iin kuvvet neticesi veya zaruret neticesi olup olmad mehulmzdr. Yz bin kiilik ordusu Bak civarnda ve 14 bin kiinin Zengezorda bulunmas havadisiyle, Ermenilerin slam katliamna cret etmeleri ve komularna kar tahakkmc bir tavr almalar havadisi arasnda
mahiyeten eliki vardr. Halil Paann kuvvetli bir ordunun kumandasn terk etmesini arzu eylemese gerektir. Ksacas Ermenistan aleyhine hareket icrasna karar iin Azerbaycan veya Bolevik kuvvetlerinin mevcu-
94
MEHMET SARAY
diyeti henz mehulmzdr. Biz, bilakis Bolevik askeri harektnda durulmay ve imdilik Bolevik ktalarnn Kafkas muhitinden uzaklatklarn hissediyoruz. Son zamanlarda Boleviklerin, Lehlilere Kiyef cephesinde malup olduklar ve on be bin esir verdikleri ve hatta Kafkasyadan da kuvvet getirtmeye mecbur olduklar belirtilmitir. Odesann
tehlikede olup olmad da mnakaa edildi. Rusya iin on be bin esir veren malubiyet, mhim bir mana ifade etmez. Fakat Kiyef ve Odesa isimleri, askeri malubiyet mahiyetinden ziyade, dahili bir sarsnty ifade
eder. Leninin yerine Bresilofun gemesi havadisinin manas henz anlalamad. kardmza gre, Rusyann Bolevik mahiyeti bu yzden deimeyecektir. Daha ziyade azim ile ve kuvvet kullanm daha iyi temin
iin gelmitir. Fakat bu deiikliklerin gelimesini iyi tahmin etmeye lzum vardr. Kafkas milletlerinin harekat tarzlar da, Rusyadaki hareketleri de Rusyadaki bu kararszl gstermektedir. Dolaysyla, vaziyet henz
akla kavumamtr.
3- Bu artlar altnda dahili vaziyetimiz, isticalden ad buyurulmamaldr.
nk, malum olan bar artlarna gre Ermenilere vaat edilmi olan Dou vilayetlerimizi mdafaa etmek iin hazr bulunmak, o muhitin ahalisine
ve askeri heyetine kar kuvvetli bir sebeptir. Fakat Sarkama giderek orada beklemeye mahkum kalmak, basit anlaylara kar hem bir ey yapmaya iktidarmz olmadn ve hem de belalar kendi ihtiyarmzla davet ettiimiz eklinde tesir eder.Ve daha ziyade sarsnt yapar. Mali vaziyetimiz ve
iaemizin Sarkamta daha iyi olmas iin sebep yoktur. Bundan baka dahili vaziyetimizde meydana gelen dzelme ve deiiklik malumu devletleridir. stanbul ile dorudan doruya temasta olan muhitte, kati darbeler indirilmi ve pek mhim asi reisleri Hyaneti Vataniye Kanununa gre cezalandrlmtr. Konyada da iki defa tezahr eden muhalefet, fiilen bir kuvvete lzum gstermeksizin yattrld. Sivastaki hadise, Dzce, Bolu vakalarnn hararetli zamanlarnda hazrlanm bir hareket idi. mit balanan fesat kaynann sndrlmesiyle, Sivas ayaklanmas hararetini kaybetmi
olacaktr. Tezahrlerinde bunu hissediyoruz. zetle, daha tede ve beride
ortaya kmas muhtemel olmakla, idare reislerimizin, srasnda azim ve iddetle hareket, devaml olarak aydnlatmaya ve tedbire gayret etmeleri sayesinde stesinden geleceimizi, Hakkn inayetiyle, kuvvetle mit ediyoruz.
Bizim tecrbelerimize gre, dahili harekatta meselenin ruhu, subaylarn kati kararna ve imanna kati surette itimat olunan emin bir kuvvetin mevcudiyetidir. Buralarda byle kuvvetler tedarikine esasl surette giriiyoruz.
95
4- Delegelerimizin gnderilmesi, Ermenistan seferinin almas iin

bal bana sebep olamayaca tabii olmakla beraber, phesiz pek mhimdir. Hareketlerinin abuklatrlmasn rica ederiz. Delegelerimizin klk
deitirerek ve karadan Azerbaycana yol bulmalar zaruridir. Sarkam
harekat onlarn imendiferle seyahatlerini temin edemez. ou yerinde slam halk ile kuatlm geni bir blgeden bir frsat bularak gitmeye imkan
bulunabilir.
5- Dorudan doruya Nuri Paa yanndan ve Bakdan geldiini ve
onun Azerbaycanda olduunu bildiren efendi, bir iki gne kadar buraya
ulaacaktr. Lahey Ataemiliteri Kaymakam Nuri Bey de, Avrupadan yarn buraya ulayor. mit ettiimiz gibi vaziyeti aydnlatacak baz malumat
alrsak derhal arz edeceiz, Efendim. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt VIII, s. 271-273)
22) MUSTAFA KEMAL PAANIN GENERAL GOURAUDYA
13 HAZRAN 1920 TARHNDE GNDERD TELGRAF
Kilikyada atekesden sonra, Ermeniler tarafndan slam ahaliye kar
yaplan ve yaplmakta olan zulmleri ve facialar aada belirtiyorum; ibu vakalar btn Kilikya slam ahalisinin fevkalade galeyan ve heyecanna sebep olmu ve bu heyecan, esirlerin teslimi iin yaptmz hazrlklarn tatbikine mani olmakta bulunmutur.
bu facialara derhal nihayet verilmesi iin ciddi teebbslerde bulunmanz rica ederim. Aksi takdirde, bizim arzumuz ve emrimiz hilafnda olarak orada vuku bulacak hadiselerden hibir mesuliyet kabul etmeyeceimi
beyan ederim. Bu ahval, harbin, bizim tarafmzdan tatil edilmesine ramen, kar taraftan devam ettirilmekte olduunu gstermektedir.
Facialar zetle aadadr:
1-11 Haziran 1336da (1920de) sabahleyin, Hacbayramkapsndaki
slam mahallelerine hcum eden Ermeni gmenleri, btn slamlar cebren evlerinden srp kararak btn eyalarn gasp etmilerdir. Neye uradklarn bilemeyen slamlar, Kahyaolu iftlii ve Kkdikili yoluyla
ge mecbur olmulardr.
2-11 Haziran leden sonra saat te, bu biare ahali yolda Kahyaolu
iftliine vardklarnda, otuz silahl Ermeniden meydana gelen bir ete-
96
MEHMET SARAY
nin taarruzuna urayarak, btn erkekler bir eve, kadnlarla ocuklar dier
bir eve doldurulmu, krk erkek, yirmi bir kadn ve miktar tespit edilemeyen ocuklar kamadan geirilmilerdir. Ayrca, drd erkek ve on sekizi kadn olmak zere yirmi iki yaral vardr. Kadnlarn kollarn ve kulaklarn kesmek suretiyle bilezik ve kpelerini almlardr.
3-Adanann 10 kilometre dousundaki ncirlik kynde, 9 Haziran 336
(1920) gn Ermeni eteleri, btn ky halkn bir yere doldurup bomba
ile berhava etmilerdir.
4-8/9 Haziran gecesi Ermeniler, Karaolan kynde, erkes Hasan
Beyin obanlarndan drt kiiyi ldrmlerdir.
5-Adanann civarnda otlu ve kizce ve Gemisrek, Karaolan, Camili ve Hergel kyleriyle, civarlarndaki iftliklerin tekmil hayvanlar Ermeniler tarafndan gasp edilmi ve Karaolanllardan erkes Hasan
Beyin be yz koyununu gasp etmiler ve bu gasp ve yamalar esnasnda, Hergelden bir ve Karaolanldan alt kii ldrlmtr.
6-11 Haziranda Adanadan gelen bir tren iindeki topla Krk stasyonundan Krk Ky bombardman edilmitir. Ve bu bombardman
mteakip Ermeniler, ky abluka ederek eyalarn tamamen gasp etmiler
ve ondan sonra ky yakmlardr. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt VIII,
s. 312-313)
23) MUSTAFA KEMAL PAANIN 12. VE 13. KOLORDU KUMANDANLIKLARINA AYINTAP KUVA-Y MLLYE KUMANDANI RECEP BEYE KAYMAKAM RFAN VE BNBAI EMSETTN
BEYLERE 16 HAZRAN 1920 TARHNDE GNDERD FREL TALMAT
1-Franszlar, atekes iin kararlatrlan mukaveleye riayet etmemitir
ve etmemektedirler. Mtarekeden maksatlar, esirlerini kurtarmak ve aleyhimize yapmakta olduklar taarruz hazrlklarn tamamlamak iin vakit kazanmak olduu tahakkuk etmitir. Tarafmzdan atekesken sonra yksek
rtbeli memurlar ve eraf ile birok masum slamlar tutuklamaya devam
etmeleri ve slam ahaliye kar Ermenilere katliam yaptrmalar ve iade ettiimiz esirlere eit sayda tutuklu iade etmemeleri suretiyle, kararlara fiilen muhalefet etmilerdir. Bundan baka bizim atekes yapmamzdan is-
97
tifade ederek, anszn Ereliye asker karm ve memleketimizin bir noktasn daha igal etmilerdir. Dolaysyla, kendilerine tarafmzdan haber
verilmesine imkan kalmamak zere 19/20 Haziran 336 (1920) gece yarsndan itibaren btn Fransz cephesinde harp tekrar balayacaktr. imdiye kadar tarafmzdan verilmi olan esirlerden baka hibir Fransz esiri iade edilmeyecektir. Keyfiyetin derhal en ileri hatlarmza kadar btn cepheye teblii ve kimlere ne zaman tebli edildiinin sratle bildirilmesi temenni olunur. Hibir kumandan veya memur tarafndan Franszlara bir tebligat yaplmayacaktr. Tebligat, yalnz Ankaradan icap edenlere bildirilmitir. Alakadar kumandanlar mlki makamlar haberdar edeceklerdir.
2-12.,13. Kolordu kumandanlklarna, Ayntap Kuvayi Milliye Kumandan Recep Beye ve malumat iin Kaymakam rfan ve Binba emsettin
Beylere tebli edilmitir. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt VIII, s. 322323)
24) MUSTAFA KEMAL PAANIN BATUMUN GAL HAKKINDA BYK MLLET MECLSNDE 14 AUSTOS 1920 TARHNDE YAPTII KONUMA
Mustafa Kemal Paa: Efendim; seyahat mnasebetiyle bulunmadmz srada muhterem arkadalarmzdan bazlarnn verdii nergede Dou
cephesi hakknda tafsilat arzu buyurulmaktadr. htimal bu nerge yksek
huzurunuzda okunmutur.
Fakat arkadalarmzn aydnlanmak istedikleri noktalar bir defa daha
hatrlatmak maksadyla nergeyi aynen okuyacam:
Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
u gnlerde Dou cephesinde, bilhassa Erzurum snrlarnda Ermenilerle Grclerin fazla faaliyeti grld, hatta Grcler Erzurumun kuzey
snrlarna ve Ermenilerin de dou snrlarnda iddetle taarruz ettikleri ve
bu arada bilhassa Oltinin de igal edildii istihbar ediliyor.
Dier taraftan slam Bolevik ordusunun nclerinin de Erzuruma geldii syleniyor. Dou cephesinde kuvvetlerimizin Ermeni ve Grclerin
taarruzunu defe deil, hatta taarruz ederek btn memleketlerini istilaya
kadir bulunduuna kaniiz. Acaba orada bulunan kuvvetlerimizin karlk
98
MEHMET SARAY
vermemesi siyasi bir sebepten mi kaynaklanmaktadr? Bu mulak mesele

hakknda her halde hkmetin bize acilen izahat vererek aydnlatmasn talep ederiz.
2 Austos 1336 (1920)
Efendiler; bu soruyu soran arkadalarmzn cidden hakk vardr. Hakikaten birka aydan beri Kafkasyada ve Dou cephesinde cereyan eden ahval, genel grlerimizde mulak, eitli ve grnrde yekdierine kar
safhalar gstermitir. Bu sebeple sorulan sorular esas kabul ederek yksek
heyetinize izahat vermeyi Heyeti Vekileniz de pek uygun grmtr.
30 Mays ve 4 Haziran tarihlerinde Dou Cephesi Kumandan tarafndan Heyeti Vekileye bir teklif vaki olmutur. Teklif u idi: Evvela; Erzurumda bulunan delege heyetimizin Kars-Bak zerinden trenle sratle
Moskovaya gidebilmesini temin iin. kinci olarak: Ermenistan dahilinde
slam ahaliye icra edilmekte olan katliam durdurmak iin. nc olarak:
Ermenilerin ilk frsatta Erzurumu dahi ellerine geirmek iin faaliyet ve
teebbslerde bulunacaklarndan, Ermeni ordusuna kar hakim ve msait
bir asli vaziyet almak iin zaten Brest-Litovsk ve Batum antlamalar ile
bizim olan Elviyei Selase Dahilindeki Sarkam, Soanl dalarn ve Soanl dalarnn geitlerini igal etmek faydal olaca bildiriliyordu. Bu
sebepten bilhassa ncs Heyeti Vekilece de incelendi ve uygun grld. Zaten Yce Meclisiniz Elviyei Selasenin zamannda, mnasip zamannda igali salahiyetini Heyeti Vekileye vermi olduundan, buna dayanarak kumandann teklifini kabul etti. Dolaysyla, 6 Haziran tarihinde Dou ordumuzun askeri harekat icras iin hazrlanmasn emrettik. Ordu hazrlyla megul bulunduu bir srada yaklak on gn sonra, 16 Haziranda daha nce tarafmzdan Moskovaya gnderilmi olan delegelerimizden birisi memleketimize dnd. Bu zat, hepimizce malum olan Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazr ierinin mektubunu getirdi. Dier birtakm zevatn dahi zel, resmi rapor ve mektuplarn getirdi. Dier raporlar
ve mektuplar muhteviyat bir yana, Rusya Sovyet Cumhuriyeti Hariciye
Nazrnn, hkmetleri namna Yce Meclisinize, Yce Meclisiniz riyasetine hitaben yazm olduu mektup burada okunmutu. Hatrlanacak
olursa denmiti ki; Ermenistan, Acemistan ve Trkiye snrlarnn tespitinde Rus Sovyet hkmetinin araclyla meselenin siyaseten halli mmkndr. Dier yaz ve mektuplarda bu nokta daha ziyade izah edilmekteydi.
99
Ve bu izahata gre, her halde bizim Ermenilere daha ziyade taarruz etmemizi Rus Hkmeti Cumhuriyesi arzu etmiyordu, uygun grmyordu.
Fakat biz Elviyei Selase dahilinde bulunan herhangi bir noktay igal etmek demek, Ermenistana taarruz demek olamayacandan, zaten karar
vermi olduumuz askeri hareket hakknda bir muhalefet grmedik ve bunun zerine Dou Ordusu Kumandanna askeri harekata devam etmesini
ve abuklatrmasn emrettik. Fakat bundan birka gn sonra idi ki, yeni
gelen resmi bir haberde Rusya hkmetinin bir sefaret heyeti nezdimize
gelmek zere Kars zerinden trenle hareket halinde bulunduu anlalyordu. Bunun zerine bu gelecek olan sefaret heyetiyle zaten Erzurumda bulunmakta olan delege heyetimizin grmesini mteakip harekete balamak zere, hareketin durdurulmasn emrettik ki, bu 20 Haziranda idi
efendim, bu sebeplerden dolay 20 Haziranda Dou ordumuzun taarruz
harekatn durdurmu olduk. Bu arz ettiim mesele Dou genel vaziyeti
iinde ve Trkiyenin Bolevik hkmetiyle olan genel mnasebetlerinde
ufak bir para, bir safhadr. Bunu daha iyi kavramak iin ve esasen vaziyeti de teyit etmek iin batan balayarak vaziyeti daha geni bir daire dahilinde izah edeceim:
Arkadalar, hepinizin malumudur ki, Harbi Umuminin son senelerinde Rusya dahilinde patlayan inklap, insanlarn mutlak ounluunu tekil
eden fakir halk iinde, bilhassa bu halkn en ok skntlara ve meakkatlere ve straba maruz kalm olan amele snf iinde, eskiden beri mevcut
olan sosyalistlik hakiki maksatlarn ve gayelerini ilan etti. Ve btn insanln emperyalist ve kapitalist idarelerin zalimane tahakkm ve zorbalndan kurtarlmasn bir hedef kabul etti. Bittabi bu hedefe ulaabilmek iin
mcadeleyi esas ald ve son pratik noktas da bu gayeye btn insanl itirak ettirmek iin teebbs almas idi. Ruslar, arn mstebit idaresi altnda takip eden harp senelerinin teyit ettii sefalet neticesinde bu hissiyat azami derecede artrmlard. Memleketlerinin gayet geni olmasna ve
birok tabii vastalara ve artlara sahip bulunmasna dayanarak btn dnyann emperyalistlerine kar dmanlk ve harp ilan etmekten ekinmediler. Bat emperyalistleri de btn kuvvetlerini, btn kudretlerini, btn
vastalarn kendi aleyhlerinde kullandklar halde yaptklar harekat, inklab bugne kadar tam bir muvaffakiyetle yaatmaya muktedir oldular. Boleviklerin bilhassa son gnlerde Lehistan dahilinde sren muvaffakiyetleri ve zaferleri cidden inklaplarnn pek mesut, pek parlak ve pek mhim bir
neticesidir. slamiyetin en yce kaide ve kanunlarn ihtiva eden Boleviz-
100
MEHMET SARAY
min, bizim dahi mevcudiyetimize kastetmi olan ortak dman aleyhinde,

bugn kazanm bulunduu zafer, bizim iin de teekkre deer bir neticedir.
Efendiler; Dou aleminin kaytsz artsz sahibi, mutasarrf olmak emelini marur kafalarna sokmu olan tilaf devletleri, kendi hayat ve mevcudiyetlerinin devam ve kalclnn bu sahiplikte ve bu tasarrufta olduunu
pek gzel takdir etmilerdir. Dolaysyla bu sahiplik ve tasarrufu temin etmek iin bata ngilizler olmak zere, btn tilaf devletleri, bir taraftan
tekmil kullanabildikleri vasta ve kuvvetlerle bizi mahvetmek, bizi ezmek
iin altklar bir srada, dier taraftan da btn mazlum insanl kurtarmak iin alan Boleviklerin, mazlum milletimize el uzatamamas iin
yine servetlerini, kuvvet ve kudretlerini sarf ederek uramlardr.
Fakat Bolevik Cumhuriyeti, hem kendi hayat ve mevcudiyetlerinin
ehemmiyetini arttrmak, hem de tilaf devletlerinin zulm penesinden
kurtulduklar takdirde, dnya apnda olan inklabn gayelerine ulamak
iin kendilerine en kuvvetli, en kudretli bir destek ve yardmc olacak milletimizin dostluk ve birlik elini tutmak iin fiili teebbslerde bulunmutur. Yapt teebbs efendiler; 10. ve 11. ordularn dorudan doruya Kafkasyaya, Dou cephesine tahsis etmek oldu. Bu ordular, bizim yol gstericiliimiz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde, kolaylkla Kuzey Kafkasyay getiler ve Azarbaycana dahil oldular ve Azarbaycanllar da gelen
ordular tam bir skunetle kabul ettiler. Bu ordular bir taraftan Ermenistan
ve Grcistan snrlarnda lazm gelen tedbirleri ve askeri vaziyeti aldlar.
Dier taraftan da maddeten bizimle irtibat tesisine giritiler-ki bu Mays
aylarnda idi.- Tam bu srada idi ki, Lehistanda cereyan eden ahval, vakalar ve hadiseler gittike Boleviklerin aleyhine olarak ehemmiyet kazanmt ve Bolevik hkmeti mmkn olduu kadar ok kuvveti Lehistan
cephesine sevk etmek mecburiyetinde idi. Bundan dolay Kafkasyaya
sevk etmi olduu, tahsis ettii ordulardan 10. Orduyu tmyle kuzeye
sevk etti. 11. Ordunun da bir ksmn sevk etti. Dolaysyla Kafkasyada
Ermenilere, Grcilere ve hepsine kar maddi kuvvetleri azald ve zayf bulundu. te tam bu srada, ngilizlerin devaml gayretleri ve tevikleri eseri olarak, ngilizlere bendelik etmekle zevk alan Azarbaycann Msavat
hkmeti ve bu hkmetin hempalarnn tevikleriyle, phe yok Grcilerin v eErmenilerin dahliyle ordunun, Bolevik ordusunun tamamen gerilerine den Gence havalisinde Azarbaycann muhalif kuvvetleri tarafndan
bir irtica vcuda getirildi. Bu hadise zerine 11. Kolordu Kumandan Er-
101
meni ve Grc snrlarnda bulunan kuvvetlerin tamamn ekti ve bunlarla

atekes yapt ve toplad kuvvetlerle 22 Maysta Gencede isyan eden
muhalif kuvvetler aleyhine hareket etti ve onlar tamamen tedip ve tenkil
etti. Nuri Paa hepinizce malum bir zattr. Bu zatn kumandas altnda iki
bin kiiden meydana gelen bir Azeri kuvvet vard. Bu zat ngilizler her
naslsa aldatmlar, kendisiyle beraber kuvvetini kendi lehlerinde kullanmlardr. Yani Nuri Paa ve kuvvetleri dahi bu Krmz Ordu aleyhine dier irtica edenlerle beraber hareket etmiti. Onun iin 11. Ordu Gencedeki asileri tedip ettikten sonra Akdam istikametinde yrd. Akdam, Gencenin gneydousundadr. Orada 9 Haziran tarihinde Nuri Paa kuvvetlerini de malup ve perian etti. Malup olan bu kuvvetler Akdamdan sonra gneye, ran ilerine doru ekildi. Daha sonra bunun neticesini de arz
edeceim. Akdam hadisesinden sonra Kzl Ordu ua zerinden Gerusa
geldi. Gerusa gelen 32. Rus Kzl Frkasdr ki bu, 4 Temmuzdadr, efendim- bu kuvvetin hareketini burada brakalm ve bizim snrmz ayn tarihlerde gzden geirelim.
Ermeniler, kzl kuvvetler ana ksmnn bu havaliden uzaklamasndan
ve Azerilerin kzl kuvvetler aleyhine isyan etmesinden ve bizim hareketimizin siyasi sebeplerden dolay durdurulmasndan istifade ederek, derhal
19 Haziran tarihinde, bir iki kolla Oltu uras aleyhine, dier bir ksm kuvvetleriyle de Zengisar uras aleyhine taarruz harektna baladlar. Hakikaten gerek Zengisar uras ve gerek Oltu uras, bizim eski snrmzn ilerisinde ve dorudan doruya Ermeni Cumhuriyetini yakndan tehdit eden
vaziyetlerdir. Dolaysyla bu tehdit edici vaziyetten kendilerini kurtarabilmek iin u suretle istifadeye kalktlar. Ermenilerin bu hareketi zerine
henz o civarda bulunan Hariciye Vekilimiz tarafndan Ermenistan Hariciye Nezaretine ve keza Dou Ordumuz Kumandan tarafndan Ermenistan Ordusu Kumandanna lazm gelen siyasi teebbsler yaplmakla beraber, Erzurum ve havalisinde zaten toplanm ve her an harekete hazr bulunan ordumuz baz tedbirler almak mecburiyetini hissetti. Ermeniler Oltu
uras dahilinde Tuzla civarna kadar olan mahalleri igale muvafk olabilmilerdir. Bittabi Oltu urasnn milli kuvvetleri, bu Ermeni taarruzunu
durduracak kadar kuvvetli deildi. Onun iin ordu sol kanadn ileriye ve
snrn teki tarafna srerek, Bardiz ve Tuzla hattn tuttu. Dier taraftan da
Bayezit ynnden de lzumu kadar kuvvetleri Zengisar uras dahiline geirdi. Arasn gneyine ekilmi olan milli kuvvetlerle gnderilen bu kuvvet birleti ve netice olarak gerek Zengisarda ve gerekse de Oltuya kar
102
MEHMET SARAY
hareket eden Ermeni kuvvetleri durdurulmutur. Bugn durdurulmu haldedir. Dolaysyla nergenin bir noktasna cevap vermi oluyorum. Taarruz
eden Ermeni kuvvetlerine kar byk ve kahredici hareket yapmadk ve
henz yapmyoruz. Fakat vuku bulan Ermeni taarruzlar durdurulmutur ve
durdurmak iin de icap eden tedbirler alnmtr. Bundan sonra Austosun
onunda Ermeniler zrhl trenlerden istifade ederek, Erivan ve ulfa imendiferleri boyunca kuzeyden gneye doru ilerlemeye baladlar. Bu ilerleyen Ermeni kuvvetleri karsnda bizim snr gemi ufak bir mfreze halinde muntazam kuvvetlerimiz vard. Bu mfrezeyi stn dman karsnda ezdirmemek iin Arasn gneyine ve batsna gemek zere emir verildi ve bu kuvvet de ald emir ve talimat dairesinde Ermenilerle ciddi muharebeyi kabul etmeksizin Arasn gneyine gelmitir ve bunun neticesi
olarak, snrn yine teki tarafnda olan ahtaht 24 Temmuzda Ermeniler
tarafndan igal edildi. Demin arz etmitim ki, Temmuzda kzl kuvvetler
Kerose gelmilerdir. Temmuzun hemen nihayetine kadar bu kuvvetler
burada kaldlar ve kendilerine aleyhtar olan kuvvetlerin elinden silahlarn
toplamakla vakit geirdiler. Fakat Ermenilerin byle ahtaht istikametinde ilerlemesi zerine derhal bu kuvvet Nahcivan zerine hareket etti ve 28
Temmuzda, yani Ermenilerin ahtahtn igal ettiklerinden drt gn sonra ncleriyle ki bir svari livasndan ibaretti- Nahcivana ulat. Bu krmz kuvvetin Nahcivana gelmesi zerine Ermeniler bu kuvvetle gerisinde kalan ana ksmnn arasna girerek ricat hattn kesmek iin Ankelat istikametinde hareket ettiler. Kzl kuvvetler buna kar da uadan kafi miktarda kuvveti 31 Temmuzda Ankelat istikametinde hareket ettirerek Ermenilerin maksatlarn fiil mevkiine koydurmadlar. 1 Austos tarihinde Rus
Bolevik hkmetinin Kzl Ordusuyla Byk Millet Meclisinin ordusu
Nahcivanda birbiriyle maddeten birlemi oldu. (Alklar) Oraya giden
kuvvetlerimiz, kzl kuvvetler tarafndan zel merasim ve fevkalade ihtiramat ile kabul edilmilerdir. Burada birleen iki hkmet kuvvetleri dier
kuvvetler gelinceye kadar mahallinde birlikte tedbirler almakla halen bugn dahi meguldr. Kzl Ordu svarisinden ah taht istikametine kan
baz seyyar kuvvetler Nahcivann 30 kilometre kadar kuzeyinde Ermeni
keif kollarn bulmu ve onlar pskrtmtr. Demin bahsettiim Nuri
Paa kuvveti Akdamdan sonra Hdaaferine gelmitir. rana doru hareket ediyorlard. Bu kuvvetler, Nuri Paa tarafndan, dorudan doruya ngilizlerin emrine girmek iin talimat almt. Fakat vakit ve zamanyla haberdar olduk. Dou Ordumuz Kumandan seri tedbirler ald ve neticede bu
103
kuvvetler aydnlatld, uyarld ve bu kuvvetler dorudan doruya kumandanmz altna alnd (teekkr olunur sesleri) ve Hdaaferinden sonra
Nahcivana getirildi. Fakat tam bu kuvvetler Nahcivana geldii srada idi
ki, Ermeniler Nahcivan istikametinde, demin izah ettiim ahtahtya taarruz ediyorlard. Bu taarruz az ok sarslm bulunan Nuri Paa kuvvetleri
zerinde iyi bir tesir brakmad. Balarnda bulunan Azeri kumandanlar da
kuvvetlerini elde tutamayacak kabiliyette grld. Bununla beraber, bu
kuvvetin ele alnabilen ksm 17 Temmuzdan itibaren 23 Temmuza kadar
Bayazta getirildi. Bayazttan sonra Kara kilise zerinden Hasankaleye
ve Erzuruma sevk olunuyor. lk kademesi 31 Temmuzda Hasankaleye
ulamt. Btn maruzatm, Ermenilere komu bulunan arazideki harekt ve hadiseleri kapsamaktr. Fakat ayn zamanda, ayn tarihlerde Batum havalisinde de birtakm hadiseler cereyan etmekteydi. 1 Temmuzda, yani Kzl Ordu Kerusa yaklamak zere iken muhtelif snflardan meydana gelen
bir ngiliz mfrezesi rksu istasyonunu igal etti ve buna mteakip
zrhl trenlerle iki tabur Grc askeri rksuya getirildi. Orada bulunan
Cemiyeti slamiye milislerinin kar koymasna ve ateine ramen ngilizlerin yardm ve destei ve zrhl trenlerin himayesi neticesinde rksu bu
Grc kuvvetleri tarafndan igal edildi. Ondan sonra ayn tarzda ve tertipte bu Grc kuvvetleri rksudan Batuma kadar olan istasyonlar birer
birer igal ve nihayet iki alay piyade, bir miktar svari ve sekiz toptan ibaret olan bir mfreze ile Batuma geldiler ve oradan ngilizlerden, tilaf
devletlerinden Batumu zel merasim ile teslim aldlar. tilaf devletleri de
tmyle Batumu terk ettiler. Yalnz limanda baz gemiler kald. Grc
kuvvetleri balangta istila blgesini oruh Nehrine kadar vardrdlar ve
oruh Nehrini gemediler ve Cemiyeti slamiye milisleri oruh Nehrinin gneyine getiler ve Borika mevkiinde mrkezlerini tesis ettiler.
Efendiler; gryoruz ki, burada bulunan Cemiyeti slamiye milislerinin
kuvvetleri tabii zayftr ve biz bu kuvvetlere maddeten dorudan doruya
yardm dahi edemedik ve bugn de edilmemektedir. Bunun sebebi gayet
basittir. Haritay ap kuvvetlerimizin, ordumuzun, ne merkezde ve ne
maksatla, nerede, nasl toplandn deerlendirirseniz pek iyi grrsnz
ki, buraya asker gndermek belki oradaki vaziyet zerinde bir an iin iyi
tesir yapar. Fakat asl kanlmaz lzum ve ihtiya grld takdirde hazrladmz iddetli ve kati darbeyi zaafa uratabilir. Bu itibarla askeri fikirler bizi oraya kuvvet gndermekten men eder. kincisi; siyasi sebepler
de vardr. Siyasi sebeplerin banda ve bizi en ok alakadar eden nokta u-
104
MEHMET SARAY
dur: Malumu aliniz, yine Rus Bolevik Cumhuriyeti; Batum ve havalisinin

mukadderat, Batum ve havalisi insanlarnn oyuna, arzusuna tabiidir, onlar
tayin ve takdir edecek demitir. Dolaysyla bugn Batum Grclerin eline
gese dahi bunun geici olduu hepinizce malum ve muhakkaktr. Dolaysyla esasl ve her trl ihtimaller karsnda bizi kuvvetli bulunduracak
olan askeri planmz deitirmeye ve bozmaya lzum grmedik. te bu
gibi sebeplerden dolay tarafmzdan yardm grmeyen Batum ve havalisindeki Cemiyeti slamiye milisleri, oruh Nehrinin gneyine getikten sonra, Batumu igal etmi bulunan Grcler yine hareketlerine devam ederek 25 Temmuzda kk bir mfreze ile Artuvini igal ettiler ve orada bizim kk bir mfrezemize kar iki yz kiilik bir mfreze ile snr karakollar tesis ettiler. Dolaysyla burada nergenin dier bir noktasna cevap
vermek istemiyorum. Grcler Erzurumun kuzeyine gelmiler ve tecavz
etmiler gibi falan bir nokta vardr. Grclerin en son geldikleri nokta Artuvindir ve orada yaptklar i, snrmza kar alelade snr karakollar tesis etmekten ibaret kalmtr.
Efendiler; btn bu tafsilat tekrar zetlemek lazm gelirse, u noktalara iaret koymak istiyorum: Anlalyor ki, Bolevik hkmeti bizimle irtibat ve temas yapmak iin fiilen teebbslerde bulunmutur. Ordu gnderilmitir. kincisi; vaziyetin bir iki aydan beri Douda ihmal edilmi,
mulak kalm olmas, Lehistan vaziyetinden ileri gelmi oluyor. Lehistana kuvvet gitmi olmasyla Ermenilerin, Grclerin, Azerilerin mahalli
ve muhalif ve kar hareketleri buna sebebiyet vermi olur. ncs; btn bunlara ramen, burada kalan kzl kuvvetlerin zaafna ramen Azerilerin, Grclerin, Ermenilerin mukavemet ve taarruzuna ramen yine Kzl Ordu yol, vasta buluyor ve imkan buluyor. Nahcivana kadar gelip bizimle temas aryor ve buluyor. Bu nokta ortak dmanlar neticede
malup etmek iin azmetmi olan iki milletin, iki hkmetin gelecekteki
mnasebetlerinin de arzu edildii ynde olacana dair bir gven verebilir.
zel bir bakmdan da Ermenilerin btn mtecaviz hareketleri durdurularak onlara daima hakim bulunduumuz grlyor.
Ayn ekilde Grclerin harekat, bizim vaziyetimizi, kuvvetimizi, planmz sarsacak bir surette deildir. Yalnz ufak bir kalbi ve vicdani tesir
vardr ki, o da Batumda bulunan dindalarmzn biraz zulm ve baskya
maruz kalm olmalardr. En mhim nokta bu olabilir. Efendiler, Bolevikler, siyasi ve hatta toplumsal bakmdan nk bilirsiniz ki, Bat ve Ame-
105
rika amelesi nezdinde Ermeniler mazlum tanttrlmlardr- Ermenilere

ehemmiyet atfetmilerdir. Himayekar bir siyaset takip eder grnmlerdir. Fakat bugn bu Ermeniler onlara dahi nankrlk etmitir. Onlarn kuvvetine dahi fiilen tecavz etmitir. (Kahrolsun sesleri) Pek ziyade muhtemel ve beklenmektedir ki, bu defa Bolevik Cumhuriyeti artk bu kstah
milletin haddini tantmak iin iddetli ve kati kararn verecektir ve pek ziyade beklenir ki, Lehistan muvaffakiyetlerini mteakip Bolevikler bizim
ile maddeten vcuda getirdikleri ba takviye edeceklerdir. Yine hepimizce malumdur ki, yaklak yirmi gnden beri Moskovada bulunan delege
heyetimizin siyasi teebbsleri, btn bu vakalardan alnan neticelere gre iyi hale sokulacaktr.
Bu mnasebetle efendiler, yine Douya ait olan bir noktadan bahsedeceim. Tarafnzdan duyulmu olacaktr ki, son gnlerde Bakda milletleraras bir kongre yaplmaktadr. Resmi ve gayr resmi vuku bulmakta olan
mracaatlarda bizden de oraya delegeler davet ediyorlar. Bu davetler dorudan doruya halkmza vuku buluyor. Trabzonlulara, Erzurumlulara, her
tarafa birtakm davetnameler geliyor, gnderiliyor. Aldmz malumata gre, baz yerlerden, bilhassa snra civar yerlerden baz zevat bu kongreye icabet etmitir. Efendiler, her mnasebet dtke arz etmitim ve bu mnasebetle de bir defa tekrar ve teyit etmek isterim ki, biz memleket ve milletimizin mevcudiyetini ve bamszln kurtarmak iin karar verdiimiz zaman kendi grlerimize tabi bulunuyorduk ve kendi kuvvetimize dayanyorduk. Hibir kimseden ders almadk, hi kimsenin aldatc vaatlerine aldanarak ie girimedik. Bizim grlerimiz, bizim prensiplerimiz herkese
malumdur ki, Bolevik prensipleri deildir ve Bolevik prensiplerini milletimize kabul ettirmek iin de imdiye kadar hi dnmedik ve teebbste
bulunmadk. Bizim itikadmza gre, milletimizin hayat ve ykselmesinin
temini kendi hazm kabiliyetine uygun olan grlerdir. Fakat esas itibariyle incelenirse, bizim grlerimiz ki halklktr- kuvvetin, kudretin, hkimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesidir, halkn elinde bulundurulmasdr. Yine phe yok ki, bu, dnyann en kuvvetli bir esas, bir prensiptir. Elbette byle bir prensip Bolevik prensipleriyle elimez. Geri bize milletperver derler. Fakat biz yle milletperverleriz ki, bizimle ibirlii
yapan btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarn btn milliyetlerinin icaplarn tanrz. Bizim milliyetperperverliimiz her halde hodbinane
(bencilce) ve marurane bir milliyetperverlik deildir ve bilhassa biz slam
106
MEHMET SARAY
olduumuz iin, slamiyet asndan bizim mmetiliimiz vardr ki, milliyetperverliin izmi olduu snrl daireyi sonsuz bir sahaya nakleder ve bu
itibarla da bu bakmdan bizim istikametimizde Bolevik istikameti grlebilir. Bilhassa Bolevizm millet iinde madur olan bir snf halk gz nne alr. Bizim milletimiz ise btnyle madur ve malumdur. Bu itibarla dahi bizim milletimiz insanl kurtarmaya teebbs eden kuvvetler tarafndan
himayeye layktr. Bunlar sylemekten maksadm, bu noktay ak, samimi
ve kati olarak ifade ediyorum, memleket ve milletimizi kurtarabilmek iin,
memleketin ahengini, intizamn muhafaza etmek lazmdr. Her tarafta muhtelif kafalarn, dimalarn, vcutlarn teebbs, memleketin iinde muhtelif cereyanlar, muhtelif vaziyetler dourabilir. Hlbuki efendiler, biz her taraftan, hariten ve haricin tesiriyle dhilden, saysz taarruzlara, hcumlara
maruz bulunmaktayz. Bu vaziyet iinde bizim iin esas, sessizce birlii
muhafaza etmektir. Bu birlie byle mnferit teebbsler ile halel getirdiimiz gn, o mnferit teebbslerin muvaffakiyet neticeleri en parlak dahi
olsa, btn kurtarmak kabiliyetinden mahrumdur. Dolaysyla, falan yerde,
falan, filan ve filan yerlerde yaplan kongreler. Filan, filan, filan mnferiden
davet olunurlar ve bunlar oraya gider ve orada sz konusu olan esaslar kabul eder, memleket iinde tatbik etmeye balarsa, bu, doru bir istikamet
olamaz. Biz kongrelere de gideriz. Her tarafa gideriz, her eye itirak ederiz. Yalnz biz ederiz. Millet eder, yani yalnz milletin temsilcilerinden meydana gelen Meclis gider ve yaplmas lazm gelen eyi o yapar ve ancak Yce Meclisinizin salahiyetine sahip olan memurlarn herhangi kongrede,
herhangi bir mahalde, herhangi bir cemiyette, herhangi hkmette yapaca temas, syleyecei sz, verecei imza makbul muteber olmak lazm gelir. Her halde biz bugn iin kendi grlerimize, milletimizden, halkmzdan aldmz hakiki grlere tabi olarak hareket etmekteyiz. (Atatrkn
Btn Eserleri, Cilt IX (1920), s. 170-177)
25) MUSTAFA KEMAL PAANIN, HEYET- VEKLE KARARINI RUSLARLA SYAS MNASEBETLER HAKKINDA HKMETN EN SON GR VE KARARINI LAN ETMES (2 EYLL
1920)
Moskovadaki delege heyetimizin en son 29 Austos 336da (1920)
ulaan raporlarndan ve genel ahvalden anlaldna gre Bolevik Rusya
Trkiye davasn stlenecek kuvveti kendisinde grememekte, Bolevik
107
Rusyann dahi kalbinde, kaybedilenleri geri almak, slam ve Trk memleketlerinde mutlak hakimiyet arzular hkmran olmakta ve Trkiye kurtuluunu ve bilhassa slam memleketleri ile corafi ve siyasi irtibatn kolaylatrmaktan kanmaktadr. Bir de harp ve fen vastalarnca pek ziyade fakirlemi olduundan, bu hususta byk ksm Mslman olmak zere,
dnyann her tarafndan vuku bulan mracaatlar yerine getiremeyecek bir
halde bulunmaktadr. Ancak daimi vaziyeti itibariyle slam alemini tatmin
etmek ihtiyacndan henz vazgemedii gibi, Bat devletleri ile kuvvetler
dengesi husule getirmek iin slam aleminde tahrikler yapmak iktidarn
muhafaza etmek ve gstermek mecburiyeti de Batllarla anlama yaplncaya kadar bakidir.
Bu muhtelif etkenlerin tesiri ile, Trkiye hakknda imdiye kadar ortaya kan hareket hatlar, gelecekte, yani dier slam milletleri zerinde kt tesire mani olmak, bilhassa ngiltereye kar nfuz ve kudretini hissettirmek iin Trkiyenin mcahedelerine teviki grnmek ve kendisinden
talep olunup byk ksm itibariyle vermeye muktedir olmad vastalarn
verilmesini bugn yarn ile geitirmek ve bununla beraber verebileceklerini de mmkn olduu kadar geciktirmek, Bat devletleri ile anlama karlnda Trkiyenin terk ve fedas imkann muhafaza iin bizimle kati bir
taahhde girimemek, slam milletleri Trkiyenin tesirine dmemek iin
aralarnda irtibata engel olmak, Ermeniler sebebiyle Bat Hristiyan alemi
nezdinde Trkiye aleyhinde yerleen iftirac telkinleri tahrik etmekten saknmak, kendilerine ve Bat devletlerine kar Trkiyenin bamsz bir politika izlemesine mani olmak iin Bolevizmi Trkiye dahilinde emrivaki
haline getirip Trkleri Batllarla bamsz olarak uyuamayacak bir hale
sokmak, memleketin idarecilerini bertaraf ederek Trkiye kuvvetinin idaresini Moskovaya balamak iin hatlardan ibarettir.
Bolevikler dnmektedir ki, eer Trkler, Azeriler ve Kuzey Kafkasyallarla irtibat kurarak kuvvetli bir vaziyet gsterirlerse bu vaziyet gerek
Bolevik Rusya iin hayati bir darbe vurabilecek kudret gstereceinden,
bu halde Trkler, en ok menfaatler temin eden taraf tutarak mcadeleden
vazgeebilirler. Asli nfuz sahibi olan Trkiyenin en ok menfaatleri ise
Batda, Avrupann basks altndadr.
te bu program takip eden Bolevikler, imdiye kadar hibir fedakarlk karlnda olmayarak Trkiyenin kendi ellerinde bulunduu propagandasn yapmlar ve propaganday ngilizlerle pazarlkta kymetli bir
108
MEHMET SARAY
mbadele meta olarak kullanmlar, Trkiyeye bir kuru vermeyerek onu

avutabilmiler, Azerbaycan kolayca igal ve istismar etmiler ve Trkiyenin Mslmanlarla irtibatn fiilen engellemekle beraber, Ermeni davasn Ermeni lehine halledebilecek bir vaziyette olduklarn gerek Ermenilere ve gerek Bat alemine gstermi ve ispat eylemilerdir. Bu mddet esnasnda mit ettikleri gibi Leh taarruzu muvaffakiyetle son bulur ve sonra
Vrangeli bastrarak dahili mani de bertaraf edilirse, Bat devletleriyle mzakerelere ve esas meseleler konuulurken hibir taahht ile bal olmadklar Trkiye ve enkaz zerinde genel bir pazarla giriebilecektir.
Bolevikler bu programda ksmen, yani bizim ilgi ekmek iin katlandmz hareket hattndan istifade etmilerse de, esas itibariyle henz bize
ihtiya duymayan bir hale gelememiler ve gerek snrmzda ve gerek
komu memleketlerde Trkiyeyi Bolevize edecek tekilat tamamen hazrlamakla beraber, memleketimizi Bolevik inklab ile henz ellerine geirememilerdir.
Bilakis, Leh taarruzunun yenilenmesi hakkndaki haberler onlarca dnlecek bir nokta olduu gibi, Vrangel taarruzu neticesinde Mslmanlarn Bolevik dahili vaziyeti zerindeki tesirleri de yeniden kendisini hissettirecek bir etken yerine gemitir.Anapa civarnda karaya karlm
olan Vrangel, Koban Kazaklar blgesine dayanmakta ve buradan Kuzey
Kafkas slam ahalisine irtibat etmektedir. Koban Kazaklar Bolevik dman olduu gibi, gerek Denikin ve gerek Bolevikler tarafndan elde edilmi olan Kuzey Kafkas slam ahalisi ile de iyi mnasebetleri vardr. Vrangel ileri yry ile Kafkas imendiferlerini keserse, Moskovann hayati maddesi olan Bak petrol ile irtibat yeniden kesilmi olacak ve Mslmanlarn Vrangile fiilen yardmlar halinde ise, Bolevik aleminin Douyla ulam, Asya tehlikesi silah bertaraf edilecektir. Zaten Kafkasyadaki Mslman milletleri, halen Boleviklie bir sene evvelki gibi meyilli olmayp, son aylar zarfnda meydana gelen vakalar ve suistimaller ile
ondan ekinmekte ve zarar grmekte olduklarndan, Bolevik aleyhine vuku bulacak tahriklere kolayca iltihak edebilirler.
imdi bu ihtimaller karsnda bulunan Bolevikler, Trkiyede komnist inklab vcuda getirmeye acil ve hakiki are sayacaklar, fakat bunda
muvaffak olamadklar, yani Trk milletini bizim elimizden alamadklar
halde bizim arzularmzla yetinerek hakiki bir ittifak esasn temine ve incelemeye girieceklerdir.
109
Bu dnceler silsilesinden halen Bolevik Rusyaya kar bizim izleyeceimiz hareket hatt aydnlanmaktadr. Evvela, dou snrmzdan ve
muhtelif blgelerden gizli tekilat ile girmeye alan komnist tahriklerine mukavemet ve cereyan, aleni ve mutedil olarak hkmetin idaresinde
bulundurmak, bilhassa ordu iine Bolevik gizli tekilatnn girmesine mani olmak lazmdr.
kinci olarak, Boleviklere meseleyi anladmz sylemek lazmdr.
Bolevik aleyhtar cereyanlar karsnda Kuzey Kafkas, Azerbaycan, Arap,
Hint ve btn Mslman milletlerin Bolevik leh veya aleyhinde bir hareket hatt izlemek iin, bizim Boleviklerle mttefik olup olmadmz sorduklarn bildirmek icap eder. Hakikaten gayri resmi tavr ve beyanlarmzdan kararak, btn Dou milletleri bizim Boleviklerle mttefik olduumuzu zanneylemekte ve Bolevik Rusyadan kurtulu midi beklemektedir. Hakikate uymayan bu vaziyetin devamna imkan yoktur. Dolaysyla,
arzu ettiimiz gibi mttefik olabilecek ise, bunu derhal neticelendirip ilan
etmek lazmdr. Eer ittifak yapmak mmkn deilse, bunu da sratle bilmek ve ona gre hareket etmek mecburiyetindedir.
nc olarak, Azerbaycanla irtibat kurmak iin Ermeniler aleyhine
bir emrivaki vcuda getirmek hususunda Moskovann rzasna bal hareket etmeyerek ilk imkandan istifade etmek.
Drdnc olarak, Ruslardan birok rakaml talepleri beklemeyip, bir
kurutan ve bir fiekten balayarak Karadenizden nakliyata balattrmak
icap eder. Harp vastalar kafi olmasa bile, verecek altnlar bulunduuna
phe yoktur. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt IX, s. 282-285)
26) HEYET VEKLE KARARI OLARAK BELL LVALAR DAHLNDE BULUNAN RUM VE ERMENLERDEN 20-40 YAINDA
BULUNAN ERKEKLERN DAHLDE BELRL MEVKLERE MUHAFAZA ALTINDA SEVK HAKKINDA MUSTAFA KEMAL PAANIN 15 EYLL 1920 TARHNDE YAPTII YAZILI AIKLAMA
Baz siyasi ve askeri sebeplerden ve deerlendirmelerden dolay Bolu,
Geyve, Erturul, Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar, Denizli, Burdur, Isparta livalar dahilinde bulunan Rum ve Ermenilerden imdilik 20-40 yanda bulunan erkeklerin dahilde belirli mevkilere muhafaza altnda sevk
ve uzaklatrlmalar hakknda Bat Cephesi Kumandanlnn Byk Millet Meclisi Riyasetine hitaben yazl 14.9.36 (1920) tarihli ifreli telgraf-
110
MEHMET SARAY
namesi Heyeti Vekilenin 15.9.36 (1920) tarihindeki toplantsnda grlerek vaki olan teklifin belirtilen yalar dahilinde kabul ve askeri hizmete elverili olanlar iin can ve mallarnn belirli mesuliyetler altnda muhafazas suretiyle kabul ve keyfiyetin Mdafaai Milliye ve Dahiliye vekaletlerine teblii kararlatrlmtr.
bu Heyeti Vekile karar Mdafaai Milliye ve Dahiliye vekaletleriyle
14.9.336 (1920) tarihli ve 2250 numaral gizli yazya cevaben Erkanharbiye Riyasetine ve 14.9.36 (1920) tarihli ifreli telgrafnameye cevaben Bat Cephesi Kumandanlna tebli edilmitir. (Atatrkn Btn Eserleri,
Cilt IX, s. 341)
13 Eyll 336 (1920)
27) HEYET VEKLE KARARI OLARAK PATRKHANEYE MALUMAT HBAR EDEN K ERMENY KUVAY MLLYEYE HABER VEREN ONNKN HAKKINDAK KANUN TAKBAT VE SORUTURMANIN MKAFATAN ERTELENMES VE KENDSNN
ANKARAYA GETRLMES HAKKINDA MUSTAFA KEMAL PAANIN 22 EYLL 1920 TARHNDE YAPTII YAZILI AIKLAMA
znik civarnda bulunan Yeniky ahalisinden olup, tertip eyledikleri
ifre ile Patrikhaneye Anadolu vakalar hakknda malumat ihbar eden iki
Ermeniyi Kuvayi Milliyeye haber veren sz konusu ky ahalisinden ve
ilingir esnafndan Onnikin bu defa ihbar eyledii Ermenilerden birisinin
suikastna maruz kalmakla nefsi mdafaa dolaysyla mutaarrz Ermeniyi
katil eyledii iin Bilecikte tutuklu bulunduundan, ad geen hakkndaki
kanuni takibat ve soruturmann mkafatan ertelenmesini ihtiva eden Adliye Vekletinin 21.9.36 tarih ve 234 numaral tezkeresi Heyeti Vekilenin
22.9.36 (1920) tarihindeki toplantsnda grldkten sonra ad geenin
cezasnn ertelenmesiyle kendisinin Ankaraya getirtilmesi kararlatrlmtr. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt IX, s. 369)
22 Eyll 36 (1920)
28) MUSTAFA KEMAL PAANIN ERMENSTAN BARI ARTLARI HAKKINDA BYK MLLET MECLSNDE YAPTII KONUMA 18 KASIM 1920
Mustafa Kemal Paa (Ankara): Bir noktay hatrlatmak istiyorum ve
askeri gr noktalaryla alakal olduu iin askeri heyetten aldm malu-
111
mat zerine genel kurulu aydnlatmak istiyorum. Beyefendinin buyurduklar gibi; evvelce teklif edilmi olan mtareke artlarn Ermenilerin kabul
ettiini sylyor ki, o mtareke artlar iki gr ihtiva ediyordu. Birisi;
Ermeni ordusundan silah almak, ikincisi o gnk vaziyete gre Ermeni ordusunun ekilecei hatla bizim muhafaza edeceimiz hat arasnda tarafsz
blge brakmak. Halbuki daha sonra askeri harekat balad. Evvelki hatt
ok ileri getik. Yalnz bulunduu vaziyetten douya doru deil, merkezden gneye ve ahtahtndan dahi ktalarmz ileriye yrmtr. Dolaysyla mtarekenamenin snrlarla alakal olan ksm bittabi yeni vaziyete gre deimitir. Bunun zerine Erkanharbiyece yeni baz teklifler yapmlard. Fakat bu, ehemmiyete sahip deildir. O, yeni hattn biraz batsnda;
bu, biraz daha ileride idi. Yalnz bunda yeni gr muhafaza edilmitir. O
da gneyden Azerbaycana giden yollarn tamamen emniyette tutulmasdr.
Erkanharbiyece byle bir ey vardr efendim, askeri talimat srasnda verilmitir. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt X (1920-1921), s. 104)
29) MUSTAFA KEMAL PAANIN ERMENSTAN CUMHURYET NAZIRLAR RES VE HARCYE NAZIRI MONSEUR VARAZYANA VERD CEVAP
(29 KASIM 1920)
Ermenistan Cumhuriyeti Nazrlar Riyasetine
Ohan Canyan kabinesinin istifas zerine Ermeni Parlementosu kararyla yeni kabineyi tekile memur olduunuzu bildiren ve komu memleketlerle dostane mnasebetlerin devam ettirilmesi arzusuyla mtehassis
olan yeni hkmetin Gmrde balayan bar mzakerelerini, iki tarafn
karlkl hukukunu ve menfaatlerini ufak bir neticeye kavuturmak lzumuna inandn() olarak gnderdiiniz telgrafnameyi memnuniyetle aldm. ki komu millet arasnda barn ve asayiin iadesi iin tam bir gnl
temizliiyle ihtiyar ettii nceki hareket ile de sabit olduu zere, Trkiye
Byk Millet Meclisi hkmetinin gerek Ermenistan ve gerek dier komu memleketler hakknda ayn hissiyat beslediini, bu vesile ile de teyide
frsat bulduumdan dolay iftihar etmekteyim.
Gmrde balayan bar mzakerelerinin iki millet iin karlkl emniyet esasna dayal bir bar ve refah devresi temin edecek bir neticeye kavumas bizce de pek talep olunduuna ve lzumlu bulunduuna phe
edilmeyecei midiyle Ermenistan artk zararl harici tesirlerden koruma-
112
MEHMET SARAY
ya ynelik olarak vatanperverane mesainizde tam muvaffakiyetinizi temenni eylerim. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt X, s. 124-125)
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
30) MUSTAFA KEMAL PAANIN DOU CEPHES KUMANDANLII VASITASIYLA RUSYA VE AZERBAYCANDAK TEMSLCLERMZE 1 ARALIK 1920 TARHNDE GNDERD FREL TALMAT
30.11.1336 tarih ve 472 numaral acizane telgrafnamemde vaat olunduu zere Moskova Sefiri Fuat paaya verilen talimatnamenin zeti, Rus
ve Azerbaycan ricaliyle temasmzda faydal olur dncesiyle aada takdim klnmtr. Birer suretinin Memduh evket ve Kazm Beylere ulatrlmas ayrca istirham olunur, Efendim.
Madde 1. Rusya ile yaplmasna teebbs edilip maddeleri iki taraf delegelerince parafe edilen dostluk ahitnamesi imza edilsin edilmesin Trkiya ile Rusya arasnda ki dostane komuluk mnasebetlerinin takviyesine
itina klnmas.
Madde 2. Sz konusu ahitnamenin Van ve Bitlis meselesi bertaraf edilmek artyla imzas hususuna gayret edilecektir.
Van ve Bitlisin terkini Ankara hkmetinin kabul edememesindeki sebepler aadadr:
Evvelen: Ankara hkmetinin teekklnn sebep ve hikmeti, Misak
Milli dahilindeki arazinin muhafazas ve bu arazide oturan ahaliye siyasi
ve iktisadi bamszln teminidir. Bu uurda bu kadar mthi mcadelelere girimi olan hkmetimiz byle bir zaaf eseri gsterdii takdirde
derhal devrilir ve iktidar stanbuldaki ngiliz mahmilerine geer. Bu halin
vukuunda, ngiliz, hilafet nfuzunu istedii gibi kullanmakta ve o sayede
gerek Kafkasya gerek Orta Asya Mslmanlarn kendi emperyalist gayeleri urunda ve Bolevikliin aleyhinde kullanmakta serbest kalr.
kinci olarak: Ermeniler Van ve Bitlise sahip olunca Iraktaki ngilizlerle balant peydah edeceklerinden, bu sayede btn Yakndouda ngilizlerin mevkii fevkalade salamlk kazanacaktr.
Madde 3. Rusya Mslmanlar ve genel olarak slam milletleri hakknda grmz, bunlarn muhtariyetlerinin geniletilmesine ve hilafet ma-
113
kamna olan manevi ballklarnn takviyesine alacaktr. Rusyann bu

husustaki hassasiyeti malum olduundan, gayet ihtiyaretkane hareket edilecek ve her frsatta bundan maksat slamclk ve Turanclk gibi eilimler
olmayp, srf Trk ve slam kavimlerini dahi herkes gibi hr ve mevcut medeniyetten istifadeye kadir bir hale getirmek olduu beyan olunacaktr. slam alemi zerindeki manevi nfuzumuz, daima aralarnda barn tesisi,
nifak ve anlamazln giderilmesi, eitimin tamimi urunda sarf olunacaktr. Bunlara Bat emperyalistlerinin btn slam kavimlerini esaret altna almaktaki hrslar etrafl izah edilip bu cereyana kar Boleviklere dayanmann lzumu anlatlacaktr. Bu istein husul iin de Boleviklere dahi slam kavimlerinin adetlerine, hukukuna, ananelerine ve hrriyetine ve
bilhassa memleketlerinin iktisadi kaynaklarna sahip olmaktaki meru hukukuna riayet edilmesinin lzumu anlatlacaktr. Ancak bu sayede Boleviklerle slam leminin Bat emperyalizmine kar birlikte harp edebilecei iyice izah edilmelidir.
Madde 4. slam lemi, Bolevikler ve Bat emperyalist devletleri arasndaki mnasebetler hakkndadr.
Smrgelerin fethinden ancak fatih memleketin banker ve sermayedarlar istifade edip, amele ve fukara halk bundan zararlar grr. Mesela harpten evvel hibir zengin smrgeye sahip olmayan Almanya, sanayi hususunda ngiltereden ve baka her hususta Fransadan ileride bulunmakta
idi. Dolaysyla smrge fethi ancak sermayedarlarn fazla miktarda artmasndan memleket dhilinde kfi bir kar temin etmeyen sermayelerini daha
verimli bir surette nemalandrmasna ve dolaysyla ii azalan Avrupa proletaryasn daha ucuz bir surette istihdama yarar. Dier taraftan son zamanlarda Batda byk grevler esnasnda smrgeler amelesi kullanlmaya
balanldndan, bu suretle birok grevler neticesizlie mahkum edildii
gibi, yava yava asayii temin ve byk ehirler proletaryasnn gsterilerini datmak zere smrgelerin askerleri kullanlacaktr. Dolaysyla gerek Bat emekileri gerek smrgeler ahalisi sermayedarlar elinde yekdierini ezmeye yarayan bir alet halindedir.
Bu hakikatlerin daima daha geni bir lekte Bat amelesine telkini ve
smrgelerin bamszlklarnn iadesi urunda ve smrgeler politikasndan vazgeilmesi hususundaki propagandann gittike iddetlendirilmesi
Sovyet hkmetinden, Komnist Frkasndan ve nc Enternasyonalin cra Komitesinden srarla talep olunacak ve bu konudaki yaynlar
daima takip olunacaktr.
114
MEHMET SARAY
Keza ayn vastalarla Bat amelesine, Batda Trklere olan dmanln,

slam aleminin smrgeler haline girmesini engellemek iin devaml alm olduklar ve dolaysyla Trklere kar yaplan seferlerin proletaryann
menfaatlarna zararl olduu anlatlacaktr. u ynde gzden uzak tutulmamaldr ki, Harbi Umuminin husule getirdii iktisadi buhran sona erdikten
sonra emperyalizm ve kapitalizmi devirmek pek g ve imkansz olur. Dolaysyla bu maksatlara nmzdeki seneler zarfnda ulamaya son derece
gayret olunmak vaciptir.
Madde 5, 6, 7. Bu maddeler ngiliz, Fransz ve talyanlarn bize kar
olan emellerinden bahsedip, sz konusu noktalar 21/22.11.36 (1920) tarih
ve 391 numaral ifremizde arz olunmu idi.
Madde 8. Necefte teekkl eden Arap hkmetinin muhafazas lzumu ve bu konuda Boleviklerin randa ciddi surette taarruzlarda bulunmalar lzumuna dair olup, bu husus dahi 29.11.36 (1920) tarih ve 462 numaral ifremizde arz olunmu idi.
Madde 9. Rum, Ermeni gibi Bat emperyalizminin hizmetisi olan milletlerle mesleklerinde sebat ettikleri mddete anlamamzn imkn yoktur.
Madde 10. Yunanistan ancak Trk ounluunun oturduu zmir ve
Trakyadan ve ngiliz kleliinden vazgetii takdirde bizimle dost olabilir.
Yeni Rallis Gounaris kabinesinin emeli talyan ve Trklerle beraber bir
kitle tekil edip Gney Slavlara kar koymak olduu sylenmekte ise de
bu konuda henz kati bir ey bilinmedii gibi, bize bu yolda bir teklif vukuuna dahi vakit olmamtr. Teklif vukuunda en byk gayemiz olan emperyalizmin basksndan kurtuluumuz maksadna halel gelmemek artyla
bunu uygun bulabiliriz.
( )Zat devletlerince malum olan Ermenistan hakkndaki grmzden
bahsetmektedir.
Madde 12. Yine malumunuz olan Grcistan hakkndaki grmzden
bahsetmektedir.
Madde 13. Azerbaycann tamamen ve cidden bamsz bir devlet haline girmesine taraftarz ve bunun temini iin Ruslar gcendirmemek ve
kukulandrmamak artyla lzumlu teebbslerde bulunulacaktr. Bu konuda bilhassa memleketin petrol vesaire gibi kendi iktisadi kaynaklarna
115
sahip olmas iin yine ayn artla allacaktr. Ruslarn Azerbaycanda yapacaklar muamele btn slam leminin Bolevikleri tartmak iin bir l olacann Ruslara anlatlmasna gayret olunacaktr.
Kafkas meselesinin snr, nakliye vastalar vesaire gibi noktalardan hallinde daima Azerbaycann ve Kuzey Kafkasya menfaatlarnn bilhassa nazar dikkate alnmasna itina olunaca gibi, 10.8.36da (1920) Ruslar ve
Ermeniler arasnda yaplan atekeste Azerbaycan zarara uratan maddelerin kaldrlmasna allacak ve her milletin mukadderatna hakim olmas dsturuna dayanarak Karaba vesaire gibi Trk ounluunun oturduu
yerlerin Azerbaycana bal bulunmas temin edilecektir.
Madde 14. Azerbaycan iin verilen talimat Kuzey Kafkasya Cumhuriyetini dahi kapsamaktadr. Frsat ktnda erkes ve Mslman olan
Abaza memleketinin Grcistandan alnp bu cumhuriyete ilhakna Ruslar
amaline( ) olunacaktr.
Madde 15. stanbulda iktidar mevkiine gelen ve gelecek hkmetler
hakknda grmz:
Trk milleti hibir vakit ve hibir bahane ile dman elinde oyuncak
olmaya mahkum olan bir hkmete mukadderatn teslim edemez. Dolaysyla stanbuldaki askeri igal devam ettike stanbulu payitaht olarak tanmamzn imkan yoktur.
Emperyalist devletlerle bar meselesinde grmz:
Misak Milli dahilindeki arazide tam bir surette siyasi ve iktisadi bamszla sahip olmak istiyoruz.
Bu gayeye ulatmz takdirde bunun dier mazlum kavimler tarafndan bamszln elde edilmesi ve temini iin gayet kuvvetli bir kt misal olmasndan korktuklar iindir ki, buna dmanlarmz bir trl raz olmuyorlar.
Dolaysyla bu konuda gerek maddeten gerek manen bize yaplacak her
trl yardmn cihan emperyalizmini ykmak hususunda ne kadar byk bir
ehemmiyete sahip olduunun her frsatta izah ile gerek Rus gerek Bat sosyalist matbuatnda bu yolda yaynlarda bulunulmas vastalarnn temini talep olunmaktadr.
Madde 16. ngiltere ve Fransa aleyhinde alan btn kuvvetlerden istifade etmek elzem olduundan, Enver, Cemal, Halil vesaire paalarla ibirlii yaplp, onlarn dahi ibu talimat dahilinde almalarnn temini.
116
MEHMET SARAY
Madde 17. Ruslarla ngiliz veya Franszlar arasnda cereyan eden btn mzakerelerin btn safhalarnn dikkatle takibi ve bildirilmesi.
Londrada Krassin heyetinin yapt rivayet olunan mukavele hakknda
derin aratrma icras. Bu mukavele yaplm bile olsa bize yaplan yardmn kesilmemesi lzumunun izah.
Madde 18. Ruslarla aramzda her neyle alakal olursa olsun mzakereler cereyan ettiinde kararlatrlm artlarn karlkl olmasna daima dikkat edilip bize karlk olarak bahedilmeyen bir hakkn bizim tarafmzdan
onlara katiyen bahedilmemesi.
Madde 19, 20, 21. Rusyann dahili, iktisadi ahvali, yeni askeri kanunlar vesaire ile Rusyada teekkl eden yar bamsz cumhuriyetleri ve Batdaki sosyalist cereyanlar hakknda tafsilatl ve muntazam malumat verilmesine dairdir. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt X, s. 130-133)
31) MUSTAFA KEMAL PAANIN SYAS AHVAL HAKKINDA
BYK MLLET MECLSNDE YAPTII KONUMA, (3 OCAK
1921)
Mustafa Kemal Paa (Ankara): Efendiler bu noktann yanl anlaldn zannediyorum. Bunun iin msaade buyurursanz Heyeti Vekile namna ufak bir izahatta bulunacam. Biz Ermenileri malup ettikten sonra ileri srdmz artlardan biri de, kendilerinden belirli miktarda silah almak idi. Bu silahlarn bir miktarn aldk. Kalan miktarn dahi talep etmekte bulunuyoruz. Dolaysyla bugn icra ve muamele mevkiinde bulunan
mesele, hkmetin mevcut artlar tamamyla tatbikine aittir. Biz, Ermenilerden bakmndan silah talep ettik. Birincisi; Ermenilerin henz rengi,
mahiyeti ve maksatlar tamamen meydana km deildir. Dolaysyla byle renksiz bir milletin elinde silah bulunduka komularna daima zarar
verir. Dolaysyla biz zarar grebiliriz. Dier taraftan kapsaml talebimiz
olduunu karlkl sylediimiz Ruslar dahi zarar grebilirler. Dolaysyla
iki tarafn menfaatn temin iin Ermenilerin ellerinden silahlarn almak lazmdr. Bunun iin silahlarn istedik ve istiyoruz. kincisi; Ermeniler iddia
olunduu gibi komnist olmularsa kendilerinin silaha ihtiyac kalmamtr. O halde bar artlarn tatbik etmekte hibir saknca yoktur.
ncs; her gn ordularmz arttrmaktayz. Dolaysyla silaha ihtiyacmz vardr. Galibiyetimizin mukabil hakk olmak zere Ermenilerin elinde bulunan fazla silahlar istiyoruz. Dolaysyla hkmet bu dakikaya ka-
117
dar bu grnden dnm deildir. Yani Ermenilere silahlarn terk etmi

veyahut terk teklifine kar raz olmu deildir. Yalnz Rusya Bolevik hkmeti, komnist yapmak istedii Ermenilerin gnln almak arzusunu
gsterdiinden ve bu da o meyanda sayldnda bize aksetmi bir mesele
haline girdi ve komnist olmu Ermenilerin elinde silah bulunmaktan bir
saknca doabilecei zikredildikten sonra bizim muhta olabileceimiz silahlar, Ermenilerin ellerinden almak suretiyle deil, Moskovadan telafi
etmek imkanndan da bahsolunuyor. Bir de silahlar komnist olmayan Ermenilerin ellerindendir. Fakat bunlar komnist olanlarn aleyhinde kullanlacandan bu silahlar komnist olmayanlarn elinden almak ve komnist
olanlarn eline vermek tarafna Ruslar tercih etmektedir.
Btn bu vaziyetleri dnlecek olursa meselenin kati surette halli,
bizim korktuumuz noktalarn tanzimine ve bizim muhta olduumuz
menfaatlerin teminine baldr. Eer Ruslarla olan mnasebetlerimizin neticeleri btn bu korktuumuz ve korkmadmz noktalara tekabl ederse
bittabi mesele o vakit sz konusu olur. Yoksa bugn deimi hibir mesele yoktur. Msamaha edilmi bir hususta mevcut deildir efendim. ()
Hseyin Avni B.(devamla): Efendim, tabii gizli bir celseye ait olan meseleleri bendeniz de takdir ediyorum. Yalnz bir ey var ki, aldanmak ve
grnm meseleleri grmemek de olamaz. Tabii Ermenilerin samimiyetine katiyen gvenmeyiz. Katiyen itimadmz yoktur. Onlarn bugn memleketimizin Dou cephesinde zararl bir vaziyet almakta olduklarna kaniim. Bunun aresini hkmetten istirham ediyorum.
Mustafa Kemal Paa(Ankara): Hseyin Avni Beye ksa bir cevap vermek istiyormu. Biz Rus Bolevik hkmetinin bize kar olan hissiyatna
emniyet ve itimat etmek isteriz. Bu emniyet ve itimadmz hayallere, zanlara ve gzel szlere aldanmakla alakal deildir. Tamamen maddiyata dayanmaktadr. Fakat bunun ne olacan izah etmeyeceim. Yalnz tekrar
ediyorum ki, lafa deil, maddiyata dayanyoruz. Onun iin samimiyetine
itimat ederiz.
Komnizmin yaylmas meselesine gelince; kendileri buyurdular ki, istense de istenmese de bu bir mikroptur, girer. O halde aresi yok demektir.
Mademki maddi tedbirlerle nne gemek bu benim imkan olmayan bir
yaylmadr, bu mutlaka bulac olacaktr. Zannediyorum ki buna kar tedbir dnmek meselesiyle sz konusu olan siyasi meseleleri birbirinden
ayrmak ve semek daha uygun olur. Yalnz srf bu noktaya temas etmek
118
MEHMET SARAY
zere arz edebilirim ki, bu bulac ve kanlmaz olmak zere tasvir buyurduklar komnizme kar areler vardr. Komnizm prensiplerinin, kaidelerinin memleketimizde ve memleketimiz arasnda tatbik kabiliyetinin idrak
etmek veyahut idrak edenlerimiz vastasyla btn memlekete ve btn
millete anlatmaktr. Eer bu hakikatler milletimizin ounluu tarafndan
tamamyla idrak buyurulmu olursa ya kabiliyetimiz vardr, yaparz veyahut tatbik kabiliyeti yoktur, anlarz. rkeriz. Yapmayz. Ancak bu hakikate kar da tatbik kabiliyeti olmadna gre ve hatta tatbik etmeye kalkanlara kar hkmet her trl vesaiti kullanmakta kendisini gayet meru
grr. Bu mnasebetle gemi ifadelere ait bir meseleyi arz etmek istiyorum. Memleketimizde malumu alileri teekkl etmi bir Komnist Frkas
vardr. Dieri de Halk tirakiyun Frkas nam altnda yine komnist frkasdr. Trkiye Komnist Frkasnn teekkl suretinden ak olarak, bu frkay kimlerin ve ne gibi maksatlarla tekil ettiklerine vakfm. Maksatlarnn tamamyla yksek vatani menfaatler ile mutabakat halinde olduunda
ve ahslarnn en kymetli, en namuslu ve en vatanperver arkadalarnz
bulunduuna tamamen imanm vardr. Yalnz geenlerde Etem Bey meselesiyle alakadar olan szlerim arasnda bir ey sylemitim ki, onun daha
sonra yanl yorumlara sebebiyet vermi olduunu iittim, o meselelerden
dolay tutuklanan bir zatn zerinde Etem Bey i isyana tevik zemininde
yazm olduu bir mektupla beraber Komnist Frkasnn tekilatna mahsus memuriyetini ihtiva eden bir belgesi bulunduunu sylemitim. Bu iki
belgenin bir ahs zerinde km olmas vakada bir mnasebet olabilecei zannn dourmu olmal ki, baz yanl anlamalar oluyor. Halbuki bu bir
tesadften ibaret olduu muhakkaktr. nk Hakk Behi Beyinde,Etem
Beyin malumumuz olan fiilleri ve hareketleri ile hibir mnasebeti olamayaca
Memduh B.(Karahisar arki): Bu mzakere gizli celsede olmutur.
Mustafa Kemal Paa(devamla): Zarar yok efendim.
Memduh B.:Bendeniz unutulmu zannediyordum. Baka bir ey yoktur.
Mustafa Kemal Paa(devamla): Dier Halk tirakuyun Frkas daha
sonra teekkl etti. Tabii o frkann da gayet kymetli arkadalardan meydana geldiini syledim.
Vehbi B.(Karesi):Bendeniz dier celsede szm muhafaza ediyorum.
119
Hseyin Avni B.(Erzurum): Demin arz ettiim mesele, hkmetimiz

Ruslarla ittifak yapyor. Malumu aliniz, Ruslarn prensipleri, kendileri komnist olmak hasebiyle mnasebetlerde bulunduklar milletleri de daima
komnizm etrafnda toplamak yolundadr. Biz zaten tabii mttefikiz, onlarda bizimle harp ediyorlar. Bizde ayn gayeyle harp ediyoruz. Fakat, milli
gaye ve duygu itibaryla ayrlrz. nk Ruslarn gtt emel bakadr.
Ermenistan korudum demekten maksadm budur. Paa Hazretleri. nk
orasn Moskovaya tabii bir millet olarak tanyarak adeta Rus mahiyetinde
gstermek istiyorlar. Halbuki Ermeniler hileci bir millettir. Bu vesile ile bizi iimizden ykar. Yeni bir tehlike, yeni bir safha alabilir. Biz Ruslarla
mttefikiz, bu mesele yalnz harp etmekle biter, yoksa onlarn gayesine
hizmet etmek deildir.
Mustafa Kemal Paa(Ankara): Efendim, Hseyin Avni Beyin Ermeniler hakknda buyurduu tamamen dorudur ve biz Ruslarla bu meseleyi
sz konusu ederken onlar da bu hakikate dndrmek iin teebbslerde
bulunmaktayz. Tamamen haklar vardr.
Nafiz B.(Canik): Komnist Frkas phesiz buradaki yelerden meydana gelmektedir ve arkadalarmzdr. Fakat hkmet siyasetini Meclisteki ounlua dayandrmak mecburiyetindedir. Dorudan doruya komnistleri tercih ederse bugn Meclisin ounluu o tarafta deildir. Hkmet takip ettii rda hakikate doru gitmiyor demektir.
Mustafa Kemal Paa(Ankara): Efendim, hkmet dediiniz ey; yksek heyetinizce kendi arasndan ounlukla seilmi olan ve kendilerine
belirli vazifeler verilmi bir heyettir. Yahut belirli vazifeleri verdiiniz zevatn tekil ettii hkmet sizsiniz. Hkmetin siyaseti demek, bu yce
Meclisin yegane teekkl maksad demektir. O da ksaca bir forml ile
ifade edilmektedir. Milli snrmz dahilinde, demin Beyefendinin de buyurduu gibi, btn milletin bamszln temine yneliktir. Dolaysyla
hepimizin maksad bundan ibarettir. Bu tahlil olunursa, tabii komnizmin
esaslaryla eliir. Baknz, milli snrdan bahsediyoruz. Ben ok itimaiyet
ile megul olmadm. Fakat komnizm bittabi snr tanmaz. Halbuki biz
milli bir snr kabul ediyoruz. Sonra tam bamszlktan bahsediyoruz. htimal komnizm kaytsz artsz serbestlii getirir. Biz de bunu kabul edemeyiz. Dolaysyla hkmetin siyaseti gayet bariz ve ak bir siyasettir ve
bu siyasette ounluumuza veya tamamza deil, milletin tamamna dayanmakta olduuna tam kanaati vardr. Yoksa u veya bu zmre veya par-
120
MEHMET SARAY
tiye dayanan hi kimse mevcut deildir. Hariciye vekilinin beyanatnda bu

nokta aka belirtilmitir. Bizim Ruslarla olan mnasebetlerimizde esas
olarak kapitalizm aleyhine, yani komnizm esaslarna temas dahi edilmemitir. Grebilmek iin komnist olunuz veyahut olmaya mecbursunuz
diye kime bize bir ey demedii gibi, sizinle dost olabilmek iin komnist
olmaya karar vermek dememiizdir. Byle bir esas mevcut deildir. Yalnz Rus Bolevik Hkmeti komnisttir ve asl gayesi budur. Btn milletlere bu fikri, bu asli toplumsal kaideyi infaz etmek ister. unu anlatmak
isterim ki, biz buna mani olacaz veyahut bunu yapmayacaksnz demek,
Rusya Bolevik Hkmetinin mevcudiyetini tanmamak ve onu reddetmek demektir ki, bunu da yapamayz. Yalnz memleketimize ve milletimize zarar verebilecek tarzda gelmesine kar kati tedbirler almak mecburiyetindeyiz ve bu tedbirleri almakta onlar bize muhalif olamaz. Yalnz hkmet bakadr. Hkmetin resmi ricali bakadr. Bir de genel olarak millet iinde bulunan cemiyetlerin teebbsleri bakadr. Malumualiniz, Rus
Hkmet Ricaliyle olan temasmzda baka trl konuulduu halde dier
taraftan mesul olmayan bir takm insanlar tamamen Rus komnistliini
memlekete sokmak iin teebbslerde bulunabilirler. Dolaysyla bu toplumsal bir meseledir. Biz burada toplumsal inklaptan bahsetmiyoruz. O,
milletin gelime ve eilimine baldr. (Atatrkn Btn Eserleri, Cilt
X, s. 245-248)
32) MUSTAFA KEMAL PAANIN 17.1.1921 TARHNDE UNITED TELGRAPH GAZETES MUHABRNN SORDUU 11 SORU
NDE 4 TANES YUNANLILAR VE ERMENLER LE LGL
D:
Soru 4: Sizinle Yunanllar arasnda sulh yaplmas kabil olduu takdirde Yunanistana kar takip edeceiniz siyaset ne olacaktr?
Cevap: Yunanllarn Trkiyeye ynelik istilac emellerine son vermeleri artyla tarafmzdan takip edilecek siyasetin en hakiki dostluk esasna
dayal olacana phe etmeyiniz.
Soru 5: Trk-Ermeni meselesinin halli hususundaki vaziyetiniz nedir?
Bu hususta Amerikann vasiliini kabul buyuracak msnz?
Cevap: Ermenilerle aramzda milletlerin bizzat mukadderatlarn tayin
etme esasna dayal bir sulh akdedilmi ve aramzda dostane mnasebetler
kurulmu bulunmaktadr.
121
Soru 6: Ahiren Trkleri Ermenilere katliam yaptklar hakknda neredilen haberler doru mudur?
Cevap: Trkler tarafndan Ermeniler aleyhinde katliam yapld rivayet ve ikayetleri tamamen gerekddr. Bunlarn katiyen doru olmadna emniyet edebilirsiniz. Bu hakikatn tesbiti iin tarafsz heyetlerin memleketimizde tam bir serbestlii ile tahkikat eylemelerini memnuniyetle kabul ederiz. Bu meseleye dair Ermenistandaki Amerikan Dou Yardm Heyeti tarafndan verilen en son raporlarn okunmasn tavsiye ederiz.
Soru 7: Ahiren Trklere Ermeniler tarafndan katliam yaplm mdr?
Cevap: Trk ahali hakknda Ermeniler tarafndan uygulanan mezalim
ve katliam nedeniyle ordularmz tarafndan Ermenistan zerine askeri hareket yaplmak mecburiyetinde kalnmtr. Geni miktarda katliam yaplmtr. Buna dair elimizde belgeler bulunmaktadr. Bu belgelerin suretlerini size ayrca verdireceim. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, ... s. 21-24)
33) A.B.DDE IKAN PUBLIC LEDGER PHILADELPHIA
MUHABR CLARENCE K. STRETIN 26.02.1921 GN TBMM
RES MUSTAFA KEMAL PAAYA SORDUU 19 SORUDAN 5.,
6., 7., 8. VE 13. SORULAR ERMENLER VE GAYR-MSLMLERLE LGL D.
Sorulan sorulara Mustafa Kemal Paa u cevab vermitir :
Soru 5- Trkiyedeki Gayri-Mslim unsurlar meselesi hakknda hkmetiniz ne gibi bir hal ekli teklif eder?
Cevap: Bu sorunun cevab Misak- Millimiz iinde mevcuttur.
Soru 6- Muharebe devam ettii mddete hkmetinizin Anadoludaki Rumlara ve Ermenilere kar meslek-i hareketiniz nedir?
Cevap: Mslim ve Gayri-Mslim Trk vatandalar arasnda hibir ayrm yapmyoruz. Bylece Rumlarn ve Ermenilerin dmanla birlikte vatana hyanette bulunmadklar mddete endie edecekleri bir husus yoktur.
Soru 7- Harbi Umumi esnasnda ika edildii mtemadiyen azlarda
dolaan Ermeni takdil ve tehciri hakknda hkmetinizin resmi nokta-i nazar nedir?
Cevap: Dmanca ithamda bulunanlarn srdrdkleri byk mbalaalar dnda Ermenilerin tehciri meselesi aslnda una inhisar etmektedir :
122
MEHMET SARAY
Rus ordusu 1915de bize kar byk taarruzunu balatt bir srada o
zaman arln hizmetinde bulunan Tanak Ermeni Komitesi, askeri birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmiti. Dmann
say ve malzeme stnl karsnda ekilmeye mecbur kaldmz iin
kendimizi daima iki ate arasnda kalm gibi gryorduk. kmal ve yaral
konvoylarmz acmasz ekilde katlediliyor, gerimizdeki kprler ve yollar tahrip ediliyor ve Trk kylerinde terr hkm srdrlyordu.
Bu cinayetleri ileyen ve saflarna eli silah tutabilen btn Ermenileri
katan eteler, silah ve cephane ile iae ikmallerini, baz byk devletlerin
daha sulh zamanndan beri kendilerine kapitlasyonlarn bahettii dokunulmazlklardan istifade ve bu maksada matuf olarak byk stoklar husule getirmeye muaffak olduklar Ermeni kylerinden yapyorlard.
ngilterenin sulh zamannda ve harp sahasndan uzak olarak rlandaya
reva grd muameleye hemen hemen kaytsz bir ekilde bakan dnya
efkar, Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldmz karar
iin bize kar hakl bir ithamda bulunamaz.
Bize kar yaplm olan iftiralarn aksine, tehcir edilmi olanlar hayattadr ve bunlardan ekserisi ayet tilaf Devletleri bizi tekrar harp etmeye
zorlamasa idi evlerine dnm olurlard.
Soru 8- Ermeniler ve Rumlar tarafndan Trklere kar vukuu rivayet
edilen katliam hakknda ne gibi malumat verebilirsiniz?
Cevap: Gerek umumi harp srasnda gerek mtarekeden sonra Ermeniler ve Rumlar tarafndan Mslman ahaliye yaplan mezalim zerinde durmak uzun bir hikaye olur.
Brest-Litovsk Muahedesinin akdini mteakip Ruslarn ark vilayetlerimizi tahliyeye baladklar srada Ermeni etelerinin yapm olduklar
katliam ve tahribat kafi derecede herkesin malumudur.
Sivasta benimle grm olan, bilahere bu blgeleri ziyaret eden ve
buralarda Ermeni etelerinin davranlar hakknda mufassal mahedelerde bulunarak daha sonra kendisine bu konuda anlatm olduum olaylarn
doru olduunu bana yazm bulunan Amerikan Generali Harbord Amerikan Umumi Efkarnn kendisinden faydal bilgi temin edebilecei bir ahidimizdir. Tanaklar daha sonra da Kars ve Oltu blgelerinde Gmr Antlamasnn akdine kadar cinayetlerine devam etmilerdir.
123
Yunanllara gelince: zmirin igali srasnda yle cinayetler ilemilerdir ki, Yunanistann mttefiki tilaf Devletleri tarafndan tekil edilmi bulunan tilaf Devletleri Tahkikat Komisyonu yeleri bile, 1919 sonbaharnda bu vilayeti batan baa katettikten sonra hazrladklar raporda, Yunan
makamlar aleyhinde son derece ar tenkitlerde bulunmulardr.
Yunanllarn igal ettii blgede her ya ve cinsiyetten on binlerce Trk
katledilmi, btn byk ba hayvanlar Yunanistana gtrlm ve blgeden yzlerce bedbaht gmen blgemize itilerek bir aresizlie mahkum
edilmitir.
Soru 13- Sovyet Ermenistan ile mnasebatnz nedir? Willsonun Ermenistan hudutlar hakkndaki fikriniz nedir?
Cevap: Ermenistan bir ka gnden beri tekrar Tanaklarn eline dmtr. Gmr Muahedenamesini samimiyetle tatbik mevkiine koyacak
her Ermeni hkmeti dostluumuza gvenebilir. br soruya gelince:
Milyonlarca Trk binlerce Ermeninin hakimiyetine terketmeye kalkan
Willson projesi sadece glntr. (Atatrkn Milli D Politikas, Cilt I
(1919-1923), Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1981, s. 269-276)
34) MUSTAFA KEMAL PAA 1 MART 1921DE MECLSN
KNC TOPLANMA YILINI AARKEN YAPTII KONUMADA
ERMEN KONUSUNA DA YLE TEMAS ETMTR:
Efendiler, hatrlatmak isterim ki, kararllk ve inancmz sarsmak iin,
ite meydana getirilen zc olaylar, henz srerken, dmanlarmz da
dtan bask ve acmasz kkrtmalara bir an bile ara vermiyorlard. Batda
Yunanllar, Gneyde Franszlarla ve onlarn silahlandrd ve bize kar
kkrtt Ermeniler ve Douda Ermenistan Ermenileri memleketimizin ele
geirdikleri yrelerinde ve igal edilen snr ve cepheler evresinde mslman halka eitli bask ve katliamuyguluyordu. Yunanllar birok kuvvetlerimizin i ayaklanmalarla urat ve aslnda henz dzenli milli ordumuzun kurulmad bir srada yerel kuvvetlerle savunulan bat cephelerimize saldrdlar. Bu savalarn maddi sonular zc olmakla birlikte millete daha gl bir inanla savunma cesareti verdiinden ok yararl saylmaldr. Dorusu, atekesten sonra dmanlarmz tarafndan silahlar alnarak
ve saylar azaltlarak eritilen ordular az zamanda neredeyse batan kurduk. Yeniledik, giydirdik ve donattk. Bugn her cephede stn bir biimde savaan ve vatan savunmasnn ne demek olduunu tam anlamyla bilen
124
MEHMET SARAY
ordularmz vardr. Bu ordular ile douda Ermenistan zaferini kazandk ve

batda Yunanllar yendik. Dou ordumuzun etkili durumu bize milli tutsaklmzn nemli bir nedenini oluturan Kars, Ardahan ve Artvinin geri alnmasn salad. Ordularmz lkeyi korumak ve lkenin tam bamszln salama gcn gstermeye, ispat etmeye hazr bulunuyorlar
(Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 213-214 )
35) MUSTAFA KEMAL PAANIN MECLSN NC TOPLANMA YILINI AARKEN 1 MART 1922DE YAPTII KONUMADA ERMEN SORUNUNA DA YLE TEMAS ETMTR:
Trkiye-Rusya anlamas, Rusyann mttefiki olan dier devletlerle
yaptmz mutlu anlamalarn birincisidir.
Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan Sovyet Cumhuriyrtleriyle Moskova Antlamasnn artlar iinde, Karsta 13 Ekim 1921 tarihli antlamay
imzaladk. Bu antlama, Douda hukuki bir biim alan fiili durumumuza
Sevr Antlamasnn uygulanamaz olduunu gsteren olaylardan biridir.
Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerek olmayan isteklerinden ok, Dnya kapitalistlerinin iktisadi yararlarna gre zlmek istenilen mesele, Kars Antlamas ile, en doru ekilde zme ulatrlm oldu. Yzyllardan beri dostluk iinde yaayan iki alkan halkn iyi ilikileri memnuniyetle yeniden kuruldu
Kars Antlamas hkmlerine gre, antlamay yapan taraflar arasnda
ticari ve iktisadi ilikilerin kurulmas ve bir konsolosluk antlamasnn imzalanmas iin, Tiflise bir heyet gnderdik.Bu heyet halen Azerbaycan,
Grcistan ve Ermenistan Cumhuriyetlerinin delegeleri ile grme yapmaktadr. Iki tarafn yararna kabul edilerek,grmelerin yaknda iyi bir
ekilde sona ereceini mit etmekteyim. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, s.321 )
36) ERMENSTAN SSC DILER KOMSER MRAVYANIN,
TRKYE BYK MLLET MECLS HKMET DILER
HALK KOMSER YUSUF KEMALE NOTASI (24 Austos 1921)
Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti, Sovyet Ermenistan ile
Trkiye arasndaki ilikilerin, anlamaya dayanan salam bir temel zerinde kesin bir biimde dzenlenmesi iin artk zamann geldiine inanmak-
125
tadr. Kafkaslartesi Sovyet Cumhuriyetleri kendi aralarnda sk politik ve

ekonomik balar kurduklarndan, Sovyet Ermenistan ile Trkiye arasndaki anlamann RSFSC temsilcisinin de katlmas kaydyla bu yaknlarda
toplanacak olan Trkiye ile dier Kafkaslartesi Cumhuriyetleri arasnda
yaplacak olan konferansta hazrlanmasn uygun bulmaktayz. Artk iktidarn bir yandan i-Kyl Sovyet Hkmeti, bir yandan da Trkiye Byk
Millet Meclisi Devrimci Hkmeti elinde olmas, dmanca bir ovenimden ve seleflerinin gerekleri grmeyecek denli kr olan nefretlerinden
arnm bu Hkmetlerin, u ok baarl Avrupa diplomasisince asla zmlenmemi saylan tm sorunlarn zmlenmesi ve bylece emperyalistlerin diplomasi oyunlaryla suni olarak birbirine drlen iki halk arasndaki nefret izlerinin tamamen ortadan kaldrlmas iin en salam bir garantidir. Her iki tarafnda en hayati, en vazgeilmez bir sorunu olan bar
iinde bir arada yaamamz ve birbirimize gvenmemizi art komaktadr.
Sovyet Ermenistan Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin de bizim grmz paylatn umar ve bizi bu konuda haberdar
edeceinizden emindir.
En derin sayglarmn kabuln dilerim. (Yerasimos, S., Trk-Sovyet
likileri : Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul, 1979, s. 402)
37) YUSUF KEMAL BEYDEN A. MRAVYANA CEVAP (30
Austos 1921)
24 Austos tarih ve 6781 sayl telgrafnz (2) aldm bildirerek,
Karsta dzenlenecek olan konferans ile ilgili aadaki hususlar belirtmek isterim.
Kafkaslartesi Sovyet Cumhuriyetleriyle yaplacak anlamalarda bu
Cumhuriyetlerle ilgili Moskova anlamasndaki hkmleri de yanstmak
amaciyle, Hkmetim daha Temmuz balarnda yukarda sz geen Cumhuriyetler Hkmetlerini konferansa davet (3) etmi ve bu konferans hazrlnn Bak ve Tifliste bulunduum sralarda, bu yln ilkbaharnda,
Moskovadan dnerken, yaplmas iin de nayak olmutum.
24 Austos tarihli telgrafnzdan anladm gibi, Sovyet Ermenistan Hkmeti bizimle tamamyla mutabktr ve yaknlarda yaplacak olan Kars
konferansnn Trkiye ile Sovyet Ermenistan arasndaki ilikilerin bir dzene girmesi iin ok elverili bir frsat olduunu bizim gibi, kabul etmektedir.
126
MEHMET SARAY
Halkmzn gelecekte bar ve anlay iinde yaamasnn, ok doru

olarak belirttiiniz gibi, aramzdaki ihtilaflardan kendilerine kar salayan
emperyalist devletler tarafndan ekilmi btn eski dmanlk tohumlarnn
tamamen unutulmasyla mmkn olaca konusundaki grnz aynen
paylamaktaym.
Sovyet Rusya Hkmeti, bildiiniz gibi, kendi temsilcilerini Karsa
gnderip ykmllklerin Moskova anlamas uyarnca yerine getirilmesini denetleyecek ve bu arada da, Kafkaslartesi Cumhuriyetlerinin Trkiye
ile anlamalar imzalarken, Moskova anlamasna uyulmas iin gerekli giriimlerde bulunacaktr.
Karstaki Trk heyetine Dou Ordusu Kumandan ve Trkiye Byk
Millet Meclisinde Edirne Milletvekili olan Kazm Karabekir bakanlk
edecek, ayrca ye olarak Burdur Milletvekili, Trkiyenin Bakudaki
Maslahatgzar Memduh evket Bey ve Anadolu Demiryollar naat Bamhendisi, eski milletvekili ve Nafia Komiserlii eski mstear Muhtar
Bey katlacaktr.
Bu konferansn toplanmas iin eylln son haftasn nerdik ve sizin
de, Ermenistan temsil edecek olan heyetinizin kimlerden oluacan ve
yine konferans tarihi hakkndaki onaynz bildirmenizi dilerim.
Cevabnz beklerken, en yksek sayglarm kabul etmenizi dilerim, sayn Komiser. (Yerasimos, S., Trk-Sovyet likileri, s. 404-405)
38) BEKR SAM BEYDEN ERMENSTAN SSC DILER BAKANI A. BEKZADYANA MEKTUP (5 ubat 1921)
Kanmzca, Aleksandropol (Gmr) anlamas zorbalk deil, adalet rneidir ve bu anlama koullarnn yerine getirilmesi Kafkasyada salam
bir barn kurulmas iin zorunludur. ddialarmzn doruluunu yeteri kadar kantlayan hususlardan biri, bu anlamaya kar tek bir hukuki delilin
gsterilememesidir. Bize terk olunan btn blgelerin sakinleri ounlukla
Trk aslldr ve hatta Tanak terr dneminde bu halkn temsilcisi olan baz milletvekilleri bizim Byk Millet Meclisi toplantlarna katlmaktaydlar.
Bylece devlet topraklar konusundaki itirazlarnz bir yana brakyoruz.
Kald ki Hkmetiniz, anlama gereince bir kez daha plebisite bavurmak
hakkn sakl tuttuu iin, bu hakkndan bir kez daha yararlanabilir. Ermeni
ordusunun elindeki silahn bize teslim edilmesi isteine gelince, bu isteimiz hakl nedenlere dayanmaktadr, nk emperyalist devletlerden hibir
127
saldr beklemeyen Ermenistann bu kadar fazla silaha ihtiyac yoktur, oysa

bizleri drt bir yandan, bu devletler sktrmaktadr ve biz Kafkasyada tam
bir silahszlanmay salamadka rahat edemeyeceiz. Tarafnzdan yaratlan
olaylarn gittike artmas, bu grmzn yerinde ve doru olduunu gsterir. Bunun dnda Ermenistan Hkmetine lke iindeki konumunu diledii gibi salamlatrma hakkn salayarak yalnzca hcum etmeye yarar silahlarn teslimini istedik. Teslimini istediimiz silahlar, azl dmanlarmz
olan kapitalist devletlere kar kullanlacaktr ve silah teslim etmedeki gecikmeleriniz yalnzca Aleksandropol (Gmr) ve Ermenistana teslim edilmekte olan dier blgelerdeki ordularmzn karlmasn geciktirmeye neden olmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Ermeni askeri tutsaklarnn iadesi de aynen bu ekilde, tarafnzdan anlama onaylanr onaylanmaz ve anlama hkmleri tarafnzca gerekletirilir gerekletirilmez yerine getirilecektir. Ermeni egemenlii altnda ounlukla Trklerin yaadklar topraklar, Trk egemenlii altnda da ounlukla Ermenilerin yaadklar topraklar kalmaynca, iki halk arasnda bar ve gerek kardelik yerlemi olacaktr.
Szlerimi bitirirken, ordularmza yneltmi olduunuz sulamalar yalanlamak isterim. Sava srasnda Trk ordusunun davran ylesine ibret
vericiydi ki, bildiiniz gibi bize kar daima taraf tutarak davranan Amerikallar bile bunu kabul etmek zorunda kaldlar. Bunun iin, bu ordu, bar
anlamas imzaladktan sonra bize yklediiniz hareketlerde bulunamazd.
Aklamanza gre Aleksandropol (Gmr)daki mallara el konulmasna
gelince, bu el koymalar kentin Devrimci Komitesi tarafndan, zel mlkiyette olan deerlere el konulmas ve milliletirilmesi gibi komnist ilkelerine uygun olarak yaplmtr. Bizim bu komite almalarna engel olmak
istediimiz yolundaki yaktrmalarnz da yalanlyoruz. Biz her zaman,
Tanaklarn alaa edilmesinden nce de sonra da, Ermeni Komitesini savunduk ve iktidara gelmesine yardm ettik. Ad geen Komite, Erivandan
gelen ajanlarn srarlar zerine 2 Ocak tarihinde istifa etti. Bundan gdlen ama, bizleri, almasn engellemekle sulamakt, ancak bizim askeri
kumandanmzn yeni bir seimin yaplacan ve bylece tutumumuzun itenliinin kantlanacan aklamas zerine, bu Komite istifasn geri ald.
Btn bu gereklere ramen, izninizle sayn Komiser, Trk milletinin
Ermenistan emeki halk ile bar ve dostluk iinde yaama yolunda yrekten arzusunu ifade etmek isterim, u artla ki, karlkl ilikileri bozan provakasyonlu giriimlerde bulunulmasn ve Aleksandropol (Gmr) anla-
128
MEHMET SARAY
masnn btn koullarna aynen uyulsun. nk bu anlama, savunucusu

olduumuz adalet ve eitlik ilkelerine gre yaplm Trkiye, Ermenistan
ve Rusya emeki halklarnn batl emperyalistlere mcadelelerinde gerek
karlarna hizmet etmektedir. (Yerasimos, S., Trk-Sovyet likileri, s.
299-300)
39) ERMENSTAN SSC DILER HALK KOMSER BEKZADYANIN TRKYE BYK MLLET MECLS HKMET DILER HALK KOMSER AHMET MUHTARA NOTASI (19 Ocak
1921)
Ermenistan Sovyet Hkmeti byk bir znt duyarak, dikkatinizi igal altnda bulunan blgelerimizde meydana gelen ve giderek mzminleip
genelleen anormal duruma ekmek ister. Ermenistan Sovyet Sosyalist Hkmetince alnan ve kesinlikle gvenilir haberlere gre, Kars ve Aleksandropol (Gmr) illerinde, tarafsz blgelerde igal kuvvetlerince eskiden olduu gibi imdi de bar emeki halka zorbalk yaplyor, yama ve katliamlar sryor. Ordularnzn igali altnda bulunan tm blgelerde Ermenistan SSCnin devlete ait mal mlk el konularak Trkiyeye tanmtr.
zel mlkiyette olan mallar yama ediliyor, hayvanlar karlyor, halkn
elindeki son erzaa el konuyor. Son ayn iinde Aleksandropol (Gmr)
kentinden kelimenin tam anlam ile her ey alnp gtrlm; tm tarm
makineleri, lokomotifler, telgraf ve telefon cihazlar ve donatm, otomobil
yedekleri, tm tanr mallar v.s. Koca blge bombo kalm, btn hayvanlar karlmtr. Nalbant stasyonuna Trkiyeye gnderilmek zere civar
kylerden yama edilen byk lekte hububat Trkiyeye gnderilmek
zere ylyor. Bylece halk alktan lme mahkum edilmitir.
18 yandan 50 yana kadar btn alabilen erkekler alnp gtrlmtr. stleri balar ellerinden alnarak, bunun yerine onlara uvallar verilmitir. Btn bu sivil halk Sarkam ve Erzuruma ar ilerde altrlmak zere gtrlyor. gal birliklerinizce Karakiliseye getirilen katar
katar gmen halk Erzuruma yukarda sz konusu edilen koullarda altrlmak zere gnderiliyor.
Karsta ordu birliklerinizce kentin igali srasnda ilk gn boyunca
yamalar, zorbalk ve katliamlar genel bir karakter olarak srdrlm
yama ve kitle katliam halini almtr. Bu canice hareketler ilk gnlerindeki gibi geni lde deilse de, hala devam ediyor. Btn yakta el konul-
129
du, bu el koymadan yoksul ocuklarn okuduklar okul ve yetimhaneler de

nasiplerini ald. Tm erkekler Sarkam ve Erzuruma gtrld, tm erzak yama edildi, hayvanlar karld. Atbulak v eHamaml blgelerinde silahl asker blkleri Ermeni kylere hcum edip, kyleri yama, kadnlara
tecavz edip btn ky halkn ldryorlar.
rnek olarak 13 Aralk gn Kulua kynde olup bitenleri gsterebiliriz. 26 Aralk gn 36 Trk avc-piyade alaynn bir birlii tarafndan Kaftal kasabas igal olunduktan sonra, bu kasaba sakinlerinden olan dokuz
gen komnist (Vard Ter- Petrosyan, Petros Manaysan, gnados Vartanyan,
Martin Muradyan, Stepan Muradyan, Manuel Hamamyan, Tomas Atoyents, Haetur Kuzikyants ile Manuel Aslanyants) bu Trk birliklerinin
yerletirilmesi iinin dzenlenmesi iin arlanlar arasnda olup, kendilerine verilen ileri bitirdikten sonra kyn bir ahrnda hunharca ldrlmler. Bu zavalllarn cesetleri Stepan Boyadiyann arabas ile gtrldkten sonra, ayn kyn kyls olan Boyadiyan da, katliamn tan olduundan boazlanarak ldrld.
13 Ocak gn bir blk asker ortada hibir neden yokken, Kanlar kyne hcum ederek yaylm atei at. Tarafsz blgeye snr blgelerde sivil Ermeni halkn katli, zorbalklar, yamalar artk gnlk ilerden saylr
oldu. Yalnz tek Drdnc Vilayet Komiserliinde iki yz akn katliam
kaydedildi. Btn il halk terr altnda yayor, evleri barklar ykld, yakld, yama edildi, hayvanlar karld ve srekli vergi toplama bahanesiyle
en vazgeilmez ihtiyalar olan ev eyas ellerinden alnd. Tarafsz blge
iinde de silahl birliklerin yamalar sreen bir karakter ald ve bunlarn
devam ile bu blgeler de Aleksandropol (Gmr) gibi bombo kalacak;
Aleksandropol (Gmr) ilinde 55 ky tamamen soyuldu.
Aleksandropol (Gmr) halkna gelince, tarafnzdan yaratlan btn
ulam zorluklarna, telgrafla haberleme denetimine, hatta Devrimci Komitenin haberlemesinin denetimine ramen, arkadalarmza gei izninin tarafnzdan verilmedii halde, biz gene de birliklerinizce igal olunan
kentteki Devrimci Komitenin iktidarnn sadece grnte brakldn ve
gerek bir iktidar olmas iin sizin askeri kumandanlnzn bunu gerekli
grmesi gerektiini renmi bulunuyoruz. Devrim Komitesine verilen
srekli ltimatomlar ve ileri srlen trl eit talepler yznden, bu gibi
isteklerle hibir ilgisi olmayan bir ilevle grevlendirilmi bu gibi isteklerle hibir ilgisi olmayan bir ilevle grevlendirilmi bu Sovyet organ (zor-
130
MEHMET SARAY
la altrlmak ve baka yerlere aktarlmak zere insan talebi, 10.000 tfek

talebi, kimin, nerede ve ne zaman ldrd belli olmayan bir askerin ldrlmesinden sank kiilerin teslimi vs.) Aleksandropol (Gmr) Devrimci Komitesi halinden km, igalci blklerin elinde bir ara olmutur,
bundan dolay Ermenistan Devrimci Komitesi, bundan sonra byle bir organn varlnn emeki kitlelerle sivil halkn gznde Sovyet iktidar dncesini kk drmekten baka bir ie yaramayacan kabul etmek
zorunda kald. Bunun iin Ermenistan Devrimci Komitesi bu organn bundan byle i banda kalmasna gerek grmyor. Bylesi esaret ve yamaclk hareketine gz yuman askeri igalin bulunduu yerlerde ii ve kyl iktidarna yer yoktur.
Yukardaki gereklerin tarafszca incelenmesi unu ortaya koymaktadr:
Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti kendisine ait olan
topraklarda lkenin ekonomisinin yama edilmesine ve sivil halknn imha
edilmesi ile ala terk edilmesine bundan byle asla tahamml edemeyecektir. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti, yukarda belirtilen durum karsnda, kumandanlnzn hareketinin, Trk ordularnn
baarlar sayesinde geici bir sre iin igal olunan illerin le dndrlmesi ve ekonominin tam anlam ile yklmas ile sonulanacan kabul etmek zorundadr. Herkesin bildii gibi, ordunuzda mevcut sert disiplini ve
erlerinizin Sovyet iktidarna kar sempatilerini dnerek, yukarda saydmz zorbalk olaylarn keyfi hareketler olarak kabul edemiyoruz. Bu durumda yaplan bu zorbalklarn anlam ok daha ciddi bir hal oluyor.
Sovyet Ermenistannda yapc ve barl bir hayat mmkn klan normal koullarn kurulmasn hak eden ve Sovyet iktidarn kabul ederek, gemiin milliyeti boyunduruundan yeni kurtulmu, devrimci Trkiye ile
bar ve kardelik iinde yan yana yaamasn yrekten arzu eden halk adna, yukarda saylan gereklerin Sovyet Ermenistann ve devrimci Trkiyenin tarihsel grevlerinin yerine getirilmesine engel olabilecek birer belirti olarak kabul olunduunu aklamak zorundaym.
Bu gereklerin deerlendirilmesinin aramzda bir anlamazlk dourmayacandan emin bulunan Hkmetim, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin bu gibi olaylarn tekrarn nleyecek her trl nlemleri alacandan asla tereddt etmiyor. Bu Hkmet, igalci ordu birliklerini Aleksandropol eyaletinden ve Kuzey Dou Kars blgelerinden karmas ile
bunu kolayca elde edebilir.
131
Ermenistan SSC Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin, bu isteklerin doruluunu asla inkar etmeyeceini kabul ederek,
Trkiyenin komusu olan Sovyet Ermenistana kar niyetlerinin kantlanmas iin, Hkmetinizden en ksa bir sre iinde bugnk anormal durumun tamamyla ortadan kaldrlmas yolunda ne gibi nlemler alnm olduunun bildirilmesini bekler. (Yerasimos, S., Trk-Sovyet likileri, 293295)
40) ERMENSTAN SOVYET HKMETNN TRKYE HKMETNE NOTASI (10 Aralk 1920)
cevan blgesinde balayan ayaklanmann btn Ermenistan sard,
Tanak partisinin cani liderlerinin, kiminin ayaklanan halk tarafndan tutukland Sovyet Ermenistann snrlar dna kurtulu yollarn arayarak
kiminin de erefsizce katklar zaman, Tanaklarn bar heyeti Aleklsandropol(2)de, Tanaklarn Ermenistan halk kitlelerine erefsizlik ,sefalet ve
onursuzluktan baka bir ey veremeyeceklerini bir kez daha kantlayan
artlarla bir bar anlamas imzalad.
Ermenistan Sovyet Hkmetinin, Trkiye Byk Millet Meclisinin
Ermenistandaki devrimci darbe haberini iten bir sevinle karladndan
kukusu yoktur; bu lke, son gnlere dek tilaf emperyalistlerin ellerinde
uysal bir arat. Sovyet Hkmeti, bugnden balayarak, Trkiye ile Ermenistan halklar arasnda artk hibir dmanca atma olaslnn kalmadna,iki halk arasnda yepyeni ilikilerin ve karlkl olarak adil haklarn
tannmasna ve her iki halkn bundan byle serbest ve hibir engelle karlamasan gelimesine olanak salanlacana kesinlikle inanmaktadr. Birbirini yok etmekten baka bir ey dnlmeyen kanl sava lklaryla
dolu, karanlk gemiin yerini halklarn kardee ibirlii almaldr.
Sovyet Hkmeti, Tanaklarca imzalanan anlamann geersiz olduunu resmen aklanmamamz bekler ve iki halk arasnda yeni ilikilerin en
ksa zamanda kurulabilmesi ve halkn bar iinde mutlu yaamasn salamak amac ile derhal bir konferansn toplanmasn ve Ermenistandaki devrimci hkmet darbesi ile ortaya kan koullara uygun yeni bir anlamann hazrlanmasn nerir.
Eldeki verilere gre, ortaya kan yeni duruma ramen, Trk kumandanl, Ermenistann igal olunan blgelerinde yeniden harekta balamtr. Bu harektn tek anlamnn, Ermenistana kar amansz dmanl-
132
MEHMET SARAY
nn devam etmesi demek olduuna inanan Sovyet Hkmeti, Tanaklarn

iktidarnda byle bir dmanln doal saylacan, ancak imdi, Sovyet
iktidar kurulduktan sonra, hibir zr ne srlemeyeceinden bu yeni
anlamann bir an nce hazrlanmasnn zellikle nem kazandna inanmaktadr. Bu harekatn sonucu olarak, Aleksandrovsk eyaletindeki kyllerin btn hayvanlar karlyor,kentlerde yetim ve evleri barklar yklm
ocuklarn beslenmesi iin korunan erzak depolar yama ediliyor ve bylece, Tanaklarn iledikleri sulardan zarar grmekten baka hibir suu
olmayan sivil halk alktan lmeye terk ediliyor.
Sovyet Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetince yukarda sz geen hareketlerin derhal kesilmesi ve kurtulmu Ermenistan
halklar ile dosta ilikilerin kurulmas iin gereken tm nlemlerin alnacan mit eder.
Sovyet Hkmeti, grme yeri olarak Erivan, Bak ya da Aleksandropol isteinize brakyor. (Yerasimos, S., Trk-Sovyet likileri, s. 266267)
41) MUSTAFA KEMAL PAANIN 4 MAYIS 1924TE NEWYORK HERALD YAZARINA VERD DEMETE HALFELK
VE YABANCI DN KURUMLAR HAKKINDA UNLARI SYLEMTR:
Halifelikle birlikte Trkiyede varolan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri
ve Patrikhaneleri ile Musevi Hahamhanelerinin ortadan kalkmas gerekir.halifelik ve bu eitli patriklikler yzyllardan beri dini yetkilerinin dnda byk ayrcalklar topladlar. Halkn dncelerine dayanarak hukuk
d ayrlklar ile Cumhuriyet ynetiminin uygulanmas mmkn deildir...
Yzyllardan beri Rusya, stanbul Rum Patriklii zerindeki siyasi basks sayesinde ilerimiz zerinde zaral bir etkinlik sahibi oldu. Rum,Ortodoks ve Ermeni Patrikhaneleri araclyla ynetim biimimiz, dier kilise
ynetimlerini ortaya karmay zorunlu kld. O zaman Rum Katolik Patriinive Yahudilerin Hahambalarn onaylamak zorunda kaldk....
Patrikhaneliin ve Halifeliin ayrcalklarna uygun olarak hkmet retim biimini iyiletiremezdi. Trkiyede yerlemi olan her topluluk ister resmen yetki alm bulunsun, ister bulunmasn kendi dini okullarna ve
liselerine sahipti. mparatorluk snrlar iinde de her tr ulus kendi dilini
133
ve dinini retirdi. Ancak bu okullar hainlik projelerine altlar. Ermeniler, Trk egemenlii altnda, aka bamsz bir krallk iin alyor, yabanc unsurlarn fiili yardmlaryla hayallerini fiili cokunlua ulatrmak
iin srekli olarak entrikalarda bulunuyorlard.
Bizimle drt yz yl yaam olan yerli Rumlar, gnn birinde kendilerini kurtarlmam sayarak Trklerin egemenliinden kurtulacaklar gn
dnmeye baladlar. Okullarnda kendi dillerini ve dinlerini rettiler ve
egemenlii altnda yaadklar hkmeti yabanc saydlar.( Atatrkn
Sylev ve Demeleri, s. 602-604 )
Yukardaki belgelerin haricinde Trkiye Byk Millet Meclisinde i
ve d olaylar konusunda grmeler yaplrken Ermeni konusuna temas
edilmitir. Nitekim Erkan Harbiyei Umumiye Vekili smet Beyin 20 Mays 1920de askeri, siyasi ve harici gelimeler hakknda meclis yelerine
verdii bilgide (TBMM Gizli Celse Zabtlar, I, s. 38-48, 52-58); Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paa ile Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Beyin 21 ubat 1921de Meclis yelerine i ve d olaylar hakknda bilgi verirken yaptklar konumalarda (TBMM Gizli Celse Zabtlar, I, s. 244-250, 436441, 446-457); Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin Meclis yelerine Rus
Bolevik Hkmeti ile mnasebetlerimiz ve Boleviklerin Ermeni konusundaki tutumlar hakknda yapt konumada (TBMM Gizli Celse Zabtlar, I, s. 158-187); yine Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Beyin Ermenistanla yaplan grmeler hakknda Meclis yelerine verdii bilgi
(TBMM Gizli Celse Zabtlar, I, s. 348-353)
42) CUMHURYETN LANINDAN SONRA ATATRKN ERMENLERLE LGL YAPTII AIKLAMALAR:
a) 27 ubat 1927 tarihinde Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Bakanlnda toplanan hkmetin ald karar ile Ermeni emval-I metrukesinden bulunmas hasebiyle Maliye Vekalet-i Celilesince Evkaf daresine
devir olunan ve stanbul dare Heyetince yirmibin lira kymet takdir edildii anlalan merbut cedvelde muharrer apartmanla hanenin, 31 Mays
(1)926 tarih ve 882 numrolu kanun ahkamna tevikan, Boazlyan kaymakam Kemal Beyin hin-i vefatnda nafakasiyle mkellef bulunduu zevcesi Hatice ve kerimeleri Mzehher ve Merref hanmlarla mahdumu Adnan Bey namlarna tahsis ve temliki, Evkaf Mdrriyet-I Umumiyesinin
2 ubat (1)927 tarih ve 31667/17 numrolu tezkiresiyle vuku bulan teklifi
134
MEHMET SARAY
zerine, cra Vekilleri Heyetinin 2 ubat (1)927 tarihli icitmanda tasvib

ve kabul olunmutur. (Trkiye Cumhuriyeti Bavekalet Kalem-i Mahsus
Mdrriyeti, Aded 4710, T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi)
b) Ermeni emval-i metrukesindan olup Maliyece vaz- yed olunarak
bilahara Evkafa devredilen ve stanbul Vilayeti dare Heyetince onyedibin beyz altm yedi lira kymet takdir edildii anlalan ilide Kr sokanda atik ve Cedid bir numrolu hanenin, 31 Mays (1)926 tarih ve
882 numrolu kanun mcibince, Ermeni su-i kasd komiteleri tarafndan ehid edilen ricalden Doktor Bahaddin akir Beyin hin-I vefatnda nafakasyla mkellef bulunduu zevcesi Cenan hanmla olu Alp ve Mehmet Celasinbeyler namna temliki, Evkaf Mdrriyet-i Umumiyesinin 23 Kanunsani (1)927 tarih ve 31453/9 numrolu tezkiresiyle vuku bulan teklifi zerine, cra Vekilleri Heyetinin 13 ubat (1)927 tarihli ictimanda tasvib ve
kabul olunmudur. (Trkiye Cumhuriyeti Bavekalet Kalem-i Mahsus
Mdrriyeti, Aded 4716, T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi)
c) Beyolunda Ferikynde Fransz Mezarl karsnda Tatavla caddesinde kain ve gayr-i mbadil ehastan Vien-Hokoyandan metruk
olub 9 Eyll (1)339 tarihinde Hkmetce vaz--yed edilmi olan ve merkum Hokoyan veresesinin vekil-i umumisi ile di tabibi Bakim Efendi
arasnda mnakid mukavelename mucibince hitam- mddet-i icrarda aynen mucire devir ve teslim idilmek ve ehr yz lira bedel-i icar tesviye
olunmak artiyle mstecir Bakim Efendi tarafndan birer katl olarak idilen
1450 metro murabbandaki arsa zerine ina edilen dkkanlarla mtebaki
bin ikiyz metro murabbandaki arsadan 805 metro murabbana mahalli
dare Heyetince ceman yirmibin lira kymet takdir edildii anlaldndan 31 Mays (1)926 tarih ve 882 numrolu kanun mucibince mezkur dkkanlarla arsann Ermeni komiteleri tarafndan ehid idilen ricalden Cemal
Paann hin-i vefatnda nafakas zerine vacib iken terk etdii zevcesi Semiha ve kerimesi Kamran hanmlarla mahaduklar Ahmet Rdi Hasan
Necdet ve Hasan Behcet beyler ve byk hemiresi aziye ve kk hemiresi bakire ve malule bulunan Aye Sdka hanmlara tefvizi, Maliye Vekalet-i Celilesinin 21 Temmuz (1)927 tarih ve 9481 numrolu tezkiresiyle
vuku bulan teklifi zerine cra Vekilleri Heyetince 30 Austos (1)927 tarihinde tasvib ve kabul olunmutur. (Trkiye Cumhuriyeti Bavekalet
Kalem-i Mahsus Mdrriyeti, Aded 5559, T.C. Babakanlk Cumhuriyet
Arivi)
135
d) Firari Ermeni Mihran Bezoryan ile Kirkor Esmeryandan metruk

olup Hazinece vaz-yedle bilahara Evkafa devir edildii ve stanbul dare
Heyetince heyet-i mecmuasna ondokuzbin drtyz krk lira kymet takdir olunduu anlalan stanbulda Beyolunda Feriky Bykdere caddesinde 83/129 numrolu hane ile Kadkynde Caferaa mahallesinin atik
Papasol cedid Moda caddesinde kain atik ve cedid 34 numrolu dkkan
ve cedid 36 numrolu apartmann namlarna tahsisi; Ermeni su-i kasd komiteleri tarafndan ehid idilen ricalden Cemal Paa yaveri Nusret beyin veresesinden zevcesi Elmas Perihan ve hemireleri Nebiye ve Mnire hanmlarla biraderi Aziz Nihad bey taraflarndan taleb idilmi ve fakat bunlardan
Mnire hanmn Nusret beyin vefatndan evvel erbab- yesardan Ali Rfat
beyle tezevvc iderek infak ve iaesi zevci tarafndan ifa idilmekte olmasna nazaran Kanun- Medeninin ekl-i tatbik ve suret-i meriyyetti hakkndaki Kanunun onaltnc maddesi mucibince mtevaffa-y muma-ileyhin
hin-i vefatnda nafakas zerine vacib iken terk eyledii efrad- ailesinin
yalnz zevcesi Elman Perihan ve hemiresi Nebiye hanmlarla biraderi
Aziz Nihad beyden ibaret bulund anlalm oldndan mezkur hane,
dkkan ve apartmann 31 Mays (1)926 tarih ve 882 numrolu kanun mucibince Elmas Perihan ve Nebiye hanmlarla Aziz Nihad bey namlarna tahsis ve temliki, Evkaf Mdiriyyet-i Umumiyyesinin 6 Austos (1)927 tarih
ve 38004/102 numrolu tezkiresiyle vuku bulan teklifi zerine cra Vekilleri Heyetince 30 Austos (1)927 tarihinde tasvib ve kabul olunmutur.
(Trkiye Cumhuriyeti Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdrriyeti, Aded
5570, T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi)
BBLYOGRAFYA
Adamov, E.E., Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun
Taksimi Plan, ev. H. Rahmi, Belge yay., stanbul 1972.
Akora, Ergnz, Van ve evresinde Ermeni syanlar ( 1896- 1916),
stanbul 1994.
Akgn, Seil Karal, General Harbordun Anadolu Gezisine ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, stanbul 1981.
Akyz, Yahya, Trk Kurtulu Sava Ve Fransz Kamuoyu (1919
1922), TTK, Ankara 1975.
Anderson, Matlhew Smith, The Great Powers And The Near East
1774 1923, London 1970.
Arkan, Zeki, Atatrk ve Tarih, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, 9 Eyll niv., Say 6, ( 1996 1997 )
Arslan, Ali, Kutsal Ermeni Papal. Ecmiyazin Kilisesinde Stratejik Savalar, stanbul 2005.
Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, II Cilt, Genelkurmay ATASE
ve Denetleme Bakal Yay., Ankara 2005.
Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, V Cilt, Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1989 1998.
Ata, Feridun, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK., Ankara 2005.
Atatrk, Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1997.
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatrk Aratrma
Merkezi Yayn, Ankara 2006.
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn,
Ankara 2006.
Atatrkn Btn Eserleri, Cilt II, (1915 1919), Cilt VIII ( 1920),
Cilt IX (1920), Cilt X (1920 1921), Kaynak yay., stanbul 2003.
Atatrkn Milli D Politikas, Cilt I, ( 1919- 1923)
Aytekin, Halil, Kbrsta Monarga (Boaztepe) Ermeni Lejyonu
Kamp, TTK., Ankara 2000.
138
MEHMET SARAY
Belgelerle Mustafa Kemal Atatrk (1916 - 1922) , Devlet Arivleri

Genel Mdrl, Ankara 2003.
Beyolu, Sleyman, Mslman Ermeniler, Ermeni Aratrmalar,
2. Trkiye Kongresi Bildirileri, II Cilt, ASAM Yay., Ankara 2007.
Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, Cilt III., Ksm 4: 4. bask, Ankara 1991.
Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, stanbul 1955.
ayc, Abdurrahman, Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Atatrk
Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2002.
elik, Kemal, Milli Mcadelerde Adana ve Havalisi (1918 1922),
TTK., Ankara 1999.
iek, Kemal, Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda Ermenilerin Serveni, Ceyhundan Ceyhana Sempozyum Bildirileri, Adana.
iek, Kemal, Ermeniler: Srgn ve G, TTK., Ankara 2004.
iek, Kemal, Ermenilerin Zorunlu G, TTK., Ankara 2005.
Dursunolu, Cevad, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara 1946.
Eraslan, Cezmi, II.Abdlhamit ve slam Birlii, stanbul 1992.
Evans, Laurence, Trkiyenin Paylalmas (1914-1924), ev. T. Alanay, Milliyet Yay., stanbul 1972.
Evrem, G., Diyet Borcu , Trk Ermeni htilaf Makaleler, Ner,
Hikmet zdemir, TBMM Yay., Ankara 2007.
Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, V Cilt, TTK.,
Ankara 2005.
Grn, Kamuran, Trk - Sovyet likileri, ( 1929 1953), TTK., Ankara 1991.
Halaou, Yusuf, Tehcir Ediler Nfus, Kayplar ve Gler, ..,
Trk Ermeni likilerinde Yeni Yaklamlar, 15 17 Mart 2006, stanbul 2007.
Hocaolu, Mehmet, Ariv Vesikalar le Tarihte Ermeni Mezalimi ve
Ermeniler, stanbul 1976.
Howard, Harry Nicolas, The Partition Of Turkey; A Diplomatic History 1913 1923, London 1931.
nan, Afet, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar,
ATAM, Ankara 2000.
139
Kansu, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara 1966.
Karaard, Adnan, Trk Milliyetilii ve Atatrk, Marmara niv.,
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1997.
Karabekir, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul, 1960 ve Merk yay., stanbul 1988.
Karpat, Kemal, Ottoman Population 1830 194. Demographic and
Social Characteristics, Univ. Of Wisconsen Press 1985.
Karal, Enver Ziya, Osmanl mparatorluunda Ermeni Meselesi,
Ankara 1971.
Kocabaolu, Uygur, Anadoludaki Amerika. Kendi Belgeleriyle 19.
Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar,
Ankara 2000.
Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya: XVIII. yy Sonundan Kurtulu Savana Kadar Trk Rus likileri ( 1798 1919), Ankara 1986.
McCarthy, Justine, lm ve Srgn, nklap yay., ev. B. Umar, stanbul 1995.
Meray, Seha, Lozan Bar Konferans. Tutanaklar-Belgeler, Ankara
1973.
Osmanl Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve skan, Devlet Arivleri
Genel Mdrl, Ankara 2007.
Osmanl Belgelerinde Ermeni Fransz likileri, III Cilt, Devlet
Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2002.
Osmanl Belgelerinde Ermeni Amerikan likileri, II Cilt, Devlet
Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2007.
Osmanl Belgelerinde Ermeni ngiliz likileri, IV Cilt, Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2006.
Osmanl Belgelerinde Ermeni Rus likileri, III Cilt, Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2006.
Osmanl Belgelerinde Milli Mcadele ve Mustafa Kemal Atatrk,
Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2007.
zdemir, Hikmet, atmalar, Trk - Ermeni htilaf Makaleler,
Ner, H. zdemir, TBMM, Ankara 2007.
zdemir Hikmet, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK.,
Ankara 2005.
140
MEHMET SARAY
Saray, Mehmet, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, ATAM, Ankara 2005.

Saray, Mehmet, Principles of Turkish Administrations And Their
mpact The Gives On The Lives Of Non Muslim Peoples: The Armenians As A Case Study, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2005.
Saray, Mehmet, Trklerde Dini ve Kltrel Hogr, Atatrk ve Laiklik, ATAM, Ankara 2006.
Saray, Mehmet, Atatrkn Sovyet Politikas, 2. Bask, Damla yay.,
stanbul 1990.
Saray, Mehmet, Atatrk ve Trk Dnyas, TTK., Ankara 1995.
Sar, Nil, Amerikal Misyonerler ve Ermeni Sorunu, .. Uluslararas Trk- Ermeni likileri Sempozyumu, 24 25 Mays 2001, stanbul 2001, s. 287 298.
Sarnay, Yusuf, Sevk ve skan, Trk-Ermeni htilaf Makaleler,
Ner. H. zdemir, TBMM Yay., Ankara 2007.
Selvi, Haluk, ABDde Ermeni Faaliyetleri ( 1896-1900), 2. Uluslararas Trk Ermeni likileri Sempozyumu, 21-22 Haziran, Erzurum
2007.
Sonyel, Salahi, R., The Great War And The Tragedy Of Anatolia,
TTK, Ankara 2000.
Soysal, ., Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C. I. (1920 1945),
TTK, Ankara 1983.
imir, Bill N., ngiliz Blegelerinde Atatrk, Ankara 1973.
imir, Bill N., Ermeni Meselesi, 1774 2005, Ankara 2005.
imir, Bill N., Lozan Telgraflar, C. I, (1922-1923), TTK., Ankara
1990.
imir, Bill N., ehit Diplomatlarmz (1973-1994), 2 Cilt, Bilgi
Yay., Ankara 2000.
T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dahiliye Vekaleti, Emniyet leri Umum Mdrl, Numaralar: 7196, 21326, 4710, 4716, 5570, 5559
Tengirek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967.
Tolon, Ahmet Hurit, Birinci Dnya Sava Srasnda Taksim Antlamalar ve Sevre Giden Yol, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2004.
141
Tunaya, Tarf Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1996.
Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi: mparatorluun knden Ulusal Direnie, I. Kitap, Bilgi yay., Ankara 1991.
Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, III Cilt, Ankara
1980.
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Cilt XXVI, Ankara
1960.
Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, II. Bask, Belge
Yay., stanbul 1987.
Vahapolu, Murat Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, T. K. A. Enst. Yay., Ankara 1990.
Yavuz, nsal, Fransz Dileri Belgelerinde Ermeni Krmlar Sorunu, DTCF., Atatrkn 100. Doum Ylna Armaan Dergisi, Ankara,
1982
Yerasimos, Stefanos, Trk Sovyet likileri: Ekim Devriminden
Milli Mcadeleye, stanbul 1979.
DZN
A
A.B.D., 121
Adamov, E. E., 137
Adana, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 51, 52,
57, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 83, 84,
92, 96, 138
Adapazar, 56
Afrika, 51
Afyonkarahisar, 109
AGT, 50
Aharonyan, 43
Ahska, 80
Ahmet Muhtar Bey, 133
Ahur, 30, 89
Akbaba, 30, 79, 89
Akora, Ergnz, 137
Akdam, 101, 102
Akdeniz Boaz, 91
Akgn, Seil Karal, 137
Akhisar, 77
Akyz, Yahya, 137
Ali Fuat Paa, 26, 34
Ali Rza Paa, 14, 21, 60
Ali Rza Paa Hkmeti, 14, 60
Amasya Livas, 52
Amerika, 6, 15, 17, 20, 21, 22, 28, 31, 35,
38, 40, 44, 49, 50, 53, 57, 60, 61, 63,
68, 73, 75, 83, 90, 91, 104, 120, 127,
139, 140
Amerikann Protestan Misyonerleri, 35
Amerikal Mr. Brown, 57
Amerikan Mandas, 21, 22
Amerikan Misyoner Okullar, 6, 139
Amiral Bristol, 22, 40, 83
Anadolu, 3, 5, 6, 10, 19, 21, 22, 23, 24, 25,
31, 35, 36, 37, 41, 43, 51, 52, 56, 57,
60, 61, 86, 87, 110, 121, 126, 137, 139
Anderson, M.S., 137

Ankara, 6, 25, 28, 29, 31, 32, 34, 39, 41,
43, 47, 49, 53, 54, 63, 72, 83, 86, 87,
88, 97, 110, 112, 116, 117, 119, 123,
137, 138, 139, 140, 141
Ankara Antlamas, 6
Ankara Hkmeti, 32, 34, 86, 87, 88, 112
Ankara Hkmet-i Milliyesi, 29
Ankara tilafnamesi, 41
Ankelat, 67, 102
Antalya, 52
Antep, 37, 38, 39, 52, 72, 73, 74, 75, 76,
77, 78, 80, 82
Arap, 5, 9, 75, 76, 81, 109, 114
Aras, 67, 101, 102
Ardahan, 23, 44, 62, 63, 65, 124
Arkan, Zeki, 137
Arslan, Ali, 137
Arthur Sutherland, 22
ASALA, 49, 50
Asya, 3, 44, 45, 46, 108, 112
Ata, Feridun, 137
Atanasof, 28
Atatrk, 1, 3, 9, 14, 17, 19, 21, 22, 23, 26,
29, 30, 35, 43, 46, 47, 51, 52, 53, 54,
55, 56, 57, 58, 61, 64, 68, 69, 70, 71,
72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 82, 85,
86, 88, 89, 90, 91, 92, 95, 96, 97, 106,
109, 110, 111, 112, 116, 120, 121, 123,
124, 133, 137, 138, 139, 140, 141
Atina Millet Meclisi, 75
Avrupa, 4, 5, 33, 36, 38, 41, 42, 49, 50, 54,
56, 60, 61, 63, 73, 95, 107, 113, 125
Aydn, 21, 51, 64, 69, 73, 82, 86, 89, 94, 95,
97, 98, 103, 109, 111
Aytekin, Halil, 137
MEHMET SARAY
144
Azerbaycan, 6, 9, 24, 29, 31, 32, 34, 50, 62,

66, 69, 70, 79, 93, 95, 108, 109, 111,
112, 114, 115, 124
Azeri Trkleri, 23
Aznlklar Alt Komisyonu, 46
B
Badat, 41
Bahe, 54, 78, 80, 81
Bak, 50, 64, 93, 95, 98, 105, 108, 125,
132
Balkesir, 21
Balkan Hristiyanlar, 5
Balkan Slavlar, 5
Bandrma, 78
Bat Anadolu, 41, 51, 52
Batum, 23, 30, 62, 63, 65, 68, 97, 98, 103,
104
Bayur, Y.H., 138
Bedros, 52
Bekir Sami Bey, 25, 26, 27, 28
Belpnar, 80, 81
Bergama, 77
Beyolu, Sleyman, 138
Beyrut, 44, 81
Binba Brunot, 57
Binba La Bonne, 57
Binba emsettin Bey, 97
Birinci Dnya Harbi, 5, 14, 35, 60
Bitlis, 26, 27, 28, 29, 44, 58, 86, 87, 88,
112
Bogos Nubar, 36
Bolevik htilali, 6, 23, 36
Bolevik Rusyas, 23, 106, 107, 109
Bolu, 94, 109
Brest Litovsk Muahedesi, 18
Bulgar Eksarh, 17, 55
Bulgarlar, 10
Burdur, 109, 126
Byk Millet Meclisi, 13, 26, 39, 41, 43,
64, 67, 86, 87, 88, 92, 97, 102, 109,
111, 112, 125, 126, 130, 131, 132, 133,
141
C
Cebesoy, Ali Fuat, 138
Cecil, 53
Cemal Azmi Bey, 47
Cemal Paa, 13, 27, 47, 53, 58, 134, 135
Cemiyet-i Akvam, 20
Ceyhan, 76
Civa, 30, 37, 67, 89, 93, 96, 101, 108, 110
anakkale, 10
arlk Hkmetleri, 23
arlk Rusyas, 21, 59
ayc, Abdurrahman, 138
erkez, 5, 81
ldr, 30, 79, 89
iek, Kemal 138
ierin, 26, 27, 28, 29, 65, 70, 87, 88, 98
oruh Nehri, 103, 104
ukurova, 35, 37, 41
ulfa, 67, 102
rksu, 68, 103
D
Damat Ferit Paa, 57
Denizli, 109
Diyarbakr, 10, 52
Dou Akdeniz, 35
Dou Anadolu, 5, 6, 10, 19, 22, 23, 24, 35,
43
Dou Lejyonu, 36
Doktor Reit Bey, 47
Drtyol, 76
Dursunolu, Cevat, 138
Dzce, 94
E
Elviye - i Selase, 32, 62, 63, 65, 72
Emory Niles, 22
Eraslan, Cezmi, 138
Erivan Ermeni Hkmeti, 15, 61, 62
Ermeni, 1, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14,

15, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26,
27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37,
38, 39, 40, 41, 42, 43, 44
Ermeni Kategigosu, 55
Ermeni Komnistleri, 28
Ermeni Milleti Nizamnamesi, 4
Ermenistan, 4, 6, 19, 20, 21, 22, 26, 27, 29,
31, 32, 33, 34, 36, 43, 45, 49, 50, 51,
56, 57, 58, 59, 64, 65, 66, 67, 72, 73,
91, 92, 93, 95, 98, 99, 100, 101, 111,
114, 119, 121, 123, 124, 125, 126, 127,
128, 130, 131, 132, 133, 140
Ermenistan Cumhuriyeti, 59, 111
Ermenistann Bamszl in Amerikan
Komitesi, 22
Erzincan, 20, 56
Erzurum, 12, 19, 20, 44, 51, 56, 58, 64, 65,
67, 68, 69, 70, 97, 98, 99, 101, 103,
104, 105, 119, 128, 129, 138, 139, 140
Erzurum Kongresi, 19
Eskiehir, 78, 109
Evans, L., 138
F
Fatih (Sultan Mehmet), 17, 55
Fransa, 6, 9, 21, 35, 36, 40, 41, 44, 49, 50,
62, 83, 113, 115
Fransz Hkmetleri, 17, 41
Fransz htilali, 4
Fransz Katolik Misyonerleri, 35
Franszlar, 5, 6, 17, 35, 36, 37, 38, 39, 40,
41, 44, 62, 63, 72, 74, 75, 78, 80, 83,
85, 92, 96, 116, 123
G
Gabriel Naradukyan, 44
Gazi Mustafa Kemal Paa, 47
Gence, 90, 100, 101
General Denikin, 25
General Gouraud, 39, 95
General Harbord, 21, 22, 30, 57, 137
General Keret, 40, 83
145
General Vrangel, 25
Gerus, 67, 68, 101
Gmr Muahedesi, 33
Gney Anadolu, 6, 41
Gney Slavlar, 114
Grcistan, 31, 34, 62, 66, 80, 91, 92, 93,
100, 114, 115, 124
Grcistan Hkmeti, 62
Grn, Kamuran, 138
H
Hal Seferleri, 10
Hadisyan, 43
Hakk Behi Bey, 118
Halaolu, Yusuf., 50
Halep, 44, 75, 76, 80, 81, 82
Halep Milli Tekilat Bakanl, 81
Halil Paa, 79, 93
Halk tirakiyun Frkas, 118
Harbiye Nazr Cemal Paa, 13, 53, 58
Harbiye Nazr Fevzi Paa, 83, 84
Hariciye Komiserlii, 26, 28
Havran, 81
Haymana, 57
Henri Franklin-Bouillon, 41
Hristiyan Halklar, 4
Hilafet Makam, 112
Hindistan, 51
Hocaolu, M., 138
Humus, 76, 81
Hseyin Avni Bey, 70, 71, 117
I
Islahiye, 75, 76
Isparta, 109
kinci Dnya Harbi, 49

nan, Afet, 138
ncirlik, 96
ngilizler, 5, 13, 35, 36, 37, 41, 58, 66, 72,
78, 100, 101, 103, 107, 112
146
MEHMET SARAY
ngiltere, 9, 11, 21, 31, 35, 36, 44, 50, 59,

82, 83, 87, 90, 107, 113, 115, 122
ran, 4, 44, 65, 72, 101, 102, 114
rlanda, 18, 122
skenderun, 44, 76, 82
slam Bolevik Ordusu, 64, 97
smet Paa, 43, 45, 46
stanbul, 5, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 19, 20,
21, 25, 26, 37, 51, 53, 54, 55, 59, 60,
61, 75, 78, 79, 82, 83, 84, 87, 90, 91,
94, 112, 115, 125, 132, 133, 134, 135,
137, 138, 139, 140, 141
stanbul Ermeni Patrii, 37
stanbul Hkmeti, 11, 12, 82, 87
talya, 9, 44
tilaf Devletleri, 12, 13, 14, 18, 31, 37, 44,
46, 51, 52, 58, 59, 60, 66, 72, 73, 79,
89, 91, 100, 103, 122, 123
tilaf Hkmetleri, 13, 27, 60
ttihat ve Terakki Cemiyeti, 58
zmir, 12, 13, 18, 40, 51, 60, 84, 85, 114,
123
zmit, 56
K
Kafkas, 10, 20, 24, 28, 31, 34, 44, 50, 64,
66, 79, 93, 94, 98, 100, 107, 108, 109,
112, 115, 125, 126, 127, 137
Kafkasya, 20, 28, 31, 44, 64, 66, 79, 93, 94,
98, 100, 107, 108, 112, 115, 126, 127
Kaliforniya Eyaleti, 6
Kansu, Mazhar Mfit, 139
Kanuni Sultan Sleyman, 35
Karaard, Adnan, 139
Karaba, 50, 93, 115
Karadeniz, 51, 52, 90, 91, 109
Karadeniz Boaz, 90
Karahan, 28
Karal, Enver Ziya, 139
Karasu, 80, 81
Kars, 23, 26, 30, 32, 33, 34, 43, 44, 62, 63,
64, 65, 79, 89, 98, 99, 122, 124, 125,
126, 128, 130
Kars Antlamas, 34, 43, 124

Kayseri, 47
Kazm Karabekir Paa, 29, 30, 31, 32, 33
Keros, 102
KGB, 49
Kbrs, 6, 37, 137
Kzlrmak, 52
Kilikya, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 44, 45, 51,
61, 62, 63, 73, 74, 84, 85, 95
Kilikya Hristiyan Cumhuriyeti, 38
Koaryan, 50
Komnist Frkas, 28, 113, 118, 119
Kozan, 51, 85
Krassin, 116
Kurat, Akdes Nimet, 139
Kuzey Kafkasya Hkmetleri, 31
Krk stasyonu, 96
Krt(ler), 5, 9, 19, 20, 21, 64, 102
Ktahya, 109
L
Lehistan (Polonya), 34, 66, 68, 99, 100,
104, 105
Lenin, 19, 22, 23, 65, 87, 94, 98, 117
Leon Paalyan, 44
Lerjon, 52
Londra, 9, 116
Lord Curzon, 44, 45
Lozan, 6, 43, 44, 46, 139, 140
Lozan Antlamas, 6, 46
Lbnan, 3, 6, 35, 41, 49
M
Macaristan, 51
Makedonya, 20
Manisa, 12, 21
Mara, 37, 38, 39, 40, 49, 52, 62, 72, 73,
74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 83, 84
Maralyan, 49
Memduh Bey, 118
Memduh evket Bey, 126
Meray, Seha, 139

Mersin, 38, 92
Merzifon Kazas, 52
Misak- Milli, 26, 27, 87, 121
Mondros Mtarekesi, 24, 37
Moskova, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 34, 64, 65,
70, 86, 88, 90, 98, 105, 106, 107, 108,
109, 112, 117, 119, 124, 125, 126, 138
Musevi, 47, 132
Mustafa Kemal Paa, 10, 11, 12, 13, 19,
20, 21, 25, 28, 30, 31, 34, 37, 39, 40,
47, 58, 71, 82, 84, 97, 110, 116, 117,
118, 119, 121
Mu, 47
Mslman Trkler, 1
N
Nafiz Bey, 119
Nahcivan, 26, 51, 67, 68, 102, 103, 104
NATO, 41, 49
Nuri Bey, 95
Nuri Paa, 68, 95, 101, 102, 103
O
Odesa, 94
Ohan Canyan, 111
Oltu, 31, 51, 64, 66, 67, 89, 101, 122
Oltu uuras, 66, 67
nasya, 7
Orduabad, 30, 89
Orta Asya Mslmanlar, 112
Ortodoks Bizans, 7
Osmanl Ermenileri, 20, 29, 51, 88
Osmanl Trkiyesi, 9, 35
Osmanllar, 7
zdemir, Hikmet, 139
P
Papaz Haykaz, 47
Paris, 38, 62, 73, 74
Pazarck, 76, 80
Picot, F.G., 9, 62, 73, 74
147
Pontus Krall, 52
Pozant, 38
Pravda Gazetesi, 23
R
Rallis Gounaris, 114
Recep Bey (Antep Kuva-y Milliye
Komutan), 96, 97
Rza Nur Bey, 46
Rum Patrii, 17
Rumlar, 18, 46, 52, 66, 70, 75, 122, 132,
133
Ruslar, 5, 7, 24, 35, 69, 70, 71, 90, 91, 99,
106, 109, 115, 116, 117, 119, 120
Rusya, 4, 5, 6, 9, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 34,
35, 36, 44, 50, 59, 65, 66, 69, 70, 72,
86, 87, 88, 90, 94, 98, 99, 106, 107,
109, 112, 113, 116, 117, 120, 124, 126,
128, 132, 139
Rusya Bolevik Hkmeti, 70, 117, 120
Rusya Mslmanlar, 112
Rusya mparatorluu, 24
S
Saint Jean De Maurienne, 9
Samsun, 56
San Remo, 92
Saray, Mehmet, 140
Sar, Nil, 140
Sarkam, 26, 65, 94, 95, 98, 128, 129
Sarnay, Yusuf, 140
Sayda, 81
Seluklular, 7
Servet Bey, 47
Sevr Antlamas, 124
Sivas, 11, 12, 20, 21, 27, 57, 58, 62, 63, 73,
94, 122
Sivas Kongresi, 21, 73
Soanl, 65, 98
Soma, 77
Sonyel, Salahi, 140
Sovyet Rusya, 34, 44, 69, 126
148
MEHMET SARAY
Soysal, smail, 140

Stalin, 23
Suriye, 3, 6, 35, 41, 44, 45, 62, 73, 81
Sryani, 47
Sykes-Picot, 9
ahtaht, 26, 67, 68, 69, 102, 103, 111

am, 81
efik Bey, 81
evket Paa, 11
imir, Bill N ., 140
ua, 101, 102
T
Tarsus, 38, 92
Tanak Hkmeti, 28
Tanak Komitesi, 18
Tanaklar, 33, 70, 122, 131
Tiflis, 80, 124, 125
Tokat, 57
Tolon, Ahmet Hurit, 140
Trablusgarp, 9, 10
Trabzon, 27, 31, 47, 86, 91, 92, 105
Trakya, 51, 52, 114
Turan, erafettin, 141
Tuzla, 67, 101
Trk - Sovyet Antlamas, 34
Trkistan, 28
Trkiye, 1, 4, 5, 6, 9, 10, 13, 17, 19, 20, 21,
22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 32, 33,
34, 35, 36, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45,
46, 49, 50, 59, 62, 65, 72, 73, 74, 81,
86, 87, 88, 90, 91, 93, 98, 99, 106, 107,
108, 111, 112, 118, 120, 121, 124, 125,
126, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135,
137, 138, 139, 140, 141
Trkiye Byk Millet Meclisi, 13, 39, 86,

88, 111, 112, 125, 126, 130, 131, 132,
133, 141
Trkiye Cumhuriyeti, 6, 50, 134, 135
Trkiye Cumhuriyeti Babakan, 50
Trkiye Komnist Frkas, 118
Trkler, 1, 3, 4, 7, 9, 26, 31, 33, 36, 38, 40,
41, 42, 76, 107, 114, 121, 140
U
Uras, Esat, 141
Urfa, 37, 38, 39, 62, 63, 72, 73, 74, 79, 81,
85
V
Van, 26, 27, 29, 86, 88, 112, 137
Vedi, 30, 89
Vehbi Bey, 118
Venizelo, M., 45, 75
Wilson, 19, 72
Y
Yahudi, 47, 132
Yarbay Emin Bey, 76
Yarbay akir Nimet Bey, 76
Yavuz, nsal, 141
Yunanistan, 18, 51, 114, 120, 123
Yunan Hkmeti, 46
Yunanllar, 14, 27, 45, 46, 60, 120, 123
Yusuf Kemal Bey, 28, 125, 133
Yzba Le Atle, 57
Z
Zarad, uragel, 30
Zaven Efendi, 56, 57
Zaza, 21
Zengisur, 79
Zeydani, 81
Zeytun syan, 35

Mehmet Saray - Atatürk'Ün Konuşma Ve Yazışmalarında Ermeni Sorunu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Mehmet Saray - Atatürk'Ün Konuşma Ve Yazışmalarında Ermeni Sorunu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mehmet Saray - Atatürk'Ün Konuşma Ve Yazışmalarında Ermeni Sorunu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

Prof. Dr. Mehmet SARAY

Atatrkn, Rum ve Ermenileri Kullanarak Trkiyeyi

Yaplan Trk Aleyhtar Propagandaya Kar Atatrk

III. Atatrk Sovyetlerin Ermeni Hamiliini Kabul Etmiyor. .............. 23

Lozandan Sonra Atatrkn Ermeniler ve Gayr-Mslimler

VI. Ermeni Sorununun Yeniden Gndeme Getirilmesi ve

Atatrkn Konumalarndaki Ermeni Sorunu .............................. 51

Atatrkn Yazmalarnda Ermeni Sorunu ................................... 72

BBLYOGRAFYA ............................................................................. 137

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

kan esnasnda devlet, kard yasalar ile Ermenilerin malna ve canlarna

Yusuf Sarnay, Sevk ve skan, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Ner. H. zdemir,

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

Trkler nasyaya geldikten sonra bu hogr ve hukuk sisteminden

Atatrkn Btn Eserleri, C 2 ( 1915-1919 ) Kaynak Yay. stanbul 2003, s.95-98.

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

tulu mcadelesini sivil olarak yrtmeye karar vermitir. Biri stanbul

14 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (Bugnk Dille), Atatrk Aratrma

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

saldran kuvvetin nne set ekilmemesi gerektiinden szedilmiti. Dier

21 Atatrkn Sylev ve Demeleri (Bugnk Dille), s. 81-82. Atatrkn Harbiye Nazr

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

TBMM Gizli Celse Zabtlar, Ankara 1980, C. I, s. 4.

II. YAPILAN TRK ALEYHTARI PROPAGANDAYA KARI

25 Atatrkn Amerikal Gazeteciye Yapt Bu Aklamann Tam Metni in Bkz., Atatrkn

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

26 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

28 Atatrk, NUTUK, s.69-70.

31 Atatrk, NUTUK, s. 173.

III. ATATRK SOVYETLERN ERMEN HAMLN KABUL

ti, Rusyada ve Trkiyede Ermenilerin, isterlerse bamszla dek kendi

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

ngilizlerin, Bolevikler aleyhine isyan eden General Denikin ve General

38 K. Grn, Trk-Sovyet likileri, s. 8-10.

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

Sovyet Hariyiciye Komiseri, bunun pek ziyade itiraza dar olduunu,

tenasip kk bir yerin Ermenistana ilhakn talep ettiklerini ileri srmi,

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s.285-286.

larsa, Trkiye Hkmeti de, yaylmac Ermeni Hkmeti zerine askeri

49 Atatrkn Tamim,Telgraf ve Beyannameleri, s.322. Atatrk Sovyet sisteminin eit

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

Karabekir, a.g.e., s. 858.

i ve d tehlikelere kar Ankara Hkmeti silahl yardmda bulunacaktr.

Karabekir, a.g.e., s. 1135-1136.

IV. ATATRK FRANSIZLARIN MLTAN ERMENLERLE BRLN PROTESTO EDYOR

bul 1976, s. 312.

l olarak kaldrdn ilan etmitir. Ekonomik ve ticari menfaatlerinin zarar

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

krmzn btn hakszlklar kabul etmeyeceklerine inandmz Avrupa ve

Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 138-139.

ATATRKN KONUMA VE YAZIMALARINDA ERMEN SORUNU

elik, a.g.e., s. 425-426.

Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 204, 213-214