G N A H KEiSi

RENE GIRARD

RENE GIRARD, 1 923'te Fransa'nn Avignon kentin

de dogdu . 1943-4 7 arasnda oraag tarihi egitim i al

d.

194 ?'de lndiana niversitesinde ders vermeye

balad ve bundan sonra almalarn ABD'de sr

drd.

1 9 S O'de ayn niversitede doktorasn ta

mamlad ve edebiyat dersleri vermeye balad. 1971-

76'da New York Devlet niversitesinde ders verdi.

1 99 S 'te Stanford niversitesinden emekliye ayrld.

Meslektalan ve dostlar l990'da Girard'n eserleriyle
balayan aratrmalar gelitirmek amacyla iddet ve Din Kolokyumu'nu kur
dular.

Girard'n d nc e l eriyle balayan tanmalar zenginletirrnek iin

1 994'ten beri her yl Contagion adl bir dergi yaymlanyor. Rene Girard'n
Trkede daha nce Romantik Yalan ve Romansal Hakihat (ev. Arzu Etensel ll
dem, M etis Yaynlar, 2001) ile iddet ve Kutsal (ev. Necmiye Alpay, Kanat Ki
tap, 2003) adl ki taplar y ay mland.

ISIK ERGDEN, 1960 Istanbul dogumlu. Galatasaray Lisesi, askeri cezaevleri

ve Bogazii niversitesinde geirdigi yllar boyunca -baka eylerle birlikte
yazyla ve eviriyle hep ugrat. Yaytmlanm ellinin zerinde eviri kitabnn
yan sra biri anlan (Kurunhalemlr, Nisan Yaynlar, 1996) digeri deneme (Sts

sizliin Anarisi, Kaos Yayn lar , 2001) trnde iki de kitab bulunmaktadr.

Gnah Keisi
RENE GIRARD

eviren

ISIK ERG DEN

KA NA T

Kanat Kitap 22

Kurarn dizisi 5

GNAH KEISI
RENE GIRARD

Artropoloji

Psikoloji

Edebiyat eletirisi

l. Bsk: Haziran 2005

ISBN 975-8859-23-4

o Ed iion.c.;

Berna-d Grassct 1972

zgn ad: Le Buc Emi..<osuite

o

T rke yayn haklan Pusula Yavnulk ltd. ti . 2003

Kanat Kitap, bir PusulaYaynclk Ld kuruluudur.

Edtr: Orhan Koak

Franszcadan eviren: Ik Ergden

Tasanm: Mehmet Sinan Niyazioglu
Sayfa dzeni: Mehmet ztrk

Bask: Ayhan Matbaas. tlf. (02 12 ) 629 Ol 65

Kanat Kitap
lnn Cad. Emektar Sokak No. 24/B Gmsuyu!Beyoglu 34427 Istanbul
tlf. (02 12) 252 42 80 pbx

faks: (02 12) 293 15 44

e-posta: kanat@kanatkitap.com
www.kanatkitap.com

iCiNDEKiLER
1. Guillaume de Machaut ve Yahudiler
2. Kym Basmakahplan
3. Mit Nedir?
4. iddet ve By
5. Teotihuacan
6. As'lar, Kureta'lar ve Titan'lar
7. Tannlann Sulan
B. Mitlerin Bilimi

17
33
63
79
91
105
131

9. lncil'de lsa'nn ilesinin Kilit Szckleri

139

10. Sadece Bir Kii Olsn Diye. ..

155

ll. Vaftizci Yahya'nn Boynunun Vurulmas

173

12. Petrus'un lnkan

205

13. Gerasa'nn Cinleri

227

14. Kendi Iinde Blnm Olan eytan

253

15. Tarih ve Parakleitos

271

B i R i N C i B L M :
G U I LLA U M E D E M A C H A U T V E YA H U D i L ER

uilla ume de Machaut yaptlan m on drdnc yzyln ortala

nnda yazm bir Fransz airiydi. ]ugement du Roy de Navarre

[Navarre Kralnn Yarglanmas] adl iiri daha iyi tannmaya layk

tr. Yaptn ana blm, biem ve konu bakmndan geleneksel bir
valye i\kaneligi tarznda yazlmtr, ama balang blm ar
tcdr. Art arda meydana gelen anlalmaz facialardan sz eden ve
bunlara tank oldugunu ileri sren Guillaume, sonunda korkudan
evine kapanarak orada lm ya da bu tarifsiz azabn son bulmas
n beklemitir. Baz olaylar tmyle, bazlanysa ksmen gerekd
dr. Yine de bu aniatdan edinilen izlenim, gerek bir eylerin olmu
oldugudur.
Gkyznde iaretler vardr. Yagan talar canllan ldrr. e
hirler, den yldrmlarla tmyle yok olur. Guillaume'un yaadg
ehirde -hangisi oldugunu sylemez- ok sayda insan lr. Bu
lmlerden bazlanna Yahudilerin ve onlann Hristiyanlar arasnda
ki suortaklannn ktlg yol amtr. Bu insanlar, yerel nfus

GNAH KEISI

iinde byle byk kayplara nasl yol aabilmilerdi? Nehirleri, ii

lir su kaynaklarn zehirlemilerdi. Gksel adalet, bu felaketiere yol
aanlarn kimler oldugunu halka gsterir, onlar da bu kiilerin t
mn katiedince zarar tazmin edilmi olur. Yine de giderek daha
ok insan lmeye deVam eder, ta ki bir ilkbahar gnne kadar; o
gn Guillaume sokaktan mzik sesleri, erkek ve kadn kahkahalan
iitir. Btn olup bitenler sona ermitir artk; akane iir, saray iiri
yeniden balayabilecektir.
On altnc ve on yedinci yzyldaki balanglarndan bugne
kadar modern eletirinin esas, metinlere kreesine gvennemek ol
mutur. agmzda da birok yetkin zeka, eletirel kavrayn ku
kuculukla dogru orantl olarak gelitigine hala inanmaktadr. Ge
mite gerek bilgilerin taycs olarak grlen metinler gnmzde
kukuyla karianmaktadr, nk kuaklar boyunca tarihilerin
tekrar tekrar yorumuna tabi tutulmulardr. te yandan, epistemo
loglar ve filozoflar da gemite tarih bilimi diye adlandrlan eyin
sarslmasna yol aan radikal bir bunalm geiriyorlar bugn. Metin
lerden beslenmeye alm bilginler artk her trl yoruma kukuy
la yaklayorlar.
Ilk bakta, Guillaume de Machaut'nun metni tarihsel kesinlik
bakmndan gnmzn kukuculugunu hakl karr gibi gzke
bilir. Ama bir sre dndkten sonra, bugn bile okurlar anlatda
ki inanlmaz olaylar arasmda baz gerek olanlarn seebilecekler
dir. Ne gkyzQde beliren iaretiere ne de Yahudiler aleyhine su
lamalara inanacaklar, ama tm bu inanlmaz temalarn her birini ay
n biimde ele almaktan veya hepsini ayn dzleme yerletirmekten
de geri duracaklardr. Guillaume'un kendisi bir ey icat etmi degil
dir. Evet, kolay kanan biri oldugu kesindir ve kamuoyunun histeri
sini yanstmaktadr. Yine de szn ettigi saysz lm gerektir ve
kuku yok ki 1349 ve 1350'de Fransa'nn kuzeyini kasp kavurmu
nl kara vebadan kaynaklanmtr. Ayn ekilde, Yahudi katliam

G U I L L A U M E D E M A C H A U T V E Y A H U DI L E R

da ge rektir. Katliamclar, o tarihte yaygn dalamda olan zehirierne

sylentilerine inanm olmaldrlar. Bu dedikodular n sz edilen
katliamlar baiatacak kadar nem tamasna yol aan ey, hastalk
karsnda d uyulan genel korkudur. lte , ]ugement du Roy de Navar
re da Yahudilerin anlatldg blm :
'

Bunun ardndan geldi pislik srs

Sahte , hain ve kt nl:
Yudea'yd bu, lanetli,
Kt yrekli , sadakatsiz,
Kindar ve er odag ,
Onca altn ve gm verdi
Ve vaat etti sersemlere ,
Kuyular, nehirler ve emeler
Saf ve temiz olan her ey
Birok yerde zehirlenecek,
Birogu yaamlarn kaybedecek;
nk kim ise buradan
lyordu aniden.
Ve ite kukusuz
On defa yz bini
lverdi tarlalarda, ehirde.
Kim ki fark etti bunu
Hayal krklgna ugratt lm
Fakat O ki yukarda oturur ve her eyi grr
Her eyi ynetir ve her eyi saglar,
Kimsenin grmedigi bu ihaneti gsterdi
Ve herkese bildirdi
Ki yitirdiler canlarn ve mallarn.
nk btn Yahudiler katledildi ,
Kimileri asld, kimileri yakld,
Kimileri boguldu , kimileri kesildi

G N A H K E C ISI

Baltayla ya da klla
Ve ok sayda Hristiyan da onlarla birlikte

ldler utan iinde.

Ortaag topluluklar vebadan yle korkuyorlard ki, ad bile r
ktyordu onlar; mmkn oldugunca uzun sre adn anmaktan,
hatta salgnlarn sonularn iddetlendirrnek pahasna bile olsa, ge
rekli nlemleri almaktan kandlar. yle gszdler ki, hakikati
kabullenmek, onlar iin, durumla yzlernek ve kar koymak degil,
ykc etkisine kendini teslim etmek ve normal yaam sryormu
gibi yapmaktan vazgemek olacakt. Tm halk byle bir krlge se
ve seve katlyordu. Gerekligi reddetme ynndeki bu mitsiz ira
de "gnah keisi" avn tevik ediyordu.
La Fontaine,

Vebadan Hasta Hayvanlar masalnda bu korkun te

rimi dile getirerek ugursuz gcn bir anlamda topluluk iinde ser
best brakmaktan duyulan bu yan dini tiksintiyi mkemmel biim
de ifade eder:
Veba (adyla an n al nk ) ...

La Fontaine, salgn bir tanrsal ceza olarak gren kolektif kendi

ni-aldatma [mauvais foi] srecine iaret etmektedir burada. fke
tanrs, herkesin eit olarak paylamadg bir sululuk duygusu kar
snda fkelenmitir. Felaketi uzak tutmak iin suluyu saptamak
ve cezalandrmak ya da La Fontaine'in yazdg gibi, onu tanrya
"adamak" gerekmektedir.
Masalcia ilk sorguya ekilenler av hayvanlardr, av hayvan ola
rak davranlarn yapay bir iyilikle tarif ederler ve bylece hemen
1 CEuvres de G uillaurne de Machaut , yay. Ernest Hoeppfner, , le )ugemcnt du

Ray de Nava rre, Societe des anciens textes franais, 1908, s. 144-145 .
2 j . - N . Biraben , Les Hommes et la Peste en France et dans les pays europeens et

mediterraneens, Paris-La Hayr, 975-197 6 , 2 cilt; jean Del urneau ,

La Peur en Occident, Pa r is lY7.

G U I L L A U M E D E MAC HAUT VE YAH U D I L E R

baglanrlar. Eek en arkadan gelir, hayvanlann en az kan dkeni ve

bu nedenle de en zayf ve en az korunakl olamdr. Sonunda mim
lenen de o olur.
Tarihilere gre, baz ehirlerde, yaknlarda bir yerde veba oldu
guna ilikin daha ilk sylenti iitildigi anda balamtr Yahudi kat
lian. Guillaume'un anlats byle bir duruma uygundur, nk kat
liam daha salgn doruga ulamadan olup bilmektedir. Ama yazann
Yahudilerin dktg zehre atfettigi ok sayda lm, bir baka ak
lamaya iaret ediyor. Eger lmler gerekse -hayali saymamz iin
bir neden yoktur- bunlar ayn felaketin ilk kurbanlan olabilirler.
Ama Guillaume byle dnmez, geriye dnp baktgnda bile by
le bir ey olabilecegini aklndan geirmez. Onun gznde, gelenek
sel gnah keileri salgnn ilk evrelerinin sebepleri olarak kalrlar. Ya
zar ancak sonraki evreler iin aka patolojik bir grngnn var
lgn kabul eder. Sonuta, felaket yle byktr ki, olay yalnzca
zehir dkenierin komplosu gibi tek bir nedenle aklamak da iyice
zorlar; ama Guillaume btn olaylar zincirini hakiki varlk neden
lerine bakarak yeniden yorumlamaya gitmez.
Aslnda, airin vebann varlgn ne lde kabul ettigi sorusunu
da sorabiliriz, nk son ana kadar o ugursuz szcg yazmaktan
kanr. Onemli an geldiginde, o srada hala ender kullanlan Yunan
ca epydimie [salgn] terimini gsterili biimde iin iine katar. Bu
szcgn, onun metninde, bizim metnimizdeki gibi ilemedigi orta
dadr; korkulan terimin gerek bir dengi degil, daha ziyade bir ika
mesidir, vebay kendi adyla annamann yeni bir yntemidir - ksa
cas yeni bir gnah keisi ama bu kez tamamen dil dzeyinde. Bu
kadar ksa zamanda bunca insan ldren hastalgn dogasn ve ne
denini belirlemek asla mmkn olmad, der bize Guillaume:
Ne hekimler bildi, ne grd
Ne nedenini syleyebildi
Bu gelenin, ne oldugunu

GONAH K E C I S I

(are bulunamad),
oguna gre hastahkt

Salgn [epydimie] deniyordu

Bu noktada Guillaume, kendisi dnmek yerine kamuoyuna
gvenmeyi tercih ediyordur. On drdnc yzylda Epydimie szc
nn kayglan bastrmaya yarayan bir "bilimsel" kokusu vardr; pis
veba kokularn bastrmak iin ke balarna konulup uzun sre
kullanlm ho kokular yayan ttslere benzer biraz. Bir hastal
doru adlandrmak yan yarya iyiletirmek gibidir; kontrol edileme
yen olgular, bir kontrol izlenimi yaratmak amacyla sk sk yeniden
adlandrlr. Bu szel cin karmalar, bizim bilimimizin yanltc ya
da etkisiz kald her alanda bizi batan karmaya devam etmekte
dir. Ksacas, olguyu veba diye adlandrmaktan kannakla onu da
tannya "adam" oluruz. Burada sanki bir dilsel kurban edimi vardr;
kukusuz, elik eden ya da neeleyen insan-kurbanlarla kyaslandi
nda olduka masumdur bu, ama temel yaps ayndr.
Gerek ve hayali tm kolektif gnah keileri, Yahudiler ve kr
balayanlar, ta yamurlan ve epydimie, geriye dnk olarak bile
Guillaume'un anlatsnda yle etkin rol oynamaya devam ederler ki,
Guillaume, bizim "kara veba" olarak saptadmz felaketin birliini
asla gremez. Yazann grd, birbirine yalnzca dinsel anlamlary
la bitien bir bamsz felaketler dizisidir sadece (bir bakma Msr'n
on felaketi gibi).
Buraya kadar sylediim hemen her ey aikar olmal. Hepimiz
Guillaume'un aniatsn ayn ekilde anlyoruz, okurlannn bana ih
tiyac yok. Yine de cretini ve gcn tam kavrayamadmz bu
okuma zerinde srar etmekte yarar var, zellikle de herkesten ka
bul grd ve tartma konusu edilmedii iin. Metni herkes yz
yllardr bu ekilde okuyor ve bu okuma kkl bir yeniden yorum
lama ierdii iin byle bir sreklilik daha da kayda deer. Yazann
metnine verdii anlam hi tereddtsz reddediyoruz. Ne syledii-

G U I LLA U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D IL E R

ni bilmedigini iddia ediyoruz. Yzyllarm tesinden gelen bizler,

modemler, bunu yazardan daha iyi bilmekteyiz ve onun szn d
zeltebilecek yetenekteyiz . Hatta yazann grmedigi bir hakikati bile
saptayabilecek durumda oldugumuza inanyoruz, ve daha da byk
bir cretle, bu hakikati , yazann kendisi farknda olmadg halde bi
zim anlamamz sagladgn ileri srmekte tereddt etmiyoruz.
Yahudilerin gerekten katledildigi iddiasna duydugumuz ar
tc gvenin kaynag nedir? Akla hemen gelen bir cevap var. Biz bu
metni tek bana okumuyoruz. Ayn dneme ait baka metnler de
var onlar da ayn konulan iliyor; ilerinden bazlan Guillaume'un
kinden daha degerlidir. Yazarlan daha klyutmaz grnmektedir.
Hepsi birden , Guillaume'un metnini yerletirebilecegimiz sk bir ta
rihsel bilgi ag oluturmaktadr. Bu baglam sayesinde, aktardgm
blmde dogruyu yanltan ayrt etmeyi baannz.
Kara veba dnemindeki Yahudi kymlannn nispeten iyi bilinen
bir olgular toplam oluturdugu dogrudur. Oneeden olumu bir
bilgi toplam vardr burada , bizde belirli beklentiler uyandran bilgi
ler. Guillaume'un metni bu beklentilere cevap vermektedir. Bu ba
k as , bizim kiisel deneyimimiz ve metinle dogrudan temasmz
dzleminde yanl degildir, ama teorik adan doyurucu degildir.
Tarihsel bilgi ag kukusuz vardr, ama bu ag oluturan belgeler
de -benzer ya da farkl gerekelerle- Guillaume'un metninden asla
daha gvenilir degildir. Guillaume'u bu baglarnn iine tam olarak
yerletirmemiz de imkanszdr, nk bize aktardg olayiann nere
de cereyan ettigini bilmemekteyiz . Belki Paris'te , belki Reims'de , bel
ki nc bir ehirde . Ne olursa olsun , baglam belirleyici bir rol oy
namamaktadr; modern okur, bilgi sahibi olmasa bile, benim yapt
gm okumay yapabilir. Kurbann muhtemelen haksz yere katledil
digi sonucunu o da karr. Metnin yalan syledigini dnr, n
k bu kurbanlar masumdur, ama ayn zamanda metnin dogruyu
syledigini de dnr, nk kurbanlar gerektir. Tpk bizim

G0N A H K E I SI

ayrt ettigirniz gibi o da sonunda her zaman dogruyu yanltan ayrt

eder. Bize bu gc veren nedir? Iinde tek bir tane rk var diye
tm bir sepet elmay oldugu gibi frlatp atma ilkesini sistematik ola
rak rehber tutmak uygun olmaz m? Burada, kukunun zayflgn
dan kukulanmamz gerekmez mi? agda hiper-eletirinin, alan
bo bulsayd oktan saldrm olacag bir safdillik kalntsndan ku
kulanmamz gerekmez mi? Her trl tarihsel bilginin kesinlikten
uzak oldugunu ve elimizdeki gibi bir metinden hibir ey karama
yacagmz, bir kynn gerekligini bile saptayamayacagmz itiraf
etmemiz gerekmez mi?
Tm bu sorulara kesin olarak "hayr!" diye cevap vermek gerekir.
Aynmsz bir kukuculuk, metnin z yapsn dikkate almaz. Bu met
nin geree uygun gzken verileri ile gerekd gzken verileri
arasnda ok zel bir iliki vardr. Balangta okur, "u yanl, u
dogru!" diyemez kukusuz. Inanlmas az ok imkansz ya da inan
labilecek iziekler grr yalnzca. Saylan artan ller inanlr eydir
bir salgn sz konusu olabilir. Ama zehirlerneler pek inandnc degil
dir; zellikle de Guillaume'un betimledigi kadar ktlesel bir lek
te... On drdnc yzylda bu kadar tehlikeli, zararl etkiler yarata
bilecek maddeler yoktur. Yazarn, szmona sulutara duydugu kin
aikardr; bu da onun tezini son derece kuku verici klmaktadr.
Bu iki tr veriyi grp tanyabilmek iin, birbiri zerinde etkide
bulunduklarn en azndan zmni olarak kabullenmek gerekir. Eger
bir salgn oldugu dogruysa, bu, uyuklayan nyarglar elbette alev
lendirebilir. Kym itah, zellikle kriz dneminde, dini aznlklara
seve seve ynelir. Buna karlk, Guillaume'un safa tekrarladg tr
den sulamalar da gerek bir kyn elbette hakl gsterebilir. Onun
gibi bir airin kan dkc olmas mmkn degildir. Anlattg hika
yelere inanyor olmas, kukusuz onun evresinde de inanlyar ol
masndandr. Dolaysyla metnin varsaydg kamuoyu, en sama
sylentileri kabul etmeye hazr, an heyecanl bir kamuoyudur. K-

G U I L L A U M E D E M A CHA UT V E Y A H U D I L E R

sacas, yazann gerekten meydana geldigini ne srdg katliamla

ra elverili bir duruma iaret ediyordur metin.
Kolayca inanlamayacak olaylar baglamnda, mmkn gzken
olaylar da inanlr olaylara dnr. Tersi de dogrudur. Muhtemel
ve inanlabilecek olaylar baglamnda, inanlmaz olaylan da srf kur
maca yaratma hazz adna zgrce alan bir imgeleme baglamak
dogru olmaz. lmgelem diye bir eyi elbette kabul ediyoruz - ama
herhangi bir imgelem degil, iddete susam insanlarn zgl imge
lemidir bu. Bunun sonucu olarak, metnin tm temsilleri arasnda
karlkl bir dogrulama vardr. Bu denkligin farkna ancak tek bir
varsaymla vanlabilir. Okudugumuz metin, kymclann bak a
syla anlatlm gerek bir kym metnidir. Bu bak as, kymclar
kendi iddetlerinin hakllgna ikna olmu oldugundan, ister istemez
aldatcdr; kendilerini yarg olarak grmektedirler, dolaysyla on
lara sulu kurbanlar gerekmektedir, ama bu bak as ksmen de
gerege uygundur, nk hakl olmann kesinligiyle hareket ettikle
ri

iin kymclar katliamlannn hibir ynn saklamaya gerek duy

mazlar.
Guillaume de- Machaut'nunki gibi bir metin karsnda, bir met
nin btn -gerek bilgi sz konusu oldugunda- ierdigi en az gve
nilir temsilden daha degerli olamaz eklindeki genel kural askya al
mak merudur. Metin kym lehindeki durumlan betimliyorsa, kur
banlan bize kymclann genellikle setikleri trde kurbanlar olarak
gsteriyorsa ve stelik bu kurbanlan kymclann genel olarak kur
bananna yaktrdklan trden sulan ilemi olarak sunuyorsa, k
ymm gerek olma ihtimali byktr. Metnin kendisi bu gerekligi
dogruluyorsa, bundan kuku duymak iin pek bir neden yoktur.
Kymclann bak as n anlamaya baladgmzda, sulamalann
samalg, bir metnin bilgi degerini tehlikeye atmak bir yana, inam
lrlgn glendirir - ama sadece kendisinin de yankladg iddet
olaylan baglamnda. Guillaume zehirierne olayna ritel ocuk katli

10

G N A H K E I SI

hikayeleri de ekiemi olsayd , raporu iyice inan lmazlar, ama bize

aktardg katliamlarn gerekligi asla bu nedenle azalmazd . Bu tr
metinlerde sulamalar ne kadar inanlmazsa, katliamlarn inanlrl
o lde glenir: Sulamalar, katliamlarn neredeyse kesin ola
rak meydana geldigi psikososyal baglarnn varln bize onaylar.
te yandan , katliamlar temas salgn temasnn yanna ye rletirildi
inde , en kesinlik dkn aratrmacnn bile zehir katma hikaye
sini ciddiye alabilecei tarihsel balan saglayacaktr.
Kyma ilikin aniatlar herhalde yalandr; ama genel olarak k
ymclarn ve zel olarak da ortaa kymclarnn ok karakteristik
zelliklerini o kadar iyi vermektedir ki, bu yalann bir tahmin yapl
masn tevik ettii her noktada metnin doruyu syledigine inana
biliriz . Potansiyel kymclar kymlarnn gerekliini betimliyorlar
sa eer, onlara inanmak gerekir.
Kesinlii douran ey, iki tr zelliin bileimidir. Bu bileime
ancak ender rneklerde rastlansayd eer, bu kadar kesin ve gven
li olamazdk Ama rneklerin skl, kukuya yer brakmayacak l
dedir. Bu zelliklerin dzenli balantsn aklayabilecek tek ol
gu , kymclarn perspekti finden grlen gerek kymdr. Bizim
tm metinleri yorumlaymz istatistik asndan dogrulanmaktadr.
Kesinliin istatistik adan dorulanabiliyor olmas , bunun hep
si de eit lde kesinliksiz belgelerin basite yglmasndan ibaret
olduu anlarnma gelmez. Daha yksek nitelikte bir kesinl ikti r bu.
Guillaume de Machaut'nunki trnden her belgenin gz ard edile
meyecek bir deeri vardr; nk byle bir belgede geree uygun
luk ile geree aykrlk arasmda yle bir etkileim vardr ki, bunla
rn her biri dierinin varln aklar ve merulatrr. Bizim kesinli
inzin istatistiki bir karakteri olmasnn nedeni, tek bana ele al
nan herhangi bir metnin bir sahtekarn ii olabilecegidir. Ihtimal za
yftr ama tek belge dzeyinde sfr deildir. Buna karlk ok say
da belge varsa bu ihtimal sfrdr.

G UI L L A U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D I L E R

ll

Modern Bat dnyas, ukym metinleri"ni3 gerek olarak kabul

lenmeyi tercih etmitir, bu metinleri gizemden anndrmann tek yo
lu da budur. Bu zm dogrudur ve kusursuzdur, nk bu tr me
tinlerde yer alan tm verileri dikkate alr. Bize "gereki" zm
dayatan hmanitarizm ya da ideoloj i degil, ok daha kkl dn
sel nedenlerdir. Bu yorum, kendisinden yana oluan, neredeyse oy
birligine dayal konsenss gasp etmi degildir. Tarihin bize sunabi
lecegi daha saglam sonu yoktur. "Zihniyetler" tarihisinin genel
olarak gvenilir buldugu bir tanklk, yani bir Guillaume de Macha
ut'nun yanlsamalarn paylamayan bi rinin tanklg, asla kymcla
rn ya da su ortaklannn igren tankhg kadar degerli olamayacak
tr; nk kymclarn tanklg , bilind niteliginden tr , daha
ok eyin aga kmasna imkan vermektedir. nemli olan belge,
kendilerine kar kullanlabilecek belgeleri artlannda brakmayacak
kadar uyank modern kymclann ogundan farkl olarak, suun iz
lerini sil meyecek kadar safdil olan kymclann belgesidir.
Hakl olduklarna hala inanan ve kymlannn karakteristik veri
lerini rtbas edecek ya da sansre ugratacak kadar kendilerine g
vensiz olmayan kymclan safdil kymclar diye adlandnyorum. Bu
veriler onlarn metinlerinde ya tmyle apak ve dolayszca aga
karc biimde, ya da aldatc, gizli ve ancak dolayl olarak aa
vurucu biimde ortaya kar. Hepsi de son gl ablonlar halinde
dir ve bu metinlerin dogas hakknda bizi bilgi sahibi yapan ey de ,
bu iki tr klienin, gerege uygun olanlar ile aldatc olanlarn bile
imidir.

n m zde kymla ilgili basmakalp dnceleri e imiz sp

G tayabiliyoruz. Ama bugn sradanlam olan bu blg, on dor

dnc yzylda var olmayan ya da ok az var olan bir bilgiydi. Saf

dil kymclar, ne yapthlann bilmezler. Okurlarn bile bile aldatma3 , Blm V,

s.

136- 162.

12

GNAH KECISI

yacak kadar iyi niyetlidirler ve olaylan gerekten grdkleri gibi su

narlar. Kendi raporlarn kaleme alrken , gelecek kuaklara kendi
aleyhlerinde silahlar verdikleri kukusuna kaplmazla r. On altnc
yzyln kt nl "cad avlan" iin geerlidir bu . Gnmzde ge
zegenimizin "geri kalm" blgeleri iin de geerlidir. yleyse konu
muz klieler ve sradanlktr; okur, benim bu apak olgular zerin
deki srarm skc bulabilir. Beni baglasn, ama bunlarn gereksiz
olmadg birazdan grlecektir; Guillaume de Machaut'nun duru
munda apak olan eyi tuhaf, hatta tahayyl edilemez klmak iin
minik bir yer degitirme yeterli olur kimi zaman .
Okur, benim byle konumakla birok eletirmenin kutsal say
dg baz ilkeleri ignedigimi imdiden saptam olabilir. Bana hep
u denmekte: Metne asla iddet uygulamamal . Guillaume de Mac
haut karsnda tercih aktr: Ya metne iddet uygulanacak ya da
metnin masum kurbaniara uyguladg iddetin srp gitmesine izin
verilecektir. Baz yarumcularn arlkianna kar mkemmel kor
kuluklar saglyor gibi gzktg iin gnmzde evrensel geerlilik
atfedilen baz ilkeler, bu ilkeleri dokunulmaz kabul ederek her eyi
ngrm olduklarna i nananlarn hi hesaba katmadklar zararl
sonulara yol aabilir. Eletirmenin birinci grevinin, metinlerin an
lamna sayg gstermek oldugu her yerde tekrarlanmaktadr. Bir Gu
illaume de Machaut'nun "edebiyat" karsnda bu ilkeyi sonuna ka
dar savunabilir miyiz?
Machaut'nun aydnlatclgnn , daha dogrusu hepimizin onu te
reddtszce okuyuumuzun aga drdg bir agda kapris da
ha var: Edebiyat eletirmenlerimizin "gnderge" diye adlandrdkla
r eyi laubalice balanndan savma tarz. agmzn dilbilimsel jar
gonunda gnderge , bir metnin szn ettigi eyin ta kendisidir - ya
ni bu metinde, Hristiyanlarn zehirlenmesinin sorumlusu olarak ka
bul edilen Yahudilerin katliam . Gndergenin neredeyse eriilmez
bir ey oldugu aag yukar yirmi yldan beri tekrarlanmakta. Buna

G U I LL A U E D E A C H A U T V E Y A H U D I L E R

gre, gndergeye eriip eriemediimizin nemi yoktur; bu safdil

gnderge kaygs , modem metin incelemesini ksteklemektedir yal
nzca . Artk nem tayan tek ey, dilin daima ikircikli ve kaygan
ilikile ridir. Bu perspektifi tmyle bir yana atacak deiliz, ama onu
akademik biimde uygulamaya kalktmzda, Guillaume'un pek
saygn Eski Metinler Cemiyeti'ndeki yaymcs olan Emest Hoeppf
ner'i de bu yazann gerekten ideal tek eletirmeni olarak grme ris
kine deriz . Hoeppfner'in rsznde saray iirine deinilmektedir,
ama kara veba srasnda Yahudilerin katiedilmesine dair tek cmle
yoktur.
Guillaume'dan yukarda aktanlan blm , Des choses cachees depu

is la fondalian du mond e da [Dnyann Kuruluundan Beri Gizlenmi

'

eyler] "kym metinleri" diye adlandrdm eyin iyi bir megini

oluturur. "Kym metinleri" derken kastettigim ey, ogu zaman ko
lektif olarak yaanan gerek iddetin, kymclann bak asyla ka
leme alnm, dolaysyla karakteristik arptmalardan etkitenmi ra
porlardr. Kym metninin saglam temellere dayal diye merulatr
dg iddet eylemlerindeki keyfi niteligi ortaya koymak ve dzeltmek
iin bu arptmalar saptamak ve tanmlamak gerekir.
Guillaume de Machaut'nun metninde rastladgmz gerek veri
ler ile hayali -ama asla temelsiz olmayan- verilerin bu bileiminin
bir cadlk davas tutanagnda da bulundugunu grmek iin uzun
uzadya incelemeye gerek yoktur. Her ey gerek diye sunulmutur
ama biz bunlarn hepsine inanmadgmz gibi her eyin yalan oldu
guna da inanmyoruz. Aslnda yanl, dogruyu ayrt etmekte hi
glk ekmeyiz. Onceki rnekte oldugu gibi cadlk davalanndaki
sulamalar da glntr - cadlar tarafndan gerek kabul edilseler
ve biz de cadlarn itiraflarnn ikenceyle elde edilmedigini dn
sek bile byledir. Sulanan kii kendini gerekten cad sayabilir. Bel
ki de by yntemleriyle komulanna zarar vermeye gerekten a
balamtr. Yine de biz onun lm hak euigini dnmeyiz. Bize

14

GNAH KECISI

gre, hibir by yntemi etkili olamaz . Byclgn etkili oldugu

ynndeki ayn g ln inanc kurbann da cellatlaryla birlikte pay
laabildigini rahatlkla kabul edebiliriz , ama bu inan bizi etkilemez;
bizim kukuculugumuz bunun karsnda sarslmaz.
Bu davalar srasnda hakikati yeniden hakim klmak, daha dog
rusu ilk kez ortaya koymak iin tek bir ses bile ykselmez. Kimse
henz bunu yapabilecek durumda degildir. Bu demektir ki , yalnz
ca yarglar ve tanklar deil, sulularn kendisi de onlarn metinle
rine getirdiimiz yorumun karsnda yer almaktadr. Bu oybirligi
bizi etkilemez. Bu belgelerin yazarlar oradaydlar ama biz orada de
gildik. Kaynan onlardan almayan hibir bilgiye sahip degiliz . Yi
ne de , yzyllarca sonra, tek bana bir tarihi, hatta rasgele biri , ca
dlara verilen hkm bozma hakkn kendinde bulur.4
Bu, Guillaume de Machaut rneindeki radikal yeniden-yoru
mun aynsdr, metinleri altst etme ynnde gsterilen ayn cret,
ayn dnsel ilem ve gerekelere dayal ayn kesinlik. Hayali veri
lerin varlg, metnin btnn hayal rn saymamza yol amaz .
Tam tersine , inanlmaz sulamalar, baka verilerin gvenilirligini
azaltmaz , tersine glendirir.
Burada da, metinleri oluturan verilerin olanakszlgyla olanak
llg arasnda , paradoksal gzken ama aslnda byle olmayan bir
iliki vardr. Hnz aka ifade edilmemi olmakla birlikte zihni
mizde mevcut olan bu ilikiye bagl kalarak, elimizdeki metinden
kartlabilecek bilgi miktarn ve niteligini degerlendirmemiz mm
kndr. Eer belge bir hukuk metniyse, elde edilecek sonular Gu
illaume de Machaut megindeki kadar olumlu, hatta daha oluml u4 J. Hanse n , Zaube rwahn , lnquisition und Hexenproess im Mittelalter und die

Entstehung der grossen Hexenverfolgung. Mnih-Leipzig, 1900; Jean Delumeau,

agy, II, Blm ll. Byclk davalarnn sonu zerine bkz . Robert Mandrou ,

Magistrats et Sorciers. Paris, 1968. Ayrca bkz. Natalie Zernon Davis ,

Society and Culture in Early Modern France, Stan ford, 1975 .

G U I L L A U M E D E M A CH A U T V E Y A HU D I L E R

15

dur. Tutanaklarn ogunun byclerle birlikte yaklm olmas bir

talihsizliktir. Sulamalar samadr ve hkm adaletsizdir, ama me
tinler, genel kural olarak, hukuki belgelerin zellii olan kesinlik ve
aklk kaygsyla kaleme alnmtr. Dolaysyla gvenimiz tamdr.
Cad avclarna gizlice sempati duyduumuz kukusuna kaplmayz.
Baz veriler kymc arptmalada lekelenmi diye , bir davann tm
verilerine ayn lde hayal rn gzyle bakan tarihi, iinden
hibir ey anlamayan biridir ve meslektalan da onu ciddiye almaz.
En etkili eletiri tarz, hatann asla ar inanszlktan deil, her za
man iin inanszlk eksikliinden ilenebileceini bahane ederek,
metindeki inanlabilecek eleri bile reddetmek olamaz. Kym me
tinlerinin altn kural karsnda snrsz gvensizlik ilkesi bir kez da
ha silinmelidir. Kymc zihniyet bir tr yanlsama yaratr ve bu ya
nlsamann izleri , belli bir olay trnn, yani cadnn ldrld
kynn varlgn yalanlamak yerine dorular. Doruyu yanltan
ayrmak kolaydr, nk ikisi de bir basmakalbn izini tamaktadr.
Kym metinleri karsnda gsterdiimiz olaand gvenin ni
in ve nasl olduunu iyi anlamak iin, bu basmakalplan sralamak
ve betimlemek gerekir . Bu da zor deildir. Zaten bildiimiz ve kap
samndan , neminden kuku duymadmz , nk asla sistematik
biimde aa karamadmz bir bilgiyi aka belinmekten baka
bir y kesinlikle sz konusu deildir. Bu bilgi, uyguladmz somut
rneklerde ierilmi olarak kalr ve bu somut rnekler her zaman
iin tarihin , zellikle Bat tarihinin alanna dahildir. Bu bilgiyi henz
bu sahann dna, rnein "etnolojik" denen alanlara uygulamaya
kalkmad k. Bunu mmkn klmak iin, imdi -kabaca da olsa- k
ym basmakalplannn bir tipolojisini karacam.

iKiN Ci B L M :
KlYlM BA SMAKALIPLARI

urada yalnzca kolektif kymlardan ya da kolektif yanklar bu

B lan kymlardan sz ediyorum. Kolektif kymdan anladgm, ka

ra veba srasndaki Yahudi katliam gibi dogrudan dogruya katil kit
lelerin iledigi iddet eylemleridir. Kolektif yanklar bulan katliam

dan anladgm ise, cad av trundeki iddetlerdir; biim itibariyle

yasal olan ama genel olarak an galeyana gelmi bir kamuoyunun
tevik ettigi iddet eylemleridir bunlar. Yine de bu ayrm ok nem
li degildir. Siyasal terr, megin Fransz Devriminin terr, bu iki
tre de dahildir ogu kez. Bizim ilgilendigirniz kym tr, genellik
le kriz dnemlerinde meydana gelir; normal kururolann zayflama
sna yol aar ve sur ya da ygn oluumunu tevik eder. Nfusun
byle kendiliginden toplamalan, zayflam kurumlar zerinde
nemli bir bask kurabilir, hatta tmyle yerlerinden edebilir.
Bu grnglere yol aan ey, her zaman ayn koullar degildir.
Kimi zaman bu koullar, peinden ahgn da geldigi salgnlar ya da
an kuraklk veya su baskn gibi dsal nedenlerdir. Kimi zaman

18

G N AH K E C S

da, politik karklklar ya da di nsel atmalar eklindeki i neden

lerdir. Gerek nedenlerin belirlenmesi, neyse ki bizi ilgilendirmiyor.
Gerekten de, asl nedenler ne olursa olsun , byk kolektif kym
lar balatan krizler, bunlara maruz kalanlar tarafndan aag yukar
hep ayn biimde yaanmtr. En gl izlenim, degimez biimde,
kltrel ayrmlar tanmlayan kural ve "farkllklar"n silinmesiyle
kendini belli eden mthi bir toplumsal dzen ykmdr. Bu nokta-da betimlemelerin hepsi birbirine benzemektedir. Bunlarn bazlar
n, en ok da veba betimlerini en byk yazarlarda bulmaktayz;
Thukydides ve Sophokles'ten Antonin Artaud'ya, Lucrece , Boccacio,
Shakespeare , Defoe , Thomas Mann'a kadar birok yazarda karla
rz veba anlatmlanyla. Edebi iddias olmayan kiilerin beti mleri de
ok farkl deildir. Bu durum artc degildir, nk bkp usanma
dan tekrarladklar ey, farkszlktr, kltrel farkllamann kaybol
mas ve bundan kaynaklanan karklk. megin , Portekizli kei
Fco de Santa Maria 1697'de yle yazmaktadr:
Bir krallkta ya da bir cumhuriyette bu iddetli ve takn ate yan
dgnda, yksek yarglarn sagr oldugu , halkn iine korku d
tg, politik ynetimin paralandg grlr. Adalete artk itaat
edilmez; zanaat durur; aile baglar kopar, sokaklar canllklarn yi
tirir. Her eye ar bir kargaa hakim olur. Her ey yklr. nk
her ey dehetli bir musibetin agrlgna ve byklgne maruz
kalr ve altst olur. Insanlar, durumlan ve servetleri ne olursa ol
sun, lmcl bir kederde bogulurlar . . . Dn bakalarn gmenler
bugn kendileri gmlr. .. Dostlara asla merhamet gsterilmez,
nk merhametin her trls tehlikelidir. ..
Sevginin ve dogann tm yasalar dehetli bir kargaann ortasn
da unutulmu ya da bogulmu oldugundan, ocuklar ailelerinden,
kanlar kocalanndan, kardeler ya da dostlar birbirlerinden apan
sz ayr der... Insanlar dogal cesaretlerini yitirirler ve hangi g-

K l Y l M B A S M A K A LIP L A RI

19

de uyacaklarn bilemediklerinden, attklar her admda kendi kor

ku ve elikilerine arpan mitsiz krler gibi ilerlerler."l
Kurumlarn yklmas, hiyerarik ve ilevsel farkllklan siler ya
da i ie geirir, her eye hem monoton hem de canavarca bir gr
nm verir. Krizde olmayan bir toplumdaki farkllk duygusu hem
gerek bir eitlilikten, hem de ierdigi karlkllk (reciprocite)
gelerini ister istemez farkllatran ve bylece gizleyen bir mbade
le sisteminden kaynaklanr (bu karlkllk yoksa bir mbadele sis
temi , yani kltr de yoktur) . Omegin evlilik mbadelesi , hatta t
ketim mallar mbadelesi , mbadele olarak pek grnr degildir.
Ama toplum sakatlandgnda sreler ksalr, karlkl edimler hzla
nr. Bu mesafe ksalmas ve hzlanma, srf mecburiyenen tr hala
srdrlmekte olan birtakm olumlu mbadelelerle (megin, takas)
snrl kalmaz: Dmanca ya da "olumsuz" mbadeleterin temposu
da artar. Ksalarak grnr bir hal alan bu karlkllk, iyi davran
larn degil kt davranlarn, hakaretlerin, darbelerin, imikarnn ve
nevrotik semptomlarn karlkllgdr. lte bu nedenle geleneksel
kltrler. bu fazla apansz ve dolaysz karlkllg istemezler.
I nsanlar birbiriyle attrsa da, bu kt karlkllk davranlan
tektipletirir ve ayn'nn baskn kmasna yol aar: Paradoksal bi
imde, hem atkl hem de tekbencidir. Bu farkszlk deneyimi, in
san ilikileri dzleminde gerek bir eye denk der, ama ayn l
de mitiktir. Insanlar bu deneyimi tm evrene yanstmaya ve onu
mutlaklatrmaya alrlar; agmzda olan da yine budur.
Aktardgm metin, karlkllk yoluyla tektipletirme srecini ga
yet iyi gstermektedir: "Dn bakalarm gmenler bugn kendileri
gmlr . . . Dostlara asla merhamet gsterilmez, nk merhametin
her tr tehlikelidir. .. ocuklar ailelerinden, kanlar kocalanndan,
1

Fco de Sama Maria, HislDria de sagradas concregaoes ... ,

Lizbon, 1697; aktaran jean Delumeau, La Peur en Occident,

s.

1 12.

20

G0N A H K E C S

kardeler ve dostlar birbirinden apansz ayr der. .. " Davranlarda

zdelik, evrensel bir kargaa ve farkszlk duygusuna yol aar: "In
sanlar, durumlar ve servetleri ne olursa olsun , lmcl bir kederde
boulurlar. .. Her eye ar bir kargaa hakim olur. "
Byk toplumsal kriz deneyimi, gerek nedenlerin eitliliin
den pek etkilenmez. Dolaysyla tektipiiliin betimleniinde de b
yk bir tektipiilik grlr. Guillaume de Machaut da istisna deil
dir. Bireyin bencilce kendine dnmesini ve srklendii misilierne
oyununu (karlkl sonularn paradoksudur bu) vebann balca
nedenlerinden biri olarak grr. Demek ki krize dair bir basmaka
lptan sz edebiliriz - bunu, mantksal ve kronolojik adan , kynn
ilk basmakalb olarak grmek gerekir. Farksziaarak silinme eili
mine giren ey, kltrdr. Bu anlaldnda, kymc srecin i tu
tarlln ve bu sreteki tm ablonlan birbirine balayan mantk
trn kavramak da kolaylar.
Kltr silikieliinde insanlar kendilerini gsz hissederler; fe
laketin bykl karsnda akna dnerler ama doal nedenler
le ilgilenmek akllanna gelmez; bu nedenleri daha iyi tanmakla on
lar zerinde etkide bulunabilecekleri fikri reyrn halde kalr.
Kriz, ncelikle toplumsaln krizi olduundan , krizi toplumsal ve
zellikle ahlaki nedenlerle aklama ynnde gl bi r eilim vardr.
Sonuta dalan , paralanan ey insan ilikileridir ve bu ilikilerin
zneleri grngye tamamen yabanc olamazlar. Fakat kiiler kendi
lerini knamak yerine , ister istemez ya btn olarak toplumu sula
maya (bunun onlara hibir maliyeti yoktur) ya da kolaylkla anla
labilecek nedenlerle zararl grdkleri baka kiileri knarnaya yat
kndrlar. Sanklar, belli bir su trnden sorumlu tutulmaktadrlar.
Kolektif kymlarda baz sulamalara yle sk rastlanr ki, yalnz
ca bunlarn adnn anlmas bile modem gzlemcilerin iddet koku
su almasna yeter; her yerde, kukularn dorulayacak baka iaret
leri, yani kynn baka basmakalplann aramaya ynelirler. llk ba-

K l Y l M B A S M A KA LI P L A R I

21

kta, sulama konular olduka eitlidir, ama bunlarn bir birlik

oluturdugunu saptamak kolaydr. ncelikle , saidnimas en byk
crm saylan kiilere ynelik iddet sulan vardr: rnein kral ve
ya baba gibi yce otorite simgelerini ya da tektanrl ve modem top
lurnlara gre en zayf ve en savunmasz varlklar, zellikle kk
ocuklar hedef alan iddet bu trden bir sutur. Ardndan, tecavz,
ensest , hayvanlarla iliki gibi cinsel sular gelir. En sk sz edilen
su , ele alnan kltre gre en mutlak tabular ihlal eden sutur her
zaman. Son olarak da, kutsal ayin ve treniere saygszlk gibi dinsel
sular gelir. Burada da en ciddi tabular ihlal edilmitir.
Tm bu sular temel nemde gzkmektedir. Hepsi de kltrel
dzenin temellerine , ailevi ve hiyerarik farkllklara, toplumsal d
zenin olmazsa olmaz farkllklarna saldndr. Kiisel eylem dzeyin
de , bir veba salgnnn ya da bununla kyaslanabilecek herhangi bir
felaketin topyekn sonulanna denk derler. Toplumsal bag gev
etmekle kalmayp, tamamen yok ederler.
Kymclar, az sayda kiinin, hatta tek bir kiinin -nispi zayfl
gna ragmen- tm topluma son derece zararl olabilecegine sonuta
her zaman inandnrlar kendilerini. Basmakalp sulama , bu inanca
araclk ederek onu merulatnp kolaylatrr. Bireyin kklg ile
toplumsal gvdenin devasa byklg arasnda kpr kurar. Kt
ler, hatta eytanla ibirligi edenler eger tm toplulugu farkszlatr
may ba:uacaklarsa nlerinde iki yol vardr: Ya dogrudan dogruya
toplulugun yregine ya da bana vuracaklar, ya da ie kendi birey
sel alanlanndan balayacak ve baba katli, ensest gibi bulac bir
farkszlatnclk ieren sular ileyeceklerdir.
Bu inancn nihai nedenlerini, megin psikanalistlerin bize anlat
ug o bilind arzular , ya da Marksistlerin bahsettigi o gizli tahak
km istencini dert etmemize gerek yok. Bu kadar ileri gitmemiz ge
rekmiyor. Bizim kaygmz daha basit; bizi ilgilendiren ey yalnzca
sulamann mekanizmas ve kymc temsil ile eylemlerin etkileimi .

22

G NAH KE C S

Burada bir sistem var ve bunu anlamak iin ille de bir neden gereki
yorsa, en dolaysz ve apak olan bize yeter. Kltrn glgede kal
masnn insanlarda yaratt korku ve rknt , yn ayaklanmala
nyla sonulanan genel kargaa - tm bunlar, szcn gerek anla
myla farkszlam, insanlan zaman ve uzam iinde bi rbirinden
ayrt eden her eyden yoksun kalm bir topluluun iaretleridir. Bu
yzden hepsi de tek bir yerde ve ayn anda dzensiz bir biimde bir
araya gelmilerdir.
Yn daima kyma ynelir, nk onda kargaa yaratan eyin,
onu turba'ya [gruh] dntren eyin doal nedenleriyle ilgilen
mez. Yn , tanm gerei , eylem arar, ama doal nedenler zerinde
etkil i olamaz. Dolaysyla, eriebilecei ve iddet aln yattracak
bir neden arar. Yn yeleri potansiyel olarak daima kymcdr,
nk topluluu yozlatran, rten, lekeli , saf olmayan elerden ,
kargaaya srkleyen hainlerden temizlerneyi hayal eder. Ynn y
n olma hali , onu bir araya getiren ya da seferber eden -baka de
yile , mob'a dntren- karanlk aryla ayn eydir. Bu terim as
lnda mobile'den [hareketli ] gelir, Latincedeki turba , vulgus'tan ne ka
dar farklyla o da Ingilizcedeki crowd'dan [kalabalk] o kadar farkl
dr. Franszcada bu ayrm yoktur, yalnzca askeri ya da partizanca
mobilisation [seferberlik] vardr; baka deyile , nceden belirlenmi
bir dmana ya da ynn seferberlii sayesinde yaknda saptanacak
bir dmana kar seferberlik.
Kara veba srasnda, Yahudiler ve dier kolektif gnah keileri
hakknda her trl basmakalp sulama ortalkta dolayordu . Ama
Guillaume de Machaut bunlardan sz etmez. Yahudilere ynelttii
sulama, grdmz gibi , rmaklara zehir katmalardr. En inanl
maz sulamalan bir yana brakmtr; bu grece lml tavr bir "en
telektel" olmasyla aklanabilir belki . Ama bu lmlln daha ge
nel, ortaa sonunda grlen zihniyet evrimine bal bir anlam da
olabilir.

K Y t-1 B A S t-1 A K A L P L A R 1

23

Bu dnem boyunca, karanlk glere inan zayf12mt. Bunun

nedenini kendimize daha ilerde soracaz. Sulu aray srer, ama

daha rasyonel sular gerekmektedir; daha maddi , daha tzsel ne
denler aranr. Zehir temasnn sk sk ortaya kmasnn nedeni de
sanrm budur. Kymclar ylesine zehirli karmlar hayal ediyor
lard ki , ok az miktarlan btn nfusu zehirlerneye yetmekteydi .
Bylece by gibi hafif siklet bir neden geri plana dmekte, yerini
maddesellie ve dolaysyla "bilimsel" manta brakmaktadr. Kat
ksz cineiliin yerini kimya alacaktr.
Operasyonun amac ise ayndr: Zehirierne sulamas , tmyle
gerek olan felaketierin sorumluluunu , su iledikleri gerekten
saptanmam insanlarn zerine atmay salar. Zehir sayesinde, k
k bir grubun, hatta tek bir kiinin, su iledii saptanamadan tm
topluma zara r verebileceine ikna olmak mmkndr. Bylece ze
hir, nceki sulamalardan hem daha az mitik hem de bir o kadar
mitiktir, hatta herhangi bir felaketin sorumluluunun herhangi biri
ne atfedilebilmesini salayan "kem gz" kadar mitiktir. Bu yzden,
ime sularnn zehirlenmesini, sulayc basmakalp dncenin bir
deikesi olarak grmek gerekir.
Bu sulamalann hepsinin ayn ihtiyaca cevap veriyor olduunun
kant, byclk tekniklerinde hepsinin de yan yana bulunmasdr.
Sanklar nl abat toplantlarna geceleyin katldklan iin mahkum
edilirler hep. En ufak bir kaamak ya da mazeret mmkn deildir,
nk kantn saptanmas iin sann fiziksel varl art deildir.
Canice toplantlara yalnzca manevi olarak da katlnabilir.
Sabbat kapsamndaki sular ve sua teebbs faaliyetlerinin top
lumsal yanklan zengindir. Tiksinti verici ve iren eyler Hristiyan
topraklannda geleneksel olarak Yahudilere atfedilir, onlardan nce
de Roma Imparatorluu'nda Hristiyanlara atfedilmekteydi. Ritel
amal ocuk katli, kutsala hakaret, ensest ve hayvanlarla cinsel ili
ki hep sz konusudur. Ama zehir hazrlanan mutfaklar da bu iler-

24

GNAH KECISI

de byk rol oynar, tpk etkili ya da prestijli kiilere kar su olu

turan dolaplar evirmek gibi. Sonu olarak, cad, kiisel bakmdan
nemsiz olmasna ragmen, toplumsal gvdeyi btnyle etkileyebi
lecek faaliyetler iine girebilir. Bu nedenle eytan ve ibiisieri cadyla
ibirligi yapmaya gnl indirirler. Basmakalp sulamalar zerine
daha fazla bir ey sylemeyecegim. Farkllama yoklugunun yol a
ng krizde ikinci tip basmakalb grmek ve ilkiyle baglantsn sap
tamak zor olmasa gerek. imdi bir nc ablona deginecegim.
Ygnn kurbanlan tamamen rastgele seilmi olabilecegi gibi
byle olmamas da mmkndr. Kurbanlar, isnat edilen sular ger
ekten ilemi de olabilirler, ama bu durumda bile kymclann ter
cihinde esas nem tayan ey, kurbanlarn zellikle kyma ugrat
labilir kimi kategorilere aidiyetidir. rmaklan zehirlernekten sorum
lu kiiler arasnda, Guillaume de Machaut ncelikle Yahudileri sa
yar. Bize verdigi ipular arasnda en degerlisi , kymc gerilime yol
aan arplmay en ak edeni budur. Hayali ve gerek diger basma
kalplar arasnda , bu basmakalbn gerek olmas gerektigini biliyo
ruz . Batl ve modem toplumda gerekten de Yahudiler sk sk ky
ma ugramtr.
Etnik ve dinsel aznlklar, ogunlugun kendilerine kar kutup
lamasna yol aarlar genellikle. Elbette her topluma gre degien bir
kurbanlk seim lt vardr, ama bu lt ilke olarak kltr-ar
dr. Neredeyse hibir toplum yoktur ki kendi aznlklarn, dzgn
entegre olamam ya da yalnzca ayr duran gruplarn -kyma ol
masa da- baz ayrmclk b iimlerine tabi klmam olsu n . Hindis
tan'da zellikle Mslmanlara eziyet edilir, Pakistan'da ise Hindula
ra. Demek ki kurbanlk seim ltlerinin evrensel zellikleri vardr
ve bizim nc basmakahbmz oluturan da bu zelliklerdir.
Kltrel ve dinsel ltlerin yannda, tamamen fizihsel ltler
de vardr. Hastalk, delilik, genetik bozukluklar, kaza sonucu sakat
lanmalar, hatta genel olarak sakathklar, kymclarn dikkatini e-

KlYlM BASM AKALIPLARI

25

ker. Bunun evrensel bir tutum oldugunu anlamak iin, evremize

hatta kendi iimize bakmamz yeterlidir. Bugn bile, fiziksel anor
mallik karsnda, ilk temasta, insan hafif bir geri ekilme davran
n nleyemez. Szcgn kendisinde bile (anonnal) ortaagdaki ve
ba szcg gibi tabu olan bir ey vardr; hem soylu hem de lanetli
dir, te ri min tm anlamlaryla sacer [kutsal] . Anormal yerine Ingiliz
ce "handica pp ed" [engelli) szcgn kullanmak daha nazik bir ta
vr kabul edilmektedir. "Engelli"ler, toplumsal mbadelelerin ak
kanlgn bozma imkanlaryla orantsz, tmyle aynnc ve kurban
edici nlemlerin hedefi olurlar. Toplumumuzun byk niteliklerin
den biri, onlarn lehinde baz nlemler alma geregini hissediyor ol
masdr.
Sakatlk, bir kurban tanmlayan o sradan iaretler beginin bir
gesidir; ve baz gruplarda -megin yatl okul grencileri arasnda
uyum glg eken herkes, yabanc , taral , ksz, "hanm evlad,"
zgrt, hatta yalnzca snfa en yeni katlan grenci, az ok sakatn
yerini tutar, onunla ayn muameleyi grr. Sakatlklar veya fiziksel
bozukluklar gerekse e ger, "ilkel" kafalarn tm dikkati bu bu kii
lere ynelir. Buna paralel olarak, bir grup insan, kurbanlarn belli
bir toplumsal , etnik , dini kategori iinden seme alkanlg edindi
ginde , bu sakatlklar ya da fiziksel bozukluklan -eger bunlar ger
ekse- bu kategoriye atfetme egilimi gsterir. Bu egilim, rk kan
katrlerde aka ortaya kar.
Anormallik yalnzca fiziksel alanda grlmez. Varoluun ve dav
rann tm alanlannda anormallik vardr. Ayn zamanda, anormal
ligin kymclann seiminde tercih lt olarak kullanlabilecegi
tm alanlarda da grlr. Omegin, toplumsal anormallik diye bir
ey vardr; burada normu belirleyen ey, ortalamadr. En ortak top
lumsal statden, u ya da bu yne dogru ne kadar uzaklalrsa, k
ym riski de o lde byr. Toplumsal merdivenin alt basamakla
nnda yer alanlar iin bu duru m kolayca grlr.

26

G NAH KECS

Buna karlk, yoksulun ve dtan gelenin marjinalliine bir die

rini , ierinin marjinalliini , yani zenginin ve glnnkini ekledii
nizde bunu aka grmek artk o kadar kolay deildir. Hkmdar
ve saray ou zaman bir kasrgann gz'n akla getirir. Bu ikili
marjinallik, alkalanmaya balam bir toplumsal rgtlenmenin
iaretidir. Normal zamanlarda, kukusuz , zenginler ve gller,
yoksullarn sahip olmadg her trl korunma ve ayrcalktan yarar
lanrlar. Ama burada bizi ilgilendiren normal koullar dei ldir, kriz
dnemleridir. Evrensel tarihe yle bir gz atmak bile , zincirlerin
den boanm bir ygnn elinde lme riskinin, istatistiki olarak, im
tiyazllar iin baka btn kategorilerden daha yksek olduunu or
taya koyar.
Sonu olarak, her trl ar zellik dnem dnem kolektif im
ekleri zerine eker; yalnzca ar zenginlik ve ar yoksulluk de
gil, ayn zamanda baarnn ve yenilginin , gzelligin ve irkinligin,
ahlakszln ve erdemin, batan karma gcnn ve hoa gitmeme
gcnn arlklar da imekleri zerine eker; kadnlarn, ocuk
larn ve yallarn gszlg kadar, saysal kalabalk karsnda en
glterin zayflk halini alan gc de imekleri zerine eker. Y
nlar genel olarak ncelikle kendileri zerinde istisnai bir nfuz uy
gulam olanlara kar dnerler.
Sanrm, zengi nlerin ve glterin kolektif kynn kurbanlar
arasnda zayflk ve yoksullukla ayn sfatla yer aldn grmek ba
zlarn dehete drecektir. Bu iki grng onlarn gznde simet
rik deildir. Zenginlerin ve glterin kendi toplumlan zerindeki
nfuzlan , kriz dneminde hedefi olabilecekleri iddeti hakl <_:kanr
niteliktedir. Bu , ezilenlerin kutsal isyandr vs.
Rasyonel ayrmclk ile keyfi kyn birbirinden ayrmak kimi za
man gtr. Politik, ahlaki, tbbi vs nedenlerle baz ayrmclk bi
imleri bize gnmzde akla yatkn gelse de , bunlar yine de eski k
ym biimlerine benzer; rnein, salgn dneminde hastalk bula-

KlYlM BASMAKALIPLARI

27

trabilecek herkesin karantinaya alnmas byle bir eydir. Onaag

da hekimler vebann hastatarla fiziksel temas sonucu yaylabilecegi
fikrine dmandlar. Genellikle aydn evrelere mensup bu hekim
lerin gznde her trl bulaclk teorisi kymc nyargya ok ya
kn geldiginden pheli grlyordu . Ama bu hekimlerin gr
yanlt . Bulaclk fikrinin on dokuzuncu yzylda yeniden ortaya
kmas ve kymc zihniyete yabanc , tamamen tbbi bir baglam
iinde kend ini kabul ettirmesi iin, bu fikrin nyargnn yeni bir
kisve altnda geri dn oldugundan hi kukulanmyor olmak ge
rekir.
Bu ilgin bir sorudur, ama elinizdeki almayla hibir ilgisi yok
tur. Benim tek amacm , iddete bavuran ygnlann hedefi olanlarn
zelliklerini sralamaktr. Bel iruigim rneklerin hepsi de bu adan
kuku gtrmez rneklerdir. Bu iddet olaylannn bazlannn bu
gn bile hakl grlebilir olmasnn , benim srdrdgm analiz t
r asndan pek nemi yoktur .
Kym ya da eziyet alannn snrlarn tam olarak belirlemek de
gil benim amacm; adaletsizligin nerede balayp nerede bitligini ke
sin olarak saptamaya da alyor degilim. Bazlannn dndg
nn tersine , toplumsal ve kltrel dzende iyi ve kt olan eyleri
tanmlamak beni ilgilendirmiyor. Benim tek tasam , kolektif iddet
emasnn kl tr-ar bir nitelik tadgn ve bunun snrlanm ana
hatlanyla belinmenin kolay oldugunu gstermektir. Semann varh
gn grmekle herhangi bir olay bu emayla aklamak baka baka
eylerdir. Baz durumlarda, buna karar vermek gtr ama benim
amaladgm kantlama byle bir glkten etkilenmez . Belirli bir
olayn herhangi bir zelliginde kym basmakalplanndan birinin
olup olmadgna karar verilemediginde, sorunu baglamndan kopar
tlm bu tek zellik dzeyinde zmeye almamak gerekir, baka
basmakalplarn da onunla birlikte olup olmadgn kendimize sor
mamz gerekir.

28

G0 N A H K E C S

Iki rnek ele alyorum. Tarihiterin ouna gre 1789 devrimin

de Fransz monarisinin de belli bir sorumluluu vardr. yleyse
Marie-Antoinette'in infaz, bizim emamzn dnda mdr? Kralie ,
kurban seimi kategorilerinin ouna dahildir nk o yalnzca
kralie deil, ayn zamanda yabancdr. Halk arasnda yaygn sula
malarda Avusturya kkenli olduuna sk sk deinilir. Onu mah
kum eden mahkeme, Paris kitlesinden ok etkilenmitir. Bizim bi
rinci basmakalbmz da mevcuttur bu rnekte : Kolektif kymlar
tevik eden byk krizierin tm karakteristik zelliklerine devrim
de rastlanr. Tarihiler, kukusuz, Fransz Devrimi'nin verilerini tek
ve ayn kymc emann eleri olarak ele alma alkanlnda deil
lerdir. Bu tr bir dnce tarznn, Fransz Devrimi'ne dair tm fi
kirlerimizin yerine gemesi gerektiini ileri srmyorum elbette.
Ama, ou zaman sessizce geitiritmi olsa da kralienin davasnda
aka yer alm bir sulamay, oluyla ensest ilikisine girme sula
masna bu basmakalbn ilgin bir k tutmad da sylenemez.2
imdi de rnek olarak bir baka mahkumu alalm . Bu mahkum,
ynn galeyana gelmesine yol aan crm gerekten ilemitir. Bu
zenci, beyaz bir kadna gerekten tecavz etmitir. Kolektif iddet,
terimin en aikar anlamyla keyfi olmaktan kar bu durumda . Ce
zalandrdn iddia ettii crm gerekten cezalandryordur. Bu
koullarda kymc arptmann domasna yol aan gerilimin olma
d ve kym basmakalplannn benim yklediim anlam artk ta
madklar dnlebilir. Gerekte kymc arptma vardr ve sula
mann telaffuz edilen hakikatiyle uyumsuz da deildir. Kymclarn
temsili aklddr. Toplumun kresel durumu ile bireysel ihlal ara
sndaki ilikiyi tersine evirmektedir. lki dzey arasnda bir neden
ya da motivasyon ba varsa bile , bu ba yalnzca kolektiften birey
sele doru ileyebilir. Kymc zihniyet, ters ynde hareket etmekte2 Bu e nsest sulamasna di kkatimi ekt igi iin
jean - Cla ude Guillebaud'ya teekkr borluyum .

K l Y l M B A S M A K A L I P L A RI

29

dir. Bireysel mikrokozmos iinde kresel dzeyin bir yanssn ya da

takhclini grmek yerine , zararl her eyin kkenini ve nedenini bi
reyde arar. Kurbaniann gerek ya da hayali sorumlulugu ayn fan
tastik abartya maruz kalyordur. Ksacas, bizi ilgilendiren adan,
Marie-Antoinette'in durumuyla katledilen siyahn durumu arasnda
pek fark yoktur.

rdgmz gibi , ilk iki basmakalp arasnda sk bir iliki var

dr. Krizin farkszlatnclgn kurbaniara yklemek iin, fark

szlatnc su ilemekle itharn edilirler. Ama aslnda bu kurbanlan

kyma hedef klan ey, onlardaki kurbanlk iaretleridir. Bu nc
basmakalp dncenin diger ikisiyle ilikisi nedir? llk bakta, kur
banl k iaretleri tmyle farkllatncdr. Ama kltrel iaretler de
byledir. Dolaysyla burada farkllamann iki tarz, iki tr farkllk
olmas gerekir.
Her kltrn iinde herkes kendini tekilerden "farkl" hisseder
ve "farkllklar" meru ve gerekli gr r. agmzda farklln ycel
tilii, radikal ve ilerici bir ey olmad gibi, btn kltrlerin ortak
laa paylatg bir bak asnn soyut ifadesinden baka bir ey de
gildir. Her bireyde , kendini tekilerden sadece daha farkl deil,
hepsinin en farkis grme egilimi vardr, nk her kltr, kendi
sini oluturan bireylerde bu farkllk duygusunu besler.
Kurbann seilmesini belirleyen iaretler, sistemin bagrodaki
farkllklardan dei l , sistemin dndaki farkllklardan kaynaklanr;
sistemin kendi farkllndan farkllama potansiyelidir bu , baka
deyile , hi farkllamamak, bir sistem olarak var olmaya son ver
mek. Fiziksel sakatlklarda bu durum daha iyi grlr. Insan vcu
du, anatomik farkllklar sistemidir. Eger sakatlk, kaza sonucu bile
olsa huzursuzluk uyandnyorsa, istikrarszlatnc bir dinamizm iz
lenimi yaratmasndandr. Sistemin ta kendisini tehdit eder gzk
mektedir. Snrlandnlmaya allr ama yaplamaz; kendisini evre-

30

GNAH KECS

leyen farkllklar altst eder. Bunun sonucunda canavarca bir nite

lik edinen bu farkllklar da bir araya toplanr, sonuta sistemi yok
edebilecek lde skr ve birbirine ka rrlar. Sistemd farkllk
korkutucudur, nk sistemin hakikatini , greliligini , krlganlgn ,
lmllgn aga karr.
eitli kurban trleri , farkszlatnc sulara yatkn gzkr.
Dinsel, etnik, ulusal aznlklara asla kendine zg farkllklarndan
dolay itiraz edilmez ; tersine, beklend igi kadar farkllaamadklar
iin, sonuta da hi farkllaamadklan iin sulanrlar. Yabanc lar
"gerek" farkll klara sayg gsteremiyordur; duruma gre , ya ahlak
szdrlar ya da zevksiz ; farkllg farkllk olarak kavramakta glk
ekmektedirler. Barbaros baka bir dil konuan degil, gerekten an
laml tek ayrm -Yunan dilinin aynmlarn- birbirine kartrandr.
Kabilelere , uluslara vs zg nyarg dagarcg, farkllga duyulan ki
ni degil, farkllktan yoksun kalmaya duyulan kini ifade eder daima.
tekinde grlen ey teki nomos degil, anomalidir, teki norm de
gil , anormalliktir; sakat, ekilsizlemi olur; yabanc da vatansz ha
line gelir. Rusya'da kozmopolit grnmek iyi bir ey degildir. Mete
que'ler [yerleik yabanclar] btn farkllklan taklit ederler nk
kendilerinde hibir farkllk yoktur. Ata yadigan mekanizmalar, bi
lindnda yeniden retilerek kuaktan kuaga aktarlr - ve belirt
mek gerekir ki , ogu zaman bu aktanmda nyargnn ldrclk
dzeyi gemie gre azalr. rnegin gnmzde anti-Amerikanclk
gemiteki tm nyarglardan "farkllatgn" sanmaktadr, nk
btn farkllklar savunmakta ve sadece Amerika'ya zg o farksz
latrc virs reddetmektedir.
"Farkllgn" eziyet ve kyma ugradgn her yerde iitiyoru z , ama
bu sylem ille de kurbanlarn sylemi degildir. Evrenseli reddeder
ken daha da soyut bir evrenselin iine den, agda ogulculugun
sonu gelmez sylemidir daha ok.
En kapal kltrlerde bile insanlar kendilerinin zgr ve evren-

KlYlM BASMAKALIPLARI

31

sele ak olduklarna i nanrlar; farkllatnc karakterleri, e n dar kl

trel alanlarn bile , kendi ilerinden, tkenmezmi gibi yaanmasn
saglar . lte bu yanlsamay tehlikeye atan her ey bizi rktr ve ii
mizdeki ok eskiden kalma kymc egilimi uyandnr. Bu egilim her
zaman ayn yolu tutar, hep ayn basmakalplarda vcut bulur, her
zaman ayn tehdide karl k verir. Etrafmzda tekrarlanan eyin ter
sine , ky mclarn kafasna taklan ey asla farkl lk degi l , onun dile
ge tirile meyen ka rtdr hep : Farkszlama.
Basmakalp kym dnceleri birbirinden ayrlmaz ve ogu dil
de -di kkate deger bir olgudur bu- onlar birbirinden ayrmaz. r
negi n La tince ve Yunancacia byledir; ayn ekilde , basmakalplarn
incelenmesinde boyuna akraba terimiere bavurmak zorunda kald
gmz Franszcacia da byledir:

ense, erime, entere, entique

[kriz ,

su/c inaye t , lt , kritik/eletiri ] ; hepsi de ayn kke , ayn Yunanca

fiile uzanr: Yalnzca yarglamak, ayrt etmek, farkhlatrmak anlam
na ge lmekle kalmayan , bir kurban sulamak ve mahkum etmek an
lamna da gelen krino'dur bu . Aslnda etimoloj ilere fazla gvenme
rnek gerek; be n de asla etimoloj iden yola karak dnyor degi
lim. Ama grng yle sabit ki, bunu belirtmek sanyorum yersiz
degildir. Bu grng, kolektif kymlar ile bir btn olarak kltrel
lik arasnda hala gizli kalan bir ilikinin varlgn imliyor. Eger by
le bir iliki varsa, henz hibir dilbilimci , hibir filozof, hibir poli
tikac onu ag karabilmi degildir.

 C N C B L M :
M i T N E D iR?

ogrudan ya da doiayl bir kolektif nitelik ieren bir iddet edi

D minden sz eden szl ya da yazl tanklklar karsnda, bu ta

nklk unlar da ieriyor mu diye kendimize sormuuzdur hep: 1 )
Toplumsal

V l.

kltrel bir krizin, yani genellemi bir farksziama

nn belimi - birinci basmakalp, 2) "farkszlatnc" sular - ikinci

basmakalp, 3) bu sularn saptanm faillerinin kurban seme ia
retlerine , farkszlatrclgn paradoksal belirtilerine sahip olup ol
madklar - nc basmakalp. Drdnc bir basmakalp da vardr
ve bu iddetin kendisidir; bundan daha ilerde sz edecegiz.
Kym ve eziyet olgusuna iaret eden ey, tek ve ayn belgede bir
ok basmakalbn yan yana bulunmasdr. Tm basmakalplarn ol
mas art degildir. Ilerinden yeter, hatta ogu zaman ikisi. Bun
larn varlklar u sonucu karmamz saglar: 1) iddetler gerektir,

2) kriz gerektir, 3) kurbanlar, kendilerine atfedilen sular nedeniy

le degil, tadklan kurbanlk iaretleri nedeniyle, krizle aralannda
sulu bir iliki oldugunu hisse ttiren eyler nedeniyle seilmilerdir,

34

G0N A H K E C S

4) operasyonun anlam bu krizin sorumlulugunu kurbanlarn zeri

ne atmak ve sz edilen kurbanlar ortadan kaldrarak ya da en azn
dan onlar "kirlettikleri" topluluktan diayarak bu kriz zerinde et
kide bulunmaktr.
Eger bu ema evrenselse, tm toplumlarda bulunmas gerekir.
Gerekten de tarihiler, alma alanlarna dahil her toplumda (yani
gnmzde tm dnyada, ncesinde Bat toplumunda ve ondan
nce de zellikle Roma lmparatorlugunda) bu emay bulmaktadr
lar. Buna karlk etnologlar, inceledikleri toplumlarda kymc e
maya hi rastlamamlardr. Bunun nedenini kendimize sormamz
gerekir. tki olas cevab vardr. l) "Etnolojik" toplumlar kyma pek
dkn olmadklarndan, bir Guillaume de Machaut'ya uygulanan
analiz tr onlara uygulanabilir degildir. agda yeni-ilkelcilik bu
zmden yanadr. Bizim toplumumuzun insanlkdlgnn kar
sna tm diger kltrlerdeki yksek insancllk karlmaktadr. Yi
ne de Batl olmayan toplumlarda kynn gerekten yok oldugunu
kimse savunmaya cesaret edemez . 2) Kym mevcuttur ama ya ge
rekli belgelere sahip olmadgmz iin , ya da sahip oldugumuz belgele
ri

deifre etmeyi bilmediimiz iin biz kyn grmeyiz.

Ben bu sonuncu varsaymn dogru oldugu kansndaym. Mitik

ritel toplumlar kymdan muaf degildir. Bunu kantlamamz sagla

yacak belgelere sahibiz: Belgeler, saydgm kym basmakalplarn
iermekte , Guillaume de Machaut'daki Yahudilere kar tavrla ayn
btnsel emadan kaynaklanmaktadrlar. Mantgmzn tutarl ol
masn istiyorsak, ayn yorum trn onlara da uygulamalyz.
Bu belgeler mitlerdir. Kantlamarn kolaylatrmak iin , benim il
gilendigim adan rnek tekil eden bir mitle balyorum. Kymc
basmakalplarn tmn ieren (ve baka bir ey de iermeyen) bir
mittir bu, hepsini arpc bir grnm kazandran bir mit. Sophok
les'in Kral Oidip us ta ele aldg Oidipus milinden sz ediyorum. Da
ha sonra , yine kymc emay tekrarlayan, ama daha g dei fre edi'

MT N EDR?

35

len mitlere ynelecegi m . Son olarak da, bu emay reddeden, ama

redded iindeki aikarl kla e mann uygunlugunu dogrulayan mitle
re gidecegim. En kolaydan en etrefiline dogru ynelerek, tm mil
lerin kklerinin gerek kurbaniara uygulanan gerek iddet edirole
ri oldugunu gsterecegim.
nce , Oidi pus miti . Veba Thebai'yi kasp kavurmaktadr: Bu, k
ymn birinci basmakalbdr. Oidipus sorumludur nk babasn
ldrm ve annesiyle evlenmitir: Bu da ikinci basmakalptr. Sal
gna son ve rmek iin , der kehane t , aaglk suluyu ehirden kov
mak gerekir. Kynn erekselligi apakt r. Baba katli ve ensest , birey
ile kolektif arasnda aka araclk ilevi grmektedir; bu sular y
lesine farkszlat ncdr ki e tkileri bulaclk yoluyla tm topluma
yaylr. Sophokles'in metninde , farkllk yoklugunun vebal olmakla
ayn ey olduunu sapta nz.
nc basmakalp: Kurbanlk iaretleri . ncelikle sakatlk var
dr: Oidipus topaldr. te yandan bu kahramann Thebai'ye nere
den geldiini kimse bilmeme ktedir, hukuken olmasa da fiilen ya
bancdr. Son olarak, kraln olu ve kraln kendisidir, laios'un me
ru mirassdr. Baka birok mitik kiilik gibi Oidipus da, yabanc
nn (dardan gelenin) marjinallii ile yerlinin (ierdekinin) marji
nalligini kendinde toplamay becermitir. Odyssea'nn sonundaki
Odysseus gibi, kah bir yabanc ve dilencidir, kah her eye kadir h
kmdar.
Tarihsel kymlarda dengi grlmeyen tek aynnt , terk edilmi
ocuk zelliidir. Ama terk edilmi bir ocuun henz ilk evrelerin
deki bir kurban olduunu btn dnya kabul eder; o, kt yazgs
nn kehaneti olan anormallik iaretleri nedeniyle seilmitir ve bu
iaretler sonuta yukarda saylan kurban seimi iaretleriyle ayndr.
Terk edilmi ocuu bekleyen kanlmaz yazg, kendi topluluun
dan kovulmaktr. Terk edilmi ocuk ancak geici olarak kurtulur,
yazgs olsa olsa gecikir ve mitin sonucu da , onu bebekliinden iti-

36

G 0N A H K E C S

baren kolektif iddete mahkm eden kehanet iaretlerinin yanlmaz

ln dorular.
Kiide ne kadar ok kurbanlk iareti varsa, yldrm bana ek
me ihtimali d e o kadar fazladr. Oidipus'un sakatl , terk edilmi
ocuk gemii , yabancl, nevzuhurlugu ve kral olma hali, onu
kurbanlk iaretlerinin mkemmel bir toplam haline getirir. Mit bir
tarihsel belge olsayd da bunlar fark ederd ik ve btn bu iaretierin
burada, diger kym basmakalplaryla birlikte ne anlama geldigini
kendimize sorardk. Cevap sarihtir. Guillaume de Machaut'nun
metninde grdmz eyi , safdil kymclarn perspektifiyle kale
me alnm bir kym tutanan , mitte de grebiliriz. Kymclar kur
banlarn tam grdkleri gibi, yani sulu olarak temsil ederler, ama
yaptklar kynn nesnel izlerini gizlemezler. Bu metnin ardnda
gerek bir kurbann olmas gerektii sonucuna varabiliriz; bu kur
ban , asla kimseye veba bulatrmam olmasna ragmen ona isnat
edilen basmakalp sulardan tr degil, ayn metinde saylan tm
kurbanlk iaretleri nedeniyle seilmitir; ve bu iaretler kimin ze
rinde grlrse, vebadan ekinen bir kitlenin paraneyak kukusunu
ona yneltmek mmkndr.
Guillaume'da ve cadlk davalarnda oldugu gibi, mitte de, t
myle

mitolojik sulamalarla kar karyayz: Baba katli , ensest , top

lulugun ahlaki ya da fiziksel zehirlenmesi . Bu sulamalar, kudu rmu

kalabalklarn kurbanianna dair tahayllerine uygundur. Ama ayn
sulamalar, pekala gerek de olabilecek kurban seim ltleriyle
birlikte yer almaktadr. u halde , bize kurban kurban olarak sunan
ve onu bir yanyla kymclann genelde hayal ettikleri ekliyle ve di
ger yanyla da gerek kymclar tarafndan seilmi olmay gerekti
ren gerek zellikleriyle gsteren bir metnin ardnda gerek bir kur
bann olduguna inanmazhk edebilir miyiz? stelik, daha d a kesin
letirrnek ister gibi , bu kurbann srgn edilmesinin , kyn gerek
ten tevik eden agr kriz koullannda meydana geldigi de belirtil-

MIT NEDIR?

mektedir. Yukarda

tarihsel

37

metinler iin sundugumuz yoruma mo

dem okurun da otomatik olarak ulamasn saglayacak tm koullar

bir araya gelmitir. yleyse mitler sz konusu oldugunda niin e
kimse r kalyoruz?
Mitteki basmakalplar Guillaume'un metnindekinden daha ek
siksiz ve daha kusursuzdur. Bunlarn yalnzca rastlant sonucu ya da
hem kym zihniyetine hem de kym gerekligine yabanc , tamamen
karlksz, iirsel bir hayalgcnn rn olarak bir araya geldigi
ne nasl inanabiliriz? Oidipus miti , tamamen uydurma olmasa da,
belki Sophokles'in kendisi belki de kukusuz bir bakas tarafndan
hile katlm bir metin olabilir, denecektir. Daima Oidipus mitiyle
balama egiliminde olmamn nedeni, kymc basmakalplar asn
dan rnek oluturmasdr ve bu mkemmelligini Sophokles'in m
dahalesine borlu da olabilir. Ama bu durumu degitinnez, tam ter
sine . Sophokles'in kymc basmakalplar asndan mit i gelitirmi
olmas , bizim etnologlardan farkl olarak ,

olmasndandr.

bir eyden kuku duyuyor

Sophokles'in en derin esini , onu bir tr "kahin" yap

mak isteyenlerin hep kukulandklar gibi , mitin iinde en temel an

lamda mitik olan eyi , genel olarak "mitikligi" aga karmaya y
neliktir; bu da , e debi bir bugulu parfmden degil, kymclann ken
di kyrolanna bak alanndan kaynaklanr.
Ortaag kymlannda oldugu gibi , mitlerde de kymc basmaka
lplar daima bir arada bulunur ve bu da istatistiki adan a klayc
olmaya devam eder. Ayn modelden kaynaklanan mitler o kadar ok
saydadr ki , bu modelin tekran ancak gerek kyniara atfedilebilir.
Baka trl dnmek , Guillaume de Machaut'nun Yahudiler zeri
ne syledi klerinin tamamen kurgusal oldugu sonucunu karmak
kadar sama olur. Tarihsel kabul edilen bir metinle karlaugmz
da, birok mitte buldugumuz basmakalplan bir araya getiren eyin
yine kymemn bak asndan grlen kymc davran olduguna
hkmedebiliriz . Kymcl:r kurbanlarn onlara atfettikleri sular ne-

38

GNAH KEISI

deniyle setiklerine inanrlar; onlarn gzlerinde, bu sular kurban

larn felaketierin sorumlusu yapar ve onlar da kym yoluyla te pki
gsterirler. Aslnda, kymclar belirleyen kym ltleridir ve bu
ltleri bize sadk biimde aktarrnalannn nedeni de bizi bilgilen
dirmek istemeleri degil, bu lllerin aklayc degerinden emin ol
malardr.
Mitin kkeninde gerek bir kurbann ve gerek bir kolektif id
detin bulundugu varsaymn ncelikle iddet ve Ku tsal da ne sr
dm. Eletirmenlerin ou bunu meru saymadlar. Grnte bu
'

nu aniayacak kadar olgun olanlar bile, tuhaf bir ekilde, burada yal
nzca bir "Rousseau'vari kken masal"n , kurucu mitlerin tekrarn
grdler. Mite doru ynlendirdiim yorum trn gremediler.
Mitoloji konusunda tarihsel aratrmann olanaklan zerine vesvese
ye kapldn sylediler. Kurbann gerekliini kesinmi gibi sunu
yormuum , nk yorumun gcn abartyormuum vs.
Bu itirazlar anlaycdr. Eletirmenler, hayali temsilierin gr
nr biimde "kirlettii" metinlere uygulanabilecek tek kuraln, en
ar kuku olduuna ikna olmulardr. Herhangi bir metnin her
hangi bir verisi , onlara gre, ancak olaslktan en uzak veri kadar
olasldr. Bu kurala gerekten uyulacaksa, mitten en ufak gerek bil
gi karmaktan vazgemek gerektigi kesindir. Ama burada olaslk
tan en uzak olan ey, baba katli ve ensest araclgyla vebann dogu
udur; tema kukusuz hayalidir ama, her yerde hayali olduu sonu
cunu karmak iin bir neden degildir bu; tam tersine. Bu temay
uyduran hayalgc, mnzevi edebiyatlarn azlarn sulandran
hayalgc degildir, psikanalitik znenin bilind da degildir, k
ymclarn bilinddr; Roma lmparatorlugunda Hristiyanlarn ve
Hristiyan dnyasnda da Yahudilerin ritel ocuk katli yaptklarn
uyduran bilindyla ayndr. Kara veba srasnda zehir dklm
rmak hikayesini uyduran da ayn hayalgcdr.
1 iddet ve Kutsal , Blm l l l .

M 1 T N E O i R "?

39

Kymclarn hayalgcnn rn olan metinlerde sadece un

larla ilgili verilere inanabil iriz : l) Metnin kendi ortaya knn ger
ek koullar , 2) her zamanki kurbanlarnn karakteri stik zellikleri
ve 3) ge nell ikle bundan kaynaklanan sonular, yani kolektif iddete
denk den eyler. Eger kymclarn hayalgc bize yalnzca veba
ya yol aan baba katli ve enseslerden deil de , gerek evrende bu
t r inanca el ik eden her eyden ve bunlardan kaynaklanan tavrlar
dan da sz ediyorsa , tam da ilk konuda yanl ey syledigi iin her
noktada dogruyu sylyor olmas muhtemeldir. Burada karmza
ky nn d rt basmakalb kar, tarihsel metinlerde gerege uygun
olanlarla geree uygun olmayania n n bileiminin aynsdr bu ve be
lirttii tek ey d e , bu metinlerde ifade bulmasn istedigirniz anlam
dr : Uyguladkla n kyma ikna olmu kymclann ksmen yanl ks
men dog ru perspektifleri .
Bu sonu , safdillik rn degildir. Asl safdillik , kym basma
kalplarn saptayamayan ve bu basmakalpla rn gerektirdii cesa
re tli ama meru yoruma bavuramayan ar kukuculuun iinde
gizlenmitir. Oidipus miti, tekiler gibi edebi bir me tin dei ldir,
psikanalitik bir metin de degildir, ama bir kym metni olduuna
kuku yoktur ve bu yzden onu kym me tni olarak yorumlamak
ge reki r. Tarih iin ve tarihin iinden icat edilmi bir yorum ynte
minin mite uygulanmasnn doru olmayaca iliraz yneltilebilir.
Buna ka tlyo ru m, ama sahici tarihsel kant , yukarda gsterdiim
gibi , kymc temsilie rin ifresinin zlmesinde ancak ikincil bir
rol oynayabilir. Zaten bu temsiller tarihe bal olmu olsalard, asla
dei fre edilemezlerd i . Ancak modem agda balam bir ilemdir
bu.
Cad avclannm bize szn ettigi kurbaniann gerek oldugunu
kabul ediyorsak, bu, genel kural olarak, bagmsz kaynaklardan,
sulayclarn kontrolnde olmayan kaynaklardan bilgi aldgmz
iin degildir. Kukusuz metni, aklayc bir bilgi ana dahil ediyo-

40

GNAH KEISI

ruz, ama eer biz tarihsel kym metinlerini Oidipus mitini iledii
miz gibi ele alsaydk byle bir a da ortaya kamazd .
Daha nce de syledim, Guillaume d e Machaut'nun bize anlatt
olaylarn tam olarak nerede cereyan ettiini bilmiyoruz; kara ve
bann varl da dahil , hibir eyi bilmiyor olabiliriz , ama onunki gi
bi metnin gerek bir kym grngsn yanstmyor olduu sonu
cu asla kmaz . Sadece kymc basmakalplarn yan yana gelii bile
yeterli bir iarettir. Peki mit niin bu adan farkl olsun ki?
Benim varsaymmda, eletirmenlerimin "tarihsel" terimine ver
dikleri anlamda tarihsel hibir ey yoktur. Tamamen "yapsal "dr;
tpk tarihteki kymc temsillerimizi okurkenki gibi. Yalnzca kym
c basmakalplarn doas ve dzentenii bile , bir metnin gerek bir
kymdan domu olduunu ileri srmemizi salar. Bu kke n varsa
yl madka, ayn temalarn srekli tekrarlanmasnn ve mevcut hal
leriyle rgtlenmelerinin nedeni ve nasl aklanamaz . Buna kar
lk, bu kken Yarsayldnda karanlk dalr, tm temalar kusursuz
biimde aklanr ve karsna kanlacak hibir ciddi itiraz kalmaz .
lte bu nedenle , bizim ky m emamzdan kaynaklanan tm tarihsel
metinler iin bu kkeni benimsedik, hem de hi ekincesiz benim
sedik; bunun sonucunda , burada artk bir postla dei l , bu metin
terin ak seik hakikatini gryoruz. Ve bunda da haklyz . Geriye ,
bu ayn zmn, Oidipus mili gibi bir mit karsnda niin aklm
za gelmediini anlamak kalyor.
Bu gerek bir sorundur. Sorunu doru olarak ortaya koymak
iin, kym basmakalplarm otomatik olarak saptamamz salayan
yorum trnn bu uzunca analizi zorunluydu . Tarihsel metinlerden
sz ettiimiz srece , bu yorum bir sorun karmaz ve evrelerini ay
rntlandrrnak gerekli deildir. Ama ite, bir adm geri giderek k
ymc temsilleri anlama tarzmz zerinde gerektii gibi dnmemi
zi engelleyen de bu tavrdr. Biliyoruz ama bildiimizi bilmiyoruz,
nk onu henz belirtikletiremedik.

41

MIT NEDIR?

"Tarihsel" yaftas yaptrlm bir belge sz konusu olsayd eger,

mitoloj i zerine syledigim her ey aikar grnr, hatta fazlasyla
aikar olurdu . Okurlarm henz bu syledigime ikna olmamsa,
ok basit b i r deneyimle onlar hemen ikna edebilirim . Oidipus'un
h i kayesine kabaca makyaj yapacagm Yunan giysisini zerinden
alp Batl kyafet giydirecegim. Bunu yapnca, mit toplumsal merdi
vende bir ya da iki kerte aag iner. Varsaylan olayn ne yerini ne ta
rihini belirtiyorum. Geri kalann okurun iyi niyeti halledecektir. Be
nim ykm dogal olarak on ikinci yzyl ile on dokuzuncu yzyl
arasndaki Hristiyan dnyasnda yer buluyor kendine bir mit ze
rinde kimsenin asla (zellikle de onu mit olarak adlandrdgmz s
rece) yapmay dnmedigi ilemi bir zemberek gibi balatmak iin
bu kadan yeterlidir.
Hasat kt , inekler dk yapmakta; kimse k imse yl e anlaamyor.
Sanki kyn zerine lanet salnm. Bu durumun topal adamdan
kaynaklandg ak. Bir sabah kageldi, nereden geldi gi bilinmi

yar ve sanki kendi eviymi gibi yerleti . Hatta kyn en gzde va

risi olan kadnla evlenip ondan iki ocuk yapacak kadar ileri gitti.
Evlerinde bin trl d olap d nd g bell iy di Yabancnn, bir tr
yerel zorba olan kansnn ilk kocasna bir ktlk yapm olma
sndan kukulanlmaktayd; adam esrarengiz koullarda yok ol
mu ve yeni gelen de onun tm rollerini abucak stlenmiti. Bir
gn kyn delikanlianna gna geldi; dirgenlerini ellerine aldlar
ve rahatszlk veren bu adamn def olup gi tm esi n i sagl ad l a r
.

Bu rnekte kimsenin tereddt olmaz. Herkes benim yorumu

ma igdse l olarak ynelir. Kurbann isnat edilen suu elbette i
lemediginin herkes farkndadr, ama adamn tm zellikleri kyl
lerin sknt ve kzgnlign zerine ekecek trdendir. Bu kk y
kde gerege u yg un olanla olmayann ilikisini herkes kolaylkla al
glayabilir. Hi kimse bunun masum bir masal oldugunu ne sre-

42

GNAH KEISI

mez ; hi kimse burada iirsel bir hayalgcnn rn n ya da "in

sanlarn temel dnce mekanizmalar"n ak lama arzusunun izini
grmez .
Oysa deien b i r ey d e yoktur . Benim ykrole mitin yaps ay
ndr, nk mitin kaba bir taslandan baka bir ey degil dir. Bu
adan , yorumlama tarz da metni dardan aydnlatacak tarihsel bir
bilgi erevesine dayanmamaktadr. Yorumcunun, ege r metin ona
"sahiden" mitolojik bir biimde sunulmu olsayd tiksintiyle redde
clecei bir okumaya ynlendirilmesi iin, bir dekor deiimi ye te rli
oluyordur. Bizim yky Polinezyallara ya da Amerika yerlilerine
tayn , mitin Yunan versiyonu karsnda Hellen uzmanlarna zg
(ve elbette en etkili yoruma bavurmay ayn inatla redded ie elik
eden) o trensel saygnn yeniden ortaya ktn greceksi niz . Bu
inat , daha ilerde kefetmeye alacamz nedenlerle , zell ikle bi
zim tarihsel evrenimize zgdr.
Burada ortaya kan ey, gerek bir kltrel izofrenidir. Benim
varsaymm srf bu izofreniyi aa karnakla kalsayd bile bir ie
yaram olurdu. Biz metinleri gerekten olduklan eye bal kalarak
deil, d kaplanyla -hatta ticari ambalajlanyla bile denebilir- yo
rumluyoruz. Oysa u anda mmkn olan gerekten radikal tek de
mistifikasyonu balatmak ya da engellemek iin bir metnin sunu
munu hafife deitirmek yeter; ve kimse d e b u durumun farkmda
grnmemektedir.
ymc temsile rnek saydm bir mitten sz ettim buraya ka

K dar yalnzca. Byle olmayan mitlerden de sz etmek gerekir.

Bu nlarn kym metinleriyle benzerlikleri apak deildir. Yine de
drt basmakalb mz bunlarda a rad mzcia ounu bulmakta g
lk ekmeyiz; ama daha deimi bir biimde karlar karmza .
ou zaman mitlerin balangc tek bir zellie indirgenir. Gn
dz ve gece birbirine karmtr. Gkyz ile yeryz iletiim ha-

MIT NEDIR?

43

lindedir: Tannlar insanlar arasmda ve insanlar da tannlar arasmda

dolarlar. Tanr , insan ve hayvan arasnda net aynm yoktur. Gne
ve Ay ikiz kardeti rler; srekli olarak birbirleriyle dvrler ve on
lan birbirinden ayn edemeyiz. Gne, yeryzne ok yakndr; ku
raklk ve scak yaam katlanlmaz klmaktadr. Ilk bakta, bu mit
balanglannda gerek kabul edilebilecek hibir ey yoktur. Yine de
bir farksztamann sz konusu oldugu aktr. Kolektif kymlan
tevik eden byk toplumsal krizler farkszlatnc bir deneyim ola
rak yaanr. nceki blmde onaya kardgm zellik de budur.
D olaysyla bunun bizim ilk kymc basmakalbmz olup olmadg
sorusunu kendimize sorabiliriz; son derece biim degitirmi ve s
luplam halde , en yaln ifadesine indirgenmi olarak karmzda
dr.
Mitte ki bu farkszlamann kimi zaman idil'vari yananlamlan da
vardr ki bunlardan ilerde sz edecegim. Ama ogu zaman bir facia
zelligi tar. l ie gemi gndz ve gece , Gne'in yoklugu ve her
eyin ykm anlarnma gelir. Yeryzne ok yaklam Gne, yine
yaamn dayanlmazlat g, ama tersi nedenlerle dayanlmazlatg
anlamna gelir. "lm icat ettigi" sylenen mitler gerekte lm
icat etmezler ama "balangta" i ie gemi olan lmle yaam net
olarak aynrlar. Bunun anlam, kanmca, lm olmadan yaamann
imkansz oldugudur, baka deyile, yaam yine tahamml edilmez
dir.
"llksel" farkszlamann, yani "balang"taki kaosun ogu zaman
son derece atkl bir karakteri vardr. Birbirinden aynmam
olanlar ayrmak iin srekli mcadele ederler. Bu tema , Brahman
Hindistan'nda Veda-sonras melinlerde zellikle gelitirilmitir. Her
ey, ayrt edilemeyecek kadar birbirine benzeyen tannlarla ibiisierin
bitmek bilmeyen, sonuca baglanamayan mcadelesiyle balar hep.
Ksacas bu , kolektif kymlar balatmaya yatkn byk toplumsal
krizlerde davranlan tektipletiren ey, o ok hzlanm ve grlr

44

G N A H K E C S

hale gelmi kt karlkllktr daima. Farksziam olan, bu duru

mun ksmen mitik bir tercmesidir. atk l farkszlg zellikle ar
pc biimde rnekleyen dman kardeler ya da dman i kizler te
mas da buraya kaytldr; bu temay her yerde en klasik mitoloj ik
balanglardan biri yapan da budur kukusuz .
Farkszlk terimine bavurarak ok sayda mitik balangcn bir
ligini ilk saptam olan Levi-Strauss'tur. Yine de , ona gre bu fa rks
zn ancak retorik bir degeri vardr; farkllklarn ortaya serilmesinde
zemin olarak ie yarar. Bu temay gerek toplumsal koullara indir
gemez . Ve imdiye kadar da, mitle gereklik arasnda herhangi bir
somut iliki bulma midi yokmu gibi davranldg akt r. Ama bi
zim drt kym basmakalbmz bu durumu degitirdi. Eger diger
basmakalb da tarif ettigim biimde balayan mitlerde bulursak ,
balangtaki farkszlgn birinci basmakalbn ematik a ma yine de
tannabilir bir versiyonunu oluturdugu sonucunu karmak dogru
olur sanyorum.
Ikincisi zerinde uzun uzadya durmama gerek yok. Kymcla
rn kurhaniarna atfettikleri tm sular, genel kural olarak mitlerde
yeniden ortaya kar. Baz mitoloj ilerd e , zellikle Yunan mitolojisi n
de , b u sularn gerekten s u olarak ilennemi olmas da muhte
meldir; bu kurbanlar yalnzca basit delimenler olarak grlr; ba
glanmlardr ve minimalletirilmilerdir ama yine de vardrlar ve
bizim basmakalbmzn ruhuna olmasa d a lafzna kusursuzca uyar
lar. Daha "yaban" ("ilkel" terimi artk yasak olduguna gre) mitler
deki ana karakterler gzkara sululardr ve bu ekilde muamele
grrler. B u nedenle , kolektif kymlarn kurbanlannn maruz kal
dklar yazgya tuhaf bir ekilde benzeyen bir cezay zerlerine e
kerler (ogu zaman bir tr lin sz konusudur) . Bu temel noktada ,
z olarak, benim "ilkel" olarak nitelemeye devam edecegim mitler,
onlar mukayese ettigim ygn grnglerine Oidipus'tan daha ya
kndr.

M iT NEDiR?

45

Bu mitlerde bulmak zorunda oldugumuz tek bir basmakalp var

dr; bu da kyma ugrayacak kurbann seilmesini belirleyecek iaret
tir. Dnya mitoloj isinin topallarla, tek gzllerle , olak, kr ve diger
sakatlada dolu oldugunu belirtmeme gerek yok. Bol miktarda veba
l da vardr. Gzden dm ve rezil olmu kahramanlarn yannda ,
olaganst gzel ve her trl kusurdan muaf olanlar da bulunur. Bu
duru m mitoloj inin lafznn geliigzel oldugu anlamna gelmez, ter
cihen ulara gi ttigi ve daha nce belirttigirniz gibi, kynn belli bir
noktada yogunlamasna bunun yol atg anlamna gelir.
Mitlerde kurbanlk iaretlerinin tamam bulunur. Bunu fark et
miyor olmamz , kurbanlan zellikle belli bir etnik ya da dini azn
lkta ilikili kabul etmemizdendir. Bu iaret mitolojide byle ortaya
kmaz . Mitoloj ide ne kyma ugram Yahudi buluruz ne de kyma
ugram Zenci . Ama bunlarn edegerini, dnyann tm blgelerin
de temel rol oynayan bir temada, kolektif oiarak kovulan ya da kat
ledilen yabanc temasnda grmek mmkndr.
Kurban baka yerden gelen biridir, da ngal bir yabancdr. So
nunda lin edilecegi bir enlige davet edilir. Niin lin edilir? Yap
mamas gereken bir ey yapmtr; davrannda bir ugursuzluk alg
lanmtr; tavrlanndan biri yanl yorumlanmtr. Burada da, ger
ek bir kurbann , gerek bir yabancnn bulundugunu varsaymak
yeter. her ey aydnlanacaktr. Ev sahiplerinin gznde yabancnn
tuhaf ya da edepsizce davranmasnn nedeni , baka nonnlara uyu
yor olmasdr. Bellj bir e tnik-merkezcilik eiginin tesine geildigin
de, yabanc artk tam anlamyla mitoloj ikleir. En ufak yanl anla
ma bir felaket riski tayacaktr. Bu nce katiedilip sonra kutsallat
rlan yabanc temasnn ardnda yle an bir "tarallk" biimi var
dr ki , artk onu alglayamayz - tpk belli bir dalga uzunlugunun
tesinde ya da berisinde sesleri ve renkleri alglayamaymz gibi.
Burada da, ok felsefi yorumlar yeryzne indirmek iin bu mitik
2 Bkz. Dts choses cachtes depuis la fondation du monde'da incelenen mit.

46

G0NAH KEC S

temalan Batl ve kyl bir dekorun iine ye rletirmek gerekir. Tp

k biraz nceki Oidipus yer degitirmesinde oldugu gibi , an lam he
men ortaya kar. Biraz beyin j imnastigi , ve ze llikle modern Bat 'ya
ait olmayan her eye ynelik o taiam yceitmenin biraz azaltl
mas, mitoloj ideki akla uygun ve kavranabi lir olann alann geni
letmeyi bize hemen gretecektir.
Mitlerin by k blmnn bizim drt kym basmakalbmz
ierdigini saptamak iin onlar yakndan incelemeye gerek yoktur;
kukusuz, yalnzca , iki , bir, hatta sfr basmakalp ieren baka
mitler de vardr. Bunlar unutmuyorum, ama henz etkin biimde
analiz edecek durumda da degilim . Deifre edilmi kymc temsille
rin, mitolojinin labirentinde yn bulmak iin gerek bir Ariadne ipi
oluturdugunu grmeye yeni balyoruz . Bu temsiller millerin haki
ki kkenlerine , yani kolekti f iddete ulamamz saglayacaktr; hatta
tek bir kym basmakalb iermeyen mitler bile . Kymc basmaka
lplardan tamamen yoksun mitlerin, tezimizi yalanlamak yle dur
sun , ona en parlak dogrulamay sagladklann ilerde grecegiz. im
dilik, bizim basmakalplar ieren mitle rin analizine devam etmek
gerek; ama bu kez , ortaag kym metinleri veya Oidupus mitine
oranla daha g saplanabilen nk epeyce dnm bir biim
iinde arayacagz bu basmakal plan . Ama bu daha ar bii m degi
ikligi , nceden deifre edil mi kymlada mitler arasnda almaz
bir uurum amaz. Ait olduklar tipi tanmlamak iin tek bir szc k
yeterlidir: Canavarca.
Romantizm dneminden beri , mitoloj ik canavan tam bir

ex

nihi

lo [yoktan var edilmi} yaratk olarak, katksz bir icat olarak gr

me egilimi vardr. Hayalgc , dogada var olmayan biimler tasaria
mann mutlak bir yetisi olarak yorumlanr. Oysa mitolojik canavar
lar incelendiginde asla byle bir ey ortaya kmaz . Canavar, mevcut
birok biimden dn alnp bir araya getirilen gelerden oluur
hep . Ancak bu karrndan sonra bagmsz bir varlk olarak ortaya -

MIT NEDIR?

47

kar canavar figr . O rnegin Minotaurus insan ile bagann bir kan
mdr. Dionysos da yledir; ama onda dikkati eken ey, canavar
dan , baka deyile, biimlerin kanmndan ok tanndr.
Canavars olan, fa rkszlktan yola karak, yani geregi elbette
hi etkilemeyen ama geregin algsn etkileyen bir sreten yola
karak dnmek gereki r. atkl karlkl-olu hzlanrken, uzla
maz taraflardaki davran zdeligine ilikin -hala dogru- bir izie
nim yaratmakla kalmaz , ama ba dndrc bir srat kazanrken al
gy da paralar. Canavarlar, alglanann paralanmasnn ve sonra
da paralann -dogal zgllkleri dikkkate almayan bir tarzda- ye
niden birletirilmesinin rn olmaldr. Canavar aslnda uucu , de
gike n , istikrarsz bir sanndr; ancak yeniden istikrara kavumu bir
dnyada hatrlanrken , geriye dnk biimde, istikrarl biimler ha
linde billurlar.
Tarihsel kyrnclann temsilinde de mitolojik bir eyler oldugunu
yukarda grmtk Daha nce degindiirniz en an ternsillerde,
canavars olana bir gei yaplmaktadr: Farkllama yoklugunun yol
atg krizin temsilinde , farkszlatnc sular ilernekten sulu gr
len kurbann ternsilinde , biim bozuklugu olarak kurbanlk iaretle
rinin ternsilinde . Bir noktada, fiziksel canavarlkla ruhsal canavarlk
birbiriyle rtecektir. O rnegin, hayvanlarla cinsel iliki suundan
insan-hayvan kanrn canavarlar dogar; bir Tiresias'n erselikliginde
fiziksel canavarlk ahlaki canavarlktan aynlrnaz. Ksaca, basmaka
lplar birbirine kanarak mitolojik canavarlan ortaya karmaktadr.
Mitolojik canavarda, "fiziksel" olanla "ahlaki" olan birbirinden
aynlrnaz. Bu ikisinin birligi yle kusursuzdur ki , onlan ayrmaya y
nelik her giriim baanszlga mahkarn gzkmektedir. Ama eger
ben haklysarn, bir aynnn da olmas gerekir. Fiziksel biim bozuk
lugu herhangi bir kurbann gerek bir zelliine , gerek bir sakatl
ga denk dyor olmaldr; Oidipus'un yaralan ya da Hephaistos'un
topallg , kken itibanyla , ortaag cadsnn zelliklerinden daha az

48

G N A H K E C S

gerek deildir herhalde . Buna karlk ahlaki canavarlk, tm k

ymclarn herhangi bir felake t i n , herhangi bir kamusa l , hatta zel
tali hsizliin korkun sonularn, sakatl ya da yabancl yzn
den canavarca olan eye belli bir yaknlk tayan bir zavallya yan
stma eilimini harekete geirir.
Benim analizim hayald grlebilir, nk canavars karakte r,
mitoloj i nin tmyle kurgusal , hayali nitel ii nin ye ni bir kant gibi
alglanyordur gene llikle . Oysa canavarda , yukarda uzun uzadya s
zn ettiim o "yanl kesinlik" ile "doru olasl" bulmaktayz.
Tm basmakalplarmzm bu kadar kank biimde ortaya kmas
nn benim tezimi geersizletirdii de sylenebilir. Ne var ki bu bas
makalplar ayn anda ele alndklarnda bir tr birlik olutururlar;
mitoloj iye zg bir iklim yaratrlar; ve estetik gerekelerle bile olsa
bu eleri birbirinden ayrmaya almamz yanl olur. Zaten en iyi
yorumcularmz da bu eleri asla ayrmamlardr. Yine de baz
aratrmaclarn onlarn hepsini ayn dzleme koymayacaklar izie
nimi iindeyim . Onlar kurbanlarn -hayali- sulan ile kurban sei
minin -belki gerek- iaretleri arasmda nemli bir ayrm yapma yo
lundadrlar. rnei n , Yunan mitoloj isi ze rine Mircea Eliade'nin u
karakteristik metni, kurban seim iaretleriyle balayp kurbanlarn
sulanyla bilmektedir:
[Bu kahramanlar] gleri ve gzellikleriyle ayrtklar gibi canavar

ca zellikleriyle de ayrrlar (devasa boy -Herakles, Akhille us, Gres

tes , Pelops-; ayn zamanda da ortalamann ok alt nda boy), ya the

ri om orphes t u rla r (yani, Lykaon , "kurt") ya da hayvana dnmeye

'

yatkndrlar. Androjindirler (Kekrop'lar) ya da cinsiyet degititirler

(Tiresias) veyahut kadn klgna girerler (Herakles). Ayrca kahra
manlarn ok sayda anormalligi vardr (asefallik ya da polisefalW;
Herakles'in sra dii vardr); zellikle topal, tekgzl ya da kr

drler. Kahramanlar defalarca deliligin kurban olurlar (Orestes,

Bellerophontes, hatta stn Herakles bile , Megara'dan olma ogul-

MiT NED1R?

49

lan katlettiginde). Kahramanann cinsel davranianna gelince, an

ya da sapk ndr: Herakles bi r gecede Thespios'un elli hzn dller;

Theseus, saysz t ecavZ yle nldr (Helena, Ariadne vs), Akhil

leus Stratonike'yi karr. Kahramanlar kendi kzlan ya da anneleriy
le enses t ilikisine girerler ve kskanlktan, fkeden ya da hi ne
densizce saysz katliam yaparlar; hatta kendi babalan n ve anneleri
ni ya da akrabalann ld r rler)
'

Meti n , be lirleyici ze l liklerin yogunlugu bakmndan hayranlk

ve ri c i d i r. Yazar, kurban seimi zell iklerini ve su basmakalplann

canavarlk iareti altnda birletirmektedir, ama onla n birbirine ka

ntrmaz . Grndg kadaryla, iki konu balgnn kanmasna di
renen bir ey vardr. Fiilen bir ayrlk oluur ama hukuksal olarak
dogrulanm degildir. Bu sessiz ayrm, birok yapsalc oyundan da
ha ilgi ntir ama kendini aka ifade edemez .
Fiziksel canavarlk ile ahlaki canavarlk mitolojide birlikte gider.
Bunlarn ilikileri normal grnr; dil bile bunu belli eder. Ama bi
zim tarihsel evrenimizde benzer bir durum sz konusu olsayd eer,
kurbanlarn gerek olma ihtimalini dlamazdk ve bu da iki tr ca
navarlgn srekli i ie olmasnn bize tiksin gelmesine yol aard;
bunun beli rli bir zihniyetten, kymc zihniyetten kaynaklanyor ol
masndan kuku duyardk. Syle derdik: Baka neden kaynaklana
bilir ki? l ki temay baka hangi g birletirebilir ki? Iimizin rahat
etmesi iin , hayalgc diyoruz. Gereklikten kanmak iin her za
man ona gveniyonz. Ama bir kez daha syleyelim, bizim estetik
ilerimizin karlksz hayalgc degildir bu; en kank biimiyle
Guillaume de Machaut'nun hayalgcdr ve ne kadar kanksa bi
zi gerek kurban iara o kadar iyi gtrr: Bu daima kymcilann ha
yalgcdr. Fiziksel canavarlk ile ahlaki canavarlk, bir sakatn k
ym n hakl gsteren mitlerde birbirine iyice yapmtr. Bunlann
3 M i r cea Eliade, Dinsel Inanlar ve Dnceler Tarihi ,
ev.

Ali Berktay, Kabalc, 200 3 , s. 3 49- 3 50, 1 9 7 8 , I , 3 0 1 , alln ben izdim.

50

GNA H KECS

baka kym basmakalplaryla evrelenmi olmas da kukuyu azal

tr. Bu toplama eger ok ender meydana gelseydi , kuku hala
mmkn olabilird i , ama saysz megi vardr; mitoloj inin sradan
ilerindendir.
Aratnc bir zeka , mitlerde iledigi grlen hayalilik trnn yi
ne de gerek iddete srekli gnderme yapp yapmadgn kendine
soracaktr. Temsilin arptldgn grrz; ama sistematik bir ar
ptmadr bu , hem de kymclann zorunlu kldg ynde . Bu arpt
mann temel odag kurbandr ve arptma bu oda ktan yola karak
tablonun btnne yansr.
zellikle Oidipus'unki gibi baz rnek mitler hari , mitoloj i , de
ifre edilebi lir kymc temsillerle

layl olarak

dogrudan dogruya

degil, ancak

do

zdeletirilebilir. Kurban , birka belli belirsiz canavars

zellik sunmaz , kurban oldugunu saptamak zordur, nk tama

men canavardr. Ama bu ayrlga bakarak, iki metin trnn ayn
kkenden kaynaklanamayacag sonucunu karmamak gerekir. Ay
rntl bir inceleme , tarihsel metinlerde de mitlerde de tek bir arp
tlm temsil ilkesinin iledigini gsterecektir, ama mitoloj ide bu me
kanizma tarihte oldugundan daha yksek bir dzlemde ilemekte
dir. u evrensel bir gerektir: Kymcilann kurbann sulu luguna
ilikin inanc rasyonellikten ne kadar uzaksa bu inan da o kadar ka
t olur. Ama tarihsel kymlarda bu inan , inan zelligini ve kaynak
landg sulayc sreci gizleyebilecek kadar ktlesel degil dir. Kur
ban kukusuz nceden mahkum edilmitir, kendini savunamaz, da
vas daima nceden grlmtr, ama sz konusu olan yine de bir
davadr, ne kadar nyargl olsa bile yine de dava niteligini gizleye
mez. Cadlar tamamen yasal olarak kovuturulur ve kymdan gei
rilen Yahudiler bile aka sulanrlar, hatta mitik kahramana gre
sulamalar daha gerege yakndr. "Nehirlere zehir katlmas" gibi
bir eyin uydurulmasna yol aan o greli olasl k arzusu , paradok
sal olarak, metinde dogru ile yanl payn ayrt etmemize yardm

MIT NEDiR?

51

ede r. M itoloji d e ayn ilemi gerektirir ama daha fazla cesaret antr
nk veriler daha kanktr.
Tarihsel kymlarda "sulular" "sular"ndan yeterince aynk ol
dugu iin srecin dogas konusunda yanlmayz. Mitte durum fark
ldr. Sulu , kababatiyle yle etzldr ki ikisi birbirinden aynla
maz . Bu kabahat , znde fantastik bir ey olarak, ontolojik bir sfat
olarak grnr. Birok mitte , zavall bahtszn sadece orada bulun
mas bile , evresindeki her eyi zehirlemesi, insanlara ve hayvanara
veba bulaurmas , hasat mahvetmesi , besinleri zehirlemesi , av hay
vanlann kartmas , etrafna nifak tohumlan serprnesi iin yeterli
dir. Onun getigi yerde her ey bozulur, ot bitmez. Incir agacnn in
cir vermesi kadar dogal fe laketler meydana gelir. Sadece kendisi ol
mas yeterlidir bunun iin .
Mitlerde kurbaniann gnahkar ya da sulu olarak tanmlanma
lan o kadar mutlak ve sularla kolektif kriz arasndaki iliki de yle
gldr ki en basiretli aratrmaclar bile henz bu verileri ayrt et
meyi ve sulama srecini saptamay baaramamlardr. Ihtiya duy
dugumuz Ariadne ipini, onaaga zg ya da modem kym metni
saglayacaktr bize . Kymc bak asn en gl ekilde koruyan ta
rihsel metinler bile mitlere oranla ok daha hafiflemi bir inan do
zu ierirler. Haksz davalannn adaletini gstermekte ne kadar azim
li davranrlarsa, kulaga o kadar az inandnc gelirler. Mit bize "Oidi
pus'un babasn ldrdgnden kuku duyulamaz, annesiyle yatt
g kesindir" deseydi, bu iddiadaki yalan trn tanmakta zorluk
ekmezd ik; tarihsel kymclann slubunda, inancn slubuyla ko
numu olurdu nk . Ama mit tartmasz geregin sakin slubuy
la konuur. Tpk "gndzn ardndan gece gelir" ya da "Gne do
gudan dogar" demenin slubuyla: "Oidipus babasm ldrd, anne
siyle ya tt".
Kym temsilierindeki arptmalar, mitlerden Batl kyrolara ge
ildiginde zayflar. Bu ikincileri deifre etmemizi saglayan ey de bu

52

G N A H K E C S

zayflamadr zaten. Bu ilk deifre ilemi gnmzde mitolojiye eri

mek iin tramplen ilevi grmelidir. Bu rada , nce Oidi pus miti ni
sonra da giderek daha zor metinleri yorumlamak iin Guillaume de
Machaut'nun metnini ve yukarda karlatgmz diger metinleri reh
ber alacagm kendime , nk okun malar daha kolay.
Ortaagdaki atalarmz , emelerin Yahudile r ya da czamllar
tarafndan zehirlenmesi , ritel ocuk katli, cad sprgeleri, Ay
gnda eytans orj iler gibi en samasapan masallar cidd iye alyorlar
d . Vahet ile kolay inanrlgn bu karm bize almaz gelmektedir.
Yine de mitler bunu da aar; tarihsel kymlar degersizlemi bir ba
tl inancn rndr. Biz kendimizi mitik yanlsamalardan korun
mu sanyoruz, nk orada hibir ey grmeyecegimize yemin et
tik. Aslnda her eyi yanlsama olarak kabul etme k , rahatsz edici so
rulardan syrtmann, her eyi dogru kabul etmekten daha kumazca
bir biimidir. En iyi , en kesin aldatmaca, mitin varsaydg iddetin
tm gerekligini reddeden bu soyut inanszlktr.
Mitolojik kahramanlarn gerege uygun zelliklerini bile , bunlar
gerege benzemez zelliklerle birlikte olduklarndan , zorunlu olarak
kurmaca sayma alkanlgndayz. Ayn ekilde , eger buna izin vere
cek olsaydk, bu yanl ihtiyatllk ve kurmacaya ilikin bu tutum,
Guillaume de Machaut'da anti-Semitik kynn gerekligini grme
mizi nlerdi. Bu katliamlar az ok anlaml her trden masalla i ie
gemi diye katliamlarn gerekliginden kuku duyamayz. Mitler
meginde d e da bundan kuku duymamak gerekir.
Tarihsel kym metinlerinde , kurbann yz maskenin ardndan
kendini belli eder. Maske de atlaklar vardr, oysa mitolojide maske
hala sapasaglamdr; tm yz yle iyi kaplar ki bunun bir maske ol
dugunu bir an bile dnmeyiz. Burada

kimse yok

diye dnrz ,

ne kurban ne kymc. Odysseus ve arkadalarnn kr ettigi Polyp

hemus'un bo yere yardmna agrdg kardelerine, Kykloplara
benziyoruz biraz. Tek gzmz var, onu da tarih diye adland rdg-

MiT N EO1R?

53

mz eye sa klyoruz. Kula klarmza geli nce , eger kulaklanmz varsa

tabi i , bu

kimse, ki mse . . . 'dir

tek iittikleri - ve bu sz de kolektif id

detin iine o kadar kk salmtr ki biz o iddeti bir hi olarak, "vu

ku bulmam" olarak, Polyphemus'un bir airane dogalama annda
uydurdugu bir kurmaca olarak grrz hep .4
M itolojik canavarlan dogast, hatta dogal trler olarak bile gr
myoru z artk, bizim iin teolojik, hatta zoolojik trler de kalmad.
Bunlar hayali olann ksmi-trleridir; mitlerden bile daha mitik bir
bilind na yglm masais "arketipler"dir. Mitlere dair bizim bili
mimiz tarihsel eletiriden drt yz yl geridedir, ama onu durduran
engel almaz degildir. Dogal bir grme snrn amaya , renkler d
zeni iinde kzltesinin ya da mortesinin dengini bulmaya benze
mez bu . Kimsenin okumay bilmedigi bir dnem oldu , kendi tarihi
mizi n kymc arptmalarn bile okuyamyorduk. Sonunda gren
dik. Bu fe thin tarihi ni belirtebiliriz. Modem agn bana uzanmak
tadr. Bence bu, aslnda hibir zaman sahiden kesintiye ugramam
olan , ama bizi geriye , mitolojiye gtrecek gerekten verimli yn
bulamad g iin de yzyllardr yerinde sayan bir deifre etme sre
cinin ilk evresini oluturuyor yalnzca.

imdi mitleri n tarihsel kymlarda nerdeyse hi bulunmayan te

mel bir boyutundan sz etmek gerek: Kutsallk. Ortaagn ve

modem dnemin kymclan kurbanianna tapmazlar, onlardan yal

nzca nefret ederler. Dolaysyla, bu zellikleriyle onlar kolaylkla
saptayabiliriz . Taplan dogast bir varlkta kurban grmek daha
gtr. Evet, kahramann zafer dolu maceralanyla kolektif kurban
larn su basmakalplan arasnda bir benzerlik vardr kimi zaman.
4 Odysseia'nn IX. Bl m nde Odysseus, kendisini ve tayfalarn yakalayan
Tepegoz Polyphemos'a ad n n Udeis oldugunu syler. Udeis, Odysseus'un
eseslisidir ve ayn zamanda

ki mse

ya da hi ki mse anlamna ge lmektedir.

Bu karklk, Odysseus'un Tepegzlerin eli nden kurtulmasn saglar.

54

G NAH K E S

Zaten bu kurbanlar gibi kahraman da bazen kendi adamlar tarafn

dan srgn edilir, hatta katledilir. Ama uzmanlar, bu can skc olay
lar nemsizletirme konusunda hemfikirdirler. ok soylu ve akn
bir servenin nemsiz kaamaklandr bunlar, hatrlamak zevksizlik
olur vs.
Mitlerden bir buhurdan gibi ku tsallk tter ve bu yzden de her
hangi bir kutsallk agrt rmayan metinlerle sanki karlatnlamaz
gibi dururlar. nceki sayfalarda be lirti len benzerlikler ne kadar ar
pc olsa da, bu benzemezlik karsnda giderek sil ikleirler. Ben mit
leri , bizim tarihsel kymclanmzn kendi kynianna ilikin olarak
hatrladklarndan daha ar kymc arptmalar saptayarak akla
maya alyorum . u ana kadar yntem baarl oldu , nk kym
metinlerinde bulunan her eyi deforme olmu biimiyle mitlerde de
buldum. Ama imdi bir glk kendini gsteriyor. Mitlerde kutsal
eyler vardr ama genelde kym metinlerinde bu yoktur. Acaba iin
zn kanyar muyuz, diye dnrz. Mitoloji, daha alt dzey
de , benim karlatrmal yntemimden yara alabilir olsa da, bizim
idealistlere gre , daha yksek bir dzeyde , eriilmez olan akn bo
yutunda bir ka kaps bulacaktr mitoloji.
Ama bu dogru degildir. Bizim iki tr metnimiz arasndaki ben
zerliklerden ve farkllklardan yola karak, ok basit bir akl yrt
meyle, mitlerde kutsaln dogas ve varhgnn gerekliligi kelimenin
tam anlamyla saptanabilir. Ardndan kym metinlerine ynelece
gim ve grne ragmen , bu metinlerde de kutsaln izlerine rastlan
dgn ve bunlarn tam olarak bu metinlerden beklenebilecek eye
denk dtklerini gsterecegi m - tabii , bu metinlerde de (benim da
ha nce yaptgm gibi) dk dereceli ve ksmen zlp paralan
m mitleri saptayabiliyorsak eger.
Kym metinlerindeki kutsal anlamak iin, benim sulama bas
makalb diye adlandrdgm eyden yola kmak gerekir: Kurbanla
rn sululugu ve grnte sorumlulugu . Burada gerek bir inancn

M1T NEDiR?

55

va rlg n kabul etmek gerek. Guillaume de Machaut nehirlerin Yahu

diler tarafndan zehirlendigine sahiden inanmaktad r. jean Bodin
yaadg dnemde Fransa'da cadl gn tehlikelerine itenlikle inan
maktad r. Bunun itenligi n i kabul etmek iin inanca sempati duy
mamz gerekmez . jean Bodin vasat bir zeka degildir ama yine de ca
dlga inanr. lki yzyl sonra , bu ayn i nan karsnda, ok snrl
entelektel kapasi tedeki insanlar bile kahkahalarla glecektir. O
halde bir jean Bodin'in ya da bir Guillaume de Machaut'nun yanl
samas nereden kaynaklanyor olabilir? Aktr ki , bu yanlsamalann
toplu msal bir dogas vardr. Her zaman ok sayda insann paylat
g yan lsamalardr bunlar. Insan toplumlannn ogunda cadlga
inan yalnzca birka kiinin , hatta ogunlugun degil, herkesin ger
egidir.
Byl inanlar, belli bir toplumsal kosenss iinde geliirler.
On altnc , hatta on drdt.nc yzylda bile bu konsenss mutlak
ol masa da epeyce yaygnd, en azndan baz evrelerde byleydi. Ki
ile rin davranlar n belirleyen bir tr zorunluluk oluturuyordu.
Istisnalar az saydayd ve kymlan engelleyecek kadar etkili de de
gildi. Bu kyrolann temsilleri , Durkheim'c anlamda bir kolektif
temsilin baz zelliklerini korumaktadr. Bu inanc nelerin olutur
dugu nu grdk. Geni toplumsal tabakalar, veba kadar rktc fe
lake tlere ya da kimi zaman daha az grnr glklere kar mca
dele ve rmekted ir. Kolektif sknt ve tatminsizlikler, kymc meka
nizma sayesinde , entegre olmakta glk eken aznlk gruplara ai
diyetleri nedeniyle karlarnda kolaylkla birleilen kurbanann he
def alnmas yoluyla teskin edilmektedir.
Bunu kavramamz saglayan ey, bir metindeki kym basmaka
lplann kefe tmemizdir. Bunu bir kez kavradktan sonra hemen her
zaman yle de riz: Kurban bir gnah kcisidir. Bu deyimi herkes ga
yet iyi a nlar; buna verilmesi gereken anlam konusunda kimsenin te
reddt yoktur. Gnah keisi terimi, ayn anda hem kurb1nlarn

56

G NA H KEC S

masumiyetine , hem onlara kar gerekleen kolektif kutuplamaya

hem de bu kutuplamann kolektif eregine iaret eder. Kymc lar,
kymc temsilin "manugi" iine kapanmlardr ve bir daha bunun
iinden kamazlar. Guillaume de Machaut'nun kendisi kolektif id
det eylemlerine kukusuz hi katlmamtr, ama bu iddetleri besle
yen ve geri dnerek onlardan beslenen kymc temsille birlei r; g
nah keisinin kolektif etkisine katlr. Kutuplama , kutuplaanlar
ylesine kstlar ki , kurbanlarn kendilerini aklamalan olanakszd r.
Dolaysyla "gnah keisi" derke n, kolektif kymlar hakknda
buraya kadar syledigim her eyi zet lemi oluyorum. Guillaume de
Machaut'nun metnini tartrken "gnah keisi" demek, bu temsile
kanmadgmz ve bu temsil sistemini bozmak ve yerine kendi oku
mamz yerletirmek iin gereken her eyi yaptgmz belirtmektiL
"Gnah keisi" mitolojiye de yaymak istedigim yorum trn zet
ler . N e yazk ki , yorum kadar deyimin de yazgs pek parlak olma
mtr. Deyim herkese kullanldg iin, kimse bunun ne oldugunu
asla tam olarak dogrulamay dnmez ve yanl anlamalar ogahr.
Guillaume de Machaut meginde , ve genel olarak kym metinlerin
de, bu kullanrnn Levililer'de betimlendigi ekliyle gnah keisi ayi
niyle , ya da Levililer'dekine az ok benzedigi iin kimi zaman "g
nah keisi" denen dige r ayinlerle dogrudan ilikisi yoktur.
"Gnah keisi" zerinde dnecek oldugumuzda ya da bu teri
mi kymc baglam dnda ele aldgmzda, anlamn degitirmeye
yneliriz. Ayin aklmza gelir; sanki belirli bir tarihte cereyan eden
ve rahiplerin ynettigi dini bir seremoni sz konusuymu gibi, bu fi
kir bize kastl bir maniplasyonla gelir. Kurbaniatrma mekaniz
malarn ok iyi bilen ve Machiavelli'ci bir kolaylkla masum kurban
lan bile isteye feda eden maharetli strateji uzmanlan gelir aklmza.
Bu tr eyler pek mmkndr, zelikle bizim dnemimizde;
ama muhtemel maniplatrlerin kt niyetlerini tezgahiayabilmek
iin kullanacaklar maniple edilebilme dzeyi yksek bir kitle yok-

MIT NEDIR?

57

sa, baka deyile kymc temsil sistemi iine kapanmaya yatk n, g

nah keisiyle iliki li eylere inanmaya yatkn insanlar yoksa , bunla
rn bugn bile meydana gelmesi imkanszdr. Guillaume de Macha
ut'nun bir maniplatr olmadg besbellidir. Bunu yapacak kadar
zeki degildir. Eger yaadg evrende maniplasyon varsa, onu da
maniple edilenler arasna dahil etmek gerekir. Metninin anlayc
ayrntlarnn onun iin anlayc olmadg ortadadr; yalnzca bu
me tnin ge rek anlamn anlayan bizler iin anlaycdr bunlar. Yu
karda safdil kymclardan sz ettim, onlarn bilinsizliklerinden de
sz edebilirdim .
Modem kullanmda "gnah keisi"nin her trl yan-anlamnn
fazla bilinli ve hesapl bir kavran , iin zn oluturan u olgu
nun gzden kanlmasna yol aar: Kymclar kurbanlannn sulu
olduguna inanmaktadrlar; basit bir fikirden ibaret olmayp , btn
bir temsil siste mi oluturan kymc yanlsamann iine hapsolmu
lardr. Sisteme hapsolmak derken, bilinsiz bir kymcdan da sz et
mi oluyoruz; bu bilinsiz kymemn varlgnn kant, bakalannn
gnah keilerini kefetmeye gnmzde en yetenekli olanlarn bile
-bu konuda ne kadar ustayzdr!- kendi gnah keilerini asla tam
olarak kefedememeleridir. Hemen hi kimse, kendini bu bakmdan
hatal hissetmez. G izemin korkunlugunu kavramak iin, kendimi
zi sorgulamamz gerekir. Herkes kendine gnah keisi ilikisinin ne
resinde oldugunu sormaldr. Kiisel olarak ben kendimi tanyarn
yorum ve eminim ki, sevgili okur, sizin iin de durum ayndr. He
pimizin meru dmanlklan vardr. Gelgelelim, tm evren de g
nah keileriyle doludur. Kymc yanlsama bugn de gemi azya al
m durumdadr ve Guillaume de Machaut dnemindeki kadar tra
jik olmasa da, daha sinsice iledigi kesindir.

IkiyZl okur, benzerim,

kardeim ...
Eger bizler kiisel ve kolektif gnah keilerini ustaca ve kumaz
ca kefetmek konusunda birbirimizle yanyorsak, ya on drdnc

58

G N A H KEC S

yzyl nas ld? O dnemde hi kimse , kymc temsili bizim bugn

yaptmz gibi deifre etmiyordu. "Gnah keisi" henz bizim ver
diimiz anlama sahip deildi . Ynn, hatta tm toplumlarn kendi
kurbaniarna dair yanlsamalarnn hapishanesine kapanm olabile
cei fikri , henz kimsenin dnmeyecei bir fikirdi . Bunu onlara
aklamaya alsaydk, ortaa insanlar bunu anlayamazd . Guilla
ume de Machaut, gnah keisi dncesinin etkisine bizden ok da
ha akt . Onun evreni , kymc bilinsizliine bizden daha fazla g
mlmt , ama mitolojinin evrenlerinden daha az gmld de
kesindir. Guillaume'da gnah keilerinin hesabna kaydedilen , gr
dmz gibi, kara vebann yalnzca kk bir bl mdr ve en
kts de deildir: Oidipus mi tinde .ise vebann tm gnah kei
sine yazlr. Salgnlar aklamak iin mitoloji evrenlerinin tek ihti
ya duyduu ey basmakalp sulardr; bir de elbette bu sular ile
yen sulular. .. Bunu grmek iin, etnolojik belgeleri incelemek ye
terlidir. Etneloglar benim "kfrm" karsnda yzlerini kapatyor
lar, oysa bunlar dorulamak iin gereken tanklklara kendileri de
ulaabilecek durumdalar uzun sredir. Etnolojik denen toplumlar
da, bir salgnn varl , toplul uun temel kurallarnn ihlal edildii
kukusunu uyand rr hemen. Bu toplurnlara ilkel dememiz yasak
lanmtr, buna kar lk, mitoloj ik trdeki kymc inan ve davran
lar bizim evrenimizde srdren her eyi ilkel olarak nitelememiz
beklenmektedir bizden .
Kymc temsil , tarihsel kymlardan ok mitlerde gl dr ve bi
zi artan da bu gcdr. Bu kaya gibi sert inanla karlat r ld n
da bizi mki pek clz kal r. Bizim tarihi mizdeki kymc temsi lller da
ima kaypak ve kalntsaldr, bu nedenle hzla deifre olup gizemden
annrlar, Oidipus miti gibi binlerce yl s rmek ve bugn bile bizim
nfuz etme abalarmza meydan okumak yerine en fazla birka
yzyl sonra deifre olurlar. Bu kadar zorlu bir inan artk bize ya
bancdr. Olsa olsa , metinlerde izini aray arak kavramaya alabili-

MT NEDR?

59

riz . O zaman da, kutsal diye anlan her eyin , bu inancn kr ve kt

lesel kara kteriyle ayn oldugunu saptanz.
Bu grngy biraz daha inceleyelim, ncelikle de olabilirlik ko
ullarn . Bu inanc n niin bu kadar gl oldugunu bilmiyoruz ama
bizimkilerden daha etkili bir gnah keisi mekanizmasna, kymc
ileyiin bizimkinden daha yksek bir baka rejimine denk dtg
kansndayz. Mitolojili evrenierin saysal stnlgnden yola ka
rak degerlendirirsek, bu daha yksek rejim aslnda insanlgn nor
mal rejimidir istisnaf olan bizim toplumumuzdur.
Eger ky mdan sonra topluluk ii ilikilerde herhangi bir kuku
gesi kalm olsayd , baka deyile, topyekn bir uzlama ve bar
saglanmam olsayd , kymclar, kurbann lmnden sonra mitle
rinde bunu tekrar hatrladklannda, bu kadar gl bir inan yerle
emez, yerlese bile sremezdi. Tm kyncrnlarn kurbanlannn
ktl k yapc gcne ayn ekilde inanyor ve ona gre davranyor
olmalan iin , kurbann o ilikileri zehirleyen tm kukulan, gerilim
ve misillerneleri etkili bii mde kutuptat rmas gerekir. Toplulugun
bu zehirlerden fiilen boalmas gerekir. Kendini zgrlemi, kendi
kendisiyle banm hissetmesi gerekir. Mitlerin ogunun sonulan
biimi de buna iaret eder. Mitler, krizde tehlikeye girmi olan d
zene gerek bir geri dn, ogu zaman da yepyeni bir dzenin do
guunu gsterir toplulugun dinf birligi maruz kaldg snavla can
lanmtr.
Mitlerde son derece sulu bir kurbanla hem iddete dayal hem
de kurtarc bir z mn srekli birligi , ancak gnah keisi meka
nizmasnn ar gcyle aklanabilir. Gerekten de bu varsaym her
mitolojinin ana muammasn zer: Yok olan ya da gnah keisince
tehlikeye atlan dzen , tam da onu altst etmi olan kii arac lgyla
yeniden dzenlenir ya da kurulur. Kamusal felaketlerden bir kurba
nn sorumlu tutulmas dnlmeyecek bir ey degildir ve tpk ko
lekti f ky1mlarda oldugu gibi mitlerde olan da budur, ama mitlerde

GNAH KECISI

60

-ve yalnzca mitlerde-

bu ayn kurban dzeni geri getirir, onu temsil

eder, hatta cisimlelirir.

Bizim uzmanlar henz sind irememilerdir bunu . Ihlal eden , ye
niden ina eden olur, hatta , bir anlamda ngryle ihlal etmi oldu
gu dzenin kurucusu olur. En byk sulu , toplumsal dze nin te
mel dayanag haline gelir. Bu paradeksun az ok yumuatldg , san
sr edildigi ya da makyaj yapldg mitle r de vardr; belli ki daha o
zamandan byle bir paradokstan tpk bizim agda etneloglar gibi
rkm mminlerce yaplmtr bu makyaj lar, ama yine de makya
jn altndan paradoks grnmeye yine devam eder. Mi tolojide olan
da budur. Homeres tannlarnn lmszlgnden ikayet eden Pla
ton'un kafasn kantran muamma buydu. M uam may yok sayama
yan yerumcular yzyllardan beri altndan da kalkamamlardr. Bu ,

ilkel

kutsaln muammasyla zdetir: Gnah keisine atfedilen zarar

l her-eye-kadirligin yararl bir ekilde geri dn . Bu geri dn

anlamak ve muammay zmek iin, temalanmz yeniden incele
memiz gerekiyor: Az ok deforme edilmi biimleriyle drt kymc
basmakalbmz,

art,

bize kymclann bir noktada barm ve uz

lam oldugunu gsteren sonu.

Bunlar gerekten olmu olmald r.

Bundan kuku duymak iin neden yoktur, nk balarna gelenle

ri kurbann !mnden sonra yeniden hatrlamakta ve hepsini hi
tereddtsz kurbana atfetmektedirler.
Biraz dnnce bunda artc bir ey olmadg da grlr. K
ymclar krizin sonundaki uzlamalarn nasl aklayabiliyorlard?
Bunu kendi baarlan sayamazlar. Kurbanlanndan yle korkmakta
drlar ki, kendilerini tamamen pasif, yalnzca tepkisel varlklar ola
rak tahayyl etmekte , tam da zerine saldrdklan anda bu gnah
keisinin mutlak kontrol altnda olduklann sanmaktadrlar. Tm
inisiyatifin gnah keisinden geldigini dnrler. Onlarn bak
asnda tek bir nedene yer vardr ve bu da mutlak anlamda baskn
kar, tm diger nedensellikleri emer: Gnah keisidir bu. Balarna

MIT NEDIR?

61

gelen hibir ey yoktur k i annda gnah keisine baglanmasn; ve

eger uzlamay baarrlarsa , bundan da gnah keisi yararlamr. Her
eyin tek bir sorumlusu vardr yalnzca, mutlak bir sorumludur bu
ve iyilemeden de o sorumlu olacaktr nk hastalktan da o so
rumludur. Burada, birligi hala hissedemeyecek kadar kurbanlk de
neyiminden uzak olan ve "iyi" ile "kt"y birbirinden net olarak
ayrt etmekten baka bir ey dnmeyen ikici bak as iin para
doks vardr yalnzca.
Elbette gnah keisi ne gerek salgnlan iyiletirir, ne de kurak
lk veya su basknlann. Ama her krizin asl boyutu, dedigim gibi,
insan ilikilerini etkileme tarzdr. Bir kt karlkllk ve misilierne
sreci kendi kendisinin balancsdr ve devam etmek iin d nede
ne ihtiya duymaz. Omegin veba salgn gibi d nedenler var oldu
gu srece , griah keilerinin etkisi olmayacaktr. Buna karn, bu
nedenler artk iin iinde olmadgnda, ilk ortaya kan gnah kei
si , tm ktlklerin kurban zerine yanstlmas yoluyla kiiler ara
s skntlan ortadan kaldrarak krize son noktay koyacaktr. Gnah
keisi yalnzca krizin bozdugu insan ilikileri zerinde etkili olur,
ama d nedenler, vebalar, kuraklklar ve diger nesnel felaketler ze
rinde de etkiliymi izlenimi verir.
Belli bir inan eiginin tesinde , gnah keisi etkisi , kymclar
ile kurbanlan arasndaki ilikileri tamamen tersine evirmek bii
minde ortaya kar; kutsallg, kurucu atalan ve tanrsallklan yara
tan da bu tersine evrilmedir. Gerekte edilgin olan kurban, bu etki
nedeniyle, harekete getigi halde kendini edilgin hisseden bir grup
karsnda hareketli ve her eye kadir tek neden olur. Insan grupla
n, nesnel nedenlerle ya da kendilerine bagh gerekelerle grup olarak
hasta olabiliyorsa eger, grup ii ilikiler bozulabiliyor ve ardndan da
hep birlikte lanetledikleri kurban sayesinde yeniden kurulabiliyorsa,
gruplarn da bu toplumsal hastalklar, iyilemeyi kolaylatran ya
nltc inanca, gnah keilerinin her eye kadir oldugu inancna uy-

62

G NA H KEC S

gun biimde amnsayacaklar aikardr. Hastalandrcnn ortaklaa

lanetlenmesi, sonu olarak, bu ayn hastalg iyiletirenin ortaklaa
yceltilmesine brakr yerini .
Mitlerde, bizimkilere benzeyen ama kymc srecin etkililigiyle
karmaktam kymc temsil sistemlerini seebiliriz. Bizim kabul
etmek istemediimiz ey bu etkililiktir, nk bizi hem ahlaki dz
lemde hem de zeka dzleminde kzdrr. Kurbann ilk ktcl d
nmn grr ve kabul ederiz ve bize normal gelir; buna kar
lk, yararl yndeki ikinci dnm grmeyi reddederiz: Birinci
dnm ortadan kaldrmadan ona eklenmesini kabul edilmez bu
luyoruzdur.
Grup halindeki insanlar, ilikilerinde iyiye ve ktye dogru ani
degiimlere maruz kalrlar. Normale geri dn kolaylatran ko
lektif kurbana eksiksiz bir deiim dngs atfederlerse eer, bu iki
li dnmden karacaklar sonu da, srasyla kayb ve kurtuluu ,
cezay ve dl getiren, hem ikiz hem tek olan bir akn gce inan
olacaktr ister istemez . Bu g, kurban oldugu ama daha ok da es
rarengiz bir ekilde kkrttg iddet eylemleri araclgyla kendini
gsterir.
Bu kurban yaptg iyilikleri kendi lmnden sonra katillerine
de yayabiliyorsa eer, ya dirildii iindir bu , ya da gerekten lme
dii iin. Gnah keisinin nedensellii kendini yle gl dayatr ki,
lm bile onu durduramaz. Kurbann nedenselligini reddetmernek
iin de, bu kurban diriltilir, en azndan geici olarak lmszletiri
lir ve bizim akn ya da doast dediimiz ey de bylece icat edil
mi olur.s

5 iddet ve Kutsal ,
s.

1 1 4- 1 40.

s.

1 1 9 - 1 2 3 ; Des choses cachtes depuis la fondation de monde ,

D R D N C B L M :
S i D D E T V E BY

utsal aklamak iin , kymemn kutsah ieren kym temsille

K rini, iermeyen temsilleriyle karlatrdm. Tarihsel kymlarla

kyaslandgnda mitolojinin zgllg zerinde dndm. Ama bu
zgllk grelidir ve ben bu greli niteligi gz ard ettim. Tarihsel
arptmalardan sanki bunlar kutsala tamamen yabancym gibi sz
ettim. Oysa yabanc degillerdir. Ortaagn ve modem dnemin me
tinlerinde kutsal giderek zayflar ama varlgn srdrr. Varlgn
srdren bu trden kalnulardan sz etmedim nk setigim me
tinlerle mitoloji arasndaki mesafeyi kltmek istemiyordum. Yak
lak benzeriikiere dayanmak biraz can skc olacakt, zellikle ben
zemezlikler iin u mkemmel aklamann bulunduu bir baglam
da: Kymc arptmalarn gerek yaratcs olan ve kynn iledii
dzene bal olarak da anlalr veya anlalmaz, mitolojik ve mito
loji-d olabilen gnah keisi mekanizmas.
Bu dzen farkll artk tanmlandna gre, kavranabilir arpt
malar halinde varlgn srdren kutsaln izlerine geri dnebilir ve

64

GNAH KECISI

bunlarn mitlerdeki gibi ileyip ilemedigini, az nceki teorik tanm

dogrulayp dogrulamadgn kendime sorabilirim.
Ortaag kymlannda kin belirgin bir rol oynar ve zellikle Yahu
dilerin sz konusu oldugu rneklerde kinden baka bir ey grme
mek de kolaydr. te yandan , tm bu dnem boyunca Yahudi tbb
istisnai bir prestije sahipti. Bu prestijin rasyonel bir aklamas da
olabilir; belki de onlarn pratisyenleri bilimsel ilerlemeye digerlerin
den daha akt. Ama zellikle veba karsnda bu aklama pek
inandrc degildir. Vebada en iyi tp da en kts kadar aresizdir.
Aristokratlar ve halk evreleri Yahudi hekimleri tercih ediyorlard,
nk onlarn iyiletinci gcn hastalandrma gleriyle birletir
niierdi zihinlerinde. yleyse bu tbbi pratikte de sz konusu olan
ey, nyargszlklaryla tekilerden ayrlan bireyler degildir. Prestij
ile nyarg ayn tavrn iki cephesine benzemektedir ve burada ilkel
kutsaln bir kalntsn grmek gerekir. Gnmzde bile , hekimin
esinledigi nerdeyse kutsal korku onun otoritesinden bsbtn ba
gmsz degildir.
Eger bir insan Yahudiye kt niyetli davranrsa , Yahudi ona ve
ha bulatnr; tersine , iyi niyetli davrandgnda , onu esirgeyecek ya
da eger zaten hastalanmsa onu iyiletirecektiL Demek ki Yahudi
hekim, yapabilecegi ya da nceden yapm oldugu ktlge ragmen
degil, tam da bu ktlk sebebiyle son are olarak grlmektedir.
Apollon'un durumu da farkl degildir; Thebaililer vebay iyiletirsin
diye baka bir tannya degil de Apollon'a yalvanyorlarsa, onu felake
tin nihai sorumlusu kabul ettikleri iindir. Demek ki Apollon'u Ni
etzsche'nin ve estetikiterin "Apolloncu" terimine verdikleri anlam
da yalnzca iyiliksever, bar ve sakin bir tanr olarak grmemek
gerekir. Olimpos tanrlannn sonunda snp gitmesi, bakalar gibi
onlar da bu ve benzeri birok noktada yanltmtr. Grne ve ba
z teorik yumuatmalara ragmen, bu trajik Apolion "en nefret edile
si" tanr olarak kalr (Homeros'un kullandg ifadedir bu ve Platon

1 D D ET VE B 0Y0

65

da sanki sz konusu olan Homeres'un kiisel zrvasym gibi onu

eletirmitir!)
Belli bir inan yogunlugu eiginin tesinde , gnah keisi kt
glerin gelip bi riktigi edilgi n bir alc olarak degil, bu "her eye ka
dir maniplatr" olarak grnmektedir artk; mitoloji de toplumsal
oybirligiyle ona bu yetkinin verildigini gste rir. Gnah keisi bir kez
felaketin biricik nedeni olarak kabul edildikten sonra, bu felaket ke
limenin tam anlamyla unun nesnesi olur ve o da artk cezalandrmak
veya dllendirmek iin keyfince kullanabilir bu nesneyi.
Elizabeth Ingiltere'sindeki Yahudi hekim Lopez, Ingiltere sara
ynda grdg ragbet doruktayken by yapmak ve zehirlerneye te
ebbs gerekesiyle idam edilmiti. Topluluga dardan gelen kii en
ufak yenilgi karsnda , en kk ihbarda, ne kadar yksege kty
sa o kadar aagya debilir. Thebai'nin kurtancs ve tannm ifa
c Oidi!JUS da byledir; kurbanlk iaretleri tayan Oidipus, bir kar
gaa dneminde bizim basmakalp sulamalanmzdan birinin kur
ban olarak nnn dorugundan aag yuvarlamr. l
Kabahatin dogast yn, by inanemn azalmakta oldugu bir
dnemin rasyonalite ihtiyacna cevap olarak, modem anlamda bir
sula birlemitir. Buradaki nemli aynnt, zehirierne olgusudur, sa
mg tm hukuksal gvencelerden neredeyse dogrudan dogruya b
yclk sulamalar kadar kesin biimde yoksun brakan bir sutur
bu; zchri gizlemek, zellikle bir hekim iin yle kolaydr ki kantla
mak imkanszdr, dolaysyla kantlanmaya ihtiya yoktur.
1 J oshua Trachtenberg, The

H. Mi chelson , Tht }ew

Dcvil and che ]ews , Ya le U niversity, 1 94 3 , s. 98;

in Ea rly English Literature, Amsterdam, 1 9 2 8 , s. 84

ve devam. Hristiyan d nyas nda Yahudi temsili zeri ne bkz . Gavin I.

Lan gm u ir'in al mal ar : " Qu'est-ce que '!es j u i fs' sign i fiaient pour la societe
mdivale ? " ,

Ni jui.f ni Grec: entretiens sur le racisme ,

Leon Poliakov ed.

Paris-La Ha ye 1 9 7 8 , s. 1 79- 1 90; "From Ambrose o f M ilan to Emicho of

Le in ingen: The Tra nsformatian o f Hostility against jews in Nonhem
Europe" ,

Gli Ebrei nell'alto Medioevo,

Spole to, 1 9 80, s. 3 1 3 - 3 6 7 .

66

G N A H K E C ISI

Bu olay bizi ayn anda tm rnekierimize birden gtryor. Oi

dipus mitini hatrlatan veriler vardr burada, Guillaume de Macha
ut'yu ve kyma ugrayan tm Yahudileri akla getiren baka veriler
vardr, Oidipus mitini "tarihselletirmek" ve bir metni tarihsel ya da
mitolojik diye tanmlayan kararn keyfiligini gstermek iin benim
hazrladgm sahte mite benzeyen baka veriler vardr.
Tarihsel bir baglam yznden , otomatik olarak psikososyolojik
bir yorumla deifre edip gizemden anndrmaya yneliyoruz bu ola
y. Kskan rakipierin rgtledigi entrikann kokusunu alyoruz ve
bylece bir anda , mitoloj ik kutsal hatrlatan yanlan gremez hale
geliyoruz.
Oidipus ve Apolion gibi Lopez de hem yaamn e fendisidir hem
lmn efendisi ; nk yaamn efendisi , hastalk denen bu kor
kun felaketin efendisidir. Lopez, saglgn mucizevi dagtcs oldugu
kadar, can isterse her an iyiletirebilecegi hastalklarn da mucizevi
dagtcsdr. Bu metne yaptnlan "tarihsel" yaftas , eger mitoloji sz
konusu olsayd (zellikle de Yunan mitolojisi) kfr olarak, hatta
akl almaz olarak grlebilecek yorum trlerine yneltecektir bizi .
Bunu mit biiminde sunmaya grn , insanlk durumuna dair, insan
kaderinin ini ve kiarna dair gl bir simge haline geliverir - bi
zim hmanistleri de huu iinde brakan bir simge ! Anlaty Eliza
beth dnemine tayn, sadece Batl modern evrene zg olan o l
gn ihtiraslann, ikiyzl iddetierin ve batl inanlarn gemi azya al
dg kirli bir saray entrikasndan baka bir ey kalmaz geride . tkinci
bak as, elbette birincisinden daha gerege yakndr, ama yine de
tam anlamyla gerege yakn degildir, nk kymc bilinsizlik ka
lntlar Lopez olaynda hala bir rol oynuyordur. Bu bak as bun
lar dikkate almamaktadr. Dahas , bizim kendi tarihsel evrenimizin
zerine de bir glge drmektedir, nk gerek bir suu sahte bir
Rousseau'vari masumiyet arka planna yerletirmekle ve sadece bi
zim evrenimizin bu masumiyeti yitirdigini varsaymaktadr.

S I D D ET VE B Y

67

ifac tannlarn arkasnda daima kurbanlar vardr ve kurbanlar

da da daima tedavi edici bir eyler bulunur. Yahudilerin durumun
da oldugu gibi , cadlan ihbar edenlerle onlardan hizmet alanlar ay
n kiilerdir. Tm kymclar, kurbananna olumluluga dnebile
cek bir zararllk ve zararllga dnebilecek bir faydallk atfederler.
Mitolojinin her vehesi , daha az ar bir biimde, ortaa kym
larnda da bulunur. Kyaslanmaz saylan grngleri kyasladmz
da hemen fark edebilecegimiz gibi , canavars olan iin de geerlidir
bu.
Hayvan ile insan arasndaki karklk, mitolojik canavarlgn en
nemli ve en heyecan verici kipligini oluturur. Ortaagdaki kur
banlarda da grlr bu. Kadn ve erkek cadlann keiyle (son dere
ce ugursuz bir hayvan) zel bir yaknlg oldugu dnlr. Dava
larda , atall olup olmadgn grmek iin sanklarn ayaklan kont
rol edilir; al nlar iyice yoklanr ki en ufak bir knt varsa dogmak
ta olan bir boynuz olarak yorumlansn. Kurbanlk iaretleri tayan
larda hayvan ile insan arasndaki snrn giderek silinmesi bu bag
lamda nemli bir kavramdr. Eger cad varsaylan kii kedi , kpek
ya da ku gibi bildik bir hayvana sahipse , cadnn bu hayvana ben
zed igi kabul edilir hemen, hayvann da baz teebbslerin baars
iin bir tr dnm geirdigine , errin geici bir cisimlemesi ya da
klk degitirmesi olduuna inanlr. Bu hayvanlar jupiter'in Leda'y
batan karmasnda kugunun oynadg roln ya da Pasiphae'nin
batan kanlmasnda bagann oynadg roln aynsn oynarlar. Bu
benzerligi ogu zaman gzden karnz, nk ortaag evreninde
canavarlk ok olumsuz yananlamlara sahipken, daha ge mitoloji
de ve bizim modern mitoloj i anlaymzcia tersine neredeyse zel
likle olumlu yananlamlar yklenmitir. "Klasik" denen agda oktan
balam olan yumuatma ve sansr sreci tarihimizin son yzylla
n boyunca yazarlar, sanatlar, sonra da agda etnologlar tarafndan

tamamland . Bu konuya daha sonra dnecegim.

68

GNAH KECISI

Yan mitolojik yal cad figr , mitoloj iyi tartrken degindigi

miz fiziksel canavarlklar ile ahlaki canavarlklarn kaynama egili
minin iyi bir megidir. Cad topaldr, arpk hacakldr ve yz de
irkinligini iyice artran sivilee ve urlarla kapldr. Tm zellikleriy
le kyma davetiye karr. Ortaagn ve modern dnemin anti-Semi
tizminde Yahudinin durumu da ayndr. Yahudi , ogunluk iin he
defe dnen bireyler zerinde toplanm kurbanlk iaretleri kolek
siyonundan baka bir ey degildir.
Yahudi de zellikle keiyle ve baz hayvanlarla baglaml saylr.
Burada, insan ile hayvan arasnda farkllklarn silinmesi fikri, bek
lenmedik bir biimde kmaktadr karmza. megin 1 575 ylnda
Augsbourg yaknlanndaki Binzwangen'li johann Fischart'n Wun

derzeitung tablosu , kendi dogurdugu iki kk domuz yavrusunu

seyreden Yahudi bir kadn gstermektedir. 2
Bu tr eyler tm dnya mitolojilerinde grlr ama biz benzer
ligi fark edemeyiz, nk gnah keisi mekanizmas iki durumda
ayn rejimde ilemernektedir ve toplumsal sonucun da kyaslannas
mmkn degildir. Mitolojinin daha yksek rejimi, kurbann kut
sanmasyla sonulanarak kymc gerilimleri bizden gizleme, hatta
kimi zaman silme egilimi gsterir.
Kutup emberinin yaknnda, tm Kuzeybat Kanada'da ok
nem tayan bir miti ele alalm. Bu, Dogrib yerlilerinin kurucu mi
tidir. Ethnologie generale'de (Encyclopedie de la Pleiade, s. 1 065) Ro
ger Eastide'in bu konudaki zetini aktanyorum.
Bir kadnn bir kpekle ilikisi vardr ve alt enik dnyaya getirir.
Kabilesi onu kovar ve kadn kendi bana yiyecek bulmak zorun
da kalr. Bir gn, allklardan dnerken, eniklerin insan yavrusu
olduklarn ve kadn her evden ktgnda hayvan postlarn terk
ettiklerini kefeder. Bunun zerine, evden kyormu gibi yapar
ve ocuklan postlanndan soyunduklannda postlarn karr, by2 The Devil and the ]ews,

s.

5 2 -5 3 .

S1DDET VE BY

69

lece onlar bundan byle insan kimliklerini korumak zorunda b

rakr.
Bizim kym basmakalplan mzn hepsi vardr burada , birbirle
rinden ayrt edilmesi biraz daha gtr ama kaynam olmalan bi
le anlaycdr. Benim kriz diye adlandrdgm o genel farkszlama,
burada annenin insan ile kpek arasndaki tereddtnde ve ayn te
reddtn toplulugu temsil eden ocuklarda da grlmesinde ortaya
kmaktadr. Kurbanlk iareti kad nlktr ve basmakalp su da hay
vanlarla cinsel ilikidir. Kadn elbe tte krizden sorumludur nk ca
navarca bir toplul ugu doguran odur. Ama mit, hakikati de zmnen
itiraf ediyordur. Sulu kadnla topluluk arasnda farkllk yoktur :
Her ikisi de benzer biimde farkszlamtr ve topluluk sutan n
ce vardr, nk suu cezalandran topluluktur. Demek ki , basma
kalplatnlm bir sutan sorumlu tutulan bir gnah keisiyle kar

Kabilesi onu kovar ve kadn kendi bana yiyecek bulmak zo

runda kalr. . .

karyayz:

Domuzlan dogurmu olmakla sulanan Binzwangen'li Yahudi

kad nyla ilikiyi gremiyoruz, nk burada gnah keisi mekaniz
mas batan sona belirleyici rol oynamakta ve kurucu olmaktadr:
olumlu bir eye dnmektedir. Bu nedenle topluluk, cezalandrd
g sutan he m ncedir hem de sonra : Topluluk bu sutan dogmu,
ama znde geici canavarlgndan degil, gayet farkllam insanl
gndan d ogmutur. llkin toplulugu insan ile hayvan arasnda karar
sz braknakla sulanan gnah keisi , bu ikisi arasndaki farkllg
sonsuza dek istikrara kavuturma meziyetine de sahiptir. Kpek-ka
dn nemli bir tanra ol ur ve yalnzca hayvanlarla cinsel ilikiyi de
gil , ensesti ve tm diger basmakalp sular , toplumun temel kural
lannn her trden ihlalini de cezalandrr. Dzensizligin grnr ne
deni dzenin grnr nedeni olur, nk minnettar toplulugun
korku iindeki birligini nce topluluga kar, sonra da topluluk et
ra fnda yeniden oluturan bir kurbandr kendisi de aslnda.

70

GN AH KECS

Mitlerde iki dnem vardr ve yarumcular bunlar birbirinden

ayrnay baaramazlar. Birinci dnem, henz kutsal olmayan ve tm
ktcl zellii zerinde tayan bir gnah keisinin sulanmasdr.
Sonra ikinci dnem gelir; topluluun uzlamasyla birlikte gnah
keisi de kutsallatrlr. Birinci evreyi, kymclarn perspektifini
yanstan tarihsel metinlerdeki karlndan yardm alarak, ben ken
dim ortaya krdm. Bu tarihsel metinler neredeyse tamamen buna
indirgendikler;nden yorumcuyu birinci dneme yneltneye daha
da uygundur.
Kym metinleri , millerin de bizim kymclannkine benzer bir
ilk dnm ierdiklerini hissettirir, ama bu aslnda ikinci dn
mn altyapsndan baka bir ey deildir. Bizim kymclardan daha
saf olan mitoloj ik kymclar, kendi gnah keilerinin yapabildii
eylerin yle etkisi altndadrlar ki, sonunda gerekten uzlaabilirler
ve kurbanlarnn bata esiniedii dmanlk ve dehet tepkisinin
zerine bir hayranlk ve tapnma tepkisi koyabilirler. Bizim evreni
mizde hemen hi dengi olmayan bu ikinci dnm biz kolay ko
lay anlamayz. Ama ilkinden aka ayrtrldktan sonra, karlat
rlan iki metin tr arasndaki ayrlklardan (zellikle sonu farkl
lklarndan) yola karak onu mantksal olarak analiz edebiliriz. So
nunda da, bizim tarihsel kurbanlarmzda hala grlen kutsallk ka
lntlarnn -ne kadar clz olsalar da- bamsz bir mekanizmadan
kaynaklanamayacak kadar bu ayn kutsaln kaybolmu biimlerine
fazlasyla benzediini saptayarak bu analizi dorulamak mmkn
dr - ki ben de tam bunu yaptm.
yleyse , kolektif iddetin bizim evrenimizde de hala bir mit
retme mekanizmas olarak ilemeye devam ettiini kabul etmek ge
rekir; ama daha sonra kefedeceimiz nedenlerle gitgide daha kt
ilemektedir. tki mitik dnmden ikincisinin daha dayanksz ol
duu kesindir nk neredeyse tamamen kaybolmutur. Batl ve
modern tarihi niteleyen ey, mitik biimlerin rme ve gerilemesi-

<, I D O E T V E B Y

71

d i r : Bu biimler neredeyse tamamen birinci dnmle snrlanm

kym grngleri olarak varlklarn srdrebilmektedirler ancak.
Eger mitolojik arptma kymclann inancyla dogru orantl ise , bu
gerileme de pekala bizim ilerleyen ama hala yetersiz olan deifre et
me yetenegimizin br yzn oluturuyor olabilir. Bu deifre edi
ci g , kutsal paralamakla ie balad, sonra da bizi bu ksmen par
alanm biimleri okumaya yatkn kld. Bu g gnmzde de gi
derek glenmekte ve henz dokunulmam biimlere geri dnme
yi ve mitlerin gerek anlamn deifre etmeyi bize gretmektedir.
Ani kutsallk dnm bir yana braklrsa, Dogrib milindeki
kymc arptmalar Guillaume de Machaut'dakinden daha gl de
gildir. Kavray zorlatran esas olarak kutsallk gesidir. Gnah ke
isinin ikili dnmn izleyemedigimiz takdirde, kutsallk olgu
su -bize yanlsama olarak grnse bile- bu Dogrib ayinine inanan
lar iin ne kadar zmlenebilirse bizim iin de o kadar zmlene
bilir kalacaktr. Mitler ve ayinler, bu grngnn analizi iin gere
ken tm verileri ierirler ama bizler bunlar gremeyiz.
Milin arkasnda gerek bir kurbann, gerek bir gnah keisinin
varhgn ileri srmek mite fazla gvenmek midir? Byle bir eletiri
gelecektir elbet; ama yorumcunun Dogrib metni karsndaki konu
mu, znde , nceki rnekler karsndaki konumuyla ayndr. Metin
kymc basmakalplarla yle doludur ki, tmyle hayali olmas im
kanszdr. Ar inanszlk da milin kavranmasna ar gven kadar
zarar verir. Benim okumam, ancak kym basmakalplarna uygula
namayacak kurallar asndan fazla cretkar ve aceleci saylabilir.
Setigim zel mit konusunda, kpek-kadn mitinde, kukusuz
ben de yanlyor olabili rim . Bu mitin her paras, biraz nce "sahte''
bir Oidipus mili imal etmeye beni yneltmi olan nedenlere benzer
nedenlerle imal edilmi olabilir. Bu durumda hata sadece baz nok
talada snrl olabilir ve yorumun btnnn dogrulugunu tehlike
ye atmaz. Gerek bir kolektif iddetten kaynaklanm olmasa bile ,

72

GNAH KEISI

Dogrib miti bu tr iddetin metinsel etkilerini yeniden re tebilen

maharetli bir taklitinin ii olabilir; dolaysyla bu durumda bile, tp
k benim sahte Oidipus mitim gibi , geerli bir rnek saglyor de
mektir. Uydurdugum metnin ardnda gerek bir kurban oldugunu
varsayacak olsaydm ok yanlm olurdum , ama aslnda benim ol
gusal hatarn da ayn basmakalptan retilmi ve ayn ekilde yaplan
drlm metinterin ogunun hakikatine ayn lde sadk kalrd.
Tm bu metinlerin sahtekarlar tarafndan kaleme alnm olmas is
tatistiki olarak dnlebilir bir ey degildir.
ncekilerde oldugu gibi burada da durumun ayn oldugunu an
lamak iin, canavar dogurmakla sulanan Binzwangen'li Yahudi ka
dn dnmek yeterlidir. Kk bir dekor degiikligi ve kutsaln
olumlu yannn zayflamas , beni eletirenleri de kabul edilemez say
dklan yoruma ynlendirecektir. Mitler iin ngrdkleri okuma t
rn o zaman unuturlar; bu yorum onlara dayatlmaya allrsa
bunun aldatc karakterini kendileri ortaya sererler. Kyn deifre
etmeye ynelmeyen tm okumalar, grltl patrtl avangardlkla
nna ragmen, fiilen gericidir.
tnologlann etnolojisi kendini benim tezimin ok uzagnda san

E yar olsa da baz noktalarda yakndr. Etnoloj i , "byl dn

ce" diye adlandrdg eyin iinde dogast ve nedensel trde bir ak

lamay ok uzun sredir kabul ediyor. Hubert ve Mauss byy
"nedensellik ilkesi temasnn devasa bir varyasyonu" olarak gryor
lard. Bu tr nedensellik, bilimin nedenselliginden nce gelir ve bir
anlamda da onun habercisidir. Dnemin ideolojik mizacna bagh
olarak, etneloglar iki aklama tr arasndaki benzerlikleri ya da
farkllklar vurgularlar. Bilimin stnlgn kutsayanlar arasnda
farkllklar ne kar, tersine , bizi ok kendini begenmi bulup da
bumumuzu srtmek isteyenlerdeyse benzerlikler baskn kar.
Levi-Strauss ayn anda iki kategoriye de dahildir. Yaban Dn-

Si DD ET VE B0Y0

73

ce'de Hube rt ve Mauss'un formllerini yeniden ele alr ve ayinleri ve

byl inanlan "dogacak bir bilime inancn ifadesi" olarak tanm
lar) Onu yalnzca zihinsel yn ilgilendirse de syledigini destekle .
rnek iin by dncesi ile cad av'nn zdeligini tamamen aika
klan Evans-Pritchard'n bir metnini aktanr:
Byclk ve cadlk kavramlan, dogal ve ahlaki felsefeler ierir
Bir dogal felsefe olarak bir nedensellik kuram da ieriyordur. Ta
lihsizlik, dogal glerle ortak alan byclgim eseridir. Bir
manda bir adam boynuzladgnda, termitlerin destek kazklann
oydugu bir ambar adamn kafasnn stne dtgnde ya da
adam bir beyin-ornur menenj iti sonucu kaslp kaldgnda, Azan
de'ler mandann, ambann ya da hastalgn insan ldrmek iin
byclkle birlikte alan nedenler oldugunu ileri srecekler
dir. Mandadan , ambardan , hastalktan byclk sorumlu degil
dir, nk bunlar kendi balanna vardr ama onlan belli bir ki
iyle imha edici bir ilikiye sokan bu zel durumdan o sorumlu
dur. Ambar her koulda kecekti, ama byclk nedeniyle bel
li bir anda ve belli bir kii altnda dinienirken kmtr. Tm bu
nedenler arasnda yalnzca byclge dzeltici bir mdahalede
bulunmak mmkndr, nk yalnzca o bir kiiden kaynaklan
maktadr. Mandaya ve ambara kar bir ey yaplamaz. Bunlar ne
den olarak kabul edilebilse bile, bu nedenler toplumsal iliki dz
leminde anlaml degildir.4
Dogal felsefe deyimi, Rousseau'nun "dogann srlan" zerinde
masum bir merakla dnen "iyi vahi" imgesini agntrmaktadr.
Aslnda, byl dnce karsz bir meraktan kaynaklanmaz. o
gunlukla, felaket durumunda byye bavurulur. By zellikle
sulayc bir sistem oluturur. Byc roln oynayan ve komusu3 La Penste sauvage, Paris, 1 962 ,
4

s. 1 9 .

E . E . Evans-Pritchard , "Witchcraft", Africa 8, Londra, 1 99 5 , s. 4 1 8-4 1 9 .

74

GNAH KEISI

na ktlk yapmak iin dogast biimde hareket eden, her zaman

teki'dir.

Evans-Pritchard da benim gsterdigimi gsteriyor, ama etnolog

lann diliyle yapyor bunu. Byl dnce, "toplumsal ilikiler dz
leminde anlaml bir neden" arar, yani bir insan, bir kurban, bir g
nah keisi arar. Byl aklamann sonucu olan dzeltici mdaha
le'nin niteligini belirtmeye gerek yoktur. Evans-Pritchard'n tm
syledikleri yalnzca etnolojik evrendeki gndelik by grngs
iin deil, ortaa iddetinden mitoloj iye kadar btn bir kym g
rngleri dizisi iin de geerlidir.
Thebai ehri, eitli zamanlarda salgnlarn tm insan topluluk
larn etkilediini bilmiyor degildir. Ama Thebaililer, niin bizim site

miz, diye sorarlar kendi kendilerine, hem niin tam bu anda ? Doal
nedenler strap ekenleri pek ilgilendirmez. Yalnzca by "dzelti
ci bir mdahaleyi" mmkn klar ve herkes dzeltici bir byc
aramaya koyulur. Dpedz vebaya kar, hatta Apolion'un kendisi
ne kar are bulunamaz . Buna karlk, bahtsz Oidipus'un arndm
c dzeltisinin nnde hibir engel yoktur.
Levi-Strauss, byl dnce zerine bilimsel incelemelerinde
bu hakikatleri ileri srer, ama arksay5 sanatn Evans-Pritchard'dan
daha ileriye gtrr. "Bilimsel deer tayan" baz sonulara ramen ,
bynn bilimin yannda genellikle alt dzeyde kaldn, ama "ilkel
dnce" hayranlannn hayal ettii nedenler yznden byle olma
dn belirtir:
Byl dnceyi bilimden ayrt eden ey . . . determinizin bilin
memesi ya da horgrlmesi degil, daha da buyurgan ve daha da
uzlamaz bir nedensellik talebidir byle bir talep, bilimsel adan,
olsa olsa akld ve aceleci olarak grlebilir.6
S Arksay (lilotes , zayflatma) , abannn (hyperbole) tersi olan sz sanat.
Ornegi n , "iyi" yeri ne, " fena degil" demek.

6 La Pensee sauvage, s. 1 8 .

1 D D ET VE B Y

75

Burada asla iddetten sz edilmiyor olsa da, pasajda geen tm

sfatlar, ilerine byl nedensellik ilemi olan kymclarm davra
n tarzna kusursuz biimde uygundur. Kymclar elbette tm yar
glarnda ve tm eylemlerinde buyu rgan 'dr, uzlamaz'dr, akld ve

aceleci dir Byl dnce , genel kural olarak, byye kar bir sa
'

vunma eylemi olarak alglanr ve bu nedenle , cad avclanyla ya da

kara veba d nemindeki Hristiyan ygnlarla aym davran tarzna
vanr. Zaten, hakl olarak tm bu insaniann byl tarzda davrandk
larn sylyoruz. Mitolojik de dedigimizi haurlataym. lki terim
eanlamldr ve ikisi de merudur. Evans-Pritchard'n farknda olma
dan gsterdigi ey budur. Tarihteki ve mitolojideki byl temsil ve
davranlar arasmda temel bir farkllk yoktur.
Fark sadece iki disiplinin (tarih ile etnoloji) ahlaki tavrlan ara
sndadr. Tarihiler kymc boyuta vurgu yaparlar ve bu tr eyleri
mmkn klan hogrszlk ve batl inanca lanet yagdnrlar. Et
nologlar ise yalnzca epistemolojik ynlerle, nedenler teorisiyle ilgi
lenirler. Bizim kltrmzn izofrenik dogasn bir kez daha sap
tamak iin , dilleri hi degitirmeden, uygulama alanlarn tersine e
virmek yeterlidir. Bu izofrenikhk iddias bizde kanlmaz bir skn
t yaratr bizim iin nemli olan ve dokunulmaz saydgmz deger
Ieri etkilemektedir. Ama bu durum, bu skmty ona parmak basan
lara yanstmay ve onlara gnah keisi muamelesi etmeyi gerektir
mez . Oysa neden hep ayndr - o ok eski ve temel neden, ama en
telektellemi modem versiyonu iinde . . . Btn bunlar bir kez da
ha bilind gnah keisi mekanizmasn harekete geirmeye ynelir.
Sistemde beliren atlaklan ve boluklan tamir etmek iin, bu ayn
sistemin dogurucu ve yeniden dogurucu mekanizmasna her zaman
az ya da ok bilinsizce bavurulur. Bizim agmzda, muhakkak ki,
az'a vurgu yapmak gerekir. Kym giderek ogalmakta olsa da , bilin
siz kymc1ar azalm ve kurbaniann temsilinde gerekten fark edil

meyen arptmalar ikinci plana dmtr. Bu nedenle hakikat kar-

G NA H K E C S

76

sndaki diren zayflamtr ve tm mitoloji yaknda anlalr ola

caktr.

itler, daha nce deifre ettigirniz temsillere benzer kymc

temsillerdir, ama onlar deifre etmek daha gtr, nk da

ha byk arptmalada doludurlar. Mitolojideki biim dnmle

ri daha gldr. Kurbanlar canavar haline gelir, akl almaz bir g
gsterirler. Dzensizlik tohumlar ektikten sonra, dzeni yeniden
kurarlar ve kurucu baba ya da tanr olurlar. Bu ilave dnm, mit
lerle tarihsel kymlar karlatrmay engellemez; tam tersine. Bu
nu aklamak iin , nceden deifre edilmi temsiller meginde ile
ri srdgmz rnekanizmaya bavurmak ve ona daha etkili bir ile
yi yklemek yeterlidir. Dzene ve bara geri dn, nceki kan
klklada ayn nedene , yani kurbana baglanr. Kurbann kutsal ol
dugunu sylememize yol aan ve kymc epizodu, dinsel ve klt
rel bir k noktas yapan ite budur. Btn bu sre, ( l ) mitoloji
ye model olur ve mitoloj i bunu dinsel bir tecelli (epiphanie) olarak
tekrar tekrar hatrlar; (2) kurbann edim ya da deneyimini , yararl
grlen ynyle , hep yeniden retmeye zorlanan ritel iin model
olur; ve (3) ayn kurbann, zararl olarak yaptg eyi asla yeniden
yapmamak gerektigi ilkesi uyarnca yasaklar iin de kar-model
olur.
Mitik-ritel dinlerde, gnah keisi mekanizmasnn tarihtekin
den daha yksek dzeyde ilev grdg gereginin mantksal tre
vi

olmayan hibir ey yoktur. Eski etnoloji, mitler ile riteller arasn

da sk bir ilikinin varlgn ileri srerken haklyd , ama her trl di

ni kurumun modelini ve kar-modelini kymc grnglerde gre
mediginden bu ilikinin muammasn asla zemedi. tk veri (ki
ikincisi bunun yanssdr yalnzca) bazen mitlerde , bazen de ritel
lerde grlmt. Etnologlar, baanszlga ugradka dinsel kurum
larn dogas ve ilikileri zerine dnmekten de vazgetiler.

SIDDET VE BY

77

Gnah keisi etkisi , gnmz etnologlannn varlgn ank kabul

etmedikleri bir sorunu zer. Benim nerdigim zmn gcn
anlamak iin , kymclann kendi kymlan hakknda verdikleri rapo
run , tasvir edilen gerek olayla ilikisini dnmek gerekir. Kolekti f
b i r iddete kendisi katlmadan tank olan karsz gzlemci, histerik
bir ygnn zarar verdigi gsz bir kurban grr orada yalnzca.
Ama ne olup bittigini bu kalabalgn yelerine sordugunda, kendi
gzleriyle grdklerini tanyamayacak ya da ksmen tanyacaktr.
Kalabalk ona kurbann olaganst gcn , topluluk zerinde uy
gulam oldugu ve belki de hala uyguladg karanlk etkiyi anlata
caktr, nk topluluk kukusuz lmden kunulmutur vs .
Gerekte olup biten ile kymclann bunu grme tarz arasnda
bir mesafe vardr ve mit lerle riteller arasndaki ilikiyi anlamak iin
bu mesa feyi biraz daha amak gerekir. En ilkel ayinlerde , giderek bir
kurbana kar birleen ve sonunda ona saldran dzensiz bir ygn
grrz . Mit ise topluluga dzensizlik tohumlan serplikten sonra
kurban etme trenleri sayesinde ya da kendisi lerek kendine ina
nanlan kurtarm olan yaman bir tannnn hikayesini anlatr bize .
Bu ayinlere inanan herkes, mitlerde olup biteni ayinlerde tekrar
ladklann ileri srerler; biz bu szlerin anlamn anlamayz nk
ayinlerde bir kurbana ktlk yapan zincirlerinden boanm bir
kalabalk grrz - oysa mitler topluluga hkmeden her eye kadir
bir tanrdan sz etmektedir. Bunun her iki durumda da ayn kii ol
dugunu anlamayz, nk kurban kutsayacak kadar gl olan k
ymc arptmalan kavrayamyoruzdur.
Eski etnoloj i , hakl olarak, en gaddar ayinlerin en ilkelleri oldu
gunu sanyordu. Bunlar ille de mutlak bir kronoloji dzleminde en
eski olanlar degildir, ama iddete dayal kkenierine en yakn olan
lardr ve bu sfatla da en anlayc olanlardr. Mitlerin modeli ayin
lerle ayn kymc olay zinciri olsa da, ayine en ok benzedikleri nok
tada benzerlikleri en azdr. Burada szler eylemlerden daha yalanc-

78

GNAH KECS

dr. Etnologlan her zaman yanltan da budur. Tek ve ayn kolektif

iddet epizodunun, mitten ziyade ritelde olup bitene daha yakn
oldugunu grrler sadece . Gerekten de ritellerde, inananlar n
cellerinin kolektif iddetini edim halinde yeniden yaparlar; bu id
deti taklit ederler ve olup bitene dair temsilleri de, szlerini etkiledi
gi kadar davranlarn etkilemez. Szler tamamen kymc temsil ta
rafndan, yani gnah keisi olan kurbann simgeletirici gc tara
fndan belirlenir, oysa ritel eylemler dogrudan dogruya kymc y
gnn tavrlanna gre dzenlenmektedir.

B E SiN C i B L M :
TEOTi H UACAN

leti enle ir temsil ile temsil edilen yin gereklii a ras

_
E da surekl gdp gelmekle suluyorlar bem . Burada syledkten
mi biraz d.kkatle izlemi olan okurlar, bu sulamay hak etmedii
mi ya da eer ben hak ediyorsam hepimizin de bu sulamay hak et
tiini anlam olmaldrlar, nk onaa kymclannn yan mito
lojik metinle rinin ardnda gerek kurbanann olduUnu ileri sr
yoruz biz .
Ama imdi benim tezim asndan en azndan grnte daha
byk soru n karan mitlere geeceim , nk bunlar kolektif cina
yetin mitolojiyle bir ilgisi olduunu inkar etmektedirler. Bu ilgiyi
reddetmenin yollanndan biri , kurbanann elbette lm olduUnu
ama kendilerini gnll olarak ldrttklerini ileri srmekten iba
rettir. Ilkel toplumlarda kendini kurban etme mitlerini nasl ele al
malyz? Ken dini kurban etme bahsinde nem tayan bir Amerikan
mi tine dnecei m : Atekierde Gne'in ve Ay'n yaratl miti . Az
tekler zerine bildiimiz hemen her ey gibi bu miti de Histona ge-

80

G0NAH KECS

neral de las cosas de la Nueva Espana'nn

yazan Bemardina de Saha

gun'a borluyuz. Georges Bataille bunun bir tercme ve uyarlamas

na "Lanetli Pay"da (La Part maudite) yer vermitir. Biraz ksaltarak
burada aktanyorum:
Gn var olmadan nce tannlar Teotihuacan denen bir yerde top
landlar (. . . ) ve birbirlerine yle dediler: "Dnyay aydnlarmakla
kim ykml olacak?" Tecuciztecatl adl bir tann buna u cevab
verdi: "Onu aydnlatmakla ben ykmlym." Tannlar ikinci kez
konutular ve dediler ki : "Baka kim?" Yine birbirlerine bakarak di
gerinin kim olacagn bulmaya altlar ve hibiri bu grevi yerine
getirrnek zere kendi ileri srmeye cesaret edemedi; hepsi ekini
yar ve zr diliyordu. Ilerinden biri, kimsenin dikkate almadg
ve yz buba'l (sivilceli) bir tann, hi konumuyor ve tekilerin
sylediklerini dinliyordu. tekiler ona seslenerek dediler ki: "Sen
ol, kk buboso. " O, kendisine emredilene seve seve boyun egd i
ve cevap verdi: "Emrinizi bir ltuf olarak kabul ediyorum; byle
olsun. " lki seilmi, annda drt gnlk bir tvbeye baladlar ( . .. )
Geceyars olmutu, tm tannlar atei dn gn yanan Teotexcalli
denen ocagn evresinde toplandlar. lki sraya ayrlp atein iki
yanna ayr ayr yerletiler. lki seilmi gelip ocagn yannda yerle
rini ald ; yzleri, ayakta duran ve Tecuciztecatl'a seslenerek ona
yle diyen iki sra tanr arasndaki atee dnkt: "Haydi Tecu
ciztecatl, at kendini atee !" Tecuciztecatl kendini atmaya alt
ama ocak byk ve harl oldugundan bu byk scaklg hissede
rek iini korku kaplad ve geri ekildi. Ikinci kez cesaretini topar
Iad ve ocaga atlamak istedi , ama yaklatgnda , durdu ve cesaret
edemedi. Drt degiik kez daha bo yere teebbste bulundu . Oy
sa, kimsenin drt kezden ok denemernesi emredilmiti. Drt s
nama yapldgnda, tannlar Nanauatzin'e (buboso'nun ad buydu)
seslendiler ve ona dediler ki: "Haydi, Nanauatzin, sen dene im
di!" Bu szleri iitir iitmez gcn toplad, gzlerini kapad , ge-

TEOTIHUACAN

81

rildi ve atee atlad. Kzaran bir nesne gibi annda trdamaya ba

lad. Onun ocaga atladgm ve yandgn gren Tecuciztecatl da he
men gerildi ve korun iine atlad . Tam o anda ocaga bir kanaln
gi rdigi , ocakta yandg ve bu nedenle bu kuun tuylerinin imdi si
yahmtrak oldugu sylenir; peinden bir kaplan geldi ama yanma
d , yalnzca alazland : Dolaysyla o da beyaz ve siyah lekeli kald.
Denir ki biraz sonra, diz km tannlar "gne olmu" Nanauat
zin'in gelip dogudan dogdugunu grdler. Nanauatzin kpkrmz
grnd, her iki yana sarsaland, ondan kan ve her tarafa yay
lan nlaryla yle pariakt ki kimse baklarn onun uzerine sa
bitleyemedi, nk bakan kr oluyordu. Sras geldiginde Ay
ufukta ykseldi. Tereddt ettigi iin Tecuciztecatl'n g daha az
d. Daha sonra tannlarn lmesi gerekti, rzgar Quetzalcoatl hepsi
ni ldrd : Onlarn yrelderini skt ve yeni dogmu yldzlar ha
linde canlandrd .
Birinci tanr kimse tarafndan seilmemitir, o gerekten gnl
ldr, ama ikincisinin durumu by l e degildir. Daha sonra durum
tersine dner. Ikinci tanr , herhangi bir tevik beklemeden hemen
atee atlr, oysa birincinin tevik edilmesi gerekir. u halde, iki tan
rnn da davrannda her seferinde araya bir zorlama gesi girer. Bir
tanndan d i gerin e geildiginde, hem farklhklarla hem de simetriler
le ifade edilen devrikHkler meydana gelir. Farkllklan dikkate almak
gerekir, ama yapsalclann dndgnn tersine, en anlayc
olanlar asla farkllklar degil simetrilerdir, yani iki kurbann ortak

yan la r .
Mit, karann zgr ve gnll yanna vurgu yapar. Tannlar b
ykt r ve dnya n n ve i n sanl gn var olmasn saglamak iin esas
olarak kendi arzularyla lme giderler. Ama iki durumda da karan
lk bir zorlama gesi karmtr iin iine ve bunun zerinde dur
mamz gerekir.
1

La Pensee sauvage, s. 1 0 1 - 1 0 3 .

82

GNAH KECS

Tannlarn setigi kk buboso byk bir uysallk megi gste

rir. Gnein doguu kadar gzel bir dava iin lme fikriyle kendin
den geer ama gnll olarak kmamtr ortaya. Burada kukusuz
tm tannlarn ortak bir zaaf vardr; korkmular, ylmlar ve "bu g
revi yerine getirmek iin kendini sunmaya" cesaret edememilerdir.
Bunun kk bir zaaf oldugu sylenebilir; kukusuz byledir ama
mitlerde tanrlarn zaafn nemsizletirme ynnde bir egilimin var
oldugunu ilerde grecegiz. Ne olursa olsun, buboso da kendisine
emanet edilen grevi cesaretle stlenmeden nce ksa bir sre bu za
af gstermitir.
Nanauatzin'in ayrt edici bir zelligi vardr ki bunun dikkatimizi
ekmemesi imkanszdr, bunlar buba'lardr, yani onu bir czaml ya
da bir vebal, bulac baz hastalklarn temsilcisi yapan sivilceleri.
Benimsedigim kolektif kym perspektifinden bakldgnda , bunun
kurban seiminde tercilli bir zellik oldugunu kabul etmek gerekir.
Bu noktada , kurbann seimini belirleyen eyin de bu zel! ik olup
olmadgn kendimize sormalyz. Eger byleyse, kendi kendini feda
etme yerine, seilmi bir kurban ve kolektif cinayettir burada sz
konusu olan. Elbette mit bize duru mu n byle oldugunu sylemez,
ama bir mitten bize bu tr hakikatleri gstermesini beklememek ge
rekir. Yine de mit Nanauatzin'i "kimsenin dikkate almadg" bir tan
n

olarak sunmakla, oynadg olas gnah keisi roln dogrulamak

tadr; kenarda ve sessiz duran biridir o.

Bu pasajda grm olmalyz: Ateklerdeki gne tanrs da, tp
k Hellenlerin Apollon'u gibi ayn zamanda veba tanrsdr. Apol
lon'u kurbanlk damgalanndan tmyle temizlemek iin zerinden
Olimpos'un sansr gememi olsayd, Apolion Aztek tanrianna
daha ok benzerdi . Bu bileime birok yerde rastlanr. Veba ile g
ne arasndaki ortaklk nedir? Bunu anlamak iin, yavan sembolizm
ve bilinalt (ister bireysel, ister kolektif) kavramlarn bir yana b
rakmak gerekir. Bilinaltnda daima ne istenirse o bulunur, nk

T EOT 1 H U ACA N

83

buraya istenen ey dnda asla baka bir ey konmaz. Bunun yerine ,

dosdoru gzlerimizin nndeki sahneye bakmalyz. Vebal kur
banla rn odun ynlan zerinde yaklmas ok yaygn bir uygulama
dr, nk her zaman iin en radikal arnmay atein salad d
nlr. Bu ba bizim mitte aka belirmese de varlg alttan alta his
sedil mektedir ve baka Amerikan mitleri de bunu iyice aikar klar.
Bulaclk ne kadar tehdit ediciyse, ate de o kadar gerekli olur. Bu
nun zerine bir de gnah keisi mekanizmasn ekleyin - kurbanla
rn zaten salgnn sorumlusu sayan cellatlar onu iyilemenin de so
ru ml usu sayacaklardr. Balangta gne tanrlan yle tehlikeli has
talar olarak grlyordu ki , insanlar onlar yok edebilmek iin tam
bir yapay gne olan Teotihuacan'n devasa alevlerine bavurmakta
drlar. Eer bunun sonucunda hastalk aniden gerilerse kurban da
tanrsallar nk kendini yaktrrn ve bylece onu yok etmek ye
rine esrarengiz bir ekilde yararl bir gce dntren atele bir ol
mutur. Insanln ze rinde parldayan o snmez alevdir artk. Bu
alev daha sonra nerede karmza kar? Soru , kendi cevabn da ie
riyor. Yalnzca gnete , ya da gerektiinde ay ve yldzlarda. Yalnz
ca gk cisimleri insanlan srekli olarak aydnlatr; ama daima aydn
latacaklan sylenmemitir: Yldzlarn yararl ibirliini tevik etmek
iin onlar besle mek ve dou srelerini tekrarlamak iin de onlara
kurban bulmay srdrmek gerekir: Kurhaniara hala ihtiya vardr.
Tanr da elbette ktlklerini ve iyiliklerini ayn yntemle yayar:
Inlarn ynn ze rine frlatr. Bunlar , scakl ve bereketi ge
tirir ama vebay da ge tirir. O zaman fkeli Apolion'un Thebaililere
frlatt ok olurlar. Ortaan sonu nda , tm bu temalar Aziz Sebas
tian'a ibadette yeniden karmza kar ve kymc bir temsil sistemi
oluturur. Bu temalar, her zaman oldugu gibi , bir gnah keisi etki
siyle rgtlenmilerdir ama bu ok zayflam bir etkidir.2
2 jean Del u meau, La Peu r en Occidcn,

s.

107.

84

GNAH KECS

Aziz Sebastian , vebadan koruyucu olarak bilini r nk oklarla de

lik deik olmutu r ve okiarn anlam da Yunan'da ve kukusuz Aztek

lerde neyse odur: Gne nlan ve veba. Salgnlar sk sk Tanr Ba
ba'nn, hatta Isa'nn insanlarn zerine yagdrdg ok yagmurlaryla
temsil edilir. Aziz Sebastian ile oklar aras nda, daha dogrusu salgn
arasnda bir tr yaknlk vardr ve inananlar azizin kiliselerindeki
temsili varlgnn , babo okiar onun zerine ekmeye ve kendile
rini esirgemeye yarayacagn umarlar. Ksacas Aziz Sebastian hasta
lga tercihli hedef olarak sunulur; onu , ellerinde tuntan bir ylan gi
bi sallarlar.
Demek ki aziz bir gnah keisi rol oynar: Koruyucudur nk
vebaldr. Kutsaln o ilkel ikili anlamna uygun olarak hem lanetli
hem kutsaldr. Tm ilkel tanrlar gibi aziz de felaketi tekeline aldg
ve cisimletirdigi srece koruyucudur. Bu cisimlemenin ktcl
yan neredeyse yok olmutur. Dolaysyla, "Azteklerde olann tpatp
ayns" demekten kanmak gerekir. Ayn ey degildir, nk bura
da etkin iddet yoktur, ama kukusuz ayn mekanizma geerlidir;
ok aag bir rej imde , ok klm bir inan dzeyinde ilerligin
den onu daha da kolaylkla saptayabiliriz.
Aziz Sebastian bir yanda kyma ugrayan Yahudilerle ve diger
yanda "hekim" Yahudilerle karlatrlrsa, ktcl yanlarla iyicil
yanlannn ters orantl yer aldg grlr. Mitolojik olann zlme
si , bir yanda gerek kymlar ile te yanda aziz tapncnn ilkel "pa
gan" yanlarn eitsiz biimde ve farkl derecelerde etkilemektedir.
Nanauatzin'in kusurlu bulunabilecegi tek hata , edilgince seil
meyi beklemi olmasdr. Buna karlk , bu tanr kurban seilmenin
bir ltne aka sahiptir. Kurban seilme ltlerine sahip ol ma
yan ama alternatif olarak ar palavraclk ile tabanszlk timsali olan
Tecuciztecatl'n du rumu bunun tersidir. Drt gnlk tvbesi sre
since gsterii tavrlarn iyice artrr; ve dogaya kar su ilemese
de, Yunanlarnkine benzer bir anlamda hubris'ten (kibir) suludur.

T E OT 1 H UA CA N

85

Kurban yoksa ne gne olur ne de ay; dnya karanlga ve kaosa

gmlr. Aztek dini tmyle bu fikre dayanmaktadr. lnceledigimiz
milin k noktas , gndzle gecenin korkun farkszlgdr. Bu,
kriz basmakalbmm klasik biimidir, yani gnah keisi mekanizma
sna en uygun toplumsal baglam . Bu noktada , drt basmakalptan
ne sahibiz: Bir kriz, su degilse bile kabahat trleri , bir kurban
seilme lt ve kelimenin tam anlamyla farkllatnc karan re
ten , iddete dayal iki lm . Bunun sonucu, yalnzca birbirinden ta
mamen farkl , kl iki gk cisminin ortaya kmas deil, ayn za
manda iki hayvan trnn (kanal ve kaplan) de kendine zg renk
lerine kavumasdr.
Eksik olan tek basmakal p kolektif cinayettir. Mit bize cinayet ol
madgn syler, nk lm gnlldr. Ama iki kurbann zgr
iradesine bir zorlama gesinin kantgn belirtmitim. Sonuta, ne
kadar stnkr inkar edilmi ya da kamufle edilmi olursa olsun,
kole ktif bir cinayetin varlgna ikna olmak iin, temel nemdeki sah
neye bakmamz ye terlidir. Tannlar iki yanda tehditkar bir biimde s
ralanmtr. Tm ii rgtleyen onlardr ve her aynnty dzenlerler.
Daima birlikte hareket ederler, ve nce ikinci "gnll"y seerken ,
sonra da her iki kurbana "gnll olarak" atee atiarnay emrederken
tek bir sesle konuurlar. Peki , cesaretsiz gnll sonunda arkada
nn ardndan atee atiarnaya karar veremezse ne olacaktr? Etrafnda
duran tannlar, sanki hibir ey olmam gibi kendi aralannda yer al
masna izin verecekler midir; yoksa tevik yntemleri daha m gad
darlaacaktr? Kurbaniann demiurgos'vari grevlerinden tamamen
kurtutabilecekleri fikri gereki degildir. Biri kamaya alsa , paralel
iki dizi halindeki tannlar sulunun zerine ullanarak onu alevlerin
iine itecek emberi hemen oluturabilirler. Okurlannn unutma
masn diliyorum: Bu degirmi ya da ksmen deginni konfigrasyon ,
yorumlayacagm mitlerin ogunda, grnr bir kurban varken ya da
yokken, ateli ya da atesiz olarak yeniden ortaya kacaktr.

86

GNAH KEC1S1

Ozetleyelim : Iki kurbann feda oluu bize esas olarak zgr bi r

edim olarak, ke ndi ke ndini feda olarak sunul mutur; ama her iki
durumda da zorlayc bir ge , olaylarn iki farkl noktasnda bu z
grlge kurnazca tecavz eder. Bu zorlayc e belirleyicidir; bu
metinde kymclann bak asyla mi toloj ikletiril mi bir kym ol
gusunun varln hissettiren nemli ayrnt lardan biridir. Drt bas
makalptan mevcuttur ve drdncs de hem kurbanlarn l
mnde hem de sahnenin genel kon figrasyonunda kuvvetle hisset
tirir kendini . Bu ayn sahne eger sessiz bir canl tablo biiminde k
sayd karmza , rahiplerin kurbanlarn ldrmekle oldugundan ve
bunun iin de rzalarn almaya hi gerek duymadndan emin
olurduk. Aztek uygarlnn en stn dinsel faaliye tinin insan kur
ban etme olduunu bildiimiz lde bu kesinl ik daha da artard.
Baz uzmanlar, Cortes'in fe thi dneminde ylda yirmi bin insann
k urban edildiini ileri sryorlar. Bunda fazla abart olsa da, insan
kurban ayinlerinin Azteklerde tamamen canavars bir rol oynad
dorudur. Bu halk, topraklarn geniletmek iin dei l , Bernardino
de Sahagn'un szn ettii saysz kurban bulmak iin savamak
zorundayd.
Etnologlar tm bu verilere yzyllardan beri sahiptir, aslnda Ba
t d nyasnda kymc temsil ilk deifre edildiinden beri vardr bu
veriler. Ama onlar ayn sonulan karmamlardr. Zamanlannn
ounu, kendi evrenlerinde hakl olarak mahkum ettikleri eyi Az
teklerde -hakl gstermek iin deilse bile- nemsizletirmek iin
geirirler. Yine karnda insan bilimlerinin tarihsel toplumlan ve
etnoloj ik toplumlan ele alndaki iki ayn ly buluyoruz. Bizim
kinden daha gizlenmi, daha ifreli bir kym temsilini mitlerde de
ifre etmeyi beceremeyiimiz, yalnzca bu iin daha g olmas ndan,
verilerin ar biim deitirmi olmasndan kaynaklanmaz; bizim
bilginlerimiz, kendi toplumlarn incelerken benimsedikleri acma
sz bak .. etnolojik" denen toplumlardan esirgeme eilimindedirle r.

T EOT

1 HUACAN

87

Etnologlarn grevi kukusuz gtr. Modem Batl toplumla en

ufak temasta "onlarn" kl tr cam gibi tuz buz olmaktad r. Byle
bir duru m , k msend i i lde burukluu artan bir bask biimi

ni tetikler. Modem entelekteller zellikle kmserneye taknakl

dr ve bu kayp evrenleri en gze l , en ideal renklerde sunmaya a
balarlar . Kimi zaman cehaletimiz are halini alr. Bu insanlarn ken
di dinle rini yaama tarzn nasl eletirebiliriz? Kendi kurbanlarn
bize hakiki gnlller olarak, tek laf etmeden kendilerini katiettire
rek dnyann varln srdrdklerini hayal eden inanl kiiler
olarak sunduklarnda onlara nasl kar kacagmz bilmemekteyiz.
Ksacas Azteklerde bir kurban ideoloj isi vardr ve inceledigimiz
mit de bu ideolojinin yapsn gayet iyi gstermektedir. Kurbanlar
olmazsa dnya da karanla ve kaosa gmlr. llk kurbanlar yeterli
deildir. Belirttiim blmn sonunda, gne ve ay gkyznde pa
nldar ama kmltsz kalrlar; onlar hareket etmeye zorlamak iin ,
ncelikle tanrlan kurban etmek gerekir, istisnasz tm tanrlar ,
sonra da onlarn yerine gemi anonim kalabalklar . Her ey kurban
etmeye dayaldr.
Rza gsteren kurban mitinde elbette "doru olan bir ei vardr
ve mit bunun ne oldugunu gsterir. Yalanc pehlivan tanr , kendi
kuvveti konusunda ar iyimser davranmtr; en nemli anda geri
ler: Bu gerileme , tm kurbanlarn etnologlann inanmak istedikleri
lde gnll olmadklarn hissettirir. Tecuciztecatl sonunda ken
di dlekliini aar; ve bu ilk yenilgilerle nihai baar arasndaki fark
da arkadann oluturduu emsaldir. Bu , insan
men olan gcn aga ktg andr: taklit ,

toplulukianna ege
mimesis. Bu ana kadar

bundan sz etmedim , nk mitoloj inin yorumlanmas iin kolek

tif cinayetin uygun oldugunu mmkn oldugunca basit biimde ka
ntlamak istiyordum; yalnzca kesinlikle zorunlu verileri iin iine
sokmak iste dim - ve mimetizm de tam byle bir veri deildir. im
di, mimetizmin bizim mitimizde oynad nemli rol gstereceim.

88

GNAH KEISI

Belli ki mstakbel ay-tanny gnll olmaya iten ey , diger tm

tanrlar ama istegidir, yani mimetik rekabet ruhu . O rakipsiz ol
mak, hepsinin ilki olmak istiyordur: tekilere model olacak, ama
kendisi kimseyi model almayacaktr. Hubris'tir bu - kendini her tr
l taklidin tesinde grecek kadar, kendinden baka model isteme
yecek kadar abartlm bir takliti arzu biim i . Ay-tanrnn kendini
atee atma buyruguna itaat edememesi , muhakkak ki, talep ettigi ilk
yeri elde etmi oldugu ve bylece bir anda modelden yoksun kald
g iindir; kimseyi kendine rehber seemez , o bakalarn ynlendir
melidir. Ama ilk yeri talep etmesine yol aan etken , o ilk olma ko
numunu muhafaza etmekten de alkoyar onu: Fazlaca mimetiktir.
Ikinci tanr, mstakbel gne ise , tersine, kendini ne karmaya a
lmamt; onun mimetikligi daha az histerikedir, bu nedenle , s
ras geldiginde , tekilerin gsteremedigi inisiyatifi o kararllkla gs
terir; bylelikle , modelsiz hareket edemeyene etkin model olarak
hizmet etmi olur.
Dikkatle bakldgnda , mitin her yerinde mimetik gelerin alttan
alta dolamda oldugu grlecektir. Kssann hissesinden ibaret de
gildir bunlar. Iki karakter arasndaki kartlk , daha da geni bir tak
lit emberine dahil edilir; sahnenin btnn yneten o tannlar
meclisinin , mimetik olarak birlemi tannlar emberinin paras
olur. Tannlarn yaptg her ey kusursuzdur, nk oybirligiyle ya
plr. zgrlk ve zorlamann aynmaz biimde birbirine baglanm
olmas, ikisinin de birlemi tannlarn mimetik gcne tabi olmasn
dandr. Tannlarn agnlanna karlk olarak gnll davranan ya da
hi tereddt etmeden atein iine atlan karakterin zgr ediminden
sz etti m , ama bu zgrlk, srekli "Haydi, at kendini atee !" diyen
tanrsal istenten bagmsz bir ey degildir. Bu istencin ani ya da ge
cikmi taklidinden ibarettir. Kendiliginden isten edimi, megin
kar konulmaz hipnotik gcyle birdir. Kk

buboso

asndan ,

tannlarn "Haydi , at kendini atee ! " sz dogrudan dogruya eyleme

T E OT 1 H U AC A N

89

dnr; daha en batan, rnek oluturucu bir gc vardr. teki

tanr iin sz yetmez; sze ek olarak eylem gsterisi de gerekir. Te
cuciztecatl atein iine atlr nk arkadann atee atladn g
rr. llk bakta daha mimetik grnmektedir, ama belki son kene
de daha az mimetiktir.
Kurbanlarn kendi cellatlaryla mimetik ibirlii onaada, hatta
bizim zamanmzcia bile srer; ama gnmze yaklatka zayflayan
biimlerde . On altnc yzylda cadlann, yaklacaklan odun yn
n kendilerinin setii sylenir; alaka cinayetlerinin deheti onlara
iyi anlatlmtr. Sapknlar da, iren inanlannn hak ettii ikence
yi ounlukla kendileri talep ederler, bu talebi geri evirmek merha
metten yoksun olmak anlamna gelir. amzda da her trden Sta
linizm, itiraf etmeleri istenen eyden fazlasn itiraf eden ve kendile
rini bekleyen adil cezaya pek sevinen kurbanlar bulmaktadr. Kor
kunun bu tr davran aklamaya yettigini sanmyorum. Oidipus
bile kendisini en iren ekilde lekeleyen onak koroya katlr; ve
kendisi nasl kusuyorsa Thebai ehrinin onu yle kovmas iin yal
varr.
Bizim toplumumuzda bu tavrlar onaya ktnda, kendimizi
onlarn su orta saynay fkeyle reddederiz ama Aztekler ya da di
ger ilkel halklar sz konusu oldugunda bunlar gzmz krpma
dan kabul ederiz. Etneloglar bu kurbanlarn imrenilesi kaderini
evkle betimler. Kurban edilmelerinden nceki dnemde, olaans
t ayrcalklardan ya,rlanrlar ve lme seinkanllkla, hatta belki
de neeyle gi derler. jacques Soustelle okurlanna bu dinsel kasaplk
lar bizim kavramlanmz nda yorumlamamalarn tavsiye etmek
tedir. Iren etne-merkezcilik gnah yolumuzu gzlemektedir ve
egzotik topluluklar ne yaparsa yapsnlar, en ufak olumsuz yargdan
saknmak gerekir)
3 La Vie quotidienne des Azttques , Paris, Hachette, 1 9 5 5 , s. 1 2 6- 1 2 9.

90

GNAH KECiSI

Bilin meyen dnyalar "saygnlgna kavuturma" kaygs pek v

gye deger olsa da, ayrt edebilmek ge re kir. Gnmzn bu ar
lklan da eskinin kibirli abartlar kadar glntr; ama ters ynde.
znde hep ayn tepeden bak, ayn tenezzl tavr sz konusudur.
Kendimize uyguladgmz ltleri bu toplurnlara uygulamaym
zn nedeni , yaadgmz agn ok karakteristik bir demagejik ters
evirmesidir. Ya bizim kaynaklanmzn hi degeri yoktur ve sus
maktan baka bir ey gelmez elimizden -Aztekler hakknda kesin
hibir ey bilemeyiz-, ya da kaynaklanmzn bir degeri vardr ve d
rst olmak istiyorsak Aztek dininin gezegenimizin insani dehet
mzesinde hak ettigi yerini henz almadg sonucuna varmamz ge
rekir. Gayretke bir etnik-merkezcilik karnlg , sonunda bu insan
Iann kendi kendileri hakknda sundugu imgeyi kabul ederek kanl
orjileri hakl gsterme noktasna varmaktadr.
Kurbanlk ideolojisiyle dolu olsa da, Teoti huacan'n bu gaddar ve
muhteem miti , mistifiye edici baka kar gl bir tanklk saglar .
B u metni insaniletirebilecek, b i r ey varsa eger, bizim i ki sava son
ras yeni-Rousseau'culugumuzun ve yeni-Nietzsc he'cil igi mizin bir
letirdigi kurbanlar ve cellatlarn sahte pastarali degildir bu . Yukar
da saptadgm tereddtler, evrelerini sarm sahte kannlara karn,
aka yalanlamakszn kar kmaktadr bu ikiyzl baka. Mitin
tedirgin edici gzelligi de onu etkisi altna alm byle bir titreim
den ayr dnlemez . Yapy sarsmak ve yklnaya zorlamak ii n ,
b u titreimi daha da artrmak v e yaymak gerekir.

A LT I N C I B L M :
A S ' LA R , K U R ETA' LA R V E T i TA N ' LAR

0
0

nceki blmde , kolektif cinayet gesinden yoksun bir mili yo

rumlad m. Buraya kadar ok rnek vermedigirnden ve beni ye

terince rnek vermemekle suladklanndan (haksz da saylmazlar)

rnekleri ogaltacagm ve tm rnekleri mitlerden ya da mitlerin sa
ysz eitlerneleri arasndan seecegim btn bu rneklerde, mer
kezi sahnede kolektif cinayet gesi aka grlebildigi halde eylemi
tanmlamaktan kanmak iin yle bir aba sarf edilmektedir ki, so
nunda sahne bir karlkatre dnmektedir. Sahnenin konfigrasyo
nu hep ayndr: Kurbanlannn etrafnda daire olmu katiller. Ama
sahnelerin aikar ya da amalanm anlam birinden tekine byk
farkllk gsterebilir. Hatta sadece bir ortak ynlerinin bulundugu
bile sylenebilir: Kolektif cinayeti temsil etmediklerine inanyor ol
malar .
tkinci rnegim lskandinav mitolojisinden. Baldr tm tannlarn
en iyisidir, kusursuzdur, tm erdemler ondadr, iddete bavurmaz.
Endie verici ryalar grmektedir, zerinde bir lm tehdidinin do-

92

GNAH KECS

latg konusunda onu uyaran ryalar. Kaygsndan yoldalar As'la

r haberdar eder, onlar da "her trl tehlikeye kar Baldr' koruma"
karar alrlar. Onu koruyabilmek iin, annesi Frigg de "canl , cansz
tm varlklara -ate, su, metaller, talar, toprak, od un, hastalklar,
drt ayakllar, kular, ylanlar vs- ona ktlk yapmayacaklarna
dair yemin ettirir. Bylece gvence alnca , Baldr eglenmek iin
As'larla artc bir oyun oynamaya balar. As'lar ona ta atarlar, k
lla vururlar, ama hibiri onu yaralamaz."
Aktardgm zet Georges Dumezil'in "Mit ve Destan"ndandr

(Mythe et e popee.)

nl yarumcunun As'larn giritigi oyunu niin

artc olarak niteledigi kolaylkla anlalabilir. Ayn oyun iin, bi

raz ilerde baka iki sfat daha kullanmaktadr: "gz alc" ve "hile ka
tlm . " Bylece bizim merakmz uyandrmakta ama bunu gider
mek iin hibir ey yapmamaktadr. Bu mitte bizim iin artc
olan nedir? Istisnai bir sahne midir bu , yoksa tersine, tamamen sra
dan ama allmadk bir anlamla donanm, ok alldk bir sahne
mi? Oyun gerekten hileli gibidir, ama baka bir eye , baka bir sah
neye iaret etmiyor olsayd ona "hileli" diyemezdik ogu zaman
gizli olmayan ve dogrudan szn etmeseler de hi kukusuz btn
etnologlarn bildigi bir sahnedir bu ikincisi . As'lann oyununa hile
katlm oldugunu ileri sren Dumezil'in , burada, aklndan geeni
aklamadan, bu sahneden sz ettigi , ama dalayl olarak sz euigi
sylenebilir. Sz konusu edilen elbette kolektif cinayettir. Aktr ki ,
Baldr yaralanmaz olmasayd eger, As'larn onu maruz braktklar
muameleden sag kamazd; Baldr'n korktugu , ve tm As'lann da
onunla birlikte korktuklar olay meydana gelirdi. Baldr, baka bir
ok tanr gibi, kolektif bir cinayetin kurban olarak lrd. Baldr
miti , merkezi dramn kolektif bir cinayetin oluturdugu saysz mit
ten hibir bakmdan farkl olmazd.
Mit, tam da hibir zgn ve beklenmedik bir ey getirmedigi iin
artc gelmektedir bize; ve oyun da her mitolojinin en yaygn , en

AS' LAR, KU R ETA'LAR VE T 1TAN' LAR

93

bayat sahnesine -kolektif cinayet sahnesine- tpatp benzedigi iin

hileli grnmektedir. Yaralanmaz bir Baldr konvansiyonu , bir cina
yet temsilini saldrgan olmayan bir oyuna dntrmektedir yalnz
ca. Burda yalnzca basit bir akma, rastlansal bir benzerlik mi var
dr? Mitin devam bize hi de byle olmadgn gsterir. Bu mitin ,

kolekt if bir cinayet ieren mitlerle sk ilikisini anlamak iin As'lann

bu saldrgan olmayan oyununun sonuna kadar gitmek ve eger oyun
"ciddi olarak" oynanm olsayd yine ayn sonucu verip vermeyece
gine bakmak gerekir. yknn devamnda Baldr der ve lr; as
lnda masum olmalan gereken tannlar sonunda onu ldrmlerdir.
Nedir burada olup biten? Bunu grenmek iin, Mit ve Destan'
okumaya devam edelim. Bir tann, daha dogrusu bir iblis vardr, Lo
ki , skandinav mitoloj isinin trickster' ya da "hilebaz'\ kendisi bu hi
leli oyuna katlmaz ama oyunu kantrmaya alr. Dumezil, her za
man kaynaklarna sadk bir yorumcu olarak yle yazyor: "Bu gs
teriden Lo ki holanmad ." Baldr'n yapmack li nci tm seyircilerde
iddetli tepkilere yol aar: Loki honutsuzdur, Dumezil akn. Ve
Baldr'n yapmack linci, bu kusursuz As'lann uslu ocuk oyunu, so
nuta , gerek bir lin sz konusuymu gibi ayn sonulara yol aty
sa bu Loki'nin hatasdr, elbette daima Loki'nin hatasdr.
skandinav trickster' (. .. ) kadn klgna girer ve Frigg'e giderek,
Baldr'a ktlk etmemek ynndeki genel yeminin herhangi bir
istisnas olup olmadgn sorar. Ve grenir ki , Frigg, mistilteinn
(kseotu) denen gen bir aga filizini henz pek taze buldugu iin
ondan yemin etmesini istememitir. Loki bu filizi ele geirir ve

thi ng e ( lin olaynn cereyan euigi kutsal yer] geri dndkten son
'

ra bunu Baldr'n kr kardei Hhr'e verir, Hhr o ana kadar kar

deine vurmaktan kanmtr nk onu grememektedir, ama
Loki onun elini kurbana dogru ynlendirir ve ku rban da basit bir
kseotu filiziyle katiedilerek lr.

94

GNAH KECISI

Bylece tanrlarn Baldr' her trl iddetten "korumak" iin al

dklar nlemlerin etkisini Loki'nin kalleligi ortadan kaldrr. Iyi
ama bu mit baka binlerce mitle aag yukar ayn sonuca (tm di
ger tannlarn cephe aldg bir tanrnn vurularak iddetle ldrlme
si) varmak iin niin bu kadar tuhaf ve dolambal bir yol benimse
mektedir? Mademki bu kadar sradan bir sonu sz kon usu , bu so
nuca erimek iin niin en sradan yol tutulmuyor?
Bana kalrsa, gerege uygun ve hatta akla yatkn tek cevap, bizim
analiz ettigirniz mit versiyonunun ilk versiyon olmamasdr. Daha es
ki versiyonlarda Baldr herhalde en bayag, en "klasik" kolektif cina
yet kurban olarak temsil ediliyordu ve bizim elimizdeki versiyon da
herhalde bunlardan -degierek- tremiti. Bu en son versiyon, bu
cinaye tin kurban dndaki tm tanrlar hakiki sulu yapan gele
neksel temsilini ho gremeyen insanlarn eseri olmaldr. Balang
taki pantheon'u [tanrlar meclisi] adr bir sulular etesinden farkl de
gildir ve bir bakma mrninler artk bunu grmek istememektedir
ler ama baka pantheon , baka kutsal metin de yoktur nlerinde ; do
laysyla ona bagl kalrlar; bu tanrlarn dinf temsillerine tutkuyla
baglanrlar. Hem bu temsilleri korumak, hem de onlardan kurtul
mak istiyorlardr, daha dogrusu , kynn o temel basmakalbn, ko
lektif cinayeti ortadan kaldrmak amacyla bu te msilleri tepeden tr
naga altst etmek istemektedi rle r. Bu iki buyrugu uzlatrma abas ,
mitlerin dogmasyla sonulanr; Baldr mitinin tuhaf yaps da byle
bir uzlatrma abasnn rndr.
Byle bir zmn ardndaki fikir yle zetlenebilir: Atalar, bu
kkensel epiphanie'de grlmesi gereken her eyi dogru grmler

ama yanl yorumlamlardr. Naif ve barbar halleriyle , olup bilenin

inceligini anlamamlardr. Kolektif bir cinayet oldugunu sanmlar
dr. Tek gerek katil ve dahas hilekar olan iblis Loki'nin kurdugu
tuzaga dmlerdir. Bylece Loki, gemite btn liniler tarafn
dan paylalan ve bir kii zerinde yogunlaugnda aka sapknla-

AS ' LA R

KU R ETA. LAR VE TiTAN ' LAR

95

an iddetin toplandg tekil hazne haline gelir. Ksacas , tm diger

tanr larn saygnlignn korunmas adna tek bana Loki'nin n fe
da edilmitir. Loki'nin seilmesinde paradoksal bir yan oldugunu da
ne srecegi m , nk benim tahminime gre ilk temsilde lin eyle
mine katlmayan tek tanr odur.
Grndg kadaryla, mitin tek bir tanrya ahlaki leke srmek
pahasna ve tm diger tanrlar lehine bir maniplasyon yaptg var
saylabilir. lik versiyonlarn katillerini aklama isteginin baka iaret
leri de vardr - megin Baldr' .1 ldrlnn ilgin biimi . Olayn
tm ayrntlar , en ok sulu grlme riskini tayan kiinin (nk
Baldr onun eliyle ldrlmtr ve zaten yknn devamnda

handbani, yani "elin ldrdg" olarak da anlr) zerinden her tr

l sorumluluk izini kaldracak ekilde tasarlanm gibidir. Kolektif
bir cinaye te katlan herkesin eit lde sulu olmadg dnlebi
lir; ldrc darbeyi kimin indirdigi saptanabilirse -ki burada sap
tanmtr- onun sorumlulugu kesinlikle daha byk olur. yleyse
mit , Hhr' masum karmak iin daha fazla aba sarf e tmek zorun
dadr, nk ldrc darbeyi kendisi indirdigi iin herkesten da
ha suludur. Onu temize karmak iin harcanmas gereken aba,
diger tanrlarn tamamn aklamaya ayrlacak abadan daha byk
olacaktr.
Bu bir kez anlaldktan sonra cinayetin diger ayntlan da aydn
lanr. ncelikle . Hhr krdr: "Hhr o ana kadar kardeine vur
maktan kanmtr nk onu grememektedir." Kardeine isabet
ettirmesi iin elini hedefe dogru ynlendirmek gerekir ve ona bu
hizmette bulunacak olan da elbette Loki'dir. Hhr. kendi darbesinin
Baldr' ldrebilecegini asla dnemezdi. Diger tannlar gibi o da
kardeinin her trl silaha , frlatlan her eye kar yaralanmaz oldu
guna inanmaktadr. stelik, onu daha da ikna etmek iin, Loki'nin
onun eline tututurdugu cisim en hafifindendir, ldrc bir silaha
dnmesi en olmayacak eydir. Kardeinin iyiligine ve gvenligine

96

G NAH KECS

en fazla titreyen agabey bile Hhr'n davrannn yol aacag kor

kun sonulan ngremezdi. Ksacas mit Hhr' masum karmak
iin zr zerine zr ygmaktadr. Diger tannlar sz konusu oldu
gunda yeterli grlen basit su inkan yerine , Hhr sorumlulugu ge
regi en azndan kez art arda inkann konusu ol maktadr. Ve ope
rasyonun ceremesini eken de her se ferinde Loki'dir. Ksacas , tek
nik olarak masum oldugu cinayetten kez sorumlu tutulan Loki,
teknik olarak tek sulusu oldugu cinayetten kez masum olan
bahtsz Hhr' sinike kullanmaktadr.
Kim ki ok ey kantlamak ister hibir ey kantlayamaz. Baldr
miti iin de geerlidir bu: Sulu kiiler ok fazla sayda mazeret ret
mektedirler. Te k bir basit mazeretin , he psi kusursuz ok sayda ma
zeretten daha degerli oldugunu anlayamyorlardr. Seyirciyi kandr
mak istiyorsanz, kandrmaya altgnz hi belli etmemeniz gere
kir. Bir eyin saklandgn belli eden ey daima fazla iyi saklama ar
zusudur. Bu arzu , saklanan eyin etrafnda bizi oyalayabilecek ey
leri ortadan kaldrdg lde iyice grnr olur ve bizi hemen sak
lanan eye gtrr. Gerek sulunun bana tuhaf ekilde yglan so
rumsuzluk unsurlan kadar kuku uyandnc bir ey yoktur.
Grldg gibi, Baldr mitini en ekonomik ve en basit tek bir il
keden yola karak istisnasz tm aynntlann aklayacak ekilde
okumak mmkndr; ama ancak o ilkeyi kolektif cinayet temsilinin
inkarnda aradgmzda mmkndr bu . Mitin bize sundugu terna
lann hibir noktasnda belirtik biimde yer almayan bu temsilin yi
ne de mite musaHat oldugu ve onu tamamen belirledigi grlebilir.
Gnmz mitologlanna inanacak olursak, bu mit yanlmaktadr.
Kolektif cinayet temsilinden kamas iin geerli hibir nedeni yok
tur nk kolektif cinayetierin mitolojide bir rol yoktur. Baldr mi
tinin agda dogmay hi dikkate almadgn saptamak da ilgin olu
yor burada. Yapsalclga hi mi hi aldrmaz. Mitlerin konumasna
izin vermenin iyi oldugunu dnyorum, zellikle onlann syle-

AS lAR

K U R ET A. lAR VE T 1TAN ' lAR

97

rnek zorunda oldu klan eyler bizim sorgulamadan benimsedigirniz

fikirleri yalanladgnda . . .
imdi, Baldr mitinin mitolojide bir sapma ya da istisna olmad
gn gstermek kalyor geriye. Benzer eylere her yerde olmasa da
yeterli sayda nemli gelenekte rastlanr; bunlar hem olas niyetleriy

le grm old ugumuz mi te ok yakndr, hem de benimsedikleri

zmle -bize kadar ulam versiyonun tematik ierigi bakmndan
fazlasyla farkldrlar; yaknlk ile farkl lgm bu srarl i ieligi , bu
sistemle rin evri minde "kolektif cinayet" anlamnn silindigi bir olu
um ve uyu nianma evresinin var olmas gerektigi fikrine g ver
mektedir. Bu silme istegi dikkat ekicidir, nk ogu zaman, ko
nusu ancak kolektif cinayet olabilecek nceki temsilierin btnl
gn korumay den edinmi bir dinsel muhafazakarlkla yan yana
bulunur.
Bu kez Yunan mitolojisinden alnm ikinci bir rnek verecegim.
Bu , Zeus'un doguudur. Tanr Kronos tm ocuklarn yer ve anne
si Rhea'nn fark ettirmeden sakladg son oglu Zeus'u aramaya kar.
Yrtc savalar olan Kuretalar , bebegin etrafnda daire oluturarak
bebegi saklarlar. Korku iindeki kk Zeus'un amg glklar bu
lundugu yeri babasma belli edecek gtedir. Zeus'un sesini bastr
mak ve yiyip yutan devi yanltmak iin Kuretalar silahlarn birbiri
ne vurarak grlt kanrlar; mmkn oldugunca grltl ve teh
ditkar davranrlar. l Bebek korktuka glklar keskinleir, Kuretalar
da onu korumak iin , bu korkuyu daha da artracak biimde dav
ra nmak zorunda kalrlar. Ksacas, gerekten gven verici ve daha
koruyucu olduklan lde daha korkutucu grnrler. Sanki ocu
gu ldrmek iin onun etrafnda ember oluturmu gibidirler, oy
sa bu ekilde davranmalarnn nedeni onun yaamn kurtarmaktr.
Bu mitte de kolektif iddet yoktur; ama onun yoklugu, bu mitte
yine eksik olan binlerce baka ey gibi bir yokluk degildir; Baldr mi Strabon , X, 4 6 8 . jane Harrison , Themis, Cambridge , 1 9 1 2 .

98

GNAH KECS

tinde analiz ettigim eksiklie zde degil ama benzerdir. ocuk Ze

us'un durumu bellidir, ama Kuretalarn hareketlerinin bize hatrlat
tg ey, kolektif cinayetin tipik konfigrasyon ve davrandr. Daire
oluturarak savunmasz bir varlga dogru sallanan bu silahlarn ve
bu vahi glklarn karsnda baka ne hayal edebiliriz? Szsz bir
gsteri, canl bir tablo sz konusu olsayd, milin vermeyi reddeuigi
anlam ona vermekte hi tereddt etmezdik. Tpk As'lann hileli
oyunu gibi, ya da Azteklerin intihar gibi, Kuretalarn mimigi ve o
cuun korku iindeki tepkisi de istatistiki olarak dnya mitoloj isine
egemen olan drama olabildigince benzer; ama bu mit de , Baldr'n
miti gib i , bu benzerliin yanltc oldugu konusunda bize gvence
vermektedir - tpk agda antropoloj i gibi.
Sahnenin ierdii iddetin anlamn ortadan kaldrmak iin her
iki mitte de caniler gruhuna "koruyucu" bir rol verilir. Ama ben
zerlik bu kadardr. lskandinav mitinde gerek deilmi gibi sunulan
kolekti f cinaye tin sonulan ge rektir. Yunan mitinde hi sonu yok
tur. Zeus'un saygml Kuretalann elinde lmekle badamaz. Ka
nmca, bu mi tin de kolektif bir cinayet ieren daha ilkel bir versiyo
nu olmaldr. Bir dnm , miti bu cinaye tten yoksun brakmtr,
ama cinayeti hissettiren temsilleri hi deitirmemi, ya da mmkn
oldugunca az deimitir. Sorun ayndr, ama Yunan zm skan
dinav zmnden hem daha zarif hem de daha radi kaldir. Lin
sahnesine, l initerin kurban evresinde oluturdugu embere , ko
ruyucu bir anlam vermeyi baanr. Iskandinav mitinin bulduu tek
are ise, grdmz gibi, lini bir oyun olarak sunmak, ama kolek
tif cinayet kavramn reddeden gzlemcilerin bile "hileli" buldukla
r, baka deyile , bir baka anlam tamas gerektiini teslim ettikleri
bir oyun olarak sunmaktan ibarettir.
Iki zm de bu mitlerden birinin tekinden etkilenme olasl
n darda brakacak kadar zgndr. Bunlar tam olarak ayn hede
fin degi l , evrimlerinin benzer bir evresinde ok benzer iki hedefin

AS' LAR, K U RETA'LAR V E TiTAN ' LAR

99

peinden gitm i olmas gereken iki dini dncedir. Mitolojinin ev

ri m geirdii fikrine , daha dorusu , snrl sayda dinsel gelenee z
g ardk evrim aamalar fikrine ancak byle kantlarla varabiliriz.
Baldr miti gibi , Kuretalar miti de , kendi mitolojik geleneklerini
deimi biimde devraldklanna itenlikle inanan yorumculardan
kaynaklanyor olmaldr. Kolektif cinayet onlara sahici olamayacak
kadar utan verici gelir ve o sahneyi kendilerince yeniden yorumla
dklarnda metinlerini arpttklann dnmezler. Onlara hatal g
zken ey, aktarmdr: Atalar, miras kalan gelenei sadk olarak ak
tarmak yerine , bozmak zorunda kalmlardr nk onu aniayacak
kapasitede deillerdir. Burada da, gemite tm katiller arasnda pay
edilen iddet tek bir tanrnn , Kronos'un zerine atlr, o da bu na
kil nedeniyle kelimenin tam anlamyla bir canavar olur. Byle bir
karikatrleme , genel kural olarak, kolektif cinayet temsilinin yer al
d mitlerde bulunmaz . Bunlarda iyi l ik ile ktlk belli llerde
herkese paylalr: Ahlaki dalizm , ancak kolektif iddetin silinme
siyle birlikte ortaya kar. Olimpas mitolojisinde ktln nceki
kuaktan bir tanrya atlm olmas , belli ki yeni bir dinsel duyarll
n , dntrd temsille ilgili olumsuz kanaatini yanstyordur.
Zeus ve Kuretalar mitini , tamamen eksiklige, kolektif cinayetin
yokluuna dayal olarak okudum. Cinayetin eksikliini kesin bir ve
riymi gibi ele aldm, oysa ki durum ister istemez speklatiftir, hat
ta Baldr rneinde oldugundan daha speklatif, nk Baldr'dan
farkl olarak Zeus esirgenmitir ve burada kolektif cinayetin sonu
lar yoktur. lki mitin benzerlii sayesinde glenmi olsa da, benim
Yunan mitini yorumlaym kukusuz skandinav mitini yorumlay
m kadar gl deildir. Bu yorumu glendinnek iin, ele ald
mz mitin yaknnda, ona mmkn olduunca benzeyen ama ocuk
tanrnn kolektif cinayete kurban gittiini silmemesiyle ondan ayr
lan ikinci bir miti kefetmek gerekir Kuretalar mitinde ustalkla bi
im deitirmi sahne , tm kkensel anlamyla birlikte varln sr-

1 00

G NAH KEISI

drebiimi olmaldr bu ikinci mitte . Bunu isternek ok ey isternek

midir? Kesinlikle hayr. Yunan mitolojisinde , bir nokta dnda Ku
retalannkine tpatp benzeyen bir mit vardr: Bu ikinci mitte kolek
tif iddet grnr haldedir ve bir ocuk tanrya uygulanmtr; Ku
retalarda grnnr biimde eksik olan anlam hala korumaktadr bu
mit. Snayalm:
Kk Dionysos'u dairelerinin iine ekebitmek iin Titanlar bir
tr ngrak sallarlar. Bu parlak nesnelerin byledigi ocuk onlara
dogru ilerler ve canavars ember zerine kapanr. Titanlar hep bir
likte Dionysos'u katlederler; sonra onu piirip yerler. Dionysos'un
babas Zeus Titanlan yldrmyla arpar ve oglunu diriltir.2 Kureta
lardan Tilanlara geerken, anlamiann ogu tersine dnmtr. Ti
tanlarda koruyucu olan baba, Kuretalarda yok edici ve yamyamdr.
Titanlarda yok edici ve yamyam olan topluluk Kuretalarda koruyu
cudur. Her iki mitte de nesneler ocugun nnde sallanr. Tilanlar
da grnte zararl olmayan ama aslnda lmcl olan nesneler,
Kuretalarda grnte ldrc ama gerekte zararl dr.
Mitoloji bir dnmler oyunudur. Bunu gerekten gstermi
olan, Levi-Strauss'tur ve onun katks degerlidir. Ama etnolog, gei
in her zaman iin herhangi bir ynde yaplabilecegini hayal etmek
le bana kalrsa yanl yapmaktadr. Her ey ayn dzleme yerletiri
lir. ze ilikin hibir ey asla kaybedilmedii gibi kazanlmaz da. Za
mann oku mevcut deildir.
Bu kavrayn yetersizlii burada aka grlmektedir. Bizim iki
mitimiz birbirlerinin dnmdr: Bunu gsterdim . Gzbaclar,
kartlan kartrdktan sonra farkl bir dzende yeniden sergiler. On
ce tm kartlarn oldugu sanlr, ama bu dogru mudur? Daha iyi ba
karsak, gerekte her zaman bir kartn eksik oldugunu grrz ve bu
da hep ayn karttr: Kolektif cinayetin temsili. Ayrca, olup biten her
ey bu kayba bagldr ve yalnzca geri kalanlar grmek iin zn
2 Mircea El iade , agy, 447-4 5 1 .

A S " L A R , K U R E T A " L A R V E T I T A N " LA R

1 01

grmemektir. Zaten bu kaybn hangi gizli niyete cevap verdigi anla

lmazsa, sonuna kadar baklsa bile grmek olanakszdr.
Yapsalc analiz, farkllam ikili kartlk ilkesine dayanr yalnz
ca. Bu ilke , kolektif iddetteki "bire kar herkes" gesinin mitoloji
de tadg byk nemin anlalmas iin yeterli degildir. Yaplsac
ln burada grdg ey yalnzca baka kartlklar gibi bir kart
lktr ve bunu da ortak yasaya indirger. iddetin temsiline -byle bir
temsil olduunda bile- herhangi bir zel anlam yklemez; yoklugu
na ise hi yklemez. Onun analiz arac, benim saptadgm trden bir
dnm sresince kaybolmu olan eyi anlayamayacak kadar ka
hadr. Gzbacnn kartlan ve areleri farkl bir dzende uzun uzun
kantrmasnn nedeni , ortadan kaybettigi eyi bizim dnmemizi
engellemek ve eger tesadfen fark etmisek bile bu kayb unuttur
maktr. Mitoloj inin ve dinin gzbacs , bizim yapsalclanmzda
kendine ok iyi bir izleyici kitlesi bulmutur.
Titanlar milinden Kuretalar mitine geite kolektif cinayetin or
tadan yok oldugunu saptamak , bu tr dnmn yalnzca tek bir
ynde , belirtmi olduum ynde gerekleebilecegini anlamaktr.
Kolektif cinayet mitolojiden elbette yok olabilir. Zaten srekli yok
olmaktadr; ama bir kez kaybolduunda, Zeus'un bandan kan
Minerva gibi , herhangi bir saf kombinasyonun iinden silahl bir e
kilde yeniden domayaca ok aktr. Bir mit , Tilanlar modelinden
Baldr modeline ya da Kuretalar modeline bir kez getiinde , nceki
biime asla geri dnmez; tahayyl edilebilir bir ey degildir bu. Ba
ka deyile, mitoloj inin bir tarihi vardr. Bu olgu, tarihsekiliin eski
yanlsamaianna dmeksizin kabullenilebilir; tarihsel ya da diyakro
nik evrele rin gereklilii tamamen met insel ve "yapsal" bir analizden
douyordur. Mitoloji kolektif cinayeti siler ama onu yeniden icat et
mez, nk btn kantlar bu cinayetin en bata da "icat edilen" bir
ey olmadn gstermektedir.
Tm bunlar, Kuretalar mitinin Tilanlar milinden kaynaklandg-

1 02

G NAH KECS

n veya baka bir milin dei l de bu mitin dnm olduunu ileri

srmek anlamna gelmez elbette . Mitolojide yeterli miktarda kolek
tif cinayet vardr; zellikle birine ihtiya duyulmas sz konusu de
ildir. Zaten, Tilanlar mitine daha iyi bakldnda, bunun belki de
Zeus mitinden ok farkl olmayan dinsel bir bak asna denk d
t fark edilir; kolektif cinayet temsilini srdrm olsa bile , bu
mit de belli bir maniplasyonun konusu olmutur. Gerekten de
Kuretalar mitindeki iyilik ve ktlk blnmesi onda da -hep Ze
us'un lehinde- bulunur. Kolektif iddet varln srdrr ama bu
da yamyamlk gibi kt bir ey olarak sunulmaktadr. Kuretalar mi
tinde oldugu gibi burada da iddet daha eski bir mitoloj ik kuaa ,
yani bundan byle "vahi" ya da "ilkel" olarak kabul edilecek bir
dinsel sisteme atfedilmitir.
Titanlar miti karsnda, ocuklar ve safdil insanlar bir tr korku ,
bir tr irkilme hissederler. Gnmzdeki etnologlar, onlarn kendi
lerini duygulanmsalln hakimiyetine braktklarn syleyecekler
dir. Benim bile duygusal tutarszla tamamen mahkm duygulamm

sal bir etnolojiye dtm syleyebilirler. l 850'deki gereki ro

manclar gibi , bizim insan bilimcilerimiz de, bilimsel bilginin edinil
mesine en uygun ruh halini insand soukluk ve kaytszlk olarak
grmektedirler. "Kat" denen bilimlerin matematik kesinligi , ogu
zaman katlk metaforunu dz anlamna fazlasyla indirgeyen bir
hayranlk uyandrr. Aratrma, kolayca ba edemedii duygular k
msemeye ynelir; oysa bunlar gzden rak tutmak aratrmann
salaml asndan bir zaaftr, nk tam da incelenen nesnenin
kendisinde -burada , mitolojik metin- temel bir rol oynamaktadr
lar. "Yap" analizleri ile duygu bahsi arasnda eksiksiz bir ayrm ko
runabilse bile, bunda yarar yoktur. Bizim iki rneimizde mitolojik
dnmlerin srrn kavramak iin , etnolojinin kmsedii duy
gular dikkate almak gerekir. Silahsz grnmemek iin sahte sertlik
gsterisi yapmak, gerekte en iyi silahlardan yoksun kalmaktr.

AS' LAR , K U RETA. LAR VE T1TAN LAR

1 03

Mitoloji zerindeki gerek zaferlerimizin bu sahte kaytszlk ve

duyarszlkla ilikisi yoktur. Bu zaferler hedeflenen amacn ahlaki ol
duu bir dneme aittir; cad avna ilk kar kanlarn ve hogrsz
kalabalklarn ky mc temsillerini ilk eletirenierin anonim eseridir
bunlar. Gnmz ekol nn btn gl yanlarn koruyan tama
men bii msel bir okumada bile , yorum ancak kolektif cinayeti (eer
mevcutsa) ya da (mevcut deilse) kaybolmasnn yol at huzur
suzl uu dikkate al makla tatmin edici sonulara varabilir: Tm imge
ve t msi ller kolektif cinayetin eksiklii etrafnda dzenlenmektedir.

baz mitler arasndaki

hnmbinasyon ve dnm ilihileriyle ilgili saf biimsel ze!!Hder bile giz
iJu huzu rsuzluu fark etmediimiz srece ,
li kalacakt r.

Y E DiN C i B L M :
T A N R l L AR l N S U C L AR I

itolojinin evrimini yneten ey, iddet temsillerini silme karar

M llgdr. Daha berrak bir kavray edinmek iin, az nce tarif

ettigim

kolektif iddet evresinin tesine kadar izlemek gerekir btn

bu sreci. Bu ilk evrede , iin iinde yalnzca kolektif iddet vardr

bu iddet ne zaman kaybolsa, yerine kiisel bir iddet geer. zel
likle Yunan ve Roma mitolojisinde, kiisel iddetin bile bastnldg
ikinci bir evre de olabilir artk mitolojide iddetin hibir tr kabul
edilemiyordur. Bu evrenin tesine geenlerin hepsi, bilseler de bil
meseler de -ve ogu durumda, bilmiyor gzkmektedirler- ayn he
defin peindedir: Kolektif cinayetin son izlerini de ortadan kaldr
mak, deyim yerindeyse, izierin izle rini ortadan kaldrmak. Platon'un
tavr bu yeni aamann nemli bir megidir. Devlet'te, mitolojik id
deti silme niyeti ok aikardr; giritigim analiz asndan ok anlam
l bir pasajda, Kronos'un kiiliginde zellikle belirgindir bu:

Kronos'un ( . . . ) edimlerine ve olundan ektiklerine gelince, haki

kat bu olsa bile, bence, bunlan yarg yetisinden yoksun insanlara

1 06

GNAH KECiSi

fazla vurgulamakszn anlatmak gerekir. Bunlar tmyle hast rla

masa bile, dini s rlarn gizli formlleriyle, mmkn olduunca az
sayda bir dinleyici kitlesine anlatmal ; ve bu dinleyiciler de ancak
ku rban vererek, ama domuz deil , nemli ve zor bulunur birka
kurban verdikten sonra bunu yapmal, bunlar itecek insan say
s azalsn! Bu hikayelerin, en azndan bunlar, oke edici oldugunu
kabul ediyorum.

Grld gibi Platon'u kzdran ey kolektif cinayet degildir,

nk zaten kaybolmutur; onu kzdran ey bu kaybolmann ye r
degiirmi iareti olan bireysel iddettir.
Her trl iddeti silme niyeti, aka uygulanmakla, gerek bir
sansre dnr, mitolojik metnin kastl olarak budannas haline
gelir. nceki aamada sahip oldugu yapsal yeniden-dzenleme g
cne ve olaanst tutarlla sahip degildir artk. Bu nedenle , mito
lojik metni deitirmektc baansz kalr. Platon bu yenilgiyi ngr
mt ve dolayasyla en ilgin dini nlemlerle kank bir tr uzla
ma neriyordu. Deerli ve zor bulunur kurbanlar verme gd, yal
nzca Kronos ve Zeus'un ktlklerini reneceklerin saysn mm
kn olduunca azaltna kaygsndan kaynaklanyor degildir. Kurban
geleneginin hala srd bir din balamnda bu arzu , bulac g
cnden ekindii bir iddetle kar karya gelen itenlikle dindar
bir kiiden beklenebilecek eydir; bu iddete kar durmak iin, bu
na denk ama meru ve kutsal bir iddet gerekir, yani mmkn ol
.
duunca nemli bir kurbann sunulmas gerekir. Platon'un metnin
de, z olarak, iddet ve kutsallk emberi, gzmzn nnde ai
kar biimde kapanmaktadr.
Platon'un talep ettii sansr hibir zaman onun ngrd bi
imde uygulanmamtr; ama yine de kendini dayatmtr ve gn
mzde de daha etkili baka biimler altnda, rnein etnolojik di
siplinde somutlaan biimde hala kendini dayatmaktadr. nceki
l Republique, 378 a-b, Leon Robin evirisi , Gallimard , 19 50 ,

s.

927.

TAN R LAR N SUC LAR

1 07

aamadan farkl olarak, Platoncu aama mitin fiilen yeniden-yaratl

masna varmamaktadr, ama kurucu karakterinin daha az oldugu da
sylenemez. Szcgn tam anlamyla mitolojik olmayan ama "ras
yonel" ve "felsefi" olan bir baka kltr olumutur ki, bu da felse
fe metnidir. ok sayda antik yazar mitolojiyi mahkm eder, genel
likle de srekli Platon'dan aktanlan bayat biimlerde yaplr bu, ama
skandai m gerek dogas da bylece aga kar. Omegin Varron, bir
"airler teolojisi"nden fkeyle sz etmektedir, nk bu teoloji, m
minlerin "hrsz tannlara , zina yapan tannlara, insann klesi olan
tannlara Itapnnasm ister] ; baka bir deyile, insann iine dt
g btn rezaletler, hatta en aaglk olanlar bile , tannlara atfedi1.r. "2
Varron'a gre Platon'un airler teolojisi dedigi ey, lanetli ile kul
sann birletiren ilkel kutsaln o ikili dogasdr. Platon'un Home
res'ta eletirdigi btn blmlerde , tannsallgn ktcl yanlan iyi
cil yanlanyla ayn sfatlarla betimlenir. Platon'un farkllatnma arzu
su , tanrsaln bu ahlaki ikircimine izin vermez. Gnmzde Levi
Strauss'un ve yapsalclgn durumu da budur, u farkla ki Platon'un
ahlaki byklg kaybolmu ve onun yerini mantksal ve dilsel bir
ugra almtr; "dilin ve dncenin yasalanna" uygun olmadgndan
imkansz bir kanm felsefesi. . . Insanlarn her zaman ayn biimde
dnmeyebilecekleri fikri dlanmtr.
Halikamassos'lu Dionysios da, tanrlan "habis, kt, ahlaksz
varlklar olarak; kutsallk yle dursun, sradan namuslu insanlara
bile layk olmayan varlklar olarak" temsil eden bu mitlerden yak
nr. Antik agn btn bu yazarlannda, gerekten de, tannlarnn
kmsenecegine ve insaniann ayaklan altnda ignenen kurbanlar
haline gelecegine dair skntl bir his vardr. Onlar bunu istememek
tedir. Bu olaslg dehetle reddederler, nk -Yahudi peygamber2 Aktaran Georges Dumezil , la Rdigion romaine a rchaique,
Paris, Payot , 1 966, s. 1 08 .

108

GNAH KECISI

lerden ve sonra da Incillerden farkl olarak- byle bir kurbann ma

sum olabilecegini dnemiyorlardr.
Platon mitolojiyi aka mahkm eder, onu geleneksel temala
rndan vazgeirmeye ugrar. Biraz nce Kuretalar mitinde kolektif
cinayetin kaybolmasn aklarken degindigimiz motiflere onun
metninde de ska rastlanr. llk dnmler felsefe-ncesi bir evre
de ortaya km ve henz el degmemi mitlerde meydana gelmitir.
u anda tek kantmz bu dnm mitlerdir; bir dnmn r
n olduklan bir kez anlaldgnda bu mitler de hemen kavranabilir
hale gelmektedir. Demek ki Platon'un felsefi yargs kiisel kaprisin
rn degildir: Byle bir yarg evrim geiren tm mitolojilerin evri
mini de geriye dnk olarak aydnlatr. Mitoloj inin temizlenmesin
de Platon'un yakn ve uzak ncelleri oldugu aktr, ama onlar hala
mitolojinin ve geleneksel dinin erevesi iinde mitolojik biimde
alyor, mitolojik anlaty dntryorlard.
Tannlann ve kahramanlarm maruz kaldg iddet basmakalb ,
nce o gaddar ve grkemli kolektif niteligini yitirerek zayflar, son
ra da bireysel iddet halini alrken nerdeyse tmyle kaybolur. Di
ger kym basmakalplan da , ayn nedenlerle , benzer evrimler gei
rir. Tannnn kolektif olarak ldrlmesine tahamml edemeyen in
sanlar, bu cinayeti hakl gsteren sular karsnda da dehete kapl
m olmaldrlar. Degindigim metinler bu ikisinin at ba giuigini
gsterir. Varron , insann iine dtg btn rezaletleri, hatta en aag

lk olanlan bile, tannlara atfeden airlerden yaknr. Elbette bu yak

urmann sorumlusu airler degildir. Dnya mitolojisi bunun kant
dr. Daha o dnemde bile, "airler" -ki nceki dnemin yorumcula
nydlar- tpk bugn oldugu gibi en elverili gnah keilerini olu
turuyorlard ve sulamay ifa etmeleri yeni sansrlere imkan tan
yordu.
Bundan byle tanrlarn ne cani ne de kurban olmasna izin ve
rilecektir ve gnah keisi olduklar kavranamadgndan , iledikleri

TAN R l LA R l N SUCLARI

1 09

cinayetler ve iddet eylemleri (kurban edilecekterin seilme iaretle

ri) ve hatta krizin kendisi bile yava yava silinmektedir. Kimi zaman
krizin anlam tersyz edilir ve tannlar ile insanlar arasndaki farksz
lga yukarda degindigim topik anlam yklenir .
Bir

topluluk kendi iddetli kkenierinden uzaklatka, ritelin

anlam zay flar ve ahlaki dalizm pekiir. Tannlar ve yaptklan her

ey , en ktclleri bile , ncelikle ayinlere model olarak ilev gr
mtr. Bu demektir ki , dinler byk ayin trenlerinde dzensizli
ge -her zaman dzene tabi klsalar da- belli bir yer aynrlar. Yine de,
insaniann ahlakl modellerden baka bir ey aramadklan ve her tr
l hatadan annm tannlar talep ettikleri bir an gelir. Bir Platon'un
ya da tanrlarda reform yapmak isteyen bir Euripides'in ikayetleri
ni hafife almamak gerek. Bu ikayetlerde yansyan ey. ilkel kutsaln
zlmesi ve tannlann yalnzca iyicil yanlarn korumak isteyen d
alist egilimin glenmesidir. Btn bir ideoloji geliir: Ya Brahman
dininin yaptg gibi ibiisieri tannlardan gittike daha ok ayrmak
amacyla kutsal ibiise aktaryordur bu ideoloji, ya da ktcllg
hafifsiyor veya meydana gelmemi sayyor, ktlgn reformcunun
idealine uygun o tek dine, daha nceki bir dine sonradan eklendigi
ni ileri sryordur. Aslnda reformcu , idealini tmyle hayali bir
gemie gndererek kkeni kendisi yaratmaktadr. Kkensel krizi
pastorale ve topyaya dntren ey zaten bu gnderitir. Aynm
yoklugunun rn olan atma, tersyz edilerek mutlu bir kayna
maya dntrlmektedir.
ldealletirme egilimi, tm basmakalplan ya dntrr ya da si
ler: kriz, kurbanlk iaretleri, kolektif iddet ve elbette kurbann su
u - bunlarn hepsi bu egilimden etkilenir. Baldr miti meginde bu
gayet iyi grlmektedir. Kolektif olarak ldrlmeyen tann , sulu bir
tanr olamaz. Bu, suu tamamen silinmi bir tanndr, son derece y
cedir, her trl kusurdan muaftr. Ayn anda iki basmakalb orta
dan kaldran ey tesadf degil, inananlardaki ayn esindir. Ceza ile

1 10

G NA H K E C I S I

nedeni birbirine bagl oldugundan birlikte yok olmalan gerekir,

nk tek ve ayn sebeple yok olmaktadrlar.
Bir eyin kastl ve aktif biimde benaraf edildigini ve bunun da
basit bir yokluktan, hi olmam olma durumundan farkl oldugunu
ileri srmeye hakkm yok mu? Kolektif cinayet megi nde buna hak
km oldugunu gsterdim , ama bu kantlama, kkensel olarak tm
tannsallga atfedilebilecegini varsaydgm suu ancak dalayl olarak
ilgilendirir. Mitin daha ilkel bir versiyonunda kkensel bir "sulu"
Baldr'n olmas gerekligini ima ediyorum. Grdgmz gibi , Baldr
miti, o eksik kolektif cinayetin muazzam nemini gsteren ve by
lelikle , bize ulaan versiyoncia bu cinayetin el abukluguyla yok
edildigini dogrulayan her eyi iermektedir. Var olmayan su iin
durum tamamen ayn degildir. Kym basmakalplarnn hepsinin
gerekten evrensel oldugunu kantlamak iin, bunlarn hepsinin
zellikle ve hatta bu basmakalplann olmadg mitlere son derece uy
duklarn kantlamak gerekir.
Su basmakalb iin bunu deneyelim o halde. Mitler incelendi
ginde, tannlarn sularn asgariye indirecek, sonra da ortadan kal
dracak ok gl bir egilimin mitolojilerde "iledigi" ileri srlebi
lir; zellikle Yunan mitolojisinde, Platon ve filozoflarn bu mitoloji
ye kavramsal bir ifade vermesinden ok nce grlr bu . Yzeysel
bir karlatrma bile , mitlerin, tanrsal su ilikisi altnda bir yanda
sulu tanrlar, diger yanda susuz tanrlar olarak iki ayr kategori
eklinde snflandrlamayacagn gsterir. Bir ygn ara derece var
dr, en acmasz sulardan balayp kusursuz masumiyete kadar gi
den, arada da nemsiz hatalarn, beceri ksizliklerin ya da basit gafla
nn grldg kesintisiz bir yelpaze vardr; bu basit gaflar, ogu du
rumda, gerekten ciddi sularla ayn felaket sonulanna yol amak
tan geri kalmaz.
Bence bu yelpaze statik olarak yorumlanamaz; evrimsel ya da
tedrici bir zelligi olmas gerekir. ok sayda temann bir ortak zel-

TAN R l LA R l N S UC L A R I

lll

ligi bunu aka ortaya koyar: Bir hatay nemsizletirme ya da ma

zur gsterme istegi. Hatann lafzi tanm her zaman ayndr; ama an
latlann braktg ok farkl izienimler bu sulann temeldeki zde
ligini grmemizi nler. Klasik Yunan'n Olimposlu tannlan artk
kurban degildir, bunu grdk, ama yine de baka mitolojilerde su
lunun ldrlmesini hakl gsterecek basmakalp sulann ogunu
hala ilemekted irle r. Ancak, bu eylemler yle hogrl ve incelikli
bir tarzda sunulur ki , bugn bizde braktklan izlenim , bunlann "et
nolojik" olarak nitelenen mitlerdeki karlkianna gsterdigirniz tep
kiye hi benzemez.
Zeus, Leda'nn ag olmak iin kendini kugu haline getirdigin
de , hayvanlarla cinsel iliki suu aklmza gelmez; Minotaurus da
Pasiphae'yle evlendiginde bu sua ya hi nem vermeyiz ya da olsa
olsa bize bunu dndrten yazan zevk dklgyle sulanz - oy
sa bunlar kadn-kpekli Dogrib mitinden, hatta domuz doguran
Binzwangen'li Yahudi kadnma dair korkun ortaag kurgusundan
farkl degildir. Alglaymza, hissediimize bagh olarak ayn masal
lara farkl tepkiler gsteriyoruz, hatta kymc sonulan hissetmiyo
ruz bile . Konunun estetik ve iirsel ilenii, kym basmakalplann
uygun hale getirmenin, yani metinsel retimin kkenincieki meka
nizma olan gnah keisi mekanizmasn onaya karabilecek her e
yi gzelletinnenin ve gizlemenin bin bir tarzna imkan saglamakta
dr.
Btn pritenlikler gibi Platon'unki de asl hedefi (kurbanlk
mekanizmasnn aga karlmas , kymc temsilierin demistifikas
yonu) skalar, ama onda yine de airlerin ahlaki gevekliginden ya
da sorunsaln zn gizleyen agda yorumculann estetizminden
daha byk ve derin bir yan vardr. Platon tm basmakalp sularn
tannlara atfedilmesine kar knakla kalmaz, ayn zamanda bu su
larn nemsiz hatalar, basit kaamaklar, sradan lgnlklar olarak
grlmesine yol aan iirsel tavra da kar kar.

1 12

GNAH KEISI

Aristotelesi "hamartia" nosyonu , hatann iirsel klt lmesini

kavramlatrmaktadr. Bu nosyon , eski mitlerin kusursuz ktcll
gnn yerine, basit ihmali , unutkanlgn yol atg hatay geirir.
Kavramn gnmz Bat dillerindeki evirisi de ("traj ik kusur" ya da
"trajik atlak") sadece kck bir hatay , lekesiz bir erdemin ho
mojen btn iindeki tek bir atlag agntnr. Ku tsaln zararl bo
yutu burada da hissedilir, ama degimez biimde felakete yol ac
sonulann merulatnlmas iin mantksal olarak gerekli olan bir
asgariye indirgenmitir. Ktcllk ile iyicilligin dengede oldugu
mitler bundan ok uzaktr. "tlkel" denen mitlerin ogu , bize bu ilk
denge durumunda ulamlardr ve eski etnoloji de onlar hakl ola
rak "ilkel" diye nitelemitir; eski etnoloj i , bu mitlerin, kkenierinde
yatan ve her trl ktlgn baarl bir da yanstlmas yoluyla so
nu alan gnah keisi etkisine yaknlgnn farknda gibidir.
Tanny mazur gsterme isteginin sonuta suun tmyle orta
dan kaldr lmasna varmamas iin (Platon'un aka talep ettigi ey)
geleneksel metne zenli yaklam saglayacak srarl ve uzun soluk
lu bir aba gerekir. Ve bu uzun sreli zeni de ancak ilkel dinin o
ayinsel ve kurbansal evresine ait mantkla gnah keisinin sregen
etkisi mmkn klabilir. Tanr , yukarda syledigim gibi, felaketi ci
simletirmektedir;

o,

iyinin ve ktnn tesinde degil, berisindedir.

Onda cisimleen farkllk, henz ahlaki ayrmlar halinde tanmlan

mamtr; kurbann aknlg henz bir yanda iyi ve tanrsal bir g,
te yanda kt ve eytani bir g olarak blnmemitiL
Balangtaki mitik toplam zerinde biriken ok eitli basnla
rn etkisi altnda bu blnmenin gereklemesi kanlmazdr. Bu
noktadan itibaren mitlerdeki denge kah ktcllkten yana, kah
iyidilikten yana, bazen de ayn anda iki ynde bozulur ve bu du
rumda, ilkel ikircil tanrsallk tamamen iyi bir kahraman ile toplulu
gu yakp ykan tamamen kt bir canavara blnebilir: Oidipus ve
sfenks, Aziz Georges ve ejderha, Arawak mitincieki su ylan ve onu

T A N R l L A R l N S U C LA R I

113

ldren kurtarc . Canavar, olayda nefret edilen her eyi, ilk k

ymc basmakalp olan krizi , sulan, kurbanlk seme ltlerini mi
ras almtr. Kahraman yalnzca drdnc basmakalb , kurban et
me karar olan cinayeti temsil eder; canavann ktlg bu cinayetin
iddetini tmyle hakl gsterdigi lde bu cinayet de aka kur
tarcdr.
Byle bir blnmenin epeyce ge bir tarihte gereklemi oldu
gu bellidir, nk masallarda ve e fsanelerde onaya kar; bunlar ar
tk ciddi bir dinsel inancn konusu olamayacak kadar yozlam mi
lik biimlerdir. O halde geriye dnelim.
Tanrnn suu yle hemen hastnlyor degildir. nlem almadan
gerekletirildiginde bu sansr bir sorunu zerken bir digerini ya
ratacaktr. Bizim etnologlanmzdan her zaman daha kavrayl olan
mitolojinin dinsel uyarlayclar , kendi tannlarnn maruz kaldg
iddeti meru klan eyin, daha nceden iledigi su oldugunu gayet
iyi bilmektedirler. Baka dava amakszn bu merulatrmay geer
sizletinne kle , mitteki en kutsal kii aklanm olur, ama bu da onu
hakl olarak cezalandrdgna inanan toplulugu sulu klmak de
mektir. Oysa bu lin ediciler toplulugu neredeyse kurucu kurban
kadar kutsaldr, nk mrninler toplulugunu yaratan bu topluluk
tur. Mitolojiyi ahlakl klma arzusu , bir ikilemle sonulanmaktadr.
t ksel mitik temalardan bu ikilemi kolaylkla karsamak mmkn
dr, ama daha gelimi metinlerde bile bunun sonularn ok do
laysz biimde okuyabiliriz. Bu metinlerde tanrsal sululuga ait, bu
gne kadar anlalamam nanslar, birdenbire, sulama dramnn
btn aktrlerini azat etmek amacyla mminlerin aglar boyunca
icat e ttikleri ustalkl zmler olarak grnmeye balar.
En basit zm , kurbann sulann oldugu gibi kabullenmek
ama bunlarn kas tl olmadgn ileri srmektir. Oidipus elbette baba
sn ldrm ve annesiyle yatmt ama tamamen baka bir ey yap
tgna inanyordu. Ksacas artk kimse sulu degildir ve tm ahlaki

1 14

GNAH KEISI

gereklilikler, geleneksel metnin

neredeyse

tamamna sayg ierisi nde

yerine getirilmitir. Mitle r, evrimlerinin, yani yorumlarnn

kritik bi r

aamasna vardklarnda, masumca sulu topluluklada birlikte , Oi

di pus tarznda masum sulular sergilerler sk sk.
Daha yukarda analiz etti girniz skandinav tanr Hhr rneginde
de durum aag yukar ayndr. Kusursuz Baldr'n katili , cinaye tten
fiziksel olarak sulu olsa da, Oidipus'tan bile daha masumdur; n
k cinayet edimini zararsz bir taklit olarak, hedefi olan ka rdei ze
rinde tatsz sonulara yol amayacak eglenceli bir parodi olarak gr
mesi iin birok nedeni vardr. Hhr, olacaklan kesinlikle tahmin
edemez.
Demek ki, tam sulu olan ilkel tannlarn yerini , snrl sul u , hat
ta hi suu olmayan tannlar almaktadr. Ama bu af, bu aklanma ,
hibir zaman gerekten evrensel olmaz. Hatann bir noktada orta
dan kaldrlmas , genel kural olarak, baka bir yerde , genellikle de
periferide , doruk noktasna varm bir biimde yeniden ortaya k
masyla sonulanr. Bylece, sululugu glenmi bir tan rnn, daha
dogrusu bir tr iblisin ortaya ktg grlr, ikincil bir gnah kei
si rol oynayan bir Loki ya da bir Kronos'tur bu. Ve metinsel bir ya
rat olsa bile , yine de gerek bir kurbann geride braktg izdir.
Tanrlarn sululugunu azaltmann, hem de bu suu iddet uy
gulayan toplulugun zerine ykmadan , zellikle de aga vurulamaz
olan eylerin en ycesi olan gnah keisi mekanizmasn aga vur
madan azaltnann baka yollar da vardr. Temelde kt olmayan
sulular bulunur. Bunlar, baz koullardan haberdar edil medikleri
iin, kendilerine kar kolektif iddet uygulanmasn hakl karan
bir durumun doasna herhangi bir kast gtmeksizin yol am
lardr. Bu aslnda , kast olmakszn ilenmi bir suun bir trevinden
baka bir ey degildir.
Bu ikili dogrulamann en st biimi, kurban i le lini topluluk
arasndaki etkileimi dpedz yanl anlamaktan , yanl yorumlan-

TANRlLARlN SUCLARI

1 15

m mesaj olarak okumaktan ibarettir.

Kimi durumlarda tannlarn sularnn gerek oldugu kabul edi
lir, ama mitlerde bu sulara ikincil bir neden de atfedilir: Dogal ama
kar konulmaz bir g (megin, ona iirilen sarho edici bir iecek
ya da zehirli bir bcegin ignesi ) , tanny iradi olarak asla benimseme
digi bir kt davranta bulunmak zorunda brakyordur.
Arnn soktugu bir Hitit tanrs hakknda Eliade'nin Dinsel ve
Inanlar ve Dnceler Ta rihi'nde sylediklerini zetliyorum :
Anlatnn balang blm kayp oldugundan, Telipinu'nun ni
in "ortadan kaybolma"ya karar verdigini bilmiyoruz. ( . . . ) Ama
kaybolmasnn sonulan kendini hemen gsterir. Ocaklarda ate
ler sner, tannlar ve insanlar kendilerini "bunalm" hissederler;
koyun kuzusunu, inek buzagsn terk eder; "arpa ve bugday artk
olgunlamayacaktr" , hayvanlar ve insanlar iftlemez; ekinler ku
rur ve su kaynaklan ekilir (. . . ) Sonunda ana-tanra any gnde
rir; an tanny bir ahhkta uyurken bulur ve onu sokarak uyand
nr. fkesinden deliye dnen Telipinu lkede yle byk musi
betlere yol aar ki , tannlar korkuya kaplr ve onu sakinletinnek
iin byye bavururlar. Trenler ve byl formller sayesinde
Tehpinu fkeden ve "ktlk"ten anndnhr. Sakinleince sonuta
tannlarn arasna geri dner ve yaam kendi ritmine yeniden ka
vuur)
Kymc iki basmakalp burada ok airdr: Kriz ve bu krize yol

aan tanrnn hatas . Tanrsal sorumluluk an sokmasyla hem iddet

lenir hem de yatr. Ktcllg iyicillige dndren ey dogrudan
dogruya kolektif iddet degi l onun ayinsel edegeridir Byl ey
,

lem yine de bu iddeti temsil etmektedir; bu eylem her zaman k

kensel gnah keisi etkisini yeniden retmeyi hedefler ve her zaman

kolektif bir zellik tar. Korkuya kaplp ykc faaliyetine son ver3 Eliade, agy , 1 79 .

1 16

GNAH KECISI

rnek iin Telipinu'ya kar duruma mdahale edenler tm dier tan

nlar'dr. Ama bu mdahalenin iddeti rtldr; Telipinu gerekten
insan dman olmadg gibi , tannlar da ona dman degildir. Top
lulukta kargaa vardr ve bunun nedeni tanrsaldr ama aka kt
niyet hibir yerde yoktur, ne Telipinu'nun insanlarla ilikisinde ne
de diger tannlarn Telipinu'yla ilikisinde.
Kltlm hatann varyantiar arasnda, Kuzey Amerikal

trickster'n ["numarac"] ve hemen her yerde karmza kan "alda

tc" tanrlarn faaliyetlerini de saymak gerekir. Bu tanrlar da teki
ler gibi gnah keileridir. Yaptklar her iyilik, kurbann srtndan
salanan bir toplumsal anlamadan kaynaklanr. Bu iyiliklerin nce
sinde , yanl olduklar aka grlen ve hakl olarak cezalandrlan
edimler vardr hep . Demek ki yine zararl olduu iin yararl olan ,
kargaa yaratc olduu iin dzen unsuru olan tanr paradoksudur
bu. Kynn mitoloj ik temsili herhangi bir hasara uramadan varl
n koruduu srece, tannlarn niyeti sorunu da sonuta mutlaka
ortaya atlacaktr. Tanr , son zmlemede yardm etmek ve koru
mak istediklerini niin kt duruma sokmaktadr, kendisi niin k
t bir duruma girmektedir? Ktlk yaptklarn bilmeden ktlk
yapan tannlarn ve kar konulmaz bir ekilde ktlge itHdikleri
iin ktlk yapan tanrlarn yannda , ister istemez nc bir
zm bulunacaktr: Elenmek iin ktlk yapan tanr , kt ve so
Uk akalar yapan tanr . Bu tanr sonunda her zaman yardm etse de
kt numaralara baylr ve srekli numara yapar. ncelikle aka ya
pan biri olarak tannr. Sakay yle ileriye gtrr ki, sonulanna ar
tk hakim olamaz. Ufack bir ate yakaym derken dnyay yangn
yerine eviren ve iiyle de yeryzn sele boan acemi bycdr
o . Dolaysyla , tm dzeltici mdahaleler'i hakl klar ve her zaman
olduu gibi , bunlar sayesinde de iyilik yapan birine dnr.

Trickster bazen dpedz kt niyetli saylr; ama bazen de gre

vini yaparken yle sersem ve sakar davranr ki , ister istemez kazala-

TAN RilARlN S U C LA R I

1 17

ra yol aar; bu kazalar bir yandan arzulanan sonucu tehlikeye atar

ken , bir yandan da. bu beceriksiz karsnda tm toplulugun iyi i
lemesi iin gerekli oybirligini yeniden oluturarak arzulanan sonucu
saglar.
Trickster'da, kutsallatnlm gnah keisinden dogan iki byk

teolojiden birinin sistemletiriliini gryoruz: Tannsal hapns teolo

jisi. Diger teoloji, tan nsal fke teolojisidir ki, ky mclann gznde
gerek sulu olan kiinin ayn zamanda bartrma arac olmas gibi
bir durumun dinsel inancn nne kardg sorunun bir diger
zmn oluturur. Eger mekanizmadan yararlananlar gnah keisi
nin sorumluluguna inanmayacak olsalard ne hanma olurdu ne de
tanrsal lk.
Bu bak asnda , tanr her zamanki gibi temelde iyidir, kt
tanrya ancak geici olarak dnr. Inananlan dogru yola getirmek
iin eziyet eder onlara, iyiligini bir an nce gstermesini engelleyen
zaa flarn dzeltmek iin eziyet eder. Seven, sevdiini yerden yere
vurur. Onceki kadar eglenceli olmayan bu zm , yine de daha de
rindir, nk iddetin biricik cisimlemesinin gnah keisi olmad
g eklindeki

az

rastlanr fikri insanlarn kafasna sokar. Bu ktl

gn sorumlulugunu topluluk da tannyla paylar; topluluk kendi

dzensizliginin sulusu olmaya balar. Ofke teolojisi hakikate epey
ce yaklar, ama hala kymc temsilin iinde yer almaktadr. Gnah
keisi mekanizmas analiz edilmeden, baka bir deyile mitolojik
temsili kendi iine kapal tutan dgm zlmeden bundan kurtu
lunamaz.
Tanrnn hatalanyla ilgili bu tartmay sona erdirmek ve ksaca
iaret ettigim zmleri kat kategoriler olarak ele almak gerekmedi
gini gstermek iin, yerkrenin birbirlerinden ok uzak noktalann
da bulunan ve nceki zmlerin ancak birinden birini semek zo
runda kaldklan avantajlarn tamamn ok incelikli bir ekilde bir
letiren bir mitten sz etmek istiyorum.

1 18

GN AH KECS

Tm Thebai mitolojisinin atas olan Kadmos, ejderhay ldr

dkten sonra canavarn dilerini topraga serper ve topraktan annda
tepeden trnaga silahl savalar kar. ncekinin eviad olan bu ye
ni tehdit, bir yanda insan topluluklarnn bagrndaki kymc kriz ile
te yanda tm ejderhalar ve masal hayvanlan arasndaki ilikiyi
aka belli eder. Kadmos, savalardan kurtulmak iin son derece
basit bir hileye bavurur. Yerden gizlice bir ta alr ve srnn orta
sna frlatr. Ta bu savalardan hibirine isabet etmez ama tan
derken kardg ses, her birinin bir digeri tarafndan provoke
edildigini sanmasna yol aar; ksa sre iinde hepsi birbirine girer
ve birka kii kalana dek birbirlerini ldrrler.
Kadmos burada bir tr t richster olarak grlr. Bir anlamda , top
lumsal krize , nerdeyse topyekn imhaya varana dek bir grup insan
yok eden byk kargaaya yol aan odur. Tek bana ele alndgn
da , yaptg hareket byk bir su degildir, ta kimseye ktlk et
mez bu numara , ancak savalarn aptalca senligi yznden , onla
rn atmay urmandrmaya krce egilimleri yznden gerekten
kt olur. Karlkl ktlk atmay yle abuk besler ve abartr
ki, atmann iindekiler durumu saptayamaz .
Bu mitin dikkat ekici yan -yukarda szn ettigim- krizdeki
toplumlar ele geiren, giderek daha az farkllam, dolaysyla da
ima hzlanan karlkllg belirgin bir ekilde ortaya koymas ve by
lece gnah keisinin hem varlk nedenini hem de etkinlik nedenini
zmni olarak aga karmasdr. Karlkl ktlk bir kez gerekten
ortaya ktgnda, belli bir anda henz gerek olmayan tm ikayet
lerio bir an sonra gerekleebilecek olmas , bu karlkl ktlg
daha da ktletirir. Savalarn aag yukar yars daima intikam
nn alndgn dnerek adaletin yerine geldigine inanrken, diger
yars ise geici olarak tatmin olmu yarya kesin intikam darbesini
indirerek bu ayn adaleti saglamaya alacaktr. Olaylar yle i ie
geer ve karr ki, bunu durdurmak iin, bir karlkl ktlk du-

TANRlLARlN SUCLARI

1 19

rumunun dogdugunu kabul etmekte herkesin hemfikir olmas gere

kir. Ama bu ok ey istemektir: Grup iindeki ilikilerin felaketi sa
dece beslemekle kalmadgn , bu felaketin asl sebebi de oldugunu
anlamasn gruptan bekleyemeyiz. Bir topluluk nemsiz nedenlerle
ya da -tersine- fazlasyla gl ve inandnc nedenlerle karlkl iyi
likten karlkl ktlge geebilir ve sonu degimez. Herkes daima
aag yukar ayn lde sorumludur ama kimse bunu bilmek iste
mez. lnsanlar bu kt karlkllgn gerekten farknda olsalar bile,
yine de bunun bir yaratcs , gerek ve cezalandnlabilir bir kkeni
olmasn isterler; belki onun roln azaltnay kabul edebilirler, ama
Evans-Pritchard'n dedigi gibi, her zaman iin bir neden isteyecek
lerdir: dzeltici mdahaleye elverili bir ilk neden, toplumsal ilihiler
dzleminde ahla yathn bir neden.
Gnah keisi mekanizmasnn kimi zaman bu srece niin ve na
sl mdahale edebildigini anlamak zor degildir. Misillernelerin kr
igds , herkesi en yakn ya da en grnr hasma ynehen aptal
ca karlkllk, asla gerekten belirlenmi bir eye dayanmaz; dola
ysyla her ey aag yukar herhangi bir zamanda -ama tercihen en
histerik anda- aag yukar herhangi bir kii zerinde odaklanabilir.
Bir eyin olay tetiklemesi gerekmektedir; bu tmyle rastlansal bir
etken de olabilir, bir kurbanlk iareti de. Muhtemel bir hedef her
nedense digerlerinden biraz daha cazip grndg anda, btn
gru p , hibir kuku ya da elikiye dmeksizin birdenbire tam bir
oybirligi iinde birleecektir. . . Burada, herkesin o diger nedene duy
dugu inantan baka bir iddet nedeni asla olmadgndan, herkesin
o diger gereklik (gnah keisi) zerinde odaklanmas yeterlidir;
bylece o da herkesin "tekisi" olacaktr. Mdahale artk etkili gn1-

nyor degildir, gerekten etkili olmutur, nk hayatta kalanlar ara

snda her trl misilierne arzusunun snmesini saglamtr. Yalnzca
gnah keisi intikam almak isteyebilir, ama tabii bunu yapabilecek
durumda degildir.

1 20

G0NAH KECS

Baka deyile, Kadmos mitinde karlkl imhann sona ermesi

iin, savalarn bizzat Kadmos'un oynadg ajan provokatr roln
kefetmeleri ve suu ona ykleyip uzlamalan yeterdi. Ajann gerek
olup olmadg pek nemli degildir, onun gerekligine ve kiml igine
herkesin ikna olmas yeterlidir. Kk bir tan dmesinden baka
bir ey meydana gelmedigine , diger talarn zerinde yuvarlanan s
radan bir tan grltsnden baka grlt kmadgna gre , ger
ek sulunun bulunduguna nasl emin olunabilir? Benzer bir olay,
yaratcsnn kt niyeti olmakszn , gerek yaratc olmakszn her
an meydana gelebilir. Burada tek nemli olan, muhtemel gnah ke
isinin kargaa tohumlan ekme ve dolaysyla dzeni yeniden kur
ma yetenegi ve istenci konusunda uyandrdg az ok yogun ve az
ok genel inan'tr. Savalar eger gerekten olup biteni greneme
mi ya da -dilerseniz- yeterince ikna edici bir gnah keisi bulama
m olsalard dvmeye devam edecek ve kriz de topyekun imhay
la sonulanacakt.
Hayatta kalanlar, Kadmos mitinden dogan toplulugu temsil eder
llerse , Kadmos'un kendisinden farkl olarak, sadece kargaay
temsil ediyorlardr. Mite gre, Kadmos ayn anda hem kargaay ya
ratan g (ej derhann dilerini topraga serpen odur) hem de dzen
gcdr - nce ejderhay ldrerek. ardndan da bu canavann ka
lntlanndan dogan bin bal yeni canavar demek olan sava sr
sn , yani draco redivivus'u yok ederek insanlg kurtarmtr. De
mek ki Kadmos, her zaman kargaaya yol aan ama "yalnzca" bu
kargaaya son vermek iin bunu yapan tannlardan biridir. Dolay
syla Kadmos kendi miti iinde ve bu mite gre aka bir gnah ke
isi degildir zmni gnah keisidir, m itin kendisinin kutsallatrd
gnah keisidir, Thebai'lilerin tannsdr. Bu mit sonuta sadece
ustalkl bir manevradan ibarettir; kendi retili gizini sonuna kadar
aga karmamaktadr, karamaz da zaten, hala gnah keisi me
kanizmasna dayanmaktadr.

TAN R l LA Rl N S U C LA R I

121

"Kk neden , byk sonular" trnde mitler -"kk gnah

keisi , byk kriz" de denebilir- dnyann drt bucagnda grlr
ve kimi zaman aynntda yle tuhaf biimler alr ki , bunlan "etkilen
me" terimiyle aklamak imkanszdr. Kadmos mitinin Hint versiyo
nunda hala Hint-Avrupa "etkileri" grlebilir, ama Levi-Strauss'un

Mythologiques'inin bir yerinde yer alan Gney Amerika versiyonun

da byle "etki" sz konusu olama . Bir agacn iinde grnmeyen
insanbiimli bir papagan, gagasndan frlattg eylerle altndaki top
raga geimsizlik tohumlan serprnektedir burada. Tm bu mitlerin
yalnzca mantksal ve farkllatnc bir anlam oldugunu ve insanlar
aras iddetle hi ama hi ilikilerinin bulunmadgn ileri srmek
gtr.
ski mitler le ilgili metinterin hepsinde kolektif cinayet silinmi

E degildir. Dinsel yorumcular, byk yazarlar (zellikle tragedya

yazarlar) ve tarihiler arasnda nemli istisnalar vardr. Yorumu
okurken, yapm oldugum analizleri aklda tutmak gerekir. Bunlar,
sanyorum, hem Romulus konusundaki sylentilere, hem de ehir
ve din kuruculannn bazlan hakkndaki benzer sylentilere yeni bir
k tutacaktr. Bu sylentileri asla ciddiye almam modemler ara
snda tek nemli istisna Freud'dur. Musa ve Tektannclk adl kitabn
da, Musa'nn da kolektif bir cinayetin kurban oldugunu ileri sren
Yahudi geleneginin snrlanndaki dagnk "dedikodu"lan ne yazk ki
fazlasyla polemik amalar iin kullanmt. Ama, Totem ve Tabu ya
zanndan beklenmeyecek tuhafhkta bir yetersizlikle ve belki de Ya
hudi dinini fazlasyla tarafl eletirrnesiyle aklanabilecek bir yeter
sizlikle , Musa konusundaki "dedikodular" ile baka birok yasa ko
yucunun ve din kurucunun da hedef oldugu "dedikodu"lar arasn
daki kayda deger yaknlktan karmas gereken sonucu asla kara
mamtr. Omegin baz kaynaklar Zerdt'n, kurban etmeye yne
lik iddetleriyle mcadele ettigi o ayinsel topluluklardan birinin kurt

1 22

G NAH KE C S

kl na girmi yelerince katiedilerek ldrldn ileri srmek

tedir; bu iddet, tekrar sahneye koyduu kurucu cinayetin kolektif
ve oybirliine dayal karakterini hala korumaktadr. Resmi biyogra
filerin snrlarnda , kolektif cinayete dair az ok "ezoterik" bir riva
yete sk sk rastlanr.
Modern tarihiler bu hikayeleri ciddiye almazlar. Onlara bu yz
den pek sitem edilemez; bunlar analizlerine dahil etmelerini sala
yacak aralara sahip deillerdir. Bunlar ya tek bir yazar balamnda
dnmeyi tercih ederler, onlarn deyiiyle bu yaratc "onlarn
ki"dir, ve o zaman da bu hikayelerin kaynaklarn -ironik ya da ih
tiyatl davranarak- dorulanamayan gevezelikler, "kocakar masalla
r" olarak grrler; ya da tersine mitoloj i erevesinde veya evrensel
tarih erevesinde gr rler. Bu kez de, evrensel olmayan -hatta ev
rensellikten ok uzak olan- temann, aklamasz kalamayacak ka
dar byk bir sklkla tekrarlandn kabul etmek zorunda kalrlar.
Kollektif cinayetin mitolojik olduu cla sylenemez, nk bu tema
her zaman mitleri yalanc karmaktadr. Bizim insanlarmz artk
kendi sorunlaryla yz yze gelmeye, bir sorunun varln kabul
lenneye mecbur kaldklarn sonunda grecekler midir? Bunu bek
lemeyin; hakikatten kamak sz konusu olduunda imkanlar t
kenmez. Anlamn reddi burada en byk silahna, asl ldrc
darbesine bavurur: Rahatszlk veren temann sadece "retorik" ol
duunu ilan eder. Buna aldan mak saflk olacaktr. Tm cankurtaran
sirnitleri iinde su zerinde bundan daha fazla kalan yoktur; uzun
sre yok olmu, amda yeniden su yzne kmtr ve bizim k
yamet frtnalarmz onun zerinde bouna dolap durmaktadr;
Medusa'nn salndan daha fazla yolcuyla dolu olmasna ramen bat
myor; onu nasl batrabiliriz?
Ksacas, kolektif cinayete kimse en ufak nem vermemektedir.
Livius'a geri dnelim; kendisini rehin alan niversiteden daha il
ginti r o. Bu tarihi bize , byk bir frtna srasnda Romulus'un

TAN R l lAR 1 N S UC lAR 1

1 23

"ok kaln bir bulutla kaplandgn , o kadar ki toplulugun gznden

kayboldu"gunu anlatr. "Daha sonra yeryznde bir daha gzk
mez." Bir sre app kaldktan sonra, "gen Romallar Romulus'u
yeni bir tanr olarak kutlarlar." Ama "sanyorum o tarihten itibaren,
kral Babalarn kendi elleriyle paralam olduunu adeta fsltyla
ne sren baz kukucular da kmt ortaya; gerekten de byk
bir sr perdesiyle syleniyordu bu; ama kahramann prestiji ve d
nemin tehlikeleri sayesinde halk arasnda iyice yaygnlaan teki
versiyon oldu."4
Plutarkhos, Romulus'un lmne dair ok sayda versiyon bu
lundugunu belirtir. Bunlardan kolektif cinayet varyantlandr.
Ki m ilerine gre, Romulus dmanlar tarafndan yatanda bagula
rak ldrlm, kimilerine gre ise , Vulcanus tapnagnda senatr
ler tarafndan para para edilmitir. Yine baka versiyonlara gre,
olay Kei Bataklg'nda, Livius'un szn ettii byk frtna srasn
da cereyan eder. Frtna "sradan halk kartr", senatrler ise birbir

lerine skca tutunurlar. Livius'un da dedigi gibi, yeni tannya ibadeti

yerletirenler senatrler , yani katillerdir, nk ona kar birbirletine

skca tutunmulardr:
Sradan halkn byk blm bu hikayeyi kabul etti ve bu haber
leri duyduguna ok sevinmi bir halde byk umutlarla Romu
lus'a tapmaya gitti; ama bazlan vard ki, kimsenin gznn ya
na bakmadan olayn hakikatini aratrmaya yneldiler ve bylece
patrisyenleri !soylu lan] ok zor durumda braktlar; onlara, bo ve
lgn inanlada kaba saha ogunlugu istismar ettiklerini ve kral
kendi elleriyle ldrm olduklann sylyorlard. 5
Efsane -eger b u b i r efsaneyse- bir kar-efsanedir. Son zmle
mede, Freud'unkini andran aikar bir demistifikasyon abasnn
4 Tit e-Livc , Hisoire romai ne, l , 1 6.
5 Plu tarkhos , Vie de Romulus, XLI II-XLV. tercme Amyot, Paris, 1 950, s. 7 2 - 7 5 .

1 24

GNAH KECISI

rndr. Efsanevi kabul edilen, resmi versiyondur; iktidarn, ken

di otoritesini saglamlatrmak iin bunu yaymakta kar vardr. Ro
mulus'un lm Bahhhalar'daki Pentheus'un lmne benzer: "Ve
yine de senatrlerin onun zerine hep birlikte ullanacaklar n (. . . )
ve onu parampara ettikten sonra, her birinin bir parasn giysisi
nin kvrmlar arasna koyup gtrecegini kimse tahmin edememi
tL" Byle bir son, kurbann kalabalk tarafndan paralanarak ld
rldg Diyonizyak diasparagmos'u hatrlatr. Demek ki baz apak
mitolojik ve dinsel yanklar vardr iin iinde, ama diasparagmos'lar
cinayet lgnlgna kaplm kalabalklarda kendiliginden meydana
gelir. Din savalar srasnda Fransa'da yaanan byk halk kark
lklarnn hikayesi , Plutarkhos'un metnine benzer rneklerle dolu
dur. lsyanclar, kurbanlarnn en ufak parasn ele geirmek iin e
kiirler; onlar n gznde bunlar daha sonra hakiki bir ticaretin ko
nusu olabilecek ve inanlmaz fiyatlara e riebilecek degerli dinsel ka
lntlardr. Kendini gstermek iin gl ve tannm bir kurban ge
rektirmeyen baz kulsaliatrma sreleri ile kolektif idde t arasnda
sk bir iliki varsayan saysz rnek vardr. Cesetlerden geriye kalan
Iann kutsal kalntya dnmne agda dnyadaki baz rk lin
biimlerinde de tank olunur.
Sonuta, kurbanlarn kutsallatranlar katillerin kendileridir. Ve
Romulus konusundaki "dedikodu"larn bize syledigi de budur. De
dikodular bize bunu zellikle modem bir biimde sylemektedir,
nk bu olayda bir tr politik komplo gryorlardr; akllan daima
balannda ve ne istediklerini hep bilen insanlarn eitli geleri bir
araya getirerek oluturduklar bir hikayedir bu, onlara gre . Metnin
yansttg ey, pleblere zg dnme tarzdr. Aristokrasiye kar
mcadele , Romulus'un tannlatnlmasn halka kar bir tr komp
loya, senatrlerin propagandasnn bir aracna indirger. Kutsama yo
luyla gerekte igren bir olayn baglam degitirdigi fikri ok nem
lidir, ama kastl bir kamuflaj tezi , baz egilimlerini ak ettigi agda

TANR lLARlN SUCLARI

125

dnce iin ne kadar kknc olsa da, kutsaln doguunda kolek

tif ar-taklitiligin ve ygn grnglerinin temel roln arayan
gzlemcileri tmyle tatmin edemez. Livius ve Plutarkhos'un degin
digi dedikodular, eger bunlarn lafzn oldugu gibi kabul edecek olur
sak, mitolojik sreci her evresinde bilinli ve kastl bir fabrikasya
na indirgeyerek din konusunda modem rasyonahrnin dtg ha
talara srkleyecektir bizi de . Bu dedikodularn en nemli yan , mi
tolojik dogu ile zincirinden boanm kalabalk arasnda varsaydk
lan ilikidir. On dokuzuncu yzyln hibir yorumcusu bu kadar ile
ri

gitmemi, bu dedikodulardaki gerek olmayan aklda tutmutur

yalnzca. Ve bylece, dinselligi de gllerin zayflara kar bir

komplosu a indirgemitir.
Kolektif iddetin istisnasz tm izlerini incelemek, birbirleriyle
karlatrmak ve eletirrnek gerekir. Dedikodulan zmlerken, ge
leneksel pozitivizmin "dogru" ile "yanl" ya da tarihsel ile mitoloj ik
gibi kaba alternatiflerinin dna den bir boyut kefetmitik. Dedi

kodular bu alternatiflerin e revesine sgmaz; dolaysyla hi kimse

bunlar ele almay baaramamtr. Tarihiler iin , Roma'nn kkeni
zerine kendilerinin anlatabilecegi her eyden daha kuku vericidir
bunlar. Livius'un kendisi de bunu kabul eder. Mitologlar da, mito
lojik olmaktan ziyade anti-mitolojik oldugunu ileri sren eyle ilgi
lenemezler. Dedikodular, rgtl bilginin boluklannn arasndan
kaybolur; kolektif iddet izlerinin bana gelen de daima budur. Kl
tr evrim geirdike , izler her zaman daha da uzaklatnlr ve silinir;
filoloji ve modem eletiri , bylece daha sonraki mitolojilerin balat
tg ii tamamlar. Bilgi denen ey budur.
Kolektif cinayetin gizlenmesi gemiteki ayn kurnaz ve kar ko
nulmaz gle bizim aramzda da uygulanmaya devam etmektedir.
Bunu gstermek iin, Romulus ve Remus'la ilgili mitolojik toplama
bir kez daha bavuracagm. Bu , srecin bugn bile bizim aramzda
olanca gcyle iledigini ortaya koyacak ve kolektif cinayet izlerinin

1 26

GNAH KECS

gizlenmesine bizim kendimizin de Titus-Livus'un metnini yorum

larken yaptgmz gibi farknda olmadan araclk ettiimizi anlama
mz salar.
Romulus'un lmnn heretik versiyonlarnn , btn bu mito
lojik toplam iinde kolektif cinayetin tek temsilini oluturduuna
okurlarnn ounun da ikna oldugu kansnday m. Kukusuz , mi
lin, daima cinayet olarak ama kiisel cinayet olarak sunulan bir ba
ka iddete dayal lm ierdiini bilmeyen yoktur ve bu , elbette, Ro
mus'un lmdr.
Tek katil Romulus'tur. Tandnz tm eitimli insanlara sorun
- istisnasz size byle syleyeceklerdir. Romulus bir fke annda
kardeini ldrr nk Romus alay etmek iin, Romulus'un biraz
nce izmi olduu Roma ehrinin sembolik snrn bir srayta
amtr.
Cinayetin bu versiyonu Livius'ta bulunur ama ne tek ne de ilk
versiyondur bu. llk versiyon , kolekti f bir versiyondur. tkincisinden
farkl olarak bu, kolektif cinayet temsilini henz ortadan kaldrma
m olan m itin klasik bir rneidir. tk versiyoncia bir kehanet tart
mas vardr. Kularn uuu , dman ikizler olan Romulus ile Re
mus arasnda hakemlik yapmay baaramaz. Bu hikaye iyi bilinmek
tedir; kimse bunu gizleyememiir, nk mitin sonucunu veren
ikinci versiyonla kolaylkla kaynar ve biz de farkna varmadan her
zaman bu ikincisini seeriz nk bu, kolektif cinayeti ortadan kald

ran versiyondur. tki kardein, "terk edildikleri ve yetitirildikleri"

yerde yeni bir ehir i na etme projesini nasl tasarladklarn anlat
tktan sonra, Livius unu ekler:
Bir sre sonra, bu projelere , atalarndan miras kalan tutku, yani
hkm srne al da eklenir ve bu tutku balangta olduka
sakin bir giriimi canice bir atmaya evirir. lkizler arasnda, ya
a bakarak bile tercih yapmak mmkn olmadndan, yeni eh
re kimin adn vereceini, kimin kurup ynetimini ele alacan

T A N R l L A R l N S U C LA R I

1 27

kehanetlerle belirleyecek olan bu yerin koruyucu tanrlan olacak

tr.

o o

Oneelikle Romus'a bir kehanetin grndg sylenir: Alt akbaba.

Romus tam bunu ilan etmitik ki Romulus'a da bunun iki misli
akbaba grnr. Her biri kendi grubu tarafndan kral ilan edilmi
t ir. Bir grup, ncelige nem verirken, diger grup krallg almak
iin ku saysna nem veriyordu. Tartlr; ka vga edilir; fkeler
taar ve cinayete varacak kadar gnndan kar. O zaman, dala

ierisinde , Romus lmcl yara a l arak der. 6 [Altn ben izdim. ]

Ikizler arasmda her ey her zaman eittir; atma vardr, nk
rakiptirler, aralarnda yanma vardr. atma, farkllk degil, farkl
lgn yoklugudur. Ite bu nedenle , ikili kartlklar ve farkllklarla
aklama getiren yapsalclk, dman ikizlerin durumunu , "bir dil
olarak yaplam" psikanalizden daha iyi aniayabilecek durumda
degi l d i r . Tpk bize o diger ikiz i ftini , Eteokles ile Polyneikes'i an
latan Yunan tragedya yazarlar gibi , Livius da ikizlerin atmasnn
bir zme baglanamayacagn nk aralarnda bir fark olmadn
anlamaktadr. Ayrlgn yoklugu kadar, mutlak ayrlk anlamna da
gelir bu : Ikizler arasnda, yaa bakarak bile tercih yapmak mmkn ol

mad ndan tannlara bavurulur, ama tanrlarn sunduu tek ey bir

karar grntsdr, tartmay beslemekten ve daha da alevlendir
me kten baka bir ie yaramayan karara balanamaz bir karar. Kar
deler birbirlerinin arzuladn arzulamaktadr, henz var olmayan
bir ey olsa bile , Roma ehrini arzulamaktadrlar. Rekabet tamamen
mimetiktir ve kurban kriziyle zdetir; ayn atmal arzu iindeki
tm katlmclar tektipletiren, yalnzca iki kardei degil, onlarn
hepsini, kendi iddetlerinin ikizine dntren de bu krizdir.
Bude dizisinden km olan, bu aktardgm eviri aka hatal
degildir ama belirsiz ve yetersiz bir ey vardr. Oz gninmez klyor6 Agy, 1 , Vl-Vl l . t e rc me Gaston Baye t , "Les Belles Le t t res", 1 9 40, s. 1 3 .

1 28

G NAH KEC S

dur. Livius'un Latincesinde son derece net olan Romus cinayetinin

kolektif niteligi, Franszca meti nde neredeyse hi fark edilmez olur.
Latince in turba, yani kalabalk iinde szckleri Franszcaya "dala
ierisinde" diye evrilmitir. Bana bunu ve Latince orij inali gsteren
Michel Serres oldu: ibi in turba ictus Remus cecidit. Aktardgm evi
rideki kayda deger yumuatma ve nemsizletirme srecini de o
gsterdi. Kukusuz dala szcgnn de mevcut baglarnda pek ok
itirakiyi varsaydg sylenebilir. Dogrudur bu. Ama turba szcg
nn ksmen teknik bir degeri vardr, kargaa iindeki, altst olmu ve

kanklk yaratc kalabalktr bu ; Livius'un birinci kitabnn ierdigi

ok saydaki kolektif cinayet anlatlannda en sk rastlanan szck
budur. Bu szck yle nemlidir ki, Titus-Livus'un metninin her
taeroesinde bunun edebi karlignn bulunmas zorunludur; yok
luu ister istemez, Baldr miti ya da Kuretalar mitinde oldugu gibi,
kolektif cinayetin gizlenmesine hizmet eder. Demek ki , kltrn her
evresinde hep ayn grng tryle karlamaktayz: Kurucu cina
ye tin gizlenmesi . Sre gnmzde de, megin klasik hmanizma
ya da "Bat etno-merkezciligi"ne kar mcadele gibi ok eitli ide
olojiler araclgyla devam etmektedir.
Benim "hayal grdgm" sylenecektir kukusuz. Bunun byle
olmadgnn kant , biraz nce imada bulundugum anlaytr - yani
Romulus ve Remus miti gibi bir mitte kolekti f cinayet temsilinin ol
madg eklindeki neredeyse evrensel yanlsama. Oysa mitin merke
zi bir gesidir bu temsil ve bir tr rtbas etme ya da bogma sreciy
le yava yava yok olmaktadr: Plutarkhos'taki cinayetlerden birinde
patrisyenlerin Romulus'a yaptklar eyin gerek entelektel dengi .
Periferide gezinen birok baka cinayet oldugunu Michel Serres gs
teriyor: ama bunlar tamamen dlanacaklar ana kadar -ki bu an ne
redeyse gereklemitir- hep telenmektedir. Kolektif cinayeti ilk
ima ettiginizde , "gerek bilginler"in kalan atlr, ikincide "ciddi"
denen ve dinsel grngnn belki de artk var olmadgn syleyen

T AH R LAR H S U C LAR

1 29

aratrmaclar toplulugundan otomatik olarak dlanrsnz. Sizden ,

bulank sansasyonlara ve reklama susam bir tr entelektel mace
rac diye sz ederler. Hakknzcia edilebilecek en iyi laf, utanmaz bir
kolektif cinayet aratncs oldugunuz, yani mitolojik incelemelerin
deniz ylan oldugunuz yolundadr.
Bir kez daha belirtiyorum, benim gzmde Livius'un nemi, Ro
mulus'un lmyle ilgili millere bu cinayetin kolektif niteligini gs
teren ykc bir varyant daha ekiemi olmas degildir. Tm mitlerin
balangta bu tr bir temsile sahip olduklan gsterilebilse bile , bu
nu kantlamann sadece ikincil bir nemi olurdu . Kolektif cinayetin

silinme s reci ok daha nemlidir, nk tesadfi olamayacak kadar

sabittir.
Livius, temel mitolojik dram olarak adlandnlabilecek olan eyi
kesin biimde ortaya kanyor: lkizlerin anlam(szhg), mimetik
dmanhklan, bundan kaynaklanan kurban krizi , krizin kolektif ci
nayetle sonulanmas . Btn bunlara antik agm tm byk yazar
lannda ve onlann tm byk klasik taklitilerinde rastlanr. Bu bir
ligi, megin Livius ile Comeille'in, ya da Euripides ile Racine'in bir
ligini aka anladgmzda, yzyllardr sren "sansrclg" de
saptam oluruz . Livius'ta hayran olunmas gereken ey, hatta taklit
edilmesi gereken ey budur; ve en az bunun kadar nemlisi, Ro
mus'un cinayetinin, kolektif ve bireysel iki versiyonunun artsrem
li geliimlerinin gerektirdigi dzen iinde sunulmasdr. Hala yalnz
ca esremlilik zerinde oyalanan bizim bugnk okullanmzdan
farkl olarak, Romal tarihi, bir hazrlk

zaman

oldugunu grr:

Hep ayn ynde ayn amaca, kolektif cinayetin silinmesine dogru y

nelen bir sretir bu. Kolektif cinayetten yoksun versiyon, Baldr ve
Kuretalar miti hakknda gstermeye altgm gibi, digerine oranla
ikincil olarak alglanmaldr. Mitolojik dnm tek ynldr ve iz
leri n silinmesi ynnde gerekleir.
Roma'da gerekten maherf bir rivayetin hep srp gitmi olma-

1 30

GNAH KECISI

s kayda deger bir olgudur. Bu rivayet, sitenin kkeninin iddete da

yal olmasndan yola karak iddet yol uyl a imha edilecegi kehane
tinde bulunur. Mircea Eliade , Dinsel Inanlar ve Dnceler Tari
hi n de Romulus ve Remus mitinin Romallarn bilincindeki yankla
'

nndan sz eder:
Bu kanl kurban , Roma tanrianna sunulmu olan bu ilk ku rba n,
halkn be lleinde her zaman iin korku verici bir an olarak kalr.
Roma'nn kuruluundan ye d i yz y l sonra, Horatius bunu hala
bir tr ilk gnah olarak kabul edecektir, bunun sonulannn oul
larn birbirlerini katletmeye ynei te rek kanlmaz biimde site
nin ykmna yol aacana inanr. Tarihinin her kri tik dnemin
de, zerine bir lanetin km ol d uun a inanan Roma , kendini
her zaman yrei daralarak sorgular. Doumunda insanlarla bar

k o l mayan site , tannlarla da bar k dei l d i Bu d inse l kayg Ro

.

ma'nn yazgsna ar bir yk ekle m itir 7

.

Bu rivayet , bir btn olarak toplulugu kurucu cinayetten sorum

lu klmas bakmndan ilgintir. Cinayetin sahiden kolektif bir versi
yonuna dayanmaktadr ve Roma'y byle bir lanetle nmeye maruz
kalm tek ehir olarak sunmasnda bysel bir ey olsa da, ifade
edilme tarzndan bagmsz bir hakikati kend tnce dile getirmektedir:
Her toplulugun temeli ve yaps , znde radikal biimde tahripkar
kalmas gereken bir iddete dayaldr; ama -hangi mucizeyle, tanr
sal olarak bahedilmi hangi ceza teciliyle bilinmez!- topluluk bu
iddeti savutwmay becermi ve iddet de bir sre iin yapc bir ni
telik edinerek bir barma ve uzlama aracna dnmtr.

1 Eliade , agy, II,

s.

124- 1 2 5 .

S E K i Z i N C i B L M :
M iTLERiN BiLi M i

enel olarak dinsel biim, fikir ve kurumlarda neyi bulacagmz

biliyoruz artk: Kolektif yanklanyla son derece "baarl olmu''

iddet edimlerinin arptlm yanss . Mitolojide de bu ayn iddet

edimlerinin hatrlann grebiliyoruz: Bu edimler o kadar baarl
olmutur ki, failie ri onlar tekrar tekrar sahnelemek durumunda kal
mlardr. Kuaktan kuaga aktanlan bu hatra ister istemez evrim
gsterir, ama ilk bataki arpnlmanm srrn yeniden kefetmek ye
rine, bu srr srekli yitirir, daima daha derine gmer. Dinler ve kl
trler, kendilerini oluturmak ve srdrmek iin bu iddeti gizler
ler. Onlarn srlann kefetmek, tm insan biliminin en byk mu
ammasna , dogann ve dinin dogasna ve kkenierine bilimsel dene
bilecek bir zm getirmektir.
Bu bil imsel nileligi ileri srerek, dar anlamda bilimin insan ala
n nda imkanszlgn savunan gncel dogmay yalanhyorum. Benim
iddiarn ar kukuyla karlayor, zellikle ilke olarak bunu yarg
lamakta usta evrelerde : Insan bilimleri , daha dogrusu insan bilim-

1 32

GNAH KECISI

sizlii uzmanlar arasnda . . . Bana kar daha az sert olanlar bile , a

n iddialann yznden deil, bunlara ramen balannay hak et
tiimi sk sk belirtiyorlar. Onlarn iyi niyetleri benim yreime su
serpiyor ama artyor. Eer savunduum tezin hibir deeri yoksa ,
tmyle bunu savunmaya ayrlm kitaplar neye yaryor?
Hangi hafifletici nedenlerden yararlandn iyi biliyorum. Artk
hibir eye inanmayan bir evrende, ar taleplerin sakncas yoktur.
Yaymlanan kitap says srekli artarken kendi kitabna dikkat ek
mek isteyen bahtsz bir yazar, kendi szlerinin nemini abartmak
zorunda kaldn grr. Kendi reklamn kendisinin yapmas gere
kir. Dolaysyla dildeki arlklarndan dolay ona kzmamal . Ger
ekten sama sapan konuan o deil, kltrel yaratn nesnel koul
lardr.
Davrannn bu cmerte yorumlann yalanlamak zorunda
kaldm iin zgnm. Dndke, yaptmdan baka trl ko
numa olanarnn hi kalmadn daha iyi gryorum. Dolaysyla,
korkann ki bir yanl anlamaya dayal sempatileri kaybetme riskin
de ayak diremem gerekiyor.
"Yntem"lerin ve "teori"lerin hep hzlanan burgac iinde, kamu
nun ltfunu bir an iin zerine ekip de ardndan muhtemelen bir
daha asla iinden kamayacaklar bir unutulua den yorumlarn
valsi iinde , sanki hibir istikrar kalmam, hibir hakikat tutunama

yacakmi gibi grnr. Bu konudaki son lk, sonsuz sayda yorum

oldugunu , bunlarn tmnn de birbirine edeer olduunu, hibi
rinin tekilerden daha doru ya da daha yanl olmadn syle
mekten ibaret. Bir metnin ne kadar okuru varsa, yle gzkyor ki
o kadar da yorum var. Dolaysyla bu yorumlar, nihayet kazanlm
zgrln genel neesi iinde , hibiri rakipleri zerinde asla kesin
zafer kazanamadan sonsuzca birbirini izlemeye mahkom gzk
yor.
"Metodolojilerin"in karlkl ve ayinsel katliamn gncel zeka-

MTLER N BLlMi

133

nn tamam olarak grmemek gerekir. Bu dram bizi oyalasa da ok

yanus zerindeki frtnadan farkszdr; yzeyi altst eder ve diplerin
sknetini asla bozmaz. Biz hareket ettike bize yalnzca kendi ha
reketliligimiz gerekmi gibi gelir ve grnmez olan da iyice yitiri
riz . Szde-demistifiye ediciler, ortak kkenieri olan eletirel ilkeyi
aslnda zayflatmakszn ama daima daha sadakatsizce birbirlerini
bagazlamaya devam edebilirler. Yakn dnem doktrinlerinin hepsi
tek ve ayn deifre edici uslden kajTiaklanr: Bat dnyasnn icat
ettigi en eski usldr bu, gerekten kalc olan tek usldr. Her tr
l tartmann tesinde oldugundan , bu usl, Tanrnn kendisi gibi,
fark edilmeden geer. Bizim zerimizdeki nfuzu yle gldr ki,
dolaysz algdan ayrt etmemiz neredeyse imkansz gibidir. Bu us
l kullananlarn dikkatini bunun zerine ektiginizde, kullandkla
r an bile , aknlklar na yol aarsnz.
Okur, burada u eski dostumuzu , kymc temsilierin deifre edi
liini tanm olmal . Bizim tarihimiz baglamnda bu bize ok sra
dan gelir, ama bu baglamdan kardgnz anda mehul bir eye d
necektir. Yine de cehaletimiz, farknda olmadan nesir konuan
Msy jourdain'in cehaletinden farkldr. Usuln yerel sradanlg,
antropolojik bir erevede edinecegi istisnailige ve hatta biriciklige
kar krletirmemelidir bizi . Bizim kltrmz dnda kimse bu
nu kefetmemitir, hibir yerde buna rastlanmaz ve bizde bile, hi
incelemeksizin kullanyor olmarnda esrarengiz bir ey vardr.
Gnmz dnyasnda bu usul heba ediyoruz; birbirimizi s
rekli olarak kymc egilimle sulamamza yaryor. Partizan anlayla
ve ideolojiyle zehirlenmitiL Bu usl tm saflgyla yeniden bul
mak iin, onu modem tartmalara bagml yorumlardan etkilenme
yen eski metinle rle aklamay yegledim. Bir Guillaume de Macha
ut'nun demistifikasyonu evrensel olarak kabul grr. Ben buradan
yola ktm ve bizim metinlemi mimetik ikizlerimize ilikin sonu
ge lmeyen hrgr ksa kesrnek iin de hep oraya dnyorum.

G NAH KEC S

1 34

En gl kantiara kar bile her zaman inkar gl klar ykselir,

zellikle bizimki kadar bulank bir dnemde; ama bu tr mrn k
rnlarn en u fak entelektel ne mi yoktur. Hatta daha teye gitmek
gerekir. Gnn bi rinde, benim szn ettigim kant trne kar is
yan yeni den g bulabilir ve kendimizi Nrnberg birliklerinin ya da
dengi eylerin karsnda bu labil iriz . Tarihsel sonular felaket olsa
da entelektel sonular hi olur. Bu hakikat , uzlamadan zarar gr
mez ve ne olursa olsun kimse ve hibir ey bunu degitiremez . Ya
rn yeryznde buna tanklk edecek kimse kalmasa da, bu hakikat
hakikat olarak kalacaktr. Bu , kltrel greciligin ve her trl "etno
merkeziyetilik" eletirisinin gznden kaan eydir. Istesek de iste
mesek de bu olguyu kabul etmemiz gerekiyor, zaten zorunlu kald
gmzda ogumuz kabul ederiz ama zorunlulugu sevmeyiz. Zorun
luluun bizi arzumuzun tesine srklernesinden belli belirsiz eki
niriz.
Bu hakikati bil imsel olarak nitelendirebilir miyiz? Bilim teriminin
en gl kesinliklere hi tartmasz uygulandg dnemde birok
insan buna olumlu cevap verirdi. Bugn bile , etrafmzdaki insanla
ra sorun, birogu hi tereddt etmeden yalnzca bilimsel anlayn
cad avna son verebildigi cevabn verecektir size . Cad avn alttan
alta destekleyen ey , kymc , byl nedenseiliktir ve cad avndan
vazgemek iin ayn anda dierine inanmaktan da vazgemek gere
kir. Birinci bilimsel devrimin Bat'daki bu cad avndan kesin olarak
vazgemekle az ok aktg bir gerektir. Etnologlann diliyle konu
ursak, insanlarn toplumsal ilikiler dzeyindeki anlaml nedenler'e (ki
bunlar ayn zamanda dzeltici mdahaleye uygun nedenler dir) yani
'

kurbanlar'a ynelik ok eski tercihinin yerini giderek dogal nedenle

re kararl bir ynelimin aldn syleyebiliriz.
Bilim ile cad avmn sonu arasnda sk bir iliki vardr. Kymc
temsili aa kararak alt eden yorumu "bilimsel" diye nitelemekten
ekinmek iin yeterli midir bu? u son zamanlarda bilim konusun-

MiTLERiN BiLiMi

1 35

da ti tiz davranr olduk. Belki de dnemin havasndan etkilenen bi

lim fe lsefecileri istikrarl kesinliklere giderek daha az deer veriyor
lar. Bir Guillaume de Machaut'nun demistifikasyonu kadar risksiz ve
basit bir operasyon karsnda bile , hi kukusuz, mklpesent
davranacaklardr. Itiraf edelim , bu konuda bilimden dem vurmak
yersiz kaar. Pekala, bu kadar sradan bir i iin bu ikin terimi kul
lanmaktan vazgeelim. Vazgemeye hazrm, zellikle de bu vazge
i benim abann zorunlu olarak bilimsel niteliini apak klaca
iin . Gerekte nedir sz konusu olan? Gncel uygulanma alannda
geerlilii bin kez dorulanm, ok eski ve her trl snamaya da
yankl bir deifre etme usuln , henz kimsenin uygulamay d
nmedii metinlere uygulamak .
Hipotezim hakkndaki asl tartma daha balamad bile . Ben de
geerliliini kimsenin tartmad bir yorum tarznn hedef alann
geniletmekle snriandrdm kendimi. Doru soru, bu geniletme
nin geerli olup olmaddr. Ya ben haklym ve gerekten bir ey
kefettim ya da hakszm ve zaman kaybettim. Hipotezi (bunu ben
icat etmi deilim , yalnzca uygulama alann degitirdim) Guilla
ume de Machaut'ya uyguland gibi mite de uygulanmak iin basit
birka uyarlama yeterlidir. Ben hakl da olabilirim, haksz da, ama
hipotezime uygun tek sfatn bilimsel olmas iin temelde hakl ol
mam gerekmiyor. Eer hakszsam, hipotezim bir sre sonra unutu
lacaktr; eger haklysam , nceden tarihsel metinler iin geerli olan
ey mitoloji iin d e gee rli olacaktr. Hipotez ayndr, metin tr de
ayndr. Eer kendini kabul ettirirse , baka yerde de ayn biimde
kendini dayamasn salam olan nedenlerle olacaktr. Daha nce
den tarihsel temsiller konusunda oldugu gibi, ayn gle zihinlere
kazmacaktr.
Dediim gibi, Guillaume de Machaut'nun kabul grm okunu
una

bilimsel

sfatn yaktramamamzn tek gerekesi belirsizlik

deil, ar kesinlik, riskin hi olmamas, alternatif yokluudur. Es-

1 36

GNAH KECISI

ki sorunsuz demistifikasyon tezimizi mitoloj i alanna kaydrdgmz

da, zellikleri degiir. Rutin gereklik yerini maceraya brakr, bilin
meyen yeniden belirir. Rakip teoriler ok saydad r ve en azndan
imdilik, benimkinden "daha ciddi" geiniyorlar. Ama mitleri de k
ymc temsil asndan ele almaya yava yava allacaktr, tpk ca
d avna allmas gibi. Sonular yle kusursuzdur ki , bu varsaym
tarihsel kymlar iin vaktiyle ne kadar isten-d ve "dogal" olmu
sa mitler iin de ayn ekilde olur. Gnmzde Oidipus metni ile
Guillaume de Machaut'nun metnini benzetrnek ne kadar tuhaf geli
yorsa, gn gelecek bu iki miti ayn biimde okumamak da o kadar
tuhaf grnecektir. Mitoloj ik baglam iine yerletirilmi bir mitin
yorumu ile bu ayn mitin tarihsel baglama tanm yorumu arasn
da saptam oldugumuz artc farkllk o gn ortadan kalkm ola
caktr.
O zaman artk mitoloj iyi mitten anndrmak iin bilime gerek ol
mayacaktr, tpk Guillaume de Machaut iin de gerekmeyecegi gibi .
Ama bugn benim hipotezimden bilimsel sfat esirgeniyorsa, hipo
tezin daha sonra reddettirecegi nedenin tersi yzndendir bu . Hipo
tezim fazlaca aikar olacak ve yine bilginin hareketli snrlannn ok
gerisine decektir. Bu hipotez , ancak bir ara evrede, gnmzn
neredeyse evrensel reddi ile yarnn evrensel kabul arasndaki ara
dnemde bilimsel olarak grnr.
Riskten ve belirsizlikten fazlasyla muaf bir hipotezi bilimsel ola
rak nitelemeye az nce burun kvrmtk. Ama yalnzca riskin ve be
lirsizligin oldugu bir hipotez de bilimsel degildir. Bu onurlu sfat
hak etmek iin, azami fiilr beli rsizlikle azami potansiyel kesinligi
bagdatrmak gerekir. Benim hipotezimin yaptg da budur. Yalnz
ca gemiteki yenilgilere dayanan aratrmaclar bu bileimin ancak
saysallatnlabilir ve deneysel dogrulamaya yatkn alanlarda mm
kn oldugu na alelacele karar verdiler. Bunun byle olmadgnn ka
nt, daha imdiden gereklemi olmasdr. Benim hipotezim yz-

MilLERIN BILIMI

137

yllardan beri vardr ve bunun sayesinde , mitsizletirrne alannda be

lirsizlikten kesinlige gei daha nce bir kez meydana gelmitir; do
laysyla ikinci kez de meydana gelebilir.
Bunun byle oldugunu grmekte zorlanyoruz nk ank ke
sinlikler bizi tiksindiriyor; onlan zihnimizin karanlk kelerine sr
me egilimindeyiz; ayn ekilde , yz yl nce de belirsizlikleri srgn
etme egilimindeydik. Cadlg ve diger kymc batl inanlan mitsiz
letirmemizin mkemmel bir kesinlik oluturdugunu bile bile unu
tuyoruz. Eger bu kesinlik yann mitolojiye uzanrsa, her eyi gren
mi olmayacagz elbet; ama aratrmann ister istemez sordugu ya da
kesin ve mutlak cevaplar bulma umudunu tamamen yitirmemise
soracag baz sorulann saglam ve muhtemelen kesin cevaplarn el
de edecegiz.
Saysallatnlabilir olsun ya da olmasn, byle bir sonu iin bi
lim teriminden niin vazgemek gerektigini anlamyorum . Baka
hangi terimi kullanmamz gerekiyor? Kullanmnn neye karlk
dtgn gerekten gnneden bu terimi kullannakla suluyorlar
beni . Benim szmona kibrime sinirleniyorlar. En ufak bir riske gir
meden bana tevazu gretmenin mmkn oldugunu sanyorlar. Pop
per'in "yanhlanabilir"ini ve Oxford'dan, Viyana'dan ve Harvard'dan
bize ulaan baka gzel eyleri de karma kanyorlar. Kesin eyler
yapmak iin , diyorlar, yle ciddi koullan yerine getirmek gerekir
ki , en kat bilimler bile buna eriemeyebilir.
Bizim Guillaume de Machaut'yu demistifiye etmemiz kukusuz
Popper'ci anlamda "yanllanabilir" degildir. O halde bundan vaz
gememiz mi gerekiyor? Burada bile kesinlik kabul edilmezse eger,
gnmzde saysallatnlamayan her ey iin geerli saylan o "ne
dogru-ne de yanl" yorumunun byk demokrasisine mutlak bi
imde bagl kalnrsa, bu sonutan kanlamaz. Geriye dnp, cad
lk davalanna son verenleri mahkOm etmemiz gerekir. Onlar cad
avclanndan daha dogmatiktiler ve tpk cad avclan gibi, hakikate

1 38

GNAH KEC1S1

sahip olduklarn sanyorlard . Onlarn iddialarn reddetmemiz m i

gerekiyor? Baka binlerce yorumcu , n l cad avclar , saygn alim
ler, hatta kimi zaman jean Bodin gibi pek ilerici ahsiyet le r, soruna
dair ok farkl fikirler ortaya atarken, bu insanl r hangi hakla zel
bir yorumu , elbette kendilerinin yorumunu dogru yorum olarak
ilan etme hakkn kendilerinde grrler? Bu ne katlanlmaz kibir, ne
korku n h ogr szl k ne dehetli pritanizm ! Cadl , cadsz, do
,

gal nedenli ve byl nedenl i , dzeltici bir mdahaleye uygun olan

lar ve hak ettikleri slah sapasn asla alamayanlardan oluan yz yo
rum ieginin yeerm e si ne izin vermek gere kmiyor mu?
Benim yaptgm gib i nesnelerin znden hibir ey de git i rm e

den baglamlarn b i raz degi t i re rek baz agda tav rlar n g lnl
,

g ya da en azndan bu nesnelere uygulanabilirligi kol ayl kla gste

rilebilir. Eletirel dnce kukusuz ar bir rme ha l i n d e dir, bu
nun geici olmasn umut edel i m , ama hastalk daha az keskin de
gildir nk kendini eletirel dncenin incelmesinin zirvesi san
maktadr. Eger atalarmz bugnk ustalarn yapm oldugu gibi d
nm olsalard, cadlk davalarna asla son veremezlerdi. Su an bi
le, kurban oldugu ksr vaat ya r lar ve bundan kaynaklanan tezler
-kendi kendini yok edici karakteri artk bize dokunmayan, d okun
sa bile "olumlu" bir gelime olarak dokunan tezler- sonucu gsz
dm bir intelligentsia'dan baka bir eyi karlarnda gremeyen
insanlarn, yakn tarihin en az tartmal dehetlerinden kukuya
dtklerini grmek insan artmamal.

D O K U Z U N C U B L M :
i N C i L ' D E i S A ' N I N C iLE S i N i N
K i L i T S Z C KL E R i

0
.. neki anlile_r biz i san kltrnn , kolektif iddet iindeki

kokenlenn surekl gzlemeye yatkn oldugu sonucuna gtr

yor . Kltr bu ekilde tanmlamak, mitlerde saptadklanmza ve
kymlarn yaygn old ugu dnemlerdekine ok benzeyen krizler ara
clgyla hem btn bir kltrn ardk evrelerini hem de bir evre

den tekine geii anlamamz salamaktadr. Ykc bilginin yaylma

tehlikesi gsterdigi dnemler, daima krizin ve yaygn iddetin grl
dg dnemlerdir; ama te yandan toplumsal kargaann doruga
ktg anlarn kurbanlanndan ya da yan-kurbanlarndan biri de yi
ne bu bilgi olur.
Bu m odel bizim toplumumuz iin geerli olmaya devam etmek
tedir; hatta tarih, bizim tarihimiz ded igirniz eyin tamamn anlama
ya yetmese bile , bugn her zamankinden de daha geerlidir. Yann
dan tezi yok tm mitolojiye yaylmayacak olsa bile, bu tarihin k
ymc te msillerini bizim dei fre ediimiz , kltrel gizleme iin im-

1 40

GNAH KEISI

diden nemli bir yenilgi saylr; hatta bu ksa srede bozguna dn

ebilecek bir yenilgid ir. Ya k ltr benim syledigim ey degildir, ya
_
da onu besleyen gizleme gc, bizim evrenimizde, bu ok eski ya
lan aga vurmaya ynelen bir kar-gce kar mcadele etmek zo
rundadr.
Aga vurucu bu g vardr, var oldugunu hepimiz biliyoruz,
ama onu yle grmek yerine, ogumuz onda en yetkin gizleme g
cn grmekteyiz. Kltrmzn en byk yanlgs budur; ama
kymc yanlsamann -ki imdi kendi tarihimizin merkezinde de bu

yanlsamann da a hafiflemi bir versiyonunu deifre edebil iyoruz

mitolojideki byk etkisini kefetmemiz lsnde bu yanlg da
azalacaktr.
Bu aga kanc gc oluturan ey, Hristiyanlarn Eski ve Yeni
Ahitlerden ol uan Kutsal Kitap'dr. Kutsal Kitap, kymclarn kym
temsillerinde saptayp tanmlamay baardgmz eyi dei fre etme
mizi salar. Bir btn olarak dinsell igi deifre etmeyi gretir bize. Bu
kez zafer, bu za fere yol aan gcn aga kanlmasna gerek duy
mayacak kadar kesin olacaktr: lnciller, aga karc evrensel g
olarak kendileri gste recektir. Yzyllardan beri , en etkili dnr
ler b ize Incillerin de tekiler gibi bir mit oldugunu tekrarlayp du
ruyorlar ve insanlarn ogunu ikna etmeyi de baarm lardr.
Incillerin lsa'nn ektigi straplarn etrafnda dndg , yani
dnyann tm mitoloj ilerindeki dramn aynsnn etrafnda dnd
dorudur. Bunun btn mitler iin byle oldugunu gstermeye
altm. Yeni mitler yaratmak, kymclann bakn ortaya koymak
iin bu dram daima gereklidir. Ama, kymclarn yanlsamalar n
reddetmeye son derece kararl bir kurbann bakn ortaya koymak
iin de ayn dram gereklidir. Demek ki, tm mitoloj inin sonunu ge
tirebilecek tek metni yaratmak iin yine bu drama ihtiya var.
Bu olaanst eseri tamamlamak, mitolojik temsilin inandncl
n sonsuza dek ortadan kaldrmak iin (gerekten de eser gzleri-

I N C I L' D E ISA' N I N C I LESI N I N KILIT SZC KLERI

141

mzn nnde tamamlanmak zeredir) , mitin son derece gerek

(nk btn insanlg ok eskiden beri etkisi altnda tutmaktadr)
olan gcnn karsna dogru bir temsilin daha da byk gcn
karmak gerekir. Temsil edilen olayn ayn olmas gerekir; yoksa ln
cillerin, ayn zamanda strap ve ikence ekenlerin yanlsamalan de
mek olan mitolojilerin tm karakteristik yanlsamalann noktas
noktasna rtmesi ve gzden drmesi mmkn olamaz. l
Incille rin kyn reddettiklerini iyi biliyoruz . Ama farknda olma
dgmz ey, bunu yaparken. kynn mekanizmasn aga kardk
lan ve tm insan dinini ve bundan kaynaklanan kltrleri par
para sktkleridir: evremizde titreen tm sembolik glerde, k
y r:c temsilin meyvesini grmeyi baaramyoruz. Ama eger bu bi
imlerin etkisi geviyorsa, yanlsatc gleri zayflyorsa, bunun ne
deni onlara temel tekil eden gnah keisi mekanizmalarn giderek
daha iyi tanyor olmamzdr. Bu mekanizmalar bir kez saptandgm
da artk etkili olamazlar; onlarn gerektirdigi kurbaniann sululugu
na giderek daha az inannz. Onlar besleyip yaatan besinden yok
sun kaldklannda, bu mekanizmalardan treyen kurumlar evre
nizde bire r birer ke rle r. Bilelim ya da bilmeyelim, bu kn so
rumlusu , lncillerdir. Bunu gstermeye alalm.
lsa'nn ilesi incelendiginde , Eski Ahit'ten, zellikle Mezmurlar
dan yaplan alntlarn oynadg rol bizi arpar. llk Hristiyanlar bu
referanslan ciddiye alyariard ve tm ortaag boyunca da alegorik
ya da "figrsel" denen yorum, bu Yeni Ahit pratiginin az ok mutlu
uzantsn ve genilemesini oluturmuur. Genel kural olarak mo
dernler burada ilgin bir ey gremezler ve ciddi biimde yanlrlar.
O zaman da alntlarn retorik ve stratejik yorumuna ynelirler. In
cil yazarlar teoloj i konusunda bir sr yenilik getirmilerdir. Dola
ysyla, yenilikleri Kutsal Kitap'n prestijine olabildigince brnd
rerek saygn klma arzusu atfedilebilir onlara. lsa'nn lszce y1

Girard,

Des choses cachees depuis la fondation du monde ,

s . 1 6 1 -304 .

1 42

G NAH KEISI

celtilmesini rahatl kla kabul ettirmek iin, kendi szlerini yetkili me

tinlerin koruyucu emsiyesi altna ye rlet irirler.
I ncillerin mezmur paralarna, hatta kimi zaman da, ikin nem
leri ok zayf gzken ve pek yavan olduklarndan varlklar bizim
gzmzde z anlamlaryla dorulanmayan cmle parackianna
ar denebilecek bir abart verdiklerini itiraf etmek gerekir.
rnein Yuhanna'nn ( 1 5 : 2 5 ) , lsa'nn mahkmiyetini , "benden

sebepsiz nefret ettiler" cmlesiyle tumturakl bir e kilde aktard g

rldnde, bundan ne sonu karmamz gerekir? Inci! yazar ka
baca srar etmektedir. lkenceci dman topluluk, Kutsal Kitap'n bu

sz dorulansn diye olumutur. Basmakal p deyiin kabal , han

tall bizim kukumuzu glendirir. Mezmur ile Incillerin l sa'nn
lmn bize aktarma tarzlar arasnda apak bir iliki vardr, ama
cmle yle baya , uygulamas yle aikardr ki , bunlar vurgulama
gerei duymayz.
Luka sa'n n , "Size unu syleyeyim , yazlm olan u szn ya
ammda yerine gelmesi gerekiyor: '0, sulularla bir sayld"' (Luka

2 2 : 37; Markos 1 5 : 28) dediini sylediinde benzer bir izienim edi

niriz. Bu kez alnt bir mezmurdan deil , laya'nn lll. blmnden
gelmektedir. Bu trden referanslar hangi derin dneeye denk d
ebilir? Bu grlmediinden bizim evrenimizi dolduran sradan art
niyetlerle yetinilir sonunda.
Gerekte bizim bu iki kk cmlemiz hem kendi ilerinde hem
de ile anlats asndan ok ilgintir; ama bunu anlamak iin, i
lede belirip de yiten eyi , kymc temsilin tm insanlk zerindeki
nfuzunu kavramak gerekir. Grnte ciddiye alnamayacak kadar
baya olan bu cmlelerde i fade bulan ey , byl nedenselliin ve
basmakalp sulamalarn inkardr. Kymc kitlenin gz kapal ka
bul ettii her eyin reddedilmesidir. rnein, ensest ilikisi iinde
olduu iin vebadan sorumlu bir Oidipus varsaymn tm Thebaili
ler hi tereddtsz kabul etmilerdir; M srllar, avna smsk yap-

iNCIL'DE iSA' NIN CiLESININ KILiT SZCKLERi

1 43

m bir taral Vens'n sylediklerine dayanarak zavall joseph'i

hapsetmilerdir. M srllar hep byle davranmlardr. zellikle Ya
hudiligin hakikatini Msr'a soran Freud'la birlikte , biz de mitolojik
adan fazlasyla Msrl kalrz. Moda teorilerin hepsi , baba katline,
enseste vs bagllklaryla, basmakalp sulamalarn yalanc karakteri
nin krletiriciligiyle pagan kalr. Bizler I ncillerden ve hatta Tek
vin'den ok daha gerideyiz .
lsa'ya ikence eden kalabalk da Isa'ya kar azdan agza yaylan
muglak sulamalar gz kapal benimser. Onlann gznde lsa, d
zeltici mdahaleye (armha germe) elverili bela nedeni haline gelir.
Byl dneeye baylan btn topluluklar, kendi kk dnyala
nndaki en ufak dzensizlik belirtisinde hemen byle bir ey arama
ya koyulurlar. Yaptgmz iki alnt , lsa'ya ikence eden kitle ile Mez
murlarda nceden knanm kymc kitleler arasndaki sreklilige
vurgu yapmaktadr. Ne Inciller ne de Mezmurlar bu kitlelerin acma
sz yanlsamalarn benimser. tki alnt da her trl mitolojik akla
madan geri durur. Miti tam anlamyla kknden kopanrlar, nk
kurbann sululugu kurbanlk mekanizmasnn temeldeki nedeni
dir ve en gelimi mitlerde, bu cinayet sahnesini maniple eden ya
da el abukluguyla yok eden mitlerde, bu mekanizmann grn
teki eksikliginin burada olup bitenle alakas yoktur. Incil'e zg k
knden koparna ile Baldr ya da Kuretalar tarznda bir mitolojik al
datmacann ilikisi , bir ky ifacsnn "manyetizmac" numaralan ile
bi r tmrn kknden skp alnmas arasndaki ilikinin aynsdr.
Kymclar kendi nedenlerinin mkemmelligine her zaman ina
nrlar, ama aslnda

nedensiz nefret ederler. Sulamada neden yoklugu

(ad causam) ky mclann asla grmedikleri eydir. Demek ki tm bu

bahtszlan iinde bulunduklan grnmez hapishanelerinden, koku
up durduklan ama saraylarn en mkemmeli sandklan karanlk
yeraltndan karp almak iin ncelikle bu yantsamayla mcadele
etmek gerekiyor.

1 44

G NAH KEC 1S 1

Inci llerin bu olaganst ilevi ii n, yrrlkten kaldrlm, krl

m, aziedilmi kymc temsil iin , Eski Ahit tkenmez bir meru re
ferans kaynagdr. Yeni Ahit'in kendini Eski Ahit'e bagl kabul etme
si ve ona dayanmas nedensiz degildir. Her ikisi de ayn gi riime da
hildir. Inisiyati f eskisinden gelir, ama onu sonuna kadar gtren ve
onu kesin ve mutlak biimde tamamlayan yenisidir.
zellikle kefaretle ilgili mezmurlarda , szn kymellardan kur
baniara dogru , tarihi yapanlardan tarihe maruz kalanlara dogru yer
degitiriini grrz . Kurbanlar yalnzca seslerini ykse ltmekle kal
maz , kymlarnn tam ortasnda da bagrp agnrlar; dmanlar
etraflarn sarar ve onlara vurmak iin birbirleriyle yar eder. Kimi
zaman bu dmanlar mitolojilerde sahip olduklar hayvanca, cana
varca grnm hala koru r; onlar kpek srleridir, boga srleri
dir, "Bashaan'n gl hayvanlan"dr. Yine de bu metinler, Ray
nand Schwager'in gayet iyi gsterdigi gibi , mitolojiden kaparlar:
Kurbana i nsanlign geri vermek ve ona vuran iddetin keyfiligini
ortaya karmak iin kutsal ikizanlamllg giderek daha ok redde
derler. 2
Mezmurlarda konuan kurban, kukusuz hi de "ahlakl" grn
mez ; medemitenin iyi huylu havarileri iin yeterince "lncil'vari" de
gildir. Bizim hmanistlerimizin duyarllg rahatsz olur. Bahtsz
kurban , kendinden nefret edenlere kin duyar ogu zaman. "Eski
Ahit'in pek karakteristik" iddet ve hn gsterisi karsnda znt
duyulur. Bu, lsrailogullannn tanrsnn nl ktlgnn zellikle
:k bir iareti olarak grlr. zellikle Nietzsche'den bu yana, aa
glanma ve hn gibi bizi zehirlemi olan tm kt duygularn bu
mezmurlarda icat edildigi saptanr. Bu zehirli mezmurlann kars
na, zellikle Yunan ve Germen mitolojilerinin o gzelim dinginligi
kartlr. Gerekten de hakllklanndan g alan, kurbanlarnn ger2 Brauchen wir einen Sndenbocl?? Mnih, 1 978 . Ozelli kle bkz . Eski Ahit
zerine ikinci blm . Ayrca bkz . Paul Beaucham p ,

Psaumes nu it

jour.

1 980.

I N C I L' D E I S A' N I N C I L E S I N I N K I LIT S Z C K L E R I

145

ekten sulu old uguna inanan kymclarn kafalannn kanmas

iin hibir neden yoktur.
Mezmurlardaki kurban aka rahatsz edicidir, hatta o hankula
de klasik uyuma katlmaktan holanan bir Oidipus'la kyaslandgn
da son derece sinirlendi ricidir. Oysa Oidipus tam istenen anda , b
yk bir sanatla , byk bir ineelikle zeletirisini yapar. Psikanaliz
koltugunda oturann ya da Stalin dnemindeki eski Bolevigin co
kusunu katar bu zeletiriye . Yaygarac avangardizmle ayn ey olan
zamanmzn yce konformizmine bunun model oluturdugundan
hi kukunuz olmasn . Bizim entelektelerimiz klelige ylesine can
atyorlard ki , Stalinizm icat edilmeden nce bile kendi kk top
luluklarnda Stalincilik oynuyorlard. Insanlk tarihinin en byk
kymlar hakknda ihtiyatl bir soruturma balatmak iin bile elli
ksur yl beklemi olmalannda alacak bir ey yok! Mitoloji en iyi
suskunluk okuludur. Kutsal Kitap'la mitoloji arasnda asla tereddt
etmeyiz . Biz ncelikle klasigiz , ardndan romantik, gerekliginde il
kel , kudurgan modemist, modernizmden tiksindiimizde ise neo-il
kelci , her zaman gnostik; Kutsal Kitap ise asla . . .
Bynn nedenselligi mitolojiyle birdir. Dolaysyla onu reddet
mek hayati nem tar. I nciller de bunun farkndadr, nk her fr
satta bu inkan tekrarlarlar. Bunu , lsa'y sorguya ektikten sonra, ne

den gremiyorum diyen Pilatus'a bile syletirler. Pilatus henz ygn

dan etkilenmemitir ve olgular nnde kaamak ama anlaml biim
de egilen ey, onun iindeki yargtr, Roma hukukunun, yasal ras
yonalitenin cisimlemesidir.
Ama, denecektir, kurbanlarn Kutsal Kitap'ta yeniden saygnlig
na kavuturulmasndan daha dogal ne olabilir? Yaygn bir durum
degil midir bu, en aag antik aga kadar uzanmaz m? Kukusuz
byledir; ama daha nce kurbanlarn itiban bir baka gruba kar
kan bir grup tarafndan iade ediliyordu. ltiban iade edilmi kurba
nn etrafnda inananlar daima kalr ve direni atei asla snmez. Ha-

1 46

GNAH KEiSI

kikatin sular altnda kalmasna izin verilmez. Yanl olan da budur

ite; kymclarn kym temsilinin mitolojide hibir zaman gerek
ten tehlike ya da tehdit altnda olmamas bundandr. O megin Sak
rates'in lmne bakn. "Hakiki" felsefe olaya karmaz. Gnah ke
isinin bulaclgndan kaar. Dnyada her zaman hakikat vardr,
lsa'nn ldg dnemde tam byle olmasa bile. En sevgili mrille
rin bile yna kar syleyecek bir szleri olmamtr. Kelimenin
tam anlamyla ygn tarafndan emilmilerdir. Havarilerin grup ba
olan Petrus'un, e fendisini herkesin nnde inkar ettiini bize gre
ten yine Petrus'un I ncil'id ir. Bu ihanetin Pet rus'un psikolojisiyle hi
ilikisi yoktur. Havarilerin bile gnah keiligi etkisine dire nemiyor
olmas , kymc temsilin insan zerindeki her eye kadir gcn o r
taya karr. Olup biteni iyi anlamak iin, mutat anlamazlklarna
ramen lsa'y mahkum etmekte hemfikir olan bu gle rin arasnda
mrninler grubunun saysn yle bir hesaplamak gerekir. Onlar,
bir mahkumun lmn anlaml klabilecek tm glerdir. Onlar
saymak kolaydr. Daima ayndr onlar. Onlarn hepsi de cad avnda
ya da gnmz dnyasnn byk totaliter gerilemelerinde karm
za kar. En bata dini efler vardr, ardndan politik efler gelir ve
zellikle de yn vard r. Tm bu insanlar eyleme katlr, ncelikle
dank dzende , ard ndan daima btnleirler. Tm bu gler
-bunu hi gzden karmamak gerekir!- en zayftan balayp en
glye varacak ekilde , gerek nem sralan iinde mdahale eder
ler. Dini liderlerin komplosunun sembolik nemi vardr, ama ger
ek nemleri azdr. Hirodiya daha da kk bir rol oynar. Luka'nn
ile aniatsna Hirodes'i dahil et mesinin tek nedeni , Isa'ya kar
hkm glendirmeye yatkn glerin tekini bile ihmal etme kor
kusudur.
Pilatus iktidar sahibidir, ama onun zerinde ygn vardr. Ygn
bir kez harekete getiinde kesin olarak baskn kar, kurumlar ar
dndan srkler, onlar kendi iinde erimeye zorlar. Mitolojinin ku-

i N C i L'DE iSA' NIN CiLESININ KiLIT SZCKLERi

147

rucu kolektif cinayetinin oybirliini grrz burada . Bu yn ,

zlme halindeki gruptur, kelimenin tam anlamyla eriyen ve ancak
kurban pahasna, yani gnah keisi pahasna yeniden kurulabilen
topl uluktur. yleyse kymcilarn

kend inden emin kym temsili

nin douu iin en her ey tamamdr. Gelgelelim , ncil'in bize ver

dii bu deildir.
Inciller Pilatus'a ynn hkmne direnme iradesi atfederler. Bu
nu onu daha sem patik ve buna karlk, Yahudi yetkilileri antipatik
klmak iin mi yaparlllr? Ileri srlen budur ve Yeni Ahit'teki her e
yi en iren kayglarla a klamak isteyenler de az deildir. Onlar ger
ekten gnmzn ygndr, hatta belki de btn zamaniann yg
n. Ama hakszdrlar. Sonuta Pilatus, kymclar srsne katlr.
Pilatus'un "psikoloj isi"ni zmek de art deildir; ynn her eye
kadir oldugunu vurgulamak, hkmran otoriteyi -diren gsterme
niyetine ramen- boyun emek zorunda braktn ortaya koymak
yeter. Yine de Pi latus'un olayda gerek kan yoktur. Isa onun g
znde ne msizdir. O kadar nemsizdir ki , siyaset gdlerinden
yoksun bir hkmdar bile srf onu kurtarma adna bir ayaklanmay
la kar karya kal ma riskini gze abmaz. u halde, Pilatus'un kara
n , hkmdarn yna itaatini , gnah keisi mekanizmasnn ileme
ye balad bu an kaynama nokrasnda ygnn baskn roln
gl bir ekilde aklamak bakmndan fazlaca kolay bir karardr.
Bana yle geliyor ki Yuhanna da Pilatus'un kararn daha az ko
lay ve daha fazla aklayc klmak iin devreye sokmutur Pilatus'un
eini . Ryasnda uyarlan, lsa'nn davasna az ok kazanlm olan
bu kad n, kocasna ygna direnmesi ynnde mdahale eder. Yu
hanna Pilatus'u iki etki arasnda, iki mimetik ekim kutbu arasnda
ekitirilirken gstermek ister: Bir yanda masumu kurtam1ak iste
yen e ve dier yanda y n, ama Romal bile olmayan, tamamen ad
sz ve gayri ahsi yn. Kimse Pilatus'a einden daha yakn, yaam
na ondan daha sk karm olamaz . Kimsenin onun zerinde daha

1 48

G NAH KECS

fazla etkisi olamaz ; dahas , bu kadn onun dinsel korkulann hare

kete geirmeyi de bilmektedir. Yine de ygn baskn kar; hibir ey
bu zaferden daha nemli degildir, kurbanlk mekan izmasnn ak
lanmasnda hibir ey bundan daha anlaml degildir. Incillerin bir
baka kolektif kym sahnesi nde , Vaftizci Yahya'nn boynunun vu
rulmas sahnesinde ygnn benzer bir zafer kazandgn daha ilerde
grecegiz.
Bu ygnn yalnzca alt snflarn temsilcilerinden olutugunu san
mak byk bir yanlg olur; ygn yalnzca "halk kitleleri"ni temsil et
memektedir, sekinler de onun parasdr ve ncilleri snfsal k
msemeyle sulamamak gere kir. Bu ygnn kimlerden olutugunu
iyi anlamak iin , Eski Ahit'ten yaplan alntlara bir kez daha geri
dnmek gerekir; ncil'in amacnn en aydnlanm yorumunu orada
buluyoruz.
Neredeyse lncilvari nitelikte bir kitap olan Elilerin Ileri'nin
drdnc blmnde, Petrus armha germe hakknda hep birlikte
dnmek iin yoldalarn bir araya toplar. Bu dnyann glerinin
Mesih'e layk grdkleri aynmsz dmanlg betimleyen mezmuru
onlara uzun uzun aktarr:
"Uluslar neden hiddetlendi ,
Halklar neden bo dzenler kurdu?
Dnyann krallan saf baglad,
Hkmdarlar birleti
Rab'be ve Mesihine kar ."

Gerekten de Hirodes ile Pontuis Pilatus, bu kentli !srail halk ve

teki uluslarla birlikte , senin

e she tti gi n kutsal Kulun lsa'ya kar

ehirde bir araya geldiler." (Elilerin Ileri 4: 25-28)

Burada da, modern okur alntnn ilgisini, nemini kendine so

rar. Anlamay baaramaz ve bayag bir artniyetten kukulanr. Yal
nzca lsa'nn aaglk lmn soylulatrmak, Celile'nin kk bir

I NCIL'DE ISA'NIN CILESININ KILIT SZCKLERi

1 49

vaizinin aslnda nemsiz olan strapianna grkemli bir orkestras

yon saglamak olmasn tm bunlarn ardnda? Az nce ncilleri k
ymc ygn kmsemekle suluyorduk imdi de, kahramanlar
nn prestijini artrmak iin bu ayn kalabalg fazlasyla abartmalarn
dan kuku duyuyoruz. Hangisine inanmak gerek? Bu tr speklas
yondan vazgemeli . Inciller karsnda, sistematik kuku asla ilgin
sonu vermez. Bizim tm aratrmamz ynlendiren soruya geri
dnmek daha dogru olur. Bu metinde kymc temsile ve onun k
kenindeki kolektif iddete baglanabilecek olan nedir? Btn bu
aklama, tam da en gl oldugu noktada alaag edilmektedir btn glerin byle bir aklamay mmkn klacak bir oybirlii
iinde oldugu noktada. Yalnzca fiilen alaa etme degil, tm k
ymc mitolojiyi altst etme ve bunu okura da bildirme ynnde bi
linli bir irade de vardr. Bunu kavradgmzda mezmurun nemini
de anlam oluruz .
Mezmur bize btn bu glerin listesini vermektedir. Bir yanda
halkn huzursuzlugu (millet/erin hiddetlenmesi) ile te yanda krallar
ve eflerin, yerleik otorileterin buluma ve ittifak temel nemdedir.
Isa'nn ilesi dnda her yerde kar konulmaz olan ey, bu bulu
madr. Bu yaman koalisyonun grece dk bir kadernede ve Roma
lmparatorlugunun geri bir vilayetinde meydana geliyor olmas, i
lenin nemini azaltmaz; ile , kymclann kym temsilinin baan
szlgn ve bu yenilginin rnek oluturan gcn ortaya koyduu
iin nemlidir.
Koalisyon kaba kuvvet dzleminde yenilmezdir ama, kendi ba
k asn dayatamadg iin, mezmurun dedi;i gibi, "bo"tur, nafi
ledir. lsa'y ldrmekte glk ekmez, ama anlam dzleminde bas
kn kamaz. Kutsal Cumann gszlnn yerini, inananlarda,
Yonu'nun kesin gereklii ahr ve lsa'nn lmnn ans koalisyon
glerinin arzuladndan tamamen farkl bir anlamda srecektir;
tm alas yeniliiyle kendini hemen dayatmay kukusuz baara-

1 50

G N A H -K E i S I

mayan, ama Incil'i benimseyen halklar yava yava ele geiren bir
anlam ; etraflarndaki kymc temsilleri saptamay ve bunlar reddet
meyi onlara daha iyi reten bir anlam .
Hatta bu kuwetler, Isa'y ldrerek bir tr tuzaa derler, n
k lsa'nn ile aniatsna kaydedilmi olan ve beni m Eski Ahit'ten
yaptm alntlada birlikte daha birok pasajcia aa kan ey, on
larn kendi eski srlardr. Gnah keisi mekanizmas, olabilece k en
parlak k altnda aa kar; en yaygn reklamn konusu olur, dn
yann en bilinen , en ok konuulan eyi olur. Ve insanlar da bu bil
giyi kymc temsilierin iine szdrmay yava yava, son derece ya
vaa (nk ok zeki dei llerdir) reneceklerdir.
Sonunda insanlan zgrletirecek olan da, evrensel ifre anahta
r olarak demistifikasyona hizmet eden bu bilgidir; ncelikle bizim
tarihimizin ksmi-mitolojilerini kertecektir bu bilgi ; ve ardndan ,
ok gemeden, evrenimizin tm mitlerini y kmamza yardm ede
cektir. Bu mitleri n yalanlarn savunmaktayz henz - ama inand
mz iin deil, bu yalanlar bizi Kitabn vahyinden, aa karc g
cnden koruduu iin savunmaktayz onlar. Bu vahiy, hep mitolo
j iyle kantnld , oysa mitoloj inin kllerinden doacaktr. Insanlarn
nafile gi riimlerine hi olmad kadar ok rastlanyar bug n , ama
bunlar bozmak Mesih iin ocuk oyuncagdr. Bugn bizim iin ne
kadar yanlsama yaratyorlarsa yarn o kadar gln grnecekle r
dir.
Demek ki iin z , teoloj inin de insan bilimlerinin de asla algla
mam olduklar ey, kymc temsilin yenilmesidir. Azami etki sa
lamas iin, bu yenilginin en g koullarda, hakikatn ortaya kma
sna hi uygun olmayan , tersine yeni bir mitoloj inin retimine ok
uygun koullarda meydana gelmesi gerekir. lte bu nedenle lncil
metni, haklya kar alnm hkmn nedensizligi zeri nde ve ayn
zamanda da kymclann , yani nedenin kusursuzluguna ve varlna,

ad causam'a , sulamaya inanan ya da inanm gibi yapan ve bu inan-

I N C I L ' D E ISA' N I N C i LES i N I N KiLiT SZCKLERI

151

c evre nsel olarak dayatmaya alanlarn mutlak birlii zerinde s

rarla durur.
Baz modern yarumcularn ya puklan gibi, Incillerde suun ile
de barol olan eitli sorumlular arasnda eitsiz bir biimde bl
trlmesini incelemek zaman kayb olur, nk anlatnn asl ama
cn zaten anlamamaktr bu. Tanr Baba gibi Inciller de kiile r ara
snda ayrm yapmaz, nk onlar gerekten ilgilendiren tek veri k
ymclarn oybirligid ir. I ncillerin Yahudi-dmanlgn , sekinciligi
ni, ilerleme-kartlgn ya da masum insanlk karsnda iledikleri
ileri srlen herhangi bir baka suu kantlamay hedefleyen tm
manevralar, ancak sembolizmlerinin fazlasyla saydam olmalan ba
kmndan ilgintir. Bu manevralarn yaratclan , defterini drdkle
rine kesin olarak inandklan metin tarafndan kendilerinin de yo
rumlandn grmezler. lnsanlgn nafile abalan arasnda bundan
daha glnc yoktur.
Inci llerin bildirisini anlamaktan kanmann bin trl yolu var
dr. Psikanal istler ve psikiyatrlar lsa'nn ilesiyle ilgilenirler, kym
clarn bu oybirligi onannda "ilk Hristiyanlarn karakteristik para
noyas "nn yanssn, bir "kym kompleksi"nin izini kefetmek pek
holarna gider. Yaptklar iten emindirler nk artlannda sarsl
maz otoriteler vardr: ilk kez hemfikir olmu, yalnzca Inciileri hak
sz bulma noktasnda hemfikir olmu tm Marx'lar, tm Nietzsc
he'ler ve tm Freud'lar . . . Oysa bir cadlk davas karsnda bu ayn
psikanalistlerin aklna ayn tr aklama asla gelmez . Bu kez kurban
Iara deil, kymclara dogrulturlar silahlarn . Bu hedef degiikligin
den dolay onlar tebrik edelim. Gerek kurbanlara, gerek kolektif
iddetiere uygulandgnda psikanalitik tezlerin ne kadar iren ve
gln oldugunu kavramak iin kynn gerekliini yle bir sezin
lemek yeterlidir. Kym kompleksi vardr kukusuz, hatta bizim
doktorlarmzn bekleme odalannda en youn halini alr, ama kym
diye bir ey de vardr. Kymclann oybirlii paranayak bir fantaz-

1 52

G NAH KEC1S1

madan baka bir ey olmayabilir, zellikle agda Bat'nn imtiyazl

tabakasnda; ama zaman zaman gerekten meydana gelen bir grn
gdr de. Bizim fantazma taknakl stn zekallarmz kendi ilkele
rini uygulamakta en ufak tereddt gstermezler. Tarihimizin d m
da yalnzca fantazma oldugunu a priori bilirler: Hibir kurban ger
ek degildir.
Bu ayn basmakalp kymclar her yerde bulunabilir, ama tann
mazlar. Yorum tercihini belirleyen ey yine klftr, kimi yerde tarih
sel , ki mi yerde dinse l ; yoksa, ele alnan metnin dogas degildir. Kl
trumzden geen grnmez hat yeniden karmza kar; hattn
berisinde , gerek iddetin olaslgn kabul ederiz, tesinde ise kabul
etmeyiz ve bylelikle ortaya kan bolugu , gereklikten uzak dilbi
limsel soslu szde-Nietzsche'ci tm soyutlamalarla dolduru ruz. Gi
derek daha iyi gryoruz : Alman idealizmini n ardndan, agda te
orinin geirdigi her byk degiim mitolojile rin demistifikasyonunu
nlemeye ynelik yeni laf gzaftan, lncil vahyinin ilerlemesini ge
ciktirecek yeni mekanizmalardan baka bir ey degildir.

. nciller, kukusuz bizimle ayn terimle ri kullanmadan, ama bizi

I sinsi etkilerinden korumak iin bilinmesi gereken hibir eyi de
ihmal etmeden, her yerde ve zellikle kendi iimizdeki gnah kei
si mekanizmasn aga karmaktadrlar. Eger bu noktada hakly
sam , o zaman biz de nceki sayfalarda bu rnekanizmaya dair ortaya
kardgmz her eyi , zellikle bilinsiz degasn bu Incillerde bula
bilmeliyiz. Kurbanlannn sululuguna itenlikle inanmalanyla ayn
anlama gelen bu bilinsizlik olmasayd , kymclar kendi kymc
aklamalarna kapanamazlard. Burada duvarlarn gre medikleri
bir hapishane vardr, kendini zgrlk sandka eksiksizleen bir
klelik, kendini uzgrl sanan bir krlk.
Bilinsizlik fikri lncillere mi aittir? Bu szcge burada rastlanmaz
ama modem zeka eger bu metin karsnda fel olmamsa ve gele-

I N C i L' D E ISA' N I N CILESi N I N KILIT SZCKLERI

1 53

neksel dindarlk!dindarlk-karthgmn Lilliput'vari ipleriyle kskv

rak baglanm degilse o fikri hemen bulacaktr orada. Kymc bilin
sizligi tarif eden cmle, Luka lncilinde , ile anlatsnn merkezinde
yer alan nl

Baba, onlan bagla; nk ne yaptklann bilmiyorlar

cmlesidir (Luka 23: 34) . H ristiyanlar burada lsa'nn iyiligi zerin

de srar ederler. Ve srarlan , cmlenin asl ierigini rtmedike ok
iyidir, ama bu i erik pek fark edilmez. Bunun nemsiz sayldg bel
lidir. Bu cmleyle ilgili erhlerden yle bir sonu kmaktadr: Ba
glanamaz cellatlar bagiama arzusu , lsa'y ilenin gerekligine
pek uygun dmeyen entipften bir zr uydurmaya itmi gibidir.
Bu cmlenin syledigi eye gerekten inanmayan yorumcular,
ona ancak yapmack bir hayranlk duyabilirler ve onlarn yumuak
sofulugu metne kendi ikiyzllkle rinin tadn ekler. Incillerin ba
na gelen en dehet verici arptma budur: Bizim koskoca riyakar
lgmz onlara yans tmak! Gerekte , Inciller asla aksak zrler pe
inde komaz ; asla laf olsun diye konumazlar; duygusal laf salatala
r nn onlarda yeri yoktur.
Bu cmleye gerek tadn iade etmek istiyorsak, kurbanlk meka
nizmann antanmasnda oynadg nerdeyse teknik rol grmemiz
gerekir. Gnah keileri karsnda bir araya gelmi insanlar hakkn
da kesin bir ey sylemektedir.

Ne yaptklann bilmiyorlar. lte bu

nedenle onlar baglamak gerekir. Bu tr szleri syleten ey, kym

kompleksi degildir. Dahas , gerek iddetin dehetini gizleme arzu
su da degildir. Bu pasajda, insanlk tarihindeki ilk bilinsizlik tari
fiyle kar karyayz, tm dige rleri bundan kaynaklanm ve tek
yaptklan da bu tarifin gcn zayfiatmak olmutur: Bir Freud'la
birl ikte kymc boyut ikinci plana itilmi ve bir jung'la birlikte de
tamamen ortadan kaldrlmtr.
Elilerin I leri'nde ayn fikir, Kuds ygnna, ileyi seyreden y
gna hitap eden Petrus'un agzndan iitilir: "imdi ey kardeler, y
neticileriniz gibi sizin de bilgisizlikten tr byle davrandgmz bi-

1 54

G NAH KEC S

liyorum" (3 : 1 7) . Bu cmlenin kayda deer nemi bizim dikkat imi

zi bir kez daha, eit derecede bil insiz olan bu i ki kuvvet kategorisi
nin -ymn ve eflerin- zerine ekmesinde yatar. lsa'nn ilesini
ktcl boyutu yznden biricik, esiz bir olay haline getiren sahte

Hristiyan fikir zmni olarak reddedilmektedir burada, cnk yal

nzca aa karc boyutu iinde biricik bir olaydr o. t k fikri be
nimsersek, yine iddeti fetileti rmi ve mitoloj i k bir paganlk eit
Iernesine geri dnm oluruz.

O N U N C U B L M :
S A D E C E B iR K i S i L S N D i Y E . . .

ek bi r eks i gi rn iz kald: Bir kurbann u ya da bu ekilde bakala

n

ii n be del dedii srecin tanmlanmas. Incillerin bu konuda

ki en aikar cmlesi Yuhanna'nn, Isa y ldnme karanna varan bir

'

tartma srasnda bakahin Kayafa'nn agzndan verdii cmledir. Bu

cmle be nim belirttiim her eyi ikircil anlamlara kamadan belirtir:
Bunun zerine bakahinler ve Ferisiler Yksek Kurulu toplayp de
diler ki "Ne yapacaz? Bu adam birok dog,ast belirti gerekle
tiriyor. Byle devam etmesine izin verirsek, herkes O'na iman ede
cek. Romallar da gelip kutsal yerimizi ve ulusumuzu ortadan kal
dracaklar." Ilerinden biri, o yl bakahin olan Kayafa, "Hibir ey
bilm iyorsunuz" dedi. "Btn ulus yok olacana, halk ugruna bir
tek adamn lmesi sizin iin daha uygun. Bunu anlamyor musu
nuz?" Bunu kendiliinden sylemiyordu. O yl n bakahini olarak
lsa'nn, ulusun uruna, ve yalnz ulusun ugruna deil, Tann'nn
dalm ocuklarn toplayp birletirmek iin de leceine ilikin
peygamberlikte bulun uyo rd u Bylece o gnden itibaren lsa'y l.

1 56

GNAH KECS

d rrnek iin dzen kurmaya baladlar. (Yuhanna l l : 47-53)

Toplantnn konusu , lsa'nn fazlaca artm poplerliginin yol a
ug krizdir. Ama bu, daha geni bir krizin aldg geici bir biimdir
yalnzca : Sonunda yann yzyldan ksa srede Yahudi devletinin
tmyle imhasna varan tm Yahudi toplumunun krizi . Tartma
km olmas bile karar vermenin imkanszlaugn gsterir. Karara
baglanamayan tartma, karara baglamak istedigi krizi yanstmakta
dr. Hibir sonuca gtrmediginden Kayafa sabrszlkla , sert bir ta
vrla szn keser: "Hibir ey anlamyorsunuz," der. Kayafa'y ii
ten tm efler kendi kendilerine , "Dogru bu , tek bir adamn yok ol
mas ulusun yok olmasndan iyidir. Nasl dnmedim bunu?" der
ler. Kukusuz dnm olmalydlar, ama yalnzca efierin en y
reklisi , en kararls , en kesini bu dnceyi aka ifade edebilird i .
Kayafa'nn syledigi ey, akln kendisidir, politik akldr, gnah
keisi akldr. iddeti olabildigince snrlandrmak, ama daha da b
yk bir iddeti engellemek iin gerektiginde son are olarak yine
iddete bavurmak . .. Kayafa , politikann en kt degil, en iyi , en
yksek biimini temsil etmektedir. Politikada kimse ondan daha iyi
sini yapmamt r .
_
Yine de iddette h e r trden risk vard r; Kayafa, bu riskleri stlen
mekle bir lider oldugunu da kantlar. Digerleri ona yaslanmakta ,
onu model almakta, onun sogukkanl kesinligini taklit etmektedir
ler. Kayafa'y iiten bu insaniann kukusu giderilmektedir. Ege r tm
toplulugun yok olacag kesinse , tek bir kiin in, zellikle de rahat
durmay reddettigi iin tehlikeyi daha da yaknlatran kiinin tm
digerleri iin lmesi kukusuz yegdir.
Kayafa'nn cmlesi , belli bir noktaya kadar, tarif etigi gnah ke
isi etkisini kkrtmaktadr. Kendisini dinleyenleri rahatlatmakla
kalmayp, onlar e lektriklendirmekte , gnmzde aske rlerin ya da
"militanlar"n

seferber olma gerekliligi anlamnda onlar "se fe rber et

mektedir". Nedir sz konusu olan? jean-Paul Sartre'n hep hayal et-

SADECE BIR KISI LSN DIYE.

157

tigi o mehur "kaynam grup" olmak - ama tabii, bunun kurban

lardan baka bir ey yaratmadgndan asla sz etmeksizin.
Cmlenin byle bir etkisinin olmas iin, onu yzeysel ve mitik
bir biimde anlamak gerekir. Yukarda tanmlanan politik akl da mi
tik kalr, nk politik yorum dzeyinde kurbanlk mekanizmas
iinde hala gizli kalan eye , bizim dnyamza hakim oldugu gibi Ka
yafa'nn meclisine de hakim olan eye dayanmaktadr. Gnah kei
si etkisinin burada ok zayflam oldugu besbellidir, tpk modem
tarihte de ok zayflam oldugu gibi. Bu nedenle, politik akl, ken
di kurbanlan tarafndan her zaman tartma konusu edilir; hatta,
kendilerini Kayafa'ya benzer koullarda bulmalan halinde farkmda
olmadan tam da o akla bavuracaklar tarafndan bile kymclkla su
lanarak reddedilir. Politik akln nerilmesinin nedeni, gnah keisi
mekanizmasnn anmas ve tm akn niteliklerini yitirerek sadece
toplumsal yararla merulatnlr olmasdr. Politik mit , srecin baz
hakiki yanlannn grlmesini saglar; bu da gnmzde birok insa
na, politik okumann "kurbanlatrma" mekanizmalannn -kimi za
man bana yaktn lan- bir eit eksiksiz anlanmas ve aklanmasy
la kar karya olduklar yanlsamasn vermektedir.
Cmlenin gerekten anlayc olmas iin onu politik anlamda
degil , ncil'deki anlamnda anlamak gerekir, benim aka saptad
gm ve daha da saplanabilecek he r ey baglamnda anlamak gerekir.

O zaman, ile hikayesinde , tm Incillerde ve Kutsal Kitap'n tama

mnda aga karlan mekanizmann parlak bir tanmn grebiliriz.
Gzmzn nnde oluan gnah keisi etkisi, Yahudi kurban t
renlerinin kkenindekiyle ayndr. Kayafa en yetkin kurban edicidir,
yaayanlan kurtarmak iin kurbanlan ldrtendir. Bize bunu hatr
latan Yuhanna, kltrn iindeki tm hakiki karariann kurbansal
bir karakteri oldugunu (decidere: hatrlayn, kurbann bagazn kes

Decidere : Franszcada karar (vermek) anlamna gelen dtcision szcg nn

Latince kkeni - . n .

1 58

GNAH KECISI

mektir), dolaysyla aga kmam bir gnah keisi etkisine , kutsal

tarzda bir kymc temsile uzandgn vurgu lar.
Byk rahibin karar , kutsaln ve kkeninin nihai anlann
sunmaktadr. Bu aga k , konuann ve dinleyenlerin bilgisi d
nda gerekleir. Kayafa ve dinleyicile ri ne yaptklarn bilmedikle
ri gibi , ne dediklerini de bi lmezler. Dolaysyla onlar baglamak ge
rekir. Bizim politik gerekliklerimiz onlarnkinden daha sefil oldu
gundan onlar zellikle baglamamz gereki r; bizim yalnzca dilimiz
bile daha ikiyzldr. Biz , Kayafa'nn konutugu gibi konumaktan
kanrz, nk onun szlerinin anlamn , hala eksik de olsa , daha
iyi anlamaktayz: Bu, anlanmann bizde epeyce yol alm oldugu
nun kantdr. Ama bunu Yeni Ahit'le ilgili incele melerden , dinler ta
rihi , etnoloj i veya siyaset bilimi metinle rinden anlayamayz bunu .
"Uzmanlar" bizim sylediklerimizin hibirini grmemektedir. Onlar
hari, bu bi lgi dnyan n en benimsenmi eyidir; belirttigim d isip
linler bunu hi kabul etmek istemezle r. Bunlarn hepsi de sanki ha
kiki sezgileri gelitirmek iin degil d e bastrmak ve etkisizletirmek
iin yaratlm gibidir. Byk altst olularn afagnda durum her
zaman byledir. Gnah keisi bilgisine gsterilen diren, altst olu
un gere klemesini engellemeyecektir; diren, bu altst oluun ya
knlgnn birok iaretinden biridir sadece .
Yuhanna'nn cmlesini gerekten anlayacak, onun lncil baglam
iinde anlanndan azami yarar saglayacaksak eger, bu baglamdan
koparmamamz ge re kir onu. Anlama , mekanizmay dpedz akla
maya bagl degildir artk; amac, direncimizi artrma k , bizi kurban
Iatrma mekanizmasna kaplmaktan , onu kuatan kymc temsille
re ve destekleyici mimetik egzersizlere ynelmekten alkoymaktr.
Bu , ilk dinleyiciler zerindeki etkinin tersidir. Her iki etki d e gn
mz dnyasnda gzlenir ve bu da, ncil'den gelen anlamann , k
t de olsa iyi de olsa bizim tarihimiz iinde almakta oldugunun
iaretlerinden biridir.

SAO ECE B R KS lS0N OYE...

1 59

ntropoloj ik adan , anlamann zsel ilevi, her trl kymc

A temsilin iinde kkrttg krizdir. ilede , kym asndan biri

cik olan bir ey yoktur. Bu dnyann tm glerinin koalisyonunda
biricik olan bir ey yoktur. Tm mitlerin kkeninde ayn koalisyon
bulunur. Incillerde artc olan udur: Orada da bu koalisyonun
oybirligi vurgulanr, ama tm mitolojik metinlerin, tm politik me
tinleri n ve hatta tm felsefi metinlerin yaptg gibi nnde egilmek
veya hkmne boyun egmek iin degil de , bu oybirliginin mutlak
yanl n , en kusursuz hakikatsizligini ifa etmek iin vurgulanr.
Anlamann esiz radikalizmi buradadr. Bunu anlamak iin,
bunun kart olan , Batl ve modem dnyadaki politik dnceyi
ksaca anmak gerek. Bu dnyann gleri simetrik olmayan iki gru
ba aynlr: Bir yanda yerleik otorite vardr, te yanda ygn. Birinci
ler genellikle ikinciler zerinde baskndr; ama kriz dneminde bu
tersine dner. Ygn sadece baskn knakla kalmaz, ayn zamanda,
grnte en sarslmaz yetkililerin bile gelip eridikleri bir tr pota
olur. Bu kaynama sreci , gnah keisi araclgyla, yani kutsallk
araclgyla yetkililerin yeni bir kalba dklmesini saglar. Siyasal bi
limin ve diger insan bilimlerinin nfuz etmeyi baaramadg bu s
reci mimesis teorisi aydnlatr.
Ygn yle gldr ki, en artc sonulan bile elde etmek iin
tm toplulugu bir araya getirmeye gerek duymaz. Grevli yetkililer
onlann nnde egilir ve ygnn kaprisinin talep ettigi kurbanlan
ona teslim ederler, tpk Pilatus'un lsa'y ve Hirodes'in Vaftizci Yah
ya'y tesl im e tmesi gibi. Bylece yetkililer kendi kathmlanyla ygn
daha da iirir ve onun tarafndan emilirler. ileyi anlamak, yalnz
ca Kayafa ile Pilatus arasndaki degil, Yahuda ile Petrus arasnda,
"Onu armha gerin!" diye bagranlada bagnlmasna ses karma
yanlar arasndaki tm farkn da geici olarak ortadan kalktgn an
lamak demektir.
Ister "tutucu" olsunlar, ister "devrimci", modem politik dn-

1 60

G0NAH KECS

celer, sadece tek bir g kategorisini eletirirler - ya sadece yndr

eletirilen, ya da yerleik otorite . Ona kar da tekine sistematik
destek vermeyi gerekli grrler. Onlar "tutucu" ya da "devrimci"
olarak snflanciran ey bu tercihtir. Toplu msal Szleme'nin hala in
sanlar bylerneye devam etmesinin nedeni , ierebilecei hakikat
ler deil, iki g kategorisi arasnda srdrdg badndrc sal
nmdr. Ilerinden birini kesin olarak semek ve btn partile rin
"rasyonel" yeleri gibi ona bagl kalmak yerine, uzlamaz olanlar
uzlatrmak istiyordu Rousseau ; onun yapt, gerek bir devrimin
kasrgasn andrr; tpk devrimin kendisi gibi o da dile getirdii b
yk ilkelerle bagdaamamaktadr.
Tutucular, tm kuruniam otoriteleri , dinsel, kltrel, politik,
hukuksal bir gelenegin srekliligini cisimletiren tm kurumlar pe
kitirmeye alrlar. Bunlar, yerleik iktidariara ar hogr gster
dikleri sulamas karsnda dayankszdrlar. Buna karlk, ygn
dan gelen iddet tehditlerine ok duyarl drlar. Devrimcilerde du
rum tersidir. Kurumlar karsnda sistematik olarak eletirel olan
devrimciler, ygnn iddetini utanp skl madan kutsarlar. Fransz
ve Rus devrimlerinin devrimci tarihileri bu devrimierin tm cina
ye tlerini mitolojikletirir. Ygn zerine her ciddi aratrnay "gerici"
olmakla sularlar. Bu alanlarn aydnlatlmas onlara cazip gelmez.
Kurbanlk mekanizmalarn "dnyay deitirmek" iin glgeye ihti
ya duydugu bir gerektir. Yine de byk devrimci yazarlar, gerek
iddetin sembolik roln aka hissettirirler, Saint-just'n kraln
lmyle ilgili szlerinde oldugu gibi.
Tam da devrimciler iddete aka bavurduklar iin, arzulanan
etkiler artk saglanamyordur. Sr, belli olmutur. iddet temeli ar
tk e tkin degildir, ancak terr yoluyla srdrlebilmektedir. Bu ,
Angio-Amerikan demokrasisi karsnda Fransz Devrimi iin ks
men geerliyse eer, Marksist devrimler iin fazlasyla geerlidir.
Modern politik dnce ahlaktan vazgeemez , ama hem politik ol-

SADECE BIR KiSI LSN DiYE.

..

161

maya devam e d i p h e m katksz ahlak da olamaz. Dolaysyla, ah

laka bir baka harcn karmas gere ir. Nedir bu? Gerekten de bu

nu bilmeye altgmzda, ister istemez Kayafa'nnki gibi ifadelere

vanrz: "Onun ya da onlarn yok olmas, toplulugun yok olmasna
yegdir. . .

"

Rakip eletiri okullar kadar, farkl siyasal dnce akmlan da

lncil vahyinin ksmi ve arpk uyarlarnalanna dayanr. Bizim dnya
mz, Hristiyan itizalleriyl e , yani blnme ve aynlklarla doludur.
ltizal (heresie) szeugnn anlam da budur. Anlamay mimetik
re kabette bir silah olarak kullanmak , onu bir blnme gc yapmak
iin , ncelikle onun kendisini blmek gerekir. Anlama dokunul
maz kaldg srece ban gc olarak kalr ve ancak paralandgnda
savan hizmetine geer. Bir kez paralandktan sonra, ikizlerin bir
biriyle savanda, bu anlama olmadan sahip olunabilecek silahla
rn hepsinden ok stn silahlar salar. Bu nedenle , bu cesedin par
alan etrafnda bitmek bilmeyen tartmalar yaplr ve gnmzde ,
bu anlamann kt kullanmlannn zararl sonularndan elbette
anlamann kendisi sorumlu tutulmaktadr. Matta Incilinin kyamet
blm , tek bir arpc cmleyle srecin btnn kapsar: Le ne

rede ise, akbabalar oraya ecek. (Matta 24: 2 8)

Inciller, tarihsel kymclarn ve zellikle m itolojik kymclann
b izden gizledikleri eyi , yani kurbanlannn bir gnah keisi oldugu
nu srekli aa kanrlar, tpk Guillaume de Machaut'nun szn
ettii Yahudileri bizim gnah keisi olarak tanmlamamz gibi . G
nah keisi deyimi kullanlmamtr, ama onun yerini daha iyi tutan
bir baka deyim vardr lncillerde: Iann'nn kuzusu. Deyim, tpk g
nah keisi gibi , bir kurbann tm dierlerinin yerine gemesini ifa
de eder, ama keinin tiksinti verici ve kt kokulu yananlamlannn
yerine kuzunun tmyle olumlu yananlamarn getirerek, bu kur
bann masumiyetini , mahkumiyelinin adaletsizliini, hedef olduu
kinin nedensizliini daha iyi ifade eder.

} 62

GNAH KECS

Demek ki her ey son derece aikardr. lsa , Eski Ahil'teki tm

gnah keilerine , kendi topluluklan tarafndan katledilen ya da ezi
yet ektirilen tm peygamberlere (Habil , Yusu f, Musa, Yah ve'nin
Hizmetkar , vs) benzetilir srekli olarak; ve o da kendisini onlara
benzetir. Ister bakas tarafndan adlandrlm olsun , iste r kendi ad
landrsn, hakir grlen kurban rol , masum olduu lde , adlan
drmay esinleyen eydir. O, duvarclarn reddettii tatr ki , temel
ta olacaktr. Ayn zamanda srmenin ve skandaim tadr, en bil
geler bile o taa arpp derler, nk anlam daima mulaktr, es
ki tr tanrlada kartnlmas kolaydr. Kral unvanna varncaya ka
dar her ey, kutsal kralln "kurbansal" niteliine bir gnderme ie
rir. Kaypak anlaml olmayan bir iaret talep edenler, Yunus ia reti'yle
yetinmelidirler.
Yunus iareti nedir? Matta'nn metninde halinaya gnderme ok
aklayc degildir; tm yorumcularyla birlikte Luka'nn sessizligini
ona tercih etmek gerekir. Ama bu noktada , lsa'nn muhtemelen ce
vapsz brakm oldugu soruya Matta'dan daha iyi cevap bulmaya
almamzn nnde hibir engel yoktur. Ve daha ilk satrlardan iti
baren bilgi sahibi oluruz. Bir frtna srasnda, tehlike iindeki tekne
lerini kurtarmak iin gemicilerin denize ata':aklan kurban , kurada
Yunus kar. Yunus'un iareti, yine kolekti f kurban belirtmektedir.
emek k i , "gnah keisi"yle ilikili iki tr metnimiz var. Hepsi

D kurbanlardan sz eder ama kimileri kurbann bir gnah keisi

oldugunu sylemez ve onlarn yerine bunu biz sylemek zorunda

kalnz: megin Guillaume de Machaut'nunki ve mitolojik metinler.
Digerleri kurbann bir gnah keisi oldugunu bize kendileri syler:
lncille r. lsa'nn bir gnah keisi oldugunu sylyor olmam benim
bir meziyetim deildir, asla uzgrllmn kant dei ldir, n
k metin, kurban Tanrnn kuzusu diye nitelendirerek bunu zaten
syler, hem de mmkn oldugunca ak seik yapar bunu , onu du-

SADECE BiR KiSi LSN DiYE. ..

163

varclarn att ta olarak, bakalan iin strap eken olarak takdim

etmesiyle ve zellikle kymc arptmay bir arptma olarak, baka
deyile , inantmamas gereken ey diye sunmasyla yapar bunu.
Buna karlk Guillaume de Machaut'yu yorumluyorum; ve met
nini bitirirken, "Yahudiler gnah keisidir," diye yazahilrnek iin uz
grl l m kantlamarn gerekiyor, metinde yer almayan ve yaza
rn istedii anlam yalanlayan bir eyi ileri srmem gerekiyor. Yazar
bize kymc bak as iinde bir arplmay deil, inan lmas gereken

eyi, plak hakikat olduuna inandg eyi sunuyor. Metnin bizim

iin ortaya kard gnah keisi, metnin iinde ve metin iin gnah
keisidir. Bizim ortaya karmamz gereken gnah keisi ise metnin
gnah keisidir. Metnin btn temalarn belirledii halde metnin
iinde ortaya kamaz; asla anlmaz. Kendi yaplandrdg metinde te
ma halini alamaz . Bir tema degildir, yap tan d n c bir mekanizmadr.
Ben mmkn old ugunca sade olmay vaat ettim ve tema ile yap
arasndaki kartlk bazlarna soyut ve jargon kokan bir laf gelebilir.
Yine de kanlmaz . Onu ak seik klmak iin, eldeki soruna uygu
lamamz gerekir. Guillaume'un karsnda "Yahudiler gnah keisi
dir" diye haykrdgmzda, bu metnin doru yorumu zetlenmi olur.
Yazarn eleti rmedii kymc sunu saptanm olur ve buna getirilen
yorumla, Yahudiler, ile hikayesindeki lsa'yla ayn yere konmu
olur. Onlar sulu degildir, nedensiz bir kinin kurbandrlar. Tm y
gm ve kimi zaman da yetkililer tersini syleme konusunda hemfikir
dir ama bu oybirlii bizi etkilemez. Kymclar ne yaptklarn bilme
mektedir.
Bu trden bir deifre uyguladgmzda , hepimiz bilmeden yap
salclk etmi oluyoruz, hem de dik alasndan. Yapsal eletiri bizim
sandmzdan daha eskidir ve ben , tartmasz ve tartlmam r
nekler bulmak iin, bunu mmkn oldugunca uzakta aramaya git
tim. Gnah keisi demek, Guillaume de Machaut'nun metni rne
inde yeterli olur, nk bu deyim burada, onun szn ettii Ya-

1 64

GNAH KEISI

hudileri bizim -lsa meginde Incillerin yaptg gibi- mevcut halle

riyle saptadgmz gnah keileri olarak gremeyen bir yazann yalan
c bak as iinde sunulan tm kymc basmakalplarn , tm te
malarn kaynaklandg gizli yaplandrc ilkeyi i fade eder.
lki tr metni, Guillaume de Machaut'nunki ile lncilleri , her ikisi
de "gnah keisi"yle belli bir i likiyi srdryor gerekesiyle zde
grmek sama olur. Ayn olay yle farkl biimde betimlemektedir
ler ki, bunlar kantrmak ahmaklk olur. Birincisi bize kurbann
sulu oldugunu sylemektedir, onu eleti rel olmayan bir kymc
temsile mahkum eden gnah keisi mekanizmasn yansttgndan,
bu e letiriyi bizzat bizim yapmamz gerekmektedir; ikincisiyse bu
eletiriyi bizden nce yapmtr, nk kurbann masumiyetini ilan
etmektedir.
Bu potansiyel karkhgm niin gln ve yanl oldugunu iyi an
lamak gerekiyor. megin , bir yanda Guillaume'un Yahudi-kartlg
ile te yanda bu ayn Guillaume'un modern bir tarihi tarafndan
sulanmasn , her iki metnin de (Guillaume'unki ile tarihininki) g
nah keisi mekanizmasyla sk ama belirsiz bir ilikileri var gereke

siyle birbirinden ayrt etmezsek biz de ayn lde yanla dm

oluruz. Byle bir kartrma gerekten de groteskin ve entelektel
sapknlgn dorugu olur.
Bir metinle ilikili olarak gnah keisini anmadan nce kendimi
ze sormamz gereken ey, metnin gnah keisinin mi (gizli yaplan
drc ilke) , yoksa metin iindeki gnah keisinin mi (ak seik g
rlen tema) sz konusu oldugudur. Yal nzca birinci durumda met
ni kymc olarak, kymc temsile tamamen boyun egmi olarak ni
telemek gerekir. Bu meti n , dile getirmedigi gnah keisi etkisinin
denetimi altndadr. tkinci durumda ise , tersine , metin gnah kei
si etkisini aka belirtir, bu etkinin denetiminde degildir. Bu metin
artk yalnzca kymc olmamakla kalmaz, bir kynn hakikatini de
aga karr.

SADECE BIR KiSI LSN DIYE...

1 65

Yahudi-dmanlg ve tarihiler megi , benim tanmlam oldu

gum ok basit, neredeyse fazla basit ayrm iyice anlalr klar. Beni
ilgilendiren ey udur: Bu ayrm , mitoloji ve lncil metni gibi baka
tr rneklere dogru yer degitirdiginde ank kimse onu anlamamak
ta , kimse grmemektedir.
Benim tenkitileri m , bizlerin Guillaume de Machaut'yu okudu
gumuz gibi mitoloj inin de okunabilecegini kabul etmezler. ok
benze r metinlere kend ilerinin uyguladg yntemin mitlere uygula
nabilecegini tahayyl edemezler. Ellerinde ok gl bir fener olma
sna ragmen , benim inceledigim metinlerde asla bulamayacaklan,
bulamadklan eyi, gnah keisi temasn ya da motifini bouna arar
lar. Elbette tema ya da motiften sz eden onlardr; benim bir yap
landrc ilkeden sz ettigimi gremiyorlar. Olmayan eyleri gr
mekle, mitlerde yer almayan eyleri millere katnakla suluyorlar
beni . Metni ellerine alp , benim szn ettigim nl gnah keisini
muglaklga yer vermeden gsteren blm, satn, szcg onlara
gsternemi buyuruyorlar. Ben onlar memnun edemem , onlarsa be
ni "kesin olarak rttklerini" sanyorlar.
Mitler, gnah keisi konusunda suskundur. Bu byk bir keif
gibi gzkmektedir. Benim bu kefi yapmam gerektigi yargsnda
bulunur e letirmenlerim , nk onlar beni okurken bunu yapmak
tadr. Beni bu gl hakikat konusunda var gleriyle egitmektedir
ler. Onlarn hepsi bende "Franszlara zg" ya da "Amerikallara z
g" (duruma gre degiir) sistem ruhu dedikleri bu hastalgn tipik
bir vakasn grmektedirler. Benim gibi insanlarn gzleri ve kulak
lan , yalnzca onlarn teorilerini onayladka vardr. Gerisini, gz
nn yana bakmadan ortadan kaldnrlar. Ben onlarn hepsini tek
bir temaya indirgiyorum. Yeni bir indirgemecilik icat ediyorum. Ben
den nceki birok kii gibi , zel bir veri seiyoruro ve bunu baka
lannn zararna iyice abartyorum.
Bu eletirmenler sanki gnah keisi mitlerde adyla sanyla gei-

1 66

GNAH KECiS1

yormu gibi konuuyorlar. Beni kesin olarak honutsuz etmemek

iin, sanyorum , taviz vermeye hazrlar, gnah keisine kk bir
yer amay elbette isterler ve kukusuz bu yeni gelen temay kabul
etmek iin diger tema ve motiflerin iyice skmasn talep ederler.
ok cmertler. Gerek u ki , beni ilgilendirdigi anlamyla gnah ke
isinin millerde hi yeri yoktur. Eger bir yeri olsayd ben ister istemez
haksz olurdum, "teorim" kerdi. Benim grdgm ey, yani tm
d temalar yneten yaplandnc ilke olamazd .
imdi , Guillaume de Machaut'nun metninin, kendisi zikretmi
yor diye, gnah keisi yapsyla hi ilgisi olmadgn ileri srmek g
lntr. Bir metin gnah keisinden ne kadar az sz ediyorsa, ken
dini yneten ilkeyi saptamaktan ne kadar uzaksa, o kadar fazla onun
etkisi altndadr. Bu durumda ve yalnzca bu durumda, tamamen
kurbansal yanlsamaya ve kurbann sahte sululugu na, yani byl
nedensellige bagl olarak kaleme aln m demektir. Kymc karak
terleri nedeniyle bize gnah keisini esinleyen metinlerde gnah ke
isi i fadesinin ya da dengi bir ifadenin ak ak yer almasn bekle
yecek kadar ahmak degiliz. Kymc temsilleri deifre etmek iin ,
iddet uygulayanlarn kendi kendile rini "gnah keilerini ortadan
kaldranlar" olarak tanmlama nezaketini gstermelerini beklersek,
daha uzun sre bekleme tehlikesiyle kar karya oluruz. Neyse ki
kymlannn dalayl ama effaf saylabilecek izlerini bize brakmlar
dr - bu izler olduka effatr ama yine de yorumlanmalar gerekir.
yleyse mitlerde durum niin farkl olsun? N iin ayn kymc bas
makalplar, ya da onlarn el abukluguyla yok edilmesi , burada da ,
kymc bir yaplanmann, bir gnah keisi etkisi'nin dalayl iaretle
rini oluturmuyor olsun?
Gnah keisinin yaplandrc kullammn evremizdeki dnyay
la snrlyoruz ve en fazla ortaaga kadar uzanyoruz. Tarihsel metin
lerden mitolojik ve dinsel metinlere getigirniz anda, ne kadar baya
g olursa olsun bu kullanm kelimenin tam anlamyla unutuyoruz ve

SADECE BIR KISI LSN DiYE

. . .

167

onun yerine, Kutsal Kitap'taki anlamyla bir gnah keisini degil

(nk bir yere varmamaz saglayabilirdi bu !), bizi hi de ilgin ol
mayan anaziara srkleyen Frazer ve yandalarnn anladg an
lamda ayinsel bir gnah keisini koyuyoruz. Ayinler esrarengiz ey
lemlerdir kukusuz, zellikle uygulayanlar iin byledir, ama bun
lar kastl, niyete bal eylemlerdir. Kltrler kendi ayinlerini bilin
sizce uygulayamaz. Ayinler, devasa kltrel metin iindeki temalar
ya da motijl er'dir. Gnah keisi deyimini yalnzca ritel anlamda ele
alan ve genelletiren Frazer etnolojiye nemli bir hakszlk yapm
tr deyimin en ilgin anlamn gizlemektedir. Modem zamaniann
afanda ortaya kan bu anlam , herhangi bir ayini, bir temay ya da
bir kltrel motifi deil, kymc eylemin ve temsilin bilinsiz meka
nizmasn (gnah keisi mekanizmasn) tanmlar.
Gnah keisi ayinlerini icat eden , nk tm ayinlerin kkenini
gnah keisi mehanizmas'nda grmeyi baaramayan Frazer, tema ile
yap arasndaki kartlg, dneminin tm bilimi gibi ok can skc
bir biimde ksa devreye uratmtr. Guillaume de Machaut'nun
metnini okurken dilimizin ucuna gelen popler ve baya deyimin,
hazrlamakta olduu tamamen temalik ve ister istemez kusurlu an
siklopedinin iindeki tm tema ve motiflerden son derece daha zen
gin , daha ilgin ve dourgan olduunu gremedi. Frazer, genel ola
rak dinsel olan ile bir bireyin ya da bir aznln ounluk grubuna
"gnah keisi" olarak hizmet ettiini sylerken kastettiimiz grn
g tr arasnda bir iliki olup olmadn asla kendine sormakszn,
bir Ibrani ayinini aslnda var olmayan btn bir ritel kategorinin s
ra ba yapmak iin dosdoru Levililer'e yneldi . Burada gnah ke
isinin kavranmas asndan temel nemde bir ey olduunu gre
merli. Grngnn bizim zamanmza uzandgn gremedi; onun
burda grd ey yalnzca kaba bir boinan oldu ve pozitivizmin
bizi bundan kurtarmaya tamamen yettiini dnd. Hristiyanhg
bu boinancn kal nts, hatta nihai zaferi olarak grd.

1 68

GNAH KECISI

Bugn de dncemizi tarihsel olandan mitoloj ik olana yneltti

imizde, yaplandrc gnah keisinden Frazer'in ve Frazer'cilerin
uydurdugu tema ya da motifin hazin yavanlgna geeriz . Ama bu
entelekteller bu almay yapmak iin burada olmasalard , baka
lan onlarn yerine bunu yapard. Zaten onlar baladklarnda iin
te biri yaplmt. Bunun da dzeltilmesi kolay bir hata olduunu ha
yaline kaplarak ilk hatay ikiye katlamamak gerekir. ok temel bir
sorunla kar karyayz burada. alma rnn yol at yanl anlama
lann direngenliine bakarak unu syleyebilirim: Mitoloji ve din ba
hislerinde gnah keisinin yaptandnc kullanmndan kanma ei
limi , etnoloji alannn ok tesine geer. Bu kanma evrenseldir ve
yukarda szn ettiim kltrel izo freniyle birdir. Tarih okurken
kullandmz ltleri mitoloji ve dine uygulamay ddetmekteyiz.
Cambridge etnologlannn , kendi fikirlerince Oidipus mitine
denk dmesi gereken gnah keisi ayinini her yerde aryor olmala
r anlayc bir durumdur. Oidipus ile "gnah keisi" arasnda sk
bir iliki oldugunu hissediyorlard ve haklydlar ama hangi ilikiyle
kar karya olduklann anlayamazlard. Dnemin pozitivizmi her
yerde tema ve motif dnda bir ey grmelerini yasakl"yordu. Ken
di yaplandrdg me tinde mevcut olmayan bir yaplandrc ilke fikri ,
onlara epistemolojik adan anlalmaz gelirdi. ou al im iin de
durum hep byledir - ve Guillaume de Machaut hakknda herkesin
tereddtsz kabul ettii yorumumda metnin iinde bulunamayacak
bir gnah keisine yaptm referansa ramen , u anda bile kendimi
anlatabildim mi bilemiyorum.
Frazer'den bu yana, geni bilgi sahibi baka okurlar da (rnein
Marie Delcourt ve daha yakn dnemde jean-Pierre Vemant) mitin
gnah keisiyle "bir ilikisi" oldugunu yeniden sezdiler. Mitin iin
de her yerde parldayan ve bu miti tm cadlk davalannn en kaba
s haline getiren k}'lmc basmakalplan grmemek iin, kukusuz
sradan olmayan ama niversiteye pek uygun bir krlk ve sarlk

SADECE BIR KISI LSN DIYE..

1 69

gerekir. Ama , gnah keisinin yaplandnc kullanmna , kymc

temsilin bu evrensel anahtanna dogru ynelinmediginden bu zaval
l muammay asla kimse zemez. l mitlere geldiginde, zellikle de
Oidipus'unki gibi psikanalitik, trajik, estetik ve hmanist kutsalla
glendirilmi ve bylece daha da effaflam bir mit sz konusu ol
dugunda , gnah keisi dncesi kanlmaz bir ekilde temann ve
motifin oluguna akp kaybolur. Demistifiye edilmi kynn kendili
ginden yapsalchg yok olur ve bir daha kimse onu bulamaz.
jean-Pierre Yemant bile , "yapsalchg"na ragmen tematizme
dmekte ve mitin iinde temalarla ve motiflerle kapl dz bir y
zeyden baka bir ey grememektedir. Bu motiflerin arasmda gnah
keisi veya pharmakos da vardr Yunanca kelimeyi, sanyorum mes
lektalan tarafndan etno-merkezcilikle sulanmamak iin kullan
maktadr. l Pharmakos'un Yunan kltrnn bir temas ya da motifi
oldugu dogrudur elbet, ama geleneksel filologlar bu temann Oidi
pus mitinin hibir ye rinde tam var olmadgn ve trajedide ksmen
yer bulsa bile ancak sorunsal bir biimde yer aldgm hemen saptar
lar; tema oradadr, nk Sophokles de, jean-Pierre Yemant'n ken
disi gibi, "bir eyden kukulanyordur". Sanyorum Sophokles'in
kukusu daha da teye gitmektedir, ama yazann anlattg hikayeyi
birazck bile degitirmesini yasaklayan tragedyann erevesinde do
layszca ifade edilemez. Aristoteles dixit [Aristoteles byle der] . Ku
ku yok ki Kral Oidipus'taki kymc basmakalp betimlemelerinden
Sophokles sorumludur. Miti bir davaya dntrr mimetik reka
bet srecinden basmakalp sulamay tretir; ya tm tebas iin tek
bana ac eken kral fikriyle karlanz metinde , ya da Laios'un ko

lektif katillerinin yerine tek bir sorumlunun, Oidipus'un getigini

grrz. Aslnda yazar, Laios'un ok sayda katil tarafndan ldrl
dgnde srar eder. Oidipus'un kendini aklamak iin bu ogula g
vendigini gsterir bize Sophokles; ama sonra, kendi sordugu soru Mythe et tragedie en Grtce anciennc, Mas pero , 1 972 , s. 99- 1 3 1 .

1 70

G NA H K E C 1 S 1

!ara cevap verme kten esrarengiz biimde geri durur.2 Evet , Sophok
les bir eyden kukulanmaktadr ama ya pland rc gnah keisi ni
aa karnakla lnciller, hatta Peygamberler kadar bile ileriye git
mez . Yunan kltr bunu yasaklyordur. Mit, onun ellerinde , patia
y p paralanarak kendi i ileyiini ortaya sermez; tuzak Oidipus'un
zerine kapanr. Ve bizim tm yorumculanmz da ayn tuzaa yaka
lanrlar. jean-Pierre Ye mant da dahildir bunlara ; temadan baka bir
ey grmez ve hibir zaman u asl sorunu ortaya koymaz : Milin bir
btn olarc-!k te msil edilmesi ve tragedyann kukusuz sarst ama
Inciller gibi altst edip yalann aa vurmad kymc sistem .
Burada asla grlmeyen ey, Oidipus'un ayn anda h e m esnest
i-oul ve baba katili, hem de phannakos olamayacadr. Biz phar

makos dediimizde, bunu Yahudilik ve Hristiyanlktaki kirlenmi

anlamyla masum kurban olarak anlyoruz . Yine de terimin ctno
merkezci bir kavran deildir bu; nk Yahudiler ve Hristiyanlar
iin pharmakos'un ya da gnah keisinin masumluu , ancak Guilla
ume de Machaut'nun demistifikasyonundan ve byl dncenin
reddinden vazgemek pahasna inkar edebileceimiz bir hakikattir.
Oidipus ya bir gnah keisidir ve baba katli ile ensest suunun so
rumlusu deildir, ya da suludur ve en azndan Yunanlar iin -jean
Pierre Vernant'n kibarca pharmakos dedii- masum gnah keisi
deildir.
Tragedyann gerekten de her iki yne ekilen eyler ieriyor g
rnmesi, kendi isel atksyla ilikilidir; ne mite bal kalabilmek
te, ne de Peygamberlerin, Mezmurlarn ve I ncillerin yapt gibi mi
ti reddedebilmektedir. Tragedyaya gzelligini veren ey de onu pa
rampara e den bu i elikidir, yoksa bahtiyar hmanizmalann es
tetize edici sahte uyumu iinde masum gnah keisi ile sulu ou
lun imkansz ortak-yaarl deil.
2 San d ar Goodhart, "Oi d ipus an d Laius' Mimy Murd erers",
Diacritics, Man 1978,

s . 5 5 -7 1 .

SADECE BIR KISI LSN DIYE

. . .

171

jean-Pierre Ye rnant , gnah keisinden ziyade pharmakos'tan sz

etmekle , mitten yaylan kurban kokusuna hi duyarl olmayan mes
lektalarnn knamasndan synlacagn umar . Ama bu kadar az du
yarl insanlan memnun etmeye niin almal? jean-Pierre Ver
nant'n kendisi de bunun iin fazla duyarldr ve bu ite nerdeyse be
nim kadar zan altndadr. Guillaume de Machaut meginde gnah
keisi'nin yerine pha rmakos'u koyma fikri kimsenin aklna gelmez.

Guillaume de Machaut Yunanca yazm olsayd bile (aslnda tm

nl agda alimlerimiz gibi veba szcgnn yerine epydimie'yi
kullanrken yaptg ey bir bakma budur) kyma ugrayan masum
lara bak tarznn bir pha rmakos etkisiyle arptldgn sylemek ak
lmza gel mezdi. He.r zaman gnah keisi derdik. Oidipus mitinde
neyin tersine dndgn, bu milin hangi genetik ve yapsal meka
nizmay ortaya kardn anladgmz gn , sanyorum, Oidipus bir
gnah keisidi r demeye raz olmamz gerekecektir. Bu deyim ile jean

Pierre Yemant'n phanrakos'u arasndaki mesafe byk degildir ama

gl nyarglar insanlarn bu mesafeyi amasn engellemektedir.
jean-Pierre Yemant pha nrakos'tan sz ederken, tpk benim gnah
keisi'nden sz et mekle yaptm kadar aynlr mitten . Ama jean-Pi

erre Yemant'dan farkl olarak, ben hi tereddt etmiyorum; bu me

safeyi btnyle dogrulayabilirim. Pozitivist filologlar Guillaume de
Machaut'yu bizim hepimizin yapt gibi okurken ondan ne kadar
ayrlyorlarsa ben de mitten o kadar uzaklayorum, ne eksik ne faz
la. Allame pozitivistlerimiz, Oidipus ve miti sz konusu oldugunda
edebi sadakat adna kesin olarak yasakladklan eyi, Guillaume de
Machaut sz konusu oldugunda niin uygun buluyorlar? Onlar bu
na cevap veremez ama ben onlarn yerine cevap verebilirim. Guilla
ume de Machaut'yu gerekten de anlyorlar ama Oidipus mitini an
lamyorlar, en ok benimsedikleri eyi anlamyorlar, nk Bat h
manizmasnn Kutsal Kitap ve Inciller karsnda kendini merula
trmak iin ihtiya duyduu byk metinleri fetiletiriyorlar. Ayn

1 72

G NAH KECISI

yanlsamann bir varyantnn kurban olan bizim etno-merkezka

militanlanmzn durumu da byle. Guillaume de Machaut konusun
da gnah keisinin kullanmn niin etno-merkezci bularak mah
kOm etmiyorlar?
Okurlann bktrmak pahasna Guillaume'a sk sk geri dnme
min nedeni , bu metnin kendi ikin nemi degil , onunla ilgili yoru
mumuzun srf kkten yapsal olmasyla metinden kesin olarak ayrl
masdr. Metinde asla sz edilmeyen bir ilkeye dayanmaktadr bi
zim yorumumuz; ama yine de ok meru biimde dokunulmaz ve

,
,. gerekten tahrip edilmez bir yorumdur. Szn ettigim metinler
zerinde , Guillaume'un metni zerine yaptgm bu yorumun asla
daha fazlasn yapmadgmdan, bu yorum benim iin mkemmel bir
kar-kant oluturur; gnmzde yalnzca mitoloj ik ve dinsel alan
da degil, yorumla ilgili her alanda hzla reyen tm yanl dnce
leri sprp atmann en hzl, en akla yatkn ve en kesin yoludur.
Gnmz nihilizminin "radikal" iddialannn ardna gizlenen pelte
lemeyi aga vurur. Hakikatn hibir yerde olmadg , zellikle yo
rumladgmz metinlerde hi olmadg eklir.deki tehlikeli fikir her
yerde zafer kazanmaktadr. Bu fikrin karsna, Guillaume de Mac
haut'dan ve cadlk davalanndan hep birlikte ekip kardgmz ha
kikati hi tereddt etmeden koymamz gerekir. Bizim nihilistlerimi
ze unu sormalyz: Bu hakikatten de mi vazgetiler? Onlann gzn
de tm "sylemler", ister kymclann, isterse de kurbann bak a
sndan , gerekten eit mi oldu?

O N B iRi N C i B L M :

V A F T i Z C i YA H YA ' N I N
B OY N U N U N V UR ULMA S I

ristiyan-kartlan ve Hristiyanlar, zgnlk konusunda ayn

H anlaya sahip olmakla birbirlerine benzerler. Romantiklerden

bu yana gayet iyi bilmekteyiz ki, bakalanna benzememek, zgn
olmak, komuyla ayn eyi sylememektir; daima yeni ekoller ve
tarzlar yaratmaktr; gnmzn brokrat ve ideologlan gibi , yeni
etiket bile yaratamayan ve nc bir ey hayal edemediginden
"modern" ile "yeni" arasnda hi durmadan gidip gelen bir dnyada
yenilik uygulamaktr.
Bu zgnlk kavram, Inciller tartmasna da hakimdir. Incille
rin ve ardndan da Hristiyan dininin gerekten zgn olmas iin ,
onlann tm diger dinlerden baka bir eyden sz etmeleri gerekir.
Oysa, tpatp ayn eyden sz etmektedirler. Yzyllardan beri etno
loglanmz ve din tarihilerimiz bize bunu kantlamaktadr ve tm
bilimlerinin derindeki esini buradadr. En moda alimlerimiz, Incil
lerin ne kadar da ilkel oldugunu tekrarlayp duruyorlar. Ho bir sah-

1 74

G 0 NA H KE C S

ne iindeki u kolektif eziyete bakn , tpk en ilkel mitlerdeki gibi,

u gnah keisi olayna bakn . Ne ilgin! "Etnoloj ik" denen mitler
sz konusu olduunda, iddet bahsi asla ortaya atlmaz. Mitleri ve
dinleri ilkel olarak nitelemek, zellikle az ok vahi saymak yasak
tr. Bu "etno-merkezci sorunsal"n herhangi bir deeri olamaz . Ama
ite, ncilleri tartmaya kalktmzda bu terimiere bavurmak ye
niden mmkn ve hatta vgye deer olur.
Olaylan bu ekilde grmeyi hemen benimsiyorum ve etnologla
rn sylediklerini alklarla karlyorum. ncillerin mitlerle ayn
olaylardan sz ettiklerini sylerken hakldrlar. Inciller btn mi to
loji lerin merkezinde bulunan kurucu cinayetten sz ederler; ncil le
re en ok benzeyenler de en ilkel mitlerdir, bu noktada da hakldr
lar, nk genel kural olarak, bu cinayetten aka yalnz onlar sz
eder. Daha evrim lemi mitler bu ayn cinayeti -biimini deitirip
gzelletirmemilerse eer- zenle silmilerdir.
Inciller mitlerle ayn olaydan sz ediyorsa , diye dnr etnolog
lar, onlar da mitik olmak zorundadrlar. Ama bizimkilerin unuttuu
bir ey var. Ayn cinayetten farkl ekillerde sz etmek mmkndr.
Onu canilerin anlatt ekilde anlatmak da mmkndr, herhangi
bir kurbann deil, o karlatrma kabul e tmez kurbann , Incillerde
ki lsa'nn anlatt gibi anlatmak da mmkndr. Her trl duygu
sal dindarln ve kukulu acmann tesinde, ondan "karlatrma
kabul etmez kurban" diye sz etmek mmkndr. O, kymc bak
asna hibir ekilde , hibir noktada kendini kapurmad iin kar
latnlamazdr; ne olumlu anlamda, cellatlanyla aka hemfikir
olarak yapmtr bunu, ne de olumsuz anlamda , cellatlarna kar
-zgn kymc temsilin tersine dnm yeniden-retiminden , mi
metik tekranndan asla baka bir ey olmayan- imikarnc bak a
sn benimseyerek yapmtr.
iddetin temsil sistemini -ve Inciller dndaki her temsil siste
mini de- tmyle aa karmak iin iddetle olumlu ya da olum-

VA FT Z C YAHYA. N 1 N B O YN U N U N VUR U LMAS1

1 75

suz ibirliginin bu mutlak yoklugu zorunludur. Gerek zgnlk

[orijinallikl budur ve bu zgnlk kkene [orijine] geri dntr,
kkeni ortaya kanrken onu ortadan kaldran bir geri dn. Yeni
likteki sahte orijinall igin zelligi olan , kkenin srekli tekran, bu
kkenin saklanmas ve kamuf1e edilmesine dayanr.
Hristiyanlar Incillerin hakiki zgnlgn anlamadlar. Onlar,
ra kiplerinin anlayn benimse mekteler. Incillerin mitlerden baka
bir eyden sz etmedike zgn olamayacagn sanyorlar. Dolay
syla, Incille rin zgn olmadg fikrine raz oluyorlar. Muglak bir
bagdatrmaclg savunuyorlar ve kiisel inanlan da Voltaire'inkin
den ok daha zayf. Ya da, daima ayn dnce sisteminin iinde ka
larak , etnologlann kantlarlklan eyin tam tersini kantlamaya bou
na alyorlar. lsa'nn ilesinin her adan kkten yeni bir ey getir
digini kantlamaya bouna ugrayorlar. lsa'nn yarglanmasnda, y
gnn mdahalesinde , armhta, bir dnya olay olarak, kendi iinde
ei benzeri olmayan bir olay grme egilimindeler. Inciller ise , tersi
ne , lsa'nn gemiteki , imdiki ve gelecekteki tm kurbanlarla ayn
konumda oldugunu sylyor. Teologlar burada

az

ok metafizik ve

mistik metaforlar grmekteler. Onlar Incillerin lafzna bagl kalma

yp, ileyi fetiletirme egilimindeler. Dolaysyla dmanlannn ve
tm mitolojinin ekmegine bilmeden yag sryorlar. lncil metnince
kutsallgndan anndnlm iddeti yeniden kutsallatnyorlar. Bu
nun gereksiz oldugunun kant, olgulann aynnts bakmndan fark
l olan ama iin iine kattg mekanizmalar ve katlmclar arasnda
ki ilikiler asndan lsa'nn ilesine tmyle zde ikinci bir kolek
tif cinayet rneginin bizzat Inciller metninde yer almasdr.
Sz konusu olan Vaftizci Yahya'nn ldrlmesidir. Analizimi
Markos'un aniatsna dayandracagm. Uzun olmasa bile, bu metin ,
mimetik arzulara, sonra mimetik rekabetiere ve nihayet btnden
kaynaklanan gnah keisi etkisine artc bir belirginlik verir. Bu
metin , lsa'nn ilesinin basit bir yansmas ya da ikizi olarak grle-

1 76

G NA H KECISI

mez. Farkllklar yle byktr ki, iki anlatnn da kaynagnn tek ve

ayn oldugu ve hatta birbirlerine yaslandklar sonucu karlamaz.
Benzerlikler, sunulan olaylarn zde yapsyla ve bu iki olay mey
dana getiren bireysel ve kolektif ilikilerin her duru mda tek ve ayn
kavram (mimetik kavray) tarafndan mutlak biimde kontrol edi
liyor olmasyla daha iyi aklanr.
Vaftizci Yahya'nn ldrlmesi , lsa'nn ilesi hakkndaki anali
zim iin bir tr kar-snama saglar. Bize , lncil dncesinin kolek
tif cinayet balsindeki sistematik niteligini ve bu cinayetin Hristi
yanlk-d dinin oluumundaki roln dogrulama imkan verir.
Hirodes, z kardeinin ei Hirodiya'y ikinci e olarak almak is
tiyordu. Nebi, bu birlemeyi lanetlemiti . Hirodes nebiyi hapsettir
miti, ama bunun nedeni , grndg kadaryla, nebinin cesaretini
cezaland rmak kadar, onu kornnakt da. Hirodiya nebinin ldrl
mesini istiyordu. Kadn sonunda bir len srasnda, Hirodes'in ve
davetlilerinin huzurunda kendi kzn dans ettirerek bunu baarr.
Annesinden tahmat alm olan ve davetlilerce desteklenen kz, Vaf
tizci Yahya'nn ban ister ve Hirodes de bunu reddetmeye cesaret
edemez. (Markos 6: 1 4-28)
Bandan balayalm:
Hirodes'in kendisi , kardei Filipus'un kars Hirodiya yznden
adam gnderip Yahya'y tutuklatm, zindana attrp zincire vur

durmutu . nk H irodes bu kadnla evlenince Yahya ona, "Kar

deinin ka rs yla evlenmek ku tsal yasaya aykrdr" demitii. (Mar

kos 6: 1 7- 1 8)

Nebinin vurguladg ey, evliligin kat hukuksallg degildir. Ka r

deinin kansn almak yasaya aynnd r cmlesinde ,

exein (sahip ol

mak) fiilinin hukuksal yananlam yoktur. Freudcu-yapsalc dogma

Inciilere uymayan bir yorum tarzn destekler. Dar bir hukuksallg
-knama bahanesiyle- zaten asla egemen olmadg bir baglama da-

VAFTI Z C I Y AH YA' N I N B O Y N U N U N VU R U LMASI

1 77

hil etmeye almayalm . lncil metninin ruhu ve lafz buna kardr.

Asl sorun nedir? Dman kardeler. Kardeler, bizzat yaknlklan
nedeniyle rekabete mahkCmdur; ayn miras , ayn tac, ayn ei e
kiirler. Her ey bir mitte olduu gibi dman kardeler hikayesiyle
balar. Kardeler birbirle rine benzerlikleri iin mi arzulan ayndr,
yoksa arzular ayn oldugu iin mi birbirlerine benzerler? Arzulann
ikizligini beli rleyen ey mitlerdeki akrabalk il ikisi midir, yoksa
kardee olarak tanruhnan bir benzerligi belirleyen ey arzulann
ikizligi midir?
Bizim metnimizde , tm bu nermelerin ayn anda dogru olmas
da muhtemel gzkmektedir. Hirodes ve kardei hem Markos'un il
gilendigi arzu semboldr, he m de bu arzunun etkilerinin gerek
tarihsel megidir. Hirodes'in gerekten bir kardei vard, gerekten
ei Hirodiya'y onun elinden almt. Yusuf araclgyla bilmekteyiz
ki , kardeinin ayagm kaydrma arzusu , Hirodes'e ciddi d knkhk
Ianna mal oldu ; bizim metnimiz bundan sz etmez , ama bunlar ta
mamen mimetik engeller tarzndadr ve sonu olarak tamamen en
biya buyrugunun ruhuna uygundur. Hirodes'in bir ilk kans vard
ve onu boamak zorunda kalmt; terk edilen kadnn babas da da
madnn ve faszlgn cezalandrmaya karar verdi ve onu ok ac bir
bozguna ugratt.
Hirodiya'ya

sahip olmah, onu ele geinnek Hirodes iin herhangi

bir biimse l kuraldan dolay degil, ona sahip olmann ancak bir kar
dei onsuz braknakla mmkn olabilecegi iin yasaktr. Nebi, kar
sndaki kral mimetik arzunun zararl etkilerine kar uyanr. ncil
ler, kardeler arasnda hakemlik yaplabilecegi konusunda herhangi
bir yanlsamaya izin vermez. Bu uyany, Luka Incilindeki ok ksa
ama anlayc bir metinle karlatrmak gerekir:
Kalabalgn iinden biri lsa'ya, "gretmenim, kardeime syle de
miras benimle paylasn" dedi. lsa ona yle dedi: "Ey adam, kim

beni zerinizde yarg ya da hakem yapt?" (Luka 1 2 : 1 3- 1 4)

l 78

GNAH KECS

Kardeler, blnmez mirasn evresinde blnmlerdir. Isa

kendinin yetkisiz oldugunu ilan eder. Kim beni zerinizde yarg ya
da hakem yapt? deyii, Msr'dan k'n bandaki bir cmleyi ha

trlatmaktadr. Musa ilk kez bir Msrl ile bir Ibraninin arasna girer.
Ihraniye kt davranan Msrly ldrr. Ikinci kez iki Ibraninin
arasna girer ve u soroyla karlar: Kim seni bamza ynetici ve ya r
g atad? Msrly ldrdn gibi beni de mi ld nnd

istiyorsun?

lsa'nn burada Musa'nn syledigini degil de Ibraninin -Musa'nn

otoritesine kar kmak iin- syledigini tekrarlamas arpcdr.
lsa , sorunun tpk Musa'ya soroldugu anda bir cevap gerektinneme
si gibi kendisinden de bir cevap beklemedigini ima etmektedir. Kim
se onu, lsa'y , bu kardeler arasmda hakem olsun ve paylamlann
kurala baglasn diye grevlendirmemitir ve grevlendirmeyecektir.
I sa burada kendisinin de sonuta Musa gibi tanrsal bir grevle
grevlendirildigi fikrine kar m kyordur? Kukusuz degil; ama
lsa kendi grevinin Musa'nnkinden ok farkl oldugunu ileri sr
mektedir. Ulusal kurtarc ve yasa koyucu dnemi gemitir. D
man kardeleri, kendi iddetlerine son verecek kurall bir iddetle
ayrmak mmkn degildir artk. Musa'ya nceki cinayetini hatrla
tan ibraninin itiraz , bundan byle evrensel olarak geerlidir. Meru
iddetle gayri meru iddet arasnda bir ayrm yaplamaz . Yalnzca
dman kardeler vardr ve onlar da ancak mimetik arzudan vazge
ecekleri umuduyla bu arzuya kar uyarlabilir. Yahya'nn yaptg
da budur ve onun uyars lsa'nn hep yaptg Tanr Krallg vaazn
hatrlatr.
Nebi dnda, metinde yalnzca dman kardeler ve mimetik
ikizler vardr: Anne ve kz, Hirodes ve kardei , Hirodes ve Hirodiya .
B u son i k i ad, fonetik olarak ikizligin kantdr v e b u adlar bizim
metnimizin banda , birbiri ardna srekli tekrarlanmtr; oysa dan
szn ad gemez, kukusuz bunun nedeni ona yanklayacak bir ey
olmamasdr; mimetik etki asndan bir ey katmaz.

VA F T i Z C i YA H YA . N 1 N B OY N U N U N VU R U L M A S 1

1 79

Hirodes'in Hirodiya iin ekitigi kardein, daha dogrusu vey

kardein ad, Markos'un yanllkla ileri srdg gibi Filipus degil
di, onun da ad Hi rodes'ti , kardeiyle aynyd ; Hirodiya iki Hirodes
arasnda kalm buluyordu kendini . Eer Markos bunu bilseydi,
muhtemelen bu adalk zerinde oynard . Tarihsel gereklik metin
den daha da gzeldir.
Bizim metnimizin snrnda, Yahya'nn uyars, anlatnn btn
ne hakim olan ve anlatnn doruk noktasnda nebinin ldrlmesiy
le sonulanan iliki tarzn belirtir. Arzu aalr ve iddetlenir, n
k Hirodes nebinin uyansn dikkate almamakta ve herkes de ona
uymaktadr. Metindeki tm olaylar, tm ayrntlar bu arzunun ard
k anlarn rnekler; bu anlarn her biri , nceki anlarn baarszl
ndan beslenen bir vaat yarnn anlamsz mant tarafndan re
tilmitir.
Hirodes'in her eyden nce kardeini yenmek isterliginin kant ,
bir kez sahip olunduktan sonra Hirodiya'nn kocas zerindeki do
rudan etkisini tmyle yitirmesidir. nemsiz bir nebiyi bile ldr
temez ona. Hirodiya , amacna erimek iin, kendisini dman kar
deler asndan bir dl haline getirerek Hirodes zerinde nfuz
kurmasn salam olana benzer gensi bir konfigrasyonu bu kez
kznn yardmyla yeniden oluturmak zorundadr. Mimetik arzu
bir yerde snerken, biraz tede daha iddetli biimde yeniden orta
ya kar.
Hirodiya, Yahya'nn szyle inkar edildiini , silindii hisseder.
Insan olarak dei l , mimetik dl olarak bu durumdadr. Kendisi de
ayrm yapamayacak kadar mimetizmle kemirilmektedir. Nebiyi Hi
rodiya'nn inlikamndan esirgemekle Hirodes de arzunun yasalanna
uygun davranyordur; nebinin szlerini onaylar ve terk edilen kad
nn kini arta r. Yahya tarafndan reddedildii iin Yahya'nn cazibe
sine kaplan arzu, imha arzusu halini alr; hemen iddete doru ka
yar.

1 80

G NA H K E C I S I

Kardeimin arzusunu taklit ederek, ben de onun arzuladg eyi

arzuluyorum, ortak arzumuzu tatmin etmeyi karlkl olarak engel
liyoruz. lki tarafta diren iddetlendike , arzu da glenir; model
engel oluturduka, engel de o lde model olur, yle ki sonunda
arzu yalnzca kendisine kar duran eyle ilgilenir. Yalnzca kendisi
nin kkrttg engellere tutulur. Vaftizci Yahya bu engelin ta kendi
sidir; esnemez, yaziatrma teebbslerine tamamen kapaldr; Hiro
des'i ve zellikle Hirodiya'y byleyen de budur. Hirodiya her za
man iin Hirodes'in arzusunun olu halidir.
Mimetizm ne kadar iddetlenirse , bir kiiden digerine kin olarak
o lde hzl aktarlr. Metnin devam , bu yasann olaganst bir
aklamasdr:
Hirodiya'nn kz ieri girip dans etti. Bu , Hirodes'le konuklannn
houna gitti. Kral gen kza , "Dile benden, ne dilersen veririm" de
di. Ant ierek, "Benden ne dilersen, kralhgmn yars da olsa, ve
ririm" dedi . Kz dar kp annesine, "Ne isteyeyim?" diye sordu.
"Vaftizci Yahya'nn ban iste" dedi annesi . Kz hemen koup kra
ln yanna girdi, "Vaftizci Yahya'nn ban bir tepsi zerinde he
men imdi bana vermeni istiyorum" diyerek dilegini aklad.
(Markos 6: 22-25)
Hirodes'in ikramndan sonra tuhaf bir ey olur. Daha dogrusu ,
tuhaf olan, hibir ey olmamasdr. Gen insanlarn arzulamas bek
lenen degerli ya da lgnca eyleri sayp dkmek yerine , Salome ses
siz kalr. Ne Markos ne de Matta dansze isim verirler. Biz onu, Hi
rodiya'nn bu ad tayan bir kzndan sz eden tarihi josephus do
laysyla Salome diye adlandryoruz. Salome'nin dile getirecegi ar
zusu yoktur. lnsan varlgnn kendine zg arzusu yoktur insanlar
kendi arzularna yabancdr ocuklar ne arzulayacaklann bilmezler
ve bunun onlara gretilmesine ihtiya duyarlar. Hirodes, Salome'ye
bir ey nermez, nk ona , ne olursa olsun, her eyi sunmaktadr.

V A F T I Z C I Y A H Y A ' N I N B OY N U N U N V U R U L M A S I

181

Ite b u nedenle Salome onu brakr ve neyi arzulamak gerektigini

sormak zere annesinin yanna gider.
Ama anne kzna arzusunu aktanyar mudur gerekten? Salome
yalnzca pasif bir arac, annesinin korkun emirlerini uysalca yerine
getiren uslu bir ocuk mudur? O, ok daha fazlasdr ve bunun ka
nt da annesi konuur konumaz gsterdigi aceleciliktir. Kararszl
g ortadan kalkar ve tamamiyle degiir. Peder Lagrange gibi dikkat
li gzlemciler, bu tavr farkn kaydetmilerdir ama ne anlama geldi
gini kavrayamamlardr: "Kz hemen koup kraln yanna girdi,
'Vaftizci Yahya'nn ban bir tepsi zerinde hemen imdi bana ver
meni istiyorum' diyerek dilegini aklad."

Hemen, kotu, hemen imdi. Aynntlar bakmndan bunca cimri

..

bir metnin sabrszlk ve coku iaretlerini byle ogaltmas amasz

olamaz. Salome , dansn bitii ve danszn gidiiyle akl bana gelen
kraln sznden cayabilecek olmasndan endie duyar. Ama endie
kaynag olan ey, ondaki arzudur; annesinin arzusu onun olmutur.
Salome'nin arzusunun bir baka arzudan tamamen kopya edilmi
olmas arzunun yogunlugunu hi eksiltmez, tam tersine: Taklit, asl
dan !orijinal) daha da lgncadr.
Hirodiya'nn kz bir ocuktur. Metnin Yunanca asl onu kore
-gen kz- szcgyle degil , kk kz anlarnma gelen korasion sz
cgyle niteler. Kuds Ineili bunu dogru olarak "kk kz" diye e
virmitir. Salome'yi profesyonel bir batan kanc yapan anlay
artk bir kenara brakmak gerekir. lncil metnindeki dehann, Fla
ubert'in kibar fahiesiyle, yedi tll dansla ve Oryantalist vr zvrla
ilgisi yoktur. Hala ocuksu oldugundan, daha dogrusu hala ocuk
oldugundan Salome masumiyetten mimetik iddetin doruguna
annda geer. Bundan daha aydnlk bir sekans hayal edilemez. n
celikle hkmdann pek an ikramna cevap olarak, kzn suskun
lugu, ardndan anneye sorusu, sonra annenin cevab, annenin arzu
su ve nihayet, kzn bu arzuyu benimsemesi, kzn arzusu. ocuk

GNA H KEC S

1 82

yetikinden bir arzusunu yerine getirmesini degil, arzu yokluunu gi

dermesini , henz duymad g arzuyu ona vermesi ni ister. Bu rada
grdgmz, arzunun saf z olarak taklidin anlanmasdr. Anla
lmam, nk anialamayacak kadar yabanc olan eydir bu; hem
taklidin felse fi kavranlarna hem de arzunun psi kanalitik teori leri
ne yabanc olan ey.
Psikoloj ik gerekilik pahasna eriilen bu anlamada belli bir
ematizm vardr elbet. Arzu bir kiiden digerine yld rm hzyla bu
lasa bile, kzn sordugu soruya annenin ksack cevabnn buna ye
tecegini tasawur e tmek gtr. Bu ematizm tm yorumcular ar
tr. Bunu ilk reddeden Matta'dr; Hirodes'in ikram ile Salome'nin
cevab arasnda , anne ile kzn konumasn kaldrmtr. Burada sa
dece beceriksizlik grmtr Matta, dehay anlayamamtr ya da di
le getirilme tarzn aktarlmayacak kadar eksiltili bulmutur. Bize
yalnzca annesinin kz "aladg"n syler ve Markos'ta olup bitenin
dogru yorumu da budur; ama Salome'nin bir anda, mimetik olarak,
ikinci bir Hirodiya'ya dntg o arpc sahneden yoksun brakr
bizi.
Annenin arzusuna "yakalandktan" sonra, kz artk annesinden
ayrt edemeyiz. Iki kadn Hirodes'in huzurunda ayn rol ardk
olarak oynarlar. Bizim sarslmaz arzu tapncmz bu tektipleme s
recini grmemizi engeller; nk basmakalp fi kirlerimizi incitir.
Modern uyarlayclar da, yalnzca Hirodiya'y yceltenlerle yalnzca
Salome'yi yceltenler olarak ayrlrlar bazen biri bazen de teki, en
yogu n , onlara gre en biricik, en kendiliginden, en zgrlemi, en
zgrletirici arzunun kahraman olur. Buna karlk Markos'un
metninin gc ve yalnlg tm bunlarn yanllign ortaya koyar.
Psikanaliz, sosyoloji, etnoloji ve dinler tarihi tarafndan yaratlm
analiz aygtlarnn kabalgndan -terimi kelimesi kelimesine anla
mak gerekir- tamamiyle uzak kalan bir sadelikle yapar bunu .
Arzuya tapan modernler, Hirodiya ile Salome arasnda bln-

VAFT ZC YAHYA. N N BOYN UNU N VURUl MAS

1 83

mekle , kendi tapnlarnn inkar etmeye yneldigi hakikati sessizce

yeniden kuruyorlardr aslnda: Arzu , gittike mimetikleirken, ona
ya bireyler karmak yerine, iddeti arttka hakim oldugu insanlan
da gittike birbiriyle ikame edilebilir klmaktadr.
Danstan sz etmeden nce, aikar bir ekilde ad anlmasa da
metnimizin iine ilemi bir mefhumdan sz etmek gerekir. Bu ,
skandal ya da ayak taklmasdr. Topallamak anlamna gelen skadze
in'den treyen skandalon, ayn anda hem eken hem iten, ekmek
iin iten, itmek iin eken engeli belirtir. Bu taa bir kez arpp t
kezledikten sonra srekli taa geri dnp tkezlenir, nk balan
gtaki kaza ve ardndan gelenler ta her zaman daha byleyici k
lar)
Ben skandalcia mimetik srecin kesin bir tanmn bulmaktaym.
Modem anlam ncil'in anlamn sadece ksmen kapsar. Arzu, teki
nin arzuladg eyi arzulamakla, bu modeli bir rakip ve bir engel ha
line getirdigini aka anlyordur burada. Eger uslu olsayd oyunu
terk ederdi, ama arzu uslu olsayd arzu olmazd. Kendi yolu zerin
de engelden baka bir ey bulmayan arzu, bu engelleri arzulanr olan
eyle ilgili tasa rmna dahil eder ve ne kanr; onlar olmadan arzu
layamaz; byk bir agzllkle kendisi besleyip bytr onlan.
Bylece , engele kar kindar bir tutkuyla dolar ii ; kendini skandala
brakr. Hirodes'ten Hirodiya'ya, ardndan da Salome'ye geiin bize
gsterdigi ey bu evrimdir.
Vaftizci Yahya Hirodiya iin bir skandaldr nk yalnzca haki
kati sylemektedir ve arzunun da kendi hakikatinden daha kt
dman yoktur. Ite arzunun bu hakikati bir skandal yapabilmesi
nin nedeni de budur; hakikatin kendisi bir skandal haline gelir ve
bu da en kt skandaldr. Hirodes ve Hirodiya hakikati tutsak eder
ler, onu bir tr dl haline getirirler ve arzulannn danslan iinde
tehlikeye atarlar. Kimin skandal benden bilinemezse , o kii mutlu Girard, Des choses cachees dcl'uis la fondation clu monde,

s . 438-453.

1 84

GNAH KECS

dur, der lsa. Skandal, sonuta, elinden kanay en iyi baarm e

ye , ona en yabanc kalmas gereken eye yatnm yapmay ve onu
kendine dahil etmeyi becerir hep . Kehanet sz bir rnektir, ocuk
luk ise bir diger rnek. Salome'yi benim yaptgm gibi yorumlamak,
onu skandaim kurban bir ocuk olarak grmekti r, lsa'nn skandal
ve ocukluk zerine szle rini ona uygulamaktr:

B yle bir kk ocugu benim adm ugruna kabul eden , beni ka

bul etmi olur. Ama kim bana iman eden bu kklerden birinin
taklp srmesine [scandaliser] sebep olursa, boynuna byk bir
degirmen ta aslp denizin dibine atlmas kendisi iin daha iyi
olur. (Matta 18: 5-7)
ocuk, ister istemez en yaknndaki yetikini model olarak alr.
evresinde yalnzca srm insanlan, da alamayacak kadar ii
ni arzu kemiren insanlan gryorsa e ger, onlan n kapallgn model
olarak alacak, onlann mimetik kopyas ve grotesk karikatr haline
gelecektir.
Hirodes'in direncini amaya almak ve hakl olann ldrl
mesine nzasn almak iin , Hirodiya kendi ocugunu kullanr. Bu
durumda Salome nasl srmez? ocuk , skandaldan korunmak iin
annesinin canavarca arzusunu kendi arzusu yaparak bu skandaim
daha da iine gmlmektedir. Yukardaki alntda, boyna korkun
bir agrlk asarak suda bogma bir skandal mecazdr. Diger mecaz
lar gib i , dogast bir mdahale degil de dogal bir zykm meka
nizmas oldugunu ima eder. Skandaim ksrdngsne yerle en in
sanlar hak ettikleri yazgy kendilerine hazrlarlar. Arzu, herkesin
kendi boynuna geirdigi bir dgmdr sren kii dgm z
mek iin ektiginde daha da sklar. B4 srecin fiziksel edegeri
olan katrlann dndrdkleri deirmen ta, srecin kendisinden
daha az korkuntur. Bir diger edeger de asmadr; Yahuda, kendi
kendini asmakla, kendi ktlgn daha da derinletiren cezaya ,

VA FT I Z C I YAHYA' N I N BOYN U N U N V U R U L MASI

185

esiri oldugu skandala, iini kemiren mimetik kskanlga maruz b

rakr kendini.
losanlar kendi cehennemlerini kendileri yaratr ve oraya inmek
te birbirlerine yard mc olurla r. Cehennem azab sonuta hakkani
yetli bir mbadeledir, nk karlkl habis arzularn ve kt dav
ranlarn sonucudur. Masum olan yalnzca ocuk kurbanlardr,
kend ilerinin bir pay olmakszn dtan dayatlr onlara skandal.
Neyse ki tm insanlar daha nce ocuk olmulardr.
Srme ve dans birbirinin kartdr. Skandal, bizi dans etmek
ten alkoyan eydir. Dansn tadn karmak demek, danszle zde
lernek demektir bizi , Sartre'c yapkanhgn veya Mallarme'ci bu
zun esiri tutan skandaldan kamaktr bu. Dans modern anlamda bir
gsteriden, hayal ettigirniz zgrlgn basit bir imgesinden ibaret
olsayd , etkile ri de modem estetizmdeki en yzeysel anlamyla im
gesel ya da sembolik olurdu sadece . Dansta bir baka g vardr.
Dans arzulan ortadan kaldrmaz , onlar iddetlendirir. Benim dans
etmemi engelleyen ey esas olarak fiziksel degildir; arzulanmzn
korkun biimde birbirine kanarak bizi smsk topraga baglama
smdadr asl engel ve bu felaketten sorumlu gzken ey de her za
man arzunun teki'sidir: Bizler, hepimiz , herhangi bir Vaftizci Yah
ya'ya ka fay takm Hirodiya'larz. Arzunun dgmlerinin hepsi zel
olsa d a , her bireyin kendine ait bir engel-modeli olsa da , mekaniz
ma hep ayndr ve bu zdelik sayesinde ikameler kolaylar. Dans,
mimetik sreci hzlandnr. lenin tm davetlilerini dansa dahil
eder, tm arzular tek ve ayn nesne zerinde , tepsideki ba zerin
de , Salome'nin tepsisindeki Vaftizci Yahya'nn ba zerinde odak
landnr.
Vaftizci Yahya nce Hirodiya'nn skandaldr, sonra Salome'nin
skandal olur ve Salome de , sanatnn gcyle, skandal tm seyirci
lere aktarr. Salome tm arzulan bir demet halinde toplar ve bu de
meti Hirodiya'nn onun iin setigi kurbana yneltir. Arzularn -

1 86

G NAH KEC1S1

zlmez dm dansn sonunda zlmelidir ve bunun iin de bu

dm mimetik nedenlerle imdilik cisimletiren kurbann lmesi
gerekir. Bu nedenler hemen her zaman nemsizdir - belki sadece bu
rnek ile lsa'nn durumu hari: tki rnekte de arzunun hakl yads
n, lmcl mekanizmay balatan eydir.
Dansn yalnzca Hirodes'in deil tm davetiiierin houna gittii
ni sylemek, hepsinin Salome'nin arzusuna yakalandklarn syle
mektir. Onlar Vaftizci Yahya'nn kesik banda danszn talep etti
i eyi, ya da genel olarak skandal, skandaim (aslnda varolmayan)
felsefi kavramn gryor deillerdir; herkes burada kendi skandal
n, kendi arzu ve kininin nesnesini grmektedir. Kelle uurmaya ko
lektif "evet! "i nazik bir rza jesti olarak yorumlamamak gere kir. Da
vetlilerin hepsi de Salome tarafndan ayn ekilde bylenmitir ve
onlara Vaftizci Yahya'nn ba hemen, abucak gerekmektedir: Salo
me'nin strab onlarn strab olmutur: Yine mimetizm. Dansn g
c, hastalannn vcutlarna girmi zararl maddeyi kard izleni
mi veren amann gcne benzer. Onlar kendilerini esir alm bir e
yin elindeydiler ve ite dans onlar kurtaryor. Dansz bu sakatlar
dans ettirebilir dans ederek, onlarn ruhuna girmi ibiisi onlarn eli
ne teslim eder. Onlar yoran her eyi , onlar rahatsz eden her eyi
Vaftizci Yahya'nn bayla deitoku etmeye yneltir; onlara yalnz
ca ilerindeki o ibiisi gstermekle kalmaz, onlarn dledikleri inti
karn da onlarn yerine uygular. Salome'nin iddetli arzusuyla birle
en tm konuklar ayn zamanda ke ndi arzularn da tatmin ediyor
gzkmektedir. Engel-model karsnda herkeste ayn taknlk var
dr ve hepsinin de nesnelerini arrnasmm nedeni , ne srlen nes
nenin onlardaki iddet aln beslemesidir. Kahin bann simge
selliine damgasn basan ey , Hegelci olumsuzluk ya da filozoflarn
gayri ahsi lm deil, kolektif cinayetin mimetik bulamasdr.
Bir halk efsanesine gre Salome buz zerinde dans ederken lr.
Dansz dengesini kaybeder ve derken boynu keskin bir buz kn-

VAFTIZCI YAHYA' NIN BOYNUNUN VURULMASI

1 87

tsna arpar ve ba kopar. 2 lncil metninde ise dansz dengesini ku

sursuz bii mde korur ve bylece arzuladg ba elde eder ama, so
"
nunda baansz olur ve bu baanszlg kendi bayla der. Bu misil
Ierne kimsenin araclg olmadan gereklemi gibidir; intikamcs
ol mayan bir intikamdr bu. Ama buzda tekiler'in, seyircilerin imge
si grlebilir: yansitc aynadr buz ve en grkemli performans ha
rikulade biimde kolaylatran kaygan zemindir. Dansze hayran
kalanlar dansz yerekimi yasalanna giderek daha korkusuzca
meydan okumaya tevik ederler, ama bir anda lmcl bir tuzaga da
dnebili rler, artistin nihai dnn tang ve sebebi haline gele
bilirler.
Dansz arzulara hakim olamadgnda seyirciler annda ona kar
dnerler ve bu durumda tek kurban edilecek olan danszdr. Ayin
idarecisi , vahi hayvan terbiyecisi gibi , canavarlan serbest brakr ve
srekli yinelenen maharet gsterileriyle onlan denetim altnda tuta
madg takdirde canavarlar onu yiyip yutacaktr.
lntikamc boyutuyla efsane ncil'den ayrlr, ama halkn bilincin
de Yahya'nn lm , dans ve skandal (denge yitimi, danstaki baa
nnn tersi) arasnda bir bag oldugunu ortaya koyar. Ksacas, mime
tik okumay dogrular - hatta, eletirmenlerimin houna gitmek iin
diyebilirim ki , bylece bu okumann basitligini, sistemliligini ve dog

matizmini de dognlar, yle ki, tm i nedenleri muhteem bir kes

tirme yoldan yeniden iin iine sokar, ama bunu yaparken, Mat
ta'nn mitten anndrdg eyi yeniden mitletirmeyi ihmal etmez,
nk lncil metninde her zaman mevcut olan tekinin, ikizin, sr
trc rakibin yerine, onun en yaygn mitik "simgeler"inden biri
olan buzu , aynay geirir.
Skandal, arzunun ele geirmek istedigi o ele-geirilemez-alandr,
mutlak olarak elde etmek istenen o mutlak-biimde-elde-edilemez2 Charles ] . Ellicou. Ellicott's Bible Cornmenta ry, ed. Donald Bowie,
Grand Rapids, Michigan, 1 9 7 1 ,

s. 7 1 5 .

1 88

G NA H K E C I S I

olan. Ba bir kez bedenden koparlp bir tepsinin zerine konduk

tan sonra, daha hafif, daha ele gelir ve portatif bir cisim olarak ku
sursuz bir temsil saglar. Yahya'nn bann konuldugu elik tepsi
danszn soguk acmaszlign vurgular. Ba dansn bir aksesuarna
dntrr bu tepsi, ama her eyden nce, arzunun nihai kabusu
nun maddi ifadesini ortaya koyar. Burada, dmann bayla ( rit
elin geregi olan) o ilkel saplantya benzeyen bir ey vardr - katilin
kabilesiyle kalc mimetik rekabet ilikileri iinde olan komu kabi
le yelerinden birinin ba gibi . Ilkeller kimi zaman bu balarn
rmesini engelleyen bir ilem yaparak boyutlarn kltr, onlar
bir tr bibloya dntrrler. Salome'nin korkun arzusuna paralel
bir zen gsterirler.
Rivayete gre Salome byk bir sanat olarak kabul edilir ve
gl bir rivayetin olumas da asla nedensiz degildir. Ama bu ne
deni yaratan nedir? Dans, asla betimlenmemitir. Salome'nin ifade
e ttigi arzucia zgn hibir ey yoktur nk Hirodiya'nn arzusun
dan kopya edilmitir. Szleri bile Hirodiya'nnkilerdiL Salome bun
lara tek bir ey ekler, o da tepsi fikridir. "Vaftizci Yahya'nn bann
bana bir tepsi zerinde gelirilmesini istiyorum," der. Hirodiya ba
tan sz etmitir ama tepsi dememitir. Tepsi tek yeni gedir, Salo
me'ye zg olan tek veri budur. Salome'nin prestijine metinsel bir
neden gerekiyorsa, onu burada aramak gerekir. Onu dogrulayacak
baka hibir ey yoktur. Her ey, kesin olarak, bu tepside yatmakta
dr. Markos'un sahnesini unutulmaz klan budur. Her ey unutulsa
da bu hatrlanr. Modem zamanlarda "kltr" tam da byle iaret
lerle tanmladgmz geregini grmezden gelemeyiz. Burada, skan
clalla ykl , arpc bir fikir vardr; kaba oldugu iin daha da rafine
grnen bir fikir - ksacas dekadan bir sanatnn fikri.
Ama bu gerekten de yenilik adyla andgmz o modem anlam
da zgn bir fikir midir? Biraz daha yakndan incelendiginde, zgn
lk grnts buharlar ve yerini bir kez daha taklide , mimesis'e b-

VA FT ZC YA H YA' N N B OYN U N U N VU R U l MAS

1 89

rakr. Hirodiya kzna "Vaftizci Yahya'nn ba" cevabn verdiginde,

Yahya'nn kellesinin uurulmasn dnyor degildir. Franszcacia
oldugu gibi Yunancacia da birinin "kellesini isteme k", lmesini iste
mektir, o kadar. Paray btn yerine koymaktr. Hirodiya'nn ceva
b belirli bir infaz tarzna imada bulunmamaktadr. Metin, daha n
ce , Hirodiya'nn arzusunu , dmann ba zerinde hibir ekilde
sabitlenmeyen yansz bir dil iinde zikretmitir: "Hirodiya'ya gelin
ce , Vaftizci Yahya'ya kar fkelenmiti ve onu ldrtmek istiyordu."
Ama bu ba elleri arasnda tutmak istedigi, fiziksel nesneyi arzula
dg sonucu kanlamaz bundan. Giyotin olan lkelerde bile , birinin
kellesini istemek, mecazi bir boyut ierir. Oysa Salome annesinin
sylediklerini kelimesi kelimesine almaktadr. Bunu kastl olarak
yapmaz. Kelimelerle eyleri ayrt etmek iin, bilindigi gibi, yetikin
olmak gerekir. Bu ba, onun yaamnn en gzel gndr.

Vaftizci Yahya'nn bann vurulmas bir eydir, bu ba llnde

tutmak baka bir ey. Salome , bu ba ne yapacagn dnr. Yeni

kesilmi bir ban bir yere konulmas gerekir ve en akla yatkn da
bir tepsin in zerine koymaktr. En kalplam tepkidir bu, iyi bir ev
kadn refleksidir. Salome , mesaj dogru biimde anlayamayacak ka
dar dzanlamyla alr szckleri. Lafza fazla bagl kalan bir yorum,
bir yanl anlamayla sonulanr. Kopyann dognluktan uzaklg, mi
yopa bir dognluk kaygsnn rndr. Sonu olarak, Salome ro
lnde son derece yaratc olarak grlen ey, tersine , benimsedigi
modele itaat eden arzunun en mekanik ve tam anlamyla ipnotik du
rumudur.
Btn byk estetik fikirler byledir - en dar, en sapiantl bi
imde tahliti. Geleneksel dnce bunu bildiginden, sanattan ancak
mimesis terimleriyle sz etmitir. Bizim bunu cokulu biimde red
dediimiz de aibelidir, nk sanat hakl olarak bizim dnyamz
dan el etek ekmitir. Taklidi knamak ve yasaklamakla onu ortadan
kaldrm olmuyonz, onu modann ve ideolojinin gln, ucuz bi-

1 9('

GNAH KECISI

imlerine, agda sahte yeniliklere ynlendiriyoruz sadece . zgn

lk istenci anlamsz, nemsiz yapmack abalara varr. Mi mesis nos
yonundan vazgemek yerine, onu arzuyu da ierecek kadar genilet
mek ya da belki arzuyu mimetik olann boyutlarna vardrmak gere
kir. Mi mesis ile arzuyu birbirinden ayran felsefe, her ikisini de sa
katlad ve bizler, modern kltrn, rnegin estetikten kaynaklanan
ile estetikten kaynaklanmayan arasndaki, mitten kaynaklanan ile ta
rihten kaynaklanan arasndaki tm sahte ayrmlarn srdren bu
sakatlamann esiri kalmaktayz.
Metin dansn kendisi zerine hibir ey sylemez; yalnzca ve
dans etti . . . der. Yine de metnin Bat sanat zerinde daima yarattg

bylenmeyi srdrebilmek iin bir eyler sylemesi gerekir. Roma

stun balklar zerinde oktan resmedilmiti Salome ve o zaman
dan beri bu dansa ara vermedi ; modem dnya kendi skandalna iyi
ce gmldke bu dans da gittike daha eytans ve skandalc bir bi
im edindi .
Modem metinlerde "betim"e ayrlm olan alan, burada dansn
ncesi ve sonras tarafndan gasp edilmitir. Her ey, tek bir mime
tik oyunun zorunlu anianna indirgenebilir. Bylece mimesis uzam
igal eder, ama nesneleri kopya eden gerekilik anlamnda degil ,
mimetik rekabetierin egemen oldugu ilikiler anlamnda ; ve bu bur
ga , hzlanarak, burgaca son veren kurban mekanizmasn yaratr.
Dans asndan bakldgnda, tm mimetik etkiler anlamldr;
bunlar daha imdiden dans etkileridir, ama asla nedensiz degillerdir,
srf "estetik nedenler"le burada bulunuyor degillerdir. Markos'u ilgi
lendiren ey katlmclarn arasndaki ilikilerdir. Dansz ve dans
karlkl olarak birbirini yaratr. Mimetik rekabetierin cehennem
ilerleyii , btn karakterlerin benzer hale gelii , kurba n krizinin bir
kurban zmne dogru ilerleyii , tm bunlar, Salome'nin dansnn
parasdr. Byle olmas gerekir: Sanatla r, bu krizin , bu zmn az
ok rtk bir biimde yeniden retiminden baka bir ey olmam-

VAFTI Z C I YAHYA' N I N B O YN U N U N V U RU L MASI

191

tr hi. Her ey daima simetrik karlamalada balar, sonunda kur

bann etrafndaki dairelerde, danslarda zme baglanr.
Metnin btnnde dansla ortak bir ey vardr. Mimetik etkileri
olabildigince dikkatli ve yaln bir biimde izlerken, bir ahstan te
kine gidip gelmesi , bylece her dansnn srayla sahnenin nne
gelip sonra ugursuz nihai doruk iinde roln oynamak zere yeni
den grup iinde kayboldugu bir tr baleyi temsil etmesi gerekir.
Ama hesap bir zekann varlg herhalde fark edilmi olmaldr. Hi
rodes teslim olmak istemez ama Hirodiya agnda bekleyen bir rm
cek gibi uygun frsat kollar: "Hirodes'in kendi dogum gnnde sa
ray bykleri , komutanlar ve Celile'nin ileri gelenleri iin verdigi
lende beklenen frsat dogdu." (Markos 6: 2 1 )
Elverili gn olan Hirodes'in dogum gnnn ritel bir niteligi
vardr; her yl tekrarlanan bir enliktir bu; dolaysyla bayrama zg
ayinsel faaliye tler cereyan eder: Topluluk bir ziyafet evresinde top
lanr; len in sonundaki dans gsterisinin de ritel bir karakteri var
dr. Hirodiya'nn Yahya'ya kar kullandg tm kurumlar ritel ya
pdadr.
lsa'nn ilesi hikayesindeki rahiplerin komplosu gibi, Hirodi
ya'nn tertipi de ancak ikincil bir rol oynar: Ayinin kendisi gibi , ar
zu ve m i m esis ynnde giderek olaylar biraz hzlandrr. Fazla fark
llam, dk nitelikli bir kavray, Hirodiya'nn tm arzulan ma
niple euigini hayal eder; Hirodiya'nn kendisi de byle sanyordur.
Daha mimetik ve daha az farkllam, yksek bir kavray ise Hiro
diya'nn kendisinin de kendi arzusunca maniple edildigini fark
eder. Metinde belirtilen tm faaliyetler ayinlerde de bulunur ve ge
nellikle bir kurbann ldrlmesinde doruk noktasna varlr. Yah
ya'nn lm, kurban etme yerini ve ann karlamaktadr. u hal
de metnin tm geleri kesinlikle ritel bir anahtarla okunabilir,
ama bu okumann hibir aklayc degeri olmayacaktr. Daha yakn
dnemlere kadar, etnoloj inin herhangi bir tr , bizimki gibi bir

1 92

0NAH KECS

metni ritel yanlar belirterek aydnlattgna inanyordu . Yaptg tek

ey esrar perdesini kalnlatrmakt yalnzca, nk ayinler ve var
lk nedenleri zerinde hibir aklk getirmiyordu. lnsan bilimlerin
de , en mat verilere, bizzat matlklar nedeniyle aklayc bir deger
verildigine sk rastlanr. Aratrmacnn yolunu tkayan ey, hi at
Iaksz bir blok olarak kendini gsterir ve kuku hibir yere szama
dgndan , blogun karanlg bile aydnlk bir dnce olarak kabul
edilir.
Metnin ritel ve kurumsal yanlarn kesti rip atmak yle dursun,
her eyi arzuyla yorumlayarak riteli anlalr klan tek emay olu
turuyorum ben . Ayin, mimetik krizin gnah keisi mekanizmas ta
rafndan kendiliginden zme baglanan son evrelerini andrnakla
kalmaz, ayrt edilemeyecegi krizierin de mkemmel bir kopyasdr.
Bu rtme hep mmkndr, nk ayin, daha nce dedigi m gibi,
ilksel bir mimetik krizi mimetik olarak tekrarlamaktan baka bir ey
yapmaz . Bu mimetik kriz de -elbette gizli kken hari- zgn hi
bir ey iermediginden , ritel boyut bizim metoimizin anlattg arzu
hikayesine hi kopusuz dahil olur; ritel boyut da tamamen mime
sis'tir, taklittir, bu krizin zenli bir tekrardr. Ayin hibir zel zm
getirmez, kendiliginden iin iine karan zm yeniden kopya
eder yalnzca. Dolaysyla, ayin ile mimetik krizin kendiliginden, do
gal ak arasnda yapsal farkllk yoktur.
Ayinsel faaliyet, arzularn mimetik oyununu freniemek ya da ke
sintiye ugratmak yerine , onu tevik eder ve belirlenmi kurbaniara
dogru yneltir. nananlar, gerek mimetik uyumazlgm tehdidi al
tnda olduklann her hissettiklerinde, bu yola gnll olarak girer
ler; kendi atmalarn taklit ederler ve kurbann aleyhine yeniden
anlamalarn saglayacak bir kurban etme kararn destekleyen her
trden reeteyi kullanrlar.
Bizim okumamz bylece dogrulanr; ayin ve bundan kaynakla
nan sanat, mimetik yapdadr, ikisi de mimetik olarak hareket eder;

VA F T Z C YA H YA ' N N B O Y N U N U N VU R U L MA S

1 93

hakiki zgnlkleri yoktur. Bunun anlam, kendiliginden krizle ya

da Hirod iya'nn karmak manevrasyla ayn ey olduklan mdr? Be
nim her eyi birbirine kantrdgm anlamna m gelir? Kesinlikle ha
yr. Gerek ayinler, gerek kargaadan u adan farkldr: Bir kur
bana kar oluan oybirliginin ve sonradan bu kurbann mitik olarak
restore edilmesi ve kutsallatnlmasnn rndrler.
Ayin, mimetik krizierin gnll bir dinsel ve toplumsal ibirligi
anlay iinde mimetik olarak tekrarlanmasdr bu yeniden sahne
lenme , kurbanlk mekanizmasn hep yeniden kurban edilen kurba
nn zararna degil ama toplumun yaranna yeniden faaliyete geirme
amacyla yaplr. lte bu nedenle, ayinlerin diyakronik evriminde,
kurban etmeyi neeleyen ve koullayan kargaalar her zaman hafif
letilir, bunun yerine enlik ve len yan ise ne kar.
Ama en zayflam ayinsel kurumlar bile kurbana egilim duyar.
Yemekten tka basa yiyip imi bir kalabalk, olaganst bir eye z
lem duyar ve bu da ancak bir erotizm ya da bir iddet gsterisi ola
bil ir; mmknse ikisi birden. Hirodiya ayinin ne oldugu bilmekte
dir, hi degilse onun gcn kendi canice niyeti iin harekete gei
recek kadar bilgiye sahiptir. Hirodiya ayinsel ilevi tersine evirir ve
saptnr, nk kurbann lm onu toplulugun uzlamasndan da
ha ok ilgilendiriyorduL Bizim metnimizde otantik ayinsel ilev
sembolleri de hala mevcuttur, ama tamamen kalmsal biimde .
Hirodiya ayinin glerini seferber eder ve onlan kendi kininin

kurbanna kastl olarak yneltir. Ayini saptrarak, mimesis'e balan

gtaki etki gcn geri verir, kurban edimine canice kkenierine
indirger; btn dinsel kurban kurumlannn merkezindeki skandal
ortaya karr. Bylece lsa'nn ilesindeki Kayafa'nn rolne benzer
bir rol oynar. Tek bana Hirodiya'nn bir nemi yoktur. Anlama
nn bir aletinden ibarettir: Saptrlmlg iinde anlayc olan ayini
kullanarak anlamann da "paradoksal" niteligini aga kanr. Hi
rodiya'y Yahya'ya dman eden ey, grdgmz gibi, nebinin Hi-

194

GNAH KECS

rodes'le evliligine kar kmasdr: Kardeinin hansyla evlenmeh hut

sal yasaya ayh ndr. Ama ayinsel mistifikasyon, genel kural olarak,

mimetik arzunun gnah keisi araclgyla byle gizlenmesini ierir

hep. Hirodiya ve Kayafa , ritel olmayan kkenine -apak cinayete
geri dnmek zorunda olan ayinin canl alegerileri olarak tarif edebi
lir; anlamann gc, bu kkeni saklandg dinsel ve kltrel kuy
tuluklardan dar kmaya zorlamt r.
Markos'un metninden sanki hep dogruyu sylyormu gibi sz
ediyorum. Gerekten de dogruyu sylemektedir. Yine de bu metnin
baz yanlan okura efsane gibi gelebilir. Bu yanlar, mutsuz bir sonu
ca baglanan karanlk bir peri masaln belli belirsiz hatrlatmaktadr.
Salome ile annesinin ilikilerinde, dehetin ve ocuksu itaatin kar
mnda bu vardr. Dansz dllendirmeye yneli sununun ar

hgnda da grlr bu. Hirodes'in paylaacak kralhg yoktur. Iin as

lnda, o kral degil tetrarkt ve ok snrl yetkileri de tmyle Roma
llarn iyi niyetine baglyd.
Yerumcular edebi kaynaklar aramaktadr. Ester'in kitabnda,
Kral Ahavero, Ester'e Hirodes'inkine benzer bir sunucia bulunur.
(Ester 5: 6) Bu metin Markos'u ve Matta'y etkilemi olabilir; ama
arya kaan sunu temas efsanevi aniatlarda yle yaygn ve ortak
tr ki, Markos ve Matta'nn zihninde , herhangi bir zel metinden ba
gmsz olarak da yer alabilir. Bu temann anlamn incelemek daha
ilgin olur. Halk masallannda ogu zaman kahraman, balangta
bilinmeyen bir yetenegini bir snav'da zafer kazanarak baaryla ka
ntlar. Snavn dzenleyicisi olan hkmdar, kahramann cazibesine
uzun sre kaytsz kalm oldugundan, baans karsnda da o l
de akna dnmtr. Bu nedenle kendini ar bir ey sunmak zo
runda hisseder; bu da krallg , ya da ayn anlama gelmek zere, bi
ricik kzdr. Eger sunu kabul edilirse, hibir eye sahip olmayan
her eye sahip olana -ve tersine- dntrr. Bir kraln varlg sahip
olduklarndan, yani krallgndan ayrlmaz ise, bagta bulunann ha-

VAFTZC YAHYA' N N BOYN UNUN VURULMAS

195

g alana verdigi ey kelimenin tam anlamyla kendi varldr. Ba

, kendini mlkszletirmekle, ba alan bir baka kendisi yap
mak ister. Kendisini kendisi yapan her eyi verir ve kendine hibir
ey ayrmaz . Sunu yalnzca kralln yars olsa da, burada oldugu gi
bi , anlam aslnda yine ayn kalr. Hirodes'in yansna sahip olacak bir
Salome , teki yanyla, yani Hirodes'in kendisiyle ayn ey, ayn var
lk olacaktr. Birbirlerinin yerine geebiten iki insan tek bir kii ol
maktadr.
Bagta bulunan kii , sfatianna ve zenginliklerine ramen, aa
konumdadr. Bir dansze kendimizi mlkszletiren bir ikramda
bulunmak, onun bize sahip olmasn istemekle birdir. Ar sunu,
bylenmi seyircinin tepkisidir. En gl arzunun, sahip olunma
arzusunun i fadesidir. Bu arzu tarafndan yrngesinden karlan
zne , gz kamatrc gnein yrngesine girmeye alr, kelime
nin tam anlamyla "uydular".
Burada sahip olunmay , baz kltlerde uygulanan vecd gibi anla
mak gere kir. jean-Michel Oughourlian'n saptad gibi, o kadar yo
gun bir mimetik tezahrdr ki bu , imdiye kadar ie yaram olan

yabanclama perspektifini de anlamszlatrmaktadr. Yabanclama

hala ben'in uyankln , bu sahip olunma deneyimi tarafndan t
myle silinmemi olan ve bu nedenle, bunu yabanclama olarak,
klelik, esaret olarak hisseden bir zneyi varsayar. Sahiplenilenin
duru mundaysa, bu tekinin , bu mimetik modelin istilas yle eksik
siz olur ki , kimse ya da hibir ey buna direnemez ve perspektif ter
sine dner. Kendinin yabanclam oldugunu sylecek ben yoktur
artk tek var olan tekidir ve ben'in evinde kendi evindeymi gibi
bulunur oraya srekli olarak yerlemitir)
Sununun dili hem vaazn hem de byleyici duann dilidir. A
n

mimetizmin dilidir. Salome , Hirodes'in hep ayn szleri tekrarla-

3 Bkz. jean-M ichel Oughourl i a n , Une Mimc nommt dtsir,

Paris: Grasse t , 1 98 2 .

1 96

GNAH KEC1S

yarak, hep ayn ifadelerle sunarak agrdg tanr olur: "Dile benden,
ne dilersen veririm" dedi . Ant ierek, "Benden ne dilersen, h rallgmn
yans da olsa, veririm" dedi.
Sunuyu yapann zellikle bagl bulundugu ve kendine ayrmak
istedigi bir nesnesi ya da bir varlg vardr hep. Sunusunu dile getir
diginde , ne yazk ki, bu varlgn adn anmaz. Belki arzusunun co
kusu iinde onu gerekten unutmutur, belki de malnn bir ksm
n ayrarak sununun cmertl igini azaltmaktan ekinmektedir. Belki
de, bu nesnenin adn anarak onu arzutanr klmaktan ekinmekte
dir. Ne olursa olsun, veedin cini zafer kazanr ve sunu hibir kst
lama iermez. Saklanacak varlk nemsizlemi gibidir. Terazideki
engin zenginlikler karsnda, bu varlgn agrlg o kadar azdr ki ,
sunulan btn her eye kar onun tercih edilmesi beklenemez.
Gelgelelim , olan da tastamam budur. Talep, hi amadan , kim
se adn anmadgna gre kimseyi ilgilendinnemesi gereken bu
nemsiz varlga ynelir. Mukadderat m soruml udur bundan, al n
yazs m, anlatcnn sapknlg m, Freudcu bilind m? Hayr, ba
sit ve kusursuz bir aklama vardr: mimetik arzu . Bir nesneyi deger
li klan ey onun gerek fiyat degil, ona nceden ynelmi arzular
dr. Arzu, kendini i fade etmek iin konumaya ihtiya duymaz. Mi
metik arzular, arzularlklar eyi bizden gizler nk bu arzularn
kendileri de gizlidir, ama birbirlerinden hibir ey gizleyemezler; bu
nedenle onlarn oyunu , kiileri ya ar bir krlkle ya da ar bir
uzgrllkle donatarak gerege benzerligin kurallarn ihlal edi
yormu gibi grnr.
Hirodes Yahya'y hapse attrarak ona olan ilgisini gizlerligini sa
nr. Ama Hirodiya !er eyi anlamtr. Nebi , kraln onu sakladgm
sand zindann derinliklerinden ok daha byk grlt kopar
makta ve dikkati eskisinden de ok zerine ekmektedir. Gelenek
sel dramn byk dgmlerini baglamakta mimetik arzunun zeri
ne yoktur, bu nedenle , gerek trajediler gndelik yaama tpatp

VA FT 1 Z C1 YA H YA ' N N B OY N U N U N VU R U L MA S

1 97

benze r; ye ter ki insan kendini orada bulmay ya da tersine orada t

myle kaybolmay bilsin.
Abartl sunuya grnte alakgnll bir talep karlk verir
hep ; ama bu talebi tatmin etmeye dnyann tm krallklan yetmez.
Talebin degeri dnya nimetlerinin lsyle llemez. Bir kurban
edimi'nin sz konusu oldugunu anlamak esastr. Talep, en sevdigi
varlgndan vazgemesi gereken kii iin olabilecek en sert fedakar
lktr. Kurban talep eden, bir tr puttur, Salome diye biridir, cana
vars bir yan-tanndr. Terk edilen varlgn zgrlg , mutlulugu ve
yaam sz konusudur burada . En ok da, ilgili tm varlklann tin
sel btnlg sz konusudur. Zaten tehlike iinde olan Hirodes'in
varlg , kolektif cinayetin aslanl ukurunda nebiyle birlikte yok
olur. Dolaysyla metin, tpk an sununun ve kurban etme talebi
nin eitlernelerini ieren tm byk efsaneler gibi, megin Fa
ust'un hikayesi ya da Don juan'nki gibi , kurban etmeye kar kale
me alnmtr.
yleyse modem dnyada rastlanan az saydaki "mit" de gerek
mit degildir nk nihai kurban edimini gerek mitler gibi kaytsz
artsz benimse mezler; gerek mitler gibi kymc bak asn yan
stmak yerine, bu tr kurban edimini reddederler, onu bir metanet
olarak grrler. Bu adan , Incillerden etkilenmilerdir.
Biz hep bu efsaneterin asl zn hertaraf etmek istiyoruz, n
k bu z bizim kk kibrimizi rahatsz ediyor. Kurban etme kav
ram huzursuz ediyor bizi; onu derhal kknden sklmesi gereken
bir dindarlk kalnts olarak gryoruz . Mefistofeles'in talep euigi
lmsz ruha glp geiyoruz, Kumandann heykelini ve tatan
leni kmsyoruz. Bu taklp srmenin elimizde kalan tek ko
mnyon yemegi oldugunu grmyoruz. Modem toplumun dinle
son baglants, entelektellerin o kadar sabrla besleyip byttkle

ri skandal fikridir. Ama imdi onu bayaglatrarak son tezzetini de

yok ediyoruz.

1 98

G NA H KE CS

Metnimizde nemli olan ey, kolektif mimetizm (Vaftizci Yah

ya'nn ldrlmesi) ile dansn kkrttg vecd hali arasndaki apak
ilikidir. Bu trans hali , metnin hazzyla, Hirodes ve konuklarnn
hazzyla ayndr. Hirodiya'nn kz ieri girip dans etti. Bu, Hi rodes'le ko
nuklannn houna gitti. Bu hazz Freud'dan ve onun haz ilkesinden
daha gl bir anlamda kavramak gerek; gerek bi r bylenmedir
bu . Ruhuna sahip olunan cinli kii kendini mimetik modele teslim
ettiginde, onun dehasnn esiri olur ve bu tr durumlarda sk sk
sylendigi gibi "onun stne biner"; onunla dans etmeye balar.
Mimetizme batm olan zne, benligini ve amacn unutur. Mo
delle rekabete girmek yerine, zararsz bir kukiaya dnr; tm kar
tlk ortadan kaldrlm, arzunun elikisi kaybolmutur. Peki ama
eskiden onun yoluna kan ve onu topraga ivileyen engel nerede
dir imdi? Canavar herhangi bir yerde gizleniyor olmaldr; deneyi
min eksiksiz olmas iin, onu bulup ortadan kaldrmak gerekir. Bu
noktada, dayurulmas gereken bir kurban etme alg , tketilecek
bir gnah keisi, kellesi uurulacak bir kurban daima vardr. Bu aza
mi yogunluk dzeyinde, kurbansal mimetizm tartmasz hkm
srer. Bu yzden gerekten derin metinler her zaman bu noktaya
eriir.
Bu noktaya vanldgnda, mimetizm, daha dk yogunluk d
zeylerinde kendisiyle rekabete girmeye yatkn gzken tm boyut
lar -cinsellik, hrslar, psikoloj iler, sosyolojiler, ayinler- iine alr.
Bu, m imetizmin n plana karak bu boyutlar ortadan kaldrmas ya
da "indirgemesi" demek degildir. Bunlarn hepsi mimetik tahlilde
rtk olarak mevcuttur ve tpk ritel boyutta oldugu gibi rtklk
ten belirtiklige geebilirler.
Bag kii kendisinden istenen talebi asla ngrmez . Acl bir
srpriz hisseder ama direnebilecek durumda degildir. Danszn
Yahya'nn ban istedigini grenen Kral buna ok zldyse de, der
bize Markos, konuklannn nnde itigi anttan tr kz reddetmek is-

VAFTIZCI YAHYA'NIN BOYNUNUN VURULMASI

1 99

temedi . Hirodes Yahya'y kurtarmak ister. Onun arzusu, mimetik s

recin daha erken bir evresine aittir. Hirodes Yahya'y esirgemek is
ter, oysa Salome onu ortadan kaldrmak istemektedir. Arzu ilerle
dike ve daha ok kiiyi , rnegin davetliler kalabalgn da etkilerlik
e iyice canileir. Baskn kan, bu en alt dzeydeki arzudur. Hiro
des, saylar ve prestijlerinden ekindigi konuklarna hayr deme ce
saretini gsteremez. Baka deyile mimetik olarak tahakkm altn
dadr. Konuklar, Hirodes'in dnyasnn tm sekinleridir. Biraz yu
karda, Markos bunlar kategoriler halinde saynay ihmal etmemi
tir: Saray byhleri, homutanlar ve Celile'nin ileri gelenleri . Onlarn mi
metik etki potansiyelinin byklgn bize belirtmeye almakta
dr; ayrca , ile yks de Mesih'e kar birlik olmu bu dnyann
tm glerini sayar. Kalabalk ile yneticiler bir araya gelir ve kay
nar. Hirodes'in karar iin gerekli ek mimetik enerji bu kitleden
kaynaklanr. Bizim metnimizi de hareket ettiren ey, aka mimetik
olan bu ayn enerj idir.
Markos bunu ayrntlaryla anlatyorsa eger, anlatmaktan zevk al
dg iin degil, kahinin bann alnmasna yol aan karar aydnlat
mak iin yapyordur bunu . Davedilerin hepsi benzer ekilde tepki
gsterirler. Mimetik krizin nihai evresinde , kesin olarak mdahale
e debilecek tek g olan ygn meydana getirirler. Ygn oybirligiyle
cinayet ilernekten yana oldugunda, karar her zaman bu ygna ait
tir. Korkun baskya boyun egen Hirodes, biraz sonra grecegirniz
Pilatus gibi , bu ygnn kararn ister istemez onaylamaktan baka bir
ey yapmaz. Bu baskya boyun egerek kendisi de ygnn iinde kay
bolur.
Burada da baroldeki kiilerin ps iko loji s i ni aramaya gerek yoktur.
'

Yahya'nn ve lsa'nn zellikle kl niyetli komploculann ya da zel

likle zayf valilerin eline dtkleri iin ldklerini sanmamak gere
kir. Ortaya kanlmas ve damgalanmas gereken ey, gnah keisi
mekanizmasnn kknmas karsnda tm insanlgn zaafdr. Ne-

200

GNAH KECS

bi lr nk duymak istemeyen kiile re arzulannn hakikatini du

yurmutur. Kimse dinlemek istemiyordur. Ama onun yaydg bu ha
kikat cinayetin yeterli nedeni degildir, kurban seimindeki tercih
iaretlerinden biridir yalnzca , tm iaretierin en ironigidir. Bu haki
kat, mimetik tercihin sorunsal niteligiyle eliki iinde degildir; kur
ban seimindeki gecikme (ancak danstan sonra gndeme gelmitir)
bunu aka ortaya koyar.
Seimin bir hayli ertelenmesi , Markos'a , arzunun a'sn ve z'sini,
mimetik balangcn ve yine mimetik olan kurbansal sonucunu gs
terme imkan verir. Salome'nin "Ne isteyeyim?" sorusu , o anda H i
rodiya'nn ya da herhangi bir bakasnn herhangi bir kiiye iaret
edebilecegi anlamna gelir. Gecikmi iaretleme , kurbann ncelikle
Salome tarafndan, ardndan da tm davetliler tarafndan tutkuyla
benimsenmesini engellemez . Bu evrede, en kararl tiranlar bile etki
li bir diren gsteremez.
ncilleri ilgilendiren, mimetizmdeki bu kar konulmaz oybirligi
halidir. lnsan toplumlarnn asl hkmdarn gnah keisi meka
nizmasnn bu oybirligine dayal mimetizminde aramak gerekir. Tek
bir kelleyi uurmak kimi zaman evrensel kanklk yaratmaya, kimi
zaman da bunu yattrmaya yarar. Nasl mmkn oluyordur byle
bir ey? Yahya'nn ba zerinde anlamak, mimetik bir yanlsama
dan baka bir ey degildir, ama asl sebebi n yaygn ajitasyon orta
mnda kaybolup gittigi andan itibaren bu anlamann oybirligine da
yal niteligi gerek bir yatmay saglar. Mimetizmin yogunlugunun
doruga kug anda iyice kaynam hale gelmesi , arzunun herhangi
bir gerek nesneden bagmsz olarak ilemesini garanti eder. Belli bir
eigi anca, kin nedenini yitirir. Nedene de , bahaneye de ihtiyac
yoktur; i ie geen, birbirlerinden destek alan arzular vardr yalnz
ca. Bu arzular, korumak istedikleri bir nesne zerinde odaktarken
(Hirodes'in durumu da byledir, nebiyi canl tutmak nk kendi
tekeline almak iin hapsetmitir) blnp de birbirlerinin karsna

VA FT ZC Y A H YA. H N B O YH U H U H VU R U L MAS

20 1

dikilseler bile , sonradan tmyle ykctaarak tekrar birbirleriyle

uzlaabilirler. lnsan arzulannn korkun paradoksu buradadr. Nes
nelerinin korunmas konusunda asla aniaamazlar ama imhas ko
nusunda her zaman anlaabilirler; ancak bir kurban pahasna anla
abilirler. "Kral hemen bir cellat gnderip Yahya'nn ban getirme
sini buyurdu. Cellat zindana giderek Yahya'nn ban kesti. Kesik
ba bir tepsi zerinde getirip kza verdi; kz da annesine gtrd."
Insanlarn arzularn knayan kimse, onlar iin canl bir skandal
dr; mutluluklarn yalnz onun engelledigini sylerler. Bugn de
farkl dnmyoruz. Nebi hayattayken tm ilikileri bozuyordu;
ldgndeyse, Salome'nin tepsisinde dolatnlan bu cansz ve uysal
ey halini alarak onlarn iini kolaylatrr; davetliler, Hirodes'in
lenindeki yiyecek iecekler gibi o tepsiyi de elden ele geirirler. Hem
yapmamamz gereken eyi yapmamz nleyen hem de yaplmas ge
rekeni yapmaya bizi tevik eden anc seyirlik haline gelir bu ba;
btn bu trden mbadelelerin kurbansal balangc olur. Bu me
tinde tm dinsel kurumlarn hakikatini aka bulabiliriz, mitlerin,
ayinlerin ve yasaklann hakikatini. Ama metin kendi aga kardg
eyi yapmyordur; tm insanlan bir araya getiren mimetizmi asla
kutsal grmez. Kurbana son derece sayg gsterir ama onu tannla
trmaktan saknr.
Yahya'nnki gibi bir lmde beni en ok ilgilendiren ey, klt
rel olmaktan ok dinsel kurucu gcdr. Markos'un metninin bu
dinsel gce aka degindigini gstermek istiyorum. Yaptg en ola
ganst ey belki de buradadr. Benim dndgm blm, hika
yenin sonunda degil ondan nce gelmektedir. Hikaye bir tr flash
bach olarak kendini gsterir. Hirodes lsa'nn byyen nnden et
kilenmitir:
Kral Hirodes de olup bitenleri duydu. nk lsa'nn n her ta
rafa yay lm t Bazlan, "Bu adam, lmden dirilen Vaftizci Yah
ya'dr. Olaganst glerin onda etkin olmasnn nedeni budur"

202

G 0NAH KECS

d iyord u Ba k al ar , "O l lyas'tr" diyor, yine bakalar , "Eski pey

.

gamberlerden biri gibi bir peygamberdir, diyordu. H i rodes b u n la

r du yu nca, "Ban kestirdiim Yahya dirild i ! " dedi. (Markos 6:

1 4- 1 6)

Ortalkta dolaan tm varsaymlar arasnda Hirodes ilk varsay

m, Vaftizci Yahya'y dirilten varsaym seer. Metin bize bu tercihin
nedenini aklar: Hirodes Vaftizci Yahya'nn iddetli lmnde oy
nad rol nedeniyle dirildiini dnmektedir. Kymclar, kendile
rini bir araya getiren kurbann mutlak anlamda ldne inanmaz
lar. Kurbanlarn dirilmesi ve kutsanmas ncelikle kym grngle
rid i r, k ymc la n n katldklar iddet zerine kendi pe rspektifleridir.

Markos'un ve Matta'nn ncilleri Vaftizci Yahya'nn diriliini cid

diye almadklar gibi bizim cidd iye almamz da istemezle r. Ama so
nuta, l ncil metninin esas konusunu ol ut ura n eye , yani lsa'nn di
riliine ve tanrlnn ilanma tuhaf bi imd e ben zeyen bir kutsama

srecini aa ka n rlar. Inciller benzerlikleri gayet iyi alglar, ama

bundan hi rahatszlk duymazlar, hibir tr kuku duymazlar. Mo

dem mrninler Vaftizci Yahya'nn sahte diriliine pek inanmaz, n

k onlarn gznde bu, lsa'nn diriliinden yeterince aynlmamakta
dr: Yahya'nn diriliine inanmak iin neden yoksa, derler, lsa'nnki
ne inanmak iin de neden yoktur.
Inciilere gre, farkllk aikardr. Burada bizim sz ettigirniz diri
li tr , gzleri boyanm kymclara kendi kymlan tarafndan da
yatlmaktadr. lsa , tersine, bizi tm bu yanlsama ve batl inanlar
dan kurtararak dirilir. Paskalya dirilii , ancak, kolektif cinayete da
yal tm dinlerin ykntlar zerinde gerekten zafer kazanabilir.
Yahya'nn sahte dirilii gerekten de benim ona verdiim anlam
dadr, nk bu diriliten ikinci kez sz edildii balam hibir ku
kuya yer brakmaz.
lsa, Fil i p us Se zariyesi blgesine ge l diinde rencilerine un u so r

VA FT 1 ZC 1 YAHYA' N N B OY N U N U N VU R UL MAS

203

du: "Halk lyg n , der Luka! lnsanoglu'nun kim oldugunu syl

yor?" grencileri u karlg verdiler: .. Kimi Vaftizci Yahya, kimi
llyas, kimi de Yeremya ya da peygamberlerden biridir diyor." lsa
onlara , "Siz ne dersiniz" dedi , "Sizce ben kimim?" Simun Petrus,
"Sen yaayan T ann'nn Oglu Mesih'sin" yantn verdi. lsa ona, "Ne
mutlu sana, Yunus olu Simun!" dedi. "Bu sm sana aan et ve kan
degil, gklerdeki Babam'dr. Ben de sana derim ki : Sen Petrus'sun,
ve ben kilisemi bu kayann zerine kuracagm. ller diyannn
kap l ar ona direnemeyecek." (Matta 1 6 : 1 3- 1 8)

Bu inan bildirimi srasnda, Vaftizci Yahya oktan lmtr. Y

gnn lsa'da yeniden bulduguna inandg herkes oktan lmtr.
Bunun anlam, ygnn bu kiilerin hepsinin lsa'nn kiiliginde diril
digine inanyor olmasdr. Demek ki Hirodes'inkine benzer bir
inan, hayali bir dirili inanc sz konusudur. Luka'da bu durum
Matta'dan daha aktr: lsa, diye yazar, dirilmi eski peygamberler
den biri sanld.
ller diya nnn ka pla n na (ya da Hades'in kaplarna) gnderme,
bana anlaml ge liyor. Yalnzca ktlgn iyilik zerinde baskn
kamayacag anlamna gelmekle kalmaz; burada, ancak llerin ve
lmn dini olabilecek iddet dinine bir ima grmek mmkndr.
Herakleitos'un sz akla geliyor: Dionysos, Hades'le ayn eydir.
tki din arasndaki fark ocuklar grr, nk iddet onlar kor
kut urken lsa korkutmaz; ama bilgeler ve ustalar gremez bunu. Te
malan bilgi bilgi birbiriyle kyaslar ve her yerde ayn temalan bul
d uklanndan , kendilerinin yapsalc olduklarna inansalar da, gerek
yapsal farkllg grmezler. Vaftizci Yahya'y ldrdkten sonra tap
maya hazr olanlar iin onun temsil ettigi gizli gnah keisi ile st
rap eken lsa'nn aolanm ve anlay1e gnah keisi arasndaki
farkhhg grmezler.
Petrus bu fark grr; ama bu onu tm insanlgn mimetik dav
ranna st ste birka kez dmekten alkoyamayacaktr. Yukarda-

204

G0NAH KE CS

ki pasaj cia lsa'nn olaganst agrballg, Petrus'un algladg farkl

lgn herkes tarafndan alglanamayacagn gsterir. Sonu olarak In
ciller lsa'nn diriliine inan paradoksunda srar ederler; o inanc be
nimsememi bir bak ise , grnte ona ok benzeyen grngler
karsnda ne kadar kukucuysa, bu dirili fikri karsnda da o ka
dar kukucu olacaktr.

O N i Ki NC i BL M :

P E T R U S ' U N i N KA R I

sa, ilenin onlar zerinde yaratacag etkiyi betimlemek iin m

ritlerine Zekeriya'nn szn aktanr: "oban vuracagm, koyun

lar darmadagn olacak." (Zekeriya 13: 7; Markos 14: 27) Dagtlma,

tutuklanmasndan hemen sonra gerekleir. Tek kamayan Pet
rus'tur. Korteji uzaktan izler ve lsa'y sarayn iinde gaddarca sorgu
tarlarken o da bakAhinin avlusuna girer. Petrus, blgeyi bilen biri
nin, yanna katlm olan "bir baka grenci"nin yardmyla baar
mt r bu avluya girmeyi. "Diger grenci"nin ad gememektedir,
ama belirtilen kii kukusuz Havari Yuhanna'dr.
Petrus, der bize Markos, "lsa'y bakahinin avlusunun iine ka
dar uzaktan izledi. Avluda nbetilerle beraber atein banda otu
rup snmaya balad." (Markos 14: 54) Bir mart gecesi Kuds'te bu
ateten daha dogal bir ey olamaz. "Hava soguk oldugu iin kleler
ve nbetiler yaktklar kmr ateinin evresinde durmu snyor
lard. Pet rus da onlarla birlikte ayakta snyordu . " (Yuhanna 1 8:

1 8)

206

GNAH KEC1S1

Petrus dierlerinin yaptn yapmaya balamtr bile ; nedenleri

ayndr. Onlar imdiden taklit etmektedir ama grnd kadary
la bu durumda kayda deer hibir ey yoktur. Hava souktur ve ora
da bulunan herkes atein evresinde toplanmaktadr. Petrus da on
lara katlr. Neyin fark edilmesi gerektii balangta belli deildir.
Yine de, somut ayrntlarda bir metin ne kadar cimri davranrsa,
bunlar o denli anlaml olur. Drt lncil yazarndan bu ateten sz
etmektedir. Kendi gerekeleri olmaldr. Bu ayrntlar, metinlerin en
ilkeli olduu sylenen Markos'un metnini inceleyerek anlamaya a
lmak gerekir:
Petrus avlunun altndayken, bakahinin hizmetkarlarndan biri
gelir. Petrus'un sndn grnce onun kim olduunu anlar ve y
le der:
"Sen de Nasral lsa'yla birlikteydin." Petrus ise bunu inkar ederek,
"Senin neden sz ettiini bilmiyorum, anlamyorum" dedi ve da
rya, d kapnn nne kt. Bu arada horoz tt. Hizmeti kz
Petrus'u grnce evrede duranlara yine, "Bu adam onlardan biri"
demeye balad. Petrus tekrar inkar etti. evrede duranlar az son
ra Petrus'a yine, "Gerekten onlardansn, sen de Celilelisin" dedi
ler. Petrus kendine lanet okuyup ant ierek, "Szn ettiiniz o
adam tanmyorum" dedi. Tam o anda horoz ikinci kez tt. Pet
rus, lsa'nn kendisine "Horoz iki kez tmeden nce, beni kez
inkar edeceksin" dediini hatrlad hngr hngr alamaya ba
lad. (Markos 14: 66-72)
Once Petrus'un yzsz bir yalanc olduu dnlr. Petrus'un
inkar onu bu yalana zorlad sanlr; ama basit ve dz bir yalan diye
bir ey yoktur ve biraz dnldnde bu yalann da o kadar ba
sit olmad grlr. Gerekten de Petrus'tan ne istenmektedir?

lsa'ya birlikte olduunu itiraf etmesi istenmektedir. Oysa , tutukland

andan itibaren lsa'nn etrafnda ne mrit vardr ne de cemaat.

P ETR U S U N i N KA R 1

207

Gerekten de artk ne Petrus ne de baka biri lsa'yla birliktedir. Va

rol uu filozoflara gre birlikte varlk, bilindigi gibi, varlgm nemli
bir kipligidir. Martin Heidegger bunu Mitsein diye adlandnr ve ke
limesi kelimesine birlikte varlk diye evrilebilir.
Tutuklanma , gelecekte lsa ile birlikte varolma olaslgn tmyle
ortadan kaldrm gibidir ve Petrus, grndg kadanyla, gemi

varlgn bile hatrlamamaktadr. Sanki ryadaym gibi, nerede ol

dugunu gerekten bilmeyen biri gibi cevap verir: Senin neden sz et
tigini bilmiyorum, anlamyorum. Anlamadg belki dogrudur. Bir yok
sunluk ve mlkszleme hali iindedir, sanki bitkisel hayata mah
kum olmutur da en temel reflekslerle hareket ediyordur. Hava so
guktur ve atee dogru dner. Atee yaklamak iin digerlerini dir
seklemek, tekilerle birlikte ellerini atee uzatmak, imdiden onlar
dan biriymi gibi, onlarla birlikteymi gibi davranmak anlamna ge
lir. En basit davraniann kendi mantg vardr ve bu mamk biyolo
jik oldugu kadar daima sosyolojiktir de , bilincin iyice altna yerle
tigi lde de buyurgandr.
Petrus'un tek istedigi ey, tekilerle birlikte snmaktr, ama ken
di evreninin yklmasyla Mitsein'dan yoksun kaldgndan, orada, bu
atein iinde panldayan varlga belli belirsiz bir ekilde zlem duy
madan snamaz, ve ona bakan tm bu gzlerin, birlikte atee uza
nan tm bu ellerin sessi.zce iaret ettikleri de o varlktr.
Gecenin iindeki bir ate, s ve k kaynagndan daha fazla bir
eydir. Ate yanar yanmaz, etrafnda daire olunur; varlklar ve eyler
yeniden biimlenir. Daha biraz nce orada yalnzca basite bir top
lanma, herkesin kendisiyle ba baa oldugu bir tr kalabalk varken,
ite imdi bir topluluk olumaktadr. Eller ve yzler aleve dogru d
ner ve karlgnda alev de onlan aydnlatr; tpk iyiliksever bir Tan
nnn kendisine ynelen bir duaya cevab gibidir bu . Herkes atee
baktgndan, kimse birbirini grmekten kaamaz; bakabilir ve ko
nuabilirler; bir ortaklk ve iletiim uzam oluur. Bu ate nedeniyle,

208

GNA H KEC1S i

yeni Mitsein olaslklar belli belirsiz dogar. Petrus iin birlikte varlk
yeniden belirir ama bir baka yerde ve baka partnerlerle . . .
Markos, Luka ve Yuhanna bu atei ikinci bir kez zikrederler;
Markos'ta ve Luka'da hizmeti kzn ilk mdahale ettigi anda olur
bu . Bu mdahaleye yol aann Petrus'un avludaki varlg degil , ate
in yanndaki varlg oldugu sylenebilir: . . . ve Pet rusu snrhen gre
rek ona, "Sen de Nasral Isa ile idin" dedi . Petrus belki tekileri biraz
itelemitir ve atein yaknndadr, herkesin onun yzn seebilece
gi gn ortasndadr. Petrus, her zaman oldugu gibi, ok hzl ve ok
ileri gitmitir. Ate hizmeti kzn onu karanlkta tanmasn saglar,
ama atein esas rol bu degildir. Hizmeti kz, Petrus'un tavnnda ra
hatszlk veren eyi, kendisini kstaha hitap etmeye yneiten eyi
ok iyi anlayamaz, ama Markos'ta ate kesinlikle bir ey iindir. Na
sralnn yol arkada sanki evindeymi gibi, sanki bu atein etrafn
da ona yer varm gibi davranr. Ate olmasayd hizmeti kz kendi
sini Petrus'a kar hiddetlendiren trden bir fke hissetmezdi ya da
ayn derecede hissetmezdi. Ate basit bir dekor olmann tesindedir.

Birlikte varlk kendi degerini yitirmeden evrenselleemez . Bu neden

le dlamalara dayanr. Hizmeti kz yalnzca lsa ile birlikte varlk tan
sz eder, ama ikinci bir birlikte varlk vardr ki, o da atein etrafnda
'

ki varlktr; hizmeti kz ilgilendiren budur, nk bu onun birlik

te varlgdr; hizmeti kz kendi btnlgn savunmaya nem ve
rir; bu nedenle Petrus'un atein etrafnda snma hakkn reddeder.
Yuhanna'da hizmeti kz kapcdr, giriteki beki kadndr. te
ki mridin tavsiyesi zerine Petrus'un avluya girmesine izin veren
odur. Hizmeti kz beki roln iyi oynar. Bu fikir kendi iinde m
kemmeldir, ama bu durum lncil yazan n Petrus'un hemen , daha
atee bile yaklamadan tanndg grn savunmaya zorlar. y
leyse, hizmeti kzn davetsiz misafiri bu atein gnda tandg dog
ru

degildir artk; onun fkesini kkrtan ey sahnenin mahrem ve

ayinsel niteligi degildir. Dahas, Yuhanna'da Petrus'a nc kez

PETR USU N

1 N KAR 1

209

seslenen, hizmetkarlarm tm degil , Petrus'un -lsa tutuklandgnda

onu iddet yoluyla savunmak iin nafile bir aba gstererek- kula
gn kestigi kiinin akrabas diye tantlan biridir. Yuhanna, inkann
tek bir nedeni oldugunu , bunun da korku oldugunu ileri sren ge
leneksel yorumu destekle r. Elbette korkuyu tamamen dlamamal
ama ona temel bir rol de oynatmamaldr; ve lncil'in drt versiyonu
da -hatta Yuhanna'nnki bile- iyi bakldgnda, bu tr bir okumaya
kardr. ogu yarumcunun ileri srdg gibi Petrus gerekten ken
di yaam iin korkmu olsayd bu avluya asla girmezdi, hele daha
girmeden tannmsa. Tehdit altnda oldugunu hemen hisseder ve
hi stelemeden kaard .
Hizmeti kzn seslenmesiyle , ortam kardee zelligini yitirir.
Petrus grlmeden gizlenmek ister ama arkadan sktnlr. Merke
ze fazla yakn durmaktadr ve girie dogru gerilerken hizmeti kz
onu baklanyla kolayca takip eder. Girie vardgnda Petrus oyala
nr, olayiann geliimini bekler. Onun tavr korkmu birinin tavr de
gildir. Petrus, hizmeti kzn cann skan eyi belli belirsiz fark etti
ginden ktan ve sdan uzaklar ama ekip gitmez. Hizmeti kzn
sulamasn tekrarlamasnn nedeni de budur. Petrus'u korkutmaya
almyo r, sadece onu ekip gitmeye zorlamak iin mahcup etmeye
alyordur.
Petrus'un git medigini gren hizmeti kz ylmaz ve mesajn ikin
ci kez dile getirir, Petrus'un mritler grubuna ait olduunu duyurur:
"lte onlardan biri ! " likinde dogrudan Petrus'a hitap etmi ama ev
redeki insaniann iitmesini hedeflemiti atein etrafnda snanlan,
bir yabancnn szmasyla tehdit altmda olan topluluk yelerini cia
vetsiz misafire kar harekete geirmek istiyordu. Bu kez dorudan
dogruya onlara seslenir ve istenen sonucu elde eder; tm grup koro
halinde Petrus'un yzne tekrarlar: Onlardansn! Senin bi rlikte var
lk'n burada deil, Nasralyla birlikte. Konumann devamnda,
Petrus ses tonunu ykseltir; lanet okuyup and imeye balayan odur.

2 10

GNAH KECISI

Kendi yaam, hatta zgrl iin ekinseydi , daha yumuak ko

nuurdu.
Markos'un bu sahnedeki stnl , baka kiilere sz vermek
yerine , ayn hizmeti kz art arda iki kez konuturmasndan kay
naklanr. Ondaki hizmeti kz ok daha belirgindir. lnisiyatiflidir,
tm grubu sarsan odur. Bugn olsa "liderlih" nitelikleri olduunu
sylerdik Ama her zaman olduu gibi psikolojizmden saknmak ge
rek ; Markos'u ilgilendiren ey hizmeti kzn kiilii deil, bir grup
mekanizmasn balatma tarz , kolektif mimetizmi harekete geirme
tarzdr.
Sylediim gibi , ilk mdahalesinde, belki vaktin ge olmasn
dan , belki de atein scaklndan rehavete dm grubu uyandr
maya almaktadr. Kendisi rnek olur ve peinden gelinsin iste r;
ardndan kimse ge lmeyince , kendisi, yani birinci olan , yine kendi
rneini izler. Verdii ders tutulmaynca ikinci bir ders verir ki bu
da biri nciyi tekrarlamaktan ibarettir. efler, kendilerini izleyeniere
ocuk muamelesi edilmesi gerektiini bilirler; taklidi her zaman k
knmak gerekir. Ikinci rnek, birincinin etkisini glendirir ve bu
kez ie yarar, orada hazr bulunan herkes uyum iinde tekrarlar:

Gerehten onlardansn, sen de Celilelisin.

Mimetizm yalnzca Markos'un karakteristik zellii deildir; in
kar sahnesi dn ncil'de de tamamen mimetiktir ama Markos'ta mi
metik g, batan itibaren, atein ve hizmeti kzn rol iinde daha
iyi aa kmtr. Yalnzca Markos, mimetik makineyi iletmek iin
hizmeti kz iki kez tekrara zorlar. Hizmeti kendini model haline
getirir ve bu modeli daha etkin klmak iin, onu nce kendisi taklit
eder, kendi modellik rolnn altn izer , arkadalarndan bekledii
eyi mimetik olarak belirtir.
re nciler retmenlerinin sylediini tekrarlar. Hizmeti kzn
szleri de aynen tekrarlanr ama bir fazlasyla: Sen de Celilelisin. Bu
fazlalk, inkar sahnesinin asl dinamiini aa karr. nce atein

PETRUS'UN lNKARI

211

aydnlatmasyla , sonra yznden tannan Petrus , en son, ivesiyle ta

nnr. Matta, Petrus'un kymclarna , konuman seni ele veriyor dedir
terek, ogu zaman yaptg gibi , her eyi aka belirtir. Atein etra
fnda vicdan rahatlgyla snan herkes Kudsldr. Oraldrlar. Pet
rus ancak iki kez ve ikisinde de yalnzca bir iki laf etmek iin konu
ur, ama muhataplarnn onda dar insanm, her zaman biraz k
msenen taraly , Celileliyi amaz biimde tanmalan iin bu ka
dar yeterlidir. iveli kii , herhangi bir ivesi olan, daima oral olma
ya n dr. Dil , birlikte varlk'n en kesin belirtecidir. Bu nedenle He
'

idegger ve muhipleri varlgm dilsel boyutuna byk nem atfeder

ler. U lusal ve hatta blgesel dilin zgllg temeldir. Bir metinde,
hatta bir dilde , esas nem tayann , ona degerini veren eyin, evri
lemezligi oldugu her yerde tekrarlanacaktr. Inciller sanki temel
nemde degilmi gibi alglanr, nk pilemi, kozmopolit ve ede
bi prestijden yoksun bir Yunancayla yazlmlardr. Yine de kusur
suz biimde tercme edilebilirler ve okunurken hangi dilde okun
dugu unutulur, yeter ki anlalsn, ister Yunanca asl olsun, ister la
tince yorumu, Franszcas , Almancas, lngilizcesi, lspanyolcas vs
fark etmez . Inciller biliniyorsa eger, mehul bir dile tercmeleri, bu
dilin mahremiyetine en az kaypla nfuz etmenin kusursuz bir yo
ludur. Inciller herkese bir ey ifade eder; onlarda ive yoktur nk
tm iveler onlardadr.
Petrus bir yetikindir ve konuma tarz artk degiemeyecek bi
imde belirgindir. Bakentin ivesini kusursuzca taklit edemez. Iste
nen bi rlikte varlk'a sahip olmann anlam , herkesle hep ayn eyleri
sylemek degildir yalnzca, bunlar ayn tarzda sylemek de gerekir.
Vurgudaki en ufak bir nans sizi ele verebilir. Dil, hain bir hizmet
kardr (ya da fazlaca sadk), yle ki gerek kimligini gizlemek iste
yeni hemen ele verir.
Petrus ile muhataplar arasmda mimetik bir rekabet ba gster
mitir; rekabetin konusu, alevler iinde dans eden birlikte varlk'ur.

212

GNAH KEISI

Petrus, var gcyle "btnlemeye", yani yaptg taklidin kusursuz

lugunu kantlamaya alr; ama kartlar , hi duraksamadan klt
rel mimetizmin en taklit edilemez yanlarna, megin ruhun bil in
d blgelerine gmlm olan dile ynetirler.
Aidiyet ne kadar kklyse, "otantik" ve silinmezse, o kadar da
grnte derin ama belki de anlamsz deyimiere lidiotismes} daya
nr: Yunancacia oldugu gibi Franszcacia da kendine zg, kendi ma
l demek olan idion anlamnda, gerekten sama szlere. Bir ey ken
di malmz olarak bize ne kadar aitse, aslnda biz de o lde ona ait
oluruz; ama bu, o eyin zellikle "tkenmez" oldugu anlamna da
gelmez . Dilin yannda cinsellik vardr. Yuhanna hizmeti kzn gen
oldugunu bildirir bize ve bu belki de anlaml bir aynntdr.
Biz hepimiz dilin ve cinsel ligin tutsagyz. Buna kuku yok, ama
bunu niin her zaman iine cin girmi biri gibi, tutsak birinin stu
bunda sylemeli ki? Belki de yapacak daha iyi bir ey vardr. Petrus
kimseyi kandrmadgl n ok iyi grr; ama yine de efendisini inkar
ediyor olmas, onlar ikna etmek iin degil, Isa'yla arasndaki bagla
koparmak ve evresindekilerle baka baglar kurmak iindir: Pel
rus kendine lanet okuyup ant ierek, "Szin ettiginiz o adam tanmyo
rum" dedi .
Sahiden dinsel bir bagdr bu ( religare 'den gelir: baglamak) ve bu
nedenle Petrus lanetiere bavurur - tpk Salome'ye abartl sunular
n

da bulunan Hirodes gibi. iddetli ve fkeli tavrlanyla muhataplar

n degi l , lsa'nn kendisini hedef almaktadr Petrus. nce hizmeti
kzn sonra da tm grubun bir tr ast kurban olmamak iin lsa'y
kendi kurbam eder. Bu i nsanlarn kendisine yaptklarn o da onla
ra yapmak ister, ama yapamaz. Intikam yoluyla zafer kazanacak ka
dar gl degildir. Dolaysyla , lsa'ya kar onlarla ittifak ederek, on
larn adna ve onlarn nnde, tam da lsa'ya onlarn davrandg gibi
davranarak dmanlaoyla uzlamaya alr. lsa , sadk hizmetkirla
rnn gznde bir haytadan baka bir ey olamaz, nk tutuklan-

PETRUS'UN I N KARI

213

m tr ve gaddarca sorgulanmaktadr. Dmanca bir dnyada dost

edinmenin en iyi yolu, dmanlklan birletirmek, tekilerin d
manlarn dman kabul etmektir. Bu tr durumlarda, tekilere sy
lenen ey pek

az

degiir: "Hepimiz ayn kabiledeniz, tek ve ayn gru

bu oluturuyoruz, nk gnah keimiz ayn."

lnkann kkeninde korku elbette vardr ama zellikle utan var
dr. Pe trus'un biraz nceki kstahlg gibi , utan da mimetik bir
duygudur, hatta en yetkin mimetik duygudur. Bunu hissetmem
ii n , beni utandran birinin gzyle kendime baknarn gerekir. Bu
nun iin gl bir hayalgc gerekir ki bu da klece taklitle ayn
eydir. Hayal etmek, taklit etmek, aslnda bu iki terim birdir. Petrus,
herkesin kmsedigi bu lsa'dan utanmaktadr, kendine setigi mo
delden utanmaktadr, dolaysyla kendi oldugu eyden utanmakta
dr.
Kabul edilme arzusu , karsna dikilen engellerle daha da yogun
lar. Bu yzden de Petrus hizmeti kzn ve dostlannn gsterneyi
reddettikleri kabuln bedelini ok pahalya demeye hazrdr, ama
arzusunun yogunlugu tamamen yerel ve geicidir, oyunun azgml
gyla kkrtlmtr. Burada grdgmz, herkesin iledigi ve sonra
da kimsenin hatrlamadg o kk kaHeliklerden biridir. Petrus'un
e fendisine bylece alaka ihanet etmesi bizi artmamaldr hepi
miz ayn eyi yapyoruz. Iin artc yan, kynn kurbansal yap
s, inkar sahnesinde de aynen bulunur ve Vaftizci Yahya'nn ldrl
mesi ya da ile hikayesindeki karar sadk bir ekilde aktarlr.
Matta'nn baz szlerinin bu yapsal zdelik gnda yorumlan
mas gerektigi kansndaym yasal anlamlar yalnzca bir grnt
dr. Isa'nn insanlara gerekten dedigi ey, tm kymc davranla
rm yapsal edegeridir:
Atalarmza, "Adam ldrmeyeceksin. Oldren yarglanacak" den
digini duydunuz. Ama ben size diyorum ki kardeine fkelenen
herkes yarglanacaktr. Kim kardeine aaglayc bir sz sylerse

214

GNAH KECISI

Ykse k Kurul'da yarglanacaktr. Kim kardeine ahmak derse ce

hennem ateini hak edecektir. (Matta 5: 2 1 -22

ar:-n ha gerilmemenin en iyi yolu, son tahlilde, herkes gibi yap

mak ve armh edimine kat lmaktr. Demek ki inkar, ilenin sade
ce bir blmdr, bir tr alkant , he rkesi Golgotha'ya dogru ynel
ten kurbansal mimetizmin geni akntsndaki ksa sreli bir anafor.
Metnin byk gcn hemen belli eden udur: Gerek anlam
n grmezden geldigimizde , inkarn yapsn biz de yeniden retmi
oluruz. ogu zaman bu "Havariler prensinin psikoloj isi"ne varr. Bi
rinin psikoloj isini anlamak, her zaman iin onun davasna bakmak
demektir. Petrus'un davas knarnayla seyreltilmi bir aklannayla
sonulanr. Tamamen kt bi ri olamayan Petrus, tamamen iyi biri
de degildir. Ona gvenilemez . Degikendir, dncesiz davranr,
. saglam bir kiilii yoktur. Ksacas Pilatus'a benzer; Pilatus da biraz
Hirodes'e benzer ve o da herhangi birine benzer. Son tahlilde, Incil
lerin bu mimetik psikolojisinden daha tekdze, daha basitletirici
bir ey yoktur. Hatta bu bir psikoloj i bile olmayabilir. Uzaktan ba
kldnda, bu dnyann ok eglendirici , dikkate deer, zenginleti
rici, sonsuz eitliligine benzer; yakndan bakldnda ise, bu gele
rin kendi hayatlarmzda da bulunduu grlebilir, hem dorusunu
sylemek gerekirse, hi de eglendirici degillerdir.
Sonuta, atein evresinde ortaya kan ey, btn zamanlarn
dinidir, kanlmaz olarak kurban ediroleriyle i ie gemi, dilin ve
ocak tanrlarnn btnlgn, aile kltnn safln savunan din.
Btn bunlar Petrus'u cezbetmektedir ve bu da ok "doal"dr; her
halde biz de byleyiz, nk bizi bundan mahrum brakt iin In
cil tanrsna kzyoruz. Tamamen ktlkten, diyoruz. Dile getiril
mez balarla bizi hala sultas altmda tutan bu ezeli dinin kymc bo
yutunu aa karmak iin ok kt biri olmak gerekir. lncil'in, bi
zim gibi utanga kymclara kar efkatli olmad dogrudur. Bu
gn bile atein evresindeki en sradan davranlarmzda , kurbanla-

P E T R U S ' U N i N KA R I

215

nn atee atan cad avclarnn ve Aztek kurban edicilerinin kadim

tavrn bulup ortaya karmaktadr.
Tm dnekler gibi Petrus da, eski dostlarn sulayarak kendi
inan degiikliginin itenl igini kantlamak ister. lnkarn ahlaki ie
rimlerini gryoruz, antropolojik boyutunu da grmek gerekir. Pet
rus, lane tleri ve antlanyla , etrafndakilere kendisiyle birlikte bir fesat
ortaklg

[conjuration ] kurmay neri r. Antla birbirine bal her insan

grubu bir fesat ortaklg oluturur; ama bu terim en ok, grubun siv
rilmi bir kiiyi ldrmeyi ya da yok etmeyi oybirliiyle kendine he
def koydugu du rumlar iin kullanlr. Fesat ortaklg terimi, byy
le mcadele etmeye ynelik by uygulamalarna, eytan kovma
pratikleri ne de uygulanr.
Bir topluluga dahil edilme ayinlerinin ogu , bir iddet ed imini,
bir hayvann l drlmesini, kimi zaman da tm grubun dman
diye alglanan bir insann ldrlmesini ierir. Gruba ait olmak iin,
bu dman kurbana dntrmek gerekir. Petrus, inkarna kym
clar nezdinde byle bir g kazandrmak iin antlara , yani dini de
yimlere bavurur.
lnkar dogru yoru mlamak iin , lncil yazclannda inkardan nce
gelen her eyi ve zellikle inkan en dogrudan hazrlayan ve duyuran
iki sahneyi dikkate almak gerekiyor. Bunlar bizzat lsa'nn ekecegi
ileyi duyurdugu iki temel sahnedir. llkinde , Petrus bir ey iitmek
istemez: "Tann seni korusun E fendi! Hayr, bu bana gelmeyecek ! "
B u tepki t m mriLle rin tavrna denk der. Balangta, baar ide
olojisi kanlmaz olarak bu kk dnyaya egemendir. Tann kral

seferber oldukla
nn dnrler. Tm topluluk mimetik arzuyla hareket ettiginden

lgndaki en iyi yerler iin ekiilir. Hakl dava iin

vahyin gerek dogasna krdr. lsa her eyden nce keramet sahibi,
ygnn antrenr, politik ef olarak grlr.
Muzaffer mesihilik mritle rin inancnn iine ilemitir. Bu
inan da gerek bir inantr. Petrus bunun iyi bir kantdr, ama ya-

2 16

G NA H K E C I S I

amak zere oldugu maceray bir yanyla hala dnyevi baannn te

rimleriyle lmektedir. Sonu yalnzca yenilgiye, straba ve lme
varan bir baglanma ne ie yarayabilir?
Petrus bu seferinde ciddi olarak azarlanr: ekil nmden, eytan;
sen bana tkezsin [bana skandalsn) . (Matta 16: 23) Yanldg gste
rildiginde, Petrus annda yn degitirir ve ncekiyle ayn hzda aksi
ynde komaya balar. ilenin ikinci duyuruluunda, yakalanma
dan yalnzca birka saat nce, Petrus artk ilk kezki gibi davranmaz.

Bu gece hepiniz bende sreceksiniz, der onlara lsa:

Petrus O'na: "Herkes senden tr sendeleyip dse de ben asla
dmem" dedi. "Sana dogrusunu syleyeyim" dedi lsa, "Bu gece
horoz tmeden nce sen beni kez inkar edeceksin." Petrus, "Se
ninle birlikte lmem gerekse de, seni asla inkar etmem" dedi. Og
rencilerin hepsi de ayn eyi syledi. (Matta 26: 33-35)
Petrus'un grnrdeki kararhlg mimetizminin yogtnluguyla
birdir. lik duyurndan beri "sylem" tersine dnmtr ama z de
gimemitir. Ve Petrus'un syledigini daima tekrarlayan mrltierin
tmnn durumu da ayndr, nk onlar da Petrus kadar mime
tiktirler. Petrus araclgyla lsa'y taklit ederler.
lsa bu abann, ardndan gelecek terk edie gebe oldugunu g
rr. Yakalandg anda dnyevi prestijinin keceginin farkndadr ve
mrltieri iin o zamana kadar oldugu modeli artk olamayacaktr.
Tm mimetik kkrtmalar onun kiiligine ve mesajna dman kii
ve gruplardan gelmektedir. Mrider ve zellikle Petrus, yeniden et
kilenmeden duramayacak kadar etkiye aktr. lncil metni, yorum
ladgm blmlerde bize bunu iyi gsterdi. Modelin bizzat lsa olma
snn da bu noktada bir nemi yoktur, nk o da znde hep ar
zunun yabanclamasyla zde olan fetihi bir agzllkle taklit
edilmektedir.
Petrus'un ilk inan degiikliginin kendi bana mahkom edilebi-

P E T R U S ' U N I N KA R I

217

l i r bir yan yoktur elbette , ama mimetik arzudan d a muaf degildir;

lsa bunu aka grmektedir. O, hazrlanan felaket dikkate alnd
gnda, ancak inkar biimini alabilecek yeni bir cayma ihtimali gr
mektedir burada. Demek ki inkar rasyonel olarak ngrlebilmek
tedir. Bunu ngren l sa'nn tek yapug , gzlemledigi eyden yakn
gelecek iin sonular karmaktr. lsa bizim yaptgmz analizi yap
maktadr; ksacas : Ihanet ihtimalini karsamak amacyla, ilenin
her duyuruluuna Petrus'un gsterdigi tepkileri karlatnr. Bunun
kant, inkar kehanetinin Petrus'un ikinci mimetik gsterisine dog
rudan bir cevap oluturmasdr ve okur kendi yargsn oluturmak
iin lsa'yla ayn verilere sahiptir. Mimetik arzu anlalrsa, ayn so
nulara varmak kanlmaz olur. Dolaysyla, lsa adl kiinin bu ar
zuyu bizim kavradgmz gibi kavradgn dnebiliriz. ilenin iki
kez duyurulmas , inkann kehaneti ve inkann kendisinden oluan
sekansn tm geleri arasndaki bagn rasyonelligini ortaya karan
ey de bu kavraytr.
lsa'nn bak as mi metik arzuyu da iermektedir, nk
lsa'nn, inkar dahil Petrus'un tepkilerini betimlemek iin her seferin

srmedir, skandaldr: Bu gece hepiniz benden

tr sendeleyip deceksiniz. Ve skandaim zaten kurban oldugunuz
de bavurdugu terim

iin, srmeniz daha da kesin olacak. Srmeyeceginize dair kesin

inancnz, zayflga dmeyeceginize dair yanlsamanz, sizin gerek
durumunuz ve hazrlanmakta olan gelecek zerine yeterince ey
sylemektedir. Petrus'un ben diyerek burada savundugu bireysel
farkl lk miti de kendi iinde mimetiktir. Petrus kendini mritlerin
en sahicisi , lsa'nn gerek dengi olmaya en msait, onun varlkbilim
sel modelinin tek hakiki sahibi olarak hisseder.
Kral Lear'n kt ikiz kzlan , babalannn gz nnde, birbirle
riyle teatral yapmacklk yarna girierek, onu tutkuyla sevdikleri
ne inandnrlar babalarn . Zavall adam onlarn rekabetini besteye
nin saf sevgi oldugunu dnr, oysa tersidir. Saf rekabet, bir sevgi

218

G NAH KECISI

hayaleti yaratmaktadr. lsa asla kinizme dmez, ama bu tr yan l

samalara da hi pabu brakmaz . Petrus'u Lear'n ikizile rinden biriy
le kantrmakszn, onu benzer bir arzunun kuklas olarak grmek

ge rek ir ; bu arzunun farknda olmad ii n , tmyle onun oyunca

olmutur. Hakikati ancak sonradan hayal meyal see r. i n kardan
sonra , efendisini ve onun ngrsn d nerek hkra hkra a

lad nda .

. .

Petru s ile mrillerin ile karsnda sahte bir coku gsterdikleri

o kayda deer sahnede , Inciller bize , zel li kle " H ristiyan" olarak ka
bul edilmesi gere ken bir tr dinsel itiyakn tam biimlenmemi b i r
hicvin i sunar. Mritler yeni bir dinsel dil icat etmektedirler: ilenin
dili. Mutluluk ve baar ideolojisinden vazgeerler ama strab ve ye
nilgiyi ok benzer bir ideoloji haline ge tirirle r: Tpk nceki muzaf

fer yceitme gibi ileyen yeni bir mimetik ve toplumsal mekanizma .

Grup halindeki insanlarn herhangi bir giriime her trden kat
lmnn lsa'ya yakmadg sylenir. Ve bu tavrlar, tarihsel Hristi
yanlk boyunca (zellikle bizim dnemimizde) pe pee tekrarland
gn grdgmz tavrlardr. Mrillerin yeni tavrlan da, gnmz
deki baz Hristiyan evrelerin cokulu coku-kartlgn, son dere
ce ruhbahca ruhbah-kartlgn hatrlatmaktadr. Bu tr davranla
rn Incillerde oktan damgalanm olmas, Hristiyan esinin en yk
sek halinin kendi psikolojik ve sosyolojik yan-rnlerine indirgene
meyecegini gsterir.

. nkarn duyurusundaki tek mucize , lsa'nn szlerinde grdg

I mz arzu bilimiyle birdir. Bu bilim Incillerde tam olarak anlala
madg iin, dar anlamda bir mucize biimini almtr. Bu gece horoz

iki kez tmeden nce sen beni kez inkar edeceksin. Kehanetin d uyu

rusunda bu kadar mucizevi bir kesinlik, metinlerin analizinin ortaya

kardg yksek rasyonaliteyi glgeler. Bundan kanlmas gereken
sonu, burada gerekten byle bir rasyonalitenin olmadg ve benim

PETRUS'UN I N KARI

2 19

yalnzca d grdgm mdr? Sanmyorum, bu rasyonalitede pay

olan ok sayda veri vardr ve bunlar kusursuz uyum iindedir. An
latlarn ierigi ile skandalon teorisi (mimetik arzu teorisi) arasndaki
ortak noktalar rastlantsal olamaz. Bu durumda, metinlerinin ister is
temez ortaya kardg bu arzunun i nedenlerini lncil yazarlannn t
myle kavrayp kavrayamadklann kendimize sormamz gerekir.
nce lncil yazarlarnn , sonra da tm gelecek kuaklann horoza
verdikleri olagand nem, yetersiz bir kavraya iaret etmektedir.
Horozu , etrafnda bir tr "mucize"nin billurlatg bir tr feti hay
vana dntren ey de, sanyorum bu greli kavray eksikligidir.

O dnemin Kuds'nde , horozun birinci ve ikinci t, der bi

ze uzmanlar, yalnzca gecenin baz saatlerini belirtmekteydi. Belki
de balangta , horoz referans Incillerde ten gerek hayvanla ili
kisizdi . Latince tercmesinde jerme bu horozu , metnin Yunanca
aslnda oldugundan bir kez daha fazla ttrr. lki tten biri belir
tilmedigi iin , tercman, kabul edemedigi ve "skandal" saydg bir
unutkanlg dzeltmektedir. Diger lncil yazan ise , sanyorum,
Markos'un horoza fazla nem verdigini dnmektedir. Bu horozu
yerli yerine koymak iin, onu bir kez ttrrler ama oradan kaldr
maya cesaret edemezler. Yuhanna da sonunda horozu zikreder, oy
sa inkann duyurusunu tmyle ortadan kaldrmtr ve bu duyuru
nun yoklugunda horozun varlk koulu da ortadan kalkm olur.
Tmyle akla uygun bir aklamas bulunan bir ngry muci
zevi olarak ele al maya gerek yoktur; bunu mucize olarak grmek
iin, Petrus'un davrannda inkann ve ncellerinin mimetik neden
lerini kavrayamam olmak gerekir. Rasyonel biimde aklanabilen
bir ngry, bir yazar bir anlatda niin mucizeye dntrsn?
Bunun en muhtemel aklamas, kendisinin bu rasyonaliteyi kavra
yamam olmas ya da yanl kavramasdr. Sanyorum inkar anlat
sndaki durum da budur. Metnin yazar, Petrus'un davrannn g
rnr sreksizliklerinin arkasnda bir srekliligin varoldugunu el-

220

GNAH KECS

bette grr ama bunun ne oldugunu bilemez. Srme nosyonunun

nemini grr ama uygulamasna hakim olamaz ve bu konuda
lsa'nn kendisinden ya da ilk aracdan iitt igi eyi szcg szcg
ne tekrarlamakla yetinir. Metni kaleme alan kii , horozun bu olay
daki roln de gremez. Bu daha az ciddidir ama bu iki kavraysz
lk da birbirine denk der ve birbirini yanstr, yle ki her biri , so
nuta , tekinin varlgn aklar gzkmektedir, ama bu aklama is
ter istemez dogast biimdedir. Aklanamayan ama somut horoz,
tm sahneden yaylan aklanamazlg kendi zerinde kutuplatrr.
!nsanlar kavrayamadklan her bilgide bir tr mucize grme egili
mindedirler ve mitolojik bir billurlamann gereklemesi iin gr
nte yine esrarengiz ama ok somut olan bir ayrnt yeterlidir. By
lece horoz da bir tr fetie dnr.
Benim analizim ister istemez speklati ftir. Ama incillerde bu
speklasyonu destekleyen belirtiler vardr. lsa, grndg kadary
la , mritlerin mucizelere ar dknlg ve kendilerine bagianan
bilgiyi anlayamamalan karsnda eleti reldir. Bu iki durum, muci
zenin hi gerekmedigi bir sahneye bir mucize sokulmasnn sebebi
ni anlamamz iin tanmlamamz gereken iki zayflktr, daha dogru
su tek ve ayn zayflgn iki yz . Bu mucizenin gereksiz varlg in
kar sahnesine zarar vermekte , nk metnin insan davranianna
ilikin olaganst kavrayn glgelemektedir. Mucize inananlarda
oldugu kadar inanmayanlarda da entelektel , hatta ruhsal tembelli
ge yol amaktadr.
I ncillerin metni ilk mrillerin ortamnda hazrlanmtr. Yortu
deneyiminden sonra bile, birinci ve ikinci kuak Hristiyanlar
-lsa'nn da belirttigi- kendi yetersizliklerinin farkndaydlar. Metin
ler vahyin en iyiler arasnda bile kavranamam olmasn , ilk dnem
mritlerini aaglamak ya da gelecek kuaklann gznde onlar k
ltmek iin vurguluyor degillerdir; bunu vurgulamalannm amac ,
bir yanda lsa ve anlay ile te yanda onun iletisini ilk nce alp bi-

PETRUS'UN INKARI

22 1

ze aktaranlar arasndaki mesafeyi gstermektir. Burada , iki bin yl

sonra , lsa'nn dneminden daha fazla dogal zekaya sahip olmayan
ama onun doktrinin baz yanlarn anlamakta ilk kez biraz daha ye
tenekli olan nk bu doktrin yzyllar iinde yava yava nfuz
etmitir- bizlerin Incileri yorumlarken ihmal etmememiz gereken
bir yol iareti oldugunu sanyorum . "Hristiyanlg" , hatta "lnciller"i
dnrken ilk aklmza gelen eyler bunlar degildir elbet; gelgele
lim, inkar sahnesi gibi metinlerin daha iyi kavranmas iin en gerek
li olan ve riler de bunlardr.
imd i , ben haklysam ve l ncil yazarlan lsa'nn kehanetinin ve in
karn mantgn ok iyi anlamamlarsa eger, o zaman bizim metni
miz sahiden aknlk vericidir: Hem mantgn tamamen anlarnam
olan yazclarn bu sahneye dayattg mucizeyi hem de bugn bu
mantg saptamamz saglayan verileri ezamanl olarak aktarmakta
dr. lnciller, ayn verilerden yola karak bizim ortaya kardgmz
rasyonel yorumun yerine irrasyonel bir yorumu koyduklarndan yo
rumlamaya tamamen muktedir olmadklan bir dosyann tm para
larn bize verirler. Isa hakknda, Incillerden kaynaklanmayan hibir
ey syleyemeyecegimizi asla unutmuyorum.
Bizim metnimiz , mucizenin yardm olmakszn daha iyi anla
labilecek bir sahneye mucizevi bir aklama eklemitir. Demek ki ,
anlaylan kt olmasna ragmen, Incil yazarlan dosyann paralann
kayda dege r bir kesinlikle bir araya getirmi ve yeniden kaydetmi
tir. Eger ben haklysam, baz belirgin noktalardaki yetersizliklerini ,
tm diger noktalardaki olaganst sadakatleri telafi etmektedir.
Ilk bata, iyi niteliklerin ve kusurlarn bu bileimini uzlatrmak
zor gzkmektedir, ama bunun zerinde dnmek yeter; o zaman,
tersine, bunun gerege tamamen denk dtg, hatta muhtemel g
zktg de fark edilecektir - nk Inciller tam da lsa'nn ilk m
ritlerini srekli knadg bu mimetizm etkisi altmda hazrlanmtr.
Mritlerin tavrlar bu mimetizmin mevcudiyetini ortaya koymakta-

222

G NA H K E C S

dr. En iyi niyetle bile bu mimetizmin i le yii n i sonuna kadar kavra

yamamalar da normaldir, nk henz onun etkisi altndaydlar.
Horoz e vre si n dek i mitik billurlama , -eger benim okurnam
doruysa- Incillerin bize verdii rneklere benzer bir mimetik ar

lk olgusundan kaynaklanr. Vaftizci Yahya'nn ldrlmesinde, r

nein, tepsi zerindeki ba motifi tamamen lafzr bir taklidin rn
dr. Mutlak sadakat iin , bir kiiden digerine gei, ya da bir dilin
dierine tercmesi , belli bir mesafe gerektirir. Modeline fazlaca ya
kn olan kopyac, hayranlk olunas bir kesinlikle tm ayrnt lar ye
niden kopya edebiise de zaman zaman tamamen mitoloj ik zayflk
Iann kurban olur. Model-kurban zerinde ar yo unlam an n ,
ona ok iddetli bir mimetik dikkat gst erm e n i n sonucu , kurbann
kutsallatnlmasdr: Masumiye ti kabul ed ilmeye n gnah keisi , tan
nsallar.
ncil tanklklannn erdem ve kusurlan , mimetik okumann
anahtar nosyonunun (srme , skandal) kullanmnda zellikle ak
ve kesin bir biimde grlr. Skandalon ve skandalidzcin'in en ilgin
kullanmlan lsa'nn kendisine atfedilir ve biraz keyfi biimde toplan
m fragnanlar biiminde grlr. Onemli cmleler her zaman bir
birini mantksal olarak izlemez ve dzenleri ogu zaman bir In
cil'den tekine farkldr. Bu dzen, aratrmaclarn gsterdigi gibi,
bir cmlenin iinde basit bir szcgn varlgyla belirle nebilir; bu
szck de ardndan -srf ayn szck orada da yer aldg iin- ba
ka bir cmleyi getirir. Bu durum, baz cmlelerin ezberlendigi ve
belleksel baglarla birbirine kanatlandg izlenimini vem1ektedir.
Srmenin aklayc degerini kabul etmek iin, sonu olarak,
tm bu cmleleri yeniden dzenlemek gerekir; ve bir kere dogru
dzenleme bulundugunda, mimetik teoriyle artk ayn ey olan bir
yapbozun paralan olarak davranmak gerekir onlara Des choses cac

hees depuis laJondation du monde da (Sakl Kalan eyler) bunu gster

'

meye altm.

P ET R U S. U N i N K A R 1

223

Demek ki son derece tutarl , ama yorumculann hi alglayama

dg bir btnle kar karyayz , nk bileenleri kanmtr, hatta
kimi zaman yazarlan duruma tam hakim olamadklanndan biraz
deforme bile edilmilerdir. Bu yazarlar, kendi balan na brakldkla
nnda bize muglak bir ekilde , lsa insanda olan eyi biliyor, derler ama
bu bilgiyi iyi aklayamazlar. Tm veriler ellerindedir ama epeyce
dzensizdir ve mucizeye bulamtr, nk yazarlar verilere ancak
ksmen hakimdirler.
I ncillerin indirgenemez bir dogast boyutu vardr; ben bunu
inkar etmeye ya da trtklayp yok etmeye almyorum. Ama bu
dogast boyut yznden, artk eriebildigimiz kavray biimlerini
reddetmek de gerekmiyor - bunlar gerekten kavray biimleriyse
mucizenin payn azaltabilirler. Mucizevi olan, tanm geregi, kavra
namaz olandr dolaysyla, ncil'deki anlamyla, ruhun gerek al
mas degildir. Dar anlamda mucizeden daha byk bir mucize var
dr ki bu da kavranabilir olmayann kavranabilir hale geliidir, mi
tolojk karanlgn saydamlamasdr.
lncil metni karsnda, savunan ya da kar olan tm fanatizmler
yalnzca mucizeyi grmek isterler ve mucizenin rolnn abartlm
olabilecegini gstermeye ynelik en meru abalan bile acmaszca
mahkum ederler. Ama rasyonel kukunun Ineil-kart bir yn
yoktur: Mucizevi olann istismanna kar bizi Inciller uyarmaktadr.
Benim burada ortaya kardgm rasyonalite -insan ilikilerinin mi
metizmi- ilke olarak o kadar sistematik, etkileri bakmndan o kadar
karmak ve hem srme zerine "teorik" blmlerde hem de sr
menin tamamen hakimiyetindeki hikayelerde o kadar grnr bi
imde mevcuttur ki , orada tesadfen bulunmas sz konusu olamaz.
Yine de. bu rasyonalite , onu oraya koymu insanlar tarafndan tasar
lanm veya imal edilmi de saylmaz. Eger bu rasyonaliteyi tam ola
rak anlam olsalard, az nce okudugumuz sahneler ile kendi okur
lan arasnda mucizevi horozun biraz kaba engelini dikmezlerdi.

224

GNAH KECISI

Bu koullarda, Incillerin ilk H ristiyanlarn kaynaan ortamnda

tamamen isel bir hazrlgn rn olduguna inanamayz. Metnin
kkeninde , grup d biri , mritlere egemen olan ve yazlarn onla
ra esinleyen daha yksek bir zeka gerekten olmaldr. Aniatlar ile
teorik blmler arasnda, Isa'ya atfedilen szler arasnda mekik do
kuyarak mimetik teoriyi yeniden oluturmay baardgmzda sapta
dgmz ey de bu zekann izleridir, mritlerin dnceleri degil.
lncil yazarlar , onlarn Isa dedikleri kiiyle bizi m aramzdaki zo
runlu araclardr. Ama Petrus'un inkar meginde, ve bu inkarn tm
ncellerinde , onlarn yetersizlikleri bile olumlu bir eye dnr. Bu
durum tankhgm inandrclgn ve gcn artrr. lncil yazarlar
nn , ogu durumda ar kesinlikleriyle birlikte grlen , baz eyleri
anlamadaki baanszlg , onlar bir anlamda pasif araclar haline ge
tirir. Onlarn nispi kavrayszlklarndan yola karak, onlarnkin
den daha yksek bir anlama gcne dolayszca eritigimizi dn
memek elde degildir. Bylece aracsz bir iletiimde bulundugumuz
izlenimi ediniriz. Bizim bu ayrcahgmzn kayrag, ikin olarak
yksek bir zeka degil, Inciller tarafndan yava yava biimlendiril
mi iki bin yllk bir tariht r.
Bu tarihin lsa'nn buyurdugu ilkelere uygun cereyan etmesi hi
de gerekli degildir; ilk mrillerin eriemedigi lncil metninin kimi
yanlarna bizim eriebilmemiz iin bu tarihin topyaya dnmesi
art degildir; bu tarihin kymc temsilin bilincine yava yava ama
srekli vanlyor olmas yeter ve bu temsilin, ne yazk ki, bizim de k
ym uygulamamz engellemeden derinlemeye devam ediyor olma
s da bir gerektir.
Aniden aydnlanan blmlerinde lncil metni bizim iin biraz da,
srra vakf olmayan insanlar arachgyla bize ulaan bir parolaya ben
zer; ve bu szn alclan olan bizler onu yle byk bir minnetle ka
bul ederiz ki, elinin bilgisizligi bizim iin mesajn sahiciliginin ga
rantisi olur. Burada temel nemde olan hibir eyin arptlamaya-

P ET R U S ' U N I H KA R I

225

cag geregini sevinle hissederiz. Ama benim imgem iyi bir imge
degil, nk , herhangi bir iaretin parolaya dnmesi iin, ortak
bir kararla anlamn degitirmek yeter, oysa burada, balangta can
sz ve donuk olan bir ygm iaret, hibir biimde n uzlama olma
dan aniden alev alp zekayla parlamtr. lm oldugunu bile bil
medigimiz bir anlamn diriliini kutlamak iin etrafnda yanan
k bayramdr bu.

O N C N C B L M :
G E RA S A ' N I N C i N L ER i

. cille iz il bta nlalmaz, tamamen akld gelen her eit

_ gostenr.
_
I nsan lksn
Bunlar, son zmlemede, tek ve ayn un
surun birliine indirgenebilir ve indirgenmeleri de gerekir: Mime
tizm. Mimetizm, insanlan paralayan eyin, arzulannn ve dman
ca rekabetlerinin, traj ik ve grotesk yanl anlamalannn ilk kayna
dr - her trl dzensizliin kayna ve dolaysyla, gnah keileri
araclyla, her trl dzenin de kayna. Bu kurbanlar uzlamann
kendiliinden failleridir, nk, mimetizmin nihai doruk annda,
daha nceki ve daha zayf bir mimetizmin etkisiyle birbirlerine d
m olanlar bu kez kendilerine kar bir araya getirirler.
Gezegendeki tm mitolojik ve dinsel balanglarn altnda by
le bir mekanizma yatar; grdmz gibi , dier dinler bu mekaniz
ma araclyla kolektif cinayetleri ortadan kaldrr ya da kamufle
eder ve yumuatrken ve kymc basmakalplan trl yollardan si
lerek kendilerinden ve bizden gizlerneyi baarrlarken, lnciller, ter
sine , bu ayn dinamii hibir yerde dengi olmayan bir kesinlik ve bir

228

GNAH KECS

gle ortaya karrlar.

Petrus'un inkar , Vaftizci Yahya'nn ldrlmesi , zellikle de
tm bu vahyin merkezi ve hakiki kalbi olan ile , burada ileyen g
vektrlerini nerdeyse didaktik bir srarla ortaya koyarlar. Ezelden
beri kynn mitolojik temsiline hapsolmu insanlarn kafasna, ken
di kurbanlarn kutsamalarn nleyen ve bylece onlar zgrleti
ren birka nemli hakikati yerletirmek anlamna gelir bu.
Incillerin okudugumuz tm sahnelerinde, mitoloji ve ritel ret
mek iin gizli kalmas gereken dinsel bir dogu aikar klnr. Bu do
gu, esas olarak, kurbann sululuguna duyulan kolektif inanca da
yanr ki, Inciller bu inanc ebeciiyen ykmtr. Incillerde olup biten
le mitoloj ilerde, zellikle de gelimi mitolojilerde olup biten arasn
da ortak bir yan yoktur. Ge dinler kutsal sular ve her trl idde
ti yumuatr, azaltr, yattrr ve hatta tamamen ortadan kaldrr;
ama bunlar ek gizlernelerdir ve kymc temsil sistemine dokunmaz
lar. Incillerin evreninde ise, bu sistem ker. Orada yumuatma ve
yceitme sz konusu degildir. Tersine, srf iddete dayal kkeni bir
kez daha yeniden retmesi gerektiginden, anlaysz bizlerin ilkel
gzyle baktg bir sre sayesinde hakikate geri dn sz konusu
dur. Hakikate geri dn diyoruz, nk bu kez onu aikar klmak,
dolaysyla ilevsizletirmek iin ortaya karlmaktadr bu kken.
Okumu oldugumuz metinlerin hepsi bu srecin mekleridir. Ve
bunlar, armhn bu dnyann gleri zerindeki paralayc etkisi
nin nce lsa'nn kendisi ve sonra da yazdg tm mektuplarda Pavlus
tarafndan tanmlan tarzna kusursuz biimde uyar. ile , bu gle
rin varlklarn srdrmeleri iin grnmez kalmas gereken eyi , g
nah keisi mekanizmasn grnr klmaktadr. Inciller, bu mekaniz
nay ve etrafndaki tm mimetizmi ortaya karmakla , insanlgn ,
oybirligiyle sulu kabul edildigi iin kutsanm bir kurbann sahte
aknlg zerinde temellenen mitolojik temsil sistemlerinde hapsol
masna son verebilecek tek metinsel makineyi iletmektedir.

G ER ASA. N 1 N C i N L E R i

229

Bu aknlk Incillerde ve Yeni Ahit'te dogrudan dogruya adlandl

rlmtr. Hatta ok ad vardr ama esas ad eytan'dr; ve iddetin
sahte aknlgyla akmasayd , ezamanl olarak balangtan beri
hatil, yalann babas , ve bu dnyann p rensi olarak dnlemezdi .
Ayrca , eytan'n tm kusurlan arasnda en belirgininin haset ve ks
kanlk olmas da tesadf degildir. eytan'n mimetik arzunun ci
simlemesi oldugu da sylenebilirdi, bu arzu , tanm geregi cisimsiz
olmasayd eger. . . Tm varlklan, tm eyleri ve tm metinleri tzle
rinden, maddelerinden yoksun brakan odur.
Sahte aknlk temel birligi iinde dnldgnde, Inciller bu
na lblis ya da eytan derler ogulluk olarak dnldgndeyse,
zellikle cinler (demon) ve eytans glerden sz edilir. Cin szcg
eytan'n gerekten eanlamhs olabilir, ama zellikle "bu dnya g
c"nn alt biimlerine , psikopatolojik diyebilecegimiz dk dzey
deki tezahrlerine uygulanr. Aknlk ogul olarak onaya ktgnda
ve paralandgnda gcn yitirir ve katksz mimetik kargaaya
dme egilimi gsterir. Demek ki , hem dzen ilkesi hem de dzen
sizlik ilkesi olarak alglanan eytan'dan farkl olarak, cinli gler d
zensizligin hkm srdg durumlarda anlr.
Inciller bu "gler"e dinsel gelenekten ve byl inanlardan ge
len adlar verdiklerinden, onlan, bireysel kiilikle donanm, zerk
tinsel kendilikler olarak grdkleri bellidir. Incillerin neredeyse her
sayfasnda cinlerin sz aldklann, lsa'ya seslendiklerini , kendilerini
rahat braksn diye yalvardklann gryoruz. ldeki byk k
krtma sahnesinde eytan, aldatc vaatlerle Tanrnn Oglunu batan
karmak ve grevinden caydrmak iin bizzat mdahale eder.
lnciller, byl hurafeleri ve tm kaba dini inanlan ykmak
yle dursun, bu tr inanc zellikle tehlikeli biimde yeniden orta
ya srer gibidir. Ortaag sonundaki cad avclan, faaliyetlerini so
nuta I ncillerin demonolojisine ve satanizmine dayanarak merula
trmlardr. zellikle gnmzde birok kiiye gre, cinlerin kay-

230

GNAH KECISI

namas "lncillerin aydnlk yann karartmaktadr" ve Isa'nn muci

zevi ifalarn da ilkel toplumlardaki geleneksel cin kartmalardan
ayrt etmek zordur. Buraya kadar verdigim yorumlarda hibir muci
ze sahnesi yoktur. Baz eletirmenler bunu not etmilerdir ve dogal
olarak, belki de benim, tezimi dogrulamayacak bir yzlemeden
kam olabilecegimi dnrler; tm diger metinleri uzak tutacak
ekilde kendi metinlerimi byk bir titizlikle seerken , ciddi olarak
ele alnmay hak etmeyecek kadar sagduyuya aykr perspektifiere
sahte bir olabilirlik kazandrdgm da sylenir kimi zaman. Ite, du
varn dibindeyim.
Olabildigince saglam ve inandrc bir kant sunmak iin yeniden
Markos'a dnyorum, nk drt lncil yazar arasnda mucizelere
en dkn olan , en fazla yer ayran ve bunlar modem duyarllga
en ters biimde sunan odur. Markos'un tm ifac mucizeleri iin
de, en grkemiisi belki de Gerasa'nn cinle1i'd ir. Bu uzun ve somut
ayrntlar bakmndan zengin metin, yarumcunun daha ksa aniatlar
karsnda bulamadg kusursuzlukta bir kavraya e rimesini saglar.
Gerasa metni , hep "vahi", "ilkel", "geri ", "batl inanl" gibi te
rimlerle ve pozitivistterin genel olarak kken aynm yapmakszn
dinsel olana ynelttikleri ama bundan byle yalnzca Hristiyanlk
iin kullanlacak olan (nk Hristiyan olmayan dinler iin fazla
aaglayc olduklar dnlr) btn o tipik sfatlarla nitelenen
metinlerden biridir. Ben analizimi Markos'un metni zerinde yogun
latnyorum, ama Luka ve Matta'nn da ilgin degikeler sundugu
durumlarda onlara da bavuracagm. lsa, Celile Gl'n getikten
sonra kyya, putperest topraklara, Dekapolis lkesi denen yere
kar:
Gln kar yakasna , Gerasallarn memleketine vardlar. lsa tek
neden iner inmez, kt ruha tutulmu bir adam lahiLlerden kp
onu karlad. Mezarlarn iinde yaayan bu adam artk kimse zih
cirle bile bagl tutamyordu. Birok kez zincirle ve ksteklerle bag-

GERASA'NIN CINLERI

231

landg halde , zincirleri koparm, kstekleri paralamt . Hi

kimse onunla baa kamyordu. Gece gndz mezarlarda, daglar
da bagnp duruyor, kendini talarl.a yaralyordu. Uzaktan lsa'y
grnce koup geldi, O'nun nnde yere kapand. Yksek sesle
haykrarak, "Ey lsa, yce Tann'nn Oglu, benden ne istiyorsun?
Tann hakk iin sana yalvannm, bana ikence etme!" dedi. n
k lsa, "Ey kt ruh , adamn iinden k!" demiti. Sonra lsa ada
ma, "Adn ne?" diye sordu . "Adm Tmen. nk saymz ok"
dedi. Ruhlan o blgeden karmamas iin lsa'ya yalvanp yakard.
Orada, dagn yamacnda otlayan byk bir domuz srs vard.
Kt ruhlar lsa'ya, "Bizi u domuzlara gnder, onlara girelim" di
ye yalvardlar. lsa'nn izin vermesi zerine kt ruhlar adamdan
kp domuzlann iine girdiler. Yaklak iki bin domuzdan oluan
sr , dik yamatan aag kouarak gle atlayp boguldu . Domuz
lan gdenler kap kentte ve kylerde olayn haberini yaydlar.
Halk olup biteni grmeye kt. lsa'nn yanna geldiklerinde, n
celeri bir tmen cine tutulan adam giyinmi, akl bana gelmi,
oturmu grnce korktular. Olay grenler, cinli adama olanlan
ve domuzlarm bana gelenleri halka anlattlar. Bunun zerine
halk, blgelerinden aynimas iin lsa'ya yalvarmaya balad. (Mar
kos S: 1 - 1 7)
Cinli adamn evi mezarlktr. l ncil yazann bu ok etkilemitir
nk bunu kez tekrarlar. Sefil adam, gece ve gn d z srekli
,

mezarlardayd. Mezarlardan karak lsa'y karlamaya gel ir Olabi

.

lecek en zgr insandr nk tm zincirleri paralar, nk tm

kurallan kmser, nk Luka'ya gre giysilerden bile vazgemi
tir, ama cintenmi olmann tutsagdr, kendi de l i ligi n in tutsagdr.
Bu adam bir canl ldr. Onun durumu , mimetik ve kymc fark
szlama anlamnda , bir kriz olgusudur; yaam ile lm arasnda,
zgrlk ile esaret arasnda artk fark yoktur. Ama mezarlklarda,
insaniann oturdugu yerlerden uzakta yaam da, cinli ile topluluk
arasndaki tek ve kesin bir kopuun sonucu olan kalc bir grng

232

G N A H K E C 1 S i

degildir. Markos'u n metni Gerasallarn ve cinlilerinin dngsel t u r

de bir patoloj iye epey sredir yerlemi olduklarn ima eder. Luka ,
ciniiyi

ehrin bi r insan olarak sunarak

llere s rldgn

bir cin tarafndan

ve ya ln z ca nbet ge i rirken
beli rterek d u rumu daha da

vurgular. Cinlenm e , ehirdeki varolu i l e ehirler d ndaki varolu

arasnda bir farkll g ortadan kaldrr; nemsiz ol maya n bir farktr

b u nk meti nde daha ilerde ikinci ke z b eli rti l m ek tedi r

,

Luka'n n anlatm , tekrarlanan hastal k nbe tleri oldugunu his

K
t ruh adam sk sk etkisi altna alyordu. Adam zincir ve ksteklerle bag
lanp bana nbeti konuldugu halde baglann paralyor ve cin tarafn
dan ssz yerlere srlyordu . (Luka 8 : 29-30)
settirir; hastalg n ha fifle d igi d nemlerde hasta ehre geri dner:

Gerasallar ve onlarn cinlileri tekrar te krar ayn krizi yaarlar,

kriz aag be yukar hep ayndr. ehrin insanlar , yeni bir ayr

lin y akl a t g n d a n endie duyduklarnda, yurttalarn zincirlerle

onu muhafa
za etmek iin yaptklarn syler bize metin. Niin onu muhafaza et
mek isterler? Grnte neden ok aktr. Bir hastay iyiletirmek,
ve bukaglarla baglayarak engellemeye alrlar. Bunu,

hastalgnn arazn onadan kaldrmay gerektirir. Burada esas araz,

daglarda ve mezarlklarda dolamaktr. Gerasallarn zincirle riyle
nlemeye altklar ey budur. Hastalk yle acmaszdr ki , idde
te bavurmakta tereddt etmezler. Ama grlyor ki bu en iyi yn
tem degildir: Kurban , zaptelrnek iin yaplan her eyi her seferinde
yenilgiye ugratr. iddete bavuru onun yalnzlk arzusunu ve bu ar
zunun gcn artrr yalnzca, yle ki bahtsz adam tamamen ba
egdirilemez olur.

Kimse onunla baa kamyordu, der bize Markos.

Bu olgularn tekrarc dzeninde ritel bir ey vardr. Dramn tm

aktrleri her evrede yaanacaklan tpatp bilir ve her eyin gerekten
nceden meydana geldigi gibi olmas iin ne gerekiyorsa onu yapar
lar. Gerasallarn mahkumlarn hareketsiz klacak kadar gl zin
cir ve bukag bulamadklarn dnemeyiz. Belki de kendi iddet-

GE RASA' N1 N Ci NLER i

233

l e rinden tr biraz mahcupturlar ve iddeti tam anlamyla etkili k

lacak enerjiyi sarf etmiyor olabilirler. Ne olursa olsun, durdurdukla
rn iddia ettikleri patolojiyi kendi edimleriyle srdren hastalar gi
bi davrandklan grlmektedir. Tm ayinler bir tr tiyatroya dn
me egilimindedir ve aktrler kendi rollerini sanki daha nce de de
falarca oynam gibi ustaca icra ederler. Bu durum, gsterinin kat

l mclarda gerek straplara yol amadg anlamna gelmez. ehir ve

evresi ii n , baka bir deyile topluluk iin gerek st rap anlar ol
masayd drama da bu kadar etkili olmazd. Gerasallar, bu strap et
kisinden aniden yoksun kalacak olmaktan aka znt duyarlar.
Bu dramdan bir anlamda holanyor, hatta ona ihtiya duyuyor ol
malar gerekir, nk hemen uzaklamas ve ilerine kanmamas
iin lsa'ya yalvarmaktadrlar. Talep paradoksaldr yle ki , onlarn
zinciriere ve bukaglara bavurarak hedefliyor grndkleri ama
gerekte istemedikleri sonucu , yani cinlinin kesin olarak iyilemesi
ni , lsa bir rpda ve en ufak iddet olmadan elde etmitir. Her yer
de oldugu gibi burada da lsa'nn varlg sakl arzularn hakikatini or
taya karr. Dogrulanan ey her zaman iin Simun'un kehanetidir:
Bu ocuk . . . elikiden kurtulamayacak bir iarettir. . . kalabalgn gizli fi
ki rleri onda aga kacakt r.

Ama bu dram ne anlama gelir, sembolik dzlemde rol nedir?

Hasta mezarlklarda ve daglarda d olamaktadr, der bize Markos,
glklar atarak ve kendini talarla yaralaya rak . Bu metne getirdigi
kayda deger yorumda, jean Starobinski bu tuhaf da'>-Tan kusursuz
biimde tanmlar: Kendi kendini recmetme [taa tutmal . 1 Ama niin
kendini taa tutmak ister? Niin recm taknakls olmutur? Cinli,
topluluktan uzaklamak iin baglarn kopardgnda, onu zincire
vurmaya alanlarn peinde olduguna inanyor olmaldr. Belki de
gerekten byledir. Peinden koaniann ona atyor olabilecegi talar1 "Le Demoniaque de Gerasa ," Analyse st ructurale et extgtse biblique,
Neu chate l , 1 9 7 1 .

s.

63-94 .

234

G0NAH KECS

dan kaar. Kynn sakinleri zavall Eyp' talarla kovalyorlard.

Gerasa hikayesinde buna benzer bir eye deginilmez. Belki de ken
disi hi taa tutulmadg iin, cinli talarla kendini yaralamtr. Ken
disini tehdit ettiine inandg tehlikeyi mitik ekilde beslemektedir.
Cinli gerek tehditierin hedefi oldu mu, Yuhanna lncil'inin zani
yesi gibi bir taa tutmadan sa m kmtr, yoksa onda tamamen
hayali bir korku, basit bir Jantazma m vardr? Bizim agdalara so
rarsanz, tartmasz biimde bir fantazma'nn sz konusu old ugunu
syleyeceklerdir size. Taa tutma fantazmasn kabul ettik diyelim.
Ama bu durumda psikanalistlere bir sorum var: Taa tutmay uygu
layan toplumlarla uygulamayan toplumlardaki fantazma ayn mdr?
Belki de cinli , hemerHerine yle demektedir: "Gryorsunuz, ba
na yapmay arzuladgnz ekilde davranmamza gerek yok, beni ta
lamamza gerek yok; sizin hkmnz ben zaten yerine getiriyorum.
Benim kendimi maruz braktgm cezann deheti , topunuzun bana
uygulamak istedigi cezay aar. "
Bu davrann mimetik zelligini grmek gerekir. Kendini kov
durmak ve taiatmak istemeyen cinli , kovma ve talama iini kendi
stlenmektedir; Ortadogu toplumlannda kutsala saygszlk ettigine
kesin gzyle baklan , baglanamaz sululara uygulanan cezann
tm evrelerini grkemli biimde taklit eder. ncelikle insan av var
dr, sonra da talama ve nihai sonu lmdr; bu nedenle cinli , me
zarlklarda barnr. Gerasallar niin sulandklann ksmen sezmi
olmallar, yoksa tepkileri byle olmazd . Onlarn yumuam idde
ti etkisiz bir protestodur. "Hayr," cevabn verirler, "seni talamak
istemiyoruz nk seni bizim yamacmzda muhafaza etmek istiyo
ruz. Seni kovmuyoruz." Ne yazk ki, kendilerinin haksz yere ama
her eye ramen geree uygun biimde sulandklann hisseden
herkes gibi Gerasallar da tepkilerini iddetle ortaya koyar, bu iyi ni
yetlerini iddet kullanarak gsterirler ve bylece kendi cinlilerinin
dehetini pekitirirler. Kendi elikilerinin az da olsa bilincinde ol-

GER ASA' N 1N Ci N LERi

2 35

duklarn . kant, iyi niyetli olduklann kurbananna inandracak

kadar gl olmayan bu zincirlerdir.
Gerasallarn iddeti cinliyi ikna edecek gibi degildir. Ve karl
gnda, cinlinin iddeti de Gerasallan tedirgin eder. Hep olduu gi
bi, herkes iddeti iddetle zme baglama iddiasndadr; bu idde
tin nihai olmas beklenir ama aslnda iddet dngsn srdrmek
ten baka ie yaramaz. Tm bu arlklarn grnr bir simetrisi
vardr: Kendini talama ve mezarlklarda dalama bir yanda, tumtu
rakl zincirler te yanda. Kurban ile cellatlan arasnda oyunun den
gesini srdrme konusunda bir tr su ortakl vardr nk Gera
sa topluluunun dengede kalmas iin gereklidir bu .
Cinli, Gerasallarn iddetini knamak iin kendi kendine iddet
uygular. Gerasallar eletirisini ona iade ederler ve bunu yle bir id
detle yaparlar ki onun iddeti daha da glenir ve bir anlamda, sis
temin iinde sonsuzca dolaan sulama ve kar-sulama dorulan
m olur. Cinli , kurbanlarn talayan Gerasallan taklit eder, buna
karlk Gerasallar da kendi cinlilerini taklit ederler. Bir ayna/ikiz
ilikisi , zulme ugrayan zalimlerle zulmeden mazlumlan birbirine
balar. Bu , mimetik rekabet ilikisinin karlkl niteliinin bir me
idir . Talanan ile onu talayanlarn ilikisi deildir bu , ama aa
yukar ayn eydir, nk bir yanda talamann iddetli parodisi var
dr, dier yanda yine iddete dayal yadsnmas, yani talama da da
hil , tm dierleriyle ayn sonu amalayan iddete dayal bir dlama
deikesi vardr.
Gerasa'nn cinleri balamnda mimetik ikizlerden sz etmekle
hataya dyorsam eer, bu hata yalnzca bana ait degildir; lncil ya
zarlarnn en azndan biri , Matta, mucizenin hemen banda bize an
laml bir degike nererek bu hatay benimle paylamaktadr. Mar
kos ve Luka'daki tek cinlinin yerine Matta birbirinin tpatp ayn iki
ci nli koyar ve kural olarak onlara sahip olmas gereken cini -iki ci
ni- konutu rmak yerine onlarn kendisini konuturur. Burada Mar-

2 36

G0NAH KECS

kos'unkinden farkl bir kaynak oldugunu ileri srmeye gerek yok ;

sz konusu olan daha ziyade genel olarak cin motifini aklama (bu
na demistifikasyonu demeyi tercih ederdim) abasdr. Gerasa tr
metinlerde Matta'nn Markos'tan aynldgna sk rastlanr, ya yararsz
grd bir aynnty ortadan kaldrmak ister, ya da ele ald g terna
lara daha aklayc bir grnm kazandrmaya veya bu temay ve
aklamasn ezamanl olarak vermeye alr. Bunun bir megini
Vaftizci Yahya'nn ldrlmesinde grdk. Markos'ta anne ile kz
arasndaki arzunun mimetik aktanmn hayli muammal biimde
ileri sren sorular ve cevaplann yerine Matta "annesinin kkrtma
syla" ifadesini koyar.
Matta'nn burada da az ok ayn eyi yaptn , ama ok daha c
retkar bir biimde yaptn dnyorum . Onceki okumalarda
rendiimiz eyi aklamak istemektedir. Cinlenme kiisel bir durum
deildir; iddetlenmi bir mimetizmin rndr. Her zaman iin
karlkl olarak birbirlerini cinlendiren, birbirinin ruhuna giren en
azndan iki insan vardr, ikisi de birbirini tkezletir, ikisi de birbiri
nin model-engelidir. Birbirinin cinidir ikisi de; bu yzden Matta'nn
ilk blmnde, cinler ele geirdikleri kiiden ayrt edilemezler: "lsa
gln kar yakasnda Gadarallann memleketine vard . Orada onu
mezarlk maaralanndan kan iki cinli karlad. Bunlar yle tehli
keliydi ki, kimse o yoldan geemiyordu . lsa'ya. 'Ey Tann'nn Olu.
bizden ne istiyorsun?' diye bardlar. 'Buraya vaktinden nce bize
ikence etmee mi geldin?'" (Matta 8: 28)
Matta'nn cinienmeyi ikizlerin mimetizmi ve taklp tkezlemele
rine yol aan engel olarak dndnn kant, buraya ne Mar
kos'un metninde ne de Luka'nnkinde bulunan eyi e klemesidir:
lsa'y karlamaya gelenler, demektedir bize , yledirler ki , hi himse

o yoldan geemiyordu. Baka deyile, bunlar esas olarak yolu tkayan

insanlardr, tpk Petrus'un lsa'y ileden caydrmaya almas gibi.
Birbirlerinin ve komulannn skandaldrlar. Skandal her zaman bu-

G ERASA' N1N C NlER

23 7

lacdr; srenler kendi arzulann size iletmeye , baka deyile , sizi

kendileriyle ayn yola srkleyerek sizin model-engeliniz olmaya ve
sizi de srtrmeye yatkndrlar. Incillerde tkal geie , almaz en
gele , kaldnlamayacak kadar agr taa her ima, peinden tm siste
mi srkleyen skandala bir gndermedir.
Cinienmeyi srmenin mimetizmi yoluyla aklamak iin, Matta
asgari mimetik ilikiye , onun temel birimine bavurur. Ktlgn
kaynagna ulanaya alr. Burada genellikle anial mayan bir jest
va rdr, nk bizim psikoloj ilerimilin ve psikanalizlerimizin mito
lojik pratigini tersine evirir. Bunlar ikizi iselletirir; ksacas, bilin
cin -ya da bil indnn; nemi yok !- iinde kk bir hayali cine
her zaman ihtiyalan vardr. Matta ise , iki gerek birey arasnda ger
ek mimetik ilikiyle cini dsallatnr.
Matta, bu temel noktada mucize aniatsn dzeltir, daha dogru
su onun analizini hazrlar. Mimetik oyunun ta banda daima ikili
gin mevcut oldugunu gsterir bize . Ilgin olan, ikiligi hikayesinin
daha balangcna yerletirdigi iin, bu yazann, daha sonra, mucize
nin ak iin gerekli olan ogullugu yerletinnekte glk ekmesi
dir. Markos'un anahtar cmlesini , tekilden ogula o tuhaf geiiyle
metnin hretine en byk katky yapan u cmleyi onadan kaldr
mak zorundadr:

Adm Tmen, nk saymz ok. Benzer bir silinme ,

cinin lsa'ya ricasn tekrarlayan bir sonraki cmle iin de geerlidir:

Ruhlan o blgeden karmamas iin yalvanp yakard.

Demek ki cinin tek bir insan gibi konumasna ragmen, bir an
lamda tek o lmasna ragmen, hakiki bir ygn olduguna dair esasl ay
n nt Matta'da, hatta Markos'a daha yakn olan Luka'da bile grl
mez. Matta , cin srsn darda braktg iin , byk domuz sr
snn bogulmasmm -bunu koruyor olsa da- gerekesini de kaybe
der. Bu demektir ki , sonunda kazandgndan faz lasn kaybeder. Ye
nilgisinin farknda gibidir ve mucize faslm da ksa keser. Markos'ta
ki tm diger deha panltlan gibi (megin, Salome'nin annesine, "Ne

2 38

GNAH KEC1S

istemeli?" sorusu) ayn cmle iinde tekille ogulun bu yan yanal g

da, dil kullanmnda genel olarak Markos'tan daha usta ve daha dog
ru olan luka'nn giderdigi bir tr beceriksizlik olarak grlebilir: "O

da 'Tmen' diye yantlad. nk onun iine bir sr cin gi rmiti. Cinler,

dipsiz derinliklere gitmelerini buyurmasn diye Isa'ya yalvanp durdular. "
(Luka 8: 30-3 1 )
jean Starobinski , Markos yorumunda Tmen szcgnn olum
suz yananlamarn pek iyi gsterir. Burada, "sava sry , dman
birligi , igal ordusunu , Romal istilacy ve hatta belki de lsa'y ar
mha gerenieri grmek gerekiyor"dur.2 Eletirmen, ygnn yalnzca
cinler tarihinde degil, hemen nce ve hemen sonra gelen metinlerde
de nemli bir rol oynadgna dikkat eker. ifann kendisi, lsa ile cin
arasndaki tekil bir mcadele olarak gsterilir ama lsa'nn etrafnda
nceden oldugu gibi sonra da hep bir ygn vardr. nce, mritlerin
lsa'yla birlikte karaya ayak basmalan iin gnderdikleri Celileli yn
vardr. lsa , geri dnnde , bu ygn tekrar bulacaktr. Gerasa'da
yalnzca cinler yn ile domuzlar ygm degil, hem ehirden hem de
iftliklerden koup gelmi Gerasallar da vardr. Kierkegaard'n "y
gm yalandr" szn aktaran Starobinski , Incillerde ktlgn her
zaman iin ogulluk ve ygn tarafnda oldugunu belirtir.
Yine de, Celilelilerin davran ile Gerasallarn davran arasn
da nemli bir fark vardr. Kuds'teki ygn gibi Celileliler de muci
zelerden korkmaz . Keramet sahibine bir anda kar kabilirler ama
imdilik bir kurtarcya sarlr gibi ona sarlmaktadrlar. Hastalar her
taraftan akn etmektedir. Yahudi topraklarndaki herkes mucizelere
ve iaretiere atr. Ya bunlardan kiisel olarak yararlanmak ya da
bakalarm yarariandrmak isterler, ya da yalnzca tank olmak, dizi
d olaya ogu zaman yapc olmaktan ok olaand olan bir tiyat
ro eserini seyreder gibi tank olmak isterler.
2 Agy .

GERASA' N 1N C iN lE Ri

239

Gerasallarn tepkisi farkldr. "Isa'nn yanna geldiklerinde, bir t

men cine tutulan adam giyinmi, akl bana gelmi, otunnu grnce
korktular. Olay grenler, cinli adama olanlan ve domuzlann ba na ge
lenleri halka anlattlar." (Markos 5: 1 5- 1 6) Bu anlatm , onlarn endi
elerini yantrmak ve cokularn ya da hi degilse meraklarn k
kn mak yerine , skntlarn iyice artrr. Bu yrenin sakinleri lsa'nn
gi tmesini iste rler. Ve lsa hibir ey sylemeden isteklerini yerine ge
tirir. Iyilemi olan adam onu takip etmek ister ama lsa ona kendi
insanlaryla birlikte kalmasn syler. Sessizce gemiye binip Yahudi
ye'ye geri dner.
Herhangi bir vaaz yoktur, bu insanlarla dmanca bile olsa bir
iliki de yoktur. Grldg kadaryla, tm yerel nfus lsa'nn gitme
sini talep etmektedir. lsa'nn merhametine yol aan obansz ygn
dan farkl olarak, Gerasallarn dzen iinde geldikleri izlenimi edi
nilir. Farkllam bir topluluk olutururlar, nk krda yaayanlar
la e hirlerde yaayanlar ayrtnlabilmektedir. Bilgi sahibi olmakta
acele etmezler ve ancak dnp tandktan sonra lsa'nn gitmesi
ni iste rler. Mucizeye ne histerik bir tapnnayla ne de tutkulu bir nef
re tle karlk ve rirler, ama hi tere ddt etmeden onu reddetmeye ka
rar verirler. lsa'yla ve onun temsil ettigi eyle herhangi bir iliki kur
mak istemiyorlardr.
Gerasallarn srlerinin kaybolmasndan huzursuz olma nedeni
maddi kayp degildir. Domuzlannn bogulmas, grldg kadary
la onlar cinle rinin bogulmasndan daha az etkiliyordur. Olup bite
ni anlamak iin , Gerasallarn cinlerine bu bagllklarnn karlgnn
cinlerin de Gerasallara bagllg oldugunu grmek gerek. Tmen,
lkede kalmasna izin verilmesi kouluyla yer degitirmekten ok
rahatsz olmamt. Kendilerini o blgeden kannamas iin lsa'ya yal
vanp yakard. Cinle r canl bir barnaktan vazgeemeyeceklerinden,
baka birine, tercihen bir insan varlgna, ama o yoksa bir hayvana,
burada domuz srsne sahip olmay arzularlar. Talebin mtevaz-

240

GNAH KECISI

l cinlerin hibir yanlsamaya kaplmadklarn gsterir. Bu iren

hayvanlarn iine yerlemeyi bir ltuf olarak talep ederler: Demek ki
zor durumdadrlar. Karlarnda gl biri olduunu bilirler. Eer
azla yetinirlerse hogr bulma anslarnn daha fazla olacan d
nrler. Onlar iin nemli olan ey, tamamen, mutlak olarak kovu l
mamaktr.
Cinle rin ve Gerasallarn karlkl ba, bizim analizimizin cinli
ler ile yine bu Gerasallar arasndaki ilikilerde ortaya kard eyi
bir baka dzlemde yeniden retmektedir. lki taraf da birbirinden
vazgeemiyordur. Ritel ile dngsel patolojinin bu birlii artc
deildir. Ritel yaziarken netliini de yitirir. Kovulma belirgin ve
mutlak deildir ve gnah keisi -cinli- iki kriz arasnda ehre geri
dnmektedir. Her ey birbirine karr ve hibir ey asla bitmez.
Ayi n , iinden kt eye geri dnme eilimindedir: Mimetik ikizler
ilikisi , farksziama krizini kkrtmaktadr. Fiziksel krizin yerini ,
psikopatolojik ilikilerin lmcl olmayan ama zlemeyen ve so
na ermeyen iddeti alr. Bu sre yine de mutlak farkszla kadar
varmaz. Gnll srgn ile onu kovmay reddeden Gerasallar ara
snda yeterince farkllk vardr, bizim metnimizin betimledii atlka
rncann belli bir katarsis etkisi kalsn diye her tekrarcia yeterince
gerek dram grlr. Bir topyekn ufalanma sreci balamtr ama
henz tam gereklememitir. Bu nedenle Gerasa toplumu hala az
ok rgtldr, Celile'nin ya da Kuds'n srlerinden daha rgt
ldr. Sistem iinde (rnein ehirle ky arasnda) hala farkllklar
vardr ve bu farkllklar lsa'nn teraptik baarsna gsterilen serin
kanl olumsuz tepkide kendini belli eder.
Bu toplumun durumu pek parlak deildir, hatta epeyce bozuk
tur, ama tamamen mitsiz de deildir; ve Gerasallar istikrarsz sta
tkolarn korumay baanrlar. Szcn geerli anlamyla hala bir
toplul uk oluturmaktadrlar. Grdmzden yola karak yargla
yacak olursak, bu toplumun iyi kt hala srdrlmesini salayan

G E R ASA' N I N C I N L E R I

241

ey , bu ok yozlam kurban yntemleridir; ve bu yntemlerin ha

la

degerli ve yeri doldurulmaz olmasnn nedeni de , grnte sfn

tketmi olmalardr.
Tm yorumcular bize lsa'nn cinlileri amaniann klasik yntem
leriyle iyi ettigini syler. megin, bu pasaj da, lsa kirli ruhu kendi
kendini adlandrmak zorunda brakmakta ve bylece , ilkel toplum
larda ogu zaman zel adlarn maniplasyonuyla birlikte gelen ikti
dan stlenmektedir. Bunda pek istisnai bir ey yoktur ve metnin bi
ze ima etmeye altg da bu degildir. Ama lsa'nn yaptgnda olaga
nst hibir ey olmasayd eger, Gerasallarn korkmalan iin de bir
sebep ol mazd. Hi kukusuz onlarn da modemlerin lsa'ya atfettik
leri yntemlerle alan kendi ifaclan vard. lsa, sadece biraz daha
etkili bir olacdan ibaret olsayd, bu yrekli insanlar korkuya kapl
maz, bylenirlerdi. Gitmesi iin degil kalmas iin yalvarrlard
lsa'ya .
Gerasallarn bu korkusu retorik bir abart mdr? Ierikten yok
sun mudur, Mesih'in yrekliligi ni daha etkileyici klmaya m yne
liktir yalnzca? Sanmyorum. Cinlenmi srnn d metin
de de ayn ekilde kendini gsterir. Ve o sr dik yamatan aa g

le atld . Dik yama Matta ve Luka'da da vardr; u halde domuzlarn

bir tr bumun ucunda duruyor olmalan gerekir. Markos ve Luka
bunun farkndadrlar ve uurumu hazrlamak iin bu hayvanlan da

n yamacna yerletirirler. Matta'da dag yoktur ama uurum onda da

vardr. Demek ki lncil yazarlannn dikkatini eken budur Matta iyi
ce yksekten drr. Domuzlar ne kadar yukardan derse sahne
o kadar arpc olur. Ama Inciller pitoreskle ilgilenmezler ve bu uu
rumdan sz etmelerinin nedeni grsel etki yaratmak degildir. Ilev
sel bir neden de ileri srlebilir. Gln yzeyine varmadan nce ser
best d le kat edilen mesafe , domuz soyunun kesin yok oluunun
garantisidir; srnn buradan kurtulma iht i mali yoktur; yzerek k
yya ulaamaz. Tm bunlar dorud ur; uurum, sahnenin gereki

242

GNAH KEISI

ekonomisi iin gereklidir, ama gerekilik kaygs da fazlasyla ln

cil'e zg degildir. ok daha temel baka ey vardr.
Mitolojik ve dinsel metinlere alkanlg olanlar bu uurum tema
sn hemen tanrlar ya da tanmalar gerekir. Tpk taa tutma gibi ,
uurumun tepesinden d de kolektif, ayinsel ve cezai yananlam
lara sahiptir. llkel denen toplumlarda oldugu kadar antik dnyada
da son derece yaygn bir toplumsal pratikti bu daha sonra idam ce
zas tarzndan farkltaacak olan bir kurbansal ldrmeydi. Roma'da
buna Tarpeia Kayas ilkesi denirdi. Yunan evreninde, ritel pha rma
kos'un dzenli olarak ldrlmesi bu ekilde meydana geliyordu,
zellikle Marsilya'da. Bahtsz adam yle bir ykseklikten denize at
lamak zorunda braklyordu ki , lm kanlmaz oluyordu.
Iki byk ayinsel ldrme tarz bizim metnimizde ok aikar bi
imde yer alr: Talama ve uurumdan aag d. Bunlar arasnda
benzerlikler vardr. Toplu lugun tm yeleri kurbann zerine ta
atabilir ve atmaldr. Toplulugun tm yeleri ezamanl olarak mah
kmun zerine yryebilir ve yrmelidir ve lmden baka k
brakmamak iin onu uurumdan aag yuvarlamaldr. Benzerlikler
infazn kolektif niteligiyle snrl degildir. Aforoz edilmi kiinin im
hasna herkes katlr ama kimse onunla dogrudan, fiziksel temasa
girmez . Kimse kirlenme riskine girmez. Yalnzca grup sorumludur.
Bireylerin hepsi ayn masumiyet ve sonmluluk dzeyini paylar.
Bunlarn ayn ekilde tm diger geleneksel infaz biimleri iin de ,
zellikle tm tehir biimleri (tehirin bir varyant armha germe
dir) iin de dogru oldugu sylenebilir. Batl inantan kaynaklanan
kurbanla fiziksel temastan ekinme bizi bir gerege kar kr etne
meli: Bu ldrme teknikleri , yarg sistemleri zayf olan ya da hi ol
mayan toplumlarn, zel intikam anlay hala iine ilemi ve dola
ysyla ogu zaman topluluk iinde bitmek bilmeyen bir iddet teh
didiyle kar karya olan toplumlarn temel bir sorununu zmek
tedir.

GERASA' N I N C I N LERi

2.43

Bu tr infazlar intikam itahn beslemez, nk bireysel roller

arasndaki tm farkllklar onadan kaldnr. Kymclann hepsi ayn
ekilde davranr. lntikam arzusu duyan kii , cn tm topluluktan
almak zorundadr. Bu tr toplumlarda henz varolmayan devletin
gc , oybirligine dayal bu iddet biimlerinde , yalnzca sembolik
degil , geici ama yine de gerek bir varlk kazanm gibidir sanki.
Bu kolektif idam tarzlan , benim tanmladgm ihtiyaca yle iyi ce
vap verme ktedir ki, insan topluluklannda kendiliginden onaya k
tklann dnmekte zorluk ekeriz ilkin. Uygulamaya kanmadan
nce zerinde dnlm olamayacak kadar iyi uyarlanm gibidir
ler hedeflerine . Ister ihtiyacn organ yarattgna inanan ilevselciligin
modem yanlsamasnda olsun, isterse de balangtaki bir tr yasa
koyucuyu , topluluga tm temel kurumlan kazandran insanst bir
bilgelige ve yetkiye sahip bir varlg daima belinen dinsel gelenekle
rin daha eskilere uzanan yanlsamasnda, olaya hep byle baklr.
Gerekte , olaylar baka trl cereyan etmi olmaldr. Byle bir
sorunun, pratikte zlmeden nce teorik olarak ortaya atlabilece
gi ni dnmek samadr. Ama zmn sorundan nce geldigini
kabul etmedigimiz, ya da sorunu hangi tr zmn nceleyebile
cegini dnmedigimiz srece bu samalktan kanmak da imkan
szdr. Belli ki , gnah keisi mekanizmasnn kendiliginden etkile
rinden biri sz konusudur burada. atmal mimetizmin dorugun
da, tek bi r kurban zerinde kutuplama yle gl olabilir ki, gru
bun tm yeleri ona ynelik cinayete katlma zorunluluunu duya
bilir. Bu tr kolektif iddet, eitliki ve -yukarda belirttigirniz gibi
belli bir mesafeden uygulanan oybirligine dayal infaz biimlerine
kendil iinden ynelecektir.
Bu , dinsel geleneklerin sayp dktg o byk ilksel yasa koyu
culann asla var olmadklan anlamna m gelir? Hayr. llkel gelenek
leri her zaman ciddiye almak gerekir, zellikle birbirine benzedikle
rinde . Byk yasa koyucular var olmutur, ama kendi mrle!i iin-

244

GNAH KECISI

de asla yasa ilan etmemilerdir. Eldeki deliller, bu kadim yasa koyu

cularn gnah keilerinden farksz oldugunu gstermektedir; bu g

nah keilerinin ldrlmesi , sagladg Liziatnc etki nedeniyle ,
ayinlerde zenle taklit edi lmekte , tekrarlannakla ve kusursuzlat
rlmaktadr. Etki gerektir, nk bu cinayet, en bandan beri , yi
ne kendisinden treyen ve ayn etkiyi (intikama son vermek) yara
tan idam trne benzemektedir. Dolaysyla daha insan-st bir bil
gelikten kaynaklanyor gibidir ve kurbanlk mekanizmasndan tre
yen tm kurumlar gibi, ancak kutsal gnah keisine atfedilebilir.
Yce yasa koyucu , kutsanm gnah keisinin asl zdr.
Musa, bu yasa koyucu-gnah keisinin bir megidir. Musa'nn
kekemeligi bir kurbanlk iaretidir. Onda mitik sululuk iaretleri
buluruz: Msrlnn ldrlmesi, Vaat Edilmi Topraklara giriinin
yasaklanmasna yol aan ihlal , farkszlatnc vebalar olan Msr'n
on yarasndaki sorumlulugu . Tm kym basmakalplann buluruz
burada , kolektif cinayet hari , ama bu da -Romulus iin oldugu gi
bi- resmi gelenegin snrlarnda ortaya kar. Freud bu kolektif cina
yet sylentisini ciddiye almakta haksz degildi .
Ama ben Gerasa cinlerine geri dnyorum. Taa tutma ile uu
rumun tepesinde idam etmeyi bu metnin aklanmasna dahil etmek
akla yatkn bir tavr mdr? Bu iki ldrme tarzn birletirmek dog
ru olur mu? Bence olur; baglam bizi byle dnmeye davet etmek
tedir. Taa tutma, nciller ile Elilerin Ilerinde sk sk karmza
kar. lsa'nn kurtardg zaniyeyi daha nce belirtmitim. llk ehit, Ste
fan, taa tutulur. Isa'nn ektiklerinden nce de birok talama te
ebbs grlr. Ayrca, -ve bu ok anlamldr- Isa'y bir uun
mun tepesinden atmak iin baarsz bir giriim de vardr. Olay Na
sra'da geer. Isa , ocukluk ehrinde iyi kabul grmez; orada hibir
mucize gstermez. Sinagogdaki vaaz, dinleyenler iin bir skandal
dr. Hadise kmadan oradan uzaklar; Luka'nn metni hari ; Luka
orada olanlar yle anlatr: "Havradakiler bu szleri [ lsa'nn szleri-

GE RASA' N 1 N C 1 N LER

245

ni] duyunca fkeden kudurdular. Ayaga kalkp lsa'y kentin dna

kovdular. O'nu uurumdan aag atmak iin kentin kuroldugu tepe
nin yamacna gtrdler. Ama lsa onlarn arasndan geerek oradan
uzaklat ." (Luka 4: 2 8-30)
Bu sahnede ilenin bir ilk taslagn ve dolaysyla ilann grmek
ge re kir. Bu sahne nin varlg, Luka'nn -ve elbette diger lncil yazar
lannn da- uurumun tepesinden d , tpk taa tutma gibi, ar
mha germenin bir dengi saydklann gsterir. Bu denkligin nemi
ni anlamlardr. Kolektif cinayetin tm biimleri ayn anlama gelir
ve lsa'nn ilesinde ortaya kardg ey de bu anlamdr. nemli
olan , falanca uurumun gerek yerinin saptanmas degildir, bu ayn
anlamn ortaya karlmasdr. Nasra'y bilen insanlan dinieyecek
olursak, e hir ve yakn evresi Luka'nn oynatmak istedigi role uy
gun degildir. Uuru m yoktur.
Ne yazk ki bu cografi uygunsuzlugu saptamakta hi gecikme
yenierin merak , Luka'nn Nasra ehrine var olmayan bir uurumu
niin yerletirdigini sormaya kadar asla varmad. lnciller, Nasra to
pografisiyle ilgilenmekten ok, kolektif lmn eitli varyantlany
la ilgilen irler. Onlan ilgilendiren, cinlinin kendini talamas ve do
muzlarn uu rumun Zerinden ddr. Ama burada uurumdan
den gnah keisi degildir, tek bir kurban ya da az sayda kurban
degildir: Btn bir cin ygndr, iki bin tane cinli domuzdur. All
m ilikiler tersine dnmtr. Kalabahgn yukarda kalmas ve kur
bann dmesi gerekirken, burada ygn uuruma atlamakta ve kur
ban kurtulmaktadr.
Gerasa mucizesi , dnyann tm toplumlanndaki kurucu idde
tin evrensel emasn tersine evirir. Bu tersine dnme , hi kuku
suz, baz mitle rde de meydana gelir, ama ayn karakterde degildir;
her zaman iin , yklm olan sistemin restorasyonuyla ya da yeni bir
sistemin kurulmasyla sonulamr. Burada durum ok bakadr; cin
li domuzlarn bogulmasnn kesin bir karakteri vardr; bu -mucizey-

246

G NA H K E C I S I

le kurtulan kii hari- gelecei olmayan bir olaydr. Bizim metnimiz,

lsa'nn mucizesi ile allm tedaviler arasnda derece fark dei l , do
a fark olduunu hissettirir. Ve bu doa fark , birbi riyle uyumlu b
tn bir ayrntlar toplamna da sahiden denk dmektedir. Modern
yorumcularn gremed ii de bu ayrntlardr. Mucizenin fantast ik
yanlar , dikkati uzun sre ekerneyecek kadar nedensiz grnmek
tedir. Cinlerin Isa'dan talepleri , srye doru dzensiz geri ekilme
leri ve srnn yuvarlanp dmesi . . . btn bunlar fazlasyla bayat
nakaratlar olarak grlr; oysa bu temalarn ilenii srad dr: B
tnn slubu demonoloji dzeyinde kalsa bile , temalarn ilenii ,
kurbansal mimetizmin aa kmas iin bu noktada gerekli olan
eye tastamam denk der .
Sonuta cinler, lke dna srlmemeleri kouluyla kendilerinin
kovulmasna ses karmazlar. Sanrm bunun anlam, sradan cin
karrnalarn yresel yer deitirmelerden baka bir ey olmaddr;
kayda deer bir deiim olmaz , btnn sreklilii tehlikeye d
mez, bir yapnn iinde her zaman meydana gelebilecek iliki ve ika
meler olur yalnzca. Geleneksel ifaclarn eylemi , bir X ahsnn du
rumunu bir Y kiisinin zararna -ya da tersi- iyiletirdikleri lde
gerek ama snrldr. Demonoloji dilinde bunun anlam, X'in cinle
rinin onu terk edip Y'nin iine yerlemeleridir. ifaclar baz mime
tik ilikileri deitirirler ama onlarn kk maniplasyonlar , srp
giden sistemin dengesini tehlikeye atmaz. Bu , yorgun bir ekibin h
kmete deitirilmesi gibidir. Sistem , yalnzca insanlarn sistemi
olarak dei l , insanlarn ve cinlerinin sistemi olarak kal r ve yle ta
nmlanmaldr.
Bu tmel sistem, cinlinin i fa bulmasyla ve ayn anda Tmen'in
de boulmasyla tehlikeye der. Gerasallar bunu anladklar iin
huzursuzdurlar. Cinler daha da iyi anlar. Bu noktada insanlardan
daha berrak dnyorlardr; ama bu, baka noktalarda kr olmala
rn ve kolaylkla aldatlabilmelerini engellemez . Bu temalarda insan-

G E RASA' N I N C i N L E R i

247

larn onlara atfettiginden ok daha zengin bir anlam yk vardr.

Cinlere yaktrlan nitelikler, onlarn Incillerde cisimletirdigi bu
tuhaf gerekligin hakiki zelliklerine tam olarak denk der: Mime
tik cisimsizlemedir cinlerin cisimletirdigi bu tuhaf gereklik. Arzu
kendini ne kadar lgn ve cinli klarsa, kendi yasalannn o kadar bi
l incinde olur, ama bu bilin kleligini asla azaltmaz. Byk yazarlar
bu paradoksu grr ve yaptlannda sahnelerler. Dostoyevski roma
n Cinler'in yalnzca adn degi l , kiiler arasndaki ilikiler sistemiyle
birlikte sistemi ykma srkleyen uurum dinamizmini de Gerasa
cinlerinden alr.
Cinler, tpk yerel ifaclarla yaptklan gibi , lsa'yla da "pazarlk et
meye" alrlar. Gc ya da gszlg kendilerininkinden pek de
farkl olmayanlara kendi eitleri gibi davranrlar. lsa'yla pazarlk ger
ek olmaktan ok grnrdedir. Bu gezgin, hibir yerel tapnca
mensup degildir; topluluk tarafndan agnlm degildir. Cinlerin
ciniiyi terk etmesi iin taviz vermesi gerekmiyordur. Domuzlan ele
geirmeleri iin onlara verdigi iznin sakncas yoktur, nk hibir
kalc etkisi yoktur. Cinlerin hepsini kovmak ve tm toplumun ka
nlmaz biimde cinli dzenini tehdit etmek iin lsa'nn herhangi
bir yerde grnmesi yeter. Cinler onun karsnda duramazlar. A
r hareketlenirler, ksa kvranma nbetleri geirirler, sonra da tama
men paralanmaya ynetirler. Olaylarn bu kanlmaz ak mucize
nin kriz anyla belirginleir.
Tm byk bozgunlarda tam da en ince manevralar mkemmel
bir bozgun arac haline gelir. Bizim metnimizin, keramet sahibi ile
cinler arasndaki pazarlga vermeyi baardg ikili anlam budur. Bu
tema amanlarn ve diger ifaclann uygulamalanndan dn aln
mtr, ama burada kendisini aan anlamlar iin bir araur yalnzca.
lsa'nn huzurunda cinler ancak gemite hkm srdkleri evrenin
snrlarnda, en mide bulandrc kelerinde tutunmay umut eder
ler. Onlar tehdit eden uurumdan korunmak iin, cinler gnll

2 48

GNAH KECS

olarak Isa'ya doru ynetirler. Panik iinde ve ellerinden daha iyisi

gelmediinden alelacele domuz o l may a karar verirler. Bu durum, az
ok her yerde olup bitene tuhaf bir ekilde benzer. Ama Odysse
us'un yol arkadalan gibi domuz bile olsalar , cinler tutunamaz . Bo
ulma kesin bir yok olutur. Doast srnn en byk korkusu
gerek olur: kendi lkelerinden srlrler. Markos'un kulland de
yim budur ve deerlidir; oyunun toplumsal dogasnn , bazlarnca
"sembolik" diye adlandrlan eyde cinlinin oynadg roln bilincine
varmamz saglar. Luka'nn metni de kt degildir. Kendile rini son
suza dek uuruma !cehenneme] gndermesin diye lsa'ya yalvaran
cinleri bize gsteren bu Incil, bylelikle cinli adamn kesin yok olu
unu , yani metnin byk anlamn aka ortaya koyar ve Gerasal
larn tepkisini de aklar. Bu bahtszlar sallantl dengelerinin cinlile
re , kendilerinin de dnem dnem katldklan faaliyetlere ve cinli
hemerHerinin bir nevi mahalli hret haline gelmesine dayandgn
hissettikleri iin endielidirler .
Cinlenme, lgnca b i r mimetizmin rndr. Daha nce syle
digi m gibi , Matta'daki o farksz yani mimetik iki ciniiyi diger iki yo
rumdaki tek cinlinin yerine koyan varyantn belirttigi budur. Mar
kos'un metni de, ayn anda tek ve ok, tekil ve ogul olan bir cinin
ele geirdii tek kiiyi bize gsterirken temelde ayn eyi ifade eder;
daha az grnr biimde ama bylelikle daha da zsel biimde ifa
de eder. Bu demektir ki, cinli Matta'nn ileri srd@ gibi yalnzca
tek bir bakas tarafndan ele geirilmi degildir: baka herkes tara
fndan , ayn anda hem tek hem ok olmalar , baka bir deyile sz
cgn insani anlamyla bir toplum oluturmalan bakmndan btn

digerleri tarafndan ele geirilmitir - baka herkesin ciniisidir. Ko

lektif dlama ve kovmaya dayal bir toplumun demonik karakteri
de bylece ortaya kar. Cinlinin taklit ettigi zellikle budur. Cinler
insan grubunun suretinde tasarlanmlardr, onlar bu grubun ima
go'sudur, nk onun imitatio'sudur. Metnimizin sonundaki Gerasa

G ERASA' N 1 N Ci N LER

249

toplumu gibi , cinler toplumu da balangta bir yapya, bir tr r

gtlenmeye sahiptir; ogulun birligidir: Benim adm Tmen, nk biz
okluguz . Nasl ki sonunda tm Gerasallar adna konumak iin bir

ses ykseli rse , balangta da tm cinler adna konumak iin bir ses
ykselir. Ve bu iki ses aslnda ayn eyi syler. Isa ile cinler arasnda
her trl birlikte-yaam imkansz oldugu iin de, bir cinin cinleri
kovmasn diye lsa'ya yalvarmasyla, bir Gerasalnn gitmesi iin
lsa'ya yalvarmas ayn eydir.
Benim cinlerle Gerasallann zdeligi tezimin esas kant, cinlinin
bu cinlerin sahibiymi gibi davranmasdr. Gerasallar kurbanlann
taa tutarlar, cinler de kendi kurbanlan n kendini talamaya zorlar
lar - bu da ayn eydir. Bu kurban, bu arketip cinli, en temel top
lumsal pratigi taklit eder: Mimetik ogullugu en atomize halindey
ken , kurucu cinayetin oybirligiyle stlenilmesinden oluan o en g
l toplumsal birhge dntrmekle toplumu da kelimenin tam an
lamyla yaratm olur. Tmen, ogulun birligini tarif ederken, top
lumsal ilkenin kendisini, cinlerin mutlak kovulmasna degil , bizim
nl cinli megimizde grldg gibi, muglak ve ksmi srgnlere ,
en nihayet insanlarla cinlerin birlikte yaarralanyla sonulanan sr
gnlere bagl rgtlenme trn simgeler.
Tmenin toplumsaln ogul birligini simgeledigini syledim, bu
dogudur; ama o hakl olarak nlenmi "Benim adm Tmen, n
k saymz ok" cmlesinde , bu birlik oktan zlme srecine gir
mi bir haldeyken simgelenmektedir, nk baskn kan durum
toplumsal gelimenin tersidir. Tek ve ayn cmlenin iinde kanl
maz biimde ogula dnen tekil , birligin mimetik ogulluk iine
d dr, lsa'nn bozguncu varlgnn ilk etkisidir. Modem sanat
bile denebilir buna. Ben, bakasdr, der Matta. Ben, tm bakalan
dr, der Markos.
Domuz srsn liniler ygnyla zdeletirmeye hakkmz
var, nk bu zdelik en azndan Incillerden birinde, Matta'nn-

250

GNAH KEC

kinde a ka yer alyor . Bu metinde, Gerasallarn hikayesinden he

men sonra yer alan ok anlaml bir aforizmay dnyorum: lncile

rinizi domuzlann nne atmayn. Yoksa bunlan ayaklanyla ignedikten

sonra dnp sizi paralayabilirler. (Matta 7: 6)
Ama Gerasallarn hikayesinde, liniler de "normalde" kurbana
layk grlen uygulamaya maruz kalr. Onlar cinli gibi kendilerini
talatmazlar, ama uurumun zerinden kendilerini atarlar ve bu da
ayn anlama gelir. Bu ters evirmenin nasl da devrimci oldugunu
grmek iin, onu bizim Ineil-kart hmanizmamzn daha fazla
sayg gsterdigi klasik Yunan ya da Roma antikagna aktarmak ge
rekir. Filozoflar ve matematikiler dahil tm Yunan sitesini uurum
dan aag zorlayan pharmahos'u dnelim. Tarpeia Kayasnn tepe
sinden bol uga yuvadananlar dianm kiiler dei l , agrbal ve
soylu konsller, erdemli Cato, ciddi hukukular, Yahudiye'nin val i
leri ve senatus populusque romanus'un tm geri kalandr. Hepsi uu
rumdan aa kayarken , tepede eski-kurban , giyinmi ve akllanm ,
olup biteni sakin baklarla izlemektedir.
Mucizenin sonucu belli bir intikam itahn tatmin eder, ama bu
sonucun benim hipotezim erevesinde dorulanmas mmkn
mdr? Incillerde intikamc ruhun yoklugu zerine tezimi yalanla
yan bir intikam boyutu da ieriyor olmasn? Domuzlar Celile G
l'ne savurup atan g, onlar n oraya dm oldugunu grme ar
zumuz ya da Isa'nn kendi iddeti deilse nedir? Tm bir sry ,
kim olursa olsun kimse tarafndan zorlanmadan kendi kendini im
ha etmeye kim tevik edebi lir? Bunun cevab aikardr. Buna ygn
zihniyeti denir, sry tastamam sr yapan ey - baka deyile ,
kar konulmaz mimetizm egilimi. llk domuzun tesadfen ya da ka
za sonucu denize dmesi , cin istilasnn yol at titreme ve kvran
malar: Sadece bunlar bile hemcinslerinin de aptalca bir panigin et
kisiyle aynsn yapmasna yeter. lgnca takipilik, domuz trnn
dillere pelesenk olmu uysallyla gayet iyi uyuur. Belli bir mime-

G E RASA ' N I N C i N L E R i

25 1

tik eiin tesinde (ki b u eik daha nce cinienmeyi d e belirlemi

olan eiktir) , tm sr sradanlktan k sand herhangi bir dav
ran hemen taklit eder. Bu, modem denen toplumlardaki moda
olayna benze r; Gerasallar da bu anlamda ok modemdi .
Herhangi bir hayvan kaza eseri tkezleyecek olsa, bu olayn ba
latt yeni bir d modas -uurumdan atlama modas- son do
muz yavrusuna kadar btn srnn cokuyla kendini atmasna va
racaktr. En ufak mimetik kknma, birbirine skca kenetlenmi bir
kalabal cotu rmaya yeter. Ama ne kadar clz, beyhude, dahas
lmclse , o kadar gizemli grnr ve arzuyu o lde esinler. Tm
bu domuzlar tkezlemi ve dolaysyla dengelerini yitirmilerdir.
Ani ve daha da

radikal bir denge yitimine ilgi duymalan , hatta elekt

alnmas imkan

riklenmeleri kanlmazdr. Herkes o gzel j este , geri

sz j este ulanaya almaktadr. "Gzpek yeniliki"nin izinden gi

derler bylece.
lsa her konut uunda, tkezleyenlerin mimetizmini her trl
bynn ye rine koyar. Burada da ayn eyi yapmak gizemin dagl
mas iin yete rlidir. Bu domuzlar gerekten cinlidir, undan ki, ku
laklarna kadar mimetizm iindedirler. Bunlarn referanslarn Incil
ler yeri ne demonoloji elkitaplannda aramaya gerek yoktur daha ne
e li ve daha derin bir lite ratre ynelmeyi tercih ederim ben . Gera
sa'nn mntehir cinleri , denize atlamak iin bir Dindenneau'ya bile
ihtiya duymayan Panurge'n spe r koyunlandr. Metnimizin sor
cluu soruya mimetik bir cevap hi eksik olmaz ve en iyi cevap da
daima budur.

O N D RD N C B L M :

K E N D i i i N D E B L N M S O LA N S EVTA N

etinierin analizi, mucizevi tedavilerin kendileri hakknda hibir

M ey sylemez. l Ancak bunlan betimleyen dile yneltir bizi. In

ciller kendi evrenlerinin diliyle konuurlar. Dolaysyla lsa'y diger i

faclar gibi bir ifac yapyor grnrler ama ayn zamanda Mesih'in
ok farkl oldugu noktasnda da srar ederler. Gerasa metni de dog
rular bunu : Bu metin, tm cinlerin ve evrenlerinin imhasn betimle
mektedir; lncil yazarlanna , cinleri ve kovulmalann betimledikleri di
li veren evrendir bu. Demek ki asl konu bir cin karmadr, evreni
cinlerden ve cinlilerden kesin olarak kurtaracak olan bir kovma
edimi,

kovma edimidir.

Incillerde az sayda birka blmde lsa da cin karmann ve de

monolojinin diline bavurur. Bunlar arasnda en nemli blm,
dmanca muhataplada bir tartmadr. Bu temel bir metindir ve
1

Mucizevi ifalarm mucizeleri ve anlam zerine bkz. Xavier Lton-Dufour,

Eudes d'Evangile, Pari s , Seuil, 1965. Ayrca bkz. ayn yazar, Face

la mor,

]tsus et Paul, Paris, 1 979, zellikle ileyi kurban etme asndan okuma
zerine.

254

GNAH KECS

sinoptik lncil'de de grlr. En zengin versiyon olan Matta'nnkin

den aktaryoruz. lsa bir ciniiyi iyiletirmitiL Ygn hayranlk iinde
dir, ama dinsel eli tin yeleri de -Matta'ya gre "Ferisiler", Markos'un
metninde "yazclar"- buradadr ve onlar bu iyiletirmeye kukuyla
bakarlar.
B tn kalabalk ar p kald . "Bu, Davut'un oglu olabilir mi?" di
ye soru yo rla rd. Feris iler bunu duyunca , "Bu adam cinleri , ancak
cinlerin nderi Baalzevul'un gcyle kovuyor" dediler. Onlann ne
dndgn bilen lsa yle dedi : " Kendi iinde blnen lke y
klr. Kendi iinde blnen kent ya da ev ayakta kalamaz . Ege r
eytan eytan' kovarsa, kendi iinde blnm demektir. Bu du
ru mda onun egemenligi nasl ayakta kalabilir? Eger ben cinleri Ba
alzevul'un gcyle kovuyorsam , sizin adamlarnz k i m i n gc yle
kovuyor? Bu durumda sizi kendi adamlarnz ya rgl ayacak . Ama
ben cinleri Tanr'nn Ruh u' yl a kovuyorsam , Tanr'nn Egemenligi

zerinize gelmi demektir." (Matta 1 2 : 23-28)

Bu metni bir kerede anlamak imkanszdr. Dolaysz okuma , da

ha derin, delayl bir okumaya alr. Ben dolaysz okumadan bal
yorum. nce ilk cmlede tartmasz, ama sradan bir ilke grmek
teyiz, uluslarn bilgeliginin aklda tuttugu eydi r bu. Kendi iinde b
lnm, kendine kar blnm lke ayakta kalamaz.

Sonraki cmle , ilk bakta bu ilkenin uygulanmas olarak gr

nr: Eer eytan eytan' kovarsa, kendi iinde blnm demektir. Bu
durumda onun egemenlii nasl ayakta kalabilir? lsa cevap vermiyor,

ama cevap apaktr. Eger kendinde ayrlk olursa eytan'n krallg

ayakta kalamaz. Eger Ferisiler gereken eytan'a dmansa, lsa'y
eytan' eytan'la karnakla sulamamalydlar: Hakl olsalar bile ,
lsa'nn yapm oldugu ey, sonuta eytan'n nihai imhasna katkda
bulunuyordur.
Ama ite bir baka varsaym ve bir baka soru: Eer ben cinleri Ba
alzevul'un gcyle kovuyorsam, sizin adamlannz kimin gcyle kovu-

KENDi i C i N D E BLNMS OLAN SEVTAN

255

yar? Eger benim eylemim eytandan kaynaklanyorsa , sizinki , sizin

yandalarnznki , sizin manevi ogullannzn eylemi nereden kay
naklanyor? lsa, kendisini eletireniere sulamalarn iade ediyor:

eytan araclgyla cin karan onlardr ve kendisi iin tamamen fark

l bir cin karma tr , Tanr nn Ruhu sayesinde cin kanna ne s

Ama ben cinleri Iann'nn Ruhu 'yla kovuyorsam, o zaman Iann'nn

Egemenligi zerinize gelmi demektir.

re r:

lsa , ister istemez ksr kalacak bir polemik yanma girmi gzk
mektedir. Dman ifaclann her biri "iyi kovma"y , en etkilisini, en
ortodoksunu, Tan ndan kaynaklanan yalnzca kendisinin uygulad
gn , tekile rinse eytandan kaynaklanan uyguladklann ileri srer.
Mimetik bir rekabet oyunuyla kar karyayz , bu oyunda herkes di
ge ri ni dlar, Sophokles'in

Kral Oid i p us u n daki dman kahinler Oi

'

dipus ile Tiresias'a az ok benzeyen bir durumdur bu. Demek ki id

det her yerdedir ve her ey bir g sorununa gelip dayanr. Blmn
devam da bunu hissettirir. lki dlama ya da kovma yntemi arasn
daki ilikiler burada nerdeyse karikatr gibi temsil edilmitir: "Bir
kimse gl adamn evine girip maln nasl alabilir? Ancak onu
bagladktan sonra evini soyabilir ." (Matta 1 2 : 29)
Ilk gl insan , burada, meru mlk sahibi olarak ya da en azn
dan binay ilk igal eden olarak sunulan eytan'n ta kendisidir. 11kine baskn kan daha gl insan ise Tanndr. Bu bak as
lsa'nnki degi ldir. Tanr adi bir ev soyguncusu degildir. lsa muha
taplarnn dilini benimsemekte ; sistemi, iddet ve kutsallk sistemi
ni aga ka rmak iin dmanca dlamalarn dilini stlenmektedir.
Tanr elbette eytan'dan daha gldr, ama burada belirtilen an
lamda glyse o da olsa olsa bir baka eytan'dr.
Gerasallar lsa'nn kendi topluluklan zerindeki patlayc etkisi
ni tam da byle yorumlarlar. Kendi lkelerinde gl bir adam var
dr, cinli Tmen. Bu zorba onlara yaam dar eder, ama bir tr d
zeni de korur. lte imdi lsa daha da gl olmaldr, nk onlarn

256

GNAH KEC S

adamn ok gsz klmtr. Gerasallar lsa'nn tm maliarna el

koymasndan ekinirler. Bu nedenle mutlaka ekip gitmesini ister
ler. Tiran bir efendinin yerine daha tiran bir ikincisini geirme arzu
lan yoktur.
lsa , genellikle Incillerin dili olan kendi evreninin dilini benimser.
lncil yazarlan ne olup biuiginden pek emin degillerdir. Onlarn me
tinleri son derece eksiltilidir, hatta belki de baz cmleleri kaybol
mutur. Yine de Matta her eyi dz anlamyla almamak gerektigini
bilir. Okudugumuz szlerde, ortaya kanlmas gereken bir ironi
vardr, lsa'nn muhataplarnn algladklan ve gnmzde okurlarn
ogunun algladklan tek dzey olan, kukusuz en dolaysz olarak
grlen polemik dzeyin kavrayamadg tm bir anlam yk vardr.
Matta alntdan nce anlaml bir uyan koyar: Onlann ne dndg

n bilen Isa yle dedi...

Markos'ta ayn uyan yoktur ama daha anlayc bir bakas var
dr burada bir mesel [parabole} oldugu konusunda bizi uyanr (Mar
kos 3: 23). Bu , mesel syleminin tanmlanmas asndan da nem
li geliyor bana. Aniatsal gelere bavurabilecek olan , ama ille de ih
tiya duymayan (nk bu pasajda yoktur) dalayl bir sylem sz
konusudur meselde . ncil'deki kullanmnda meselin zn olutu
ran ey, lsa'nn kymc temsile , kendileri de oraya hapsolduklar
iin baka bir bak asn anlayamayan insanlarn hayrna gnll
olarak hapsolmasdr. lsa , sistemin kaynaklarn yle kullanr ki , in
sanlar bekleyen ey konusunda onlar anladklar tek dilde uyarr ve
bunu yaparken de , hem o sistemin yaklaan sonunu , hem de sy
lemlerinin tutarszlgn , i elikilerini ortaya koyar. Bu sistemi din
leyicinin anlaynda sarsmay ve ayn zamanda dinleyiciyi szlerine
ikinci bir anlam vermeye yneltneyi umar; bu anlam daha dogru
ama daha gtr, nk kymc iddete yabancdr, dolaysyla k
ymc iddetin bizde yarattg hapsolma ve kapanma etkisini aga
karabilir.

K E N D I l t l N D E B L 0 N io1 0 S O L A N S E Y T A N

257

Bizim analizlerimiz mda, ikinci bir anlam fikrinin yanltc ol

madn grmekteyiz. Metin , u ana kadar bizim ondan kard
mzdan daha fazlasn sylyor gerekten. Bizim vardmz sonu
lar zetliyor ve benim ortaya kardgm eyi aka formle ediyor:
Btn insan toplumlannn temeli, iddetin kendini yine iddet yo
luyla kovmasdr. Yukarda syledigim gibi, blnm bir toplulu
gun kendi ykmna kotugu fikri ilk bakta hakikate uygundur,
ama sadece bir sagduyu kalbdr. Tartmay balatmak iin lsa,
ze rinde herkesin hemfikir olacag bir nermede bulunmaktadr. O
zaman ikinci cmle de ilkinin zel bir durumu olarak grnr: B
tn krallklar, btn ehirler, btn evler iin dogru olan ey ey
tan'n krallg iin de dogru olmaldr.
Ama eytan'n krallg tekiler gibi bir krallk degildir. Inciller
eytan'n tm krallklann ilkesi oldugunu aka ifade ederler. ey
tan nasl bu ilke olabilir? iddete dayal kovmann ve bu kovmadan
kaynaklanan yalann ilkesi olarak. eytan'n krallg kendi kendini
kovan iddetten baka bir ey degildir tm ayinlerde ve Ferisilerin
imada bulunduklan cin karmalarda, ama daha kkensel olarak da
tm bu ayinlere model olarak hizmet eden kurucu ve gizli eylemde
bu iddet grlr: Bir gnah keisinin oybirligine dayal ve kendili
ginden bir eylemde ldrlmesi. tkinci cmlenin bize getirdigi ey,
eytan krallgnn karmak ve eksiksiz tarifidir. Sonunda eytan'
imha edecek eyi belinmekle kalmaz, onu doguran ve iktidann ku
ran eyi de, kurucu ilkesini de belirtir. Tuhaf olan, elbette, kurucu
ilke ile nihai imha ilkesinin bir olmasdr. Burada cahilleri artacak
bir ey vardr, ama bizi artmas gerekmez. Biz biliyoruz ki mime
tik arzu ilkesi, bu ilkenin yarattg rekabetler, kkrttg i blnme
ler, kendisi de bir o kadar mimetik olan toplumsal birlik ilkesiyle bir
ayndr: Gnah keisi.
Gzlerimizin nnde defalarca cereyan eden sre budur. Tpk
saysz milin banda grdgmz gibi, Vaftizci Yahya'nn ldrl-

258

G NA

H KEC iS i

mesi epizod unun banda da bir dman kardeler kavgas bu yz

den yer a l r. B i ri nonnal olarak sonunda brn ldrr - insa nla
ra bir norm salamak ii n.
Ik inci c m l e , biri nc i cmlede be lirti len bir ilkenin sradan uygu
lamas olmak yle dursu n , biri neide uygulamasn bulan ilkenin
ke ndisini ortaya koymaktad r. Cmlelerin d zen ini tersine evi r
me k, metni sondan balayarak okumak ge rekir. B i ri nci cmlenin ni
in halklar n bel leinde kal d o zaman anlalr. Onda, i l k bakta
kefedilen gnde l i k b ilge liin tesini gsteren, allmadk bir ey

ar d r Benim ak ta rd m eviri olan Kuds l ncili , bu teyi doru

d rst a ktarmaz , nk Yunanca o rij inali nde iki kez geen , balan

gtaki her s fa t n te krarlamaz . Iinde aynlk olan her lke l olur; ve

iinde ay n lk olan her ehir yahut ev yklr

...

Her'in tekran burada an

lan tm t o p l u l u k biimleri arasndaki simetri duygusunu glendi

rir .

M e ti n , en bygnden en kgne tm insan toplumlarn sa

yar: lke , ehir, ev. nce kavrayamadmz nedenlerle , h ibir kate

goriyi ihmal etmeme kaygs tar ve her'in tekran da dolaysz anlam
dzeyinde nemi fark edilemeyen bu iradeyi vurgular. Anlam ze
rinde etkisi olmayan rastlansal bir slup oyunu degildir bu . Bizden
kaamayan ikinci bir anlam vardr.
Metnin srarla ileri srd ey, aslnda tm krallklann , tm e
hirlerin ve tm evlerin iinde ayrlk oldugud.r. Baka deyile istis
nasz tm insan topluluklar, ikinci cmlede ortaya konan ve eza
manl olarak hem kurucu hem de ykc olan ayn ilkeden kaynakla
nrlar; bunlarn hepsi de eytan krallnn rnekleridir ve toplumun
(sosyologlarn ampirik anlamnda toplumun) bir rnei olan ey de
bu eytan krall ya da iddet krall deildir. Demek ki ilk iki
cmle grndnden daha zengindir; tm sosyoloj i , tm temel
antropoloji burada zetlenir. Ama bitmedi . nc ve zellikle en
muammal grnen drdnc cmleyi artk anlamaya balayabili
riz: Eger ben cinleri Baalzevul'un gcyle kovuyorsam, sizin adamlannz

KE N D C N D E B l N M S OlAN S EYT AN

2 59

kimin gcyle kovuyor? Bu durumda sizi kendi adamlannz yarglaya

cak.
Metnin Yunanca aslnda adamlarnz degil, ogullarnz denir. N i
in manevi ogullar, yani mritler, taklitiler, efendilerinin, modelle
rinin yargu olsun? Yarg karlg

kritai szcg kullanlmaktadr;

bu, kriz ve blnme szcklerini antrr. Mimetik rekabetin etkisi

altnda, "eytans" toplulugun i blnmesi iyice iddetlenir; meru
iddet ile gayri meru iddet arasndaki fark azalr, dlama karlk
l hale ge lir; ogullar babalannn iddetini herkes iin daha da igren
olan sonularla tekrarlar ve pekitirir; sonunda rnek aldklan baba
larnn ktlgn kavrar ve kendi babalarn lanetlerler.

Kritai sz

cgnn ie rdigi olumsuz yargy , tpk bugn bizim yaptgmz gi

bi, kendilerini neeleyen her eye yneltirler.
Tanrsal bir iddetin var oldugu ve bunun da tm iddetierin en
gls oldugu fikri , bizim metnimizden ortaya kyor gibidir; hat
ta Gerasa mucizesinin anlatsnda oldugu gibi, epeyce belirtiktir.
Ama okur belli bir eigin tesine getiginde , okuma tersine dner ve
tanrsal kovmann hi olmadg , daha dogrusu yalnzca kymc tem
sil iin , karlkl sulama ruhu iin , baka deyile eytan'n kendisi
iin geerli oldugu fark edilir. Kovma gc her zaman iin eytan'n
kendisinden gelir ve Tanrnn bununla hi ilikisi yoktur; o, "ey
tan'n krallg"na son vermeye gerek duymayacak kadar yeterlidir.
Birbi rlerini karlkl olarak kkn kazyana kadar kovanlar, ey
tan'n "ele geirdigi " , kendi mimetizmleriyle blnm insanlardr.
Ama benl igin benlige kar blnm olmas (mimetik rekabet)
ve kovmann kovulmas (gnah keisi mekanizmas), insan toplum
lar iin yalnzca zlmenin degil, birlemenin de ilkeleriyse eger,
o halde lsa , yalnzca ykm duyuran btn o kyametsel cmle son
larnda bu ikinci yan niin dikkate almamaktadr? Ama belki de ben
mimetik iddeti hem d zenin hem de dzensizligin kaynag tanm
lamakta haklymdr. Belki de metin, dolaysz okumann ima ettigi

260

G NAH KEC S

kadar kabaca polemiksel , bilinsizce mimetik ve dpedz ikicidir

(dalist) .
Gr ndg kadaryla eytan eytan' kovmay hi bilirernemi
tir ve grlebilir bir gelecekte bunun sona ermesi iin de bir neden
yoktur. Isa , sanki eytans ilke kendi dzen kurucu gcn tket
mi de bundan byle tm toplumsal dzen kendi dzensizligine g
mlecekmi gibi konumaktadr. Dzen ilkesine sadece ilk iki cm
lede yle bir deginilip geilir, o da ancak bir slup efekti dzeyin
de ; sanki az ok sona ermi bir ey sz konusudur, yok olua giden
yolu izlemeye mahkOm bir ey - ve bu da ogu okurun eriebilece
gi tek belirtik mesajdr.
Dzen anlam metinde mevcuttur, ama ilenme tarznn kalnt
sal karakterini belirleyen ey de tastamam bu mevcudiyettir. N iin?
nk kltrel dzenin iddeti Incillerin her yerinde, zellikle ile
bahsinde ama ayn zamanda okudugumuz tm metinlerde ve niha
yet bunda da aga kmaktadr ve bir kez anlandktan sonra var
lgn srdrmesi de imkanszdr. Kurucu mekanizma, gnah keisi
mekanizmas (iddetin iddetle kovulmas), bir kez anlandktan
sonra, beyhude hale gelir. Artk bir nem i yoktur. Inciileri ilgilendi
ren ey, bu anlamann (eytans mekanizmann sonu) insanhga a
tg gelecektir. lyi haber, gnah keilerinin artk insanlg kurtaram
yor oluu, kymc temsilin k, hakikatin karanhga nfuz edii
dir: iddet kullanan Tann yoktur hakiki Tannnn iddetle ilikisi
yoktur ve bize uzaktaki araclarla degil , dogrudan dogruya hitap
eder. Bize gnderdii Ogul, onunla birdir. Tanr Krallg'nn vakti
gelmitir.
Eger ben cinleri Tanrnn Ruhu'yla kovuyorsam , Tanr Krallg si
zin zerinize geldigindendir. Tanr Krallg'nn ne eytan'n Krall
g'yla ne de isel blnme ve kov(ul)mann eytans ilkesine dayal
bu dnyann krallklaryla bir ortak yan vardr. Kovmayla, dlamay
la ilgisi yoktur. lsa, kendi eylemini kovma ve iddet terimleriyle tar-

K E N D I I i N D E BL N M S OLAN SEVTAN

261

tmay kabul eder, nk muhataplan sadece bu dilden anlamakta

d r. Ama onlara anlattg , bu dille hibir ortakl olmayan bir olay
dr. Eger ben cinleri Tannnn Ruhu'yla kovuyorsam , o zaman bir s
re sonra ne cinler ne de kovma sz konusu olacaktr, nk idde
tin ve kovmann krallg hemen yklacaktr. Tannnn Kralhg sizin

iin gelmitir. Dinleyicilere dogrudan dogruya hitap edilir. Krallk

imek hzyla geliyor. Deli bakirelerin ve akll bakirelcrin beklenen
damad gibi o da uzun sre gecikmi olsa bile birdenbire gelmitir.
Tanr Krallg u anda beni dinleyen sizler iin gelmitir, ama az
nce hibir ey sylemeden yanlanndan aynldgm o Gerasallar iin
henz gelmemitir, nk onlar sizinle ayn noktada degiller. lsa,

vakti geldiinde mdahale eder, baka deyile artk iddet iddeti ko

vamadgnda ve i blnme kritik noktaya vardgnda mdahale
eder. Kurban-gnah keisi geri dnsz noktaya dayanmtr. G
rnte eski bir dzeni ksa bir sre iin geri getiriyor olsa da, ger
ekte bu dzen ebeciiyen yok olmutur. Onu kovmak yerine kendi
si kovulmakta ve bylece kov(ul)mann smn, eytan'n iktidannn
olumlu boyutunun, iddetin dzenleyici gcnn de temelini olu
turan sm insanlara anlamaktadr.
Anlamann tarihsel yanianna her zaman dikkat eden Matta,
Gerasa hikayesinde, yasaya tabi bir evren ile tabi olmayan bir evren
arasnda zamansal bir mesafe varsayan szler syletir iki cinlisine: Ey
Iann'nn O.glu, bizden ne istiyorsun ? Bu raya, vaktinden nce bize i$ken
ce etmeye mi geldin ? (Matta 8: 29) Bu yaknma, mevcut analizler bag

lamnda anlamldr. Gerasa halk, syledigim gibi , bir gruhtan ok,

lsa'nn vaaz vermeye alkn oldugu obansz sr gibidir. Topluluk
hala pek "yapldr." Bunu da paganlgna borludur. Bu, paganl
Yahudiligin aleyhine yceltelim anlamna gelmez elbet. Sadece, pa
ganlgn kendi evriminde o dnemde henz ayn kritik noktaya var
mam oldugu anlamna gelir.
Nihai anlamay belirleyen nihai kriz, hem zgldr hem degil-

262

GNAH KECISI

dir. llke olarak, iddetin iddetle "eytans" kovulmas zerinde te

mellenen tm kurban etme sistemlerinin zlmesiyle ayndr. ln
cillerin anlamas bu krizi kanlmaz klar. Kymc temsilin gizini
aa kararak, kurban etme mekanizmasnn ilemeye devam et
mesini ve mimetik dzensizliin doruunda, zlm olan dze
nin yerine geecek yeni bir ayinsel kovma dzeni yaratmasn engel
ler.
Indi'in mayas, er ge, nfuz ettii toplumsal dzenin ve tm
benzer toplumlann, hatta ona dayandn iddia eden szde Hristi
yan toplumlarn bile yklmasn salayacaktr. Bu iddia ksmen do
rudur, ama ksmi bir yanl anlamaya dayaldr; lncillerle baka din
sel mitolojik belgeler arasndaki yanltc benzerlikten kaynaklanan
ve zorunlu olarak kurbansal bir nitelik tayan bir yanl anlamadr
bu . "Bir ev kendi iinde blnmse , ayakta kalamaz ," der bize Mar
kos, ama o ykm Tanrnn ya da Isa'nn balatt daha da gl bir
kovma deildir, tersine her trl kovmann sonudur. Bu yzden de ,
Tanr Krall'nn gelii , ykmdan baka bir ey anlamayanlar iin
sadece ykmdr, he p uzlama ve bar arayanlar iinse uzlama ve
bantr.
Srekli kendi iinde blnm olduunda ayakta kalamayacak
olan krallk mant , mutlak anlamda her zaman doruydu ama ger
ek tarihte asla doru deild i , nk gnah keisinin gizli mekaniz
mas her zaman kurbansal farkllamay yeniden kuruyor ve iddeti
iddetle kovuyordu; bylece vade de hep geri itilmi oluyordu . So
nunda bu mantk armhta bir tarihsel gerek haline gelir, nce
Isa'y ilk iiten Yahudiler ii n , sonra da paganlar iin, lsa'y rehber
aldklarn iddia etseler bile her zaman biraz o eski Gerasallar gibi
davranan modem dnyann Gerasallan iin . Topluluklarnn ba
na telafisi olmayan bir eyin asla gelemeyeceini dndkleri iin
mutludurlar ve ncillerde duyurulan felaketierin hayali olduuna
inanmlardr.

K E N D C i N D E B L 0 N M 0 S OLAN S EYTAN

263

Gerasa cinlerinin bir ilk okunuu , her eyin bir ifte kovma man
tg na dayandg izlenimi verir. I lk kovmann nemli sonulan olma
mt, znde iki h rsz gibi aniaan cinlerin ve Gerasallarn kk
e kimelerinden ibaretti. lkincisi lsa'nnkiydi ve sonunda cinin ba
rnagn ve tm sakinleri silip spren hakiki bir temizlikti .
Biri istikrara kavuturdugu sistemin iinde yer alan, tekiyse yk
tg o ayn sisteme dsal olan bu ifte kovma, okudugumuz metin
de aka grlr: "Eger ben cinleri Baalzevul'un gcyle kovuyor
sam sizin adamlarnz kimin gcyle kovuyor?" Daha derin bir kav
ray tanrsal gcn ykc ol madgn gsterir; kimseyi kovmamak
tadr. insanlara sunulan hakikat, eytans gleri , ykc mimetizmi ,
kendini dzenleme ilkesinden yoksun brakarak ortalga salmakta
dr. eytan' n temel ikizanlamll g , tanrsal eyleme de yzeysel ve
a klanabi lir bir i kizanlamllk vermektedir. lsa, ikiye blnm ey
tans evrene sava getirir, nk , temelde bar getirmektedir. Insan
lar anlamazlar ya da anlamaz grnrler. Metnin hayranlk verici
yanlarndan biri , hem anlayan hem de anlamayanlar tarafndan
okunnaya elverili ol masdr. Kendi iinde blnm insan grupla
n zerine ve eytan' kovan eytan zerine cmleler, hem eytans
mimetizmin kendini dzenleme gcne hem de bu gcn yilimine
iaret eder. Metin, dzen ilkesi ile dzensizlik ilkesinin zdeligini

gerekleti
rir, icra eder. Cmlelere o sregiden byleyiciligi veren ey, eger

ak olarak belirtmez, ama iftanlaml cmlelerde bunu

met inde de gereklikle iledigi gibi ileyecekse aka belirtilmerne

si gereken hakikatin k-glge oyunudur. Bunu grmeyenler ey
tan'n evreninde, yani birinci okuma dzeyinde kalrlar; eytan'n
iddetinin rakibi olarak tanrsal bir iddetin var olduguna inanrlar,
dolaysyla kymc temsilin tutsag olarak kalrlar. Hakikati grenler,
eytan krallgnn kendi mahvna kotugunu nk onunla ilgili ha
kikatin aga ktgn anlamlar ve bylece kym zihniyetinden de
kurtulmulardr.

264

G0NAH KECS

O zaman Tannnn Krallg'nn ne oldugu ve niin insanlar iin

klfetsiz bir ya ran temsil etmedigi anlalr. Sonsuza dek yemyeil bir
ayrda otlayan bir inek srsyle bir alakas yoktur bunun. Insanlar
tarihlerinin en etin greviyle kar karya kalrlar. Bize kyasla, Ge
rasa halk drust ve sempatiktir. Henz tketim toplumunun buyur
gan kullanclan gibi davranmamaktadrlar. Gnah keileri ve cinler
olmadan yaamann g olacagn kabul etmektedirler. Okudugu
muz tm metinlerde, demonolojik perspektif varlgn srdrr ama
kendi kendini tersyz eder. Ondan bsbtn kurtulmak iin , lsa'nn
tanmladg anlamyla skandalon'un ilerlik alann biraz geniletmek
yeterlidir. Benim yorumladgm metinler, sanyorum, btn sinoptik
Ineilieri temsil eder. Cinin varlgna nihai olarak son vermek iin, sa
dece skandalon kavram zerinde yogunlamak ve bu terimin ierim
lerini, yani mimetizm ve kovma sorunsaln kavramak yeterlidir.
Markos ile Matta, lsa'nn en nemli demonolojik beyanlannn la
fzlarna taklp kalmamamz konusunda bizi uyarmakt.a haklydlar.
Bir metnin mesel biiminde (parabolique) arptlmas, iddetin mi
tolojik temsiline (ki bir gnah keisinin kolektif ldrlmesinin
rndr) verilmi belli bir taviz ierir - bunu grenmek iin bir
szlge bavurmak yeterlidir. Yunanca szlgnzdeki paraballo
maddesini an. Fiili n ilk anlam, ne oldugunu aka gsterir, n
k bizi tam olarak kolektif cinayete gtrr. Paraballo iddet itah
n yattrmak iin ygna yenilecek bir ey (tercihan bir kurban, bir
lm mahkomu) atmaya benzer. Kuku yok ki bylece glklerle
dolu bir durumdan kurtulunuyordur. Kalabahgn hatibe kar dn
mesini engellemek iin hatip mesele [parable) yani metafora bavur
maktadr. Son kertede, meselsi olmayan sylem yoktur. Baka kl
trel kurumlarla birlikte insan dili de kolektif cinayetten kaynakla
nr. lsa'nn en vurucu mesellerinden sonra , ygn kimi zaman bir id
det hareketine giriir, ama lsa bundan kaar, nk onun vakti he
nz gelmemitir.

KE N D N D E B L0N M0S OLAN S EYTAN

265

l sa'nn mesellerle konutugu konusunda okurlan uyarnakla In

cil yazarlar onla n kynn arptmaianna kar da tetikte olmaya a
grmaktadrlar. Burada, aka kovma diline kar uyanlmaktayz.
Akla yatkn baka yorum yoktur. Kovmann meselsi boyutunu gr
mezsek iddete kanm oluruz; okuma biimimiz de lsa'nn hem bi
zi uzak tutmaya alug hem de kanlmaz oldugunu belintigi oku
ma tarzna dner:
Ogrenciler gelip lsa'ya, "Halka neden mesellerle konuuyorsun?"
diye sordular. lsa yle yantlad: "Gklerin Egemenligi'nin srlan
n bilme ayncalg size verildi, ama onlara verilmedi. nk kim
de varsa, ona daha ok verilecek, bolluga kavuturulacak. Ama
kimde yoksa, elindeki de alnacak. Onlara mesellerle konuma
mn nedeni budur. nk grdkleri halde grmezler, duydukla
n halde duymaz ve anlamazlar." (Matta 3: 0- 1 3)

Bu noktada Markos, meseli incillerin kavga ettigi kymc temsil

sistemine baglama konusunda Matta'dan da daha ileri gider. Bu sis
tem iinde yaayanlara , diye yazar, her ey mesellerle

gelir.

Dolay

syla , mesel, bizi bu sistemden karmak bir yana, harfiyen alnd

gnda , hapishane nin duvarlann saglamlatnr. Aagdaki satrlar bu
anlama gelmektedir. Meselin dinleyicinin inan dnmn he
defiemedigi sonucunu karmak pek dogru olmaz. Burada da lsa
mriderine hitap etmektedir:
Onikiler'le br izleyicileri lsa'yla yalnz kalnca, kendisinden ben
zetmelerin anlamn sordular. O da onlara yle dedi: "Tann'nn
Egemenligi'nin s m sizlere akland, ama danda olanlara her ey
mesellerle anlatlr. Oyle ki , bakp bakp grmesinler, duyup du

yup anlamasnlar da, dnp baglanmasnlar. " (Markos 4: 0- 2)

ogunlukla ..arkaik" diye nitelenen metinlerde bile, cin inanc
serpilip geliiyor grnse de aslnda srekli yrrlkten kalk-

2 66

G NA H KEC

ma ei l i mindedir. Az nce okuduumuz kovma diyalounda da

b y le di r, Gerasa mucizesinde de byle. Bu ortadan kalkmay b iz al

g l aya m ayz , nk elikili bir dille , kovu lan kovmann d i l iyle ,
uz a kl at rla n c i n d i l iyle i fade ed ilir. Cin, bir anlamda ke ndisiyle "e
tzl" olan bir hilie , kendi varlnn hiliine f rlatl maktad r.
lsa'nn azndan ka n ,

grdm,

eytan 'n gkten yldnm gibi dtg n

e klindeki bir i fadenin a n l a m budur. (Lu ka 1 0: 1 8 ) I nc i l

ler de tek bir ak n l k vard r , o da iddetin ve kutsaln tm tezahr

leri z eri n d e onlarn hiliini ortaya kararak zafer kaza nan tanr
,

sal sevgi nin aknldr . Incillerin incelenmesi lsa'nn ,

skandalon

di

lini c i nli dile tercih ettiini , ama m ri llerde ve l nc i l redaktrlerinde

durumun tersi old uu n u gsteri r. Dol ay s y l a , l sa ya atfedilen ve bir

'

denbire bir panlt gi b i ortaya kn a kla birlikte her zaman ok tutar

l bir dzen iinde sunulmayan szler ile edebi adan daha iyi d

zenlenmi ama dorudan alntlardan kan dneeye gre hafifie

geri kalan aniatsal blmler, zellikle mucize hikayeleri arasnda
belli bir farkllk bulmak artc olmamaldr. Eer mritler bize In
cillerde betimlendii gibiyse, ok dikkatli ve iyi niyet dolu ama us
talarnn sylediini ve yaptn her zaman tam anlamyla aniayabi
lecek kapasitede olmayan insanlarsa, o zaman btn bunlar akla
mak kolaylar. Petrus'un inkan hikayesi bile bu sonucu ima etmek
teydi. Aniatsal blmlerin hazrlannn, lsa'nn szlerinin yazya
aktanlmasndan ok, dorudan doruya mrltiere bal olduu tah
min edilebilir.
Skandalon dilinin tek hakimi Isa'dr: En anlaml blmler iki di
lin ayn nesnelere uygulandklarn aka ortaya koyar ve bize lsa'y
cinli logos'u mimetik skandal terimlerine evirirken gsterir. Daha
nce aktarm olduUm Petrus'u azarlayan szlerinde de grrz
bunu: ekil nmden, eytan; sen bana tkezsin (bana engel oluyor
sun) . Dncelerin Tann'ya degil, insana zgdr. (Matta 1 6 : 23) lsa
o anda Petrus'ta, cad avclarnn kullandklan anlamda eytan'n

K E N D I I C I N DE BL N S OLAN S EVTAN

267

cin iisi'ni mi grmektedir? Byle olmadgnm kant , Petrus'un tavnm

tamamen insani klan ikinci cmled ir: Dncelerin Iann'y a deil, in

sana zgd r.
Skandalon dili , cehennem gle rinin uzun sre boyunca kuku
suz kurtarc ama kr korkusunun yerine, insanlan mimetik dng
nn tuzagna dmeye iten nedenlerin analizini koyar. Petrus, lsa'y
kendi [Petrus'un ) dnyevi arzusunun kknc salgnna maruz b
rakmakla tanrsal grevi dnyevi bir greve dntrr; bu grev,
bata Pet rus'unki ol mak zere kendi kkrttg ya da onu kknan
rakip zlemlerle atmak zorunda kal r. Petrus burada e}tan'n er
onag (supposi t us) roln, mimetik arzunun engel-modeli roln
gayet iyi oynar.
Incillerin bize cinler hakknda syledikleri ile mimetik ilikilerin
lsa tarafndan tanmlanan ve baz edebi bayaptlarca ya da teorik
analiz tarafndan anlanan hakikati arasnda sk bir denklik vardr.
Bu , cinlere inanc yanstan metinlerio ou iin geerli degildir, ama
g nmzde, yorumcularn ogu soruna bu kadar yakndan bakma
maktadr. Bu tr inanlar aklayan tm metinler onlara ayn batl
inanla lekelenmi gelmektedir ve tmn hi aynmsz reddetmek
tedi rler. Ierik gerekten incelenmi degildir. Aslnda, Incillerin s
tnl byl dncenin damgasn hala tayan metinler kar
sndaki stnlkleriyle snrl deildir. Ayn zamanda, psikologlan
mzn ve psikanalistlerimizin, etnologlanmzn, sosyologlanmn ve
insan bilimleri ndeki dier uzmaniann bizlere nerdikleri ekliyle in
san ilikilerinin modem yorumlarndan da stndr. Hem mimetik
kavrayta hem de Gerasa gibi bir metnin sundugu mimetizm ve de
monoloj i bileimiyle de stndrler. Grdgmz gibi, demonolo
jik bak, bireysel ve toplumsal baz tavrlarn birliini ve eitlilii
ni, bizim iin eriilmez kalan bir gle kendinde birletirir. Bu ne
denle baz byk yazarlar, bir Shakespeare, bir Dostoyevski ya da
sonradan bir George Bemanos, kendi dnemlerinin ve bizim dne-

268

G0NAH KECS

mimizin szde-bilimsel bilgisinin nafile klielerinden kanmak iin

cin diline bavurmulardr.
Cinin varlgn kabul etmekle, ncelikle insanlar arasnda belli
bir arzu ve kin gcnn, haset ve kskanl k gcnn iledigini ka
bul etmi oluruz . Bu g , insan davranlarn herhangi bir dogas
t mdahaleye bavurmadan aklama gayreti iinde insanlgn bu
gne kadar tahayyl edebildigi her eyle kyaslandgnda, etkileri
bakmndan ok daha sinsi ve arpk, tersyz olmalarnda ve dn
mlerinde daha paradoksal ve ani, sonularnda daha karmakt r.
Ama ilkesi daha basit, hatta basitlik yanlsdr - cin hem ok zekidir
hem de ok aptal. Cinin mimetik dogas aka ortadadr, nk,
baka eylerin yan sra, Tanrnn maymunudur. Vecdin , ritel cin
lenmenin, histerik krizin ve hipnozun "cinli" karakterinden sz et
mekle , tm bu grnglerin gerek birligini , psikiyatriyi gerekten
ilerietmek iin kefedilmesi gereken ortak temelini de tanm olu
yoruz. jean-Michel Oughourlian'n kefetmekle oldugu ey de tam
olarak bu temeldir: atkl mimetizm.
Ama cin temasnn stnlg zellikle urada ortaya kar: Bir
yanda blnme gcyle (diabolos), "sapkn etkiler"le, insan ilikile
rinin her dzeyinde tm dzensizligin kurucu kudretiyle te yanda
toplumsal dzeni yaratan birlik kuvvetini tek bir kavram altnda
toplayabilmekte ve bunu ei grlmemi bir yetkinlikle yapmakta
dr. Bu tema, tm sosyolojinin, tm antropoloj inin, tm psikanali
zin, tm kltr teorisinin hi baar kaydetmeden yapmaya ahtg
eyi zahmete gi rmeden gerekletirir. lnciller, toplumsal aknlk ile
bireysel ilikilerin ikinligini hem ayrt etmemizi ve hem de birle
tirmemizi saglayan ilkeyi verir bize; ve bunu da Fransz psikanalizi
nin simgesel ve imgesel diye adlandrdg eyler arasndaki ilikiye ha
kim olmasyla gerekletirir.2
Demonik olan, bir yandan, insan ilikilerindeki atmal tm
egilimlerin ve topluluk iindeki merkezka glerin hakkn verir,

KEN D I I C I N D E BL0NM0S OLAN S EVTAN

269

te yandan, insanlan birletiren merkezcil gcn , yine o ayn toplu

lugun esrarengiz imentosunun hakkn . . . Bu demonolojiyi hakiki
bilgiye dntrmek iin , Incillerin belirttigi yolu izlemek ve onla
nn baladklan tercmeyi tamamlamak gerekir. O zaman fark edilir
ki , insanlan mimetik rekabetlerle blen g ile onlan gnah keisi
nin oyb irligine dayal mimetizminde bir araya getiren ayn gtr.
Yuhanna'nn da eytan' [ lblis'i) "yalanc ve yalann babas" n
k "balangtan beri katil" olarak tantrken sz ettigi ey budur.
(Yuhanna 8: 44) ile , kurbann masumiyetini gstererek bu yalan
hk msz klar. eytan'n yenilgisi tam da ile anna baglanmsa
eger, bunun nedeni , bu olayn dogru anlatsnn insanlara ezeli ya
landan kurtulmak ve kurbann iftiraya ugradgn anlamak iin ihti
ya duyduklan eyi saglayacak olmasdr. eytan, iyi bilinen mime
tik mahareti sayesinde kurban sulu gsterneyi baanr. eytan

tan] , branicede ,

[Sa

sulayc anlamna gelir. Burada tm anlamlar ve

simgeler kusursuz bir rasyonellik yaps oluturacak ekilde zenle

i ie geirilmilerdiL Saf bir rastlant olabilir mi bu?
Mimetik kriz iddetlendike , arzu ve atmalan da daha madde
sizleir, nk nesnelerini yitirmilerdir. Durum "sapknlatg" l
de, t myle tinsel bir mimetizme inanc da tevik eder; en tak
nakl ilikilerin grece zerk bir kendilige dnmesi kanlmazla
r. Demonoloj inin bu zerklige bsbtn kanmadgn grebiliyo
ruz, nk cinlerin varlklann srdrmek iin mutlaka canl bir
varlga sahip olmaya ihtiya duydugunu bize yine kendisi sylemek
tedir. Cin , bu sahip olma dnda var olamaz. Ama insaniann mime
tik itkilere direnci azaldka cinin varoluu da glenir. Bu ilkenin
balca rneklerini lsa'nn ldeki kknlna sahnesinde buluruz.
Bunlann en anlamis sonuncusudur: eytan, burada, tapnma nes
nesi olarak Tannnn, yani mecburen hsrana ugram bir taklidin
modeli olarak Tannnn yerine gemeyi arzulamaktadr. Bu taklit ,
lsa'nn yantnda grdgmz o mimetik

skandalon haline getirir

2 70

G NAH KEC

eytan' ; bu yant, Isa'nn Petrus'a "eytan! " derken verdigi karlkla

nerdeyse zdetir: Her iki durumda da ortaya kan ayn Yunanca fi
il, upage (ekil , uzak dur!) tkezletici engeli kasteder. eytan'a hay
ranlk duymak, dnya hakimiyetine zlem duymaktr. Karlkl
idolletirme ve nefret ilikilerini ierir byle durum; ve insanlar ya
nlsamay srdrebildikleri srece ancak iddetin ve kutsaln sahte
tanrianna varabilir. O yanlsama artk imkansz hale geldiginde ,
topyekn imha kanlmaz olacaktr:
lblis bu kez lsa'y ok yksek bir daga kard. O'na btn grke
miyle dnya lkelerini gstererek, "Yere kapanp bana taparsan ,
btn bunlan sana verecegim" dedi. lsa ona yle karlk verdi:
"

e k il gi t , eytan! 'Tan nn Rab'be tapacak , yalnz ona kulluk ede

ceksin' diye yazlmtr . " (Matta 4: 8- 1 0)

O N B ESi N C i BL M :
T AR i H V E PARAKL E I T O S *

ncillerdeki inceledigimiz tm blmler, bizim kendi tarihimizde

benzer grngleri gzden duurumz ve mahkum ediimizle

ayn anlamda gzden duruten ve mahkum edilen kolektif kym

grnglenyle ilgilidir. lnciller, ok eitli durumlara uygulanmaya
msait bir dizi metin ierir; kymclarn kendi kymc temsillerini
eletirrnek iin ve bu kymclarn hapsoldugu mimetik ve iddetli
mekanizmalara direnmek iin gerekli olan her ey vardr bu metin
lerde.
Mitik inanlarn zayflatlmas, Hristiyanlarn ehitler diye adlan
drdklarna kar iddetlerle balar. Bunlar kyma ugrayan susuz
insanlar olarak grrz. Tarihin bize aktardg bu hakikattir. Kym
clarn bak as baskn kmaz. Temel saptama budur. Oysa ky
mm sonucunda kurban ululatrlsayd mitolojik anlamda kutsalla
trlrd. Kymclarn hayal ettikleri sular gerek kabul edilirdi.

Parakleilos Yun ancada avukat anlamnda, Yuhanna lncil'inde Kutsal- Ruh'un

u nvaniarndan biri olarak kull an l yor, - . n .

272

GNAH KECISI

ehi tler rneginde , sulamalar eksik degildi. En sama sylenti

ler ortalkta dolanyor, hatta saygn yazarlar bile bunlara inanyordu.
Bunlar, mitolojik kahramanlarn ve halkn iddetinin klasik ci nayet
leridir. Hristiyanlar ocuklarn ldrmekle ve kendi z ailelerine
kar baka sular ilemekle sulanr. Yogun topluluk yaamlan en
sest tabusunu ihlal et tikleri kukusu uyandnyordur. l m paratora
tapmay reddetmekle bi rleen bu ihlal ler, ygnlann gznde , hatta
yetkililerin gznde toplumsal bir muhteva edinir. Eger Roma yan
yorsa, yangn balatanlar muhtemelen Hristiyanlardr. . .
Btn b u sular nihai bir ululatrmada (tebcil) btnleti rilsey
di eger, gerekten mitoloji yaratlm olurdu. O zaman Hristiyan
aziz de mitolojik bir kahraman haline gelirdi. Hem dogast velini
meti hem de her eye kadir bozguncuyu kendinde birletirir ve or
talga veba salarak kendine kar her t rl ihmali, her trl ilgisizli
gi cezalandrabilird i . Mi tolojik kutsal niteleyen ey , esas olarak,
onun iyilik eden yan oldugu kadar ktlk eden yandr da. lkili bir
aknlk, paradoksal bir birleme izlenimi ediniriz, nk durumu
Hristiyan bir bak asyla anlarz, bizim bakmzda bu genelgeer
bir normdur, oysa asl nda tektir, benzersizdir
ehidin masumiyetinden asla kuku duyulmamtr: Nedensiz ye
re nefret ettiler. ile ilk meyvelerini al maktadr. Intikam ruhu sert
art savalara yol aar, ama ehitler yine de cellatlan iin yalvar rlar :

Baba, bagla onlan, n1 ne yapthlann bilmiyorlar.

Insanlar, kukusuz, masum kurbanlan yeniden saygnlgna ka
vuturmak iin Hristiyanlg beklememilerdir. Bu baglarnda hakl
olarak Sokrates, Antigone ve bakalar anlr. Bunlarda, ehidin H
ristiyanca kavramma benzeyen veriler vardr, ama bunlar mnferit
rneklerdir ve toplumun btnn etkilemezler. ehidin tekilligi,
onu kutsallatrma giriiminin tam da kutsaln yaratlmasna en elve
rili koullarda (ygnn heyecan , kymc ve dini tutku) yenilgiye ug
ramasndan kaynaklanr. Bunun kant, burada tm kym basmaka-

TARIH VE PARAKLEITOS

273

lplannn bulunmasdr. ogunlugun gznde Hristiyanlar endie

veric i bir aznlk oluturur. Kurbanlk seilme iaretleri bakmndan
zengin biimde donanmlardr. zellikle aag snflardandrlar. Ka
dnlar ve kleler ok saydadr. Ama anlatda hibir ey biim degi
ikligine ugramamur; kymc temsil aynen oldugu gibi betimlenir.
Birini e rmi klmak, onu kutsallatrmak degildir. Kukusuz e
hitlerin yceltilmesinde ve daha sonra ortaag azizlerinin yaamn
da, ilkel kutsalm kalntlar vardr. Bu kalnulardan bazlarn Aziz
Sebastian baglamnda belirttim . iddet ve kutsal mekanizmalar , e
hitlerin byleyici etkisinde de bir rol oynar. Zaman zaman dk
len taze kanla yenilenmedigi takdirde , eskiden dklen kandaki er
demin tkendigi sylenir. Bu, Hristiyan ehitler meginde zellik
le dogrudur ve grngnn ldama ve yaylmasnda nemli bir un
surdur, yine de iin z baka yerdedir.
imdilerde gzlemcilerin ogu, Hristiyan bile olsalar, kurbansal
kal nulardan baka bir ey zerinde durmuyorlar. Hristiyanlgn ta
mamen kurbansal olduguna inandklan teolojik yanlan ile yine kur
bansal olan toplumsal etkinligi arasndaki baianty kefettiklerini
sanyorlar. Bu dogndur ama ikincildir ve zgl Hristiyan sreci
gizlernemesi gerekir; bu sre kurbana kart bir tarzda, bir anla
ma olarak gsterir etkisini.
lki kart etkinligin birleebilecegi olgusu, ancak grnte para
doksaldr. Daha dognsu, ilenin ve Incillerin tm paradoksunu ye
niden yaratr: Bu metinler ikincil ve mitolojik kristalletirmelere ce
vaz verirler, nk mitolojik sreci aga karmak ve tmyle de
vi rmek iin o sreci mutlak bir kesinlikle tekrarlamak zorundadrlar.
Incillerin tmyle kurbansal bir teoloj isi bile , son zmlemede,
Ihranilere Mektup'a dayanyor olmaldr ve ehitler olgusundaki
kurbansal kahnuhra baka her eyi dlamak pahasna zel bir nem
atfedil mesine kesinlikle izin vermez . Mektup ilenin gerek tekilli
gini tanm lamay baaramaz, ama bu ynde bir aba gsterir ve

274

GNAH KECISI

Isa'nn lmn baka btn kurban etmeleri hkmszleti re n ,

dolaysyla sonraki t m kurban etme giriimlerini de kabul edilemez
klan kusursuz ve kesin kurban olarak sunmakla nemli bir ey ger
ekletirir. Bu tanm , benim burada aga karmaya altgm eyi ,
Hristiyanlgn mutlak zgllgn hala karanlkta brakmaktadr;
yine de kurban etmenin tekrarc ve ilke l gelenegine geri dnlmesi
ni engeller (ehitligi iddet ve kutsal mekanizmalaryla snrlayan
okumalarda grdgmz bir geri dnr bu).
ehitler olaynda , mitolojik dogumun baarszlga ugramas, ta
rihilerin kymc temsilleri ve bunlara denk den iddetleri ilk kez

rasyonel bir k iinde ve byk lekte anlamalarn saglar. Ygnla

n mitapoetik faaliyetin iinde yakalanz, ama bu bizim mit ve edebi
yat kuramclanmzn hayal ettikleri kadar gzel bir manzara degil
dir. H ristiyan-kart hmanizmann ansna, baka her yerde mito
loji doguran srecin burada sz konusu oldugunu inkar etmek hala
mmkndr.
ile tarafndan aga kanldg iin , gnah keisi mekanizmas
artk gerek bir mit retme yetenegini yitirmitir. Dolasyla o reti
ci mekanizmann dahiinin dogrudan kant da yoktur. te yandan ,
bu mekanizma etkisini korumu olsayd eger, ortada Hristiyanlk
degil sadece bir baka mitoloji olurdu ve her ey bize gerekten mi
tolojik tema ve motiflerin dnm biimi altnda grnrd . N i
hai sonu da ayn olurdu: retici mekanizmay grmek mmkn ol
mazd. Onu saptayan kii de szckleri eyler olarak almakla ve soy
lu mitolojik imgelemin ardnda gerek kym oldugu yalann uy
durmakla sulanrd.
Kantlama mmkndr, bunu gstermi oldugumu umuyorum,
hatta tamamen kesindir de, ama bizim izledigirniz dolayl yollar tut
mas gerekir. ile ermilerin yaamnda her zaman model olarak al
nr ve herhangi bir kynn zel koullarna kanmann yolunu da
her zaman bulur. Ama bu, yalnzca retorik bir biimsel sofuluk eg-

TAR1 H VE PARAKLE1TOS

275

zersizi degildir. Ky mc temsillerin eletirisi burada balamahdr.

Byle bir eletiri nceleri kat, beceriksiz ve hatta ksmi sonular ve
rebilir ama o zamana kadar tahayyl edilemeyecek olan ve uzun
raklk gerektiren bir sretir bu .
ehitlerin iade-i itibarnn, kurbanlar ile onlarn savunucular
arasnda inan toplulugunda kk salm, partizanca bir i oldugu iti
raz ynel tilecektir bu noktada . "Hristiyanlk" yalnzca kendi kur
banlarn savunur. Bir kez zafer kazandgnda kendi de baskc, tiran
ve kymc olur. Kendi iddetleri karsnda, ona kj'lm uygulayan
larla ayn krlg gsterir.
Tm bunlar dogrudur, ehidin kurbansal yananlam kadar dog
ru ; ama bu da yine ilk hakikati gizleyen ikincil bir hakikattir. Yaman
bir devrim meydana gelmek zeredir. Insanlar, ya da en azndan ba
z insanlar, kendi inanlannn ve zellikle "Hristiyanlgn" bavur
dugu ky mlar tarafndan bile batan kartlamyorlar. KYlma dire
ni kymc evrenin bagrndan fkrmaktadr. Ben burada, elbette ,
bu denemenin banda uzun uzadya tanmladgm sreci , cad avia
rnn gizemden arndrlmasn , byl- kj'lmc dncenin en kaba
bii mlerinin tm toplum tarafndan terk edilmesini dnyorum.
Bat tarihi boyunca , kj'lmn kj'lmc bak asndan temsilleri
yava yava zayflamakla ve kmektedir. Bu, iddet edimlerinin ni
ce lik ve yogunluk bakmndan mutlaka azaldg anlamna gelmez;
ama ky mclann kendi bak alarn etraflanndaki insanlara kalc
biimde dayatamadklan anlarnma gelir. Ortaag kj'lmlarn gizem
sizleti rrnek iin yzyllar gerekmiti, agda kj'lmclan gzden d
rmek iin birka yl yetiyor. Yarn , herhangi bir totaliter sistem
nfuzunu tm gezegene yaysa bile , kendi mitini, baka deyile ken
di kymlannn byl yann baskn klamayacaktr. Bu , Hristiyan
ehitler olayyla ayn sretir, ama kutsaln en son izlerinden temiz
lenmi ve radikallemitir, nk kurbanlar ile kymlannn sistemi
ni bybozumuna ugratanlar arasnda herhangi bir inan toplulugu

2 76

GNAH KECISI

gerektirmemektedir. Kul lanlan dil bunu iyi gsterir. Her zaman

onu kullan yoruz; baka dil yok.
Klasik Latincede

persequi'ye hibir adaletsizlik yananlam eklen

mez; terim yalnzca , mahkemelerde kovuturma yrtmek anlam

na gelir.

Persecutio'yu (kym) modern anlamna kayd ranlar Hristi

yanlk savunuculandr, zellikle de Lactantius ve Te rtul lianus . Bu,

adaletin degil, adaletsizl iin hizmetinde olan, ky mc bk lmelerle
sistematik olarak arptlm bir hukuki aygtla ilgili bir fikirdir ve
Roma gelenekleriyle hi ilgisi yoktur. Yunancada da

martyr sadece

tank anlamna gelir ve szce bugnk anlamn, kyma urayan

masum bir insan , haksz bir iddetin kahramanca kurban anlamn
kazandran da Hristiyan etkisidir.
" Kurban , bir gnah keisidir," diye yazdmzda, Kutsal Ki
tap'taki bir deyime bavurmu oluruz; ama syledigim gibi , ayn ad
l ri tele katlanlar iin tadg anlam degildir bu. Yeaya'da masum
kei anlamna gelir, Incillerde Tanr'nn Kuzusu'dur. ileye her tr
l aktan gnderme artk kaybolmutur, ama onu her zaman k
ymclann gzyle kym temsillerinin yanna koymaktayz. Bir i fre
zc olarak kullanlan da bu ayn modeldir, ama artk yle iyi
zmsenmitir ki , onu kullanmay zaten bildigirniz he r yerde , ku
rulmu makine gibi , Yahudi ve Hristiyan kkenierine aktan gn
derme yapmadan kullanyoruz.
Inciller lsa'nn artk tm kurbanlarn yerini tuttuunu ileri sr
dnde, biz burada yalnzca duygusallk ve tumturakl bir dindar
lk grmekteyiz, oysa epistemolojik adan bu kelimesi kelimesine
dogrudur. I nsanlar, masum kurbanlarn , lsa'nn yerine koyarak ta
nmlamay grendiler, Raymond Schwager'in ok iyi anladg gibi , l
Elbette ncilleri ilgi lendiren ey zellikle entelektel ilem degildir,
1 Raymond Schwager, Brauchcn wir einen Sndcnboch?, Mnih , 1 9 7 8 .

I ncillerin m i toloji karsndaki anlayc gc zerine bu k i t a p ne m l i

bilgiler ve rmektedir. N e yazk k i henz Franszcaya evrilme d i .

TAR i H VE PARAKLE ITOS

277

bu ile m i n zorunlu deil sadece mmkn kld tavr deiikliidir.

"lnsanoglu kendi grkemi iinde btn melekleriyle birlikte gelin
ce, grkemli tahtna oturacak. Uluslann hepsi O'nun nnde top
lanacak, O da koyunlan keilerden ayran bir oban gibi, insanla
n birbirinden ayracak. Koyunlan sana, keileri soluna alacak. O
zaman Kral, sandaki kiilere, 'Sizler, Babam'n kutsadklan, ge
lin!' diyecek. 'Dnya kurulduundan beri sizin iin hazrlanm
olan egemenlii miras aln! nk ackmtm, bana yiyecek ver
diniz; susamtm, bana iecek verdniz; yabancydm, beni ieri
aldnz. plaktm , beni giydirdiniz; hastaydm, benimle ilgilendi
niz; zindandaydm, yanma geldiniz.' O vakit doru kiiler O'na u
karl verecek: 'Ya Rab, seni ne zaman a grp doyurduk, su
suz grp su verdik? Ne zaman seni yabanc grp ieri aldk, ya
da plak grp giydirdik? Seni ne zaman hasta ya da zindanda
grp, yanna geldik?' Kral da onlan yle yantiayacak 'Size do
rusunu syleyeyim, bu en basit kardelerimden biri iin yapugn
z, benim iin yapm oldunuz.' Sonra solundakilere yle diye
cek: 'Ey lanetliler, ekilin nmden! lblis'le melekleri iin hazr
lanm snmez atee gidin! nk ackmtm, bana yiyecek ver
mediniz; susamtm, bana iecek vermediniz; yabancydm, beni
ieri almadnz; plaktm , beni giydirmediniz; hastaydm, zindan
daydm, benimle ilgilenmediniz.' O vakit onlar da yle karlk
verecekler: 'Ya Rab, seni ne zaman a, susuz, yabanc, plak, has
ta ya da zindanda grdk de yardm etmedik?' Kral da onlara u
yant verecek: 'Size dorusunu syleyeyim, mademki bu en basit
kardelerimden biri iin bunu yapmadnz, benim iin de yapma
m oldunuz .' Bunlar sonsuz azaba, dogrular ise sonsuz yaama gi
decekler." (Matta 25: 3 1 -46)
Metin bir mesel nite l i i tar. Kendi iddetlerini bilmeyen iddet

ku l lanci a n na hitap e t mek iin iddet di li ne bavurur, ama asl an

lam tamamen aktr. Artk nemli olan lsa 'ya aka gndermede

2 78

GNAH KECS

bulunmak deildir. Ancak kurbanlar karsndaki somut tavrmz,

vahyin kktt gereklili klerle ilikimizi belirler ve bu da lsa'nn ad
asla anlmadan fiili bir hal alabilir.
lncil metninin , kendi evrensel yaylmasndan sz etmesi , kendi
sine katlmlarn doas zerine ya da paralel olarak gerekletirece
i nfuzun pratik sonular zerine topik yan lsamalara kapld
n gstermez. lncil metni hala pagan bir evrendeki ("Hristiyan" or
taa) katlmn yzeyselligini nceden grebildii kadar, onu izle
yen evrenin ilgisiz ya da hrn reddini de ngr r. Bu daha sonra
ki evren, gizliden gizl iye vahyin daha ok et kisi altna gi rmitir ve bu
yzden de gemiin pagan Hristiyanlna kar lncil evreninin
Hristiyan-kart paradilerini karmak zorunda hisseder kendini .
lsa'nn lmne sonuta, "Onu armha gerin ! " l yla deil, "Sa
lverin Barabba'y ! " lyla karar verilir. (Matta 2 7: 2 1 ; Markos 1 5 :

; Luka 23: s)
Metinterin salad kantlar bana rtlemez geliyor - ama bu
nu sylemek tam bir protesto frtnas estirmekte , artk neredeyse
evrensel (nk bu sfat benimseyen son "Hristiyanlar" da ona g
nll olarak katlyorlar) bir yaygara korosuna yol amaktadr. Bel
ki de metinler yle gldr ki , artk onlar zikretmek ve nemleri
ne iaret etmek bile poJemiksel ve kymc grnecektir. te yan
dan , biroklar , hala, esas olarak kymc bir Hristiyanln gelenek
sel modemist tasavvuruna bal kalyorlar. Bu bak as, iki veri t
rne dayanmaktadr; bunlar grnte birbiri nden o kadar farkldr
ki, aralanndaki uyurnun artk her trl tartmay zme balad
dnlr.
Konstantinos'tan itibaren Hristiyanlk devlet dzeyinde zafer ka
zanr ve ilk Hristiyanlarn kurban olduklarna benzer kymlada
otoritesini ksa srede gvence altna alr. Daha nceki birok dinler,
ideolojik ve politik giriimler gibi, Hristiyanlk da henz gszken
kyrolara uram, g kazand anda da kendisi kym uygulam-

TARIH VE PARAKLEITOS

279

tr. Diger dinler kadar ya da onlardan daha fazla kymc bir Hristi
yanlk tasavvuru, Batl ve modem dnyann kymc temsilleri deif
re etme yetenegiyle , azalacak yerde artmtr. Bu yetenek dolaysz ta
rihsel evreyle, yani yzeysel olarak Hristiyanlam evrenle snrl
kaldg lde , dinsel kym (din adamnn dllendirdigi ya da k
krtt g iddet) az ok bu evrenin tekelindeymi gibi grnr.
te yandan , on sekizinci ve on dokuzuncu yzylda , Batllar
kendilerine daha iyi tapabiirnek iin bilimi bir idol yaptlar. Ayn an
da hem yaratclan hem de rn olduklan zerk bir bilimsel ruha
inanmaya baladlar. Eski mitlerin yerine ilerleme mitini koydular,
baka deyile tam anlamyla sonsuz, modem bir stnlgn mitini ,
kendi imkanlaryla yava yava kendini tanrsal klan ve zgrleti
ren bir insanlk mitini yerletirdiler.
Bili msel ruhun nce gelmesi mmkn degildir. Etnologlann ok
iyi tanmladg o eski byl-kymc nedensellik tercihinden vazge
ilmesini gere ktirir. Dogal , uzak ve eriilmez nedenler yerine, insan
lk her zaman iin toplumsal bir perspektif iinde anlaml olan ve dzel

tici bir mdahale fikrini kabul eden nedenleri (baka deyile kurbanla
r) tercih etti . Insanlan dogal nedenleri sabrla kefetmeye yneltmek
iin ncelikle onlar kurbanlarndan vazgeirmek gerekir. Bu da an
cak onlara kymclann bundan byle nedensizce ve kayda deger bir
sonu elde etmeden nefret ettiklerini gstererek yaplabilir. Bu muci
zeyi Yunan'da oldugu gibi istisnai baz bireyler zerinde degil, geni
kitleler leginde gerekletirmek iin, lncil metninin getirdigi ente
lektel, ahlaki ve dinsel etmenlerin olaganst bileimi gerekir.
I nsanlarn cad avna son vermelerinin nedeni bilimi icat etmi
olmalan degildir, cad avna son verdikleri iin bilimi icat etmiler
dir. Bilimsel ruh , ekonomideki giriim ruhu gibi, lncil metninin uy
guladg derinlemesine etkinin bir yan-rndr. Modem Bat vah
yi unutup yalnzca yan-rnlerle ilgilenmektedir. Bunlarla silahlar,
g aygtlan yapt ve ite bugn sre ona kar dnyor. Bat ken-

280

G0 NA H KEC S

dini kurtarc sanyordu, imdi kymc oldugunu kefetmektedir.

ogullar babalarn lanetiernekte ve onlar yarglamaktadr. Rasyona
hrnin ve bilimin tm klasik biimlerinde, agda aratimiaclar b
ynn kalntlarn kefetmektedir. ncellerimiz, hayal ettikleri gibi
iddet ve kutsal emberinden aniden kmak yle dursun , mitlerin
ve ritellerin zayflam degikelerini yeniden oluturdular.
agdalanmz tm bunlar eletiriyor; modem Bat'nn gururunu
ak ak mahkum ediyorlar, ama bunu daha da kt bir gurur bi
imine dnmek iin yapyorlar. Bize verilmi olan grlmemi avan
taj lan ktye kullanmamzn sorumlulugunu almamak iin , gerek
ligi inkar ediyoruz. I lerleme mitini reddedip daha da berbat bir mit
olan ezeli dn mitine dyoruz.
Ama bu mitler aslnda pek nem tamaz. Bunlar daha inat bir
direniin ileri karakollardr yalnzca. Mitolojiyi deifre ederek, tm
kltrel dzenlerde gnah keisinin oynadg rol kefederek ve il
kel dinsel muammay zerek, Kutsal Kitap'n ve lncil'in vahyinin
gl bir ekilde geri dnn ister istemez hazrlamaktayz biz .
Mitleri gerekten anladgmz andan itibaren, lncil'i bir baka mit
olarak kabul edemeyiz artk, nk onlar anlamamz saglayan ln
cil'dir.
Tm direncimiz bizi tehdit eden bu ga kardr. ok uzun s
redir etrafmzdaki birok eyi aydnlatmakta , ama henz kendi
kendisini aydnlatmamaktadr. Bu yzden de onun bizden kaynak
landgna inanm durumdayz. Haksz yere ona sahip ktk. Kendi
mizi k yerine koyuyoruz, oysa gn tanklaryz yalnzca. Ama bu
gn parlts ve erimi biraz daha arttgnda, aydnlanmak iin ken
di ze rine dner. lncil aydnlg , mitoloj iye uzandg lde kendi
zgllgn ortaya karr.
lncil metni, bu metne yabanc oldugunu sandgmz entelektel
bir tarihin sonunda kendini dogrulamaktadr. Bu tarih lncil'e yaban
c grnr, nk aptalcasna lncillerle kantrdgmz btn iddet

TARIH VE PARAKLEITOS

281

dinlerine yabanc klacak bir ekilde dntrmtr bizim bak

mz . imdi bu tarihin ilerleyiinde yeni bir evreye ulatk kendi
iinde kk ama bizim entelektel ve tinsel dengelerimiz asndan
sonularla dolu bu yeni aama, kanklk ve bulanklg gideriyor ve
lncil vahyinin anlam olarak iddete dayal dinin bir eletirisini orta
ya karyor .
Incillerin anlam b u olmasayd, kendi tarihleri onlardan kaard.
Ama anlamlan budur ve Kutsal Ruh ad verilmitir ona .

Parakleitos

ze rine byk metinler bizim yaamakta oldugumuz sreci aydn

latr. Grnteki karanlklan daglmaya balamtr. Kutsal Ruh
zerine metinleri anlalr klan ey mitolojinin deifre edilmesi de
gil , Incillerin mitlere kendi klanyla nfuz ederek onlan hie indir
gemesidir anlamsz , iddetin ve batl inancn iine batm grnen
szleri bizim iin aydnlatmasdr; bu sreci lsa'nn eytan zerinde
ki ya da Hakikat Ruhu'nun Yalan Ruhu zerindeki zaferi biiminde
duyurmasdr. Yuhanna ineili'nin

Parakleitos'a ayrdg blmler bu

eserin tm temalarn bir araya getirir.

Tm bu temalar, drdnc lncil'in dorugunu oluturan, lsa'nn
mritlerine vedasnda bulunur. Modem Hristiyanlar, sanyorum,
bu kadar nemli bir anda eytan'n yeniden ortaya kugn grmek
ten biraz rahatsz olurlar. Yuhanna'nn syledigi ey, lsa'nn tarih
iinde dogrulamasnn, resmiyet kazanmasnn , eytan'n hileme
siyle bir oldugudur. ile , bu bir ve ikiz olay bize hem oktan ta
mamlanm olarak hem de henz tamamlanmam olarak, hala ge
lecek olan olarak (nk mritlerin gzlerinde grnmezdir) sunar.
O [Paraklcitos] gelince gnah, dogruluk ve gelecek yarg konusun

da dnyay sulu olduguna ikna edecektir. Gnah konusunda,

nk bana iman etmezler; dogruluk konusunda, nk Baba'ya
gidiyorum , ank beni grmeyeceksiniz; yarg konusunda, nk

bu dnyann egemeni {eytan] yarglanm bulunuyor. (Yuhanna

1 6: 8- 1 1 )

282

G NAH KE CS

Baba ile dnya arasnda, dnyann kendisinden kaynaklanan , bu

dnyann iddetinden gelen bir uurum vardr. lsa'nn Baba'ya dn
mesi , iddet zerinde zafer anlamna gelir, bu uurumun al mas
dr. Ama insanlar bunu nce fark etmezler. iddetin iinde olan on
lara gre , lsa da digerleri gibi bir ldr. Baba'nn yanna dndk
ten sonra, ne ondan ne de Baba'dan ayd nlatc mesaj gelecektir. Isa
tanr latrlsa bile , he r zaman az da olsa eski tanrlar tarznda, idde
tin ve kutsal n srekli dngs iinde olur bu . Bu koullarda , kym
c temsilin zaferi kesinlemi gibidir.
Yine de, der lsa, olaylar byle cereyan et meyecektir. Baba'nn
iddete kar szn sonuna kadar tutmak ve bu sz iin lmekle
lsa insanlar Baba'dan ayran uurumu aar. Kendisi onlarn Parah
leitos'u , yani onlarn koruyucusu olur ve onlara hakikati gn gna
karmak iin dnyada almaya ara vermeyecek bir baka Parahle

itos gnderir.
Dil bizi artsa bile, metnin yazar kimi zaman kendi grnn
geniligi karsnda ba dnm gzkse bile , tarttgmz eyi tan
rnamazlk edemeyiz. Ruh tarihin iinde, Isa'nn zaten ortaya karm
oldugu eyi, gnah keisi mekanizmasn, tm mitolojinin yaratl
n, tm iddet tanrlarnn nafileligini ortaya karmak iin almak
tadr. Baka deyile, lncil dilinde, Ruh eytan'n yenilgisini ve mah
kmiyetini tamamlar. Kymc temsil zerinde ina edilmi olan dn
yann lsa'ya inanmamas ya da yanl inanmas kanlmazdr. ile
nin anlayc gcn kavrayamaz. Hibir dnce sistemi, kendisi
ni yok etmeye muktedir dnceyi gerekten dnemez. Bu yz
den de, dnyay aalatp sarsmak iin ve ileden sonra Baba'ya ge
ri dnen lsa'nn Baba'nn elisi olduguna (yani iddetin tanrlanyla
hibir ortaklg olmayan bir uluhiyet olduguna) inanmann makul ve
dogru oldugunu gstermek iin, Ruh'un tarih iinde dnyay zp
paralamak ve iddetin tm tanrlarn yava yava itibarszlatrmak
zere alyor olmas gerekir. Sanki lsa'y bile itibarszlatryor gibi-

TAR 1 H VE PARA K L E 1T OS

283

dir, nk inananlar ve inanmayanlar dahil hepimizin hatas yzn

den iddete dayal kutsallama iinde Hristiyan lem'i tehlikeye
atlm grnr. Aslnda, dnyann inanszlgnn srmesine , hatta
glenmesine yol aan ey yalnzca tarihsel srecin henz tamamlan
mam oluudur; bilginin ilerlemesiyle bys zlm, diger tan
nlarla birlikte tarih tarafndan ortadan kaldnlm bir lsa yanlsama
sna yol amaktadr bu . Incilin dogrulanmas iin tarihin biraz daha
ilerlemesi yeter; gzden den "eytan"dr, dogrulanan lsa. Demek
ki lsa'nn zaferi , kendi ilkesi iinde, ile annda gayet iyi kavranm
tr, ama i nsaniann ogu iin ancak vahyin gizlice ynettigi uzun bir
tarihin sonunda somutla r bu zafer. Inciller sayesinde -yoksa onla
ra ragmen degil- tm iddet tanolannn yararszlgn nihayet gste
rebilecegimizi, tm mitolojiyi aklayabilecegimizi ve hilikle dam
galayabilecegimizi fiilen saptayabildigimiz anda bu zafer aikar olur.
eytan, I ncillerden nce her yerde egemen olan kymc temsil
sayesinde hkm srmektedir. Demek ki eytan, esas olarak,

sula

y c 'd r, insanlan masum kurbaniann sulu olduguna inandrarak al

datandr. O halde, Parakleitos kimdir?
Yunancacia parahleitos Franszcadaki avukatn ya da Latincede
ad-vocatus'un eanlamlsdr. Parahleitos, sangn, kurbann yanna
agnlr ki, onun yerine ve onun adna konusun, savunman olarak
ona hizmet etsin .

Parakleitos,

evrensel avukattr, tm masum kur

baniann savunmasyla grevlidir,

dr.

her rurl hymc temsilin yhmcs

Demek ki hakikatin ruhudur, tm mitolojinin sisJerini ortadan

kaldrandr.
jerOme'un, genellikle cesareti eksik olmayan bu yaman evirme
nin

parakleitos

gibi ok sradan bir cins ismin tercmesi karsnda

niin duraksadgn kendimize sormamz gerekir. jerOme, tam anla

myla armtr. Bu terimin anlamn grmez ve dogrudan bir harf
evirisi yapmay tercih eder. Birok modem dil de dindarca onu r
nek alm ve

Paraclet, Paraclete, Parahlet vs demitir.

Bu gizemli sz-

284

G NAH KEC S

ck, o zamandan beri, aslnda kusursuzca kavranabilir olan bir met

nin kavranlamazlgn degi l , yorumcularnn kavray szlg n ,
Isa'nn mriLlerinde knadg kavrayszl g somutlatrmaya devam
e tmektedir.

Parakleitos zerine elbette saysz inceleme vardr, ama hibiri

tatmin edici sonu getirmez, nk hepsi de sorunu dar anlamda te
olojik terimlerle tarif etmektedir. Te rimin olaganst tarihsel ve kl
trel anlam ulalmaz kalr ve genellikle, eger gerekten birinin avu
katysa, Parakleitos 'un mritlerin Baba nezdindeki avukat olmas ge
rektigi sonucuna varlr. Bu zm Yuhanna'nn Birinci Mektu
bu'ndaki bir blm hatrlatmaktadr: Ama iimizden biri gnah iler

se, adil olan lsa Mesih bizi Baba 'nn nnde savunur. (2 : 1 )
Yuhanna'nn metni lsa'y bir Parakleitos yapmaktadr. Ayn yaza
rn ncil'inde lsa gerekten de insanlara gnderilmi ilk Parakleitos
olarak grlr: "Ben de Baba'dan dileyecegim. O sonsuza dek sizin
le birl ikte olsun diye size baka bir Yardmc (Avukat] , Hakikatin
Ruhu'nu verecek. Dnya O'nu kabul edemez, nk O'nu ne grr,
ne de tanr." (Yuhanna 14: 1 6- 1 7)
lsa, kymc temsile kar mcadelede en stn Parakleitos'tur,
nk kurbanlarn tm savunmas ve itibarlarn yeniden kazanma
lar ilenin anlayc gcne dayanr. Isa bir kez gittiginde, i kinci

Parakleitos olan Hakikat Ruhu , zaten dnyada olan ama insanlarn

grmemek ii n her eyi yaptklar g tm insanlar iin parldata
caktr.
lsa yanlanndayken , mritlerin Baba'nn nezdinde ikinci bir avu
kata kukusuz ihtiyalan yoktu . Dige r Parakleitos insanlarn arasna
ve tarihin iine gnderilmitir; onu dindarca aknlga havale ederek
ondan kurtulmaya gerek yoktur. Onun eyleminin ikin dogas sinop
tik Incillerin bir metnince onaylanmaktadr: "Ve sizi kurtarmak iin
gtrdklerinde, ne diyeceginizle megul olmayn , ama o anda size
neyin verildigini syleyin nk siz degil Kutsal Ruh konuacaktr."

T A R i H VE PARA KLE 1T OS

285

Bu metnin kendisi de sorunsaldr. Demek istedigi eyi tam sy

lemez. ehitlerin kendi savunmalarndan endie duymamalan ge
rektigini , nk Kutsal Ruh'un onlara hak vermek iin orada olaca
n syler gibidir. Ama ani bir zafer sz konusu olamaz. Kurbanlar,
davala r srasnda bile sulayclarn artp durduramayacaklardr;
onlar ehit olacaktr; bunu dogrulayan birok metin vardr; Inciller
onlarn kyniara son vereceklerini asla hayal etmemektedir.
Burada ne bireysel davalar sz konusudur, ne de Baba'nn Sula
yc rol oynad herhangi bir akn dava. Byle dnmek, dnya

nn en iyi niyetleriyle bile olsa -<:ehennemin kaldrm talan bunlar

la delidir- Baba'y bir eytan figr haline getirmek olur. Demek
ki ancak gkyz ile yeryz arasnda bir ara dava sz konusu ola
bilir, "gksel" ya da "dnyevi" glerin ve bizzat eytan'n davas, bir
btn olarak kymc temsilin davas . lncil yazarlar, bu davann ye
ri ni he r zaman ok iyi tanmlayamadklan iin onu bazen fazla akn
bazen de fazla ikin klarlar; modem yarumcular da bu ikili hocala
madan asla kanamamlardr nk Sula}'1c, eytan ile savunma
avu kat , Parakleitos arasndaki mcadelede tm kutsal idetin ka
derinin sz konusu edildiini hi anlamamlardr.
ehitlerin syledi kle rinin ok nemi yoktur nk onlar, hayal
edildii gibi, belirli bir inancn degil, grup halindeki insanlarn, top
luluk birliini yeniden saglamak iin masum kan dkme ynnde
ki korkun eil iminin tandrlar. K}'1mclar llerini k}'1mc tem
sil mezarlna grnneye abalarlar, ama ne kadar ok ehit olursa
bu temsil o kadar za}'1flar, tanklk o kadar arpc olur. lte bu yz
den biz, Incillerin duyurduu gibi, inan ya da doktrin ayrm gzet
meksizin, tm masum kurbanlar iin, tank anlamna gelen ehit te
rimini her zaman kullanyoruz. Gnah keisi iin olduu gibi, ehit'in
de popler kullanm , akademik yorumlardan daha ileriye gider ve
teolojiye henz bilmedii eyler sunar.
Henz el dememi dnya, kymc temsili aan eyi hi anlaya-

286

G 0NAH KECS

maz; Parakleitos'u ne grebilir ne de tanyabilir. Mritler de hala ya

nlsama iindedir, ve yalnzca tarih ilenin etkisini derinletirerek
bu yanlsamalan bozabilir. Dolaysyla gelecek, mritlere sylenmi
ve anlamdan yoksun gzktg iin o tarihte anlalamam szleri
hatrlatacaktr onlara: "Ben daha aranzdayken size bunlar syle
dim. Ama Baba'nn benim admla gnderecegi Kurtarc, Ruhlku
ds, size her eyi gre tecek, btn sylediklerimi size hatrlatacak. "
(Yuhanna 14: 25-26)
"Size daha ok syleyeceklerim var, ama imdi bunlara dayana
mazsnz. Ne var ki O, yani Hakikat Ruhu gelince, sizi tm haki
kate yneltecek. nk kendiliginden konumayacak, yalnz duy
duklann syleyecek ve gelecekte olacaklan size bildirecek. O be
ni yceltecek. nk benim olandan alp size bildirecek . " (Yuhan
na 1 6 : 1 2- 14)

Parakleitos zerine tm metinlerio sonuta en olagansts bu

dur. Sanki m istik bir tr izofreninin tutarsz meyvesiymi gibi, he
terojen para ve fragnanlardan olumu gibidir. Aslnda onun by
le grnmesine yol aan, bizim kendi kltrel izofrenimizdir. lster
istemez dnyadan kaynaklanan ve Parakleitos'u ne grebilen ne de
tanyabilen ilke ve yntemlerden yola ktgmz srece onu anla
mak mmkn olmaz. Yuhanna bize olaganst hakikatleri yle bir
ritimde aktarmaktadr ki , onlar ne hazmedebiliriz ne de haznetne
yi isteriz. Bizlerin her zaman biraz esiri oldugumuz bulanklk ve
iddeti ona yanstma riski byktr. Metnin, baz aynntlannda, Ki
lise ile Sinagog arasndaki atmalardan etkitenmi olmas da muh
temeldir, ama onun asl konusunun "Yuhanna'nn Yahudi dman
lg" zerine agda tartmalarla hi ilikisi yoktur.

"Benden nefret eden , Babam'dan da nefret eder. Baka hi kimse

nin yapmadg ileri onlarn arasnda yapmam olsaydm, gnah
lan olmazd . imdiyse yaptklarm grdkleri halde hem benden

TAR1 H VE PARAKlE1TOS

287

hem Babam'dan nefret ettiler. Bu , yasalannda yazl, 'Yok yere

benden nefret ettiler' sz yerine gelsin diye oldu . Baba'dan size
gnderecegim Avukat (Parakleitos), yani Baba'dan kan Hakikat
Ruhu geldigi zaman , bana tanklk edecek [ ekei nos marturesei pe
ri emou] . Siz de tanklk edeceksiniz !kai humeis de martureite] .
nk balangtan beri benimle birliktesiniz. Bunlan size, sende
leyip dmeyesiniz diye syledim. Sizi havra d edecekler. Evet,
yle bir saat saat geliyor ki, sizi ldren herkes Tanr'ya hizmet et
tigini sanacak. Bunlar Baba'y ve beni tanmadklan iin yapacak
lar. Bunlar size imdiden bildiriyorum. yle ki, saati gelince bun
lar size syledigimi hat rlayasn z . (Yuhanna 1 5: 23-27 1 6: 1 -4)
"

Bu metin, kukusuz , yazldg dnemdeki mcadele ve kymla

n agrt rmaktadr. Baka mcadele ve kymlan dolayszca agn
tnyor olamaz . Ama dalayl olarak baka1ann da agntnr, tm
bakalar n , nk ona hakim olan intikam degildir, tersine o inti
kama hakimdir. Bu metni agda Yahudi-kartlgnn dolaysz bir
habercisi yapmak , asla anlalmadg bahanesiyle , srmeye teslim
olmaktr; kendimizi srmeden korumamz iin, vahyin grnrde
ki ye nilgisinin neden oldugu yanl anlamalan ngnnek iin bize
ve ri ldigi sylenen eyi srmeye dntrmektir.
Vahiy yenilgiye ugram gibidir; grndg kadaryla onu baga
bilecek olan ama sonuta onu gerekletiren kyrolara varmtr.
lsa'nn szleri bize e rimedike , . bizim gnahmz yoktur. Biz , Gera

sallar dzeyinde kalnz. Kymc temsil nispi bir meruluu srd

rr. Gnah , vahye direnmektir. Kanlmaz olarak, vahyi getirene,
yani Tanrnn kendisine uygulanan nefret dolu kymda dsallar
bu gnah , nk pimi aa su katan, kendi tandk cinlerimizle
kurduumuz az ok rahatlatc k k dzenlemelerimizi buland
ran odur.
Kymemn direnii -rnein inan degitirmeden nce Pav
lus'un direnii- gerekten direnebilmek iin saklamas gerekeni , ya-

28t

GNAH KEC1S1

ni kurban etme mekanizmalarn aikar klar. lnan degitirmi bir

kyc olarak Pavlus, ilkrneksel Hristiyandr: "Yere yklan Saul ,
bir -.;esin kendisine. 'Saul, Saul , neden bana zul mediyorsun?' dedii
ni iitti. Saul , 'Ey Efendim, sen kimsin?' dedi. 'Ben senin zulmettigin
lsa'y m' diye yant geldi." (Elilerin Ile ri 9: 4-5)
Ben burada, nceki sayfalarda tartlan tm metinlerio belimie
dii l ncil srecinin kusursuz bir teorik zetini grmekteyim . Ayn
sre tarihte de cereyan eder ve bundan byle tarih olarak cereyan
eder; tm dnyann bildigi bir sretir bu ve Parakleitos'un geliiyle
birdir. Parakleitos geldiginde , der lsa , bana tanklk edecektir, benim
masum lmmn ve dnyann bandan sonuna dek btn ma
sum lnierin anlamn aa karacaktr. lsa'dan sonra gelecek
olanlar demek ki onun gibi tanklk edecektir, szleriyle ya da inan
laryla deil, ehit olarak, lsa gibi lerek.
Elbette Yahudilerin ya da Romal larn ldrdkleri ilk Hristiya
lardr sz edilenler, ama daha sonra Hristiyanlar tarafndan kyma
ugrayan Yahudiler de sz konusudur, tm cellatlarn kyma ugrat
t tm kurbanlar sz konusudur. Gerekten de neye tankhk ed il
mektedir? Dinsel yanlsamalar douran kolekt if kyniara daima ta
nklk edildigini sylyorum ben . Ve u cmle de tam bunu ima et
mektedir: Oyle bir saat saat geliyor ki, sizi ldren herkes Iann'ya hiz

met ettiini sanacak . Cad avclar bu vahyin etkisi altna girmektedir,

tpk kynn totaliter brokratlar gibi. Bundan byle her iddet , i
lenin aga kard eyi aga karmaktadr: Kanl putlarn, dinle
rin, politikalarn ve ideolojilerin tm sahte tanrlannn o budalaca
dogumu . Caniler hala fedakarlklarnn vgye deger oldugunu sa
nyorlar. Onlar da ne yaptklarn bilmiyorlar ve onlar bagiamam z
gerekiyor. Birbirimizi baglamamzn zaman geldi. Biraz daha bek
lersek, vaktimiz kalmayacak.