HI K KHRUSEV

Nguyn Hc (dch t bn ting Nga)

Li nh xut bn
Ton b bn vit ca Khrusev ln u tin cng b nm 1990-1995
trong tp ch Cc vn lch s.
Cun sch s dng nh ca kho ti liu nh nc Moskva. nh thi
s ITAR-TASS, bo tng S. P. Korolev, bo tng gia nh I. V. Kurchatov,
t liu gia nh Khrusev, t liu P. M. Krimerman.
Theo lut Lin bang Nga v quyn tc gi. Vic in li sch hoc mt
phn ca n b cm nu khng c s c php bng vn bn ca nh xut
bn. Bt k s vi phm lut s b x theo th tc to n.
Nh xut bn VAGRIUUS, 1997 R. Adzubey, B. Evreinov, S.
Khrusev (ngi s hu), 1997 A. Sevelenko, sp bn tho, 1997 E.
Velchinski, thit k, 1997

Li ca ngi con trai

Nhng on trch t hi k ca Khrusev, b ti, ch l mt phn
nhng t liu, c ng c trong thi k 1967-1971. Nhng tnh tit
bin ti thnh ngi hiu nh v lu gi bn tho. Thi , vic gip cha
vit hi k gy ra mt vic rt nguy him. Chnh quyn lm tt c
hi k ca Khrusev khng ra i c, nhng h cng lm c, t nht,
nc ta.
By gi tt c thay i, nhng vic xut bn gp phi nhng tr
ngi khc, trc tin l vn ti chnh. Nhiu ngi trnh by khng
ng s tht v phn xt chnh sch c, ng chm khng phi n nhiu
nc khng phi hng ng lnh o ng thi, cho nhng c gi c lt.
Bng s mun mng, s khng tha nhn ca mnh, hi k ca Khrusev
gn gi vi hi k ca nh ci cch khc ca nc Nga S. Yu. Vitt. Nhng
quyn hi k ny khc c vit bi cnh chng i cng khai hoc b mt
ca chnh quyn. Nhng cun hi k ny khc xut hin ban u nc
ngoi, nhng nc ta xut hin chm hn nhiu, sau nhng bin c lch s,
khi c s ph nhn kinh nghim chnh quyn trc y, c s ph nhn
lch s c bit a s ngi thin cn sng theo thi quen. C cun hi k 1

khun mu cho thi i, ni v i t. K v t nc ng ba ng. C

cun hi k khc - nhn t qu kh, hng n tng lai.
Nikita Sergeyevich nhn vit hi k, khi chnh quyn nghim chnh
t ra mc tiu chy ti Stalin. Gii php ca h, ng xem nh khng khn
ngoan, nguy hi cho t nc.
Nhng kh nng ca ng, ng tic, b hn ch bi my ghi m v
ngn ko bn ni ct gi bn tho ca mnh
Phn hai bi ni ca Nikita Sergeyevich tit l ci cch t nc sau
ch Stalin. Phn ny khng ch ni v i hi 20, vch ra ti c ca ch
, a t nc t con ng chin tranh sang con ng gai gc chung
sng ho bnh, thot khi chy ua v trang dn gii tr qun b, m bo
an ninh t quc v ng thi khng cn tr pht trin kinh t. Cun sch
cng k v nhng th nghim ci cch x hi chng ta, tm ra cu trc kinh
t hp l, mong mun nc ta thc hin m c ca b ti - ui kp M,
nhng khng phi trong ch to tn la ht nhn m trong sn xut nhng
dng cho con ngi. Vic u tin l ng mun nui t nc, ngang vi
M trong sn xut tht, sa, b. C bao nhiu tiu lm v ng ( khng
nhng ng, m cn u tng). S nh hng nhng lin hip sn xut ln
thc phm, b ph bnh kch lit trong thi gian , nhng chnh trn nhng
lin hp ny, m khng phi trang tri t nhn M, c ch to M, tht
g, quen thuc vi ngi Nga i Bush, tht ln v tht b. Tt c nhng
ch ny cn i nhng nghin cu nghim tc. D c nhng sai st, khi
cng t c nng mc tiu th dn chng khng cn s thu ht nhp
khu thc phm (loi tr thm ho nm 1963). ng tic, khng phi tt c
nhn c, nh mong mun. Nhng vi tt c nhng khuyt im sai
lm, cc hc gi phng ty coi Khrusev l ngi duy nht trong s cc nh
lnh o x vit th k 20, a t nc vo tnh th tt hn khi ng nhn n
t tay nhng ngi tin nhim.
Xy dng nh . Nh nm tng, cu kin b tng - ngn gn,
Khrusoby. V sao li chn con ng ny. Nikita Sergeyevich k trong hi
k ca mnh. ng xem rng khc i th t nc khng bao gi thot khi
nhng cn nh g, thot khi cc nh tp th ng ngi.
Ci cch kinh t. Ci cch t B n nng trang nh nc, t qun l
tp trung t theo li trn xung n tng. Qua tng thi gian ng tip thm
nhng kch thch tch cc cho nn kinh t. ng thi bc i ny pht hin
2

mu thun gia mc ch s hu nh nc v xu hng tinh hoa khu vc.

Cuc ci cch kt thc bng s khi phc khng trnh khi nh trc, nhng
ngay by gi cp B, t trn xung di, thp nng trang nh nc - nng
trang lin khu vc, nng trang ton Lin bang.
Ci cch qun i. Nikita Sergeyevich hiu rng v kinh t chng ta
cn lu mi so c vi M. Trong iu kin nh th tnh i xng trong
chin lc qun s, vic xy dng qun i cn bng, hu qu l chy ua v
trang dn t nc ti sp kinh t. ng nhn thy li thot trong chin
lc quc phng bt i xng, khi an ninh t quc c m bo bng mt
vi trm qu (200-300) tn la ht nhn xuyn lc a, ch cn mt qun i
chuyn nghip, trnh cao, s lng khng ln (di na triu ngi). V
khng c nh ui theo M trong hi qun, khng qun, xe tng, lc
lng ht nhn chin thut. Hng t la tit kim c cn a vo pht
trin kinh t. Cuc ci cch qun i c bt u ngay sau khi Stalin cht.
Qun i ct gim t 5,5 triu xung cn 2,5 triu. Ngng vic xy dng tai
hi lc lng hi qun trn mt nc. Ct gim my bay v pho. Hoch
nh gim mnh sn xut xe tng. Chnh v iu ny m gii qun i khng
a ng.
Chnh sch i ngoi. Lm sao bo v t nc khi b e do? Nikita
Sergeyevich thy mt con ng - buc M coi trng vi Lin X, nh bnh
ng. Trong iu kin khng bnh ng v kinh t c th trit tiu vic ny,
do phn ng tn bo ca pha bn kia. Nh th ra khng hong: t v
knh Suez, 1956 n v Cuba (Caribe), 1962. Nu xu chui li th r rng
do s c quyt v thn trng ngi M cng nhn t nc ta l thnh tr,
ng tic ch trong quan h qun s.
Ti khng t mn trn bn thn khi tin rng tt c theo ng nh gi
ca mnh, mt ci g m ti coi nh kin. Tt nhin ngh ca ti v thi
k y, v cha ti - khch quan. Khng th khc c. Ni chung cng c th
tn ti suy ngh khng khch quan?
Qu kh li, nhng khng c hin ti m thiu qu kh. Chng ta
cng xem xt nhng bi hc qu kh, cng t sai lm trong tng lai.
T y lng, ti cm n L. N. Finogenvoa v nhng cng lao ln ca
b. Trong iu kin ht sc kh khn v th ch, b in nhng cun bng
ghi m li ca Khrusev
Cm n A. Ya. Sevelenko, ch to bn in.
3

A. A. Iskenderov cho xut bn ton b cun Hi k trong tp ch

Cc vn lch s.
Cng nhn mnh s gip ca P. M. Krimermana, ngi bn gi
ca gia nh chng ti, thu thp v chun b t liu v nh in trong hi
ky. Cng by t nhng li tt p ti cc phng vin nh trong v ngoi
nc cung cp nh cho cun hi k ca Khrusev.
Gio s Sergei Nikitich Khrusev
______________________________
Li ni u
Cc ng ch ca ti t lu yu cu ti v hi (khng nhng hi,
m cn khuyn) vit hi k ca mnh, v rng ti v ni chung th h ca ti
sng trong thi k ng nh: cch mng, ni chin v tt c nhng g lin
quan ti qu t CNTB sang CNXH, s pht trin v vng mnh (ca)
CNXH. l giai on qu gi. Ti cng mt phn no mnh m tham gia
u chnh tr t nhng ngy u tin vo ng. Ti lun gi chc v no
y do ng c. Chin tranh, ni chin v bo v t quc, tnh hnh trong
nc c nu nhiu trn bo ch. Nhng vn cn nhng m trng
cha r rng. ng vy, nhng m trng ny t lu ti khng sao hiu
c. Sau khi Stalin cht, khi chng ta c kh nng tip cn kho t liu
mt. Trc y ch c s tn nhim m qung m chng ta dnh cho Stalin,
v v th tt c nhng g lm c di s lnh o ca ng ta u c coi
l cn thit v duy nht ng. Khi chng ti bt u ngh cht t ph phn,
th chng mc no iu ny c th, phi r sot nhng chng c theo t liu
lu tr.
Ti hiu ni lo u ca cc ng ch ca mnh, ch thc khuyn ti
nhn trch nhim trc ngi bt. Thi gian s tri i, s chnh xc tng ch
ca nhng ngi ang sng tr thnh khi vng. Hn na, nhiu ngi
ng xung, m tng l gn gi vi ngi cm li con tu ln trong ci t i
sng x hi-chnh tr t nc ta v chnh ngi cm li c nh hng ln
n s pht trin ca th gii. Tuy nhin ti phi lm, m khng s dng t
liu lu tr thc t. iu kh phc tp, vng c c v th ca ti by gi,
c l, khng th.
Ti mun nhng chng c s c dn ng sao cho th h tng lai
c th kim tra. Ti s nu ngun ti liu, h cn thu thp bit r thm,
kim tra hiu nhng chng c. Tti xem xt tng vn cn lu cho th
4

h tng lai, tt c nhng chng c c kim tra v c ghi di dng

vn bn, c th s c tip xc vi chng. By gi nhng t liu lu tr ny
khng th truy cp c, nhng chng s tr thnh ti sn ca mi ngi.
Vng, gi y ti cho rng a phn t liu ny khng cn l b mt na.
Ti mun pht biu suy ngh ca mnh hng lot vn , theo chim
nghim, sao cho th h tng lai ca chng ta tm thy tng li v thi k
quan trng v trch nhim nht m chng ta sng, to ra mt quc gia
hng mnh. iu ny lm c bi sc mnh chng ta, sc mnh nhn
dn, ng v nhng ngi lnh o thi - nhng nh t chc qun chng.
May mn l ti cng trong s , nhng thi k v giai on khc nhau.
T nhng mm nh b ca ng cho n tn c quan lnh o cao nht BCHT ng, B chnh tr v Ch tch on ch tch X vit ti cao, chc
v Ch tch hi ng B trng v B th th nht BCHT. Ti tng tham
gia gii quyt nhiu vn bin ngh quyt c thng qua vo cuc
sng, tham gia chin tranh v quc. V th ti xem l trch nhim pht biu
suy ngh ca mnh.
T lu ti bit rng chng c kin no lm va lng mi ngi
nhng, ti cng khng i theo mc tiu . Mong mun nhng kin
dng ny dng khc c ghi li v c tr thnh tha k cho th h sau.
Nhng kin nh th tng vn , c ng ln sai. iu ny l tt nhin.
Khng c g mu thun c. Chn l c sinh ra trong tranh lun. Thm
ch trong mt ng Mc-Lenin, c c nhng ngi c hiu bit khc nhau,
lng tm khc nhau khi gii quyt tng vn . Sng cng nm thng i
hi s tip cn mm do gii quyt tng vn , ti bit rng c th ny
sinh nhng quan im khc nhau, thm ch tri ngc nhau, nhng khng
lm ti bn khon.
Ti cho rng s c mt phin to. Nhn dn s phn xt, khi tip
xc vi nhng t liu ny v t ra kt lun. Ti khng ngh rng ci g m ti
ni l phi l chn l. Khng, chn l thuc v ngi trnh by nhng quan
im khc nhau theo tng vn khc nhau trong nhng thi k khc nhau.
V vy trc y ti ngh xin li v vic l khng ng nhng
g c gi c th tm thy trong bn ghi ca ti. l quan im ca ti, th
th gi y ti hiu nh th, ti cng vit nh th. Ti khng mun li dng
v v th ti khng mun l i, ti khng mun che y, ti khng mun

chau chut, ti khng mun t v hot ng ca chng ta. Ci khng cn

lp sn ny, v rng t bn thn n l to ln.
L lun thiu thc tin, l l lun xung. Chng ta trn c s tin b
nht, l thuyt Mc-Lenin khai ph con ng thc tin. iu ny rt phc
tp, v th thi k khng loi tr sai lm v tnh hay khng v tnh. Nh
ngi ta ni, tha th hu sinh chng ta, tnh rng y l th nghim u tin.
V th ng l ngi duy nht, li c ngi th hai lp li ng nh th. Hy
phn xt chng ti khi xem nhng iu kin m chng ta sng v sng
to. Chng ti bt u vit hi k khng b l nhng iu tt p trong
lch s m chng ta, ng, giai cp cng nhn v nng dn lao ng khng
lp li nhng sai lm m ti nu, nhng ti c c thc hin nhn danh
ng. By gi r rng y l s lm quyn ca nh cm quyn. Nguyn nhn
xy ra s lm quyn ny c nu r trong bo co ti i hi 20 v c
lp li mc no y ti i hi 22. Ti cho rng tt c nhng g c
nu theo l do ny u ng. Ti s k v thi gian trc v trong thi gian
chin tranh v quc v tip tc trnh by ng i nc bc nhng bin c,
chng no ti cn sc.
Bt u t u nh? Ti ngh rng phi bt u t Stalin. V sao? Sau
, tip theo (nu ti cn c sng n cui) iu s r. Cn nu ch
mc no y a ra li gii thch, th c th ni rng lc Stalin cn sng
chng ta ngi ta cho rng tt c nhng g ng ta lm c l duy nht ng,
kh nng duy nht cch mng tn ti, cch mng vng mnh v pht
trin. S tht v cui i, trc i hi 19 v c bit l ngay sau i hi,
nhng ngi thn cn Stalin (c l l ti, Bulganin, Malenkov v mc
no y c Beria), tng ny sinh ng vc no . Lc chng ta khng c
kh nng kim tra n. Ch sau khi Stalin cht, ngay tc th chng ti lng
lng dng cm m bc rm v nhn vo b mt lch s. Lc ti cng bit
mt s s kin m ti mun lm r.
Ti hc vin cng nghip
Nguyn vng c hc ti Hc vin cng nghip ca ti gp phi s
chng i. Trc Kaganovich chuyn v Moskva, lm vic BCHT,
ngi ta c Kosior th vo ch . Kiev ngi ta cho rng ti l ngi
thn cn vi Kaganovich (iu ny trn thc t cng ng) v ti cng s i,
v l ti khng mun lm vic vi Kosior v ng h ng ta. Khng phi nh
vy. Ti bit Kosior khng nhiu, nhng ti knh trng ng. Kosior l ngi
6

tng i nhn nhn, d chu v hiu bit. Ti dm ni rng trong quan h

vi mi ngi, ng vt trn Kaganovich, nhng l mt nh t chc, tt
nhin, thua Kaganovich. Kaganovich, mt ngi hot ng hn, trung thc
hn: thc cht l mt con ngi mnh m. Thm ch ng c th b gy cnh
cy kh, nhng khi gii quyt cng vic BCHT a ra, ng l mt ngi
kin quyt hn Kosior.
Ti cho rng mnh nn v Kharkov v gii thch vi Kosior. Ti ni
vi ng ta:
- Ti 35 tui. Ti mun hc. Hy hiu ti. Ti ngh BCHT
(CS Ukraina) hiu v ng h ti v ngh BCHT gii thiu ti vo Hc
vin cng nghip. Ti mun tr thnh nh luyn kim.
Kosior cng ngh vy v chp thun. Khi nu vn ti i,
Demchenko rt bun v c khuyn nh ti li, mc d ng cng ng
rng ti mun hc. Lc y ti cm thy quan h chn thc ca mi ngi
i vi mnh.
Khi ti t vn xin i hc v ngh cho ti i, th vic gii quyt
khng phi ngay lp tc c chp nhn. Sau cuc hp, mt s ng ch tm
n ti, ni:
- Qu tht anh mun hc, hay l anh mun b Demchenko ra i? Anh
hy ni thng cho chng ti!
H ni m ch rng h ng h ti, nu ti khng b Demchenko ra
i, v chng cht nhng quan h xu. Ti tr li:
- Khng, ti ngh hiu ng h ti. Ti v Demchenko c nhng
quan h tt nht. Vi mt ngi nh Demchenko, ti sn sng lm vic tip,
nhng ti mun hc.
- Ny, y l chuyn khc, chng ti s ng h anh.
V ti cuc hp sau, h ra quyt nh.
Ti v Moskva. cng gp kh khn, v rng ti khng thm
nin qun l kinh t. Ti Hc vin cng nghip ng ch ni ti s khng
thch hp vi trng, v h gii thiu ti i hc kho Mc-Lenin thuc
BCHT ng. Cn y, h ni - hc ng ny dng ra dnh cho
nhng ngi qun l, gim c. Ti li lm phin Lazari Moiseevich
Kaganovich (ng l b th BCHT) v ngh BCHT ng h ti. Ti t
7

c nguyn vng: c Kaganovich ng h, v nh th ti tr thnh hc

vin Hc vin cng nghip.
Hi , ti dn n k tc x ph Pakrovk. Kaganovich cng lm
vic. Ti cng khng bit vn phng ca ng nm . By gi, l k tc
x tt: hnh lang rng, phng ring. Ngn gn, iu kin l tng. Hc
ng Hc vin cng nghip nm ph Novo-Bauman, cng khng xa. Ti
khng i tu in, m i b qua Zemlanoi val m thng qua mt ci ng,
hnh nh c to nh ca nhng ngi bolsevich lo thnh, sau r
xung tri ra ph Novo-Bauman. i b nh th chng vi pht: cuc i do
nh hng ngy nh vy y.
Ti bt u hc. Ti hc vin, hc vin t cc ng khc nhau, trnh
cng khc nhau. Nhiu ngi mi hc xong trng lng v ch bit 4
php tnh, trong khi s khc c trnh trung hc. Cn ti, hc xong khoa
cng tc: ci cng c coi l mc. Nhm chng ti tp hp nhng ngi
kh kho mnh. Nhng nhm chng ti cn mt, hai ng ch km v ton,
v h ko nhm ti li li. Chng ti l ngi ln, kin tr, v th khng phi
gio vin thc chng ti hc, m t tng ngi cn gio vin dy h. Nhng
cn c thi gian. Ngi ta khng gi hc vin ln bng m chnh hc vin
tm ti gio vin, lm kh gio vin, v rng anh ta khng hiu nhng cng
thc ton no y. Chng ti hp li v tc gin v l h phi da vo chng
ti v y mi l giai on u.
y l nm 1929. Nhng khi ti theo hc ti hc vin vo ma thu
nm 1930 cng gp phi nhng hin tng nh th. C rt nhiu ngi theo
hc , c bit l nhng ngi mun hc ci g y, nhng trong iu
kin chnh tr phc tp buc h phi ngng hot ng v ng, v chuyn
mn. Th l h cng b b hc hnh. Hc vin cng nghip tr thnh ng
ngha l t m cho nhng ngi nh th c th n nu, v l hc bng cao,
nh n r v k tc x tt: mi ngi mt bung, cn mt s ng ch danh
ting c kh nng nhn hai bung v sng c gia nh .
Thi lnh o Hc vin cng nghip Kuibysev l Ch tch U ban
k hoch. Ch, cn ci g hn c ch? Mt ngi ng knh v th lc qu
tht gip Hc vin cng nghip. Va ng thi k u tranh gay gt vi
phi hu. Phi hu phn b hot ng ca mnh: Rykov, Bukharin,
Uglanov. H tin hnh u tranh cng rt mnh. Lnh o chi b ng Hc
vin trong tay phi hu. B th chi b l Khakharev, mt ngi tng
8

i c uy tn, c thm nin trc cch mng, hnh nh, t nm 1906 hoc
1907. ng vn l ngi vng Nize Novgorod, mt ngi ni ting, hot
ng b mt. Quanh ng ta l mt nhm ngi c th gi l nhng cn v lo
thnh. Nhng nhm ny b tn thng: bn thn nhm ny xut kch chng
ng li chung ca ng. H tp hp quanh Bukharin, v ng h ng ta,
gip ng h Uglanov, ng h Rykov chng Stalin v BCHT ng.
Chng ti t min Nam ti. Chng ti c ng hng tng i ln
(ngi vng Donbass, ngi vng Dniev, ngi vng Luganka, vng
Artemov, ngi Kharkov). Cuc u tranh n ra, ti cng kh tch cc tham
gia vo cuc u tranh ny. Ch yu, lc ti ng h Tabakov. Sau ny,
ng cng cht mt cch oan c, b x bn. Tabakov l ngi Do Thi, mt
ngi cng sn rt tt. Ti bit ng, khi ng l gim c mt cung ng,
cn sau - l gim c Lin hip sn xut s cho luyn kim. Ti Donbass
c nh my ch to gch p chu la dng cho cng nghip v dn dng,
chnh Tabakov m nhn vic ny. Ti c quan h tt vi ng, ng da vo
t chc vng Yuzov, v chng ti cng ng theo hc ti Hc vin. Chng ti
mt lng theo ng, c nhng ng ch khc ng h chng ti, chng hn
Alliluev t Vin ng. Alliluev hnh nh by gi cn sng, nhng hu ri.
(ng Alliluev ny chng c mi quan h no vi ng Alliluev, b v Stalin,
n gin v cng h). Chng ti cn c nhng ng ch khc, c mt nhm
kh ln, nhng tt c chng ti vn l thiu s. C th ti b nhm. Hnh nh,
c mt iu g c lin quan n ch ny? Chnh ti mun ni v Stalin,
v vai tr ca ng. Nhng iu ny va hay li c quan h trc tip vi ch
trn.
Ti Hc vin cng nghip xy ra cuc u tranh bo v ng li
chung ca BCHT chng phi hu v phi ca Zinovev, cn sau l
khi t-levak ca Syrsov - Lominadze. Trong cuc u tranh ny vai tr ca
ti t khi tch ri trong tp th, v BCHT nhn iu ny. V th tn ti ni
bt l mt ng vin tch cc ca ng, lnh o nhm nhng ngi cng
sn v tin hnh u tranh chng nhm Uglanov, Rykov, Zinovev v Troskit
ti Hc vin cng nghip. Cuc u tranh chnh tr xy ra rt mnh. Chnh
phn ng tp hp nhng ng vin c thm nin cch mng, v cn ni
rng nhm ny rt on kt: trong c c nhng ngi c th lc. Chng
hn, ti nh ng ch Makarov - vng Donbass. ng l gim c nh my
Youzov (vng Youzov), chnh ng cng l ngi vng Nizegorod, mt ng
vin t 1905, mt ngi rt thng minh v ng knh. Chnh thc th
9

Makarov khng ni ng lng vi phi hu, nhng ng h hay chng

phi hu khng bao gi ng h rng na li. Hnh nh ng tho thun vi
phi hu gi mt s b mt khng b nhng k i ch li ra. C th
coi ng dng nh ng pha ng li chung ca ng, thc ra bng hot
ng ca mnh ng c kh nng cng c sc mnh nhm Uglanov, Bukharin,
Rykov.
C th nu ra mt chuyn a th d nh th ny. Vic bu on
ch tch hi ngh ton th ng b c ln mt c bui v phi sang ngy
sau. Ti nh, mi ngi c ti vo on ch tch, nhng ti bit hai ba
ln ti b trt v khng c bu. Khi tham gia bu c, tt c nhng ngi
ng c on ch tch phi ln din n ni tiu s ca mnh. Cc ng c
vin c t thm nin ng cng phi lm th. Cuc u tranh xy ra nh th
ny. Qu tht ngi ta chn vo ban lnh o ng b ni chung l c bit.
i ln ngi ta a ti ra, d xut ng c vin ca ti chng th no qua
c. Ni chung phi bu i bu li ng b, v rng u d di qu n
ni b thay i nhiu.
Bo S Tht thng tin hnh chng phi hu, v nh thng l
sau mi bi ca bo th hi ngh ton th ca ng c triu tp, ri li bu
li ng u. Nhng phi hu chng hng n ni khi Khakharev khng
th cn l b th ng b Hc vin cng nghip, buc h a ra Levochkin.
Levochkin, ngi vng Briansk, li l mt nhn vt m nht, thc cht, cng
phi hu. V th cnh ng u vn ng h phi hu tip tc c sau khi
bu li. Li thm mt bi ca S Tht. Li thm mt hi ngh sng gi,
mt nhiu thi gian bu on ch tch, cui cng h chn ti vo v ti
trng. on ch tch hi ngh ng b Hc vin cng nghip, thc t cng l
hi ngh ton th Hc vin cng nghip, v y tt c u l cc ng vin
CS ton Nga (b). Phin hp rt sng gi. Vic m tr thnh s kin,
ti s k bi cnh din ra phc tp trong thi gian y.
l nm 1930. ng chun b i hi 16. Ti c hi ngh tr b.
Li c nhng cuc tho lun rng v su. Lc phi hu mun loi gt
b ti khi cuc tho lun nn trc khi bu i biu d hi ngh ng b
khu vc, ngi ta ngh ra mt cch. Chng ti, khi lnh o nng trang mang
tn Stalin vng Samara, trch qu mua nng c cho nng trang ny. Th l
ng u quyt nh c i biu trao cng c cho nng trang vin. Tt nhin
vic trao nng c ch l c l, v chng ti khng ch my theo n gin
l chng ti bit gi my, thay v mua my nng c (my gieo ht, gt p
10

lin hp...) th chng ti a mt khon tin v trao cho ng b nng trang

mang tn Stalin. Lp ra on i biu on i biu, gm 2 ngi: ti v
Xasa Zdobnov. Zdobnov cng hc vin Hc vin cng nghip, ngi vng
Ural, mt ng ch tt. ng hnh nh v sau cng cht trong ci xay tht
nm 1937.
Trn ng, ti c cun sch mng vit v chic my gt p lin
hp nh th. Chng ti n ni, tin hnh hi ngh v sng vi ngy.
Th ri ti cng bit tnh hnh tht lng. Trc bn thn ti khng bit
ngi lng ny, v chng ti sng ti Hc vin cng nghip b cch bit vi
khng kh thn qu. Ti , chng ti gp mt trn i thc s. Nhng con
ngi i kht l bc, nh nhng con rui. Ti nh li cuc hp ton th
nng trang vin, chng ti pht biu sut cuc hp c phin dch, v rng
nng trang gm ton ngi Chuvt, h ch mt li ngh chng ti cho h
bnh m, cn my mc ch cho h th chng gy n tng: Nhng ngi ny
i tht ri, cn ti ln u tin thy cnh tng y. H a ti vo nh mt
qu ph. Nh ngho n ni khng c mt mu bnh m. Chng ti chia s
nhng g mang theo trn ng i vi ngi go ph ny.
Chng ti kt thc cng vic ca mnh, quay v Moskva, cn trong
thi gian ny vn hp hi ngh ng b a phng ti th . ng b
chng ti cng chn ra 10 ngi hoc hn, ti khng nh bao nhiu na. i
hc vin Hc vin cng nghip ng, tiu chun ngi i din khng ln, v
ng b Moskva so vi cc on khc cng khng phi ln lm. T Hc
vin cng nghip n hi ngh khu vc bu Stalin, Rykov v Bukharin.
Ti khng nh Uglanov c c bu hay khng. Hnh nh, khng phi, v
rng danh sch ng c ca ng ta qu bn thu. Bukharin Rykov c bu
lm u vin B chnh tr. Chng ti cho rng phi hu gian ln trong
cuc vn ng hnh lang a Rykov v Bukharin n hi ngh thay mt
ng b chng ti: h bc ra vi bn d tho, khng h tuyn b g, tt
nhin, ni rng h rt khi phi hu, chn t ng b chng ti i d hi
ngh khu vc nhng lnh t ca ng v nu tn nhng ng c vin: Stalin,
Rykov, Bukharin. Trong thi gian y, Bukharin v Rykov cn nm mc,
m ngi ta khng a ra danh sch ng c vin chnh c l h l cc u
vin B chnh tr. V th khi pht biu, bng cch ng h Stalin v a
Rykov Bukharin, hnh nh khng thy s ng h trong B chnh tr. Ngi ta
cng bu mt s hc vin Hc vin tng ng h phi hu.

11

Khi Tabakov k ti nghe chuyn ny, chng ti thng thn trao i

quan im v tt c cc vn chnh tr. Ni chung Tabakov l ngi i
trc v c chun b theo nghip chnh tr. Mt ting chung ct ngang.
Ngi ta gi ti i nghe in thoi. iu ny kh l, v rng Moskva ti
khng quen ai c. Ti i ti in thoi:
- Mekhlic, ch bt S Tht y. Anh c th n ch to son ti
khng?
Ti ni c th.
- Chun b ngay i, ti n ch anh bng xe ring. n ti ngay, ti c
vic vi anh y.
Ti tr li:
- c.
Vi pht sau, xe trc ca k tc x Hc vin cng nghip. Ti
ngi vo xe v i n S tht.
y l cuc lm quen u tin ca ti vi Mekhlic. ng c cho ti
nghe bc th gi t Hc vin cng nghip k li th on chnh tr a ra
bu on i biu phi hu nhn danh ng b Hc vin. Ai cng bit
rng phn ng nhng theo hc Hc vin cng nghip Moskva l cc
bolsevich lo thnh, gim c cc nh my, x nghip, lin hip. H c bi
dng v chun b trc nhm nng cao kin thc k thut. Mekhlix c
xong th v hi:
- ng c ng vi ni dung th ny khng?
Ti ni:
- Lc ti vng mt!
- Ti bit rng anh vng mt, nhng nhn xt c ng khng?
- Hon ton ng , n phn nh thc t.
- ng c th k ch?
- K l th no? Ti khng vit v cng khng bit ai l tc gi.
- Khng, khng, tn anh s khng c v thm ch tn tc gi cng
khng. Ti tin anh, ti nghe v anh v v th ca anh. Nu anh k, th c
ngha l, bi ny phn anh ng bi cnh phc tp ti ng b Hc vin cng
nghip.
12

Ti ni:
- c, - v k.
Mechlix dng xe ca mnh ch ti v k tc x Hc vin cng nghip.
Hm sau bo S Tht ng bc th ny. l st n gia ban ngy.
Hc vin cng nghip thc gic, lp c triu tp, tt c cc nhm ng
vin i hp. B th ng b Levochkin buc phi n. Tt c cc ng ch
hc vin l nhng ngi v chnh tr, nhng s khc - c v mt ng nghi.
Ti bit mt ngi trong s nhng ngi n t vng Donesk. H n gp
ti v ni:
- Anh li gy him khch phi khng? Anh mun g vy?
Ti tr li:
- Hy nghe y, anh chng hiu ci g ht, y l phi hu, h ko
anh i u?
Nhng h cng chng hiu u cua tai nheo ra sao, ai l hu ai l
t.
Cuc hp ny l bo tp nht. phin trc h bu ti vo on
ch tch, v ti tr thnh Ch tch cuc hp. C mt nhm ng h BCHT
rt tch cc u tranh vi phi hu, thao tng ng b, bi nhng ngi
lnh o ch yu l phi hu. Ti khng nh phin hp ko di bao lu.
N kt thc bng cch bi min tt c cc i biu, tr Stalin, Rykov,
Bukharin, v bu on i biu mi, trong s ny c ti, i d Hi ngh ng
khu vc. Nh th, mu ca phi hu c ti lm i din ng b Hc
vin i v nng trang, gt b kh nng ti c bu i d hi ngh ng
khu vc v loi tr kh nng ti xut hin hi ngh b tht bi. Ngc
li, nhm ny ri vo thm ho, tt c nhng i din ca h b triu hi, i
d hi ngh khu vc Bauman bu ra nhng ngi ng h ng li chung
BCHT CS ton Nga (b). iu ny xy ra vi vng n mc th u nhim
gi hi ngh khu vc m chng ti nhn c v phn phi cho cc i biu
mi c bu li mang tn nhng i biu c. Ti i d hi ngh vi th u
nhim, thuc v mt ngi khc. Ngi ta r sot ti liu ni rng chnh
th u nhim ny cng cho gi cho ngi khc. Ti tr li:
- ng vy, ghi tn anh ta, cn ti chnh l anh ta y.
Ri cng qua, v ng b khu vc Bauman bit tt c.
13

ng b Bauma cng khng phi tt c u c thi tng i r

rng. B th ng b l Sirin. Ti kh ni rng ng c phi phi hu hoc
n gin l ngi b ng, khng tm nhn chnh tr v thiu nng lc.
Tm li, ng b Bauman khng cn sc chin u nhng khng c coi l
i ch, ng h phi hu. Cn mt trc trc vi th u nhim vi th u
nhim ti n hi ngh, kt thc chuyn nh a. Chng ti tho thun vi
i biu i d l ti s phi pht biu v trnh by thi ca mnh khng
ai cho rng chng ti bu phi hu. Khi ti pht biu, hi ngh nhn ti
tng i lnh lng. Khi y, ti c bu l b th ng b Hc vin. V
th chnh ti pht biu ng b khu vc bit rng ng b Hc vin cng
nghip c quan im theo ng li chung ca ng v vic bu phi hu mnh kho, th on ca ban lnh o c, thn phi hu, cn by gi b
ph b v c bu li.
Trong khi ti pht biu, vang ln mt ging khng m tai, chng ti
bit, dng nh ni v Hc vin cng nghip. Tai ting ca Hc vin gy
ting xu trong ngh ng li ca ng. V th ti chng minh rng
nhng i biu ln ting tt nhin l c c s khng tin, nhng vic on
i biu gi y c mt hi ngh phn nh quan im khc, hn l
nhng i biu bu trc y, v chng ti tin tng vng chc vo
ng li ca ng (ng h ng li chung ca ng, thng pht biu).
hi ngh tin chng ti.
Sau v ny, ti ni ting ng b Moskva v trong BCHT. iu ,
ni ring, cng nh ot trc s phn sau ny ca ti nh mt cn b ng.
Sau ny ti mi bit, s phn ti c nh ot v ti Hc vin cng nghip,
cng hc vi ti Nadia Allilueva, v Stalin. Ti khng h bit vic ny.
Trc khi c bu lm b th, th Nadia Allilueva hc cng vi chng
ti. Nhng Nadia Allilueva tn mt thy tt c cuc u tranh ny, c l, khi
v nh k cho Stalin. Khi k li, tt nhin, c nhng ngi khc. Barobev,
mt thanh nin can m, n mc anh ta gi Stalin l Nikolai Pankin, ni
chung l chi ra mi iu. Vo thi y, theo ti hiu, l phm ti. Chng ti
cho rng l m hi ng. V ch sau 10 nm, ngi ta hiu rng tnh
cht nh th chnh l bit danh rt ng cho Stalin.
Hi ngh Bauman rt sng gi. Nhng phin hp u tin ti khng
c mt v khi ti vn cha c th u nhim, nhng sau ngi ta k
li cho ti. Nadezda Konstantinova Krupskaiapht biu, cn hi ngh th kh
chp nhn bi pht biu . Li ca Nadezda Konstantinova Krupskaia lc
14

 khng theo nhp ng li chung ca ng, v ngi ta ni ring

hnh lang rng s phn tch li pht biu ca b. Lc , tt nhin, c ti
cng c thi nh th. C ti v c nhng ngi khc cng c cm gic
nc i: mt mt, knh trng Nadezda Konstantinova Krupskaia nh ngi
cng chin ho v thn cn vi Lenin; mt khc, b pht biu, khng ng h
Stalin. Sau ti cng theo cch khc nh gi iu ny, ch yu sau khi
Stalin cht, khi ti xem xt c nhng hot ng ca Stalin, nh gi ng nh
lnh t v nh mt c nhn. Hnh nh trong thi gian l ng. Nhng hi
ngh khng hiu b, khng chp nhn v phn tch li pht biu ca b.
h l ti bt u hot ng ca mt cn b ng. Chng bao lu ti
c bu vo BCH ng b vng Bauma. iu ny xy ra vo thng ging
1931, cn hi ngh hp, theo ti, thng by 1930. Trong thi gian y ti lm
quen vi Bulganin. ng l gim c Nh my sn xut in Bauman.
Moskva tin hnh hi ngh, ti cng tham gia vo U ban kim tra ng ca
Nh my sn xut in. Lc nhng ngi i tin hnh kim tra phi c
thm nin ng ln, v th c Moskva khng nhng ngi nh th. Chng
ti min cng phi lm vic ny, h dt chng ti khi cc bui hc. Bn
thn Bulganin khng i kim tra, ng ngoi cuc, v ch khi xong vic ng
n, chng ti v ng ni chuyn. ng em li cho ti nhiu n tng tt,
sau v cng lao nhn phn thng cao qu - Hun chng Lenin.
Khi Sirin, b th ng khu vc n Hc vin, th khng c knh
trng, thm ch khng cho ng pht biu na. Tsikhon n, mt ngi uy tn,
Dn u vin, nhng trc tng l b th ng vng Bauman (sau ny ng
cng cht, ngi ta bn ng), ngi ta cng khng cho ng pht biu. ng
ni:
- Hy nghe, ti c vic vi nhng ngi xy dng, v thm ch
n np cng c gi cht hn ch cc ng ch, v chnh cc ng ch
l hc vin Hc vin.
Ti quay v Alliluev, b cng l c s ng ca nhm Hc vin. C
ln b n ch ti ni:
- Ti mun cng vi ng thng nht kin ng li ca chng ta,
by gi nhm ng vin phn xt vn g y, nh vit ng c im
chnh tr hin ti?
S tho lun lin quan ti cuc u tranh vi phi hu. Ti tr li
b y, nhng ngay khi b y i khi, ti ngh B y v nh k ht cho Stalin,
15

v ng ta s ni g?. Hm sau b ta khng ni g c, cn ti cng khng hi

b. Hnh nh nh gi ca ti l ng. Khi ti gp Stalin, ban u ti khng
hiu ti sao ng nhc n s kin g trong nhng hot ng ca ti ti Hc
vin cng nghip. Ti im lng v khng tr li: khng bit vui hay lo v iu
ny. Nhng ti t ngh: Ti sao ng y bit?.
Sau , ti nhn, hnh nh ng mm ci. Lc ti nhanh tr: c l
Nadezda Sergeyeva k chi tit cho ng ta v sinh hot ng b v vai tr ca
ti l b th, a ti vo v th tt p.
C th, Stalin sau cng ni iu ny cho Kaganovich:
- a Khrusev v lm vic ng b Moskva!
Tng lai c v lm vic vi Kaganovich lm ti hi lng, v ti tin
v knh phc Kaganovich. Ch sau ny khi bit thi th l ca ng khin
ti khng thin cm.
Th l ti c ko v ng b Moskva, y l mt vinh d ln.
ng b Moskva - th . Nhng khng bao gi ti qun, cng vic y
khng my d chu. C ln Kaganovich hi ti:
- Anh cm thy th no?
Ti ni:
- Rt chn!
- V sao? - ng ngc nhin.
- Ti khng bit kinh t thnh ph, tt c nhng vn phi c gii
quyt y.
- Anh vi Bulganin c mi quan h no ch?
- V hnh thc nhng quan h thm ch rt tt, nhng ti ngh, ng ta
khng tha nhn ti l ngi lnh o kinh t thnh ph, cn i vi thnh
ph y l.
- ng cao ng y v t h thp mnh y. Nhng ng y vn n
thm anh ch?
- Thnh thong c n, thng nht kin. Nhng ti cm thy ng y
hiu r cng vic nu c n ch ti, th n gin l n B th ng b
Moskva. Cn ni chung chng ti c nhng quan h rt tt, cn ti knh
trng ng ta.
16

Sau ny, khi chng ti lm vic cng vi nhau, ti thy Bulganin l

ngi ch v b ngoi, hi ht. ng khng i su vo kinh t, cn trong vn
chnh tr th c th thm ch coi l v chnh tr, khng bao gi ng sng
trong bo tp chnh tr. Ti khng bit tiu s ng ta, mc d ti bit rng
ng lm trong Cheka ng st chng bn trm cp, la o, ri sau
ngi ta iu ng v gim c nh my. ng l mt gim c hnh nh
khng ti. ng ch mi hc ht trung hc, lc l mt hin tng him c.
Thng thng ngi ta bt gim c t cng nhn. Kaganovich gi
Bulganin l k ton vin. ng th, nhn phong cch ng l vin k ton
vin.
Trong thi gian ny ti n gin ng h Bulganin. Stalin, i khi, mi
c hai chng ti cng vi nhau n n cm gia nh v thng a:
- Hy n y n i, b gi thnh ph!
Kaganovich khng n cng vi chng ti. ng vn l b th ng u
Moskva, nhng, hnh nh Stalin cng khng tha nhn vai tr ca n, ch
xem l b th BCHT. Cn chng ti, nhng ngi cha thnh ph, i
din cho Moskva. V thc cht Kaganovich khng c kh nng gii quyt
vn ca th , v cn bn cng vic BCHT. ng lm vic rt tn tm:
nh ngi ta ni, ti mt ti mi.
Lm quen vi Stalin
Cuc ving thm n cm gia nh Stalin c bit d chu, lc m
Nadezda Sergeyevna cn sng. B l mt ngi ng vin nguyn tc v
cng thi k ny cn l ni tr. Ti rt thng khi b cht. Ngay trc m
b cht l l k nim cch mng thng Mi... C tun hnh, v ti ng dc
lng Lenin. Alliluev bn cnh ti, chng ti ni chuyn vi nhau. Tri lnh,
cn Stalin ng trn lng trong b o chong d (ng ta nh thng l vn i
li trong b o chong d). Gi thi, Allilueva ng nhn v ni:
- Ti khng mang theo m, b cm v li m mt thi.
Mi chuyn u c tnh cht gia nh, ti khng c ngh g v
Stalin, v lnh t.
Sau khi tun hnh kt thc, mi ngi gii tn.
Ngay hm sau, Kaganovich triu tp cc b th ng khu vc Moskva
v ni rng Nadezda Sergeyevna cht t ngt. Lc , ti ngh Chng l

17

th ? Ti v b ta hm qua cn ni chuyn vi nhau. Mt ngi ph n

xinh p, ti nh hoa. Ti tic thng:
- Thi, mi ci u c th xy ra, ngi ta ai cng cht...
Mt hoc hai ngy Kaganovich li triu tp thnh phn nh trn ni:
- Ti truyn t kin ca Stalin. Stalin ni rng Allilueva khng
cht, m l b bn cht.
Vn vn ch c th. Nguyn nhn, tt nhin, ngi ta khng gii thch
cho chng ti. B bn, ch c th. Ri chn b y. Stalin a chn b n
ngha a. Nhn mt, r rng l ng rt au kh, khc b y.
Sau khi Stalin qua i, ti mi bit v sao m Nadezda Sergeyevna
cht. Vic ny cng c t liu. Khi chng ti hi Vlasik, i trng cnh v
ca Stalin:
- L do no a Nadezda Sergeyevna phi t st?
Anh ta k:
- Sau diu hnh, nh thng l, mi ngi ko n nh Vorosilov
n tra ( Kreml ng c mt cn h ln). Ti cng n i ln. Ti
ch hn hp mt s nhn vt: ngi ch huy diu binh, ln , theo ti, theo
ti, Kork, tham gia diu binh - l U vin dn u Vorosilov, v mt s u
vin B chnh tr thn cn nht vi Stalin. Mi ngi i thng v t Hng
trng. Lc cuc tun hnh ko di cng kh lu. Ti h n, ung vui
v. Nadezda Sergeyevna khng c mt . Mi ngi v ht ri, c Stalin
cng i. Stalin i nhng khng v nh. Lc mun ri. Nadezda
Sergeyevna bt u c triu chng bt n - Stalin u? Nadezda Sergeyevna
gi in i tm. Trc tin, b gi v nh ngh.
Thi y h sng Zabalova, nhng khng phi ni m Mikoian
sng nhng ngy cui cng, m sau ci khe hm. Ngi trc nhc my.
Nadezda Sergeyevna hi:
- ng ch Stalin u?
- ng ch Stalin y.
- Vi ai?
- Vi v Gusev.
Sng sm, khi Stalin v, v cht.
18

Gusev - l mt qun nhn v anh ta cng c mt ti ba n nh

Vorosilov. Khi ra v, Stalin ko v Gusev theo mnh. Ti cha bao gi nhn
thy v Gusev, nhng Mikoian ni rng c ta rt xinh. Khi k li cu chuyn
ny, Vlasik cng bnh lun:
- C tri mi bit ng ta. Thng trc nht l mt thng ngu: b ta hi,
m n c tr li thng nh th!
Lc y c ngi m chuyn rng chnh Stalin git v. Nhng tin
n nh th, ti cng nghe c. Hnh nh Stalin cng bit iu ny. Mi
ln c tin n th tt nhin nhn vin Cheka li ghi chp v lm bo co. Sau
ngi ta ni rng lc Stalin vo ging ng th pht hin ra Nadezda
Sergeyevna cht ri; ng n khng phi mt mnh m i cng vi
Vorosilov. Tht h, rt kh ni, kh ni. V sao li phi bt thnh lnh i vi
Vorosilov vo bung ng? Cn nu mun kim ly mt chng c th ngha l
Stalin bit n cng chng c? Ngn gn l cho n nay v vic vn nm
trong bng ti.
Ni chung ti t bit v cuc sng gia nh Stalin. Ti c th on
iu ny ch qua cc ba n m chng ti c dp gp nhau v theo tng mu
i thoi. Mt ln, khi say, Stalin nh li:
- Ny, i khi, ti vo ging, cn b y th p g v tht: ng
khng l ngi na. Ti khng th sng v ng c.
Stalin cng k li khi tc gin Svetlana b nh lp li li ca m:
- ng khng phi l ngi na. - V c b ni thm - Con khng
trch b u.
- Th con trch ai?
- Ngi nu n.
Ngi u bp ch c b l ngi c uy tn nht.
Sau khi Nadezda Sergeyevna mt, i lc ti thy ch Stalin c mt
ph n tr, dng ngi vng Kavkaz. C ta thng trnh mt chng ti trn
ng. Ch c mt ngc ln nhng lp tc li cp xung. Sau ny ngi ta
ni cho ti bit ngi ph n ny l bo mu ca Svetlana. Nhng vic ny
din ra ngn ngi, ri c ta cng bin mt. Theo nhn xt ca Beria, ti hiu
rng l ngi c Beria che ch. Beria l ngi bit chn nhng bo
mu.
19

Ti thng tic Alliluev cn v tnh ngi na. B l ngi vui tnh.

Khi b hc ti Hc vin cng nghip, khoa dt, hiu bit v chuyn ngnh
ho hc lm si nhn to, nn b c t ng chn v i n thng nht vi
ti mi vn . Lc ti lun nhn quanh: b y v nh v k cho Stalin
nhng li ca ti... Vinichenko c cu chuyn Pinhia. Pinhia c c lm
nhm trng trong bung t, v th anh ta gii quyt thay cho mi ngi. Ti
Hc vin cng nghip, ngi ta bu ti lm b th ng u, cn ti cm thy
mnh nh Pinhia. Nhng c ln ti k chuyn ny cho Nadezda Sergeyevna
nghe hoc l nhng chuyn khc. ng vy, trong cuc sng b l ngi
khim tn. B n Hc vin ch bng xe in, ra v cng vi mi ngi
khng bao gi t ra l v ng to. C mt chn l c: s phn nhiu khi
cp i nhng ngi tt nht trng chng ta.
Ti thch Stalin c trong sinh hot, khi ti gp ng ta ti ba n. Ln
khc gp trong khung cnh gia nh ti nghe ng a nh th no.
Stalin, nhng chuyn a i vi ti kh khng bnh thng. Ti say m c
tnh ca ng v th ti bt c cu a no ca ng ti u cho l khng bnh
thng.
Ti cng k l Stalin thng nh li nhng cng vic ca ti ti hc
vin, cn ti th nhn v bn khon: Lm sao ng y bit? Sau ti hiu v
sao Stalin li bit mt s tiu tit trong cuc sng ca ti. Hnh nh Nadezda
Sergeyevna k cho ng v sinh hot ng b Hc vin cng nghip trong
thi gian ti hc , cn sau cng lnh o ng b. C l, b gii
thiu ti ht li nh mt nh hot ng chnh tr. V th Stalin bit ti qua b.
Ban u ti ghi nhn s thng tin ca ti trong cng tc ng Moskva l
cng lao ca Kaganovich, v ti bit r Kaganovich Ukraina, ni ti quen
ng, chnh xc l t nhng ngy u tin ca cch mng thng Hai. Sau
ti rt ra kt lun l hnh nh s thng tin khng phi do Kaganovich,
m do Stalin. iu , tt nhin, lm hi lng Kaganovich. C l, Nadezda
Sergeyevna c li khen ti trc Stalin.
Ti hi lng vi gia nh h. ch Stalin, ti gp ng ca Allilueva
v v ng, mt ph n l kh. C c Redens cng v, ch c ca Nadezda
Sergeyevna l Anna Sergeyevna, v c em trai b. ng em trai ny ti cng
mn, l mt chng trai tr p mang ph hiu ch huy nhng khng phi
l pho binh m l binh chng tng... l nhng ba n gia nh thoi mi
nh th, vi nhng cu ni vui v.v... Trong nhng ba n , Stalin rt con
ngi, iu ny lm ti hi lng. Ti cn knh trng Stalin hn v ng nh
20

hot ng chnh tr, m sng chan ho vi mi ngi xung quanh. Lc ti

qu l ti sai lm. By gi ti thy rng ti hiu cha thu. Stalin qu tht v
i, gi y ti xc nhn iu , v c trong nhng ngi quanh ng, ng
cng cao hn nhiu ci u. ng cn l mt ngh s, ngi qu quyt. ng
c kh nng to ra cuc chi khng nh t mnh.
Ti mun t mt cuc gp vi Stalin gy mt n tng mnh cho ti.
iu ny xy ra, khi ti hc Hc vin. Lp hc vin ra trng u tin ca
Hc vin khong nm 1930. Lc gim c Hc vin Kaminski, mt ngi
bolsevich, mt ng ch tt. Ti qu v knh trng ng ta. Chng ti ngh
ng ni vi Stalin tip nhng i din ng b Hc vin cng nghip kho
u tin. Chng ti mun nghe li dn d ca ng ch ca Stalin. Chng ti
ln k hoch vo mt bui chiu ti nh Lin bang, dnh cho hc vin tt
nghip, v chng ti ngh Stalin pht biu ti bui l ny. Ngi ta thng
bo rng chng ti c i din 6 hoc 7 ngi Stalin tip. Trong c c
ti, b th ng b. Nhng ngi cn li l nhng Hc vin tt nghip Hc
vin cng nghip, cn ti l ngi ng u ng b.
Chng ti ti, ng tip chng ti v bt u ni chuyn. Stalin ni:
- Phi hc, phi lm ch kin thc, nhng khng hc lung tung, m
bit vn c th v chi tit. Cn phi c nhng ngi lnh o khng phi
nhng chuyn gia chung chung g , v cng vic lnh o chung chung g
m phi l nhng ngi c kin thc su sc trong chnh cng vic ca
mnh. Lc y ng a mt v d: Nu ly mt nh chuyn mn ca chng ta,
mt k s Nga, th y l mt nh chuyn mn c c hc hnh v pht
trin nhiu mt. Anh k s ny c th tin hng cuc ni chuyn v nhng
ch bt k, t th gii ph n n vn vn hc, ngh thut. v.v...
Nhng khi yu cu anh ta nhng kin thc c th, chng hn t b dng li,
th anh ta by gi i tm ngi cha xe cho mnh. Cn ngi k s c th
bun hn. Nhng nu ni cho anh ta bng xe hng, anh ta s ci o, i gng
ly c-l, tm ch hng v sa. y, chng ta cn nhng ngi nh th ch
khng phi ngi c m kin thc chung chung, iu cng rt tt, nhng
ch yu h phi bit chuyn mn ca mnh v bit su v n v dy c
mi ngi.
Chng ti rt thch. Ti nghe quan im ny t trc, ngay khi hc
trng ngh. Lc , nhng tng nh th din ra trong cuc sng, tt
nhin chng ti cn trng i hc, nhng ch yu cn nhiu hn na cc
21

trng trung cp khng phi c c nhng ngi c o to s si

bit t cht ngh nghip, c bao nhiu nh chuyn mn tt nghip trung cp,
nu ni n gin- l nhng ngi th, bit vic su hn mt k s cng
chuyn mn. Khi chng ti chng c tranh lun, chng ti u chung
quan im nh th. ng l lc y ti cho quan im ny ng. V th nhng
li ca Stalin to cho ti n tng tt: Con ngi bit bn cht v i ng
hng thng minh, nhit huyt ca chng ti gii quyt nhim v c th
cng nghip ho iu ny, y mnh cng nghip. Trn c s ny nng cao
s thnh vng ca nhn dn.
Cuc ni chuyn kt thc. Stalin ni:
- Ti khng th cng cc bn na, Mikhail Ivanovich Kalinin s ti
ch cc bn. ng ang ch cc bn y.
Xong cuc gp Stalin, chng ti bt u cuc gp ti trng v chng
ti phi chy v . Chng ti ri Kreml v trng, th bn bo co xong.
Theo ti, c bo co l Kaminski. Sau cc hc vin k li l Mikhail
Ivanovich pht biu. Tt c chng ti knh trng ng v chm ch. Nhng
ng ni nhng iu ngc li vi nhng g m Stalin va mi ni. Tht ra
ng cng xc nhn rng phi hc, lm ch kin thc v l nhng ngi lnh
o lnh ngh cng nghip chng ta:
- Cc bn l nhng ngi ch huy cn bit khng nhng chuyn mn
ca mnh, m cn phi c vn hc, cn phi pht trin mi mt. Phi khng
l nhng ngi am hiu chuyn mn ca mnh, my mc v dng c ca
mnh, cc bn cn phi l nhng ngi am hiu vn hc, ngh thut, lch s
ca chng ta v v.v...
Nhng ngi tng nghe Stalin a mt nhn nhau. Chnh chng ti
mi va ch Stalin v, cn Kalinin v vn ny ni ngc vi nhng
ngi nghe Stalin ni. Ti ng v pha Stalin, cho l ng t nhng
nhim v c th hn, m trc ht chng ti phi l nhng nh chuyn mn,
nhng th c cng vic ca mnh, khng hc lung tung, khc i chng ti s
khng cn gi tr na. Ai hiu bit su hn i tng ca mnh, s c li hn
cho t quc v cho cng vic.
Thi k bt u cng tc v ng ca ti Moskva, thng ging
1931, c hi ngh ng khu vc. Lc hi ngh t chc sau na hoc mt
nm. Ti mt hi ngh ti c bu lm b th ng b vng Bauman, cn
Korochenko - Ch tch U ban vng. ng b nh my trong U ban l ng
22

ch Treyvas, mt ng ch rt tt. Theo di b phn dn vn, theo ti, l ng

ch Pozov, mt ngi hot ng cng rt tt. Sau cn Surov. ng cng
danh ca ng cng ht: ti khng nh, hnh nh b bt giam hoc ng t t
Siberi nm 1937.
Treyvas trong thp nin 1920 ni ting l mt nh hot ng thanh
nin. l ngi bn nh ca Xasa Bezymenski. H cng nhau l nhng
ngi tch cc t chc thanh nin Moskva. Treyvas - mt ngi rt thng
minh, rt tt. Nhng Kaganovich cnh bo ti, bo l, Treyvas h hng chnh
tr: trong khi din ra cuc u tranh gay gt vi Troski, th anh ta k ci gi
l tuyn b gm 93 on vin thanh nin ng h Troskit. Bezymenski cng
k n.
- V th - Kaganovich ni - cn thn trng, d by gi Treyvas hon
ton theo ng, khng b nghi ng na, c BCHT gii thiu.
By gi, sau nhiu nm tri qua, ti cn phi ni rng Treyvas lm
vic rt tt, ci m v tch cc. l mt ngi thng minh, ti c lng
anh ta. Nhng ti khng lm vic vi Treyvas c lu, sau ti c bu
lm b th ng vng Kraskaia Presnia. y l mt nc thang cao chnh tr,
v Kraskaia Presnia c mt v th chnh tr cao hn Bauman, Do qu kh yu
km ca n - khi ngha 11-1905, t chc ng Kraskaia Presnia lnh o
cc c s ng Moskva. Treyvas vn li vng Bauman. Cn b th mi
ca ng b Bauman c bu, theo ti, l Margolin.
Treyvas cht thm khc. ng c bu lm b th ng thnh ph
Kaluga v lm vic rt tt . Ni danh, nu nu c th ni nh th, th
l ng b thnh ph Kaluga. Nhng khi c bt u ci xay tht nm
1937, th ng cng khng thot khi. Ti gp li Treyvas, khi ng ngi t
trong t.
Stalin lc ny tng l cc b th ng b cn i vo nh t v
kim tra xem hot ng ca cc Cheka c ng khng. V th ti cng i.
Ti nh, Redens lc gim c cng an Moskva. iu ny cng kh th v.
Redens, mt ngi ng thng, cng cht thm khc. ng l b bt v b
bn, mc d ci em gi Nadezda Sergeyevna Alliluev, ngha l anh em
cc cho vi Stalin. Ti nhiu ln gp Redens ti cn h ch Stalin, trong cc
ba n, m ti cng c mi n v l b th ng b Moskva, cn
Bulganin - l Ch tch U ban Moskva.

23

Chng ti v Redens i v kim tra nh t. l mt bc tranh khng

khip. Ti nh, ti tt qua khu giam ph n ca mt nh t. Nng bc,
phng gian y ngi... Redens cnh bo ti rng c th gp mt ci g nh
th... nh th... v c nhng ngi quen. Qu tht, ngi y l mt ph n
rt thng minh, xinh p, tch cc Betty Glan. B ta by gi hnh nh cn
sng v kho mnh. B l ngi gim c th hai Cng vin vn ho v gii
tr Gorky Moskva. B khng nhng l gim c, m thc t l mt trong
nhng ngi sng lp cng vin ny. Lc ti khng tip khch ngoi giao,
cn b do sinh ra trong gia nh t sn, thng tho x hi trn, nn Litvinov
lun mi b n b gii thiu t nc ta vi khch. Gi y ti gp b
trong t. Nh nhng ngi khc, b ci trn, v nng bc. B ni:
- ng ch Khrusev, ti m l k th nhn dn ? Ti mt ngi trung
thc, mt ngi trung thnh ca ng.
Chng ti bc ra, vng vo ni giam n ng. Lc y ti gp
Treyvas. Treyvas cng ni vi ti:
- ng ch Khrusev, chng l ti ng khinh th ny ?
Ti hi Redens, nhng ng tr li:
- ng ch Khrusev, tt c h u th. Tt c h u ph nhn. H
n thun l k th.
Lc ti hiu rng v th ca b th ng khu vc rt kh: cng c
iu tra nm trong tay Cheka, h thm vn, vit bin bn iu tra, cn chng
ti, ni ring, nh l nn nhn ca Cheka ny v chng ti chnh mt nhn.
Nh th, y khng th gi l kim tra, m l h cu, l ci bnh phong che
y nhng hot ng ca h. Sau ny ti ngh: V sao Stalin lm nh vy?
R rng l Stalin ch lm vic ny, ng tng tng ra mt vic khi cn
n, c th ni: ng b y . Chnh h ang lm, h nht nh s lm.
S lm ngha l g? Lm nh th no? Cheka khng thuc quyn
ng b chng ti. Do vy, ai s lm thay ai? Thc t ng b khng lm
thay Cheka, m Cheka lm thay ng b, lm thay lnh o ng.
Trong thi gian y ti thng gp v nghe Stalin: ti cc phin hp,
thng bo, hi ngh, nghe v thy nhng hot ng ca ng khi gp ng
nh ring v trong bu khng kh lm vic mt tp th lnh o - B chnh tr
BCHT. Trong khung cnh ny, Stalin him khi b tch ri, bi ng ging

24

gii rt r rng. Ti rt va lng. Ti ch tm tng l trung thnh vo

BCHT ng ng u l Stalin, trc tin l Stalin.
Mt ln ti c mt ti mt cuc hp hp nhng nh kinh t. y l
nm 1932, khi Stalin gii ngha su iu kin chc nng thnh cng ca
kinh t. Lc ti l b th ng vng Bauman. Ti c mi ti B chnh
tr nghe Stalin pht biu. Ti n BCHT, thy kh ng ngi. Phng hp
khng ln, cha ti l 300 ngi, khng cn mt khe h. Stalin ni, ti c
gng khng b qua mt li no, ghi c mt s li ca ng. Sau bi ni
ca ng c cng b c cng b. Ti nhc li, vic din t ngn gn, gii
thch rnh rt nhim v nu, lm ti hi lng ch cn bit knh trng Stalin
c phm cht c bit ca ngi lnh o.
Ti gp v quan st Stalin c trong nhng cuc hi tho ci m. C
ln ti nh ht. Stalin thnh thong mi ti n nh ht. Ti n hoc mt
mnh hoc cng vi Bulganin. Thng th ng mi chng ti, khi ng
chuyn g y mun va ngi nghe, va c th trao i kin v nhng vn
lin quan n thnh ph Moskva. Chng ti lun ch nghe ng, c gng
lm ng theo li ng khuyn. Lc y ng c nhng li khuyn tt nht trn
tinh thn ng ch.
Mt ln, c l, trc i hi ng 17, ngi ta a cho ti s my
in thoi no . Ti bit rng y l s my in thoi cn h ca Stalin.
Ti gi. ng ni vi ti:
- ng ch Khrusev, ti nghe tin n Moskva c vn bt tin v
nh v sinh. Thm ch mi ngi chy lon i tiu v cng h khng bit
ch no gii quyt bu tm s. Khu v sinh b v bt tin. Anh bn vi
Bulganin v nhng ngi khc xy dng nhng nh v sinh nhng ni
thch hp.
Vic nh nht nh th, nhng li lm ti hi lng hn: n vic nh
vy m Stalin lo lng v khuyn chng ti. Chng ti, tt nhin, Bulganin v
nhng ngi khc, thanh tra tt c nh v cung in mc d cc cung in
ch yu l tr s cng an. Sau Stalin a nhim v: phi xy dng nh v
sinh tr tin. Ri ci cng c lm. Nhng nh v sinh ring bit
c xy. V tt c nhng iu ny cng do Stalin ngh ra.
Ti nh, hi y c mt cuc hi ngh, khng phi l hi ngh cc ng
ch t cc tnh v. Eikhe (hnh nh, ng l b th ng Novosibirsk) ging
ngi Ladvia hi ti:
25

- ng ch Khrusev, ngi ta n khng r c ng khng, rng vic

anh dn dp thnh ph Moskva - l theo ch th ca ng ch Stalin?
- ng th - ti tr li - ti lm nh v sinh v gii to ni lo cho
nhiu ngi, nhng nh v sinh trong thnh ph ln nh th ny - nhng
cng s thiu n mi ngi khng th i li c ngay c nhng thnh ph
khc hung g Moskva.
Chuyn vn vt th, chng t rng Stalin cng ch nhng iu nh
nht. Lnh t ca giai cp cng nhn th gii, nh ngi ta ni, lnh t
ng, nhng li khng b qua nhng chi tit nh quan trng trong sinh hot
con ngi, chng hn nh v sinh thnh ph. iu ny lm chng ti hi
lng.
Li c nhng vic khc lin quan ti nhng hot ng ca Stalin. Ti
nh, c ln ti cuc hp B chnh tr c mt vn v mt cn b ngoi
thng ta ti mt nc chu M latinh. Ngi ta gi nhn vt ny vo. Anh
ta n rt bi ri, trc 35 tui. Bt u phn xt. Stalin hi anh ta:
- Hy k cho chng ti nghe tt c ci g xy ra, ng giu dim
mt ci g c.
Ngi ny k rng anh ta n nc t hng. By gi ti khng
nh chnh xc na anh ta t c quan no. Nhng iu ny khng quan trng.
Lc y Stalin nghe rt thch th, cn anh ta tip tc:
- Ti vo mt nh hng. Ngi xung v gi mn n. C mt thanh
nin n ch ti ngi v hi:
- ng l ngi Nga?
- Vng, ti l ngi Nga.
- Anh c bit chi nhc khng?
- Ti thch nghe, nu ngi ta chi violon tt.
- Anh n y mua g y?
- Ti n mua thit b.
- Anh phc v trong qun i Nga ch?
- Vng, ti tng ti ng.
- Binh chng no?

26

- K binh, ti l k s, ti vn cn thch ci nga n by gi, d

khng ti ng.
- Anh c bit bn khng? Anh tng l lnh c m?
- Ti bn ti lm.
Hm sau h ch ti i bo ch vit v ti. n gin l ti b qun.
T ra anh ta l nh bo, ch bt ca mt t no , nhng anh ta khng gii
thiu cho ti m ti thiu kinh nghim li tr chuyn v tr li anh ta nhng
cu hi. Anh ta vit rng c mt ngi nh th n y, s t hng vi s
tin nh th... (tt c u l ba)... rng thch i ln trn, l mt k s thc
th, l ngi bn cung gii v mt vn ng vin th thao, bn ci g ri
xung t mt khong cch xa th ny, anh ta thch violon v v.v... Tm li,
c bao nhiu nhng iu v vn c vit ra lm ti khip s, nhng ti
khng th lm ci g c. Sau , i s qun bo ti v nc. Th l ti
n y v bo co vi cc ng ch ci g xy ra. Ti thit tha ngh tha
th v ti khng lm iu g c c.
Trong lc anh ta k, mi ngi ci khc khch tru chc anh ta, c
bit l nhng ngi xa c c mi n. Nhng cc u vin BCHT v
chnh u lun c mt ti phin hp, t ra thn trng, ch ci g s n. Ti
nhn anh ta, thng anh: anh nh mt nn nhn ca v tho lun ti B chnh
tr? Anh ta ni iu ny rt chn tht, nhng lung cung. Stalin khch l:
- K i, k i! - nhng ging bnh tnh v thn i. Bng nhin, Stalin
ni - No thi, ngi ny ng tin v l nn nhn chng bn du ng ca n
cp... Chng c chuyn g na u phi khng?
- Khng c g c.
- Hy xem vn l khng c. Trong tng lai, cn thn trng hn.
Ti rt thch li phn tch nh th.
Sau tuyn b ngh. Lc B chnh tr bn lu, mt hoc hai gi
hoc hn, ri ngh, mi ngi ko sang phng khc c bn gh v ung tr,
n bnh kp tht. Hi l thi k i km ngay c i vi nhng ngi nh
ti, c v tr tng i cao, cng sng tnh tong thm ch khng phi lc
no cng c th n ung tho th nh. V th, c dp vo Kreml, n cho no
bnh m kp xc xch hoc gim bng, ung tr ng v tn dng tt c
phc li, c u i bng nhng mn n ca nh bp cao lng m v. Th
l, khi tuyn b ngh, mi ngi chy vo ch phm n - nh chng ti
27

thng gi a n - cn anh ta, ngi ng thng, tip tc ngi hnh nh rt

s hi bi tai bay v gi i vi anh ta, nu ai khng ni phin hp kt
thc, c l anh ta ngi nh chn cht y.
Ti rt thch tnh ngi v mc mc Stalin, quan im ca ng v tnh
ngi. C l con ngi cng tuyt vng, b mang ra m x v vic. Ti ngh
rng, c th tin tnh bo no n tai Stalin, sau chnh Stalin t vn
ny ra B chnh tr t ra rng ng cng gii quyt vn nh th.
Thm mt chuyn. C l, vo nm 1932 hoc 1933. Lc trong x
hi ny ra mt phong tro, nh chng ti khi gi, nhng ngi xut sc.
Nhng ngi trt tuyt, nhng cng nhn Nh my sn xut in
Moskva, l nh my tin tin ti th lc y, quyt nh thc hin cuc
trt tuyt t Moskva n Sibiri hoc Vin ng. H thc hin thnh
cng, quay v v c ngh tng thng. H c thng mt ci huy
hiu g thm ch c hun chng. Tt nhin, quanh chuyn ny cng
nhiu ting x xo. Sau nhng ngi Turkmen quyt nh ci nga t
Askhabat n Moskva v cng hon thnh chuyn i ca mnh. Ngi ta
cng vinh danh h, tng qu v li thng. Sau c trong nhiu thnh ph
v cc vng khc cng dy ln phong tro nhng ngi xut sc.
Bng nhin Stalin ni phi kt thc vic ny, hay ni khc i l s bt
tn: nu chng ta c v, tt c mi ngi s i v ni l tin tin v sao
nhng sn xut:
- Chng ta - ng ni - ang bin thnh lu lng, nu chng ta cn c
v tr lu lng y v thm ch tng thng v n. Cn phi chm dt!
Th l phong tro nhng ngi tin tin tiu lun.
Ti cng rt thch iu ny: th nht, c nhng li n khng cn
thit; th hai, qu tht hng i sai lm ca vic c v lu tu, to ra nhng
cuc i bt tn. Stalin theo cch nhn ca ngi qun l t vn : cn
hng sc lc mi ngi vo hng khc nng cao sn xut to kh nng
on kt nhn dn nhm tho mn i hi ca n v v.v... Chuyn i th thao
trt tuyn thc hin tt, nhng iu ny v nguyn tc chng c mt gi tr
c bit no c, v rng th thao tht s phi thc y mi ngi trn c s
khc.
Mt trng hp khc lm ti kinh ngc. Hnh nh, xy ra nm 1932.
Moskva b i, cn ti - b th th hai ng b thnh ph tn nhiu sc
tm kh nng nui giai cp cng nhn. Chng ti nui th. Stalin t ny
28

tng ny, cn ti th say m vi lng nhit thnh, thc hin ch th ca

Stalin thc y nui th. Tng x nghip v tng nh my (thm ch c
nhng ni khng c kh nng) u nui th. Sau li bn rn vi cc k
lc: xy hm, o ho. Mt s nh my cung cp thc phm cho nh n,
nhng mi phong tro qun chng, thm ch tt hn thng dn n nhng
iu qui g. V th xy ra nhiu tnh hung chng hay ho g. Nn kinh t
khng phi lun lun c b l, cc nh my thng l l v khng phi tt
c gim c u ng h. Khi phn pht tem phiu mua thc phm v hng
ho xy ra nhiu tr gian ln. Lun l th ny: tem phiu ngha l thiu, x
y nhng ngi c bit dao ng, trnh n lut. Trong iu kin nh th
trm cp ny sinh. Kaganovich ni vi ti:
- Anh chun b bo co ln B chnh tr bt u cuc u tranh
Moskva lp li trt t trong h thng tem phiu. Phi trut tem phiu ca
nhng ngi thu li chng phi php bng cch n cp.
Tem phiu cng chia ra cho ngi lm vic v khng lm vic. Vi
ngi lm vic - cng nhiu loi khc nhau, iu ny cng mt trong nhng
k h a ngi ta n nhng ci xu thm ch c s lm quyn. Chng ti
kim tra cng vic ny bng tt c cc c quan, k c cng on, cng an v
Cheka. Hng trm nghn tem phiu tit kim. Chnh lc y xy ra cuc
u tranh v bnh m, thc phm, v s thc hin k hoch 5 nm ln th
nht. Phi trc tin m bo thc phm cho nhng nhng ngi c kh
nng thnh cng k hoch 5 nm.
n hm, phi bo co vi B chnh tr. Kaganovich ni ti s c
co. iu ny ti rt khng yn tm, thm ch hong: pht biu ti mt phin
hp uy tn nh th, ni Stalin s nh gi bo co ca ti. Ch to ti phin
hp l Molotov, thi k y Stalin khng bao gi ch to. Ch sau chin tranh,
Stalin mi ch to cc phin hp. Vo thp nin 1940 ti phin hp B chnh
tr thng bao trm s thn trng. Nhng vo thp nin 1930 s phn tch
mt s vn thng l si ni, c bit nu ai t cho php mnh biu th
xc ng. C ln, chng hn, Sergo ni cu, ni chung ng l ngi rt nng
tnh, sut nh dn u ngoi thng Rozengols...
Ti bo co, k rng chng ti c thnh cng ln. Cn Stalin phn
ng:
- Cha , cha u, ng ch Khrusev . Cn nhiu, cn rt nhiu
k cp y, cn ng ch ngh rng thc hin xong.
29

iu ny lm ti cht ing: qu tht, ti cho rng chng ti ng,

thanh tr ht bn n cp, cn Stalin tuy khng ra khi Kreml, nhng nhn
thy bn la o cn rt nhiu. Thc cht th ng vy. Nhng khi chnh ng
a ra phn ng lm ti rt mng. iu ny cng nng Stalin trong mt ti.
Cn by gi ti li mt chuyn khng d chu ca ti. Mt thi gian
sau, ti bit rng thnh ph Leningrad s lm mt bo co nh th. Ti thch
th xem h lm th no? Chng ti vn thng ganh ua vi Leningrad mi
vn c cng khai ln khng cng khai.
n ngy hp B chnh tr. Ti n d (ch khng nh s, nhng
khch l b cm). B th ng b Leningrad c bo co. B th th nht l
Sergei Mironovich Kirov, nhng ng khng c, m b th th hai, mang ci
h ngi Litva. Ti t bit v ng ta. Nhng ng l b th ng b Leningrad
v th ti cng knh trng. ng lm bo co rt tt: Ngi Leningrad cng
lm vic nhiu, duy tr kinh t v tit kim nhiu tem phiu.
Gi ngh, mi ngi ko vo phm n, cn ti c ln b gi li.
Stalin, hnh nh ang ch, trong khi nhng ngi gh sau i qua. V th l
ti tr thnh mt nhn chng bt c d, khi Stalin trao i vi cu vi Kirov
v ng b th n. ng hi Kirov xem ng ny l ai. Sergei Mironovich tr li
Stalin cu g c th l tch cc. Stalin ni li, h nhc v xc phm ng b
th ny. i vi ti, y l n tinh thn qu mnh. Thm ch ngay c trong
ngh ti khng cho rng Stalin, lnh t ca ng, lnh t giai cp cng
nhn, li c cch c x khim nh i vi ng vin.
Trong nhng nm u tin ca cch mng, trong ni chin tt c u
ngc li. Ti nh, chng ti tn cng v chim thnh ph Maloarkhagensk
ca bch v; mt gio vin n ch ti, ngi ny ngu ngc hi chng ti
cho hn chc v no nu hn vo ng. Ti gin qu nhng km c v
ni:
- Chc v cao nht y!
- Chc g?
- Ngi ta a sng trng vo tay anh v bo anh bn bn bch v.
l chc v cao nht y. Vn l chnh quyn X vit tn ti hay
khng tn ti. C th c nhiu cch tr li?
- Ch, nu nh th ny, th ti khng vo ng.
Ti ni:
30

- Tt nht l anh ng vo!

Ti i lc vn . Stalin, lnh t, ngi m ti cn phi hc hi quan
h tt vi mi ngi v hiu h, th m h phn ng nh vy. Bao nm tri
qua, tt c li ca ng vn ng trong c ti nh mt k nim. Mi ngi lu
li nhng ngh khng thin cm v Stalin. Li ng t ra khinh b mi
ngi. ng b th kia, ngi Litva, theo ngi ta ni, l ngi thng thn,
xut thn t cng nhn. Lc c nhiu ngi Litva hot ng cch mng.
Chng hn, ti gp mt ngi Litva ch huy trung on 72, s on 9.
Cn trong ng, trong kinh t v c trong hng qun c nhiu ngi Litva,
v ti lun knh trng h. Ni chung, chng ta ng phn chia theo dn tc.
Nn phn chia theo s trung thnh s nghip: theo hay chng cch mng?
l chnh. Sau li cn phn chia theo quan h tiu t sn: cn dn tc?
Trc y ch ng tr trong x hi mi l c ngha: anh l cng nhn,
nng dn hay tr thc? Tr thc, nh ngi ta ni, khi l ng nghi ng.
C l trong nhng nm u cch mng tng i t nhng ngi lao ng tr
thc trong hng ng CS.
Mt ln na v Ukraina
Nm 1938. Stalin gi v ni:
- Chng ti mun c anh v Ukraina ng u ng b . Cn
Kosior s chuyn v Moskva, ch Molotov, lm ph Ch tch th nht Hi
ng Dn u kim Ch tch U ban kim tra x vit.
Ti t chi, v ti bit r Ukraina v cho rng iu ny cha ng:
cng vic ln qu sc ti. Ti ngh ng c ti, v rng ti cha c
chun b cho cng vic m ti phi ngi vo v tr nh th. Stalin ng vin
ti. Lc ti tr li:
- Ngoi ra, cn c c vn dn tc na. Ti l ngi Nga; mc d
ti hiu ting Ukraina, nhng khng phi ci cn cho ngi lnh o. Ti
hon ton khng th ni ting Ukraina c ti, cng l mt im yu.
Ngi Ukraina, c bit tr thc, c th tip nhn ti rt lnh lng, v ti
khng mun mnh hon cnh.
Stalin:
- Khng, anh lm sao th! Kosior - ni chung l ngi Ba Lan. i
vi ngi Ukraina v sao ngi Ba Lan li tt hn ngi Nga?
Ti tr li:
31

- Kosior - ngi Ba Lan, nhng ng y bit ting Ukraina v c th

pht biu bng ting Ukraina, cn ti li khng th. Ngoi ra, Kosior c
nhiu kinh nghim.
Tuy nhin Stalin cng quyt nh v khng nh rng ti phi lm
vic ti Ukraina.
- Vng - ti tr li - ti s c gng lm tt c xng ng s tn
nhim.
Trong thi gian ch b nhim, ti ngh Malenkov kim cho ti mt
s ngi gc Ukraina t ng b Moskva ( c nhiu) hoc t b my
BCHT ng. Ngi ta ni cho ti bit ti Ukraina do b bt b by gi
chng cn mt ng tnh u vin thm ch Ch tch Hi ng dn u (l ph
ca ng ta) cng chng c na, khng c tnh u vin v thnh u vin
thng v na, cn BCHT CS(b) Ukraina - khng cn mt trng ban
no c. Ngi ta phi chn B th th hai. Malenkov b nhim ng ch
Burmistenko lm B th th hai. Burmistenko l ph Malenkov - lc y lnh
o Ban t chc BCHT CS ton Nga (b). Tuy c bit nhau, ti bit rt t
v Burmistenko,. ng li cho n tng rt tt, ti v ng ta tnh tnh kh
hp,
Ti trao cho Burmistenko quyn thu nhn nhng ngi, m c th ko
theo khong 15-20 ngi na. ng gom c, hnh nh, 10 ngi t cc ban
ca BCHT v c s ng Moskva. T c s ng Moskva c Serdiuk v
mt ngi na. Serdiuk lc y l B th th nht hoc th hai mt Qun u
th . ng l ngi gc Ukraina, ni ting Ukraina rt tt.
Mi ngi n Ukraina, gp Kosior. ng thng bo cho chng ti v
tnh hnh phc tp v lm quen vi cc cn b cn li. Chng ti tin hnh
Hi ngh ton th ng Ukraina. Kosior gii thiu ti v Burmistenko cho
Hi ngh ton th BCHT CS(b) Ukraina. Ngi ta b xung chng ti vo
Plenum, bu cc u vin B chnh tr v cc B th BCHT. Kosior - khng
trng. Grigori Ivanovich Petrovski tri qua tt c cc bin c ti Ukraina,
nhng li bo th, mc d ng ta qu tht cha g n th.
Chng ti bt u lm quen vi cng vic. Ukraina dng nh c
cn bo qua. Nh ti ni, chng cn ly mt b th tnh u, mt tnh u
vin. Thm ch Thng v Thnh u Kiev cng khng c. B th ng
CS(b) Ukraina l Evtusenko. Stalin c quan h tt vi ng. Ti bit
Evtusenko rt t, ch gp nhau Kreml, nhng cho rng Evtusenko xng
32

ng v tr ny. Ti thch ng. Bng nhin c in t Moskva: Evtusenko

b bt.
Ti khng bit ti sao ng b bt. Lc ch c cc li gii thch
chun - k th nhn dn; mt thi gian sau, ngi ny th ti, v li sau
mt thi gian t tay mnh a ra bng c vi ngi no tip theo, to ra
n tng xc ng ca v bt giam.
Stalin gi ti v Moskva v ngh ti th chc ca Evtusenko, ngoi
Ban th k BCHT CS(b) Ukraina, cn c Ban th k U ban ng vng
v thnh ph. iu ny khng th hnh dung c. Nhng Stalin ni:
- Anh hy t chn nhng ngi gip vic.
Ti chp thun, nhng s chp thun ca ti cng khng cn thit.
c sn ngi ca BCHT gii thiu, v ti phi ng . B th th hai thnh
u c bu Serdiuk, cn b th ng khu vc - Sevchenko. Chng ti bt
u lm vic. Dn u vin ni v Ukraina l Uspenski. Ti bit Uspenski,
khi cn l b th Thnh u Moskva. ng l ton quyn Dn u vin ni v
ngoi Moskva, cn ti thng hi m vi ng. Bo co ca ng cho ti v
tnh hnh cng vic gy cho ti lc mt n tng tt. Sau ng l c
b nhim T lnh Kreml, t y ngi ta c ng lm Dn u vin ni v
Ukraina. Ti cho rng ng ta s thng tin ng cho ti v gip ti.
Uspenski y mnh nhng hot ng si sc. Nh c gii thch sau
khi Stalin cht, chnh ng nh gc BCHT bng cc bo co v k th
nhn dn. Cc v bt b c tip tc. Ti nh, Uspenski t vn bt
Rylski. Ti phn i:
- Sao th anh? Rylski - nh th ni danh. Ngi ta buc ti ng ta
theo ch ngha dn tc, nhng ng ta l dn tc no? ng l ngi Ukraina
chnh hiu, phn nh cm xc dn tc Ukraina. Khng th ngi Ukraina,
ni ting Ukraina, li c coi l ngi dn tc. Anh cng l ngi Ukraina!
Nhng Uspenski khng thay i. Ti thuyt phc ng ta:
- Hy nh, Rylski lm th v Stalin, m bi th thnh li mt
bi ht. Bi ht ny tt c Ukraina u ht. Anh mun bt ng ta phi khng?
Chng c u!
C nhn ti cng khng bit Rylski. Ti bit bi th ting Ukraina ca
ng (khng th khng bit bi ny), ng v ch th thi. l mt ngi c
c tnh, bit bo v li ch dn tc Ukraina, bo v ngn ng ca nhn dn
33

Ukraina, pht biu mnh, dng cm by t v cc vn khc nhau. iu

ny cng l ci c buc ti ng theo ch ngha dn tc xp vo hng ng
k th nhn dn.
Sau mt thi gian Patozinski v Litvinchenko-Volgemut n ch ti.
Ti bit Patozinski, ng hn l bit ng ch Stalin, ng l ca s, mt con
ngi. H k rng, trong t ngi nhc s sng tc nhc trn theo li th ca
Rylski v Stalin. Tt c Ukraina ht bi ny, cn ng ngi trong t - ngi
theo ch ngha dn tc. Ti ra lnh Uspenski trnh ti l do g bt nhc s.
Uspenski mang ti liu n. Xem qua, ti pht hin rng chng c c s no
gian ng ta c. Ti ni Uspenski rng ng ta hp tp khi bt b. Ti cho
phi th Patozinski ra. Ti khng nh, ngi ta th Patozinski theo ch th
ca ti hoc ti bo co cho Stalin. Tm li, ngi ta th Patozinski, v
ng tip tc nhng hot ng ca mnh. Sau ny ng l Ch tch Hi nhc s
Ukraina (ng mt sau chin tranh). C n 1-5 hay l k nim cch mng
thng 10 ti nhn ti nhn c nhng li chc mng t v v con gi. Ti
hiu l s cm n cu ng khi t v ci thng lng. Tnh hnh lc l
nh th y.
Ngi ta y nhiu ngi ti Ukraina thnh k th.
Tchianibeda, Ph ch tch Hi ng Dn u ti Ukraina l con ngi tuyt
vi. Ti bit ng t khi ng l cai th ti Donbass v hc kho k thut
trng trung cp m Yuzovk. Sau , khi ti l b th Qun u PetrovskoMarinski, th ng lm vic cng vi ti qun l cng nhn m qung
Karpopsk (by gi l m Petrovsk ti Voznesensk-Donesk. Tm li, y l
con ngi tt, thng thn, thm ch tng chin u trong hng ng Hng
qun. Him khi cai th ng lng vi ngi bolsevich v tham gia trong ni
chin pha Hng qun. Bng nhin ngi ta ngh bt ng v ngi ta
trnh ny chng c.
Khi ngi ta bt ph ch tch th nht, th Hi ng Dn u Ukraina
tr thnh trng: khng c Ch tch Hi ng dn u, m cng chng cn
ph ch tch na. Ti t vn vi Stalin l phi tm mt ngi vo chc
Ch tch Hi ng dn u. T trc, chnh Stalin ni vi ti l
Dnepropetrovsk cng khng c Ban th k tnh u. Tnh Dnepropetrovsk lc
rt rng. Chim gn 1/3 Ukraina. N gm Dnepropetrovsk ngy nay,
Zaporosk thm ch mt phn tnh Nikolaievsk. Stalin, hnh nh lo ngi v ln
xn Dnepropetrovsk, s ngnh luyn kim sa st. Trc y B th tnh u
y l Khataevich, nhng ng b bt t trc khi ti n. Stalin ngh:
34

- C th c Korochenko xung c khng?

Korochenko lc y l b th tnh u Smolensk. Tt nhin ti ng
ngay lp tc:
- Cho ti Korochenko!
Chng ti thnh lp tnh u v thnh u. Ti i khp ng n tng nh
my, tho lun si ni, lm quen vi mi ngi, nghin cu tnh hnh. i n
Zaporoz, Dneprodzerzinsk. Ti Dneprodzerzinsk ti lm quen vi t ng
ca cng nhn v k s, trong s ny c Breznev. Chng ti thc y
cng tc ng, lp ra s lnh o ca ng. Lc xut hin Kornies. ng l
b th Qun u Dnievpetrovsin. Ngoi Breznev Dneprodzerzinsk cn a
thm ngi na, B th Tnh u tuyn hun.
Ti Donbass B th tnh u l Pramek, ngi Litva. ng n Donbass
lm, hnh nh, tnh Gorky v c coi l b th tt. t nhin Stalin gi ti
v ni ti cn phi v gp Stalin, v rng Pramek b bt. Ti cng khng gp
ng ta na. Ngi ta a Serbakov n , Serbakov trong thi gian l b
th Thnh u Moskva. Ti c ngh tip mt ngi khng ni ting.
Chng thanh nin p trai v kho mnh bit bao. Anh t gii thiu, ni rng
anh gio vin, b bt, ngi trong t, va mi c th, n thng ch ti
mun thng bo rng ngi ta nh v hnh h anh, tm bng chng
Korochenko l gin ip hong gia Rumani v ni ny ang l trung tm gin
ip chng chnh quyn X vit, li cho Rumani. Ti cm n anh ta v thng
bo ni rng l iu vu co, cng vic ca k th. Chng ti nhn vic
ny, thy yn tm. V cuc ving thm ny, ti thng bo bng vn bn cho
Stalin, ng ni gin. Nhng khi ngi ta gi ti v Moskva v vn g ,
th ti cng trao i kin. Lp tc mt iu tra vin v v vic nghim
trng c c n (theo ti, ng ch Seipin, by gi khut) lm r bn
cht s kin. T ra l trong v ny c 3 hoc 5 ngi no y can d. H
xo xo nhng li buc ti nh th chng Korochenko. Kt thc nh vy v
ngi ta bt v bn h.
Stalin tn nhn, git cn b, nhng mt khc - ng cng lo s trong
lng! ng th hin ni lo s, tht ra, bng phng php h khc, nhng d
sao chng na y l ni lo s bo v cn b. ng khng rng lng
nhng nhn vin an ninh ny. iu ny cng to iu kin lm tng mi
thin cm ca ti vi Stalin. S tn nhn v s bt cng ca ng, m chng
ta by gi nhn thy, thi chng ti khng thy c. Ngc li, nhng s
35

xu xa ca ng li c coi l tnh cng quyn v kin nh trong cuc u

tranh v t quc X vit, v s vng mnh ca n chng li k th. V sau
ny Stalin rt hay tr li trng hp Korochenko. Lc vui v, ngi bn vi
gi lin ng thng nh li:
- Ch, samurai th no?
ng khng gi l Korochenko m l samurai. Ti i hi 18 nhng
i biu pht biu thnh thong kt thc bi ni ca mnh bng mt li do
chng Nht bn: y, samurai th y! Korochenko rt cu th trong nhng
li. ng qun h tn c ngi thn, ln thn. Ch Samurai vi ng l khng
gy gn, v v th ng kt thc bi ni ca mnh nh th ny:
- Chng ti s cho nhng Samurai ny chic ngi bt!
Samura vn nh th. Stalin, ni mt cch khc i, cng khng gi
na cho n lc cht.
Ti c Stalin gi n:
- Ny, ch y samura th no?
Ti tr li:
- Vng, Samura b lin quan vi hong gia Rumani.
Stalin a:
- Hay l vi hong hu1? Hong hu bao tui nh?
Ti tr li:
- Vua hy v thnh nin, nhng cn thi hu. ng ta lin quan ti thi
hu.
iu ny lm cho chuyn bun ci hn. Tt nhin l chuyn a
ri nc mt, nu nh li tnh hnh lc y. Chnh ngi buc ti
Korochenko, xt ra, l nhng ngi t hc, nhng h c o to tm
kim k th nhn dn. Th l h tng tng, thanh lc, tm kim, bt b.
Vic cng tc vi Rumani v sao c nhc n? Khu vc ny nm Vinius
gip gii Bassarabia. Cheka phi lm vic chng tnh bo Rumani. C ai
trong s Cheka ny sinh ngh buc cho mt ngi no y lm trm gin
ip - ai th? Ch tch Hi ng Dn u Ukraina Korochenko. Ti gi thit
rng ch ring tnh tit ny, Stalin bit Korochenko v cng bit rng
Korochenko khng c kh nng phn bi, cu. Nu nh khng c iu y,
th kt qu i vi Korochenko khng bit ra sao?
36

Ti Ukraina, tt c hng ng cao cp, trong mt s bc, lnh o cng

nhn b git. i ln ngi thay cn b v mi y li bt v git. Tr thc
Ukraina, c bit l nh vn, nhc s, ngh s v bc s, cng b theo di, b
bt v trn p. Thm ch c nh th ni ting nh hot ng chnh tr, nh
Mikola Platonovich Bazan, ngi m sau ny tr thnh ng vin, mt ngi
trung thc, d mn, trung thnh vi t quc X vit v CS, cng b cng
kch, i hi nhng lun chng c bit khng bt giam ng. Cn Petro
Panch? Cng l mt nh vn ln ca Ukraina. Ti khng bit ng bo v
mnh nh th no. Ngi ta theo di ng v hn na t gic nh vn, cng
vi nhng ngi m ng lm vic. ng tic, ng ta c phn nghin ru.
Nhng b mt ny khiu khch ng ti mt cuc hi ni chuyn no , cn
sau mi vic c chuyn i, c xo xo, v th l nhng giy t bt
giam sn sng.
Mt s b mt n thun l nhng tn bp bm, c tuyn chn bi
chuyn mn phanh phui k th nhn dn. H khng b tt c mi ngi, lo
xc tuyn b cng khai: Ngi ny - k th nhn dn. Buc ti ny cho
mt ngi, li cun s ch , cc c quan NKVD bt u vo vic. iu tra,
tt nhin, c lm b mt, gn cho ngi ny ci mc tnh bo, sau
chng minh rng qu tht y l k th nhn dn. Ti nh, c mt tn v
li nh th (qun h tn ca n), th trng c quan Nng lng Kiev (U
ban nng lng Kiev), hn i khp ni buc ti mi ngi theo ln lt; ai
cng run s trc hn. Ti cuc hp ng u thnh u, hn buc ti Serdiuk,
b th th hai thnh u. Ti phin hp sau ti buc phi ch to phn tch
iu buc ti ny. Nhng s liu, buc ti nhng ngi trung thc, khng
tn ti. Nhng hn khng nh rng k th nhn dn cng ngi y. By
gi th chng cn chng c, bng chng no ht. Kh cho bn lu manh
h hng.
Ngi ta k cho ti nghe mt trng hp khc. Bc s Medved l mt
chnh khch Ukraina. Sau chin tranh ng lm vic ti B ngoi giao, l
thnh vin on i biu Ukraina do Dmitro Zakharovich Manuilsski dn
u ti Lin hp quc. Ti ng gii thiu tt v Ukraina. ng ni:
- Gm ln, gm ln con gu Ukraina.
Qu tht ng ta cng c ging gu, v tnh kh l. Nghe k (trc
y, hnh nh, ng l ph lnh o mt c quan y t Kiev, hay l Kharkov)
trong mt hi ngh ng, mt ph n no y bc ln v ni, ch vo ng:
37

- Ti khng bit con ngi ny, nhng theo mt ti nhn, th ng l

k th nhn dn.
Cc bn c th hnh dung c khng? Nhng Medved (nh ngi ta
ni, ng cng l mt con gu) khng lng tng v ni:
- Ti khng bit b ny, ngi va pht biu chng ti m ln u
nhn thy, ti khng bit b, nhng theo mt ti thy th b l mt con .
Ch ng mi c t ng truyn cm hn. Sau chuyn ny tr thnh
tiu lm truyn ming khp Ukraina. iu ny cng cu Medved. Gi nh
Medved chng minh rng ng khng phi lc , khng phi k th nhn
dn, m l mt ngi trung thc, th c th lm cho ngi ta nghi ng mnh.
Coi y l li tuyn b in r, th ti, tuy nhin, c ta khng phn cng cu
ni ca ng, ngc li, cn c v. Lc y tnh hnh khng khip nh vy.
Quay li vic ti tr v Ukraina. Kosior ra i. Ngi ta a ng i
cng tng i m. Khng phi th, tt nhin, phi i km Kosior t
Ukraina, ng tng bao nm trong ng b bao nm xy dng ng b
Ukraina. Kaganovich k cho ti t trc khi ti v Ukraina rng c mt ln
Kosior cho ng tip xc vi cng tc ng, bng cch c bi ging v chnh
tr kinh t hc trn i Vladimir Kiev:
- Chng ti i do hin ln cnh p b tri sng Dnepr, v ti nghe
ng ta. Thc t y l mt bi hc. Trong lc i do, Kosior c bi v chnh
tr kinh t hc.
Grigori Ivanovich Petrovski v tinh thn cm thy Ukraina rt chn.
Ti nghe nhiu v Petrovsk t trc cch mng. Chnh Petrovski c
bu vo ngh vin t tnh Ekaterinoslav. Bu cho ng l cng nhn Donbass
Ekaterinoslav. C ln trc cch mng ti c mi n cuc mit tinh ch
nht ti mt ci thung lng tho nguyn, Petrovski pht biu. Ti n,
mit tinh bt u. Cnh st nh hi thy ng ta, th l khng xong. Ti
Donbass rt nhiu vic gn ti tn Petrovski. Nhng m, ni ti tng b th
Qun u nm 1925-1926, gi gi l m Petrovski. Cc m by gi c gi
nh th. Chnh trong vng cc m ny c nhng cuc mit tinh... Grigori
Ivanovich gn 60 tui. C nhiu kin phc tp cho l ng khng theo
ng li chung ca ng, v th c thi thn trng i vi ng, ti cng
thn trng nh th. S thn trng ny ti hc t Stalin. Ti ni vi Stalin
rng Grigori Ivanovich gn 60 tui, c phi khen thng, v th ti mun hi
lm th no? Stalin nhn ti:
38

- 60 tui? Tt. Lm ba n mng ng y ti gia nh. Mi ng cng

v con v ngi thn ca ng y, ch th thi, khng thm ai.
Ti cng lm nh th. Trc Grigori Ivanovich gp cnh au lng
trong gia nh: con trai ng b bt. Ti bit con trai. Anh ta l t lnh s on
v sn Moskva. Khi cng tc Moskva, ti n d ngy l s on ny
trong tri h. Lonid Petrovski khi c coi l mt t lnh tt. Anh con r
ca Grigori Ivanovich (con trai Kosiubinski) cng b bt v b bn. Con gi
ng (v Kosiubinski) sng vi Grigori Ivanovich. Bn c th t hnh dung
tnh hnh trong gia nh phc tp th no, Grigori Ivanovich mc cm th no
v c x th no vi ng: con trai ngi t, con r b bn.
Ba n c lm nh ngh cui tun. Grigori Ivanovich c mi.
Tham d c gia nh ti, gia nh ng, n ung, nhc... chc sc kho ng.
Grigori Ivanovich, tt nhin, trng rt chua xt, c ti cng khng vui g.
Mi vic xy ra tng i hnh thc, cng thng, Grigori Ivanovich co t rt
nhanh v i khi. Nh ngh ca chng ti bn cnh, ch dm bc chn t
nh ny sang nh kia.
Sau ny Stalin k l Grigori Ivanovich c mi v Moskva. Sau ,
mt nhn vin Cheka thut li cho ti rng sut trn ng i ng kh lo
lng, c bit khi v Moskva, hnh nh ch i b bt. iu ny c th dm
lm. Stalin c th lm mi chuyn
Chng ti by gi a ra nhng ngi khc. Nhng nhng ngi m
chng ti a ra li khng c thm nin trc cch mng, khng c ngun
gc, tng tch nu ni v hot ng cch mng. Cc ng ch ny phn ng
l qun nhn. V li, lc a ra tt c nh th.
Li k v ng b Kiev. B th th hai tnh u Kiev lc l
Kostenko. ng cng tc ch ti thi gian rt ngn, ngn chng bao lu b
bt. Ti ngc nhin: ngi thng thn, xut thn nng dn, nng trang vin,
sao li lit ng ta vo hng ng vi k th Lin X? Ti khng th hiu iu
ny v quyt nh ni chuyn vi ng ta. Ti n NKVD. ng c dn t
phng giam. Ti hi ng, cn ng th lun xc nhn:
- Nhng ngi nh th... nh th... cng tc vi ti trong vic ny.
Ti hi ng:
- Cn ai na?
- Chng cn ai na!
39

Vy, cng tt, ti cng vui lng l u nhn thy im cui.

ng qu tht k th nhn dn, ti khng cn nghi ng, v rng ng bnh tnh
xc nhn iu ny. Dn u ni v ni rng ng ta s b kt n t hnh.
Trong thi gian y xy ra mt trng hp, trc khi b bn ngi ta
bt thnh lnh ch ra nhng nhn vt khc v nh th to ra mt chui bt tn
k th. Ti ni:
- Nu Kostenko cn ch ra mt ngi no , th ti ngh khng
bn, vic ny li xem xt.
Thi gian tri qua, Uspenski trnh ti l Kostenko b bn, nhng
trc khi cht, ng cn nh ra Cherepin, tng l B th th hai ng b vng
Kiev. Mt con ngi tt nh th, hiu r cng vic ca mnh, li l nng
nghip, gn gi nng dn. V li, khng cn phi lm cho Cherepin thch
ng, v rng bn thn ng l nng dn.
- Ti sao - ti hi - Cc ng ch lm nh th phi khng? Ti tng
yu cu cc bo lu ng ta c th i chng vi ng ta. Ti ng rng
Cherepin c th can d m mu no . Cn by gi ti khng th bit mt
iu g na, v rng ngi khai ra ng ta cht. Lm sao c th kim tra?
Ti gi Malenkov:
- ng ch Malenkov, ngi ta a bng chng v Cherepin, nhng
ti khng tin, khng th c iu ny c.
- , anh khng tin, c cho ngi ta lm vic.
Thi y, l s ng h to ln t pha BCHT ng u l
Malenkov: ng gi gh Ban t chc. Hai ba ngy sau, ng gi cho ti:
- Anh bit, c th l th, tt nht a Cherepin ny n ch khc? Ai
bit ng ta? C th l tt c... C kh nng l ng ta qu tht b li ko?
Lm g c g na? Ngi ta chuyn ng. Ti a ra ph Dn u
ng ph trch nng nghip, chn nui ra thay. Mt b th tnh u mi c
a n. Ti ngh chia Ukraina thnh tng vng ln hn gim bt bao
trm cng vic lnh o. Chng ti chia vng Sumskaia. Ti gi cho
Malenkov:
- D sao chng na ti cho rng chng ti hiu ng Cherepin, ng l
mt ngi trung thc. Ti ngh a Cherepin lm B th tnh u
Sumskaia.
40

Malenkov ng , v Cherepin lm vic n khi chin tranh. Khi

bt u chin tranh, chng ti iu ng cn b vo cc hi ng qun s
lin qun. Ti b nhim Cherepin lm u vin mt hi ng qun s, hot
ng Odessa.
Chin tranh m u vi Hng qun rt d. Ti bit Cherepin cht khi
rt lui. Ngi ch huy b git hoc b bn, cn Cherepin mt tch. Ti cho
rng ng cng b git. ng l tng, trong qun phc, v qun c bit rng
ng l ngi ch huy. nng cao tinh thn qun i ca mnh h chn
theo nghi l k th ca mnh - cc v tng ca chng ta. V tng cng c
chn danh d, Cherepin mt tch. ng kt thc cuc sng ca mnh nh mt
ngi con trung thnh ca CS, ca nhn dn, ca t quc. Cn bao nhiu
ngi nh th na? Hng nghn, hng nghn!
ng, chnh hng nghn nhng ngi v ti b bt trong nhng
nm , c nhng ng vin, nhng ng vin d b, c on vin thanh
nin. Ni ring, tt c gii lnh o cao cp t nc. Ti ngh rng gii lnh
o ny cng b bt v cht chng ba th h lnh o nu khng phi l hn!
S lnh o b t lit, khng th iu ng c ai c nu thiu s chun y t
pha NKVD. Nu NKVD nh gi ngi ny ngi n l tt, th ngi
c iu ng, v ch c ngi ny c iu ng. Nhng ngay c s
chun y ca NKVD cng khng em li mt m bo no c. Xy ra trng
hp, khi b nhim mt ngi, chnh xc sau mt vi ngy ngi y li b bt
giam. y cng c nhng li gii thch: xut hin nhng cuc hi cung
thm k th nhn dn, ngi ny cho thm nhiu bng chng vch ra ngi
khc, ngi giu mt kh k v khng b vch mt kp thi, c iu
ng vo lnh o. Sau t ra l ngi y cng nm trong m mu v cng
l k th nhn dn. Tt nhin y l li gii thch khun mu, nhng n c
logic ca n, v rng qu l mt ngi b bt no khai ra nhng bng
chng. Cn nhng bng chng tip theo cng mt ngi no trc y
khai ra bng chng. V nh th hnh thnh mt chui khp kn v o c
ca lnh o, da trn s t tiu dit mnh. N l nh th. Hm nay ngi
i din mt ng b no y vch mt nhng ngi b bt sm hn, th
ngy mai c bn thn n cng khng cn, iu ny cng c li gii thch,
dng nh, anh ta hng hi vch mt, v rng chnh anh ta cng can d v
che du s tht. Li gii thch vi cc bn nh vy!
Mt th d r rng hn l v Furze. Furze lm vic Ukraina nm
1920. Lc ti cn cha bit ng, v rng ng l ngi th , thnh ph,
41

lm vic lc th Kiev, lc th Odessa, Kharkov, by gi thm ch ti khng

bit chnh xc. Nhng l mt h ln. Mt h lng danh, khi ti lm vic
Moskva thp nin 1930. ng l nh t chc rt tt, nh tuyn truyn gii v
nh qung co c bit a s liu, bit lm tt qung co. Th, ng ph
php v chun b ct nhc Nikita Izotov. Ti ni rng Furze sinh ra
Izotov, Stakhanov. ng t chc v t tay mnh ph php chin s thi ua
Izotov ca m, t chc in n v chiu phim. Tm li, lm mt qung co ln,
v Izotov qu l tr thnh anh hng. T , i n mt s tuyn truyn c
bit ca nhng thnh tn nh vy. Th l xut hin mt ngi k tc Izotov.
C ln, ti nh, Kaganovich hi ti:
- Anh bit Furze ch?
- Ti bit trn mt bo thi, cn trong cuc sng ti cha gp ng ta.
- Ti bit rng l mt ngi rt c kh nng. Gi nh nhn anh ta
v ch chng ta Moskva.
- Ti khng bit nhn ng ta nh th no, nhng nu c th, th cng
c. l mt ngi hu ch cho cng tc ng b Moskva.
Kaganovich khi y l b th BCHT ng, thnh ra i vi ng
khng kh khai thc nhng iu mong mun. Ti khng bit, v sao ng li
hi kin ti. Hnh nh mun chun b ti hiu ng s b nhim. V Fuzer
chuyn v lm vic v Moskva, m nhn b phn dn vn, trin khai tt v
ti hi lng. Uy tn ca ng trong thnh u v BCHT l cao. Ti nh,
Molotov gi ti v hi:
- Anh thy th no, nu chng ti ly Furze ca cc anh? Chng ti
mun b nhim ng ta lnh o i pht thanh.
Ti tr li:
- Tt nhin Furze, hnh nh s lm tt vic , ti ch tha thit yu cu
ng ly ng ta i, v rng ch ti ta lm vic vui v v sng ng. i vi
Thnh u Moskva y l mt mt mt ln.
Molotov ngng cu chuyn, nhng ti ngh, ng khng ng vi
ti. Qu thc ng ngh nu xut hin mt cn b tt, th phi phi iu ln
mt ch cao hn ch trc. Chng ti chun b hp. Furze ngh cho ng ta
hai ba ngy chun b. ng mun ra ngoi thnh, v nh ngh gn h
Khimki. Stalin v Molotov trong thi gian y khng c mt Moskva, h
ngh Sochi. Moskva cn Kaganovich v Sergo Ordzonikidze. Ti bit
42

chnh xc iu ny, v khi ti r n Kaganovich, thng gp Sergo . H

thay tho lun v cc vn khc nhau, chun b bo co cho Stalin. Trong
thi gian y c v n khng phi vi Zinovev, cng khng phi Rykov,
khng phi mt nhm no khc, m ti n ch Kaganovich. C Sergo ,
v ti phi ch phng i cng vi Demian Bednyi. Kaganovich bit ti
n, lp tc ra n v dn vo bung trong. Ti i theo. Demian Bednyi cng
i cng ti. ng c trao nhim v pht biu chng li mt nhm chng
ng, ng phi lm th v ng ngn ch giu v ln n h. Bui hp cng
nh mi ln. ng a phng n mt, sau phng n th hai, nhng tt
c mi ngi khng chp nhn. Cn phng n, m ng mang n khi i
cng ti, cng khng c chp nhn, theo cch ngh ca Kaganovich v
Sergo. Ngi ta nh nhng ph bnh ng ta. Demian, mt ngi to ln, bo
c ch, bt u gii thch v sao khng lm c:
- Khng th, ti khng th. Ti c gng ht sc, nhng khng th, ti
ta nh ci gi rch, khi ti bt u ngh v chng. Ti khng c nng lc
sng to.
Ti kinh ngc bi qu ci m ca ng. Demian Bednyi ra v. Ti
khng nh Sergo Kaganovich phn ng ra sao, hnh nh, ng chn ngn v
s th nhn thng thn nh th. iu ny ngha l ng ta c s thng cm
no y vi nhng nhn vin ca mnh. ng nhin, ti khng v tr
Demian Bednyi, v ti tin BCHT ng v ca Stalin khng c li.
Tr li vi Furze. Bt ng ti nhn tin ng t st bng sng. Ti ngc
nhin. Lm sao con ngi yu i, si ni, tr kho, li bng t st? Lp tc
ngi ta nht xc v giy t m ng phi chun b. Pht hin nhng bc th
di dng vn t, gi cho cho Stalin v cc u vin B chnh tr. Vic bt
Livsis xy ra trc v ng t st. Livsis l ph Dn u giao thng lin lc.
l ngi ht sc si ni, mt nhn vin Cheka trong thi gian ni chin.
Ti khng bit ng ta thi k y, nhng theo ngi ta ni, ng ta ni ting l
mt cn b rt nng n. Tng c lc ng ng h Troski, nhng nhng
nm l ph Dn u, th ng ng v pha ng. Vn ch ngha Troski i
km vi nhng khung cnh v khng l i tng tranh ci, ci ny, ni
chung, l mt thi k ca cuc i Livsis, b phn xt v ghi vo s en.
Nhng chng tch ny treo trn u Livsis, ng l ngi bn ln ca Furze.
Sau ngi ta li bt mt ngi no y, cng l ngi trong nhm, gn
gi vi Furze v Livsis.
43

Th ca Furze ch yu minh oan cho Livsis. Hnh nh ti liu ny

c gi lu tr. Tc gi rt cao Livsis, rng y l mt ngi trung
thc, vng tin vo ng, khng phi Troskit. Tm li, hnh thc lch thip,
khng tho m (v vit cho Stalin) ng mun tc ng n Stalin Stalin
thay i quan im ca mnh ngng cc v bt b hng lot. Furze cho rng
nhng ngi Cheka ang bt b. Tc gi kt thc bng cch t st, v khng
th cam chu vi bt b v t hnh nhng ngi v ti. ng ni nng nn v
Stalin. Ni chung trong th, ng gi tt c u vin B chnh tr l nhng
ngi t nhiu c tnh nnh b.
Ti mang th ny cho Kaganovich. Kaganovich c to th cho ti
nghe. ng khc nc n khi c. Phi mt lc lu ti mi bnh tm li. Ci g
th, Furze t st? Hnh nh Kaganovich qu l rt trng Furze. Lc y
Kaganovich ni vi ti:
- Anh hy vit mt bc th ngn cho Stalin phn pht n cho tt c u
vin B chnh tr.
Ti lm ng nh vy. D trong v t st, ng n trnh chn ct.
Chn ct Furze chnh chng ti, ng b, v c U ban Moskva.
Sau mt thi gian, gn ma thu. Stalin, sau khi ngh, quay v Moskva.
ng gi ti n. Ti n, hon ton khng c g ng vc c. Stalin ni:
- Furze t st, mt ngi h hng!
Ti kinh ngc v rng cho rng Kaganovich mc no y phn
nh s nh gi ca Stalin. Kaganovich khc nc n khi c th, th bng
nhin quay ngot li:
- Anh ta v vo mnh s dng cm, gn cho u vin B chnh tr
nhng tnh cch, vit tt c nhng li tho m nhm vo u vin B chnh
tr. iu ny anh ta l mt thng gi di. Anh ta l Troskit c ngi ng ch
hng vi anh ta Livsis. Ti ku gi ng ch hy ni v iu ny. Anh ta
khng phi l mt ngi trung thc, khng cn thng tic anh ta.
Ti rt au kh sau , ti tin Fuzer v cho rng y l bc th chn
tht, mt ngi c gii ti trc khi cht. ng khng ni g xu v ng,
v lnh o, ch vit ci g Livsis v nhng ngi khc, ngi m ng ta bit
- nhng ngi t trng. Bng ci cht ca mnh ng mun thu ht s ch
ca ng i vi s tht l ang b git cht nhng ngi t trng v trung
thnh. i vi ti, y l n mnh. Kaganovich sau ny khng quay li
44

chuyn Furze. Tr nh ng b km. Kaganovich, hnh nh s rng ti c th

lc no y ni cho Stalin bit ng khc nh th no. Ni ring, ng cng
gi pht tn ti liu ny cho cc u vin B chnh tr v cho Stalin.
By gi ti ni vi li v bn n cng khai vi Rykov, Bukharin,
Yagoda, Zinovev, Kamenov. Ti ch nh l m. Ti c mt ti nhng phin
to ny tt c mt hoc hai ln. Mt trong nhng cc bui x phng nh
nh Lin bang. Ngi buc ti l cng t vin Vysinski. Ti khng bit, c
th ai l ngi bo cha, nhng h c mt. c c i din cc ng anh
em v thm ch, hnh nh, c i din bo ch cc nc t sn, nhng ti
khng dm chc. ng, theo tr nh ca ti, v cng chng n ni quan
trng, v n c vit v in c nc ngoi. Ti nghe nhng cuc hi cung
nhng b co, kinh ngc v cm phn, nhng ngi cp cao nh th,
nhng lnh t, u vin B chnh tr, nhng ngi bolsevich c thm nin
cch mng, li lin quan vi tnh bo nc ngoi v t cho php tc ng
lm hi t nc. Ti mun k bn thn ti hp th nhng li th nhn
ca cc b co trong thi gian y. Ngi ta buc ti Yagoda tin hnh tng
bc Macxim Gorky nhanh cht, nhng chng c l: Gorky thch ngi
si, h thng qua li thmn nhau. Yagoda ch n nhiu ci nhm lm
cho Gorky b cm lnh, chnh iu ny gy ra bnh v gim th Gorky. Ti
cng kh hiu iu ny. Ti cng thch si bng ci v ni chung cng
thch. Mt ngi kho mnh t iu chnh ci. Khng th a Gorky vo
ng ci hoc nng ng. Ngi ta n rng, ngi ta lm cho Macxim
Peskov, con trai Gorky, cht v sau c Gorky cng cht, cn Yagoda c
vai tr no trong v ny.
Theo bn cht ca v vic, ti kh ni iu g. Ti ch thng tic ci
cht Gorky, ti nghe chng c dn ra vi cht ph phn. Yagoda khng
cng nhn t nhng ng ci to nhm mc ch ny. Ti nh cng t vin
hi Yagoda:
- ng v con du Gorky c nhng quan h no khng?
Yagoda bnh tnh tr li:
- Ti ngh khng t ra nhng cu hi nh th ti khng mun lm
au lng tn ngi ph n ny.
Cng t vin khng i tr li, sau vn ny kt thc.
R rng, cc bn n c thc hon thnh - nhng bn n cng l
lng. Tt c nhng ngi ny u b t hnh, b git nh l k th nhn dn.
45

Nh th cho n by gi h vn cn k th nhn dn. Ni th, v rng sau

i hi 20 chng ti minh oan hu ht nhng ngi v ti, nhng cn nhng
ngi b x cng khai, chng ti khng minh oan, nhng khng phi v rng
c chng c ng. Thi y tnh hnh thay i. Ti hi cng t vin:
- ng l c chng c tht ca nhng b co khng?
Chng c bng chng no c! Theo ti liu, c thi phng trong
v ny, ni ring, h khng ng b buc ti, ngay c vic bt giam na.
Cng t vin Rudenko bo co nh th cho u vin on ch tch BCHT
ng thp nin 1950.
V sao khng minh oan cho h? Ch v sau i hi 20, khi chng ti
minh oan nhiu ngi b bt oan, nhiu ngi trong v ngoi nc phn ng
d di. Nhng ngi lnh o ng anh em cng lo ngi, v s kin ny lm
lung lay ng ca h. Phn ng d di bn n ny l ng cng sn v
Php. Trong bn n ny, theo ti, c mt Moris Torez, Palmiro Toliatti v
nhng ngi lnh o CS khc. Chnh h mt thy tai nghe, tay s
thy v hon ton tin vo c s buc ti. B co t th nhn ti, v n
r, v h tin nh th khi v nc, mc d thi phng Ty, v c
Lin X nhng bn n ny c bn ci rt mnh. K th ca chng ta s
dng chng tuyn truyn chng CS, chng h t tng, chng h thng x
vit. Cc CS bo v, chng minh tnh hp php, c s ca bn n, tt c
u c c s, tt c c chng minh bng nhng chng c v nhng li th
nhn ca chnh nhng ngi b kt n.
Toliatti (CS ) v Torez (CS Php) hi chng ti, v tuyn b
rng nu minh oan cho nhng b co trong nhng bn n ny, nhng bn n
tin hnh cng khai, th s to gy ra s mt lng tin i vi cc ng anh
em, c bit i vi nhng i din ca cc cc ng mt trong phin to. L
nhng ngi chng kin, h bo co cho ng mnh v chng minh rng
nhng bn n da trn c s nhng chng c vng chc v theo ng lut
php. Chng ti tho thun s khng minh oan cho h, nhng s chun b
mi vic cn thit lm iu ny.
C cng t vin lun ti, chng ti x kn, v nhng ngi ny
cng l nn nhn s chuyn quyn. Chng ti khng cng b quyt nh ca
mnh, nh ngi ta ni, v li ch ca ng, ca h t tng, s nghip
chung. Chng ti khng mun h cng nhn nhng chng c v cn c ca
bn n ny k th s dng chng ng anh em, chng nhng ngi lnh
46

o ca h l Moris Torez, Palmiro Toliatti nhng ngi khc, nhng ngi

nhng ngi Macxit-Leninit thc s, cng hin sc lc ca mnh cho s
nghip cng nhn.
Chng ti khng cp ci cht ca Troski. Chng ti khng vn bc
mn ny v thm ch khng mun iu ny. Chng ti u tranh vi Troski
v h t tng, kt n ng ta, nhng vn cn nhng k i ch h t
tng v quan im ca ng. Troski gy thit hi khng nh cho phong tro
cch mng, hn na ng ta li cht khng phi trn t Lin X, cht khng
li vt tch g.
Ti ni y ch vn ca nhng ngi kiu Zinovev, Bukharin,
Rykov, Lominadze v nhng ngi khc. Lominadze t st. Nhiu ngi c
thm nin trc cch mng khi cng cht, gn nh tt c lnh o ng.
Ngi ta c th ni vi ti:
- Anh, bo l, anh ni rng ngi ta khng cng b nhng cng c,
nhng v n cng khai cng v cn c, v rng khng c bng chng bng t
liu? Ni chung v vic vi Troski th sao?
Ti xem rng u tranh vi Troski l ng, v rng c s bt ng h
t tng, c nhng quan im khc nhau trong vic xy dng CNXH, s bt
ng vi cnh Zinovev v vi phi hu. Ti gi thit rng chng ti, l
BCHT ng v Stalin, lnh t ca chng ti, u tranh ng n theo cch
thc ca ng bng tho lun, bng tranh ci vn , b phiu trong cc t
chc ng. Lc y chng ti s dng chnh phng php ng, phng
php Lenin. C th mt ny mt kia c nhng ch cha ng thi qu, y l
ti gi nh th. Nhng ch yu, cuc u tranh tin hnh ng trn c s
dn ch. Khng cn phi phn tch na. Lc y c chuyn quyn, lm dng
quyn lc. iu ny c xc nhn trong ngh ca Lenin rng Stalin c
kh nng lm dng quyn v v th khng th Stalin v tr Tng b th.
iu ny chng minh s ng n ca Lenin.
Mt khc, nu nh chng ti cng b nhng t liu ng v v n
cng khai, t ra l bn cht tru tng: tt nhin phi ni s tht khng p
m iu ny, s mang li thit hi th no cho phong tro cng sn. Chnh l
khng quay v nhng vic lm. Nu ni, ai c li, th ch c k th chng
ta, k th ca CNXH, k th giai cp cng nhn. Cn chng ti khng mun
iu ny, v rng khng x s nh th. Nhng vn chnh chng ti khng
ngi a ra ti i hi 20, cng b quyt nh chnh v ni cho nhn dn,
47

ng nhng ngi cng sn anh em tt c nhng g cn ni, phc hi

danh d v minh oan nhng ngi v ti git hi do li ca Stalin.
ng, chng tnh n hu qu, chng ti khng mun lm iu ny,
khi nhng t liu quay ra chng li phong tro cch mng, chng h
thng x vit, chng ng ta, chng phong tro cng nhn. Ti cho rng
chng ti ng lp lun. Chng ti ngh rng thi gian no d qua i, tt c
nhng ngi ang sng s sang th gii khc, vy nhng t liu ny phi
c c cng b, phi l minh oan cho tt c nhng ngi ny, v y l
nhng ngi trung thnh v rt qu gi i vi Lin X, n thun l ci
nhn nh vy. Lenin nhn xt rt hi lng nhiu ngi trong s h, mc d
thnh thong cng ph bnh h. chng t vic trn p h l ng, mt ai
y by gi theo ging ph bnh t pha Lenin nhm vo mt nh hot ng
no y v hon ton l i nhng vic lm tt ca h v nhng nhng nhn
xt hi lng ca Lenin v h. Chng hn, Bukharin - y qu l mt ngi
yu ng. Th h ti c nui dng theo ABC ch ngha cng sn, do
Bukharin vit theo ch th BCHT ng. l gn nh l mt ti liu chnh
thc, m qua n cng nhn nghin cu nhng iu c bn ca ch ngha
cng sn. Cun sch cng c tn nh th. Ti cn cha ni l trong sut bao
nhiu nm, Bukharin l ch bt S Tht. l ch bt ch thc, mt mt
nh t tng. Li pht biu ca ng: bo co ming, v bi ging, li pht
biu v sch bo chng bn Troskit v nhng k th khc ca ng em
li ng gp rt ln cho chin thng trong ni b ng. Nhng sau nhng
k th ca ng to ra mt tn gin ip no y, chng minh rng ng l
k bn nc. By gi l chuyn cho tr con, nhng v nguyn tc - l
iu vu co, c cn c.
Xut pht t nhng iu ny, Chng ti tho thun trong on ch
tch BCHT ng kh nng xem xt nhng vic nhc. Ti, tt nhin, ti
tic rng, khng lm c n cng xem xt cc vic ny v thu thp tt c
cc t liu cn thit. Ngi ta bo co cho ti, nhng trong nhng nm cm
quyn, ti cha thc hin c iu ny. Vng, ci m mt ngi khng lm
c, th sau nhng ngi khc s lm. Nu ngi khc khng lm, ngi
th ba s lm, v rng l phi khng bao gi b chm xung. Ti cho rng cc
ng vin thc hin ngha v ca mnh trong vn ny, chng mc no c
th, lm ht sc minh oan cho nhng ngi b au kh, nhng trong s
nghip l nhng ng vin chnh trc v chnh h lm cho t nc rt
nhiu trong thi gian hot ng b mt, trong thi gian ni chin, trong thi
48

k kh khn sau Cch mng thng 10, khi xy dng CNXH, phc hi kinh t
quc dn, xy dng nh nc v sn.
Ti mun tip tc k v bng chng khc, ch ra c ch tip cn v
suy ngh ca Stalin thi k lng hnh, sng bi c nhn. Ti nh v ng ch
Zadionchenko (by gi ng ang b bnh). Ti bit ng qun Bauman,
Moskva. Nm 1931, ti c bu b th ng u qun, ng lnh o, theo
ti, phng vn ho trng U ban qun. Hnh c mt t chc nh th, by
gi ti nh khng chc lm. Tm li, ti bit ng ta, t kha cnh tt. Khi
chng ti chia nh qun th bin ch phnh to ra v ng l b th ng ca
mt trong nhng qun u ca Moskva, sau l Ch tch Hi ng Dn u
Lin bang Nga, v lm tt . Ngi ta iu ng ng n ti khng
cn cng tc Moskva.
Vic a Korochenko t Dnepropetrovsk v gi chc Ch tch Hi
ng Dn u Ukraina, li thnh vn , l a ai v Dnepropetrovsk? Stalin
cho rng ch cn mt ngi trung thc, mt cn b tm c, v rng
Dnepropetrovsk lun l ni cng thng v chnh tr kinh t. Ngoi ra, B th
tnh u mt thi gian di l Khataevich, mt nh t chc tt v mt
ngi thng minh. Chng ti ngh:
- Hay l ly ng ch Zadionchenko, Ch tch Hi ng dn u Lin
bang Nga.
Stalin bit Zadionchenko v ng :
- ng ta l B th tnh u khng ti, ly ng ta i.
Ngi ta iu ng v Dnepropetrovsk. Ti cho rng ng ng ch,
ngh ng hi lng vi s iu ng nh th theo ng li t chc ng.
Nhng ti sai: ng au kh bi v s kin ny, hnh nh, ng quen vi cuc
sng yn tnh. Ti khng bit bng cch no ng vo Hi ng dn u Lin
bang Nga2. Thc t tt c mi vic Lin bang Nga u do Hi ng dn u
Lin X lm, cn Zadionchenko ch lp li quyt nh ca n.
Zadionchenko cng tc tt Dnepropetrovsk. ng l mt ngi
thng minh, mt nh t chc tt, ngi khng ngi yn mt ch, khng phi
l ngi quan liu.
Xy ra mt trng hp bt ng. Odessa c hi ngh BCHT
CS(b) Ukraina. Korochenko n Odessa. Hi ngh kt thc, Korochenko
quay v k rng trong thi gian ngh c mt i biu hi ngh, hi:
49

- Bc ti c kho khng?
- Bc no? - Ti hi ng.
- Zadionchenko - ng ta ni.
Ti nhn ng ta, v ngoi ging ngi Do thi, cn Zadionchenko ngi Ukraina. Ch l h c cng huyt thng?
- Zadionchenko - l bc ti, nh chuyn ng y li cho.
H tn ngi ny l Zaionchik, hnh nh th. Korochenko, v Kiev,
k cho ti nh th. Trong thi gian y, ngi ta lng tt c nhng ngi gc
slav, khng b mc la, khng k th lt vo hng ng chng ta. Ti
ni:
- Tt nht hi thng Zadionchenko!
Ti yu cu Burmistenko (ngi quen c ca Zadionchenko). Ti
thut cu chuyn vi Burmistenko ngh ng gip.
Burmistenko gp Zadionchenko v ni chuyn. Burmistenko l mt
ng ch rt tt, bit x l t nh trong nhng trng hp th ny. Sau ng
n ch ti ni:
- ng y chnh l Zadionchenko.
Lc chng ti xem ngha v ca mnh c sng t khng
phi l nhng thng ngc. Chng ti hon ton khng tnh rng y l iu
vu co vu v. Chnh Zaionchik t ho bi ng bc ca mnh v chuyn li
cho cho ng bc. Khng cn nghi ng rng c mt l do g i vi i vi
Zadionchenko, mt con ngi, dng nh, che du gc gc dn tc ca mnh
v chc chn c mt lc no ng ly mt h khc che giu mnh. Dn
u ni v th tay vo vn ny. V li, ti ngh rng ngi ny trc y
c chn trong chng ta, v rng cn b ng ph thuc nhiu vo c quan
NKVD, hn l h ph thuc vo chng ti. Ni ring, chng ti khng lnh
o h, cn h c buc chng ti theo h, mc d v b ngoi c trt t
trn di. Bng t liu, giy t v hot ng ca mnh, h li chng ti i
n ni h mun. Chng ti, trong hon cnh y, nht thit phi tin nhng
giy t ca h, c trnh cho ng b.
i vi NKVD, vic mi i hi nhiu sc lc. Sau ny chng ti
bit rng Zadionchenko sinh mt lng nh Rzinsev, tnh Kiev, gn Kaneva.
B ng - mt th g th cng, m lm thuc l Kremenchug, thu nhp
50

khng nhiu v l mt ph n nhn hu. B cht, sau m b lao v cng

cht. Zadionchenko (lc hy cn l Zaionchik) l tr m ci, mt ngi
th no y che ch ng. ng sng ng, kim n nhng ngi tt
bng. ng ln ln nh th. Lc y cch mng n ra, ni chin. Chnh
Zadionchenko k tip rng c mt on k binh i ngang qua, v ng ln
theo du vt. Hng qun cho ng qun o, giy, n v cho ng mt ci h,
khng phi Zaionchik, mt l Zadionchenko. C tht th khng th ti khng
bit. Tm li, chng ti bit tt c v vic ny.
Ti i ln gp ng v ni:
- ng ch Zadionchenko! ng ch Burmistenko ni chuyn vi ng,
ng ph nhn tt c, cn by gi chng ti bit tt c. V sao ng li t lm
hi mnh? Chng ti bit ng sinh thnh ph Rzisev (by gi l thnh ph),
chng ti bit b m ng, cng cht. Chng c g phi giu c: ng Zaionchik, b ng - th th cng, cn m- cng nhn.
ng khc nc n:
- Vng, ti khng c lng dng cm ni ra lp tc. Tt c l s tht.
Cn by gi ti khng bit ci g s n vi ti. Ti hi hn giu vic ny
nhng khng c cht m mui no c. Ti giu v rng nhiu nm ti sng
di ci h Zadionchenko v quen vi h ny, ct t khi h Zaionchik.
Gi y ti l Zadionchenko, thm ch v ti cng khng bit ti ngi Do
Thi. iu ny l mt n ging xung gia nh ti v ti khng bit ra sao
v ci g s n.
Ti an i ng:
- T lu ngi ta c ni rng khng c ci g l khng th xy ra, cn
by gi, tt nhin, vic phc tp hn, v rng NKVD th tay vo v chng ti
nhn c giy t ca h. i i, quay v Dnepropetrovsk, hy lm vic,
khng ni cho ai bit vic ny, thm ch c cho v na, gi ly thn, nh
trc y, cn ti s trnh BCHT ng.
ng l con ngi tng tri, hnh nh, lc l u vin BCHT
ng, hiu ngay tnh hnh. Ti lp tc gi cho Malenkov: y l vn cn
b trc tin lin quan n Malenkov. Ti k ht vi ng ta. Malenkov bit
r Zadionchenko v knh trng ng.
- S phi ni iu ny cho Stalin. Khi no anh v Moskva, chnh anh
phi lm.
51

Ti tr li:
- Vng.
Ti v Moskva. Malenkov khng k cho Stalin g c, nhng ng
khng gi ni v ni cho Ezov bit (c th Ezov bit qua Uspenski, Dn u
ni v Ukraina). Tm li, khi ti i n, Malenkov ti cnh bo:
- Zadionchenko, theo anh, ngi Do Thi, nhng Ezov ni rng
Zadionchenko l ngi Ba Lan.
ng lc y xy ra v sn ngi Ba Lan, ngi ta coi tt c ngi
gc Ba Lan l gin ip ca Pilssuski hoc l ni gin. Ti tr li:
- Th ti c th ni th no y? Ti bit chnh xc rng ng ta l
ngi Do Thi. Chng ti bit c nh th Do thi, ni nghi thc Do Thi
c tin hnh khi con trai.
Ti n gp Stalin, k ht vi ng. ng nghe kh bnh tnh.
- ngu - ng ni theo ting m - khng c g l khng xy ra c.
Anh khng nghi ng v s chn tht ca ng ta ch?
Ti tr li:
- Tt nhin ti khng nghi ng, y l mt ngi tuyt i trung thc,
trung thnh vi ng. Gi y ngi ta bo ng y l ngi Ba Lan!
- Vt m chuyn y i! Phi gi tay ly hn, hy bao v n.
Ti tr li:
- Ti s bo v vi s gip ca ng ch...
Ch v mt s i tn thi m sut na xy ra thm ho vi mt ng
vin trung thnh. Ti khng bit sau ny ng c i h khng? C th l
Hng qun tru chc ng, v ng l cu b Do Thi, cn ng mun c cu
thot khi ci tr a chng d chu ny.
Ln khc qu l li mt tr a khng hay trong quan h ngi Do
Thi ngi Nga cng nh ngi Ukraina. ngi Ukraina thng xy
ra hn, khng phi v ngi Ukraina - l nhng ngi bi Do thi hn, m v
rng cnh ngi Ukraina, ngi Do Thi ng hn. Ngi Do Thi thng
lm ngh tiu thng hoc th th cng. So vi ngi khc, h va chm
thng xuyn hn vi ngi lao ng Ukraina, gp nhng ni kim n c,
t lm vic. Trong lng ch nhn thy ngi Do Thi khi h i mua t v ngi
52

bt, i bng ko, hoc bit hoa tai lng lnh. Tm li, Zadionchenko i h
khng c ngh t trc, nhng ngi ta lm n thnh mt ngi Ba Lan.
Phi lm n khng phi Do Thi, m l ngi Ba Lan, ngi Ba Lan - y
l gin ip nc ngoi, do Pilssuski gi sang. Nhng cnh tay cha ra gip
tinh thn Zadionchenko. Ti k lan man chuyn ny mi ngi hiu
thi k chng ti sng, hiu v tr chng ti sng trong thi k y, tnh
hnh rt phc tp. Trong tnh hnh nh th chng ti sng v lao ng.
Chng ti khng nhng u tranh vi k th nhn dn, m u tranh thc
hin k hoch, cc k hoch c thc hin tt c (tr mt nm trc chin
tranh). l nm kh khn nht, en ti nht i vi ng ta, cn b chng
ta, v chnh trong y k hoch khng hon thnh: nm 1937.
Khi ti c c v Ukraina, Stalin cnh bo:
- Ti bit anh km v kinh t thnh ph v cng nghip. Ti mun
cnh bo anh, c bit ng lao vo vng Donbass, v anh cng t Donbass,
ch nhiu vo nng nghip, v i vi Lin X nng nghip Ukraina c
ngha rt ln. Lng mc t chc d lm, con trong cng nghip, cn b c
t chc tt hn, v , hnh nh anh khng thy pht sinh kh khn c
bit.
ng li nh th ti ng , mc d iu ny vi ti cng khng
nh cht no, v ti cm thy sc ko i vi cng nghip, c bit than, ch
to my v luyn kim. Nhng Stalin ni v nng nghip, nn ti ch trng
nng nghip, nng thn, i khp Ukraina, tm kim nhng ngi gii, nghe
h v hc h.
Ngi ta iu nhng cn b mi cho chng ti, tnh u, tnh u vin
v cc c quan nc cng ho. nng trang nhng vn ny c quyt
nh d hn, mc d cn b nng trang cn b gim mnh.
Chng ti v Burmistenko v Ukraina thng ging hoc thng hai,
thi gian chun b gieo ht. min nam ma xun n sm hn, khi cng
vic trng trt bt u vo thng hai. Chng ti chun b chin dch trng trt
th bng nhin c nhng nhng hin tng nh sau: vng pha ty
(Kamenes-Podolski, Vinisa, Proskurov, Sepetovka), gip vi Ba Lan, nga
cht hng lot. Ti nghe, ngi ta ni Dn u rung t, i n tn ni,
nghe dn bn a, c phn tch lu, nhng khng th hiu ni ci g. Nga
b bnh nhanh v cht. V nguyn nhn no, khng th xc nh, v khi Ban
th y c cc nh khoa hc c th lm mt ci g , xo tung cng vic, lp
53

tc ngi ta bt git h coi nh ngi lm hi, nh ngi c li lm nga

cht.
Ti nh trng hp nh th tnh Vinius. Ti i n mt nng trang,
b cht rt rt nhiu nga, v hi ngi chn nga, nh ngi ta ni cho ti,
chnh anh ta thy, k th u c nga. Anh ta ni vi ti:
- Ti thy, ci ng di nh th ny, dy di th ny cht c nh th
ny. Chng ti hiu n. Ngi y l ai? Bc s th y.
Ngi ta gii thch tt c nh vy. Nhng tnh ny gip vi Ba Lan,
v qun c qua Ba Lan, v chnh nhng ngi Ba Lan lm tt c ph
hoi kinh t nng trang tc ot gia sc lm vic ca chng ta.
Qu l, qun c chun b chin tranh. mc no y tc ot
nga ca chng ti l c logic - ging v kinh t, v nng nghip v kh nng
qun s, v rng nga trong thi k y ging nh tng v hng khng by
gi. l i qun c ng. Chng ti tng sng trong ni chin v nga c
vai tr ln trong chin tranh. Lc y c k binh, thiu n qun i khng th
chin u. V th li gii thch nga cht do hnh ng lm hi t pha k th
bn ngoi, phi hp vi k th bn trong, l quan nim trong ngi dn.
Nhng ti khng th ng vi s gii thch nh th. V sao b v cu
khng cht, ch cht nga? Ti mun nghe cc nh khoa hc, bc s th y,
chuyn gia v th, nhng i ng ca h, c bit l nhng ngi cha nga
nga, gim i nhiu.
Ti hi Dn u ni v Uspenski:
- Ch ng c nhng ngi b kt ti u c nga khng?
- Vng, c.
- H l ai?
Uspenski ni tn gio s vin th y Kharkov v gim c vn th
Kharkov. Ngi th hai - Ukraina, ngi u tin l Do Thi. Ti cnh bo:
- Ti s n ch anh. Anh a h n bung ti. Ti khng mun vo
t gp h, ni chuyn vi h ch anh.
- H hiu r, h c th ni ht tt c cho ng.
Trc , ti ni vi Dn u:
- Nu gio s u c nga, th cho php ng ta ni vi chng ti,
u c bng cht c no u c, v vit cng thc ho hc cht c.
54

Ti mun sau bng cng thc ny th nghim. Gio s cho

cng thc, ti ra lnh ch to cht . Ch to, vo thc n cho nga,
nga n, nhng khng sao c khng m. Th l ti ny sinh mun ni
chuyn ring vi gio s.
Ngi ta gi ngi b bt (tng ngi mt, tt nhin), ngi u tin gio s, 50 tui. Ti hi:
- ng c th ni l do c khng?
- Ti a chng c v ti ch c th xc nhn, chng ti qu l
gin ip c, c nhim v u c nga v ti lm iu ny.
- Th ? ng ni u c nga, ti ngh ng a cng thc ho
hc cht c. Chng ti lm cht c theo cng thc v cho sc vt n
nhng chng khng cht thm ch khng b bnh.
- Vng, iu ny c th, v rng chng ti t ch to, chng ti nhn
thm cht b xung. T nhng thnh phn ny chng ti trn vi nhau, nhng
cht b xung chng ti nhn trc tip t c.
Chnh ngi ny t ni ra! ng bit ti b th BCHT CS(b)
Ukraina, ng thy, ti quan tm thm ch khi ti gi , nhng li th nhn
ca ng, theo ti, l v cn c, sc vt khng ai git c, ng khng nhng
khng s dng nhng cht ny, nhng ngi ta lm th xc nhn
chng c v chng minh s ng n nhn vin Cheka, nhng ngi
buc ng phi a ra nhng chng c di tr.
Ti kinh ngc thc s: bao nhiu k th! Nhng v vic khng tng
tng c: nhng ngi c - nhng ngi bi Do thi, v bng nhin
ngi Do Thi li lm vic bi Do thi. Tt c c gii thch bng u
tranh giai cp. Ti kt thc cuc thm vn.
Ngi tip theo - ng gim c. ng cng xc nhn, mc d khng
chc chn nh th, nhng xc nhn. Ti hiu rng th ti nh th - khng
phi chuyn a, v t gii thch rng h c gng tm kh nng lm nh s
phn ca mnh bng s hi li, bng s th nhn chn thnh... Ti n
BCHT, nhng ti cn ngh l c ci g khng n. Ti quyt nh n
Bogomols.
Ti knh trng ch tch Vin hn lm khoa hc Ukraina, gi khut,
Bogomols. Mt nh khoa hc ln, rt th v. C ln ng k cho ti mt

55

trng hp l lng. Khi in bn khai, tr li nhng cu hi Sinh u?.

ng vit: Trong nh t Lubianka. Sau ng k:
- M v b ti - nhng ngi dn tu, b bt v t Lubianka. M ti
c mang, ti sinh ra .
ng l ngi thng minh v rt tt, khng ng phi, nhng ch l
hnh thc, cn ni chung ng l ngi x vit, c quan in tin b. Ti
ngh ng:
- ng ch Bogomoles, ng bit k git nga ch? Ti cho rng cn
thnh lp mt hi ng gm cc nh khoa hc nhn trch nhim v xc nh
nguyn nhn. Khng th khoa hc li bt lc v khng th xc nh nguyn
nhn nga cht. iu ny phi l thi i chng ta. Ti mun ng ng u
hi ng ny, v rng ngi ng u hi ng phi l nhng ngi c
Ukraina, v c Moskva tin. ng ng l ngi nh th. ng hy ly nhng
nh chuyn mn - nhng ngi nui th, th y i xung tnh, nng trang, ti
hin trng, cn ng phi ch o.
Ti bit rng mt vi hi ng c dng nn, nhng thnh vin
hi ng ny k b bt, ngi th b git. Gi y mi ngi s tham gia hi
ng, v rng iu ny quyt nh s phn mi ngi. Bogomoles ng ,
nhng thiu lc quan. Ti ni vi ng ta:
- Bi v hi ng b bt, nn mi ngi s, nhng nu ng, ch tch
Vin hn lm, lm Ch tch, nhng nh chuyn mn s n. Ti ha vi ng
rng ti tt c mi phin hp ton th ti s n v nghe bo co cc nh
khoa hc. Dn u ni v Uspenski cng s n loi b kh nng buc ti
mt u vin no y hi ng.
ng ng . Ti ngh:
- Hy thnh lp hai hi ng, lm vic song song. Nu hi ng ny
khng t c kt qu, cn hi ng kia.
Ti theo ui mc ch lm sng t c tht c ngi lm hi? V th
nu ngi lm hi ri vo mt hi ng, th hi ng kia s l nhng ngi
tt. Ngoi ra, hai hi ng, hai kt lun, hai kin. chng ti, nhng ngi
lnh o, s d x l hn trong nhng vn chuyn mn phc tp. ng
u mt hi ng, hnh nh, gio s Dobrotko. Ai ng u hi ng th
hai, by gi ti khng nh. Bogomoles lin kt c hai cng vic. Ngi ta
ng thnh phn hi ng vi Dn u rung t Lin X. Lc , theo ti,
56

ng ny Benediktov. Ti bit r ng. Khi ti lm vic Moskva, Benediktov

l gim c Lin hp hoa qu Moskva, nhng trc l gim c nng
trng Serpukhov, v tr cao nh nh t chc cng nh nhng nh nng
hc. Ti l mt trong nhng ngi c kh nng ct nhc ng ta lm Dn u
rung t. Dn u ngh xy dng thm mt hi ng th ba gm cc nh
khoa hc. Ti tr li:
- Xin mi, ti rt vui lng.
Hi ng th ba do gio s Vertinski ng u.
Tt c cc hi ng v cc tnh min ty Ukraina v trin khai cng
vic. sau mt thi gian, Dobrotko ngh Bogomols gi h v Kiev bo
co. Hi ng ny nhanh chng kt thc nhng hot ng ca mnh, v rng
Dobrotko tip cn con ng ng v xc nh nguyn nhn nga cht. ng
cho rng vn by gi hon ton sng t: khng c ai u c nga, cn
nga cht l do v trch nhim. Nng trang khng kp thi dn dp rm r t
my gt p, rm r nm li trn dng, ma xun ri xung, m mc. Sau
ngi ta dn dp rm r khi b mc. Nm mc ny ri vo d dy ng
vt, nhng con vt khng m. Gp iu kin thun li - nng m t - n
phn chia thnh mt lng ln v tch ri nhng cht c lm cht con vt.
Nga, n rm r ni trn, nhn mt lng ln nm mc v cht. Nm ny
khng tc ng n b v tru. Dobrotko kt lun th ny:
- Khi ti i n kt lun nh th, th ti t gy bnh cho mnh bng
nm mc ny. Ti bt u m, ging nh nga. i vi ti vn by gi
hon ton sng t.
Gio s Vertinski khng xc nhn iu ny v cho rng vic nghin
cu cha kt thc phi tip tc cng vic. Vertinski - mt gio s th ,
Dobrotko - ngi Ukraina. iu ny c mt ngha no y. khng va
chm h, ti ngh tip tc cng vic:
- Hy lm na i vn gn sng t. Chng ti li mi cc anh v
nghe.
H li i. Sau , c Vertinski cng ng vi kt lun ca gio s
Dobrotko, v iu ny c th kt thc cng vic ti ch v t chc mt phin
hp ton th. Hp ti Kiev, ngi ta trnh ra. Vertinski hon ton ng
vi kt lun Dobrotko. Dobrotko ton thng. ng gii m nguyn nhn nga
cht. Cch phng chng rt n gin - phi kp thi dn dp rm r, n
khng b t nng dng nguyn liu, trit tiu iu kin pht trin nm.
57

Chng ti kim tra, tt c c xc nhn. Sau ra mt quy ch

nghim ngt dn dp rm r, gi n v cho gia sc. Vic sc vt cht b
chm dt.
Stalin bit rng ti Ukraina xy ra chuyn u c nga v Ukraina c
th b nh tr nu thiu sc ko. V th, khi ti i n v Moskva trnh
kt qu lm vic ca Hi ng, ng rt hi lng. Ti ngh tng thng mi
ngi. Gio s Dobrotko c tng thng hun chng C . ng cng
xng ng nhn c hun chng Lenin, nhng lc y Hun chng Lenin
c tng rt h tin. Nhng ngi khc nhn hun chng Vinh quang.
Ti ngh Vertinski (mc d ng ch c vai tr xc tc: khng lm mt ci
g c, m ch xc nhn kt lun ca Dobrotko) cng tng thng hun
chng Vinh quang. Chnh lc cn thm ngha, v cn phn bit:
Moskva hoc Kiev, ngi Ukraina hoc ngi Nga. V ti cho rng ngi
Moskva khng cn pht .
y khng nhng l thng li kinh t - bo ton c gia sc, m cn
l thng li tinh thn v chnh tr. Bao nhiu Ch tch nng trang, ngi chn
nui, nh nng hc, nh nui th, cc nh khoa hc au u gin ip Ba
Lan-c, cht! Ti nh li mt gio s Kharkov, mt gim c vin
nghin cu, nhng ngi ny cng b bn, v ngh:
- C th nh th ? Lm th no c th nh th c? Nhng con
ngi, by gi tt c r, khng c ti Hnh nh ti tm thy li gii
thch no , ti khng nh ci no. Ti khng th trnh, y l hnh
ng th ch t pha cc c quan NKVD, ti khng th c c ngh nh
th. S cu th? Vng, c th l s cu th. Cc c quan ny c coi l hon
ho, c gi thanh gm cch mng, nhm chng li k th.
Tht ra khi Uspenski b bt, mt ci g c h m, nhng tt c
mi vic chng ti li ch gn vi tng c nhn v s lm quyn ca h. V
Uspenski bt u nh th. Mt ln Stalin gi in thoi cho ti v ni rng
c nhng ti liu, theo y phi bt Uspenski. Ti nghe khng r, nhng ti
nghe khng phi Uspenski, m l Usenko. Usenko l b th th nht BCHT
on thanh nin cng sn, c chng c v ngi ny, trn u hn treo thanh
gm Demokla b bt.
- ng c th, bt hn khng?
Ti tr li:
- C th.
58

- Vic ny anh phi t lm - v Stalin nhc li cho ti h tn.

Lc y ti hiu rng khng phi bt Usenko, m l Dn u Uspenski.
Sau , Stalin li gi:
- Chng ti quyt nh anh khng phi bt Uspenski na. Chng ti s
ch hn v Moskva v chng ti s bt giam y. Anh khng phi nhng tay
vo vic ny!
Bt u chun b trng trt, nhng ti trc i n
Dnepropetrovsk. Ti n Zadionchenko, trc chuyn i ti ch ni cho mt
mnh Korochenko rng Uspenski l k th nhn dn v ngi ta mun bt
n.
- Ti i, cn anh li Kiev. C vn y, nhng hon ton ng
ngi ta khng nghi ng, c gi cho Uspenski.
Sng hm n tnh u Dnepropetrovsk, bng nhin c in thoi t
Moskva, Beria bn my. Beria trong thi gian y l ph Dn u ca Ezov.
- Ny anh Dnepropetrovsk - ng ni ging qu trch - Uspenski b
chy!
- B chy?
- Hy lm tt c hn khng chy ra ra nc ngoi!
- Vng. Tt c nhng g c th lm c, by gi chng ti s lm.
Chng ti s ng bin gii, ti s bo bin phng h tng cng canh
bin gii trn b v trn bin.
m y ch chng ti sng m dy c. Ti ni:
- m nay ch chng ti sng m dy c, v th hon ton khng
th i bng xe hi t Kiev n bin gii c. Hn khng th i c u.
- Anh phi quay v Kiev - Beria khuyn.
Ti ba chn bn cng quay v Kiev. Nhiu th ln thay chng li
hai b sng Dnepr, v Uspenski li vi dng vi m ch, bng gi, s t
st, nhy xung sng Dnepr. Ch tm thy mt con ln cht, m khng thy
Uspenski. Hn ta cn v v mt con trai nh, nhng v con khng th ni
cho chng ti mt ci g c. Hnh nh chnh h cng khng bit chng v b
i u. Chng ti tip tc tm kim cu Dn u. Ti khng nh bao lu sau hai, ba thng ngi ta ni cho ti bit tm thy Uspenski Voronez. T ra,
59

hn i bng tu ho t Kiev n Ural, ri t Ural n Voronez hn m

mu t chc u (hoc thm ch t chc c ri), nhng b bt.
Sau v b chy ca Uspenski, ti v Moskva, Stalin gii thch cho ti,
v sao hn b chy:
- Ti ni chuyn vi anh qua in thoi, nhng hn nghe trm. Mc
d chng ti ni qua ng tn s cao v thm ch c gii thch rng
nghe trm ng tn s cao l khng th, hnh nh mi nhn vin Cheka c
th nghe trm, v hn nghe trm. V th hn b chy.
y l mt gi thit. Gi thit th hai nh th ny. Stalin v Beria a
ra gi thit ny. Ezov qua in thoi gi Uspenski v Moskva, hnh nh ni
bng gi cho hn rng s b bt. Lc ngi ta theo di c Ezov cho ng l
k th nhn dn. Kh tin: k th nhn dn - Ezov! B cnh Ezov! Bn
Ezov, Stalin gi ng ta nh vy. Ezov tng l anh hng nhn dn, thanh
gm sc ca cch mng... Ri bng nhin Ezov - cng k th nhn dn?
Nhng trong thi gian y, ng vn cn lm vic.
Bt u cc v bt b cc Chekist. Ti Ukraina ngi ta bt hu ht
cc Chekist, tng lm vic vi Ezov. Ti cng hiu c mt ci g trong v
nga. V vn ny iu tra vin v chuyn v cc v n c bit t
Moskva n Kiev tin hnh iu tra. Ti nhn thy nhn ngi ny, khi ti
bn bc vi cc gio s: mt ngi tr tui, chng 35, kho mnh v cao ln.
ng ta c mt, nh l ng ch, ngi ngay ca, gio s ngi i din ti,
cn ngi iu tra vin - ng sau ti. Ti sau rt ra kt lun rng, khi ti
bn bc, ngi ny, c l, gi nm m khng b gio s v ng vin ng
xc nhn chng c ca h. ng ta lm nh th.
Sau ngi ny cng b bt b bn. Bng cch nh th tra kho,
hnh h, buc mt ngi trung thc th nhn trong nhm ti phm m anh ta
cha bao gi trong . Ti cng ni rng chnh ci ti phm y cng khng
c, v rng n khng phi l hnh ng t pha k th ca chng ta. K th,
tt nhin, lm tt c nhng g c th, chng chng ta, nhng t ra li khng
c lin quan no c. l kt qu ca s v k lut ca chng ta nng
trang, thun tu dt nt. Tnh hnh l nh th. Bao nhiu ngi cht!
Uspenski rt cho ti hng ng giy, nhng khng phi giy, m l k th,
k th, k th. Hn gi cho ti bn sao, cn bn chnh bo co lp tc vit
cho Ezov Moskva. Ezov bo co cho Stalin, cn ti tn ti ta nh kim tra
ng. Kim tra ci g, khi cc t chc ng nm di kim tra ca nhng
60

ngi, m ngi ta cn phi kim tra? Danh hiu thing ling ca nhng
ngi cng sn, vai tr ca n, v tr x hi ca n b giy xo. Cheka ng
trn ng.
Ukraina-Moskva
Ng ba ng thp nin 1930
By gi ti mun ni vic Beria c iu v Dn u ni v Lin X
l ph th nht ca Ezov. Beria trong thi gian y l B BCHT CS
Gruzia. Khi ti lm vic Moskva, ti vi Beria nhng quan h tt, hu
ngh. l mt ngi thng minh, rt nhanh tr. ng x l cc vn rt
nhanh, iu m ti khng thch. Ti nhng Plenum BCHT ng chng ti
ngi lun lun bn cnh nhau trao i theo cch phn tch vn hoc v
nhng din gi ny kia, lun lun c gia cc ng ch gn gi.
Nm 1934 ti ngh Sochi. Khi ht hn ngh, Beria, mi ti quay v
Moskva qua Tiflis. Lc Tbilisi vn mang tn Tiflis. Ti i tu thu
Batumi, ri t Batumi i tu ho n Tiflis v trn mt ngy. Sau ti
mua v Tiflis v Moskva. Tu ho thi y i t Gruzia vo Nga ch qua
Baku. Ti ni trng toa ti s r vo Bc Kavkaz, Beslan (hnh nh, l tn
ga). i theo ng qun s Gruzia v Beslan gp tu ho.
Tiflis ti quen mt s ng ch ngi Gruzia. Gruzia li cho ti
n tng tt. Ti nh li qu kh, nm 1921, trong thi gian ni chin, ti
Gruzia cng vi mt b phn qun i. i qun ny ng ga Azmatet
di Kutais, Kutais c ban tham mu. Mt ln khc theo ngha v phc v
ti i n pha trn, thng xuyn t Azmatet n Kutais li qua Rioni.
Ti gi li n tng tt t thi k ny, v ti rt thch mi y nhn thy
Gruzia, hi tng li thi gian trc y, nm 1921. Stalin gi a ti qun
chim ng, khi ti k li cho ng v nhng n tng ca mnh Gruzia,
c bit tr thc Gruzia, quan h xu vi Hng qun. Ln khc ti n cc
chnh tr Tp on qun 11, ban tham mu ca n ng Tiflis. Ngi
trong toa cng vi nhng Gruzin trc tui ti, cn tr, ti ni vi h bng
ting Nga, cn h khng bao gi tr li ti, lm ra v khng hiu ting Nga,
mc d ti thy y l nhng cu s quan qun i Nga hong rnh ting
Nga. Nhn dn Gruzia th khc. Nng dn gp chng ti lun lun rt hiu
khch, nht nh tht i. Nu dp l tt gia nh, lm tic, ngi Gruzia
lm iu ny sang trng. Cn Hng qun, nhng ngi ng xung cho h
tng gi, c li vo nh, gi li v sao tin chn v n v. Khng bao
61

gi c mt trng hp tn cng Hng qun, mc d h c kh nng lm:

xung quanh l nhng bi cy ng, rng.
Khi ti k li iu ny cho Stalin, ng bc tc:
- Anh bc ngi Gruzin ? Nh rng, anh l qun chim ng, cc
anh lt Chnh ph mensevich Gruzia.
- ng th, ti hiu v khng pht , n gin ti ni l thi y tnh
hnh nh th.
By gi, ln th hai, ti lm quen vi Beria v nhng ngi lnh o
khc Gruzia. Ti thch nhng ngi cn b ny, ni chung mi ngi cng
rt thch. Duy nht c ln qu ln, ti k cho Stalin s qu qut tip khch.
Rt kh ng vng, khng b ng, iu ny khng hay.
- ng, h c vic ny - Stalin tr li - iu ny h bit, ti cng bit
h.
Nhng nm y Stalin ung ru cn rt hn ch, th tu lng ca
ng cng ng n.
Mt ln, khi ti t Kiev v Moskva, Beria t Tbilisi v. Mi ngi
quy qun Stalin, Ezov cng . Stalin ngh:
- Phi cng c NKVD, phi gip ng ch Ezov, cho ng mt
ngi ph.
Stalin trc y t vn ny, khi c mt ti, hi Ezov:
- Anh mun ai lm ph cho anh?
Ezov tr li:
- Nu cn, cho ti Malenkov.
Stalin ngng mt lt, ta nh ngh cu tr li, mc d ng suy ngh
mi vn rt lu. Thc ra ng ch i cu tr li Ezov.
- , tt nhin Malenkov l ngi tt, nhng a Malenkov cho anh
th chng ti khng th. Malenkov nm Ban t chc BCHT, v by gi li
pht sinh cu hi mi: b nhim ai vo y? Khng d kim c ngi,
nm Ban t chc phi l ngi trong BCHT. Nhiu nm ri Malenkov
nghin cu v bit cn b.
Tm li, Stalin t chi Malenkov. Sau mt thi gian li t vn
trc y:
62

- Ai l ph?
Ln ny, Ezov khng ni ai c. Stalin ni:
- Anh ngh sao, nu a Beria lm ph cho anh?
Ezov t ngt git mnh, nhng km c, tr li:
- l mt ng c vin tt. Tt nhin ng ch Beria c th lm vic,
khng nhng ph. ng c th cn l Dn u vin.
Cn phi nhn xt rng thi y Beria v Ezov c nhng nhng quan
h bn b. C ln ch nht Ezov mi ti v Malenkov n nh ngh ca ng,
c Beria. iu ny xy ra khng phi mt ln. Khi Beria v Moskva.
lun lun lm khch Ezov... Stalin tr li:
- Khng, Dn u Beria ta khng thch hp, lm ph cho anh, Beria
s tt y.
ng c cho Molotov d n b quyt nh. Molotov lun lun vit d
n do Stalin c chnh t. Nh thng l, cc phin hp nh th sau c
kt thc bng ba n tra Stalin. Ti n gp Beria, theo li bn b cha tay
cho ng v chc mng ng. Beria ni vi ti mt cch khng c c, nhng
t thi , mc d kn o:
- Anh chc mng ti ci g? Chnh anh khng mun v lm vic
Moskva.
iu ny ng ta ni bng gi Molotov ngh ngi ta chun y
ti lm ph ch tch Hi ng dn u Lin X. Stalin ng iu ny v
cng ni vi ti. Nhng ti rt khng mun s b nhim nh th v ngh
ca Stalin khng lm iu ny. Stalin dng nh theo li ti. Ti ni:
- ng ch Stalin, sp chin tranh. By gi ti t nhiu bit
Ukraina, ti hiu nc cng ho ny, bit cn b ca n. Ngi mi n s
phc tp hn. Ti c ch hn nu by gi Ukraina, hn l v ch ng ch
Molotov, mc d ng ch Molotov nhiu ln ti khuyn ti v ch ng ta.
Molotov c quan h tt vi ti, ng nh gi cao nhng hot ng ca
ti c Moskva, c Ukraina. ng thng gi in v Kiev v khuyn vi
vn no y. Chng hn, khi b nhim Dn u vin rung t Benediktov,
ng gi ti v hi:
- Anh ngh th no iu ny, anh c bit Benediktov?
Ti tr li:
63

- Ti bit. Dn u vin l ngi tt. Tt nhin, Benediktov c trn

iu lp tc t gim c lin hp v Dn u, nhng iu ny s l Dn u
tt, hiu bit, bit lm vic v t chc cng vic.
Cn vic Malysev. Lc y ng l k s trng nh my ni hi
Kolomen. Ti i n Kolomen v sau khi quay v Moskva nhiu ln k cho
Stalin v Malysev, v ng ta gy cho ti n tng rt tt. Sau Molotov gi
ti v quan tm:
- Anh ngh sao, nu chng ti iu ng Malysev lm Dn u vin
ch to my?
Ti tr li:
- Mt k s rt tt. Ti cho rng ng ta cng s l Dn u rt tt.
Cng nh th vi nhng vn khc, lin quan vi mi ngi m ti
bit. iu ny chng minh s tin cy v quan h tt Molotov vi ti. Ti
nh gi iu ny nh th. ng, Molotov thi y lm ti thch, nhng ti
khng mun v Hi ng dn u Lin X.
Stalin ng vi lun c ca ti v vic chin tranh sp xy ra v ni:
- Thi c, c Khrusev li ti Ukraina.
Khi ti chc mng Beria, chnh iu ny ng ta lm ti nh li:
- Anh cng b y i nh th phi khng? Anh khng mun? Th m
by gi li chc mng ti? Ti cng khng mun v Moskva, ti Gruzia
tt hn.
- Quyt nh b nhim c ri, v vic c c quyt nh. Anh
by gi l ngi Moskva, hy tm bit Gruzia ca mnh thi!
Beria c b nhim nh th. Stalin khi y suy ngh mt iu g
ngh. n thun ng khng lm mt ci g nh th. Hnh nh ng khng tin
Ezov hoc l khng phi l khng tin, m ch n thun cho rng Ezov lm
cng vic ca mnh v n lc ng y phi ngh ngi, by gi cn dng
ngi khc. Lc ti ngh Stalin mun c ngi Gruzin trong NKVD. ng
tin Beria, nhng qua Beria mun kim tra tt c cc vic Ezov. Sau khi b
nhim Beria vo Dn u ni v, ti gp ng ta khi ti v Moskva. Ti v ng
li c nhng quan h tt. ng k cho ti rng ngi ta bt giam nhiu ngi,
v than phin: u s l gii hn? Phi c dng li bng cch g , phi
thc hin mt iu g , ngi ta ang bt giam nhng ngi v ti. Ti
64

khng ng vi ng. Ti khng c nhng s liu nh th, nhng Beria ph Dn u ni v, ti tin ng v knh trng ng: y nh mt ngi cng
sn chn chnh, ng nhn thy rng cc v bt b sai c tin hnh, lm ng
tc gin. ng cng ni vi Stalin v iu ny. Ti bit chnh xc, mc d
ng tin ti, v iu ny khng c nhng cuc ni chuyn h. Sau ti
hiu rng y l mt cch lm ranh mnh: ng k v iu ny cho Stalin,
k dao vo c Ezov v chnh ng chim ly ch Dn u.
Stalin khng hi lng Ezov. Ezov ng vai tr ca mnh, v Stalin
mun thay nga gia ng, nhng tip tc i theo cng mt con ng v
thc hin cng mt vic. lm vic ny, ng cn n nhng nhng ngi
khc. Trc y Ezov, thay Yagoda, git nhiu cn b, trong s ny c c
nhng Chekist, tng lm vic vi Yagoda. Gi y cho Stalin (nh ti hiu
iu ny sau khi ng cht) cn kt liu cc cn b tng c a v ch
Ezov. Beria cng c dnh cho vic ny. Nhng chng ti thi y cho l:
mi vic ch ng l ngi Kavkaz, mt ngi Gruzin, gn Stalin khng ch
l mt ng vin, m cn l mt ngi cng dn tc vi ng. Nhng Stalin,
nh ti sau ny kt lun ngay sau khi ng cht, c nhng nhng mc ch
khc na. Nhng Ezov, trc ng l mt tnh ngi, ni toc ra l
ng say ru n ni, khng nhn ra ng na. Ti quen ng nm 1929, trong
thi gian hc ti Hc vin cng nghip, v thng gp ng ph trch Hc
vin. Hc vin thuc BCHT ng, cn Ezov ph trch Ban t chc
BCHT. Hc vin - ci l rn cn b, thi y ngi ta ni, v th ti thng
c gi ln BCHT gp Ezov, v ti lun lun thy ng s hiu bit.
ng l ngi thng thn, cng nhn Piter, nhng thi y iu ny c gi tr
ln, l cng nhn, vng, li l Piter. Nhng cui i, ng hon ton l mt
Ezov khc. Ti ngh, ng bit rng ci g s xy ra, iu ny nh hng n
ng n th. ng ta hiu rng, ng dng Stalin nh chic ru trit h cn
b, trc tin cn b bolsevich c, v rt lng tm ca mnh bng ru.
Sau ny ngi ta k cho ti nhng chuyn sau. Cui thi hot ng
ca ng, v ng b bnh. B cha bnh vin trong Kreml, nhng c
quyt nh, l ngay khi b kho, ngi ta s bt giam s bt giam. Stalin chp
nhn cch bt nh th. Qua nhng b v ca nhng nhn vt cao cp Stalin
c gng khm ph nhng m mu, khm ph nhng s phn bi ca
chng h - nhng nhn vt cao cp. Nhng b v phi bit nhng b mt ca
chng h v c th gip nh nc vch mt k th nhn dn. Nh th, cc
b v ca Mikhain Ivanovich Kalinin, Kulik, Budenyi, sau ny c
65

Zemchuzina, v Molotov. Ti thm ch khng bit, bao nhiu ngi nh th,

c l, s lng ln nhng ph n v ti, nhng ngi b thit hi do s v ti
ca chng mnh. Tt c b bn hoc lu y.
V Ezov bt u lnh bnh v chng bao lu phi xut vin, nhng
bng nhin cht. Sau ngi ta ni rng b b u c. Hnh nh th
Stalin v Beria ni rng trc lc b b u c, Ezov c r vo bnh vin,
mang cho b mt b hoa. l du hiu quy c - mt tn hiu rng b s b
bt. C l, Ezov on c v mun gt b nhng du vt hot ng ca ng
c th b phanh phui. Kh n th l cng! Dn u - k th nhn dn! Chng
ti cho l: mt khi b ta b u c, th b c ct ui v ct t kh nng
vch mt chng mnh. V li, cn ph thuc vo vic b ta c b u c hay
khng, Stalin t lu quyt nh, chng no m Beria l ph Ezov v Ezov ngi kt thc. ng khng Ezov na. Vic Ezov tip tc hot ng khng c
li cho Stalin, v ng mun thanh ton Ezov.
Ngi ta bt Ezov. Ti ngu nhin lc y Moskva. Stalin mi ti n
ti Kreml, ti nh ring ca ng. Ti n. c Molotov v thm mt ai
y. Chng ti n v ngi vo bn. Stalin ni rng quyt nh bt Ezov, mt
con ngi nguy him, v iu ny cn phi lm chnh xc ngay by gi. ng
lung cung thy r, iu him xy ra vi Stalin, nhng ng khng thn
trng, khi th hin mnh. Sau mt lc, c chung in thoi, Stalin cm
my, ni v bo rng Beria gi in ni n ri. Ngi ta bt Ezov, by gi
bt u hi cung. Lc mi ti bit, ngi ta bt khng nhng Ezov, m
cn ph ca ng. Trong s ny c Flinovski. Flinovski, ti t bit v ng
ny. Ngi ta ni rng ng l mt ngi ni ting trong ni chin trong qun
i, kho mnh, c mt so ln mt, thn hnh cng trng. Nghe k:
- Khi Flinovski, th Kobulov, mt ngi to bo, tm ng pha sau
v vt ng, sau tri ng.
V iu ny ngi ta k nh k cng no y ca Kobulov. V thi
y c chng ti chp nhn l s cn thit.
Cho rng chng ta c k th bn trong, nn vic bt u phanh phui
chng c quy nh khi bt qun nhn tn tui vo nm 1937. H gic ng.
H ni rng Yakir, t lnh Qun khu Moskva khi b em i bn v hi
xem ng ta phc v ai, th ng ta ni rng ng ta phc v qun c v nh
nc c, ng t thi bng tuyn b nh th trc khi cht. S tht,
Yakir trong nhng giy cui cng ca cuc sng h to:
66

- Stalin mun nm!

Sau b bn. Khi ngi ta ni li iu ny cho Stalin, ng chi ra
Yakir:
- Thng u gi, thng Juda. Khi git, d sao chng na theo hng
iu tra ca chng ta, th hin rng, hn phn bi Stalin, phn bi t
nc.
Bt u nhng hot ng ca Beria. Ci xay tht lm vic nh th,
mc d nhng cuc hi thoi xut pht t bn cht tng ln, chnh t pha
Beria. Beria khng ni cho Stalin mt ci g c v s kt n, s n p. ng
ni ting Nga rt km. Thng l th ny:
- Rt... ti nghe... rt nhiu git cn b... ci g s... ci g s... Mi
ngi s lm vic.
iu ny ng ni ng. Stalin hon ton cch ly mnh khi nhn dn
v khng giao thip vi ai c, tr tay chn thn cn ca mnh. Nhng Beria
bit tm trng ca mi ngi, ip vin ch ng rt nhiu n ni thm ch
kh ni, c bao nhiu. Cui cng chnh Stalin cng ni l c s thi qu.
Mt ln, ti khng nh theo l do no, Stalin bn mu vi ti v mt
vic. Hnh nh v rng c nhng chng c v ti. Khi ti i n v Ukraina,
cha c Dn u thng nghip. Ti rt knh trng Lusakov. Lusakov l
th trng thng nghip Moskva. Khi Badaev tip thm s hp tc,
Lusakov lnh o b phn hoa qu. y l mt ngi tt v rt hot ng.
Vic bun bn thi y rt ti, thc phm khng , i hi rt tho vt. Ti
hi Stalin:
- ng ch Stalin, liu ti c th mi Lusakov t Moskva lm Dn u
thng nghip ca CHXHCN Ukraina?
Stalin khng bit Lusakov, nhng nghe v ng ta t ti.
- c, c mi i.
Ti ngh v rng khi ng chuyn v Ukraina, ng s t trc ti
mt cu hi: khng ly mt ai t Moskva, tr nhng ngi BCHT ng
chn cho ti.
Lm vic ch chng ti khng lu, Lusakov b bt. Ti rt bun, v
rng ti ngh ng lm ng c vin Stalin. Trc y ti quen ng
Moskva v rt knh trng ng. V bng nhin, Lusakov - k th nhn dn!
67

iu ny i vi ti l mt c nh vo tinh thn. Th ? Ti nhn thy con

ngi ny, tin ng, knh trng... Sao, lm g? Ti khng nh, Lusakov ngi
t bao lu, cn sau ngi ta bng nhin ni vi ti l Lusakov c th.
ng v Kiev, ti tip ng, ni chuyn vi ng:
- Vng, ngi ta tha ti, ti khng c ti, ti l ngi trung thc. Ti
ngh tin ti nh tin trc khi ti b bt. Ti mun ni ht cho ng rng
khi ti b bt, th ngi ta nh v hnh h ti. Ngi t mt ci gh bng,
trn , dong chn ti, ti phi ng n chn dong chn ht. Nhc nhch
mt cht l h nh ti n ngt i v ng xung. V hnh h bng lm cho
mt ng, v p dng nhng phng php nhc hnh. Nhng anh c bit
ngi ta i ti ci g khng? H i ti khai ra ng, dng nh ng l ngi
mu phn, cn ti theo lnh ng i ra nc ngoi ci t mi lin lc.
Qu l, c trng hp nh vy, t khi ti cn lm Moskva. Chng
ti khng hnh v nhng hoa qu khc, trong nc khng c ht ging,
c bit l hnh. Ti khng nh, ai ni rng ht ging c th mua Ba Lan
v cc nc phng Ty khc, nhng cn ngoi t. Ti ngh Stalin cho
ngoi t v quyt nh c Lusakov. Lusakov mua ht ging, vn chuyn v,
v chng ti em v nc cng ho trng rau qu cho Moskva theo hp
ng. Lc y phng php nh th cng c lm, nh bt v: bt nhng
ngi thn vi nhng nhn vt cao cp, th l h quyt nh bt Lusakov,
ng ni mt iu g v ti. Lusakov t ra l mt con ngi vng chc, c
g khi y vn cn sng c. Tt nhin ng gp may. ng by gi vn cn
sng, nhng l ngi tn tt, v hu. Trong t ngi ta lm ng thnh
ngi tn tt.
Hai tr l ca ti Moskva cng b bt. iu ny ti xem nh
kim tra c nhn ti. Mt trong hai ngi - Rabinovich, mt ngi tr, tt,
khim tn. Ngi kia - Finkel, cng l ngi rt tt, rt trung thc v nhn
nhn, tnh tong. ng lm ch yu v xy dng, cn chnh bn thn li l
nh kinh t. Gii thiu anh ta cho ti l Vasinkovski, ch bt bo V cng
nghip ho. l t bo ca Sergo Ordzonikidze, Dn u cng nghip
nng. V sau Stalin hi ti:
- Ngi ta bt tr l ca anh y ?
Ti tr li:
- Vng, l nhng chng trai tt v trung thc.
68

- Hm? Nhng ngi ta a nhng chng c, h th nhn rng h

l k th nhn dn. H cng khai ra anh, rng anh mang h khng phi ca
mnh. Anh hon ton khng phi l Khrusev, m mt ai y.
Cc nhn vin Cheka lm iu ny k th nhn dn khng lt
vo v ln vt ti liu cho chng ti, ta nh c ai y cho h chng c. V
c chng c v ti, l ti c vt en no y trong tiu s cch mng ca
mnh.
Ti hiu li y ni ci g. Lc d ic, cng nghe nhng tin n
rng Stalin trc y tng cng tc vi mt v Nga hong v cuc vt
ngc ca ng khi nh t (ng phi thc hin mt s cuc vt ngc)
c t chc bi cp trn, v rng khng th lm bao nhiu cuc vt ngc
thnh cng. Stalin khng xc nhn, vic ngi ta ni bng gi, khi chuyn
tr vi ti, nhng ti gi thit rng tin n ny c ln n ta. ng khng ni
cho ti v chng, m ch n gin ni l chnh cc nhn vin Cheka ln vt
ti liu gi.
Trong Trung ng cho l th ny: Beria n v s lm sch tnh
hnh. Qu l, xy ra cc v bt b mi cc Chekist. Ti bit nhiu ngi v
nhng ngi ng knh trng. Bt c Redens, ngi thn cn Stalin. Redens
ly ngi ch c, Anna, cn Stalin ly c em Nadezda. Redens thng c mt
nh Stalin, v ti khng ch mt ln thy ng ngi bn n gia nh ca
Stalin, m ti cng c mi khng phi mt ln. V bng nhin ng c
chuyn t chc ton quyn NKVD tnh Moskva v c gi v Trung ,
Taskent. Sau ng b bt v b t hnh. Nhng ngi khc. Cng b bt.
Yakov, Arganov - mt ngi ng mn, mt Chekist cng. Trc y ng
lm vic Ban th k ca Lenin. Mt ngi thng minh, trung thc, im
m. Ti rt thch ng. Sau ng l Ton quyn c bit v iu tra, ph
trch vn ng u cng nghip. y ng l mt iu tra vin! ng
khng cao ging khi ni chuyn v cng khng chp nhn nhc hnh. ng b
bt v cng b t hnh.
Beria thanh ton nhng vy cnh ca Ezov (theo ngha l git) cn b
Chekist ngi Do Thi. Nhng cn b tt. Stalin bt u, hnh nh mt tn
nhim NKVD v quyt nh nm cng vic ca mi ngi trc tip t sn
xut, t my tin. l nhng ngi khng tng tri, hon ton khng pht
trin v mt chnh tr. Stalin a ra nhng ch dn ch dn lm vic v ni:
- Ch yu, bt giam v i nhng li th nhn.
69

V tt c h lp tc lm theo. Nh ngi ta k cho ti ni v cuc

hi cung Chubaria, iu tra vin gii thch:
- Ngi ta ni cho ti, nh n n khi n th nhn rng n l k th
nhn dn, th l ti nh n v n nhn ti.
NKVD c nhng cn b nh th. Sau ly vo nhng ngi
c chc v ng. Gung my khi ng v trong s cn b ng thc t
t ngi khng c t vt.
Ti nh, chng hn, mt trong nh th. Vysinski gi cho ti:
- ng ch Khrusev, chng ti cn cn b, v ti mun iu ph ca
mnh l Rudenko, cng t vin Lugansk.
Rudenko Ukraina l ngi kh, v ti nghe v ng ta. V th ti
ngh khng chn ng v Moskva. Bn thn chng ti c ng ti
Ukraina. Sau ny ti thng bo:
- Cc ng ch, c l, bit rng v Rudenko c tng i nhiu t
liu? Nhng ngi b bt v b t hnh khai ng ta l k th nhn dn. Cc
ng ch bit khng?
Vysinski tr li:
- Ti bit, nhng ti ngh rng y l iu vu co.
- Ti cng ti ngh rng y l iu vu co. Nhng vic iu v
Moskva th sao? Cc ng ch xem nh gi s vic s nh th no?
ng l Vysinski nht gan, v Rudenko li Ukraina. Chng ti iu
vo Vin kim st CHXHCN Ukraina vi l do l c nhng chng c v ng
v theo di ng. Sau ng tr thnh Vin trng Vin kim st Lin X v
lm vic cho n by gi chc v ny. Nhiu ngi trung thc b bi nh
v vu co nh th. Ti ni khi nhng ngi m ngi ta iu vu co h,
tng l nhng ngi trung thc, nhng ngi ta lm tn ph h v th xc
v tinh thn, nhm phc v cho cng vic bn thu v vu co nhng ngi
bn ring.
Ngn gn, cng vic git cn b tip tc. V tip tc gn nh n
trc khi Stalin ch, ch c nhng thi k khc nhau bnh din khc nhau.
S lnh o Ukraina, v ng cng nh x vit, b git hon ton: cc cn
b BCHT CS(b) Ukraina, cc b th, Cc trng ban. Ch tch Hi ng
dn u CHXHCN Ukraina Liubchenko b bn. Khi ngi ta rt Kosior v
70

Moskva, th bng nhin mt thi gian sau i pht thanh trc y mang tn
Kosior, chuyn sang c gi ci tn trc y v n gin mang tn i
pht thanh Kiev. l tn hiu, l Kosior khng cn na. Bn thn ti cng
bit ch theo tn hiu l Kosior b bt. Nhng chnh ng l ph ch tch Hi
ng Dn u, l ph Molotov. Postysev c triu hi t Ukraina v c
gi v Kuibysev. ng b bt cng b git. Khataevich, b th tnh
Dnepro-Petrovski, cn b cao cp, cng b bt. Nhng chnh Stalin knh
trng ng ta. Ti nh, ti mt Plenum ca ng, Stalin gi ng l dng s
v kh nng tch tr ng m Khataevich lm c Kuibysev.
Kuibysev khng c ng. Khi c mt on tu ch ng v Sibiri v Vin
ng. Khataevich ct li cho Kuibysev mt s lng toa nh vy gii
quyt c vn . y l qu l s vi phm k k cng nh nc. Stalin
pht biu:
- Chng ta c nhng dng s nh th, nhng ngi khng xem ch li
chung, m lm v li ch ca tnh mnh, Khataevich th y!
Dnepropetrovsk Khataevich c uy tn ln. l nh hng bin v
nh t chc gii. Sau - Pramek, t Donbass, mt cn b ln. Trc ng,
theo ti, ti Donbass c Sarkisian, cng cn b ln, mt ngi rt hot ng,
lm vic tt cho Donbass. Cherniavski, b th Odessa, sau tnh u Vinius,
cng b git. Liubchenko trc khi t st, vit my ch cho Cheniavski
ngh, nu c g xy ra, ng qun con trai ng. ng c cu con trai 15 tui.
Khi bt Cheniavski, ngi ta tm thy mu giy v tm lun cu b ny.
Moskva v ngoi Moskva git tt c b th qun u. Ti by
gi ti khng th m c c th, nhng thc t tt c b git. Ti c
bit chn ng, khi ngi ta bt b Kogan. Kogan vo ng t nm 1907,
mt con ngi cc k trung thc v nhn hu. B lm vn vn ho. Trong
thi gian b mt trc cch mng, Kiev, Kaganovich thu nhn bi ging
v chnh tr-kinh t hc t Kosior v Kogan. C lc Kogan l v Kuibysev.
Ngi ta ni rng b th nhn lm hi. Nhng sau khi Stalin cht, ngi
ta li lu tr ra, v bit rng b chng th nhn mt ci g c, m cn vt b
nhng iu buc ti phn cch mng v gi nhng ngi bt giam b l pht
xt. B cng b t hnh. Soifer, b th Qun u Lenin, thnh ph Moskva, mt
lo thnh, mt ng vin t 1905 hoc 1903. Khi Sidelnikov B th tnh u
Tula b bt, ngi ta ly Soifer v lm vic Tula. Cng ti gi Soifer n
. V bng nhin ti bit Soifer cng b bt. Nhng chnh Soifer - theo
ng ngha, l mt i vi c lng tm, mt ngi trung thc. V bng
71

nhin ng l k th nhn dn? Nicolai Aleksseevich Filatov, Ch tch tnh u

Moskva, sau ng l Hi ng ton quyn kim tra cng Rostov. ng cng
b bt v cng b git.
Kulkov - mt ngi hot ng c Moskva c thm nin b mt,
c iu ng sang thnh u, cng b bt. Ti by gi cng khng th nh
tt c, c nhiu ngi Moskva. Trc tin a h ra thay th nhng ngi b
bt k th nhn dnlm ch da cng c cc t chc ng, cn sau ,
khi h n, bng nhin chng ti bit, h cng b bt. Simochkin cht nh
th. Ngi ta a ng t Moskva v tnh Ivanovo-Voznesensk, v bt ng ta
bt. Nhng Margolin, bn thn ca Kaganovich th sao? Ti bit ng ta
Kiev, sau chng ti cng hc ti Hc vin cng nghip. ng c iu
v lm B th th hai Thnh u Moskva trong thi gian khi ti b th th
nht. Sau ng c a v Dnepropetrovsk cng c ng b a
phng sau khi Khataevich b bt v b git. C th lm mt cun sch ln,
nu ch lit k tt c cn b ng, b x t trong nm nhng y.
Ti hu nh khng cp y nhng cn b qun s, v rng ti t
bit h. Trong s , ti bit r ch c Yakir v t lnh qun khu Belov.
Qun nhn thi y t chng ta, cc cn b ng, ng xa, chng ti t giao
thip vi h, thm ch vi t lnh qun khu Moskva. Chi khi no pht sinh
nhng vn g y qun i, th tm n ti. Ti v h cha bao gi ny
sinh vn . S tht ti bit Velichev, mt qun nhn. ng l bn thn ca
Yakir, cn khi ng xut hin Moskva, ng r thm ti, v ti quen ng t
hi Kiev. ng lm vic Phng chnh tr Qun khu Kiev nhiu thng, khi
ti l ng u khu vc Kiev. Velichev xut thn th m Donbass, tham gia
ni chin. ng cng b bt v b git.
Sau xut hin nhng ti liu, theo ti c mt bc th gi BCHT
CS ton Nga (b) Lin X. Trong th ny m t cuc u tranh vi k th
nhn dn, l s kin qui g, cuc u tranh ny, nh ngi ni, k th nhn
dn leo cao vo c quan Cheka v git nhiu cn b trung thnh. Gi y
tt c u ri beng, v kh c bit u l ng sai. iu ch yu i vi
ti l ch chnh Stalin lm cho tt c ri rm. Trong mt s trng hp,
chng hn trong v cn b qun s cao cp, ng qu l tin rng nhng
qun nhn - k th nhn dn, b c li ko, nhng ngi ny c Hittler
chun b phn bi t quc, khi qun i Hittler tn cng Lin X. Ca ngi
v gn cho cng lao ca Stalin rng ng c kh nng vch ra iu ny. Sau
qu l ngi ta tng tng mt cch ht sc n gin. Phng php ny
72

tng c bit trong lch s: ngi ta ln vt ti liu cho ti liu k th ca

mnh, k tn nhng nhn vt dng nh lin quan vi tnh bo nc ngoi,
dng bn tay k th trn p nhng lnh o ti nng nht ca qun i. Bng
phng php thanh trng tng t ni chung tnh bo c s dng rng ri.
Tnh bo chng ta cng dng phng php ny chng li k th. Phng
php nh th rt c tc dng. Ging ht tnh bo Hittler qung ti liu cho
Stalin (theo ti, qua Benes. Tng thng Tip khc). Th l nhng
ngi v ti b x t.
Th l hp Plenum BCHT ng. tranh lun nhng phng
php thnh trng ca NKVD v thng qua mt cch gii quyt thch ng:
ngng! Plenum kt thc, ngi ta nghin cu cch gii quyt ti ch, cn
nhng phng php vn nh c, cc iu kin vn nh c b ba kht ting.
Khng c to n v iu tra, ngi ta c bt giam mi ngi, ri hi cung,
ri kt n mt trong nhng ngi ny. Cng t vin cng lm nhng vic hn
mt. ng ta khng c mt cht nh hng v khng th theo di tnh hp
php th tc t tng, vic bt giam v.v... Tnh hnh l nh th, ci cho
php Beria k tc ci iu m trc n Ezov lm.
Chnh Beria sau ny Plenum thng ni rng vi s cm quyn ca
ng ta, nhng vic n p v cn c c tm ngng:
- Ti thng bo vi ng ch Stalin v ni: y chng ta dng c
khng? Bao nhiu cn b ng, cn b kinh t, cn b qun s b git.
Nhng sau Beria tip tc nh trc khng phi trong din nh nh
trc y. ng l khng c s bc thit no c, v rng trc Stalin trn
y, bo ho bng s chuyn quyn ca mnh v bn thn ng, hnh nh c
cht khip s hu qu. ng by gi mun km li s n p v tin hnh mt
s bin php. Nhng ng khng th dng li c, v rng ng s k th, do
chnh ng t ngh ra. Ti ni t ngh ra, nhng h c th tm nhng ngi
ti toe v ni:
- G th, khng c k th sao?
Khng, k th c ch. Chng ti chin u vi chng v tiu dit k
th. Nhng iu ny phi lm bng iu tra, bng phng php nh nc,
bng to n, v bng xt hi trung thc, khng phi n thun xng vo nh,
tm c ngi ta v y ngi ta vo nh giam, ri nh p, nh cho
k ra chng c v, da vo nhng chng c nh th, chng c c xc
73

nhn t no no c, kt n ngi ta. y l s chuyn quyn. Ti kin quyt

chng iu ny.
Ti nh nhng ngy u tin ca cch mng. S tht ti sng
nhng ni khng h xut hin phn cch mng, nu khng tnh n li pht
biu ca th lnh ngi Kazak sng Don Kalednin rt n gin c
phn loi, ai l bn, ai l k th. S lm hi, c th c, v tn ti, nhng
khng ng k. Vng khng c n th cng nh vy thi, trong t tng
nt v. Sau - ni chin. N cng phn ho mi ngi v n gin ho
cuc u tranh. Ai u tranh vi ai, ai l bch v, ai l Hng qun, lp tc r
ngay. Chnh cuc sng tin hnh phn chia giai cp. C k th vo pha sau
v u tranh vi chng. u tranh, cn thit bo v thnh qu cch mng
bo v nh nc v sn cch mng.
V bng nhin trong thi k, khi ng u cng nghip kt thc, v
tin hnh tp th ho, th thm ch bin mt s i lp trong ng v nh
du s duy nht c quyn hon ton ca hng ng ng v nhn dn lao
ng Lin X, khi bt u chnh xc s thm st. iu ny khng phi s
tip cn giai cp. Nhan danh giai cp, nhn danh thng li v s cng c
thng li v sn ngi ta cht u, c ai na? cng nhn, nng dn v tr thc
lao ng.
T khi Beria nm quyn Dn u ni v v loi b Ezov, u tin trt
ti bt b hng lot v t hnh ln u Ezov. Nhng ci g trc y c
lm c lm Gruzia? Khi ti i n Gruzia sau khi Stalin cht, th nhng
cn b Gruzia m ti quen nm 1934 Tbilisi, khng cn ai c, theo ti,
thm ch khng cn sng na. Sau khi bt Beria nm 1953, mt ngi
Gruzin no y gi mt bc th ti BCHT ng, tn ti. ng m t
rng Beria git cn b Gruzi v hn bc qua xc ng i vo chnh
quyn. Beria - y l k th nguy him, to ta s tn nhim tuyt i vi
Stalin. Ti khng bit bng cch no hn quyn r Stalin. C th l cng dn
tc?
Ti kh gii thch mi hon ng ca Stalin, ng c ca ng. Thnh
thong ng cng ni nhng phn tch tnh to v nhng v bt b v i ln
phn tch chng trong nhng cuc ni chuyn vi ti. Nhng ng khng hiu
mt ci g c. V ng git cht nhng ngi b bt ny lm g? ng
git cc cn b trung thnh vi ng, v a nhng k hm quyn, hm li
kiu Beria vo ch ca h. Chng c l h l nhng ngi tin cy hn? ng
74

git Sergo Ordzonikidze, bn thn ca ng lm g? D Stalin git nhiu

cn b Dn u cng nghip nng di quyn Sergo Ordzonikidze, mt cn
b m Sergo rt tin. T hnh anh rut Sergo, sau nghi ng c Sergo v y
ng ta t st.
Hn na, theo mt ti thy, Alesa Svanidze, ngi thn cn ca Stalin
l mt ngi kn o v im m, mt tr thc Gruzia, em trai ngi v u
ca Stalin, cht t lu. Ti khng bit b, tt nhin. Alesa thng c mt
ch Stalin, ti thy ng khng phi mt ln. C th nhn thy l Stalin
rt thch chuyn tr vi Alesa. H thng ni v Gruzia, v lch s, vn ho
ca n. Ti khng nh, Svanidze hc hnh th no nhng ng l mt ngi
c vn ho, uyn thm, v l mt ngi bn ca cc con ca Stalin. Ch
Alesa, nh bn tr thng gi, ng thng qua m ch Stalin. V bng
nhin Alesa tr thnh k th nhn dn, ngha l, thnh k th ca Stalin.
Chnh l Stalin v nhn dn - khng tch ri nhau. Khi ti bit v vic bt
Svanidze, th trong nhy mt. Sao th? Mt ngi khng gy ra ng vc no,
th m ng cng c th l k th nhn dn? Nhng Svanidze tr thnh k
th nhn dn trong mt Stalin v b bt. iu tra kt thc, ng b kt n v b
bn. Stalin d sao chng na cng dao ng. Stalin kh nhn ra v sao Alesa
Svanidze kt bn vi ng tng y nm v bng nhin thnh k th ca Stalin,
k th ca ng, k th nhn dn? Stalin sau ny thng quay li ch
ny: sao li th, Alesa bng nhin - gin ip? (ngi ta gn cho ng, hnh
nh, gin ip Anh). Beria tu mun lm g th lm, gi thit nh th cng
ln vn. Stalin xut hin ng vc v cn c. ng hi Beria:
- Trong cc ti liu trnh ti ngi ta vit l chnh Alesa th nhn rng
hn l gin ip phi u c ti. Nhng hn c th lm iu ny hon ton
khng vi vng. Nhiu ln hn c c hi ny, hn ng ch ti khng t ln.
Th sao hn khng lm iu ny? Liu c th, hn khng phi gin ip?
Beria gii thch:
- ng ch Stalin, gin ip c nhiu dng, c nhim v khc nhau.
C nhng gin ip, nhiu nm nm im, to ra s tn nhim v sng quanh
mi ngi, m hn ta phi git mt thi ng nht nh. Alesa Svanidze chnh xc l ip vin nh th, ngi cn khng th hin bn thn, m,
ngc li, gi yn lng. Khi hn nhn tn hiu, lc y mi thc hin nhim
v c giao.

75

Tt nhin, v nguyn tc, c nhng ip vin nh th, v rng chin

thut tnh bo mun hnh mun v. Tnh bo s dng tt c cc phng php
c c lm hi k i ch ca mnh. Nhng khun mu ny, r rng
khng khp nhau vi v Svanidze. Stalin cui cng ng x t Alasa. V
d sao chng na Stalin, hnh nh vn cn ng vc no y. ng ni Beria:
- Anh thay mt ti ni nu hn sm hi v k ht th hn s c hn.
Sau mt thi gian Beria bo co l Svanidze b bn; ngi ta ni li
cho Svanidze li Stalin, ng nghe v tr li:
- Ti khng n hn v iu ny. Ti c th n hn ch, nu ti mt
ngi trung thc, khng lm g chng ng, chng nhn dn, chng Stalin?
n gin l ti khng thy, ti phi n hn.
H bn ng. Stalin sau ny ni:
- Alesa th y, hy nhn i! Mt tr thc, nhu nhc, li th hin s
cng rn nh th. Thm ch khng mun tn dng kh nng cn li gi mng
vi iu kin n hn. Hn khng n hn, n hn. Mt con ngi nh th.
Stalin c tht chn thnh hay khng, ti khng bit. Svanidze l mt
ngi thng minh v hiu r rng nu ng sm hi, th cng ch cht, nhng
sau mt thi gian, v ng n gin khng mun bi nh thanh danh ca mt
ngi cng sn.
Lakoba, mt ngi rt gn Stalin, knh trng Stalin l lnh t ng
ca nhn dn Abkhazi. Stalin hon ton tin ng. Lakoba, khi v Moskva,
lun lun ch Stalin, hoc ti cn h, hoc nh ngh cui tun. Khi Stalin
i Sochi, th Lakoba, sng khng phi Sukhumi, Gagr m Sochi, cnh
ca Stalin. Lakoba mt tay bi-a kh. ng i mang theo gy bi-a, c xp
ch Stalin, nh nh mnh, v chi khng thua. l mt ngi m yu, ic.
Ti khng ng v pha Lakoba, nhng chng ti cng c nhng quan h tt
vi ng. Ti thm ch ti nh, c ln ngh lc Gagr, lc Sochi, ng mi
ti, v ti n nh ngh ca ng, cn ng p l n ti mang theo v v con
trai. Sau ng cht. Cht v cht. Tt c mi ngi c th cht, khng loi
tr. Nhng y mi l ng quan tm: sau ny ti bit khi ngi ta trnh
Stalin rng Lakoba cht, th ng cng thng tic, nhng khng c bit. Ci
cht ca ng khng lm au lng nhng ngi thn nht.
Sau mt thi gian bng nhin Beria to ra v v Lakoba: dng nh
ngi ny l ngi mu phn. Ti by gi khng nh c th nhng s kin
76

no dn n bng chng ng l ngi mu phn mc d ng cht, nhng

thng ng ta lm g. Th l Beria lm iu ny? ng ta ra lnh o xc
Lakoba, thiu xc ng v vt tro i: i vi k th nhn dn khng c ch
thm ch t Abkhazi! Sau chin tranh ti bit r thm Beria, ti ngh rng
Beria o xc Lakoba, khng phi v s cm th vi ng. ng ct giu b
mt, c l s rng Stalin c th ny ra nh ra lnh o xc v lm phn
tch bit v c g Lakoba cht? C th ng b u c? Ti ngh rng Beria
s iu ny, mc d Beria, v Ezov rt gii li cc v vic nh th. H c cc
bc s, nhng ngi theo yu cu thay th cc c quan c th con ngi v
to nhng c quan ny b u c, hoc nu cn - khng b u c,
chng minh mt iu mong mun: vi ngi ny qu l b ngi ta u c,
trnh vic nh ngi y cht t nhin. Lc y h tha khae nng khng kinh
nghim lm. V th l Beria gy ti c v lm nhng iu tin: con trai
Lakoba, cng b bn theo lnh Beria. Ci g thc y Beria thanh ton
Lakoba? Lakoba l ngi rt gn vi Stalin, gn hn Beria, v c th ni v
cc v vic Gruzia, c th ni ht v hot ng Beria Gruzia. Nhng
Beria khng mun iu y. Beria mun chnh ng l knh duy nht thng tin
v tnh hnh Gruzia. Th l Lakoba l nn nhn. y l s kt n ring ca
ti. Ti c th ch xy dng gi thuyt trn c s linh cm, ch ti khng c
bng chng tang vt bng chng no c.
Vi v Zemchuzina. Zemchuzina - v Molotov, nhng c bit
khng phi v l v Molotov, m l mt ngi d nhn ra. By gi b cn
sng, nhng v hu. B l mt ph n tr, v chm ch, l mt ng vin tch
cc, lnh o cng nghip m phm. Sau b tr thnh Dn u vin cng
nghip c. Mt ph n kh phch. Ti tip xc vi b nhiu ln, khi cn lm
b th thnh ph Moskva. B gy cho ti n tng mt cng nhn tt v
ng ch tt. Mt iu d chu l - khng bao gi cho ngi ta cm thy b
ch l mt ng vin thun tu, m cn l v Molotov. B chim c v tr
ni bt trong t chc ng Moskva bng nhng hot ng c bit v ng
v nh nc. Stalin knh trng b rt cao. Ti thy iu ny khi chng ti gp
nhau. i ln Stalin, Molotov, Zemchuzina v ti cng nhau Nh ht ln,
l ginh cho Chnh ph. i vi Zemchuzina c mt kt lun: v mt u
vin B chnh tr khc him khi c mt l Chnh ph, cnh vi Stalin. Tht
ra i khi cng v Vorosilov Ekaerina Dadyvovna, nhng him hn
Zemchuzina. Trn ngc Zemchuzina y hun chng, nhng tt c u
chnh ng v khng gy ra mt s m tiu.
77

Bng nhin, ti v by gi khng th no gii thch ti sao Stalin li

thnh n vi Zemchuzina. Ti khng nh, ngi ta buc b ti g. Ti ch
nh ti Plenum BCHT ng (ti thi y cn lm vic ti Ukraina) nu
vn Zemchuzina. Ngi pht biu buc ti c th b l Skiriatov - Ch
tch Hi ng kim tra ng thuc BCHT CS ton Nga (b). Skiriatov lo thnh bolsevich, nhng Stalin bin ng thnh chic di cui ca mnh.
ng cht, chnh v cht, ng lm mi ci theo Stalin ni, v ng nh iu tra
vin, iu tra v Chubaria, bng s qu quyt ca mnh li ra nhng li
th nhn v nhng ti khng tn ti. i lc Stalin cn Ban kim tra ng v
qu l sau ny loi ra khi ng nhng ngi buc ti, khi xc nhn l c
s nghi ng. Sau ny khng tc trn u m ht vic Skiriatov
lm. Nhng vic khng b c gii quyt. V bao nhiu trng hp
nh th! Cht hng nghn ngi!
Zemchuzina pht biu ti Plenum t bo v mnh. Ti khm phc b
trong thm tm, mc d thi y ti tin Stalin ng, v ng pha ca Stalin.
Nhng b bo v mt cch dng cm phm cht ng v th hin c tnh rt
mnh... Ngi ta b phiu loi b ra khi Hi ng trung ng khu CS
ton Nga (b), v u vin d khuyt BCHT. V mi ngi, tt nhin, thng
qua quyt nh, m nhng ngi bo co lm. Ch c mt mnh Molotov
b phiu trng. Sau ny ti thng nghe ngi ta qu trch Molotov v
trc tip trc mt, v sau lng: l u vin B chnh tr v BCHT, m
khng thot khi quan h gia nh, gi chc v cao chng ng m khng
th phn xt sai lm ca ngi thn ca mnh.
V ny vn cha kt thc kt thc. Stalin dng cch hn h, nhm xc
phm lng t i ca Molotov. Nhn vin Cheka, ba ra mi quan h ca
Zemchuzina vi tay gim c thn vi Molotov. ng ny c mt ti cn h
Molotov. Li ra nh sng nhng quan h trn gng, v Stalin gi nhng t
liu ny cho cc u vin B chnh tr, ng mun lm nhc Zemchuzina v
chm chc, ng vo lng t i ca Molotov. Molotov th hin s vng
vng, khng b nghing ng vi s khiu khch v ni:
- Ti khng ti tin iu ny, y l iu vu co.
Tc phm ny c vit bi c quan NKVD, Molotov bit r hn
ngi khc, hnh nh ng c thng tin, v th hon ton tin rng ti liu
c sn xut. Ti ni y v iu ny ch ra rng thm ch nhng bin
php nh th c s dng. Tm li, c tt c cc phng tin t c
78

mc ch, trong trng hp nu - loi b Zemchuzina. Sau chin tranh

ngi ta li n p b, v iu ny ti s k sau. Nhng y l vn khc,
m ti cng c nhiu thng tin.
chn dung ca ca Stalin c r thm, ti mun k thm v
Nicolai Aleksseevich Filatov, ng vin t 1912 hoc 1914. Chng ti quen
nhau, khi ti lm vic Moskva l b th Qun u Bauman CS ton Nga
(b), cn ng l b th, theo ti, Qun u Lenin. Khi ti ln lm b th ng b
thnh ph, Filatov v lm B th ng tnh. Ti bit ng kh r. l mt
ngi n ng cao, p trai, c b ru Php. Chng ti gp nhau khng
nhng v cng vic, m cn tng sng nh ngh cui tun, cng trong mt
ngi nh Ogarev: ti - tng trn. Kolkov (b th ng b thnh ph) - ch
cu thang, Bulganin - nhn xung, i din Bulganin - Filatov.
Stalin c quan h tt vi Filatov. Filatov c tnh o l, nh chng ti
thi y cho l th, lun lun mang theo my nh. Trong thi gian diu hnh
Qung trng ng nht thit xut hin cng my nh v chp cuc diu
hnh u vin B chnh tr, thnh vin Chnh ph v, tt nhin, c Stalin.
Stalin, i khi, a:
- Filatov n y, by gi bt u chp.
Filatov ci v by gi bt u chp. Mi ngi quen vi iu
ny. Sau ng c c v Rostov lm ton quyn Hi ng kim tra vng
Bc Kavkaz. l mt rt chc v ln thi y, nhng bng nhin Filatov b
bt v mt tch... Tt c nhng ngi, m Stalin bit l c quan h vi
Filatov, l nhng ngi tt v tin Filatov - bng nhin b b git! Nguyn
nhn g y? Chng c l Filatov tr thnh k th nhn dn? ng c no?
y l mt ngi v sn Moskva tham gia hot ng b mt trc cch
mng, sau tham gia ni chin, xy dng nh nc x hi ch ngha, c
a ln chc v kh cao ca ng. C th ni tnh nhu nhc ring ca ng,
hoc cn thn? V tt. S thi thc no khin ng ny sinh s thay i?
Khng c s thi thc no c, c g Filatov cht, nh hng trm, hng nghn
ngi khc? Nguyn nhn ch c mt. Suy ngh ca mnh v iu ny ti ni
sau.
C th, thi y nm 1939 hoc cui 1938. Ti v Donbass. Ti v
vng t qu hng, ni ti sng thi th u v thanh nin. Mun gp cng
bn ca mnh, vi nhng ngi cng ti lm vic nh my Boss, cc m
: Uspenski, Podsolkov, Gorskovsk, Pastykhov, m s 11, s 31,
79

Voznesenk. Thi th u ca ti tr qua . Nm ti 16 tui, b ti a ti

ri lng vo Donbass. Tui th u v, v thanh nin ca ti Donbass. Ti
vo hm l, nh li qu kh, gp th ch bin, ni chuyn vi th gng l,
nghe ccc hp ca h, sau ra khi hm l, v nhn vin Cheka cng vi
ti, kt thc. Mt ngi trong h (qun h tn ca ng), lm vng Stalin,
li n tng mt ngi thng minh, c hc thc. ng v bo co cho ti
v mi vn .
Cng vi ti c Serbakov, sau c iu v Donbass, ri sau
na v Moskva, sau khi ngi ta bt B th ng tnh Moskva v ng u
thnh ph - Ugarov v Moskva thay th ti, khi ti v Ukraina. Trc y,
Ugarov l ngi Leningrad, l b th ng u Leningad, tng lm vic vi
Kirov, cn sau vi Zdanov. Ugarov gy cho ti n tng rt tt. Khi ti
lm vic Moskva, chng ti thi u vi nhau. Thi u thun thu hu ngh.
Ti thch ng, Ugarov cng qu ti. Mi vic tt p, ngi ta chn Ugarov
v th , bng nhin Stalin gi ti:
- V ngay Moskva, chng ta khng yn n vi Moskva.
Ti v. ng ni vi ti rng Ugarov l k th nhn dn, kinh t
Moskva b b hoang, Moskva ( l ma thu) khng c khoai ty khoai ty,
khng c hoa qu. Khi ti l ngi lnh o Moskva, chng ti gii quyt
thnh cng vn ny v Moskva m bo khoai ty, bp ci, v cc hoa
qu khc. S tht khng phi nhiu mt hng, nhng theo mc thi y
nhng thc phm thit yu chng ti m bo.
Ch tch Mossoviet thi y, theo ti, Sidorov. Khi ti l ngi lnh
o cc c quan Moskva, ng lm vic gim c mt lin hp sa v sn
phm ng vt. Sidorov l ngi khng xu, nhng y l nhn xt ba phi,
cn cho ti hi tng. Stalin ni vi ti:
- B tt c li Ukraina, khng xy ra g y u, ch chng ta ti
Moskva trong tnh th tuyt vng. Anh s c b nhim ton quyn
BCHT ng v vn Moskva, ng i khi chng no cha c d
tr khoai ty v hoa qu cho ma ng th .
L lng tht, mt cuc ni chuyn. Nhng l lng khi ti gi cho
Molotov, ng hi ti:
- Khi anh i khi Moskva, anh c duy tr mi lin lc vi hn khng?
Ti tr li:
80

- Khng, chng c lin lc g c.

- Nhng v sao?
- Chng ti c mt quy tc th ny: nu i khi ch c, th mi lin
lc vi n b ngng hn khng quy nhiu s lnh o mi. S lin lc
cn c duy tr khng phi vi tng c nhn, m vi BCHT.
- Ugarov l k th nhn dn. Nu anh c lin quan vi Moskva, th, c
th, chng ti nhanh chng bit vch mt hn.
- Ti, t Kiev vch mt kh hn Moskva, gn cc ng ch.
Nu qu l ni iu ny, ngi cn phi chu trch nhim l trong cc
u vin B chnh tr, th chnh thc ghi nhn rng ngi ch trch nhim l
Zdanov. ng l b th tnh u, Leningrad, b th BCHT. ng cn l b th
thnh u Leningrad. Ti cho rng nhng than phin v ti l khng c c s.
cng l s tip cn hay ho, cn tm ngi c ti, ngi ny gi thit
rng Ugarov tr thnh k th nhn dn, mc d ng khng phi l k th
nhn dn nh th, ng, khng th nh th.
Sau cuc gi ca Stalin, ti v cng tc ch trc y thnh u v
bt u lm tt c m bo thc hin nhim v. Ti c nhiu kinh nghim:
ti bit r Ukraina, Ukraina ni cung cp ln nht hoa qu. Ngoi ra, ti bit
cc cn b Moskva. Chng ti m bo ch n hoa qu, ti ngi Moskva
thi y khong na thng. Chng ti t chc Plenum tnh u. Stalin ni:
- Anh tin hnh Plenum v loi Ugarov khi chc v ca hn (Ugarov
vn cn cha b bt).
Ti t vn :
- Chn ai?
Stalin suy ngh lu, i i li li, lp lun c to thnh ting, ku:
- Serbakov.
Trc y Serbakov lnh o Siberi, trong tnh u. Khi ti v
Ukraina, ng v Donbass, tng cng.
- Lm i - Stalin ni - chn Serbakov ch anh.
- Nu cn, ng ch c ly. Cng c nhng chng c v Serbakov
y. Ngi ta ch Serbakov l k th nhn dn: chng c nh th, liu c
ng tin tng. ng ngh th no vi ng y.
81

Stalin li i i li li, suy ngh, sau ni:

- Thi th ny. D sao chng na, c ly Serbakov, nhng phi c
mt b th th hai ngi Moskva km Serbakov, ngi chng ta phi bit
r, v phi ni vi ng ta rng rng c nhng t liu ni l Serbakov lin
quan vi k th nhn dn, cnh bo ng ta theo di Serbakov. Nu c ci
g t ra nghi ng, hy ni cho BCHT.
Nhng ai l ngi th hai? Ngi ta hi Malenkov. Malenkov tr li:
- Popop.
Khi Popop lm vic ch Malenkov, Ban t chc, hnh nh l ph
ca Malenkov. Ti quen Popop, ni vi ng mt cch tin tng bo l, ng
v tnh u Moskva. BCHT tin tng ng, cn ng, mt khc, phi l con
mt ca BCHT, quan st Serbakov. Serbakov tng lm vic Moskva
trc y: tng l b th th nht Hi nh vn Lin X trong thi Macxim
Gorky. C va chm g gia ng vi Gorky. Gorky chng Serbakov, v
rng Serbakov can thip vo cng vic c th cc nh vn, v ng phi v
Lenigrad, sau v Sibiri v Donesk. Plenum din ra tt. Ngi ta chn
Serbakov. Nhng ti Donbass, theo ti, chng ti a mt ngi a phng
tng lm vic ch Serbakov, lm B th th hai tnh u.
Tr li Donbass. Ti lm quen nhng hot ng ca hm m v cc
nh my, vi cc cn b, i khp cc vng c, nh li qu kh, khi ti l
cng nhn v sau ny l cn b ng. Ti quyt nh i v Gorlovk. Ngi
ta ni cho ti, Gorlovk khng yn n vi b th Qun u. Ti ni vi th
trng NKVD a phng: ti n v ti xem xt, tho lun vi ngi y.
Ti n. Ti khng quen B th Qun u. Ti liu v ng ta, c. Ngi ta
cng cho ti xem, v th trng NKVD khng nghi ng, k th cha
cht, vn cn nhng t chc mu phn. Ngi ta bt ng ta khi ti n
Gorlovk (quy m chin dch rt ln). Sau mt vi gi, c bin bn hi cung
u tin, v ngi ny th nhn: ch ci ny... ci kia, ngi ny li ko
ng... ngi kia cng vi ng... v.v... Lc trong ban lnh o c 3 B th
Qun u: b th th nht, th hai v th ba. B th th nht khai l b th th
hai v ba cng b li ko v pha sng ta.
- Vic nh th ? - ti hi th trng NKVD.
- Vng, bit, nh th... nh th...

82

Bt c B th th hai. Sau mt thi gian ngi ta c cho ti nghe

bin bn hi cung. Ti ch n vic gii ngha s tha nhn ca B th th
nht v th hai trong vic phm ti, n ging nhau n tng ch, v c ghi
bi cng mt iu tra vin. Ti ni:
- Sao c th ging nhau n tng ch nh th? Liu iu tra vin
thm vn h ring r?
- ng cng bit, vic ny ch c mt ngi v mt iu tra vin, vit
theo mu.
i vi ti, iu ny t ra c nhng ch khut tt gy ng vc. V li,
c vn giy t, lp bin bn, theo thc cht, ti tin rng ngi ta th nhn
ra. C hai ngi u ch ng B th th ba - Gaevoi. Ti xem tiu s ng:
cng nhn a phng, mi ngi bit ng. Ti ni:
- Triu tp ng u.
Phin hp khu u tin hnh. Thnh phn khu u c nhng ngi tui
tng i ng knh trng. Ti ni:
- Tha cc ng ch, b th th nht v b th th hai (th trng
NKVD c th trnh by t m hn) t ra c lin quan vi k th nhn dn.
B th th nht l nh th ny... Mt t chc th ch vi t nc
dng nh do ng hnh thnh ra. Trc ng b bt. V khi nhng u
vin khu u, nhng ngi cao tui, pht biu nh th ny:
- ng ch Khrusev, chng ti khng bit h, h l nhng ngi t
u n, c c n ch chng ti, nhng Gaevoi ln ln lng ny.
Chng ti bit ng ta t khi , khi ng mc qun thng t, v chng ti bit
thn sinh ng. y l ngi ca chng ti, v chng ti bo m cho ng y.
Ti ni:
- c. Ln ny cc ng bo m, th th trng NKVD, c mt
y, cn kim tra mt ln na, v ng ai lm hng Gaevoi, di s m bo
ca cc ng.
Gaevoi c th t do. Sau mt thi gian ng c iu lm B th
th hai tnh u Stalin, cn sau , hnh nh, thm ch b th th nht. C th
by gi ti khng tip tc trnh by tt c v trng hp Gaevoi xy ra t
trc khi Serbakov n, v rng, theo ti, chnh Serbakov a Gaevoi lm B
th tnh u. Nhng vic khng phi ch l ng nghip ca ng. Bng
83

phng php nh th, k th nhn dn c to ra. V nhng t chc

ng cao cp, v nhng ngi lnh o cao cp thm ch nh ti, c a v
tng i cao (ti trong thi gian y l u vin B chnh tr) t ra c quyn
lc hon ton, cng c nhng ti liu, c cc nhn vin NKVD a ra, m
nhng nhn vin NKVD quyt nh s phn v ca ngi ny ngi khc
ng vin hoc khng ng vin.
Khi ti Donbass ti ng phi vic mt s gio vin Vin m
mang tn Artem (ti tt nghip khoa lao ng ca trng ny nm 1925),
nhng ngi, m ti rt knh trng, cng l k th nhn dn.
Trong s k s m, c Gerchikov, ngi Do Thi, nh ton hc rt
gii v rt kho mnh, nhn th ni thm, nh in kinh. Sau ng lm vic
cng nghip than v l mt k s m. Bng dng ng cng ri vo nhm
nhng ngi lm hi, nhng khng phi trong thi k chin dch khm ph
ngi lm hi, m l trong thi k vch mt k th nhn dn.
Dn u vin cng nghip nng l Kaganovich n Donbass, lm mt
bi pht biu ln, k ra hng chc k th nhn dn b vch mt v c tn
nhng ngi ny, trong s c c Gerchikov. Ti au lng nhn ra rng
Gerchikov, ngi m ti bit r v knh trng, cng l k th nhn dn. Ti
v Donbass cui nm 1938 v ngu nhin gp Gerchikov. Tuy nhin y
khng cn l Gerchikov nh trc na, ch cn bng dng ng. Ti hi:
- ng kho khng?
ng trng c v bun b, kn o. ng lm rm rng m yu, rng b
bt. Sau ngi ta k rng ng b nh p tn t, cp i sc kho ca
ng, chng bao lu th ng cht.
Ni chung chuyn i v Donbass c gii thch rng khng cn
nhng ngi lnh o cng nghip than v ch cn nhng ngi ph. Phi
a ra ngi mi. Kaganovich a ra nhng ngi tt v lng thin, nhng
t c o to, cha c hc hnh t t. Ngi ta a c Nikita Izotov,
mt cng nhn rt tt, mt ngi lao ng tin tin. Nhng l ngi lnh
o cng nghip than, tt nhin, ng khng thch hp. V Diuakov cng
c a ra, nhng cng hon ton khng thch hp. Ngi ta phn nn vi
ti v Diuakov:
- ng ch Khrusev, Diuakov gi mt k s. Ngi k s bo co vi
ng. V nu mt iu g ng khng va hoc ng khng hiu, ng ta ch
c mt lun c nh th ny: Anh nhn i, ti... pht vo mng anh y. V
84

mi ngi chng ti, k s, hai ln trong mt ngy m n ch ng, ng

pht n.
Ti ni cho Stalin rng khng th ct nhc nh th. Chng ti c cc
k s, h hon ton c th lnh o. Stalin ng vi ti. Ngi ta a
Zasiadko vo lon hp than Stalin. Sau chin tranh ng tr thnh ph ch
tch hi ng B trng Lin X, by gi cht. Mt ngi c nhc im
ln: ng ung ru sut ngy, mt ngi ng thng. Nhng l mt ngi
qun l hnh chnh v ngi t chc rt tt, bit ngh m mt cch tuyt vi.
Lc y, theo ti, ti Donbass c mt lin hp trong ngnh than v luyn kim,
ng u l cc cc k s mi. Ti khng tnh n v khng nh tn tui ca
mi ngi, lnh o lin hp hoc cht trong thi gian y.
Dn dn tnh th trong nng nghip v trong cng nghip bt u u
n nh. Cng nghip bt u thc hin nhng k hoch, c than, c luyn
kim, v ch to my. Nng nghip cng bt u ly li sc lc. Nhng cn
b mi c bnh vc, s n p c yu i. Cc v bt b cng khng trn
lan, dng nh ch la chn nhng ai b nhc n trong cc bin bn u
tranh khi bt v hnh quyt k th nhn dn.
Nng nghip tng dn. Mt hm, Dn u ti chnh Zverev gi ti:
- ng bn t bnh m trng, c bit bnh m gi v bnh sng b.
Vn l ch nhng thc phm ny c bn theo gi cao nh
hng ho ca b ti chnh, doanh thu t vic bn ny a vo tch lu
cng nghip ho. Ti cng nh li c ci ng khi cng chnh n tnh
hnh. V ng cc cng th: lu m thu mua hn 400 triu pud (n v o
lng c ca Nga, chng 16 kg). Trong thi gian l mt con s ln i
vi Ukraina. Sau chin tranh v quc, khi ti tr li cng tc ti Ukraina,
ngi ta cung cp khong 700 triu pud bnh m. Nhng y l thi gian
khc. Nhng vo thp nin 1930 Ukraina qu l ngi nui sng Lin X
theo cch ngh ng cc, ng v ni thm ch khng cn ni thm na.
Ngoi ra, cn trng nhiu hoa qu, thuc l, hng dng.
Khi ti v Ukraina v khi u cng v ca mnh B th BCHT
CS(b) Ukraina, c ln vin s Ukraina Paton gi ti. Trc y ti nghe
v ng, nhng cha bao gi gp ng. Ngi ta thng bo cho ti rng y l
mt ngi rt hay, nh ch to my gii, say m vn cu trc hn cu.
ng ngh ti tip ng, v ti tip ng. Mt ngi rn chc, c tui,
85

trng lng trung bnh, trng kin, mt nh s t, mt sc. Cho hi xong,

ng li t trong ti mt mu kim loi v t ln bn:
- y, hy xem, ng ch Khrusev, vin chng ti c th lm c ci
g. y l st vin (c l dy chng 10 mm), v ti hn n nh th ny.
Ti nhn mi hn. Bi v chnh ti l th luyn kim, ti thng gp
cc mi hn. y l mt mi hn l tng, v b ngoi nhn nh t giy.
ng ni:
- y l hn trong cht lng ph tr.
T cht lng ph tr khi ti nghe ln u tin. V Paton cn c
nhng pht minh khc. ng k, nhng kh nng mi hn lm tan di cht
lng ph tr, em li li ch nh th no, gim nh sc lao ng ra sao, nng
cao hiu sut lm vic v cht lng hn v ni chung, c bit l tin cy
ca chng. ng say m tng hn tt c cc cu trc st t kim loi en cu, v ko lm mi nh v v.v..., v chng minh, chng lm thun li
vic hn khng cn keo, v ra trc mt ti mt bc tranh, chng bao lu
ng ch to my hn t ng dng hn tu thu. Mt ca ng sng ln, li
ni ca ng y v t tin, ng buc nhng ngi khc tin vo tng ca
ng. ng bit cch t c kt qu ca mnh cho nhng ngi khng
phi l ngi chuyn m tin chng theo ng chng c ca mnh.
Ti b quyn r bi cuc gp v ni chuyn vi Paton, nhng tin b
ca ng, tng cch mng k thut. By gi ni rng Evgeni
Oskarovich - cha ca hn cng nghip ca Lin X. Con trai ng - by gi
l Ch tch Vin hn lm khoa hc Ukraina, hon ton xng ng vi ngi
cha ca mnh. Sau ci cht ca Paton (b) ti nhiu ln gp g vi Boris
Evgenievich nhiu ln nghe ng, ng cho ti xem nhng mu mi t c
trong lnh vc hn. Mt lot cng trnh ny vt xa gii hn ca vin, chng
c a vo rng ri trong sn xut. Ti cuc gp mt u tin Paton (b)
ni:
- Ti c iu phn nn. Gim c nh my kin trc kim loi DneprPetrovsk ti Kiev. Ti mi ng ta ti vin xem cng vic ca chng ti. Ti
mun biu din vic hn kt cu lim loi a vo nh my ca ng ta,
trc ht l hn t ng di cht lng tr lc. ng ta khng dnh thi gian
n vi ti v li chy v Dnepropetrovsk. Th y, nhng ngi x vit
thuc v nhng ngi mi. S p dng hn t ng em li s tit kim kim
loi, y nhanh xy dng v nng cao nng sut lao ng.
86

Ti tr li:
- Cm n anh ni cho ti. ng gim c nh my sng mai s c
mt ch ng.
Ngay lc c mt ng ti gi Zadionchenko b th tnh u DneprPetrovsk. ng l ngi rt hnh ng, hiu ngay bn cht cng vic v tr
li:
- By gi ti s gi ng ta, sng mai ng y s c mt Paton.
Hm sau gim c li bay n Kiev. Paton hi lng gi cho ti v ni
rng ng gim c ny ang ch ng, v h tm thy ting ni chung.
Cuc ni chuyn vi Paton gy cho ti nhng n tng mnh. Ti
vit th cho Stalin, trong ni ht tt c ci g m vin s k cho ti v ci
g m chnh mt ti nhn thy, khi ti thm vin ca ng ta, tip xc vicng
nhn ca ng. Trong th, ti rt khen ngi Paton, phn khi v cng vic ca
ng v vit trin vng ln trong tng lai s dng phng php hn ny,
nhn mnh, nhn mnh rng phi y mnh cng vic ca Paton nhanh
chng a chng vo thc t nh my chng ti.
Mt thi gian ngn sau, Stalin gi ti v ngh ti v Moskva. By
gi ti cn i tu ho. Lc u vin B chnh tr v BCHT ng khng
i my bay, c lnh cm. Lnh cm y xut hin mt cch th v. Mikoian
k cho ti c ln ng i n Belorussia, phi cng ngh ng i my bay.
ng ng bay. iu ny sau c vit trn bo. Stalin c, bit
Mikoian bay bng my bay v phi cng khi y thc hin nhng c nho ln
dnh cho phi cng hng cao, ngh tuyn n khin trch Mikoian v nhng
liu lnh khng cn thit. Ri ra mt bin bn cm cc u vin BCHT CS
ton Nga (b) v B th nc cng ho BCHT bay, iu ny c coi l kh
nguy him. Chng ti ch bay trong thi gian chin tranh.
Ti rt thch my bay v thng bay, khi c iu kin m khng lm
Stalin lo ngi. Ti thng bay, khi lm vic ti Kiev nhng nm 1928-1929.
phi cng Deych phc v. Ti i n Rzinsev, v phi cng Deych i
ln u tin trong i bng chuynmy bay. iu ny gy cho ti n tng
mnh. Sau ti thng bay trn Younker.
Trn Younker khi thng ch t lnh khng qun Lin X
Baranov. V sau ny ng cht thm khc. l mt ngi tuyt vi, bn
thn ca Yakir. Trong thi gian chng ti, khi ng bay n Kiev, cho php
87

ti bay trn my bay ca ng. Nh th, trong thi gian y, ti cng l con
si trn khng.
Nhng khi ti cng tc b th Thnh u Moskva, ti bay thm ch
trn my bay th nghim Stal-2.
Trn ti bay cng vi Dn u vin hng khng dn s. Bay ti c
trn khinh kh cu cng vi Dn u vin hng khng dn s. Nhng, mc d
ti cng bay nhiu, by gi li b cm, v th ti t Kiev v Moskva ch
bng tu ho tu ho.
V n Moskva, ti gp Stalin, mt ln na k v Paton. ng cp li
ti:
- Ti gi anh n v vn ny. Ti c th v ti rt thch n. Ti
hon ton ng vi ng nh gi cng trnh ny v mun ni chuyn vi
ng, cn sau a vn ny cho BCHT v vit quyt nh a vo sn
xut. Nhng Paton l ngi th no? nguyn ca ng ta th no? ng ta
cn kho khng, nu chng ti cho ng lm Hi ng Dn u ton quyn v
cho ng th u nhim khng hn ch v vic p dng phng php hn trong
sn xut. ng y c th p nhng ngi quan liu phi a vic hn vo sn
xut?
Ti tr li:
- Chng mc no ti bit Paton, nu trao cho ng th u nhim nh
th, nhng ngi quan liu s khng cn g bu vu. ng y s dng h ln
trnh. ng y l ngi ch kin tr lm.
Lc y Stalin bo ti khng quay v Kiev, gi Paton ln nhn
quyt nh, cho php ng ton quyn t chc p dng trong sn xut phng
php hn mi. Khi Paton n, Stalin trao cho ng mt s vn v lm quen
vi ng. ng cng gy mt n tng ln, rt tt i vi Stalin: Paton l
ngi c ch, c t chc, biu th r rng v khc chit ngh ca mnh,
mt mi c kh phch v sc bn, con mt nhn thu sut. ng buc ngi ta
phi coi trng ng v ng c nh hng n nhng ngi gp ng. iu ny
lm cho Stalin thch th. Paton nhn th u nhim, v by gi ti quiay v
Kiev.
Ti hi t m Paton v kh nng hn, ti ny ra ngh dng phng
php ny hn thn xe tng hng lot. Ti hi ng:
- Liu c th hn thp xe tng?
88

ng suy ngh:
- Phi nghin cu. Ti khng th by gi tr li ng c. Nhng
thp bc c dy bao nhiu?
- Hnh nh gn 100 mm.
- Kh y, nhng chng ti s th. Ti ngh, lm c.
Ti li mt ln na gp Paton bittt hn, thp no, chi tit no,
kim loi no v dy no ng c th hn bng phng php ca mnh. Ti
hy vng, phng php ca ng c th c ch hn thn xe tng. Chin tranh
ang n gn.
Khi ti li t vn ny, Paton ni cn bit thnh phn. Ti ngh
ng n nh my xe tng Kharkov. Ban u y l nh my, hnh nh,
Gartman, cn sau c gi l KhPZ (nh my sn xut u tu ho
Kharkov mang tn Quc t cng sn), nhng sn xut c nhng sn
phm mi - xe tng thnh phm v ng c diesel. Ti ni:
- Ti ngh gim c nh my v b th ng u (gim c l
Maksaev, cn ng u - Episev (by gi Tng cc trng Tng cc chnh
trqun i v hi qun Lin X), h ng tip xc vi sn xut v cc nh
thit k. ng t nghin cu sn xut v sau ni cho ti suy ngh ca mnh.
Paton n Kharkov, lm quen vi sn xut xe tng, sau ni cn
mt thi gian suy ngh, nhng tin rng c th t chc hn t ng v xe tng
di dung dch tr lc. Ti ni :
- y l mt thng li to ln i vi t nc v i vi qun i.
Mt cng vic ln.
Paton lm vic cng vi cc nh thit k xe tng v cc c cng ca
nh my, nhng ngi chium trch nhim nhng chi tit xe tng m h hn.
Ti mun kt thc k v Paton v s tham gia ca ng trong sn xut xe
tng, v ng gp ln ca ng trong chin thng ca Hng qun, v rng xe
tng qu l bt u c hn, nh ming bnh trng ca l do s gip ca
Paton. Khi chin tranh lan rng v nhng s kin dn p bt li cho chng
ti, Hng qun phi rt lui, ni ring, Kharkov, chng ti bt buc phi s
tn cng nghip Kharkov v pha ng. Sn xut xe tng t Kharkov chuyn
n Ural. ng u thit k cng n . C Paton cng n . nhanh
chng thu xp sn xut xe tng ch mi. Paton ng gp ln vo t chc
sn xut xe qun s. l mt ngi rt hay, lc y khng cn tr na v
89

nh ni, l sn phm ca ch c v thc, c gio dc trong thi

Nga hong.
Nm 1943 ti bay n v Moskva theo li gi ca Stalin. Stalin
thng gi ti t mt trn v ni chuyn. Thi k ny Paton Moskva.
ng ngh gp ti. Ti tip ng, nghe, v ng trao cho ti mt bc th cho
BCHT ng. ng vit rng cha ng phc v cho Nga hong, lm lnh s
Italy, c l Genue.
Khi cch mng thnh cng - ng vit - ti cng trng thnh v,
ng nhin, thuc v cch mng mt cch khng nghim tc. Ti cho rng
iu ny khng li t nc ta, v chng li cch mng thng Mi.
Nhng ti khng c mt hnh ng chng i v khng tham gia vo bt k
cc t chc no chng x vit. Nu c th c biu th nh th, ti ch i
rng chnh quyn ny khng tn ti lu lu, n s b tan r, v rng n khng
c tng lai v khng vng chc. Thi gian tri i. Ti thy thi gian th
thch chnh quyn v chnh quyn vn tn ti. Sau chnh quyn tr nn
vng chc, t r kh nng t chc ca mnh, t r hng hot ng, ci
lm ti lm hi lng. Ti hi lng v nhng g m chnh quyn x vit
lm. Vi hng nm s hot ng hp dn chnh quyn X vit ln dn v
trn ngp lng ti. Ti bt u lm vic tt hn v tr thnh ho nhp vi
thc cht, c chnh quyn x vit xy dng. Nhng d sao chng na ti
khng qun, ti v chnh quyn x vit trong nhng ngy u tin cch
mng, v v th ti cho rng ti khng c quyn c s ng h no t pha
chnh quyn X vit hoc s tn nhim c bit vi ti. Ti tip tc lm vic
trung thc mnh t ni ti lm vic. Lc y chin tranh bt u, v ti
c a n ch to xe tng. Ti cho rng ti c ng gp ln vo s phng
th t nc ta, t chc sn xut hng lot v xe tng, a my hn t ng
di dung dch tr gip theo kh nng ca mnh. T lu, ti ng v chnh
quyn x vit. Gi y ti cm thy rng ti c quyn v mt tinh thn gi
ti ng ngh nhn ti vo hng ng ca mnh. V th ti vit bc th ny
v chuyn n n BCHT tuyn b v chp nhn ti vo ng. Ti ngh
ng h ti, ti c g ngay by gi l mt ng vin.
Bc th ny lm ti sung sng, v rng Paton l ngi kim li. Ti
cm thy lng chn tht su sc ca ng tha nhn chnh quyn X vit l
chnh quyn nhn dn, tha nhn CS l nh t chc chin thng k th. Ti
rt sung sng v mong mun ca Paton- ng k chnh tr tham gia cuc
chin tranh chng pht xt c, tr thnh ng vin. Ti nhn th ca ng
90

v ni rng tin tng ng s c chp nhn vo hng ng CS ton Nga

(b).
- Ti trnh ng ch Stalin, v ng s bit quyt nh ca BCHT.
Ti khng nh, bao lu sau, ti gp Stalin, k ht tt c vi ng ta v
trao cho ng bc th ny. Stalin cng xc ng - ng him khi th hin
nguyn ca mnh - v ni:
- c, c gii quyt cho Paton, ng xng ng c knh trng.
V by gi ti trnh ra quyt nh:
- Chp nhn ng ch Paton vo ng khng tnh n thi gian th
thch.
Trong thi gian, ch chp nhn Paton vo ng, phi qua th tc,
theo nhng ngi thnh phn t sn hoc tr thc, nht thit phi qua thi
gian th thch ko di hai hoc ba nm. Nhng vi Paton, th tc khng
cn, khng c p dng. C l do cng lao c bit ca ng trc t quc
v ng, ng c chp nhn vo ng ngay lp tc. Ti rt hi lng. Th
nht, ti vui mng v Paton v v t nc, v cng vic m Paton cng
hin cho t nc v qun i. Th hai, ti hi lng rng bng trch nhikm
ca mnh, ti lm quen vi ng, hiu vai tr ca ng v tuyn m mt cng
vic ln nh th: sn xut xe tng. Sau chin tranh Paton quay v chng ti
ti Vin hn lm Ukraina, tr thnh ph ch tch Vin hn lm v tip tc
cng vic ca mnh mt cch vng vng nh lm trong thi gian chin
tranh v trc chin tranh.
Khi chng ti gp bt hnh, bt hnh c i vi Ukraina, v i vi
khoa hc - ch tch Vin hn lm khoa hc Ukraina Bogomoles t trn, ng
c mi ngi rt knh trng, vi t ra l s l ch tch Vin hn lm?
Ngi ta ni vi ri rng cc nh khoa hc Ukraina bn khon. iu ny l
do nhiu ngi trong s h ngh rng BCHT CS(b) Ukraina s gii thiu
chnh Paton. H bit ti knh trng Paton, ngh rng ng c vin ny, khng
cn nghi ng g na, c nu ra. Lc y cn ni rng trong Vin hn lm
khoa hc Ukraina c nhiu kin khc nhau v Paton. Ti cho rng a s
tuyt i cc nh khoa hc knh trng ng rt cao nh mt nh bc hc.
Nhng mi ngi rt s tnh cch ca ng v v th s rng ng tr thnh
ch tch Vin hn lm. Mi ngi bit suy ngh ca ng, khng chu ni tnh
ba hoa khoc lc, c th trong cng vic. ng c ch kin tr rt cao. Tin
n n tai ti l nu ch tch Vin hn lm l Paton, l do Khrusev ng h
91

ng, v ng s ui ngi th hai, th ba... v bin Vin hn lm khoa hc

thnh mt xng thc nghim cao cp. Ngha l buc ti ng theo ch ngha
thc hnh. Vng, y chnh l mt con ngi bit t kin thc khoa hc vo
phc v s nghip. ng khng chu ng ni nhng cuc bn lun tru
tng v nhng ci v v b di mc hc thut. Qu l, vi nhng ngi
nh th, ng c th l mi e do.
Chng ti bit tt c nhng quan h nh th ving, v v th chng
ti khng ny ra tng gii thiu ng vo chc v ch tch Vin hn lm.
Nu phi gy sc p khi b phiu, th s gp nhng iu khng tt. Chnh
Paton cng khng thin v iu ny. ng say m cng vic ca mnh v ca
vin m ng lnh o. By gi vin ny ni ting khng nhng nc ta, m
vin cn chim mt v tr tng i cao trn th gii v hn kim loi. Sau khi
Paton cht, lnh o vin l con trai ng, Boris, by gi l ch tch Vin hn
lm khoa hc Ukraina.
Khi Paton cht, Ti Kiev, mt chic cu mi c xy xong qua sng
Dnepr. l chic cu ln nht Kiev. N c hn ton b. Paton c t
c iu ny, v ti ng h ng, p dng cu trc hn ton b. ng l
nh k thut, l ngi lnh o hn cu. Trong thi gian ti v cng tc
Ukraina. ngi Ukraina c nh tng tn tooi cho chic cu. iu ny lm
ti ngc nhin, c bit v rng trc chng ti quyt nh cm phong
cc x nghip, c quan, nng trang v v.v... mang tn cc nh lnh o ng
v Chnh ph khi cn ang sng. V thm ch hng lot tn tng thng
c trc y, chng ti bng quyt nh c bit b i. Nh ti ni a,
ngi ta tc ot ht quyn v v th ca nhng ngi khong v mnh
nhng x nghip, nh my v thnh ph. Cuc thi u nh th thm ch l
khng lnh mnh, tn ca h c tng cho mt lng ln x nghip v nng
trang. iu ny l d man! Khi Lenin cn sng iu ny, theo ti, cha h
c. Sau c lc tng tn ca Budenyi cn sng (anh hng ni chin). Cng
tng tn nhng ngi cht tng nh s nghip m h thc hin i
vi ng v nhn dn.
Ti hi ngi Ukraina:
- V ci g cc anh mun tng tn ti cho chic cu? iu ny vi phm
trng trn quyt nh ca BCHT. Ti chng, hn na iu ny v chnh ti
l ngi khi xng quyt nh nh th. Cc anh khng hiu t ti vo tnh
th nh th ny? Ti ngh cc anh khng mang ci ngh y i u c.
92

V chng cn tm kim lu ai xng ng hn, ca n c thng cho

chic cu ny? Chng hn, vin s Paton. Ti ngh, hy a nhng
ngh nh th, v Chnh ph chun y n.
Th l chic cu mang tn Paton. V by gi , nh ngi ta
ni, sng v kho mnh, cn mi ngi i li qua n. Ti nh n li ca
ngi xy dng n - vin s Paton.
Nm 1941 kh khn
Chin tranh k st chng ti. Khng phi chng ti gy ra chin tranh,
m l n ko n chng ti. Chng ti ni v iu ny v ngi ta lm
tt c k th lm chng ti bt ng, qun ta mc cao v t chc, trang
v v kh nng chin u, cng nghip chng ti c mc tng xng pht
trin, m bo mi nhu cu cn thit trang b v phng tin qun s, nu n
ra chin tranh, nu k th tn cng chng ti. V th l chin tranh khng
thng xt p n chng ti. Ci g c lm trong qun i, c th khng
th ni c, v rng ti khng bit. Ti khng bit ai trong s cc u vin
B chnh tr bit tnh hnh c th, bit tnh hnh qun i chng ti, v kh v
cng nghip quc phng. Ti ngh rng hon ton, hnh nh khng ai bit,
tr Stalin. Hoc ch mt s ngi trong vng rt hp bit, vng, v khng
phi bit tt c cc vn . S iu ng cn b, nhng ngi c hiu bit
nhiu chun b chin tranh, cng do Stalin lm.
Gi gh Ban t chc l Sadenko, mt ngi, ni ting vi tnh cch
ca mnh. ng l ngi c tnh hung d trong quan h vi mi ngi. Sau
ngi Ban t chc l Golikov, t tnh bo chuyn v. By gi chnh xc
khng th nh li, nhng ng cng gn Stalin v tham gia nhng vn ny.
Mekhlns c nh hng rt mnh n, nhng ch yu trong vn cng vic
chnh tr. ng l th trng Tng cc chnh tr, tuy nhin ng thng vt ra
khi khun kh chc nng ca mnh, v rng vi tnh kin tr ca mnh, m
Stalin rt thch. ng nhiu ln cho Stalin nhng li khuyn, v ng c
xem l Stalin. Hnh nh iu ny khng c li cho qun i.
Trc chin tranh v quc khng lu, Timosenko tr thnh Dn u
vin quc phng. Ti khng bit, Timosenko trin khai cng vic mi ca
mnh ra sao, nhng ti ngh rng cng vic c t chc tt hn trc khi
ng n. Ti khng ni v Vorosilov bit cng vic qun s su n chng
mc no. Nhng ngi ta ni ng l mt ngi thch lm mu trc ng
knh my nh my quay phim ho s lo lng Gerasimov hn l lnh o
93

vn chin tranh. V th ng thng tham gia nh ht opera v cc din

vin ngh thut, c bit opera, v ng chim c vinh quang ngi am
hiu opera v cho ca s no nhng c tnh c on. Thm ch v ng
cng ni iu ny. C ln ti nghe thy ni v mt ngh s. B khng ngng
mt v ni:
- Kliment Efremovich khng c c bit cao v ca s ny.
iu ny xem nh l kt lun cui cng. ng ta c nhng d liu no
cho iu ny v v sao xut hin nhng phn nn nh th, kh gii thch. S
tht Kliment Efremovich thch ht v n nhng ngy cui cng ca mnh,
khi ti cn gp ng, ng lun lun ht, mc d cng kh nghe. ng ht
kh. ng k cho ti, ng hc trng dy ht: cng nh Stalin, trong i
ht trong dn ng ca nh th.
Ti Ukraina nm 1940, Zukov ch huy qun on Qun khu c bit
Kiev. u 1941 ngi ta chuyn Zukov i, v b nhim Kirponos. Theo ti,
trc Zukov v trc Mereskov, th trng B tng tham mu l Boris
Mikhailovich Saponikov. iu ny - tuyt i uy tn i vi mt qun nhn
cao cp. Trong thi gian y lm vic trong B tng tham mu c c
Sokolovski v Vasilevski, hai nh chuyn mn c nng lc. Nhng thi y
trong qun i c tin n, y l - cu s quan qun i c, v khng tin
tng h. Trong thi gian , ti cn cha bit Sokolovski, Vasilevski v v
th ti khng c kin ca mnh v h, nhng lng nghe nhng li tt p
v h ca cc lo thnh hng qun, nhng ngi tham gia ni chin cng c
lng tin vi h. T khi chnh ti bit h trong thi gian chin tranh, ti c s
khng tin cy v mt chnh tr i vi nhng ngi ny, tt nhin, v khng
bao gi ny sinh. Ti vi h rt tt vi Vasilevski, v vi Sokolovski.
Vi Vasilevski v ti c xy ra, tuy nhin, mt trng hp nm 1942,
khng th b xo nho khi c ti. iu ny lin quan ti chin dch, m
chng ti tin hnh u nm 1942 Kharkov, Barvenkovo. Ti, s ni
ring chin dch ny, hon ton, ti khng th ng cuc ni chuyn ca
mnh vi Vasilevski. ng gy cho ti thi y mt n tng rt nng n. Ti
cho rng thm ho, n Barvenkovo, l ra c th trnh c, nu Vasilevski
gi gi v tr, m ng cn gi. ng c th chim v tr khc. Nhng ng
chim n v chnh iu ny dn n ci cht mt nghn chin s Hng qun
trong chin dch Kharkov.

94

T lnh qun on Qun khu c bit Kiev tng Kirponos, ti hon

ton khng bit ng trc khi ng c b nhim n cho chng ti. Khi ng
n v nhn vic, ti vi ng, tt nhin, lm quen, v rng ng l u vin hi
ng qun s Qun khu c bit Kiev. Nhng ti khng th ni mt iu g
c v ng, tt, xu. Ch mt iu lm ti lo ngi - lm sao khi Timosenko ra
i, cng vic qun i khng yu i. Ti nh gi rt cao nhng hot ng
ca Timosenko, t lnh qun on Qun khu c bit Kiev. ng l ngi c
kh phch v c uy tn trong s cc qun nhn c tnh cch cng rn cn cho
mt mt ch huy, c bit l ch huy qun i. Uy tn ca ng rt ln: anh
hng ni chin, ch huy mt trong nhng s on qun k binh th nht, lp
vinh quang v c cng trng.
Sau Timosenko, Zukov n. Ti hi lng, thm ch rt hi lng vi
Zukov. ng lm ti vui bng ti nng v k xo ca mnh gii quyt cc vn
. iu ny ti yn tm: mt ch huy gii, nh ti cm nhn. Chin tranh
xc nhn rng ng qu l mt ch huy gii. Ti cng xem nh th, d nhng
bt ng mnh vi ng trong thi k sau ny, khi ng tr thnh B trng
quc phng Lin X, m ti ht sc vt v v c gng a ra s b nhim
ng. Nhng ng khng hiu ng vai tr ca mnh, v chng ti bt buc
phi cch chc B trng ca ng v khp ti nhng m mu ca ng, m
ng hon ton c v chng ti chn ng chng. Tuy nhin l mt ngi
lnh o chin tranh, ti nh gi ng rt cao v by gi khng th ph
nhns nh gi ny. Ti ni v iu ny cho Stalin c trong thi gian chin
tranh, c sau chin tranh, khi Stalin thay i mi quan h ca mnh vi
Zukov, khi Zukov b tht sng.
Trc chin tranh v quc, ti Moskva, rt lu b gi y, ng b
hnh h, nhng nh chu. Stalin lun gi ti:
- Anh cn phi li, anh nh b chy y ? Phi y.
Nhng ti thy khng c mun Moskva: ti cng khng nghe iu
g mi t Stalin. Nhng sau ny li n tra, n ti, ung ru... Cc th
vi ti n gin khng c ch. Tuy nhin ti khng th lm c mt ci g
c. Ti quan st Stalin v ng gy cho ti mt n tng xu. ng trng thi
khng c s tinh anh v tin tng rng qun ta ng hong gp qun th.
ng c ln bung tay sau khi Php thua, v Hittler chim Php. Ti ch
ng trong thi gian Php u hng. Lc ng chi ra thm t, bng ting
Nga, khi bit v iu ny, ni: Thy cha, ngi ta ng chm trc mt
95

chng ta, Hittler th tay phng Ty. ng khng ni iu ny trc tip,

nhng chng ti hiu.
Chng ti cng hiu c tnh cu knh ca ng. Stalin bit r hn
chng ti tnh trng ca Hng qun v, hnh nh, ng kt lun rng chng
ti cha chun b chin tranh ln. Cuc chin tranh nh ca chng ti
vi Phn Lan chng minh iu ny.
Chin tranh l rt m mu, rt nng n i vi chng ti. Chng ti
kh khn mi nh tan Phn Lan v cng b thit hi nng. Ti ni - kh
khn. iu , tt nhin, c l. D l ngun d tr ca chng ti mc
no khng th ngang vi Phn Lan. Nhng ti cng nh gi nh th v
rng nu ly Lin X v Phn Lan so snh s ngi cht, m chng ti
chu trong cuc chin tranh y, iu ny, tt nhin, c th gy ra ch do s
khng thnh tho v thiu chun b t chc hot ng qun s. Chng ti
kh nh tan Phn Lan, a ra s lng ngi ln. Nhng chng ti l ra,
nu qu l chin u, git nhng ngi Phn Lan v nh th biu th kh
nng chin u qun i chng ti. Nhng chng ti li biu th va vn
ngc li: kh nng nh v tnh nhu nhc ca lc lng nh tr ca chng
ti...
Ti kin tr c t c quyt nh ra i, v Kiev v cui cng ti trc
tip ni vi Stalin:
- V sao m ti ngi y, ng ch Stalin? Chin tranh c th bng
n bt c gi no v s rt d, nu ti s cn ngi Moskva hoc thm ch
trn ng. Ti phi i, ti phi Kiev.
V ng ng :
- ng, ng th, anh i i!
Cu tr li nh th chng minh rng chnh Stalin khng bit, v sao
ti b b gi li. ng hiu rng ti lm mt ci g , rng ch ca ti Kiev,
rng ti cn hn y - Moskva. Ta nh ng hon ton ng .
Nhng, ng hi ai gi ti? iu ny rng ng cm s c mt nhiu ngi
trong s nhng ngi quanh mnh. Nhu cu v ngi thi y l nh th.
Ti by gi li dng s ng ca Stalin v i v Kiev. Ma h nng
bc. Ti i n Kiev bui sng, nh thng l. l ngy th by. Lp tc
ti n BCHT CS(b) Ukraina, bo cho cn b v tnh hnh cng vic v
bui chiu i v nh. Bng nhin 10 hoc 11 gi m, ban tham mu Qun
96

khu c bit Kiev gi ti n BCHT, v c ti liu t Moskva gi n. Km

vi iu ny l ti liu ny B th BCHT CS(b) Ukraina Khrusev bit.
Ti li i n BCHT. n y, ti khng nh chnh xc ai: hoc th trng
ban tham mu Qun khu c bit Kiev Pukaev, hoc ph ca ng. Ti tip
xc vi Pukaev trong thi gian Kiev, v rng ch huy qun on vi ngy
trc y dn n im ch huy Tarnopol. bt u xy dng ch huy
s, v, mc d cha phi l kt thc, nhng phi ri i, v rng cm thy
chin tranh sp bng n. c c b phn tham mu ban tham mu, th
trng b phn tham mu Bagramian v T lnh qun on Kirponos.
Pukaev (hoc ph ca ng) c ti liu. Ti liu ni rng, phi ch
i s bt u chin tranh ng ngy, ngi c th l ng gi. By gi
chnh xc ti khng nh ni dung ti liu, ti nh ch c mt th - s bn
khon ni dung v s cnh bo. Lc xem xt: tt c nhng g cn lm,
chun b lc lng, c lm. Cho n lc T lnh ra v vi b phn tham
mu v ban tham mu. Tip theo, chng ti chun b chin u. Sau
ngi ta gi t ban tham mu Tarnopol v ni rng hng ca chng ti c
mt ngi lnh c chy sang. Ngi ny ni rng ng l mt ngi cng
sn, v by gi cng xem mnh nh mt ngi cng sn, rng ng l ngi
chng pht xit, ng chng cuc phiu lu chin tranh, m Hittler gy ra,
v cnh bo rng sng mai vo lc 3 gi sng bt u cuc tn cng qun
c. iu ny trng vi nhng bng chng, va mi c Moskva thng
bo ti liu nhc n. Ti khng nh gi ngy, gi. Hnh nh c gi. Tm
li, y khng phi l ci g mi, ch l xc nhn n mt cch c th.
Ngi lnh chy t pha tin duyn. Ngi ta thm vn anh ta, v tt
c nhng du hiu m anh ta ch ra, da bo n m ng ta ni rng sng mai
lc 3 gi gi bt u cuc tn cng, c m t logic v ng tin. Th nht,
v sao chnh sng mai? Ngi lnh ni rng h nhn khu phn lng kh 3
ngy. Nhng v sao chnh vo lc 3 gi? V rng qun c lun lun chn
gi sm trong nhng trng hp nh th ny. Ti khng nh, ng ni ci g
lin quan n gi sng, hoc h bit iu ny theo radio ca lnh, ci
lun lun rt chnh xc xc nh bt u cuc tn cng. Chng ti phi lm
g? T lnh Tarnopol, ban tham mu cng nm . B i ti ch, sn
sng bn qun th. Chng ti xut pht t iu ny. Ti khng v nh v
li BCHT n gi.
V qu l, t hng sng, khong 3 gi, chng ti nhn thng bo,
lnh c n pho v tin hnh nhng hnh ng tn cng, vt qua tuyn
97

phng th phn gii thu v b gy s chng c ca chng ti. B i chng

ti nh li v cn chng. Ti khng nh, vo lc no, nhng khi tri sng,
bng nhin t ban tham mu Qun khu c bit Kiev ni rng my bay c
tin gn Kiev. Lt sau, chng trn bu tri Kiev v nm bom xung sn bay
thnh ph. Bom ri vo hngga, cc m chy bt u. Trong hngga ny c
mt s mt s my bay U-2.
Sau trong thi gian chin tranh my bay U-2 c s dng lm
my bay lin lc, cn thi y - dng cho nng nghip. My bay chin u
trn sn bay khng c, chng c a n bin gii, c phn tn v ngu
trang.
Qun c bng nhng t bay u tin khng t c mc ch
khng th loi ra khi i ng sn bay v my bay chng ti, khng th ph
hu chng. My bay ca chng ti v xe tng hon ton khng b tiu dit t
n nh u tin. Ti Qun khu c bit Kiev (mc d, c th l, mt h
cn che giu mt ci g t ti, nhng nhng bo co cho ti thi y,
nhng ti tin v by gi ti tin, l thng tin ng) cc ni qun c
khng th hon ton dng s bt ng ging n vo my bay, xe tng,
pho, kho tng, v kh qun s khc. Sau ny ngi ta ni cho chng ti rng
khng qun c nm bom Odessa, Sevastopol, v nhng thnh ph pha
nam no y.
Khi chng ti c nhng bng chng rng qun c n sng, t
Moskva a ra ch dn khng bn tr. y l ch dn l lng, ngi ta gii
thch n nh th ny: c th, y l s ph hoi no y ca ch huy a
phng qun c hoc l mt s khiu khch khng thc hin ch th Hittler.
iu ny ni rng Stalin s chin tranh n i kim ch b i chng ti h
khng bn tr k th. ng khng tin Hittler bt u chin tranh, mc d bn
thn ng khng t ln ni rng Hittler, tt nhin, s dng tnh hnh phc tp
phng Ty, v c th tn cng chng ti. iu ny chng minh Stalin
khng mun chin tranh v v th t trn an Hittler gi li v khng tn cng
Lin X. Khi chng ti ni cho Stalin rng k th nm bom Kiev,
Sevastopol v Odessa, rng iu ny khng th ni l v khiu khch a
phng ca qun c trong mt vng hp no , rng y qu l bt u
chin tranh, ngay lc y ni:
- ng, y l chin tranh, v qun i phi chp nhn bin php
thch ng.
98

Vng, ni khc i, nhng ln ny qun ta bt buc bn tr.

Bt u chin tranh. Nhng vn khng c mt tuyn b no ca
Chnh ph x vit hoc ca ch thn ca Stalin. iu ny khng gy mt n
tng tt. Sau ban ngy hm ch nht, Molotov pht biu. ng tuyn b
chin tranh bt u rng Hittler tn cng Lin X. Ni v li pht biu ny
by gi cha chc cn, v rng tt c c ghi li v mi ngi c th lm
quen vi s kin trn bo ch thi y. Molotov pht biu, sao khng phi l
Stalin pht biu, v sao c chuyn nh th? Stalin thi y khng pht biu.
ng hon ton b t lit trong nhng hot ng ca mnh v u c lung
tung. Sau , sau chin tranh, ti bit rng khi bt u chin tranh, Stalin
Kreml. Beria v Malenkov ni vi ti iu ny.
Beria k: Khi chin tranh bt u, cc u vin B chnh tr t tp
Stalin. Ti khng bit, tt c hoc ch c mt nhm thng xuyn t hp
ch Stalin. Stalin tinh thn hon ton b c ch v tuyn b nh th ny:
- Chin tranh bt u, n pht trin mt cch thm ho. Lenin b li
cho chng ti nh nc X vit v sn, cn chng ti... - Ngay ng ch y
ng biu hin. Ti t b khi v tr lnh o...
V ng b i. ng b i ngi vo xe v i v mt nh ngh gn.
- Chng ti - Beria k - vn cn li. Lm ci g tip y? Sau khi
Stalin th hin mnh nh th, qua mt thi gian no y, chng ti tho lun
vi Molotov, Kaganovich, Vorosilov (mc d Vorosilov y, ti khng
bit, v rng trong thi gian ng tht sng Stalin do tht bi trong chin
dch chng Phn Lan). Chng ti bn bc v quyt nh chy n ch Stalin,
ko ng quay v hot ng, dng tn ng v kh nng t chc phng th
t nc. Khi chng ti i n gp ng nh ngh, th ti nhn mt ng thy
rng Stalin rt khip s. Ti cho rng Stalin ngh, liu chng ti n bt ng
v rng ng t chi vai tr ca mnh v khng lm mt ci g c t chc
chn cuc xm lng ca c? Chng ti thuyt phc ng rng chng ta l
mt nc ln, chng ta c kh nng t chc, c ng nn cng nghip v
mi ngi, ku gi nhn dn u tranh, ngn gn, lm tt c nng tinh
thn chng Hittler. Stalin ta nh hi tnh mt cht. Chng ti chia nhau, ai
lm g, nhn g t chc phng th, cng nghip quc phng v v.v...
Ti khng nghi ng rng li trn y l ng. Tt nhin ti khng c
nng hi Stalin c phi nh th khng. Nhng khng c l do g khng tin
99

iu ny, v rng ti thy Stalin ngay trc lc bt u chin tranh. ng

trng thi sc.
Qun khu c bit Kiev trong nhng ngy u tin chin tranh tnh
hnh rt nng n, nhng hon ton khng phi tnh th thm ho. Chng ti
trong ngun d tr c hai qun on xe tng, cn qun Konev cn phi bt
u chuyn i. Theo ch dn ca Tng hnh dinh chng ti quyt nh phn
kch qun c ang tn cng, tung vo y mt qun on c gii ca chng
ti. Ti khng bit, nhng chng ti bit ngi ch huy qun on xe tng
c, nhng chng ti cho rng qun on c gii ca chng ti n mng vi
chng v chng ti phc hi tnh th. Trong thi gian ny Konev bt u
chuyn i. Ti gi cho Stalin ng quyt nh cho chng ti tuyn m b
i Konev tn cng vng t ny. Ban u ng ng , nhng sau ny gi li
v ra lnh:
- Ngay lp tc ch qun Konev v ch thng n Belorussia.
Nhng qun on c gii chng ti b tiu dit v c b i na.
Qun c c kh nng tin vo Kiev, cn ban tham mu chng ti li ng
Tarnopol. Stalin gi chng ti v ni rng ban tham mu nn b v tr v
rt lui. Pha sau c mt hm b tng cho t lnh qun on, nm sau ng
bin gii c ca chng ti. Hm ny, c l, do Yakir xy. Chng ti ti lng
ny gn Kamenes-Podosk khi hng sng v nhn ch th: khng xo
tung ban tham mu, nhng rt lui n Kiev, ban tham mu quay v Kiev v
t chc phng th. Chng ti ngc nhin: sao li phi lp tc quay v Kiev?
Nhng li ln ng. Vng chng ti cng khng th khi ni rng nhanh
chng qut bn c, chng ti khng c b i cn thit.
Trong khi rt lui chng ti v Kiev, th qun c ngn s b i cn
li ca qun chng ti. Chng ti mt pho v xe tng, chng ti cng khng
cn sng my. Lc lng chnh ca chng ti - hai qun on c gii - b
tiu dit ch yu bi my bay. Qun c bay m khng b nh tr, v
chng ti khng cn ci g c th c bo v. B i ca s on tp on
qun 6 v 12 khi b qun c ui ng sau, tho chy. Qun c
lun gi h mt na sau, v h khng c tnh c ng. Nhng li l ci
quan trng nht i vi b i. Nhng nhng tp on qun ny, tt nhin,
cha b tan r. H t bo v v thm ch cn tp kch ch theo hng Broda.
H rt lui v pha nam Kiev, vng nam Umani. H ng vy quanh ch .
Gp hai ban tham mu: Ponedenin v t lnh tp on qun 6. Ngi ch
100

huy tp on qun 12 b thng. Khi qun c tin gn, Ponedenin nhy

ra khi v tr v u hng lm t binh. Khi chng ti vn cha bit pht xt
v lun lun c gng tin hnh chin tranh bng mi cch.
Tt nhin, tht l ngu ngc, khi xng b mt khi s dng b i
theo s xem xt ny. S can thip ca B tng tham mu nhn c nh th
nh mt ngi lnh can m Sveyk: tt c u tt, chng no B tng tham
mu khng can thip. B i chng ti cht nh th y. Tng ngi mt i
ra t nhng ngi xung quanh ng tng. Popel n. Vlasov kht ting vi
ci roi n, khng c b i. Popel quay v sau 2, 3 tun l. ng qua khu
rng Polesia, vn cha c bn c, h i bng con ng ln. Popel
thm ch cn ch mt trung t b thng v dn mt lng nh b i rt
khi vng vy.
Thng by hoc thng tm (c l, thng tm) ti c gi v Moskva.
Tnh th mt trn rt nng n. Ti khng th thm mt ci g na vo ci
iu m Stalin, Chnh ph v B tng tham mu bit. Khi ti n, ngi ta
ni cho ti, rng Stalin - ang Tng hnh dinh. Tng hnh dinh khi nm
ga xe in ngm cng Kirovski. Ti n . C mt chic i vng. Stalin
ngi mt mnh trn i vng. Ti li gn v cho ng. ng hon ton thay i.
ng trng c v h hng, u oi. Nhng mt ng, tiu tu, van ln. Ti phc
ho cho ng tnh hnh phc tp ch chng ti. Nhn dn chu ng nhng
vic xy ra nh th no, thiu thn nhng g. Khng v kh, thm ch
khng c c sng trng, cn qun c tn cng chng ti. Di Kiev
chng ti km chn bn c. Tin tng rng chng ti s km c, tuy
nhin, cng kh, v rng chng ti khng c v kh, khng cn c b i.
Chng ti gp nht, nh ngi ta ni, chi cn r rch, thu nht mi ngi,
sng trng v t chc phng th rt yu t. Cn qun c, khi tin n
Kiev, cng yu, v iu ny gip chng ti. Qun c dng nh trao
cho chng ti thi gian, chng ti s dng n v c mi ngy li m rng
phng th thnh ph. Qun c cn khng th ly chim c Kiev, mc d
cng tin hnh m mu kh nng ng chim n.
Ti nh, khi tnh cch ca Stalin gy cho ti mt n tng cc k
kh chu. Ti ng, cn ng nhn ti v ni:
- H, s tho vt ngi Nga u? Ngi ta ni v s tho vt
ngi Nga. Nhng n by gi u trong cuc chin tranh ny?

101

Ti khng nh, ti tr li ng hay khng. C th tr li th no vn

ny trong tnh hnh nh th? Khi chin tranh bt u, ngi ta gi n chng
ti nhng cng nhn nh my Nhng ngi th rn Lenin v nhng ngi
ca cc nh my khc, ngh cho h v kh. H mun ra mt trn, gip
Hng qun. Chng ti khng th cho h mt ci g c. Ti li c gi v
Moskva. Ngi duy nht, m ti khi c th trao i, l Malenkov. Ti gi
cho Malenkov:
- Hy ni cho ti nhn sng trng u? Cng nhn cn sng
trng v mun tham gia Hng qun, nh nhau chng qun c.
ng tr li:
- Ti khng th ni vi anh mt iu g c. y hn lon n mc
khng th thu xp mt ci g c. Ti c th ni vi anh ch mt iu rng
sng trng, c Moskva ch Osoaviakhima (nhng y l sng trng
n khoan, b h hng), chng ti ra lnh lm li thnh sng chin u,
ngi ta ang gia cng l, v tt c s sng trng ny s gi n Lenigrad.
Anh khng th nhn mt ci g u.
Th l r: sng trng - khng, sng my - khng, my bay hon ton
khng cn. Chng ti cn khng c c pho. Malenkov ni:
- Theo ch th, t rn v kh, lm gio mc, lm dao. nh nhau vi
xe tng bng chai l, chai xng, qung chng v thiu hu xe tng.
V tnh hnh nh th din ra mt s tun l! Chng ti khng c v
kh. Nu khi ni iu ny cho nhn dn, th ti khng bit, ng phn ng
ra sao. Nhng nhn dn khng bit, tt nhin, chng ti ang tnh th nh
vy, mc d theo tnh hnh thc t h cng on c. Hng qun khng
sng my v pho cn thit, thm ch khng c c sng trng. ng l, ni
ring, tnh hnh phc tp nh th trong nhng tun l u tin ca chin
tranh. By gi ti k t m hn.
Ti khng nh, mt hm trong nhng ngy u chin tranh, Stalin gi
ti. ng ni:
- Zukov s bay n ch anh, v anh i theo cng vi Zukov n ban
tham mu.
Ti tr li:
- c, ti ch Zukov.
102

Zukov bay ngy hm hoc hm sau. Ti, tt nhin, rt vui lng.

Ti bit Zukov v rt tin tng ti nng qun s ca ng. Ti quen ng, khi
ng l t lnh qun on Qun khu c bit Kiev, v ti hi lng, ng n.
Khi ng bay n Kiev, chng ti v ng quyt nh, lm th no tt hn
n ban tham mu. Bay n bng my bay? (khng th i bng tu ho v
my bay c honh hnh). Hay l i bng t? V cch no cng cng
khng an ton, v my bay chng ti bay ng tm n v my bay ch hot
ng tch cc. Tu ho - rt chm, m ch nm bom v dit n. Cch ny,
ni chung, b qua. t? Khi rt nhiu ni rng xung quanh lnh d
ch ang hot ng, rng k ch a ra, nh th d, v ct nt mi giao
thng, lin lc. iu nguy him chng ti c th tr thnh nn nhn ca bn
lnh d.
Nhng ng li xa. T Kiev n Tarnopol mt mt s gi i vt v.
Trong lc thi v, lu m v lu mch mc cao, k ch trn cnh ng d
dng n np, v th lnh d v bn khng b c th, li cho chng bao nhiu,
khi li dng cc lm cy. Hn na chng ti phi i t bin gii c n
Tarnopol, i quanh khu vc v tay chng ti nm 1939 sau khi Ba Lan tht
bi. Dn a phng b nhi s nng bi nhng ngi Ukraina dn tc ch
ngha, nhng ngi ny cng tc vi c. Chng ti cng bit iu ny.
Nhng khng cn s la chn khc, v th quyt nh di bng t. Chng ti
ln ng. Nhiu bo ng, khi chng ti trn ng i, chng ti dng li
nhn thng tin v tnh hnh cng vic. Cui cng vo bui chiu chng ti
n ban tham mu. N nm ty bc Tarnopol, nhng gn mt lng nh.
Ti nhn, c phi y l ban tham mu? Nhiu h ln c o v c
ph y t. Khng th lm c g nhiu hn na. Cc cn b ban tham
mu v vn phng sng nh nng dn. Ngi ch huy qun on Qun khu
c bit Kiev nng thn trong mt ci ln nh. c phng tin lin
lc, mi ngi ko n v bo co.
Tnh th khi mt trn l nh sau. Hin cha phi l thm ho!
Nu theo hng Peremysl v pha nam, th tnh th thm ch li l tt. Nam
Peremysl k ch khng tin hnh mt ci g c. tri di bin gii vi
Hungary, tm thi vn yn tnh. Nhng chnh ti Peremysl, ch tin hnh
tn cng tng i kin tr, nhng b i chng ti ( c s on 99)
ang chng c, nh bt k ch khi nhng khu vc, m ch chim do
n ph u, v chim nhng v tr khc trong thnh ph. V s on ny,
sau ny ngi ta vit nhiu, v vinh danh. N l s on u tin trong s
103

cc s on tham chin v c nhn hun chng C , vo ng nhng

ngy u tin ca chin tranh. Ti khng th im lng v ni rng ngi ch
huy s on ny trc khi chin tranh l Vlasov, sau ny ng tr thnh k
bn nc, k phn bi t quc. ng l mt ch huy rt c kh nng. Trong
cc cuc thi u qun s, binh on Hng qun ca s on ca ng chim
v tr u tin, cn t trc chin tranh Vlasov nhn qun on, ch huy
qun on, cn ban tham mu trao s on cho th trng ca mnh. Di
s ch huy ca ng, s on cng th hin ch ngha anh hng ca mnh v
i vo lch s chin tranh l mt s on chin u gii nht.
Cc trn nh dng dai dc xa l hng v Broda. Nh by gi
c bit theo cc ti liu ca b ch huy Hittler, y l hng nh chnh
ca tp on qun c nhm Nam.
Trn hng ny, qun c b xuyn qua ti Kiev. Khng th ni rng
qun Hittler trong nhng cuc chm trn u tin nh tan b i chng
ti v dn h phi tho chy. Hon ton khng! B i chng ti kin tr
chin u v b gy nhiu cuc tn cng. Ti rt mng khi chng ti n .
Zukov lp tc nhn v mnh tin tc t b i v nhng bo co ca lnh
o, ri a ra nhng ch dn. Tht th v nhn thy ng kho lo v c
kin thc cng vic thc hin tt c. Tnh th y, chng ti khi nh
gi thm ch l tt hn cho rng chng ti c th a ra s chng c cn thit
vi qun c.
Ti khng nh, bao nhiu ln Zukov c mt ch chng ti: mt, hai,
hoc ba ngy. Sau c chung in thoi t Moskva. Zukov ni vi ti
rng Stalin gi cho ng:
- Ra lnh cho tt c dng li v cp tc chuyn v Moskva.
Stalin cho chng ti nhng li khuyn ng. Cn phi ni rng
trong nhng ngy y, b dng ca Stalin kho mnh, t tin. ng cn ni vi
ti khi , rng ngi ch huy qun on ch ti l yu km. Lm g y
lm? Khng c tt hn. Phi ng h ng ta.
Ti ni vi ng mt cch ci m:
- Ti rt tic rng anh b i (chng ti vi nhau xng anh). By gi
ti khng bit, cng vic ch ti ra sao tnh th nh th ny v s ch huy
nh th. Nhng khng cn li thot khc.
Chng ti t bit v ng i.
104

Chng bao lu, ch chng ti c nhng s kin rt nng n, li trong

vng Broda. xe tng Hittler tn cng. hng ny chng ti iu ng
ngoi b i, ng t trc chin tranh, mt qun on c gii, do ch
huy Riabysev. Ti khng nh s hiu ca n. Riabysev c mt qun on tt
v nhng xe tng mi KV, mt s chic, v cng c mt s chic xe tng T34. V cn thm mt qun on c gii, m ti qun h tn ngi ch huy
qun on ny. Trong chin u, ng b thng, v ti khng bit, sau ny
ng c tham gia chin u na khng. cng l mt ch huy qun on tt
gng mu. Chng ti a n hai qun on c gii, cho rng sc b
gy cuc tn cng ca ch v cn tr ngi ng di chuyn tip theo ca
chng. Chng ti khng bit s tp trung thc s ca qun ch, khng bit
rng n tn cng chnh ca ch min nam, mc d n tn cng y
bng mt s lc lng nh hn so vi trung tm tin tuyn Moskva. iu
ny l ng nhin. Qun khu c bit Belarussia v b i chng ti l ln
hn Kiev. xc nh ng l hng chnh, s nguy him chnh - dc con
ng qua Minsk n Moskva, mc d Stalin ngh khc.
Qun c tp trung nhiu qun d sao chng na vo hng Kiev.
Ch yu, chng khi xng. Ti hng ny chng ti c mt tp on
qun d tr. Ch huy n l Konev. Ring ti khng bit ng, nhng trc
chin tranh c mt ln ti gp ng Moskva. Trc y Konev phc v u
Siberi. Gia ng v B th tnh u a phng c nhng quan h xu.
Quan h ny cng thng n mc Stalin gi c hai ngi v gp mnh v
chnh ng dn xp xung t ny, pht sinh bi mt vn no trong sinh
hot. Lc ti cng nhn thy Konev ln u tin trong i.
Konev n Qun khu c bit Kiev, qun i ca ng c b tr,
chng ti rt vui lng nhn ngun d tr. Chng ti cha tp on qun ny
vo hng Broda. Nhng, ngay khi qun i chng ti gp ch, li c
chung in thoi t Stalin:
- Nhanh chng a tp on qun Konev v tin hnh gi cp tc
nhng on tu ny theo lnh Moskva.
Lc y ti phi vt ni li tp on qun Konev li cho chng ti
- tnh th tht nng n - v ti ni:
- Nu qun Konev li, th chng ti c lng tin rng chng ti n
nh tnh th theo hng Broda v ch yu s chn qun ch i n phng
th. Nhng c th chng ti nh tan c bn ch.
105

ng, chng ti tng tng l chng bao lu s nh tan bn c.

y l khng phi l mong oc n thun, chng ti tin vo iu ny mc
d tng quan lc lng vng ny v s c mt ca tp on qun Konev,
hnh nh d sao chng na, vn c li cho k ch. Stalin lng nghe ti v tr
li:
- c, chng ti li mt tp on qun d tr, nhng chng ti
li chnh l lm n tn cng.
Nhng sau mt thi gian - li c chung gi t Stalin:
- Ch ngay tp on qun Konev.
Tp on qun vo chin dch, nhng lnh a ra, v n phi i.
Chng ti, nh th, cn li ci g cn mnh nh khi bt u chin
tranh. Nhng cn cn r rng c li cho ch, ny ra mi e do nng n vo
hng Broda v Rovno. Nhng iu ny ngha l - vo hng Kiev. Nh
th, sn tri ca chng ti cn li pha sau qun th. Thy r qun c b
x ra bi mi thc su theo hng nam, hng Kiev, bng cch b li nhm
Karpat ng sau khng nh nhau vi n. c tp on qun 6, cn
chim Karpat, hnh nh, tp on qun 12. Vn cn l lng mi e do
bao vy ca k th i vi i qun ny. Nhng ti, v vn ny, khng
mun pht biu, ti mun lm r nhng tnh tit kh chu i vi chng ti,
xy ra vi mt u vin hi ng qun s Qun khu c bit Kiev.
Khi chng ti gp iu kin nng n trong vng Broda, chng ti v
t lnh qun on p dng cc bin php ti t chc b i v khng nh
hng nh tr k ch tn cng vo Broda. lnh ny c trao kp thi
cho ngi ch huy qun on c gii Riabysev v mt ch huy qun on
khc, ti qun h tn ca ngi ny, chng ti quyt nh c mt u vin hi
ng qun s Qun khu c bit Kiev t tay ng trao lnh, trong c
trnh by hng nh. ng u vin hi ng qun s n qun on. Ti t
bit ngi ny. ng n vi chng ti t Lenigrad trc chin tranh v gy
n tng tt, ng th, v ngoi ca ng bit ni th no nh: mt ngi cn
tr, dng thng, lch s, n mc chi chut v thu ht s ch . V tnh cch
ca ng c. Cc qun nhn ni vi ti rng ng l con ngi c iu
ting. Ngi ta k rng ng nh gi thp t lnh qun on Qun khu c
bit Kiev v cho rng bn thn ng gii hn ng t lnh v c th c li hn
ngi ang gi chc t lnh. Tt nhin cha chc ng ni vi ai y v
iu ny. y l s kt ti ca nhng ngi lm vic ban tham mu. y
106

ch l kin c nhn. Nhng ng thi ng lm cng vic ca mnh. Ti

xem xt ng: ng l con ngi khng ngc, v th ti khng c iu g xu
chng ng ta, v khng th c.
Trc chuyn i vo qun on c gii ng r vo ch ti vo mt
bui chiu. Bi v ch chng ti rt d, ch lm vic v ch sinh hot ch
mt phng, cng vi ch s quan trc nht. Chng ti ng trong lc lm vic
hoc ngi. Chng ti lm vic khng theo lch trnh hng ngy, chng ti vn
cn khng b cun vo bu khng kh chin tranh. V khi ng u vin hi
ng qun s r vo ch ti, ri ngh ti ra ngoi, bi v khc i khng th
tin hnh cuc ni chuyn tin cy. Ti ra ngoi. ng ni vi ti:
- Ti xem rng ng phi nhanh chng vit cho ng ch Stalin rng
cn phi thay t lnh qun on qun khu Kiev. Kirponos hon ton v dng
vi chc nng t lnh.
Ti kinh ngc. Chin tranh mi bt u, m mt u vin hi ng
qun s, mt chuyn gia qun s, t vn thay th t lnh. Ti tr li:
- Khng thy c s thay th, hn na chin tranh mi c bt
u.
- ng ta yu km.
Ti ni:
- Tnh nhu nhc v sc lc c mi ngi kim tra cng vic. V
th ti gi thit rng phi kim tra xem ng ta c yu khng.
Ti cng bit vin t lnh khng nhiu hn ng u vin hi ng
qun s. Bit h tn v mt mi, nhng v cht lng cng vic khng thy
c biu hin g. Mt ngi mi n v gi mt chc v ln nh vy. Nhng
ti khng mun ngay lp tc ln gp u tin li cp vic thay i thnh
phn ch huy. Ti ni tip:
- iu ny gy n tng rt xu, ti cng khng thy c c s, ti
khng ng .
Sau ti hi:
- ng xem ai lm tt hn? Ai c th c b nhim thay th
Kirponos?
ng tr li:
- Tham mu trng, tng Pukaev.
107

Ti c ngh rt tt v Pukaev, tuy nhin ti ni:

- Ti knh trng Pukaev v ti nh gi cao, nhng ti khng thy c
g thay i, nu chng ti thay Kirponos bng Pukaev. lnh o chin
u, cng chng cn thm mt ci g y, v rng Pukaev - tham mu trng
v cng tham gia bn bc nhng quyt nh c chp nhn (ti nh rng
tham mu trng cng nm trong hi ng qun s Qun khu c bit Kiev).
Kin thc v kinh nghim ca tng Pukaev chng ti cng hon ton dng
v s dng tip tc. Ti khng ng .
ng u vin hi ng qun s chy v n v, nhng quay li vo
sng sm v gp ti. B dng ng xc ng mt cch l lng, mt iu g
lm ng v cng to ln xc ng. ng n ng lc, trong phng khng c
ai c, tt c i ra ngoi v ng ni vi ti rng ng quyt nh t t. Ti
ni:
- ng lm sao th? ng ni nhng iu ngc nghch y lm g?
- Ti c li ch a mt ch dn khng ng cho ban ch huy
qun on c gii. Ti khng mun sng.
Ti tip tc:
- Ci g xy ra th? ng trao mnh lnh c m?
- ng, ti trao.
- Chnh l trong mnh lnh ni cch h hot ng v s dng qun
on c gii. Nhng ng lin quan g n vic ?
- Khng, ti cho h sau nhng ch th ming, m ci ngc vi
mnh lnh ny.
Ti ni:
- ng khng c quyn lm iu ny. Nhng nu ng cng cho ch
th nh th, ng no cng th, ban ch huy qun on khng c quyn theo
n, m cn phi thc hin ch dn, c nu trong mnh lnh v c k bi
t lnh mt trn v tt c cc u vin hi ng qun s. Nhng ch th khc
khng cn hiu lc i vi ban ch huy qun on.
- Khng, ti ...
Ngn gn, ti thy rng ng gy vi ti mt cuc tranh ci, chng c
cht g lp lun, cn bn thn ng - trong trng thi sc. Ti ngh rng nu
khng khuyn nh ngi ny, m x l vi ng ta nghim khc hn, th s
108

ko ng ra khi trng thi sc, ng tm thy ni lc v quay v trng thi

bnh thng. V th ti ni:
- ng ni ci g ngu ngc th? Nu quyt nh t bn mnh, th cn
chn ch g na?
Ti mun km li nhng li ni xng ca ng ng cm thy rng
ng can d tnh ti c trong quan h bn thn. Nhng ng bng nhin rt
sng lc ra (chng ti v ng ta hai ngi ng i din nhau), t vo thi
dng ca mnh bp c v ng xung. Ti b chy ra ngoi. Lnh bo v vy
quanh nh. Ti gi lnh bo v, ra lnh ly xe v ch ng ta vo bnh vin.
ng vn cn c du hiu s sng. Ngi ta ch ng vo bnh vin, nhng
chng bao lu ng cht .
Sau c nghe k t tr l ca ng ta v nhng ngi, cng vi
ng n qun on: khi quay v t tin tuyn, th ng rt xc ng, khng
ngh, thng chy vo nh v sinh. Ti gi thit rng ng lm iu ny
khng phi do nhu cu sinh hot, m, hnh nh mun t st . C tri m
bit. Ti khng th by gi xc nh s lng mn ca ng. R rng l ng
lung cung. Sau n vi ti v t bn mnh. Tuy nhin trc , ng ni
chuyn vi nhng ngi, trc tip tip xc vi ng, v h nghe li ng
ni. ng cho rng tt c s cht, chng ti rt lui, tt c s xy ra nh Php.
Chng ti cht! - l nguyn vn li ng ta. Ti gi thit rng iu ny
cng dn ng vo ng ct, v li thot duy nht m ng nhn thy - kt liu
cuc sng bng t st. ng cng x s nh th.
Sau ti vit in mt gi Stalin, vit v cuc ni chuyn ca chng
ti. C nhng ti liu ti by gi gi trong tr nh. Ti ngh rng, ti ni
chnh xc, kt lun c th, trt t ca s gii by. Ti m t bn cht, nh n
c trong i. Thm ch ng u vin hi ng qun s, ngi gi chc v
cao, rt cng. Khng phi th xc nht gan, khng, ng rt cng v mt
tinh thn, mt t tin v kh nng nh lui cuc xm lng ca Hittler. ng
tic, iu ny khi khng phi l trng hp duy nht. Cng xy ra nhng
trng hp nh th v vi vin ch huy khc. Bu khng kh l nh th.
Nhng chng ti vn cn hng chc ngy khng trong trng thi chin
tranh.
Ti quay v tnh hnh m ti ni trc y bng s m t trng hp
vi ng u vin hi ng qun s. Nh vy, chng ti nhn thy rng qun
ch hu nh khng tin hnh nhng hnh ng tch cc chng li tp on
109

qun Muzychenko v tp on qun 12 Ponedenin. C s pht l r rng

sn tri chng ti t pha bn c. Nhng h hy vng sau khi qun on xe
tng thc su cnh phi, bao vy b i chng ti v tiu dit hai tp on
qun ny. V th chng ti v t lnh quyt nh rt tp on qun 6, ban
tham mu ca n Lvov, cn bn thn qun on ng bin gii, bc
Peremysl. B i ca qun on rt lui. Ti khng nh, h rt lui bao nhiu
kilomet, nhng k ch thm ch khng ui theo h. V bng nhin chng
ti nhn ch th t Moskva - che giu rng b i rt lui. Chp hnh lnh cho b i quay li chim ng bin gii, nh chim n trc y.
Chng ti tr li rng:
- V ci g m phi chim n? Khng tin hnh cc hot ng qun s
chng hai tp on qun ny. K ch tp trung sc mnh chnh theo hng
Broda, mu ca chng thy r. ch c th bao vy b i chng ti,
nhng h sau ny khng thot khi n nh vo sn.
Nhng ngi ta ra lnh cho chng ti a tp on qun quay li, v
chng ti lm iu ny. Ti rt gin v cay ng chp hnh nh th.
Trong ti c n tng rng hai tp on qun c th cht. H s nh nhau
trong vng vy, nhng h khng c s dng mt cch hiu qu nh chng
ti a h v hng nh chnh ca qun th. Tuy nhin mnh lnh l mnh
lnh v chng ti thc hin n.
Ti gi thit rng khi (by gi ti khng nh, c phi chnh Zukov
gi in t Moskva v vn ny?), Zukov khng ng. Ti mang trong
mnh ngh ny sut nhiu nm, v khi cch chc Zukov nm 1957, ti pht
biu ph bnh hot ng ca ng, quay v thi im nhng ngy u chin
tranh, cm rt qun i khi khu vc Peremysl v Lvov. Do tp on qun
6 b tiu dit sau trong vng vy, cng nh c tp on qun 12 cng
cht. Ti ni:
- Mt ngi ch huy c kh nng nh Zukov, m cng mc sai lm.
ng tr li:
- khng phi l sng kin ca ti, l ch th ca Stalin.
By gi ti khng th tranh ci vi ng y, nu nh l ch th ca
Stalin. C th, tt nhin, c nhng ci nh th, nhng trn c s bo co ca
Zukov, v rng Zukov va mi t mt trn quay v Moskva, v, ti ngh,
trong vn ny ng l c vn chnh. Nu ng ni rng lnh ca hi ng
qun s Qun khu c bit Kiev l ng, th Stalin, trnh nhng tp on
110

qun ny b bao vy, c th l, v khng a ch th ca mnh cho tp on

qun quay li. Nhng by gi ti khng bit c th ngi khi xng mnh
lnh ny v, tip theo, ngi c ti tht v ci cht ca hai tp on qun, ri
vo th b bao vy sau .
Bn c th hnh dung thi k nng n i vi chng ti, khi Hittler
huy ng nhng binh on c gii ho cao v sung sc nh nhau vi chng
ti, chng ti b tc ot sc mnh ca hai tp on qun 6 v 12? H
rt lui, qun c tn cng h v cui cng bao vy h trong vng Umani. C
hai tp on qun cng vi ban tham mu v ch huy b bt lm t binh. Nu
chng ti c th trc y dng tp on qun 6, th c th ly mt phn
ca n nhng s on, t chc nh vo sn k th trong vng Broda.
Khng bit, ci g xy ra. Nu thm ch chng ti khng cm gi qun th
hon ton v khng nh tan nhm ny, th trong mi trng hp chng ti
cng lm kit sc qun c mt cch ng k v cm chn trong mt thi
gian no y. Ti hng chng ti, c mt bu khng kh hon ton khc.
Nhng chng ti b loi b bi nhng kh nng nh th. V sao ti ni iu
ny? t ngi tin chng ti. S can thip t trn c mt phn, v khng phi
lun lun n l khn ngoan, hp l. S can thip, ng gi nhiu mng sng
v mu. Lc y - trong u tin, nhng tip theo, ti s dn thm nhiu
trng hp khc, cng ng gi hng nghn, hng nghn nn nhn, m nhng
trng hp ny l hon ton khng cn thit v c th trnh c, nu nh
c lng tin vo ch huy mt trn v hi ng qun s ca h.
Sau mt vi ngy, li khng phi theo sng kin ca mnh m theo ch
th t Moskva, chng ti rt lui t ch huy s. H ra lnh cho chng ti
chuyn ban tham mu v Proskurov, c ngha l chng ti rt v su. Chng
ti ngc nhin, bi v ti hng chng ti, tnh hnh cha n ni xu nh
th, liu c buc phi p dng nhng bin php: rt lui v b tr ban tham
mu vo su sau nhng qun on chng ti. Nhng l ch dn t
Moskva. Ti khng nh, gi cho ai, nhng tt c cho rng gi t Moskva,
ngha l - ch th ca Stalin. Chng ti rt lui v di chuyn. l mt bc
tranh khng khip. Hng trm t di chuyn t tin tuyn v pha sau cng
vi cc gia nh s quan. C nhiu gia nh s quan Lvov, Drogobych,
Peremysl. Cng i vi h l nhng ngi chy nn. Nhng khng c nng
dn trong s ny. Nng dn min ty Ukraina khng i khi bn c. Hnh
nh iu ny lin quan ti kt qu s tuyn truyn nhng ngi dn tc ch
ngha Ukraina, nhng ngi ch i bn c vi cm tnh hn chng ti.
111

Nng dn b la bng li ha rng Hittler s gii phng Ukraina. Nn dn tc

ch ngha Ukraina v bn tuyn truyn la phnh nng dn nh th y.
Ngay khi chng ti n Proskurov v trin khai ban tham mu, th
Stalin gi. Ti ni chuyn vi ng. Stalin ni:
- Anh by gi i v Kiev v Kiev nhanh chng t chc phng th
m.
Chng ti lm nh th, mc d khng bit ci g c lm sn
phi ca mt trn. Tnh th mt trn pha Ty, chng ti cng khng bit.
Chng ti v Kiev, cn qun ch di chuyn theo chng ti ng theo du
vt, nhng theo con ng khc: chng ti - theo Tarnopolsk, cn ch, tiu
dit lc lng chng ti hng Broda-Rovno-Korosten. i ln pha bc vi
tc ln. V di Kiev tnh hnh chnh xc l khng cn tin cy.
By gi ti khng th ni, ngy chin tranh l nh th no. B i
thc t khng c, mt trn b v. K ch vt ln pha trc bng qun on
c ng, cn b i chng ti nm xa v pha sau lng chng v tin
hnh chin u. K ch tin gn Kiev, vt qua Irpen. Sng Irpen - khng
ln, nhng ly li. Trc con sng ny, ngay t nm 1928-1930 xy dng
mt vng phng th vng chc thuc Kiev. c hm ngm b tng v
ph, nhng c trc y thi: chng b ph hu ngh ca Mekhlic.
Stalin ra lnh tho b chng, s ch huy chng ti khng nhn v pha sau,
cn dn sc cng c s vng mnh bin gii mi, m chng ti c c
do s tht bi chng Ba Lan trc c. Cn by gi, khi chng ti cn khu
vc phng th vng chc nh th, th n li b ph hu. Cng s b tng
c gi li, nhng v kh trong th khng c: khng pho, khng sng
my v khng c b i. V th chng ti bt u thu nht ng l tt c
nhng g c th: sng trng, pho v.v... phng th.
Ngi ta b nhim tng Parusinov ch huy khu ny. By gi ti
khng bit mt t g v ng. ng khi c tui. Ti c n tng tt v
ng. Nhng thi im , ng nhn vic hu cn. Ti khng nh, chc v
ca ng c gi nh th no khi . Theo ti, th trng hu cn mt trn,
nhng khng ng lm. Nhng chng ti cng khng c ngi khc v
chng ti b nhim ng. ng c ln phn tch ci g chng ti c v ci g
chng ti gom c xy dng phng th thnh ph. Nhng qun c b tr
bn b ty sng Irpen. Qun c khng tin hnh mt mu toan no c vt
sng Irpen. Mt chic cu bng g p p. Chng ti cho n n, tt
112

nhin. Ti ngh rng qun c t ph tt c bng mt s xe tng tin tin,

nhng b binh h khng c, v vt qua tr ngi ny (ti ni, khng phi
l sng m l bn) h khng bt u.
Tnh hnh ca chng ti l nng n nht. C ngi ni a rng, ch
n Kiev, vt qua sng Irpen! Trong thnh ph c bt u hong lon.
iu ny l ng nhin. Ti nh, vo ban m (ti ngi trn gh bng)
tng Astakhov t lnh khng qun Qun khu c bit Kiev n gp ti.
ng l mt con ngi ng n, tn tm, v b ngoi chng chc v mp
mp. ng theo b ngoi ca mnh dng nh tng trng cho s im tnh.
ng ni:
- Chng ti b gn nh mt sch my bay trong cc trn chin u.
Nhng by gi qun ch khng cho chng ti mi h ra na.
V khc nc n. Ti bt u an i ng, nhng sau qut ng ta:
- Hy bnh tnh, ng ch Astakhov! Hy nhn, mi ngi i li, nhn
thy mt vin tng trong trng thi nh th. Chng ta phi chin u phi
v, tip theo, phi lm ch bn thn.
i vi ng, iu ny c tc dng, nhng mi mt lc lu, ng vn
cha bnh tm. Astakhov - mt con ngi rt hiu bit cng vic. Nhng
trc y ng l ngi t tin, nh nhng ngi khc, chng ti knh kiu
rng bin gii chng ti b kho, nh li bi ht, v rng chng ti s chin
u trn vng t l. V bng nhin chng ti ch sau mt vi ngy bt u
chin tranh li dn v Kiev. Trong tnh th bng cch no gi Kiev,
khng c lc, khng v kh, khng b i.
Tt c nhng g, chng ti c th, chng ti mang ra t chc phng
th Kiev. Kiev khng u hng! Hy chng c k th! Chng ti xy dng
tuyn phng th t pha ty theo dng chy sng Dnepr, bn phi Kiev, c
sn phi cao hn thnh ph. Nhng t pha nam n b nam ca Kiev c
mt khong khng tng i ln, m b i chng ti chim gi. Trc ht,
theo hng ny rt lui tp on qun 6 v 12. H b bao vy, nhng vn
nh nhau v gy cho ch tn tht tng i ln. Chng ti t chc cng
vic sao cho t pha ng x tung vng vy v gip nhng tp on qun ny
thot khi khi vng vy. Trong qu trnh rt lui, ban tham mu ca hai tp
on qun c st nhp.
bo v Kiev chng ti quyt nh xy dng tp on qun mi v
t tn n l 37. Chng ti bt u tm kim t lnh. Chng ti cng vi
113

Kirponos ngh mt lot tng, nhng ngi mt qun ca mnh v

trong s sp xp. Trong s , gy n tng rt tt l Vlasov. V chng ti
quyt nh b nhim chnh Vlasov lm t lnh. Ban cn b ca Qun khu c
bit Kiev cng gii thiu ng v a ra tnh cch c u th hn ngi khc.
Ti khng bit Vlasov, khng bit cc tng t do khc, thm ch ti
khng nh h tn ca h na. Nu yu cu bng chng, th ti c ngi lm
chng, by gi vn cn sng, kho mnh, v ti mong ng sng n nghn
tui - Ivan Christoforovich Bagramian. ng l khi theo chc danh l trung
t trng b phn tc chin thuc ban tham mu mt trn Ty Nam. Mt
ngi rt ng n, mt cn b qun s tt, v tc chin gii, c vai tr ln
trong vic t chc chng c cuc xm lng ca Hittler trn khu vc ng c
trao lm vic ny.
V d sao chng na ti quyt nh hi Moskva. Chng ti khi c
mt n tng l khp mi ni u c k th nhn dn, c bit trong hng
qun. V ti quyt nh hi Moskva, xem c ti liu no v Vlasov, tnh cch
ng ta ra sao, c th tin Vlasov c khng v b nhim lm t lnh tp
on qun bo v Kiev. B i - khng c, phi gom nht h, v tt c phi
lm ban ch huy mi. Ti gi in cho Malenkov, gi mi m khng c ai.
Bi v Malenkov lm v t chc cn b BCHT, cu hi ny cng phi ti
ng. S tht ng cng chng bit g v Vlasov, nhng nhng ngi trong B
tng tham mu lm v t chc cn b cn phi ni cho ng suy ngh ca
mnh. Ti hi Malenkov:
- C th, nhn ra Vlasov c tnh cch g?
Malenkov tr li:
- Anh n gin khng gii thiu ci g y c lm. Khng th
bit ai v ci g c. V th hy nhn v mnh hon ton trch nhim v hy
lm nu anh xem l cn thit.
tnh th cng vic nh th, mc d ti khng c s liu no v
Vlasov, chng ti bit rng qun i gii thiu chnh ng. V th chng ti
v Kirponos quyt nh b nhim Vlasov ch huy tp on qun 37. ng
bt u tip nhn casc chin s t cc b phn rt lui hoc thot khi vng
vy. Sau nhn s b xung nhn no y. Chng bao lu, c mt mt qun
on b binh nguyn vn di s ch huy ca tng Kylesov. Qun on ny
n t bc Kavkaz. Qun on l tt, nhng thiu chun b. V mt tinh thn
qun on cha c chun b, cha tng tri, iu ny ng nhin, th
114

chin tranh bt u. Chng ti a n vo vng phng th vng chc Kiev

v t vo vng xung yu nht - bo v rng Goloseevski, ng tin trc
tip n Kiev t pha nam. Chng ti ch i cuc tn cng khng phi t
pha bc. iu kin thin nhin kh khn, chng ti c che ch bi
Irpen. Sau y c tp on qun 5 trong trng thi tng i y .
Ch huy vin n l tng Potapop.
Lng ging ca ng ti tin tuyn l t lnh Muzychenko. Trc
chin tranh, ngi ta nghi ng Muzychenko: phi chng ng l k phn bi
trong hng ng Hng qun? V sao m ngi ta ngh nh th? Trc chin
tranh ng vo b i, rn luyn, hay thun tu kim tra bin gii. Ban
tham mu tp on qun 6 ng Lvov. nh, ng c mt ngi v.
Nhng ng cn li cn c mt ph n - ni tr. Mt thanh nin nh th ny
m theo ui c ta, v cng chng c g tri vi quy lut t nhin. Hnh nh
Muzychenko v v li lin quan ti iu ny. Nhng, nh c thy, vic
theo ui ny khng n gin ch l s ho hng. y s theo ui li v
mc ch chnh tr, tnh bo. Ngi theo ui ny chn thi im, khi
Muzychenko i b i (trc ng c cho mnh ci quyn vo nh v lm
quen nhng ngi trong gia nh lin quan ti s xut hin ca ng), v xut
hin vo ban m. V ca Muzychenko ang ng. Bng nhin ca m, ng
i vo ging ng v hi cha kho kt st. B khip s. Sau b nh li
th ny:
- Ti ang ng. Khng qun o. ng n, lo xc ngi ln ging
v ging kh l , bt u ni chuyn. ng khng th hin mt n
danh d ca ti v ni chuyn nh nhn nhng i cha kho. Ti ni vi
ng, rng ti khng c cha kho. Ngi ch huy khng bao gi b qun cha
kho, na l ti, ng lun lun mang chng theo ngi hoc gi u, ti
khng bit. Ti cng khng c lin quan g n cha kho v chng th no
thc hin yu cu ca ng. ng vn kin tr i cha kho, mc d ng
pha tr khng do, c th l, ti bnh tm, ti tr ng cha kho. S
vic kt thc, ng ra i.
iu ny c m t tng t, hnh nh trong lu tr ca c quan an
ninh: v Muzychenko a chng c. C gi -sin b chy. Lc r rng l
c gi ny c bn dn tc ch ngha Ukraina mt phi n. C ta cng dn
dt ip vin ny ca tnh bo c, k mun chim chm cha kho nhng
khng nhn c n. Khi Stalin bit v trng hp ny, th ng hi ti v
vic Muzychenko. Ti tr li rng chng ti tuyt i khng c d liu no
115

 nghi ng v tng. Ti d hi nhiu ngi, v tt c u nh gi ng

ta c t cch tt v tr qun nhn, v tr con ngi v v tr ng vin.
y, hnh nh hin din mt cch n gin s tr trn ca tnh bo nc
ngoi. V ng cng khng th l ip vin. Khng c t liu g c v iu
ny. Nhng ngi bit b, cng ni rng b l mt ph n ng n. Vn
Muzychenko ng trc mt con dao sc: dng ng hoc cch chc ch huy
tp on qun? Ngi ta suy ngh kh lu v d sao chng na quyt nh
gi ng li. Muzychenko tip tc ch huy tp on qun 6. ng c c s
tn nhim hon ton, d c s c ny, hon ton, b li du tch, nhng trong
cng vic, ti ngh, cng cha b ct ht. Sau v ny ti tin tng ng nh
trc kia.
By gi tp on qun ca ng tc chin nam Kiev. Nguy him ch
yu i vi Kiev chnh l t pha nam, t pha Nh th trng. Vic xy dng
phng th c trin khai c y. Sau mt thi gian qun c ko qun v
khi u trc tip chin dch chim Kiev. Ti nh rng khi tnh hnh kh
khn theo hng Nh th trng, chng ti v Kirponos quyt nh n ch
b i, nh gi tnh hnh v p dng cc bin php b i chng ti khng
b chy. Trong thi gian ny ban ch huy mt trn nm Brovar, bn b
ng sng Dnepr, cch Kiev 25 km theo hng Chernigov. ch huy s bng
b tng, c xy dng c bn trong thi gian ho bnh dnh cho ban tham
mu Qun khu c bit Kiev trong Sviatosino, by gi l ch ban tham mu
tp on qun 37. Ti khng nh tn tham mu trng tp on qun,
nhng ng cng gy n tng tt vi ti.
Chng ti ti ban tham mu tp on qun cng vi Kirponos v
trc tin gp tham mu trng. V l do g khng c mt ngi ch huy tp
on qun. Sau ng cng n. Vlasov trnh by tnh hnh, ni tng i
bnh tnh, v ti thch. Ging ng t tin v ng n vi s hiu bit cng vic.
Chng ti ngh i n khu rng Goloseevsk, ni b tr mt qun on b
binh gm 3 s on. Trc , chng ti n qun on Kylesov. Ti ln
chm trn u tin vi qun ch, cc chin s ca qun on ny th hin
mnh rt km. Khi hong lon, qun on rt lui. Pht sinh s nguy him l
mi ngi chy tn lon. Lc chng ti n vn hi trt t. Mt to n
qun s c lp ra. i qun nh chn c mang ra. Tt c cc bin php
c chp nhn trong trng hp nh th phc hi trt th v k cng,
k lut c s dng. Bin php cng rn! Phin to din ra trn chin
trng. Lc y nhng nghit ng bn n c thi hnh, nhng bn n l
116

cn thit ch trong nhng tnh th kh khn nh vy. Chng ti nhn thy

Kylesov ch huy km qun on. C th khi chng ti nng ny, v rng
ng khng c kinh nghim, cng nh qun lnh ca ng. ng cng l mt
ngi cha tng tri. Chng ti cch chc ng v b nhim ngi ch huy
mi qun on. By gi ti khng nh h tn ca ng, v dn tc ng l
ngi Do Thi.
Khi chng ti i n ln th hai, th ch huy qun on l mt ch
huy mi. Vlasov cng i vi chng ti. Tnh hnh th ny: qun c bn
pho ci v dng my bay nm bom khu vc ny. Khi chng ti n gp
vin ch huy, ng ngi trn mt ci gh d chin, cn chic bn trc mt
ng ph vi iu. C mt chic in trn. C mt chic hm c o. C
mt s ngi vi ng. ng bo co tnh hnh cho chng ti. Trong thi
gian ny qun c bn chng ti bng sng ci v sng my, nhng khng
nhn thy chng, ch nghe ting m m trong rng. Vlasov gi bnh tnh (ti
nhn quanh ng ta). ng ta c mt chic ba toong ct ra g cy phi t. ng
dng ba toong ny g nh nh ng. Sau ng ngh chui vo hm
trnh nhng iu ri ro. Mt mnh n bt k c th m vo chng ti.
Chng ti nghe li khuyn ca ng, leo vo hm. chng ti nghe bo
co. Ngi ch huy qun on gy cho ti mt n tng rt tt bng s bnh
tnh, t tin v hiu bit tnh hnh. Chng ti ra i, chc ng thnh cng.
Budenyi n gp chng ti trong khi cuc chin u phng th Kiev.
Ti hi:
- Ci g c lm mt trn khc? Ti khng bit mt ci g c,
khng nhn c thng tin g c. ng, Semen Mikhailovich, t Moskva.
Liu ng bit ch?
- ng, ti bit v ti s k cho anh.
V ng tng chuyn mt k cho ti rng mt trn pha ty ng gc
trong trn sng u tin v b bm nh ra. khng th t chc nhng
s chng c cn thit i vi ch. ch li dng s ng ng ca chng ta v
tiu dit khng qun tin tuyn ca chng ta bay nhiu, cng cn gy ra
nhng tn tht ln cho b i mt t t 22 thng su, ngy tn cng u
tin. Mt trn tan v. Stalin c Kulik n gip b xung qun s. Nhng
ti khng c mt tin tc g c v nguyn soi Kulik. Ci g xy ra vi ng,
ti khng bit.
Ti thng xt:
117

- Tic qu, Kulik b git.

Budenyi ni:
- Nhng anh ng thng xt ng ta.
V iu ny c ni bng ging nh th hiu rng Moskva
ngi coi Kulik l k phn bi, rng ng, hnh nh bn mnh cho k ch.
Ti bit Kulik, coi ng l mt ngi t trng v v th ti ni rng ti thng
ng ta.
- Ny, anh ng thng ng ta, ng thng ng ta - Budenyi nhc
li.
Ti hiu rng, hnh nh ng c mt cuc ni chuyn no y v iu
ny vi Stalin.
V ci g Budenyi n, kh ni. ng lu tr chng ti ngn ngi.
Nhng mt bui chiu ng hi:
- Chng ta s ngh ngi u nh? Thi chng ta cng nhau ng.
Ti ng .
- Nhng u? Ch anh ? Anh ngh u?
Ti ni:
- Ch y ch n ti thng ngh.
Chng ti i khi nh. Nhn b ngoi y l mt ci lu d chin v
bn trong cht c kh.
- y ti cng hay ng trong lu.
- Anh th ny ?
Ti gii thch cho ng: y, ni ng ban tham mu ca chng ti,
bn ly, khng th o hm, v c nc. V th ti ng trong mt trong lu
di hm trnh bom. Budenyi ni:
- Thi c. Nu anh y, ti cng cng vi anh.
V chng ti ng mt vi gi, ngh ngi. Sng sm, chng ti b nh
thc bi khng qun c. My bay ln trn lng mc v nm bom. Phng
khng chng ti bn tr. Chng thy trng vin no vo my bay c. Cn
my bay ca chng ti khng xut hin. Ti gin v ni khng v iu ny.
Ti hi Astakhov:
118

- Th ny l th no? V sao bn chng bay v nm bom m khng b

nh tr, chng ta khng th lm mt ci g c ?
Qun c nm bom xong v bay i. Astakhov bo co:
- Chng ny my bay b bn ri.
Ti hi:
- Ri u? Ti khng thy chng b ri.
- Chng ri ngoi sng Dnepr.
- H, nu chng ri sau sng Dnepr, th c th bo co, chng b ri
thm ch nhiu hn.
Ti ngh rng Astakhov c li. C th tiu dit c mt ci g ,
nhng ti rt tht vng v li ni ca ng ta, v ti ni:
- Cc chin s nhn thy qun c bay m khng b nh tr nh th
no, cn chng ta khng gy cho ch tn tht.
Chng bao lu sau, Budenyi ra v. ng khng thm b i, m quay
v Moskva. ng n y vi nhim v g (khng th y l chuyn tham
quan), ti khng bit, cn ng khng ni g vi ti v iu ny. n thun
ngi ta ni chuyn vi ng. ng nghe tnh hnh, nghe t lnh qun on v
trong ban tc chin Bagramian. Cuc ni chuyn ca ng vi Bagramian gy
cho ti n tng nng n. Ti nh rt r khng th no qun. Vic xy ra sau
ba n. Budenyi nghe Bagramian bo co tnh hnh. Bagramian - mt ngi
rt trung thc, trnh by tt c, nhng g v b i chng ti khi : mi
thin cm ca h, tnh hnh. Lc y Budenyi p Bagramian. C g, ti khng
bit c th. Ti c bit khi , khng thm ngha ca cuc ni chuyn
ny. Theo cch ni qun s iu ny c ngha l: am hiu tnh hnh. Trng
ban tc chin bo co tnh hnh cho nguyn soi Lin X, c Moskva c
n.
Ti ch nh vic xem xt tnh hnh c kt thc bng nhng li th
ny:
- Cc anh th ny ? Cc anh khng bit b i ca mnh.
- Ti khng bit trnh by vi ng ch nh th no, ng ch nguyn
soi - Bagramian tr li.

119

- y, ti nghe anh, ti nhn anh v ti cho rng - phi bn anh. Phi

bn v nhng vic nh th ny - Semen Mikhailovich ni bng ci ging the
th nh th.
Bagramia ni:
- V ci g , tha Semen Mikhailovich, bn ti? Nu ti khng c kh
nng lm trng ban tc chin, ng c cho ti mt s on. Ti l trung t,
ti c th ch huy s on. Nhng v c g li bn ti?
Budenyi vn theo cch th l thuyt phc Bagramian ngi ng
chp nhn b em bn. Tt nhin, Bagramian khng th no ng . Ti thm
ch ngc nhin, v sao Semen Mikhailovich c khng khng nh th t
c s ng ca Bagramian. Tt nhin phi tnh rng cuc ni chuyn
nh nhn gia nguyn soi Lin X v ng trung t xy ra sau rt ba n
sang trng c ru c-nhc. V d sao chng na, d tnh tit th no i na,
kiu m phn khng chp nhn c. ng l i din Tng hnh dinh v,
tt nhin, khng phi chu bi ton ang ng trc v khng th gip
cng vic v c cho qun i chng ti. iu ny cng chng minh rng c
mt trng thi no y mi ngi. Semen Mikhailovich khi hon ton
vt qua gii hn cho php. Nhng chng ti n gin v nhn cuc ni
chuyn ny mt cch khng nghim tc. Mc d ng cng ng chm cuc
sng ca mt con ngi, tuy nhin khng gy hu qu. Semen Mikhailovich
i khi, cn chng ti li trong tnh th nng n nh trc y, sau khi ng
n, cng chng xu hn m cng chng tt hn.
Bc ngot Stalingrad
Trc khi bt u cuc phn cng, tm trng chng ti nng ln rt
cao. Chng ti t gi, chc mng nhau thnh cng v ln ng. Ti ngi
vo xe cng Popop, Vasilevski i ti Tolbukhin. Chng ti quay v lc hng
sng. ng tt, phng. Tho nguyn. Xe chng ti i vn vt vi tc
ln. Chng ti n Trufanov. Tt c sn sng, c sp xp nghim ngt,
mi ngi ti ch, cc b phn nhn nhim v ca mnh. Ch i thi gian
bt u chin dch. Chng ti quyt nh hn ch pho bn m mn. Khng
th dng khng qun, v rng bui sng my m v khng th bay c.
Chng ti s khng qun nm bom nhm vo b i ta.
Chng ti, tt nhin, b thit ln l khng qun chng ti khng th
ging n tin duyn ca ch. iu ny cn gy cho ch ri lon ln, gy
hong lon trong qun i Rumani v lm d dng vic t ph tuyn phng
120

th ca chng. Nhng li khng c kh nng nh th. Tuy nhin chng ti

cho rng dng pho chng ti c kh nng t ph tuyn phng th, sau
ngay lp tc dng b i xe tng t ph n, sau xe tng, khi chng b tung
ra, dng k binh - a qun on k binh vng sau lng ch lm ri lon
hu phng ca n.
n ngy 20 thng 11. Chng ti v t lnh tp on qun ngi s
ch huy ca n. Tt c sn sng. Pho binh, nh ngi ta ni, chia thnh
trung i, b binh, qun on c gii v qun on k binh chim lnh v tr.
y ri, tn hiu c pht ra bng n tn la v pho binh nh n. Ti c
n tng rng mt t rung ln. Chng ti bn rt mnh. Nhng ti khng
nh bao nhiu c pho trn mt kilomet trn trn tuyn. Sau ny, khi nh
nhau di Kiev, chng ti t hng chnh 370 hng sng trn mt
kilomet. Sau cng mt s lng ny vt hn. Lc y khng c n mt
na. Nhng vo thi gian ny nh th l nhiu v y l sc mnh pho ln.
V qu l, k ch b hong lon. Cuc m mn bng pho kt thc v chng
ti ra lnh b binh chim cng s ch. B binh, by gi tin ln, khng gp
mt khng c ng k t pha qun Rumani. Qun Rumani dng mt v tr
tng i thun li. Th nht, h o cng s kp thi. Th hai, trn t
cao. Vng t tuy khng ln, nhng d sao chng na, h quan st a hnh
pha trc tt hn chng ti, qun i chng ti cn khc phc ban u s i
ln trn chim v tr ca chng. Li th v a hnh thuc v pha ch, v
n c kh nng la chn, khi phng th.
B i chng ti b vi trong cng s v nh gip l c. K ch rt
lui. Chng ti ra lnh Volkovsk a qun on c gii vo t ph.
Chng ti ch, xe tng chng cn na. Chng ti lo lng. Th no y?
chng ti c l mt thi gian. K th c th tp hp li v xy dng phng
th mi ch xa pha sau, b li khu vc ng trc. Chng ti gi thit
rng ch c y nhng v tr c trang b trc . Nhng xe tng khng
cn. Ci g th? Tri sng. Mt tri ln dn. Cng kh quan st, v sng m,
nhng tt c bo hiu rng sng m s nhanh chng tan i. Nhng qun
on c gii khng cch no t ph! Chng ti v Popop quyt nh: ngi
vo xe v ti gp Volski. Chng ti bit ng u. Chng ti theo l on
ca ng v ng, nh ngi ta ni, chng ti s huch chng vo lng hoc
vo ch khc y nhanh cuc xut pht.
Khi chng ti v Popop n ch ng qun b i xe tng, th cch t
chc ca h gy cho ti n tng khng hay, cn c m nh th ny . Tt
121

c c nhn thy r, trn cnh ng chng c ly mt bi cy nh, v tng,

v t, v ngi u phi ra. Chng ti gp may, thi tit khng phi ma
h v my bay ch khng xut kch. Nu my bay ch n, th ti khng
bit l n c nm bom vo qun on xe tng khng, cn v k binh cng ni
mt ci g . Tt nhin k ch khng lm hng cuc tn cng ca chng ti
v nhim v, ng no cng c gii quyt, nhng tn tht ch gy ra cho
chng ti l khng nh. c c mt ci ch Sorochin, mt ci ch nh
vy. Nga v on xe nga ng tr tri trn cnh ng. Hnh nh nh th,
c th ni, gh s. chng ti thi gp Volski, Volski cn i vi t lnh l
on, trao nhim v cho anh ta. Chng ti bt u thc gic Volski - n
lc kt thc, nhim v tip tc t nhim v sm hn. Chng ti i n tng
b phn, a ra trong cuc tn cng qun on c gii. Ti cho rng y l
s khng qun xuyn ca Volski, rng ng khng o to cc t lnh l
on. Sau ny ti hiu rng, hnh nh sj vic c kt lun theo hng
khc, cc l on trng c hng dn v tng v t lnh l on
nhn nhim v ca mnh kp thi.
Sau ny pht hin nh th khng nhng Volski, m cn nhng t
lnh khc ca b i xe tng. H c tnh chn ch, ch i, khi b binh dn
sch ng, khng phi a xe tng di ln n v khng b mt mt chng
khi phi nh t ph. H ch n khi ch thng tung ra v lm d dng cho
lnh xe tng tin vo. ng tic, s bn lun ny, sau ti nghe thng
xuyn, vng v khng nhng nghe, cn va chm vi h nhiu lnh xe
tng. Ti s khng ni h tn ra. By gi nhng ngi ny c v tr tng i
cao. H chin u mt cch tuyt p v kt thc chin tranh mt cch tt
p. Cui cng Volski cng n. Chng ti i quanh cnh ng, quanh cn
c ca ng. Ti xem, hai my bay bay trn vng tin tuyn ca ch v nm
bom chng. Ti ni:
- Hy xem, ng ch Popop, ci g th kia? My bay ca ai th? C v
nh ca chng ta. Vng, c l ch by gi khng cn ch, n b nh bt
rng, nh th phi khng? Hay l k ch li nm bom b i chng ta?
Ti khng hiu, Popop cng vy. Tt nhin chng ti vui mng. Tm
trng tt hn ci g m chng ti nm c. Chng ti t ph tuyn u, b
binh tin n. Nhng chng ti vn lo ngi hai my bay. ny Sau , chng
ti nhn thy hai my bay ny ln vng vo hng chng ti v bay l l
mt t trn cn c ny, trn xe tng v nga. Nhng tt c r nh lng bn
122

tay. Nhng my bay nhn thy Willy3 ca chng ti v bay thng n n

n. Ta nh my bay ca chng ti? Popop:
- Chy i, tn ra. Nhng c tri mi bit n, ci g xy ra.
Chng ti nhy ra khi Willy, ng ta mt hng, cn ti hng
khc. My bay bn quanh chng ti bng sng my. Popop sau ny ni rng
c mt lot n st ngay ng. Quanh ti - cng th, nhng khng gn trc
tip, v rng ti khng nghe chm n chm . My bay bay khi. Ti
ni:
- D sao chng na d l my bay ca chng ta. V sao h bn chng
ti? H c th bi ri? Vng ny c nh du trn tt c cc bn , m
phi cng chng ta c th s dng, khu vc ny tp trung b i xe tng v k
binh chun b t ph.
Chng ti thc gic qun on tin ln v quay v ban ch huy, ch
Trufanov. V ng lm chng ti vui sng b nhng t binh u tin. Lc
u tm c hai chc, sau nhiu hn. Trong s t binh, ti nh, mt
ngi c h Chaikovski, dn tc Nga, nh ng ni vi ti, t Kisinev. Li
mt t binh na - mt ngi Rumani rt ng ch . Ti thm vn anh ta. V
mt l g , anh ta sng st. Anh ta t hiu hiu, tnh th qun Rumani
chng mc no l b la di, rng chin tranh khng phi v li ch ca
Rumani, m v li ch ca c, rng Antonesku em nc mnh thnh nn
nhn ca c. Ti khng tuyn truyn anh ta. Anh ta ni l con trai mc s
v tm trng ca anh ta - khng nhng ca c nhn anh, cng l tm trng
ca nhiu ch huy, m ng giao thip. Ti ni vi anh ta:
- Anh, c th, ng vit mt l th cho nhng vin ch huy ny,
h khng khng c qun i x vit, ra hng lm t binh v gip chnh
Rumani trong cuc u tranh chng k th chung, chng Hittler?
- ng, vui lng ng . Cho ti giy, v ti s lm iu ny.
Chaikovski khng lm ti ch theo mt phn t truyn n. ng
ny l dn tc Nga, cho nn ci h Chaikovski khng gy cho ngi Rumani
mt n tng, nu ng thm ch ku gi h ra hng. Nhng y ngi
Rumani chnh gc, mt s quan qun i Rumani, hnh nh, i i ch huy,
con trai mc s. Ni chung i vi ngi Rumani, c bit i vi gio dn,
iu ny c th gy mt n tng. Nhng ti ni Chaikovski:
- Anh lm nhc mt dng h ln th?
123

- Vng ti hiu, ti bit bn tnh dng h m ti mang. Nhng ng

cng nn hiu: khng nhng ti, m c nhng ngi Nga khc cng b ng
vin vo lnh. Chng ti khng mun nh nhau, chng c l - chng ti l
t binh u tin ca cc ng ngay t khi nh nhau. iu ny c ngha rng
ti khng mun nh nhau v trc ht lm tt c b bt lm t binh.
Nhng ngi khc cng hnh ng nh th ny.
Sau t binh c a n tnh bo, cn chng ti i theo b i.
Phi khng nhng tin ln pha trc, m cn lm tt c tng tc tin ln.
Chng ti trc ht quan tm b i c ng Volski, v chng ti n .
Gi y k theo ngy hoc theo trnh t s kin l khng th (ti ngh mi
ngi hiu v tr ca ti). Ti nh ch bc tranh tng qut hoc nhng s kin
ring r, r rng. Chng hn, nhng trng hp th v no y. Trong thm
ho, cng nh trong chin tranh cng xy ra nhng hin tng hi hc.
Volski di chuyn xe tng. S chng c ca ch t ra yu t. C th
ni rng ni chung khng c s khng c c t chc. Ti trn a, ni lc
lng ch lc ca chng ti hot ng, Volski tm nhiu t binh, git c
nhiu qun ch, rt nhiu. Chng ti cnh bo Volski, rng trong bt c
trng hp no khng c dng sc mnh i vi t binh. Th nht, y l
khng o c. Th hai, nguy him, v rng k th dng iu ny tuyn
truyn chng chng ti: khng th ra hng lm t binh qun i x vit, v h
bn t binh! Tuy nhin, khi chng ti tin ln, ti thy nhiu nhm ngi
b bn. Qun lnh ta ng bn cnh. Ti ni vi Volski:
- S vic qu ng. Ti quan st hnh nh nhng ngi b bn nm
chng cht.
- Khng, Volski ni - h b git trong nh nhau.
Ti khng loi tr c th l, u xy ra vi phm ch th ca
chng ti do nh hng ca s cm th v s tc gin. nguyn nhn ca iu
ny rt ln, c mi ngi lnh chng ti. Khi rt lui, chng ti nhn thy ci
g chng ti b li cho k th. C nhng nhng bng chng cho iu ny, khi
qun th honh hnh trn nhng lnh th m h chim ng. Ti Ukraina,
Lin bang Nga, Belorussia v Bc Kavkaz - khp mi ch, u x hi k
th, th n thng tay git tt c nhng ngi khng cn thit v khng tha
nhn nhng yu t o c no c. Hittler nho bng nhng yu t ny,
ngi chin thng c php lm tt c. Phi tiu dit ngi Nga, lung lc
tinh thn h, e do.
124

Nhng ngi lnh ca chng ti hiu iu ny. V nu u c s

lm quyn v vi phm lnh, th, nh ngi ta ni, hy tha th cho nhng
ngi ny. Lc y khng x hi tnh cht c t chc no y ca nhng
ngi chng ti. l do cuc chin tranh tri buc chng ti, cuc chin
tranh lm cng thng s nhy cm ca con ngi. Hiu iu ny, tt nhin, l
nhng ngi chin u v mun bng s hiu bit ng n i n hnh
ng, c p dng nhng ngy y.
Ti nh, mt ln sau khi cuc tn cng c tin hnh, chng ti i
lc m khuia. Tho nguyn. Khng c ng. Vic i li l nguy him, v
rng lun lun c th ng phi mn nh, chn ch khng ng. Chng ti
i v khng tin tng rng i ng hng. Khng c mt s nh hng no
c, khng c ly mt bi cy nh, khng c lng mc. Tho nguyn hoang
vng. Phi nh hng bng nhng ngi sao. Nhng bng nhng ngi sao,
cng khng th chin u thm ch tho nguyn. Chng ti nhn thy mt
ngn la nh no y lp lo. By gi chng ti trn chic xe Willy ca
mnh nhm hng ngn la ny. Popop nhy vt ra khi xe. ng l mt
ngi yu i v mun tt c mi th d dng:
- ng ch Khrusev, li y, thong nhn, hy nhn nhng con qu
sng.
Ti nhy qua chic Willy, tin n gn. Nhng ngi lnh ca
chng ti ang ngi, ang nhm mt ng la. ng la ln tn, khng
cn ci kh. H thu lm tt c mi th c th t si tho nguyn.
H ly mt cht nc u v un tr, trn ng la. H b m khi mt s s hi thun tu. Trng h nh nhng ngi da en, ch nhn thy
c rng v mt. Qu l, nhng con qu, li cn v ban m na ch! Mt
vi ngi tr cn mm ci, nhn nhng v tng i n gn h. Khi , ti
khng c kin thc qun s, nhng mc qun phc. H lp tc nhn thy
rng mt ng ln qun i n. Chng ti hi h. Mt ci g h khi
xe b ph v chy. Vng, chng ti ch, h gip chng ti.
H l lnh pho chng tng - mt hoc hai khu. Chng ti ni a
vi h vi cu. H khng th k cho chng ti mt iu g l gii, bn thn
h cng khng bit nhng tnh hnh, h tr li ch t n v chin u.
Hm sau, chng ti li i khp mt trn v gp mt bc tranh th v
khc. Ti nhiu ln k cho Stalin v h. Chic xe g nghing ng. Nm su

125

ngi lnh Rumani ngi trn , mt ngi phi nga. H i v pha ng.
Popop hi:
- Cc anh i u? Cc anh l ai th?
Mt ngi lnh Rumani cha cho chng ti mt ming giy nh trong
tay, Popop cm ly v c:
- Hy cho i theo chng ny lnh Rumani, nga v chic xe g. H
i v pha ng, n sng Volga, vo tri t binh. K tn: thiu t mt
n v no .
Chng ti bun ci. Nhng ngi lnh Rumani nhn tht rng chng
ti khng c v c c, v h cng c khch l. Popop tr li h mnh
giy v ni:
- Hy di theo hng, m cc anh ang i - v vy tay.
V h li ln ng.
Chng ti n Plodovit. y l mt lng. khp mi ch u c
nhng tn gi ca s tn ti cuc sng ca mt im c dn. Hnh nh trong
qu kh c s tin dn ca vng t na hoang d ca tho nguyn, nhng
ngi n y, cho nhng ch mi ny mt nhng ci tn gi p. Mt thiu
t tin n v hi ti:
- Ti mun hi, ti phi lm g vi t binh?
- Th ch anh c bao nhiu t binh?
- Ba trm.
- H u?
- gn y thi!
Chng ti v Popop n . Chng ti thy mt m ng t binh
ng y. Chng ti ni chuyn vi h qua phin dch. Cng trong lc y,
li mt thiu t phi nga n:
- Hy quyt nh i? Ti phi lm g v gii t binh i u?
- Ch anh c bao nhiu?
- Khong ba nghn, c l th.
- Th nhng t binh ny u?
- Kia ka, ng sau nh th.
126

Chng ti n. mt hng di ngi xp hng ngang, theo mt

trt t no . Thiu t bo co rng ti y c trung on pho binh c ln
ca Rumani. Vin ch huy trung on b bt lm t binh. Ti ngh: c tri
mi bit n, ton b trung on pho nm sau lng chng ti, n c th gy
cho chng ti nhng thit hi. Ti ni:
- Hy ra lnh cho tt c cc s quan ng ln pha trc. Phi tch cc
s quan ra khi lnh v a ring h vo su trong nc, n tri tip nhn.
Trn cnh ng, ngn ngang v kh, t sng trng n i bc. H c th
gy cho chng ti thit hi, khng c trong tay nhng c pho sn sng nh
n.
Pha sau chng ti khng c g c. chng ti i n trc mt cc s
quan ca h. ng thiu t mi vin ch huy trung on i n ch ti.
Vin ch huy, ng tui bnh tnh trnh by:
- Ti l mt ch huy trung on. Thm ch ti khng ra lnh tho v
bc u nng pho, khng n sng v quyt nh ra hng lm t binh c vi
trung on thnh phn y c v kh v lnh. Vy l ti cng u hng
cc ng tt c: c s quan, c lnh, c pho.
Ti ni ng ta:
- Ngi trung on trng, Liu ngi c ng ra li ku gi lnh v s
quan Rumani h ngng chng c v ra hng lm t binh? Nu ng lm
c nh th th ng hiu ng rng chin tranh chng chng ti tri buc
cc ng vi Hittler. ng khng mun chin tranh tip din v i vi ng, th
n kt thc. Hy gip nhng ai cn bn kia chin tuyn, hy h
noi gng ng.
ng tr li:
- Rt hay! Cho ti c hi, ti s vit mt bc th.
Sau khi hi k ng ta, ti ni vi ng ta v vic mt s quan, m
chng ti bn bc vi anh ta trc y v anh cng vit mt t truyn n
tng t. ng ta, t ra, li bit vin s quan ny. Trong t truyn n ca
mnh, ngi s quan ny (nh ti bit sau ny) gi ng ti vin trung on
trng. Qu l, khi ti c truyn n ca vin s quan ny, con trai mt cha
o, m chng ti bn bc vi anh ta trc y, ng thng bo ch danh ng
trung on trng ny:

127

- ng bn khon l anh ang chng li khuyn ca mnh! Ti bit

tm trng ca anh. Phi kt thc chin tranh! Nhng khi ti quay v ban
tham mu, ngi ta a cho ti truyn n ti ra lnh in n. Nhng trong
truyn n khng c s i hi: n v, m truyn n nhm ti, u hng
lm t binh. Chng ti ch ra rng cc s quan Rumani ring ch ring, lnh
ch ring.
Chin dch tip tc thnh cng. B i chng ti tin ln pha trc,
v chng ti nm nhng qu ngt ca nhng chin thng ln u tin. Kh
m t thnh li, s vui mng khi nh th no v ni hn hoan ra sao. Ln
u tin sau chin u trn hng ca mnh, chng ti thnh cng t ph
phng tuyn k th v thc y cuc tn cng, lm tht bi tt c nhng g
ng trc chng ti, v hu nh khng gp khng c. S tht chng ti hiu
rng trc mt chng ti khng phi l qun c, m l qun Rumani. H
khng phi l nhng ngi kin tm, bit cuc chin tranh ny khng v li
ch cho Rumani. Nhng d sao chng na, y l k th. Nh ngi ta ni,
ngi Rumani v ngi Rumani. Cng hon ton khc. Chng ti bit h tn
cng nh th no, nho bng nhng ngi hot ng ho bnh ra sao, git
nhn dn chng ti. H esn cng vi Qun on Hittler v cng gy ra
nhng vic lm tn bo vi cc chin s x vit. V th phi ng hiu rng
s hn hoan ca chng ti, s vui mng ca ngi lnh chng ti v cc s
quan, rng r thc s.
Ti khng nh, ngy tn cng, ngy th ba hoc th bn, chng ti
tn cng v quyt nh nhim v t trc chng ti. B i xe tng n
Sovietski, n sng ng, cn b i Vatutin tin dc theo sng ng n
Kalach. chng ti cn phi t chc mt cuc gp g, nn chng ti v
Popop i n . Ti ni l cha chnh xc. Cc tng khc, nhng
ngi tham gia chin dch ny, trong cc hi k ca mnh chnh xc hn, v
rng h, khi vit, s dng t liu ca B tng tham mu, cc ti liu chnh
thc, qua c th phc hi tt c ng thi gian, s kin tin trin c th.
Ti khng c kh nng nh th. Nh vy, chng ti v Popop ti ch t lnh
qun on xe tng mt trn Ty Nam. Ch huy n l vin tng ngi quen
ca ti, Kravchenko. Sau ny, ti khng ln no gp ng ta c trong thi
gian, v sau chin tranh. By gi ng khut.
Kravchenko l mt nhng n ng rt kho mnh. Sc kho ca ng
khng hao mn, th m ng cht. Khi ng l ngi hot ng tt.
128

Khi chng ti r n ch ng, ng ni rng ng khng c kho, b

m. ng b cm, hay mt chng bnh g , nhng ng gt bnh tt sang
bn. Chng ti chc mng nhau v cng nhau hn hoan rng mt trn ca
chng ti khp cht. Ch cuc gp u tin! Kravchenko ngh:
- V s vui mng cuc gp mt ca chng ta, hy ung mt chai smpanh. Ti c mt chai sm-panh Php, chin li phm y.
- , ung thi.
Chng ti m sm-panh, ung bng cc vi, n mng binh on
Stalingrad v mt trn Ty Nam. Kravchenko ngh ti:
- ng ch Khrusev, xin hy nhn t ti mt mn qu nh k nim
cuc gp mt hm nay, mt dao con ca c. Tht ra, n c c ph hiu c,
nhng ph hiu by gi b p v mt ri. Mn qu k nim ny s ghi nh
cuc gp g ca chng ti.
Ti ni:
- c, ti nhn. Ti c thng con trai nh, ti s cho n. y s l
bng chng rng b i chng ta nh nhau vi bn c, v l mn qu tt.
Chng ti li ch Kravchenko ngn ngi, thng bo cho nhau v
tnh hnh cng vic. Tnh th l rt tt. Chng ti khng cm thy mi e do
no y ca qun th, chng ti thng k th ca mnh v khng bit rng
k th vn cn ko n v chng ti s phi i mt vi iu ny. Nhng
l vic sau ny. Trong trng hp k trn, chng ti hon thnh xut sc
nhim v ca mnh. Kravchenko ni rng ng, nh ngi ta ni, hnh qun
dc theo hu ngn sng sng ng v khng gp phi s khng c ln. Pha
sau k ch tng i lng lo v qun lnh khng m bo Chng ti mng
v vic , khi d liu chin dch, chng ti gi th cho Stalin gii trnh k
hoch mt cch cn thn, d kin rng c kh nng tin hnh chin dch nh
th, nhng chng ti khng bit d tr ca chng ti, nu Tng hnh dinh
phn b n, khng c d tr ca c ch. chng ti c gii thch rng li
khuyn ca chng ti khng i ngc vi bc i thc t ca nhng s kin,
v nhng li ngh ca cc t lnh khc. Vn chnh khng phi l ch
ai ni u tin A, m l ch thc hin nhim v t trc chng ta. K
th ang b tht bi, qun c ang b bao vy Stalingrad. Gi y phi
km chng li nh tan n.

129

Sau chng ti gp nhng kh khn. V nhng kh khn ny, ti

ni vi Zukov, khi ng n ch ti v bo co d n ca Tng hnh dinh v
k hoch chin dch. Ti ni vi ng khi ni rng chng ti c th gii
quyt nhim v ca mnh, v cm thy rng, k ch th yu. Nhng nu
cc anh khng tr sc chng ti, th chng ti bng sc sn c ca mnh
khng th km li c qun c ang b vy hm: k th s bp chng
ti v chy thot khi Stalingrad. Ti ni, Zukov tr li ti: hy k th
thot khi Stalingrad i n u ; y s l mt thng li ln - ui c b
bn c khi Volga. Ti khng ng vi Zukov, nhng mun hn. V li,
ti ngh rng y chng ti khng th c s bt ng: vi Zukov l
nguyn vng. Nhng by gi t nhim v km chn v nh tan qun th.
V trong chiu chng ti v Popop quyt nh quay v ban tham mu tp
on qun 51, m v ban tham mu Tolbukhin. ng gn Sovetski. Vi
tp on qun 51 th nhim v c gii quyt, quan ch tht bi, bt
c nhiu t binh v pha trc khng c my nguy him trc tip. Nhng
Stalingrad cn ch lc k ch. Gi y hng chnh li l ch Tolbukhin,
khng phi tp on qun 51, m l 57, mt tp on qun yu nht
trong tt c cc tp on qun ti mt trn Stalingrad, t qun nht. V th
chng ti v quyt nh n Tolbukhin v c c thng tin su st hn.
Chng ti cng bit rng Tolbukhin chuyn ban ch huy vo hm cnh
Nariman, gn sng ng. Chng ti n .
m ma xun phng Nam. Tri ti nh h nt, chng th nh
hng c. Chng ti c tm c ci hm. Ti nghi ng ni vi Popop:
- Markian Mikhailovich, theo ti, chng ta khng tm thy hm, m
li khng c ng, chng ta khng bit ang u, khng bit nh hng,
rt kh n c.
Nhng ng tnh to tr li:
- Ch, ng ch Khrusev, i vi ch yu phi c bn , la bn v
my o tc tnh ton con ng m xe i qua. C tm i!
Chng ti li tm kim. V sau, trong ny tr thnh chuyn tiu lm.
Ti nhiu ln nh li n, khi gp Popop. ng cng ci... Ti mt im dn
c, chng ti gp hnh nh th ny: hai xc lnh c nm trn trung. V
m rt d nhn thy h. chng ti i, li xc con nga nu. y khng phi
l ngi nh hng. Nhng ka, mt bng ch dn bng ting c. Chng
ti c. Popop c hai tr l, v mt trong hai ngi ny bit ting c.
130

Nhng thc l g? Chng ti chng n y c, li quay li ch nhng ci

xc. Thc l ri vo ch ln qun! Khng thy ch thot u c, chng ti li
gp hai xc lnh trn trung v con nga xm. Bn t qu dn chng ti
quanh ch ny. Cui cng chng ti nghe thy c ting ni chuyn. Mt ai
y i n. Chng ti cng ct ging.
Mt t tin li. Mt ngi nhy ra khi xe v ni:
- Ti trung t, ch huy n v xe tng.
ng bit ti v hi:
- Cc ng i u y?
- Chng ti i vo hm Nariman.
- ng ch Khrusev, ng ch khng tm c hm Nariman u.
Tho nguyn m. Vng ti sao cc ng li i? Mt trn trc mt, nhn
thy r pho sng c vt ln (qun c chiu sng rt mnh mt trn ca
mnh). Lc y c th vng phi mn. Ti ngh cc ng, chng ta i cng
vi nhau. Ti n ch ng qun tp on qun 57, ti bit ng v dn
cc ng. Ti i n trm qun y, b thng tay, ban u au, cn by gi
cm thy vt thng bt u n ri. Ti mun rng ngi ta s bng b
ng chuyn mn v tt c nhng g cn thit vi vt thng.
Ti ng , nhng Popop ni:
- Khng, chng ti d sao chng na t i c.
Chng ti t gi, li i tip. Li nghe thy ting ni r rm. Mt t i
vng n, chng ti dng li, ra khi xe.
T ra y l ngi i din Tng hnh dinh, mt v tng, ph trch
lin lc. ng ni:
- Ti n ban tham mu Tolbukhin, sng Volga. Ti cng cn vo
thung lng Nariman, nhng ti by gi khng i n , v khng tm thy
n, v cc ng cng khng tm thy. Hy i cng vi nhau?
Chng ti li t chi. Hy vng rng chng ti tm thy ci hm ny.
Chng ti tm kim v lun vng quanh nhng ci xc ny. Hnh nh chng
ti i xa theo hng no , cn sau bng nhin t nga rng chng ti
ln vng trn mt ch no y v mi y li ri vo ch c.
Ti run ln v lnh trong chic o d v Popop cng th. S tc gin
bng n. chng ti tin gn n mt ng ba ng, nhn thy mt s bng
131

ch ng bng ting c. S quan ph t dch cho bit ng i u, i

hng no. Popop lnh cng n ni khng th ch c na, ni vi s
quan tr l:
- Ko ci bin y li y!
S quan tr l git ly v mang li. Nhng thc cht l g y? Kim
ny dn n u, by gi khng hiu, hng b mt ht. Ri rt lu chng ti
cng n c ban tham mu Tolbukhin Volga. Chng ti bit c th
s dng nh tm. V bnngh g v iu ny? Ngay lp tc chng ti i n.
Nh vy, s thng nht cc mt trn ca chng ta, bao vy qun c
Stalingrad cho k th ng trc s tht bi. y l s vui mng. S
hn hoan ny, chng ti chu kh s trong sut chin tranh, bng s rt lui
khc hi, bng s kinh ngc, v nhng au lng khc. Mt trn sng ng
do Rokossovski ch huy, cng hon thnh nhim v ca mnh. Ti khng ni
g v iu ny v rng ti khng nh c th, nhim v no t trc ng. Nh
th, mt trn sng ng t pha bc by gi m bo v tr chng qun c.
Mt trn Stalingrad phi hng sc lc ca mnh vo hng nam cng c
phng th trong trng hp ch t ph.
Chng ti ca bit ln ny qun c b vy khng c gng thot ra
khi vng, ngha l, c ch th t Berlin khng b Stalingrad, m ch s gip
v s khi phc tnh th trc y. Theo hot ng ca ch, chng ti
hiu gii quyt nh th no i vi chng. Tip theo, cn ch cuc phn
cng ca n t pha nam v pha ty. Nhng t pha ty th c th i n y
qua sng ng. Nhim v km chn lc lng ny t ln sn ty mt trn
Ty Nam di s ch huy ca Vatutin. Nht thit phi c bo v t
hng nam qun tip vin Paulius, khng th t ph. Mt trn
Rokossovski (thuc sng ng) vi s tham gia ca cc n v chng ti
gi vng vy.
Trn mt trn hng Kotenikovski, tham gia hot ng l tp on
qun 51, qun on k binh Sapkin, qun on c gii Volski v cc binh
on khc. Ti i ln n nhng nhm ny, v rng tnh hnh nng n.
Theo tin tnh bo, chng ti bit thng ch c Manstein ch huy qun tin
n gii thot m qun b chng ti ang bao vy. ng ta bt u tin gn
chng ti. Qun ca Manstein cch khong chng 50 kilomet t tin tuyn
ca qun Paulius. Ban tham mu tp on qun Tolbukhin, ni ti ang
( ban tham mu mt trn, ti t ), c b tr di Verkh Sarisynski,
132

va ng gia qun on Manstein, ang tip cnsng Myskov, v qun

on Paulius. Trong nhng ngy u tin sau khi vy Paulius, Tolbukhin cn
t qun n ni c nhng on hon ton trng n su hoc by kilomet.
ni chung chng c mt ci g c. Nhng do ch th, do Hittler a ra v
bt m qun b vy ngng hot ng, i tip vin, k ch b l kh nng
t ph. Nu Paulius mun lm iu ny, tn cngv pha nam th ng ta
hon ton c kh nng t ph. Chng ti khng th km chn Paulius. Tuy
nhin, nh ngi ta ni, khng c s may mn, s ngu ngc Hittler gip.
Hittler bt qun Paulius ngng hot ng, m qun ca Paulius khi mnh
v v kh, v ng ngi. Th m i qun Paulius ngi ch, cn trong thi
gian ny chng ti p dng cc bin php cng c vng vy.
Sau khi thc hin vy hm, qun i Lin X quyt nh c gng t
ph tuyn phng th ca m qun c ang b bao vy v tiu dit chng.
Lc lng ca chng ti khng , m li ln. V th chng ti c gng
thc hin iu ny bng tp on qun Tolbukhin, bng cch tng vin cho
n. Trong vng sng Chevlena, a hnh tng i bng phng, chng ti
cng mun t ph phng th Paulius. Chng ti v Popop n ch huy s
Tolbukhin. Ch huy s t v tr rt thun li: t y c th nhn tht tt c
nh lng bn tay. t cao, nhn xung di thung lng v li nhn ln trn.
Chng ti nhn ch pha trc - nh lng bn tay, v k ch cng nhn
chng ti nh lng bn tay. thm ch ti thy qun c i quanh cnh ng
ra sao v bng nhin bin mt, hnh nh trong mt ci hm no y. Ti
hng ny chng ti t tng. Ti khng nh ai ch huy nhng xe tng ny.
Tanachisin, ch huy qun on c gii 13, trc c b xung cho qun
on c gii Volski min nam, thuc Kotenikovski.
Chng ti s dng tt c kh nng ca mnh, nhng khng thnh
cng. V cui ngy chng ti nhn thy khng th ngy hm sau tip tc
nh nhau mnh nh th ny v cng cha th b gy s chng c ca ch.
Qun ch c c xe tng, ln pho ln. My bay ch, tht ra, khng hot
ng. Pha chng ti ch c mt t my bay tim kch hot ng. Nhng my
bay ny khng th ym tr lc lng mt t. Bng m xung, chng ti
ngng tn cng, hn na iu ny s mang tn tht, c bit xe tng.
Chng ti cn rt t xe tng. Nu so snh s lng xe tng mt i vi s
chng ti ang c, th s mt mt ny cm nhn c. V tt c chng ti
khng mt hy vng t ph phng th qun th v xng vo ch ng qun
ca qun Paulius. Chng ti cho rng c mi ngy tri i li lm hao mn
133

sc lc ch, lm mt mi th xc chng, thc phm trong vng vy khng

, mc d chng ti khng c nhng bng chng c th. Chng ti n gin
tnh nh th ny, v, by gi r rng thy c t nhng ti liu c cng
b v Paulius, cng nh trong nhng hot ng. chng ti phi thc hin
cuc t ph th hai. V cng khng thnh cng.
Ti nh nhng tnh tit nh th. Chng ti s ch huy - mt ch
c o su, che bng mt t c ngu trang. y c t lnh tp on
qun Tolbukhin v chng ti v Popop - i din mt trn. Bng nhin chng
ti nhn thy mt my bay h thp x thp hng chng ti. Chng ti cng
phng trc n s tn cng thng vo ch huy s v ph hu tt c nhng
g c . My bay ca ai? Kh bit c. Cui cng chic my bay chm
t (by gi thm ch c ln khng tin c) cch s ch huy khong 10 mt,
v c th t hn. iu ny gii thch rng khng phi phi cng gii, m n
gin ch l mt trng hp. Cng c nhng trng hp khng tng tng
c nh th trong chin tranh. Ti vt ra khi cng s. My bay t ra l ca
Lin X. Phi cng ngi trong bung li, nhng trng thi sc. Ngi ta li
anh ta ra v anh ta tnh li. Phi cng ny c a vo bnh bin, cn my
bay nm li .
Ti quay v cn hm. Nhng khi sau mt lc, my bay b trn lt.
Lnh ca chng ti lm iu ny. H ly tt c nhng g c gi tr i vi
lnh: ng, knh v v.v... Sau h lm tt c nhng gi v nh la.
Lnh trng s dng tt c lm iu ny. Khi ti ngc nhin v tc
gin. My bay vn c th phc hi c! Ti rt lu tm ti quan h nh th
vi ti sn qun i, nhng khng c ai ch n iu ny.
T khi tn cng lc hong hn, chng ti quan st my bay vn ti
c ch hng cho qun Paulius. Chng bay ln nh l diu binh. Pho
phng khng ca chng ti nh n, nhng rt km hiu qu. Ngy u tin
phn t chng ti ch bn ri c hai my bay ch, ngy sau cng bn
ri rt t.
Chng ti thm vn t binh, ti ch , ch g n, hng g? Thc
phm cho lnh? V kh? Nhin liu? n c? Nh c bit, chng ch
n khng c nhiu. Sau , khi b i chng ti p st vng vy, my
bay khng th h cnh, m phi th d. Nhng cng khng ng k. Nh th,
nhng c gng u tin ca chng ti nh qun c b vy khng thnh
cng.
134

Tng Sumilov, ngi ch huy tp on qun 64, hng ca

mnh c nhim v tn cng t pha nam. tt c b ph hu. Lnh ca
Sumilov chim c im nh th. Chng ti chc mng ng. Sau chng ti
ngh rng phi trao i nhng suy ngh vi Eremenko v gi Sumilov:
- ng, d sao chng na, kim tra li i, liu bo co ny c sai
khng?
- Khng! - ng cam oan.
Sumilov hn phi bit iu . y l mt con ngi rt trung thc v
tn tm. V hm sau, t sng sm, ng kim tra li, t ra l ng b nhm.
ng gii thch cho chng ti rng sau khi ng gi bo co, k ch phn
cng v chim li v tr ca mnh. Sau ny, ti khng mt ln a vi ng
theo l do ny: dng nh, bin bch iu ny, ngi ta phi la bp bng
cch tng tng l k ch phn cng, y l li gii thch in hnh, khi h
khng lm ng vic chim mt c im no y, ri sau ni rng k th
phn cng v cp li n t tay chng ta. Nhng khng c mt s gi
mo no c. n thun nhng ngi ny ngh rng sm mun th cng
chim c c im, nhng li khng t c.
Sut thi gian y, ch tng sc p t Kotelnikovski vo hng
Stalingrad. B i chng ti kin tr chin u v chng ti khng b thit hi
ln. Ti i ln n . Chng ti gi n khu vc ny Zakharov, ngi
thng nht sc mnh ca mi ngi. Hng ny, chng ti tr nn lo ngi, v
rng chng ti tht li v tht li v Stalingrad. C mt mi e do tht
s, l Manstein c th chc thng. ng thi chng ti nhn thng bo
rng tp on qun cn v 2 di s ch huy Malinovski c chuyn cho
chng ti. Ti bit Malinovski v nh gi cao v ng. Chng ti v
Eremenko rt vui lng v tin ny v ch i tp on qun cn v 2 ti.
Chng bao lu tp on qun ny n ch ng qun ca chng ti, v chng
ti a n nh nhay vi qun Manstein.
y l mt mt lc lng gii cu - gm nhng thanh nin sung sc,
mnh m, c hun luyn v trang b tt. Tp on qun cn v 2 c 3
qun on b binh, mi qun on - 3 s on v mt trung on xe tng,
vi 22 hoc 24 xe tng mi trung on, trong thi gian y- mt lc lng
mnh. Tm li, mt tp on qun y . Ph t lnh tp on qun l
tng Kreyzer, anh hng Lin X. L mt tng tr, ng em cho ti n

135

tng rt tt. Trng ban tham mu tp on qun l Biriuzov. Mt tng

cng tr v tt. Tm li, ban ch huy, lnh l chn la.
Tp on qun ny n vo thng 12 chm trn vi qun ch sng
Myskov. nh nhau ny la, v qun ch b nm li. Chng ti li xit cht
n. Khi Vasilevski bay n gp chng ti. Chng ti v ng ln tin tuyn
thy nhng trn giao chin c lit nh th no. Chng ti lin tc b thit hi
ln. i lc chng ti v Vasilevski th n ch xc nh v trong tm
nhn thy, xem bao nhiu ngi cht. Than i, c rt nhiu xc lnh bn
chng ti, ch yy l thanh nin. Ti nht xc mt ngi cht c mt ci
th on vin thanh nin cng sn, chic th b n xuyn qua: chm n
trng ngc anh y.
Ri nhanh chng, chng ti c tip vin mt qun on xe tng
b xung do Rotmistrov ch huy. y l mt qun on tt, gm nhng ngi
mi nhn, bit s dng xe tng tuyt vi. iu ny cng tng thm sc
mnh ng k cho mt trn.
Ti khi ch Tolbukhin, ti Verkh Sarisynski. Malinovski t ban
tham mu ca mnh cng Verkh Sarisynski. Nh th, y c hai ban
tham mu tp on qun: Tolbukhin, gi vng vy qun Paulius t pha nam,
v Malinovski, hot ng hng ty nam, kim ch qun Manstein. i ln
ti n ch Sapkin. C ln khi ti ch ng, nhn thy cnh tng nng n:
cnh mt in dn c, ni Sapkin v ban tham mu ng, ngn ngang nhiu
xc k binh v nga. Ti i qua mt chic cu nh, bn cnh cu l xc mt
s quan, v bn trm cp ( ni chin s) cng lt b ng t xc ny. Ti
k cho Sapkin iu ny, ng xc nhn:
- ng, y l mt ch huy i i k binh.
- Th no? Cc anh khng ly cc th t ngi cht ch? Trn lt c
ngi cht! Nhn ngi cht, d sao chng na cng thng tic, v chng
chu.
Chin tranh l th y... Sapkin trong nhng ngy bng mi cch
kim ch p lc k ch. Nhng khi tp on qun Malinovski ti, chng ti,
nh bt qun th, v tn cng.
Trc khi lc lng Malinovski n, xy ra nhng nhng tnh tit
th ny. n ch chng ti l i din Tng hnh dinh v s dng binh . I.
Gorodovikov. Gi ng ny i u? ng ta khi l tng thanh tra k binh,
v chng ti, tt nhin, gi ng n qun on k binh, qun on duy nht
136

mt trn chng ti. Oka Ivanovich n . Ti ch Tolbukhin, sau ch

Popop. Trc thnh lp tp on qun mi do Popop ch huy. Tp
on qun xung kch ny c cha vo hu ngn sng ng Tormosin.
Bng nhin Oka Ivanovich ti gp Popop, ng ta rt xc ng, phn n. ng
ni ting Nga vn cha thun. ng k:
- Kim u? Kim ny ch dng thi tht nng, phi cn! Kim d
qu, khng phi kim.
Qu l, v kh, bao gm kim trong k binh khng phi l hng tt.
Oka Ivanovich k cho ti: "Ti ngi trong cng s, ti thy k ch u .
Ti ni vi Popop, rng anh mun ti b bt lm t binh hay sao?
Manstein tn cng, v, hnh nh iu ny gy cho chng k ninh ra v
can m y mt n tng mnh. Sau , ng ta hi ti:
- ng ch Khrusev, khi no anh v ban tham mu mt trn? Ban
tham mu mt trn u?
Ti ni vi ng ta rng ban tham mu mt trn nm ni m ng ta
tng qua, trn ng t Moskva n u, lng Rai - thnh ph nh nm
ngay b sng Volga. Ti khng bit, v sao ng li nh th. Thc cht,
ch l mt ci lng ln, tt c ch l nhng lng dy c, san st nhau.
Ngi trung tng tip tc:
- Anh chun b i ti ?
- Ti sn sng.
- Chng ta hy i cng nhau.
- Thi c. Ch v ng mun i?
- Ti mun i ngay by gi.
- Ti khng khuyn i by gi, ban m rt kh i, khng th bt n
pha, my bay c nhm n pha, cn i m - c th b cht nhanh hn bi
ri vo chm n sng my ca ch. Tt nht, sng mai lc hng sng
chng ta i, khi cha c nh sng mt tri v my bay vn cn cha c, cn
ban m cng nguy him, v rng my bay nm bom ban m bay rt thp,
c th h chng d dng bng sng my, thm ch bng sng trng. V th
chng ti chn thi gian nh vy.
- c, ti ng .
137

Nhng sng hm sau, ti gi, ngi trc nht tr li ti rng Oka

Ivanovich i.
- ng y i lc no?
- T bui chiu.
ng ta, hnh nh xc ng v chn ng n ni khng i n sng.
T n nay ti khng gp li Oka Ivanovich na. Khi ng ta ch huy tp
on qun k binh 2, ng l anh hng ni chin. Nhng trong cuc chin
tranh ny, xut hin c nhng v kh khc, v nhng iu kin khc. ng ta,
tt nhin, cm thy, khng th c mt s gip c th no , chuyn i
ca ng cng chng em li chomt trn mt ci g c, ng ch c th biu th
nh tt, thng thn v trung thnh vi t quc X vit. Mt chin s tt,
nhng ht hi. V theo kin thc binh nghip, v theo th trng, ng ta
cng khng th gi mt vai tr cn thit.
Ti cng nhn mnh rng phn ln thi gian ti lnh o Verkh
Sarisynski, ban tham mu mt trn: ti c mt cn h thng xuyn.
V th l ti i n , nhn thng tin thng k v tnh hnh, v chng
ti ngh ngi. Bng nhin Malinovski hng hc chy n ti, khng kp ci
o, v rt xc ng. Ti lic nhn, mt ng c du vt nc mt. G th?
Chuyn g vy, Rodion Yakovlevich?
- C chuyn bt hnh, Larin b bn.
Larin l u vin hi ng qun s tp on qun cn v 2, mt qun
nhn. H l bn thn vi Malinovski, cng phc v vi nhau t trc
chin tranh. Khi Malinovski ch huy qun on, Larin chnh u. Malinovski
lun lun ni n Larin c cnh ng hoc l trng ban tuyn hun,
hoc l chnh u. Larin l mt cn b chnh tr xng ng knh trng. Trc
, ng b thng. Ti r thm ng ti cn h. ng nm, nhng vt thng
khng nng, ch b phn mm ca chn, xng khng b rn gy, n ch
c trng cng chn. Larin ni chuyn, tnh to. B v v cc bc s qun y
chm sc ng. Sau ngi ta k cho ti rng trc khi b em bn, ng
tng i vui v chuyn tr vi v. Malinovski cc k xc ng bi s kin
v than khc Larin. Ti khng bit lm sao an i ng. Ngi ta gi hnh
ng nh th l g nh? V sao Larin b bn? Sau , tr l ca Larin thng
bo tnh tit s kin.
Tnh tit tng i khng r rng. Larin n tin tuyn v quan st
trn nh di s che ch ca mt ng c kh. ng i i li li, nh bng
138

l m trc qun ch, r rng l ng tm ci cht. Hon ton khng cn thit

phi t thn lm nh th. ng n gin thu ht n v pha mnh. Tt nhin
chng bao lu ng b thng. Mc d vt thng khng trm trng, bng
nhin ng b bn. s vic ra sao? Vic bn nhau l thng t u chin tranh,
khi chng ti rt lui. Nhng by gi chng ti tn cng, bao vy qun
Paulius, giao chin vi Manstein, c th ni, bc ngot phng th. T lu,
chng ti thi b chy, bt u mt giai on mi ca qun i chng ti
chng li k th. Tp on qun cn v 2, mnh v rn chc, thnh cng
ging n vo Manstein. V bng nhin Larin b bn? Larin li mu giy,
cng rt l lng. Ti khng th hi phc chnh xc ni dung ca n, nhng
l ng t st, sau c cu Lenin mun nm! V k. Chng ti gi mu
giy y v Moskva. Tng cc trng Tng cc chnh tr lc l Serbakov.
Serbakov - mt cn b nhiu nm trong thnh phn cn b c B th tnh u.
Sau ny, ti va chm vi tnh cch kh chu ca ng. Nhng khi ng nhn
mu giy ny, th ng bt u s dng n. Ti khng bit thm ch, ng
theo ui mc tiu g. Larin cng b bn. Khng phi ng gin Malinovski
v c c ca Stalin, khng phi ng o bi s vic nhm chng ti nh
u vin hi ng qun s mt trn, m ti li xy ra mt trng hp nh
th. Lc y, ngi ta mi ti v Moskva. T chc mt ba n tra thng l
ch Stalin vi tt c mi ngi, nh ngi ta ni, l b: ung ru
xem xt nhng bin c xy ra trong 24 gi qua.
Stalin hi ti:
- Hi ring nh, Malinovski l ngi th no?
Ti tr li:
- Ti nhiu ln bo co vi ng v Malinovski. y l mt tng ni
ting ch huy qun on t u chin tranh, sau - tp on qun, sau mt trn min Nam. ng ta cng khng thnh cng. ng cng c bit.
Stalin, tt nhin, bit rng mt trn ny b k ch nh tan. Qun ch
chim d dng Rostov, v th Malinovski b cch chc v b chuyn v pha
sau. Sau ny Malinovski ch huy tp on qun 66, l ph t lnh mt trn
Voronez, sau hnh thnh tp on qun cn v 2. Ti nh li rng ni
m Larin phc v, cng l ni m Malinovski yu cu Larin v lm vic ch
mnh v b cht, ngi ta nhng b ng.
Cn ni rng Serbakov ngi th lnh ngh li dng vic nh th
khng lm Stalin ngui i, m, ngc li, bi thm t liu kch ng
139

Stalin. Serbakov hiu rng cn gin chng Malinovski s n ra, trc tip
hoc han tip, chng ti.
- Tt c vic ny - Serbakov ni - khng phi ngu nhin. V sao
Larin khng vit Stalin mun nm!, m vit Lenin mun nm!
Ti tr li:
- Ti khng th ni. Larin b bn, hnh nh di nh hng ca trng
thi thn kinh khng bnh thng. Gi nh ng ta trng thi bnh thng,
th khng b bn. Khng c l do g Larin t st c.
Mi vic t ra r rng. Nhng khng phi th, Serbakov li nhai i
nhai li nhng li ca mnh, st mui vo vt thng. Khi ti chu ng
nhiu iu kh chu.
Tt nhin thun li nht i vi ti n gin ni rng Larin l ng
khinh nh th ny, th n, v Malinovski cng th. Nhng ti khng ng
vi iu v khng th ni nh th cho Stalin. Nhng Stalin mi hi:
- Malinovski l ngi th no?
Ti tr li:
- Ti bit Malinovski. V ti bit ch vi mt tt. Ti khng th ni
rng ti bit Malinovski nhiu nm, nhng ti bit Malinovski t khi bt u
chin tranh. Sut thi gin ng gi thn rt tt, kin nh nh mt con
ngi cng nh v tng.
Trn u Malinovski vn l lng mi e do. Lc y ngi gn
chuyn tht th Rostov, v Larin t st - tt c quy v mt mi. Stalin ni:
- Khi no anh quay v mt trn, phi theo di Malinovski. Anh phi
lun c mt ban tham mu Tp on qun cn v 2. Hy theo di tt c
cc hnh ng, du hiu, sp xp ca Malinovski.
Tm li, c nhn ti chu trch nhim v Malinovski v tp on qun
ca ng, cn phi mt quan st Malinovski t ng v t Tng hnh dinh.
Ti ni:
- ng ch Stalin, c, ngay khi ti i, ti s tc trc vi
Malinovski.
Ti bay v Verkh Sarisynski. Khi ng ch Ulbrich cng vi hai
ngi ngi cng sn c cng bay ti ch ti. H n tin hnh s tuyn
truyn chng pht xt ti trn a bng loa in, ku gi qun c ra hng.
140

Vic ny ch yu lm v chiu v m. Ulbrich trn mnh theo cc ng

phn gii vi chic loa in ni chuyn vi lnh v s quan qun Paulius.
Chng ti lun lun chuyn tr cng vi Ulbrich, v ti a:
- ng ch Ulbrich i, hm nay ng n tra khng lm vic, nn
chng c ai ra hng c.
ng bnh tnh tip tc cng vic ca mnh. Mt ln ngi ta bo co
vi ti rng c mt ngi lnh t vng vy chy sang pha ta. Ti ni:
- Dn anh ta n, ti bit tm trng ca anh ta v xem anh ta nh
gi tinh thn ng i ca mnh nh th no.
H dn ti. Ti ni:
- Anh ngi dn tc no?
- Ba Lan.
- Lm sao anh li vo qun i c?
- Ti sng vng t Ba Lan, vng ny li thuc v nc c, ti bt
ti i lnh.
- Chng ti, c l, s thnh lp qun i Ba Lan mi. Phi gii phng
Ba Lan. Anh thy iu ny th no?
- ng, phi gii phng.
- Cn anh c tnh nguyn vo qun i Ba Lan ch? i n ch?
- Khng, ti khng i.
- Lm th no gii phng Ba Lan?
- Ngi Nga s gii phng Ba Lan.
V anh ta tr li kh trng tro. Ti khng thch iu ny. Ti ni vi
Ulbrich:
- y, lnh ca anh, khng phi ngi c - m l ngi Ba Lan, b
chy khi bn c, nhng anh ta thm ch khng chu gii phng nc Ba
Lan ca mnh.
Sau mt s t binh c b bt, va ng trc L Ging sinh. Ti
ni rng gii h n ban tham mu Malinovski, v chng ti bt u thm
vn h. Nhng y khng phi l bui hi cung, m l cuc ni chuyn
mang tnh tuyn truyn. Chng ti tin hnh ni chuyn cng vi Walter
141

Ulbrich. u tin, ti ra lnh a h vo nh tm, tm ra, thay qun o,

khng cn chy rn, cho h mi ngi 100 gam vodka (L Ging sinh m!),
cho h n ung. Ri chng ti bt u ni chuyn vi h. Mt t binh c
bit khc hn l c tm l tt. ng ta l ngi chng bn Nazzi, chng
Hittler, chng chin tranh. Ulbrich ni vi anh ta:
- Chng ti mun a anh quay li. Anh ng i ch?
Anh ta tr li:
- ng . Thm ch ti ngh, da tt c chng ti. Chng ti quay
li v s k ht cho ng i ca mnh.
Tuy nhin c s phn lit trong nhm ny. Mt t binh nhn xt:
- V ci g m ngi ta tung chng ta tr li? Nu by gi cc ng
nm chng ti sang , th ngi ta s bn. Chng ai tin chng ti chy khi
cc ng, chng c gi thit khc c, cc ng tng tng ra.
Mt cuc u khu kh nghim tc xy ra gia cc t binh gia. Mt
ngi c ca chng ti ni:
- Anh l ngi nht gan! Cn ti s i. C ngi ta bn ti, m cn
iu c vai tr ca mnh.
Chng ti v Ulbrich cng ng nm nhm t binh ny v pha
ch. Bng nhin, Tolbukhin bit iu ny v n gp ti:
- ng ch Khrusev, ti bit, ng v Ulbrich tng tng ci g ri.
ng lm iu y, t binh by gi bit ch ng ban tham mu ca chng ta,
h s a tin cho ngi ca h v nm bom chng ta. ng ng tung h i
cho n khi ti di chuyn ban tham mu n ch khc. Ti khng mun bt
mi ngi phi chu nguy him.
Ti ni:
- Sao th? Chng ti dn h n bt mt v xch tay, h cng khng
bit, ang u.
- Khng, ti khng th liu nh th.
Ti thy, nu Tolbukhin k cho Stalin, th Stalin khng ng h ti.
Ti khng ni cho Ulbrich v tm trng ca Tolbukhin, m ch ni:
- ng ch Ulbrich, hnh nh hnh ng ny b t chi, v rng n
mo him, t binh c th ch ch ng qun ca ban tham mu chng ti.
142

- do, khng th, ngha l, khng th! Vic vn lm. Chng

mc no c nguy him thc s cho Tolbukhin? Ti khng ng vi
ng. qu l qu thn trng. Ti ngh rng chng c nguy him no c i vi
ban tham mu, thm ch nu chng ti nm nhng ngi ny vo ni hi.
nh nhau vn tip tc. Chng ti bt u p ch v hng
Kotenikovski. Tnh hnh phc tp n mc ban tham mu mt trn
Stalingrad rt kh iu khin qun on trc tip gi vng vng vy qun
Paulius, v qun on khc tn cng vo Manych Rostov. H ngh chng
ti chia x mt trn. Mt ch th xut pht t Tng hnh dinh. Ti khng bit
do khi xng ca Stalin hoc ca ai ca B tng tham mu. Nhng
ngi ta hiu s phc tp mt trn. b tr tp on qun i mt vi
Paulius, tr li mt trn sng ng, cn b i sang hng nam v nhn sang
phng Ty, mt trn min nam. Chng ti ly lm tic chia tay vi s thng
nht nh th nhn c ngha lch s tht s, nh tp on qun 62
gi ngc bo v Stalingrad; nh tp on qun 64 do Sumilov ch huy;
nh nh tp on qun 57 v nhng binh on khc. Tp on qun 62
v tp on qun 64 trn gi na vng vy v nh bt qun c x rch
Stalingrad. Tp on qun 57 x rch ban u chnh Stalingrad, sau
tt c h chuyn n tin tuyn. Chng ti cng sng cht v nhng con
ngi ny. Nhng, khi Stalin gi, ti ni vi ng:
- Chng ti s lm iu ny. Ti cho rng iu ny l ng, v li ch
s nghip, nh th s tt hn.
Stalin cng gi cho Eremenko. Ti khng bit, ng vi Stalin ni
chuyn g v ng tr li Stalin nh th no
Ti bt gp Eremenko sut ri nc mt. Ti an i ng.
- No, Andrey Ivanovich, anh sao th? y chnh l v li ch s
nghip. Anh khng thy tp on qun chng ta by gi quay v pha Nam.
Nhim v ca chng ta - tn cng, nh vo sn ch nm Bc Kavkaz,
ngn chng tin n Rostov. Nhng Stalingrad - phng th, tt c y
tuyt vng, k ch phi bao bc chc hn, v chnh k ch cht v i,
chng khng c n, khng c thc n, khng c qun o.
- ng ch Khrusev, ng khng hiu, ng l dn s, hnh nh ng
khng thng cm, bao nhiu chng ti, nhng nhng ngi lnh, chu kh s
ra sao. Chng ti sut na tuyt vng. ng nh khi no Stalin gi in, hy
ngh cho chng ti thm ba ngy? H cho rng qun c chim
143

Stalingrad, cn chng ti nh con d t thn. V by gi l nh th y! ng

c th khng bit, nhng ti bit, ti thy trc rng vinh quang Stalingrad
s thuc v mt trn sng ng!
Ti an i ng:
- Vinh quang ln nht - l thng li ca nhn dn chng ta.
ngha ln nht l s tho mn ca ngi ny ngi khc v ch huy qun
on, y mi l chnh!
Nhng ti khng cch no lm ng tin. ng qu l ngi chu nhiu
kh s, tn nhiu sc lc, nng lng, ti nng, hiu bit v tnh kin tr vo
chin thng ca chng ti. Ti khng bit, dng bao nhiu li c th nh
gi ngha sc lc ca nhng ngi nh Eremenko, ngi ch huy qun i
mt trn Stalingrad. Ti mun, mi ngi hiu ti, ti mc no y c
h thp phm cht ca Rokossovski. y l mt ch huy qun s cc k ti
nng v mt ng ch ng qu. Ti v ng c t vic vi nhau, nhng mi
ln gp, mi ln tip xc vi ng lun lun cho ti nhng n tng tt nht
v Rokossovski. Tuy nhin trong lch s, ti cho rng ch yu khng phi
ng: Stalingrad c ting vang khp th gii, m khng phi mt trn sng
ng. Tu vo phn xt...
V nguyn tc, chc nng mt trn sng ng l khc. Gi d ch
chim Stalingrad, th n, tt nhin, quay li tn cng ln pha bc. Ngha l,
Tng hnh dinh lm ng, b tr thm mt mt trn v b nhim mt
ngi ch huy nh c, tng Rokossovski. Nhng by gi tnh th thay i.
Khng phi qun c quyt nh hng tn cng chnh, m l chng ti.
Chng ti hng b i ca mnh v hng nam, nh bi qun i c
nm Bc Kavkaz. iu , tt nhin, l quyt nh duy nht ng. Danh d
tr li cho ngi nh bi Paulius. Nhng ngi ch huy, mang tt c sc
mnh phng th, mun t tay kt thc chin dch t ra, t tay nm cht
nguyt qu thng li. V thc t li khng mt trn Stalingrad. Mt trn
pha nam li cho Eremenko, tn cng Bc Kavkaz v min ty, v mt
trn sng ng, i c n ch Paulius. iu ny khng th u lo
Eremenko, khng th!
Trong cuc chin nh th, kt thc thin hng ca chin u
Stalingrad. Bt u mt giai on khc ca chin tranh. Giai on tn cng
sang pha ty gii phng.

144

Trc trn nh Kurk v khi u trn nh

Nh vy, ti v Moskva v k cho Stalin v tnh hnh cng vic mt
trn pha nam. Lc chng ti c tm trng tt, chng ti cn cm xc vui
mng v thnh cng ca mnh. Bc Kavkaz cng nhanh chng c gii
phng. Nhng y l mt phn t, ch khng phi mt trn ca chng ti,
cn ni chung, cc mt trn khc, ti bo co v cng vic chng mt trn
chng ti. Stalin:
- Chng ti chun y ng lm u vin hi ng qun s mt trn
Voronez. Qun i chng ta phi chim Kharkov. ng bit iu ny ch?
- Ti bit. Hng qun ang tin trn khong cch tng i ng k
sang pha ty Kharkov.
- Anh phi bay ngay by gi v ban tham mu mt trn Voronez. ng
s m nhn chc v khng nhng l u vin hi ng qun s ca n, m
cn B th BCHT CS(b) Ukraina, nh hin thi v trc y.
Sau Stalin bt u ch giu nhng nh lnh o, m ng trao cng
vic Ukraina cho h, trong nhng ngy Stalingrad m ng ni vi ti rng
ti khng phi ngi Ukraina v v th vn hnh cng vic ca n l
Kornies, khi l Ch tch Hi ng Dn u CHXHCN Ukraina.
Ti cng k, ti ng ra sao vi vic ti khng phi ngi Ukraina:
mi ngi bit rng theo h chiu v theo ch ti sinh ra, th ti l nng dn,
cn lng ti - lng ngi Nga, mc d ng l k st vi Ukraina. Bin gii
l bin gii. Ti cn cha b xung mt ngha na l, ti l ngi Ukraina
hay ti ngi Nga. Ti l ngi quc t v knh trng tng dn tc. Nhng
gn nht vi ti l nhng ngi sng vi ti thu th u v thanh nin. y
l cng nhn, nng dn Nga v Ukraina, c tr thc Ukraina, m ti lm vic
vi h, khi ti lm Ban chp hnh ng Kiev nm 1928-1929 v c bit
l b th th nht BCHT CS(b) Ukraina. Ti 13 nm lm vic ti
Ukraina, v khng phi n thun vi s tho mn, m cn vi s ham thch
ln, v rt hi lng bi mi quan h vi ti t tt c mi ngi - cng nhn,
nng dn v tr thc Ukraina.
Ti tr li:
- c, ng ch Stalin, ti thch th n mt trn Voronez. Nhng ai
ch huy qun i Mt trn Voronez?
- Tng Golikov.
145

Lc y ti lp tc nh li khi Stalin ph bnh ti v ti khng ng h

Golikov, khi ng l ph t lnh qun on Stalingrad. Lc (ti k)
ng ta vit cho Stalin nhng iu xu xa chng Eremenko, v Stalin ti ph
bnh ti l; ti ng h mnh Eremenko v khng ng h Golikov. C th
Golikov cng vit nhng iu xu xa no v ti? iu ny c th. Ti
trong i, ng tic, thy nhiu iu xu xa. S tht, ti cng nhn thy
nhng iu tt v c cn xu xa. Mt ln khc nhng iu xu xa li c
lm bi nhng nhng nhng ngi c v b ngoi tng i lch thip v
nh nhn. C th, ly th d, nhng ngi khc, c nhng s kin nh th,
lm mt cch thnh cng cng vi Golikov? ng l Golikov hnh ng mt
cch thiu ng n, mt bo vit nhng iu xu xa v Eremenko v, trc
tip hoc gin tip, v ti nh u vin hi ng qun s Stalingrad mt trn.
C nhiu iu ph thuc vo ti, khi Golikov tng i mun mng, trong
i mnh, c gi chc Ch nhim Tng cc chnh tr RKKA v khi ngi
ta phong cho ng danh hiu nguyn soi - danh hiu cao nht trong qun i
x vit.
Ti ni vi Stalin:
- Golikov ch huy ci g? n tng ca ng th no?
Ti khng ni g thm na, nhng Stalin hiu ngay lp tc, ti hi
mt vn nh th v rng chng ti c nhng nh gi khc nhau v tnh
cch Golikov - i din mt trn thuc tp on qun Chuykov, khi Golikov
khng hon thnh lnh v t chc chuyn ti n dc v b xung cho
Stalingrad. Ti coi khi v by gi vn coi rng chng ti v t lnh
qun on mt trn Stalingrad phn ng ng. Tuy nhin by gi ny sinh
tnh hnh khc. Qun th Stalingrad thnh t binh, mi ngi u vui
mng chin thng. l khng nhng l vui mng ca nhn dn chng ti,
m cn tt c loi ngi tin b, hiu r ngha cuc u tranh ca chng ti
vi bn pht xt.
Stalin li lic nhn ti:
- Anh nh rng anh ni vi ti v Golikov?
- ng, ti nh.
- Anh ni nh th no?
- Khi ng gi ti - u vin hi ng qun s - ti ch
Golikov?
146

- Chng ti nhanh chng c quyt nh quyt nh mi v chuyn ng

ta i.
Ti khng bit v sao Stalin ni vi ti iu ny. Trong nu au kh,
iu ny c tn ti khng? Chng ti ngh s b nhim Vatutin lm t lnh
qun i mt trn. ng bit Vatutin ch?
- Ti bit tng Vatutin, v thm ch rt bit kh r. Ti nh gi cao
ng ta.
V tng ny k ra cng c bit. Tnh cch ca ng c c kt l
ng hu nh khng ung ru. Ni chung ti khng nhn thy, ng ung
ru vang. Ngoi ra, ng rt c kh nng lm vic v c o to rt tt v
binh nghip. khng phi ngu nhin, mt thi gian, ng l tham mu trng
ban tham mu Qun khu Kiev, cn sau ph tng tham mu trng B
tng tham mu. Cng c nhng nh gi tt kin thc qun s ca ng. V
ti ni:
- Ti knh trng cao ng ta nh trng ban tham mu, nhng mt con
ngi hiu bit cng vic qun s, nh mt ng vin. Nhng ti khng
bit, ng th hin mnh nh th no v tr t lnh. y i hi, ngoi kin
thc, ti nng v k nng s dng quyn hnh ca t lnh, k nng ra lnh v
i hi s hon thnh mnh lnh. ng c th lm cng vic chin dch, ti
khng nghi ng iu ny, cn nhng nhng kh nng khc ca ng ta, ti
hon ton cha bit. Trong quan h ny i vi ti ng l mt ngi mi, ti
vi ng cha chm nhau c.
Ti khng nh, Stalin sau ni ci g, nhng ti hi lng bi s b
nhim mi.
Mt hai ngy sau, ti bay i. Khi chun b bay, ngi ta bo co ti
rng ti hng Kharkov, qun ch gp qun SS, s on xe tng v dn b
i chng ti v Kharkov. B i chng ti rt lui v pha ng trn mt
khong cch kh ln, v k ch tin n st Kharkov. Ti bay vo bui
chiu, trc hong hn. Chng ti v Nicolai Ivanovich Sybinyi chn chnh
thi gian nh th. Ti lun lun, chng no cn sng, ti s nh nhng li
tt ca phi cng ng n, mt tng, mt con ngi trung thc, thng minh
tnh to v rt th v. Trong trng hp nu ng vch k hoch chnh
xc sao cho chng ti bay n Kharkov vo chiu ti, v rng trong thi gian
ny t kh nng gp my bay tim kch ch. Chng ti x s nh th. Khi
chng ti h cnh, th nh la sng ln.
147

T sn bay v Kharkov. Ngi ta thng bo cho ti mt tin rt ng

lo ngi: Kharkov ang b mi e do, qun ch c th chim n. Ti i n
ban tham mu mt trn, gp t lnh qun i. ng thng bo tnh hnh mt
trn. Qu l, tnh th rt bi t. K ch hn hn chng ti v s lng ngi,
hn hn v v kh. ch c xe tng, v b binh tinh nhu. Trong cun sch
Tuyt mt, ti bit rng k th a chng t Italy n. Tt hn c, ch
nm qun SS v s on xe tng xung kch ni y, nh chng ti trn
hng Kharkov.
Chng ti n Merefa, cch Kharkov 25 km. Ti tng Merefa t
trc cch mng. Khi ti i t tnh Kursk ca mnh n Donbass, n
Yuzovk, th chc chn nht nh qua Merefa. Cn by gi, tt nhin, ti n
vi t cch khc. Lnh o cm qun l tng Kozlov. Trc , ti
khng bit Kozlovt. Trc y, ng ch huy nhm Kerchen ca b i chng
ti. Chng ti b qun vo Krym b k th chim gi, nhng chin dch
tht bi v b i cht rt nhiu . Theo ti, gi n Vorosilov ch
huy. Sau , hnh nh, ngi ta rt Vorosilov v c Mekhlic lm chnh u.
Thc t, Mekhlic c coi nh l ngi i din Tng hnh dinh ch huy
nhm qun ny. ng t Kozlov di ng, v b i chng ti b thit mng.
Ti nh, khi Mekhlic ni cn thnh n chng tt c cc dn tc Kavkaz.
ng ni rng s b xung chnh, v ni chung, b i mt trn ny gm ton
nhng ngi Kavkaz, m h hon ton khng c tin cy. T quan im
chnh sch dn tc ca chng ta, ng tuyt i khng ng ng li. Bn
thn ng l bc ng, nhng l mt ngi rt c lng tin ca Stalin.
V v mnh s ch huy, Mekhlic thc t tc ot kh nng ch huy
ca Kozlov. Ti khng th khi xem xt chin dch ny mi mt, d
khng phi l chc nng ca ti. Nhng ti nghe nhng chuyn gia qun
s bn ci v phn nh s kin xy ra mt trn Krym. H li tht bi
cho Mekhlic v mc no y cho Vorosilov. Nhng h cho rng li
phn ln l Mekhlic, rng Kozlov th hin tnh cch ca mnh l ngi ch
huy qun i. ng lp tc chu nh hng ca Mekhlic thay v ch huy theo
mnh v dng kin thc qun s t chc b i. ng tr thnh ngoan
ngon nghe li v thc hin mnh lnh v nhng d kin m Mekhlic a ra.
Tm li, ting tm Kozlov b h hi. ng l mt ch huy th hin mc
no y tnh v nguyn tc, tnh l.
n Merefa chng ti i cng vi Golikov. Kozlov gy cho ti ni
chung, mt n tng xu. Ti c gng khng b nghing bi nh hng m
148

 nghe trc v ng ta, ti mun chnh mnh nh gi ng trn c s s

kin m by gi ti c th quan st c. ng lp lun hon ton khn
ngoan, hp l. Nhng mnh lnh ng a ra, i vi ti l sng . Tm li,
ti khng c n tng ph nhn v Kozlov.
Nh vy, chng ti li ra i. Ci g y? Hay l Kozlov, Petrov,
Ivanov, ng no cng th, chng ti ra i, v rng k ch c s ln t. Lc
chng ti cm thy v thm ch ni rng chng ti khng c kh nng
gi c Kharkov. Ti rt ng tic iu ny. Ti i khp thnh ph. Thnh
ph khng b ph hu nhiu. Nh my sn xut my ko ni chung vn
nguyn vn, khng b ph hu cht no! Chng ti trc y tho d thit b
mang i, nhng qun c li sa li: thu nht thit b v t chc nhng th
lnh ngh sa cha. Nh ngi ta ni, a my tin, cp nguyn liu, cng
nhn - v c th bt u sn xut xe tng, t hoc my ko. Nhng ti bit
rng by gi li li Kharkov, th ln sau (chng ti tin rng khi chnh tr
quay v thm ch khng ng vc k ch c th gi c thnh ph khng
lu) k th lm tt c nhng g ph hu thnh ph, c bit l cc x
nghip. Ti tin tng rng nh my sn xut my ko khng cn li, m kt
thc n. Thi, nh chu! Nh vy, chng ti bt buc li dng Kharkov.
Ti quyt nh chun b nhng cuc hi m vi tr thc Ukraina. V
bui chiu, c cuc gp vi tr thc, nhng ngi cn li Kharkov v
sng di thi bn c. Nhng m hoc sng sm hm sau chng ti phi
n ban tham mu mt trn Kharkov. Cuc gp gm nhng tr thc Ukraina,
nhng ngi trong thi gian y thuc ban tham mu mt trn, ni ng hn thuc ti, nh thuc u vin hi ng qun s, v ch yu cc cn b lnh
o ca Hi ng Dn u Ukraina. Tm li, tch cc. Chng ti tp hp theo
nguyn vng ca mi ngi, khi qun i chng ti tin sang sang hng
ty, c th lp tc sp xp cn b v t chc nh nc, nc cng ho, c
quan hnh chnh vng v khu vc. Nhiu vic lm khi l Nicolai
Platonovich Bazan v nhng nh vn khc. Chnh qua h, ti ngh tr thc
tp hp li, ni rng ti s n h ni chuyn v nghe h. Ch yu, ti mun
chnh tai nghe, hiu tm trng ca h.
Cuc mit tinh c t chc rt tt. Ngi ca ti cnh bo:
- ng rt thn trng khi pht biu. Chng ti lun lun ni rng chng
ti khng lc v chi tit. iu ny s gy mt n tng xu, v rng chng
ti cng nhn quyt nh v s rt lui. Khng cch no gi c Kharkov.
149

Chng ti s li Kharkov. V th phi ni sao cho gy c nim tin rng

vic rt lui khng nh gi trong u ca mt c ch kh hiu no y: ng
no cng th, chng ti tin ln pha trc, k th s b tiu dit v rt khi
lnh th Lin X.
iu ny ngha l mun khuyn khch h. Ti khng th ni trc tip
cho h rng chng ti rt lui. Ni chung v s rt lui l khng c c trong li
ni. Nhng ti gin tip ni bng gi cho h v khu gi h s t tin, h
vng tm hn tri qua cuc xm lng mi ca qun th. Ti khuyn d h
trong li pht biu ca mnh h rt lui cng vi Hng qun. Mc d ti
ni khng ng nh th, nhng ti mun tin h khng tin bn c; lm cho
h hiu rng chng ti s khng bt giam tr thc, rng s khng trch c
mi ngi, rng h vn li trong vng t b tm chim, tuy nhin ti mong
h cng rt lui vi chng ti.
C mt tnh tit lm ti lo ngi: ti s rng khi chng ti rt lui, cn
h li. Nu xy ra nh th! Nhng nu ti ni bng gi rng ti phn xt
h s nhc nh ca h trong trng hp nu h li, th iu ny s coi nh
l li e do. Tip theo, nu nh h chy sang sang phng Ty vi c th
sao. Ti cng s iu . Ti mun, xua tan khi Kharkov nhng tin n,
rng trong bt k trng hp no, s khng c s n p. tin ny n tai
nhng ngi khng c mt ti bui mit tinh (ti khng c nhiu ngi
d). Khng c mt, chng hn, Gmyr. Nhng ging ht ca ng vang vng
khp Ukraina. l - ngh s tuyt vi. ng li Ukraina khi c chim
ng. Sau ng gii thch rng ng li v v m. By gi chng ti s
khng phn tch iu ny. Ti cng quen vi nhng li gii thch rng
hoc v, hoc m, hoc b cht v ngi ta khng th tn c. Liu c tht
th khng, rt kh on. Tn ti bu khng kh cng thng, khng kim tra
ni. Nhng sau cng khng ny sinh ngh phi kim tra.
Ngn gn, ti tin hnh cuc ni chuyn nh th. c mt mt
ho s (ti qun h tn ca ng). Ngi ta ni rng ng l mt ho s khng
ti. Nhng ng k chuyn mt cch trng trn, rng sng nh th no
di thi c chim thnh ph v sng nh th no thi b sn ui,
iu ny gy cho mt n tng rt kh chu. Thi, ti khng biu l ra ngoi.
Ti gi ng li nh th, ti khng ng n iu ny. ng cng khoe
khoang bun bn tranh thnh nh th no. ng k:

150

- Chng ti ly tranh thnh in hng lot, dng ho cht bin chng c

v c hn v, li dng s ng nghch ca ngi mua (bn c), bn cho h
nhng bc tranh ny nh nhng tranh c c gi tr c bit..
ng k y nh mt ngi qu qui, mt con bun ma mnh. Hnh nh
ng c cuc sng khng ti. Nhng ngi khc k khc i l ng ta thm ch
c c nhit huyt c th sng trong hon cnh nh th v la bn c nh
th no. Ngi thng minh, dng nh, lun lun la phnh nhng ngi
ngc nghch; v ti cng ch ra nhng kh nng ca mnh.
Chng ti mit tinh, ri ti t gi v ra i. Vo lc m hoc sm hm
sau, nhng chng ti bt buc phi rt lui. Bui sng tt c ban tham mu ra
khi thnh ph v mt thi gian ngn sau, qun c li vo Kharkov. Nhng
ti mun ng ho s ny ra i, v nhng tr thc khc cng khng li vi
c na. Ti mun tin rng h khng li. Khng, hnh nh ngh ca con
ngi ny khng c tt, ng ta c np ngh, c tnh cch ca mnh gn vi
k th ca chng ta, hn l c tinh thn ca mt ngi x vit, ca mt tr
thc x vit, ca mt ho s x vit. Sau ny ti hi Bazan v nhng ngi
khc ng ch v ng ta: ng ta u? H tr li rng:
- ng ta khng vi chng ti.
Tht kh bit, ng c th i hoc khng i. C th, nu nh ng
mun. Nhng khng i theo chng ti. Sau ny, khi chng ti li gii phng
Kharkov, ti cho ngi tm v ho s ny t kim tra xem mnh c nh
gi ng ngi ny khng. Khng, ng i theo bn c. Linh hn ca ng ta
l linh hn ca mt con bun v mt k hm li ko ng theo bn c m
khng theo chng ti, v ng i theo hng ny.
Khi chin tranh kt thc, ti hi liu c thy tm tch ng ta khng?
Khng, khng tm thy ng ta. Nhng ti khng th gi thit rng qun c
lm mt iu g vi ng. C l ng phc v chng. C th ng li
c m khng quay v nh. Hi y, nhiu ngi - c Nga v Ukraina, v
nhng ngi khc lm nh th. Ngi Ukraina kh nhiu! c bit nhng
ngi dn vng ty Ukraina. nhiu ngi dn tc ch ngha, b u m
bi s tuyn truyn ca qun th, hoc bn qung co. H tin vo k th,
li phng Ty v ct t vi t quc mnh. C th, ngi ho s cng i
n Canada. Tm li, ti ni y l kiu ngi con bun sn phm ngh
thut.

151

Nh vy, chng ti li rt lui. Ban tham mu mt trn rt v

Belgorod. Chng ti tnh ton cm c Belgorod, nhng lc lng chng ti
yu n ni chng ti khng lm c iu ny. Ban tham mu ng mt
cn nh nh c mt vn nh. Hng m, ch nm bom Belgorod, k c ch
ng qun ban tham mu chng ti. Khng loi tr Belgorod, c th, trc
y ci li bn ip vin c hoc bn bn nc, bn ny lin lc vi
my bay ch. S tht Belgorod l mt thnh ph nh. Nhng my bay qun
th nm ng khu vc ban tham mu chng ti ng. Mt ln, khi chng ti
v Golikov ng cnh bn v phn tch tnh hnh, th bom ri trng sn.
Chao n v nt, nh sng pht tt, thu tinh ph y bn bn . Chng
ti chy ra ngoi, nhn thy mt vi h ming phu. Hnh nh qu bom
khng ln. Nu nh m n l bom to, th c l ngi nh chng ti b sp.
Chng ti thu xp li trt t, nhng cng trong m y li b nm bom.
C mt trng hp nh th ny. T lnh qun i cn s dng nh v
sinh. Nh v sinh c nc nng khng c, ch c nc lnh ngoi ng.
V t lnh va y, khi chng ti b n bom, nhng mi vic vn mt cch
bnh yn, mc d lc Golikov n tt c vn ph y rc. Chng ti sau ny
khng t ln tru chc ng ta rng vi ngi cn sng th tt c u tn ti c
thm kch v c nhng iu bun ci.
K ch dui theo v cng tin n Belgorod. Chng ti khng th
chng c li qun ch bng sc ca mnh chn n, v chng ti bt buc
by gi phi gi Belgorod. Nhng sng sm, chng ti v Golikov chn mt
ch mi ng ban tham mu, khng phi Staro Oskol, khng phi
Novo Oskol, m mt ni xa bc sng ng. Chng ti quyt nh ra i lc
hng sng, khng b nm bom. Khong cch n ban tham mu mi
tng i xa. Ti khng nh, chng ti i bng t. C th, c bng xe trt
tuyt, bi v c nhiu ng tuyt rt dy. Chng ti rt au lng s kin c
Kharkov, c Belgorod u hng. Tt nhin by gi k th s dc ton lc
chim Kursk, m chng ti chim hi thng hai.
Chng ti xy dng tuyn phng th: tho d tt c nhng g chng
ti c v cc th m Tng hnh dinh c th cho thm. K ch, hnh nh
cng ht hi v ngng tn cng tip. B i chng ti cm c bc v ng
Belgorod, t Sudzi n Volchank. Ban tham mu mt trn chuyn v
Oboian. l chnh din pha nam ca vng cung Kursk c hnh thnh lc
y; Ti lc ny, Vatutin i n vi lnh ng ch huy qun i mt trn.
Golikov c lnh, bn giao li s ch huy, quay v theo lnh Tng hnh
152

dinh. Chng ti t gi Golikov, v Vatutin bt u m nhn chc t lnh.

Chng ti khi khng c kh nng tin hnh mt chin dch tch cc no
. Tip theo, chng ti cng cha c c nh g c. Tt c sc lc dn vo
lm tt phng tuyn v chn ch thun li nht to ra vng mnh rng
ri. Chng ti mun chun b tt hn n ma xun, v tin rng vo ma
xun, k ch li tn cng, v chng ti cng s tn cng v tiu dit chng.
Ngi ta gi mt qun on tng cho chng ti. Ti by gi qun tn
t lnh qun on. l mt lnh xe tng, trc y ch huy l on tng,
cn nm 1943 nhn ch huy qun on. ng l bc ti phng tuyn, ti khu
vc m ng cn phi b tr. V khi ln u tin t khi bt u chin tranh
chng ti gp i u nh th ny t pha qun th: ch trc tip hnh tin
c th tiu dit hu ht tt c qun on tng ny. H git nh th no? T
trn khng, ch dng my bay nm bom tm thp kiu U-2 ca chng ta,
nhng ch mnh hn cht t. Nhng my bay ny trang b pho. Chng bay
st xe tng chng ti v bn t trn khng xung, li dng lp thp bc trn
nh thp pho rt mng. V th chng kh khn g bng pho c nh hoc
thm ch bng n sng my c ln c th bn chy xe tng. Ti nh, khi v
tng ch huy qun on vi roi nh ti gp chng ti. C lc no ngi
ta ni v dn Digan, nhng ngi b mt nga v ch cn li ci roi. V tng
vi ci roi nh n ban tham mu mt trn chng ti, ng qu xc ng
n ri nc mt. ng thn ngi v mt c qun on. Qun on ca ng
thm ch khng c sng my phng khng bo v xe tng khi b my bay
tn cng. Sau trng hp ny, cc nh thit k x vit rt kinh nghim thiu
st ny v cho xut xng xe tng c sng my phng khng. Ti khng
nh, mi xe tng c sng phng khng hoc ch c mt s no y c thi,
liu c th xy dng c nhng n v c th bo v t trn khng v che
ch cho xe tng ca mnh v ca ng i. Nhng trong lc y th qun c
s dng yu t bt ng v gy cho chng ti tn tht tht s. Chng ti v
Nicolai Fedorovich Vatutin t hy vng ln nh th vo qun on xe tng.
Nhng cn li ch chng ti ban ch huy, lnh xe tng, v nhng xe tng
b ngn trong khi hnh qun.
Trn mt trn Voronez, bt u yn tnh. ch chnh n i ng,
trang b v cng c tuyn trc ca mnh. Cn chng ti cng lo vic .
Ma xun bng ln. Ma xun n vi chng ti Oboian v Belgorod, tuy
nhin tuyt vn cn rt dy. Nm 1943, ma ng khc thng, nhiu tuyt
hn l lnh. Chng bao lu, Vasilevski, i din Tng hnh dinh n gp
153

chng ti. ng thng n thm chng ti. Trc ti cng c mt ni

au, m ti mang n theo mnh t ma ng 1942, khi Vasilevski, x s
khng ng, khng thc hin ngha v ngi lnh ca mnh v khng bo
co cho Stalin trong thi gian chin dch Kharkov ln th nht. Nhng cho
n by gi ti bt u nh li thi k y, ti rt au lng. iu ny ti bun
v thm ch mun chng Vasilevski, xt theo bn thn ng ta, nh ti ni,
mt con ngi ng yu v trm tnh. Vi ng c th sng ho thun. ng
nhiu ln ra trn, v vi ng lun lun ni chuyn d chu v tho lun cc
vn cn gii quyt. V li, ti nhc li, chng ti khng cm thy chng
c s cn thit c bit c mt i din Tng hnh dinh vi quan im gip
hon thnh cng vic qun s. Ti cho rng c ban tham mu Mt trn
Voronez, v ngi ch huy cng c chun b y thi hnh chc trch
ca mnh, chng ti hiu ng chng v nh gi ng tnh hnh. V c g m
mt mi ln i din Tng hnh dinh n, li ny sinh hy vng rng c
nhn b xung hoc n dc, ging c hu cn nhng chc o ca-pt,
giy, ng... Tm li, s ging nhau chng ti l tm thng. i lc chng
ti cng nhn c, nhng khng phi lun lun. Mi ngi hiu iu ny
v k c i din Tng hnh dinh. H n y, v ngi ta ra lnh cho h.
Ta nh th ny:
- n y i, qun c li tn cng mt ci g . y c Belgorod
cng tht th ri.
C th, Moskva cng c n tng rng i din Tng hnh dinh n
- v cuc tn cng ca k th b chn li, mt trn c yn tnh. Vn l
ch ai y n, cn k ch b kit sc buc phi dng li chn chnh i
ng, hoc chng ti nhn c tip vin v chnh chng ti buc k ch
ng li.
Lc y ch c mt khu vc b k ch tip tc tch cc hot ng v
tn cng. Khu vc ny do tp on qun 38 gi. Chng ti n . Ban
ngy nh sangs mt tri, tuyt dy, v nhng tia sng phn x. Tri di mt
mu trng lp lnh n au mt. Khng th nhn vo m tuyt ny c.
Chng ti r t cnh ng tuyt vo lng. Qu l, ngi lng trong mt ci
h, trong lng mng. V ng lc y, hai, ba my bay ch bay ti v bt u
nm bom vo xe chng ti. Chng ti v Vasilevski nhy ra ngoi v, c l,
a ra s xc ng l bch i vi phi cng. Vin phi cng c l nhn thy tt
c. Chng ti chy khi xe, v cho hn mt s la chon:: hoc nm bom vo
xe, hoc n sng vo vt sng. Vt sng - l chng ti, Vasilevski, li xe,
154

v nhng ngi i km. Nhng phi cng, hnh nh bn ht t pha sau n

pha trc xe, quay i mt. N bay tng i thp v hnh ng rt in. Ai
nm di trn bom, hiu y ngha l ci g.
Chng ti ti ban ch huy, nghe bo co tnh hnh. K ch cng cha
chim v tr nhc nhc trn. ch, c l, c gng ci thin v tr ca
mnh. y l cuc tn cng mang tnh cht cc b theo bnh din ng tin
tuyn to kh nng tt hn cho n phng v, cn sau trong qu trnh
tn cng, to ra nhng v tr xut pht thch hp cho qun i ca chng.
Tm kt lun chin dch ng-Xun m ti tham gia nh th ny: gii
phng Rostov v tin st Taganrog, sut na th n Dnepropetrovsk v gii
phng Kharkov, cn sau do p lc ca ch, bt buc phi dng c
Kharkov, v c Belgorod, v mt s thnh ph khc. Sau , mt trn c
n nh, cn hng chng ti to thnh mt ch li, mang tn vng cung
Kursk. Vng cung l tng i su. Cnh tri ca cung, ngha l ch chng
ti, bt u t nh Bc sng ng. nh cung l Bc Sum, Rylsk, cn
cnh phi ca n nm gia Kursk v Orla. Kursk sau chng ti. Bc
Ponyrey v ng Orla un khc theo hng ngc li cn mt ng dch
dc ca tin tuyn. Chng ti v t lnh, ng ch Vatutin, trc ht lo ngi,
tt nhin, khu vc m chng ti chu trch nhim: t Volchansk n sng
Seym. V chng ti p dng bin php y k ch trong trng hp
no khng di chuyn c. Nu nh n di chuyn, chng han, v hng
bc, ngha l ti Kursk, th n s e do tp on qun 38 v 40, ng
Sum, cn chng ti mt mt v tr thun li tn cng vo Romna v
Lebedin. Lc ny, chng ti di ban tham mu ca mnh sang pha bc
Obian, vo su trc din nam ca vng cung. Tn gi ca cc im dn c
m chng ti chn l n v ny... i i kia... khi bin gii quc gia Nga
thi trung c chy qua Obian. y nhng ngi b lu y tng sng, h
phi i ngha v qun s gi bin gii phng t kch t pha nam. V th
cc lng c tn nh qun i. Trong trng hp nu - i i nh th - (s
hiu ca n ti khng nh).
Ma xun ti. Nhng t khi ma xun gn n, chng ti bit rng
ang tin gn n trn chin cng thng. Chng ti cho rng k ch, hin
thi n khng kh i v khng tch lu lc lng, v khng th c
nhng hot ng c bit chng li chng ti. Nhng v pha chng ti cng
cha c kh nng tuyt i hot ng tch c. n gin, chng ti khng
c lc lng lm iu ny. Ti khng nh chnh xc, khi no c mt binh
155

on mi ti ch chng ti. Bng nhin chng ti nhn c tp on qun

cn v 6. l - tp on qun c 21 tng tham gia trn nh Stalingrad
t pha mt trn sng ng, sau c b xung, mt ln na c huun
luyn v nhn phin hiu mi. N n vi chng ti, khi tuyt tan ht. Ch
huy n l tng Tchistiakov. Trc y c nhn ti khng bit ng. Nhng,
khi ng n v chng ti lm quen vi ng, ng gy cho cho chng ti n
tng tt. Chng ti cho rng l - sc mnh! Th nht, cn b ca tp
on qun ny ch yu tri qua trn Stalingrad, c s ti luyn, kinh nghim
v s bn b trong phng v. Chng ti va vn ng yu cu qun i
mnh hn trong phng th. Chng ti a n v Bc Belgorod n trn gi
xa l Belgorod- Kursk-Moskva.
Chng ti cn nhn c c tp on qun cn v 7, cng tng
Stalingrad. Stalingrad n c gi l 64. Ch huy n l Sumilov, cn u
vin hi ng qun s l Serdiuk. Tp on qun ny n vi chng ti cng
c ban ch huy, n c b tr pha ng Belgorod, sau sng ng. Tp
on qun 64 cn phi chng c ch theo tin n Novyi Oskol v
ng thi n c th nh vo Nam Belgorod. Trong on tu th hai, gia
tp on qun cn v 6 v 7, l tp on qun 69 di s ch huy ca
tng Kriuchenkin. Ti bit Kriuchenkin: l mt chin s t thi ni
chin. Mt ng c so, do nhng trn nh nhau vi bch v. Bn thn ng
trc y l k binh. Ban tham mu tp on qun ca ng t Staryi
Oskol. Ti sn phi ca tp on qun cn v 6 c tp on qun 40.
Ch huy n l Moskalenko v tng gii ni ting. ng k, sau ny chng
ti cn c tp on qun 47. N n t lc lng d b mt trn. Nhng
cnh tp on qun ca Moskalenko, c tp on qun 27. Ch huy n l
tng Trofimenko. Cc tp on qun quay mt v pha nam, nm trn mt
hng, to thnh vng cung. Nhng trc tip i mt sang phng Ty l tp
on qun 38 do Chibisov ch huy. N c b tr cnh phi mt trn, v
sn phi ca n chm vi cnh tri ca Mt trn trung tm.
Pha sau Sumilov, sau sn tri ca ng, c b i d b di s ch
huy Ivan Stepanovich Konev. l mt trn Tho nguyn. Sau n c tn
Ukraina 2. Qun on mt trn Ty Nam, tip gip t pha nam vi qun
ca Mt trn Voronez, do Malinovski ch huy. ng cha vo Kharkov v
Dnepropetrovsk. Nh th, vic phn b b i trong vng, c quan h trc
tip hoc gin tip vi chc trch ca ti khi . Ban tham mu tp on
qun Sumilov t ng Belgorod, trong rng. Chng ti nhiu ln n
156

v kim tra, qun i ca ng chun b tn cng nh th no, nghe bo co

khng nhng ca ch huy, m cn ca ch huy qun khu, s on v l on.
Tt c qun i ti mt trn c hc chin u, chin thut, o to
lnh s dng tt v kh. ng b v cc chnh tr c a vo cng c
chnh tr v tinh thn b i, sao cho tng chin s hiu nhim v ca mnh
v lm tt c nhng g c th khng li mt bc v chun b tn cng.
V li, khng cn s tuyn truyn c bit, lnh vng tm phng th v
dng cm tn cng. Mi ngi b li cun vo trn. Ti khng nh, pht sinh
s thi qu no y, v s o ng ti cng khng nghe. Tt nhin lun lun
khi ngi vn c s lch lc no y chun mc trung bnh trong tnh cch
ca ngi ny ngi kia. Nhng, ni chung, b i trng thi rt tt. Sn
sng chin u, v cht, nu cn, nhng phi ui c qun th ra khi t
nc. Phi ui bn n xo i! c bit l cc tp on qun cn v. Khi
trong lnh xut hin khu hiu: Tin n Berlin! T Stalingrad n Berlin!
Sau c nhiu chuyn a v ch ny. Mt v tng a, ni na
a na tht:
- No, chng ta ly Berlin ch! Ti mun l t lnh Berlin.
S ao c nh th pht sinh mi ngi. Con ngi chu chu au
kh bi chin tranh, nhn thy bao nhiu thm ho m chin tranh mang n,
mun ch ra cho k th thy rf chin tranh ch em li s ngho hn v ngi
phi tr gi cuc chin tranh ny chnh l ngi bt u n.
Ngi ta ra lnh cho tp on qun cn v 6 chui vo t, o ho
chng tng lm ba di phng th. Chng ti xy dng s phng th su
ln trong trng hp nu k ch, bt u tn cng, chim cc v tr qun s
ca chng ti. V th sau n cng chun b sn sng thm ba tuyn phng
th, c trang tt chng mc no c th. Cc sng cng c lm bng
g p t, v c kh ho nh th bng xng qun s. pha sau, chng ti
xy dng phng tuyn ca mt trn Tho nguyn, chng pha sau, cn sau
na, theo sng ng t Lebedian ti Pavlovsk, ko thm mt phng tuyn
phng th quc gia. T trc n nay, chng ti cha tng gp ci g t m
nh th ny. Cng vic b i lm l rt ln. Khng cn phi thuyt phc
nhiu b i chng ti. H t hiu tt c. Nhng chin s lo thnh, l si,
tri qua hai cuc chin tranh. Mi ngi bit rng cng xy dng tt phng
th chng tng, cng c nhiu ng ho tt, cng t nhiu pho v sng
my, th cng tn mu lnh x vit v k ch kh tiu dit chng ti.
157

Tng Tchistiakov v tham mu trng ca ng Penkovski bit r

cng vic ca mnh v cng tin hnh cng vic ln v hu ch. Penkovski
vn cn sng v kho mnh. Chc ng sng v kho mnh 100 tui. Mt
ngi tt v v tng am hiu cng vic ca mnh. ng m nhn nhng
trch nhim phc tp v hon thnh nhim v t lnh tp on qun. Cc tp
on qun khc cng phng th, nhng khng phi su nh th, chng hn
tp on qun cn v 6. Chng ti thng i n tp on qun ny, nghe
ngi ch huy bo co v kim tra, hng ngy c dng nh th no cho
vic m rng phng th. Mt ln chng ti i n gp tng Moskalenko.
ng trong mt phng nh ca gia nh nng dn, chiu sng hi yu.
Thuc h ca ng, nhng ngi cn phi c mt, ngi trn nhng chic gh
di, ta nh hi ng hong gia trong cung Granovit, in Kreml.
cng t nhng gh di thu xa, khi hp cc in ch. S im lng bt u.
Moskalenko m u bo co. V bng nhin vang ln ting ngy. Vatutin lp
tc git mnh, ch v mt nhn quanh nhng ngi ang ngi d. nh sng
l m, v kh nhn r ai ngi u. Vatutin theo m thanh, xc nh c
hng pht ra ting ngy. Khi ting ngy lp li i ln, v t lnh nhn thy
rng ting ngy t ra t tham mu trng tp on qun Batiuni. Mt v
tng gii v mt ng ch tt, nhng n gin, ng bun ng. Trong phng
m p, th l lm ng mt l. Vatutin tht ln:
- Batiuni!
Batiuni bt dy, ng ngc. Bo co c tip t, nhng Batiuni li
thiu thiu. Nhng tnh tit nh th xy ra trong cuc sng hng ngy v
mang s hi hc v lm sng ng.
Thng t, m c th l thng nm, chng ti v ban tham mu mt
trn di t Kazach (mt im dn c bc Obian) v t ng nam Obian,
ti mt lng rt ln. Vic cng c phng th vn tip tc, nhng ban tham
mu cng bt u lo n x l chin dch phn cng. xc nh rng nu
chng ti phn cng chng hn bi tp on qun cn v 6 Belgorod n
Kharkov, c nha l t bc n nam. Tham mu trng mt trn ca chng
ti l Ivanov. Mt ngi rt ng n, tn tm v cng vic. Nhng v chnh
t lnh mt trn Vatutin trc y tng l s quan tham mu ln hn mt
ch huy, nn Ivanov khng d th hin ti nng ca mnh - tham mu
trng. Vatutin khng nhng a ra ch th, k hoch chin dch, m cn
thng ngi bn, ly thc k, bt ch, bn , v bt u k nhng mi
tn v gch chn. Tm li, Vatutin m ly v mnh cng vic tham mu
158

trng, cn thnh thong thm ch cn m c cng vic tc chin. Ti cho

rng cng c mt thun li v khng thun li. Tt nhin ng b qu ti v
m m cng vic, l ra l tham mu trng v nhng s quan ban tham mu
phi lm.
Nh vy, bt u chun b chin dch tn cng. c nhng phng
n. Phng n tt nht l phn kch Belgorod. Ti mun lc mt cht. Ti
nhc n Ivanov. Thi k 1959-1962, ng lm vic trong B tng tham mu,
ph tng tham mu trng. V chng ti cch chc ng. Nhng ti khi l
Ch tch Hi ng B trng Lin X v l Tng t lnh cc lc lng v
trang Lin X. Ti tic cho ng, nhng tnh hnh phc tp nh th, khi ngha
v quc gia i hi i n nn nhn nh th, khi tt c lng knh trng ln
ca ti vi tng Ivanov. By gi ti khng cn nh, cng vic c kt
lun c th ra sao. ng c nhng sai st nghim trng v ti liu. iu ny
xy ra ng lc khi chng ti vch mt gin ip Penkovski (nh nhc
n, cn ngi khc, mt trung t. Ti ngh khng ln ln mt ngi lnh
t trng, trung thnh vi t quc vi k phn bi t quc) Mt iu g xy
ra B tng tham mu lin quan n ti liu, v i n loi Ivanov khi
cng vic. iu ny c bit nng n i vi ti, v rng ti knh trng ng
trong qu kh v nh gi kh nng lm vic v say m cng vic ca ng.
Ti khng bao gi nghi ng lng trung thc ca ng. Nhng s nghip qun
s i hi khng phi ch c lng trung thnh, m cn c s chnh xc, c
bit cng vic b mt trong tham mu. C th l trung thc, nhng nu
khng tun theo cc quy tc cn thit th c th mang li thit hi, thm ch
khng mong mun. K th li dng c lum thum, v sai st khc ca
chng ti. V th chng ti khi trng pht tng Ivanov, chuyn ng v
lm tham mu trng Qun khu Siberi.
Ti nh li c nhng tnh tit khng chu khc. N lin quan ti
thi k trc y phng v ti Vng cung Kursk. Chng ti v Vatutin ti
gp t lnh Chibisov. Ti khng thch bo co ca Chibisov, v li pht biu
ca u vin hi ng qun s ca ng. Vn h nng ln l th ny, dng
nh, ngi ta b xung cho h nhng ngi Ukraina, trc kia tng lnh
th do c chim ng. Nhng ngi n l nhng ngi khng c hc
hnh, v thm ch t hn: a ra nhng iu buc ti khng tt c c tnh
chnh tr chng h. Trt t trong qun i ra sao - v u vin hi ng qun
s ni - Chin u. Nhng sau chin u th m, v, v ch em ca ngi
hy sinh i n chin trng, v thu nht nhng xc ngi cht.
159

Ti ni gin:
- ng ch, iu ny ph thuc vo anh. Anh buc ti g cho mi
ngi, chnh h cng b ng vin vo lnh? Chng dy d hun luyn g c,
lp tc nm nhng con ngi khng c t chc ny vo trn. H cht, h
cht trong danh d. Nhng ci vic v, ch v m ti v nht xc ngi thn,
y l t nhin. l trch nhim ca cc anh - ng cho l nh th l lm
tan r tinh thn b i.
c bit s ngoan c ca u vin hi ng qun s.
Khi chng ti v Vatutin i khi, chng ti hi v quyt nh, rng
v u vin hi ng qun s c tm t kh xu, v chng ti cch chc ng ta
v b nhim mt u vin mi hi ng qun s, ngi ny ph trch cc vn
, thun li cho ng ta, hiu ng hiu v t chc cng vic ca mnh.
Nhng tm t nh th, ng tic, pht sinh khng nhng trong qun i
Chibisov. Lc ni chung trong qun i ti vng cung Kursk, tt c tham
gia ng vin, tng s nhp ng dn chng a phng, v lc y sinh ra
mt tm t l nhng ngi a phng tng di s chim ng ca pht
xt - l loi ngi hng hai. T cch nhn ny, xy ra u tranh. Tm trng
nh th, v thc cht, cng l khng ng, v tai hi. Chng ti chun b tn
cng, gii phng ton b Ukraina. Hon ton, chng ti c b xung t
nhng ngi c ng vin m nhng ngi ny tng vng c chim
ng. Nhng ngi ny, sau ny, cng ng mt vai tr quan trng trong
vic nh bi qun th. Ngun chnh b xung cho b i chng ti khi tn
cng ni chung l d tr a phng. Phng php nh th vn thnh hnh.
Chin dch tn cng c son tho. tnh ton cn dng lc
lng no v v kh no, d tr vt cht cn thit t ph qua Belgorod
n Kharkov. Chng ti v Vatutin bo co cho Stalin. Stalin ni:
- Bay n y!
Trc khi bo co cho Stalin, cng vic chun b ca chng ti
c Tng hnh dinh nghin cu v chnh l, cn sau khi bo co, thng
coi l vn bn cui cng. Chng ti trnh Stalin. ng cm thy mnh
khang khc, tot ra s t tin. Ti ni rng trong thi gian ny Stalin vui v
nhn bo co, ch khng phi nh nhng nm trc y. V chnh ng cng
th hin s hiu bit tnh hnh ng hn v quan h ng hn m vn mt
trn t ra. Ngi ta cho thi hn 12 ngy - 20 thng 6 - v ra lnh chun b
bt u cuc tn cng. Hng chng ti la chn c tn thnh. Thm na,
160

vn c bn li c v mua bn: chng ti c th nhn b xung nh th

no tin hnh chin dch ny? ng l lun lun nh th vy. Cc i hi
m cc t lnh a ra, hon ton khng bao gi c tho mn. Chng ti
i nhiu, nhng ngi ta khng tho mn tt c. Tuy nhin ngi ta cng
ni vi chng ti: y, lc lng ca cc anh y, hy sp xp n, cn sau
lng cc anh s c d bca B ch huy ti cao.
Vi chin dch vng cung Kursk, ti tnh rng, c ban tham mu mt
trn, v Tng hnh dinh phi c chun b tt. Chng ti rt hi lng v
cuc tho lun vi Stalin v kt qu bo co. By gi ti khng nh, v sao
cuc tn cng ca chng ti c ra lnh ng vo ngy 20 thng su. iu
, hnh nh l do chng ti c th nhn tt c nhng g cn thit cho hn
nu. Stalin ni vi chng ti rng mt trn trung tm Rokossovski s tin
hnh tn cng trc thi im 6 ngy, cn sau chng ti bt u chin
dch ca mnh. Ti nh iu ny v rng qun on pho hng nng d b ca
B ch huy ti cao ban u da cho Rokossovski m bo t ph mt
trn ch, cn khi ng lm xong vic ca mnh, th sang theo lnh ca chng
ti v s cng phi hp tn cng. V li, pho cng khng phi ca mt trn
trung tm, m l chng mt trn bc Briansk. Ti cng nh r c tng
Korolkov, t lnh qun on nu. ng lm ti rt hi lng. Sau ny ti
gp ng Kiev c gii phng. ng cng ch huy qun on pho.
Cn lc ny chng ti tip tc b i phng th v cng c lc
lng, thng nht c hot ng ca b i ti ng gip ranh gia cc mt
trn. Chng hn, chng ti tin hnh tho lun vi mt trn pha nam. H
ng mt khu rng si. Chng ti i n , v Malinovski v cc tng
lnh ca ng cng n. Lp tc chng ti nhn xt rng trong rng khng c
l cy: tm n ht l. V th my bay c th nhn thy ht tt c: khng
cch no bo v c. T lnh tp on qun ca khu vc m chng ti tin
hnh tho lun, ni:
- Kt thc tho lun, ti s n . Ti ng rng c th qun c v
tn cng v dit ban tham mu ca ti.
Trong tho lun, chng ti trao i nhng suy ngh v cng nhau bn
vic phi hp hot ng ti ng gip ranh cc mt trn ch khng thc
su vo ch ng qun ca chng ti.
Trc khi chng ti tn cng, Tng hnh dinh c Zukov v
Vasilevski n. Chng ti i vi hai ng n cc tp on qun. Ch n
161

dc v a ti cc binh on theo k hoch, c thng qua tin

hnhchin dch v c thc hin t nhiu kp thi. Chng ti ch i din
Tng hnh dinh t bn doanh ban tham mu h ng nam Obian. Bn
doanh ny ng mt thng hoc hn. Lc y k lut cha c tun th
nghim ngt: ti bn doanh ca ban tham mu xut hin nhiu t khc
nhau, v k ch, trinh st bng my bay, nhn thy y c th mt ban
tham mu no y tr ng. Chng ti cm thy qun c tng cng trinh
st bng my bay. My bay c bt u bay trn u bn doanh ban tham
mu. Bi v chng ti chun b mt im d phng trong vng bc
Prokhorovk, chng ti quyt nh ri ban tham mu. Cc s quan tham mu
cnh bo mi ngi bui sng khi tri hng sng chuyn n ch mi. Mt
s ng ch ca chng ti chuyn i sm hn trong khi di chuyn khng
to ra mt on xe ln m my bay ch c th . Chng ti v Vatutin
cng chuyn n mt nng trang cch 2, 3 km. Dng ln nhng tm
vn tm thi. Nhng con mt, v rp tht ng s! l mt loi th d
tng i nh i sng trong cc nh g b hoang, b i kht, cn by gi
th chng cn chng ti, ht mu chng ti. Quanh nng trang c mt cnh
rng nh, mt rng cy si nm thp di. Nhc s khi ht bi ho mi nu
Ho mi, ho mi i, ng lm phin lnh nh, ti lun lun nh cnh rng
ny: bao nhiu l ho mi! Vng qusc ca ho mi. Trong trng hp b
my bay tn cng, chng ti chun b sn cho mnh mt cn hm trong
cnh rng ny v b tr nhng th cn thit cho sinh hot ca ban tham mu
khng b mt s ch huy qun on, khng b mt lin lc. Hm ca
Vatutin, ca ti v ca mt s nhng nhn vt khc cng nm cnh rng
ny.
Ch c chng ti ng ch mi, thm ch mt s ngi vn cn
ch c. Ngi ta k rng hng sng hm sau, my bay ch v nm bom ch
c ca ban tham mu. Khng c thit hi, trn nm bom khng c kt qu.
Lng b my bay ch tn ph, nhng khng hon ton. Nhng sau mt hai
ngy, chng ti bn ri mt my bay trinh st c v tm c phi cng.
Chng ti v Vatutin thm vn chng. Ti hi phi cng:
- Anh nm bom mt im dn c nh th phi khng?
Cn chng ti bn ri my bay ca hn ng ngay im m trc
y t ban tham mu ca chng ti
- ng, ti c tham gia.
162

- Anh nhn nhim v g?

- H ni cho chng ti rng im dn c ny c mt ban tham mu
b ca Nga.
y, vic xy ra nh th. Sau chng ti thng nh li, linh cm
cu chng ti.
Trong qun s ni chung c mt nguyn tc, ngay lc ban tham mu
ng mt ch no y, lp tc phi chun b mt ch huy s d phng. Ln
ny chng ti chn mt vi ch pha bc ban tham mu. Cng la chn
cho mnh mt cnh rng v iu n mt tp x th. Trc thi im
cuc tn cng vo bn c ngy 5 thng su 1943, ch huy s ny sn
sng. Theo k hoch, chng ti n trc lc tin hnh chin dch, c
c nh vo ngy 20 thng su: chng ti mun ch c mt trc khi tn
cng k ch khng pht hin c ni ng qun mi ban tham mu. T
, chng ti c th t tin hn, bng s lin lc c m bo ch huy qun
i.
Ti khng nh, ai ngh ra, hoc Tng hnh dinh ngh ra, mt ln na
chng ti v Moskva, gp Stalin. Ti ngh cho tng Popel lm u vin
hi ng qun s mt tp on qun. Ti quen Popel trong nhng ngy u
ca hin tranh, khi ng l chnh u mt qun on, do tng Riabysev ch
huy. Ti rt thch Popel tnh bnh tnh, ti nng v lng dng cm. Nm
1941 ban tham mu qun on c gii chia i. Riabysev mt phn, v
Popel mt phn. H t tho thun t l: Riabysev nu cu hi, nghi ng, bt
chnh Popel tr li xem ng c phi k th mo danh khng. Riabysev, tn
con gi Popel l g, v ci g xy ra vi cho ch c ca ng. Cuc ni
chuyn mt thi gian nh th. Cu chuyn ny lan truyn trong gii ch huy
v nhiu ln c lp li ch Stalin. Chng ti a, nhng kh nng nhn
dng, theo thc cht, li ng. By gi ti vn ngh xin Popel Stalin ng
.
Khi chng ti cn Moskva, ngi ta ni rng chng ti s nhn a
vo chin u tp on qunxe tng 1, do tng Katukov ch huy. Chng
ti rt sung sng v iu ny. Trc ym ti cha gp Katukov, nhng
bit ng qua cng vic. ng c coi l mt lnh tng gii, mt ngi lnh
trung kin, hiu bit k thut, mt ch huy c ti t chc. Khi bo co cho
Stalin tnh trng qun i ca mnh, ng hi:

163

- Tha ng ch Stalin, ti ngh, cho ti u vin hi ng qun s

Popel.
Stalin lp tc ng nhn cho ti. Katukov ni:
- Ti bit Popel, v ng ta bit ti. Chng ti tin v hiu ln nhau. Ti
ngh ng, cho ti xin Popel.
Stalin:
- , chng ti cho anh Popel.
V Stalin quay sang ti:
- Cn anh i tm ngi khc i.
V chng ti tm c ngi khc: Krayniukov, mt u vin hi ng
qun s gii, ang nm tp on qun khc ca mt trn chng ti.
Tp on qun xe tng 1 n. i hnh ca n c khong mt nghn
xe tng v cha k n lnh m t. S tht lnh m t khng nhiu. Chng ti
b tr n vo ch ng qun tp on qun cn v 6 to ra chiu su
phng v, khng nhng bng nhng v kh chng tng m cn v kh d
chin. Chng ti quyt nh b tr tp on qun xe tng ti mt chiu su
nht nh v o hm cho xe tng ca Katukov phng k ch chc thng
v m vo nhng ch phng th vng v. Chng ti quyt nh dng xe
tng hm pho, nhng c kh nng di ng. Chnh l xe tng c th chy
c. Chng ti h nc xe. iu ny lm xe iu khin tt. Katukov l
gii vic s dng lc lng ca mnh v ng ng vai tr rt ln cuc tn
cng vng cung Kursk nh bi pht xt.
Chng ti c thm sc mnh ca xe tng dng mt qun on
c lp. Khi chng ti nhn lc lng ny trc thi im cuc tn cng k
ch, th chng ti c khong hai nghn ri xe tng. Qu l kh mnh! Trinh
st bo co rng ch cng c s lng xe tng chng . Nh th l trn mt
vng t hp ca mt trn, c hai bn c hn bn nghn nghn xe tng. Cha
ni ti pho, chng ti cng c khng t. Nhng pho ca bn c pho li
cn nhiu hn. Ti khng nh tt c cc con s m trinh st bo co. Nhng
chng ti vn ch. Cn 15 na mi bt u chin dch. Chng ti tin rng
cuc tn cng ca chng ti s thnh cng, chng ti s qut sch qun th
y v y chng v pha Ty, gii phng Kharkov v tin n sng Dnepr.
Nguyn vng ny n gin v chu nhiu kh u ri.

164

Bng nhin, c chung gi t tp on qun cn v 6: t lnh bo

co rng ti vng gip ranh c mt lnh c t tp on qun SS chy sang.
Nhng s on SS khc cng y. Ti ni vi Vatutin rng ti tng b
nhng s on u lu truy ui. Theo v t lnh, ngi lnh c ny tin
rng dng nh sng mai, 5 thng su lc 3 sng, qun c tin hnh tn
cng. Chng ti ra lnh a ngi lnh ti. Chng ti hi cung anh ta. Anh ta
lun lp li. Chng ti hi:
- Ti sao anh ngh vy?
Anh ta tr li:
- Tt nhin, ti khng nhn thy mnh lnh tn cng, nhng ti c linh
cm ngi lnh v tin tc ca ngi lnh. Th nht, tt c chng ti nhn
khu phn lng kh 3 ngy. Th hai, xe tng c a n st ng ranh
gii. Th ba, c lnh t l on pho trc tip cnh v kh. Ngi ta
chun b tt c khng c ci g b chm tr c.
- Nhng c g anh ni l vo lc 3 gi sng? Ti sao li chnh xc
th?
- iu ny, chnh cc ng c th nhn xt. Nu chng ti tn cng, th
trong thi gian ny lun lun vo ba sng, ngha l t lc bt u hng sng.
Ti tin rng s nh ti thng bo cho cc ng.
Ngi lnh o ng ny l mt thanh nin tr, p trai, tr thc, c
chm sc, r rng khng phi xut thn t cng nhn. Ti hi anh ta:
- V sao anh chy qua ng mt trn v thng bo cho chng ti v
cuc tn cng, m chnh anh li l lnh SS? Hiu iu ny ra sao? Anh l
Nazzi c m.
- Khng, ti khng phi Nazzi, ti chng Nazzi, v th ti chy sang
pha cc ng.
Ti ni vi anh ta:
- Bn SS thng tuyn ch nhng ngi Nazzi?
- Khng, l trc y, nhng nm u v nm th hai chin tranh,
th nh th, cn by gi h ly tt c nhng ai m va mt. H ly ti v ti
trng cao ro v v ngoi ging chng Arial. Th l ti vo lnh SS. Nhng
ti chng ch ngha dn tc. Ti l ngi c, nhng cha m ti ngi vng
Elzat. Chng ti c nui dng bng vn ho Php, v v th chng ti
165

khng nh bon Nazzi. Cha m ti chng ch ngha dn tc, v ti cng vy.

Ti quyt nh dt khot v b chy khng phi tham gia vo cuc tn
cng ny, khng t u ca mnh di ln n ca cc ng v li ch ca
Hittler. V th ti b chy. Ti ni tt c iu ny mt cch thng thn v ti
mun Hittler tht bi. iu ny s v li ch ca nhn dn c.
Chng ti gi v Moskva v cnh bo v nhng tin tc nghe c.
Sau Stalin gi ti. Ti khng bit, trc liu ng ni chuyn vi
Vatutin cha. Vo nhng lc ny, chng ti mi ngi chy mt ni. i lc
Stalin gi in cho ti trc, lc khc li gi t lnh trc. Khng c trt
t no c, v cng chng th. Ti mong mi ngi hiu ng ti: dng
nh, Stalin gi in cho Vatutin. Ni rng, Khrusev li t khoe mnh. Khng,
ti khng t khoe mnh. Chnh ti l u vin hi ng qun s mt trn v l
u vin B chnh tr BCHT ng. Stalin bit r ti, thm ch d ng ni
khng thi im t nc gp kh khn, khi ng gy oan c cho ti v
nhng ngi khc, khi ng tm con d t thn.
Nhng lc b th th nht BCHT CS(b) Ukraina, u vin B
chnh tr, u vin hi ng qun s mt trn. ng trt tt c li cho ngi
khc. Nhng khng nhn v mnh s tht bi ca tng t lnh ti cao, m
chng ti phi chu ng nhng tht bi y n tn. Nhng by gi ngi ta
r sch s tht bi ca chng ti.
V nguyn tc Stalin tin ti. ng thng gi in cho ti v hi
kin ti. Cng nh th Stalingrad, v min nam, v vng cung Kursk.
vng cung Kursk, mt trn nh c tnh cht quyt nh, bn l, xc nh
chiu quay lch s chin tranh c li cho Hng qun, v hn na chiu kim
ny khng thay i hng, chc chn ch ra con ng tht bi hon ton ca
c Hittler, con ng vinh quang ca nhn dn chng ti. Hng qun, h t
tng x vit, CS chng ti!
Khi Stalin gi, ti ni vi ng mt ln na tin tc ngi lnh c
thng bo cho chng ti b i c. ng lng nghe ht sc bnh tnh, v ti
vui lng; ng khng th hin s th l, hoc cu gt. Thng thng ng l
ngi cc cn, th l thm ch c trong lc tm l tt. C tri m bit v sao
th. Dng nh c mt ngi no y thng xuyn ai y lm ng ri
m lin quan ti s cng thng thn kinh, v lm ng mt thng bng. Mc
d c ln, ng c kh nng t km ch c v che y tm trng ca mnh.
V iu ny iu khc ng pht trin mc mnh. Tt c iu ny xut
166

hin thng xuyn: lc th ny, l li ngc li. Nhng ng lm ch mnh

khi ng mun. Tm li, y l mt c tnh mnh, mt con ngi mnh.
Stalin hi ti:
- Anh cm thy tnh hnh ra sao? Anh tin nh th no vo thnh
cng?
Ti tr li:
- Chng ti v t lnh trao i suy ngh v thng nht rng chng ti
cm thy rt t tin. Chng ti thm ch hi lng nu qun c sng mai tn
cng.
- V sao?
- V rng bn c lao vo ch phng th ca chng ti rt mnh, v
chng ti thc s tin rng chng ti trn tuyn phng th s chn qun th.
Chng ti lc y cha lc lng tn cng, chng ti vn cha nhn cc
th theo k hoch trc 20 thng su. V th bn thn chng ti cha sn
sng tn cng, nhng phng th th c chun b sn sng: c th phng th
c khi lc lng nh hn. iu ny chng ti cng hc c trn thc t, m
khng phi l l thuyt. V th chng ti vng nh vy. c, k th s tn
cng, cn chng ti s chin thng chng.
- Chng ti cng c nhng bng chng l sng mai bt u cuc tn
cng chng chng ta.
Cuc ni chuyn kt thc.
Theo k hoch u tin qun ca Rokossovski phi tn cng, sau mt
thi gian no , n lt chng ti. Qun on pho d b ca B ch huy
ti cao cng chim v tr pha bc. Nhng k ch bt u tn cng chng ti
v Rokossovski ng thi. Nh th, Rokossovski t ra trong tnh th thun
li. Bi v theo k hoch, ng phi tn cng trc, nn cng u tin nhn
tip vin, v n dc, v tt c cc th cn li. V ci g m ti vin vo iu
ny? c gi hiu, v sao xoay chuyn trong mt thi k no
chng ti v Vatutin. K ch, khi tn cng, t ph vo hng chng ti su
hn hng ca Rokossovski, ni c chun b tt hn. Nhng chng ti
vn cn 15 trc cuc tn cng theo k hoch; Theo k hoch, chng
ti c qu thi gian. V bng nhin thi gian b ct ngn, k th ra tay trc
chng ti.

167

Ai ch huy qun i trn mt trn chng ti? T lnh pho binh l

tng Varensov, tham mu trng mt trn - Ivanov, t lnh phng khng tng Krasovski. Hm qua xem trn TV bui trao tng Hun chng C
cho Hc vin phng khng mang tn Gagarin, ti nhn thy nguyn soi
khng qun Krasovski bo ra. ng ngoi 70, nhng ng vc lnh o Hc
vin... Ai ch huy qun on thit gip? Nm 1942 l mt ngi Armenia,
mt v tng gii. Sau khng r v ci g ngi ta bt ng v, theo ti,
em bn. Ti nh gi rt cao nhng hot ng ca ng v knh trng. H
ca ng - Tamruchi. C ln ti hi ng:
- Theo ci h ny, ng l ngi hoc Hy Lp?
ng nho bng:
- Ngi Armenia, tha ng ch u vin hi ng qun s.
Ni chung mt trn chin u ca chng ti khi c mt nhm ng
ngi Armenia. Nhiu tng gii.
Sau Stevnev tr thnh t lnh b i tng-thit gip. ng cht, v
mc no y do li ring. ng phi i thm mt s kilomet khi con
ng m ng ang i, v rng con ng ng chn ct qua mt ch khc b
pho ch bn ph. Nhng ng, phy tay, ni:
- C vt qua i!
V ng khng qua c. Pho ch bn ng trc din vo ng.
Stevnev cng l mt tng gii. Ni chung t lnh tng-thit gip v nhng
ngi khc m ti gp, u xng ng vi trch nhim, hiu cng vic v
lm ch v kh. V ti gin mnh khng nh h tn t lnh qun on tng
thit gip mt trn Voronez. Nhng thnh thong ci h tn y vt qua c
ti...
Chng ti v Vatutin, suy ngh k hoch ging tr cuc tn cng ca
c, tho lun vi t lnh tp on qun cn v 6 Tchistiakov.
Tchistiakov ngh:
- Lc 21.00 chng ti s lm pho kch vo v tr k ch, chng b
tn tht trc khi tn cng chng ta.
Ti pht biu nh th ny:
- Tt nht l ng pho kch vo lc 21.00. Chng ta tin hnh pho
kch c bao nhiu lu nu tnh n d tr n? Ch mt s pht. Chng ta
168

khng th bn lu c, ph n. n n hm sau, khi k ch bt u

tn cng. Nhng khi y chng ta s bn ch theo din. Tiu tn n khng li
lm. Chng ta s pho kch, nhng vo mt vi pht trc khi qun ch tn
cng, khong 3 gi.
Ti thay i suy ngh nh th ny: trong thi gian y, qun ch s
v tr xut pht, m khng ngi trong ng ho, v khng che ph; pho
binh ca ch cng v tr ca mnh bn c pho. Tt c lnh ch s chui ln
khi mt t trong trn a h ch tn hiu hot ng. Nu trong thi gian
ny m pho kch tt th chng ti c c hiu qu tt, gy cho ch tn tht
v ngi v mt phn v kh ca chng. Chc chn, khi y ph hu khi y c
s lin lc, ci c gi tr nhiu khi tin hnh chin dch. Vatutin ng
vi ti. Chng ti cng quyt nh vo trn nh th, v ch i n 3 gi.
Ti mun t li trn sng mi quyt nh ca hai bn vo nm 1943
ti hng chng ti, trn th hng ny c ngha qun s rt ln v c kt
qu trc tip tr thnh lch s khng nhng i vi chng ti, m ni chung
i vi tt c Hng qun v s phn Lin X. Ti mun ni ht tt c chng
ti, v ti trong s ny, chu ng nh th no c trn mt s t bo rng
ti a u mt trn c t chc ho nhc cho b i, ri ngh s no y v
nh vn no y ph bnh ny kia. Trc y nhng iu ny thuc v qun
i mt trn pha ty, hu nh ng ti ch, bo v Moskva nm 1942 v
nm 1943. Chng ti pht sinh lng ghe t vi h v s khng hiu bit:
chin tranh ang tip din, cn h h nghe ht, nhy? Nm 1942 ti hng
nam, chng c ht v nhy. u ct khng ni, ln tri, v k ch lun
tin hnh tn cng, em cho chng ti nhng tn tht ln v chng lin tc
tin ln pha trc. Chng ti cng phng th, rt lui, thnh thong cng b
chy. ch dn chng ti n sng Volga v chng tin sut na n Kaspia.
Ch c by gi, trc cuc tn cng bn c ngy 5 thng su, v chng ti
cht t nm np thnh qu gii tr, khi ng v tr phng v v tin hnh
cng vic phng th v tr ca mnh. Trung ng cng c ngi n, cng
lm bo co Lc thnh lp nhm nhng ngi bo co - nhng din gi
bc la.
Th l nhng din gi bc la cng n ch chng ti. Nhng la
cn phi sng l rn nhn r c. Khng phi mi ngi u nhn ra
c. Nhng, ng no cng th, ngi bo co c coi l bc la! Ti
khng bit, ai ngh ra cch trnh din ny: din gi bc la.
169

Sau c ngh s, dn nhc cng n. Tm li, tin hnh cng tc vn

ho qun chng.
Khi Cc trng Cc chnh tr mt trn l tng Satinov. Ti bit r
Satinov khi cn cng tc Moskva. ng lm Nh my in, tham gia
nhng hot ng tuyn truyn, sau lm vic ng b thnh ph hoc
ng u khu Stalin. Tm li, y l mt cn b ng Moskva. Nhng sau
ny ng tr thnh cc trng cc chnh tr mt trn chng ti, v tt c cng
tc tuyn truyn qun chng mc ng k nm trong tay ng ta. Ch c
nm 1943 ti c th hiu, ngha l - ng lu trong phng tuyn - ngi ta
trnh din nhng kh nng i vi t chc ng cng tc tuyn truyn trong
lnh.
Ngy 4 thng su. V vic xy ra vo bui chiu. Chng ti v
Vatutin nng vi ch gi tn s, m Hittler t ra i vi mt trn chng ti.
Ti c th khi nh tng Tupikov. Khi ban tham mu mt trn nm
1941 ng Kiev v my bay c nm bom ch ng qun ca ng, tham
mu trng Tupikov, ang i i li li trong phng, ang lm nhm ht mt
khc ca chng bn nhc kch Chaikovski:
- Ngy tng lai chun b ci g cho ti?
By gi c chng ti v Vatutin c th cng cun ht khc ca ny. Tt
nhin chng ti tin rng ngy tng lai chng ti chun b thnh cng.
Nhng, nh ngi Ukraina ni, cha lm c vi khoe. V th ng
nhin c s bo ng v s sp bt u cuc tn cng ca k th, lc u
chng ti chn n, cn sau chuyn sang phn cng.
Ba gi km 5 pht, Varensov ra lnh pho kch vo cc v tr ca
ch, n bao nhiu l n t tt c cc c pho t tp on qun cn v
6 v 7. Chng ti bit kt qu mun hn. Nhng ng 3 gi sng, tnh
chnh xc ca ngi c khng a n: t rung chuyn, khng kh c
qunh. T trc n gi ti cha bao gi nhn tht nh th ny. Ti au kh
rt lui, v chnh chng ti tn cng, nhng ho lc nh th ny trc cha
tng. Sau ny bn thn chng ti cng n sng, c th nh th ny hoc
mnh hn. Nhng nm 1943, phi cng nhn rng k ch t chc chun b
pho cc k mnh. My bay ca ch cng khng kch v tr tin duyn ca
chng ti. Qun c s dng my bay trong nhng gi vo lc tng sng
b gy s chng c ca chng ti, nh tan tc s phng th ca chng
ti, xi ln t ln v dn sch ng cho xe tng lao chy n Kursk v bao
170

vy b i x vit bn trong vng cung. H mun lp li hoc thm ch thc

hin mc ln hn nh lm vi b i chng ti nm 1942 trn hng
Barvenkovo-Lozovaia.
Sau ny, khi chng ti tn cng, nh bi s on tng ca ch v
tm c ban tham mu ca n, tn t lnh s on ny n trong ng lu
m. Chng ti khng tm thy n, mc d c gng sn ui hn. B li ly
c ti liu tham mu v bn . Trn nh du ch ng qun ca cc
n v ca chng ti v cm mt l c ui nheo ch t ban tham mu
Mt trn Voronez. Ngha l, k th bit ch ng qun ban tham mu chng
ti, nhng khng nm mt qu bom no, khng cho mt chic my bay no
n nm bom. Ti gii thch iu ny l qun c tin tng vo thnh cng
v pht l s tht rng ban tham mu ang trng thi bnh thng tin
hnh cng vic, nhng hot ng ca n khng b hong lon v lin lc
khng b tn ph. ch cho rng iu ch yu - ph hu cc v tr phng th,
b gy khu vc pha trc, nh tan b i chng ti v dn sch ng cho
xe tng ca h, cn tt c cc th khc cn li s t b sp . Qu l, h
hung d tin ln pha trc, s dng mi c hi, t tt c ln bn c gii
quyt nhim v t ra.
Mt t rung ln t cc mnh n v bom, khng kh m m t ting
r ca my bay nm bom v my bay tim kch bo v. B i chng ti sn
sng nh tr. Trn nh bt u, mt trn nh nng n. Qun c xung
phong, nh l ch c h lm c iu ny, h l nhng ngi c k cng,
k lut. Hay l h s dng mt phng tin ba m i vi lnh ca mnh (v
iu ny nhiu ngi khi ni), nhng s ngoan cng trong tn cng
th hin rt ln. B i chng ti ban u gi v tr ca mnh. Tuy nhin ho
lc dn dn ph v thm ch c thp, m cn nhng ngi n trong lng t.
V u tin di phng th b t ph. Chng ti thy trc iu ny. V th
xy dng ba di phng th. Chng ti cn di th hai v th ba. V th bt
u trn nh, chng ti khng tht vng. Chng ti bit qun ch cho nhiu
lnh v v kh, k thut t ph tuyn trc. Khng h c chuyn b i ta
tho chy. B i ta chin u n ngi cui cng, cht, nhng khng chy.
y x hi ch ngha anh hng thc cht, khng phi l bo ch, m l thc
s.
Vasilevski bay n ch chng ti. Hnh nh, vo ngy th hai cuc
tn cng ca c. Chng ti lun lun gp ng lch thip, v rng y l mt
ngi c nhng tnh cch c bit. Ni chuyn vi ng rt d chu: ng
171

khng cao ging, khng qut mng, cn ng dn dt cuc ni chuyn lun

lun khng phi ni chung chung, nhng theo thc cht tnh hnh. Cm thy
s hiu bit nhn vn d chu, tnh ngi trong quan h, c bit trong nhng
pht kh khn phng v. Gia lc y, chng ti bt c mt s t binh.
Ngi ta bo co ti rng trong s t binh c c mt s quan pho binh. Ti
ni vi Vasilevski:
- Chng ta i hi cung n nh!
Ngi ta dn n mt ngi tr tui. Ti hi:
- Anh s sut th no v b bt lm t binh?
Anh ta tr li:
- Tht qu l phc tp, ti nhn km, ti b u m i, chuyn qua ho
chng tng vo pho ca mnh, cn b binh ca ng bt ti lm t binh.
Sau ti nu cu hi cho anh ta v cc vn khc. Anh ta hiu
rng ti mun c nghe anh ta k v thnh phn qun c v cc vn
khc mang tnh qun s chng ti c th s dng. Lc anh ta ng nhn
ti v ni:
- Ti l mt s quan c v yu cu ng nu cu hi v nhng vn
nh th vi ti. Ti khng tr li mt vn no u, c th dng lm hi
c.
V chng ti v Vasilevski nu cu hi vi anh ta na, nhng ni:
- Anh s c a n ch theo di.
Anh ta khip s. C l, ngh rng iu ny c ngh l em bn. Tuy
nhin ngi ta dn anh ta n tnh bo qun s ca chng ti, ni c tri t
binh. Ti cng khng ng chm n. Ti thm ch khng bit thc cht,
ngi ta gii t binh i u. ng, iu ny ti cng khng ch .
Giao chin ngn cch ra. Ti v Vatutin b bo ng: tt c chng ti
khng ch i p lc nh th. Chng ti cc k lo ngi v tin tc rng ch
c loi xe tng mi vi lp thp bc dy m n chng tng ca chng ti
khng xuyn thng. Run ry ton thn. Lm g? Chng ti ra lnh pho tt c
cc c bn v xch. Xch xe tng lun lun ch yu. Nu khng xuyn thng
c ch bc thp dy, th n lun lun lm xch hng c. Cn khi ph
c xch, th n khng phi l xe tng na: ta nh nh pho c nh. Tm
d th hn. Nhng tc ng chnh xc nh th c tng i thnh cng.
172

ng thi chng ti bt u nm bom xe tng ch. V bo co vi Moskva

rng chng ti gp xe tng mi. Qun c t tn nhng xe tng ny l con
bo4. Chng ti trnh Trung tm c v nhng tnh vng k thut ca cc xe
tng ny. Chng ti bit chng, v b i ta tm c mt hoc hoc mt s
con bo b bn hng. Chng bao lu chng ti nhn c n chng tng
mi, bn thng lp v thp ca con bo, y l n n nh hng lm
chy kim loi. Tuy nhin con bo cng kp lm nghing ng s t tin ca
pho chng tng ca chng ti. Chng ti cho rng ph hng xe tng c
cng d nh tr bn tay. Nhng xe tng mi cng ng knh n, i hi c
nhng nhng quan h c bit t pha b i ta.
Ni chung khi s kin xy ra rt quan trng. S phn chin tranh
v s phn t nc c nh ot. By gi nh li nhng iu khng hay.
V tnh hnh by gi l khc, thi gian cng khc, v tnh th cng khc. Khi
, c tin tc tnh bo, ti cn phi phn ng nhanh, tm ra li thot chng
li k th bng quyt nh ca mnh, cch tr li ca mnh. Gi y ti
khng hp tp.
Trn nh vng cung Kursk tng mnh. K ch vn ngoan cng v
tin ln pha trc, mc d chm. ch dn b i chng ti rt lui. ng,
nhng ngi x vit b cht, nhng sc mnh ca ch ban u cn
ln hn. Chng ti khng th chn li c phng tuyn th nht, phi rt
lui v phng tuyn th hai, tip tc kin cng chng . Ti lc ny b
i chng ti bit cch tiu dit con bo, lc y c coi l xe tng mnh
nht. S tht xe ny cng hi knh cng, nhng c lp thp dy ng trc.
Ban u chng ti bn vo xch. Nhng sau ny, nh ti , chng ti nhn
c n hng nhit lm nng chy thp. C sc u tin do xut hin xe
tng mi qua. Chng ti nhn thy nhng con bo b trng n ca
chng ti.
Tuy nhin k th dn chng ti v tn phng tuyn th ba. Ba di ca
phng tuyn, bao gm c di cui cng, c ho chng tng, phng th d
chin, v tr c bit i cho b binh, pho v xe tng. V hu ht sau mt
tun chu ng, ch vn cha tin st vo di phng th hu phng. Tnh
cnh ga Prokhorovk, theo hng n Kursk l c bit phc tp. Lc y
hoc sm hn cht t, Tng hnh dinh c ngh chng ti mt vic nh th
ny (Vasilevski ni chuyn vi ti, nhng vin vo Stalin): phi tng
Apanasenko tri qua thc hnh qun s; a ng ta vo mt trn Voronez;
nhng Vatutin phn i. Vasilevski thuyt phc ti:
173

- Chng c mt t lnh no mun nhn ng ta. Tt c u t chi, v

th ti quyt nh gi cho ng v ngh rng ng ng nhn ng ta.
Apanasenko - mt ngi c b dy kinh nghim, anh hng ni chin, nhng
tnh tnh ng ta kh chu v t cao. V th tt c cc t lnh u t chi.
Qu l, Apanasenko coi tt c cc t lnh mt trn nhe nhng ngi
thp hn ng, mc d c cng lao cch mng. ng tri qua ton b ni chin
trn lng nga, mt ngi chin u, cn nhng ngi lnh mi nh th l
ai? Nhng by gi h c v tr cao tnh th, cn ng th vt v khng cng
vic Vin ng. iu ny c mt vai tr quan trng trong quan h ca ng
i vi mi ngi. Ti cha gp ng bao gi, mc d nghe ni v
Apanasenko. Ti ni:
- ng ta n.
Apanasenko n.
Ti Kiev, khi chng ti lm vic chung vi Timosenko, Timosenko
tp on qun nga 1 bit r Apanasenko, ng k cho ti nghe v ng ny.
Hnh nh khi ngi ta t hnh Tukhachevski v nhng t lnh hng qun
khc, th ngi ta cng thm vn c Apanasenko. Ngi ta cng nghi ng
ng. Timosenko k rng Stalin c ni chuyn vi Apanasenko v
Apanasenko th nhn rng dng nh c ng trong nhm mu phn. Stalin
tin li th ca ng, tha ti, iu v Trung . ng gi chc v ch huy
ln. Sau ng tr thnh t lnh qun i Vin ng. Ngha l, ngi ta
tin ng. T ch y ng n ch chng ti.
Apanasenko gy cho ti mt n tng tt. Thu trng thnh ng l
mt ngi hng. Gi chc ph t lnh mt trn, cn ban u ch l ph vic
cho t lnh i vi cc nhim v c trao. Ngi ta cnh bo rng ng cn
phi c thc hnh, phi ht th khng kh chin tranh th gii 2. ng bit
chin tranh th gii 1, ni chin, nhng khng bit chin tranh th gii 2.
y l chin tranh hon ton khc, v din bin cng hon ton khc. V v
kh khc, v chin thut khc, v iu kin thay i. Chng ti a ng
vo qun i ng lm quen. Trc tin gi ng v tp on qun cn v
6, v rng c tnh hnh c bit cng thng.
ng ti lm ti sng st v tnh cch ca mnh, Chng ti v Vatutin
tru chc ng. C ln ng i n mt n v, lm quen vi tnh th v gi
mt bc in:
174

- ng y nhn th ny... th ny..., nm mn xp ca lnh. Xp cc

ngon. Tng qun i Apanasenko.
Chng ti ci mt lc lu. Ln u tin ti gp tnh cch ngh s
nh th ny. Ti cha h nhn thy tnh cch ny mt ai khc. ng, ni nh
th, hi liu. Sau chng ti gi ng n cc mt trn khc, ni xut hin
nhng trn nh nhau d di. ng c n ch ni cha y tnh th
nguy him nht. iu ny l tt nhin. Mt t lnh ln nh th c th gip
t lnh tp on qun.
Chng ti cn c b xung nhiu v cng c lc lng. V Tng
hnh dinh by gi cng cho chng ti. Chng ti nhn qun on xe tng
10. Sau li thm mt qun on xe tng, do Poluboiarov ch huy.
Nhng n hot ng trong di mt trn Tho nguyn. By gi Poluboiarov t lnh b i xe tng thit gip qun i Lin X. Chng ti lc u b tr
qun on ca ng pha sau, ty Voronez. Sau chng ti nhn tp on
qun cn v 5, mnh, thnh phn y , vi nhng thanh nin c o
to tt. Ch huy n l Zadov. Chng ti b tr n chng sn phi cuc
tn cng ca c. Chng ti cn nhn tp on qun xe tng cn v 5. Ch
huy n l tng Rotmistrov. V ng ny, ti cng k trong trn nh
Stalingrad. ng n vi chng ti nh nhng ngi quen c. Ti s knh
trng ng v nh gi cao kin thc v kh nng qun s ca ng. Tp on
qun xe tng cn v 5 chng ti b tr n cng nh thc sn qun
c. Khi k th ngoan c tn cng nh vy, cn b i chng ti kin cng
gi vng v tr ca mnh, nghin nt ngi v v kh qun th, chng ti
quyt nh ging qun c vo chnh sn, m khng phi trc din, vi
tnh ton l nhanh chng chc thng ng sn ch, sau lm ri lon bn
cnh cuc tn ca ch v quay sang phn cng.
Nhng c mt s trng hp. Qun c cng quyt nh ging vo
sn chng ti, ch vo sn tri, ngha l vo pha ng. lc lng ca
chng ti t hn: ng ti Bc sng ng l mt tp on qun 69. Th l
quyt nh ca chng ti v quyt nh ca ch trng nhau v mt a l. C
cuc u xe tng. Bn cnh y, tp on qun ca Zadov cng tc chin.
Ti c mt ng lc tp on qun ny. Trc y ti i ln cng tip xc
vi Zadov, nhng khng quen lm.
Zukov n gp chng ti. Chng ti v ng quyt nh c hai i v
tp on qun xe tng Rotmistrov, khu vc Prokhorovk. Chng ti c mt
175

 ch ng qun ban tham mu, ngay chin trng. khng c s phc

v no c - ch c mt mnh Rotmistrov v cc s quan truyn lnh v lin
lc. Con ng n ngon ngoo. Nhng chng ti c cnh bo, k
ch ang bn ph v nm bom rt mnh tp on qun ny. Chng ti v
Zukov cho tng ga v vt qua, thc t khng gp nguy him.
Qun ca Rotmistrov cng giao chin mnh lit. Trn cnh ng nhn
thy nhiu xc xe tng b chy ca c hai bn. Xut hin s khng trng hp
v nh gi thit hi: Rotmistrov ni xe tng c b chy nhiu hn, cn ti
nhn thy xe tng ta b chy nhiu hn. Cng l t nhin thi. C hai bn u
nhn thy c thit hi. Sau ti li mt ln na n , i mt mnh,
khng c Zukov, v ng quay v Moskva. Trc khng lu, Apanasenko
r qua ti n Rotmistrov. Ti gp ng , khi mt s quan lin lc dn
ti n ch ng ti mt ngi lng nhm, gn mt ch c nc. Nng dn
thng chn cho mnh ni no c nc. ti thy cnh gy cho ti n
tng nh trong nh ht. Trong nh c mt ci nn nh, ph vi iu. Trn
bn - in thoi. Apanasenko ngi bn, o d, qung qua vai. V tt c ci
cnh ni c lit nht. n ch v nhng mnh n bay qua nh. Mnh
n bay v v.
Trc tnh th ca chng ti l xu i. Chng ti mt ngun d
tr, mc d khng bit liu B ch huy ti cao c cn d tr khng. Sau
ngi ta ni cho chng ti rng sau chng ti l tp on qun ca mt trn
Tho nguyn, do Konev ch huy. Ngi ta thm rng tp on qun 47 ca
mt trn ny s theo lnh ca chng ti. iu ny xy ra, khi k th dn
chng ti 35 kilomet ln pha bc v khi chng ti cht mt nhiu. Ti ti
gp Katukov. Lnh ca ng gi xa l Belgorod - Kursk v trn th
namObian. c ban tham mu tp on qun cn v 6, v Katukov v
Tchistiakov tham gia mt trn su trong mt di: tp on qun xe tng
c lnh tng cng cho tp on qun cn v 6 nh l pho c ng.
ti lp tc gp c hai ng t lnh. Tnh th rt nng n, Moskva ni tnh
cu knh. Ti nh, ngay trc lc ti n gp Katukov, ti v Vatutin ni
chuyn vi Stalin. Sau Molotov cm my. Molotov lun lun trong nhng
trng hp nh th ni chuyn mt cch th l hn Stalin, tho m cp di,
cho php mnh ni khng suy ngh. Nhng chng ti khng nghe t ng ta
nhng ci g c th c, tr chi ra. ng chng th gip chng ti mt ci
g, v rng v qun s, ng l con s khng, m ng trong nhng trng hp
nh th ny c s dng ci roi, mt ci di cui ca Stalin. Vi ging tho
176

m, ng ni vi cc t lnh, sau c vi ti. Ti khng mun n lt

mnh t thi khng knh trng i vi ng ta, v rng trong tt c mi
phm cht khng li ca ng, Molotov ng b chi mng, cn lng trung
thnh ca ng vo chnh quyn X vit khng cho php ti quyn nhn xt
xu v ng, khi chin tranh ang tip din. Ti nhng thi im khng hong
ng th hin s th l, nhng lc tnh hnh yn - th khng, v ti hiu rng
trong nhng gi pht y, ng ch c th vng tc, chi bi. Tnh th b e
do. Khi ti cng i n ban ch huy chnh, gp Tchistiakov v Katukov.
Lc lng ca h rt t. Tp on qun ca Katukov b nh ti t. Ti
khng nh, trc n c bao nhiu xe tng. Ngi ta ni a rng: ba di
phng ng, gn nh b xe tng ch chc thng.
Nhng sau di cui cng, b i chng ti c cng c, v k th
khng th i tip c. ch bn thn cng ht hi. Mt trn tr nn khng
l n nh (v rng chng bn no t c qua tuyn phng th), m l ht
sc chin u.
Hai phi cng c b bt lm t binh. H li chic my bay mt ch
ngi, ti khng nh mc my bay, nhng chic my bay b gi trang b pho
nh. cng l my bay tim kch chng xe tng. Mt phi cng tui ngoi
40, ngi kia cn tr, c l, giu c, v on theo b dng nhng th trn
ngi anh ta. Ngi th nht c v mc mc hn, mc d chc v cao hn.
Anh ta b bng tay v mt, ch khc khng vic g. Ti thm vn c hai.
H t ra chng i khc nhau. Tnh bo ni vi ti v phi cng tr rng
trong ln thm vn trc, anh ta khng ni g c: y l mt tn pht xt, tin
vo Hittler v tin qun c chin thng. Thm ch khi e do hn rng c th
b bn, th hn tr li sn sng chp nhn ci cht v Hittler, v chin thng
ca qun i c, rng chng ti s b tiu dit. Sau hn cng lp li cho
ti nhng li nh th. Ti ntip xc vi hn ngn ngi v ngi ta dn hn
i.
Ni chuyn vi vin phi cng gi hn. l mt ngi khc hn, tinh
thn ru r. Ti ngh anh ta:
- Liu anh c th vit mt bc th cho cc bn phi cng ca anh v
ngh h nm nhng t truyn n c ni dung chng Hittler c khng?
Anh ta tr li:
- Ti s vit nh th no? - Anh ta cha tay- Ti khng th lm ch
c ci tay, tt c tay ti b bng.
177

Ti ni vi anh ta:
- Anh c c chnh t.
Tm li, anh ta ng . Ti ngh rng chng ti khng in t truyn
n, v gii quyt vn chnh, cn truyn n t tin tng. Phi nh tan th
xc qun ch. Ti ni iu ny v trong trong thi gian , thm ch trong s
phi cng ca qun c, xut hin nhng ngi dao ng v mt lng tin
vo chin thng ca v kh c.
Nhiu ngi ti by gi khng nh, m cn khng a ra c bc
tranh ng s chuyn dch ca b i v chin dch. Nhng dng c trnh
by trong cc hi k ca cc tng, mi ngi mt khonh ring trong cc
ti liu c cng b. Qua bit, khi k ch ht hi, khi chng ti cn
bc tin ca ch. Ti mun ni ht v tri gi ca mnh nhng bin c m
ti nh trong c, v nhng ngi ni bt v v ci g m ti cm thy trong
nhng ngy y.
Nh vy, chng ti st k ch ti hng chnh, hng quyt nh tnh
th trn tt c mt trn. Ti khng nh, bao nhiu kilomet chng ti i qua,
khi di chuyn ban tham mu, v ti i cng vi n. Ban tham mu d chin
t di hm. Ban tham mu tp on qun cn v 6 v tp on qun xe
tng 1 gn nh b qut sch, cn hm t mt ci g, v chng ti c th
quan st qu trnh nh nhau. Chng ti nhn ln nhn xung cng vi
Tchistiakov, Katukov v Popel v tt c nhn rt r nh lng bn tay: v hot
ng ca xe tng chng ti, xe tng ch, v b binh. My bay k ch ln
vng trn u chng ti. Ti khng bit, chng c nhn ra chng ti khng,
nhng c nm bom. S tht bom khng trng, v chng ti chia x ch c
sng thi.
Ti nh m u tin, khi ti n mt ch mi. Ngi rt gn ch.
Chnh xc, cn hm nm di mi ch. Ti khng nh tn t lnh pho binh
ca tp on qun cn v 6, ngi Ukraina. L mt pho binh rt gii.
ng thng cho ng, ng cht, khi chng ti gii phng Kiev, mt ci cht
ng ngn: ng i bng m-t v b ng, chn thng no, a vo bnh vin
mt s ngy th cht. Rt ti thng tic n bnh vin thm ng. ng l mt
v tng tt. Ti khng nh h tn ca ng, nhng ti nh li ng:
- Ny, cc ng ch, khi ng chng ta nm th no nh? Mc qun hay
l nm trn qun?
178

Trong ngh ca ng, v m k ch c th t kch, v khi

chng ti hoc cht, hoc s vi vng b chy. V li, ti khng nh, tng
no khi ng ci qun o, tng no ng mc lun c qun o. Lnh hay xoa
thuc cao (thuc tt v ma h chng b ch), v chng ti ngh trn n.
Chng ti ko mt lc lng ln n vng chin s c lit, lc lng
ny ly t tp on qun 38 v cc tp on qun khc ang ng pha
ty, sn phi, ni cha c cc hot ng c lit. V tt c b bin mt,
mang nhiu thit hi. Ti quay li ban tham mu mt trn, gp Vatutin. ng
ngi , nh mt ng h, v lin tc ch huy qun on. Ti tin ng, knh
trng ng v bit rng ng lm tt c nhng g ca mt t lnh.
Cn by gi nh li thm mt tnh tit th v. Apanasenko s ch
huy tp on qun cn v 6. Bng nhin Tchistiakov gi v ni rng k
ch tin n rt gn ch huy s, v ng ngh chuyn ch huy s n ch
d phng c xy dng t trc. Tuy nhin lin lc vi ch d phng
khng c, v th ti v Vatutin ni tr li:
- Khng, c duy tr phng th v khng chuyn ch huy s!
Mt lc sau, Tchistiakov li gi v tha thit ngh. Chng ti li t
chi. Lc , Apanasenko gi v ni rng ng ca t lnh Tchistiakov thng
nht kin v cng yu cu chuyn ch huy s:
- Chnh mt ti thy, xe tng qun th tin ln ng trn ch huy s.
Chng ti c th b bt lm t binh y.
Chng ti trao i nhng suy ngh:
- Sao h khng lm g nh lui xe tng? C th nhng ngi ny
tuyn trc. H nhn r hn chng ti.
V chng ti quyt nh: Cho Tchistiakov, t lnh tp on qun v
Apanasenko n ch huy s mi, cn tham mu trng li, n khi ng
lin lc vi s ch huy mi c thng sut. Tham mu trng li, cn hai
ngi ra i.
Khi n s ch huy mi, l ra h phi lin lc vi chng ti v bo co
rng c lin lc v c th iu khin qun on. Nhng chng c ting
chung no t Tchistiakov, hoc t Apanasenko. B li, tham mu trng
tp on qun cn v 6 t s ch huy c thng xuyn bo co cho chng
ti ci g m chnh mt ng trng thy v ci g tin n ch ng. iu ny
ko di my gi. V sau ny chng ti sng t vic ny nh th no? T ra,
179

 l xe tng chng ti rt lui, cn h nhn xe tng ra ra xe tng ch. c,

v li, tham mu trng Penkovski cng thot cht. Ti gt b ngh ng
vc Tchistiakov v Apanasenko. Ti khng mun, h hiu ti nh th. Mi
ci u c th xy ra mt trn. C nhng ngi y p c tnh anh hng,
t kiu khng phi trong chin u, bng nhin mt bnh tnh, b sai lm.
Nhng c th xy ra sai lm n gin.
Khi chng ti nh ui qun th ra khi nhng vng t m chng
n sau ngy 5 thng su, th xy ra mt chuyn k cc k cc. Apanasenko
i n gp Rotmistrov, v chng bao lu chng ti nhn c tin
Apanasenko cht. ng cht nh th ny: Apanasenko v Rotmistrov ng
bi chin trng ni chuyn, bn cnh l mt s ngi i km. Mt my bay
c bay ti, b bom. Bom ri tng i xa, nhng mnh n trng vo
Apanasenko v lm ng cht ti. Tt c nhng ngi ng khng ai b
thng, tr mt mnh ng. Trong ti ca ng, ngi ta tm thy mt mu
giy, m ti n nay vn khng hiu. Ni dung ca mu giy l cam oan
lng trung thnh ca ng vi CS. ng gii trnh tnh cm ca mnh. Ti
khng hiu iu ny: lc chin tranh ti sao li mang trong ti mt mu giy
trong m t tnh cm trung thnh? Nhng iu tng t ti cha h gp
trc y, cng nh sau ny. Bn thn Apanasenko bi tnh cch ca mnh
gy ra mt n tng ngh s, lun lun chi, thch th bi hot ng ca
mnh. C th, ng ngh, iu ny gy n tng th no nu mu giy ri vo
tay ngi khc? Hay l mu giy ny l hu qu ca cuc chn ng nm
1937 lin quan vi ng, m Timosenko k cho ti nghe?
V ng n. Ti bit b. Ngi ta ni cho ti rng b l mt ngh s
ca mt nh ht. B kin quyt yu cu mang xc ng v chn Staropol, ti
qu hng ngi qu c. Ti thuyt phc b rt lu b khng lm iu
ny:
- Tt nht l chn ng y y, trong vng Prokhorovk. Lc xy ra
cuc nh nhau ln, ngi ta s nh n hng th k.
C th l ti n c i cht khng nhn nhn v rng ti cng l ngi
lnh ca i i ny, nh nhau y. Mt ngi lnh ni: y l i i
chin u gii nht m ng tng phc v. Cn ci g c th vinh d hn
i vi mt v tng nh Apanasenko, l chn y? Mi ngi s ti y
v tr mn n cho nhng ngi ng xung.

180

B v ng , v chng ti chn ct v tng noi ng ng xung.

Nhng sau ny b t li vn ny, v thn th ng c a v v chn li
Staropol.
Ti quay v vic nh nhau. Ti mt trn trung tm, nh qun ca
Rokossovski, qun c cng tin c nhng t hn chng ti. Trong thi
gian y, mt ai y c mt kt lun khng ng v ng xu h: ti hng
cc ng, ch ang tip tc tin! Nhng iu ny l t ni v k nng ch
huy t chc phng th v lnh o b i. By gi khng th ni, tng
quan ca lc lng hng chng ti v hng Rokossovski, ngi m ti rt
knh trng. Ti coi ng l mt trong nhng t lnh xut sc ca qun i. V
nh mt con ngi, ng lm ti thch. c bit ti thch tnh chnh xc trong
cng vic ca ng. Ti khng mun cao ai h thp ngi khc, hoc
ngc li. Phi tr li mn n cho tt c nhng ngi c mt trong trn vng
cung Kursk.
Nhng suy ngh sau chin tranh
Ngy 24 thng su 1945 Moskva t chc Diu binh mng chin
thng. Ti cng v Moskva. Ti mun xem b i i trn Qung trng
nh th no, cng vui mng vi tt c nhn dn ti th t quc chng ti.
Ti khng nh, hoc Stalin gi in cho ti ti i n, hoc t ti i n.
Eisenhower cng n Lin X. ng cng ng Lng. y l ln u tin
ti gp Eisenhower, lc y ng cha phi tng thng M, m l Tng t lnh
ti cao cc lc lng ng minh Ty u.
Cuc diu binh din ra nh th no, ti khng miu t. Ti thy n
nhiu ln, n c ghi bi phim nh v ho s. y qu l cuc diu binh vui
mng nht. Sau Stalin tht cm tra. c c Eisenhower, v nhng
nhng tng lnh qun s cao cp ca chng ti. T lnh Anh, hnh nh,
khng c. Stalin c mi quan h tt vi Eisenhower v cn tt hn vi
Russevelt. Stalin c quan h xu vi Churchill v rt xu vi Monttgomery.
Stalin i vi Monttgomery ti, v ti cho rng i vi iu ny Stalin c
nhiu c s.
Ti mun pht biu y quan im ca mnh trong mi quan h
tng h ca chng ti vi cc nc ng minh, m chng ti cng nhau
chin u chng c Hittler. Php gn nh khng chin u sau 1940, cn
chng bao lu sau khi gii phng, Php thot khi chin tranh do chin tranh
kt thc. Thc t ch cn hai ng minh M v Anh trong thi k 1941181

1945. Ti cho rng Churchill c vai tr ln qu trnh chin tranh. ng hiu

mi e do, treo l lng trn u Php, v lm tt c xi c nh Lin
X, ko Lin X vo cuc chin chng c. Nhng khi Hittler tnh n kh
nng tn cng chng ti, Churchill l nc u tin tuyn b rng Anh cn
phi k mt hip c vi Lin X tp hp sc mnh qun s ca chng
ti. Stalin x s ng: ng chp nhn ngh ny v t tip xc tng ng,
hnh thnh hip c. Mt thi gian sau, M tham gia chin, to ra lin
minh ba cng quc ln: Lin X, M v Anh.
Cui 1941, Nht Bn tuyn b chng M, Anh, H Lan v nhng
nc khc c thuc a chu v Thi Bnh Dng. Lc y chng ti
nhn s d dng hn v qun s, c th dng b i chng ti t Vin ng
v bit chc rng Nht Bn s khng chin u chng chng ti. Gi y
Vin ng khng cn b mi e do trc tip. iu ny to kh nng hnh
binh, s dng tt nht qun i chng ti, mc d khi chng ti cng
cn tnh n kh nng n tn cng t pha Nht Bn. Nht Bn, ban u tn
cng thnh cng v tin rng s nhanh chng t c chin thng quyt nh.
Nhng y l nhng chin thng khng khn ngoan, v, khi Nht Bn sa
ly vo chin tranh v ngi M chn c s tin ln ca n, th r rng
Nht Bn khng th t chc cuc tn cng vo Lin X.
Anh v M ngi ta lm tt c gip vt cht cho chng ti,
ch yu l qun s - v kh v nhu cu vt cht, tin hnh chin tranh.
Chng ti nhn s gip rt ng thc cht. y l, tt nhin, s
lng t pha Anh v M v cng khng phi h mun gip nhn dn
Lin X, hon ton khng. H t ra gip chng ti chng ti nghin
sc ngi ca qun th chung. Nh th, h dng tay chng ti, mu chng
ti chin u chng c Hittler. H tr gi cho chng ti chng ti c th
tip tc chin u, tr gi v kh v vt cht. Vi quan im ca h, y l s
khn ngoan. V iu ny qu l khn ngoan, ng v thun li cho chng
ti. Chnh khi chng ti tri qua kh khn, chng ti tr gi rt t trong
chin tranh, nhng bt buc phi lm iu ny v rng, khc i, chng ti
khng c kh nng chin u. Lc y pht sinh mt li ch qua li, v chng
ti xc lp v hiu chnh nhng quan h tt v s tn nhim song phng.
Ti mun pht biu suy ngh ca mnh v ni thng v kin ca
Stalin i vi vn , Hng qun, Lin X khng c s gip t pha M
v Anh liu c th thng c Hittler v sng st trong chin tranh. Trc
182

ht, ti mun ni v nhng li ca Stalin, ng i ln ni i ni li, khi gia

chng ti vi nhau c nhng cuc ni chuyn thin .
ng ni thng rng nu M khng gip chng ti, th c l chng
ti khng thng cuc chin tranh ny: mt chi mt vi c Hittler, chng
ti khng chu c ni p lc ca n v thua. Ch ny, khng mt ai
trong chng ti cp n mt cch chnh thc, v Stalin cng khng c
u, ti ngh, li nhng bng chng bng vn bn kin ca mnh, nhng
ti tuyn b rng ng trong i ln ni chuyn vi ti nhn mnh tnh tit
ny. ng khng tin hnh ring nhng cuc trao i v vn ny, nhng
khi c cuc trao i c tnh cht thoi mi, hi tng cc vn quc t ca
qu kh v hin ti v khi chng ti tr li giai on qua ca chin tranh,
th ng pht biu iu ny.
Kh d on tnh khch quan ca Stalin. ng l ngi rt ch quan.
Ni chung trong chnh sch, nhn th ni thm, ch ngha ch quan, vai tr
c nhn ng mt vai tr ln. Mt ln khc nh gi hu ch ci g c lm
ng, tip cn mt cch khch quan ti qu kh, cn nhc tt c nhng yu
t c nh hng, nh gi ng giai on qua v trong tng lai tm
quyt nh ng. Trong trng hp nu ti cho rng vic kt ti Stalin l
ng. Khi ti nghe ng, thi ti hon ton ng vi ng, cn by gi hn th na. V th ti mun lp lun t pha mnh ci g m Stalin ni v ci
g ti t thy v hiu.
Chin tranh xy ra nh th no? Phi i vo tnh th chng ti, phn
tch v mt t tng con ng mnh chng ti i qua sau cuc tn cng
ca c, c bit sau khi Hittler buc chng ti b Belorussia, Ukraina v
nhng vng rng ln Lin bang Nga, bao gm Bc Kavkaz c nhng vng
c du m. S tht nhng khu vc c nhiu du m vn nm trong tay chng
ti, nhng chng thc t b loi b, thit b b tho ra, ngng khai thc v ch
bin du m. C nhng iu kin rt nng n i vi cng nghip. Ngoi ra,
chng ti b mt kh nng s dng kinh t trong lnh th b ch chim.
Ti ly th d Ukraina. Luyn kim ca Ukraina nm 1941 chin t
trng bao nhiu trong Lin X? By gi ti khng c s liu thng k, nhng
ti ngh rng khi Ukraina lm c ti thiu 50% sn lng thp, nu
khng hn; ng hng u v khai thc than; c mt t trng ln trong sn
xut bnh m, hoa qu, tht. Cng nghip ch to my, ho hc ca Ukraina
l mnh.
183

Thc t cng nghip Leningrad b loi ra khi hng ng: ng tu,

ch to xe tng, ch to thit b. y l nn cng nghip vi i ng cng
nhn tay ngh cao v mt lng ln cc vin nghin cu khoa hc, trung tm
u no ca tt c cc ngh k thut Lin X. Leningrad b t lit v hong
lon, thc t b phong to. Vn t ra khng phi v sn xut m l mi
ngi sng st nh th no v th xc. Hng nghn ngi Leningrad cht,
ch c mt phn thot ra c. Cng nghip ca thnh ph Gorky lm vic
khng u, do nm di tm hot ng ca my bay c. Cng nghip ca
Moskva cng b hong lon. a ra khi Moskva cng nghip sn xut my
bay, sn xut ng c cng th, sn xut t Moskva ngng hot ng.
Moskva lm g vi th nng hng mnh ca n?
Kharkov: nh my sn xut my ko ln, ng th hai Lin X ch
sau Stalingrad; ri n nh my ch to my, nh my sn xut u xe la.
Cng nghip Kharkov cung cp nhiu phng tin, tin tin hnh chin
tranh, nhng tt c li nm trong tay k ch. Voronez - mt thnh ph cng
nghip ln. c nh my sn xut my bay kh ln, v thc t n cng
ngng sn xut: khng phi khi k ch trn vo Voronez, m ngay t sm
khi thit b c chuyn i, nh my s dng lm ni sa cha my bay, ch
khng phi sn xut n.
Chng ti b mt nhng c s hng mnh nht v sn xut my bay,
xe tng, ng c cho my ko v t. Nhng nh my sn xut my ko
Stalingrad th sao? Chng ti cng mt n. c nh my sn xut pho
ln cung cp pho hng nng v nh cho qun i v Hi qun, bao gm
pho b bin tm xa. Bn c th hnh dung chng ti ri vo thm ho nh
th no? Chng ti khng c phng tin di chuyn, khng cn nh my
cung cp vn ti t, c bit sc ko, thiu n khng th chin u. Sc
ko cng khng c! S tht mt s ln nhng n v pho chng ti dng c
nga. Thm ch chin tranh vi qun Rumani phi dng b ko pho.
Ngha l, chng ti hon ton di chuyn trn lng b v nga?
Vi k thut v v kh hin i, qun c chim c gn nh ton
b chu u cng vi tim nng cng nghip ca n, to ra mt tnh th kh
khn cho chng ti. Nu ngonh li nhn, ti ni rng khi chng ti rt lui,
ti khng th hnh dung, lm th no m chng ti c kh nng thot khi
tnh th ny. Mt phn thit b mang s tn v pha ng, nhng vn cn
phi tm ch lp t v sa cha thit b, iu ny i hi nhiu thi gian.
Nhn dn chng ti ng l anh hng vi nhng kh khn nh th. H sng
184

to nhng th l lng. Thnh thong h sa cha thit b trong kho v khi

cng sn xut v kh. Nhng, mt nhiu thi gian l iu khng trnh khi.
V th ngi M v ngi Anh phi thc hin s tng cng cho
chng ti kh nng khng b khi hng ng v k ch khng nh bi chng
ti, chng ti khng phi dng li v ht sc. H cung cp cho chng ti
my bay, t, v kh. Ti thy t m chng ti nhn c, th bng mt
ca mnh khng th tin c. Nhng chng ti nhn mt lng kh ln t.
Nhng con s ny chng ti cha c cng b. Ngi gi nhng con s
ny, nu khng phi trong vn bn, m trong u, th by gi l Mikoian.
Mikoian thc hin chc nng i din Lin X, lm vic vi M v
Anh nhn cho vay-thu qun trang v thit b cng nghip. Cho vaythu - y l tn dng c bit ca thi chin, sau khi chin tranh kt thc
mi xem xt n iu kin li.
Ngn gn, mi hng ho chy vo chng ti. C ln Anastas
Ivanovich k, ng nhn bao nhiu l dura, xng, my bay, vt liu sn
xut my bay, bao nhiu v dng qun s v v kh. l s gip rt
thc cht. Trc ht l t. Ngha l, chng ti c kh nng m bo c
ng b i, trong iu kin hin i l iu kin quyt nh chin tranh
thnh cng. Qun c nh Php v nh chng ti, s dng rng ri lnh c
ng, tn cng chc su bng nhng ci nm ch i, v sau bao vy b
i chng ti, gi hoc bt lm t binh v i tip tip, thc hin cuc hnh
qun ti mt chiu su ln mt vng vy mi. H gy ra hong lon dn
thng, v c b i cng b s hi, chu s khip s b vy. iu ny sau
c phn nh trong vn hc ngh thut v chin tranh ca chng ta.
Cn my bay nm bom tm xa? u chin tranh chng ti thc t
khng c. Nhe ngi ta ni, n l biu tng. Mt ln khc, c mt s my
bay c gng th bay c n Berlin. Nhng y khng phi my bay nm
bom h thng. Nhng my bay nm bom nh th khng th ph hu c
tim nng sn xut k ch. l mt git nc trong bin c, ch l mui
t, cn cn c nhng n mnh m vo trung tm cng nghip. chng ti
khng c kh nng lm iu ny. Qu l ti cha ni khi chng ti rt lui v
Lenigrad nm trong vng vy, th chng ti mt kh nng nm bom thm ch
trung tn hnh chnh c - Berlin, y l cha ni n cc khu vc Ty c.
H v th an ton, v chng ti chng th no khng e do c h. Vn
khc - cc n ca khng qun Anh. Nhng khi nhy vo cuc chin,
185

nc M, nc t cng nghip ca mnh m bo tho mn mi yu cu

ca chin tranh, th tim nng hng mnh ca cng nghip M gy mi e
do thc s cho c. Ti ngh rng Hittler, hnh nh t bit rng iu ny bt u kt tc s nghip ca hn.
y, ti vin vo Stalin, ph bnh ng. Nhng nhng hot ng ca
Stalin c hai mt. ng lm nhiu vic tt v c li cho t nc ta, iu ny
ai cng phi cng nhn, tha nhn, v ti cng cng nhn. Nhng l mt
ngi cng v cao, ti phi phn tch tt c, m x khuyt im, sai lm
v s lm quyn, vt quyn t pha Stalin. y mi ch l mt mt ca vn
. Gi y ti ni mt khc, mt tch cc ca ng. Khi M tham chin,
Stalin ni vi ti:
- H, by gi l chin tranh ca cc ng c.
Nhng trc y ng cng ni iu ny. y l cu ni ca ring
ng, hoc mt ai ni cho ng, ti khng bit. , tuy nhin, mi ngi
bit rng cuc chin tranh by gi, giai on hin i, qu l chin tranh
cc ng c. Ai c nhiu ng c, v c nhiu kh nng duy tr nhng ng
c ny trong hnh trnh, ngha l c nhin liu, th ngi chin thng.
Tt nhin nc M, hon ton loi tr tt c mi s tn ph cc hot ng
cng nghip, c c tim nng kinh t hng hu v nhng kh nng nh th.
V h bit s dng iu ny.
Ci l thun li cho chng ti xt theo quan im cung cp vt
cht v v kh. Tt nhin vic cung cp lm giu cc nh t bn, c quyn
M v b. Nhng h gip chng ti. M xy dng mt lc lng khng
qun hng mnh. H c my bay B-29 pho i bay, my bay tuyt vi, tt
nht trn th gii. Ngi M bng nhng my bay ny trn vo khng phn
ch thm ch khng cn my bay tim kch i km, cn my bay nm bom
ca chng ti ch c th bay vo m, cn nu bay ban ngy phi c my bay
khc che ch. Thiu s che ch h c th hot ng trong mt fii hn ca
mt trn, bng cch s dng yu t bt ng tn cng. V chng ti b thit
hi tng i nng bi pho cao x v my bay tim kch ca c. Ngi
M trn B-29 khng cn c che ch, bay trn lnh th ch v nm bom
cc trung tm cng nghip ca c, iu ny c mt gi tr ln. Nhng my
bay c trang b sng my c ln, t trong khoang hoc ng trc.
Nm 1943, khi chng ti tn cng Kiev, my bay ch khng cn l
lc lng ng gm nh hi u chin tranh. Nm 1944, mc d ti him khi
186

ra mt trn, tuy nhin ni chung khng nghe thy nhng li phn nn rng
my bay c gy kh khn cho qun mnh. Nhng chin hu ca ti, m ti
thng duy tr ni chuyn qua in thoi, khi h n Kiev hoc ti ln no
ra mt trn, ni:
- Anh khng th thm ch hnh dung rng, by gi chng ti i c vo
ban ngy, c vo ban m, v my bay ch k ch khng lm g c
chng ta.
y l cng lao ca ai? L cng lao ca my bay M. Cc my bay
M nh ph cc nh my sn xut my bay ca c. Chng c l y l
nh? Chng c l y l s gip nh? V M rt kin tr, kin tr v vi
s hiu bit cng vic ph hu nhiu nh my sn xut v kh khc nhau
ca c. l s ng h to ln cho chng ti. Cn s gip , m chng ti
nhn dng xe tng nguyn chic th sao? Ti nh, chng ti nhn xe tng
Anh cho trn Stalingrad (by gi ti qun nhn hiu xe). Cht lng chin
u ca xe khng cao, nhng tt c u l xe tng. B binh c che ch
bng nhng tm thp, nhng ci khin chc chn trong tn cng v ging n
tt hn cho qun th. Tt nhin nhng xe tng nay thua xe tng ta v mt bc
thp, nhng phn chuyn ng vt xa xe chng ta.
Ti nh mt trng hp bc mnh vi xe tng chng ta. Chng ti
nhn xe tng, v nhng xe ny khng i ni 100 kilomet, phi nm li trn
ng, v rng hng phn chuyn ng. Ti vit th cho Stalin, v Stalin p
dng nhng bin php nghit ng. Ni ring, Stalin cch chc nhng ngi
c trch nhim sn xut sn xut xe tng, v b nhim Malysev. Ngi ta
phi lu n cht lng phn chuyn ng ca xe tng, m khng phi l
s lng ca chng. Nhng cht lng xe tng ca ta ni chung khng cao.
Tp on qun cn v Malinovski c b xung cho chng ti. N gm ba
qun on, trong mi qun on - c mt trung on xe tng. V khng mt
xe tng no ca trung on vt qua ni ng mt trn: tt c cc xe tng
ng trn ng v ch, trong khi ngi ta cn chng trng thi chuyn
ng. Gi nh c ba xe tng c mt chic chy c n ni, th chng ti
c c mt trung on tng, v nh th chng ti khng c ni mt trung
on xe tng no c do cht lng thp sn xut. Nhng vn phi chin u!
K ch c y v kh. V kh ca h thng km hn chng ti, nhng
s lng li ln hn ng k. V khng phi tt c ngi c km hn
chng ti. Ch ngha yu nc n gin, n s p yu, nu trong t ra
mt chnh sch v khng phn tch nhng s kin. Tip theo, v trong tng
187

lai khng th xy dng mt bc tranh, m phi xut pht t nhng yu t

thc.
Chng ti khng c nhng bng chng tng ng. Chng khng xut
hin trn bo ch do nhy cm xu h v la di. iu ny khng ng. Ti
cho rng s c ch, nu nh nhng vic lm ny c cng b. C th thm
ch do nhng vin nghin cu khoa hc lm, nhng vin ny phn tch qu
kh. Phi nghin cu qu kh, khng mc nhng sai lm trc y, v
loi tr chng khi hin ti v tng lai. ng tic, Stalin trong thi gian y,
ng khng ng v tr. ng tha nhn nhiu, nhng ng ch ni trc mt
mnh ng, nh v sinh. Nhng pht biu iu ny cng khai cho ngi
khc nghe, ng xem nh s nhc. Khng, y khng phi l s s nhc! S
tha nhn cng lao ca cc bn ca mnh khng h thp cng lao ca chng
ti. Ngc li, mt cch ch quan tuyn b t chng ti cao hn tt c nhn
dn v mc no y khng h thp s kin cng ca chng ta, s
thnh cng ca chng ta, s chin thng ca chng ta, ca gi tr nhng n
quyt nh m chng ta ging cho k th. Nhng iu ny i vi Stalin l
khng th. ng c gng che ch tnh nhu nhc ca chng ta, khi cho rng
ci lm chng ti mnh hn k th: phi lm cho chng ti s hi. y l
mt kt lun ngu ngc, khng ng. Anh khng la k ch: n bit tnh
ton, bit phn tch, cn nhn dn chng ti tt c u hiu ng.
C th, Stalin s rng s ci m trong vn ny c mt lc no
xoay chuyn v chng li ng: V sao ng thy trc? y l mt vn
khc. Ti ngh rng phi i n s tha nhn thng thn, ng thng xt
mnh, v rng s gip tt nht cho t nc v s nghip m anh phc v,
ng che giu khuyt im, ng che giu chng, thm ch c nhng bnh
tt tt c nhn dn nhn thy. Lc nhn dn hiu ng, nh gi v ng
h anh; nu cn, s tha th nhng sai lm m anh tng lm. Nu mi ngi
chn tht phn tch nhng sai lm, tip theo, h s khng lp li chng. C
th ni:
- , Khrusev ph bnh Stalin, trong nhng vn ny bn thn s
phn tch v ph bnh Stalin cng ch l ci c.
C th lm. V li, ti gi thit rng cc ng ch ca ti, nhng
ngi cng lm vic vi ti di s lnh o ca Stalin, cng dng li nhng
hi tng no y. Nu h l khch quan, th khng s trc lch s ni ht
khuyt im ca Stalin, v tt c nhng g m h bit. Stalin ni cho ti
188

khng nhng ch c ti v ng, m trong cc cuc ni chuyn c mt 5, 7, 10

ngi. Khng phi tt c u vin B chnh tr thng tham gia phin hp
Stalin. Stalin lun lun la chn mt nhm gn ng, rng ng chn mt
nhm no y dng nh trng pht, i khi ng khng mi. Trong nhm
y c th c ngi c li. ng c th hm nay mi mt ngi, nhng sng
mai ng mi ngi m hm qua cha c mi. dn mt. h nh v
s.
Nhng iu m Stalin ni ti nhng cuc hp ny, l s tha nhn
ng, su sc v tnh to trn c s i chiu tt c cc yu t, xc nh
chng ti tn ti hay khng tn ti, thng hoc thua trong chin tranh. Khi
Stalin nh gi tt vai tr cc nc ng minh ca chng ta, ti hon ton
ng vi ng v cho rng y l - s phn tch ng cc yu t. Ni iu
ny khng bao gi mun. Chnh th h mi, th h thay th gii lnh o t
nc ng thi, nht nh c gan lm r mt cch khch quan vic bt u
chin tranh. By gi iu ny khng c ngha nguyn tc, ng no cng
th, cc nc ng minh hm qua ca chng ti, ngy hm nay l k th ca
chng ti. Vic tha nhn s gip ca h cho chng ti t quan im m
bo vt cht v v kh trong thi gian y khng phn nh tnh trng cng vic
hin nay, v rng by gi chng ti trong tnh th. Ni a, hy sng n
lc chng ti c coi l cng quc th hai theo tim nng cng nghip
trn th gii! Chng ti qu l cng quc nh th.
Th tng Anh McMillan ni vi ti trong mt cuc ni chuyn:
- Nc Anh by gi l g? Nc Anh by gi khng cn l nc b
ch trn bin v quyt nh chnh tr th gii na. Gi y hai nc M v
Lin X quyt nh tt c.
De Gaull, tng thng Php, mt ngi tnh to thng minh ni vi ti
iu ny hu ht trong cc bi pht biu. ng ni:
- Ngi Khrusev, by gi M v Lin X - hai nc ln. Php khng
ln nh n tng c trong qu kh. Gi y Php khng th quyt nh chnh
tr th gii.
S tha nhn sc mnh chng ti, vai tr v ngha trong chnh sch
th gii l nh th. V th khng gim bt bao nhiu gi tr ca chng ti
tha nhn rng trong qu kh nhng nc gip nh th cho chng
ti, nhng s gip th hin thc cht khi xy ra chin tranh.
189

Ti nhc li: h gip chng ti khng phi v thng li ca s

nghip CNXH, t tng Mc-Lenin. Vi h, y l vn sng hoc cht.
H gip chng ti qun i chng ti khng b c Hittler nh bi, m
cn da vo v kh hin i hn nghin nt sinh lc qun th, hn na lm
yu mnh. iu ny cng v li ch ca cc nc ng minh chng ti. H
mun chn thi gian thch hp v tch cc tham chin chng c khi no
Lin X khng sc v khng gi tnh th quyt nh khi gii quyt cc
vn th gii sau tht bi c. V th s gip ca h - khng phi l h
yu qu nhn dn chng ti v khng phi l c lng knh trng vi t nc
chng ti, m l kt qu tnh to cn nhc tnh th ny sinh khi i vi cc
nc phng Ty.
Tnh hnh phc tp n ni chng ti ng minh vi h chin
thng k th chung. Anh v M mun li dng tnh hnh v s dng ngi
d tr quc gia ca chng ti ch yu l sc ngi mn tay ngi khc
b gy sc lc k th chung, h t c chin thng v chnh h c kh
nng gii quyt s phn th gii. H cng li theo hng ny khi gip
chng ti. H khng ngng nghu lin minh vi mt nc XHCN - k th
khng i tri chung ca CNTB. V Stalin, buc phi tr mn n, cng i
theo iu ny. Tt nhin khng phi t cuc sng tt, m v khng cn li
thot khc, khng cn s la chn no c. Nhng y l con ng dn n
s nguy him. Con ng duy nht sng st v chin thng chin tranh.
Ti nh gi vn ny nh th, v ti nghe kin nh th ny t Stalin.
ng khng t m phn tch thi k chin tranh. Nhng khng i hi mt s
c gng ln i ti s kt ti nh th. ng hiu iu ny v ni v iu
ny.
Ti hy vng quan im ca ti c phn nh nhng nghin cu ca
cc nh s hc, nhng ngi c gng phn tch mt cch ch quan bu
khng kh, ca nhng nm 1941-1943. V li, nm 1944-1945 ngi M
cung cp nhiu cho chng ti. Sau chin tranh, Zdanov i sang M, v ngi
ta ni cho ti, rng sau theo hp ng vay-thu chng ti nhn c
my cn thp ln ca M v my ny c lp t ti nh my mang tn
Ilich tnh Mariypol, sau thnh ph ny mang tn Zdanov. Ti n .
Ngi Nht thc hin vic lp rp. S lp rp c t chc theo tng im,
a nhanh my vo hot ng. Ti nh, ti ni chuyn vi ngi Nht,
hi v i sng ca h. Sau chng ti bun ci rng t binh Nht Bn tr
li chng ti: h n y gip ngi Nga, Micado (Nht hong) c h
190

ti. H t cho mnh khng phi t binh, m c Micado (Nht hong) c

n.
Nh vy, chng ti nhn t cc nc ng minh thit b, tu thu,
nhiu qun trang. iu ny ng mt vai tr quan trng trong chin tranh.
Hu nh tt c pho ca chng ti dng t ko ca M. C ln, sau khi
Stalin cht, ti ngh:
- Hy a cho qun i tt c nhng xe m chng ti sn xut, v rng
khng lch s lm khi xem duyt binh: cc u ko u ca M.
Hu nh tt c my mc, t... ca chng ti dng CHDC c,
cng l ca l M. iu ny bt tin, l mi nhc i vi chng ti. Bao
nhiu nm tri qua t khi chin tranh kt thc, m tt c chng ti u i
bng xe M.
Ti mun nhn mnh nhn mnh, s lng v cht lng nhng t
m chng ti nhn c. Bn hy hnh dung, khng c nhng xe ny chng
ti tn cng nh th no? Di chuyn t Stalingrad n Berlin nh th no?
Ti khng th hnh dung c. Thit hi ca chng ti s khng l, v rng
b i chng ta khng th hnh qun. Ngoi ra, chng ti nhn c nhiu
dura. Nn cng nghip chng ti b tn ph hoi, mt phn ri vo tay k th.
Trong nhng iu kin ny s gip ca M c ngha rt nhiu.
Ngi Anh cng rt kin cng gip chng ti. H dng tu bin
ch hng ti Murmansk v cng chu nhiu thit hi ln nhiu thit hi ln.
nhng hnh trnh trn con ng di xuyn qua i dng, noi m c
tu ngm c honh hnh. c tm c Na Uy v tin st Murmansk. V
th ngi Anh ch nhiu t cho chng ti qua Iran. y l thun li hn
nhiu, v rng con ng pha nam khng nguy him. Tu thu d hng
vnh Persic, tip theo, t t i n chng ti. Ngoi ra, my bay M bay
qua Alaska, Chukhotka v Sibiri. nhn tng i nhiu hng.
Tt nhin iu ny khng phi hon ton gii quyt tt c, nhng
thiu n v th nhng quyt nh ch yu cho s nghip khng lm c. T
mu ca nhng chin s chng ti v k thut t pha M v Anh tng hp
li m bo chin thng, m bo hot ng ca Hng qun, ging cho k
th nhng thit hi ln cho k th chung. Chng ti cng nhn khi mt
lng ln thc phm. Ti by gi khng th nu nhng con s c th, hoc
l khng u v khng bao gi cng b. C khng t chuyn tiu lm,
trong s ny c c nhng chuyn tc v tht hp M. V d sao chng na
191

tht hp ny l ngon. Xut hin nhiu nhng cu a v hp M, nhng

tht hp chng ti vn n. Khng c thc phm M th chng ti rt kh nui
qun i. V chng ti mt nhng vng t trng trt tt nht - Ukraina v
bc Kavkaz. iu ny phi t hnh dung kh khn nh th no trong iu
kin nh th m t chc m bo tiu dng ca c nc.
Ngoi ra, chng ti nhn t cc nc ng minh nhiu thit b k
thut mi, m ti khng c hiu bit v chng. i vi lc lng phng
khng chng ti nhn rada. Ngi ch huy lc lng phng khng ni vi
ti rng thit b ny n t nc Anh. Trc y chng ti trang b h thng
phng khng ch bng n pha v tai nghe, tng i th thin v phc
tp. V nhng thit b in t phc tp, chng ti cng khng c kin thc,
ngi Anh dy cho chng ti s dng. Ti im ch huy hng khng
ngi ta dy ti c th theo di my bay k ch trn mn hnh ca thit b
ny.
Ngn gn, phi thnh tht tha nhn s ng gp ca cc nc ng
minh vo s tht bi Hittler. Khng th khoc lc rng: y nh, chng ti
eo gm i v chin thng, cn h khi kt thc mi n. Quan im nh th
c th tin c, nu xem xt ch c s ng gp cc nc ng minh t quan
im s b lnh, ngha l s tham gia trc tip ca lnh M v Anh chng
c ti lc a chu u. Lc y s tin c. Nhng v kh v vt cht m h
gip chng ti - li l vn khc. Gi s h khng gip , th chng ti
khng chin thng trong cuc chin tranh ny, v rng chng ti b nhiu
thit hi ln trong nhng ngy u tin chin tranh. Gi y - v s b
ca cc nc ng minh. Chng ti ch mt trn th hai chu u nm
1942 v nm 1943. c bit n buc phi lm vo nm 1942, khi chng ti
tnh th rt nng n. Ti ni ch yu v s tham gia ca chng ti - mt trn
Ty-Nam v mt trn Nam, ni m nm 1942 chng ti b k th ging n
ch t. K ch t nhim v chim ot du m ca chng ti v xuyn qua
Kavkaz vo Iran. Bn c cn xa mi thc hin c k hoch ca mnh.
Tt nhin nu cc nc ng minh b chnh khi , th thit hi ca chng
ti nh hn nhiu.
By gi ti kh phn xt v nh ca cc nc ng minh trong thi
gian y. Liu chng quyt nh khng b lnh b p t bi h mun t
gnh nng ln vai Lin X v lm suy kit chng ti nhiu hn na? Ti
khng loi tr iu ny. Hoc l nh ngi ta ngi ta gii thch cho chng
ti: H vn cn cha kp chun b, rng h cn cha pht trin sn xut
192

v kh, rng h cha chun b b mt lng ln lnh?.. H cn cn ci g

lc y? Ti ngh rng xy ra iu ny, iu khc, nhng trc ht l mun
lm suy kit chng ti, lm suy kit mt ng minh ca mnh, m tham
gia cuc chin giai on hon thnh v sau ny gii quyt s phn th gii.
Li dng kt qu chin tranh v tri buc tt c theo mnh: khng nhng k
th, m cn ng minh. iu ny ti hon ton ngh th. V iu ny, hnh
nh ng mt vai tr khng nh.
Nu xem xt t v tr giai cp, th ng minh khng lu tm cng c
chng ti. Li ch ca h l ch dng Lin X ng lc, d rng Lin X
da trn nguyn tc XHCN. S phn chung ca chng ti qu l phc tp
m ni chng ti phi cn tp hp sc mnh. Mt mt nc trong ng
minh khng th thng cuc chin tranh, hoc thng c nhng phi mt mt
rt khng khip v thi gian ko di rt nng n. V th cc bn i n mt
lin minh nh vy v chung sc trong cuc u tranh chng k th chung, b
li trong thi k ny v tr giai cp ca mnh.
Chng ti cng cho rng chng ti cng c li ng k mnh hn cc
nc ng minh ca mnh khi chin tranh gn kt thc ting ni ca
chng ti nh c hn vang ln khi gii quyt vn quc t. Nu iu ny
t c, th vn c khng phi c gii quyt nh n c quyt nh
ti Postdam. Ti Postdam quyt nh l tho hip. N da trn tng quan
lc lng c c trc khi kt thc chin tranh. c bit l vn quy ch
Berlin v Vien. Nhng thnh ph ny nm trong vng do qun i x vit
chim ng. L ra nhng thnh ph ny thuc vo khu vc ca chng ti.
Tuy nhin cc nc ng minh hon ton khng tr li chng cho chng ti.
Nhng thnh ph ny c chia thnh bn vng chng ti nhn mt phn
t, cn ba phn th Anh, M v Php nhn. iu ny cng chng minh tng
quan lc lng trc khi kt thc chin tranh.
M v Anh ngh nhiu, tt nhin, t khi lin minh vi vi chng
ti. Vn ny tr nn c bit e do h, khi qun ta chu ng n ca
c v trong tnh hnh cng thng tt c cc lc lng, qun i ta chuyn
sang tn cng, rt bn b trn tt c cc mt trn. Khi chng ti tin sang
phng Ty v tin st c, cc nc ng minh bt buc phi vi vng m
mt trn th hai chu u, v rng h s rng chng ti c th tin tip ng
k sang pha Ty t ng bin gii c xc nh Yanta, quy nh cc
vng chim ng i vi tng nc nc tham gia chin tranh. Tt c iu
193

 cng phi tnh n, ch ra t cch cc nc ng minh, s ng gp ca

h vo s nghip chung nh bi c Hittler, v ch ra v tr giai cp ca h.
By gi ti mun ni ht v vic li pht biu ca Stalin i vi quan
h qua li vi cc nc ng minh trong qu trnh chin tranh, c th vi
Russevelt v Churchill. Php khng c lc lng ln chu u, v Stalin
ch n Php, thc cht, bt u t Hi ngh Postdam v sau . Trc
y, ng ch ch yu Russevelt v Churchill. Stalin, theo li ng, c thin
cm hn vi Russevelt, v rng tng thng M c hiu bit vi nhng vn
ca chng ti. S gn nhau ca Russevelt vi Stalin l do s khng thch
vng quc Anh, v hin php ca n.
Stalin c ln k mt chuyn nh th ny. Trong thi gian hi ngh
Teheran, nhng ngi ng u cc cng quc gp nhau trong ba n tra
Russevelt, nng cc, ngh ung chc mng ch tch Lin X, ngi
Kalinin. Tt c ung. Lc sau, Churchill, cng nng cc, tuyn b chc vua
nc Anh. Russevelt ni rng ng khng ung. Churchill nhn mt cch
khng bng lng, cn Russevelt ni:
- Khng, ti khng ung. Ti khng th ung v vua nc Anh. Ti
khng th qun li b ti.
T ra, khi b Russevelt chy t chu u sang M, trn tu thu, ng
ni vi con trai v vua Anh:
- ng ta l k th ca cha.
Ngi con khng qun iu ny v, chng n g, khng nng cc.
Ti cc cuc hi m cng vic v nhng v tranh ci pht sinh,
Stalin rt thng gp s ng h t pha Russevelt chng Churchill. Nh th,
Stalin s thin cm r rng c li cho Russevelt, mc d ng cng nh gi
Churchill v knh trng ng. l chnh khch, mt ngi hot ng khng
nhng cho nc Anh, m ng gi mt trong nhng v tr i u trong chnh
sch th gii. Khi Anh tht bi cui 1944 Ardena, cn qun c e do
qun ng minh ti mt trn th hai, Churchill ngh Stalin gip , bng
cch chng ti thu ht qun c v mnh. lm iu ny chng ti cm
tin hnh mt chin dch tn cng bt thng. Chng ti tin hnh chin
dch, mc d n c vch k hoch trong mt thi hn rt ngn. iu ny
th hin tnh hu ngh v s gip ng minh, gp tnh hnh nng n. iu
ny c Stalin tin hnh rt tt, ng bit v hiu nhng vic nh th, v cho
tin hnh.
194

Ti nh Stalin i ln ni v tnh tnh Eisenhower. ng nhn xt

Eisenhower l ngi tt bng, s ging nhau ngha hip i vi mi quan h
tng h vi ng minh. i ln ti nghe nhng li pht biu nh th ti
cc cuc hp hp Stalin t sau chin tranh, nhng lc y ti cha v
Moskva. Nhng khi ti bt u lm vic Moskva v thng c mt ch
Stalin, ng hay mi ti, khi ng i ngh Kavkaz. Ti cm thy Stalin n
gin khng chu c s c n v thm ch cn s n. ng xut hin s
s hi trc c n. y l i vi tt c chng ti (ti ni v cc thnh vin
lnh o t nc gn gi Stalin). c ngh v n cm cng vi ng c
coi l mt vinh d ln. Nhng cng l mt gnh nng ln.
Mt ln ti vi ng cng vi ng ngh trn mt thng. ng b tr ti
bn cnh ng. Cng sinh hot, n tra, n ti bn nhau. Nhng y l ngoi
cng vic. Nhng nu ng bit rng y ngha l cng vic, th y l gnh
nng bit chng no, cn n ht bao nhiu v ni chung l b hi hoc khng
thch th g, ch c ng ph hoi mi quan h c nhn! Mi quan h vi anh
th hin tnh bn tt nht v thnh nn nhn. Nhng cuc sng nh th phn
no c ch bng cch c nhng cuc ni chuyn, t c th rt ra s c li
cho bn thn v nhng kt lun chnh tr khc nhau.
Trong qu trnh ni chuyn nh th ti nhiu ln nghe t Stalin
nhng nhn xt rt tn dng v s ng n Eisenhower. Stalin ni rng
khi chng ti tn cng v Berlin, gi nh t pha cc nc ng minh khng
phi l Eisenhower, m l mt t lnh ti cao khc ca qun i ca h, th
chng ti tt nhin, khng chim c Berlin, n gin v khng kp. L ra
ngi M chim Berlin sm hn chng ti. V iu ny qu l nh th, v
rng qun c tp trung ch lc chng chng ti v chun b u hng
phng Ty. Stalin vit th cho Eisenhower, trong ni rng theo tho
thun gia cc ng minh v c tnh n mu nhn dn chng ti ra,
chng ti mun b i chng ti l ngi u tin tin vo Berlin, m khng
phi l lin minh. Nh Stalin k, Eisenhower khi lm chm, km qun i
mnh v ngng cuc tn cng. ng cho b i chng ti kh nng tiu dit
bn c v chim Berlin. Nh th, chng ti nhn c u tin, chim
c th c. Ngi khc h khng lm nh th. Gi th Berlin b M
chim, khi , theo li Stalin, c l vn s phn c sang hng khc,
tnh th ca chng ti xu i ng k. Eisenhower th hin c ch ngha hip
v tin vo li ha ca Russevelt ni vi chng ti. Stalin knh trng
Russevelt.
195

Trong thi gian ny tng thng mi ca M l Truman, ngi m

Stalin cng khng knh trng, v khng nh gi. V, hnh nh ng v rng
Truman xng ng vi nhng quan h nh th. Stalin k mt s kin v cng
lin quan trc khi kt thc chin tranh, khi qun c b qun i chng ti
dn n chn tng u hng v khng th khng c, cn phi h v kh v
u hng. Nhiu lnh c t chi u hng qun i chng ti v chy sang
pha Ty, u hng ngi M. Li tip tc mt yu cu Stalin ti
Eisenhower: nh k rng qun i x vit mu, nh bi qun th, cn
k ch, ng trc qun i chng ti, m li u hng lm t binh ngi
M; iu ny l khng ng. Eisenhower ra lnh khng nhn bn c lm t
binh (c l pha bc nc o, ni Malinovski tn cng) v ngh t lnh
lc lng c u hng lm t binh ngi Nga, bi v chnh v kh Nga
chin thng qun i h.
Stalin cng k rng ng c nhng yu cu tng t vi Churchill. Ti
vng bc c, ni Monttegomery chim, qun c cng chy khi b i
Rokossovski sang pha ngi Anh. Stalin ngh ngi Anh khng nhn
chng lm t binh v buc phi u hng qun i chng ti.
- Chng ra sao c! - Stalin tc gin - Monttegomery v v mnh tt c
bn chng v ly ht v kh. B i chng ti nh tan bn c, cn
Monttgomery gt hi kt qu.
C Eisenhower, c Monttgomery - c hai i din cho giai cp t sn.
Nhng h quyt nh mt cch khc nhau v tun theo nhng nguyn tc b
bn, tho thun, cng theo cch khc nhau.
Khi ti lm vic vi Eisenhower, nhng hot ng trc kia ca ng
lun lun dng nh ng trc ti. Ti nh li nhng li m Stalin k, v
ti tin ng; Khng th no nghi ng Stalin trong s thin cm vi mt ai y.
Trong vn giai cp, Stalin l khng th mua chuc v khng khoan
nhng. Stalin mt con qu chnh tr rt mnh, m ng s dng s knh trng
cao ca chng ti lm vic .
Trc khi chin tranh kt thc, Stalin rt lo ngi rng liu ngi M
c vt qua ng ranh gii ca qun i lin minh. Ti cng ni rng nh
li chng ti ch c bn c chng c c t chc, cn ngi M tn cng t
t v d dng ct ngang ng phn gii. Stalin nghi ng, liu h c nhng
b, gi li, m Russevelt ha Teheran. H c th ni rng qun i ca
h li , rt i u, v ci by gi l ng phn chia khu vc chim
196

ng. Nhng khng, ngi M rt qun i ca mnh trc y v b tr h

theo ng c tho thun Teheran, t trc khi chin thng c. iu
ny cng chng minh s ng n Eisenhower. T nhng yu t nh th, m
mi quan h tt ca Stalin i vi Eisenhower c xy p. V th Stalin
cng mi Eisenhower ti bui diu binh mng chin thng v by t s tha
nhn ca chng ti v cng lao ca ng, bng phn thng l hun chng
cao qu nht ca qun i Lin X - hun chng Chin thng.
y l mt mt phn thng rt cao. Tht ra, hun chng nh th
cng c tng cho cho thng ch Monttrmery. Nhng trong trng hp
nu, y l thc hin mt cch hnh thc mn n ca chng ta vi ng
minh, v rng ngi Anh cng tng cp ch huy ca chng ta nhng hun
chng ca mnh. y din ra ch c s tng h chnh thc, cn
Eisenhower, Stalin tch ring. Sau ti nhiu ln gp Eisenhower, nhng
v iu ny ti s k ch khc.
By gi ti mun pht biu suy ngh ca mnh v ch , liu Lin X
xy dng iu kin cung cp tt c cho Hng qun, cho Hng qun
c th ng u cho k th. Tip theo, vn c th nh th ny: liu Hng
qun c th ng u vi qun i Hittler, nh Vorosilov v Stalin khi
ni, khng nhng b mt thc t cho k th? Liu c th tiu dit
qun th ch trn lnh th ca chng? C nhng khu hiu nh vy. Tt c
th gii cm thy s la di ca khu hiu ny, s khng m bo cho Lin
X bi sc lc tht. Nhng liu chng ti c th lm n thnh hin thc?
Hon ton, c th. Vn khc, ngoi kinh t, iu ny ph thuc rt mnh
vo vn cn b qun s, c bit trong thi k u chin tranh. Liu
chng ti c th d dng thng pht xt c, nu nh vo thp nin 1930
nhng cn b qun s ca chng ti khng b git. i ng cn b ch huy
hng qun b git mc rt ln.
Ti khng c con s c th, bao nhiu s quan cp bc khc nhau b
git. Nhng nu xem i ng ch huy cao cp th r rng gn nh tt c i
ng - t t lnh qun on, qun khu n t lnh s on - b git. Nhng
chnh y l nhng ngi c kin thc gii, nhng ngi ny tt nghip Hc
vin qun s, cn mt s - theo hc c hai Hc vin: Hc vin x hi qun s
v Hc vin chuyn ngnh. i ng s quan trung cp c trnh trung hc.
Nhng ci qu gi nht l h tri qua ni chin v cc cuc chin tranh khc,
c kinh nghim quan trng. Khi tham gia ni chin, h khng c nhng kin
thc cn thit, nhng sau khi kt thc ni chin, h hc cc kin thc l lun
197

v chuyn ngnh qun s v h v tch lu nhiu kinh nghim ch huy binh

on, cn trc h tri qua cc trng qun s v s quan chin tranh th
gii I, trong hng qun, h tr thnh ch huy mc v cp bc khc nhau
v, tham gia tp trn, v hnh binh. Chng ti lm tt c nhng g c th
lm y l cuc sng nhng cn b ny, dy cc cch cn thit hun luyn
nhng ngi ny. H hon ton xng ng vi chc v ca mnh v sn sng
thc hin ngha v ca mnh trc t quc.
ng tic, nhng ngi ny b git, sau ngi ta iu ng n
chc v ch huy nhng ngi chng c mt cht kin thc, mt cht kinh
nghim. V th, trong thi gian chin tranh, trn chin trng h cng tin
hnh thc hnh v o to b i. Nhng iu ny hon ton khng phi l
trong iu kin ho bnh. S tht s chn mui n nhanh hn, nhng tn
km ca nhn dn nhiu hn. Khi nhp vai trn bn hoc chin dch khc,
h tnh ton: chng ny nghn ngi cht; nhng l s thit hai quy c.
Trn mt trn khng phi cht theo quy c m l cht sch. Gi nh gi li
c nhng cn b tri qua trng hc cn thit t trc chin tranh, th
chng ti cg b nhng thit hi nh hn ng k. iu ny ai cng bit, v
iu ny nht nh cn tnh n khi phn tch nhng bin c thi k u
chin tranh. ng tic, khng c ai vn ln bc mn che ny. Nhng ngi
b git vo thp nin 1930, c coi k th nhn dn.
V sao ci cht ca nhng con ngi ny khng gn vi li ca ai m
nhng ngi ny b thit mng; ngc li, vic git h thm ch c coi l
thnh tch.
Ch, khi tt c chng ti b la, tt c tin s sng sut ngi
Cha v lnh t v i ca nhn dn x vit ca Stalin cu chng ti khi
k th. Nhng sau ny, ti i hi 20 CSLX, tt c cc vn ny c
mang ra v c lm sng t khng chi ci c. Nhng s kin khng
chi ci c c th c trnh by cho nhng ai mun tin hnh phn tch
su nhng vic xy ra. Tuy nhin vn cn nhng ngi, tng tht s run
s trc xi lip bn ca Stalin, vn nh trc y ng trc Stalin mt trn
v cho rng v mt lch s khng trnh khi thit hi, v rng h ni v s
v i ch ai khng b dng li trc nhng mt mt, cn dn nc ta i
n ni ny... ni kia..., ti phng tuyn nh th, c t c ci ny, ci
kia... Ti thm ch ti khng bit, lm th no nu tn nhng ngi y,
nhng ngi lp lun nh th. Nhng gi nh khng c nhng thit hi nh
th v s lm quyn? Chng c l li ti i? Ti nh li Lenin ni v Stalin,
198

rng Stalin l ngi khng chu ni, v th cn loi b Stalin khi quyn lc
ca ng. Gi nh iu ny c lm, th cuc chin tranh cu Lin X
chng ti tr gi nhiu ln t hn so vi ci gi ca ngi Cha , lnh t v
i v thin ti nht.
ng tic, nhng ngi ny b git, sau ngi ta iu ng n
chc v ch huy nhng ngi chng c mt cht kin thc, mt cht kinh
nghim. V th, trong thi gian chin tranh, trn chin trng h cng tin
hnh thc hnh v o to b i. Nhng iu ny hon ton khng phi l
trong iu kin ho bnh. S tht s chn mui n nhanh hn, nhng tn
km ca nhn dn nhiu hn. Khi nhp vai trn bn hoc chin dch khc,
h tnh ton: chng ny nghn ngi cht; nhng l s thit hai quy c.
Trn mt trn khng phi cht theo quy c m l cht sch. Gi nh gi li
c nhng cn b tri qua trng hc cn thit t trc chin tranh, th
chng ti cg b nhng thit hi nh hn ng k. iu ny ai cng bit, v
iu ny nht nh cn tnh n khi phn tch nhng bin c thi k u
chin tranh. ng tic, khng c ai vn ln bc mn che ny. Nhng ngi
b git vo thp nin 1930, c coi k th nhn dn.
V sao ci cht ca nhng con ngi ny khng gn vi li ca nhng
ai lm nhng ngi ny b thit mng; ngc li, vic git hi h thm ch
c nng thnh cng lao.
Ch, khi tt c chng ti b la, tt c tin vo s sng sut
ngi Cha v lnh t v i ca nhn dn x vit ca Stalin cu chng ti
khi k th. Nhng sau ny, ti i hi 20 CSLX, tt c cc vn c
a ra v c lm sng t mt cch khng th chi ci. Tuy nhin vn cn
nhng ngi, run s trc ci qun i bn ca Stalin, vn nh trc y
ng trc mt Stalin mt trn v xem rng v mt lch s khng trnh
c thit hi v h ni v s v i ca mt ngi khng dng bc trc
mt mt, cn dn dt nc ta i n ni n, ni kia, nc ngoi th ny th
kia, c t c ci ny, ci kia. Ti thm ch ti khng bit, lm th no
vch mt nhng ngi lp lun nh th. Gi nh khng c nhng thit hi v
s lm quyn. Chng c l li ti hn? Ti nh Lenin ni v Stalin. Rng
Stalin l ngi khng chu ni, v th cn loi b Stalin khi quyn lc ng.
Nu nh iu ny c lm, th cuc chin tranh v quc Lin X s tn
nhiu ln t hn ch Cha , v lnh t thin ti v v i nht.

199

Chun b bc vo chin tranh - nhng bi hc thc a, tin hnh

chin dch trn bn , hun luyn qun, mc d thiu n th khng th sn
sng chin u. Nu khng xy dng nhng iu kin vt cht cn thit,
khng xy dng c s h tng kinh t, th chng bao gi chin u thng li.
Vn ch yu l cung cp v sn xut v kh: my bay, pho, tng, v
kh b binh, xe, my, v nhng v kh khc nh bi qun th. Cn c c
mt s v kh phng mi trng hp: v kh ho hc v vi trng. May mn,
chin tranh xy ra khng s dng nhng v kh ny, nhng trong chin tranh
th gii 1, hi c c s dng. Nu nh khng c t trc nhng v
kh nh vy, mag dch s dng n, th qun i ta lm vo tnh th him
ngho. Tip theo, v kh ny, cn thit trong qu kh, phi sn sng, than i,
hin ti, v thm ch trong tng lai, n tn ti bn h thng x hi i lp.
mc no y chng ti bt buc tch lu nhng v kh nh th v gi
chng d phng
Nh vy, ti k s n p trong qun i. Kh tnh c ht tt c, ti
mun c dng li ch mt s ngi. Th d Garmanik, ph Dn u quc
phng Lin X. l mt chnh khch ln, mt nh t chc rt tt, ngi
trc tip tham gia xy dng Hng qun. Chc v ph Dn u quc phng
cng l rt ln. Erorov - mt ch huy qun i ln. Ngay t thi ni chin,
ng ch huy mt trn Ty-Nam. Tukhachevski tui 27, ch huy hng lot.
Lenin ch thn trao cho Tukhachevski tin hnh nhiu chin dch: Krostadt,
chng Antonov, chng Kolchak v Denikin, chng bn Balan trng. Khi t
hnh ng, bao nhiu l nhng li to nh ti tin nhm vo ng t nhng ngi
ti nng chng ng n rn ng, thm ch khng hn u gi ng. Nhng
h hu ng.
Nu trong ni chin, chin dch tin hnh di s ch huy
Tukhachevski, th khi tht bi h trt ti vo chnh Tukhachevski. H cho
ng l khng c tm cao, tuy th thm ch nhng chin dch phc tp hn,
lin quan n vn sng cn ca t nc x vit, Lenin vn kin nh,
trao quyn cho Tukhachevski. Lenin nh gi ng, v nh gi ng. Ti gp
Tukhachevski, mc d bit ng khng gn nhng cng khng qu xa. Khi ti
cng tc b th thnh u v tnh u Moskva, ti vn thng gp ng, khng
nhng ti Plenum: ti vi ng khng t ln n ch ng, ng cho ti xem
nhng v kh mi ca qun i. Ti ni v kh mi c lin quan vi trang b
Hng qun v nhng thit b k thut ca n. Ti vn gi nhng k nim v
Tukhachevski.
200

By gi - Yakir. Yakir trc kia l sinh vin, trc nm 1917 khng

c hc v qun s. ng khng tham gia chin tranh th gii 1, cn thi k
ni chin, ng bt u s nghip cng danh ca mnh, thnh lp mt i.
Trang b khi ai c g th dng, cn v kh chnh ca nhng ngi lao ng
l s cm th i ng c v trung thnh vi i ng mi, theo tn ca n v
i chin u. i ca Yakir ln dn sau thnh s on. ng ch huy n,
cn li min nam, ni n b ct khi lc lng chnh ca Hng qun, s
on i xuyn qua bch v v v tp on qun ca mnh. Ni chin kt thc,
ng gi chc v cao trong hng qun, ch huy b i Ukraina v Krym, cc
qun khu khc, nhng sau b bt v b hnh quyt.
Eideman. ng l nh th v l mt ngi lnh c coi l mt ch
huy qun i. ng lnh o Osoaviakhim, b bt v cng b hnh quyt. Ti
qun h ng, ch bit ng l ngi Estonia, tng l s quan qun i Nga
hong, nhng cng vi chng ti tri qua sut ni chin, sau ch huy
qun on Moskva v nhng qun khu khc. Ti bit ng Moskva. ng
cng c coi l mt ch huy qun i ln, cng b bt vi Tukhachevski v
Yakir v b hnh quyt cng vi h.
Ngi ta ni rng Garmanik khng b hnh quyt. Ti bit, chnh
Garmanik b bn. Nhng ng thy trc rng s b hnh quyt. Ngi ta n
bt ng. i hnh quyt ko ng ti ct, v ng quyt nh tt nht l kt
liu i mnh bng t st. l mt ngi t trng. Nhng Bliukher? By
gi bo ch lin tc xc nhn: Bliukher nhn hun chng C u tin,
Bliukher lm iu ny, Bliukher lm iu n... Khng ai c can m ni ht
ra Bliukher cht nh th no. Ti ni ng , khi xy ra chin tranh Hittler?
Nhng ng cng . V sao? ng cht? Khng, ng cng b hnh quyt vi
ti k th nhn dn.
ng l mt cng nhn, ngh th ngui, c kinh nghim qun s trong
chin tranh th gii 1 l h s quan, cn sau trng thnh l mt ch huy
qun i ln, ch huy mt binh on trong ni chin, tng l c vn x vit
nn cnh Tng Gii Thch (ngi m chng ti khi tin l mt nh
qun s v chnh khch), ch huy qun i qun khu Vin ng, qun khu
ny l mi e do k th v l tm chn cho t nc x vit. By gi ngi
ta t tng ng. Tht l ngng khng mun ni s tht cho nhn dn rng
Bliukher b cht bi chnh tay ca con ngi m Lenin tng ni rng khng
th tin c? ng, tng Bliukher l cn. Nhng tng ng cn phi t
nh th ny mi ngi bit rng ci cht khng t nhin ca mt ngi
201

tc ot kh nng s dng ti nng ca Bliukher trong chin tranh chng

bn c.
Cch y khng lu, ti xem phim Sui thp da theo mt tiu
thuyt ni ting. l cun sch u tin ni v ni chin, m ti tri qua
trong i mnh. Sch c vit bi nh vn ti ba Sarafimovich, cun sch
ny gi ln mn nh. Ti xem phim ny khng phi ln u tin, nh
thng l, lo lng v au kh, lun khng th ri khi ngh trong u: ti
thycon ngi dng cm v thng minh, t lnh qun tin phong Tamansk?
Trong sch gi l Kozykh, tn trong thc t l Kovtykh. Kovtykh th hin ti
nng v thng minh v lng dng cm: ng ch huy tp on qun Tamansk,
t ph vng vy bch v. Khn gi khm phc nhn vt ti nng v nhng
chin s ca ng - nhng ngi nng dn v nhng ngi kazak vng
Kubansk, h thot khi vng vy cng vi gia nh ca mnh. Hi rng
Kovtykh u ri? ng lm g trong thi gian cuc chin tranh ny? Khng,
Kovtykh. ng cng ri vo k th nhn dn v b bn. Anh c th t hnh
dung? Nu nh Kovtykh cn sng v ch huy binh on ca mnh trong cuc
chin u vi c, th c li nh th no? Khi ng b bt, ng c chc v t
lnh qun on, mt chc v qun i ln. Chng c l ch mnh Kovtykh?
Cn ai khc?
H cng cht bi tay ca Stalin nh k th nhn dn.
Gi y phi tr li tn tui h. iu ny c lm sau i hi 20.
Nhng v by gi nhiu ngi l i. Ti cho rng khng nhng cn phi tr
li tn tui h, m cn xem h l nhng ngi tun tit ca bn khng b do
Stalin tin hnh di khu hiu u tranh vi k th nhn dn.
ng ta l ci g c ch? ng thin ti ra sao? ng l b ca nhn
dn x vit, ngi ta ni ng ta nh vy trong cc cuc mit tinh v lp li
iu ny u phi lm v u khng phi? Trong vn hc ng cng c
a ra b .
Khng, lp v bc trc y s b bc trn, v Stalin s hin ra trc
nhn dn x vit, xng vi v tr ca ng lch s.
Li cn mt ch huy qun s ln, cng xut thn t nhn dn - Fedko.
Trong nhng hot ng cui cng ca mnh, ng ch huy qun khu Kiev v
tr thnh ph Dn u quc phng. Sau b bt nm 1938 v cng cht,
ging nhng nhng ngi lng thin khc, b buc ti k th nhn dn.
202

Ngi ta k cho ti v Ivan Namovich Dubov. Dubov - xut thn t

mt gia nh v sn. B ng - th m Donesk c thm nin trc cch mng.
Trong thi gian chin tranh th gii 1, Ivan tt nghip trng ngh v tr
thnh s quan. Sau bt u ni chin, v ng l ph t lnh s on, cn t
lnh l Sors. Ti quen Dubov mun hn, ti i hi CS Ukraina. ng lun
lun l thnh vin nhng i hi ny. c bit ti lm quen vi ng nm
1928-1929, khi cng tc ti Kiev, lnh o ng u khu vc, cn Dubov tr
l t lnh qun khu Ukraina. ng rt thn vi Nicolai Nestrerovich
Demchenko, b th khu u Kiev. Ticng knh trng ng ny, ti thng gp
ng, cng ng n thm b i. Dubov l bn thn Yakir. Ti vui mng l
chng ti c v t lnh nh th trong hng qun, tinh thn v th xc trung
thnh vi s nghip cch mng, chnh quyn X vit v CNXH.
Khi bt u phanh phui k th nhn dn v git Yakir,
Tukhachevski v nhng ngi khc, th mt thi gian sau, Stalin gi cho
chng ti nhng chng c ca h. Stalin c ln khc lm iu ny. Him,
nhng ng gi. Ti c nhng chng c ca Dubov. T ra, nhng chng
c ny c Dubov t tay vit. ng vit rng ng git Sors, rng m t ni
git nh th no, ni m Sors ch huy s on chin u:
- Chng ti v Sors nm v quan st trn nh. Bng nhin sng my
ch khc n vo hng chng ti. Chm n kh trng quanh cc chin s
ca chng ti. Chng ti cng bn li bng sng my. Ti pha sau, cn
Sors pha trc, ng quay li: Vania, Vania, qun bch v c sng my tt,
nhn i, ngay lc n khc n. Sau ng quay sang v mun ni cho ti
mt iu g . Lc y ti git ng ta - bn vo thi dng. Ti git ng ta
sau chim ch ca ng ta ngha l ch huy s on ny.
Bn c th t hnh dung ti cm phn nh th no? Ti knh trng con
ngi ny, v bng nhin ng lm iu u cng nh th. Ti t ra mnh:
sao ti li m nh th! Khi ti bit ng l k git Sors! Sau i hi 20, khi
chng ti m lu tr, xem li s vic ca nhng ngi b gi l k th nhn
dn, b bn v b bp c, ti thy tt c l di tr, la o. T ra ti ln
th hai b la: ln th nht Dubov l ngi la di, khi ti xem Dubov l
ngi lng thin, cn ng th nhn nhng ti c ca mnh; cn ln th
hai ti cng b la l k st nhn ny, chnh l Stalin.
Ti hon ton gi thit y l nhng chng c do Dubov t tay vit v
t ng k v nhng ti cca mnh, th nhn mnh git Sors - mt ngi
203

bn thn. Lc ti bit, ngi ta lm Mereskov thnh k th nhn dn

nh th no. Mereskov cng t tay mnh vit chng c, trong cng nhn
mnh l gin ip Anh, l k th nhn dn v v.v... Ti khng c nhng
chng c ca ng, nm 1941 Stalin cng khng cn nhng nhn vt khc
trong ban lnh o ng h mnh, n gin ng t lp to n v git mi
ngi. Chin tranh xy ra, Beria k cho ti chuyn y, ngha l ngun tin
tng i ng. Beria k v mt ngi no , mt ngi bt khut, Beria
pht biu nh th ny:
- Hy nghe y, a hn cho ti mt m thi, v hn s th nhn
rng hn l vua nc Anh.
Qu l Beria bit, lm th no c th t c, v khng phi ch mt
ln t c. Lc , khi Stalin cn sng, Beria cng ni nh th, sau ny,
khi chng ti m t liu lu tr, bt v kt ti Beria, th chng ti nhn thy,
bng cch no ng t c mc ch ca mnh.
Beria ngay t khi Stalin cn sng k v s kin bt Mereskov v tc
b cng lao ca ng:
- Ti n gp ng ch Stalin v ti ni: ng ch Stalin, Mereskov
ngi y nh gin ip Anh. ng y l gin ip ? ng mt ngi trung
thc. Chin tranh xy ra, cn ng th ngi li. Gi nh ng c th ch huy.
ng hon ton khng phi l gin ip Anh.
Ti v by gi khng th hiu, ai bt Mereskov? Beria ti tt c
ln u Abakumov. Nhng Abakumov l ai ch? L ngi ca Beria.
Abakumov tham gia hot ng trc trc Beria, cng trc c Stalin.
Abakumov khng th bt Mereskov, m khng t vn vi Beria v thiu s
ph chun ca Stalin.
- V th l - Beria tip - Stalin ni: ng ri. Anh gi Mereskov v
ni chuyn vi ng ta. Ti gi Mereskov v ti ni: Mereskov, anh vit
nhng iu ngc nghch, anh khng phi gin ip. Anh l mt ngi trung
thc, mt ngi Nga, lm sao anh c th l gin ip anh? Nc Anh cn g
anh? Anh l ngi Nga lng thin. Mereskov nhn cho ti v tr li: Ti
ni tt c. Ti t tay mnh vit rng ti l gin ip Anh. Ti khng th v
ti khng bit thm mt ci g na, v l g ng li gi ti n hi cung.
Khng phi hi cung. Ti mun anh ni rng anh khng phi l gin ip.
i i, vo bung giam, ngi, ngh i, khng vi, ti s gi anh. Ngi ta li
dn ng vo bung giam. Sau , ngy th hai, ti gi Mereskov v hi:
204

Th no, ngh k cha?. Mereskov bt u khc: Lm sao ti c th l

gin ip? Ti l ngi Nga, ti yu nhn dn ti v ti tin h. Ngi ta th
Mereskov, phong tng cho ng v ng ra mt trn ch huy.
Cn by gi, khi ti thy Mereskov ln cui cng, nhng khng cn
l Mereskov na, m l ci bng ca ng. Trc y ng l mt v tng tr,
thn hnh rn chc, mt ngi mnh m, cn by gi ng i li chm chp.
Ti bit ng c tng thng nhn 50-nm Qun i x vit. iu , tt
nhin, mt phn thng v cng lao. Nhng sc kho ca ng b Stalin
ly mt, v ng l mt ngi trung thc b bin thnh k th nhn dn,
thnh gin ip anh, c cu thot mt cch l lng v ti khng bit, ci
u Beria ngh nh th no. Ti ngh rng Beria mun a Mereskov tr v
hng ng tng lnh c ti nng, mun a ng tr li qun i ng lm
cng vic ca mnh, ch huy qun i v nh li qun c ang trn vo t
nc chng ti.
Khng loi tr, rng Beria c th x s nh th cn do tm nhn xa:
khng ai sng hai th k, cn v tng ti nng Mereskov trong i mnh li
chim mt ch tng xng trong qun i, c th c hu ch cho Beria.
Beria rt qu quyt, v ti khng loi tr, y l bc i ln v mt chnh tr,
a nhng tng lnh ca mnh ri vo tay ng, khi cn c th s dng
trong tng lai.
Ti mt nhiu thi gian tnh ai cht do s phn bi v khng b.
V li, i vi ti vic hi tng li iu ny, c l, cng khng cn. C th
khi no y con chu chng ta, nhng nh s hc o bi trong lu tr v li
tt c ra nh sng. iu ny tt c s n c, v h s cng b nhng s
kin b mt mi ngi bit v rng h lp li nhng vic nh th.
Lch s c ln lp li, c bit nhng vic nh th. Lc y khng
th sng v t, khng th coi rng giai on qua khng bao gi lp li.
Phi ph nh s tin, phi vch mt tc gi ca n, phi khng l i nhng
bin c, khng chau chut lch s, m ngc li, khoei dy cm gic trch
nhim ca nhn dn, ca ng, vi mc ch loi tr s lp li ca n c
lm bi Stalin. Chnh Stalin lm vt qu nhng g m Lenin cnh bo,
ng thi cnh bo rt r rng. Bt chp s cnh bo ca Lenin, Stalin d sao
chng na cng ly c s tn nhim nhn dn, cn sau nhanh quay li
phng php hot ng m Lenin nhc n, cnh bo rng c th dn n s
lm quyn. N din ra nh th.
205

Ti quay li vn l nu nh nhng cn b, c o to, tri qua,

vn cn sng v gi cccchsc v tng ng trong qun i th liu Hittler c
dm tn cng Lin X. C l xy ra hai ba ln, c ni bn ln thay i i
ng ch huy. Ti bit c nhng ngi thm ch thay ln th nm. Nhiu
ngi c cng t trc. y l nhng ngi lng thin v c kh nng,
trung thnh vi t quc. Nhng nhng kinh nghim m h c c trong
chin tranh c tnh bng mu lnh v nhng thit hi vt cht ca t quc.
C mt hc thuyt nh th ng gi mt lng ln sinh mng v s tn ph
t nc. Cui cng chng ti sng st, chin thng, bng nhng sai lm
ring khi hc cch ch huy theo hin i v nh tan qun th. Nhng ng
gi ci g? Nu nh khng xy ra iu ny, th Stalin lm g, khi ng tng
tng ra k th nhn dn v git nhng ngi lng thin, ti tin tng
rng ci gi chng ti tr cho chin thng r hn nhiu, tt nhin, nu t ny
v mt tinh thn t c t quan im nh gi s lng mu chy trong
thi gian chin tranh. Tt c xy ra r hn ng k v lm d dng cho nhn
dn chng ti.
By gi nhng vic nh th vn cn cha c vit ra, chng c ai
lm nhng phn tch nh th. Nhiu nh s hc nhn hc v tin s v ph
tin s do phn tch nhng bin c t c ch . Mt ln khc anh nhn thy:
ngi ta ng bo v lun n v mt ch no y, cn ch cn tng
i hoi nghi i vi khoa hc. Thnh thong cng c nhng ch nh vy.
Nhng c lm cng vic m ti m c. Cng vic vn cn ch cc nh
nghin cu v tt nhin s c thc hin, nhng, hnh nh khng phi ngay
lp tc.
Lp cn b trc y ra sao, ti gi thit rng c th, vi s c mt
ca h, th qun c cng khng dm chin tranh vi chng ti. Nhng nu
chin tranh xy ra, th n s trn lnh th khc ch khng phi lnh th
chng ti. Nh vy, k nng dng sc ngi, t chc b i, tin ch huy, l
mc cao tnh th trong chin lc v chin thut qun i - mt trong nhng
iu kin chin thng. Nhng ch l mt. Mt th hai ca vn - l
kinh t. S pht trin t nc v kinh t v mc no y nn kinh t c
th phc v c s c gii ho v v kh qun i, chin thng cng ph thuc
vo iu ny trong iu kin hin i cng. Tri qua mt thi gian, khi hong
t dt i thiu nin ca mnh vi gio mc, ru nh nhau vi k th. Gi
y l chin tranh c gii, ng c, pho, my bay, xe tng v v kh chng
tng, b i k thut. Chin tranh trn t v trn mt nc, di t (mn,
206

hm v di nc, trn khng. Ch c mt th s lm ch tt c l xy dng

khoa hc v k thut hin i, cn nhng th khc ch da vo sc c bp v
kh phch ca con ngi, ny sinh nhng iu kin khng cn sc.
Liu Hng qun c c s vt cht k thut trc chin tranh? Nu
khng, th ny sinh vn sau: liu chng ti c kh nng xy dng c s k
thut qun s tng xng, v kh, phng tin bo v v tn cng? Khng
ngn ng, ti thng thng tr li:
- ng. C!
Nhn dn chng ti xem xt vic kt thc ni chin l s tm dng
u tranh vi ch ngha quc, c xu hng s dng n xy dng nn
cng nghip hng manh, ci t, xy dng kinh t quc dn, trong mt thi
gian ngn lm c nhng vic m cc nc t bn ch ngha phi lm hng
chc nm. Nhn dn chng ti tht lng buc bng, i, lnh, sng thiu
thn, nhng khng tic tin xy dng nn cng nghip nh th v v kh
qun i k th khng th thm ch tin st bin gii chng ti.
Ti nh li thi gian u nm 1922, khi ti t mt trn ni chin quay
v. Ngay khi va t chn, ng b c ti ph t lnh o nhm th Php,
ni , nm 1912-1914 ti lm th ngui. Nhng ch huy nhm th ny l
ngi bn thn ca ti Egor Trofimovich Abakumov. ng ny khng phi l
Abakumov, B trng B ni v, m l ngi khc, sau tr thnh mt trong
nhng nh lnh o cng nghip than v Lin X. Chng ti chu ng thi
k kh khn trong thp nin 1920. Ti m , cng b i, nm 1922 cn
nhn thy c trng hp n tht ngi. Nhng thn qu cn tiu iu hn
vng cng nghip. Tnh th pht sinh nh vy. Nhng nhn dn tin ng, v
bit rng gy ra cnh hoang tn ny l bn t sn trong v ngoi nc, c
s ng h ca bn phn cch mng v t chc can thip. Khu hiu ca ng
l mi ngi phi bit ch. Chng ti khi khng nhng buc bng v cuc
sng mi, nhng mt ln khc ti c li v tinh thn v ni rng trong
ch c, dng nh, sng ti hn.
Ti li, mc d khng tt c, nhng nhng cng nhn tay ngh cao
trong vng Donbass, ni ti tng lao ng, trc cch mng sng tt hn,
thm ch tt hn nhiu. Chng hn, nm 1913 c nhn ti c m bo v
vt cht tt hn nm 1932, khi cng tc B th th hai Thnh u Moskva. C
th ni rng nhng cng nhn khc sng ti hn. Chc chn l ti hn.
Ci chnh l khng phi tt c sng nh nhau... ng, chng ti ch
207

tc b, v rng chng ti vui mng li lng cng nghip ho. Cn phi

chin thng. Thnh thong iu ny cn phi c nhng nn nhn v nhn o.
Nhng nhn dn vn i ti dng xy dng cng nghip hin i. Tuy nhin
s dng nn cng nghip ny tip tc no, th chng ti li khng th. Qun
ta sp bt u chin tranh v thiu i ng ch huy thnh tho, v thiu v
kh, cn thit nh tr cuc tn cng ca ch v nh bi chng ngay t bin
gii Lin X.
Ti ngh rng cc nh s hc cn phn tch hu qu thit hi khng
nhng cn b qun i b Stalin git, m cn c trong kinh t quc dn. Bao
nhiu cn b qun i, ng, chuyn gia lng thin nht b cht? Hng
nghn v hng nghn... Nhng ngi c tay ngh cao nht cng b thit mng:
gim c cc nh my, cc k s trng, phn xng trng, cc b th
ng khu vc v thnh ph, Ch tch khu vc v thnh ph, cc b th t
chc ng c s. Git hng trn nghn ngi v ti. Ti, tt nhin, ti khng
th tnh ht c, ch ni v nhng ngi m ti bit.
, chng hn, Ivan Tarasovich Kirilkin - gim c m Rutchenkov,
ni trc y ti l cng nhn, cn sau ph ch huy. Nh ti k, ti n
nhng m ny nm 1912. Lc h thuc v mt cng ty Php, sau ny h
bn chng i (hnh nh Cng ty c phn Briansk). Sau cch mng, cc
m ny thuc s hu nh nc, v ngi ta gi chng Rutchenkov. Trc
kia chng mang tn Krasnotvorchecski, nhng ci tn ny khng st. Th l
gi chng l Rutchenkov, theo h ca mt ch t, din tch ln. Kirilkin l
ngi lnh o th m thi k nm 1925-1926. Nhng sau ny Ivan
Tarasovich c b nhim lm gim c nh my luyn kim Makeev, v ng
c kin thc cng vic, lnh o n. Nhng nh my, trc y thuc v
ngi Anh Yuzu, Bazulin ch huy, Vasia Bazulin mt ngi ni ting, mt
cng nhn a phng. ng lnh o nh my ny khng ti, da vo nhng
ngi ct cn, k s. Nhng sau nm 1937. Ivan Tarasovich cht. Ti
cng khng tn du vt, a im v tnh ti ci cht ca ng. Bazulin cng
bin mt khi chn tri.
Cn Moskva bao nhiu gim c nh my, bao nhiu k s cht?
i khi ngi ta bo co cho ti: h, b st k th nhn dn.
ng b m ngc mnh: b st! ly c bao nhiu k th nhn
dn v Ordzonikidze khng th trnh c iu ny v b bn. Mt con
ngi lng thin nht, tnh cch cao thng t t.
208

Nh li Anastas Ivanovich Mikoian k cho ti, trc hm b bn,

Sergo i b vi Mikoian vo bui chiu vn Kreml v ni:
- Khng th ging ho c na vi ci g c to ra. Ti cng
khng th u tranh vi Stalin v khng nhn thy kh nng ko di cuc
sng ca mnh c.
V th l Sergo b bn. Nhng Stalin th sao? Stalin khn kho la bp
v ny theo cch ca mnh. Trong thi gian y, ti l b th ng Moskva.
Vo mt ngy ngh Avel Safronovich Enukidze gi ti v ni:
- ng ch Khrusev, cng vi ti vo ngay Kreml. Vn khn cp.
Ti n, v hi:
- Vic g th?
- Cht... Sergo...
- Cht l th no? Ti nhn thy ng y mi y.
- Cht t ngt. Anh c bit rng Sergo l mt ngi quan trng.
Thnh lp mt U ban Chnh ph t chc m tang ca ng ta, ng s
tham gia U ban ny, cn ti l Ch tch. Chng ti cn chun b t trnh cho
BCHT v nghi l.
C khun mu tng ng i vi vic chn ct, chng ti nhanh
chng tho lun vn v a ra t trnh ca mnh. Ti khng nh chnh
xc, nhng, hnh nh, ti pht biu thay mt Thnh u Moskva ti l tang.
Ti rt thng tic Sergo. ng c nhn dn rt knh trng, cn c
nhn cng rt tic v v rng ti cm thy quan h nng m v tt p ca
ng vi ti. Ngi ta chn ct. Khi ti cng cho rng Sergo cht t ngt
trong ngy ngh. H ni rng ng im tm, nm i vng v khng dy
c. ng qu tht l nm trn i vng, nhng b bn.
Ti bit s tht chuyn ny hon ton ngu nhin, trong thi gian
chin tranh. Ti t mt trn tr v. n tra vi Stalin, ba n ko di c
m, hnh nh ti ri vo mt trng thi khng bnh thng. Bng nhin ti
nh li v Sergo, bt u ni nhng li tt v Sergo: chng ti b mt con
ngi nh th, thng minh, tt, ng cht sm qu, gi nh c th sng thm,
v lm vic. Ti nhn, lp tc sau bn c mt phn ng nh th ti ni mt
iu g khng lch thip. S tht, khng ai ni vi ti mt ci g c, v nu

209

ti nh th ny, th ti ngm ming. Ti nhn thy iu ny, v sau , khi

ti v Malenkov ra v, ti ni ng:
- Vic g th?
- Chng c l anh khng bit mt t g ?
- Anh ni ci g c ch?
- Sergo khng cht, m b bn. Stalin kt ti ng ta, cn anh c ni
nhng iu tt v ng y, v th c mt cht lng i, m anh nhn ra.
- y l ln u tin ti nghe! Th, th y...
Bao nhiu nm ti v nhng ngi khc b Stalin la di. V ci g
m ng cn phi la di? Hnh nh, khng nh thc nhng ngh tha
ca mi ngi, v sao nhng ngi nh Sergo, gn gi Stalin, bng nhin b
bn. Hnh nh khng phi t cuc sng tt? V y l - con ngi tri qua
u tranh b mt, b i y. Nhng trong nhng nm khi Lin X ang ln,
khi, phi lm vic g vui v, bng nhin quyt nh ra i t st. Ngha l,
c nguyn nhn. Khng c nguyn nhn, con ngi nh th khng th t st,
v rng y l mt ngi cng sn thc cht cao v gio dc c bit, c cm
gic pht trin cao ca lng t trng. Ti ni th, da vo kin ca chnh
Stalin: khng c nguyn tc trong vn o l, Stalin kt ti ng chnh v
iu ny. Khi ti bit, Sergo b bn, ti bt u hiu r hn nhng g ti nghe
t Stalin v Sergo: Stalin lun lun c gng lm gim bt vai tr ca Sergo
trong cch mng v trong cuc u tranh v s pht trin kinh t Lin X.
Cn Zaveniagin Avrami Pavlovich? Ngi bn thn ca ti m ti
quen t nm 1922, khi ri Hng qun. Khi ng Yuzovk b th ng u
a phng. Sau ti n hc Yuzovk khoa cng nhn, cn Avrami
Pavlovich vo Vin hn lm m v tt nghip xut sc. l mt ngi hp
dn v mt cng nhn tt. ng cng tc nhiu chc v. Sau
Ordzonikidze a ng v lm ph cho mnh v luyn kim en. V bng
nhin Zaveniagin bin mt. Ti lo ngi Avrami u? Chng c tin n,
chng c tm hi g c. Nhng sau mt thi gian li bt ra Zaveniagin. Sau
ny ng tr thnh ph ch tch hi ng B trng Lin X. Chc v sau
cng ca ng (kim nhim) - B trng ch to my Lin X. Ni khc i,
ng tham gia vic nguyn t. Nhng ng cht, do phng x. Zaveniagin
u trong thi gian y? T ra, b pht pht vng. Sau ny ti bit rng Stalin
gi ng v t ra khng tin ng na:
210

- y, Zaveniagin, c chng c vi anh y.

V ng b lu y vng xa lc xa l. ng lao ng v c
tng thng. Mt ngi lng thin, c hiu bit dng kin thc v nng lc
ca mnh. Sau Stalin ngh li, v ng li v cng tc Moskva.
By gi ti cng khng quyt nh gi tt c nhng ngi b thit hi
theo h tn. Th nht, ti qun h tn nhiu gim c nh my, k s v
phn xng trng b git Moskva. H, c l, n hng nghn. Th hai,
n gin khng phi kho hc cng vic: nhng ngi ny u, b y i
u? Nhng ti c kt lun th ny: nu nh nhng cn b ny khng b git,
m tip tc nhng hot ng ca mnh c li t nc ta, to ra phng tin
sn xut v v kh Hng qun, p dng tim nng cng nghip mt cch
khn ngoan, hp l vi hiu bit cng vic, chng ti s dng thc cht
mi iu kin to ra v kh cn thit v trong mt lng cn thit Hng
qun c trang b khng km hn, m l tt hn bn c. Chng ti c tt
c kh nng lm iu ny.
Ti mun ch ra iu ny mt cch hin nhin. Th d, chng ti c
th xy dng mt lng v kh cn thit trong qu trnh chin tranh, gia
nm 1943. ng vo lc chng ti nh bi qun c vng cung Kursk,
mt i qun hng mnh c trang b tn rng nhng v kh hin i nht.
Ti khng nh b binh chng ti c s dng v kh nc ngoi hay khng,
tr t. Ti thy Stalingrad c mu xe tng Anh v M, nhng b i xe
tng x vit xt v cht lng chin u lun lun ng hng u. Xe tng,
c bit T-34, pho, sng my, sng trng, tiu lin l ca chng ti,
ni. Tip theo, chng ti c th ch to v kh tuyt vi theo s lng cn
thit trang b qun i ta vo gia 1943? Hn na, chng ti nhn c
v kh theo s lng tng ln, mc d trc k th chim lnh th rng
ln - Ukraina v Donbass, Belorussia, nhng khu vc khc vi nhng nh
my v nguyn liu ca chng.
Nhng iu ny cng cha phi tt c. Khi chng ti b mt nhng
c s cng nghip, khoa hc v k thut ca thnh ph Leningrad phong to
v ca Moskva b s tn - hai trung tm cng nghip c ngha. Chng ti b
mt Rostov, Voronez, Stalingrad, Bc Kavkaz. Nu lm by gi chn cc s
liu thng k, th nhng khu vc b c chim, cung cp gang, than , v
du m hn mt na mc sn xut Lin X. C l 60-70% nu ly luyn
kim. V mi th b mt ca cc c s ny, nhn dn chng ti, a cn b v
211

thit b, c gng, tm cch sa cha thit b, trong kho hoc mt ni u

v thu xp sn xut xe tng, pho, v kh t ng, sng trng, sng my,
mn, cht n v v.v... Mt khi lng cng vic khng l c lm
cung cp cho qun i mi th cn thit.
Vn ch no? V sao khng phi tt c khng kp lm trc khi
chin tranh? Ngay khi xc nh rng chng ti s c chin tranh vi pht xt
c, t khi Hittler ln nm chnh quyn vo nm 1933, chng ti cn phi
lin tc m rng sn xut v kh v chun b mt cuc chin tranh khng
trnh khi. Nm 1936-1939, khi xy ra chin tranh nc cng ho Ty Ban
Nha, chng ti mt i mt vi k th ca mnh, gip lc lng cch
mng Ty Ban Nha. Lnh ta chm trn vi pht xt c v , ang chin u
pha ni lon Franco. Nhng li nm 1939. k mt hip c Ribentrop
- Molotov, khi phng Ty gi n nh th. V Stalin ni vi chng ti:
- Bn la o, bn la o Hittler.
Tip theo, ng cho rng Hittler, sm mun cng tn cng chng ti,
nhng ng chin thng thi gian cn thit bng cch k hip c ny. Thay
v lp tc i u vi Hittler v ch cha sng vo mnh, bng cch k
mt hip c, chng ti thot c tnh th nguy him, to iu kin
Hittler chm sng u tin vi cc nc Ty u. iu ny chnh l iu
chin thng thi gian m Stalin ni.
Chnh Stalin khi nh gi nh th tnh hnh phc tp. Ti ngh
rng ngh rng ng hiu n ng nh th. Trong tnh th nh vy, ng phi
lm ht sc k mt hip c khng tn cng nhau, cn sau k mt mt
hip c mi - v thn thin v bin gii vi Hittler, quay sang cng vic
cng nghip, c quan khoa hc, vin thit k sn xut v kh, thay i hng
i. Nu nh chng ti lm iu ny (ti ly nm 1939, 1940 v na nm
1941, ngha l hai nm ri, ng vo thi gian chng ti sau ny mt mt
na nc v tim nng cng nghip), th chng ti c th xut xng v kh
v m bo cho qun i tt c cc phng tin tin hnh chin tranh. Ngha
l, gi nh chng ti tn dng thc cht thi gian ho hon c c, th ti
1941 chng ti nhn c nhng g m nm 1943 c, v Hng qun c
trang b, thm ch cn d, nh bi bn c ngay t bin gii v khng
cho s xm lc ca ti pht xt vo n bin gii Lin X.
Tt nhin chng ti khng n khng ngi ri, m lm vic. Tuy nhin
tn dng thi gian ho hon khng phi nh vy. Lch s bit iu ny. Ngay
212

khi chin tranh bt u, chnh cng nhn ti Ukraina n BCHT ng v

yu cu:
- Cho chng ti sng trng!
M ti khng th a cho h mt ci g c, cng chng c sng
trng, v ti gi ngh ny v Moskva. Malenkov ni:
- Khng c sng trng. Nhng th c Moskva, l sng trng bn
n hi c l, chng ti phc hi chng, bt l v a cho Leningrad. Cn
cc ng t i rn v kh. Hy lm dao, gio mc v v.v....
Bn c th t hnh dung c khng? Qun c nh chng ti bng
v kh nh th no, cn ngi ta ni vi chng ti: Rn gio mc, rn dao,
nh nhau vi qun th ang tn cng bng xe tng(!).
Ch c nhn dn, qun i, ng chng ti mi c th gi c s
th thch nh th! D b kh khn, qun i vn chng c, rt lui, m khi rt
lui vn tiu dit sinh lc ch v v kh ca ch. Lc y cn dng c chai
xng, v mn v tt c nhng th g c th ngh ra c nhn dn bo v
mnh t qu hng, danh d v thnh vng.
Gi nh chng ti hon ton tn dng thi gian ho hon? Liu Stalin
c ng khng, pht l s nguy him, gi nhp lm vic nh trc y
trong cng nghip sn xut v kh v mc nh trc khi k nhng tho
thun vi c? Khng, khng ng nh th. Chnh ng ni rng Hittler la
ng. Ri ng tin rng Hittler tn cng chng ti. Nhng tn cng, thc
cht cn c thi gian, khi y Hittler bn vic pha Ty, chng ti c th
quay v sn xut v kh nh qun th, cung cp cho qun i s lng v
kh cn thit v xy dng ngun d tr. Lc y phi a ra nhng con s v
mc sn xut gang, thp cn, pht trin ch to my. Nhng con s ny,
trong tay ti khng c.
Chng l, nhng iu ni mu thun vi s nhn xt l chng ti
chin thng c tnh n s gip qun s ca cc nc ng minh. N
khng mu thun v chng ti t sn xut hng lot v kh nh bi qun
th. Ti khng bit chng ti c nhn pho ca cc nc ng minh khng.
Theo ti, th khng. My bay, t th c nhn. t chng ti khng nhng
trang b y cho qun i, thm ch sau chin tranh cn a vo nn kinh
t quc dn mt lng ln t M. Vn ti bin ca chng ti mc ng
k cng l ngi M. Sau chin tranh, chng ti tr li M mt phn tu
thu.
213

V nguyn tc, s tht rng chng ti rt lui khi bin gii rt xa v

cho ch kh nng chim v tn ph Ukraina, Belorussia, mt phn Lin
bang Nga, l hu qu s sai lm v lnh o yu km. Ti nh v Kulik.
Kulik, nhn vic sn xut v kh, chnh l ngi vng v. Sau ny Stalin bn
ng ta. Ti nhc li rng y l ti c, ng khng ng b bn. Nhng vic b
nhim con ngi Kulik yu km ln chc v cao nh th, khng cn nghi
ng. T lu ti khng nghi ng v ni iu ny cho cho Stalin t trc chin
tranh.
Cn by gi ni v v kh. Nm 1940 xe tng T-34 cng c chp
nhn lm v kh v tri qua nhng th nghim cn thit. Chng ti b
chin tranh dn st chn, khng phi ch mt nh my 75 Kharkovsn xut
xe tng, m phi c cng ngh sn xut hng lot, xy dng thit b cng
ngh, nhn rng hng lot nh my v quay v sn xut nhiu T-34. Lc u
chin tranh chng ti c th mt thng xut xng T-34 m bo nhu
cu ti thiu. Chng ti cng cn thiu sng my phng khng, qu l sng
my th chng ti c sn xut v cng nghip chng ti sn sng cung cp
theo nhu cu. (C nh vt nghe sm).
Sau khi k hip c khng xm phm ln nhau vi c, Stalin t
vn xy dng nhng nh my mi sn xut sng phng khng. Nhng
nh my, tt nhin, khng c xy dng trc lc bt u chin tranh, m
cn khng xy dng chng c trong thi gian chin tranh. Sn xut sng
phng khng ngi ta chuyn sang nh my khc n mc cn xa mc yu
cu ca qun i. V sao khng lm iu ny nm 1939, nm 1940? Chnh
lc c thi gian thi gian. Chng ti khng c pho cho s on. Ti
trn Stalingrad, trong cc th b xung cho chng ti, li khng c pho. Ti
nh, s on (con trai ca Dolores Ibarruri trong ) khng nhng thiu
pho: m cn khng sng my. Ai chu trch nhim iu ny? C ngi
ni rng ngi ta la Stalin. Ngha l, khi Stalin git cn b qun i, kinh
t, ng, khoa hc, tr thc, y l do thin ti ca ng gi ng hay sao?
Cn ci g ng lm u chin tranh qun ta khng c sng trng, cha
ni g cc v kh khc, ch l ngi ta la ng sao. V sao c s khng ging
nhau khi nh gi thin ti v s sp ca lnh t?
Ti ti xem rng cc vic xy ra - l ti c. Lc y biu l bung tri
o c, u c m qung: mi ngi b ci mnh, v tm kim ci yu, v
ci yu la ci mnh ci yu b vo ci xay tht, thm vo ci xay tht
ny tng git ngi trc y. Ti ngh rng ng cn c kt lun ng
214

v hon thnh vic c t ra i hi ng 20 v 22; lm nu ra tt c

nhng ti li v nh th thng tin ng cho nhn dn x vit khng lp li
vic ny na. y l kin ca ti v s tht bi ca chng ti trong nhng
nm u chin tranh, thit hi ca chng ti, s rt lui ca chng ti. S tht
bi, c l c chun b lin minh vi Hittler. Hittler li dng tnh a nghi,
s khng tin tng v s phn bi ca Stalin v qung cho ng nhng ti liu
ni rng nhng cn b qun i ni ting ca chng ti - l ip vin ca
c. Stalin tin, v c my git ngi chy. K th c th tc ot cc
cn b qun i ca chng ti nh th. Nhng chng ti vn gip ng. nh
cao vic git nhng ngi x vit lng thin l vo nm 1937, l k hoch 5
nm duy nht trc chin tranh sn phm cng nghip khng hon thnh
theo k hoch. Nhng Hittler tn dng s chm pht trin cng nghip chng
ta, chun b chin tranh vi Lin X.
Nhng ngi Stalinit (bit hiu ny, tr thnh cu chi ra tho m
nht) ngy nay ang t v Stalin nh thin ti, v nh lnh t. y l nhng
ngi ang b hi. H, va hay khng va , khng nhng che ch nhng
ti c c thc hin, m cn khai ph con ng ti tng lai bng nhng
phng php m Stalin tng s dng. Nguyn soi Zakharov pht ng
phong tro nhng ngi Stalinit t gia thp nin 60. i theo con ng
y l nguyn soi Konev, theo ui ng l Grechko. y l s nhc nh!
Zakharov c th ng li mt cht no y quan h vi ti, mc d ti
khng bao gi va chm vi ng v ti khng bao gi ni mt li xu v
ng trong thi gian chin tranh, v ti cng khng nghe t ng nhng li nh
th. Vo thp nin 1960 ti qu l ni vi Malinovski, phi cch chc Tng
tham mu trng ca Matve Zakharov. Nhng chnh ti khng lm iu ny
mt mnh. Tri cu ti! Khi ti ng u lnh o t nc, th mi vn
c tin hnh qua phin hp on ch tch BCHT, mi quyt nh quan
trng c bn ci, v vi trnh ny, tt c u ng . Ti da vo ci g?
Tui tc v sc kho ca con ngi. Khng th chc v Tng thm mu
trng mt ngi, ti cuc hp sau nm pht khai mc, ng g ng gt. Liu
quc phng t nc c th tin tng nhng ngi m th xc h hng?
y khng phi l li ca h. Tui tc l tui tc.
Nhng khng th chc v nhng ngi m khng cn th lc lm
vic c li cho qun i. V th ti ni rng phi tm Zakharov vic khc,
cng l a v xng ng. V ng c b nhim lm Hiu trng Hc vin
B tng tham mu. iu ny khng nhng vinh d, m cn thch hp: o
215

to cn b, ging dy. tui tc ca ng khng cn tr, y c mt i

ng gio s, gio vin, v chnh ng, mt con ngi, ti bit, hiu bit, trung
thc v trung thnh, bit ra lnh nh th no. Hnh nh s xc phm nhn
tnh mt ln na ln t l tr v lm mt kh nng hnh ng ng, nht nh
khng phi l d chu. Nhng phi hiu rng iu ny c thc hin v li
ch cng vic!
K nhim ng l nguyn soi Biriuzov, b cht khi bay cng vi on
i biu n Nam T. Zakharov c kin thc qun s cao hn Biriuzov, b
li Biriuzov - tr v nng ng hn. By gi Zakharov quay li chc v
trc y. Ti cho rng ngi ta thc hin s tp hp ny v quyn li t
nc, v ci thin ban lnh o, ci thin cng vic qun i. Than i, ng
ch Zakharov gi. Nhng v sao Konev li vo chc v y? Konev - mt
ngi c t cht thng minh c bit v tnh cch c bit. ng - l ngi
duy nht trong s ch huy qun s cao cp, dm p li bng vn bn gi
cho Stalin v v nhng bc s git ngi b bt lc cui i Stalin. Konev
tr li nhng t liu nc danh, gi cho Stalin mt bc th, trong ng
tnh vi nhng tin tc gi to m Stalin nhn c. ng cng c ngh ca
Stalin vic bt giam cc bc s l ng v thm ch xc nhn iu ny bng
th d c nhn ta nh nhng bc s ny cng cha bnh ng cho ng. iu
ny l s nhc nh tht s i vi mt ngi trung thc! Khng th cam chu
rng c th mt ngi c vn ho li ng vi li hoang tng do Stalin
tng tng ra. Sau tt c sng t, nh may khi. Chng c ti c no
c, v tt c nhng ngi ny, nhng bc s gii, c tha.
Cn Grechko? l - KVD. Ti nhiu ln n lc nng ng ta.
Konev tung tin rng Khrusev bo k Grechko, nng ng ta, ng h ng ta,
rng chnh Khrusev ngh tng Grechko danh hiu Nguyn soi Lin X
ngay sau chin tranh, v v.v... Nhng sau ny vi Grechko xy ra mt s
quay ngot ng ngc nhin. Ti thy trc mt mnh khng phi ch mt
mnh Grechko, v ti c th ni rng hng lot ngi xu thi, ng cng mt
k xu thi in hnh. ng, hi cc ngi, anh khng c chc v no, anh
khng c cng lao no, khng th dng li n con ng di tr, lch s
khng tha th iu ny. Anh ch cn tr nh sai lm ca mnh, v rng anh
khng phi l ngi lng thin trc chnh bn thn anh v dn dt nhm
nhn dn, bng cch bao che s lm quyn ca Stalin bng s tht rng nc
ta chin thng!

216

ng, nhn dn ginh c chin thng, ng ginh c chin

thng. Nhng Stalin? Stalin trong tng ca mnh, trong th gii quan hiu
bit cng vic , tt nhin, l con ngi ca ng. Nhng nhng phng
php ca ng, cch thc lm vic li da trn s git ngi, bn, y i, kho
tra ngi ta tha nhn nhng ti m h khng c. Khng th ny sinh hai
kin nh gi hot ng ca c nhn Stalin, chi tit ca n hin ra y
sau khi ng cht. Nhiu mt ca nhng hnh ng ny ng ln n v mt
o c, cn c th c to n lch s.
Chng ti t c nhng thnh tu ln trong xy dng, nn cng
nghip hng mnh, ci t nng nghip, nng cao vn ho, khoa hc, ngh
thut. xy dng cng quc hng mnh Lin X. Ngy nay chng ti khng
cn yu hn bt k nc no. Mc d cng nghip M mnh hn chng ti,
nhng qun i chng ti khng ti hn, c th bng M. Thm ch tt hn
M. iu ny s l s cnh bo nghim tc i vi tt c nhng ngi phiu
lu, cc nh qun s ca v nhng k xm lc. Nu h pht ng chin
tranh, th cuc chin tranh y s i thng vo thn h. Thm ch ti ni v
nhng ngi th ch ti chu u i vi Lin X, chng hn Ty c. So
snh vi chng ti, bt k mt nc chu u no (tr M) - ch l con s
khng. By gi khng c mt ngi u c bnh thng k c cm th Lin
X, khng th ngh ti vic xm lc chng Lin X. y l tip bc chin
thng cch mng thng Mi nm 1917.
Nhng nm u tin sau chin tranh
Nm 1944 tt c ng Ukraina c gii phng khi tay bn xm
lc Hittler v cc ng minh ca c. n ng trong tui c gi vo
Hng qun, v, khi qun ta tin ln pha trc, b xung ngi ch yu l
huy ng nhng ngi trc y nm li lnh th b ch chim. Nhng
ngi ny, a s c hiu bit v ngha v cng dn, v khng cn phi c
bit thuyt phc h i nh nhau vi c Hittler. Mt phn nhng ngi
nm li nh - ngi gi, tn tt, v v dng vi qun i, ch yu ph n,
ngay lp tc phc hi kinh t quc dn, c bit nng nghip.
Trong cng nghip, trc ht l than v luyn kim, mt phn cng
nhn v nhn vin k thut khng phi tham gia b i. Tuy nhin trong
cng nghip vn ng vin nhiu ph n, c bit nhng c gi tr. ng
thi h thch th i n . S gii thch iu ny bng hai cch: mt mt,
ch ngha yu nc v dn vn CS ng vai tr ln rng cn khi phc
217

cng nghip, rng y l s cu tot duy nht ng gi, kh nng nng cao
mc sng nhn dn. Mt khc, min ng Ukraina, s cung cp d sao
chng na cng c t chc; chng hn thc phm cho dn chng l tt hn
ti cc vng khc ca Ukraina, c bit nm 1946.
Ph trch cng nghip than l Egor Trofimovich Abakumov, mt
ngi rt am hiu vng Donbass c bit phi n ch chng ti. Lc c
mt kho hc v xy dng cc m nh, khai thc cc va trn, hoc, nh cc
th m gi n, nhng ci ui, ngha l nhng va l thin. Nhng m khng
su trong ch c gi khng by chut. hoch nh a hng trm m
nh th vo c gii ho mt phn nhng khai thc khng su v nhng hng
dc nhanh chng c lng than cn thit. V s than ny nhn c!
Cng khi phc c luyn kim, ch to my, cng nghip a phng.
S phc hi din ra vi nhp nhanh. S kin tr ca mi ngi c th ng
kinh ngc, h c s hiu bit cn thit p st ht sc sao cho thi gian
ngn nht lm hi sinh cng nghip v nng nghip. Chnh l chin tranh
kt thc, l mng Chin thng v s sung sng ca nhn dn dn dn qua
i, nhng ngi lnh ln quay v nh my, hm m, nng trng v nng
trang. S phc hi by gi din ra cn vi nhp nhanh hn. Nhng phi
qua tr ngi.
Nm 1946, hn hn ln, nng nghip Ukraina thit hi nng. Thit hi
c nhng nc cng ho khc, m ti ch ni cht t v n. Nhng Ukraina
th ti bit. n ma thu nm y, nhn thy r v ma t hi khng khip.
Ti lm tt c Stalin kp thi hiu iu ny. Cha c v ma no b iu kin
thi tit nng n nh th ny, ngoi ra, c gii ho nng nghip cn yu,
khng c my ko, nga, b do chin tranh tn ph. Khng sc ko. T
chc cng vic cng rt km; b i phc vin tham gia cng vic, nhng
vn cha quen chu ch ca mnh, ngi th v mt mt tay ngh, ngi th
hon ton khng c. Do chng ti c mt v ma rt t.
Ti khng nh r, khi chng ti t mt k hoch: mt khong
400 triu pud hoc thm ch hn. k hoch c lp ra bng ch, mc d
cc c quan bo ch cc ti liu chnh thc, n c da trn nhng s
liu khoa hc, ngha l xo b thc mt v tnh ton v ma theo sinh hc
vi tr hao mt mt ring, do tiu tn cng ca mi ngi, gia sc v trng
thu hng ho. Khi y khng xut pht ch yu l s trng ra sao, m l v
nguyn tc c th nhn c bao nhiu, bt nhn dn np a vo kho nh
218

nc. V th l bt u vic bt np Ti thy e do thm ho. Tt c s kt

thc nh th no, kh on trc c.
Khi trin khai thu mua v hon ton thy r v ma, c th t nhiu
chnh xc xc nh kh nng thu mua ng cc vo qu nh nc. lm
iu ny phi p dng tt c cc bin php c th p dng c. Nng
trang vin hiu bit phi hon thnh ngha v ca mnh v ngi ta lm tt
c ht sc mnh cung cp bnh m cho t nc. Dn Ukraina hon ton
chu kh s tnh cm nh th c trong ni chin, v c khi tp th ho, c khi
nc cng ho ny b chim ng. H hiu, t nc cn bnh m, v hiu
gi ca cho n, hiu rng khng c bnh m khng th phc hi cng
nghip. Ngoi ra, h hao mn tn nhim vi CS, di s lnh o ca ng
mang li chin thng. Nhng gii chp bu th li khc. Ti nhn mt bc
th ca Ch tch nng trang rt lm ly. Chng hn, ngn gn:
- Tha ng ch Khrusev, chng ti hon thnh k hoch thu mua la
m hon ton, giao np tt c, v by gi chng ti chng cn li mt ci
g. Chng ti tin rng cng quc v ng khng qun chng ti, v h s
gip chng ti.
Tc gi bc th, tip theo, cho rng s phn nng dn ph thuc vo
ti. Chnh lc y ti l Ch tch Hi ng Dn u Ukraina v B th th nht
BCHT CS(b) Ukraina, v ng ngh rng ti cm u cng quc
Ukraina, th ti khng qun nng dn. Ti thy ng b la. Chnh ti khng
th lm c mt ci g, vi tt c lng mong mun ca mnh, v rng, khi
bnh m giao cho im nhn ca nh nc, th ti khng c quyn phn phi
n na, cn bn thn ti cng buc phi van ni li mt lng ng cc
no y m chng ti cn. Mt cht g cho chng ti, nhng t.
Ti cng thy rng k hoch nh nc v bnh m s khng thc hin
c. Ti gp mt nhm cc nh nng hc v kinh t tnh ton. ng u
nhm l Stachenko, mt cn b gii, mt ngi trung thc. Ti ngh nu
trnh thng thn tt c cho Stalin v chng minh s tng nhng suy ngh
ca mnh vo nhng con s th Stalin s tin chng ti. V ti c c trong
mt s vn , khc phc s chng i quan liu ca b my v khiu ni
trc tip ln Stalin. Nu ti hnh ng trc, bng cch gom gp t liu v
xy dng mt cch logic nhng chng c ca mnh, th s ng n ca n
s ni ln. Lc Stalin ng h ti. Ti hy vng rng ln ny ti cng chng
minh rng chng ti l ng, v Stalin hiu rng dy khng phi l s ph
219

hoi ngm. Loi thut ng ny khng bt buc ti phi ch i Moskva,

ni lun lun c bin minh i vi s n p, v i vi s trng thu sn
phm nng trang.
By gi ti khng nh, lng bnh m ti tnh ton khi c th thu
mua lun lun bao nhiu. Hnh nh, trong th m chng ti trnh ln trn,
chng ti vit l 180 hoc hn 200 triu pud. y l, tt nhin, rt t, v rng
trc chin tranh Ukraina c mc hng nm 500 triu pud. Mi ngi bit r
rng l t nc ang cc k cn thc phm. V khng nhng i vi i
hi trong nc,: Stalin mun gip cc nc cng ho mi, v c bit Ba
Lan v ng c, nhng nc ny khng th nhc nhch nu thiu s gip
ca chng ti. Stalin thy r vic xy dng cc nc ng minh tng lai
c trong iu kin ho bnh, v c trong nhng trng hp khc. ng cng
mun khoc o tng ch huy qun s ca cc cuc hnh binh c th trong
tng lai.
Hin thi cn gii quyt nn i. Ti gi ti liu chun b cho Hi
ng B trng Lin X phi by s ngho i ca chng ti. Chng ti
mun ngi ta cho chng ti khoai ty vi s m bo t trung ng khng
nhng cho thnh ph m v cho c dn chng nng thn mt lng thc
phm v i ch t chc thc n cho nhng ngi ang b i. Ti khng
nh bao nhiu triu pud khoai ty m chng ti ngh. Nhng ti nghi ng
n thnh cng, v ti bit Stalin, s tn nhn v th l ca ng. Mi ngi c
gng thuyt phc ti:
- Chng ti tho thun rng nu ng ghi tn Stalin ln ti liu ny (tt
c nhng ti liu nh th trc ch Stalin), th Stalin thm ch khng cm n
u. Chng ti quy c vi Kosyghin (khi Kosyghin ph trch vn
ny). ng ni rng chng ny triu khoai ty c th cho chng ti.
Ti dao ng lu, nhng cui cng cng k ti liu. Khi ti liu v
Moskva, th Stalin ngh Sochi. Malenkov v Beria bit ti liu. Ti ngh
rng h quyt nh dng s vic lm mt uy tn ti trc Stalin, v thay
th bng gii quyt vn (h c th khi gii quyt cc vn mang tn
Stalin: nhiu ti liu, m Stalin khng nhn, nhng cng c pht i vi ch
k ca ng), h gi ti liu ca chng ti cho Stalin Sochi. Stalin gi cho
ti mt bc in li l th l, tho m ni rng ti l ngi a nghi: ti vit
th, trong ti chng minh rng Ukraina khng th thc hin c thu
mua, v ti ngh s lng ln khoai ty nui sng mi ngi. Bc in
220

ny lm cho ti cht ing. Ti hiu thm ho treo l lng khng nhng trn
u ti, m cn trn u nhn dn Ukraina, trn u nc cng ho: nn i
khng trnh khi v chng bao lu na bt u.
Stalin t Sochi quay v Moskva, v ti t Kiev n Moskva. Ti d
nhn qut mng, ch c th nh th thi. Ti cng sn sng tt c, thm
ch b lit vo hng ng k th nhn dn. Lc vic ny c lm ch trong
nhy mt - ch kp chp mt, l ca khp li, v anh c mt Lubianka5.
Mc d ti tin nhng ti liu m ti gi, phn nh tnh th thc ca s
vic v Ukraina cn c gip , nhng ch c th m Stalin ni cn gin.
Chng ti khng nhn c mt ci g c t trung ng. Nn i ko n,
c tn hiu cho thy c ngi cht i. y bt u c chuyn n tht
ngi. Ngi ta bo co ti rng h tm thy u v bn chn ngi di cu
Vasinkov (mt thnh ph nh ca Kiev), ngha l xc thnh n. Sau
trng hp nh th cng thng xuyn xy ra.
Kirichenko (khi l b th th nht tnh u Odessa) k rng khi ng
n kim tra mt nng trang, nh mi ngi qua ma ng, h k cho ng
nghe ng ti gp mt n nng trang vin. ng ni:
- Ti gp mt cnh kinh khng. Ti thy ngi ph n ny ang ct
xc a con ca mnh, khng phi thng b, m l mt con b, v b ta lm
bm: Th l ngi ta n ht con b Maneska ri, cn by gi n Vaneska.
Cn thi gian.
Ngi ph n ny b lon c v i v x tht nhng a con ca
mnh. Anh c th hnh dung c iu ny khng?
Ti bo co tt c iu ny cho Stalin, nhng ng tr li trong s cn
gin d:
- nhu nhc! Ngi ta la ng, c tnh bo co lm mi lng
v che du ngun d tr.
C th Stalin nhn c nhng bng chng khc, lc ng mi tin
hn? Ti khng bit. Ti bit rng ng nhn nhn ti dng nh ti b ng
theo nh hng a phng Ukraina, rng ti b p lc v ti cht na thnh
ngi dn tc ch ngha, khng xng ng s tin cy. Vi thng bo ca ti,
Stalin bt u c quan h thn trng thy r. Nhng nhng bng chng khc
t u n tay ng? Bo co nhng chng c y cho l nhng nhn vin
Cheka hoc nhng thanh tra ca BCHT CS(b), nhng ngi ny i khp
mi vng. Nhng thng tin ng nh th c th lt n tai Stalin, nhng
221

thng thng ngi ta rt s a n v m i khng chm trn, khng

phi chu trn, v rng Stalin phn ng rt khc nghit. Stalin cho rng tt c
mi ngi di trng ng u thnh vng. Nh Sevchenko vit: T
ngi Moldavi n ngi Phn Lan tt c mi ting ni, mi ngi u
ngm ming, thnh vng.
Ch c iu Sevchenko vit thi gian Nicolai I, con by gi Iosif I.
Stalin t vn cn triu tp Plenum BCHT ng bn v nng
nghip. Qu l ti khng nh, bao nhiu nm khng t chc Plenum. C l,
t nm 1938 khi bn ci vn u tranh vi k th nhn dn, cn sau c
s thi qu trong cuc u tranh ny. Stalin khi ng vai tr cao thng
chng s thi qu, do chnh ng t chc. Nh vy, cui cng by gi ng t
vn Plenum v vic y mnh nng nghip. Bt u bn ci xem trao cho
ai lm bo co. Ti cuc hp B chnh tr, Stalin lp lun c to thnh ting:
- Ai lm bo co?
Khi ph trch nng nghip l Malenkov.
- Malenkov? ng ph trch vic ny. ng lm bo co nh th no,
nu thm ch khng bit c t ng v nng nghip?
Vic ny lin quan n Malenkov. Hon ton ng. L lng ch
Stalin bit Malenkov nh th, m cn trao cho ng ta ph trch nng nghip.
iu ny ti t lu. Tr li kh. Stalin, mi th u c th...
Bng nhin ng ni vi ti:
- ng s lm bo co.
Ti khip s vic u nhim ny:
- ng ch Stalin, xin ng trao cho ti, ti xin ng.
- V sao?
- Ti c th lm bo co v Ukraina, v ti bit n. Nhng ti khng
bit Lin bang Nga. V Siberi ni chung ti khng hiu, ti cha bao gi
v cha lm vic ny. Ni ring, trc Ukraina ti ni chung cha bao
gi ph trch nng nghip, bn thn ti l cng nhn, ch quan tm nhiu n
cng nghip, cng c ph trch kinh t cng cng Moskva. Nhng Trung
? ng l ti cha bao gi thy bng mc nh th no.
Stalin ni:
222

- Khng, ng s lm bo co.
- Khng u, ng ch Stalin, ti thit tha ngh ng, tha cho ti. Ti
khng mun lm phin BCHT, khng mun t mnh vo tnh th ngc
nghch dy vo vic lm bo co vn m ti c bit khng bit. Xin trnh
by Plenum l ti khng th.
Stalin li ngh:
- Thi, c, trao cho Andreev.
Andreev c thi ph trch nng nghip v t ph trong ng l ngi
am hiu nng thn. So vi cc u vin khc B chnh tr, ng, tt nhin, bit
nng nghip tt hn, mc d ti khng ng gi cao kin thc ca ng. ng
l ngi tng i kh khan v l ngi hnh thc, thng s dng cc t
trnh v lm cc thng bo ca mnh trn c s t trnh ca nhng khc am
hiu nng nghip. Trong mi trng hp, ti hi lng ti thot c th b.
V Andrey Andreev chc chn l ngi bo co BCHT ti Plenum. Lc
ng l u vin B chnh tr v b th BCHT. Cn c thm mt U ban v
nng nghip - chng cho gia BCHT v Hi ng B trng Lin X.
Andreev l Ch tch hoc u vin ng u U ban. Ngi thay th ny l do
Stalin c, nhng ti khng bit ng l b buc phi lm v vai tr ca ng
c kt lun c th.
Sau mt thi gian, khai mc Plenum. Andrey Andreev lm xong bo
co. Bo co u ra y, hng li r rng, c logic, nh ng thng lm.
Plenum tin hnh gian Sverlov, Kreml, on Ch tch nh ch c cc u
vin B chnh tr ngi. Ti ngi cnh Stalin v thy, ng chm ch nghe.
Tuyn b ngh. Chng ti chy a vo phng ngh ni cc u vin on ch
tch ung tr. C ln li n tra, cng trao i nhng suy ngh. Ngi , chng
ti nhm nhi tr, v Stalin hi ti:
- Anh c kin g v bn bo co?
Ti ni:
- Ngi bo co lm sng t tt c cc vn .
- Nhng ng ngi hon ton bng quan. Ti quan st ng.
- Nu ng mun ti ni ht s tht ch ng, th, theo ti, trong bo
co cn nu ra nhng vn khc. C ng chm n tt c nhng khun
so.
223

Stalin ni khng:
- Th m ng t chi bo co, cn by gi th li ch trch.
Ti thy Stalin khng hi lng v ti.
Kt thc bo co. Nhiu ngi pht biu tranh lun, ti cng th.
Hon ton ti khng nh, ti cp cc vn ti g, trc tin, ti ni
cng vic phc hi kinh t Ukraina. Ti ni ch c v im ny thi. Lc
ti coi quan trng nht l vn c gii ho v ht ging. Khi lut iu
rn u tin ca nng trang vin c hiu lc: u tin thc hin ngha v
cung cp cho nh nc, sau ht ging v qu, sau - phn b theo lao
ng. Ti cho rng cn hu b iu rn ny do Stalin ngh ra, v trc tin
phi ht ging. Di ch c, nng dn c th, th cht, khng n ht
ging, v rng y l tng lai, y l cuc sng. Chng ti thu nhng ht
ging ny ca nng dn, sau bt buc a cho h gieo ht? Nhng cng
khng bit, ht ging ny l ht loi g, mc u, chng mc no h quen
th nhng.
Li pht biu ca ti lm Stalin ni gin. Mt U ban c bit c
thnh lp do Andrey Andreevlm Ch tch, nhng ti cng trong hi ng
ny. Nhng cn thm mt m my en nng n treo trn u ti sau li pht
biu ca Malssev, mt cn b dy dn kinh nghim, qu l mt ngi hiu r
nng nghip Ural. ng lnh o o tuyt vi kinh t ca mnh, k rng cng
vic h ra sao v ng thu hoch lu m v xun tt nh th no. Ngay khi
ng ni v lu m v xun, ti lp tc cm thy c ging vo ch au ca ti.
Ti bit rng Stalin, khng sp xp, li ra vn lu m v xun v qung
n vo mt ti. Ti pht biu chng vic gieo lu m v xun theo mt trt t
nht nh, n sn lng thp ti Ukraina, c bit min nam, mc d mt
s nng trang, n thu c cng khng ti. V th ti cho rng c cho mt
s nng trang no c th gieo n, nhng khng ghi nht thit ghi vo quyt
nh rng mi ng trang cn phi trong phn trm xc nh gieo lu m v
xun: chnh c ln thm ch ht ging khng mc. Stalin khng bit iu ny
v khng mun bit. Mc d trc chin tranh ti c ln bo co ng v lu
m v xun, v khi ng ng vi ti, sau c chp nhn quyt nh
khng nht thit tt c nng trang Ukraina gieo lu m v xun.
Ngay khi tuyn b ngh v chng ti i vo phng ngh, Stalin cu v
c c ni vo mt ti:
- nghe, Malssev ni g cha?
224

- ng, ng ch Stalin, nhng ng ta ni v ni Ural. Nu ti

Ukraina, cy lng thc c sn lng cao nht- la m thu, th vng Ural
hon ton khng gieo c n, m Ural ch gieo c lu m v xun. H
nghin cu n, bit gieo trng n v nhn c v ma tt. ng v iu
ny khng phi tt c l kinh t. Malssev - y l th c, vin s trong cng
vic ca mnh.
- Khng, khng, nu v xun cho thu hoch nh vy, th ch ng
- v Stalin ging vo bng ti - t en dy nh th, th v ma cn phi tt
hn. Phi vit vo ngh quyt.
Ti ni:
- Nu vit, th c vit rng ti phn i. Mi ngi tt c u bit ti
chng lu m v xun. Nhng nu cc ng c coi nh th, th khi hy vit
c Bc Kavkaz v tnh Rostov. H cng cng tnh th ging chng ti.
- Khng, chng ti vit ch cho ng thi!
Dng nh, ti cn phi ny ra sng kin ngi khc cng i theo
ti. U ban ni trn lm vic, khi bn ci vn ny, ti cng chp nhn
tham gia, nhng khng i n cui. Plenum kt thc, tt c v a phng
mnh, v ti cng phi ra v. K ngh quyt ny ch c Malenkov v
Andreev.
Khi ti ra v, th U ban t vn cn bi b quyt nh v iu rn
u tin ca nng trang vin, v ngh qu ht ging cho gieo song song
ng cc nh nc mt t l nht nh. Tt nhin c s nhng b t pha
ti. Nhng ti cho rng thm ch cng c ch ni chung khng ci g cn ti
c. Tt c theo phn trn ht ca v nh nc, v qu ht. Ti ra v. Sau vi
ngy Malenkov gi cho ti v ni:
- Ngh quyt xong. ngh ca anh v th t gieo qu ht nng
trang v nong trng trong ngh quyt khng c, chng ti s bo co Stalin.
Anh ngh sao, bo co ngh ca anh ring bit hay hon ton khng ni g
cho ng y?
R rng y l vn khiu khch. Mi ngi k c bit rng ti a
vn ny ra U ban, u tranh v n, cn by gi, khi t vn , c bo
co cho Stalin hay khng, nu nh ti ni khng bo co, t ra ti nht gan.
Ti ni:

225

- Khng, ng ch Malenkov. Ti ngh trnh ng ch cho Stalin

quan im ca ti.
- c!
H trnh ln. T cuc gi mi v Malenkov, ti bit Stalin rt bc
mnh v khng chp nhn ngh ca ti. Stalin ni khng tht s, khi bit
v iu ny. Sau Plenum, Stalin t vn phi gip Ukraina:
- Phi cng c Khrusev, gip ng ta. Ukraina th tiu iu, m y
l mt nc cng ho ln v c gi tr t nc.
ng nghing hng no?
- Ti cho rng phi c Kaganovich n , gip Khrusev. ng ngh
th no? - ng hi, khi ni chuyn vi ti.
Ti tr li:
- Kaganovich tng l b th BCHT CS(b) Ukraina, bit Ukraina.
Tt nhin Ukraina - y l mt t nc khng nhng cho hai ngi m
cn cho c hng chc ngi.
- c, c n Kaganovich v Patolichev.
Patolichev c thi b th BCHT CS ton Nga (b). Ti tr li:
- Xin c vic, tt thi.
V ghi nh th. Stalin ngh tch i chc Ch tch Hi ng B
trng Ukraina v B th th nht BCHT CS(b) Ukraina. C thi ngi
ta hp nht nhng chc v ny, nhng khi ti chng minh khng cn lm
iu ny. iu c lm ti Ukraina v Belorussia. Ti khng bit cc
nc cng ho khc c th khng. Stalin ngh:
- Khrusev s l Ch tch Hi ng B trng Ukraina, cn
Kaganovich - B th th nht BCHT. Patolichev s b th BCHT v nng
nghip.
Ti li ni:
- Tt.
Chng ti hp Plenum ti Ukraina. Plenum chun y s b nhim, mi
ngi ngi ti ch ca mnh v ph trch cng vic ca mnh.
- Trc ht - ti ni vi Kaganovich v Patolichev, chng ti phi
chun b trng trt. Chng ti khng cn ht. Ngoi ra, chng ti phi nhn
226

mt ci g nui dn: h ang cht i, xut hin vic n tht ngi.

Khng th ni trng trt th no, nu chng ti khng t chc thc phm x
hi. Cha chc by gi chng ti nhn c lng ng cc, cho vay, nui
dn h khng cht i. Ri c ht ging cng phi nhn.
Chng ti t vn trc Moskva. m bo v ma nm 1947 v
t ht ging nm 1948, phi cp tc nhn c ht ging. Nu chng ti
khng nhn ht ging, chng ti khng lm c g c, v rng ngi ta
ch i mi th t nng thn theo iu rn u tin do Stalin ngh ra.
Chng ti mt ln na yu cu Stalin v nhn mt lng ht v thc
phm. Tri sang thng hai. Lc y min nam bt u lc c gieo ht,
trong thng ba nhiu nng trang pha nam gieo la m. Th l thng ba, ng
ra chng ti phi chun b gieo i tr min nam, con tnh Kiev kt thc
gieo ht vo thng t. Ti ni vi Kaganovich:
- Hy ngh ci g lm ch.
ng ni:
- Phi i khp Ukraina.
Ti tr li:
- Phi, nhng iu ny by gi khng phi l chnh. trc y anh
khng Ukraina, m gi li i, nhng ti nm li Kiev. By gi khng quan
trng khng phi l ti i hoc ti s u trong mt, hai, ba hoc nm
nng trang. iu ny khng c gi tr g ht. Ngi ta chuyn X ht ging
bng tu ho, ht chng t cc tnh, cn t tnh ht v nng trang - y mi
l iu chnh, m thnh cng trng trt ph thuc vo.
Chng ti cng tho thun nh th. Kaganovich i n tnh Poltava,
ti nm li Kieviu phi qua in thoi - thc y ht ging v chuyn
ch, lin quan vi s m bo trng trt: ph tng, nhin liu v du bi
trn.
Kaganovich, khi i thm nng trang, tin rng chc v ca ng B th
th nht bt buc vi nhiu ngi: tnh th rt nng n, nhiu nng trang
vin lm n lng chng, khng c kh nng lm vic, kit qu sc lc v i.
Sau ng chia x vi ti n tng v mt nng trang v Ch tch nng
trang ny Moginichenko.

227

- ng l ngi th no, ti khng hiu. Nghit ng, kin tr. C l ng

ta s c v ma. Khi ti ra ng, mi ngi ang cy rung Ti nhn thy
rng t cy t qu v ni:
- Sao cc anh cy t th?
Cn phi bit Kaganovich hiu khi ng ni: nt n Ch tch nng
trang. Nhng ng ch tch, ngi hiu bit cng vic ca mnh, tr li:
- B cng phi n, ngi cng phi n.
- By gi anh cy t, ri mai sau anh xin bnh m ca nh nc?
- Ti , khng bao gi, ng ch Kaganovich, ti khng xin bnh m
ca nh nc. Chnh ti cho nh nc bnh m.
T trc ti ngh Kaganovich:
- Anh n lng, i cng vi Koval. L nh nng hc, ng ta bit r
nng nghip, v v th anh ngh ng vo hi ng, ng ta s by cho anh.
y l ngi bit cng vic ca mnh.
Koval lc l B trng rung t CHXHCN Ukraina. V Koval
nhn thy, nh chng ti, nh B th th nht, v ai nh? Ch tch nng
trang. ng ni vi tay ch tch:
- ng ni g th, ng ch Mogininchenko? Ti - nh nng hc, B
trng rung t Ukraina, v ti cho rng anh cy ba khng ng.
Mogininchenko ng nhn ng v tr li:
- Th ra ng l nh nng hc v B trng? Ti, , v ti
s gieo.
V cn li s tin tng ca mnh. Sau mt nm ti i n v lm
quen vi ng v nng trang xem. Dng, con ngi ny qu l bit vic ca
mnh. Ti nhn thy nng trang giu c, khng nhng khng cn tn n thu,
m ch na nm trc cn giao np trc cho nh nc tt c thc phm
nng nghip.
Kaganovich lo ngi ci g? Kaganovich ni:
- Ti s qu l ng ta s c mt v ma tt theo vic cy ba nh.
Vn l ch Kaganovich nhng tay vo cuc u tranh chng cy
nh. ng lc ang tin hnh ng nhng bn n ca to n chng li
dng c bukker i vi lp t cy trn mt t trng. Ngi ta hu b v
228

tiu dit nhng ngi ng h cy t bng bukker. Nhng bng nhin

Kaganovich bt gp cy nh. Chng li lut php! Nhn th ni thm, c thi
gian tnh Saratov pht trin thuyt cy bukker, v c gio s b thit hi v
n, b kt n nghim khc.
Th l mt ln na bt u nhng hot ng chung ca chng ti vi
Kaganovich, by gi chnh ti Ukraina. ng tm kh nng no y th
hin mnh v quyt nh rng cn tri hn rng Ukraina vt mc k hoch
v tng sn phm cng nghip, c bit cng nghip a phng. Khi U ban
k hoch CHXHCN Ukraina ngh nhng con s, ti nhn chng trc (v
l Ch tch Hi ng B trng) v a ra ti phin hp B chnh tr
BCHT CS(b) Ukraina. Kaganovich ti phin hp lun nhn vo nhng
con s, ri nhn ti xem ti c ng vi ng khng? Ti ni:
- Lazar Moiseevich, c th chp nhn nhng con s ny, c th.
- Khng, anh xem i, tng trng nh th no! - y khng phi l
mc tng trng hng nm trong iu kin bnh thng, cn k hoch hng
nm phc hi cng nghip v tng trng sn xut sn phm trn c s ny.
V th iu ny l hi mnh. Nm qua chng ti thm phn trm th ny.
Nhng thay vic tng con s, ng ng chp nhn n, hoc s,
nhng con s y m bo ng khng b : ng khng mun nhn k hoch,
m s khng c hon thnh, m mun k hoch thp hn thc hin vt
mc n. D nht l nht nhng con s h thp vo k hoch, cn sau
ht ln rng k hoch khng nhng c hon thnh, m cn hon thnh
vt mc. ng tic, iu ny l cch lm g rt ph bin hot ng trong
kinh t chng ti. Ti ngh rng by gi cch ny c s dng tng i
rng ri.
Ti khng gp may: khi ti b cm v b vim thn kinh to chn,
nm th xy, cht vt sng st. iu ny mc no y gip Kaganovich
nhn kh nng quay v nhng hot ng ca mnh khng cn do d, v rng
ti d sao chng na lin quan vi ng v ng buc phi coi trng ti. Nhng
ng qu trn, ng thi t cho mnh c php tc tn. ng tc tn. ng
x s chng hn i vi Patolichev n ni, ng ny n gp ti, khi ti cn
nm trn ging, khng lu, sau cuc khng hong, v than vn:
- Ti khng th! Ti khng bit ra sao na.
Sau ng khng km c v vit mt bc th cho Stalin yu cu
rt ng khi cng vic ti Ukraina, v rng ng khng th sng bn cnh
229

Kaganovich. Ngi ta c ng, c l, v cng tc Rostov. Patolichev ra i t

Ukraina.
Sc kho ca ti hi phc. Ti vn cn nm, c l, hai thng, hoc
hn, v quay v cng vic. Tuy nhin v ti c nhng quan h rt xu vi
Kaganovich, thc cht nhng quan h khng chu ni. ng trin khai nhng
hot ng in cung theo hai hng: chng nhng ngi dn tc ch ngha
Ukraina v chng ngi Do Thi. Chnh ng l ngi ngi Do Thi, v
chng ngi Do Thi? C th l, ng c hng chng nhng ngi Do Thi
c quan h hu ngh vi ti? Nhanh chng, ng nh th. Lm vic ch
chng ti, ni ring, Trokunov ch bt mt t bo. Kaganovich cch chc
Trokunov. ng khng nhng khinh r Trokunov, m cn tht s nho bng
ng. Trokunov l mt ngi trung thc, trong thi gian chin tranh ch bt
mt t bo mt trn, v trong cuc thi cc bo mt trn ngi ta tha nhn
bo ng hay hn. Ti nh Trokunov, cn v Yuzovk, khi ti hc khoa lao
ng, Yuzovk cng lm vic bo. Hnh nh, thm ch ti bo m cho ng,
khi ng vo ng.
Ci g quan h vi nhng ngi dn tc ch ngha, , khi ti ng
dy c sau trn m, nhng li phn nn ca nhiu ngi v ti ngay lp
tc n. N ng chm n cc vn tnh cch chnh tr, v ti l Ch tch
Hi ng B trng thc t khng quan tm n. Cc vn ny nm thm
quyn ban lnh o ng nc cng ho. BCHT chng ti xem xt chng,
i lc s vic n c ti, nhng ch yu h c quyt nh Ban th k
BCHT, m s lm vic ca n ti chp nhn khng tham gia. Ti phin
hp B chnh tr BCHT CS(b) Ukraina cc vn ny t khi t ra. Tuy
nhin tt c nhng g ti c th lm, gim p lc ca Kaganovich i vi
nhng ngi gi danh dn tc ch ngha, ti lm.
Mt lot ti liu ca Kaganovich gi cho Stalin v nhng cu hi c
vn .
Cui cng, c mt ln Stalin gi ti:
- Ti sao Kaganovich gi cho ti nhng ti liu, cn ng li khng k
nhng ti liu ny?
- Tha ng ch Stalin, Kaganovich - b th nc cng ho BCHT,
v ng ta vit cho cho ng vi t cch Tng b th BCHT. V th khng
cn ch k ca ti.
230

- iu ny khng ng. Ti ni vi ng ni rng chng ti s khng

nhn mt bc th no na nu thiu ch k ca ng.
Ngay khi Stalin t ng ni, Kaganovich gi cho ti:
- Stalin gi anh?
- Vng.
- ng ni g vi anh?
- , iu l by gi chng ti hai ngi cn phi k nhng ti liu gi
v Moskva.
Kaganovich thm ch khng hi, Stalin cn ni g thm na khng:
chng ti hiu nhau ch na li. Tuy nhin hu nh chng c ti liu no a
n ti k, v rng dng ti liu ny kh kit: Kaganovich bit rng cc ti
liu ca ng khng i no ti k. Nhng ti liu m ng a ti, hoc coi
nh xong, hoc ti t chi k, v chng khng i u tip.
i vi c nhn ti, kt lun ch yu l ch Stalin quay li tn
nhim ti. Chung in thoi ca ng i vi ti l tn hiu tng ng. iu
ny ci thin tnh trng tinh thn ca ti: ti khi phc hon ton quyn lc
khng nhng v chc danh u vin B chnh tr BCHT CS ton Nga (b).
i vi k hoch: k hoch thu mua la m chng ti hon thnh,
c khong 400 triu pud ng cc. V ma trong thi gian y l khng ti.
S tht k hoch cng khng ln, nhng chnh l kinh t nc cng ho b
chin tranh ph hu. V th trn bnh din chung ca nng nghip Lin X
sau chin tranh, y l nhng con s tt.
Ma thu 1947, Stalin gi ti v Kaganovich v gp ng. Trc , khi
chng ti hon thnh k hoch, chng ti ngh ng tip chng ti Sochi,
ni ng ngh. Chng ti bay n ch ng. Cn by gi, khi Stalin quay v
Moskva, chnh ng gi chng ti v t vn Kaganovich khng lm g
lm ti Ukraina, phi rt ng ta v Moskva. Nh th, ti phc hi v l B
th th nht BCHT CS(b) Ukraina. Ti, tt nhin, vui v vi lng nhit
thnh ln nhn cng vic quen. Cng vic chng ti tin hnh tt. Nng
nghip ti Ukraina khi phc nhanh mt cch ng k so vi cc ch khc, b
chin tranh tn ph. Chng ti thi ua vi Belorussia. Ukraina vt
Belorussia trong mi quan h. Tt nhin Belorussia b ph hu nng n. V
tt c nhng s tht ny nng gi tr cng vi uy tn ca ban lnh o
Ukraina. Ti hi lng.
231

Nm 1949 - nm cui cng ca ti ti Ukraina. Stalin gi ti v

Moskva, v ni rng ti ln th hai quay v cng tc ti th ton Lin
bang. Nhn quanh, ti nhn thy nhn dn Ukraina i vi ti rt tt. Ti m
lng. Ti nh nhng nm qua . l thi k rt xng ng, nhng
th v v rng em li s tho mn: pht trin nhanh, tng trng c nng
nghip, v cng nghip ca nc cng ho. Stalin khng t ln trao cho ti
lm bo co v Ukraina, c bit v cc vn tin b sn xut tht, cn sau
cho nhng bo co ny cng b trn bo S Tht, , theo li ng, nhng
ngi khc cng lm nhng g m chng ti chng ti lm ti Ukraina. V
li, ti cha nh gi vai tr c nhn. Ton nc cng ho lao ng cng
thng.
Ti bit Ukraina khng ti. V trc y ti coi v by gi ti
cng coi rng so snh vi nhng nc nc cng ho khc, th Ukraina c
mc pht trin pht trin nng nghip cao v rung t trng trt tng si
cao. Ti khng bit, tht ra, nh gi nh th no trng bng Trung . So
snh Ukraina vi cc nc cng ho khc (khng k cc nc Bantic, v rng
cc nc Bantic mi vo trong thnh phn Lin X cha lu), ti ni rng
Lin bang Nga, Belorussia v nhng nc cng ho khc thua Ukraina. iu
, hnh nh tng c trong lch s. Lin bang Nga tch ri pha tt nht
Kuban: cng c t tt v trng trt cao, ch bin nng sn. Thnh cng
CHXHCN Ukraina ti ghi nhn tt c nhn dn Ukraina.
By gi ti khng ph bin tip tc cc ch nu, nhng iu
ny v nguyn tc rt d chng minh. Ti l ngi Nga v ti khng mun
pht ngi Nga, n gin xc nhn rng ti Ukraina rung t trng trn
nhiu hn. By gi ang din ra s bnh chun, khp mi ch a ra s tng
cng mnh m nng cao rung t, tn km nhiu tin hn. K thut
mi, phn bn v c, tt c nhng nguyn t khc m mc sn xut nng
nghip ph thuc vo n, b tng chi ph, m lm thng bng t trng trt
nc cng ho v nng n ln hng nmcao hn v cao hn m bo hon
ton nhu cu ca nhn dn trong cc sn phm nng nghip.
Li v Moskva
L do triu hi ti t Ukraina v Moskva nm 1949 - theo ti, l kt
qu s bun phin no y trong u c Stalin. Ti lc y Lvov. Nhng
ngi dn tc ch ngha Ukraina git nh vn quc t Galana, cn ti ch to
hi ngh sinh vin i hc lm nghip. Ngi sinh vin, git Galana, ang
232

hc trong trng i hc ny, v th ti quyt nh ni chuyn vi ng mn

ca n.
Bng nhin Malenkov gi ti ni l Stalin mun ti tc tc v
Moskva.
- Ngay c ?
- Ngay! Sng mai bay.
Hm sau ti c mt Moskva. Stalin gp ti rt nim n.
- Ch, anh nh ngi lu ti Ukraina y ? anh b bin thnh
nng dn Ukraina mt. Gi l lc anh quay v Moskva.
Ri ng bt u k:
- Chng ti cho rng anh li phi gi chc B th th nht U ban
ng b Moskva. y cng vic iu hnh rt km - Leningad, chng ta
tin hnh bt giam ngi mu phn. C c mu phn Moskva. Chng ti
mun Moskva l ch da BCHT ng, v th anh lm vic y hu ch
hn. Anh tr thnh b th lp tc ng u Moskva v BCHT ng.
Ti, tt nhin, t ho v s tn nhim. Ti ni rt hi lng v Moskva,
v rng cng vic trc y ca ti ti th , 11 nm trc y. Ti cho
rng thi hn cgr ti Ukraina hon ton t t v chuyn i s c ch cho ti.
Khi ti t ch Stalin v nh, Vasilevski v Korheychuk, ang
Moskva, r vo ch ti. Ti k cho h cuc ni chuyn va xong. Vanda
Lvovna khc, ng l khc rng ln. Ti cha tng bao gi thy b trong
trng thi ny. B khc:
- Anh va t Ukraina v phi khng? y th no?
Ngi ph n Ba lan than khc v s kin mt ngi Nga t Ukraina
v! Hi k quc. Hnh nh iu ny c gii thch ti c quan h rt tt,
hu ngh vi b. Ti rt knh trng n. l ph n tuyt vi, mt n cng
sn tuyt vi. V b cng knh trng ti. Ti khng che giu nt ny, c th
t cht ho danh, hon ton, th v i vi ti. Nhng s kin qua ni bt
trong tr nh ti, v ti quyt nh ni ht vi b.
Theo kiu cch Stalin, ng gii quyt: trong s vic xc nhn iu
khng may cng vic Moskva, ng trao cho ti mt ti liu:
- y, lm quen i, cn sau chng ti s ni chuyn.
233

Ti khng c y - y l mt ti liu dy - v t n vo ti ti.

Hm sau ti c qua. T ra l mt t co nc danh mc d c k tn,
nhng l nc danh theo tnh cht ca n. By gi ti khng nh nhng ch
k y l ca ai. Th v rng Moskva c mt nhm ngi mu phn chng
BCHT v Chnh ph x vit, m cm u nhm ny l b th Thnh u
Moskva v BCHT ng - Popop. Thm na cn ch ra ai tham gia vo
nhm: cc b th ng u khu vc, Ch tch khu vc, gim c cc nh my,
cc k s. Ti lp tc cm thy ngi vit th ny c ngh in r, k
u cng. Ti cho ti liu vo t v quyt nh khng ni cho Stalin v n
mt thi gian no y, cho l cng nhiu thi gian khng ng n cuc
ni chuyn nh th, cng tt hn.
Khi ti v Ukraina lm giy t chuyn v Moskva, Stalin ni vi
ti:
- Anh nh v quay v Moskva dp ti 70 tui? (ngha l vo thng
12).
- Chc chn, ti s v, by gi ti s t chc Plenum BCHT CS(b)
Ukraina, bu ban lnh o mi, v ti quay v.
Trc , ti tho thun vi ng l ti s gii thiu B th th nht
BCHT Melnikov. Stalin ng , mc d cng khng bit ng ta: v Stalin
tin ti. Ti i n v Moskva trc ngy sinh nht ca ng, 21 thng 12.
Chng ti lm l k nin v lnh t 70 tui, ti c bu b th tnh u v
thnh ph Moskva v nhn cng tc.
Chng bao lu sau, Stalin hi ti:
- Ti a cho ng ti liu. ng lm quen vi n cha? - V ng
nhn ti chm ch.
- Ti lm quen.
- Thy th no?
Stalin c thi quen nh th ny: nhn vo mnh, sau hch mi ln
trn:
- Th no?
Ti tr li:
- Mt thng v li no y vit hoc in r.
- Nh th no?
234

ng rt khng rt hi lng, khi ngi ta khng tin vo cc ti liu

kiu nh th.
- Tha ng ch Stalin, ti hon ton tin tng rng ti liu a
khng c mt t no chung vi hot ng. C nhn ti bit nhiu ngi, m
c gi l nhng ngi mu phn. y l nhng ngi lng thin nht.
Ngoi ra, ti hon ton tin rng Popop cng khng phi l ngi mu phn.
ng khng khn ngoan gi mnh. ng l ng ta t ra khng chc v
cao c. Nhng ng ta khng phi l ngi mu phn, m l mt ngi
trung thc, iu ny ti v ang khng nghi ng. Nhng nu nh thm ch
ng tr thnh ngi mu phn, th nhng ngi, nh vit trong ti liu,
tham gia vo nhm mu phn ca ng, bn thn ti khng bit h c to
dng vi ng.
Hnh nh ging t tin ca ti nh hng n Stalin:
- ng cho rng ti liu ny khng ng lu ?
- Hon ton ng, tha ng ch Stalin, khng ng. Theo ti, y
c s khiu khch hoc in r.
Stalin chi ra, v tt c kt thc. Anh hy t hnh dung: nu nh
mun ly lng Stalin, mun tri hn v chim c s tn nhim ca ng,
iu ny rt d lm. Ch cn ni:
- ng, ng ch Stalin, y l mt ti liu nghim tc, phi c
phn x v c bin php.
Kh vi li pht biu t pha ti, v by gi Stalin ra lnh bt
Popop v nhm ca ng.
H, tt nhin b hi cung hiu r, nhm mu phn Moskva,
nhng ti tr thnh mt ngi c th, ngi ta t thm rng rng dng nh,
ng n, ng nhn, lp tc khm ph v lm tht bi ngi mu phn. Tht l
tin! Con trong thc t ngi ta xy ra nhng ngi khc Leningad.
Ti bt u cng tc Moskva. Nhng ngi ta bit rng ln ny
Stalin cha vo Popop, m ng xem l ngi mu phn, v ng cha yn tm
chng no cha nh c Popop. Chng ti trnh vi Malenkov, v ti
ngh:
- a Popop ra khi Moskva, chn cho ng ta mt chc v tt.

235

Chng ti lm nh th, c ng i, vi mt khong thi gian m,

lm gim c mt nh my ln Kuibysev. Stalin i lc nh li:
- Popop u nh?
tng c lc, Popop l ngi c Stalin qu. Ti tr li:
- Kuibysev.
V Stalin yn tm. Hnh nh Stalin ngh:
- Liu Khrusev c lm khng, ngi mu phn ny khng cn gn,
v liu ng khng tip tc nhng hot ng ca mnh ti th ?
Stalin khng bao gi tho hip vi iu ny nhng khi bit r l
Popop cch xa, th ng yn tm.
Sau ny ngi ta chuyn cho ti v s cm tc ca Popop chng ti.
ng cht ng, kt ti ng ci gi? ng khng hiu rng ng khng cn chi
ti, m ngc li. Nu nh khng phi l ti, th ng cht, v rng Stalin
chun b lm iu ny. v chnh Stalin gi ti nhn ti liu chng
Popop v tin vo ti liu ny. Ti cu Popop, nhng c tnh hung mt
ngi khng hiu v khng hi lng bi vn g , th ngi ta quay lng
v ngi bo v mnh. Nhng chnh khi ti cng liu. Nu Stalin khng
tin ti, c th ng ngh rng v ti cng tham gia vo m mu cng vi
Popop.
Sau chin tranh chng ti dn dn quay li ci xay tht nm 1937,
quay tr v nhng phng php lm vic thi y.
Khi ti tr thnh b th BCHT CS ton Nga (b) v thnh u
Moskva, th Kuznesov-Leningradski (gia chng ti vi nhau, gi ng ta nh
th) b bt. Trin khai sn lng nhng ngi Leningrad. T chc ng
Leningrad b cng kch. Stalin, ni rng ti cn phi v Moskva, khi ti
c c n Leningad khm ph v mu phn. Stalin ni chung cho rng
Lenigrad - thnh ph c m mu lm phn.
Khi nhiu ngi tnh Gorky c a v Moskva. Ch tch Hi
ng B trng Lin bang Nga (by gi ti khng nh h tn ca ng) cng
t Gorky. Ti ngh rng Zdanov, ngi nhiu nm cng tc v hiu bit
cn b a phng, a h v. ng ch tch l ngi tt, ti thch ng: tr,
y sinh lc, c suy ngh ring, trin vng. Nhng cng b bt. V khng
nhng ng, nhiu ngi cng b bt. Ti nhiu nm khng cng tc
Moskva v v th khng bit nhng ngi trong s b bt. t nhiu bit
236

Kuznesov. Ngi bit r Voznesenski. Voznesenski vn cn cha b bt, khi

ti v Moskva, nhng ng cng c chuyn khi chc v trc y.
ng i li, khng c cng vic v ch i iu ny kt thc ra sao v ngi
ta mang n cho ng ci g ngy hm sau.
Stalin trc y quan h rt tt vi Voznesenski, rt tn nhim v knh
trng ng. ng v vi c Kosyghin, v Kuznesov, vi tt c b ba ny. Lc
cho rng b ba tr tui - Voznesenski. Kuznesov v Kosyghin. H s thay
th chng ti. Stalin bt u ct nhc h. Kuznesov cn thay thay th
Malenkov. Stalin a Voznesenski l ph ch tch th nht hi ng B
trng Lin X, ngha l ph th nht ca mnh, v trao cho ng ch to
phin hp Hi ng B trng. Kosyghin ph trch vn cng nghip nh
v ti chnh. Ti gi thit rng vic cht ca nhng ngi ny (tr Kosyghin)
c xc nh chnh xc bi Stalin ct nhc h chun b thay th lp cn
b lo thnh. Trc tin, ngha l, thay Beria, Malenkov, Molotov, Mikoian.
Nhng ngi ny, Stalin khng cn tin nh trc y.
c s moi mc, ph hoi s tn nhim ca Stalin i vi nhng
ngi tr tui, xi Stalin i vi nhng ngi c ng ct nhc, ti by gi
kh ni. Ti ch kt lun t nhng quan st ca mnh v nhng phn ng
ring r, m ti nghe c trong nhng cuc ni chuyn gia Malenkov v
Beria. Ngoi ra, ti thy, Malenkov v Beria t dn dt Stalin, khi ni
chuyn v nhng ngi ny. Ti c n tng, Malenkov v Beria trnh ra ht
sc, dm h. Ch yu l Beria hnh ng, cn Malenkov, Beria s dng
ng nh chic ba, v rng ng ngi BCHT ng v ng gi tt c thng
tin v ti liu, c chuyn cho Stalin. Mt lot ti liu ui theo mc ch
theo hng cn gin d ca Stalin chng nhm tr.
Mi ngi bit trc Stalin phn ng nh th no.
Khi ngi trong t l Sakhurin, Dn u cng nghip hng khng
trong thi gian chin tranh. Ti bit rt r Sakhurin, khi ng lm cng tc
ng v ni ring, l ng u BCHT nh my sn xut my bay. Vi t
cch Dn u, Dementev thay th ng. Ti bit ngi ny ngi n quan h
tt vi ng, cho l h nhng k s rt thng minh v l nhng nh t chc
sn xut. Sakhurin ngi t v rng trong thi gian chin tranh di sn xut
my bay km.
iu ny xy ra, khi ti cn cng tc Ukraina, v v th ti khng
bit chi tit. Sau Malenkov k cho ti dng nh Vasili Stalin (con trai
237

Stalin) vit mt bc th (hoc c nhn ng ta ni iu vi b mnh): ngi ta

lm my bay nh th v h c khuyt im nh th, v ngi c li trong
vic ny Dn u Sakhurin.
Gin tip chu trch nhim v ny c c Malenkov, ngi theo ng
li ca B chnh tr trong thi gian chin tranh c trao trch nhim theo
di cng nghip hng khng. Gi y ng b quy ti bo k cho Dn u lm
vic ti. Mt ci g cng minh, v rng chy theo s lng i n lm km
cht lng. Nhng chnh chin tranh xy ra! Trong nhiu ngnh cng nghip
cng xy ra nhng hin tng nh th. Nhng s phn xt kiu y dn n
vic bt giam Sakhurin v cch chc Malenkov ti BCHT. ng c a
v, hnh nh, Taskent. Nhng ng ngn ngi v nhanh chng c quay
v. Nhiu ngi by gi cng khng nh xy ra s tht nh th. Beria a
Molotov v Moskva. Khi Malenkov khng ng Moskva, Beria, nh chnh
ng k, tin dn tng bc a ti Stalin tng cho Malenkov quay v.
Cui cng ng a Molotov quay v, v ng li chim li chc c l B
th BCHT ng.
Cng c mt c khc bt Kuznesov v nhng ngi khc? Ti
khng th bit chi ti, nhng mt iu g ti bit v ti mun ni ht v
iu ny. By gi c nhiu kin khng thc t v thm ch gy ra ngc
nhin rng nguyn nhn c th gy ra ci cht ci cht ca nhiu ngi v c
cm t chc ng b nghi ng. y l s tht. Ngay t trc chin tranh (ti
khng nh nm no) trong BCHT thnh lp ng u ca Lin bang Nga.
Lnh o ng u , hnh nh, Andrey Andreev Andreev. Ti khng bit
tnh tit ng u ny ngng tn ti, v li ny sinh tnh th l Lin bang Nga
khng c t chc ng cao cp ca mnh, phn tch cc vn kinh t v
v.v... Tt c c Dn u Lin X gii quyt, ch c cc vn quc t bc
ba mi c xem xt Hi ng dn u Lin bang Nga. Ni ring, cng do
Lin bang Nga lm vic ny km hn nhng nc cng ho khc.
C ln sau chin tranh, t Ukraina v, ti ti gp Zdanov. ng bt u
pht biu cho ti suy ngh ca ng:
- Tt c cc nc cng ho c BCHT ca mnh, bn lun cc vn
tng ng v gii quyt chnh hoc trnh ln BCHT Lin X v Hi ng
B trng Lin X. H hot ng dng cm hn tho lun v cc vn
trong nc, gii quyt chng v huy ng mi ngi. Do i sng l mu
cht, iu ny to iu kin pht trin kinh t, vn ho, cng tc ng. Lin
238

bang Nga thc t khng c li thot ti cc tnh ca mnh, mi tnh hot

ng theo cch ring ca mnh. Vic t chc cuc hp tho lun trong Lin
bang Nga, khng th lm c. V cng khng c mt c quan no ng ra
t chc tho lun trong khun kh nc cng ho.
Ti ng vi ng:
- ng th. Lin bang Nga b t trong nhng iu kin khng bnh
ng, v li ch ca n b thit hi.
Zdanov tip tc:
- Ti suy ngh v vn ny. C th phi quay v kiu c, thnh lp
ng u Lin bang Nga? Ti cm thy iu dn ti s hiu chnh cng
tc ng Lin bang Nga.
Ti ni:
- Ti cho rng iu ny l c li. Thm ch ngay khi Lenin cn sng
Lin X cng khng c BCHT ng ca Lin bang Nga. iu ny v
ng, v rng nu nh Lin bang Nga c mt t chc ng trung ng c
bu ra nh cc nc cng ho khc, th c th ny sinh s tng phn.
Lin bang Nga l kh mnh theo dn s, cng nghip, nng nghip. Nh th
Moskva lp tc tn ti hai hai U ban trung ng: mt - gia cc nc
cng ho, hai - i vi Lin bang Nga. Lenin khng lm iu ny. Hnh nh
ng khng mun xy dng hai trung tm, khng mun ng chm ca cc
trung tm y, m c xu hng ch c mt sl lnh o ng v chnh tr m
thi. Nh th BCHT Lin bang Nga khng cn thit, tt hn l ch c ng
u.
- ng - Zdanov ni - hnh nh xy dng ng u nh th l hp l.
Zdanov trc khi n Vanday, ni ng ngh v cha bnh, gi v
Kiev cho ti:
- Lc ng Moskva, nhng ti vi ng khng kp tr chuyn. Ti c
mt vn quan trng. Khi no y ti t Vanday v, chng ta s ni
chuyn.
Ti chc ng mi iu tt lnh. Nhng sau mt thi gian ngn, ti
nhn tin Zdanov cht. Nh th iu m ng mun ni, vn cn l b n i
vi ti. ng t khi gi v Kiev cho ti v ti cng t khi gi cho ng t Kiev.
chng ti pht sinh nhng vn cn b hoc v nng nghip. Chung
in thoi gi cho ti Moskva vn c, nhng khng phi t Zdanov m t
239

Malenkov. Cn by gi ngi ta buc ti nhm Kuznesov Leningad,

dng nh xut hin ch ngha dn tc Nga v tng phn vi
BCHT Lin X. Mt iu g trong tm hn toi, chnh xc ti khng nh,
cn ti liu th ti khng thy. V sao ti l c n tng nh th? Ti
nghe nghe gia Malenkov v Beria, v mt ln khc cng Stalin. Stalin
t cho Malenkov cc vn no y, v cuc ni chuyn ca h m phn
xoay quanh vn ny.
Ti c ln ni chuyn vi Malenkov. Khi ti ang nghin cu vn
xy dng ti Ukraina B cng nghip than v cng nghip luyn kim. Khi
Lenin cn sng, sau ni chin ti Ukraina thnh lp U ban v cng
nghip than do Semen Svars, mt bolsevich lo thnh lnh o. Trong
thi gian y, ti cn phc v trong hng qun. Hnh nh cui nm 1921 v
u 1922. Khi ti tr v khu m v cng tc khu m Rutchenkov, th ngi
lnh o cng nghip than Donbass l Georgy Piatakov, mt chnh khch v
nh kinh t ln. ng c coi l nh kinh t thc th v uy tn ni ting. Sau
ngi ta thay th ng ti khng bit chnh xc, v l do g, nhng l do
chnh, tt nhin, l chnh tr, v rng Piatakov l ngi gn gi vi Troski,
khi c cuc u tranh mnh vi ng ta. Hnh nh cng c tin rng ngi
ta chuyn Piatakov khi Donbass. Thay ch ng l Chubar. Lc hi ngh
ng b tnh ngi ta ht nhiu cu v v s c c. Gp nhau, cho hi th
ny:
- BCHT cho chng ta Chubar. Cn ci g chng ta b thay i?
Than trong nhng nm y ch yu c khai thc ti Donbass. C l,
than Donbass chim 80% sn lng than Lin X. Ti cho rng nn xy
dng ti Ukraina mt s ch huy thng nht v than, quay tr li thi Lenin.
Ti Ukraina c cng ty thp min nam. Lnh o n l Ivanov, cng mt
bolsevich lo thnh. Mt ngi tng i bo. Thp min nam tr s
Kharkov, cn U ban cng nghip than Bakhmut (by gi Artemovsk).
Sau ng cng chuyn v Kharkov, v ngi thay th ng l Rukhimovich,
cn Chubar tr thnh Ch tch Hi ng Dn u Ukraina.
Ti rt knh trng Rukhimovich. y l mt ngi tuyt vi, mt
bolsevich lo thnh, rt mc mc v d chu, quyt on v thng minh.
Nhng th m Donbass - k c ban lnh o ca h, tip xc vi nhng
ngi lnh o - rt knh trng Rukhimovich. ng thng tin hnh tho
lun vi cn b cng nghip than v, ti lun lun n cc cuc tho lun
240

ny, khi ti l i din lnh o ng khu vc Stalin. Rukhimovich bit ti

v quan h tt vi ti. Hnh nh ti l c ch cho ng, v rng tch cc lm
vic trong khu vc ca mnh. Ti tng l ngi a phng, ln ln trong
nhng th m v hiu bit iu kin sn xut cng cc m c nh my cng
nghip luyn kim.
V ti mun cui thp nin 40 xy dng mt ci g Ukraina v
than, kim loi v giao thng ng st. Ti n Moskva v trc ht k cc
vn bn v gi cho Stalin, ngh ni chuyn vi Malenkov. Ti nhn hy,
Malenkov nhn ti l lng v mt ng ta tr ln:
- Anh lm g th? Anh lm sao th?
- G c ?
- Ct ngay cc ti liu ny i v ng ni vi ai c v n na. Anh c
bit by gi Leningad xy ra mt ci g... khng? Ngi ta buc ti nhng
ngi Leningrad, rng h xut hin tnh t lp: h t m ra Leningad
nhng ch v cho bn ht hng ho tn ng.
Nhng ti chng nhn thy ti c no v chng c xut hin ch
ngha dn tc no c. Chnh chng ti lm iu ny Kiev. c ch
bn hng tn ng, m trong cc ca hng khng c cho ngi mua, m
y gi thp, khuyn mi. C c nhng hng ho km cht lng, khng
c kim tra khi sn xut trong thi gian sau chin tranh. Ti thot khi v
ny. V l vic khng mt lng ai v c ch, c l, c hnh thc tng
xng em li cho Stalin lp sn chnh tr.
Ai lm iu ny? Tt nhin l Beria v Malenkov. Stalin ni chung
hi m yu v a nghi. Cun ch bt u c g ra. Qu l ti khng bit c
th n c g nh th no, nhng g ra tht, c gi l bng bt. Theo
quan im ca Stalin, cn phi lit vo hnh ng th ch, trc tin bt
Kuznesov v Ch tch hi ng B trng Lin bang Nga (ti nh h tn ca
ng - Rodionov). H cn t vn xy dng mt t chc no y ca nc
cng ho, dng nh lm vic, khng chu ch o ca cc c quan Lin X.
Tm li, h mc li v gy s tng phn quanh trung tm.
Bt u cc v bt b. Bt hng lot ngi Leningad, cn nhng ai
m BCHT ly t Lenigrad, c iu ng ln chc v mi, ch khc.
Chng hn, Krym khi ban lnh o gm nhng ngi Leningrad, v
cng b bt ht. Cch chc Voznesenski, v ng cng ngi Leningrad.
Ni chung ngi ta khm ph ra cun len, nh ngi ta thng ni, ngha
241

l ti c. Ngi ta tng tng ra ci mu phn Leningrad, ci

ny, dng nh, theo ui m mu chng x vit. Li pht sinh tnh th thm
khc trong nc, v trong ng. Cn bnh n p c th d dng li ko ai
mun.
By gi ti ny ra suy ngh: phi chng ngi ta khng sn xut bc
th, m Stalin a ti c, qua Beria v qua ip vin ca ng de do
Stalin rng khng nhng Lenigrad, m c Moskva c ngi mu phn?
Stalin khi quyt nh gi ti v ti lnh o ng b Moskva. Nhng
nu th ti, lm quen vi bc th, chn ng v vic i vi ngi Moskva,
ni mt cch t tin cho Stalin rng y l chuyn ba t ca nhng k hm
quyn hoc l nhng li hoang tng ca k in r. Nu th, ngha l, ti
ho ra l vt tr ngi bt trn lan Moskva. Khng ch Moskva, ti
khng bit, bao nhiu h git bao nhiu ngi ct cn v kinh t v ng.
S tht ti th , qu trnh bt b mc no y cng bt u.
Khi ti quay v Moskva, c v v bt b ln cc cn b ZiC (Nh my
sn xut t mang tn Stalin6). Lnh o t chc mu phn gin ip M
l ngi tr l gim c ZiC Likhachev. Ti khng nh by gi h tn ng,
nhng ti bit ngi con trai ny, ngi Do Thi gy g, m yu.
Ti quen vi ng mt cch ngu nhin, sau chin tranh. C ln ti gp
Ivan Aleksseevich Likhachev v hi thm sc kho ng. Vn lm vic - ng
ni - nhng cm thy khng kho lm".
- Anh n Kiev vi ti, ngh ngi, ch chng ti rt tt, c n khi
no anh mun, ti lun lun vui mng, to cho anh iu kin ngh ngi.
- Cm n, ti s tn dng li mi ny.
V c mt ln Ivan Aleksseevich gi cho ti:
- Ti c th n. Mun em theo tr l.
- C tr l i theo, xin c vic, anh mun em theo ai cng c.
Ti t chc cho h ngh Kiev.
Likhachev cng tr l thng n ch cn h ti hoc nh ngh cui
tun trong nhng ngy ngh. Nh th ti cng lm quen vi ngi tr l. Mt
ngi bnh thng cn mn thc hin cng vic c Likhachev giao cho.
Ti cng khng ngh, ng l, nh sau ny ngi ta buc ti ng, l ngi
cm u nhm gin ip M, qua nhng ngi ny t chc cng vic ca
mnh Lin X. ng b bt, v ng, tt nhin, th nhn. Ti bit, ngi ta
242

th ti nh th no, rng h l ip vin Anh, ip vin Hittler v ip vin

ca cc nc khc. y l khng phi s tha nhn, m l s tra kho buc
phi nhn ti b ngi ui theo mc ch v li.
V vic ng n Likhachev. Likhachev khi l B trng, hnh
nh, b giao thng ng b. Stalin trao nhim v cho Beria, Malenkov v
ti thm vn Likhachev. Ngi ta gi Likhachev, v thm vn ng. Ti au
lng khi nhn thy iu ny, nhng ti khng lm c g c, v rng iu
buc ti da trn nhng s liu giy trng mc en, da tn chng c
ca nhng ngi, tng lm vic vi Likhachev. iu ny c xem nh
bng chng khng th chi ci. Ngi ta thm vn ng phng dng hp
ng u Hi ng B trng Lin X Kreml, trn tng ba. trc y
l phng lm vic ca Lenin, c t mt chic bn v gh bnh. V by gi,
theo ti, mt gc ring c t mt chic gh, c buc bng nhng bng
en.
Khi ngi ta buc ti ng, Likhachev tr thnh mt bt u ni mt
ci g bin minh, cn sau b run ln v ngt ng. Nhng ta dng
nc lau cho ng, ng tnh v a v nh, v rng cng khng th thm
vn c. Chng ti k cho Stalin, chuyn xy ra nh th no. Stalin nghe, nhn thng vo chng ti v chi ra Likhachev. Trc y Stalin i x rt
tt vi Likhachev. Stalin gi ng l Likhach. Stalin bt chc iu ny t
Sergo Ordzonikidze. Likhachev cng c Sergo qu, v Sergo lun lun
gi ng Likhach. V Stalin cng gi ng l Likhach.
Hnh nh lc y tm trng ca Stalin t ra l tt, v ng yn cho
Likhachev. Ivan Aleksseevich quay v cng vic v sng lu hn Stalin.
Nhng nhng ngi nh my ZiC cng b trn p. Abakumov, l
Dn u an ninh quc gia, t tin hnh iu tra. Nhng qu l nu Abakumov
ch thn thm vn, ch thn tin hnh cng vic, th tt c mi ngi nhanh
chng th nhn h l k th in cung i vi Lin X. V tt c u b bt.
Bu khng kh nh th tn ti Moskva trong thi gian y, khi ti ln th
hai t Ukraina v. Stalin gi i. Tnh a nghi bt u thc y ng mnh hn,
v n l nguy him cho x hi. Chng ti nhn ng khng nh trong nhng
nm u phanh phui k th nhn dn, khi cho rng ng c th nhn xuyn
qua tng v st. S tn nhim i vi ng b lung lay. Nhng sau tht bi
ca Hittler, quanh Stalin lun l vng ho quang vinh quang v thin ti.

243

Ti nh hm Voznesenski b cch chc, ti li c mt ti ba n

Stalin. Ti thy khng phi con ngi m ti bit trc y: thng minh,
quyt on, thng thn, v dng cm. Chnh lng dng cm ca ng git
ng, v rng ng thng chp ly Beria, khi lp k hoch kinh t quc dn
thng k. Beria c cc Dn u di quyn cng thng cn nhng mn tin
ln cho h, cn Voznesenski l Ch tch U ban k hoch mun pht trin
nhiu mt kinh t t nc. Khng phi ng, th nc ta khng c kh nng
tho mn yu cu ca cc cc Dn u, di s lnh o ca Beria. Nhng
khng phi cc Dn u pht biu chng Voznesenski, m Beria.
Beria, thn cn Stalin, c nhiu kh nng ln. Cn bit Beria, s tho
vt ca ng, s ngi qu quyt ca ng. ng c th ch i, chn ng thi
im bi thm cho Stalin mt iu tt hoc mt iu xu, s ph thuc
quyn li ring, v khn kho tn dung iu ny.
Trong ba tra, ngi Stalin khng phi Voznesenski, m l ci bng
Voznesenski. Mc d Stalin cch chc ng, tuy nhin ng vn cn lng l,
c l tin vo lng trung thc ca Voznesenski. Ti nh, c ln Stalin hi
Malenkov v Beria:
- Th no nh, vn cha c g cho Voznesenski? V ng ta khng lm
g c? Phi cho ng ta cng vic, cc ng cn chn ch g?
- Vng, chng ti s suy ngh, h tr li. Sau mt thi gian, v Stalin
li ni:
- V sao khng cho ng ta vic? C th giao cho ng Ngn hng nh
nc? ng l nh ti chnh v nh kinh t, ng ta hiu bit vic ny. Hy
ng ta lnh o Ngn hng nh nc.
Khng ai phn i, nhng thi gian tri i, ngh y vn khng thc
hin.
Thi gian trc y, Stalin khng km c vic n ni lo xc, bt
Molotov hoc Malenkov cm bt ch, nh ng thng lm, v p t quyt
nh, k n. Gi y ng ch ni: No, a vic cho ng ta, nhng khng
ai cho mt ci g c. Kt thc v ny l ngi bt giam Voznesenski. Li
buc ti trc tip l th no v iu ny phc v cho im ny, ti cng
khng bit. Hnh nh Beria ln vt mt ti liu mi no y chng
Voznesenski, v, khi cc nc trn y, Stalin ra lnh bt giam ng.

244

Beria c th lm vic ny t cc pha khc nhau. Theo con ng

ng, th Malenkov ln vt ti liu, theo ng Chekist - th Abakumov.
Gc ca tt c gi thit l Beria, mt thng minh v chuyn nghip, nh t
chc chuyn ngh. ng c th lm tt c! Nhng ng phi gt b
Voznesenski khi Hi ng B trng. ng s Stalin c th dng li
Voznesenski, v Beria quyt tm tiu dit Voznesenski, hon ton trt ti
cho Voznesenski v o bi Voznesenski khng th quay li c. Do
mu m , Voznesenski b bt. Ri iu tra. Ai ch o Beria? Tt nhin
Stalin. Nhng ngi ng vai tr u tin lm vic trc tip nm trong tay
Beria, mc d Stalin ngh rng ng ch thn lnh o tt c.
V sao ti coi nh vy? V rng Abakumov - y l con ngi c
Beria dy d. Stalin b nhim Abakumov vo B An ninh quc gia, khi
Beria ri ch ny tp trung vo Hi ng B trng Lin X. Stalin mun
B an ninh quc gia trc tip bo co cho ng tt c cc vn , v
Abakumov ch thn bo co cho ng. Stalin c th cng khng bit, nhng
ti tin rng Abakumov khng a mt vn no trc Stalin, khng hi
han Beria trnh cho Stalin nh th no. Beria a ch th, cn sau
Abakumov bo co, khng da vo Beria, nhn s khen ngi ca Stalin.
Bu khng kh ngt ngt. nc ta, c ngi cho rng nhng vn
ln, nghim trngc tho lun B chnh tr, hoc Hi ng B trng.
S tho lun nh th l cn thit trnh nhng sai lm ln. Nhng iu ny
tuyt nhin khng c. Khng c phin hp no c triu tp. T tp Stalin
l cc u vin B chnh tr, h nghe ng, cn ng ng i i li li ra ch th.
C ln ng cng nghe, nu nh nhng kin ca h lm ng hi lng, hoc
ng gm g vo h khng ai hi, ng t gii ngha vn bn quyt nh
hoc ngh quyt ca BCHT hoc Hi ng B trng Lin X, sau a
ra cng b. iu ny cng s iu hnh hon ton c nhn, y l s chuyn
quyn. Ti khng bit, gi iu ny nh th no, nhng y l s tht.
Ti nh Stalin khng t ln a vn Sakhurin, ngi kt ti. C
nguyn soi khng qun Novikov cng b bt, v cng b giam gi sau chin
tranh v ti nhn my bay km cht lng , ngha l theo v n v sn xut
my bay.
Ti bit Novikov. Sut chin tranh ng ch huy khng lc chng ti.
Ti ni v nhc im ca ng: ung ru hi qu mc. Nhng y l mt
ngi con, trung thnh vi t quc, trung thc, mt phi cng ch thc hiu
245

bit cng vic ca mnh. Stalin, hnh nh nm np nhng mi quan h

Sakhurin v Novikov. ng nhn vo Beria v Malenkov v ni:
- Novikov v Sakhurin ngi t? C th tha h c khng nh?
Ta nh ngh c c to thnh ting. Khng ai, tt nhin, tr li
ng v iu ny. Hai ngi ny s ni loanh quanh, v vic ny kt thc.
Mt thi gian sau, Stalin li t vn y ra:
- Cc ng ngh, c th l th h c khng? H ngi t lm g? H
vn cn c th lm vic.
ng hi Malenkov v Beria, v rng chnh h ph trch vic ny.
Khi chng ti Stalin ra v, ti nghe tin c phn ng gia Malenkov v
Beria. Beria ni:
- Stalin ch thn t vn v my bay ny. Nu th h, th c th
lan c sang nhng v khc.
H ni chuyn nh v sinh, ni chng ti ra tay trc ba tra v
thnh thong trao i suy ngh. Nh v sinh l ni i ln chng ti gp nhau
trc phin hp, v sau phin hp. Trc phin hp, th ni v ci g s da
ra, cn sau ba n l bn ci xem bn n c hu qu nh th no.
Khi ngm ngh vn ny, ti ny ra ngh: Beria ni v cc v no
khc? Beria hnh nh lo rng nu Sakhurin v Novikov c tha, th liu
Stalin c quay li vn Kuznesov v Voznesenski, m v ny vn cn cha
a ra to. C Beria ln Malenkov u s iu ny. Lc V n
Leningrad ang l mt vn nng. Mc d h ng , hnh nh, th
Sakhurin v Novikov, nhng ngi khng ng trn con ng i ca
Malenkov ln Beria. S tht Malenkov lo ngi c li v Sakhurin v
Novikov m ng tht ra, v rng ngi ta cng buc ti ng v v ny.
Chnh ng l ch da cho Dn u cng nghip hng khng v xut xng
nhiu my baycht lng xu, do chng ti lm mt nhiu cn b trong
thi gian chin tranh.
Stalin cha khi no nc cho ti v v Leningrad, v ti cha nghe
thy ch no ng cng khai by t quan im ca mnh. Ch c mt ln
ng ng chm vn ny, khi gi ti t Ukraina chuyn v Moskva v bn
bc vi ti v nhng ngi mu phn Moskva.
Malenkov v Beria khng th Sakhurin v Novikov. Tip theo, cng
khng th nhng ngi b bt trong v Leningrad.
246

Do khng bit chi tit v ny, ti phng on rng trong cc ti liu

u tranh v v ny, c th trong s nhng ch k ca nhng ngi khc,
cn c c ch k ca ti.
Khi ngm ngh vn ny, ti ny ra ngh: Beria ni v cc v no
khc? Beria hnh nh lo rng nu Sakhurin v Novikov c tha, th liu
Stalin c quay li vn Kuznesov v Voznesenski, m v ny vn cn cha
a ra to. C Beria ln Malenkov u s iu ny. Lc V n
Leningrad ang l mt vn nng. Mc d h ng , hnh nh, th
Sakhurin v Novikov, nhng ngi khng ng trn con ng i ca
Malenkov ln Beria. S tht Malenkov lo ngi c nhng li bung tht ra v
Sakhurin v Novikov, v rng ngi cng buc ti ng trong v ny. Chnh
ng l ch da cho Dn u cng nghip hng khng v cho xut hin
nhiu my bay cht lng xu, do chng ti lm mt nhiu cn b trong
thi gian chin tranh.
Stalin cha khi no ni vi v v Leningrad, v ti khng nghe ng
by t cng khai quan im ca mnh. Ch c mt ln c mt ln ng ng
chm vn ny, khi gi ti t Ukraina chuyn v Moskva v bn bc vi
ti v nhng ngi mu phn Moskva.
Malenkov v Beria cng khng th Sakhurin v Novikov. Ri cng
khng th nhng ngi b bt V Leningrad.
Do khng bit chi tit v ny, ti phng rng trong cc t liu iu tra
c th c ch k ca ti trong s cc ch k ca ngi khc.
Thng l nh th ny: khi kt thc vic, Stalin, nu thy cn thit,
ngay ti cuc hp B chnh tr k ti liu v a cho cc u vin B chnh tr
xung quanh k. Nhng ngi ny, khng dm lic nhn, m da ch da trn
thng tin ca Stalin, cng k. y l quyt nh tp th. S tht v
Leningrad, nu xem xt thc t trc y u tranh vi k th nhn dn,
th ngi ta p dng nhng th tc t tng nh sau: khng nhng ch iu tra
vin tin hnh iu tra, m cn c cng t vin n, sau t chc phin to,
mi cc ct cn ca ng b, tin hnh thm vn nhng ngi b co ti to,
sau cho h ni li cui cng. Th l ci g? Nhng vo thp nin 1930
chng c l lm khc sao?
Ngi ta k cho Stalin (ti c mt lc y) rng Voznesenski, khi b
tuyn b x bn, ni mt bi di. Trong ng nguyn ra Lenigrad, ni
rng Peteburg thy tt c nhng ngi m mu - nh Biron, v Zinovev, v
247

thy phn ng c th, cn by gi th ng, Voznesenski, li ri vo Lenigrad.

ng hc y, cn qu ng Donbass. V nguyn ra vi ngy, ng
chui v Lenigrad. Hnh nh con ngi ta cng mt l tr v ni nhm nh. V
vic khng phi Leningad. Thi Zinovev? Trong thp nin 1920 cuc u
chnh tr hon ton khc: u tranh v quan im ci g xy dng CNXH
Lin X, khi c th ngi theo ch ny, ngi theo ch kia. Ti cng khi
ng h Stalin v chng Zinovev. Nhng Biron ni chung thi khc.
iu ny s bit khng trng nhau.
Ti khng nh, Kuznesov v nhng ngi Leningrad khc ni g
to, thc t h b kt n kh lu trc khi hnh thnh phin to ny v k bn
n. Stalin kt n t hnh h ngay t khi ngi ta va bt h. Nhiu ngi
cht chnh ti Leningrad, v ti nhng ni m h n t Lenigrad lm
vic ch khc. Kosyghin cng treo trn si tc. Stalin gi cho cc u vin
B chnh tr nhng chng c v nhng ngi Leningrad b bt, trong ni
nhiu v Kosyghin. Kuznesov v Kosyghin l h hng: hai b v ca h
cng c nhng quan h mu m. Nh th, h ng nhng ci nm vo
Kosyghin. ng buc phi thi cc chc v trc y nhn s b nhim chc
v khc ca mt B. Trc y ng l ngi thn cn ca Stalin, th bng
nhin tt c quay ngc li v dy c nhng lp sn trong chng c i
vi Kosyghin, ti cng khng th gii thch lm sao ng cn c gi li v
v sao Stalin khng ra lnh bt ng. Kosyghin, thm ch khi b thm vn, c
l ng cng vit li gii thch. Mi th nhm nh, mi iu buc ti k cc
ln u ng ta. Nhng Kosyghin, nh ngi ta ni, kim c chic v
may mn.
iu ny c th xy ra i vi bt k ngi no trong chng ti. Tt
c ph thuc vo Stalin thong nhn vo anh hoc anh xut hin ti thi im
y. Thnh thong ng ni:
- V sao anh khng nhn thng vo ti? Mt anh lm sao chy i u
y.
Hoc i loi mt ci g kiu ny. V tt c iu ny c tht ln
vi s c c nh th! iu tra vin khn ngoan khng a mnh thm ch
vi tn ti phm say mu, cn tht ra trong trong bn hu ngh. Chng ti
ngi, n, cn ng bng nhin khen bi cch i p ca mi ngi, mi ng
ngi vo bn ca mnh v ni chuyn vi ng. Thi gian tht nng n!

248

Xung nhng ngi ni ting

Serbakov th tay vo mt vic khng tt ny. Ti mun nh li mt
cnh, khi Serbakov ni ting th xy dng sng cm ca Hng qun, khi
ri vo hng ng nhng th xy dng y, khng ni ting v ci ny. Trong
thi k qun ta rt lui mt trn, c bit u nm 1942, c nhiu bi bo
ph bnh, trong m x nhng khuyt im ca hng qun v ph phn
nhng chng c c tht ca vic rt lui. Nhng bi bo ph phn rt mnh
, ni ring, l ca Aleksandr Petrovich Dovzenko, mt nh o din in
nh tuyt vi, mt nh bo tt. ng c s thng minh thc s v ngi bt
dng cm. V th bi bo ca ng lm c qut au, ng th chng vch ra
s tng bc v khoc lc Stalin. Nm 1943 ng vit kch bn phim
Ukraina trong n la.
Rt mt kch bn rt n tng. a s cc cnh trong kch bn ng
mn trong s nhng bi bo ca mnh. Bn thn tn gi Ukraina trong n
la cng li cun s ch . Qu l, khi tt c Ukraina nm trong n la.
Tc gi khng tic nhng li ph bnh gay gt vi Hng qun, m c bit
ph bnh nhng ngi tng c trch nhim v s chun b cho Hng qun
chin u, v ch ra rng vic chun b khng xng vi iu kin hin
thi.
Dovzenko trnh kch bn cho BCHT CS(b) Ukraina. Ti lm quen
vi ng. c kch bn ny c c Malenkov v nhng nhn vt khc, by gi
ti cng khng nh ai l chnh. Dovzenko mun in n ri trn c s ca
n, dng thnh phim. C mt ln Stalin gi ti v Moskva, hi:
- ng c kch bn ca Dovzenko cha?
- Vng, ti c c.
Tht ra, ti cha c ht, nhng nghe qua. ch thn Dovzenko
c n cho ti nghe. Lc l nhng pht cng thng i vi ti (v l do
khc), v ti khng th tp trung ch n n. iu ny xy ra khi bt u
cuc tn cng bn c vo vng cung Kursk, thng by 1943. Ba phn t
suy ngh ca ti dnh cho cuc chin u ny, cn Dovzenko c ht cho ti
nghe tt c v i lc ni rng ti hon ton c th ly cc bi bo ny, bi
bo kia ca ng c. Ti bit c rng y l mt tc phm sc bn, tn
nhiu thi gian, m x khuyt im. Stalin gi ti:
- Anh lm quen vi kch bn cha?- C .
249

Ti k cho Stalin, trong bi cnh nh th ng c th lm quen vi

n. Stalin cho rng y l s thoi thc n gin ca ti, v bt u ph bnh
kch bn. ng qut mng Dovzenko n ni lm ti lm ngc nhin: chnh
Stalin trc y c quan h rt tt vi tc gi ny, nh gi v ng h ng,
d rng trc gp mt s ngi tng theo di Dovzenko hoc thm ch
trc tip buc ti ng l ngi theo ch ngha dn tc Ukraina v nhng ti
khc. Nhng ti khi c th o bi, c nhng ti c tn ti v nhng ti
khng tn ti, hu nh mt mt ngi c vn ho ca dn tc Ukraina.
Trong thi gian hot ng ca mnh ti Ukraina, Kaganovich cng c phn
ng gp. ng tuyn b rng mi ngi Ukraina - mt ngi dn tc ch
ngha tim tng. Tht l ngu ngc!
C ln, vo bui chiu Stalin mi ti n gp ng. Serbakov cng n
. Serbakov bt u xem xt kch bn nu. Lc y ti hiu l c chuyn
ri. Malenkov khng im lng, mc d bit kch bn v chc mng Dovzenko.
Theo ti, c nhn Serbakov chp nhn Dovzenko. Serbakov c mt bi ni
ni ging iu cng t, kch Stalin v chi mng tc phm ca Dovzenko l
dn tc ch ngha cc oan, trong dng nh ph bnh tt c c s x
vit. Stalin lp tc ni khng: Ti s khng ni v mnh. Nhng hiu tnh
Stalin, ti phi tri qua ci g trong trng hp ny. Cn Stalin khng cn s
xem xt, ngh ti gi mt lot lnh o Ukraina, thnh vin Chnh ph v
b th BCHT v tuyn hun, ngoi ra, c Korneychuk, Bazan, Tychin v,
hnh nh, Rylski. Dovzenko cng c mt. Stalin nh Dovzenko ti t. Kt
thc l tng lai ca Dovzenko l ngi hot ng ngh thut b treo gi, e
do thm ch to hn. Stalin ngh ti rng, trn c s trao i nhng suy
ngh ny, chng ti ra ngh quyt v tnh th khng n nh trn mt trn t
tng Ukraina.
Chng ti, lnh o Ukraina, lp ngh quyt v qua hai, ba ngy em
np Stalin. Chng ti t lm. Ngoi chng ti, khng ai trong s u vin
BCHT CS ton Nga (b) tham gia trong v. Chng ti trao ngh quyt cho
Stalin, cn ng ng nhn d n ny thy nhiu ngi tham gia. ng rt ly
lm tho mn, ni:
- ng, tt, hon ton chp nhn c! S tht ngh quyt c
chng ti tho ra mt cch t ph bnh trong mt s a ch ring. Nhng nh
quyt l tt v chng ti t tho n, nh ngi ta ni, t mnh m mnh, tuy
nhin sao cho n khng u, v ngh quyt y c chp nhn. Serbakov
cm thy mnh nh trn my. Sau ny ti lu-lu li b ho bi tc phm ny
250

ca Dovzenko. Trong tt c trng hp thun li, Serbakov c c xui khin

Stalin, Stalin nh v kch bn.
Ti tng nghe, khi Gorky lnh o Hi nh vn Lin X, ngi ta
t Serbakov l B th cho Hi, v lo toan vn h t tng mi cng
vic trong Hi nh vn Vin X do Gorky lnh o theo ng ng li. Tuy
nhin Macxim Gorky khng phi l ngi nh vy Serbakov ci c ng.
Kt thc l Gorky yu cu ui Serbakov i. y l mt trong s nhng bng
chng tnh thm c, c nghit ca Serbakov. Ti ln u tin bit ng, khi
ng nm 1942 l Cc trng tng cc chnh tr Hng qun. Nhng hot ng
ca ng tin hnhch yu l rt ra c bng c bng ci ng ln ci sai,
gom gp qu trnh chin dch hng ngy ( lm vic ny ng c mt ng
u ring) v, tn dng s tn nhim i vi Stalin, trao chng sm hn Cc
tc chin B tng tham mu. Nhng chnh y mi ng chc nng ca b
phn tc chin! Nh th tt c cn b cc tc chin t vo tnh th ph thuc
vi Serbakov. Chng bao lu bt u thi k chin thng ca chng ti trn
mt trn. Gii phng cc thnh ph Lin X, b i ta tin ln thnh cng Serbakov l ngi u tin hin tt c nhng iu ny cho Stalin v ng
m bo iu ng n. iu ny l bch by gi, nhng khi chnh l nh
th v cng vic nh th. Ti nh gi cng lao ca Serbakov, ng thi vi
nhng mt rt xu. Tt nhin ngi c li chnh, d sao chng na, l Stalin.
ng xy dng mt bu khng kh, trong nhng th nh th c th ny
sinh.
Dovzenko lp tc dng nh ngi trong ging nc lnh. Tinh thn
ng sa st, nhng quan h trc y thay i vi ng. Tm li, ng b tht
sng. iu ny cng nh hng n c hot ng ca ng. Ti tht ng tic
nhn ng, nhng ti khng th lm c iu g, v rng cn phi chu mt s
ph bnh ln hn Aleksandr Petrovich. V tnh th c gi hu nh n
khi Stalin cht. Sau chng ti li cao cng lao Dovzenko v a ng
tr li, chng mc no iu ny c th, vi nhng hot ng c ch. ng li
bt u sng to phim, sau khi ng cht kch bn ca ng, ngi v ca ng
Solnsevaia lm c mt cun phim rt tt. Ti tht s hi lng, khi xem n.
Phim ny qu l phng pht t tng ca Dovzenko.
Ti coi Dovzenko l ngi lng thin, trung thnh v thng thn. C
ln, ng pht biu nhng vic khng lm hi lng cc nh lnh o. Nhng
chnh y li l tt, v rng nghe tt c t mt ngi trung thc tt hn t
qun th. C th gii thch cho mt ngi bn, nu ng khng ng, hoc
251

tnh n li ph bnh ng ca ng. Sau ci cht ca Aleksandr Petrovich, ti

ngh ngi Ukraina:
- t tn xng phim Kiev mang tn Dovzenko, v rng ng lm rt
nhiu pht trin in nh Ukraina, lm vic rt nhiu v hon ton xng
ng tn ng lm p cho xng phim Kiev.
Vic ny c thng qua.
Cn mt cnh na, in hnh cho Dovzenko. Ngay sau khi Beria b
bt, Dovzenko ngh gp ti v k cu chuyn th ny:
- Ti mun ng bit v s tht, m ti rt quan tm. C mt ln o
din in nh Chiaurely mi ti n ch ng ta. ng ta l tc gi phim
Berlin tht th.
Chiaurely a vo s ng h ca c nhn Stalin v Beria. Khng phi
ngu nhin ng dng cnh Stalin thc hin cng vic chnh ca ngi ng
u Tng hnh dinh trong gian phng ch c nhng chic gh trng. Ch
c Stalin hin din vi ng Poskrebysev, Trng ban an ninh BCHT ng.
Mt tc phm nnh b ca ngh thut!. Ti t nh th. Sau khi
Stalin cht v bt giam Beria, chng ti ngh Chiaurely, ra khi Moskva.
ng n u ra vng ngoi v tip tc cng vic. Ti khng bit, ng ta
ngy nay chim v tr no trong ngh thut v chng mc no c kt lun
ng ci iu m ngi ta ch cho ng.
Aleksandr Petrovich Dovzenko tip tc cu chuyn:
- Chiaurely ni vi ti: ng ch Dovzenko, ti khuyn ng i gp
ng ch Beria. Beria rt quan tm n ng y. Anh s c li ch ng ta
v nghe ng y. V ci g Chiaurely ngh ti iu ny? Ti khng n v
khng ch Beria, v rng ti khng c vn g lin quan ti B ni v. V
ci g ti phi n ?
Cn ti ni vi Aleksandr Petrovich Dovzenko:
- Chiaurely ni ng n ng lm ip vin ca Beria. Beria cho
rng Dovzenko - mt ngi c nh hng c Ukraina, c trong ngh thut.
Trong nhng bc i m Beria d tnh Ukraina, hn mun bin ng thnh
ng minh, da vo c ng tin hnh nhng cuc n p m mu. Chin
dch ny ch c th m mu, v rng Beria khng chp nhn cc phng
php khc.
252

Serbakov vn tip tc nhng hot ng hn mt ca mnh. Ti khng

bit, mc no , ng c tt nghin ru. Nhng ti khng ngh rng
ng bn thn ng thch th g ru. Nhng bi v Stalin thch ru, nn
chnh ng v phi chu ung ru mnh v khc li ko nhng nhng ngi
khc nghin ru lm va lng Stalin. Ti nh mt s c. Beria,
Malenkov v Mikoian ni c gi bng b ru vang c ta mang cho h
nhng chai ru vang, nhng nc vo y v thm cht t ru vang
hoc nc hoa qu p c mu. Nh th, trong cc vi nhn thy th nc
c mu cn thit: nu vang trng, th pha cht lng trng, nu vang - th
nc . Nhng nhng th ny thc cht l nc l, v h ung n. Nhng
Serbakov vch mt h. Serbakov ung ru vang t nhng chai nh th,
nm v tht ln:
- H ung khng phi vang!
Stalin ni khng v h la ng, v mt v scandal ln i vi Beria,
Malenkov v Mikoian. Tt c chng ti tc gin Serbakov, v rng khng
mun ung vang, nhng nu qu l phi ung, th cng ung mt lng ti
thiu thot khi Stalin, nhng khng b say ru, khng t git mnh.
Serbakov cng kh s v iu ny. Tuy nhin khng nhng ch c con ngi
xun xoe, c c ny nnh b m cn c nhng ngi khc v nhng ngi
khc cng lm nh ng ta. ng cht mt cch thm hi. Beria khi ni
rng Serbakov cht v ung qu nhiu. Ung nhiu th cht.
Tht ra Stalin ni rng Serbakov ngu - va mi khi m xong, ngay
sau khng nghe li khuyn ca bc s v cht vo m, khi cho php
mnh lm tnh vi v. Nhng chng ti bit rng ng cht v ung qu nhiu
chiu lng Stalin, m khng phi ham mun ru vang. Ti vn c n
tng kh chu nht v con ngi, v k lut v c kh nng i vi tt c
nhng g c li. ng khng c ly mt cht lng tri. C th lm tt c
nng bn thn mnh, v sn sng lm ngi ta chm trong la di. Nhng
Stalin li khoi iu ny. Stalin thch chng ti s, v ng dung tng v cng
c thm nhp t cht u gi ca Serbakov.
Khi chuyn v Moskva cng tc, i vi ti, tt nhin, c vinh s ln
lm vic trc tip di s lnh o ca Stalin v trc tip giao thip vi ng.
Ti ni rng y l c li cho cng vic. Chnh t Stalin, chng ti gom gp
c nhng iu li khng nh, v ng chnh khch ln. c bit tt, khi u
c ng ng tnh to v kho mnh. Lc ng cho nhng ngi thn cn
253

nhng li khuyn v ch dn c ch. Ti ni tht rng ti nh gi cao v ng

v rt knh trng ng. Nhng ti chu kh s y nhiu hn Ukraina, tch
xa y. Hu nh chiu no cng c chung in thoi:
- n y i, chng ta cng n cm.
y l nhng ba n tht l lng, ng s. Ti v nh vo bui sng,
trong lc chnh ti cn gii quyt cng vic. Ti c gng ng n 10 gi, sau
khi n cm tra, ti c ng mt cht, lun lun treo mt mi e do: khng
ng, m Stalin gi, th sau ny s b l m. Ngi cng bn n vi Stalin m
l m, u kt thc xu.
Tht khng tng tng c nhng iu m thnh thong Stalin lm.
ng nm c chua vo mi ngi, chng hn trong thi gian chin tranh, khi
chng ti ngi trong hm trnh bom. Chnh mt ti nhn thy. Khi chng ti
ti gp ng v vn qun s, th sau khi chng ti bo co xong, ng nht
nh mi v hm ca ng. Bt u n, v ba n thng kt thc bng vic
nm hoa qu, i lc vo tng v vo trn, bng tay bng mui, bng da.
iu ny lm ti gin:
- Tai sao mt lnh t t nc v mt ngi thng minh c th ung
say n th ny v cho php mnh lm nhng iu nh th?
Cc t lnh mt trn, by gi l cc nguyn soi Lin X, cng gn
nh phi tri qua nhng th thch y, nhn thy cnh tng xu h nh th.
Vic ny bt t nm 1943 v xy ra sau ny, khi Stalin tin chc chng ti
chin thng. Nhng trc y ng i li nh mt con g r. Lc ti khng
nh, liu c ba n no y c ung ru khng. ng b c ch n ni, mt
hi tic n gin cng khng c.
C mt chi tit, c trng cho tnh cch Stalin. Nhng l mt khc.
Sau chin tranh Ukraina ngh m pht trin nhanh. Ukraina khi phc
nng nghip, cng nghip, v ci thin thch hp mi quan h ca Stalin vi
ban lnh o Ukraina, k c ti - Ch tch Hi ng Dn u CHXHCN
Ukraina v B th th nht BCHT CS(b) Ukraina. Mt ln, ci nhau kch
lit v nh my sn xut my ko. Mikoian ni v my ko diesel KD-35,
sn xut ti Belorussia. y l my ko tt, nhng t. Mikoian khen ngi
my ko ny. Stalin hi kin ti, v ti cng khoc lc vi ng. S tht ti
thy, my ko y vn cn cha hon ho cng sut nh, tuy ng c diesel.
Stalin cng thch my ko diesel, v rng nhin liu r hn. V bng nhin
Stalin ny ra ngh (hoc ai y ni vi ng), rng nn chuyn cho nh
254

my khc sn xut my ko diesel. V Stalin ngh chuyn vic sn xut

nhng my ko y trc ht cho nh my Kharkov.
Ti c gng chng minh rng khng th lm iu ny. Dn u my
ko cng nghip Akopov cng pht biu chng li vic ny v gip ti
nhng s liu cn thit. Nhng Stalin khng nghe v ghi tng ca mnh
vo ngh quyt B chnh tr.
tng ca ng, tuy nhin, khng c ph bin cho thm ch tt c
u vin cn li B chnh tr, trong s ny c c Beria, mt iu him xy ra,
cho nn h cng ng v pha chng ti. Tranh lun kch lit. Sau mt thi
gian Stalin nh li, hi:
- chuyn cho nh my Kharkov sn xut KD-35 cha?
- Khng - ti ni - cha chuyn.
Stalin ni gin. Akopov b khin trch v khng thc hin ngh quyt.
Lc y Beria, Malenkov v Mikoian gi tay: h tnh rng ng lm mt ci
g c mt khi Stalin mun iu ny.
Ti vn tip tc u tranh. Mt ln Stalin, ang ngh Sochi, gi ti
t Ukraina n . Ti n. c Malenkov, sau thm Beria v
Molotov ti. ng li t vn v v my ko v qut mng ti, nh ngi
ta ni l nh ti t. Nhng ti chng minh cho ng:
- Tha ng ch Stalin, ng lm iu ny, s gy ra thit hi. Hy
nhn xem, KD-35 c 35 m lc, m chng ti by gi cng sn xut ti
nh my Kharkov my ko 54 m lc. Mi ngy xut xng 100 my ko.
Nu bt u chuyn sang model mi, th li bt u t con s khng, mt
nhiu thi gian, v chnh l chng ta khng my ko. Nng nghip b thit
hi, gim gim nng sut lao ng. By gi mt th li li my ko 54 m
lc, li ho ra li my ko 35 m lc. My ko 54 sc nga ko b cy 5
li, cn chic 35 nga trong trng hp tt nht ko c b cy 3 li,
bnh thng ch 2 li thi. Nh th gim nng sut lao ng hn 2 ln khi
cy.
Nhng Stalin vn khc nghit.
Beria v Malenkov ni thm vi ti:
- ng ci na. Anh m u nhy vo la y ? Anh cng nhn
thy, iu ny l khng thc t.
255

Ti vn bo lu kin ca mnh. V cng ng ch (y cng l

tnh cch ca Stalin): con ngi ny khi gin d c th phm ti c ln.
Nhng khi anh chng minh s ng n v a cho ng nhng s liu sng
ng ng hiu r, th ng tr nn c ch v ng h. Ti hi bt ng, ma
thu Stalin v Moskva v ti cng t Kiev v. Chng ti gp nhau. Ti thy
Stalin tm trng tt. ng i i li li trong phng lm vic ca mnh.
Chng ti ngi vo ch ca mnh. Bng nhin ng ni:
- Th no, ch nhc? (t khi ng dng t ny). C th, chng ti
nhng b anh, qu? - v cha tay cho ti.
Ti quay v chng minh s c x tt ca ng.
- c - ng tip tc - chng ti nhng b anh v v my ko.
Nhng sau ny ti ni vi ng:
- ng ch Stalin, ng lm mt vic tt. Chng ti mt hang nghn
my ko, v rng thc t nh my Kharkov ngng sn xut chng.
Vng, c nhng trng hp nh th, khi kin tr phn i ng, v nu
ng vo s s ng n ca anh, th ng s t b quan im ca mnh v
chp nhn quan im ca ngi i thoi. iu , tt nhin, l phm cch
tch cc. Nhng, ng tic, c th m trn u ngn tay nhng trng hp,
xy ra nh th. Thng l nh th ny: qu l nu Stalin ni, khn hoc di,
li hoc hi, ng no cng th, bt ngi ta lm. V ngi ta lm nh
th!
Mt s ngi stalinit cho rng y l phm cch tt i vi lnh t.
Ti cho rng y l phm cht xu. By gi, khi ti vit hi k ca mnh v
c gng nh li nhng thi im r rng nht ca thi qua, th ti nh n
c nhng ngi b hi c k trong i sng x hi. V mt tch cc trong
cuc sng Lin X, by gi ti ni n v rng n c vit nhiu trong bo
ch chng ti, c th l, thm ch c cht nh bng v t hng. Chnh v lch
s pht trin nh nc x vit, chin thng CNXH Lin X m ch ni n
nhng iu tch cc. Nu ngonh li nhn con ng chng ta i sau 50,
chng ta tri qua v trng thnh th tt c s r hn.
C s khc nhau trong vic nh gi con ng qua ch mt s
cho rng tt c mi chin thng - ng l cng lao ca Stalin. ng, trong
nhng thnh cng , cng lao ca Stalin cng ln. Nhng y l thnh cng
ca nhn dn, m c s ca n - Lenin, tng ca ng. Bi v p dng
256

tng ca Lenin, h cho nhng kt qu tich cc, dng Stalin bp mo quan

im ca Lenin v nhng ch dn ca Lenin. Hc thuyt Mc-Leninl hc
thuyt tin b nht, lm phong ph nhn dn chng ti, cng c v trang b
cho h. Chnh trn c s hc thuyt ny chng ti t c nhng kt qu
ca mnh.
Nhim v ca mt ngi vit hi k, ti cho rng phi ni ht nhng
ty tiu cc ca nhng s kin. Lc y khng phi l sai lm, mt l s lm
quyn. Nu nh khng c s lm quyn, m Stalin lm, th chng ti c
c nhiu ln hn nhng thnh tu cao. Chnh th ti tp trung hi c li
gip loi tr kh nng lp li nhng thit hi i vi c giai cp cng
nhn, c nng dn, c tr thc x vit, tt c nhn dn lao ng Lin X v c
cc nc x hi ch ngha khc, v rng Lin X em nhng sai lm ca
mnh v s lm quyn ca Stalin ti tt c cc nc anh em.
Suy ngh ca ti v Stalin
Thng nhng ngi quen, cc ng ch hoc nhng ngi tnh c ti
gp, ni chuyn c hi ti c vit hi k khng. Ti thng tr li:
- Khng.
H t ra tic v trch ti: bo l cun hi k nh th rt cn trong
tng lai, m phn xt tt hn v su hn trong nc, ng, nhn dn
thi k, khi ti sng, lm vic, v nhiu nm l ngi gn gi vi lnh o,
ri sau tham gia vo gii lnh o. Trc y, c th l, ti khng hiu
iu ny v khng nhn lm vic . Nhng, hnh nh mi ngi ng, v
ti mun vit mt ci g b xung nhng chuyn k trn. y ti nu
vn v Stalin dang tng qut.
Nhiu ngi hi Stalin l ngi th no, hi v thi quen ca ng, v
v phong cch lnh o ca ng. Trong u nhiu ngi vn ri bng bong
v vn Stalin, v rng ngi ta ni v ng c nhng iu tt v nhng iu
xu. N nh th v s nh th, c l, vi nhiu nhn vt lch s khc. Hn
na trong chnh cuc i Stalin cng an quyn iu ny iu khc. i hi
phi phn tch! V ti mun pht biu suy ngh ca mnh v vai tr chung
ca Stalin trong chin tranh th gii 2 v ngha lnh o t nc ca ng
thi k y, tr li vn kh ci g xy ra nu nh hon ton khng c
Stalin. Vn ny rt kh khn, v khng nhng v rng nhng vic xy ra
khng lm li c, m cn v rng khng tm thy mt ng chnh n xc
nh trn ci cn chnh xc, ai ng v ai khng ng. Kt lun ca ti da
257

trn nhng tip xc lu v gn gi vi Stalin c t trc khi bt u chin

tranh, c trong thi gian chin tranh, c sau chin tranh. Ti c th quan st,
t sut thi gian y s tnh cch ca Stalin, nh gi nhng bin c khc
nhau v nhng hot ng ca ng, vai tr ca ng trong chin tranh. Ti
mt thy tai nghe, ng tham gia ci g, ni ci g trong thi gian tht bi v
trong thi k chin thng.
Mt s ngi phn ng trc tin nhng tnh tit ni Stalin gy nhiu
ti c i vi ng v i vi nhn dn, git nhiu ngi lng thin,
thm ch c nhng anh hng, trung thnh s nghip ca ng, nhng ngi
tham gia tch cc xy dng CNXH. D h dm chc l s tht, nhng
ngh rng trong cuc chin tranh ln, chng ta ginh chin thng ch yu do
s lnh o ca Stalin, nu nh khng c Stalin, th khng bit, liu chng
ti c th ch ni k th v chin thng n c khng. Quan im ny ti
khng cch no ng , thm ch b qua nhng g ti nhn thy Stalin, khng
ph thuc vo vic Stalin c vai tr nh th no trong vic t chc chng c
k th, nh tan nhng o qun ln Hittler. Ti khng th ng vi cch
l gii nh th i vi nhng bin c v rng y l quan im m qung.
Ch c n l, nhng ngi khng th ct ni u gi v lic nhn
nhng ci u ca cc ngi, chc chn l cn cho ai y, ngi ngh v h, t
chc cho h, v trt tt c ln h nhng bt hnh ca ti li v c th ghi
cng khi thng li. y l tm l m qung. Tm l ny khng nhng hon
ton v cn c, m cn rt nguy him. , ni chung, khng phi l tm l
mc xit v khng phi tm l khoa hc, m l trit hc thin cn. Cn nh
rng Stalin cht, cn cuc sng, cuc u tranh vn khng ngng, tip tc, x
hi c thay i, c thc y, khng ng ti ch.
Nu bt u cuc chin tranh th gii mi, th n s mu nhiu
hn, nhiu nn nhn hn, thm ch kh hnh dung, v rng nn nhn ca
chin tranh theo s tin b hnh hc ng vi thi k, khi n xy ra, v vi v
kh m qun i s dng. By gi v kh nguyn t, tn la. Mt ngi cht,
khi mi ngi nh gip l c v nh nhau bng, ri gio mc v cung n.
Khi xut hin sng trng v sng my, ni chung v kh bn nhanh, chin
tranh c thm nhiu nn nhn hn, v rng phng tin s git ngi hon
thin hn. Khi xut hin my bay v my bay nm bom, nhiu ngi cho
rng by gi chin tranh tr thnh khng tng tng c, n hu dit bit
bao nhiu mng sng! Nhng khng, cuc chin tranh va qua git cht hng
chc triu ngi. Ring Lin X mt hn 20 triu ngi.
258

Nu xy ra chin tranh ht nhn-tn la, th thm ch kh t hnh

dung, n git bao nhiu ngi. khng phi l chin tranh trn chin
trng, ngha l qun i khng gip mt nhau. Chin tranh s tin hnh
hu phng su xa, trn ton b lnh th t nc, v rng by gi, vic s
dng phng tin git ngi khng b hn ch bi khng gian, v c th bn
v tiu dit ng mi im trn qu a cu ny.
Nu khng c Stalin th chng ti ra sao? Ai s ngh cho chng ti?
Ai t chc qun i, t nc, cng nghip? R rng l y l s bn lun
dt nt. Nhn dn vn l lc lng chnh. Tt nhin vai tr c nhn trong lch
s nhn loi, k c t chc quc phng, l ln. Nhng thn thnh ho ai y,
l iu khng th. Khng nhng v y l xuyn tc s nh gi ng, m
cn v rng iu ny lm nht ch qun chng, lm yu i s ng gp ca
h cho chin thng, lm km hm sng kin. Khng c anh hng, ng bin
mt, v chng ti cht? Tt nhin iu ny khng ng. Khng phi v c
ngi ta ht rng: Chng ti t lm s gii phng bng chnh tay mnh.
Nu che ch, nh l chn, nh anh hng no y, cn sau , tc
ot ngi anh hng ny, ta nh bt phi chu ci cht, th s chnh l s
b hi.
Vai tr ca Stalin, tiu cc hay tch cc? mt ch quan hot ng
ca ng, vai tr l tch cc theo ngha ng cn li l mt ngi mc xit da
trn s ging nhau ca lch s, trung thnh l tng mc xit, lm tt c cho
chin thng ca s nghip giai cp cng nhn, trong trng hp nu nh bi Hittle. y l mong mun ch quan ca ng. Mt cu hi khc, ng
a iu ny trong thc t nh th no. Bng ci g, m s xu xa thc s
ca ng nh la t nc, nh ti ni. Lc y ng git cc t lnh, v
git cc ht nhn ca ng bolsevich. B git trc tin l th h bolsevich
lo thnh theo ng li Lenin. iu ny lm nc ta yu i? Hon ton,
lm yu i.
Sau khi trit h nhng ht nhn tin tin ca nhng ngi c hun
c thi b mt Nga hong, di s lnh o Lenin, th trin khai mnh v
rng khp cc v git nhng ngi cn b lnh o ng, x vit, nh nc,
khoa hc, qun i, cng nh hng triu ngi, m cch sng v ngh ca
h khng lm cho Stalin va lng. Ai git h? Stalin. V sao? ng cho rng
s nghip c lm nhn danh l tng ca ng, nhn danh x hi mi.
ng khng tin tt c nhng ngi ny. Mt s ngi trong s ny, tt nhin,
259

ngng ng h ng, khi nhn thy, ng ko l h i u. Stalin hiu rng c

mt nhm ln nhn vt tm c, c tm l chng ng.
Nhng ngi i lp khng c t tng chng x vit, chng ng,
chng mac xit. n thun l h mun thay th Stalin trong ban lnh o.
Chnh Lenin cng mun lm iu ny. y khng phi l nhng ngi
chng Lenin, m l nhng ngi v tr Lenin, cho rng v mt tnh cch th
Stalin khng th lu hn chc v trc y, m cn thay ng ta. Nhng
ngi cng sn, c mt ti i hi 17 b phiu chng Stalin, mun thc
hin chnh ci iu m Lenin trnh ra chc th ca mnh.
V Stalin git h. V sao? V ng coi mnh l khng th thay th
c, l ngi duy nht l mc xit v c quyn lnh o t nc. S thm
kht quyn lc ca ng cng thi thc. Lenin ni trong chc th trc khi
mt v nhng c qu trong tnh tnh Stalin: kh nng lm dng quyn lc. V
Stalin lm dng quyn lc lm hi Lin X v ngi cng sn trn ton th
gii. ng ging mt n vo cc cn b Mc-Lenin khng nhng trong
nc, m cn c cc ng anh em, Quc t cng sn, v tt c nhng ai m
ng nghi ng c th h cm thy khng ng vi ng. V h ngay lp tc
tr thnh chng mc xit, phn cch mng v k th nhn dn.
ng ngh ra v gy s hi trong nhn dn, n ng vai tr ca
mnh. K th nhn dn! Ngi lm hi! ng do dm v lm ri tr
nhng ngi tin ng v b bn, tin rng ng lm tt c cho li ch ca
ng v nhn dn. Tt nhin kh phn xt. Trc y qu l c k th cch
mng, v k th nhn dn lao ng, v k lm hi. Nhng y khng phi l
nhng ngi, m ng rt gm chm h v nh th lm yu ng v qun
i, to cho k th kh nng gy tn tht ln cho Lin X. Nu Stalin khng
cm quyn, th (ti hon ton tin nh th) qun ta c sc v phng tin
nh bi qun th ngay bin gii, nu nh chng c gan tn cng nc
ta. V kt cc nh th c nhng li huyn thuyn ca Dn u Vorosilov
hay x th Vorosilov: Khng mt tc t cho k th! Khng li mt
bc! Nu chin tranh, th n s tin hnh trn t k ch! Sau ci g
xy ra, mi ngi u bit.
Tt nhin Stalin mun chin thng. Nhng khi ng nhn thy kt qu
lao ng ca mnh git cn b, nhn thy, qun i lm b suy kit v yu
hn i, nhng ngi a vo b my lnh o, khng kinh nghim, khng
c o to v khng c kh nng ch huy; v thm ch trc ng nhn
260

thy qun ta b tn tht trc chng c kin cng ca nc Phn Lan nh

b, nhn dn Phn Lan anh hng tuyt vi, dng cm bo v t nc ca
mnh. Nhn thy tt c iu ny, Stalin s hi trc Hittler. V ng lm tt c
chiu lng Hittler. Nhng Hittler c nhng k hoch ca mnh. Hittler t
mc tiu tiu dit nhng ngi bolsevich. D dnh ng, khng th khc t
khi chin tranh. Lc y ch ca Stalin b t lit trc ch qun th.
Ti nh cu chuyn Beria k v Stalin hm 22 thng su 1941, khi
ng bt u i mt vi chin tranh. Ban u ng khng mun tin vo iu
ny v bu nu hy vng rng y l khiu khch, ng thm ch ra lnh khng
n sng, hy vng vo php thn, c gng che giu v mng. Sau cc
tng lnh chng minh ng tin rng thc s bt u chin tranh vi c
ri. ng c nghe bo co v qun i Hittler tin qun thng li. Lc y
mi l ra rng ng che giu tt c mi ngi v s hong ht ca ng trc
Hittler. Stalin trng c v gi i, dt, bi ri. ng ni vi cc u vin B
chnh tr, t hp ti phng lm vic ca ng:
- Tt c nhng g m Lenin lm c v nhng g m ng li cho
chng ti, chng ti... tt c... cht...
V, ng khng ni thm c g na, bc ra khi phng, i v nh
ngh ca mnh, ri sau c lc khng tip ai c.
Beria k rng mi ngi cn li trong tnh trng bi ri. Nhng sau
ny h quyt nh phi c mt vi bin php thc t. Chin tranh ang xy
ra, phi hnh ng. Tho lun cng vic, h quyt nh ko ti ch Stalin.
By gi ti khng nh, ngoi Beria th cn ai n , nhng ng khng phi
mt mnh. Stalin tip h, v h bt u thuyt phc ng rng vn cha phi
mt ht tt c, rng nc ta l mt nc ln, chng ta c th gom gp sc lc
chng c cho k th, v thuyt phc ng quay li lnh o v iu hnh
phng th t nc. Stalin ng , quay v vo Kreml v li khi u cng
vic, sau pht biu trn i pht thanh. y l li pht biu ni danh ca
ng ngy 23 thng su 1941. Nhng sut thi gian di ng khng k mt ch
th no c. Tt c ti liu u k: Tng hnh dinh.
Nhng ng bt u k vi chc danh Tng t lnh ti cao ch khi b
i chng ti chng c c bn pht xt. y l cu chuyn Beria k v
trng thi ca Stalin ngy u chin tranh.
Tt nhin vi tm trng nh th, kh kin quyt thc hin mt ci g
cn c s xm lc ca Hittler. Nu Stalin cht trc khi bt u chin
261

tranh th gii 2, ngha l nm 1939, th cuc chin tranh v quc v i c th

theo con ng khc. t nc c chun b tt hn cho chin tranh.
Nhng ng v tt c v mnh v mc sai lm. Thm ch kh nh gi gn
ng nhng ti c m ng gy ra cho t nc. ng mun git tt c nhng
ai m ng cho l chng li ng. ng nhn, i khi, vo mt ngi gn ng v
ni Mt anh chy i u ri?.
C trng hp, sau cu hi y, nhiu ngi t st. Mi ngi ph
thuc vo tm trng ca ng. Khng cn to n, khng cn chng c, khng
cn s phn tch tht s. Ch cn mt ngn tay t ca ng lay ng theo mt
hng no th ngi ta s b trn p. V ng cng quen thi ny khi sau
chin tranh ni, quyt nh trn p Tito:
- Ngn tay ti nhc nhch, s khng cn Tito na.
ng khng vi c ti Tito. Nhng trong nc ng lm cht hng
triu ngi.
Nh th nu tnh cng li tt c thnh tng s, th tin rng: gi nh
Stalin khng tn ti, th chin tranh pht trin i vi chng ti l thnh cng
hn. Trong lch s c nhiu cuc chin tranh. Napoleon cng tn cng nhn
dn Nga, s dng mt i qun ln, v cng tn cng mt cch phn bi.
Khng ch mt ln xy ra chin tranh, bt u cuc tn cng phn bi. Nm
1812 Aleksandr I, chnh ng i n cch gii quyt khn ngoan hoc ngi
ta khuyn ng, b mt trn v chy v Peteburg, b nhim Kutuzov ch
huy. Kutuzov l ngi gi, thng ng g ng gt ti phin hp hi ng
qun s. Nhng nhn dn tin ng, v ng bit da vo lng tin ca nhn dn.
Nhn dn lm tt c nh ui qun Php, v t c iu ny di s
lnh o Kutuzov. May mn cho t nc v cho Kutuzov, mt tng t lnh,
khi phng tin lin lc kh b hn ch, v Aleksandr 1, i v Peteburg,
nhng th xc mt kh nng can thip trc tip ch huy. Nhng Stalin,
Moskva, c kh nng can thip trc tip trong mi vic v i khi s can
thip ca ng ng gi nhiu sinh mng trn mt trn. Nhng cui cng
chng ti di s lnh o ca Stalin ginh c chin thng, nhng vi
s nn nhn ln qu ng, thit hi v cng to ln. Khng c ca Stalin, k
th r rng b tht, m chng ti tn tht t hn.
Nu xy ra chin tranh trong tng lai, nu s dng ng ti nguyn
t nc, bit cch t chc cng vic chun b chin tranh th chng ti s
chin thng trong cuc chin tranh mi. C th s hng mnh ca chng ti
262

gip sm trnh c chin tranh. Mi nc c tnh bo v thng tin t nhiu

v v kh v trng thi chung ca ch th ca mnh. Vin cnh va chm vi
mt qun i c chun b tt tp on qun s lm ngui bt k ci u
nng no. Ti khng th ni rng c th loi tr chin tranh ni chung. y
l vn giai cp. Chng no cn tn ti giai cp, th cng c nguy c chin
tranh. V th cn chun b chin tranh. Nhng nu ng hiu ng nhim v
ca mnh, gn b vi qun chng, bit t chc qun chng, cng nghip v
nng nghip, th ng c th v phi t c nh gc bt k cuc chin
tranh t pha bn kia dm cng tn cng Lin X.
Mt ln na ti nhc li, rng ti khng chp nhn t tng m
qung: Stalin c sinh ra, v chng ti trao s phn ca mnh cho ng. Lc
chp nhn rng nu ng cht v t nc b mt u, b mt ht nhng g
m chng ti c c. l ngu ngc! y l Marx, v l Lenin, cn Stalin
khng xng vi Lenin. Lenin qu l lnh t, ngi thy trc tt c t nhiu
nm trc. ng, cng vi Plekhanov t nn mng xy dng ng, t chc
cuc u tranh giai cp cng nhn nc Nga. ng nh th v cng nhn
rng Lenin thin ti xc nh trc tt c. Nhng ng sng ngn ngi, nhng
cng kp a t nc thot ra khi ni chin, thi y ny sinh nhng anh
hng. l nhng ngi ca ch ngha nhit thnh, h sng bi l tng
Lenin, bn thn h i khi khng c phn tch su v bn cht s nghip.
Nhng h mun thng li ca nhn dn v tin rng Lenin ng v pha nhn
dn, chng t sn v a ch. V nhn dn di s lnh o Lenin ginh
chin thng k th cch mng.
Sau Lenin xc nh s pht trin tip t nc ta, cng nghip v
vn ho. ng tic, ng mt rt sm. Nhn dn khc ng, nhng t nc
vn sng v tin ln. Chng ti ci t kinh t, gio dc, vn ho, t c
nhiu thng li. Nu nh Stalin khng gy ra thit hi cho Lin X, khi ng
git cn b, s tin ln pha trc ca chng ti cn thnh cng hn. Bt u
cuc chin tranh vi dn chng l nm 1934, khi git Kirov. ng b git, ti
tin iu ny, theo ch th ca Stalin, lung lc nhn dn, e do nhn dn:
y, dng nh, k th th tay v git Kirov, by gi e do tt c gii lnh
o t nc v ng.
Nhn dn tin rng c k th v ng h tn bo cha, tn ny theo
cch chn ring, nh trong n cu, la chn v ct c ngi ta, mt cch
thng thng, m bin mt n gin khng vt tch. Chng c l y l hnh
ng ca mt ngi mc xit thc s? y l s xu xa ca tn bo cha hoc
263

k bnh hon. Nhan danh cch mng, nhn danh nhn dn ng git nhng
tinh hoa ca nhng ngi lnh o nhn dn v ng, v thm ch git chnh
qun chng nhn dn. Nhng hnh ng tng t nh th khng th bin
minh c. Xy ra nhng v vic ng s, th m by gi mt s ngi ni
rng ch c con ngi nh th mi c th a chng ta n thng li, cn nu
nh khng c Stalin, th chng ti c l cht. Khng, khng v khng! Ti
khng ng , y l s hiu bit m qung i ngc hc thuyt Mc-Lenin.
V rt tic rng mt s nhng ngi c uy tn trong khoa hc, chnh tr, qun
s ri vo sai lm ny.
Mt khc, Stalin v nguyn tc (khng phi trong s xu xa c th)
vn l mt ngi mc xit. V, nu loi tr tnh a nghi bnh hon, s tn
nhn v s phn bi ca ng, th ng nh gi tnh hnh ng v tnh to.
Chnh ng nhiu ln khi c mt ti ph nh thi b xun xoe, ni:
- Trit hc tng phn c nhn anh hng cho m ng - l trit
hc cch mng. Nhng ngi ng v tr nh th - khng phi l nhng
ngi mc xit. Nhng chng ti tin vo qun chng, vo nhn dn, lun lun
tch ri trong thi gian cn thit lnh t ca mnh.
Ch c li ni ca ng tch ri cng vic. V th, khi ni v qu trnh
lch s, phi gi c nhng chng c, i chiu chng, khng l i mt ci
g, v khi vai tr ca mi c nhn trong tng giai on y s r rng. Ti
mun gi ng nguyn tc ny, mc d i khi l kh, v rng mt ngi
cm nhn nhng bin c hon ton ch quan.
Khi Stalin cht v chng ti cn li khng c ng, chng ti ban u
than khc tnh th ca mnh, trong tm trng sc. Khng phi mi ngi bit
rng chng ti lm g khi mi vic tin hnh khng c Stalin. Ch c Beria
hn hoan. a s gii lnh o nh gi Beria l hnh nh ti c. Mi ngi
bit nh hng xu xa ca ng i vi Stalin. V mi ngi cng bit khng
phi Beria ngh ra Stalin, m Stalin ngh ra Beria. Trc Beria, trong NKVD
l Yagoda. Stalin bin Yagoda thnh ti phm, cho tay chn mnh git Kirov.
Sau Yagoda l Ezov, Stalin cng git ng ta. Sau Ezov n Beria v sau ny
l Abakumov, mt ngi chng tt hn Beria l my, ch ngc hn. Beria
trong s ny l ngi nguy him nht, v rng ng l hiu bit v c c kh
nng t chc. Tuy nhin ti lc hng v nhng vic sau chin tranh.
Quay li thi gian trc chin tranh, mt ln na ti nh rng chng
ti bt u chin tranh thiu v kh v khng c ng, qun i hon ton
264

khng chun b, mc d chnh Stalin bit r rng chin tranh khng trnh
khi. Nhng ng l b t lit trc Hittler, nh th ng trc si, s c vic
tng cng phng th bin gii, cho l Hittler c th nh gi vic ny nh
chng ti chun b tn cng ng ta. ng cng ni nh th vi chng ti, khi
chng ti v Kirponos ngh huy ng nng trang vin o ho chng
tng dc bin gii v tng cng phng th. Stalin tuyn b rng iu ny s
l khiu khch, khng th lm. Ngha l, mc d Stalin tin l Hittler tn cng
chng ti, ng trng mong rng ng c th l, n c n tn cng. Kt cc
th no, ai cng bit. V ng khng c ging tr, v b ng t nc.
Quan im cho rng ch c c nhn Stalin mi a t nc thot
khi khng hong do chin tranh gy ra, v qun ta chin thng do s lnh
o thin ti ca Stalin, l hon ton v cn c. Qun i ta chin thng
khng cn Stalin, v thm ch thit hi cn t hn. Chnh qun i ta chin
y v mnh t ca mnh, v nhn dn ca mnh, v cuc sng ca mnh, v
tng lai ca mnh, m hon ton khng phi v Stalin. Khu hiu V
Stalin! - y l kt qu khng ng tri gic.
Stalin t mnh thi phng vai tr ca mnh v dy d ngi ta tinh
thn nnh b, buc nhng ngi gn ng phi c tng suy tn c nhn
mnh. D ng khng cn Kaganovich, ngi ng bn Stalin lun lun
tuyn b anh thp:
- y l Stalin! Stalin l th ny, Stalin th kia, khng c Stalin chng
ti chng l ai c.
Lc y thng Stalin ct ging v ni rng y l quan im cch
mng, v chnh ng thc y Kaganovich n hot ng ln.
Ti chn tht tic cho nhng ai km hiu bit tin rng khng c
Stalin, chng ti khng t c mt kt qu tt no c. S thiu chn chn
nhn thc trong x hi c th trong tng lai dn n ti phm c hi. Khng
ai cn tnh rng nhn dn qun tt c, khi ngh v nhng ngi lnh o
trong qu kh. C nhiu bi vit v Chinggiskhan. Mao Trch ng, chng
hn, ngi ta gi ng l anh hng. Cng m t nhiu mt tt Napoleon, d
rng ng lm cht hng trm nghn ngi. H l nhng k st nhn tm c
nh nc. H t chc chin tranh nhn dn, t chc qun i v a h n
ci cht v quyn li ca mnh. y khng phi l k st nhn, vo ban m
dng dao gm v sng lc git mt hai ngi trn lt. Khng, nhng
ngi trn git ton b nhn dn, gy thit hi cho c nhan loi. Phi tin
265

hnh vic gio dc lng tin kt n vic ny, nh hng ng lp tr, dy

d nhn dn c hiu bit ng vai tr ca c nhn trong lch s, trch nhim
ca h trc lch s v vinh danh khng phi nhng tn git ngi, nhng
tn bo cha, m vinh danh nhng ngi sng to trong nhng iu kin
cuc sng ho bnh.
Ti mun by gi ni ht v nhng ngi sng theo l tng McLenin v em ht sc lc mnh gi vng l tng ny. C th c trng
hp nhng ngi tt ca chng ti tri qua cng vi con ng v i ca
Lenin t vic xy dng ng bolsevich n lm cuc cch mng thng
Mi, b cht di ci mc k th nhn dn, k th ca ng, k th l
tng CNXH v ch ngha cng sn? Chng l Lenin khng th phn x
c, khi ng chn nhng ngi ny v lm vic vi h? Chng l Lenin
lm ? Tt nhin v nhn cng c th sai lm. Trong ng tng c ni gin
ca mt v Roman Malinovski, ngi c Lenin tin dng. Cng c c
nhng ni gin khc. Nhng hin binh mt phi chng. Nhng ngi, m ti
ni v h, tri qua con ng u tranh thc s cng vi Lenin v t ra
trc v sau cch mng trung thnh vi s nghip CS. V chnh h b hnh
h, cht, b git khng c xt x, khng c iu tra di thi Stalin. Mt s
trong nhng ngi ny cng c ra to, nhng l to n do Semiakin lm
chnh n, ng ny lm tt c nhng g ngi ta ra lnh cho ng. y l to n
gy ra s trn p lm va lng mt c nhn.
Ti s c gng mt cch ch quan lm r vn phc tp ny, bi ti
hiu nhng g ang xy ra nhng g ti c bit ngay sau khi Stalin cht.
Sau i hi 20 CSLX, thnh lp mt U ban xem xt ring nghin cu vn
ny. H bo co kt qu iu tra cho ti, l b th th nht BCHT ng.
Ci g c sng t? V sao Stalin, cng l ngi gn gi vi Lenin v cng
cng vi Lenin v di s lnh o Lenin chun b l mng cng l tng
Mc-Lenin, t ra v cn c nh vy trong s xu xa ca mnh? Stalin lin
quan g vi ngi khc? C th Stalin b bin cht v ni chung chng l
tng CNXH, sau cng tiu dit nhng ngi ng h ng? Hon ton
khng. Stalin v nguyn tc vn tin vo l tng CNXH. Nhng v tnh
cch, ng l nh c ti, l mt con ngi khng nghe v khng mun nghe
ai tr bn thn ng. Lc y, l c im ca c nhn ng. Nu c im y
nm con ngi nh, th gy kh s cho gia nh v lng ging. Nu c
im ny ri vo ngi c a v cao, lm kh qun chng.

266

Ngi ta mun ngh, mun phn xt, mun bit r. iu ny l bnh

thng. Nhng nu s bn lun khng trng vi hiu bit ca Stalin v cng
vic, th bt u cuc u tranh t nhin v t tng. Thng thng mi
quan h x hi ch l ci nhau. Nhng do c im c tnh ca Stalin th
nhng ngi nh th tr thnh k th ring ca Stalin, m l k th ca
ng, th ng gi l k th ca CNXH. l k th, th phi tiu dit. V ng
git h. Mt s ngi ni:
- Chnh Stalin pht biu v cch mng, v ch ngha cng sn, sao ng
c th lm nh th?
Mt s khc nghi ng Stalin trng pht s lm quyn. Dng nh,
nhng ngi c li l Yagoda, Ezov, Beria, Abakumov v nhng ngi
khc.
Nhng phn xt tng t l v cn c, v rng chng phi Ezov,
chng phi Beria, thc cht l ca bn thn Stalin. H khng chn sp, m
sp chn h theo khu v ca mnh. Nu Ezov hoc Beria khng lm Stalin
va lng, ng d dng thay th h, iu ny khng kh g i vi Stalin.
Stalin cn nhng ngi nh Yagoda, Ezov, Beria, Abakumov che giu ci
ui ca mnh; ng a Ezov git Yagoda, a Beria v dng tay hn git
Ezov. Hn na ng cho rng by gi tt c s tham gia ca c nhn ng vo
ci tr to ra mt ci n c, lun lun c giu kn. Ban u mi ngi
ti cho bn Ezov. Sau cho bn Beria, v rng Beria tip tc cng
vic ny v vi s hung bo nh Ezov. Stalin cha kp vt nt Beria - th ng
cht.
Mi vic bt u t ci g? V sao Stalin chn con ng ny? Nhng
nm u sau khi Lenin cht, trong u tranh, Stalin vn cn s dng phng
php ca ng. C u tranh, c tn ti kin i lp, tin hnh tho lun,
tin hnh tranh ci. Chng din ra khc nghit, nhng trong khun kh ca
ng. Cc ng vin c kh nng c tranh ci theo nhng quan im khc
nhau, nghe hng ny hng kia, theo lnh t ny theo lnh t kia, v mi
mt ng vin c th xc nh mi quan h ca mnh h. Trong cc cuc
tranh ci y, Stalin chin thng, v ng ng h ng. Tt nhin nhng ngi
tht bi tc gin v khng c Stalin hi lng.
V chng ti ni v tnh hnh trc khi triu tp i hi 17. Ti nh
i hi ny. Ti tham gia tt c cc hi ngh ng v i hi ng, bt u
t i hi 14 (tr i hi 16, ti khng c mt, do hc ti Hc vin cng
267

nghip, nhng c mt ti cc phin hp ca n). Trc i hi 17, trin khai

tho lun, nh thng l, trong ng bn ci d cng bo co tng kt,
chun b cc ng vin hiu ng cch gii quyt, c chp nhn ti i
hi. i hi ny l i hi c bit ngh rng n nm 1934 vn cha c
mt hc thuyt i lp no trong ng. Cc vn cng nghip ho v tp
th ho nng nghip khng phi l ch tho lun, m l c s hot ng
thc t ca ng v nhn dn. V th i hi din ra rt tt.
Khi a ra ng c vin BCHT, h cng c ti. Ti chu ng
cm gic c bit, khi b phiu, v ti cng ngang hng vi nhng ngi
khc nhn th bu. Ti nh, Kaganovich ni vi ti rng cn b gch mt s
ng c vin c c vo BCHT. ng gii thch rng nhng i biu ny
c th b phiu chng Stalin, v th phi lm ng nhng ngi khc thu
c phiu nhiu hn Stalin. tt c mc no y ngang nhau, phi
b phiu chng h. Ti kh ni, liu Stalin c trao nhim v nh th cho
Kaganovich, hay l Kaganovich hnh ng theo l tr ca ng ta.
Khi bit r hn Kaganovich, sau ny ti ngh ng lm iu ny cng
t quyn li ring: nu nhng ngi khng s phiu bu nhiu hn Stalin, th
trong tt c mi quan h iu ny c li cho Kaganovich, bi v h khng c
s phiu nhiu hn Kaganovich. Tt c cc phiu bu c phn pht cho
cc gc phng hp, mi ngi xem danh sch v gch tn ai m h mun.
Nhng mt s i thng n thng phiu v lp tc b phiu bu. Ti thy,
Stalin hin ngang i ti hm phiu v th phiu bu. Thm ch ng cng
chng nhn vo n na. iu ny khng c g ngc nhin, v rng danh sch
t trc Stalin khng nhng xem, m cn c ng tn ng na. Chng
vic g m phi mt thi gian xem li chng mt ln na? Chnh l c nhng
ngi theo di iu ny ngoi nhng ngi c c, khng ai ri vo
trong danh sch.
Ngh xong. U ban kim phiu thc hin cng vic ca mnh. Phin
hp c triu tp nghe kt qu kim phiu. l nhng pht mng v
cng thng. Thm ch ti khng bit, c ci g hn: mng hoc phn khi,
c bit i vi ngi trng c vo c quan lnh o. C th ti truyn t
ch c tm trng ring ca mnh, nhng ti ngh rng nhng ngi khc cng
lo lng. Ch tch hi ng kim phiu ngh mi ngi ct bt ch v s tay
v khng ghi g c, ch nghe thi. ng tuyn b, ti i hi c mt chng
ny i biu v chng ny trong s tham gia b phiu. Sau bt u c
theo th t abc, ai v bao nhiu phiu bu mnh. n lt Stalin. Ti tnh:
268

ng thiu su phiu. n lt tn ti. Tuyn b ti cng thiu su phiu.

Ngha l su i biu gch tn ti. Ti t ni vi mnh: ngi ta cho mnh
su con giun v c cho Stalin - cng su con giun (nh thng ni hi ).
Ln u tin ti c vo BCHT. Theo tui tc v thm nin ng,
thm ch ti cha dn c iu ny. Chc v nh vy i vi ti l kh cao.
V ti rt hi lng c bu vo BCHT, cn su phiu khng bu ti, ti
cng chng cht lo ngi, hn na trn bnh din ny, Stalin cng nhn su
phiu chng.
Ti tc gin ch c l ai y khng bu Stalin. Vic bu bn tin hnh
nh th. Nhng v sao ti dng li t m y, v n r rng hn t cc i
hi sau.
Kt thc i hi. Tt c mi ngi v ch ca mnh v nhn vic.
Chng khi cng tc vi nhit huyt ln. Mi ngi (ti t xt bn thn
ti) sng khng phi c cuc sng ca mnh, m l v cuc sng ca ng, v
li ch nhn dn. Tin nong chng ti khng ch . Chng ti nhn vo tin
ch c m cht i. Tt c nhng th cn li l v li ch s nghip, cn
chng ti ch cn nhng thc cn thit nht. By gi iu ny i vi mt s
ngi quan liu, c l, l lng. Nhng y l s tht. Trc cch mng ti
lm th ngui v kim c 40-45 rp mt thng, th nhng v vt cht th
tt hn khi lm b th tnh u Moskva v ng b thnh ph. Ti khng hi
tic m n gin ch minh ho chng khi ti sng nh th ny. Chng ti
sng cho s nghip cch mng, v tng lai ch ngha cng sn, tt c mi
ngi chng ti uchu iu ny. Qu l chng ti sng kh. Nhng chng
ti hiu rng chng ti l nc u tin trn th gii xy dng ch ngha x
hi v v th tht lng buc bng, dnh tin cho cng nghip ho t
nc. Nu khc i l tng chnh cch mng b nh gc v k th bp c
chng ti. Thi gian y sao tuyt vi n th! Khng c kh khn vt cht
no c th so snh vi l tng v i m chng ti tn tm phc v!
Ti c bit hi lng cng tc Moskva, th ln. Trc y ti
cha ng chm vi kinh t thnh ph. i vi ti l mi m chng no, th
v chng no c trong kinh t, c ngi dn, m ti giao tip, xem xt v
gii quyt cc vn khc nhau ca cuc sng v ci t thnh ph Moskva.
l cng vic say m, v ti c cng hin cho n hon ton. Ti v nh
mun vo ban m v, ra i rt sm. Nhng trong nhng ngy, m ti k,

269

mi vic tin hnh bnh thng, nhng t ngt thay i vo u thng 121934, khi chung in thoi ro v ti nghe ging Kaganovich:
- n ngay Kreml v vo phng khch ca Stalin.
ngi ta ni cho ti bit Kirov b git. Bn st nhn l bn
Troskit, b tnh bo nc ngoi li ko. R rng l Kirov b git bi k th
cch mng, k th ca Lin X. V th li ku gi tinh thn cnh gic vang
ln t ming Stalin i vi chng ti l ng nhin.
Nhng s n p mi c trin khai sau vi nm. Stalin gi tt c
nhng ngi, khng ng vi ng l k th nhn dn, nhng ngi
mun quay vtrt t c trong k th nhn dn gn cht vi bn phn
ng quc t. Sau hng trm nghn ngi lng thin b git. Lc tt
c mi ngi sng trong s s hi. Ngi ta nhng ting g ca vo ban
m, v ting g ca u u ny mang n iu bt hnh! Khng phi ngu
nhin Gamarnik, b g ca vo ban m, ng ch t st. Sau , v t st
ca Gamarnik lm c s cho Stalin xc nhn ng l k th cha b vch mt,
hiu rng khng mun b nh cht, khng mun a tay c quan lut php,
t st. Nhng nu nh Gamarnik a tay vo cng th sao? ng no
cng th, ngi ta cng bn ng. Gamarnik l mt ngi thng minh, hiu
ci g ang i ng. ng c minh oan sau i hi 20, cng nh nhiu
ngi khc.
Nhng trc ti i hi 20 cng t vn minh oan nhng ngi v
ti v v sng bi c nhn ca Stalin, trong on ch tch BCHT xy ra
cuc u tranh ln. Thng thng chng vic a ra vn ny l Molotov,
Vorosilov v Kaganovich. iu ny ti khng sng st, v rng nhng ngi
ny, c bit Molotov v Vorosilov, cng vi Stalin chu trch nhim v tt
c nhng vic lm v lut php. Ti tin rng Stalin hi vi h, v h cng
nhau chp nhn quyt nh. V iu kin, khng phi tt c cc ng c vin,
kh s v git chc, c mt kin thng nht. Nhng h l mt khi theo
hng bin php - git hi d man cc ng vin. H l tc gi khu hiu
u tranh kht ting vi k th nhn dn.
Khi chng ti xy dng U ban nghin cu t m ti liu lin quan
vi s n p, pht hin trong s th ca Ezov gi Molotov. Trong ghi h
tn cc b v ca mt lot k th nhn dn, ngh y h i khi
Moskva. Molotov a ra quyt nh:
- Bn.
270

V h b bn. iu ny tht l khng khip: thm ch NKVD vit

l ch phi mang h i y; tip theo, khng lm mt ti c no khc. Ti liu
ny, cng nh v mt lot ti liu khc, xc nhn rng Molotov ngang hng
vi Stalin hon ton chu trch nhim v s chuyn quyn, v s git ngi.
Nh th h git hi nhng ngi khng lm va lng Stalin, nhng ngi
ny nhng ngi lng thin nhng ng vin, nhng ngi tt, tri qua
trng hc u tranh cch mng di s lnh o Lenin. V mi ngi by
gi phi tha th v qun tt c? Khng bao gi!
Mt ln na ni v Beria
Trc y ti nhiu ln ni v Beria, nhng ch yu l cc s kin
lin quan ti ng hoc lin quan ti nhng ngi khc. Nhng by gi ti
mun ni ht ring v Beria, vai tr v nh hng ca ng i vi x hi x
vit. Trong qu trnh lm quen v gp ring vi ng dn dn vch trn v
li cho vi ti nhng hiu bit hn v din mo chnh tr ca ng. Thi gian
u, ng gy cho ti n tng rt tt. Chng ti v ng ti nhng Plenum
BCHT lun lun ngi bn cnh, trao i kin, c ln a nhau nh gia
nhng ngi bnh thng c nhng quan h tt.
Cn sau , th bt u! Cng khng phi ngay lp tc. Khi Stalin ny
ra ngh, thay th Dn u ni v Yagoda bng Ezov, v Yagoda lm khng
ng. Ezov l ngi lnh o cng tc cn b BCHT ng. Ti bit r
ng. T nm 1929, khi ti theo hc ti Hc vin cng nghip, v c bit sau
khi ti c chn b th ng b, Ezov mc no y l ngi lnh o
ti, v rng Hc vin cng nghip thuc c quan Ban t chc cn b BCHT
v chu s lnh o ca BCHT thng qua Ezov. Ti nh chi b c s phi
bo co v tnh hnh cng vic ti Hc vin cng nghip cho ng. Nu tin
hnh ng vin hc vin Hc vin thu thp ti liu hoc tin hnh chin dch
chnh tr g y, th BCHT cng trc tip qua ti, v khng ai c quyn sp
xp h, tp hp mi ngi tin hnh chin dch chnh tr no y v v.v...
tt c c lm ch theo quyt nh BCHT. Cc iu kin c to ra nh
th, nn ti t nhiu thng gp Ezov. ng gy cho ti n tng tt, mt
ngi ng ch . Ti bit rng Ezov - cng nhn Piter v t nm 1917 l
ng vin. Ci mc Piter cng nhn c gi tr cao!
Khi Ezov c iu ng v NKVD, ti cng khng bit c quan ny
hot ng kiu g v lp lun ca Stalin ra sao. Bn thn ti quan h khng
ti vi Yagoda v khng cm thy ng c hot ng g chng ng. Nhng
271

khi Ezov c b nhim th vic n p mnh hn. ng l bt u git chc

c nhng cn b qun s, c dn thng, c ng vin, c cn b kinh t.
Ordzonikidze lnh o cng nghip nng, Kaganovich lnh o giao thng
lin lc. ni cng xy ra vic bt b mi ngi trn lan. Nhn th ni
thm, Ezov c nhng quan h bn b vi Malenkov v cng lm vic vi
ng. Nhng Malenkov li khng ng pha b l Ezov.
u nm 1938 Stalin gi ti v ngh lm vic ti Ukraina: ni rng
Kosior km ci. Ti rt knh trng Kosior. Bit ng t ln u tin lm
vic ti Ukraina l Tng b th BCHT CS(b) Ukraina sau Kaganovich,
nm 1928. Kaganovich v BCHT CS ton Nga (b), cn Kosior n thay
ch ng. Nm 1929 ti ngh cho ti theo hc ti Hc vin cng nghip,
chnh Kosior chp nhn v vn ny. Vic Stalin ngh ti thay th
Kosior, lm cho ti cht ing. Ti nh gi cao Kosior v cho rng ti
khng th no thay th ng c, rng ti cha ln n mc nh th. V vn
dn tc cng c vai tr. Ti, tt nhin, tng cng tc ti Ukraina v thm
ch Kiev. S tht Chnh ph CHXHCN Ukraina vn cn nm Kharkov.
Nhng, ng no cng th, ti l ngi Nga, ti cm thy mnh cng khng
tho vt. Ti quan h tt vi ngi Ukraina - v nhng ngi cng sn, v
nhng ngi khng ng vin, tuy nhin ti thng xuyn cm thy cn
nhc im l khng th pht biu bng ting Ukraina. V ti tr li cho
Stalin:
- Cha chc c mt ngi Nga n y l hp l u.
Tuy nhin Stalin chng minh, ngi Nga chng c g km hn ngi
Ba Lan. Kosior l ngi Ba Lan ti Ukraina, v sao ngi Nga li km hn?
Ti rt lo lng v khng lm ni. Nhng khng ph nhn rng ngh
ny lm ti sung sng: th l BCHT tin ti, mt chc v cao n nh th!
V ti n Ukraina. Kosior trao li cng vic cho ti, ti nhn. ng ri
Ukraina v c b nhim n ch Molotov l ph ch tch Hi ng dn u
Lin X. Thi gian tri qua, v cui 1938 hoc u 1939 bng nhin vn
b nhim ti cng lm ph cho Molotov. Ban u, Molotov gi cho ti ni
iu ny, sau Stalin gi, khi ti n Moskva:
- Ny, Molotov vt ni xin ng v lm ph cho ng y. Hnh nh phi
nhng b Molotov thi. ng ngh xem?
Ti ngh ng lm iu ny: va mi n Kiev, ngi Ukraina c
nhng quan h tt vi ti. Chng c ch yu nht l ch chng ti sp c
272

chin tranh, nhng ti t nhiu bit Ukraina, nu by gi c n mt

ngi mi, th tt c vic t chc s phc tp vi ng ta, gi nh chin tranh
nhanh chng bng n. V th vic ra i ca ti cha chc s v li ch s
nghip; cn a v Moskva, c nht nhng ngi khc cn d hn. Stalin
ng ti cuc hp B chnh tr:
- Thi ngng cuc ni chuyn ny li, c Khrusev li Ukraina.
Nm 1938 Stalin t vn phi cng c Ezov, bng cch a cho
ng mt ngi ph th nht, v hi Ezov v iu ny. Ezov tr li:
- Tt thi.
- ng chn ai?
- Ti yu cu cho ti Malenkov lm ph th nht.
Cuc ni chuyn nh th pht sinh i ln, nhng vn khng c
quyt nh. Cui cng Stalin ni Ezov:
- Khng, ng khng c ly Malenkov, v rng Malenkov by gi
lnh o Ban cn b BCHT v cn hn.
Khi Malenkov lnh o Ban cn b BCHT, Ezov vn cn l sp trn
Malenkov. Nh th, Ban t chc cn b lc y thc t vn di s iu
khin ca Ezov. y l thi k m ng bt u loi b nhng nhn vt
trc y v ng bt u chu s lnh o ca Dn u ni v. Ranh gii l
gia thp nin 30.
Ti cho hp hi ngh ng b Moskva vo nm 1937. Tt c cc ng
c vin c d kin a vo ng b tnh Moskva v thnh u Moskva, t
trc c xem xt v c ho php bi Dn u ni v. Khng phi
BCHT, hn na cng khng phi nhng ng vin gii quyt, m chnh
NKVD! ng pht biu li cui cng phm cht ca ngi c chn no
y, v kh nng lm vic ca ngi y trong c quan ng. Th rng,
chng khi ti cho rng y l gip t chc ng nghin cu cn b tt
hn v vch mt k th, c th lun thm ch vo ban lnh o. Thi y,
chng ti c gio dc nh th!
C mt trng hp. Ti mt Hc vin qun s chnh u l mt ngi
cng sn c b ru p, khong 50 tui. Theo quan im ng b Moskva,
ng l hon ton xng ng ch ca mnh. V hi ngh chp nhn ng ta mt
cch tuyt vi, khi bn ci vn a ng vo danh sch ng c vin bu.
Bng nhin trc khi b phiu, Ezov gi ti v ni:
273

- Phi lm tt c lm bi ngi ny. ng ta khng xng ng lng

tin, ng lin quan vi k th nhn dn v s b bt chng bao lu na u.
Chng ti lm theo ngh ca ngi ta. Nhng xy ra mt s rn nt
v tinh thn v xu xa n mc nh hng n cc i biu hi ngh! Ngi
ta bu, ngi ta v tay (cn ng n ng lc di nhng trng v tay nh
pho), v th l chng ti phi chng minh cho mi ngi h ng b phiu
cho ng. Chng ti nh ng. ng gin d: Vic g th ny? m hm
sau, ng b bt, vn i vi tt c mi ngi c sng t.
Mt trng hp khc. Emelian Jaroslavski - mt lo thnh bolsevich,
mt ngi c knh trng trong ng. ng c a lm ng c vin ng
b Moskva CS ton Nga (b). Trong thi gian , ng b Moskva bu
nhiu u vin B chnh tr v nhng nh lnh o khc ca ng. Chnh
Stalin v nhng ngi khc cng vo y, nhng khng phi tt c. Ngi ta
a c Jaroslavski, cn ng l khi b th Hi ng kim tra v c coi l
nhn vt hon ho v mt ng. Bng nhin Ezov (khng phi Malenkov)
gi cho ti v ni rng phi nh Jaroslavski. y l mt vic cc k
nng n i vi c nhn ti, tuy nhin ti phi thc hin nhim v v ni vi
B th chi b h tuyn truyn tng ng trong on i biu ca mnh,
khng b phiu cho Jaroslavski. Khi kim phiu, t ra l Emelian d sao
chng na vn c bu, bt chp hnh ng ca chng ti, hnh nh, ch c
d mt phiu. Ti nh, ngay sau hi ngh ny, b Zemlachka, ngi m ti
knh trng, gi mt bc th ln BCHT, buc ti ti, Thnh y Moskva
CS ton Nga (b) hi ngh tin hnh vn ng chng Jaroslavski. Ti
khng th gii thch cho b ngay lp tc rng ti thc hin kin ca
BCHT. Sau ny b hiu vic . Tt nhin tuyn b ca b khng gy hu
qu xu cho ti.
Tnh hnh l nh vy. Cc c quan NKVD c ting ni quyt nh
mi s iu ng hoc thuyn chuyn cc cn b ng, nh nc v kinh t,
v h lun lun c s ng t NKVD. Tt nhin y l hin tng xu
h, th tiu vai tr lnh o ca ng! Cui cng, Stalin ngh b nhim
Beria l ph th nht Beria cho Ezov. Trc thi k ny ti cc cuc tun
hnh thng c cc cc tranh c ng v mt chic gng nhn. Ci l ny t
ra sau khi Stalin ni:
- Ezov - y l gng ca Ezov, y l Ezov thn yu.

274

V ng bnh phm tt v hot ng ca Ezov. Nhng khi Stalin b

nhim Beria, th s tht l vic thay th Ezov c hoch nh. Ezov hiu
ng tt c. ng hiu rng ng ht thi v ngi sao ca ng vt tt.
Nhng ng tng tri v bit cc c ch ny, cm thy vic ny cng c th
kt thc c s tn ti ca ng. Tuy vy, ng ni:
- Tt nhin, ng ch Beria l ngi ng hong, y khng c vn
. Beria c th khng nhng l ph, m cn Dn u vin.
Stalin phn i:
- Dn u vin, ti cho rng, Beria khng th c, cn lm ph cho
ng s l tt.
V th l Beria c chun y lm ph Ezov.
Bi v ti c mi quan h tt vi Beria, ti n gp ng sau cuc
hp v chc mng ng na a na tht. ng tr li:
- Ti khng nhn li chc mng ca anh.
- V sao?
- Anh cng khng ng , khi c vn anh v ngi ta li anh v
lm ph cho Molotov. Nh th ti sao ti phi vui vic ti c b nhim
ph cho Ezov? Vi ti, tt hn c l c Gruzia.
Ti khng bit, ng ni iu ny chn tht n mc no. Nhng khi
Beria chuyn v NKVD, th thi gian u ng khng t ln ni chuyn vi
ti:
- Ci g th ny? Chng ti bt giam tt c mi ngi lin t t, thm
ch nhiu nh hot ng ni ting cng ngi t, rng chng lu na s khng
cn ai na, phi kt thc vic ny thi.
Xut hin quyt nh v thi qu. N c vit bi nh hng ca
Beria. Nhn dn cho rng Beria n NKVD, sp xp, trnh cho Stalin v
Stalin nghe ng. Plenum ca BCHT CS ton Nga (b) c ph bnh mnh.
Mi ngi pht biu ph bnh mt ai y. Trong s ny, ti nh li pht biu
Malenkov. Khi ng ph bnh mt trong nhng b th ng Trung
(ngi ny sau b bt). S ph bnh nhm chng s khoe khoang.
Malenkov ni rng nhng nh leo ni thc hin cuc leo ni ln nh cao
nht trong dy ni Trung v t tn ca B th ng Trung cho nh
ni ny.
275

Ngi duy nht, c chc v tng i cao trong ban lnh o ng

cng v mt l do no khng trnh khi b ph bnh, l Khrusev.
Nhng ngi pht biu l Yakov Arkadevich Yakovlev, lnh o nng
nghip ca BCHT ng, v ph bnh ti. V li, cch ph bnh ca ng
cng tng i c in: ng mng ti v rng trong ng b Moskva u gi
ti l Nikita Sergeevich. Ti cng pht biu v gii thch, y l tn ti v
ph danh, nh th ngi ta gi ng. Ngi ta cng bng gi ni rng ngay
tn ng khng phi l Yakovlev, m l Epstein. Ngay sau cuc hp, Mekhlic
n vi ti, lc y ng cn ch bt bo S Tht, v phn n v li pht biu
Yakovlev. Mekhlic l ngi Do Thi, bit truyn thng c ca nhn dn
mnh v ni vi ti:
- Yakovlev - ngi Do Thi, nn ng cng khng hiu rng ngi
Nga cng thm ch gi nhau mt cch chnh thc theo tn v ph danh.
Li pht biu Grigori Naumovich Kaminski l th ny. Lc y Grigori
Naumovich l Dn u vin y t Lin X. l mt ng ch rt ng knh c
thm nin trc cch mng, nhiu ln gp g vi Lenin. Ti lm quen vi
ng, khi ngay khi bt u cng tc ng b Moskva. ng lc y l mt
trong nhng b th mt ng b Moskva CS ton Nga (b), sau l Ch
tch ng b tnh, sau ngi ta a ng vo lm Dn u y t nc Nga v
sau l Lin X. y l mt ngi thng tnh, chn tht, c cm gic
thing ling tnh ng v bit l phi. ng ni:
- y tt c mi ngi pht biu u ni v ci g h bit v ngi
khc. Ti cng mun ni rng ng c bit iu ny. Nm 1920 ti
c c n Baku v lm vic l b th BCHT CS Azerbaizan v
Ch tch X vit Bankin, c tin n rng ng ch Beria trong thi gian
Baku b chim ng, cng tc vi c quan phn gin ca Musavist7 m
trc n l phn gin Anh.
Khng ai pht biu ph nhn. Thm ch Beria cng khng pht biu
chnh li theo l do ny. Im lng, v tt c ... Nhng chng bao lu
Kaminski b bt v mt tch. Vn ny sau ny vn dn vt ti lu, v rng
ti tuyt i tin Grigori v bit rng ng khng bao gi ngh ra mt ci g v
ph cng nhc li n. Nhng ai c th c c vi NKVD v nhng nhng
ngi lnh o n?
Khong mt thng sau mt phin hp BCHT ng, mi ngi tn
ra n tra. Ti b chm mt cht v khng kp i. Lc y Stalin gi git ti:
276

- Khrusev, i u th?
- i n tra.
- i vi ti, chng ta cng nhau n.
- Cm n.
Khi chng ti ra, Yakovlev ln quanh Stalin. ng ta nh khng c
li mi lo o theo Stalin v cng xut hin nh ring ca Stalin. Hai
chng ti n tra. Stalin ni chuyn, cn Yakovlev rt bn chn. Cm thy
ng ang chu ng nhc nhi trong ni tm. C l ng s ngi ta s bt
giam ng, v mun tm kim s bo v Stalin. Ti bit Yakovlev t khi
cng tc ti Ukraina, ti lm quen vi ng hon cnh th v. Lc , vo
gia thp nin 20, cn gii quyt cnh i lp Zinovev-Kamenov. Khi
chng ti i n i hi ng, th Yakovlev n gp chng ti v thng bo
cho chng ti v tnh hnh c th ny sinh ti i hi. ng ni Zinovev, hnh
nh s l ngi ng bo co. iu ny c thng bo theo cch chng
ti hiu rng ng l ngi c Stalin tin tng thng bo cho chng ti. Ti
nhc n iu ny thy rng con ngi ny gn gi Stalin v cng hin tt
c sc lc u tranh chng phe i lp, cn sau c gng lm tp th
ho. D th, i vi ng ta, by gi tnh hnh kh khn, mc d ti khng
bit v sao. V ng cng khng nhm, ng b bt, cho d nh nhn, lch thip
trao i kin vi Stalin trong thi gian n tra ti nh ring Stalin, v
chng bao lu cng cht.
Plenum, m ti ang k, va ng ra quyt nh, kt ti thi qu trong
cng tc NKVD. Plenum ny em li cho nhn dn nim tin kt thc s
chuyn quyn man r, bao trm trong nc v gy ra mt lng tin mi
ngi: liu ngi ta c cn sng khng, liu c th b git khng, hoc liu
c b mt tch khng. Ti, v nhiu ngi khc, ht lng ht d tin vo Stalin,
v chng ti t buc ti mnh rng chng ti nh ngi m, khng nhn thy
v khng cm thy k th, khng thnh v chnh tr, khng c hiu bit su
sc v u tranh giai cp, khng bit cch vch mt k th nh ng ch
Stalin lm iu ny. Dn dn ti bt u hiu rng tt c cn xa lm.
Mt ln, ti t Ukraina v Moskva. Ti ngi ch Stalin, mt phng
Kreml. in thoi ro chung. Stalin n my, ni vi ai , sau t
ng nghe xung v, tin st chng ti ni rng Chubar gi in cho ng:
khc, lo lng, chng minh rng ng l mt ngi trung thc; cn ging ca
Stalin nhi ging Chubar. Stalin t ra thng cm ni chu ng ca Vlasa
277

Yakovlevich. V ti rt ngc nhin, ng hm sau Chubar b bt, cn sau

cht. Ti bit Chubar khi cng tc ti Ukraina, ni ng l Ch tch Hi ng
dn u. Ti gp ng ti i hi CS Ukraina, tho lun cng nhn m
than (c mt thi gian ng lnh o cng nghip than Donbass). Mi ngi
knh trng Chubar. Khi c ng, c ti lm vic bn cnh nhau Moskva, th
khi gp nhau ng cng lun lun gy n tng rt tt, c bit trong ngh
tnh ng. V bng nhin?
Sau Plenum ni trn, nh du s gim bt vic bt b, giam cm,
nhng cng khng gim khng r nt. Mi ngi tip tc cnh cnh s mt
tch, ta nh trn bng: c nhng vt nt khng c du vt, v khng ai
quay tr li. Ti cha quen vic chuyn t ng b ny sang ng b khc
li ko v mnh nhng ngi, cng tc vi ti trc y: ko l ci ui nh
ni khi . Ti ln n nhng phng php nh th. Tuy nhin, khi v
Ukraina, trong t tng cn b, gi l tinh khit: khng c B th tnh
u, khng Ch tch tnh, khng Ch tch Hi ng Dn u, khng c ph ca
ng. y l s tht bi hon ton s lnh o ca ng, x vit kinh t. Ti
min cng ngh Stalin quyt nh cho ly ngi t Moskva.
Trong s nhng ngi nh th c c Lusakov. Ti bit ng cng tc
Moskva, di s lnh o ca Badaev, ng ph trch b phn hoa qu v rau
v lm ti hi lng v s hp tc, tinh thn v cng vic v tho vt. Ti xin
Stalin, cho Lusakov lm Dn u vin thng nghip ti Ukraina. Stalin ng
. Sau Lusakov cng b bt. i vi ti y l iu rt kh chu. Th nht,
ti bit rt r Lusakov, sau ny ti ni Stalin v vic ca ng. Ci ln ng b
bt, c th c l gii xu rng: ti gii thiu v nhn k th nhn dn. Thi
gian tri qua, v Lusakov c th (khi hin tng ny l him). ng v
Ukraina, ng b hnh h, c v th xc ln tinh thn.
ng k cho ti, rng ng b hnh h v ngi ta i hi ng phi ch
ti: ti, dng nh, t chc mt m mu no y. T ra, lc cn Moskva
ti lm t chng nhn c Lusakov sang Ba Lan v Litva mua ht rau.
V th l by gi ngi ta bt ng phi ch ra rng vic gi ng ra nc
ngoi nhm phc v thit lp mt lin lc chng cc t chc x vit. ng
kin tr, khng nhn v c tha. Ti k cho Stalin v iu ny. Stalin ni
vi ti:
- ng, c nhng iu qui g. V ngi ta cng thu thp ti liu gi
ti. Ezov thu thp.
278

Mt thi gian tri qua, v vn v Ezov li t ra. V th ca ng b

lung lay. S sp hon ton ca Ezov xy ra trc tnh tit nh sau. Stalin
gi ti:
- C chng c v Dn u ni v Ukraina Uspenski, v chng ti
khng c nghi ng g.
Ti nghe qua in thoi tng Stalin ni Usenko, mt cn b on
thanh nin. Stalin ni:
- C th bt ng ta khng?
- C th, nu c lnh.
- Bt i!
Nhng khi Stalin bt u gii thch thm chi tit, ti hiu rng ang
ni v Uspenski. Ti cha kp t ng, Stalin li gi:
- V vic Uspenski, khng cn lm ci g c. T chng ti s lm.
Chng ti s gi ng ta v Moskva v trn ng chng ti s bt giam.
Ti chun b i n Dnepropetrovsk. Khi ti n, Uspenski i v
Moskva. Ti c linh tnh rng ng Uspenski khng v Moskva, v ng on
c rng c th b bt. V, ng chy trn, ti ni vi Korochenko, Ch tch
Hi ng dn u Ukraina:
- Anh gi v gi cho Uspenski v cng vic, theo di ng ta, chnh
anh thay ti lm vic ny.
Bui sng ti i n Dnepropetrovsk, th Beria gi ti. Chnh Beria,
m khng phi Ezov:
- Ny, anh chy i khp ng i, Uspenski ca anh b chy ri.
- Sao?
- Hn b chy, th thi!
Ti cp tc quay v Kiev. Qu l, Uspenski khng thy u. Sau ,
khi ti c mt Moskva, Stalin ni vi ti hnh nh Ezov cnh bo
Uspenski:
- Ezov nghe trm chng ti, khi ti ni chuyn vi ng, v cnh bo
Uspenski qua in thoi.
Trc Stalin tng khng t ln pht biu t khng hi lng nhng
hot ng Ezov, ngng tin Ezov v mun gt b ng. Sau ny Ezov b bt.
279

V cc ph ca ng cng b bt. Ni chung bt k ai quan h vi Ezov cng

b bt. Lc my en treo trn u Malenkov, bn thn ca Ezov. Stalin
bit iu ny. V ti cng bit Ezov l bn vi Malenkov nhiu nm.
Chng ti lm vic cng vi nhau t lc cng tc ng b Moskva. Ti nhn
thy ngi ta nghi ng Malenkov trong trng hp th ny. C ln ti t
Ukraina v Moskva, Beria mi ti n nh ngh ca ng:
- n i, ti mt mnh, khng c ai ht. Cng nhau do chi, anh v
ti ng y.
- c thi, ng no cng th, ti cng mt mnh.
Ti n, chng ti i do trong cng vin. V Beria ni vi ti:
- Nghe nh, anh khng ngh g v Malenkov ?
- Ngh ci g c?
- Ezov b bt y m.
- C l ng, h lm bn nhau - ti ni - Nhng cng nh anh nh
bn vi ti, v ti cng vy. Ti ngh rng Malenkov - l ngi trung thc,
hon ho.
- Khng, khng, nghe y, c ngh i, anh by gi cng gn vi
Malenkov, ngh i!
, ti ngh, nhng ti chng lm kt lun g c bit c v tip tc kt
bn vi ng. Khi v Moskva, trong nhng ngy ngh ti lun lun ch
nh ngh cui tun Malenkov. Ti cho rng Stalin ni Beria cnh bo ti
v Malenkov. Sau ny Malenkov gn gi v nh bn vi Voznesenski, cn
sau tr thnh mt ngi bn khng ri nhau vi Beria.
Sau khi bt Ezov, Beria nhanh chng thu vn quyn lc. ng quan
tm trc tin l sp xp li cn b. Ukraina khi khng c Dn u
NKVD, v Beria c Kobulov n nhn cng v ny. Kobulov l em trai ca
Kobulov ang lm ph cho Beria, Dn u ni v Lin X, tng lm vic
trc y vi Beria Gruzia. i vi Ukraina, Kobulov vn ch l mt ch
nhc, v cha c o to. C ln ng n BCHT CS(b) Ukraina v ni
rng phi bc trn nhm ngi dn tc ch ngha Ukraina, v nhm ny ang
hot ng chng li s nghip x vit. Ti ni vi ng:
- C th v nguyn tc iu ny c nh th. Nhng c th l ai? Xin
cho h tn.
280

- Tn... tn....
V ng ni tn mt s nh vn v nhng nhn vt tr thc khc. Ti
bit r h. V trong s nhng ngi ng nhc n, c Rylski. Ti tr li:
- Nhng ngi ny khng th no chng li s nghip x vit. H c
th t ra khng hi lng, pht biu ch trch, nhng iu ny hon ton khng
phi l nhng ngi chng x vit. Nhng ngi ta buc ti h c th l ci
g? Nhn vin mt v ni vi ng iu ny phi khng?
- H t tp nhau, ung ru, ri ht.
- Ch c th thi ?
- H ht bi ht nh th ny: ... Vng anh i, nguyn vng ca ti,
ti khng bo anh u....
Ti ci vang:
- ng l ngi Armenia v khng bit vn ho Ukraina. Mt v ca
ng nho bng ng y, nu h vit nhng iu nh th. Mi ngi u ht
bi ny. Nu chng ti v anh khi no t hp thnh nhm, th ti khng
m bo rng ti khng cng t hp mi ngi ht bi ny. y l bi dn ca
rt hay ca Ukraina.
Th m ng ta l ngi chc trch Dn u!
Cng trong tun l , mt nhn vt khc c Beria b nhim v
Belorussia. Beria c i khp ni cn b ca mnh. Thi k ny, tnh hnh
phc tp n mc tt c cn b c iu ng n cng tc ng, x vit,
kinh t hoc qun s u phi qua ho ngc NKVD. NKVD tr thnh
nhng c quan ch yu ca t nc. Nhng bt k mt cn b lnh o no
ni chung c a ra ch vi s ng s b ca Beria. Dn dn chng ti
v Beria rt hay gp nhau ch Stalin, v ti bt u bit r hn v Beria.
Khi ti vi Beria cn tt vi nhau v ch sau ny ti b tht bi bi l mt
l tri ca ng. Mt th d. Beria c th Stalin n tra, t mt vn g
y; v, nu Stalin gt i, th Beria nhn vo ai y trong s nhng ngi
ang c mt v ni:
- Ti cng ni vi anh rng vn ny khng cn phi a ra.
Ti h mt v h mm: sao iu ny c th tht th nh th ch
Stalin? Chnh Stalin mc d cng in lng, nhn thy v nghe c ci g m
chnh Beria va mi t vn ny. V khng sao! y l s phn bi. Theo
281

cung cch Beria c cng c, s tr trn v tin cng th hin ngy

cng r nt hn.
Trc y ti nghe hi lu ri Redens l ph Dn u ni v
Gruzia Beria. Redens bit r cn b c. Ti nhiu ln gp ng, khi ng lm
ton quyn NKVD tnh Moskva. Ngoi ra, ti thng gp ng ta bu khng
kh gia nh, trong cc ba cm gia nh Stalin, v Redens ly Anna
Sergeevna, em gi ca Nadezda Sergeevna Alliluev (v Stalin). Chnh th
Beria phi thc hin y Redens ra khi gia nh Stalin? Ban u ng t
nhim v tng kh Redens khi Gruzia, v rng khng mun Stalin c mt
ngi thng tin t Gruzia ngoi ng, Beria. V ng trao quyn cho tay chn
ca mnh d d Redens vo qun ru. H li dng tnh nhu nhc ca ng,
chuc ru ng say, sau dn ng ra v qung ng vo rnh nc bn
h ph. Cnh st i ngang qua, v nhn thy Redens nm ln tnh trng nh
th, trnh ln trn. V vic vic i tip! Ngi ta t vn trc Stalin rng
Redens mt uy tn. Th l Redens, b triu hi t Gruzia v tnh Moskva. Sau
ngi ta gt Redens khi Kreml, ni sng, v ni chung l vt b.
Nm 1953, khi gt b Beria, BCHT CSLX nhn mt bc th t
mt ngi Gruzia tng b kt ti. Trong mt bc th dy, ng k bao nhiu
ngi Gruzia l nn nhn ca Beria do cc v thanh trng. Nhng iu
ny, tt nhin, ch c th xy ra sau khi Beria b bt. Nhng trc y chc
chn ngi ta gi mt bc th nh th. Cuc chin tranh v quc lm
tng nh hng ca Beria. Khi Beria c uy lc ln. Stalin l l kim tra
Beria, c bit nhng thng nng n chng ti rt lui trn mt trn. Beria dn
dn tr thnh cn b ng ng gm. ng nh hng c n nhng ngi
quanh Stalin. i ng phc v b thay. Trc ch Stalin lm vic
ch yu l ngi Nga. Nhng ngi bi bn vn l nhng ngi Nga nhng
cng xut hin c ngi Gruzia. M n rn n, Beria thm ch tr thnh
tng nh th, v mi ln n Tng hnh dinh, ti thy ng eo nhng
cung hun chng v vi ci bng - chng thc phn thng k nng
nng tht. C ln Stalin nhn xt ti xem xt cc cung hun chng trn
ngc v tng mi xut hin, nhng ti khng ni g c, v ti cng im lng.
Sau chin tranh khi phi ni! Beria tr thnh u vin B chnh tr.
C Malenkov cng thu vn quyn lc, mc d tnh th ca ng thay i cch
chu k c trong thi gian chin tranh, c sau chin tranh - C ln Stalin thm
ch y ng v Trung . Lc y, Beria cng th tay gip ng, v sau
h thnh nhng ngi bn khng ri nhau na bc. Stalin ti bn n khng
282

him khi gi a h l hai tn la o, nhng khng phi ging tho m, m

ta nh hu ngh. y, ngi ta ni l, y l hai con bi trng la o.
Lc y khng c Beria ng l khng gii quyt c vic g c. Thm ch
gn nh khng th trnh ni mt ci g cho Stalin, nu Beria khng ng h.
ng no cng th, Beria, nu anh bo co khi c mt ng, nht nh nhng
vic ca anh xoay quanh bi loi vn v phn vn , v mt uy tn
trong con mt ca Stalin v s sp .
Thi k ny Beria khng trng v coi thng Malenkov, ch theo ui
nh bn vi ng v mc ch ring. Beria bn thn c ln ni vi ti:
- Hy nghe y, Malenkov - mt ngi nhu nhc. Ni chung mt
con d, c th t ngt nhy phc ra, nu khng gi n. V th ti gi ng ta
v ng h, i vi ng. D sao ng cng l ngi Nga v c vn ho, c th
c hu ch khi cn.
C hu ch l iu ch yu Beria. Ti, Malenkov v Bulganin lm
bn vi nhau khi cng tc ng Moskva. Chng ti khi thng cng
nhau trong nhng ngy ngh, sng cng nhau nh ngh cui tun. V th, d
Malenkov th hin s tr trn nh mi no y i vi ti trong thi gian
chin tranh, c bit khi Stalin t ra khng hi lng vi ti, ti khng ph v
mi quan h vi ng.
Vic Stalin khng hi lng ti xy ra trong thi k rt lui: b
Ukraina? ng tm ngi c li, ngi s phi chu ti v tht bi. Tt nhin
ti l ngi u tin cn phi tr li, v lc y ti l b th BCHT CS
Ukraina. Mc d tng t lnh l Stalin, nhng ng ta nh khng chu trch
nhim g c, m ch nhng cp di. C Malenkov cng tn trnh trch
nhim. V li, ti khng buc li Malenkov. Sau chin tranh, c ln ti n
Sochi gp Stalin theo li mi ca ng (ti - t Ukraina, Malenkov v nhng
ngi khc - t Moskva) xem xt nhng vn no y, sau i do, ti
i vi Malenkov v ni vi ng:
- Ti ngc nhin, chng l anh khng nhn thy, v khng hiu, Beria
i x vi anh nh th no?
Malenkov im lng.
- Anh ngh i - ti tip tc - ng tn trng anh ci g? Theo ti, ng
nho bng anh y.
Cui cng Malenkov tr li:
283

- ng, ti thy, nhng ti c th nh chu?

- Ti n gin mun anh thy v hiu. Nhng chc l by gi anh
c th phi chu thi.
Tip theo, ti c nhng lo s nht nh. n lc m Stalin cht, thi
im , t nc c th ri vo tnh th nng n - khng c lnh t. Ti s
ng cht. V cn s hn na v hu qu: sau ny c cn Lin X na khng?
Nhng nm y, d ti t lu nghi ng tnh xc ng ca nhng li
buc ti k th nhn dn, ni chung ti cha pht sinh khng tin vo
Stalin. Ti cho rng vic xy ra l thi qu, tuy nhin ch yu vn l ng.
Thm ch ti suy tn v rng Stalin ng khng s phin toi, vn tin hnh
thanh trng v chnh l on kt, gn cht nhng ngi thin. Tuy nhin u
thp nin 50 ti cng suy ngh khi Stalin cht cn lm tt c khng cho
Beria chim th thng phi trong ng. Nu khng nh th, - ng kt
liu! Ti cho rng c th b mt tt c thnh qu, s xm chim cch mng,
bi v Beria quay s pht trin t ch ngha x hi sang con ng ch ngha
t bn. ngh ca ti l nh th.
Mt ln, khi ti ang Lvov, Stalin gi ti cp tc v Moskva. l
nhng thng cui nm 1949. Ti i v khng bit ci g ang ch ti. C th
c phn thng bt ng. Bu khng kh khi l nh th. Ti i v khng
bit, ti sao li i, i u v c quay li c khng. Bulganin biu hin
nhng chu ng ging ti, c ln sau ba n Stalin, Bulganin ni vi ti:
- anh n ch Stalin n cm ta nh mt ngi bn, m anh khng
bit liu mnh c tr v nh hoc ngi ta dt anh i ch khc.
ng ni iu ny vi mc kh nng. Nhng chnh li tnh to
trong u... Bulganin phn nh ngh ca ngi ngi, nu khng phi tt c
chng ti. C bu khng kh chung khng tin tng vo ngy mai. Th l ti
v Moskva. Stalin ni:
- ng ngi tng i lu ti Ukraina ri y. ng lm vic
nhiu nm.
- ng, cng nhiu nm. Thi gian tri qua vi ti , mc d
mi quan h vi ti rt tt, v ti cm n tt c mi ngi xung quanh
ti v gip ti trong cng tc ti Ukraina.

284

- Chng ti mun a ng v Moskva. C bt n Leningad, c

nhng mu phn . Moskva cng khng yn, v chng ti mun ng li
lnh o ng b Moskva. ng b Moskva lm ch da cho BCHT.
Ti ni vi ng:
- Nu ng tin, th ti s ht sc mnh lm tt c vic , v ti thch
quay v Moskva vi t cch B th Thnh u Moskva.
- ng, khng nhng th, y ng s cn l b th BCHT.
Cuc ni chuyn ny va vn trc l 70 tui ca Stalin. V ng ni
thm:
- ng nh v trc sinh nht ca ti.
Ti cng n vo nhng ngy ca thng mi hai. Trao li cng vic
ti Ukraina, ti quay v Moskva. Lc y ti c chn lm b th ng u
Moskva, ti bt u lm vic mi. Ti nhanh chng nhn thy, rng chuyn
quay v Moskva ca ti i ngc vi ngh ca Beria v Malenkov. Ti
khi c n tng rng Stalin (ng khng ni vi ti iu ny), gi ti v
Moskva, mun gy nh hng n b tr lc lng ti th v gim bt vai
tr Beria v Malenkov. Thm ch i lc ti cm thy rng bn thn Stalin
cng s Beria, vui sng c c cu thot khi hn, nhng khng bit
lm th ny cho tt hn. Vic chuyn ti v Moskva c l l tng phn
chng ti tri tay Beria. Stalin, nh ti cm nhn, i x tt vi ti v tin ti.
Mc d ng thng ph bnh ti, nhng sau cng ng h, v ti nh gi
iu ny.
Ci cht ca Stalin
Thng hai 1953 Stalin t ngt m. Vic ny xy ra nh th no? Tt
c chng ti cnh ng vo th by. Vic ny xy ra sau i hi 19, khi
Stalin cn treo s phn Mikoian v Molotov. Ti Plenum u tin sau i
hi, ng ngh thay th B chnh tr, bng on ch tch BCHT ng
gm 25 ngi v im tn nhiu ngi mi. Ti v nhiu u vin B chnh
tr rt ngc nhin, ci danh sch y c lp ra nh th no v ai lp? Chnh
Stalin cng khng bit nhng ngi ang gip ng. n by gi ti khng
bit thc cht. Hi Malenkov, ng tr li rng bn thn ng khng bit. Theo
tnh th y, Malenkov l ra phi tham gia vo vic ci cch on ch tch,
chn ngi v ln danh sch, nhng li khng c lm. C th t tay Stalin
lm? Theo mt s du hiu, ti gi thit rng Kaganovich gip Stalin chn
285

cn b mi. Bn trong on ch tch, c mt Vn phng hp hot ng.

on ch tch thc t cng khng tp hp cc vn , m tt c cc vn
li do Vn phng ny gii quyt. y l Stalin ngh ra mt cng thc hon
ton khng c trong iu l: khng c Vn phng no nh th tm thy trong
iu l ng.
Stalin xy dng Vn phng on ch tch lm g? Hnh nh Stalin
mun lp tc tng c Molotov v Mikoian, v ng lm mt on ch tch
m rng, cn sau chn vo Vn phng mt s nhn vt. Nh ng ni, l
lnh o linh hot. V trong on Ch tch Vn phng ny khng c
Molotov, khng c Mikoian, ngha l treo h. Ti tin rng gi nh Stalin
sng lu thm mt thi gian na, cuc i ca c hai Molotov v Mikoian s
kt thc mt cch th thm. Ni chung, ngay lp tc sau i hi ng 19,
Stalin tin hnh chnh sch c lp Molotov v Mikoian, khng mi h i u
c, khng n nh ngh, khng n nh ring, khng n xem phim m
chng ti trc thng i cng vi nhau.
Nhng Vorosilov c bu vo Vn phng on ch tch. Kh th v,
c ln chng ti ngi ch Stalin v mt bn n ko di lu, bng nhin
ng ni:
- Vorosilov chui vo Vn phng nh th no?
Chng ti khng nhn vo ng, mt ang cp xung. Th nht, v cu
ni chui vo? Sao m Vorosilov c th chui vo? Sau chng ti ni:
- Chnh ng b nhim Vorosilov, v ng l c bu.
Stalin khng pht trin ch ny thm na. Tuy nhin tuyn b ca
ng cng hiu c, v Vorosilov trc i hi 19, cha li cun vo cng
tc nh mt u vin B chnh tr: ng khng tham gia cc phin hp, khng
nhn ti liu. Stalin ni vi chng ti trong vng hp rng ng nghi
Vorosilov l ip vin Anh. Khng tng tng c, tt nhin, s ngu ngc
ny. Nhng ng c ln nghi ng Molotov. Ti c mt nh ngh cui tun
Stalin ti Novo Afon. V bng nhin trong u ng ln vn ngh rng
Molotov l ip vin ca quc M, bn mnh cho M, v rng nm 1945
sang M bn v Lin Hip Quc i trn toa xe ho c bit sang trng. Ngha
l, c toa ring, nh th l b bn ri! Chng ti gii thch l Molotov khng
th no c mt toa xe ring no c, M cc toa xe thuc v cc hng xe la
t nhn. y, u c m m ca Stalin trong nhng thng cui cng ca cuc
i.
286

V c ln vo th by ng gi chng ti vo Kreml. ng ch thn

mi ti, Malenkov, Beria v Bulganin. Chng ti n. ng ni:
- Chng ta xem phim.
Chng ti xem. Sau ng li ni:
- i thi, chng ta s n mt nh ngh gn.
Chng ti n , n ti. Ba n ko di. Stalin gi nhng ba n ti
nh th, mt ba n rt mun l ba tra. Chng ti n xong, c l, 5 hoc
6 gi sng. Thi gian bnh thng, khi kt thc ba tra.
Stalin rt vui v, c mi thin cm rt tt v tinh thn. Khng ai
chng minh rng c th xy ra mt iu bt ng g . Chng ti t gi v ra
v.
Chng ti ra ch treo o, Stalin, nh thng l, i n ch chng ti.
ng hay a, gi tay, nhng ngn tay thc vo bng ti, gi Mikita. Khi no
ng c mi thin cm tt v tinh thn, ng lun lun gi ti theo ting
Ukraina l Mikita. Chng ti cng ra v trong tm trng tt, v rng khng
xy ra ci g xu trong ba n, m khng phi ba n no cng c kt thc
tt p nh th ny. Chng ti ai ny v nh. Ti ch i, v sng mai l
ngy ngh, Stalin nht nh gi chng ti, v th c ngy ti khng dm n,
ngh c th l ng li mi sm hn? Sau ti n qua loa. Khng v vn
khng c chung! Ti khng tin l ngy ngh c th ung ph th ny, iu
gn nh t xy ra. Nhng khng! Cng mun, ti ci qun o, chui ln
ging.
Malenkov bng nhin gi ti:
- Mt thng nhc ch Stalin (ng ni tn), nhn vin Cheka, va gi
n cho ti v h bn khon ni rng dng nh mt iu g xy ra vi
Stalin. Phi nhanh chng n . Ti gi cho anh v bo cho Beria v
Bulganin. n thng nh.
Lc y, ti cho gi xe. Xe ca ti ang nh ngh cui tun. Ti mc
nhanh qun o, i ngay n , mt chng 15 pht. Chng ti quy c vi
nhau l khng i vo ch Stalin, m n trc ban. Chng ti r vo, hi:
- C chuyn g th?
H tr li:

287

- Bnh thng ng ch Stalin vo thi gian 11 gi, nht nh gi

mang tr cho ng. C lc th ng i mn n. By gi khng thy iu ny.
Chng ti c i b Matrena Petrovna ngi i thm thnh, b ta l
ngi hu phng, mt ph n khng cn tr v nhiu nm phc v ch
Stalin, t hiu bit, nhng l mt ph n trung thnh vi ng.
Nhn vin Cheka ni vi chng ti rng h cng c b n xem
tnh thnh ra sao. B k l ng ch Stalin nm trn sn, ng, cn di ng
c nc. Nhn vin Cheka ng dy, t ng ln i vng phng lm vic
nh. y c mt phng lm vic nh v mt phng lm vic ln. Stalin nm
sn phng lm vic ln. Tip theo h t ng ln ging, i qua phng lm
vic, ni ng trt ng b t. Khi h k cho chng ti cng c ln xy ra
nh th nh th v by gi ng dng nh ang ng, chng ti cho rng
khng c li chng ti xut hin ch ng v ghi li s c mt ca mnh,
nhn thy ng trong tnh th khng p nh th ny. Chng ti tr v
nh.
Mt lc sau, ti li nghe chung. Mt ln na, Malenkov gi:
- Thng nhc ch ng ch Stalin li gi in ni rng mt iu g
vi ng khng phi nh th. Mc d Matrena Petrovna cng ni rng ng
ng ngon, nhng y l mt gic ng khng bnh thng. Phi n mt
ln na i.
Chng ti tho thun rng Malenkov gi tt c cc u vin Vn
phng, k c Vorosilov v Kaganovich l nhng ngi khng c mt trong
ba n v khng c n n nh ngh ln u. chng ti cng tho thun gi
c bc s. Chng ti n ch trc ban. C mt Kaganovich, Vorosilov, bc
s. Trong s bc s, ti nh tn gio s tim mch ni ting Lukomski.
Nhng cng vi ng cn c c nhng nhn vin y t m ti khng nh tn.
Chng ti vo phng. Stalin nm trn i vng. Chng ti ni vi bc s h
bt u cng vic ca mnh v kim tra tnh trng ng ch Stalin. Ngi
u tin l Lukomski, rt cn thn, v ti hiu ng. ng s vo tay Stalin,
nh l s cc st nng, thm ch tay git git. Beria th l ni:
- ng l bc s, phi bit lm ch?
Lukomski tuyn b rng tay phi Stalin khng hot ng, t lit chn
tri, v khng ni c. Tnh hung tht nng n. Lc y ngi ta lp tc
rch qun o Stalin, mc qun o mi v t ng ln i vng phng ln,
ni ng thng ng v c nhiu khng kh hn. Lc chng ti quyt nh
288

t trc ban bc s bn cnh vi ng. Chng ti, cc u vin Vn phng

on ch tch, cng phi thng xuyn trc. Sp xp nh th ny: Beria v
Malenkov hai ngi trc, Kaganovich v Vorosilov, ti v Bulganin. Nhng
ch lc l Malenkov v Beria. H h trc sng, chng ti vi Bulganin
trc m. Ti rt lo lng v, th nhn rng ti tic l c th mt Stalin, ngi
ang nm trng thi nguy kch. Bc s ni rng mc chng bnh nh th ny
hu nh khng ai c th quay li lm vic. Ngi ta c th cn sng nhng
khng cn kh nng lm vic, c l phn nhiu nhng cn bnh nh th ny
khng tip tc, m kt thc bng thm ho.
Chng ti thy rng Stalin nm bt tnh: khng bit ng trng thi
no. Ngi ta cho ng n bng tng tha nc dng v tr ng. Cc bc s
ng . H ly nc tiu ca ng, ng vn nm bt ng. Ti nhn xt
rng khi ht nc tiu ng c gng nh c che ch, cm gic khng lanh
li. Ngha l, c bit mt iu g . Mt hm Stalin hi tnh. Nt mt ng
th hin r iu ny. Nhng ng khng th ni, ct tay tri v bt u ch ln
trn, rng ch xung t, ch vo tng. Mi ng mp my ta nh ci. Sau
bt u nm tay chng ti. Ti cha tay mnh cho ng v ng cha tay tri,
tay phi khng c ng. Bng vic nm tay, ng truyn cm gic ca mnh.
Lc ti ni:
- ng bit, v sao ng cha tay cho chng ti? Trn tng treo mt
bc tranh, c ct t tp ch Ngn la nh, in li bc tranh ca ho s
ny. Trong bc tranh c mt c gi ang cho thin thn nh b mt chai sa.
Nhng chng ti cho ng ch ca Stalin n bng tha, v ng, c l ch ngn
tay ln bc tranh, mm ci: ny, hy xem, ti trong trng thi ny cng
ging nh nhng thin thn nh.
Ngay khi Stalin trt hi th cui cng, Beria cng nhin sng sc
nhng hnh ng c c chng Stalin. Beria chi ra ng, v nho bng ng.
n gin l khng th nghe ng c! Cng hay, v li, ngay lc Stalin c
c cm gic v hiu c th khi bnh, Beria sn li ng, t tay ln u
gi, lc tay ng v bt u hn tay ng. Khi Stalin li hn m v nhm mt,
Beria ct bc v nh ra sn. Chn dung ca Beria y! Qu quyt thm ch
trong quan h vi Stalin, ngi m Beria tng nh tn tng v sng bi.
n phin trc ca ti vi Bulganin. Chng ti vo ban ngy cng vi
ng n ch Stalin, khi c cc gio s, v chng ti trc m. Ti vi

289

Bulganin khi l kh ci m hn so vi nhng ngi khc, ti tin ngh

ci m nht ca ng v ni:
- Nicolai Aleksandrvich, thy cha, by gi chng ta trong tnh th
l Stalin chng bao lu s cht. ng chc l khng qua c u. V bc s
ni rng ng khng th sng c u. Anh bit, Beria nhm chc v no
cho mnh?
- Chc no?
- Hn s ly chc B trng an ninh quc gia (lc y B an ninh quc
gia v ni v tch ra). Chng ta khng th cn cch no thng qua vic
ny. Nu Beria nhn B an ninh quc gia - iu ny s l bt u s kt thc
ca chng ta. Hn s ly chc v ny tiu dit tt c chng ta. V hn s
lm iu ny!
Bulganin ng vi ti. V chng ti bn bc s hnh ng nh th
no. Ti ni vi ng:
- Ti s ni chuyn vi Malenkov. Ti ngh rng Malenkov cng c
ngh, ng cn phi hiu phi mt iu g lm, nu khc i s l thm ho
i vi ng.
Vn ny ng chm khng nhng i vi chng ta, m cn tt c
t nc, mc d v tt nhin chng ta khng mun ri vo li dao ca
Beria. S quay li thi k 1937-1938, c th thm ch t hn. Ti cn mt
ng vc: ti khng coi Beria l mt ngi cng sn v ngh rng hn n
gin chui qua vao ng. ti l m nhn ra li ca Kaminski rng hn l
ip vin nc khc, y l con si i lt cu, to tn nhim vi Stalin v
chin chc v cao. Chnh Stalin cng ko hn. Ti cm thy rng c ngy
chnh Stalin li s Beria.
C mt s c ng n ti theo ngh tng t, ti mun k ht v
n. C ln chng ti ngi Stalin. Bng nhin ng nhn vo Beria v ni:
- Ti sao by gi ti nhng ngi quanh hon ton ngi Gruzia? Ti
sao li nh vy?
Beria ni:
- y l nhng ngi trung thnh v c ng tin.
- Nhng c g, y l nhng ngi Gruzia c tin v trung thnh?
Ch l ngi Nga khng trung thnh v khng c tin cy sao? Dp i!
290

V thi im y ngi ta b i nhng ngi ny. Beria c kh nng

qua tay chn ca mnh lm vi Stalin nhng g m hn tin hnh vi
ngi khc theo ch th ca Stalin: tiu dit u c v v.v... V th Stalin, c
l (lp lun thay cho ng) cho rng Beria c kh nng lm nhng iu nh
th vi ng. Ngha l, phi dp m ngi hu cn, qua Beria c th thm
nhp vo bung ng v nh bp.
Nhng v tui tc gi, Stalin khng hiu Dn u an ninh quc gia
khi l Abakumov bo co ng mi vn sau khi Abakumov trnh Beria
v nhn nhng ch dn ni nh th no cho Stalin. Stalin ngh rng
Abakumov sp xp nhng ngi mi v Abakumov lm iu ny Stalin
sai bo. Theo mt ny th v n mingrel b x tung.
Khi Stalin p t quyt nh (v n c c cng b), rng
nhng ngi mingrel lin quan vi Th nh K trong s h c nhng nhn
vt nhm hng Th Nh K. Tt nhin chuyn v vn! Ti cho rng c xy
ra mt hnh ng ca Stalin nhm chng Beria, v rng Beria - l minggrel.
Nh th, Stalin cng chun b n chng Beria. Lc nhiu ngi b bt,
nhng Beria khn kho quay li: chui vo con dao ca Stalin v Beria bt
u trn p nhng ngi mingrel. Nhng ngi ngho ti nghip. Ngi ta
li h ln on u i nh li nhng con cu.
C nhng s tht chng minh s phn bi ca Beria, v s khng tin
cy ca Stalin i vi Beria. Nh vy, ti ni tt c vi Bulganin, kt thc
bui trc, v ti v nh.
Mun ng b, v rng lu khng ng ti phin trc. B mt ng v au
chn. Ch c chn chn au, nhng khng ng c, nghe chung. Malenkov
ni:
- n ngay, Stalin xu i ri. i ngay thi!
Ti gi xe. Qu l, Stalin trong trng thi xu. Nhng ngi khc
lc tc ko n. Mi ngi thy rng Stalin ang cht. Cc bc s ni vi
chng ti rng ng bt u hp hi. ng ngng th. Lm th nhn to cho
ng. Xut hin mt ngi n ng to cao, bt u nn bp ngc ng, thc
hin thao tc gip ng th. Ti th thc rng toi rt thng Stalin, anh ta
lm ng au. V ti ni:
- Nghe y, thi i. Ngi ta cht ri. Anh cn mun ci g na?
Khng th lm ng sng li c.
291

Stalin cht, nhng chnh l au lng nhn ngi ta lm au ng. H

hp nhn to ngng li.
Ngay khi Stalin cht, Beria ngay lp tc vo xe ca mnh t nh ngh
gn v chy vt v Moskva.
Chng ti quyt nh gi n y tt c cc u vin Vn phng hoc,
nu c, tt c cc u vin on ch tch BCHT ng. Chnh xc ti
khng nh. Trong lc h cha n, Malenkov i i li li trong phng, v, lo
lng. Ti quyt nh ni chuyn vi ng:
- Egor, ti ni - ti phi ni chuyn vi anh.
- V ci g? - Malenkov lnh lng hi li.
- Stalin cht. Chng ta s sng tip nh th no?
- Ni g by gi? Triu tp mi ngi li, chng ti s ni. lm
iu ny, chng ta triu tp nhau li.
Dng nh y l cu tr li ph din. Nhng ti hiu theo ngha
khc, hiu rng mi vn c Malenkov vi Beria d kin, v c
tho lun t lu.
- Thi c - ti tr li - sau ny chng ta s ni chuyn.
Mi ngi t hp. H cng nhn thy Stalin cht. C Svetlana cng
n. Ti gp c. Khi gp, c rt bn chn v khc, khng th th km c.
Ti tht s thng Stalin, cc con ca ng, t y lng ti than khc ci cht
ca ng, lo lng cho tng lai t nc, cho ng. Cm thy rng by gi
Beria bt u ch huy tt c mi ngi. Tip tc bt u ci vng c chun
b bi nhng tn ao ph, nhng tn st nhn ny. V c s phn b gh.
Beria ngh b nhim Malenkov lm Ch tch Hi ng B trng
Lin X, v Malenkov thi chc v B th BCHT ng. Malenkov ngh
chun y ph th nht ca mnh l Beria v chia i hai B, thnh B an ninh
quc gia v B ni v, trong B ni v, Beria b nhim B trng. Ti im
lng. Bulganin cng inm lng. Lc y ti s rng Bulganin nhy ra khng
ng lc, v rng khng c l din sm qu. Ti cng thy tm trng ca
nhng ngi cn li. Nu nh ti v Bulganin ni rng chng ti chng, th
bng a s phiu h s buc ti chng ti l ngi ph hoi t chc, l khi
xc Stalin cha ngui m chng ti u ginh chc v. Vng, tt c xy ra
theo hng ny hng, nh ti ngh trc.
292

Molotov cng b nhim ph th nht Hi ng B trng.

Kaganovich - l ph. Vorosilov ngh bu Ch tch on ch tch x vit
ti cao Lin X, cch chc Svernik. Beria th hin rt lo xc vi Svernik:
ni rng dn trong nc ni chung khng ai bit ng. Ti thy l din chi tit
k hoch ca Beria, bin Vorosilov thnh ngi son tho cc quyt nh m
Beria lm, khi ci xay tht ca hn bt u lm vic. Beria ngh ti thi
chc B th Thnh u Moskva ti tp trung nhng hot ng ca mnh
vo cng tc BCHT ng. Chng ti tin hnh c nhng b nhim khc.
a ra nghi l chn ct v nghi thc thng bo nhn dn v ci cht ca
Stalin. Nh th chng ti, nhng ngi tha k ca Stalin khi u hot
ng c lp ca mnh iu khin Lin X.
C mt tho thun: hai ngi lp chng trnh ngh s phin hp
on ch tch BCHT - Malenkov v Khrusev. Malenkov ch to phin
hp, nhng ti ch nhn tham gia lp chng trnh ngh s. Beria v ly
nhiu quyn lc, s tr trn ca ng tng ln. Lc xy ra va chm u tin
ca cc u vin on ch tch BCHT vi Beria v Malenkov. on ch
tch, v thnh phn b thay i. Chng ti quay tr li nhm hp cc u vin,
cn Vn phng do Stalin lp ra ti Plenum sau i hi 19, chng ti hu b.
Beria v Malenkov ngh bi b mt ngh quyt t thi Stalin v
xy dng CNXH CHDC c. H c ti liu cn thit, nhng khng a
cho n vo tay chng ti, mc d Beria c vn bn vit. Beria c n nhn
danh bn thn v Malenkov. Molotov pht biu u tin. ng kin quyt
chng li ngh v lp lun rt hay ti sao ng phn i. Ti mng l
Molotov pht biu dng cm v c cn c. ng ni rng chng ti khng th
lm vic ny; rng y l mt s b v tr; rng t b xy dng CNXH
CHDC c - ngha l lm mt phng hng sc mnh ca ng phng
ng v khng nhng ng c, m cn th tiu trin vng, rng y l
u hng trc ngi M.
Ti hon ton ng vi Molotov v ngay lp tc cng pht biu,
ng h Molotov. Sau ti ni vi Bulganin ang ngi bn cnh ti. Sau cc
u vin cn li ca on ch tch pht biu. V Pervukhin, v Saburov, v
Kaganovich pht biu chng ngh ca Beria - Malenkov i vi CHDC
c. Lc Beria vi Malenkov rt ti liu ca mnh. Chng ti thm ch b
phiu v khng chp vo bin bn kt qu tho lun. Ta nh vn cha h
c. Lc y l mnh kho, th on.
293

Chng ti ra v sau phin hp, nhng v mt tinh thn vn nng bng.

Lm sao c th a mt ngh v vn quan trng nh th ny? Ti cho
rng y l quan im chng cng. Chng ti hiu, tt nhin, Beria s dng
Malenkov, cn Malenkov, nh con b, theo ui vi Beria trong vic ny.
Kt thc phin hp, b ba ra v t phng hp - Malenkov, Beria v ti.
Nhng khng tranh ci g c. Ngay hm ti gp Molotov, v ng ni vi
ti:
- Ti rt hi lng, ng c quan im nh vy. Ti, tha nhn, ti bt
ng, v rng ti thy ng lun lun vi b ba ny v cho rng ng cng c
cng quan im thng nht vi Malenkov v Beria, ti ngh rng Khrusev, c
l, bit trc vn ny. R rng ng c quan im vng chc, lm ti rt
hi lng.
V ng ngh ti gi ng l anh.
Phn mnh, ti ni rng cng hi lng rng Viacheslav Mikhailovich
c quan im ng nh th.
Mt thi gian sau, Bulganin gi cho ti:
- Ngi ta vn cha gi in cho anh ?
Ti lp tc hiu nh ca ng m khng cn gii thch thm:
- Khng, ngi ta khng gi in. Cng s khng gi in cho ti.
- Cn ti ngi ta cng gi.
- V anh tr li g?
- H ni rng ti ngh thm mt ln na: liu ti c mun gi chc B
trng quc phng?
- Ai gi in cho anh?
- Ban u mt ngi, sau ngi kia. C hai gi.
- Khng, h khng gi ti, v h bit rng chung ca h c th lm
hi h.
Sau , t pha Beria quan h vi ti v b ngoi ta nh khng thay
i. Nhng ti hiu rng y ch l mnh kho ca dn chu . Trong
thut ng ny, chng ti s ng gp vo t duy l con ngi ngh mt ng
ni mt no ni dzy nhng khng phi dzy. Ti hiu rng Beria tin

294

hnh chnh sch hai mt, chi vi ti, lm ti yn tm, cn hn ch thi im

s trn p ti trc tin, khi c thi gian thch.
Ti phin hp Beria a ngh nh th ny:
- Bi v nhiu ngi b kt n hoc b i y kt thc thi hn t
hoc i y v h cn c quay v nhi h c tr trc y, ti ngh
chp nhn quyt nh l khng ai c quyn quay v nu thiu quyt nh ca
B trng B ni v v phi sng trong khu vc, m B ni v ni trc.
Ti ni gin v pht biu chng, ni:
- Ti thng thng phn i, y l s chuyn quyn. S chuyn quyn
trc y tng honh hnh. Nhng ngi ny b bt bi An ninh quc gia,
tin hnh iu tra cng l An ninh quc gia v kt n cng l An ninh quc
gia. B ba, c xy dng trong An ninh quc gia, to ra ci g m h
mun. Khng iu tra vin, khng cng t vin, khng to - chng c ci g
c, n gin l tn ngi ta v git. Gi y nhng ngi qu hn b trng
pht thm ch theo kt n ca b ba, li b tc b tt c, vn cn l phm
nhn, v ch c tr ca h li do B ni v a ra. iu ny l khng c.
Nhng ngi khc ng h ti. Beria li khn kho rt ngh ca
mnh. Malenkov ghi bin bn, v vn ny, mt ln na, khng c trong
bin bn.
C nhng tn hiu kh nghim trng t pha Beria. Sau Beria li
a ra mt ngh c v t do: thay i nhng quyt nh (thay s quyt
nh v thi gian), d tnh trc cc v bt b v kt n nhng ngi b b
ba bt thi hn n 20 t hoc lu y. Beria ngh gim thi hn xung
di 10 nm. T ra l mt ngh nhn hu. Nhng ti hiu ng Beria v
ni:
- Ti thng thng chng iu ny, v rng phi xem xt li tt c h
thng bt b, to v thc t iu tra. y l s chuyn quyn. Nhng vn ,
khp ti 20 hoc 10 nm t, khng c gi tr no c, v rng c th ban u
khp ti 10 nm, sau ny thm 10 nm na v li thm 10 nm na. C
nhng vic nh th. Chng ti c nhng ti liu, nu r cc phng php
tng t c thi hnh. V th ti thng thng chng.
V Beria li rt ngh ca mnh.
Nh th ti tch cc pht biu chng Beria v hai vn . Vn u
tin l ng h li pht biu Molotov, vn th hai, nhng ngi khc ng
295

h ti. Nh th, ti khng cn nghi ng, Beria by gi hiu ng v ti v

cng hoch nh nhng bin php ca mnh, v rng ng khng th ging
ho vi ai cn ng ng. iu kin cng vic xy ra nh th. Sau Beria
c mt ngh, nh nh mi? C ln chng ti i, do chi, v Beria ni
ngh ca mnh:
- Tt c chng ta i di mt bu tri, nh ni trong thi k c,
chng ti ang gi i, mi th c th xy ra mi mt ngi trong chng ta,
chng ta cn c gia nh. Phi ngh v tui gi, v v gia nh ca mnh. Ti
ngh xy dng nhng nh ngh cho quan chc m nhng nh ngh ny
c nh nc chuyn thnh s hu ring cho nhng ai xy dng chng.
Ti cng chng ngc nhin cch suy ngh ny. N hon ton gn lin
vi kiu cch Beria. V ti tin tt c iu ny c ni nhm mc ch khiu
khch. Nhng Beria tip tc:
- Ti ngh xy dng nhng nh ngh ny khng phi ngoi
Moskva, m l Sukhumi. i ch, thnh ph ny p nh th no!
V Beria t thnh ph p l lng nh th no.
- Nhng ti ngh xy dng khng phi ngoi Sukhumi. Ti sao
c phi ra khi thnh ph? Phi gii phng mt khonh t rng trung tm
thnh ph, lm mt cng vin, trng o.
V Beria bt u bc ln, no l trng loi o g, nho no. Sau
Beria tip tc pht trin ngh ca mnh.
Beria c tnh ton k cng: cn b no cn, nhn vin no cn. ng ta
t tt c ln bn chn trn v rng ln.
- D n v xy dng do B ni v tin hnh. Trc ht theo ti, phi
xy dng cho Egor (ngha l cho Malenkov), sau l anh, Molotov,
Vorosilov, v sau l nhng ngi khc.
Ti im lng nghe, chng no cha phn i. Sau ti ni:
- Cn phi ngh .
Kt thc cuc ni chuyn, b ba n nh ngh. Hai ngi ngi chung
mt xe. n gn ch r vo i l Rulevsk. ti vi Malenkov phi i
tip tip sang tri, cn Beria - i thng. Ti ngi vi Malenkov trong mt xe.
Ti ni vi ng:
- Anh xem th no? y c phi l khiu khch n thun khng.
296

- V sao m anh dy vo nhng li ca ng y nh?

- Ti nhn xuyn qua n, y l khiu khch. Chng c l c th lm
nh th? By gi khng phn i c, c ng ta chi mi vo chuyn
ny v ngh rng, mu ca ng khng ai hiu.
V Beria bt u thc y tng ca mnh. Cho ngi lm thit k.
Khi thit k xong, mi chng ti xem thit k v ngh bt u xy dng.
Bo co v vn ny l mt kin trc s ni ting. By gi ng ch ny l
ngi ch huy xy dng nh my in nguyn t. Ti bit ng t trc chin
tranh v cc s kin trong chin tranh. Beria coi ng l nhn vt gn gi,
hoc ng lm vic ch Beria v thc hin ci g m Beria ni. Sau cuc
gp g ny, ti ni Malenkov:
- Ly i. Beria c nh ngh. ng ni vi chng ti l cho ngi ta xy
dng, nhng ng y khng xy dng cho mnh. M xy cho anh, v lm iu
ny lm mt uy tn anh y.
- Khng, khng, anh ni g th!
i vi ti s tht l Beria ngh xy dng nh ngh ring dt khot
Sukhumi. Trong n c a im c hoch nh, ni nh ngh ca
Malenkov s c xy ct. Theo k hoch, thy trc l vic ui mt s
lng ngi dn ra khi ch h ang sng . B trng bo co cho
chng ti rng phi ui mt lng ln dn v vic xy dng nh th qu
tht l mt tai ho. Ngi ta ni a, bao nhiu nh ring ca h, bao
th h sinh sng t lu, v bng nhin li ui h i?
Beria gii thch l c chn Malenkov t nh ngh ca mnh
c th nhn thy Bin en quan st c Th Nh K. Beria thm ch a:
- B Th Nh K nm ngang chn tri, rt p.
Nhng khi mi ngi ra v v chng ti cn li ch hai ngi vi
nhau, ti ni vi Malenkov:
- Chng l anh khng hiu Beria mun g? ng y mun tn st,
qung ngi ta i, ph hu nhng t m ca h v xy dng mt cung in
cho anh. Tt c s c hng ro vy quanh. Bt u cm tc si sc trong
thnh ph. Mi ngi s ch rng ci ny xy cho ai? V khi tt c xong,
anh n , v mi ngi nhn thy trong xe l Ch tch Hi ng B trng
Lin X; tt c nhng vic tn ph, ui dn ho ra c lm v anh. S

297

phn n xut hin khng nhng ch Sukhumi, m b cn sang cc ni

khc. Nhng Beria cn iu ny. Anh khi li t yu cu t chc.
Malenkov lng l.
Beria cng ni v nh ngh vi c Molotov. Ti khng ngh rng
Molotov lm nh th, nhng Molotov bng nhin ng . ng ni rng c
xy cho ng nhng khng phi Kavkaz, m ngoi Moskva. Ti ngc
nhin. Ti ngh l Molotov ni cu v phn i. Ti khng bit iu ny xy
ra nh th no.
Nh vy khng ai t ra tch cc chng, c my bt u chy. Thit k
xong, Beria xem. Sau cng vic, chng ti ti gp Beria, v ng ch cho ti
bn thit k nh ngh ca ti.
- i, xin nghe nh, cn nh tt lm sao, p th no.
Ti ni vi ng:
- ng, ti rt thch.
- C cm bn thit k v nh.
Ti mang bn thit k v nh v, th thc l khng bit nht n vo
u. V ti, Nina Petrovna, ni vi ti:
- Anh c ci g y?
Ti th thc vi b. V ti ni gin:
- By b qu chng!
Ti khng gii thch mt iu g cho Nina Petrovna v ch ni:
- Thi m, chng ta xp n li, ni chuyn sau.
Nh vy, v vic xoay vn. Beria y mnh xy dng, nhng trc
khi ng b bt thc cht cng cha lm c g c. Khi ng b bt, chng ti
lp tc bi b tt c. Nhng bn thit k nh ngh, thi gian di ln i ln li
u trong nh ti. Lc Beria tng cng nhng hot ng in cung
can thip vo sinh hot cc t chc ng. Beria ch to ti liu v tnh hnh
cng vic trong lnh o Ukraina. n u tin m ong ngh ra l quyt
nh ging vo t chc ng Ukraina. Ti ngh ng trin khai v ny li
ngi ca ti. ng chun b nhng ti liu cn thit thng qua B ni v
CHXHCN Ukraina v bt u li ko tnh trng cng an trong vic chun
b v vic. Tnh trng cng an Lvov Strokach. Gi cht. l mt
298

ngi cng sn chn chnh v mt qun nhn tt. Trc chin tranh ng l
trung t, t lnh bin phng. Trong thi gian chin tranh l tham mu trng
du kch Ukraina v lun lun bo co ti v tnh hnh ti vng lnh th b k
th chim ng. Ti thy ng l ngi trung thc v ng n. Sau chin
tranh ng c b nhim ton quyn B ni v tnh Lvov, ni bn chng i
hot ng.
Sau ny chng ti bit rng khi B trng B ni v Ukraina yu
cu cu ng thu thp nhng ti liu t liu bi nh thanh danh cc cn b
ng, th Strokach ni rng y khng phi l vic ca ng, m l B th tnh
u, c gi n . Lc Beria gi cho Strokach v ni rng nu ng c lm
theo mnh, th s b bin thnh bi tri tp trung. Nhng nm 1953, chng
ti ban u chng bit mt ci g c, mc d cm thy rng ang c cuc tn
cng vo ng, bt ni phi khut phc B ni v. Chng ti bn ci ti
BCHT CSLX v bn danh sch ca Beria v cn b lnh o Ukraina.
Do , thng qua quyt nh cch chc Melnikov khi chc v B th
BCHT CS Ukraina, thay vo Kirichenko. tng Beria l ch cc
cn b a phng, dn tc Ukraina dng nh khng a vo ban lnh o,
khng iu ng h, v ngh a Korneychuk vo on ch tch BCHT
CS Ukraina. Vic ny c lm ti Plenum. Sau khi Beria b bt, cc ng
ch k cho ti nghe Plenum tin hnh ra sao. Korheychuk hiu khng ng,
v sao nhng ng c vin ca ng khng c iu ng, v bt u u
khu, ni lung tung c li cho Beria. ng khng sng tr, v Beria ni nh
th.
Bn danh sch sau ca Beria ng n nhng ngi Baltic, sau
Belorussia. V cng cng mt hngh. Bn ngh ca Beria chng c g
khng ng. BCHT CSLX v chnh Beria trc c lp hc iu
ng cn b dn tc. V chng ti quyt nh rng nc cng ho chc v
B th th nht BCHT phi l ngi a phng, khng phi l ngi Nga
c c t Moskva. Ni chung Beria c xu hng bi Nga. ng tuyn
truyn rng ti ni c nhiu ngi Nga th phi phong ta h. Tt c mi
ngi cng hiu v bt u kch khng nhng ngi Nga, m cn nhng
cn b dn tc khng u tranh vi th lc Nga. iu ny xy ra ti nhiu
t chc ng nc cng ho t tr.
Ti nhiu ln ni vi Malenkov:

299

- Chng l anh khng nhn tht s vic s nhn rng i u ? Chng

ta ang i n thm ha. Beria thu nht dao m chng ti.
Malenkov ni vi ti:
- , lm g? Ti nhn thy, nhng lm sao tham gia?
Ti ni vi ng:
- Phi chng c, mc d trong hnh thc th ny: anh nhn thy cc
vn m Beria a ra, thng mang xu hng chng ng. Khng c
chp nhn chng, m phn i chng.
- Anh mun ti cn li mt mnh hay sao? Nhng ti khng mun.
- Ti sao anh ngh ch cn mnh anh, nu anh bt u phn i? Anh
v ti - cng hai ngi. Bulganin, ti tin, cng ngh nh vy, v rng ti i
ln trao i vi ng nhng suy ngh. Nhng ngi khc cng cng i vi
chng ti, nu chng ti phn i lp lun, t quan im. Bn thn anh
khng c kh nng ni c ai. Ngay khi Beria a ngh ra, anh nhanh
chng ng h ng ta, tuyn b: ng, y l ngh ng, ti ng , ai
chng? V lp tc anh cho b phiu. Nhng anh phi to kh nng cho
ngi khc pht biu, bng cch ghm mnh, ng nhy vt ra v anh thy
khng phi mt ngi ngh u. Ti tin tng rng nhiu ngi khng ng
v hng lot vn vi Beria.
V ti ngh:
- Chng ta lp chng trnh ngh s. a cc vn cc gai gc m
theo quan im ca chng ta, Beria a ra l khng ng, v chng ta bt
u phn i ng ta. Ti tin tng rng chng ti huy ng c cng u
vin on ch tch, v khng chp nhn cch gii quyt ca Beria.
Malenkov cui cng cng phi ng . Ti, th rng, cng ngc nhin
v vui lng. Chng ti cng lp chng trnh ngh s cc phin hp on
ch tch BCHT. By gi ti khng nh, khi cc vn a ra nh th
no, v lu qu ri. Ti cuc hp chng ti pht biu lp lun chng v mi
vn . Nhng ngi khc cng ng h chng ti, v ca Beria khng
c thng qua. Lin t t nhiu phin hp. Ngay sau vic ny, Malenkov
tm thy nim tin l, t ra, vi Beria c th u tranh hon ton bng phng
php ng, Malenkov t ra cng c nh hng ca mnh gii quyt vn
v ph quyt nhng ngh, m theo quan im ca chng ti, l c hi cho
ng v t nc.
300

Chng ti thy rng Beria bt u y mnh cc s kin. ng cm

thy mnh ng trn cc u vin on ch tch, ln mt v thm ch v b
ngoi biu th s ln t ca mnh. Chng ti tri qua thi im rt tt nghuy
him. Ti cho rng cn phi nhanh tay, v ni vi Malenkov rng cn phi
ni chuyn vi cc u vin on ch tch v l do ny. Hnh nh ti cuc
hp khng th lm th c, m phi mt i mt ni chuyn vi tng ngi
mt hiu ngh v nhng vn c th i x vi Beria. Vi Bulganin
ti ni vn ny t trc y v bit kin ca ng. ng ng trn
cao tr v hiu r s nguy him, ang e da ng v tt c chng ta t pha
Beria. Malenkov cng ng :
- ng, phi hnh ng.
Chng ti tha thun rng trc tin ti phi ti gp v ni chuyn
vi Vorosilov. C mt U ban no y trong phi c s tham gia ca ti
v Vorosilov. Ti quyt nh dng tnh tit ny, gi Kliment Efremovich
v ni rng mun gp ng ni chuyn v vn g . Vorosilov tr li ng
mun by gi i cng vi ti n BCHT.
- Khng - ti ni - ti ngh ng tip ti, ti t thn n ng.
Nhng ng vt ni l ng phi i. Cui cng ti ni n theo mnh.
Chng ti quy c vi Malenkov l sau khi ni chuyn vi Vorosilov (trc
ba n tra) ti quay v nh, gh vo Malenkov, v chng ti n tra cng
vi nhau. Khi , ti v Malenkov sng cng mt s nh, cng ca ra vo,
ch khc l ti tng cao hn.
Ti i n gp Vorosilov ti X vit ti cao, nhng ti khng t
c ci iu m ti tnh. Ngay khi ti m ca v bc qua ngng ca
phng lm vic ca ng, ng ang ln ging tn tng Beria:
- Hn hnh cho chng ti, ng ch Khrusev, chng ti c mt ngi
tuyt vi Larenti Pavlovich, y l mt con ngi xut chng!
Ti ni vi ng:
- C th, anh ng ph cng ni nh th na, anh ang thi phng t
cch ng ta phi khng?
Nhng ti cng khng th ni vi ng v Beria nh ti ngh. S nh
gi l hon ton ngc li, v ti bng kin ca mnh t Vorosilov vo
tnh th kh x; ng c th khng ng vi ti n gin v t i: khi ti
va mi vo, ng ang ca tng Beria, nhng sau ny lp tc chuyn sang
301

quan im ca ti l i n s cn thit phi loi b Beria. V ti qung li

cho ng nhng li v vn , m chng ti tho thun mt cch chnh thc
qua in thoi: v vn v vn no y. V by gi ti quay v n tra,
nh quy c vi Malenkov. Ti k cho Malenkov rng ti khng nhn
c ci g c, rng ti khng th ni chuyn vi Vorosilov, nh ngh. Ti
ngh rng Vorosilov c th, ni nh th phng ngi ta nghe trm, v
ni iu cho bn tai mt ca Beria.
Mt khc, ng cng coi ti l ngi gn vi Beria, v rng thng
thy chng ti bn nhau: Beria, Malenkov v ti. Ngha l, ng ni iu ny
i vi Beria, ng cng chng minh bu khng kh, buc mi ngi phi
chp nhn tnh cch v m ly ti li trong c chng li lng tri ca mnh.
Chng ti tho thun vi Malenkov l tip y, ti s ni chuyn vi
Molotov. Molotov khi l B trng B ngoi giao. Trc y ng thng
gi in cho ti, ni rng mun cng ti gp BCHT v ni chuyn v cc
vn cn b B Ngoi Giao. Ti li dng cuc gi ca ng v ni:
- Anh mun gp ti phi khng? Ti sn sng. Nu c th, anh n
ch ti, ti ta s ni chuyn vi v chuyn cn b.
Nhng khi ng n, ti ni vi ng:
- Chng ta ni chuyn v cn b, nhng khng phi v cn b ca B
ngoi giao u.
V ti bt u k cho Molotov nh gi ca ti v vai tr ca Beria.
Ti ni c s nguy him nh th no by gi e do ng nu khng ngn
chn Beria ang thc hin qu trnh lm s lnh o ca ng. Molotov,
hnh nh bn thn cng ngh nhiu v iu ny. ng khng th khng ngh,
v rng bn thn ng bit tt c v thy d ging nhau hn t khi Stalin cn
sng. Khi Molotov cn c Stalin tin Stalin, ti chnh tai nghe, ng
pht biu rt mnh nh th no chng Beria, nhng khi khng cn Stalin,
Beria c phng php khiu khch. Nu Beria a mt ngh no y, m
Stalin pht biu chng, th Beria quay b ngi no ang ngi:
- y, anh c ngh mi? Ci ny cha c li!
Nh th Beria khng t ln ch vo Molotov, v Molotov phn ng rt
rt mnh lit.
V vy, ngay khi ti bn mu vi Molotov, ng hon ton ng vi
ti.
302

- ng, ng, nhng ti mun hi: th Malenkov ra sao?

- Ti ni chuyn lc ny vi anh nhn danh v Malenkov, v
Bulganin. Malenkov, Bulganin v ti cng trao i kin v vn ny.
- ng, Cc ng hiu vn ny. Ti hon ton ng v ng h
ng. Nhng ng lm tip ci g v vic ny dn n u?
- Trc ht cn cch chc Beria khi chc v u vin on ch tch
BCHT, ph Ch tch hi ng B trng Lin X v B trng B ni v.
Nhng Molotov ni rng iu ny khng :
- Beria rt nguy him, v ti cho rng phi dng nhng bin php cc
oan hn.
- C th gi ng ta iu tra?
Ti ni gi v rng chng ti khng c nhng chng c buc ti
trc tip Beria. Ti c th ngh rng ng l ip vin ca Musavist, nhng
ch Kaminski ni v iu ny. V nhng bng chng nh th khng cch no
kim tra c, nhng ti cha nghe thy c s kt n v ny. C th l tht
v cng c th l khng ng, tuy nhin ti tin Kaminski, v rng ng l
ngi ng n v hon ton v ng. Nhng tnh cch khiu khch ca
Beria, tt c chng ti da trn s linh cm. Nhng khng th bt ngi theo
linh cm. V th ti ni rng phi gi Beria kim tra.
iu ny th ng l c th.
Nh vy, ti tho thun c vi Molotov, cn sau ti k tt c
cho Malenkov v Bulganin. V chng ti quyt nh, cn y nhanh cng
vic, v rng chng ti c th b nghe trm hoc ai v tnh sy ming,
nhng bng chng v nhng bc i ca chng ti lt ti tai Beria, v Beria
bt chng ti mt cch n gin. Lc chng ti quy c ti cn phi ni
chuyn vi Saburov, cng l u vin on ch tch. Saburov rt nhanh tr li
ti:
- Ti hon ton ng .
V cng hi:
- Th cn Malenkov?
V iu ny nhng ai d mu vi ti u cng hi nh th.
Kaganovich trong thi gian y khng c mt Moskva, ng bn thu mua
g, ng kim tra cng vic chy ra sao. Khi Kaganovich quay v, ti
303

ngh ng r vo BCHT. ng n bui chiu, v chng ti ngi vi ng rt

lu. ng t m k cho ti v Siberi, v thu mua thu mua g. Ti khng ct
li ng, mc d trong u ti hon ton ngh nhng chuyn khc. Ti t ra l
, chin thut, ch khi cu chuyn ca ng cn ht.
Khi thy thi c n, ti ni:
- Nhng iu anh k cng hay y. Gi y ti mun ni ht vi ng
rng chng ti ang lm g.
Kaganovich lp tc vnh tai nghe:
- Th ai ng ?
ng t vn nh th, thm d, tng quan lc lng. Ti ni rng
Malenkov, Bulganin, Molotov v Saburov ng , nh th, ni ring, v
khng c ng th chng ti cng c s ng. Lc Kaganovich tuyn b:
- Ti cng ng , tt nhin, ng , nhng ti n gin ch hi
th thi.
Nhng ti hiu ng ng, v ng hiu ti. Sau hi:
- Th cn Vorosilov?
V ti k cho ng, ti nhn thy mnh khng tho vt vi Vorosilov.
- ng ni vi vi anh nh th ?
- ng, ng ta ca tng Beria.
Kaganovich chi ra Vorosilov, nhng khng c c:
- Thng co gi. ng y khng ni tht vi anh u. Chnh ng y ni
vi ti tht s l khng th sng tip c vi Beria, rng Beria l ngi rt
nguy him, rng Beria c th tm v tiu dit tt c chng ta.
- Th th cn phi ni chuyn vi ng ta hi m mt ln na. C th
Malenkov ni chuyn vi ng ta c khng? Tt hn, ti khng nn quay
li ni chuyn vi ng na khng t ng ta vo tnh th kh x.
C hai chng ti ng .
Kaganovich hi:
- Cn Mikoian?
- Vi Mikoian, v vn ny ti vn cn cha ni, v c vn phc
tp.
304

Tt c chng ti bit nhng ngi Kavkaz nh Mikoian v Beria c

nhng quan h tt nht, h lun lun khng ri nhau na bc. V ti k
ni chuyn vi Mikoian, hnh nh phi gc li mun hn. V cc cuc ni
chuyn mi, ti thng bo cho Malenkov, v ng cng ng trong tnh
hnh hin ti, tt hn l ni cho Vorosilov bit. Gi y cn Pervukhin.
Malenkov ni:
- Vi Pervukhin, ti mun t n bn bc.
- Lu rng Pervukhin l ngi phc tp, ti bit ng ta.
- Nhng c ti cng bit ng y.
- Thi c, xin c vic!
Malenkov mi Pervukhin n gp v sau gi cho ti:
- Ti gp Pervukhin, k ht vi ng ta tt c, nhng Pervukhin tr li
rng cn suy ngh. iu ny rt nguy him. Ti phi thng bo iu ny
gic ng ta nhanh hn. Khng bit, iu ny c th kt thc nh th no.
Ti gi cho Pervukhin. ng n vi ti, v ti ht cho ng nghe mt
cch thng thn. Mikhail Georgy tr li:
- Nu nh Malenkov ni tt c vi ti nh th ny, nh anh ni, ti
u c nhng vn nh th. Ti hon ton ng v xem rng khng cn
li thot khc.
Ti khng bit Malenkov ni vi Pervukhin nh th no, nhng kt
thc nh th.
Nh th, chng ti bn bc cng vic vi tt c u vin on ch
tch, tr Vorosilov v Mikoian.
Ti v Malenkov quyt nh bt u hnh ng trong ngy hp on
ch tch Hi ng B trng Lin X. Ti cuc hp on ch tch Hi ng
B trng ti lun lun c mt: v bin bn ghi l ti phi tham gia nhng
phin hp nh th. Ti nhng phin hp ny vng mt Vorosilov. V th
chng ti quyt nh, mi Vorosilov tham d phin hp on ch tch Hi
ng B trng. Khi mi ngi n ng , thay bng phin hp on ch
tch Hi ng b trng, l phin hp on ch tch BCHT. Chng ti quy
c, ngay trc phin hp ny ti ni chuyn vi Mikoian, cn Malenkov
ni vi Vorosilov.

305

Sng sm hm y, ti nh ngh cui tun. Ti gi cho Mikoian v

mi ng r qua ti, i cng ti cng ti phin hp on ch tch Hi ng
B trng Lin X. Mikoian n, v ti tin hnh hi m. Cuc hi
m rt di. Ti nh rng chng ti ni chuyn khong hai ting ng h,
ni ht v t m, cn sau li hai ba ln i ln quay li nhng chuyn
bn ri. V th ca Mikoian l th ny: Beria qu l c t cch xu, nhng
ng khng tuyt vng, trong thnh phn tp th c th lm c vic. l
mt v tr hon ton c bit, khng phi ai trong s chng ti c th gi
c. Tm thi kt thc m phn, thi gian cn li ch kp c mt ti phin
hp. Ti ngi chung xe vi nhau v i vo Kreml. Trc Malenkov cng
ni chuyn vi Vorosilov.
- Th no? ng ta vn nh trc y khen ngi Beria ?
- Khi ti va mi lp bp vi li v d nh ca chng ti, Klim (tn
gi thn mt ca Vorosilov) m qung ly ti, hn v khc.
Tht th khng, ti khng bit. Nhng ti ngh rng Malenkov ni di
chng lm g.
Sau ny sinh sinh vn tho lun bt gi Beria. Nhng ai l
ngi bt Beria? i bo v ca chng ti li di quyn c nhn Beria.
Trong thi gian hp u vin on ch tch, i bo v ngi phng bn
cnh. Ngay khi chng ti a ra vn ny, Beria s ra lnh cho i bo v
bt chnh chng ti. Lc chng ti tho thun gi cc tng lnh. Chng
ti quy c l ti nhn trch nhim i mi cc tng lnh. Th l ti lm nh
th, mi Moskalenko v nhng ngi khc, tt c l nm ngi. Sau
Malenkov vi Bulganin ni rng vng ca h v mi thm c Zukov. Do vy
chng ti c 11 nguyn soi v tng. Chng ti tho thun rng cc tng
lnh s ch i phng ring, cn khi no Malenkov bo cho bit bit, th h
i vo gian phng ang din ra phin hp, v s bt Beria.
V th l phin hp khai mc. Vorosilov vi t cch Ch tch on
ch tch X vit ti cao Lin X, ng nhin, khng th c mt ti phin
hp on ch tch Hi ng B trng Lin X. V th s xut hin ca ng
ta nh kh hiu. V Malenkov, khai mc phin hp, lp tc t vn :
- Chng ta tho lun cng tc ng. C nhng vn cn phi tho
lun ngay, trong on ch tch BCHT.

306

Tt c ng . Nh tho thun t trc, ti xin php Malenkov

c ni v ngh tho lun vn Beria. Beria ngi bn phi. Beria git
mnh, cm ly tay ti, nhn vo ti v ni:
- Anh ni g th, Nikita? Anh nh gi tr g?
Ti ni vi Beria:
- Th anh c nghe , ngay y ti mun ni ht vi anh.
Th l ti ni.
Ti Plenum BCHT trc chin tranh, khi tho lun tnh hnh cng
vic trong ng, c li pht biu ca Kaminski, Dn u y t Lin X. ng
ln din n v tuyn b:
- Ti mun ni rng khi ti lm vic Baku, c tin n dai dng lan
i trong s nhng ngi cng sn rng Beria lm vic trong c quan phn
gin Musavist. Ti mun ni v iu ny, ng bit v kim tra iu ny.
Phin hp khi kt thc, v khng ai pht biu thm na v vn nu,
bn thn Beria cng khng ci chnh, mc d c mt. Sau ngh n tra.
Sau ba n Plenum tip tc, nhng Kaminski khng n, v khng ai bit v
sao. Lc iu ny l ng lut. Nhiu u vin BCHT, c mt ti mt
phin hp, ngi phin khng n, b ri vo k th nhn dn v b bt. S
phn ri vo Kaminski.
Ti bit Kaminski, khi ti l b th Bauman, sau Kraskaia Presnia,
thnh u Moskva v c bitgn gi vi ng khi ng c bu b th ng
u Moskva u 1932. Kaminski chi thn vi Mikhain Mikhailovich, mt
cn b trin vng. Ti rt knh trng ng v cng nh bn vi ng. ng
nhin, ti xy dng tnh hu ngh vi Kaminski. V th ti tin rng Grisa - l
ngi ng n. ng l ngi c bit trong sch v c o c. Tuy nhin,
mc d khng ai ti Plenum cho mt li gii thch no c v vic s phn
Kaminski, ng nh chm vo nc. B chm khng ch Kaminski. Hng trm,
hng nghn ngi mt tch. Sau ngi ta tuyn b rng h l k th nhn
dn, vng ti ni khng phi v mi ngi. T lu, trong u ti ln
qun ngh: V sao, khi Kaminski tuyn b nh th, khng ai c li gii
thch xem ng ni ng hoc khng ng, iu ny c hay khng c - khng
bit...
Sau ti k v nhng hot ng gn y ca Beria, t sau khi Stalin
cht, trong quan h cc t chc ng - Ukraina, Belarussia v nhng nc
307

khc. Trong cc th ca mnh Beria t cc vn (th ny cn nm trong

lu tr) v mi quan h tng h trong vic lnh o cc nc cng ho dn
tc, c bit trong s lnh o ca cc c quan Cheka, v ngh iu ng
cc cn b dn tc. iu ny ng, ng li nh th lun lun rn ti trong
ng. Nhng Beria t vn ny theo hng bi Nga trong vic bi dng,
iu ng v la chn cn b. ng mun ct cht cc dn tc v tp hp h
chng ngi Nga. Lun lun tt c cc k th CS lun lun tnh n cuc
u tranh gia cc dn tc, v Beria cng bt u t iu ny.
Sau ti k v ngh cui cng ca Beria - v vic t b xy dng
CNXH CHDC c - v ngh i vi nhng ngi b kt n b trng
pht bit x, khi Beria ngh khng cho php h quay v ch c tr, m
quyn quyt nh ni ca h do B ni v lm, ngha l do bn thn Beria.
Lc y s chuyn quyn v lut php! Ti ni c v ngh v Beria thay
bng gii quyt tn g vn vic bt ngi v kt n h di thi Stalin,
gim thi hn cc i nhng ngi b kt n bi c quan B Ni v t 20
xung 10 nm. Thong nhn, ngh ny ta nh t do, cn theo thc cht l
hp php ho nhng g ang tn ti. Khp ti 20 nm hoc 10 nm, tnh th
vn khng thay i. Ti 10 nm, v, nu cn, Beria cho thm 10 nm, cn
sau li 10 nm, chng no ngi ta cn cha cht. V ti kt thc:
- Do nhng theo di nhng hot ng ca Beria ti c n tng rng
ng ta ni chung khng phi l mt ngi cng sn, m lm k hm li, chui
vo ng v ng c hm li. ng lm nhng vic cao mnh v khng
th chp nhn c. Khng tng tng c mt ngi trung thc c th
lm vic v mnh.
Sau ti, Bulganin tip li. Ti v ng t khi Stalin cn sng c
cng mt kin v Beria. ng cng pht biu trong tinh thn nh th. V
nhng ngi khc th hin tnh nguyn tc, tr Mikoian. Mikoian pht biu
cui cng. ng pht biu (ti khng cn nh chi tit li ca ng): lp li ci
iu ni vi ti, khi ti v ng bn bc trc phin hp, tuyn b rng
Beria c th tnh n s ph bnh, rng ng khng mt tuyt vng, trong mt
tp th ng c kh nng ch li.
Khi tt c pht biu ht, Malenkov, vi t cch Ch tch phi tng kt
v lm vn bn quyt nh. Nhng ng lng tng, v phin hp chm dt
din gi cui cng. Phin hp ngng li t pht.

308

Ti thy vn nh th cht ng ln ri, v ngh Malenkov

ng chuyn li ca ti vo bn d tho. Nh chng ti quy c vi nhau,
ti ngh Plenum quyt nh vn cch chc Beria (on ch tch
BCHT lm iu ny) khi tt c cc chc v m ng gi. Malenkov vn
cn bi ri v thm ch khng a ngh ca ti ra b phiu, m lp tc n
nt b mt gi cc tng lnh. Ngi u tin vo l Zukov, sau ng l
Moskalenko v nhng ngi khc. Zukov khi th trng B trng quc
phng Lin X. Lc y gia ti v Zukov cn tn ti mi quan h tt, mc
d ng trong thi k u khng c tnh trong s tng lnh gip chng
ti x l Beria.
V sao chng ti li ko cc tng lnh. Cng c nhng suy tnh c
nu ra, nu chng ti quyt nh gi Beria, ai dm chc Beria khng gi cc
Chekist, bo v, nhng ngi ny ang di quyn ng, v ng ra lnh cho
h c lp chng ti? Chng ti khng c lc lng, v rng Kreml c mt
lng ln ngi ca Beria c v trang v hun luyn k cng. V th
chng ti quyt nh ly cc tng lnh qun i vo vic.
u tin, chng ti trao lnh cho Moskalenko v 5 tng bt Beria.
Moskalenko cng cc ng ch ca mnh c v kh, m h cng v kh
c Bulganin ch vo Kreml. Khi cc tng lnh vo Kreml, trao v kh
cho trc ban. Ngay trc phin hp phin hp, nhm Moskalenko c b
xung thm nguyn soi Zukov v mt s ngi khc. V tin vo phng hp
khong 10 ngi hoc hn. Malenkov ni nh nhng, ngh vi Zukov:
- Ti ngh ng, thay mt Ch tch Hi ng B trng Lin X gi
Beria.
Zukov ra lnh cho Beria:
- Gi tay ln!
Moskalenko v nhng ngi khc lt v kh, cho l Beria c th gy
khiu khch. Beria ko mnh v pha mnh chic cp ang nm bu ca s,
sau lng ng ta. Ti tm tay Beria ng khng th s dng sng, nu sng
nm trong cp. Sau kim tra: khng c sng trong ti, cng nh trong cp.
Beria n gin c phn x thi.
Beria b tng giam vo mt gian phng nh, cnh vn phng lm vic
Malenkov ca trong dinh Hi ng B trng. V chng ti quyt nh, sng
mai hoc sang ngy kia, cng nhanh cng tt, triu tp Plenum BCHT
ng, x l vn Beria. ng thi cch chc Vin trng Vin Kim st
309

Lin X, v rng ng khng c chng ti tin cy, v chng ti nghi ng,

liu ng c tin hnh iu tra mt cch khch quan khng. Vin trng Vin
kim st mi c b nhim l Rudenko v c trao quyn tin hnh iu
tra v Beria. Nh vy, Beria b bt. Nhng hn i u? Chng ti khng
th tin i bo v ca B ni v, v rng y l c quan ca Beria, vi tay
chn ca Beria. Lc th trng B ni v Kruglov v, hnh nh, Serov.
Ti t bit v Kruglov, cn Serov ti bit r hn v tin ng. Ti cho rng
Serov l mt ngi trung thc. Nu c mt ci g y lm ng thay i, cng
mi nhn vin Cheka khc, th ng cng l nn nhn ca cng mt chnh
sch chung do Stalin tin hnh. V th ti ngh trao quyn gi Beria cho
chnh Serov. Nhng cc ng ch khc suy ngh rng d sao chng na phi
thn trng hn - tt c chng ti khng ai tin Kruglov c. Ri chng ti tho
thun rng tt nht l trao v ny t lnh qun on phng khng, qun khu
Moskva Moskalenko. Moskalenko nhn Beria, cho ngi ca mnh vy
quanh v gii Beria v ch huy s ca mnh, trong mt ci hm chng bom.
Ti thy ng lm tt c nhng g cn thit. Phin hp ny kt thc.
Ngay khi phin hp kt thc, Bulganin n gp ti:
- Anh hy nghe tay i trng bo v ca ti k.
Vin i trng ny n ch ti, k:
- Ti bit va mi bt Beria, v ti mun ni vi ng Beria hip a
chu gi ca ti, hc sinh lp 7. Hn mt nm trc y b ca n cht,
cn v ti v t qu v nm bnh vin. C b nh mt mnh. Mt ln
vo bui chiu n chy i mua bnh m th qua ng ngi nh m Beria .
, chu gp mt ngi n ng gi ang nhn chm chm vo n. Chu
khip s. Sau , mt nhn vin Cheka gi chu v dn chu vo nh Beria.
Beria ngi n cm chiu cng vi chu, ngh ung ru chc Stalin. Chu
t chi, nhng ng ta c ni n phi ung v Stalin. Chu ng , ri ung,
cn sau chu thip i v ng ta hip chu.
Ti tr li ngi ny:
- Tt c nhng g ng k, cng t vin s iu tra.
Sau ngi ta a chng ti mt danh sch trong c h tn hn
100 ph n. Tay chn ca Beria dn h ti Beria. Nhng vic tip khch
ch Beria tt c mi ngi u theo mt cch: tt c nhng ai vo nh Beria
ln u tin, ng u mi n v ngh ung ru v sc kho ca Stalin.
Trong ru vang ng b sn thuc ng. Sau ng lm vi h ci g m ng
310

mun. Khi Beria b cch ly, ng xin bt v giy. Chng ti bn bc v quyt

nh c a cho ng: bit u trong lng ng thc tnh mt kht vng chn
tht ng n nhng g ng y bit l chng ti buc ti ng. V ng bt u
vit. Ban u, th cho Malenkov:
- Egor, anh tht ng khinh, ti bit anh, chng ta l bn nhau, sao
anh li tin Khrusev? ng ta xi gic anh lm iu ny... v vn vn.
Vi ti ng cng c mt bc th, trong vit rng ng l mt ngi
trung thc. ng gi mt s th nh th: Malenkov bn khon khi c nhng
th ny. Sau Malenkov bt u lo lng rng ng v Beria cng a ra
tng t b xy dng CNXH ng c, v ng s rng v vic nhm
chng Beria, xoay sang chng ng. Nhng chng ti ni vi ng rng by
gi cha phn xt vn ny. Vn Beria cn su rng hn nhiu so vi
vn c.
Khi Rudenko bt u thm vn Beria, th chng ti ng ngng thy
mt con ngi tn c, khn nn, khng c mt ci g thing ling c. Beria
khng h c ch ngha cng sn, v ni chung khng c b mt o c con
ngi. Nhng qu l v ti c ca Beria khu vcc g ni, v ng lm cht
bao nhiu ngi lng thin!
Sau khi bt Beria c mt thi gian, li c vn v Merkulov, tng
l Thanh tra nh nc Lin X. Ti, th thc rng, trc y ti knh trng
Merkulov v coi ng l ngi ca ng. ng l con ngi c vn ho v ni
chung ti qu ng. V th ti ni cc ng ch ca mnh:
- C mt s kin, Merkulov l tr l ca Beria Gruzia, cn cha
chng minh rng ng l ng bn ca Beria. C th d sao i na, iu ny
khng phi th? Chnh Beria gi rt chc v cao v chnh hn chn ngi
cho mnh, m khng phi ngc li. Ngi ta tin Beria v lm vic vi ng
ta. V th khng th coi nhng ai lm vic lm vic vi Beria, nh l nhng
cng s gy nhng ti c. Chng ta gi Merkulov, ni chuyn vi ng. C
th, ng thm ch gip chng ta tt hn trong vic phn xt Beria.
V chng ti quy c rng ti gi ng n BCHT ng. Ti gi
Merkulov, ni rng Beria b bt, rng ang tin hnh iu tra.
- ng nhiu nm lm vic vi Beria, liu c th gip BCHT.
- Ti sn sng lm tt c nhng g c th.
V ti ngh Merkulov:
311

- Hy trnh bng vn bn tt c nhng g cn thu thp.

Sau bao nhiu ngy tri, ng mi vit mt bc th dy, tt nhin, vn
nm lu tr. Nhng bc th ny chng gip chng ti mt ci g c.
ch l nhng n tng chung chung, suy l, ta nh tc phm no .
Merkulov vit mt ci g , k c bi ht, v thi quen sng tc. Khi ti gi
ti liu ny cho Rudenko, th ng ni thng rng phi bt Merkulov, v rng
iu tra v Beria m khng bt Merkulov th s cng vic s b cn tr v
khng lm y .
BCHT ng quyt nh bt Merkulov. Ti au lng, thy r rng
mnh ph cng tin ng. Merkulov c lin quan vi Beria trong nhng ti c
nh th, v chnh ng phi ngi trn gh b co v cng trch nhim vi
Beria. Trong li ni cui cng, khi b kt n trc to, Merkulov nguyn ra
ci ngy gi, khi gp vi Beria. ng ni rng Beria a ng ti to.
T i hi 19 n i hi 20 CSLX
Ngay sau khi kt thc i hi 19 CSLX, ny sinh vic thay th B
chnh tr BCHT ng trc y bng mt ci tn gi mi - on ch tch
BCHT CSLX, Stalin hnh thnh nhng hi ng rng ri gm nhiu
thnh vin v cc lnh vc khc nhau. Trn thc t t ra l nhng hi ng
ny chng c kh nng lm vic, mc d ti xem rng nu c s lnh o
thch ng lnh o th n cng gii quyt nhim v c th m quyn hn ch
yu - hi ng ny a ra nhng d tho, th h ng mt vai tr tch cc.
Nhng h khng th lm ni vai tr , v rng n c trnh cho chnh h,
v khng h c mt k hoch no c lnh o nhng hi ng ny, v cc
vn t ra trc y vi h vn khng gii ngha c. Cc vn ang
c suy ngh. Tm li, mt ngi c dng c ca mnh thch dng lc no
th dng. Khng c ai lnh o c.
Ri Stalin cht. Ti rt tri qua nng n v ci cht ca ng. Nu ni
chn tht, th ti chu ng khng phi v ti c mi rng buc vi Stalin,
mc d ni chung ti cng rng buc vi ng. n gin l ng gi, v
khng trnh khi ci cht lun cp k vi ng. i vi ti d l quy lut bi
thm ca t nhin: mi ngi sinh ra v cht i, phi coi trng iu ny.
Stalin tui nh th, khng th trnh khi ci cht. Ni lo lng trc tin
ca ti l thnh phn on ch tch vn tn ti sau khi Stalin cht, v vai tr
c bit ca n ang nm trong tay Beria v c ng ta cng c: vai tr ny
ang bo trc, theo nh gi ca ti, c mt cng vic ln v l mt bt ng
312

ln, ti thm ch ni rng hu qu thm khc. V th ti than khc Stalin nh

mt lc lng duy nht hin thc on kt. Mc d lc lng ny thng
c s dng rt lung tung v khng phi lun lun i theo hng cn thist,
nhng tt c sc lc ca Stalin l nhm n s vng mnh v pht trin s
nghip CNXH, s vng mnh thnh qu ca cch mng thng Mi. iu
ny ti khng nghi ng. ng thi hnh cch thc d man trong hnh ng,
nhng khi ti cn cha bit, s xu xa ca ng l hon ton v cn c n
nhng no, t quan im ca nhng ngi b bt v b t hnh mt cch v
c.
Tt nhin ti, cng nh mi ngi khc thong hin mt ng vc:
- Th ny l th no? Trong s nhng ngi b bt hoc b t hu nh
khng c ai quay li v hu nh h khng ng?
Trong cuc sng khng cn phi c nh th. Nhng nghi ng pht
sinh u c cn c, nh phi theo chun mc ng trong ngh. Nhng
Stalin - l Stalin. Uy tn ca ng rt ln, v ti khng ngh rng con ngi
ny v nguyn tc c kh nng c lm dng quyn lc.
Beria, khi Stalin cht, li vo ng ch . ng thay i hn, tr ra,
n ni th l, vui v ln, ng thi hi Stalin t trong quan ti cha n gi
chn. Beria cho rng thi ca ng n. By gi khng cn th lc no c
th kim ch ng, m th lc ng cn tnh n. Gi y ng c th lm tt
c nhng g ng xem l cn thit.
Malenkov?
Malenkov khng bao gi gi v tr ring, ng khng c vai tr c
bit. ng lun lun l ngi u sai. Stalin trong cc cuc ni chuyn hp
ni mt cch tng i hnh nh v Malenkov:
- y l mt th vit. ng ta vit ngh quyt rt nhanh, khng phi
lun lun mt mnh m con t chc mi ngi. iu ny ng lm nhanh hn
v tt hn nhng ngi khc, nhng ng khng c kh nng suy ngh v
sng kin c lp.
ng, Malenkov, theo ti, cng khng c tham vng trc tip cho
iu ny. Nm nm trc khi Stalin mt, ti c mt Sochi theo li mi ca
Stalin, ti c mt ln ni vi Malenkov, nhc ng nn lu tm rng ng c
ch ng ca mnh v khng phi l dng ct trong quan h Beria, cn
Beria nho bng ng. Lc Malenkov ni vi ti l ng bit iu ny,
313

nhng ng c kh nng lm ng cng vic v thot khi iu ny. ng

cho rng ng cng vi Beria l c li cho c nhn ng. V li, qu l ng
nh vy. ng ng h Beria, cn Beria ng h Malenkov. V th Stalin nh
gi cao hot ng ca Malenkov, mc d ng ph phn mnh v kh nng
ca Malenkov trong lnh o.
Bulganin?
Bulganin rt thn trng vi Beria, v khi ti vi ng ni v vn
ny, th ng pht biu nhn xt tiu cc i vi Beria, ng ng vi ti.
Vi ngh nh th, ti ng cnh thi hi Stalin. Trc y ti k
v hot ng ca chng ti sau khi Stalin cht v v vic bt Beria v ti
khng by gi khng lp li na. Nhng sau khi bt Beria v iu tra th
khm ph c nhng thi thc b mt che du chng ti, nhng thi thc
ny trc y ra s lm quyn ln bit nhng no dn n ci cht ca
nhiu ngi lng thin. i vi ti, ni ring, n tng mnh nht l ci
cht Kedrov, cha ca vin s trit hc Kedrov. C nhn ti khng bit
Kedrov cha. ng l mt chnh khch ln, mt trong nhng nh lnh o b
i Lin X min Bc, trong nhng nm ni chin ng l ngi t chc
phng th chng bn can thip . V ti c nhu cu phi vn bc rm
bit, d cuc iu tra ang lm, ti sao xy ra cc v bt b, tt c bao nhiu
ngi bt, ti liu gc v vic bt giam v iu tra v cc v bt giam ny
nh th no? Ti t vn ny ti cuc hp on ch tch BCHT v
ngh c phn x r rng. Cc vn ny c bit lm ti lo lng v rng
chng ti cng bt u ngh v tin hnh i hi 20.
Tt nhin chng ti cng Vorosilov, Molotov, Kaganovich khng b
cuc u tranh m toang nhng thi thc b mt. Ti cn nh chnh xc
quan im ca Mikoian. Hnh nh, Mikoian khng tch cc, nhng khng
cn tr qu trnh phanh phui s bt cng. Tm li, dn dn tt c u ng
rng cn phi tin hnh phanh phui v vic. Mt U ban iu tra c thnh
lp, ng u l Pospelov.
Trc , ti mi Vin trng Vin Kim st Lin X Rudenko (l
Vin trng Vin kim st xem xt nhiu v kim tra cc ti liu ny) v
hi ng:
- ng ch Rudenko, theo nhng bn n cng khai thp nin 30 nhng
iu buc ti l cn c, th mang chng trnh cho Bukharin, Rykov, Syrsov,
314

Lominadze, Krestinski v nhng ngi khc, trong BCH T, cc u vin

Ban t chc v B chnh tr? C bao nhiu nhng ti liu c cn c?
Rudenko ni rng t quan im chun mc lut php th chng c
mt s liu no c buc ti nhng ngi ny. Tt c ch da trn nhng
li th nhn c tnh c nhn, m nhng li th nhn c c bng cch
nh p v hnh h ngi ta v tinh thn v th xc, cho nn khng th l
c s kt n ngi ta.
Khi t trc ti mt vn : iu ny c th xy ra khng? Mi
ngi bit v vai tr ca Stalin, c nhn ng, qu trnh hot ng cch mng
ca ng, cng lao ca ng trc t nc v nhng phm cht m ng ghi
nhn. ng c y c s c vai tr c bit, v rng ng thc t tch
khi nhng ngi gn mnh v bit t chc cng vic, v thng minh. ng
qu l ng cao hn ngi khc. V thm ch by gi, d ti khng khoan
nhng nhng phng php hnh ng ca ng, s lm quyn ca ng, ti
cng phi tha nhn iu ny. Tuy nhin, nu nh by gi, chng hn, ng
vn cn sng v tin hnh b phiu v vn trch nhim ca ng v hnh vi
y, th ti vn c qun im l phi x ng. Nhng cn phi nh gi ng.
Con ngi ny khng n gin n vi chng ti bng gm v chim c
tri tim khi c chng ti. Khng, ng trong cuc sng ng th hin s ln t
ca mnh, ti nng lnh o t nc, k nng cai tr mi ngi, cho h
nhng phn cch vng chc, cn thit cho ngi lnh o quy m ln.
Tt c nhng g lin quan ti c nhn ca Stalin, c ci xu, ci tt,
ci ng, v d man, khng ht vo u. Phi xem xt tt c cc mt ca
con ngi phc tp ny. Ti ni nhiu y pha ti n gin v rng mt
tng bc ng l qu ri. iu ch yu - c nhng kt lun cn thit v
nhng s vic tng t khng lp li trong tng lai. y bao gm tt c
cc th ca ti. Bt c vic nghin cu no v qu kh cn phi phc v cho
hin ti v tng lai.
M rng mt hng song song. Nhng ngi la tui ti nh li vic
ca tng Stalin dn dn tng ln, v mi ngi u bit s tng ca ny c
rt ht c. Stalin thng minh! Stalin thin ti! Ti cng cha ni v nhng t
vn v khc: no l b nhn dn, v vn vn. Tt c iu ny hin nay
vang ln ti Trung Quc ngi ta ni v vit v Mao. Ti xem phim Trung
Quc. Ti thy chng khng him trn TV. Tt c cc bui tip khch c
Mao nhn bn t Stalin. Hy m mt v nghe nhng li pht biu ca ngi
315

Trung Quc v Mao Trch ng. Nu thay th Mao bng Stalin, th

nhn c qu kh. ng l nhng mn kch tng xng tng c t
chc chng ta. Ti xem l hin din tnh nhu nhc ca Stalin. Nhng,
hnh nh s vic khng nhng ch tnh nhu nhc. Hnh nh nhng ngi
ny, Stalin v Mao Trch ng, trong vn ny v nguyn tc rt ging
nhau. H coi iu ny l cn thit gi uy tn ca h c trn cao v
khng nhng bt mi ngi chu mnh, m cn bt h phi s hi.
V d sao chng na c vn : V sao iu ny li xy ra? Nhiu
ngi m ti tip xc, hi:
- Tai sao Stalin, mt ngi thng minh, c th lm th?
Ti khng t ln, khi quay li vn ny, tm cu tr li cho mnh. V
ti c cu cu tr li duy nht, ti ngh rng ng ng. hiu cn nguyn
s lm quyn, git ngi sai tri, tnh tn bo ca Stalin, phi quay v chc
th ca Lenin. Lenin, khi ng vit chc th, r rng thy trc, Stalin c
th a ng n iu , nu Stalin cn nm trong ban lnh o s chim
chc v Tng B th BCHT. Lenin vit rng phi loi b Stalin khi chc
v ny, mc d Stalin cng c nhng phm cht lm lnh o. Nhng ng
th l v c kh nng lm dng quyn lc, v th ng khng th gi c.
Lenin ngh thay th Stalin bng mt ngi chan ho hn, bit lng nghe
hn, kin nhn hn i vi ng ch trong ng v khng lm dng chc v
cao ca mnh. Ti cho rng y l nhn xt chnh xc. Cuc sng hon
ton xc nhn t tng ca Lenin. BCHT ng khng i theo li Lenin,
khng rt ra nhng kt lun thch hp v b tht bi. Khng nhng BCHT,
m ton ng v Stalin lm quyn trng pht, git ng vin v ct cn
ngoi ng. Trong nhng hot ng ny ca Stalin, thy c mt con
ngi bnh hon. xy ra thm ho vi ng v tt c nhn dn chng ti.
Ti liu ca U ban Pospelov m chng ti lp trc ngng ca i
hi 20 CSLX, i vi nhiu ngi trong chng ta l hon ton bt ng. Ti
ni v ban thn ti, mc no y v v Malenkov, Bulganin, Pervukhin,
Saburov, v cc ng ch khc. ng thi ti xem rng Mikoian trong thm
tm phi rt sn sng c th bc trn cc s tht dng ny c soi sng
trong th ca Pospelov. Ti khng c quyt Mikoian bit tt c! D sao
chng na thi gian di Mikoian gn Stalin hn tt c chng ta, v nhiu
ngi lm vic vi ng, c ng tin v c ng knh trng, cng b
git. Anastas Ivanovich l ngi thng minh sc so, bit cch thng bo s
316

tht, ti ngh rng nu ng khng bit tt c, th ti d on cho rng vn cn

t chng c v cc v bt b giam cm v c bit l cc v hnh quyt, c
tin hnh trong thi gian Stalin cm quyn. Ti c c s ngh nh vy, ni
ring, cuc mn m ca ti vi Anastas Ivanovich, khi ng k cho ti nghe
v bui ni chuyn ca ng vi Ordzonikidze ngay m hm trc ci cht
ca ng ta.
Khi ti l u vin Ban l tang Sergo, Ch tch Ban l tang l Avel
Safronovich Enukidze gii thch rng Sergo cht t ngt do v tim. Tt
nhin ng gii thch rng Stalin ra lnh nh th. Sau ny, c ln ti vn
phng ca Stalin v hon ton ngu nhin khen ngi Sergo. iu ny gy ra
mt n tng xu, khng ai phn i ti, nhng tt c lng thinh, im lng
mt lc. Sau Malenkov gii thch cho ti rng Sergo b bn. Tt nhin khi
Sergo cht, Malenkov cng khng bit g c v iu ny, bi v khi ng
cn cha gn Stalin bng ti. Nhng trong thi gian chin tranh v quc ng
bit v iu ny trong mt ln ni chuyn ngu nhin Stalin. Sau khi Stalin
cht, Mikoian cng k rng Ordzonikidze b bn hm ch nht, nhng m
th by, h cn i b quanh Kreml v ni chuyn. Trong cuc hi m y,
Sergo nhn xt rng khng th tip tc sng: chin u vi Stalin th ng
khng th, m chu ng th ng lm, khng cn sc.
V sao chng ti xy dng U ban ca Pospelov? Ti lp lun nh th
ny: chng ti ang chun b i hi ng, i hi ng u tin sau khi
Stalin cht. Ti i hi ny chng ti cn phi nhn trch nhim v lnh o
ng v t nc. lm vic ny phi bit chnh xc ci g c lm trc
y v bng ci g m Stalin a ra nhng quyt nh v vn ny khc.
c bit iu ny can h t nhng ngi b bt. Vn t ra l: h b t v
ci g? V ci g tip theo n vi h? Khi trong cc tri ci to c n
hng triu ngi. y l con s 3 nm sau khi Stalin cht. Trong nm ny
chng ti khng th ct t vi qu kh, khng th c lng dng cm, tm
thy nhu cu ni ti h m bc mn che v nhn vo ci g ng sau bc bnh
phong? Ci g n sau bc mn ny, ci g xy ra di thi Stalin? iu ny
ngha l cc v bt b v tn, xt x, c on, bn git? Chng ti cm thy
ngng bi hot ng ca mnh di s lnh o ca Stalin v m vn cha
thot khi p lc ny sau khi ng cht, mc d cng khng th hnh dung
rng cc x bn li c th t ra l v cn, ni theo ngn ng lut, ti c
chng cht. Nhng chnh l nh th!

317

Stalin thc hin nhng ti c hnh s, loi ti c ny b trng pht

ti bt c quc gia, tr nhng quc gia chng c lut php no c. Tnh hnh
c hai mt: Stalin cht, chng ti chn ct ng, cn nhng ngi v ti vn
i y trong cc tri tp trung... Tip theo, mi li tr li bnh thng? Tip
tc chnh sch c v tt c nhng g c lm di thi Stalin, li c
hoan nghnh? Thm ch cc v bt b khng ng v hnh quyt? Nhng
ngi b git vi ci mc k th nhn dn, khng ai ngh n minh oan.
Ti cho rng Molotov, Vorosilov v Kaganovich l ngun thng tin
ln nht v quy m thc v nguyn nhn cc v n p di thi Stalin. Ti
cho rng Stalin trao i kin vi h v con s ny. Mc d Kaganovich, c
l, cha bit ht cn k tt c. Cha g Stalin chia s vi ng mt cch ci
m. Nnh b n nh th, l Kaganovich, ng c th phanh thy cha ca
mnh nu nh Stalin ch trong nhy mt ni l iu ny l cn thit cho li
ch ca s nghip Stalin. Stalin cng khng cn li ko Kaganovich: chnh
con ngi ny hn ai ht go to ln rng cn phi lm u, khng cn phi
lm u, b rch u gi qu lu trc Stalin, bng cch bt ngi bn
phi bn tri v vch mt k th.
Khi ng vo Dn u, th trin khai ngay mt lc lng y .
Sau mt cn in di sn lng k th nhn dn chng ti cng
khng th qung c gnh nng tinh thn ca nhng nhng vic lm t
trc cho n 1956, tt c vn cn tin vo ci gi thit m Stalin dng
ln, rng trong nc chng ti b bao vy bi k th nhn dn v phi
chin u vi h, bo v cch mng. Chng ti vn nh trc y nm
quan im nng n u tranh giai cp, nh l c da trn hc thuyt v
c Stalin thc thi. Nhng khi chng ti i n quyt nh thnh lp U ban
kim tra v U ban ny cung cp nhng ti liu ca mnh, nhng ti liu ny
c lm mt cch b mt. Sau , ti i hi 20, bo co ca ti c
lnh o theo ti liu ca U ban ny. Bn bo co c copy gi cho ton
b cc c s ng v thi hnh nhng bin php, cc ti liu sau khi c
xong c thu hi v.
Chng ti phn pht chng cho cc CS anh em bit. Trong s
ny, c ng cng nhn thng nht Ba Lan. Ba Lan ng lc ngi
lnh o ng l Berut cht. Sau khi ng cht, Ba Lan ni ln mt ln sng,
v ti liu ni trn ri vo tay nhng ngi Ba Lan khng a Lin X. H s
dng ti liu ny vo mc ch ca mnh v nhn bn n. Ngi ta thm ch
318

ni vi ti rng nhng ngi Ba Lan bn r nhng ti liu ny. Bo co

ca Khrusev, lm trong phin hp kn i hi 20 CSLX, c nh gi l
khng t. n gin ngi ta c th mua n ch tri, k c nhng ngi t
khp cc nc trn th gii. Nh th ti liu ny c lu hnh. Ti nh,
cc nh bo phng vn ti rng ti c th ni theo l do ny c khng? Ti
tr li ti khng bit nhng ti liu nh th v c tnh bo M tr li vn
ny. Nhng ti phi tr li th no, nu phi ni ra b mt?
Nh vy, chng ti st i hi thng k ca ng. Ti t chi bo
co tng kt v cho rng ln ny chng ti lm lnh o tp th, nn bo co
tng kt khng nht thit l b th BCHT phi lm. V th ti phin hp
thng k on ch tch BCHT ti ngh quyt nh ai s lm bo co
tng kt. Tt c mi ngi, trong s ny c c Molotov (ng l ngi nhiu
tui nht trong s chng ti v c nhiu c s hp vi vai tr ngi bo co),
ng thanh c ti lm bo co. Hnh nh v theo suy ngh hnh thc, th
thng B th th nht BCHT ng vai tr bo co tng kt. Nu ngi
khc bo co, th c th gy ra phc tp. Sau khi Stalin cht trong s chng
ti khng c ai c coi l ngi lnh o sng gi. C nhiu ngi cng
mun ng ln pht c, nhng cha c mt ngi no vt tri c. V th
ngi ta trao vic lm bo co cho ti. Nhng khi y mt s ngi, trong s
ny c Vorosilov v Kaganovich, phn i vic ni ra trn i hi iu g
y v s n p phi php di thi Stalin.
Ti chun b bo co. Bn bo co tng kt c tho lun ti Plenum
BCHT v c tn thnh. Bn bo co l thnh qu ca sng to tp th,
tp hp cc sc lc ca BCHT, ca cc vin nghin cu khoa hc v mt
lot cc c quan khc, v c nhng nhn vt cun ht vo vic hnh thnh
bo co tng kt. i hi khai mc. Bo co sn sng. Trin khai cc
tranh lun. i hi tin hnh tt p. i vi chng ti, tt nhin, l mt th
thch. i hi s ra sao sau khi Stalin cht? Nhng tt c cc pht biu u
hoan nghnh ng li BCHT, khng cm thy mt s i lp no c,
khng thy nhng du hiu ca cn bo t no c. Ti cng lun lo lng, d
rng i hi tin hnh tri chy, bo co c hoan nghnh. Tuy nhin ti
cng cha bng lng. Mt ngh dy v ti:
- Ri i hi b mc, s phi ra, v y l hnh thc thi. Nhng ci
g tip? Trong lng tri chng ti vn ng li hng trm ngi b git oan,
k c hai phn ba u vin BCHT c bu ti i hi 17. t ai cn nguyn
319

vn, hu nh tt c cc ct cn chng b bn hoc b n p. Him c ai

gp may cn sng. Lm g by gi?
Ti liu ca U ban ca Pospelov nhi c ti. Cui cng ti thu ht
sc lc v trong mt ln ngh gii lao, trong gian phng on ch tch
BCHT ch c mt s u vin, li t vn :
- Tha ng ch, ti liu ca Pospelov ra sao y? Lm g vi nhng
ngi b bt v b git t qu kh? i hi b mc, v chng ti ra v, m
khng ni c li ca mnh? Chnh v chng ti cng bit rng nhng
ngi b s n p l oan ung, khng phi l k th nhn dn.
y l nhng ngi lng thin, trung thnh vi ng, cch mng, s
nghip Lenin xy dng CNXH Lin X. H s t ni b y i tr v.
Chng ti m ra khng gi h ch na Phi ngh xem lm th no
h quay v mt cch danh d.
Chng ti trc vn cha thng qua quyt nh xem xt vic ny
v vic th nhng ngi b kt ti oan v nh.
Ngay khi ti ni xong, mi ngi lp tc qung vo mt ti. c bit
Vorosilov:
- Anh lm g th? Chng l th ny ? Chng c l c th ni ht iu
ny ti i hi? iu ny lm hng uy tn ca ng ta, t nc ta nh th
no? Anh phi gi b mt v iu ny ch. V khi ngi ta s khiu kin
chng ti. Chng ti s ni g v vai tr c nhn ca chng ti?
C Kaganovich rt bc tc, v cng mt quan im nh th. l
quan im khng c tnh ng su sc m l ch k. y l s phi trch
nhim v nu ti cc cn s s ra th phi m i, che giu i.
Ti ni vi h:
- iu ny l khng th, thm ch nu lp lun t quan im ca cc
ng. Khng th m i c. Ngi ta phi ra khi nh t, v ni chn rau ct
rn, k li cho h hng, ngi thn v bn b, ng ch, cho ton quc v
ton ng, bit rng nhng ngi vn cn sng tng b n p oan ung.
Nhng ngi ngi t 15 nm, c ai cn b hn nhiu, hon ton cha l
g. Tt c nhng iu buc ti h ch l chuyn ba t. Khng th im c.
Sau ti ngh suy ngh: tin hnh i hi u tin sau khi Stalin cht.
Ti cho rng chnh trn i hi chng ti cn thnh tm ni ht tt c s tht
v i sng v hot ng ca ng v ca BCHT trong thi gian tng kt.
320

Chng ti by gi tng kt t thi k sau khi Stalin cht, nhng cc u vin

BCHT phi ni nh th no trong thi k Stalin. Chng ti lnh o t
nc cng vi Stalin. Khi ng bit s tht t nhng ngi b kt ti oan
trc y, h ni vi chng ti: Hy cho bit iu ny l nh th no? i
hi 20 hp, v ngi ta chng k cho chng ta c. V chng ti khng
c kh nng tr li. Ch l ni rng chng ti khng bit g ht, s l la di:
chnh l chng by gi bit tt c s tht, v s n p v cn c, s chuyn
quyn ca Stalin.
Nhng phn ng qut li cng rt mnh lit. Vorosilov v
Kaganovich lp li bt tn:
- Ngi ta buc chng ti phi chu trch nhim. ng c quyn buc
chng ti phi chu trch nhim. Chng ti trong ban lnh o, v nu
chng ti khng bit tt c s tht, y l tai ho ca chng ti, nhng chng
ti chu trch nhim tt c.
Ti ni vi h:
- Nu xem xt ng ta nhng mt ng da trn tp trung dn ch,
th chng ta, nhng ngi nhng ngi lnh o ng, khng c quyn
khng bit. Ti, v nhiu ngi khc nm trong tnh th l, tt nhin, khng
bit nhiu, v rng c t trong mt ch , lc anh ch bit ngi ta
giao cho anh ci g, cn nhng ci khc anh khng c ni, v ng thc
mi tip iu ny. Chng ti khng chc mi. Nhng khng phi tt c
trong tnh th nh vy. Mt s trong chng ta bit, mt s thm ch chp
nhn tham gia gii quyt vn ny. V th y mc trch nhim cng
khc nhau. C nhn ti sn sng l u vin BCHT ng t i hi 17 v
u vin B chnh tr t i hi 18 chu phn trch nhim ca mnh, nu ng
thy cn phi truy cu trch nhim ca ai lnh o trong thi Stalin, khi s
chuyn quyn honh hnh.
H l khng ng vi ti. H phn i:
- Anh bit ci g s xy ra khng?
Li i p Vorosilov v Molotov c bit the th. Vorosilov chng
minh rng ni chung khng cn lm iu ny:
- H, ai hi chng ta c ch? - ng lp li.
Ti hi li:

321

- Nhng ti c c khng? Chnh chng ta ch khng i ai khc, phi

ni rng c. Khi no ngi ta hi chng ta, th mi bt u phn xt. Ti
khng mun iu ny v ti khng chu trch nhim nh th.
Nhng chng th no thng nht kin c, v ti thy rng
khng t c ng quyt nh t cc u vin. Trong on ch tch ca i
hi chng ti cha t vn ny, chng no tho thun c ni b on
ch tch BCHT. Lc ti a mt ngh nh sau:
- i hi ng c hp. K lut ni b ng cn c s nht qun ca
lnh o trong cc u vin BCHT v u vin on ch tch BCHT, s
khng tc dng trong thi gian i hi, bi v i hi c ngha cao nht.
By gi mi u vin on ch tch BCHT v u vin BCHT, trong s
ny v ti phi lm bo co tng kt, tng ngi c quyn pht biu ti i
hi v trnh by quan im ca mnh, thm ch nu quan im ny khng ph
hp vi quan im bo co.
Ti khng ni rng ti s thng bo v ti liu ca U ban iu tra.
Nhng, hnh nh c ai phn i, cho rng ti c th pht biu v trnh by
quan im ca ti ng chm n vic bt b, bn git. By gi ti khng
nh sau nhng ai ng h ng h ti. Ti ngh rng y l Bulganin,
Pervukhin v Saburov. Ti khng chc lm, nhng ti ngh rng, c th,
Malenkov cng ng h ti. ng l b th BCHT ph trch nhn s, vai tr
ca ng trong vic ny l kh tch cc. ng, ni ring, cng gip Stalin
iu ng ct nhc cn b, ri sau tiu dit h. Ti khng dm chc c
nhn ng khi xng n p. Cha chc. Nhng ti nhng vng, khu vc,
m Stalin c Malenkov n chnh n hng ng, th hng nghn ngi
b n p v nhiu ngi trong s ny b x t. Tuy nhin Malenkov c th
by gi ng h ti.
C ai y ny ra sng kin:
- Vn t ra th ny, hnh nh tt hn l lm thm mt bn bo
co.
Lc y mi ngi min cng ng . Ti ni vi h:
- Thm ch nhng ai thc hin nhng ti c, ln ny n lc h c
th th nhn, v h cng c khoan hng, khng phi bin minh. Nu thm
ch t quan im xem xt vn bo co s lm quyn m Stalin thc hin,
th c th lm c ngay by gi, ti i hi 20. n i hi 21 th s
322

mun, nu chng ta cn kp sng n lc v i hi nhng vn trc

y th chng cn na. V th tt nht lm bn bo co th hai t by gi.
Khi ny sinh vn ai phi lm bo co. Ti ngh Pospelov, v
lp lun ngh ca mnh l ch Pospelov nghin cu vn ny vi t
cch Ch tch U ban v vit ti liu chng ti s dng n. V th ng
khng phi mt thi gian chun b: ng c th chuyn cc ti liu ny vo
bo co v c n ti i hi. Nhng ngi khc (ti khng nh l ai) phn
i v ngh l ti lm lun bo co ny. i vi ti l bt tin: v trong
bo co tng kt ti khng ni mt li no v iu ny, cn sau ti li lm
thm bo co th hai? V ti t chi. Nhng h phn i ti:
- Nu by gi khng phi l anh pht biu, m l Pospelov, cng l
mt trong nhng b th BCHT, th pht sinh vn : V sao Khrusev trong
bo co tng kt khng ni t g v iu ny, m Pospelov li pht biu mt
vn quan trng tranh lun? Khng th Khrusev khng bit ti liu ca
Pospelov hoc khng coi trng s cn thit ca vn . Ngha l, v vn
ny c s bt ng trong lnh o? M Pospelov pht biu ch vi kin
ring?
Lun c ny c lng nhng mi, cui cng ti phi ng . Quyt
nh rng ti s pht biu ti liu ca U ban cng vi bo co. Chng ti t
chc phin hp kn trong thi gian tranh lun v tng kt ca BCHT,
ti cng lm bn bo co th hai.
i hi nghe ti mt cch im lng. Nh ngi ta ni c th nghe c
ting rui bay. Mi ngi u qu bt ng. Cn, tt nhin, bit rng cc i
biu sng st v nhng cu chuyn v s c c c thc hin i vi
nhng ngi tng c cng lao, nhng bolsevich lo thnh v nhng ngi
tr. Bao nhiu ngi lng thin tng c iu ng n khc nhau ca t
nc b git! y l mt thm khc cho ng v cho cc i biu tham d
i hi. Bo co ti i hi 20 CSLX v s lm quyn ca Stalin ra i
nh th.
Ti xem rng vn c a ra hon ton ng lc v kp thi.
Khng nhng khng hi hn, nhng mt s ngi ngh, m cn thoi mi
trong lng rng chp ng thi im v c lm bn bo co ny
c lm. Tt c vic ny c th a n hng khc, mi ngi cn b sc
l cn nhiu ngi cng b giam cm nhe trc y trong cc nh t v tri
ci to. Nm 1953 chng ti c gi thit v vai tr Beria dng nh, Beria
323

hon ton chu trch nhim v s lm quyn thc hin thi Stalin. iu ny
cng gy sc. Chng khi ti khng cch no gt khi ngh Stalin ngi bn ca mi ngi, b nhn dn, thin ti v vn vn... Khng th
ngay lp tc hnh dung rng Stalin - k st nhn v tn hung . V th sau
bn n cho Beria chng ti li lun qun trong gi thit m chng ti xy
dng nn c li minh oan cho Stalin: ng Tri khng c li, m li k
nnh b, k bo co sai cho Tri, v vy Tri mi ging ma , sm st v
cc tai ho khc. Nhn dn b kh s khng phi v Tri mun th, m do tn
nnh nt Nicolai, Ilia Prosok, Beria v vn vn... V by gi c ln c ngi
t cu hi:
- Liu c cn phi k v Stalin khng?
y hon ton khng phi l nhng ngi ng phm ca Stalin
trong ti c, m thc cht h l nhng ngi quen thi s Stalin, v by gi
h kh x. Thng thng cc v lo thnh t cc vn nh th. H
sng vi qu kh, h kh t b ni nhng hiu bit trc y v lun c ca
thi Stalin. y cng mt trong nhng khuyt im gio dc ng vin. Tt
c cc phng php gio dc trong ng, Stalin lm n thch ng vi mnh,
vi hot ng ca mnh: s tun lnh khng bn ci, s tn nhim tuyt i.
Trong thi gian chin tranh c cht chc m khng nghi ng, tt nhin,
nhng sau ny lun lun quay ngot theo hng ngc li, v rng mt
ngi tin anh m khng bn lun, khi bit, s tn nhim ca anh ta b la, h
s l k th ca anh. iu ny rt nguy him. Ti lun lun ng, hn na
by gi ti ang ng v s tht, v s ng n tuyt i trc ng, on
thanh nin v tt c nhn dn. C mt kt lun l ch c ngun gc bt tn
sc mnh ca ng mi c th chim c s tn nhim nhn dn. Ngi ta
bit rng ng la qun chng ng o, ng n ng cng.
By gi ti thng nghe i. Radio - l ngi bn ng hnh ca
ti trong thi gian do chi. T radio ti nhn c thng tin, c s tho mn.
Ti yu m nhc, yu dn ca. Nhc hin i cng lm ti thch. Nhng, ti
cm thy, hnh nh con ngi ti c xu hng sng li ti trai tr. c
bit trong tm trng tt, ti va i b, nghe ging ht ca Ludmina Zykina,
ca s m ti yu thch, v nghe c nhng bui truyn khc. Cc bui truyn
thanh rt nhiu, a phn l tt, nhng cng gp c nhng nhng chuyn
nhm nh, ch c lm bn chng trnh pht sng thi.

324

Mt ln ti nghe c mt trong cc chng cui tiu thuyt H chin

u v t quc ca Solokhov. Mikhail Aleksandrvich tin bi s sng tc
ca mnh: chuyn thi Stalin lm quyn, ng trn p nhng cn b lng
thin, c Lenin gio dc, Solokhov t v cuc ni chuyn ca hai ng
nh c. H ngi v chuyn tr. Ngi ny hi ngi kia:
- Nn hiu ng ch ca Stalin nh th no nh? Ngi ta ni rng ng
b st. Nhng bao nhiu ngi b ti, bao nhiu ngi b hnh quyt! C th
Stalin phm vo iu ny khng?
- ng, kh hiu - ngi kia tr li.
Lc ngi u tin li hi:
- Th khng phi Beria chnh l ngi c li ? Chnh ng bo co tt
c cho Stalin?
V cu tr li:
- ng, tt c l do Beria.
Mikhail Aleksandrvich - mt ngi thng minh v nh vn gii. S
tht vic ng li bm vo cch hiu bit tng t theo truyn thng ca
chng v nhn dn, trong khi bao nhiu ngi cht bi tay Stalin, tt nhin,
khng t hng cho ng. Lc y ct li l th ny: Beria khng dng Ezov,
m t trc y, dng Yagoda. Tt c bn h tip theo chn nhau vo mn
kch. Mt nhn vt, c Stalin dng ln, s c thay th bng nhn vt
khc, v y cng l logic i vi Stalin. Stalin dng tay ngi khc git
nhng ngi lng thin v ng bit rng h l nhng ngi trong sch
trc nhn dn v trc ng. Nhng ngi cht ch v rng ng ng s h
v khng tin h. Sau , phi dn dn loi b mt t v thay bng mt
th hai. C nh th ba th i tiu pht: trc tin Yagoda, sau Ezov, sau
Beria.
n Beria, th iu ny chm dt. Ni ng ra, khng phi chnh
Beria, m do ci cht ca Stalin. Beria ng trc to n nhn dn nh mt
ti phm. Nhng khi chng ti vn cn ln qun v ci cht Stalin, thm
ch khi mi ngi bit r nhiu sau phin to x Beria, vn cn a cho
ng v nhn dn nhng li gii thch khng ng, tt c bt sang u
Beria. i vi chng ti, Beria t l tin li cho hnh nh ny. Chng ta
lm tt c bo cha cho Stalin, d chng ta che ch c tn ti phm, tn
git ngi, v chng ti vn cha thot khi s ngng m Stalin.
325

Ln u tin ti thc s cm thy s di tr, khi ti n Nam T v

hi m v Tito v ng ch khc. Khi chng ti ng chm vn ny v
cho Beria, h ci v p li mt cch nho bng. iu ny lm chng ti
c, v chng ti, bo v Stalin, ci nhau rt to, thm ch sut n v
to. Sau ti cng khai pht biu bo v Stalin v chng Nam T. By gi
tt c r rng l khng ng, lc y ti quan im ca mt ngi cha
nhn thc c cn vch mt n cng nhng ti c ca Stalin, sao cho cc
phng php hnh x tng t khng bao gi c th quay v ng ta na.
Ngi, qu l mun thit lp k lut ca Lenin trong ng ta, mnh khng
phi k lut ca Stalin, phi lm ht sc lc phanh phui Stalin v s kt
n cc phng php Stalin. Cn phi minh oan nhng ngi lng thin
trong s nhng ngi cha c minh oan, v phanh phui nhng s phi php
c to ra trc y, thm ch bng ma ca nhng phng php nh th
khng th i m sng li.
Ti sng st bi mt s tng lnh ln qun i trong hi l ca mnh
mun minh oan cho Stalin v cho ng l ngi cha nhn dn, chng minh
rng nu khng c ng th chng ti khng chin thng v ri vo ch pht
xt. y l l lun ngu ngc, m qung. Ngay by gi, khi khng c Stalin,
chng ti vn b ri vo nh hng ca c, Anh, M hay sao? Khng,
khng bao gi. Nhn dn a ra nhng ngi lnh o mi v c kh nng
bo v mnh nh tng c trong qu kh. S phi l ca nhng bn lun nh
th khng cn thit trong nhng bng chng ring.
Ti nh, ti mt hi ngh, mt ch huy qun s, nhn ca ngi Stalin,
cng tn vinh c Bliukher. Nhng ngi khc, tuy ca ngi Stalin, cng tn
vinh Tukhachevski. ng ch, phi n ni c trc c sau! Khng th t k
git ngi v nn nhn ln mt b. Bliukher l ai? Anh hng ni chin, c
bm sinh qun s, th ngui, nm trong hng ng tng lnh ln. ng
nhn hun chng C 1. Bliukher l s mt. Sau , l mt trong s
nhng ch huy qun s tt nht ca Lin X c c sang Trung Quc lm
c vn qun s cho Tn Trung Sn. V bng nhin ng b bn! Khng th
ni cng mt lc v Stalin v Bliukher, m l i nguyn nhn ci cht
Bliukher. Khng th nhm mt cho rng chng ai nhn thy g c. S xu xa
tng t c th ch gy ra mt lng tin.
Ti c ln Bulgari, mt trong nhng bi pht biu ti dn li ca
Puskin, trong tc phm ca ng c ni v cuc ni chuyn gia Mozart v
Salere. Mozart khng h nghi ng rng Salere chun b u c mnh, ni:
326

- Thin ti v ti c khng th l mt.

ng vy! Vi Stalin cng vy. Khng th ghp thin ti v st nhn
vo cng mt b mt. Khng th gn hng nghn nn nhn vi nhng k st
nhn, m khng c s gii thch v v vic Stalin. Khng th trn mt b t
hai bc tng. Ti c do Stalin gy ra!
Theo li ngh nh th - c cu hi khc. Mt s ngi tranh lun nh
th ny: iu ny c lm khng phi nhm mc ch v li c nhn, m l
lo cho dn. Tht mi r! Lo cho dn, th m li git nhng a con tt nht
ca h! Logic kh ngu n. S tht, tm nhng lun c bin bch cho k
git ngi, lun lun l phc tp.
Trong bo co ca ti ti i hi 20, khng ni g in quan ti nhng
v n cng khai thp nin 30, trong c mt i din ng cng sn anh
em. Lc ngi ta kt n Rykov, Bukharin, nhng lnh t khc ca nhn
dn. H xng ng c gi l lnh t. Chng hn, Rykov. Sau khi Lenin
qua i, ng tr thnh Ch tch Hi ng Dn u Lin X, c cng lao to
trc ng, trc nhn dn v xng ng lnh o Chnh quyn x vit.
Nhng ngi ta kt n v bn ng. Cn Bukharin? Bukharin l trong nhng
yu qu ng. Th h ng vin lo thnh CS(b) tng hc theo cun
sch ca ng Khoa hc Mc Lnnin. Bukharin nhiu nm l ch bt bo S
Tht. Lenin gi ng thn mt l Bukhric ca chng ta. Hoc Zinovev v
Kamenov. Trong cch mng thng Mi 1917 h c sai lm. iu ny ai
cng bit, nhng nhng ci khc cng nn bit. Zinovev v Kamenov c
Lenin a vo B chnh tr BCHT ng v ngang hng cc v lnh o
khc Khi Chnh ph x vit chuyn v Moskva, Zinovev cn Petrograd.
ng c tin tng giao lnh o ci ni cch mng v nng ngn c
khi ngha thng Mi nm 1917. Kamenov c Moskva tin tng. ng l,
ni ring, l Ch tch Mossoviet. Lenin vc quan h vi ng sau nhng sai
lm ngi ta tha th cho ng.
C ln ti nghe i ni l: Lenin trao mt ci g cho Lomov.
Nhng Lomov u nh? Ti bit r Lomov, khng t ln tip xc vi ng,
khi lm vic ti Donbass, t sau ni chin. Lc ng lnh o khai thc
than ti Donbass. Ti thng c mt ti cc bui hp ca ng, hoc
Kharkov, ni tr s chnh ca ng. l mt ngi rt c knh trng
trong ng thm nin b mt trc cch mng. Lomov u ri? ng b bn,
khng cn Lomov na. Ti ni v Kedrov, Tukhachevski, Egorov,
327

Bliukher, v nhng ngi khc. C th lp mt quyn sch dy thng k ch

nhng h tn nhng tng lnh, Cc nh lnh o ng, on thanh nin,
kinh t, ngoi giao, khoa hc. Tt c u l nhng ngi lng thin. H l
nn nhn ca Stalin, nn nhn s chuyn quyn.
Vn nhng v n cng khai thp nin 30 cng cng c hai mt.
Chng ti li s ni n tn cng, mc d khng gy ra nghi ng no, rng
nhng ngi ny khng c ti, h l nn nhn s chuyn quyn. Ti cc v
n x cng khai, c mt nhng ngi lnh o ng anh em, m chnh h sau
ny chng minh ti nc h y l nhng bn n chnh ng. Chng ti
khng mun lm mt uy tn v nhng tuyn b ca h, v hon li vic minh
oan cho Bukharin, Zinovev, Rykov v nhng ngi khc ng ch trong mt
thi hn cha nh c. Ti ngh rng ng l cn phi ni n cng. Ci
kim trong bc cng phi li ra.! Thnh cng ch yu i hi 20 - l n bt
u qu trnh lm trong sch ng v a ng tr li chun mc sinh hot,
m Lenin v nhng a con thn yu nht ca t nc lm v n.
Mt phn nhng ngi b kt n sai c tha, ngay khi Stalin cht.
Beria khi t vn ny, iu chnh n, a ra mt ngh thch hp, v
chng ti ng vi ng. Nhng t ra l nhng ngi c tha li l ti
phm hnh s: git ngi, trn lt, bn v li v u cng. Khi bn ny quay
v ni c, th ti din nhng cnh trm cp, cp git v git ngi. Nhn
dn ca thn rng ngi ta th bn trm cp v git ngi v h lm bn s
nghip ca mnh. Trc Beria b vch mt v kt n. V th chnh chng
ti phi a cho nhn dn nhng ch th. Bn thn chng ti cng thy y l
vic lm khng ng, mc d thng qua ngh ca Beria, nhng quyt nh
li do Chnh ph v BCHT thng qua, nh vy tt c chng ti chu trch
nhim v vic ny. Bao nhiu i tng ny c th, ti kh ni c, tuy
nhin trong mi trng hp cng l mt i qun ln.
Nhng ngi b kt n v chnh tr v nhng ngi b lu y vn cn
nm trong cc nh t v cc tri tp trung. Beria thm ch ngh thng qua
lut trao quyn cho B ni v, ngha l Beria, c quyn xem xt l th ai cho
ai sau khi ht thi hn trng pht. Nh ti k, ti thng cnh phn i
nh th no, v mi ngi ng h ti. Do , Beria rt ngh ny. S phn
tt c nhng ngi t chnh tr ra sao, khi Vin trng Vin Kim st
Rudenko trnh ti v s v ti ca h, ti hi ng:

328

- Sao li th? Chnh ti nghe, h th nhn ti mnh ngi ta buc

cho h c m.
Rudenko ci:
- l ngh thut ca ngi iu tra v ngi x. Hnh nh nhng
con ngi ny b dn n trng thi, ch c mt cch duy nht kt thc
sm nhng au kh v nhc nh - l t th nhn, bc sau l ci cht.
Sau i hi 20 CSLX
Ngay sau i hi 20, trong tt c cc CS, c bit Php v bt
u xc ng. Cng d hiu rng l nhng ng v sn, ng qun
chng, m ti nhng phin to x k th nhn dn li c mt Torez v
Toliatti, hai ng ny v sau lm nhn chng cho nc h rng nhng ngi
b khp ti l ng lut. Th m by gi tt c xoay ngc li! Tnh tit ny
cng ngn h khng cng b t liu phin to cng khai, mc d cng chng
c ti c no c v cc bn n ch c tnh nguyn v khng chng minh
c ti c ca nhng b co t th nhn.
Bt u my en Ba Lan. Sau Ba Lan, lan sang Hungary. Sau khi
ngi lnh o Ba Lan l Berut qua i, ti, i din ton quyn BCHT
CSLX, n Warsawa, tham d Plenum BCHT ng cng nhn thng
nht Ba Lan. Ti khng c mt ti cc phin hp ny ngi ta khng buc
ti Lin X can thip vo ni b ng anh em. Cc phin hp tin hnh rt
sng gi, cc u vin BCHT ng cng nhn thng nht Ba Lan by t
khng hi lng vi Lin X. Nhng ngi trong BCHT ng Ba Lan, thn
vi chng ti, k nh th. iu ny lm chng ti khng sung sng g,
nhng chng ti cho rng y l th hin dn ch - mt yu t tch cc. Tuy
nhin, sau mt thi gian, y xy ra nhng s kin lm chng ti lo ngi.
Ti Plenum, Okhab c bu lm B th th nht BCHT ng cng
nhn thng nht Ba Lan. Chng ti cng c nhng quan h c nhn tt vi
Okhab. Ti knh trng ng, theo t liu, ng hon ton xng ng iu ny.
Mt ngi cng sn lo thnh, tri qua trng hc cch mng trong t. V
thot u, chng ti cho rng ng xng ng tin cy. Sau khi ng c bu
lm B th th nht, chng ti hi m vi ng, v ti t vn :
- Ti sao Gomumka li ngi ngi t Ba Lan?
Khi ti ni iu ny vi Berut, th ng ta tr li ti nh th ny:

329

- Ti v chnh ti cng khng bit, ti sao Gomumka ngi t v ng

b buc ti g.
- ng ngh xem, c th tha ng y c khng?
Th l Okhab bt u chng minh vi ti rng khng th tha c.
Ngi t khng ch mt mnh Gomumka: m cn c Slykhanski, c LogaSovinski, Klisko v nhiu ngi khc. iu ny lm ti lo ngi, v ti khng
th no hiu, v sao h b gi trong t. Ti tho lun hu nh vi tt c cc v
lnh o ng cng nhn thng nht Ba Lan, v h u chng minh rng
khng th lm mt ci g c, khng th tha nhng ngi ny.
Sau mt thi gian, Okhab dn u on i biu n Trung Quc.
Khi h quay v nc, gh qua Moskva, ti li bn bc vi Okhab. Trc
Gomumka c tha, v ti hi Okhab:
- Liu chng ti chng ti c th mi Gomumka n Lin X, ngh
Hc hi, Krym hoc Kavkaz, ni c kh hu tt lnh ngh hn l Ba
Lan.
ng tr li khng r rng v quay v Warsawa. iu ny lm ti lo
ngi, thm ch cn bn khon. V ng sau mt vi ngy i s ca chng ti
Ba Lan cho bit Ba Lan bng ra s kin l nhiu ngi Ba Lan ph bng
Lin X v sut na th o chnh, do nhng ngi chng Lin X tin hnh.
Pht sinh mi e do tuyn giao thng, lin lc ca chng ti CHDC c,
qua Ba Lan. Nhng s kin Ba Lan chng ti rt lo ngi v c nhng
nguyn nhn khc nhau, v chng ti quyt nh p dng cc bin php
m bo cho chng ti t do qua li Ba Lan v m bo lin lc vi quyt
nh Lin X CHDC c. Chng ti d nh c mt on i biu n Ba
Lan, nhng trc khi i, chng ti gi in cho pha Ba Lan. Tnh hnh
tip tc nng bng. Bo ch Ba Lan mnh m ph bnh Lin X, dng nh
Lin X cp bc Ba Lan, mua than ca h theo gi r v bn cho h qung
st theo gi cao. Nhng vic ny qu tht xy ra thi Stalin, khi chng ti
mua bn vi cc nc dn ch nhn dn khng theo gi th gii, m l p
t. Lnh o Ba Lan khuyn chng ti khng n vo lc ny. Nhng iu
ny li cng lm chng ti lo ngi hn, v l nhng ngi Ba Lan r rng
chng minh rng h khng mun gp chng ti V chng ti quyt nh
nhanh chng c mt on i biu n gm: Khrusev, Mikoian, Bulganin
v mt s ngi khc.

330

Chng ti bay n Warsawa. chng ti gp Okhab, Gomumka,

nhng ng ch khc. Cuc gp rt lnh lng. Khun mt ca Okhab l r v
lo u. Tt c ko n dinh th, cung in Larenka ni bt u m phn
mc gay gt. Chng ti cnh co v vic ln sng chng x vit tng ln
Ba Lan v tuyn b rng chng ti kin quyt m bo giao thng, lin lc
ca mnh vi qun i x vit CHDC c. l p lc thng thng t
pha chng ti. Okhab ni khng:
- ng a yu sch cho ti phi khng? By gi ti khng phi l b
th BCHT. ng i m hi ngi khc.
V ng ta ch sang Gomumka. Li ni ca Okhab l ra v khng hi
lng. Chng ti khi y c mt n tng nng n v tnh hnh trong ban lnh
o Ba Lan. Chng ti khng bit thc cht tnh hnh v s rng chnh quyn
ri vo tay nhng ngi ang tin hnh chnh sch chng Lin X. Nhng
chng ti khng mun tr li nhng quan h ca chng ti vi Ba Lan nh
trc chin tranh, m chng ti vn cha phai trong u.
Gomumka c gng xua tan nghi ng ca chng ti. ng ng rng
tnh th Ba Lan l phc tp v ln sng chng x vit tng ln. Nhng ng
cam oan tnh hu ngh vi Lin X cn thit sng cn i vi Ba Lan v
mi quan h ca chng ti khng b ph hu. Ti tin rng trong mt thi gian
ngn, th ln sng khng hi lng s b bt i v tnh hnh tr li bnh
thng. Tuy nhin sau ny bt u thn s kin Hungary. Lc , theo ti,
c hai CS, m lnh o khng yn n. Hungary thi Stalin cng nhiu
ngi b bt bt, ti cho rng khng phi Stalin khi xng bao nhiu th
Rakosi lm by nhiu. iu ny c lm thng qua c vn ca chng ti do
Stalin c n ngi Ba Lan, Hungary, v cc nc anh em khc. Qua nhng
ngi ny, Stalin hnh x vi cng mt phng php hnh x Lin
X. Sau cc cuc thng thuyt Warsawa chng ti quay v Moskva di
mt n tng li tuyn b cng thng nhng chn tht ca Gomumka rng
tnh hu ngh ca Ba Lan vi Lin X cn hn tnh hu ngh ca Lin X
vi Ba Lan. ng ni:
- Chng c l chng ti khng hiu tnh th m chnh chng ti khng
c Lin X khng gi c bin gii pha ty ca mnh. Chng ti t xem li
cc vn ni b, nhng quan h vi Lin X vn l, vn l tnh hu ngh
khng thay i v lin minh.

331

Mc d ng ni iu ny hi cao ging, nhng khng n ni kh

tin. V ti tin ng, ni vi cc ng ch ca mnh:
- Ti ngh rng chng ti khng c c s khng tin Gomumka.
ng c bu B th th nht BCHT ng cng nhn thng nht Ba Lan.
Phn ng cc ng ch Ba Lan tin ng. Ti cm thy rng li tuyn b ca
Gomumka c nhng ngi khc ng h. Chnh ng ni iu ny khng
phi l b mt, m l cng khai, ti cuc hp lnh o. Tt c mi ngi
nghe thy. Phi cho rng ln ny khng ai, tt c u ng .
Tuy nhin mt thi gian di tnh hnh Ba Lan vn cng thng v lm
chng ti rt lo ngi.
Trc mt chng ti cn c c nhng mi quan h vi cc nc lng
ging. Thi k , vn nghim trng nht - cht lng sn phm ca
chng ti. ng tic, chng ti khng cch no ui kp cc nc t bn.
Nhng thi ua thnh cng vi h, ch ngha x hi li cun mi ngi,
chng ti cn lm tt nht. Chng ti phi ng m knh cho ch ngha t
bn. iu ny tht xu h. ng tic, anh hy dng radio, t, my ghi m
ca chng ta sn xut. Cht lng ra sao? Chng ti ghi nhn 50 nm cch
mng thng Mi bng vic mua ch ngha t bn thi nt nh my t
mc Fiat.
Chc chn nhng t ny l li thi, m nhng ngi t bn
khng phi l ngu: h bn cho chng ta model thi ra khi sn xut, chnh h
li lp model mi. ng tic, chng ti vn cn khng th lm vic chng ti
mong mun. Ti ni rng chng ta vn cn lc hu. Nhng nhng ngi lc
hu, tng c mt lc no sng Nga, cht t lu ri. Hy ly Nht Bn
lm th d: Nht Bn hon ton tiu iu sau chin tranh, by gi chim v tr
hng u trn th gii. Nht Bn cng sc trong vn tin b k thut
vi M v Ty c cng mt phn no nm trong ng nt.
Tht ra trong mt s lnh vc khoa hc v k thut chng ti ang
pha trc. Chng hn, chng ti pht minh ra phng php rt thp nng
chy thp lin tc. Chng thm ch chng ti bn ht minh cho M.
Nhng nhng th d nh th ch l nh so snh vi ci chng ti mua t h.
Khi chng ti c sc m rng khai thc du m, chng ti cn cht ch th
buryl. Chng ti lm c nhng cht ch th tt, tuy nhin cht ch th ca
M khng th so snh c vi chng ta. Lc y M vt xa Lin X. Cht
ch th buryl tt nht ny c sn xut Rumani. Ti hi Georgy-Degia v
332

iu ny. ng ma mai: ngi ta ni chng ti l M c mt nh t bn

ngi Rumani trong ngnh cng nghip du m. ng ta gip chng ti
nh cp bn thit k ca M. Cc thit b ca Rumani lm theo bn thit k
ca M. Chng ti mun mua ca Rumani bn thit k ny. Ti ni GeorgyDegia:
- Cho chng ti bn thit k nh!
ng ni:
- Cm ly i.
Cm ly i... vi ngi Rumani gia t cm ly i v nhn i mt khong cch rt xa.
Ni chung lnh o Rumani cn tr. H thc y nhanh nn cng
nghip ca mnh, xy dng nng trang nhanh v tt. Rumani v vn ho
trc y ng di cc nc ng u, by gi th cao hn, chng hn,
nng dn m ch. Nhng, d th, Rumani chng bao lu na s i ln. Tt
nhin Rumani c iu kin thin nhin thun li hn cc nc x hi ch
ngha khc. H, ni ring, c nhiu du m, kh t, rng, bnh m. Cc
nc x hi ch ngha khc cng cha phi c lng thc, cn Rumani
xut khu bt m. Chng ti thng gin Rumani rng h bn bt m cho
th gii t bn, m khng bn cho cc nc x hi ch ngha. Nhng nu ly
th d Ba Lan c tha ng cc, h c l, khn hn Rumani. H c th bn la
m cho CHDC c bng hng ho gi tr. Nhng chnh l mi quc gia u
mun c ngoi t v chy ra th trng th gii. V th khng th gin
Rumani.
Nhn y, ti nh li c ln Gomumka n Moskva v ngh bn
cho Ba Lan la mch ngoi k hoch, m ci chnh li l bnh m ca
chng ta. Ti thy Gomumka khn li, khng ni tht, v ti nhn xt:
- ng mun mua lu m, nhng ti bit rng Ba Lan t cung cp
c la mch. ng mun mua ng cc ca chng ti nui ln v bn tht
thn hun khi cho M.
Gomumka lung cung, sau tr li:
- ng.
- V ng ngh rng ch c ngi Ba Lan bit lm iu , cn ngi
Nga - l nhng ngi ngu sao? ng mua ng cc Canada bao nhiu cng
c, bin thnh tht v bn tht i.
333

- Nhng phi tr ngoi t.

Vn th y. Mi quan h tng h gia cc nc x hi ch ngha
cng c th rt phc tp, v c nhng l do khc nhau. Sau cuc m phn
ny vi Gomumka tt c chng ti cung cp ng cc cho Ba Lan. Nhng
chng c l y l mt mt trng hp duy nht, khi Lin X bt ming
gip nhng ngi bn?
Bao nhiu ln, i khi, chng ti ng k hoch, nhng sau
Gomumka hoc li c ai y gi:
- ng ch Khrusev, ti ngh tip ti, chng ti c vn hc ba.
Ngi ta n.
- ng ch Khrusev, ng cung cp cho chng ti chng ny qung vi
hm lng st chng ny, chng ti khng hon thnh k hoch. Hy gip
chng ti, cho chng ti nhiu qung hn, hm lng st cao hn.
Nhng ci ngha l g? Chng ti cho h s qung, m c c
iu ny chng ti phi ch bin t qung st hm lng thp. Li chuyn c
chua Bulgari. Chng ti nhn nhng th khng ra g. Ngi Bulgari quen
nghic rng ngi Nga n mi th rc ri, xin li v cch ni ny, th l h
hi c chua cn xanh, v lm chn chng khi vn chuyn. l nhng th
km phm cht! H cng ch c chua n Ty c, nhng khng phi loi
c chua nh th, v rng s khng ai mua, l s cnh tranh. Nhng h
bn ngi tiu dng nc ta n. y l c chua k diu. Bulgari - nc
trng trt tt nht th gii. Nhng c chua ngon, ch khi hi chng vo bui
chiu, cn bui sng th mang ln bn.
Nhiu vn khc nhau ny sinh quan h gia cc nc x hi ch
ngha. Nu khng cp v gii quyt, thm ch c th gy ra xch mch.
Chng ti gin l nhiu nc x hi ch ngha nhn Lin X nh con b sa.
Nhng chnh chng ti cn sng kh hn nc nc m chng ti gip .
Mc sng c xc nh bng s tiu th trn mt u ngi dn. Th d
tiu th tht. Nm 1964 CHDC c 75 kg u ngi mt nm, Tip
Khc l 65, Ba Lan - di 50, sau l Hungary, sau ch c - Lin X, v
thp hn l Bulgari - 26 kilogam. C ln ni vi Ulbrich:
- Walter, ti khng cn bnh qun u, nhng phi hiu tnh th chng
ti. Chng ti chin thng, chng ti nh tan c Hittler, v chng ti cho
CHDC c ng cc v hng ho gi tr ngoi t, ng c th bn cho nc
334

ngoi, mua v tht v m bo tiu th trn u ngi l 75 kg. Nhng ng

c lo cho chng ti khng?
Nhng t duy chnh tr, c bit trong quan h CHDC c cng nh
hng n cc vn nh th. Ngi ta mun mc sng ng c phi hn
Ty c. Ch ring iu c th li ko tt c ngi c chy v pha
chng ta. Nhng hin thi cha c th.
Vn bi thng chin tranh cng ng quan tm. Cc nc phng
ty b khon bi thng chin tranh, m Ty c phi tr cho h, cn
CHDC c tip tc tr chng ta nhng ci g c th. Khi Stalin qua i,
chng ti mt ln na t vn ny: nu chng ti mun ng c c th
chy ua v mc sng vi phng Ty, cn cho h kh nng nng cao kinh
t mnh hn. Nu tip tc tr bi thng chin tranh v nui qun i Lin
X CHDC c bng tin ca h, th khng th lm c iu ny. V
chng ti b khon bi thng chin tranh, v chng ti nhn v mnh khon
nui qun i. Ngi Ba Lan cng thch iu ny, v h cng vt lng v
kim li ch b i chng ti v li ch ca chnh Ba Lan ng trn lnh
th Ba Lan. Nhiu vn phc tp tn ti trong mi quan h tng h gia
cc nc dn ch nhn dn, nh ngi ta gi sau chin tranh. Ba Lan c than
cc. Mt ln ngi Tip yu cu Ba Lan cung cp than cho h. Ngi Ba
Lan ngh chng ti cung cp du m b xung cho h, v chng ti vch ra
iu kin: chng ti a cho cc ng du m theo tng ng vi lng
than cc cc ng cho Tip Khc. Nhng ngi Ba Lan khi ng l nm
yt hu ngi Tip. Nu chng ti cng lm nh vy, th chng ti bp c
Ba Lan, nn cng nghip ca h thp km, h khng th bc ra thuc
trng th gii v cnh tranh vi t bn, lp tc mc sng ca h gim i, v
iu ny lm bng n khng hi lng ca dn chng Ba Lan. Chnh nhng
ngi Ba Lan - m khng phi ngi Nga, khng thch chu ng.
Nh v Tip khc - nh ngay v nn cng nghip pht trin cao ca
h. Khi chng ti cn ci trung chui bn, th ngi Tip lm c nhng
th lm sng st th gii. Chng hn, nhng c pho phng khng ca h
cng chng ti tri qua chin tranh. Trc chin tranh, ngi Tip bn
cho chng ti nh my Skoda ni danh, chng ti s dng chng trong sn
xut n tn 1945. C ln nm 1948 Gotwald ngh Krym vi Stalin. Stalin
gi cho ti:
- Gotwald y, ng n i.
335

Hm sau ti bay n. Mi ngi t hp n cm ch Stalin. Gotwald

ung say (ng c nhc im ny) v ni:
- ng ch Stalin, ti sao cc ng li cho ngi n cp bn quyn sng
ch ca chng ti? ng c ni vi chng ti, v chng ti tng tt c khng
ly tin u. Khi ngi ca cc ng n cp, m ngi dn chng ti nhn
thy cc ng n cp nh th, h pht y. Chng ti c th cho cc ng
khng nhng bn quyn pht minh. Hy nhn chng ti gia nhp Lin X,
chng ti hi lng gia nhp Lin X, v tt c nhng g chng ti c, s l
ca chung.
Stalin t chi, ni gin bi ch n cp. Nhng trn li ni, bi v
chng ti tip tc n cp, thnh thong cng theo thi quen c, nh ngi
Digan c c hi:
- Nu anh l Sa hong, th anh lm g?
Ngi Digan tr li:
- Ti lp tc n cp n nga v chy bin i.
Li cn mt vn phc tp - chi ph phng th khi x hi ch
ngha. ng ra th phi chia u, ht bao nhiu, chia u cho u ngi. Ti
ngh rng chng ti c l bt i c mt na chi ph qun s ca Lin X.
Nhng vic ra sao? Chng ti c ln trong khun kh khi Warsawa tho
thun rng mi nc cn phi tng cng kh nng phng th ca mnh.
Rumani nhn bao nhiu xe tng, v n phi ng bao nhiu tu Hc hi.
Sau B trng quc phng bo co ti rng ngi Rumani chng lm g
c, khng thc hin giao c. Lc y ngi Tip hi ti: Chng ti lm xe
tng cho Rumani, nhng h khng mua chng, ni rng khng c tin. Ti
ni vi ngi Tip:
- Th ai cn d tin tiu chi ph phng th cho h? khng c ai c.
y l s cn thit bt buc.
Suy ngh ca ngi Rumani rt n gin: Lin X bo v chng ti,
chng ai tn cng chng ti, h s Lin X, c ngi Nga tn tin phng
th, cn chng ti s nng cao mc sng ca mnh. Nhng y l ch ngha
dn tc thun tu. ng tic, n li xy ra trong mi quan h tng h gia
cc nc x hi ch ngha.
Ti nh mt trng hp tiu biu. Chng ti nm 1943 ng trc
bc tng Stalingrad. Chng ti bao vy qun Paulius, cn Ulbrich bng
336

loa in yu cu qun c u hng. ng lm vic sut m, khi chng

ti n cm vi ng, ti ni vi ng bao nhiu lnh c ra hng. i lc a:
- Hm nay khng c n u nh.
- V sao?
- Chng c thng lnh c no ra hng c.
Mt ln ng n v ni:
- Hm nay ti c ba n ri.
Nhng ti tr li:
- ng y, c n. c mt lnh ra hng, nhng li l lnh Ba Lan.
Ti ch thn thm vn ngi lnh Ba Lan. Anh ta ni rng anh ta ra
hng v khng mun nh nhau. V ti ngh anh ta:
- Chng ti xy dng qun i Ba Lan, anh tham gia nh?
- Khng, ti vo tri t binh.
- Th ai s gii phng Ba Lan?
- Ngi Nga.
Anh ta bnh tnh tr li nh th. V ti ra lnh:
- Tng c m n i!
Lun lun ngi Nga, li ngi Nga... Nu tm trng li nh vy
c thc y tip tc, nu mi ngi hy vng rng ngi Nga em cho,
ngi Nga bo v, th c th kt thc thm hi phex hi ch ngha.
Li cn mt hn cn ng - vn bin gii. By gi, chng ta
cng khai xung vi Trung Quc, li ni ln vn bin gii gia cc
nc x hi ch ngha. Vn ny lun lun c. Nhng ln u tin trong
lch s x vit pht sinh xung t quc t vi nc Cng ho nhn dn Trung
Hoa. Thng thng lun lun t c gii quyt vn , bng cch nhng
b ln nhau v lm rch ri bin gii. Lc bt u xung vi Trung Quc,
chng ti tm cch gii quyt vn , cng ngh nhng b Trung Quc ch
t no i ly ch t ngang bng Trung Quc trong cc vng dn qun
c hai pha. Trung Quc a yu sch cho chng ti, ng vin ngi Trung
Quc. Malinovski, Gromyko v ti hp nhau. Chng ti ngh rng lp tc
chng ti gii quyt tt c. Ti ly bt ch v vch mt ng, ko di dng
nh chia i theo ngh. Bin gii c thng hn.
337

Chng ti khng ch i nhng phc tp hn na, v rng phn ln

vng t ny l b hoang: chng c ngi dn ca chng ti, chng dn
Trung Quc sng . i lc, c th l, nhng ngi th sn v ngi
chn th sc vt n . Tm li, l tranh ci v b. Nhng ngi Trung
Quc chnh mun to ra xung t, t chi tham gia m phn v p t Lin
X nhng i hi phi l, t bn ch quyn ca h Vladivostok, Pamir vn
vn... Gi y, sau nm nm chng ti li gp nhau. Th trng B trng
B ngoi giao Vasili Kuznesov n Bc Kinh. C th li sau nm nm gp
ngi Trung Quc. Lc y cuc xung t thc cht khng phi l vn
bin gii, m chnh sch ln quc t. Ai ch ng c.
Nu v vic chi l v bin gii, c th d dng thu xp c. Vi Iran
chng ti vn cha c mt ng bin gii xc nh r rng t thi Sa
hong. Chng ti vch ra ng bin gii nm 1955, c nhng b mt
s vng, gn nh sa mc. Nhng thnh thong vn tranh ci! Vi Iran pht
sinh ch c mt vn nguyn tc: s phn lng Firiuza Turmenia. Khi Sa
hong vch bin gii vi Iran, lng Firiuza cn phi a v Iran. Ti khng
bit, v sao Sa hong khng nhng ngi lng Firiuza. Trong thi k x vit,
ngi Turmenia xy mt nh ngh . V khi Iran t vn lng Firiuza,
chng ti ni cho h:
- Hy gii quyt trn tinh thn anh em. Chng ti by gi kh tr li
lng Firiuza, c nhiu nh ngh ca chng ti, chng ti pht trin
khc ch ny so vi lc vn pht sinh ln u tin vn . Chng ti sn
sng i lng Firiuza, nhng mt lng khc cho cc ng?
H ng , k mt hip c, v by gi khng cn ci nhau na. Vi
lng ging khng cn vn g tranh ci v bin gii na, tr Trung Quc.
Nhng Trung Quc i hi ci g?
Bc Kinh ni:
- Chng ti yu cu k mt hip nh v bin gii, nhng ng bin
gii trc y c hnh thnh trc y ti thi im c hip c khng
bnh ng k vi Sa hong.
Chng c mt ngi thng minh no k c. Hip c khng bnh
ng ngha l g? Nu ti k theo li ca h, th tip theo cng phi t b
nhng ci g m chng ti lm ch trn c s nhng hip c tng t.
Nhng tt c cc nc x hi ch ngha chp nhn bin gii ca mnh t thi
Sa hong, quc v N hong xa xa. Nu t quan im ny chng ti c
338

th to ra mi quan h tng h ca mnh v iu ny s i xa hn na! Ni

chung trong vn bin gii tn ti nhiu kha cnh c th l gii mt cch
khc nhau, c bit chu u. Chng ti khng c bin gii vi Hungary,
khng c tranh ci v bin gii nhng vng Zakarpat sng 120 nghn
ngi Hung. Janos Cadar khng tham vng vng t ny. V sao? Ngi
Hung c thi li dng Zakarpat (Ukraina) gia nhp quc o-Hung, v y
ngi Ukraina kn ni, chim vng t ph nhiu Tise. Nu by gi i
Cadrar vng t ny?
Tuy nhin Hungary v Nam T c ci nhau ln v bin gii. Ti Nam
T c hai triu ngi Hung sinh sng. Hung v Rumani ci nhau v vng
Transivania. Ngi Rumani si bt mp chng minh rng y l tnh xa xa
ca Rumani, cn ngi Hung ni rng Transivania lun lun l ca Hung,
c vn ho Hungary v ting Hung. Ngi Rumani o ngc li tt c t
trn xung di, lm c sch tt c ngi Hung. Tranh ci to v bin gii
gia Albani v Nam T. Ti ngh rng ngi Albani sng Nam T nhiu
hn ti chnh Albani, nhng Enver Hodga rt s Nam T. Nhng nhng
ngi Albani sinh sng Nam T, xem mnh hon ton khng phi l ngi
Albani v h khng v Albani. Nam T sng tt hn. ng l Tito lm
chnh tr thng minh hn.
Hodga - y l mt tn k cp thc th. Chng c l y l chnh
khch? ng ta c mt phng php: trng thng lng vo c v treo ln.
Chnh sch in hnh ca Stalin. Hodga c nhng st th b mt, m nhng
ngi i lp: lng h trn ng v m. Hoc t nhp vo nh v m.
Cn Mehmet Sehu? Mehmet Sehu trc kia l B th BCHT ng, mt
cng nhn, ngi rt thng minh. ng l ngi sng lp CS Albani, cn
Hodga ch thn bp c Sehu. V sao? Sehu c quan im xy dng lin
minh Albani vi Nam T. l tng ca Stalin. Trong thi k no y,
c th, y l khn ngoan, hp l, sau - th khng phi. Nhng nu iu
ny lm pht ai , sao li bp c ngi ta?
Ngoi bin gii, cn pht sinh nhiu vn khc. Ch ngha x hi l
g, c phi gi con ngi trong vng khng? i ng cng minh l th no?
Thin ng l g? Tt c mi ngi u mun ri vo thin ng. y
khng phi l thin ng, v ngi ta mun chy khi thin ng m ca
th sp li. Nu Thng cho ti tip tc hot ng, c l ti m ca, m
toang c ca ra vo, c ca s. V tt c bng nhin chy i Lenin tng m
bin gii Lin X sau ni chin. Mt s b i. Saliapin, Andreev, Kuprin,
339

nhng ngi ni ting khc. Nhng sau ny c ngi quay v, ngi khc
lu lu xin quay li. Chng c l c th tt c nhn dn b i? C bao nhiu
ngi nc ngoi chy sang chng ta v khng quay v nc mnh... V sao
chng ti phi s iu ny?
Ba Lan ai thch i, c i. V sao? Nhiu ngi sau quay v. i
s chng ta, gi bc in t Israel ni rng mt s ngi b Lin X n
Israel, yu cu dt khot quay v. Ti c mt ph n quen (b l ngi
bt hnh, bn thn b hai ln ngi t thi Stalin, chng b bn, em b bn v
em r b bn, trong chin tranh, qun c thiu b m b, cn ci g c th t
hn?), v b k cho ti mt ngi h hng rut tht ca b sang Israel, khch
mi, nhn thy ngi ta sng nh th no v ni rng ni chung ngi
Do Thi sng khng ti, nhng nhng ngi gi hnh thnh c tnh di
chnh quyn X vit, cng bun. B cng mun quay v, nhng nhng vn
cn sng chng lm g. Thanh nin, tht ra, khng khng mun quay li.
V l g? Gii thch:
- Chng ti chn ngy nghe ngi ta gi ti l bn n bm.
Ni chung chng ti kh t quan h vi Israel. Israel tin hnh
nhiu vch ci thin mi quan h ny, nhng chng ti khng th i n
dng v tnh hu ngh vi th gii -rp. Bao nhiu ln, i s Israel ngh
ti tip. Bn thn ti cng mun tip ng, nhng ti khng th lm v lm
nhng ngi rp ni khng. Khi Israel ng vai tr gin ip ca quc
M Trung ng, chng ti khng mun nhng ngi rp xa ri chng
ti, m mun li ko h, v th l phi gi mt khong cch vi Israel. Nu
xem xt b mt chnh tr ca Israel, th h khng nhng khng ti, m thm
ch cn tt hn nhng nc t bn ch ngha khc, v vi Israel c th dn
xp nhng quan h bnh thng. Israel, nng nghip c tp th ho
khng km g Ba Lan. Ba Lan cng khng c nng trang, ch xy dng t
i cng nh cp u tin ca tp th ho nng nghip. t ai Ba Lan
thuc v t nhn, cn thu nhp trong t i cng ph thuc vo lng t
ng gp.
Ti khng bao gi l ngi bi Do thi. Ti tng sng Yuzovk, v
lm vic cng vi nhng ngi Do Thi. Ti cng c nhiu bn ngi Do
Thi. T hi cn tr con, ti lm vic nh my vi mt ngi Do thi,
Yakov Issakovich Kutikov - mt ngi tt. ng l th ngui v nhn 2 rp
mt ngy, nhng ti nhn cao hn v gip ng 25 c pch mt ngy.
340

Nhng k u gi u u cng c - c ngi Nga, c ngi Do Thi, v

ngi no cng c. Thm ch khng c ci g c th so snh rp v
Israel, Israel ngi ta sng giu hn. Trong nng nghip c h thng
thu nng t hnh - mt phng php tin b nht i vi cy trng. Mi
quan h tng h ca Israel vi th gii rp rt nng n. Nu nh c tip
tc, th kt thc xu cho Israel. Israel lun lo ngi cc nc rp. Nhng
thc lc th hai bn ngang nhau. Cuc chin tranh su ngy, nm 1967 cn
phi dy cho nhng ngi rp mt bi hc. Ti nh Petro I. Khi qun
Thu im nh tp hu ng Narva, ng hiu: cm n bi hc, sau ng
nh tan qun Thu in Poltava. Thi gian s tri i, v nu ngi Israel
khng chu hiu, th ngi rp s nh tan h.
V li, nu anh ai t chc cng vic tt th khng s ai, m ngi
khc s anh. 2,5 triu ngi Do Thi t chc nh th ny trong su ngy
nh tan hng chc triu ngi Ai Cp, Syri, v cc nc ng minh. Ch
huy qun s ca Israel l Daian tng l s quan qun i Anh. Nhng
cn bao nhiu ngi, tng phc v trong qun i chng ti? cng l mt
lc lng ca h. Ngi rp c bit khng bit nh nhau, ch ci lc
, cn ngi Do Thi chin u khp cc cuc chin tranh. Israel
xut hin nh th no? y l tng ca nhng ngi Sionit. Hai nm
trc , c mt ngi gi, thnh lp ng Sionit. Nc Anh kim sot
Trung ng, ng chia mt vng cho Israel, bng cch ct t ca nhng
ngi rp. Chng ti lc thi gian khng biu quyt vn ny Lin
Hip Quc, cn sau cng cho ch th ng thnh lp Israel. By gi th
tng Israel l Golda Mayer. B l i s u tin ca Israel ti Lin X. B
sinh ra Odessa, lc b su tui, b m a b sang M. B bit ting Nga
gii. Khi b n Nga, th pht trin mnh nhng hot ng ca nhng ngi
Do Thi x vit, v Stalin ui b i. Lc nhng quan h ca chng ti
cng xu i.
V Albani
Ti mun by gi c dng li nhng quan h vi Chnh ph
Albani v vi ng lao ng Albani. Trong thi k Stalin, chng ti khng
c s va chm no trong nhng quan h gia Lin X v Albani, gia ng
cng sn chng ti v ng lao ng Albani. H ng ra phi l gia cc
nc x hi ch ngha. Lin X lm tt c gip Nh nc Albani mnh
ln sau tht bi Hittler o qun ln v ui qun i ra khi lnh th ca
h. Nhn dn Albani thng nht thi y sc mnh ca mnh vi Nam T, v
341

h tin hnh cuc u tranh cng nhau chng k th chung - c Hittler v

pht xt Italy. Nh ng ch Tito k cho ti, CS Nam T c s gip ln
lao cho nhn dn Albani trong vic t chc u tranh chng pht xt. iu
ny l ng nhin, v rng CS Nam T c t chc tt hn v giu
truyn thng cch mng hn. CS Albani, nh thi y gi n, l yu v cn
gip , m Cc ng ch Nam T c c cho h. Tito k, ng c bn chin
u ca mnh Vukvanovich n Albani, t chc ng lao ng.
Khi nhng quan h gia Lin X v Nam T tt nht, Tito c
Stalin tin cy tuyt i, ti nh, c mt ti, Stalin c (chnh t) mt bc in
cho Tito, ni dung, ti y mi quan h tng h vi Albani cn xut pht t
vic Albani s tham gia Lin bang Balkan. Bc in nh th c gi i. Tt
nhin Albani khng bit iu ny. Stalin p tng xy dng Lin bang
Balkan v thng pht biu ch ny mt s hp ngi quanh ng. i
vi Chnh ph tng lai Lin bang Balkan thm ch ngi ta bt u xy
dng mt cung in gn Belgrad. Khi ti Nam T, ti thy ch ny.
Ngi ta ch n kh nhiu b tng st, nhng sau ny li b i tt c.
Ghp Albani vo nh nc Nam T khng i ngc tng ca Stalin v
xy dng Lin bang cc nc Balkan. Khi ct t mi quan h hu ngh vi
Nam T th Stalin cm ght Tito, tng Lin bang Balkan b chn vi.
Ti khng bit ht nguyn nhn lm xu mi quan h gia Nam T v
Lin X, nhng mt ci g ti bit. Stalin gi chng ti mt s bc in,
do i s x vit Nam T gi v. Trong nhng bc in ny, i s chng
ti vch ra nhng hot ng Tito di nh sng dn tc ch ngha v lm tt
c cho thy rng y khng phi hu ngh ca nc, m CS Nam T
di s lnh o Tito tin hnh cng vic ph hoi chng CS Lin X.
Trong c th i s buc ti Nam T, ti by gi ti khng nh. Lc
ti lm vic ti Ukraina v t tham gia cc quc t vn , v rng ti dng
nh b cch ly trong nhng vn ny v khng nhn c cc ti liu tng
ng. Mc d ti l u vin B chnh tr CS ton Nga (b), nhng ti liu, l
ra phi gi cho ti, li khng n. Lc y Stalin thng tr. ng ni gi- tt c
c gi, cn nu khng ni, th khng gi mt ci g cho ai c.
Sau khi Stalin cht, chng ti vn phi tha k nhng quan h xu vi
Nam T. Chng ti ngh vn ny gii quyt nh th no. Trong vn
ny chnh ti ny ra sng kin. V sao? Ti lun lun phn khch bi nhng
hot ng ca du kch Nam T. Du kch Nam T trong cuc u tranh vi
ch ngha pht xt t th hin mnh liu c phi khng, khng tt hn nhng
342

ngi khc. iu ny c nhiu ngi bit v c nhiu ngi cng nhn.

H xy dng qun i, c s ch huy t trung tm ca mnh v tin hnh
cuc u tranh thnh cng vi c, gii phng kh nhiu lnh th, trn
khu du kch c thnh lp. Ngoi ra, t trc chin tranh ti nghe v
hot ng ca Tito. l mt ngi cng sn, rt ni ting trong Quc t
cng sn. Khi l cu binh ca qun i o-Hung ng lm t binh ca Nga v
tri qua trng hc u tin ca mnh trong thi gian cch mng thng Mi.
Khi theo di iu ny ti c s thin cm vi ng, mc d c nhn ti gp
ng rt t.
Ti gp Tito cng ch Stalin. Ti c ln Moskva, Stalin ni rng
on i biu Nam T s n. Stalin ni iu ny vi thin cm v vi s
vui mng mong i: H s n y! Nhng ti khng ch on i biu ny
ti v quay v Kiev. Sau Stalin gi ti v ni rng Tito s quay v nc
qua Kiev, v ngh:
- Anh tip Tito v cc ng ch khc. H l nhng ngi bn tt.
Ti lm nh th. Tito, Kardele, Ginlas v nhng ngi khc n
Ukraina. Chng ti lm tt c nhng g cn thit: gii thiu cho h thnh
ph, pho i, n nng trang, xem ht, tin hnh nhng cuc trao i.
Chng ti ni chuyn, tt nhin v cuc sng Ukraina, v hot ng BCHT
CS(b) Ukraina, cn nhng vn khc chng ti khng ng chm.
Thi y, chng ti sng bi l tng khi hnh thnh mt nc x hi
ch ngha mi, th ng thi cn hnh thnh s lnh o no y ca h
khng nhng v nhng vn chnh tr ng m cn v nhng vn kinh
t: mt iu g ta nh U ban quc t i biu cng nhn ton th gii
ca nhng nc cng ho nh th. Vi iu ny, tt c chng ti c nui
dng. V th chng ti vi tnh yu nh th v s tin cy vi tng nhn dn
tham gia trn con ng xy dng CNXH, hn th na CS ca h. Chng
ti lm cho tng nhn dn v cho bn thn, khi cho l s lin kt tt c cc
cn b ng, khoa hc, vt cht k thut ca chng ti tp trung sc ca
mnh trong cuc u tranh chng ch ngha t bn th gii. Ti cho rng y
l l mt bng chng trong lng tt mi ngi, ng trn v tr cng sn.
Khi xy ra s v, tt c lp tc thay i hn. Stalin sut na tn
cng Nam T. Ti nh, mt ln ngi ta t ti l tin hnh b mt gi nhiu
ngi t Odessa vo Balkan. Chng ti gi bng tu thu, c l, n
Bulgari. Nhng ngi t chc vic gi ngi i bo co ti, c mt binh
343

on y c hnh thnh, v mc d nhng ngi ny mc o dn s,

nhng trong valy chng h c qun phc v v kh. Ngi ta ni vi ti, rng
chun b ging mt n no khp Nam T. V sao Stalin khng lm, ti
khng th ni c. Hn na, t chnh Stalin ni chung ti khng nghe v
iu ny, nhng ngi ta bo co ti nhng ngi thc hin chin dch ny,
h l nhng ngi t chc gi ngi i v a h ln tu thu. Tm trng
ca h l tm trng ca nhng ngi xm lc:
- a cho h ngi ca chng ta! Th l h c gi i v chng bao
lu bt u thy hiu ng.
Trong cc li ni, h khng h c s hi tic v s vic xy ra.
V sao ti by gi ch mnh n Nam T, mc d ang ni v
Albani? V rng nhng vn ny c lin quan qua li vi nhau. V sao
chnh ti th hin s quan tm ci thin mi quan h vi Nam T, m khng
phi ai khc? Vic ny cn phi r rng cho nhn loi, t nhiu suy ngh v
chnh tr v bit thi gian y. Khi chng ti c quan h xu vi Nam T, ti
Ukraina v, mc d nm trong chp bu lnh o CS LX, nhng khng
tham gia vic v Nam T xu xa ny.
Khi xng cuc ny liu c phi l Molotov, Suslov, Vorosilov v
nhng ngi khc? Trong thi gian y, h kh gn gi vi Stalin. Ti ni
y khng ch nhng ngi gn Stalin, m cn c bao nhiu ngi xung
quanh Stalin: mi chnh sch chng Nam T, do Stalin ch huy, u qua tay
h, v h l nhng ngi trc tip thi hnh n, c bit Molotov. Molotov
trong vn ny l cnh tay phi ca Stalin.
Nhng ngi ny hc Stalin ngh t v th ch ngha s vanh
nc ln v p dng chun mc ny cho tt c cc CS, trong s ny, tt
nhin, c c Nam T. V th h khng hiu s cn thit phi ci thin mi
quan h ca chng ti v loi b xung t vi Nam T, ni chung h khng
mun hiu vn ny. Khi ti t vn , c s hiu bit v ng h hn
na t pha Anastas Ivanovich Mikoian. ng cho rng phi thc hin nhng
bc nh th. Molotov, Vorosilov, Suslov khng ng vi ti. My m
che khut mt h: Chng ta l nc ln nh th, thng c Hittler, ri i n
Nam T?
Trc chnh h l nhng k di tr, ni di mt ln v nhiu ln,
bng cch sau lp i lp li s di tr ca h, bt u tin vo chuyn ba
t rng Nam T l nc t bn ch ngha, khng cn t g x hi ch ngha;
344

rng Nam T tr thnh phn bi CNXH v lin kt vi ch ngha quc.

Rt th v rng by gi Trung Quc cng s dng lun iu ny ph bnh
nc chng ti. Bc Kinh ngi ta tuyn b rng Lin X k mt lin
minh b mt vi quc M, v l s ngu ngc. ng tic, iu tng t
ny, hai mi nm trc trc y chng ti ni v Nam T. Tt c iu
ny u do Stalin ngh ra, cn cc nh bo chp ly. Nhiu giy mc
xung sng xung bin. Gnh nng qu kh vo tt c chng ti, v
khng d dang nh th thi y lp tc c mt bc i mi.
V vy ti ngh:
- Cc ng ch, chng ta hy xy dng mt U ban gm cc nh khoa
hc v trao cho h nghin cu, by gi Nam T l quc gia kiu g - t bn
ch ngha hoc x hi ch ngha? Nu l nc t bn ch ngha, th yu t
no chng t h khng phi nc x hi ch ngha?
Ti khng cn nh ai tham gia U ban ny, nhng ti nh r trong
c ch bt bo S Tht Sepilov. U ban ny l ra phi cng nhn rng
Nam T chng th no c coi l nc t bn ch ngha, rng trong s xy
dng nc ny c mt tt c cc yu t ca n np x hi ch ngha: khng
c s hu c nhn v phng tin sn xut, khng c s hu ring v ngn
hng, tt c nhng th ny thuc v nhn dn. Bun bn ch yu cng nm
trong tay nh nc. Khng xc nh c ch c vn nng nghip nng
trang hu nh khng c v ph bin l kinh t c th. Tuy nhin hnh thi
nh th cng c cc nc khc, ang trn ng xy dng CNXH, nh th
Nam T v mt ny khng h tch ri trong s cc nc nh Rumani.
Hungary, Bulgari, Tip Khc, Ba Lan. Ti qu l cha ni v CHDC c.
Trong s tt c cc nc trn con ng xy dng CNXH, th Albani
tin hnh chnh sch chng Nam T mnh lit nht. Trong thi k ng nh
y, iu ny c Lin X thch th v c v. Nhng khi chng ti quyt
nh phi thc hin nhng bc bnh thng ho mi quan h Lin X-Nam
T, t con ng u tin i ti on kt, ti s vng mnh ca lc
lng cch mng, thi ca Albani lm hng vic ca chng ti.
Trc khi thc hin nhng bc i c th bnh thng ho mi quan
h Lin X-Nam T, chng ti tho lun cc CS anh em. Ti khng nh
by gi, ai phn i, nhng a s ng vi chng ti. Nhng chng ti rt
kin tr c t c iu ny. Albani khng ng . Nhng ngi lnh o
ng v nh nc rt kh ng tnh vi nhng ngh ca chng ti chng
345

minh rng nhng ngi Nam T - l nhng ngi khng tin cy, rng h
khng phi l nhng ngi cng sn. tt c iu ny c pht biu vi
ging c c. c bit Enver Hodga rt hay tc gin. Tnh ng ny rt c, v,
khi ng ni v ci g m ng khng thch, th mt ng co git v nghin rng
kn kt.
Chng ti bnh tnh chng minh rng phi c quan nim v s sng
sut phn tch li nhng mi quan h quc t: s bnh thng ho s c
li cho c Albani, cho c Nam T, v phong tro cng sn th gii. Chia r
v ci g? Phi thy rng c nhiu ngi Albani sng Nam T, v mc d
cc nc x hi ch ngha bp mo s liu thng k, khi iu ny l c
li, nhng Tito sau ny ni vi ti, rng Nam T ngi Albani nhiu hn
s ngi Albani ti nc h. Ti cho l iu ny khng c g xu c, c
bit, cng khng thy, tnh anh em gia cc quc gia. Albani buc phi ng
vi chng ti, nhng khng phi v chng ti tin h, v rng h khng c
li thot khc.
on i biu Lin X n Nam T (ti s ni ring), v chng ti
bnh thng ho quan h. S tht c sau khi bnh thng ho nhng mi
quan h cng khng phi bng phng: c s b vai chong c, v cng c c
nhng lnh nht. Nhng trong mi trng hp ci g xy ra thi Stalin, s
khng lp li na. Chng ti tin ti tht cht mi quan h tt p v lm
nhng bc i to iu kin thng nht lc lng chng ti c trong chnh
sch cng nh trong kinh t. iu ny gy ra s bt li ln Albani. Trong
thi gian y, chng ti i n vn dng nh t v tr mt ng ch c:
lm g, nu h khng hiu? H ang trng thnh, khng c g bn khon
y, ni ring, khng c. V chng ti gii thch v tr chng ti nhng
ngi Albani hiu chng ti tt hn.
T pha Albani, chng ti xy dng nhng mi quan h anh em
khng n gin. Chnh nhng mi quan h anh em - l nhng quan h
bnh ng. Nhng y, vi quan im s gip pht sinh nhng quan h
c i vi mi. Chng ti tiu rt nhiu phng tin, tin bc gip
Albani. Vi cc nc khc, chng ti c s gip bng tn dng i, cn
Albani, chng ti trn c s khc, ch yu l tng khng. Chng ti ni
chung hon ton nhn trch nhim trang b cho qun i Albani: cung cp
cho h ng phc, thc phm, n dc, v kh, v tt c l khng phi tr
tin.
346

V sao? C l do ca n, v bt k ai u c sng sut, sng trong bu

khng kh m chng ti thi y sng, hiu v tm thy s ng n hnh
ng nh th ca chng ti. Phi thy rng trong thi gian y, NATO hnh
thnh. Nhng Albani c mt v tr chin lc a Trung Hi, v chng ti
xem n nh mt cn c ca cc nc x hi ch ngha bin ny. V th tnh
th nc i t ra: liu chng ti c mt , ni mt cch th thin, qun
i ca mnh hoc xy dng cho Albani qun i ring ca mnh? ng
nhin, Albani c th duy tr mt lng qun khng nhiu v h khng gy
mt n tng no c i vi k ch. H thc t khng sn xut v kh, c l
ch c sng trng. V th chng ti quyt nh gip v mt vt cht
xy dng theo kh nng qun i Albani ng ngi, nhng, tt nhin,
khng n ni iu ny lm kh nn kinh t Albani. iu ny cn thit l
qun i ny phi gy mt n tng e do, c trang b phng tin chin
u hin i. V th qun i Albani nhn tng, pho, sng mi. y l cha
k ng phc v n. Nu Albani trch tin t ngn sch ca mnh nui
qun i th h khng cn tin lm nhng vic cn thit khc: pht trin
kinh t, cng nghip ho t nc, ci t x hi ch ngha. V chng ti bit
cn Albani.
T sau chin tranh, mi y mi quan h Lin X cc nc t bn
ch ngha b nng n, chng ti khng loi tr kh nng xung t qun s.
Vi v tr ca mnh, Albani e do nghim tc nhng hot ng ca NATO
a Trung Hi. V th chng ti tho thun vi Albani l chng ti ko c tu
ngm n. Chng ti lm th v li ch tt c cc nc x hi ch ngha.
Quyt nh b tr 12 tu ngm. Cc bn c bit mt qu m
tng i mnh - 12 tu ngm a Trung Hi. Vi nhng qu m nh th,
i th ca chng ti bt buc phi coi trng. Nhng tu ngm ny chng ti
cng mun chuyn cho Albani. Thu th chng ti n Albani vi y
phng tin trn bin v sa cha, o to, v, xy dng i ng s quan
ch huy Albani i vi tu ngm. Chuyn cho h nhng tu ngm ny. Bc
i ny chng minh chng ti tin h nh th v, ti ni, vi tnh yu nh
th chng ti i vi ngi bn Albani. on i biu Albani n gp chng
ti i ln ng u l Enver Hodga v Mehmet Sehu. Gia chng ti c
nhng quan h tt nht, cha k ti nhn dn Albani.
Nhng ngi Albani nhiu ln ngh chng ti mi on i biu
cp cao ng v Chnh ph chng ti ti thm h. Ngi ta quyt nh rng
ti ng u on i biu nh th. V chng ti n Albani. Trc khi i,
347

chng ti bo cho nhng ngi bn Albani rng chng ti khng mun khi
chng ti c mt, khng tin hnh cng khai ch trch Nam T v nhng
ngi lnh o ca h. Trong thi gian y, Albani gi nhng quan h rt
cng thngvi Nam T v tin hnh mt cuc u sng bng li trn bo ch.
Ti cho rng iu ny mang n s thit hi. V th chng ti t vn vi
nhau v ni vi Enver Hodga rng chng ti khng mun trong thi gian c
mt on i biu Albani tip tc cuc ci nhau ny trn bo ch gia
Albani v Nam T. Chng ti bo trc rng h ng li ko chng ti vo
cuc tho lun nh th v mt tinh. Chng ti ni chung khng mun rng
trong cc cuc mit tinh cc ng ch Albani a vn ny v chnh h
buc chng ti c ln phn ng. ng nhin, chng ti khng th ng h
cuc u khu nh vy, vng, li cn cp cao i din hai nc. iu ny
chng th no phc v nhng bc ci thin mi quan h ca chng ti vi
Nam T v c th lnh hi c thng bo mt cuc chin tranh v mt t
tng v chnh tr gia nhn dn chng ta, gia cc quc gia chng ta.
Chng ti khng mun iu ny v ngh Albani tnh n nguyn vng
chng ti.
Trong thi gian chng ti thm, trong cc cuc mit tinh v nhng
cuc hp khc, Albani ngng ph bnh Nam T. Nhng d nhn thy rng
i vi h l kh t c. Trong cc cuc ni chuyn ci m, Albani thuyt
phc chng ti rng khng th ho gii vi Nam T, rng nhng ngi Nam
T khng phi l nhng ngi cng sn, v.v... Chng ti khng th ng
vi h, mc d cng khng phi ng h tt c nhng g ang tin hnh
Nam T. Chng ti thm ch pht biu kin nh th cng khai, nhng ch
trong nc, v khng mun lm iu ny Albani. Chng ti hon ton
khng th, chng ti ni chung khng th, ng rng nhng ngi lnh o
Nam T khng phi nhng ngi cng sn, rng Nam T khng phi nc
x hi ch ngha. l mt giai on phi i qua theo th gii quan chng
ti. V nhng vn c th, chng ti cn trao i, i lc chi mng nhau,
nhng chng ti cho rng v c bn, h - nhng ngi cng sn, mc d v
h din gii tnh hnh thc tin v l l thuyt theo cch ca mnh.
Trong thi gian chng ti Albani nhng ngi Albani xem chng
ti nh nhng ngi bn, v gia chng ti khng pht sinh mc mu g c.
V Nam T, trong cc cuc mit tinh, h khng ni g c, nh th, khng t
chng ti vo tnh th ca ngi hoc l phi pht l, hoc l phi tham gia
cng vi h ci nhau. Nhng chng ti khng mun iu ny iu khc.
348

Chng ti mt s ngy, thm th Tirana v cc thnh ph khc, thm

lng mc, cng... Mi ni mi chn chng ti gp quan h vui mng khng
tng tng ci vi Lin X, vi nhn dn Lin X, vi ng chng
ti t pha ng lao ng Albani, cng nh t pha Hodga v Sehu. Ti
khng thy mt m my en e do hoc, nh ngi Ukraina thng ni,
khng c nhng bng my che ph mt tri tnh hu ngh, m chng ti
mun c thng thc cuc sng v xy dng quan h anh em tip tc gia
Lin X v Albani. Gia chng ti khng pht sinh mu thun.
Chng ti khng c tham vng: Albani rt ngho, v h khng c mt
th g m chng ti c th quan tm theo ngha ti nguyn. Nhng quan h
kinh t ca chng ti ch v li ch Albani. Thm ch mt lng nh nhoi du
m, m Albani khai thc cng nh chng ti, chng ti cng khng mua ca
h. Du m ca h cht lng thp n ni khng th em ra th trng t
bn ch ngha, v chng ti bt buc nhn s du m ny tr vo khon n
v suy ngh rng s dng n nh th no trong nn kinh t chng ti. Chng
ti lm iu ny, v l nu chng ti khng nhn n, th khng ai mua n
c. Ri cng t b khai thc du m Albani. Sau chng ti cho Albani
my ko. Lnh th ca h nh, t cy khng nhiu. Nhng chng ti mun
gip xy dng kinh t Albani mc hin i, lm Albani nh vin ngc
trai, li ko th gii o Hi v n, c bit Trung ng v chu Phi, i
theo ch ngha cng sn. Th l chng ti tin hnh nhng bin php
nh th, chnh sch nh th.
Chng ti ngh Albani xy dng i pht thanh mnh tuyn
truyn. Chng ti mun dng i pht thanh vo mc ch tuyn truyn l
tng chng ti, chnh sch chng ti, chnh sch ca tt c CS, mc ch
chung ca chng ti trong cuc u tranh v ch ngha x hi v ch ngha
cng sn. Chng ti cng xy dng mt cng bin ln Albani. Tm li,
chng ti cung cp cho h tt c nhng g m Albani cn, v ngi ta lm
tt c Albani tr thnh mt ng minh vng chc tnh hu ngh x hi ch
ngha, Albani tr thnh mt tm gng sng cho cc nc gii phng khi
ch thc dn, v biu th u th ca phe x hi ch ngha.
Nhng cuc ni chuyn vi lnh o tin hnh trong bu khng kh
hu ngh. Ti qu l cha ni v nhng cuc gp vi nhn dn. Nhn dn
by t tnh cm to ln tnh hu ngh v s gip lng bit n on i biu
chng ti v qua chng ti ti Lin X, ti chnh sch chng ti. Nhn dn
nh gi ng s gip ca chng ti, cn s gip ny nhn thy mi
349

ni v mi ch. Tt c nhng ci mi c lm, u vi s gip ca

chng ti, t tn dng ca chng ti, bi nhng nh chuyn mn v cng
nhn. iu ny tt c thy r, v nhn dn nh gi rt cao s gip ny v
mi quan h hu ngh i vi s cn thit ca h. Albani - mt t nc nh.
Nhng mt dn tc nh sng a hnh kh khn, ni c nhiu mu thun
khc nhau ca chu u, v nhng ngi bt ng ca n cng nhiu.
Trong cc cuc hi m, Albani thng t vn v Hy Lp. Gia
h c nhng cuc ci nhau no y v lnh th, by gi ti khng nh.
Nguyn vng, lun lun c th tm kh nng duy tr nhng quan h vi lng
ging trong tnh trng tranh ci, v rng khng c mt bin gii c th tho
mn cho tt c, v ai y lun lun c kh nng tham vng vi s ng ca
n. Lnh o phi tnh to, phi kim tra nguyn vng ny, nn km chng,
x l nghin tc v vi s hiu bit i vi lng ging ca mnh, to ra iu
kin sng trong tnh hu ngh v ho bnh vi chng. iu ny c th ch khi
c kht vng qua li. Nu khng c kht vng qua li v mt nc th mun,
cn nc kia khng mun iu ny v khng cng nhn bin gii thc ti,
th dng nh khng mun sng trong ho bnh v hu ngh, ng tic, iu
ny khng nhn c.
Albani bin gii vn yn n. Bin gii Albani bin gii khng gy ra
mt lo ngi g vi chng ti. Chng ti tin nhng ngi Nam T khng c
mu chng Albani. Ti khng bit, ngi Albani chng mc no chn
tht. Nhng ti cm thy h vi s hiu bit lin quan n vn bin gii,
mc d bin gii vi Nam T h khng dn xp chng. Trong cc cuc hi
m h ni rng rt nhiu ngi Albani sng trn t Nam T. Nhng
iu ny ging nh cc chuyn c tch, khng c mi yu sch v iu m
ch, bng gi rng h mt iu g mu v mun chng ti ng h h.
m phn nhng ngi Albani khng t ra nhng cuc ni chuyn nh th
v h khng tho mn. H cho rng nhng ngi Albani Nam T chu kh
s, rng ngi ta p bc h. Nhng vn ni b ny lin quan ch c
Albani v Nam T. Nhng ngi Nam T cho rng nhng ngi Albani
Nam T c s dng tt c mi quyn li ca nhn dn Nam T. Ti ngh
rng n l nh th.
Nhng tnh tit khc, lin quan n bin gii. Ti khng nh, B
trng B ngoi giao no hoc mt nh hot ng x hi Hy lp n Lin
X. Ti cng tip ng. Nhng ngi Albani - rt a nghi. H c n tng,
rng chng ti vi Hy lp tin hnh cc cuc thng thuyt v s thay i
350

bin gii Hy Lp-Albani c li cho Hy lp. Tt nhin Hy Lp khng t ra

vn nh th, v h qu l khn ngoan, hp l, v rng chng ti ng
pha bo v quyn li Albani. Phi t hnh dung, dng nh chng ti c th
tin hnh cc cuc thng thuyt no y vi Hy lp, m n s em li thit
hi v lnh th ca Albani! S ngu ngc, nng ni th thin, kt qu ca s
tng tng bnh hon! Nhng, ng tic, Albani pht biu nhng ngh
nh th cho mt ai y trong s chng ti. Nhng khi sau ny gia chng ti
c cng thng v quan h, th h li ni mt cch chnh thc v trc tip
ni rng chng ti tho thun vi Hy lp chim ot t Albani mt vng t
no y c li cho Hy lp. Li ni in r! Chim ot nh th no? Nu
thm ch Hy Lp pht biu nhng yu sch nh th v c s ng in r
no y vi h, th nhng vn tng t khng c gii quyt m khng
c chin tranh. Nhng ai s chin u? Ch l chng ti v Hy Lp m chin
u vi Albani? n gin ch l nhng li m sng! Nhng li m sng ny,
ng tic, ngi Albani pht biu.
Tt nhin trong thi gian chng ti thm, nhng vn ny cn
cha pht sinh. Mi th vn nh trc. Tm li, cuc i thm on i biu
chng ti Albani l d chu. Nhng cuc ni chuyn, chng ti tin hnh,
ch mt vic hu ngh, v chng ti v nc tm trng tt v vi suy ngh
tt v thnh tu ca h. S thnh cng ca Albani cn tht s ln hn.
Chng ti vui mng: mt dn tc nh b chn chnh nng ng nn kinh t
ca mnh, mc d lic qua nh nng dn Albani rt, rt ngho. S ngho kh,
hoang s bao trm mi ni. Nhng khng phi l li nhn dn Albani v
ng lao ng Albani. Nh phc tp lch s, v phi lao ng nhiu loi b
ngho kh v nng mc sng nhn dn nhn dn. Chng ti ng v tr ny
v c s gip mi mth cho Albani.
Ti i hi 20 CSLX, chng ti trnh by v s qui g, s lm
quyn v nhng v hnh quyt sai, do Stalin thc hin Chng ti, ng
nhin, chn tht ng v pha dn ch ho i sng chng ti, mc d v
khng phi tt c cng nh th, nh sau ny s gii thch. Mt s ngi
mun quay ngc bnh xe lch s, cn tr vic phanh phui Stalin. Lc y ti
ni vi nhiu ng ch, cng trong mt tp th. Nhng chng ti nm con
ng dn ch ho cuc sng x hi x hi Lin X. Nhiu CS khc bt
chc chng ti. Mt ai y chn thnh chia x quan im chng ti, mt ci
g khng ng di p lc x hi, nh ng vin v nhng ngi ngoi
ng. Qu trnh dn ch ho cuc sng x hi i.
351

Tt c nhng vn ny c bn ci si ni trong cc hi ngh ng

trong cc nc ng u. Albani vn chuyn hng c bit. Nhn
vin i s qun chng ti Tirana k cho ti mt hi ngh ng Tirana rt
l lng. y l mt hi ngh ko di mt s ngy, v Enver Hodga phi chu
ng. Ngi ta ph bnh ng v thm ch nu vn thay Hodga, Sehu,
Bekir Baluka, tt c b ba ny. Ti khng nh, ai b ph bnh trong s cn b
ng Tirana. Nhng ti ch n s kin ny v rng Enver Hodga, hnh
nh, c gi tr quyt nh s pht trin tip theo mi quan h gia CS Lin
X v ng lao ng Albani, gia hai quc gia.
D sao chng na Hodga vn nh ln. ng, v Sehu, v Baluka cn
nm li trong ban lnh o. Nhng bin c ny lm h hong s khng
khip. Ngoi ra, h ni chung, b chn ng. H t cho mnh l lnh t, tuyt
i uy tn. V nh th y l nhng ngi c gan cao ging trong nhng
ngi ct cn v lm lung lay uy tn ca h? V cng khng phi ch lm
lung lay, m ng sut na lt nho v tr lnh o ca h. Khi Mao Trch
ng tin hnh ng li chnh sch chng x vit, nhm ct t vi CS
Lin X, th khng phi, nh ngi ta ni, l ngi thng minh mi hiu
rng s lin minh ca Trung Quc trong chnh sch ny l Albani. Mao mi
on i biu ng lao ng Albani sang Trung Quc. Mehmet Sehu cm
u on.
Trong thi gian y, chnh chng ti ph bnh Nam T, h, dng nh,
ngi xt li, xa di hc thuyt Mc-Lenin v v.v... Ti by gi ti khng i
su xem xt vn ny, i vi ti l giai on qua. Sau gia chng
ti pht trin nhng nhng quan h khc nhau, xy ra c s nhy cm. Trong
ton b quan h ca chng ti vi Nam T tnh hu ngh chin thng, v
n cui i mnh ti cn c nhng quan h tt nht vi ng ch Tito v cc
nh hot ng khc ca CS Nam T. Ti knh trng cao Tito. Nhng ngi
Trung Quc quyt nh s dng s ph bnh ca chng ti i vi Nam T,
cn sau s dng s ho gii, m s ho gii ny bin thnh tnh hu ngh
gia cc ng chng ta v gia lnh o Lin X v Nam T. Ngi Trung
Quc khn kho ng h Albani ph bnh Nam T nh l cuc u tranh vi
nhng ngi xt li, cuc u tranh vi Tito vi t cch ngi mang tt c vi
trng chng ch ngha cng sn v chng x hi ch ngha, khng th l tnh
hu ngh.
Nhng ht ging ny ri xung mnh t trng chun b sn. Lc
y cng khng cn tr sc c bit t Trung Quc, v rng Albani t mnh
352

tm kim ngi ng h h. Trung Quc - mt t nc rng ln, ng dn v

nhiu ngi theo o Pht. ngi lnh o Albani nhn nhn Trung Quc,
nh ngi ta ni, nh nhng qun c trong tay, phc th. Ti cho rng h
l nhng ngi thin cn v hn ch. V th h xc nh chnh sch bng s
hc. Khng i hi kin thc c bit v ton, cng c a ra 4 php tnh
s hc, xc nh, bao nhiu dn Trung Quc v bao nhiu dn cc nc x
hi ch ngha khc. Tt c cc nc x hi ch ngha khng c tng cng
bao nhiu dn, mt Trung Quc. Tip theo, Trung Quc l ci rn ca qu
t. Nh th, hnh nh Hodga v Sehu xc nh ng li ca mnh. H hon
ton lin kt vi Trung Quc trong cuc u tranh chng Lin X, chng
CS Lin X.
V vy ti cng lu rng mt ng vin ct cn Tirana, ni quyt
nh s phn Hodga, pht biu thi y chng Hodga. Nhng ngi cm u
Albani lnh hi chnh sch chng x vit do Mao cm u. Khng phi Mao
rng buc h, m h bn thn sn sng tip nhn chnh sch ny khng ti
hn Trung Quc, xut pht t tnh hnh nguy him, phc tp i vi h sau
i hi 20 CSLX. H hiu, trong kt lun bn cht s kt n sng bi
c nhn, s kt n c quyn, s kt n tiu chun chng dn ch trong cuc
sng v trong ng. iu ny lm chp bu Albani lo s v khng ch c h.
Mt s ngi khc cng lo lng: dn ch, tt nhin, tt, nhng trong
iu kin dn ch, m chnh quyn, khng nhm ng n nhn dn v khng
lng nghe nhng m anh ta lnh o, l bi ton kh. Lc y i hi thng
minh hn, i hi k nng hiu nhim v, t nc t ra, k nng nghe
nhng nhng ngi m anh lnh o. Phi lun lun cm thy s ph thuc
ca mnh vo qun chng: anh trong ban lnh o, nhng khng phi v
rng anh mun lnh o. Cn phi, anh hiu rng anh c th lnh o ch
c iu kin, m nhng ngi mun iu ny li l ngi do anh lnh o.
Nhng iu ny c th ch mt iu kin: ngi lnh o s l mu l tht
ca nhn dn ca mnh, ng ca mnh, xut pht t quyn li nhn dn,
mt khng phi l xu hng c nhn, ch k, ho danh, lm ch cc kin thc
cn thit, nhn nhn, tnh tong v c k nng sng trong tp th, tin hnh
cng vic, ng vi trch nhim v v tr chnh tr ca mnh, th hy vo ng.
Anh khng c ng trn ng! Khng, anh l n bc ca ng v anh c
th nm li chc v ny chng no ng ng h anh, hi lng bi anh v
nhng hot ng ca anh.

353

Nhng iu ny khng tng ng vi nhng hot ng thc tin

Hodga, Sehu v Baluka. Khi gia chng ta c nhng quan h cng thng
v vt qu thnh th ch, mt s ng ch Albani n ch chng ti v ri
nc mt, k, tnh hnh pht sinh nc h v by gi h gt b.
Tito k cho ti, trc y ng b th th nht CS Albani l mt ng ch rt
tt. Nhng ngi Nam T bit ng ta v ng h. Bn thn ng xut thn t
cng nhn. Ni ring, ng l nh t chc CS Albani. Nhng Hodga, Baluka
v Sehu t chc chng m mu ca ng. Ngi ta k rng Sehu t tay bp c
ngi ny. Chng bao lu chng ti bit nhng trng hp d man: bp c
ngi ta, rng th tiu. Albani tnh hnh phc tp nh th ny: nu ai b
pht, do Hodga quyt nh. Hai ngi - Sehu v Baluka, thc hin bn n.
Nu c b ba nht tr rng ngi ny c hi, th h tm cch th tiu b mt
anh ta. Ngi ny nhanh chng bin mt.
Tt c iu ny rt ging rt vi h thng m Stalin vn hnh. ng
cng lm nh th qua Beria v qua nhng nhn vt khc tng t. Bng
cch nh th nhiu ngi ng hong b git bi Stalin. Tnh hnh ny
cng xy ra Albani. Tnh hnh ny c gy ra s s hi dn ch ho t
nc, s hi ca cuc sng x hi v ng. Nhng con ng ny ti xem l
khng th trnh khi. Chnh do iu ny chng ti v. S v ny
pht trin theo tng giai on nh th no? Trc ht, chng ti bit rng
Albani vi Trung Quc tin hnh cc cuc thng thuyt, nhm chng
CSLX v nhng ngi khc cc ng anh em. Nhng yu t khc chng
ti trc y khng c.
Trong thi gian on i biu Albani t Trung Quc qua Lin X. C
mt ph n Albani trung thc nht n gp BCHT chng ti. Ti ngh rng
by gi h bp c b ta, mt ngi ng thng. gestapo khng bp c b ta,
cn ngi anh em ca mnh bp c b v b l mt ngi cng sn chn
tht ti BCHT chng ti v k li Trung Quc ni chuyn vi Albani v
ci g v Albani ng vi Trung Quc nhe th no. Chng ti qu ngy
th, ngay khi bit v iu ny, chng ti chy n gp Sehu, ng cn nm
bnh vin ca chng ti, v k cho ng ta nghe tt c v hi, sao li c th
tin hnh mt cuc mt cuc ni chuyn nh th Trung Quc? Sehu bt
dy t ging bnh v lp tc bay v Albani.
S v quyt nh c hnh thnh, khi Bucarest tin hnh i
hi thng k CS Rumani. Chng ti quyt nh hp y v trao i
nhng suy ngh v vn quc t, bao gm nhng vn mi quan h gia
354

nhng CS v, c th hn, s phn tch gia cc CS khc v CS Trung

Quc. Ti ni y khng nhng v CSLX v CS Trung Quc. Khng.
Vn ny ng chm n cc ng anh em khc. Khi chng ti hp, th
hon ton bt ng i vi ti, pha Albani thng thn pht biu chng chng
ti v ng h Trung Quc. Ti khng nh h tn i din ng lao ng ti
i hi Bucarest. Nhng ti hi ng:
- Vic g th ny?
ng tr li:
- ng ch Khrusev, chnh ti cng khng hiu ci g c. Nhng ti
nhn ch th ng h Trung Quc.
Chng ti ngh rng cha phi mt hon ton, v mun lm tt c
phc hi nhng quan h hu ngh ca chng ti vi Albani. Tuy nhin, d
chng ti c ht sc, cng khng dn n iu ny.
Nm 1960 Kreml hp Hi ngh quc t tt c cc CS v cc ng
anh em. Hodga c mt bi pht biu buc ti v chng x vit. ng ch ra
nanh c hn chnh ngi Trung Quc. Lc b Dolores Ibarruri pht biu
rt tt, b l mt lo thnh cch mng, trung thnh vi phong tro cng sn.
B ni:
- iu ny l th no? Li pht biu ca Hodga tng t nh mt con
ch, c ngi ta cho bnh m, v cn tay ngi cho n.
iu ny l rt r rng. Xung t vi Albani xy ra theo vn hon
ton nguyn tc.
Gii chp bu Albani bng phng php git ngi cng khai v b
mt, xy dng ng, c duy tr on kt bng s s hi. H khng th
chp nhn cch gii quyt i hi 20 CSLX. V th trong cuc u tranh
chng CS Lin X h, cng nh Trung Quc, t mt l chn tn Stalin.
Stalin - y l l tng! Stalin - y l mt ngi mc xit, y l mt ngi
Leninit, cn tt c nhng ngi cn li - u l nhng ngi xt li. C
nhng ngi xt li pht biu cc v git ngi cng klhai v b mt, c
ngi pht biu v dn ch ho cuc sng ca ng v t nc. Nhng
ngi lnh o Albani t ra khng theo con ng vi nhng ngi nh th.
iu , tt nhin, thm ho tht s cho nhn dn Albani. Khng ai, khng
mt ngi suy ngh bnh thng c th th cho rng s lnh o nh th li
c kh nng s dng lng tin v knh trng ca nhn dn ca mnh, ng ca
355

mnh. H bt c d chu ng. Khng chy u c! Chnh xc nh th,

thi Stalin: Stalin tin hnh git cc cn b lnh o ng, hng nghn ci
u ca nhng ngi chn tht, nhng tt c ku to:
- Stalin mun nm! Stalin - ngi bn tt nht ca nhn dn, Stalin cha gi dn tc!
Hodga, hnh nh ngi ta khng gi nh th: ng cn tr theo tui
tc, nhng ng mun iu ny. Theo hiu bit ca ng, c th t c iu
ny, ch bng cch gi ng v nhn dn trong s s hi, bt nhn dn ph
thuc vo mnh bng hm do v bo lc. Mao cng tin hnh chnh sch
nh vy. By gi anh hy bt radio v nghe. Ci Trung Quc ni, ci Tirana
ni. Ngn ng khc nhau, nhng bn cht l mt. nhng ngi lnh o ca
chng xut pht t mt quan nim rng: nhn dn- ct, cn lnh t - thin ti.
V th h khng phi lnh t s nhn dn, m ngc li, nhn dn s lnh
t. Cn khi ti gp v bn bc vi Mao trong thi k mi quan h chng ti
tt nht, th trong nhiu cu ti c cch no hiu Mao. Lc ti xp v tr
ng ta thuc vo c im no y ca ngh Trung Quc, thuc vo c
im lch s ca dn tc Trung Quc. S s bn lun ca ng, i vi ti,
l kh s si, ln khc ng bt ra trong s phn tch rt phc tp. Ti cng
nhc n c ln v khu hiu Trm hoa ua n, c ngha l hy thc y
thc y tc c cc xu hng vn ho. Gi y ai cng bit r rng y l s
khiu khch. Khu hiu ny c tung ra ku gi mi ngi ci m, cn
sau s ci m ny b trn p vi hoa, khng c li theo mi hoc hoc
mu.
Hoc mt khu hiu khc, c Mao a ra v Hodga p ly:
Khng s ch ngha quc, ch ngha quc - ch l h giy, ngha l
c con h khng nguy him. chng ti tht khng hiu iu ny. Ngi ta
tung ra khu hiu nh th t thi y, khi chng ti cn gi nhng quan h
tt. Chng ti khng th lc y coi thng khu hiu ny, m phi coi trng
n, v rng a n ra l Mao, ngi bn chng ti, lnh t nhn dn Trung
Quc. Khu hiu h giy tn ti mt thi gian di, nhng by gi h mt
iu g m i, v khng nhc li n. Ti khng bit, ngi ta vt b n
hoc n c s dng, ngi ta i n nhng khu hiu khc. iu ny
khng tng tng c: quc M - h giy? D sao h - c th tng
i nguy him, cn M - li khng phi l giy.

356

Khi ti b t chc, mt ln ti nghe trn i pht thanh cuc mt

nh vn M no y phng vn Trn Ngh ca. Nh vn t cu hi thng:
c l, da trn li pht biu ca Mao, M cho rng cc ng mun gy chin,
iu liu c ng khng? Trn Ngh tr li:
- Khng, chng ti khng mun chin tranh v s khng nh nhau
ch trong trng hp, nu c cuc cuc tn cng trc tip vo lnh th nc
Cng ho nhn dn Trung Hoa.
Cho d iu ny li ku gi khng c n vi quc M v cuc
tn cng vo Bc Vit nam. Nhn c th ny: ngi M ng hiu Mao v
gy chin vi Bc Vit nam. Trung Quc khng can thip vo cuc chin
tranh ny, b i ca h khng bo v Vit nam. Mc d l h giy, nhng
h bit rng con h y c th v ly c hng. S tuyn b khiu khch tng
t khch l bn xm lc M v thc gic h tn cng thng Bc Vit nam.
Hodga cng gi tnh th nh th. c bit cn c th ni v Albani?
Hm nay ni Albani, khng th khng ni v Trung Quc. Chnh sch ca
Albani, l s phn nh chnh sch, m Trung Quc tin hnh vi phng
Ty. Hoc chng ti ly mt khu hiu ca Mao: Gi ng thi bt gi
Ty. Dng nh ch l nhng khi nim hon ton v kh hu hoc a l.
Nhng ng e do mi ngi Trung Quc: chnh l gi ng c th thi
mnh.
Ti k thm mt cnh na trong cuc xung t ca chng ti vi
Albani. Nh ti ni, chng ti cho h 12 tu ngm. Khi quan h cng
thng, chng ti quyt nh ly li tt c tu ngm v thit b i km, m
chng ti cho h. Albani phn i iu ny. C ba chic tu ngm hon ton
do ngi Albani ch huy, mt hoc hai chic do ngi c hai bn. Chng ti
a v c tm, chn tu, cn li ba hoc bn li Albani, chng ti khng
th ly i c. Nhng chng ti ch i c phn ng mnh lit t pha
Albani khi chng ti ly i tu ngm, th tu chin ca chng ti, ti khng
nh bao nhiu, ln vn b bin Albani phng bt trc. Nu chnh quyn
Albani dng sc mnh gi tu ngm chng ti, th tu chin chng ti buc
phi e do h.
Nh th nh du s v hon ton vi Albani. Ti khng bit,
Albani c thng t iu ny khng. Ti ngh rng h thua: chng ti ngng
gip h, tt c chm dt. khng bit, s kh khn lc y Albani,
nhng tin n l Trung Quc quyt nh gip h. Trung Quc sau ny c
357

gip , nhng ti khng bit trong mc no, nh chng ti. Ti ngh

rng cha chc, v rng bn thn Trung Quc trong thi gian y cng rt kh
khn. S tht s cn thit ca Albani so vi Trung Quc l rt nh, Trung
Quc c th lm mt iu g . By gi ti khng c kh nng thm ch xc
nh gn ng v nh lng v l i s qun Lin X Albani b c lp v
ngi Albani ngng n . H git nhng ngi nh th. Nhng chng
ti b tc mt kh nng nhn thng tin.
Tip tc ra sao y! Ti xem rng phi lm ht sc s xung t
gia CSLX v cc CS khc vi Trung Quc, thu hp v tan i. i ti t
c tnh th m phong tro cng sn l mt khi v duy nht. iu ny cn
ra l mc ch chnh. Phi lm tt c lm mm i mi quan h chng
ti v sau bin chng thnh tnh hu ngh. iu ny s v li ch ca nhn
dn Lin X, v li ch ca tt c nhn dn yu chung ho bnh, v li ch
nhn dn Trung Quc, v li ch cuc u tranh v ho bnh, v s cng tn
ti ho bnh. Lnh o Trung Quc nhiu ln chi ra Lin X, CSLX v
khu hiu chung sng ho bnh. Tuy nhin, khi nhng nh bo t sn hi dn
Mao, chnh ng lp li rng Trung Quc cng v tr chung sng ho bnh.
Nhng Trung Quc khng phi lun lun lm th. H pht biu v chung
sng ho bnh, th li chng. Albani vn theo ui Trung Quc.
Mao Trch ng
By gi ti Trung Quc, hc thuyt Mao hon ton chin thng.
Nhng vo gia thp nin 40 ngi ta ni rng, khng th no, nhng
ngi cng sn Trung Quc khng chin thng. Vic ny c xc nhn khi
Trung Quc trin khai cch mng vn ho.
Ti ni:
- Chuyn v vn!
Tt nhin chin thng. Qun i ca h mnh, tinh thn khng tun
theo, lut php khng c c tha nhn. Nu anh khng nghe th chm
u. Nhng h lm iu ny mt cch kch, t tp trn qung trng hng
nghn mi ngi v mng nhic nhng ngi bt ng. y l chnh sch?
Thm ch khng th ni rng iu ny l th. Chnh sch d man. C ci g
y khng xc nh, nhng nhng s kin thc, v anh khng lm c ci
g c, iu kin sng phc tp th y.
Lu Thiu K - mt ngi thng minh nht, ng khng u hng, ng
khng ng vi chnh sch Mao Trch ng v c ln u tranh chng
358

Mao. iu ny lm ng mt rt nhiu nhng ngi ng h mnh. Nhng h

khng c sc mnh thc s. Nhng Lu Thiu K vn thc hin khng phi
v rng v ng c nhng ngi ng h mnh mnh, nhng ngi khng trao
ng cho Mao Trch ng. Khng, Mao c th bp c Lu d dng. Nhng
iu ny gy ra cn gin qun chng, m Lu bit r. Mao bit iu ny v
u tranh khng phi chng Lu nhng mt con ngi, m nh chng ngi
mang mt h thng nht ng quan im chnh tr, mun c lp Lu v mt
chnh tr.
Vic sng bi c nhn Mao - cng l hin tng phc tp. S sng bi
chng ta v ang gp khng nhng Trung Quc. Bao nhiu th k ri,
ngi ta xc nh:
- Xin Ngi, x ti, xin Ngi, x ti!
Gip ci g? Gip ai? Thng khng gip, nhng mc s lm cho
chng ta v nhn dn tin vo Tri. Chnh th. Nhn th ni thm, Mao bt
u ca ngi mnh. Chng hn, c mt dn chng th ny. Thi ti cn lm
vic trong lnh o x vit, ti bng qun i chng ta in nhng tc phm
ca Mao v vn qun s. Ti gi nguyn soi Malinovski v ni:
- ng ch Malinovski, c quan ng ch ang in cho Mao. Qun i
x vit nh nh tan qun c mnh bc nht. Nhng Mao chin u ti
Trung Quc 20 thm ch 25 nm, v sut thi k y, Mao v k th ca ng
chc li l v dao vo lng nhau. Gi y ng ch li in Tc phm v
qun s ca Mao. lm g? chng ta hc nhng tc phm ny chin
u trong tng lai hay sao? Phn no c th chp nhn quyt nh nh th?
iu ny xy ra 5 nm trc . Nhng ngi thng minh ni chung l
nhng ngi gii quyt mt vn , nhng gii quyt s ngu ngc, vng h
v bn thn h ng thc hin s ngu ngc. Nhng by gi, c l,
nhng cun sch ny nm trong kho, nu c th c, n gin l t i.
Ti mun c dng li cht t c nhn.
Mt nm hoc mt nm ri trc y, nh ti nghe, lan truyn ti
Lin X kin, rng ti lm Trung Quc ci nhau vi Lin X. Ti khng
tranh lun, v lch s t thn ch ra gi tr bng tuyn b tng t. Nhng ti
ngc nhin, bun v bc v Youdin lp li s ngu ngc nh th, mt con
ngi tng l i s Lin x ti Trung Quc trong thi gian bt u cuc
xung t X-Trung. V vy - c vi li v Youdin. ng ni rng l ti chc
tc Mao v ng b bin thnh mt ngi chng x vit. Nu ng ni ring
359

vi ti iu ny, ti s chng minh bng vn bn rng s bt u cuc xung

t ca chng ta vi Mao do chnh Youdin gy ra. V nu ngi vo bn tho
lun xong vn nu, th ti c c s ni, u xut hin Youdin, s
pht sinh xung t ca chng ta vi cc nc y. Khi Youdin n Nam T,
th chng ta ph phn Tito. C Youdin i Trung Quc, th chng ta chi
nhau vi Trung Quc. Lc y khng phi n gin c s trng hp nh vy.
Ti knh trng Youdin. ng ta n Trung Quc nh th no? Mao gi
mt bc th cho Stalin ngh Stalin gii thiu cho Mao mt nh trit hc
mc xit: gi ng ta n Trung Quc, v rng Mao mun bin tp nhng li
pht biu ca mnh mt ngi c hc vn gip a nhng li ny dng
thch ng, cho khng mc li v trit hc mc xit. Ngi ta chn Youdin.
V c ng ta. Youdin lm vic , v mt tinh thn c lng Mao. Mao
thm ch n ch ng ta i s qun thng xuyn hn l Youdin n ch
Mao. Thm ch Stalin i khi lo ngi rng Youdin lc no y tho m trong
quan h vi Mao.
Mi vic u tt lnh. V bng nhin chng ti nhn t Youdin mt
bc in mt m di, trong Youdin m t nhng iu khng tng tng
c, m Youdin nghe t Mao, v Lin X, cc CS, v c nhn Youdin.
Nu trc y ngi ta c n tng rng Mao ta nh qu lu trc Youdin,
th sau bc in ny r rng l Mao ni chung khng trng Youdin. C
kin cho rng gi Youdin v. Youdin l mt i s km. Nhng khi y
nhng quan h c nhn Mao v Youdin thnh tnh hu ngh anh em, th
Youdin li c ch. Nhng thun tu cng vic ca i s qun chng ma no
cn Youdin? Gi thit rng cc nh ngoi giao thay ch Youdin. Khi ng ta
c xung khc vi Mao, th ng ta l i s - v cng khng phi i s, m
ch trn c s trit hc, ng v hon ton vi Mao. V chng ti rt
ng v Lin X.
Chng ti n Trung Quc nm 1954 v tin hnh mt s hi m vi
Mao, m sau ny ti ni vi cc ng ch:
- S xung t ca chng ta vi Trung Quc kh trnh.
Ti c kt lun nh vy t phn ng Mao v t bi cnh vy quanh
chng ta. Bi cnh l nhng ngi chu : l n qu thi, cnh gic n
khng th, nhng khng chn tht. Chng ti m v hn Mao mt cch thn
mt, bi cng vi nhau trong b bi, tn chuyn cc vn khc nhau...
Nhng iu ny trng c v ngt ngo. Nhng vn ring bit pht sinh v
360

t trc chng ta lm cnh gic chng ta. Nhng chnh l, ti cm thy v

cho tt c cc ng ch rng Mao khng th cam chu chp nhn bt k mt
CS khc, m khng phi khng ng cng sn Trung Quc, li ng u
phong tro cng sn th gii. ng khng tht bi.
Nu Stalin sng thm cht na, ng cng bng n xung t trc y
nhn v hon ton gia Lin X v Trung Quc. Chnh tr - ni chung
l tr chi. V Mao tin hnh chnh sch ca mnh, tr chi ca mnh. c
im ca n c kt lun ch theo cch ca ngi chu , nnh b v nham
him. Sau i hi 20 CSLX Mao ni:
- ng ch Khrusev m mt chng ti, ni s tht, v chng ti
s chn chnh.
Chnh Mao cng b li pht biu ny, ri sau ny n ra mi xung t.
Khi Mao tin hnh ng li chnh tr sai lm v a khu hiu Trm hoa
ua n, khi gp nhau, ng hi ti:
- ng ch Khrusev, ng ch ch ngh th no v trm hoa?
Ti tr li:
- ng ch Mao Trch ng, chng ti khng hiu n gin nh th.
Tt nhin chng ti khng cng b kin ca mnh v vn ny.
Ti xung t vi Mao ch mang tnh cht c nhn, nhng chng ti khng
pht biu cng khai, mc d kin chung. Thm ch khng c mt ci g
c c cng b theo l do nu. Nhng ti ni vi Mao:
- Chng ti khng hiu iu ny, v rng hoa tn ti khc nhau: c
ch, v khng c ch, v n thun c hi.
Mao ng , rng chng ti hp vi iu . ng l mt ngi thng
minh v t ng hiu rng ln chng ti khng cng b mt ci g c trong
mi lin h nu, ngha l, chng ti khng ng .
V bng nhin Mao a mt tng mi: trong 5 nm ui kp
M.
Bt u ng ta t chc cc cng x, to ra nhng nh n tp th.
Tuyn b, rng tng chung sng ho bnh - quan im ho bnh tiu t
sn.
Sau Trung Quc ni, ch ngha x hi s phn b phc li theo
s lng v cht lng lao ng l khu hiu t sn. Ti nghe iu buc
361

ti rng chng ti theo ui bn t sn. Lc y qu l ngi ta t nhng

vn nguyn tc qun l pht trin kinh t t nc. Chng ti khng th i
sau Trung Quc. Cn by gi nh trit hc Youdin trt tt c cho c nhn ti.
ng lm ti sng st. Ti coi ng nh nh thng thi.
Hoc ly vn chin tranh v ho bnh. Khi ti v Mao cng mc
qun i nm mt b bi Bc Kinh tranh lun vn th gii. Mao ni
vi ti:
- ng ch Khrusev, ng ch tnh sao: nu so snh sc mnh qun s
ca phe t bn phe x hi ch ngha, th Trung Quc a ra chng ny tp
on qun, Lin X - chng ny... cc nc x hi ch ngha cn li - chng
ny... cn k th a ra bao nhiu? R rng chng ta chim u th.
Ti ni:
- ng ch Mao Trch ng, by gi m tnh ton nh th t l sc
mnh e l khng thch hp. Khi vn c gii quyt bng nm m hoc
li l, c th tnh xem pha ai c bao nhiu li l v ai tri hn. Khi xut
hin sng trng, ng qun hn nhng t sng hn cha chc chin thng
qun th t hn theo s lng. Nhng by gi, khi c bom nguyn t, ai c
bao nhiu bia n - khng t ra sc mnh thc t ca mnh.
Mao khng ng vi ti. Nhng chng c l ti ng vi ng?
Hoc chng ti ly li tuyn b ca ng, khi nm 1957 ng n
Moskva d Hi ngh i din cng sn v cc ng cng nhn. c nhng
cuc ni chuyn nh nhn, lch thip nht c, ng thi rt ci m. Mao
ni vi ti:
- Tha ng ch Khrusev, nguyn soi Zukov, pht biu trn bo rng
nu mt cng quc quc tn cng bt k mt nc x hi ch ngha no,
th Lin X tc khc c n ging tr. iu ny khng ng!
- Tha ng ch Mao Trch ng, Zukov pht biu khng phi theo
mnh, BCHT ng chng ti quyt nh nh th, chng ti, B trng
quc phng Lin X nht thit phi pht biu. Ti cng ni rng y l quan
im x vit.
Lc y chng ti ny sinh khng phi l ci nhau, m l tin hnh
tho lun hu ngh, lm sng t chn l.
Mao tuyn b vi ti:
362

- Ti cho rng nu bn quc tn cng chng ta, tn cng Trung

Quc, th Lin X khng phi b li vo. T chng ti s chin u. Ch c
Lin X c bo v , khi tt c dn tr thnh ch ca mnh. Chng hn,
nu h tn cng cc ng ch, cc ng ch cng khng ging tr .
- Ging th no?
- Hy i khi, i khi mt, hai, ba nm.
- i u?
- Nhng cc ng ch i. C thi rt lui v Stalingrad, cn by gi
cc ng ch c th v Ural. Sau lng cc ng ch l chng ti, Trung Quc.
- ng ch Mao Trch ng, nu xy ra chin tranh, th n ko di
bao lu? Cuc chin tranh ny s khng ging trc u. Cuc chin tranh
trc y chin tranh khng qun v xe tng, cn by gi l chin tranh tn
la v bom nguyn t. Liu chng ti c khong cch 3 nm lui v Ural?
C th chng ti s ch c mt s ngy, cn sau tch thnh nhng mnh
vn? Khng ai khng th by gi c th ni trc iu ny. V th chng ti
phi li km i th chin tranh ht nhn. Nu chng ti ni s khng
ging tr, ngha l, t chng ti bo k th c tn cng. Nhng chng ti
tuyn b rng chng ti ging tr i th, chnh nh vy chng ti km ngi
ta khi tn cng.
i c nhng s bt ng nh th. Tuy nhin nu chng ti ni v
Mao, th y l mt vic hon ton khc, nu chng ti ni v Trung Quc,
th ni c mc ch. Nu chng ti bt u mang nhn dn Trung Quc, th
chng ti t ra v th dn tc ch ngha. Ch ngha dn tc - iu ny
chng ti xem l mt dn tc no y c quyn c bit v u th. y l
ch ngha dn tc. V th chng ti v by gi chn thnh tin rng ngi
Trung Quc - anh em ca chng ti, cng l nhng ngi nh chng ti. V
nu mt thanh nin Trung Quc la di tn cng i s qun chng ti,
khng c ngha l, nhn dn Trung Quc ght cay ght ng chng ti. mt
thanh nin - khng phi l tt c dn tc. Chng ti l nhng ngi mc xit!
Cn phi hiu rng c c ngi thanh nin khc. Khng phi tt c Trung
Quc c mt trn qung trng ny, v khng phi tt c nhng ai c mt
trn qung trng ny v ku to, u ng vi nhng ngi tng t. Vic
th y! Bao nhiu ngi Trung hoa tng khc h? Ti Trung Quc trin
khai cuc u tranh mnh m, ngi Trung Quc git ln nhau. Nh bn
chng ta Stalin bn hng trm nghn cng dn. Chng ti, nhng ng vin,
363

chu trch nhim v iu ny, nhng khng th by gi cho rng ton ng

lm nh th. C s lm quyn bi Stalin, cn by gi chnh iu ny lp li
Mao.
Ti dn ra thm mt s s kin trong lch s quan h ca chng ti
vi Trung Quc. Stalin rt ph phn Mao. ng gi Mao, theo quan im mc
xit, l mt nh mc xit hang ng. Qu l, thi gian m Mao tin hnh cuc
trng chinh thng li, th nhng ngi cng sn tin st Thng Hi.
Nhng ri h dng li v khng chim n. Stalin hi Mao:
- Ti sao khng chim Thng Hi?
Mao tr li:
- su triu dn. Nu chng ti ti, phi nui h. Nhng nui
bng cch no?
y, mt ngi mc xit? Mao da vo nng dn, m khng da vo
giai cp cng nhn. Mao coi thng, khng mun chp nhn giai cp cng
nhn khng mun da vo n. Stalin nhiu ln ph bnh Mao t quan ng
mc xit v Stalin l ng. Nhng chng c vn l chng c. Mao, da vo
nng dn, t c cho mnh s thng li. Lc y l l, gii thch thm duy
vt lch s: nm chnh quyn, da vo nng dn! Ngha l, s tht lch s ng sau ng ta. Ch l s tht khng phi mc xit. C l nhng thng li c
c b thi gian v ni chung vi nhng kt qu khc nhau. iu ny trong
lch s cng thy r.
Mt trng hp c th khc. Thi Stalin, Lin X k mt hip nh
vi Trung Quc v cng nhau khai thc du m Tn Cng. y l mt sai
lm, thm ch l xc phm ngi Trung Hoa. Ti Trung Quc, trc y l
Php, ngi Anh, ngi M, cn by gi ngi x vit cng chui vo y.
iu ny l mt vic khng tng tng c! Stalin cng lm nhng
vic nh th Ba Lan, CHDC c, Bulgari, Tip Khc, Rumani.
Chng ti sau ny hu b tt c hi hn hp kiu ny. Trng hp th ba.
Stalin gi tt c chng ti v hi: ai bit, vng no ca Trung Quc ngi ta
khan thc vng v kim cng? Chng ti khng phi l nhng ngi am
hiu, tr li l khng bit. Sau , c mt chuyn a vui, khi chng ti t
hp vi nhau ch Stalin. Beria ni:
- ng c bit ai bit iu ny khng? Ngh s Kozlov y. Beria ht:
khng m c kim cng trong hang .....
364

Nhn th ni thm, Beria kt thn vi Stalin, bo l, Trung Quc ti

nguyn giu c v Mao giu chng; chng ta cho Mao vay tin, p ng ta
bn cho chng ta kho bu t du m ca mnh. Th l Stalin cng thch.
Mt ln chng ti ngi ch Stalin v suy ngh v vic cao su. Hnh
nh, chnh ti a ra ngh gii thch ch Mao, mt ni vng no
Trung Quc c th trng cao su. Trin khai vn ny, cho Trung Quc tn
dng, my mc v chng ti khng cn lo v cao su mua t cc nc t bn.
Chng ti gi mt bc in n Bc Kinh. Ngi Trung Quc tr li rng
trn i Hi Nam c th trng c cao su huvea nu c cung cp tn
dng, th h ng . Vic ny c mt tin trin no y, v chng ti k mt
hp ng. Nhng sau ny t ra l vng trng cao su, li nh b v khng c
kh nng p ng nhu cu ca chng ta. V vic tt ngm nh th.
C ln Stalin thch da hp. ng ch thn c chnh t mt bc in
cho Mao, Malenkov ngi ghi:
- Vit i, h cho chng ta ch xy dng xy dng mt x nghip
da hp.
Ti ni:
- ng ch Stalin, h mi nm chnh quyn, v cn c x nghip
ca cc nc khc na. By gi li thm x nghip ca chng ta, t mt nc
x hi ch ngha. iu ny lm mch lng Mao.
Stalin nhn ti mt cch khng thin cm, gin, nt n... Ri bc in
c gi i. Qua mt hai ngy, chng ti nhn cu tr li ca Mao:
- Chng ti ng . Nu cc ng quan tm n da hp, cho chng ti
tn dng, chng ti s xy dng x nghip v s cung cp cho cc ng tt c
sn phm ca n v tr khon n tn dng.
Lc y mi ngi nghe, trong khi Stalin hung d v chi ra. Tt
nhin ng rt gin. Nhng loi in nh th khng bao gi ti k, cc thnh
vin Chnh ph chng ti sau ny khng bao gi k. Chng ti khng lm
mt iu g xc phm ngi Trung Quc cho n khi chnh ngi Trung
Quc chng ta. Nhng qu l nu nh th th ti cng khng phi l cha
Jesu.
Ngi Trung Quc lm g khi chng ti cn gi nhng quan h tt
vi h? H ang c chin tranh nhng hn o vi Tng Gii Thch.
Chng ti cung cp cho Bc Kinh v kh ca mnh, cn chng ti quan tm
365

n v kh chin li phm M. Ngi Trung Quc c mt s tn la, b

ngi M b hoang v khng b hng. Chng ti quan tm mt mu mi tn
la khng i khng, v chng ti ngh Trung Quc cho chng ti
nghin cu. Bc Kinh khng tr li. Chng ti lp lai yu cu. Bc Kinh tr
li:
- Chng ti cng cha phn loi c.
Nhng chng ti so snh mc v kh ca M vi mc v kh ca
chng ti! Chng ti ang truy lng tt c v kh b mt, tn la ca M,
lm iu ny chng ti k mt hp ng sn xut bom nguyn t, a
cho h mu, cn h th li t chi chng ti. Lc chng ti lm chm vic
cung cp. Bc Kinh lo ngi. V ti ni cho cc qun nhn chng ti: Hy gii
thch cho ngi Trung Quc, dng nh, cc anh s dng v kh t chng
ti, thm ch c tn la chin li phm ca M m cc anh khng mun em
ra a? H hiu v th l h gi tn la ny. Ti n xem n. Tn la ny tt
hn ca chng ti, nhng ngi Trung Quc c khng gi cho chng ti
u d nhit. Chng ti sau ny lm vic mt s nm gii quyt nhim v
ny. y l khong nm 1958.
Theo tho thun, my bay ca chng ti c th s dng cc sn bay
Trung Quc. Sau , khi chng ti c tu ngm tm xa, th lin lc vi
n, chng ti cn xy dng mt i pht thanh trn t Trung Quc. Trung
Quc yu cu chng ti cho h nhng bn thit k v dy ch to tu ngm.
Lc y chng ti vit cho h v vic i pht thanh v lp tc nhn mt bc
in tr li: Khng!.
Nhng chng bao lu c mt bc in mt ni v tm trng chng x
vit trong gii lnh o Trung Quc. V ti ni vi cc ng ch ca mnh
rng: Mi ng ch Mao Trch ng n thm Lin X theo ng ngoi
giao. Nhng ln ny c th chng ti ni chuyn tay i, ng no cng th,
b mt hoc cng khai? Cn gp ring gii thch.
Sau , chng ti n Trung Quc (ln cui cng) vo nm 1959.
Cuc gp cng khng em li mt ci g c. Nhng cuc hi m c tin
hnh hu ngh, nhng khng kt qu. Chng ti ni vi Mao c v i
lin lc. Ti ni vi Mao:
- ng ch Mao Trch ng, chng ti cung cp cho cc ng tn dng
xy dng i ny. Lc u chng ti vit cho ng ch, rng chng ti
t xy dngc th l gii ngha cha t? Chng ti khng quan tm i s l
366

ca ai; chng ti quan tm l chng ti lin lc c vi tu ngm. Chng ti

c th chuyn giao hon ton n cho cc ng, vn l phi xy dng nhanh
i ny. Hm i ca chng ti by gi i vo Thi Bnh Dng, cn c
chnh ca chng ti nm ti Vladivostok. Liu c th tho thun l tu ngm
chng ti c th u ch cc ng, np nhin liu, ngh ngi v v.v...?
- Khng! Ti khng mun thm ch khng mun nghe!
- ng ch Mao Trch ng, cc nc NATO gip ln nhau, cn
chng ta sao li khng th tho thun c?
- Khng!
V sao Mao gin th, ti khng bit. Ti tip tc:
- Nu cn, chng ti cho cc ng vng Murmansk, ni cc ng c th
c tu ngm ca mnh.
- Khng! chng ti khng mun. Bao nhiu nm ngi Anh v cc
nc khc ngi nc chng ti ri, chng ti khng ng .
Th l ng ta cng khng ng .
Sau ny bo Trung Quc ng nhng bi bo ni rng Vladivostok l lnh th Trung Quc v ngi Nga ot n t Trung Quc: v mt lch
s, c mt thi no ngi Trung Quc thng tr, cn sau dng nh
Nga hong vn n . Sau tin hnh m phn v bin gii chung, v
h gi chng ti mt bn ca mnh. Chng ti thm ch khng th bnh
tnh xem bn ny, m c h v nh th!
By gi mt s ngi c kin rng Mao - mt ngi ngu ngc, sinh
ln cn. Lm! ng mt ngi thng minh. ng k i ch chng ti, nhng
mt ngi thng minh. i lc ng cn la chng ti. Taleyran ni rng
ngn ng ngoi giao dnh cho ai c th che, giu ngh ca mnh. Ngoi
giao - l chnh tr. Chng hn, De Gaul: mt ngi thng minh hoc
ngi ngc? C mt lc no , mt s ngi cho ng l thng ngc. Nhng
y l mt ngi rt thng minh, ch l k i ch ca chng ti theo cch
nhn v l ngi i din giai cp ca mnh, nhng ng khng phi ngi
ngc, m l ngi thng minh. Nhng Mao - mt ngi dn tc ch ngha,
khng phi ngi ngc, ng c quan im ca mnh. Chng ti bt ng vi
ng, v ti qu l khng chu ni vi ng. Nu c bo co ca ti ti i
hi 21, th nhiu s bn lun c th l trong vn Trung Quc, mc d
ti khng nhc n v Trung Quc. Chng ti ph nhn v th ca Mao.
367

Khi ngi Trung Quc pht biu vi khu hiu ca mnh, s tuyn
truyn ca h pht tn t do Siberi ca chng ti. Khi bit vic ny, ti ni:
- Ngng ngay vic ny! Anh ngh rng v tr ca bn tnh bnh ng
khng c t trng chng ti sao? Anh sai ri. Khu hiu bnh ng rt hp
dn, cm d. Nhng phi tr li chng ti theo thc cht, khng phi ch
cm.
Nhn th ni thm, ti ng h mt trong nhng bin php. Mao bi b
trong qun i cp hiu. Ti cho rng y l mt bc i khn ngoan, hp
l, cn bc i ca chng ti l khng khn ngoan, khi chng ti eo, cp
hiu, chng ti may ng np mu. Sao li c tr qu ny? Chng ti thng
ni chin khng cn cp hiu. Cp bc thi y ca ti chnh u, v ti i li
khng mang cp hiu. Hng qun phong chnh u ca mnh, v ch huy ca
mnh, v chng ti nh tan k th khng cn cp hiu. Nhng by gi mc
din, nh chim hong yn.
Trong thi k quan h qua li vi Trung Quc con tt, h li t chng
ti tt c nhng g c th. Nm 1954 chng ti cn bn cng, chng c g m
hc, nhiu ch i. Nhng khi chng ti i n Bc Kinh, Chu n Lai t
vn th ny:
- C th, cc ng tng chng ti trng i hc tng hp?
Ti tr li:
- Chng ti ngho. Chng ti, v nguyn tc, c th giu hn cc ng,
nhng chin tranh va mi kt thc, v ng tic, hin khng th.
Nhng va ng lc trc khi chng ti trao tr li h cng L
Thun, v tt c l khng mt tin. Nhiu, rt nhiu tin chng ti b vo
Trung Quc. chng ti lm ng t Ulan-Bator n Bc Kinh. Khng phi
ngi Mng c lm con ng y. Chng ti con ng y Mng C, con
Trung Quc - trn lnh th ca mnh. Tuy nhin, khi chng ti vi Mao nm
1957, ng ni:
- Con ng ny chng ti y quan tm. Con nh th ng cc ng
quan tm.
V ng ch trn bn con ng t Bc kinh qua ni n
Kazakhtan. Ti ni:
- ng bit kh tt vng t ca chng ti. Chng ti cho rng gn hn
c l qua Ulan-Bator, nhng chng ti ng cng vi ng cng qua hng
368

ny. Cc ng lm ng trn lnh th ca cc ng, con chng ti lm trn

t mnh, n bin gii. chng ta ni vi nhau.
Li thm mt ln gp, Chu n Lai t vn :
- Liu c th, ng xy dng n trn lnh th chng ti c khng?
Chng ti ng nhn bn : no thung lng, no sng, ni... Ai s
xy dng xy dng? Rt kh. Chng ti tr li:
- Khng, tt nht l mi nc lm trn lnh th ca mnh.
ng thi, iu ny c lm Mao thch khng nu nh ti ni: Vng,
chng ti lm bt u tin mnh. Ci g khi ? H bt u xy dng. H li
t vn trc y trong qu trnh xy dng. Tuy nhin chng ti mi y
ni:
- C theo tho thun: mi bn lm trn lnh th ca mnh.
V do chng ti lm n bin gii, cn h khng lm n ni.
Mao thi y ng l nng vi c mong thng tr th gii. Ban u
Trung Quc, sau tt c chu . Nhng tip sau? Trung Quc 700 triu
ngi dn, Malaysia mt na dn chng - ngi Trung Quc, v cc
nc chu khc cng khng nh. Ni chung nhng cuc ni chuyn c
tnh v t bn tr rt ng th v vi quan im hiu bit ch ngha dn
tc kiu Trung Quc.
Mao c ln hi:
- Bao nhiu ln nhng k xm lc khc nhau xm lc Trung
Quc?
V Mao t tr li:
- Khng phi mt ln. Nhng ngi Trung Quc ng ho tt c bn
chng.
y, ci tm ngm ca Mao ti tng lai:
- Hy ngh xem, anh c 250 triu cng dn, cn chng ti - 700.
Sau ng khi chuyn v s c o ca Trung Quc. C tnh tit
khc, trong ting Trung Quc khng c t nc ngoi. Mao khoc lc:
- Ton th gii dng t in. Ngi ta ly t ny ngi Anh v
ngi ta lp li. Nhng chng ti c t ny khng?
Ti tht s run t s huynh hoang ny.
369

Vi Trung Quc c ny sinh mt vn l lng. u thp nin 50,

chng ti c gp vn sc lao ng cho vng Siberi v Vin ng. V
chng ti quyt nh ngh tr sc ca Trung Quc. Chng ti ngh rng
Trung Quc cho chng ti bao nhiu iu li, v t vn ny vi Mao:
- ng ch Mao Trch ng, chng ti mun, cc ng gip chng ti
sc lao ng ca ngi Trung Quc anh em, chng ti c t ngi qu.
ng t ra nh ngi keo kit:
- Mi ngi nhn chng ti, nh l nhn n l y. Mi ngi mun
ngi Trung Quc mt iu g cho h. Nhng ngi Trung Quc - khng
phi n l da en. iu , liu ng c bit khng, khng d gii quyt gii
quyt nh th u.
V ti ni cho cc ng ch ca mnh: c th l, chng ti qu l
khng c chin thut khi yu cu Mao? Ri Mao ni thm nghim tc:
- Nu cc anh c kh khn, chng ti khng mun n to ra v chnh
chng ti nhn vn ny.
Ti tin ng, cn ng ch a.
Qua hai, ba ngy, ti khng quan tm n vn nu: c ln ng
ni rng c kh khn vi ng, v chng ti khng mun. Lc y Mao thy
rng qu li, v ng ti din m phn. Ti ni vi ng:
- ng ni l pha Trung Quc gp kh khn?
- ng, nhng i vi nhn dn anh em chng ti c th lm mt iu
g .
Lc y r rng, ng tng gi, cho l chng ti tnh th khng li
thot.
- , nu ng c th, th xin c vic!
- Th ng mun bao nhiu cng nhn?
Ti khng cn nh chng ti vit bao nhiu: mt triu hoc t hn.
Mao ni vi chng ti:
- Anh! Ch ring Thng Hi cung cp cho cc ng hai triu, n cng
nhn tht nghip c mt s.
- Khng, chng ti tr li - chng ti khng th nhn s lng ngi
nh th. Vng v chng ti khng c ch.
370

K hip nh. Nhng khi quay v Moskva, ti suy ngh v ti ni vi

cc ng ch ca mnh:
- Cc ng nhn xt, Mao sn lng ng cung cp ngi, m li n
Sibiri? Cc ng ngh ti sao? Ti nh, Mao ni v vic ng ho. Th y,
ng mun di dn T quc n Sibiri m khng cn phi chin u. y l
chnh sch nhn xa. Chng ta cn phi th hin thn trng: mi ngi Trung
Quc d dng, cn ui h s rt kh. C th mi h lm khch, sau ny
nhng ngi khch li ui ch. Chng ti c th mt Sibiri, Vladivostok, v
y l ting Trung Quc gi l ng ho.
Chng ti suy ngh, suy ngh, phn tch nn kinh t ca mnh, v hin
ra ngun d tr nh th, t ra l chng ti khng nhng khng thiu nhn
lc, m cn c tha Belorussia, v cc ch khc. V chng ti thi y gim
bt mt chin dch trc y. Nhng nhng cng c ti 300 nghn ngi
Trung Quc ti. Nghe ni ni rng do chnh sch mi m chng ti tin hnh
sau khi Stalin cht, chng ti hin ra mt kh nng mi gii phng sc lao
ng, v ly cha, mc d s tc ng n, nhng chng ti khng phi mi.
Qu l, Moskva ngi tht nghip hng trm nghn. H lun c vic,
nhng vic g? Nu khng c ngi anh ta, khng ai nhn xt rng anh ta
vng mt. Trong mi c quan by gi ct 30 bin ch, m cuc khng thit
hi.
Trung Quc, nh ngi ta ni, xa chng ti. Nhng Trung Quc cng
gn chng ti. Trung Quc gip Lin X, trn mt khong cch ln, chng
ti c ng bin gii chung. Trung Quc - lng ging gn nht ca chng
ti. Tuy nhin l ging ging xa, nu nh c t nhng ci chung ca chng ti
vi Trung Quc (ti ni ch gia, m c nhn ti ng). Nhng ngi lp
chng ti bit ngi Trung Quc ch c trn tranh nh, v c rt t v Trung
Quc. Chng ti gp ngi Trung Quc ch yu, khi h mang mi loi hng
ho. Ti Donbass, chng hn, h bn vi tuyt-xo. Theo tip xc nh th
chng ti cng to cho mnh khi nim v Trung Quc. S tht chin tranh
Nga-Nht chn chng ti tip xc gn thm vi h. V li, ngh ca b i
Nga v Trung Quc cng khc nhau xa.
Sau Cch mng thng Mi Chnh ph x vit xc lp tip xc vi
Trung Quc, vi lnh t cch mng Trung Quc Tn Dt Tin. Khi trong
thp nin 1920 ti Trung Quc c bt u ni chin. Tn Dt Tin tin
hnh chnh sch tin b v ng v tr hu ngh vi Lin X. S thin cm
371

ca nhng ngi x vit c dnh cho pha ng. Bo ch ca chng ti cho

c gi s thin cm vi nhn dn Trung Quc, vi cuc u tranh ccc ng
gii phng khi s ph thuc quc. Sau Tng Gii Thch nm quyn
lnh o ti Trung Quc. ng ct t lin h vi CS, bt u cuc chin
tranh Quc Dn ng chng CS. S thin cm nhn dn chng ti mi va
pha khu vc x vit ca Trung Quc. Bng tt c ch ca mnh chng ti
sng cng vi nhn dn Trung Quc tin hnh cuc u tranh chng k p
bc.
Ti nh mt cnh th ny, c l, vo nm 1926 hoc 1927. Ti lc y
lnh o mt t chc ng Qun khu tnh Yuzovk. n thm ti l mt
ngi quen ca ti Akhtyski, mt ngi t ra rt tt trong thi gian ni
chin. l mt ci h tng i ln thi , ch nhn ca h ny ch huy
chic tu bc thp. Ngi ta gi tu bc thp ca ng l Akhtyski.
Mt ngi rt can m, nhng v mt chnh tr na cng sn - na v
chnh tr. ng n qun khu, nh thng l, say kht, v ni vi ti:
- Cho ti chic v, ti i Trung Quc, ti s chin u chng Tng
Gii Thch. Nhanh ln ti khng b chm v tham gia tn cng vo
Thng Hi.
Ti ni vi ng rng khng c ng th nhng ngi cng sn Trung
Quc s chim c Thng Hi. Chuyn ny chng t, c tm trng no
trong nhn dn chng ti.
Cn c mt s s quan st thi gian ni chin. Ti khng gp trc
tip nhng ngi tnh nguyn Trung Quc, chin u v chnh quyn x vit.
Trong qun i, ni ti phc v, khng c ngi Trung Quc. Nhng ni
chung ti mt trn ca chng ti, c ngi Trung Quc. Hng qun ni rng
ngi Trung Quc nh nhau rt gii, khi a rng ngi lnh Trung Quc,
dng nh, hnh ng nh th ny: Cho n - my lm vic, khng cho bnh
m - my khng lm vic. Tm li, nui ti, th ti s bn. H qu l nhng
ngi can m trong nh nhau, v l nhng ng ch tt. Nhng trong s
nhng ngi lao ng, lng danh nhng tn tui cc nh t chc chin u
chng Tng Gii Thch, c bit Chu c, ngi ch huy qun i nhng
ngi cng sn Trung Quc. C Cao Cng na. Nhng cn c c Trn c
T, ngi phn cch mng, b chng ti coi l tay chn quc Nht Bn v
k th giai cp cng nhn. Thong qua nhng ci tn khc nhng ngi bt
ng ca nhng ngi cng sn khc. Nhiu ngi ti by gi cng qun.
372

Trong s nhng ngi lnh o cng sn Trung Quc ti bit r mt

i din ca CS trong Quc t cng sn, rt ni ting trong s cng nhn
Moskva v thng pht biu trong cc bui mit tinh. Khi chng ti ngh
ng ta i n nh my no y, ng khng bao gi t chi. By gi ng vn
cn sng Moskva, lun lun l ngi bn ca chng ti. Khng ph thuc
vo vic nhng ngi lnh o hin nay CHND Trung Hoa gi v tr no,
ng tip tc gi nhng quan h hu ngh vi CS chng ti v nhn dn
chng ti. iu ny ng ch Vng Minh, mt ngi cng sn tuyt vi. S
tht trong thp nin 20 v thp nin 30, ti khng ph trch v cc vn
Trung Quc, v ti khng bit t no v cu trc CS Trung Quc, v hng
ng lnh o ca n. Ti nh rng h thng xuyn c nhc n trong bo
ch chng ti, nhng tn tui ca h, ti khng th nh. Tuy nhin v Mao
Trch ng, thi y ti cha ln no nghe thy.
Sau khi Nht Bn tn cng Trung Quc, chng ti thit lp mi quan
h kh cht vi Tng Gii Thch, d rng ng th ch vi CS Trung
Quc. Stalin ng h Tng Gii Thch, nhn thy ng l mt lc lng
tin b, lnh o cuc u tranh chng quc Nht Bn v gii phng
Trung Quc. Ti cho rng iu ny l ng. Cn ng h Tng Gii Thch,
v rng s tht bi ca Tng Gii Thch c ngha l lm Nht Bn mnh
ln, k th ca chng ti mnh ln, ti Vin ng Nht l k th s mt ca
chng ti. Sau nay, khi ti gp Mao Trch ng, ng qu trch Stalin l
Stalin c ng li nh th trong quan h Tng Gii Thch. Nhng chnh
Stalin tc ng chnh sch i ni ca Tng Gii Thch v gip Tng
Gii Thch, v Tng Gii Thch tin hnh cuc u tranh chng Nht bn,
ci c li cho chng ti.
Mt chnh sch tng t cng c tin hnh, chng hn, Churchill,
ngi ng h Lin X trong thi gian chin tranh th gii 2, mc d ng l
k th chnh tr. ng l nh th t nhng ngy u tin Nh nc x vit ra
i vn l con ngi nh th n khi cht. Nhng Churchill - mt chnh
khch khn ngoan, hp l, c coi l c ch, khi c bt u cuc u
tranh vi Hittler mt mt mt cn, thng nht sc mnh ca Anh v Lin X.
iu ny khng c ngha l, Churchill mc no y chp nhn chnh
quyn x vit v mong c lm mt iu g tt p cho nhn dn x vit.
Hon ton khng! Tnh hnh phc tp trn th gii thc gic Churchill lin
minh vi chng ti v ti hiu thu nhng s c li i vi t nc. Xut
pht t nguyn tc ny, Lin X ng h Tng Gii Thch.
373

Bin gii chng ti vi Trung Quc trong thi gian chin tranh th
gii 2 l yn n. Ti ni v khc bin gii m Tng Gii Thch kim sot.
Trn khc y, ni ngi Nht Bn n, s cng thng lun tng ln, thng
pht sinh nhng xung t khc nhau. Ngi Nht thng xuyn thm
dchng ti. Sau nhng chin thng u tin Thi Bnh Dng h tr nn
kinh ngc, tnh hnh trn lc a bt u dn dn ng sang c li cho Trung
Quc. Qun i Trung Quc, n lt mnh, tr nn ginh c nhng thng
li ring, v Nht Bn khng cn g nh trc y, bo v sng kin
Trung Quc. Sau tht bi c Hittler v ch hu ca n, Lin X sau ba
thng tham gia vo cuc chin chng Nht bn. Qun i chng ti thnh
cng vai tr ca mnh trong giai on tht bi ca Nht Bn. Theo tho thun
vi cc nc ng minh chng ti thi y, chng ti gii phng Mn
Chu v na pha bc Triu Tin v thi y to ra kh nng tc ng nhiu
hn gip Trung Quc, bao gm gip vt cht v v kh.
Khi chin tranh th gii 2 xy ra, Lin X quan tm nhiu n vn
Trung Quc. Chng ti quyt nh gip trc tip Mao Trch ng v Gii
phng qun trong cuc u tranh v chnh quyn quc gia. Do tht bi ca
Nht Bn, qun Quan ng, b vkh, li cho chng ti s lng ln chin
li phm. Mt phn ng k ca n, c bit v kh, c trao cho nhng
ngi cng sn Trung Quc. V vic v kh, chng ti c mt tho thun
ngm vi cc nc ng minh rng chng ti khng c quyn chuyn giao
n cho bt c mt bn tham chin no ti Trung Quc. V th phi chuyn
giao n cho Mao sao cho to ra n tng l chng ti vi phm giao c. V
th l chng ti ch v kh n mt u , qun ca Mao dng nh nh
cp n v trang b qun i ca mnh. Trc h cng xy dng mt lc
lng mnh, y p v kh chin li phm Nht Bn.
Ln u tin ti nghe v nhng hot ng ca Mao, trong thi gian
chin tranh A. I. Mikoian, i din ton quyn chng ti n Din An gp
vi Mao. Stalin mun gii thch s cn thit ca nhng ngi cng sn
Trung Quc t chc s gip trc tip. Sau khi Mikoian quay v, Stalin
tho lun vn Trung Quc trong nhm ngi thn cn ti ba n v c
cht bn khon:
- Mao Trch ng l ngi th no nh? ng ta c quan im nng
dn, c nhng nt ring no y, ng ta nh s cng nhn v tch qun i
ca mnh khi dn thnh ph.
374

Gy cho chng ti s phn vn c bit y l do tnh cch Mao, khi

qun i ca ng, tin thnh cng v pha nam p st Thng Hi v mt s
tun l khng tn cng n. Ti cng nhc n Mao tr li chng ti l do
ny, lin quan n tnh cch ng l khng th nui 6 triu triu dn Thng
Hi. Stalin tc gin:
- Th cn l mt ngi mc xit khng? Mao t coi mnh mt ngi
mc xit, nhng khng gip cng nhn Thng Hi, khng mun nhn v
mnh trch nhim v s phn ca h.
Lc y ti cn lm vic ti Ukraina v c th bit r chi tit, ci g xy
ra ti Trung Quc v ci g chng ti lm i vi Trung Quc, ch t Stalin,
khi ti v Moskva. Khi nhng ngi cng sn Trung Quc ginh thng li
vo nm 1949, va ng lc ti chuyn v Moskva, ni ti l b th th nht
ng b v ng thi l b th BCHT CSLX. Gi y ti lun gp Stalin
v v th x l nhiu vn lin quan n Trung Quc. Ngoi Stalin khng
ai trong chng ti quyt nh nhng vn nh th, m cn ni chung h
cng chng c giao vic ny. Ti khng ngh rng ti bit tt c mi vn
v Trung Quc. Nhng vn ch yu, th Stalin v Molotov cng quyt
nh Nhng ti bit rng Lin X gip mi mt cho Mao Trch ng
cng c s vng chc ca Mao. Nhng ngi cng sn t c chin thng
trong cuc u tranh v trang cng khai. M gip t chc i ch, nn
ni chin tip tc ti Trung Quc mt thi gian di sau tht bi ngi Nht.
Nhng ngi cng sn Trung Quc cn s gip ca chng ti v tip
nhn n, trc tin l v kh.
Quan h vi Trung Quc sau chin thng
Chuyn i u tin ca Mao Trch ng n Lin X trng dp Stalin
70 tui. Va ng ngy ti t Ukraina v Moskva lm cng vic mi. Stalin
ni vi ti:
- Hy thu xp cng vic ti Ukraina v nht nh n ti vo dp ti
70 tui.
Ti lm ng nh th. Ti khng c mt trong cuc hi m gia
Stalin vi Mao c mt Molotov. Bit bao nhiu cuc gp nh th tri qua,
by gi ti kh ni. Nhng sau nhng cuc gp ny, Stalin khng c ln no
phn khi t Mao v khng c nhn xt c bit v Mao c. Tuy nhin Stalin
th hin lng rt mn khch m tic vinh hnh Mao. Stalin thch nhng ba
n nh th v thch bng ln bng s mn khch, s ch ca mnh i vi
375

khch. Ti c mt ti ba n . Ba n v cuc ni chuyn i km tri i

trong bu khng kh thoi mi.
Ti hi lng thy rng ta nh nhng quan h thn thin vi nc
Trung Hoa mi, ang c t nn mng. Mi ngi mun tt c mi vic
ch chng ti.
S tht trong thi gian Mao i thm, c xy ra mt v vic khng
khng hay. Sau ba n v nhng cuc ni chuyn hu ngh, tin hnh sau
ba n, Stalin mt s ngy khng gp Mao. Nu Stalin khng gp v khng
u quyn cho ngi ny ngi kia, th khng ai i ti ch Mao. Lc y Mao
t ra khng hi lng v b ngi l trong mt dinh th dnh cho ng, ngi ta
khng biu hin cho ng thy mt ci g m khng ai gp ng v ng tuyn
b nu c tip tc nh th, th ng b v. Ngi ta trnh ln Stalin rng Mao
t ra khng hi lng. Lc Stalin li gp Mao sau ba n nh ngh cui
tun ca Stalin. Stalin by gi lm tt c tho mn yu cu ca Mao, iu
chnh mi quan h tt v ch ra, ci g thu ht hng ca Mao.
Mao v nc. i din ton quyn Chnh ph x vit ti Trung Quc
v kinh t thi y l mt cn b ngnh ng st. Trc y ng lm vic
Mn Chu, khi phc ng x sau khi ui ngi Nht, sau tr thnh c
vn bn cnh Mao Trch ng. Stalin xem ng l mt ngi tin cy. Trong
mt thi gian ngn, ng bt u thng bo trong cc bo co ca mnh rng,
h c nhng tm trng xu trong quan h vi Lin X, c bit biu l thi
khng hi lng nh th Lu Thiu K, Chu n Lai v mt lot nhng
ngi lnh o Trung Quc. Nhng bo co tng t cng c Cao Cng
gi cho chng ti t trc khi Mao n Moskva. Cao Cng thi y u vin
ton quyn B chnh tr BCHT CS Trung Quc v ng thi l i din
ton quyn ca Chnh ph Bc Kinh Mn Chu, bi ng l ngi a
phng. Cao Cng c nhng quan h rt tt vi i din chng ti. Cao
Cng khng ni mt t g v v tr c nhn ca, nhng cng khng Mao tin
hnh mt ci g y trong quan h ca nhng ngi biu hin r s khng
hi lng chng ti. Cao Cng xc nhn c s khng hi lng nh th vi
nhiu bng chng.
Mt ngy l no y ca Trung Quc. T chc duyt binh. Khi xut
hin trn qung trng nhng i qun c trang b bng xe tng chng ti,
th nhng ngi lnh Trung Quc b tc gin dng nh, ngi Nga cho h
nhng xe tng c. Vng, iu ny l ng. Xe tng khng mi, thi y bn
376

thn chng ti khng c bao nhiu xe tng mi chng ti c th cho

Trung Quc. Lin X va mi kt thc chin tranh, khi phc cng nghip,
sn xut xe tng b ct gim, ni khc i l khng th. Nh th ti khng
thy c s gin chng ti. Tt nhin xe tng l c, nhng cn c kh nng
chin u. Nhng nhng li pht biu nh th hm nng tm trng khng hi
lng chng ti, v tt c c bo co cho Lin X.
Vi mong mun ly lng Mao c li cho chng ti, trong thi gian
Mao i thm, Stalin biu th quan h vi Mao mt cch hu ngh v tin Mao.
V th Stalin, v ly nhng ti liu nhn c t i din chng ti Mn
Chu vi bn ghi cuc ni chuyn vi Cao Cng, a ht chng cho Mao.
Ti, v cc u vin B chnh tr khc m chng ti trao i kin, khng
nghi ng rng Cao Cng trao cho chng ti nhng tin tc tht hon ton.
Cao Cng theo di v mc ch g, ti khng bit, nhng bt c trng hp
no, ng cng c tnh hu ngh vi Lin X. V th Stalin a tr nhng ti
liu ny! Nu tm kim mt s song song no y trong lch s th iu ny
ta nh Nga hong Petr hi cung Kochubey v Mazepav. Lc Petr trao li
cuc thm vn ny cho chnh Mazepav, ly lng ng v ch ra rng khng
tin vo s phn bi ca ng. Nhng Mazepa t hnh Kochubey, tr nn gip
Karl 12 trong cuc hnh qun vo nc Nga. Mn kch ny c Puskin
vit trong v Poltava.
Ging nh Mazepa x s vi Kochubey, git ng, ging nh Mao i
vi Cao Cng. Ban u Mao giam Cao Cng ti gia. Sau ngi ta ni
vi chng ti rng Cao Cng b u c.
Kh tin. Sau chng ti bit l ngi ta bp c hoc u c ng ta.
Mao c kh nng lm nhng vic nh Stalin lm. Trong quan h nu,
c hai u c tm tng ging nhau, v nhng cch thc h s dng ch l
mt. Tip theo, iu ny c xc nhn mc cn ln hn.
Chng ti loi b mt ngi, m ngi ny biu th thn cn ca
mnh vi chng ti v xc nhn iu ny bng nhng vic c th, bng cch
bo cho chng ti v tnh hnh trong gii lnh o Trung Quc v quan h
ca gii lnh o vi Lin X. y l rt c gi tr. Thay v ng h Cao
Cng, Stalin bn ng. Ti gi thit rng Stalin x s theo motip sau: Stalin
- mt ngi khng tin ai c. ng ch tin ng thi. ng cho rng sm hay
mun bng chng bo co b mt chnh Cao Cng gi cho chng ti, s
c Mao Trch ng bit. Lc Stalin ri vo tnh th t nh: ta nh ng
377

xi gic s i lp vi chnh quyn Bc Kinh. V th Stalin cng s dng

kh nng biu th rng hon ton tin tng Mao v tip theo, khng mun
nhn thng tin t con ngi chng gii lnh o Trung Quc. Mc d c
nhn Cao cha bao gi ni trc tip cho chng ti v quan h ca mnh vi
Mao, nhng i vi ngi Trung Quc iu ny khng cn l b mt.
Ti nh, ngi ca chng ti ti Trung Quc c ln ni rng mt
thnh ph c t chc bui lin hoan thanh nin. Khi nhng ngi tham gia
lin hoan b chia i, thanh nin tr thnh th ch v pht biu nhm vo
chng ti:
- Hy v ly Cao Cng v mnh i. y l ngi ca cc anh y,
khng phi ca chng ti.
iu ny xy ra t khi cn thi gian, khi Cn l u vin B chnh tr
BCHT CS Trung Quc. Tip theo, khi Cao b nm trong s cch ly no
y, th s khng trung thc ca ng theo chnh sch x vit B chnh tr
BCHT CS Trung Quc cng c bit. iu ny cng phi c hiu lc.
C th, Stalin, khi bn ng Cao Cng, cho rng, ng no cng th, Cao
Cng b vch mt. Ti kt ti nh th. Cc nhn ti cha nghe thy nhng
s bn lun tng t t pha Stalin. Nhng bng nguyn nhn khc, khng
th gii thch, v sao Stalin v ly ti liu v trao cho Mao ti liu ni trn.
Chng ti, nhng u vin B chnh tr BCHT CS ton Nga (b), nhn ra,
tc gin s xu xa ca Stalin. Nhng Cao Cng cht.
Khi Mao Moskva, ti thy Stalin th hin s l khng chn tht.
C s kiu cng ca ng trong quan h vi Mao. Mao, hon ton khng phi
l ngi ngc, lp tc hiu iu ny, v ci khiu khch ng, mc d bn
thn Mao v b ngoi khng th hin s khng hi lng mt ci g, tr
trng hp nu trn.
Trong cuc i thm Trung Quc ca Mikoian, pha Trung Quc t
vn v Tn Cng. tnh ny, Trung Quc qun l thc t nhng ngi
ca chng ti, v khng cn l b mt na, v l , chng ti c c s gip
ng k cho nhng ngi cng sn Trung Quc. Nhng c mt vic, khi
Tng Gii Thch qun l Trung Quc, th tnh th l hon ton khc, vi
Mao chin thng. Vn nu nm k nhau c t ra trong cuc i
thm ca Mao Moskva. Stalin ni rng Tn Cng - lnh th Trung Quc,
chng ti khng c yu sch no vi n. Chng ti v rng trc y
iu ny c li cho CS Trung Quc v Lin X. Tng Gii Thch khng
378

c s thm nhp vo Tn Cng. Tng Gii Thch bit rng chng ti rt

mnh v ng khng lm c mt ci g c, v th s tht phi tnh n.
By gi chng ti ni vi Mao rng chng ti rt khi Tn Cng.
Nhng Stalin ngh xy dng mt Hi X-Trung hn hp. Ngi
Trung Quc nhn ngh khng c phn i no c, mc d, v iu kin,
vn cn khng hi lng. Mao ngh rng Lin X c nhng k hoch c bit
trong khu vc no y no y, mc d Stalin tuyn b rng Lin X khng
xm phm n Tn Cng. Vic xy dng Hi X-Trung v khai thc du
m Tn Cng c Bc Kinh xem nh mu i vi c lp Trung
Quc, s xm phm n vng t ca n, gip gii vi Lin X. Ni chung
ti gi thit rng vic xy dng mt hi hn hp l mt sai lm ca Stalin.
iu ny khng th lm vi Trung Quc, cng nh cc nc anh em khc.
C mt hi hn hp nh th c chng ti t chc trc trong
tt c cc nc chu u cng h nhn dn. Chng hn, Rumani lm ngi
Rumani rt tc gin. Sau khi Stalin cht chng ti hu b tt c cc hi nh
th. Cuc xy dng hi hn hp khng nhng chm n t i dn tc, m
cn xm phm mc no y n d tr vt liu ca quc gia khc. Nu
s c mt cc hi tng t Rumani hoc, ti gi thit, Hungary c th
c gii thch rng nhng nc ny pha Hittler nh nhau chng chng
ti, th trong quan h Trung Quc khng c nhng lun c nh vy.
Khi chng ti vi Trung Quc pht sinh ci nhau, Mao trong mt
cuc ni chuyn, ni vi ti rng Stalin khng nhng khng ng h ng m,
ngc li, tin hnh nhng bc quan h vi Tng Gii Thch, i
ngc li ch CS Trung Quc. Nhng mt s hnh ng, ta nh xy dng
hi hn hp, ni chung ra tm l chng x vit v bi Nga nc Trung
Hoa mi, ng tic, a n c nhng xu xa khc, gy thit hi ln cng c
tnh hu ngh vi nhng nc x hi ch ngha lng ging. Chng hn, ti
coi s in cung v s phn bi ch Stalin ginh ly tt c hng ho v
nguyn liu c gi tr, m Bc Triu Tin v Trung Quc khai thc c, vo
Lin X. ng nhin, mi nc cn phi c ngoi t ca mnh, bng cch
tm th trng th gii t bn. Chnh Lin X c th cho h mi th. Bn
thn chng ti bt buc tm ngoi t phng tin bng cch khai thc vng
hoc xut khu hng ho c gi tr sang phng Ty, thu c ngoi t,
c th mua hng ho, m chng ti khng sn xut.

379

S cn thit nh th cng c Trung Quc, v tt c cc nc x

hi ch ngha ni chung. Do vy phi coi trng v xy dng chnh sch ca
mnh, tnh n c li ch. Nhng Stalin dng nh ic, ng khng hiu v
khng mun hiu rng iu ny, c bit sau khi nh tan Hittler. ng cho
rng Aleksandr I sau tht bi Napoleon t ra lut chu u, v nh th ng
by gi c th t ra lut. C s phng i nhng kh nng ring v s pht
l quyn li ca nhng ngi bn. Nhng chnh sch nh th lm pht h,
xc phm v gieo mm s th ch trong nhng quan h vi Lin X. Ti
hiu nhng tnh tit quan h qua li vi Trung Quc, trong nhng hnh
ng cn nhc ca chng ti lm m m tnh hu ngh ca chng ti, mc
d khng c nguyn nhn khch quan ti iu ny.
Mt khc, i lc bn thn Mao Trch ng khng nhng th hin
knh trng Stalin, m cn i n s t tiu dit no y. Chng hn, Mao yu
cu Stalin gii thiu mt ngi c th gip ng trong vic bin tp bi
ni ca ng v nhng bi bo thi k ni chin. Nhng t liu ny Mao
mun by gi xut bn v ngh gi cho ng mt ngi c trnh mc xit
khng nhng gip ng bin tp, nhng khng cho php a vo mt sai lm
no y v mt l thuyt. Stalin cng hi lng v s nhn ra uy tn ca ng,
c din t trong yu cu ny. Ti ngh rng Mao x s nh th, xut pht
t hiu thu ca mnh, to cho Stalin mt bc tranh, chun b bng mt
ca ng xem xt nhng vn l thuyt v thc hnh ch ngha Mc v
khng cn tr quan im ring no y trong cng vic xy dng CNXH
Trung Quc. Nhng iu ny i ngc tt c mi vic hin ra sau ny trn
ng i lch s Trung Quc tip theo.
Ngi Trung Quc a ra c nhng yu cu ln v gip v kh,
cung cp thit b, xy dng nh my. V y Lin X c s gip ln
lao cho Trung Quc. Ti khng th by gi ni c th nhng khon tin
dng c th. ni v nh my luyn kim, t, my ko v sn xut v kh
hin i. Cho nhng vic ny, chng ti cung cp nhng khon tn dng, gi
cc bn thit k, s gip khc, thc t khng phi tr tin. Thm ch ti
liu c chuyn giao khng phi trn c s kinh t m trn c s hu ngh.
Gi n Trung Quc c nhng hun luyn vin qun s cc binh chng: phi
cng, pho binh, lnh xe tng. Ti cng cho rng iu ny c li cho chng
ti v Trung Quc. Chng ti coi s vng mnh ca Trung Quc nh vng
mnh ca phe x hi ch ngha v m bo bin gii pha ng ca chng
ti. Lc y li ch ca chng ti vi Trung Quc l li ch chung v chng
380

ti coi nhng yu cu ca Trung Quc nh l s cn thit ca ring mnh, v

tho mn nguyn vng ca h chng mc no c th c.
phng ng khng ch c li ch ca Lin X v Trung Quc, m
cn CHDCND Triu Tin, k nst nch. Vi Bc Triu Tin, Lin X cng
rt ch v c s gip vn thit cho h c trong vic xy dng qun i,
v trong nn kinh t quc dn. Tm li, chng ti lm tt c Bc Triu
Tin pht trin kinh t nhanh hn Nam Triu Tin, v hp dn li ko nhn
dn Nam Triu Tin. Khi Bc Triu Tin nh nhau vi Nam Triu Tin, th
y Bc Triu Tin, Trung Quc v Lin X cng rng buc cht hn vo
mt nt, v rng thng li Nam Triu Tin l chin thng ca M vi Bc
Triu Tin, e do v Trung Quc, v Lin X. S thin cm ca chng ti
l hon ton cho pha Bc Triu Tin, pha chnh quyn, do Kim Nht
Thnh lnh o.
Nhiu nm chng ti gi quan im cho rng Nam Triu Tin tn
cng trc trong cuc chin tranh ny. Nhng by gi ti cho rng gi thit
ny khng cn sa cha, v rng iu ny ch lm li cho nhng ngi bt
ng ca chng ti. Nhng, nu khng chi tit ho gi thit, s tht l th
ny: Khi xng tn cng l ca Kim Nht Thnh, m Stalin v tt c l
ngi ng h s khi xng . Chng ti, nhng ngi cng sn, cm
thng nhn dn Triu tin, mun gip h lt CNTB v xc lp trong
ton nc mt chnh quyn nhn dn. Sau khi Stalin cht chin tranh cn tip
tc mt thi gian. T lu chng ti c ngh tm kh nng chm dt n.
Chng ti phi thc hin nhng bc i theo knh ngoi giao v bt u
thm d ngi M: h c mun ngng chin khng? Ngi M p li l h
mun, v bt u cc cuc thng thuyt. Sau xy dng mt U ban hn
hp gn hai pha Triu Tin, Trung Quc v ngi M cho cc cuc thng
thuyt trc tip gia cc bn tham gia chin tranh. Cc cuc thng thuyt
ko di lu, nhng cui cng i n tho thun. Cc qun i ngng ranh
gii, ch m h ngng hot ng qun s, chng hn v tuyn 38, c xc
lp sau tht bi ca Nht Bn, ng gii tuyn gia n v Lin X v M.
Vi Trung Quc trong thi gian chng ti cn c nhng quan h tt,
d l v b ngoi. Ti ni - v b ngoi, v rng, chng ti sau ny bit rng
trong thm tm Mao khng tha nhn chng ti l cc nc ng minh bnh
ng v che y mu s vanh. Chng ti c gip ng n cho Trung
Quc. Cng nhn Trung Quc sang thc tp nc chng ti, ti cc nh
my t, my ko v nhng ngi khc nh my, c chng ti xy dng
381

Trung Quc. Cc k s v cng nhn chng ti lao ng ti Trung Quc v

tham gia trc tip xy dng. Nhng cng dn Trung Quc trong thi k u
tin rt tt, v chng ti ngi ta lm tt c nhng quan h anh em
c cng c. Chng ti cho rng nhn dn Lin X v Trung Quc - l anh
em v iu ny khng nhng c li cho chng ti, m cn c cho t phong
tro quc t cng sn.
Theo ngh ca Stalin chng ti cho rt nhiu v kh cho Gii phng
qun Trung Quc: pho, tng v sng my, sng trng v tiu lin, my
bay. Ngi Trung Quc nhn v kh, c trang b ch yu cho qun i x
vi thi y. Nhng v kh cng khng thua v kh mi. Chnh l trong
thi gian chin tranh v hn na sau chin tranh trong qu trnh xy dng
qun i mt loi v kh nhn sn xut, th loi khc a vo. Nguyn tc
nh th c hiu lc trong chng ti trong nhng quan h vi Trung Quc?
Vi s hin i ho v kh, chng ti trang b nhng v kh ny cho qun i
ca mnh, sau gii thiu n vi Trung Quc v trang cho Gii phng
qun. Chng ti cho rng s hp ng nh vy ca mi quan h qua li anh
em, l ng quan tm, Trung Quc mnh ln, qun i ca h mc hin
i pht trin. Nhm nng cao kh nng chin u ca qun i chng ti
cng quan tm n vic nng cao kh nng chin u ca qun i Trung
Quc.
C tin n n tai chng ti rng ti Trung Quc c nhng lc lng
th ch vi Lin X. Chng ti nhn nhng bng chng l bo ch Trung
Quc vit rng ngi Trung Quc khng c hi lng v bin gii vi Lin
X, tham vng n Vladivostok v v.v... H ni vi c gi rng Sa hong
dng sc mnh lp ra bin gii hin thi v tri buc Trung Quc; h s
dng nhng biu hin khc khng hu ngh vi Lin X. Ti, tt nhin,
khng bo v Nga hong. Nhng bin gii, nm Lin X, l do k tha t
nhng bin gii trc y, v chng ti lun lun cho rng y l lnh th
x vit hp php. Ngay c chnh quyn cch mng cc nc cc nc x hi
ch ngha cng l ngi tha k chnh quyn trc y v coi lnh th
quc gia ca mnh bin gii m h nhn c t tay chnh quyn b lt .
Ti gi thit rng s ging nhau nh th l d hiu v ng. Nu t
vn xem li bin gii v tm kim qu kh lch s khi m bin gii l khc
hn th c th phi i rt xa. iu ny khng dn n s cng c tnh hu
ngh gia cc nc chng ta m ngc li, gy xch mch chng ta. Ngoi ra,
i vi nhng ngi cng sn-quc t thc th, nhng ngi cm thy bin
382

gii quc gia xa hn, vn ny ni chung khng c c gi tr trong thng

li cui cng ca phong tro cch mng v trong khun kh trit hc McLenin.
Chng ti ni v iu ny Bc Kinh. H tr li: Cc ng ng
ch , chng ti c nhiu ng, v mi ng c bo ch ca mnh cn
c c nhng li pht biu th ch i din giai cp tiu t sn, nhng h
khng cn l quan im ca lnh o chng ti. Chng ti c tho mn l,
mc d cng mun cng b cng khai quan im ca lnh o Trung Quc.
Nhng khng lnh o c, mc d chng ti khng pht biu nhng i
hi mt cch trc tip, m n thun tin li ca nhng ngi lnh o
Trung Quc.
Nhng tip xc cng vic ca chng ti, ch yu, c duy tr vi
Chu n Lai. Chu n Lai thng n gp chng ti, v chnh ng cng tranh
lun vi tt c mi vn . Cng vi ng, chng ti s b tho thun v kt
thc chin tranh Triu Tin, bng cch chn mt chin thut chung.
Thng Chu n Lai n Lin X v mt vn no c tnh kinh t, trong
s ny k nhng tho thun v cung cp cho Trung Quc thit b v
nhng hng cn thit m Trung Quc c. Chng ti c mi quan h tt vi
ng. Chng ti knh trng ng. ng l mt con ngi cng vic, v tho lun
vi ng d dng, quyt nh c li cho hai bn. Chng ti cho rng chng ti
ni chung c mi quan h cng vic tt vi Trung Quc. Chu n Lai trong
thi gian y l th tng v B trng B ngoi giao. V th nhng vn
quan h ngoi giao Lin X vi Trung Quc cng c gii quyt vi ng.
Ti ni rng chng ti thc hin cung cp ln cho Trung Quc, xy
dng nh my. Ti mun dng li vn ny, v rng, khi ti v tr
ngi v hu, khc nhau nhng ngi, gp ti by t bo ng rng chng
ti c s gip kh ln cho cc nc khc v chia s ti nguyn Lin X.
ng, chng ti gip nhng ngi anh em ca chng ti, chng hn
Trung Quc. Nhng Trung Quc tr cho chng ti, ging cc nc khc tr,
nhng nc m chng ti gip . C s tr tin no nh th, ti ni, nu
c trao i? Ta nh iu ny bun bn. Khng hon ton h th! Tt
nhin bun bn, i n tr tin. S gip l ch chng ti cung cp tn
dng, xy dng nh my v o to cng nhn, sau a tt c nhng g
cn t chc sn xut. Cc nc y lp tc c kh nng sn xut kim loi,
thit b.
383

Tt nhin, nu xem xt nhng quan h, tn ti trong th gii t bn,

th bt c cng ty no cng phi tnh ton, ci g li cho n, v ch c th.
Bn thit b cho n l li hn? Hay l khng bn thit b, m bn sn phm
c sn phm bng thit b ny? Thng lm cch sau. Chng ti, mong
cng c kinh t cc nc anh em v to iu kin nng cao mc sng ngi
dn nc h chng, bng cch cung cp thit b, v nguyn c nh my. t
th, thit b cung cp theo gi u i. Chng hn, t bn cho vay tn dng 57% mt nm, cn chng ti cho vay 2,5% hoc 2%. y l u i ln. V th
chng ti c quyn ni, chnh chng ti gip cc nc anh em.
Cc cuc thng thuyt vi Trung Quc, c kt thc bng k kt
mt tho thun v quy ch L Thun. y v tr ca chng ti l hon ton
c xc nh ng. Chng ti xut pht xut pht cng L Thun - lnh th
Trung Quc c t lu, cn chng ti s n khi no iu ny p ng
li ch ca nc CHND Trung Hoa, cng nh ca Lin X. Lc lng ca
chng ti nhm chng qun th chung, trc y v tht bi - Nht Bn.
Thi im tnh hnh mi phc tp, khi tng mi e do t pha M, tin hnh
chin tranh chng chnh quyn nhn dn min nam Trung Quc v v th
c th e do CHND Trung Hoa t pha Nht Bn.
Trc y chng ti tn nhiu sc lc v phng tin, tin bc tin
hnh cc bin php thch ng ca pho i cng L Thun, v trang cng
ny v duy tr qun phng v kh mnh. Tt c ci v sau ny
chng ti trao li cho Trung Quc. Ngoi ra, chng ti cng t b quyn ca
mnh i vi ng st Mn Chu. Theo ti, quyt nh nh th l ng:
chng ti khng mun ra xung t, khng mun c ch quyn trn t ca
mt quc gia x hi ch ngha khc. V chng ti kt thc cuc sng vn
ny, bng cch trao n cho Trung Quc. Nhng, hnh nh s kin ny khng
hon ton lm tho mn h. Mao mun nhiu hn.
Sau khi Stalin cht chng ti hu b tt c cc tho thun khng bnh
ng, cng nh hi hn hp khai thc Tn Cng, tho thun vic tr Trung
Quc cng L Thun v rt qun chng ti v. Vn trao tr cng L
Thun cng phi tin hnh cc cuc thng thuyt s b mt nhiu thi gian.
Quyt nh b chm khng phi do chng ti, m t pha Trung Quc, mc
d chng ti hiu r iu ny. Trung Quc s M, trong khi chin tranh xy
ra Triu Tin. Ngi M c nhng cch lm li cho Nam Triu Tin, v
Bc Kinh pht sinh s hi: liu M c thc hin nhng hnh ssng xm lc
chng Trung Quc? Qun i M Nam Triu Tin kh ng, v th vic
384

trao tr cng L Thun trong nm y ngi Trung Quc khng nhng khng
y mnh, m cn lm chm i.
Nm 1954, on i biu ng, chnh ph Lin X n Bc Kinh.
Theo quyt nh ca BCHT CSLX v Hi ng B trng Lin X ti
dn u on. Thnh phn on i biu kh ng v c nhng ngi i
din: Bulganin, Mikoian, Svernik, Furseva, Selepin, Nasridinova, v nhng
nhn vt khc. Ngy khi hnh on i biu trng vi l k nim thng li
cch mng nhn dn v thnh lp chnh quyn ca nhng ngi lao ng
Trung Quc - ngy 1 thng Mi. V th l chng ti n Trung Quc. H
gp chng ti rt mng r. V chng ti rt sung sng t chn ln t
Trung Quc, gp v ni chuyn vi nhng ngi lnh o nhn dn ca h.
n Bc Kinh chng ti khng c vi c bit, ngoi vn phng th
chung. m bo phng th, phi to iu kin pht trin kinh t, c bit
cng nghip Trung Quc. Chng ti ch c mt yu cu i vi Chnh ph
Trung Quc. Chng ti cho rng cng vic phi c li ch qua li v mc
no y l s gip Trung Quc. cn nhiu ngi tht nghip tht
nghip, chng ti mun cng nhn Trung Quc i khai thc ti nguyn
Siberi, trc tin l khai thc g.
Chnh xc ti khng nh by gi, bao nhiu ngi m ni. Chng ti
cn khong mt triu ngi, c th nh th hoc hn. i hi chung l nh
th, tu theo yu cu tng B. Cng c kin rng chng ti hin thiu lc
lng lao ng. Quan im ny c v khng ng v sau ny c xem xt
li. R rng l chng thi lc lng lao ng, thm ch cn tha. n
gin chng ti s dng km lc lng lao ng, v th biu l mt ci g
ta nh thiu. Nh vy s thiu l ch Siberi. iu ny cng d hiu.
khi ph Siberi, phi li cun nhng cng nhn vng chu u ca Lin X,
v rng Siberi mt dn rt thp. Ti lm chm li vn ny cho thy
rng Mao phn ng nh th no i vi yu cu ca chng ti.
Chng ti ung tr thng l. Ti Trung Quc ti khng nhn thy
s lm dng ru. Thm ch khi chng ti ngi n, th ch ung ru vang c
chng mc v khng c bt k s cng bc, cn ch Stalin, khi mi
ngi ung khng phi tu , cn Stalin mun rt cht c vo c th mnh.
Mao v mt ny khc hn ca Stalin, v ti khng th ni rng ng nghin
ngp ru. Ngi ta ung ni chung l tr. Trong thi gian hp, ngi ta
mang n mt ci cc to, y np (theo truyn thng Trung Quc). Ngay khi
anh va ung xong, ngi ta li mang tip. Nu khng kp ung, ngi thu
385

dn ngay tr v mang ra mt cc mi. Sau mt thi gian - li nh th. C

tng chu k, h mang n mt chic khn mt bng c hp nng. Ngi
Trung Quc lau mt v u bng chic khn ny, v h tnh to.
Chng ti khng quen cch thc nh th, nhng dng n biu th
knh trng ch nh.
Ngi ta phc v tr trong mt lng ln nh vy! Bulganin thch tr
v tn tm thc hin nghi thc, rng sau b mt ng. Bc s khm ng v hi:
- ng ung tr xanh phi khng? Nhiu khng?
- ng, nhiu.
- Nu ng cn tip tc ung n theo lng nh th, th ng s kh ng
y. ng phi gim vic ung tr i. Tr cha cht ta-nanh, lm ngi ta mt
ng.
Bulganin chm dt ung tr v li tr li bnh thng, nh ng ni
vi ti.
Mao phn ng nh th no v yu cu sc lao ng? Cn phi bit
Mao! ng i li bnh tnh, chm chp, ta nh mt con gu, khnh khng.
ng lic ti, cp mt xung, li nng mt ln mt cch bnh tnh, bng mt
ging nh nhng bt u ni:
- Trung Quc c mi ngi xem nh l ngun d tr sc lao ng.
Mi ngi cng cho rng chng ti c nhiu ngi tht nghip, rng chng
ti l nc km pht trin, v v th Trung Quc c th li cun tt c nhng
ngi cha c ngh, coi sc lao ng r mt. Nhng ti Trung Quc, vic
c xem nh tho m vi nhn dn Trung Quc. Yu cu ca ng c th
gy ra cho chng ti nhng kh khn v to ra ti Trung Quc mt ci nhn
khng ng trong quan h vi Lin X. Ngi ta cho rng Lin X cng
nhn Trung Quc nh nh cung cp sc lao ng th. Cc nc t bn
phng Ty cng nhn chng ti nh vy.
Chng ti rt kh chu khi nghe iu ny, c bit s so snh nh th.
Chng ti quan h chn tht, tnh anh em vi Trung Quc v n y, nh
ngi ta ni, vi tinh thn ci m. Ngh rng nhng ngh nh th c li
cho Trung Quc, Mao c c tm thi c cu thot khi nhng ci hng
tha. Chnh ngi Trung Quc c th bn sc lao ng i ly bnh m, nh
th, iu ny l c li c cho nhng ngi lm vic ch chng ti, v
Trung Quc, v rng ng cng s nhn khon tin no y lm cng Siberi.
386

Chng ti tho thun rng, ti dn dt cc cuc thng thuyt t pha on

i biu x vit. V th ti v tr li:
- ng ch Mao Trch ng, chng ti khng mun to ra kh khn
cho ng. Chng ti cho rng yu cu ny c c li quyn li ca ng. Nu
ng gy kh khn cho chng ti, th chng ti cng khng ni p yu cu ca
mnh v tr gi bng sc lc ca mnh.
Cuc m phn kt thc. Sau cuc hp, chng ti vo dinh th ca
mnh v quyt nh: nu m yu cu ca chng ti gy kh khn cho cc
ng ch Trung Quc, th chng ti cn khng khng na, t chng ti, bng
ni lc s gii quyt nhim v khai thc ti nguyn Siberi. Nh th, chng
ti khng t vn v khng tr li vn ny na. Nhng sau chuyn i
Trung Quc, chng ti quay v Bc Kinh, th pha Trung Quc yu cu cc
ng ng t vn sc lao ng? Chng ti gii thch, rng chng ti t
b yu cu ca mnh khi nhn c cu tr li nh th t ng ch Mao
Trch ng. Lc y Bc Kinh yu cu chng ti mt cch chnh thc, bng
cch tuyn b rng pha Trung Quc by t suy ngh ca mnh, nhng tuy
nhin, vi quan im s cn thit ca Lin X, sn sng gip chng ti.
Nu Trung Quc th hin s khi xng, chng ti ng ni li cc cuc
thng thuyt v k mt hp ng tng ng, c ch k c hai bn. Trong
ghi r khi lng sc lao ng t Trung Quc v iu kin tr tin.
Chng ti n k hp ng v rng trc y chnh chng ti Khi xng,
cn by gi Bc Kinh t vn ny. Chng ti khng tin a ra nhng li
gii thch no c th lm xu mi quan h ca chng ti.
Chng ti quy nh trong thi k u nhn 200 nghn ngi lao ng
v ngi Trung Quc n chng ti. Tuy nhin t nhng cuc ni chuyn
c tin hnh Bc Kinh, c bit lin quan n vic cung cp, vn v
s thu ht sc lao ng t Trung Quc n Sibiri chng ti hiu rng chng
ti ph cng nh th. Chng ti chng bao lu nghe mt bi hc chung v
lch s Trung Quc, c v Chingiskhan v nhng ngi xm chim khc,
tng n Trung Quc; dn tc Trung Quc, dn tc ng ho tt c nhng
ngi xm chim Trung Quc. Rt nhiu iu nu v s ln t ca dn tc
Trung Quc so snh vi cc dn tc khc. iu ny, chnh Mao k cho chng
ti, lm rt ng nghe, nhng chng ti rt ra kt lun Mao thuc v
nhng dn tc khc mt cch trch thng. Ti c ngh rng trong s pht
trin lu di mi quan h Trung Quc vi Lin X c th gp kh khn; Mao
387

c tri ph cho t tng dn tc ch ngha v coi ngi Trung Quc l

ng trn cc dn tc khc.
Chng ti cng nhn xt t cht ring ca Mao, ng khng coi
ngi khc bnh ng vi mnh; ngha l, c th kt bn ch vi nhng ai
tha nhn s ln t v ca ng v b ng iu khin khng phi theo lut
php, m l t tng hiu vn ng trc t nc v trc ng. Ti
cm thy rng Mao khng c kh nng cam chu nhng iu kin cn c
lm lnh mnh mi quan h gia cc nc x hi ch ngha, khi mi nc
v mi ng cm quyn chim v tr bnh ng. Nhng ng tham vng b
quyn trong phong tro cng sn th gii!
Sau khi quay v Lin X chng ti trao i thng thn nhng suy ngh
v vn ny trong on ch tch BCHT CSLX. Thng bo ca chng
ti gy ra s bo ng. L trng on, ti c bo co. kin ca ti dn
n l trong mi quan h ca chng ti vi Trung Quc tim n nhng nguy
him, cn nguyn nhn l - s kiu cng, m Mao th hin khi nh gi vai
tr Trung Quc trong lch s th gii v vai tr ring lch s nhn dn Trung
Quc v phong tro cng sn. Vic i ti nhng k hoch u tin ca c
nhn ring e do s va chm gia cc nc chng ta, v c th thm ch v
ln hn s va chm. V th (tt c u ng vi ti) chng ti cn phi lm
tt c khng xy ra iu ny v xy dng nhng mi quan h ca mnh
nh th, khng gy ra khng nhng mt s nghi ng no y, m cn, ni
chung, khng nui dng, trc khun dn tc ch ngha tiu cc, trong c
th Mao. Chng ti quyt nh lm ht sc mnh khng ph v quan h
hu ngh Trung Quc vi Lin X v lm tt c mi iu c th cng c
chng.
Tuy nhin, c nhn ti cng c kin kh lm c iu ny hoc
thm ch khng th lm c, v rng Mao khng ng chim v tr ngang
bng ngi khc trong s lnh o tp th phong tro cng sn th gii v
i hi phi cng nhn s b quyn ca mnh. Vn nh th khng th tho
thun c. Lc y tt c ph thuc vo t cht c nhn, lin quan n bn
thn mt ngi lnh o no y, theo hng ng ngh p lc ca mnh.
Nu t c khng phi l s tun lnh vt l, m s khng nh v tr lnh
o bng cch xut hin s hiu bit ln hn ca con ng lch s v pht
trin chnh tr, c lm bi tp th cc CS, l vn khc! Nhng
khng, ti cm thy rng Mao v iu kin t xc nh mnh l lnh t phong
tro cng sn th gii. Nhng iu ny l nguy him.
388

Nhng cuc hi m khc Bc Kinh lin quan trc tip vn

phong tro cng sn th gii. Chng ti cho l c ch thc hin phn cng
lao ng no y lin quan vi cc CS cc nc khng phi x hi ch
ngha. Bi v CS Trung Quc t c thng li Trung Quc, nn chng
ti cho l, tt nht, chnh CS Trung Quc t ra mi lin lc cht ch hn
vi cc CS anh em cc nc chu v chu Phi. Ngoi ra, theo mc
pht trin cng nghip v mc sng dn chng Trung Quc ng gn nhn
dn cc nc y, nh n , Pakistan. Indonesia. Chng ti c quyn ng
u nhng nc ny. Chng ti cng mun tht cht mi lin lc vi cc
CS phng Ty, trc tin l cc ng chu u v M.
Khi chng ti nu ra nhng suy ngh ny cho cc ng ch Trung
Quc, Mao phn i:
- Khng, iu ny khng th c. Trong phong tro cng sn, vai tr
lnh o cn phi thuc v CS Lin X. H giu kinh nghim, h c Lenin,
trong CSLX c nhng cn b, hiu bit su sc hc thuyt Mc-Lenin, cn
chng ti thiu Lin X khng cch no c th nhn c vic ln nh th.
Chng ti t mnh nhn vo Lin X, hc h. Cn phi c mt Trung tm
lnh o duy nht, Moskva.
Nhng khi ti nghe nhng chng c ca Mao v vic nhng li cng
nhn vai tr lnh o ca Lin X v CSLX, th ti khng th tch khi
ngh rng tt c iu ny u trn li ni. Cn Mao suy ngh hon ton khc,
chun b mt mnh t ring cho mnh. iu ny ti rt au lng, ti cm
thy rng c mt lc no n thi im rn nt, c th ln hn s rn nt,
gia cc ng ca chng ta, gia cc nc chng ta. Mt ln na ti tuyn
b: iu ny i vi ti l mt s au lng. Nhng chng ti khng th ct
rc u vo ct, nh iu, m nhn s nguy him nh th cha thng mt,
nhng mt khc, chng ti cho bn thn mt li lm tt c trit tiu
nhng mm mng nh th, loi b chng v t c, quan h hu ngh tt
nht gia cc ng chng ta, gia cc nc chng ta.
Khi quay v Lin X, chng ti quyt nh nghin cu su hn nhng
kh nng ring. Sau khi Stalin cht chng ti cm thy trch nhim ln lao v
s phn t nc. Trch nhim ny buc chng ti i su vo nhng vn
kinh t, c bit l nhng vn k hoch ho. Chng ti tin rng kin v
s thiu sc lao ng nc ta l sai lm: Lin X thm ch c tha sc
lao ng, n gin l s dng chng khng ng. V th i vi chng ti,
389

phi tch ra s cn thit v mt s lng cng nhn, m chng ti chng ti

ngh vi Trung Quc. n lt Trung Quc, h ti chng ti, v chng
ti khng Khi xng trong vn ny. T ra rng bc ngot nh th cn
phi lm hi lng Bc Kinh v nhng quan im ca Mao m ng ni cho
chng ti. Khng phi th! Chnh Trung Quc nhc chng ti Cc ng, bo
l, k hp ng, cn cng nhn th cc ng khng nhn? Chng ti sn sng
s gip anh em cho cc ng.
Chng ti gii thch cho h tnh th s vic, cn khi gp Mao, xin li
rng chng ti trc y nh gi cao nhu cu ca mnh trong vic nhn sc
lao ng, m by gi chng ti khng i hi mt lng nh th. Kt thc
thin hng ca kt thc nh th ny: sau khi kt thc hip nh vi cng nhn,
h quay v nc, cn chng ti khng khi phc s lng ca h trc y
tr vo nhng ngi mi sang t Trung Quc. Dn dn bn chng ti c mt
kin rng nh vy ngi Trung Quc mun thm nhp vo Vin ng. Mt
ln na ti phi nh v c ch ng lu tm ca Mao: ban u ng ni rng
ngh ca chng ti l tho m i vi nhn dn Trung Quc, cn sau
chnh ng bt u vt ni chng ti nhn nhiu hn ngi ca h, cn nu
cn thit, th h s cho thm.
C kin rng Bc Kinh mun di dn sang chng ti nhiu ngi hn
t ra s gip khai thc ti nguyn Siberi, qua thm nhp vo
kinh t Siberi v ng ho ngi Nga c mt lng nh y. Do , Sibiri
v mt sc tc tr thnh Trung Quc. Sau ny nhng mi quan h chng ti
b ph v, h i n gii hn cui cng, v Trung Quc thi y c nhng
khiu ni v vng Vin ng. Trc tip th h khng pht biu. Nhng ng
ni l Trung Quc c c s khng nh hn Lin X trong vic yu sch vng
Sibiri. iu ny rt ra t quan im bin gii X-Trung, t nhng li pht
biu ca h trn bo ch, t nhng ni chuyn gia chng ti v Trung Quc
mc cao, v c qun chng.
Nh th xut hin nhng du hiu u tin s bt ng ca chng ti
v bo ng u tin trong mi quan h vi Trung Quc. Trong thi ngn
du hiu ny th hin ch ngha dn tc Trung Quc vt qu thnh ch
ngha dn tc in cung, xm lc, i km s tn sng Mao. Cuc sng,
chng ti ng tic, xc nhn s nguy him trc y.
Ti mt trong nhng cuc gp g, chng ti t vn rt nhng
ngi x vit khi cng L Thun. Chng ti mun, khi y, trao li cho
390

Trung Quc tt c s hu bt ng sn, tr nhng v kh hng nng m

chng ti va mi lp t. Mao phn i: c ng phi lm iu ny by gi
khng? H s rng M c th tn dng vic rt qun ca chng ti khi cng
L Thun v tn cng tn cng khu vc ny. Ti by t suy ngh ca chng
ti:
- ng ch Mao Trch ng Ti nghi ng ngi M s lm iu ny.
Hn th, ti tin rng h khng lm iu . S tht khng th c s cam
oan no c, v rng M ang tin hnh mt chnh sch xm lc, va mi
kt thc chin tranh Triu Tin. Tuy nhin chng ti rt qun v
Vladivostok. Nu cuc tn cng ca k th xy ra, chng ti, tt nhin n s
gip ng.
Cui cng Mao ng :
- Thi c, nu ng cho rng M khng tn cng ti khng, chng
ti khng phn i chng ng rt qun.
Chng ti tho thun nh th v u quyn cho cc i din chng ti
tin hnh tho tho thun v vic rt qun i x vit khi cng L Thun.
Sau mt thi gian (m chng ti thng gp nhau) Chu n Lai li t vn
ny:
- Chng ti mun ng li pho cho cng L Thun.
Chng ti ng li cho h, nhng phi tr tin. Chu n Lai vt
ni rng Trung Quc mun nhn v kh khng mt tin. l mt vn
khng d chu, cu tr li i vi ti khng hon ton d dng, nhng ti
buc phi tr li:
- Ti xin li, ti mun ng hiu ng ti. Nhng v kh ny rt t, v
chng ti bn cho ng theo gi h, v kh ny c chuyn cho ng trong
iu kin m chng ti ngh. Chng ti cn cha hi phc li sau cuc
chin tranh tai hi vi c. Nn kinh t chng ti iu tn, nhn dn sng
kh. V th chng ti ngh cc ng ng ni n na v ng vi chng
ti. Hy hiu ng chng ti!
Cuc m phn kt thc. Bc Kinh khng vt ni na.
Ti nh, ti khng gh nhn ti liu. V th nhng chi tit c th
khng hon ton ng, nhng nhng chnh xc chung nhng s kin a
ra th ti nm c. Ngi Trung Quc t c vn v xy dng ng st
v tuyn b rng con ng n h qua Ulan-Bator khng c li nhiu i
391

vi h. Lc y, ti by gi ti khng hiu ht, v sao. Trc y chng ti

ch hng n Bc Kinh qua Vin ng, con ng qua Ulan-Bator ngn hn
nhiu. Nhng Trung Quc trc tip tuyn b rng h mun c mt con
ng xuyn qua cc khu vc ni c nhiu khong sn, v chy thng n
bin gii chng ti gn vng Alma-Ata. Chng ti khng phn i: nu iu
ny c li cho cc ng, th chng ti s lm t pha ca mnh m bo lm
con ng nh th. Sau mt U ban c trch nhim lm vic. Tho thun,
Trung Quc, bng sc mnh s khai ph ng trn lnh th ca mnh n
bin gii chng ti, cn chng ti trn lnh th ca mnh lnh th ca mnh
cng lm ng ti bin gii vi Trung Quc trong vng Alma-Ata.
Bt u xy dng. Ngi Trung Quc n t pha mnh, cn chng
ti cng t pha mnh. Bn chng ti c mt on ng ngn hn, a hnh
khng n ni nng, cn b my mc mnh hn. V th chng ti n bin
gii nhanh hn, cn Trung Quc khi y hy cn cch xa khng nhn thy.
Sau i din ca h n gp chng ti, h bt u cng vic mt cch
c th v khoan khoi, nh ngi ta ni, t chnh thnh qu ca mnh - nhn
thy s khai ph con ng v cm thy, cng l vic xng xu, gm n
phi c rng sc. Lc h mi t vn qua Chu n Lai. Tt c nhng
vn chng my d chu th h thng trao cho Chu n Lai. Th nht, ng
l th tng; th hai, ng bit ngoi giao hn.
Chu n Lai hi:
- ng ngh sao nu cc ng nhn khai ph on ng st c trn lnh
th chng ti?
Chng ti hon ton bt ng. Chng ti, tuy nhin, lp tc hiu, ci
ny ngha l g. Ci ny phi tr gi bao nhiu, chng ti khng bit. Chng
ti cho rng chc l rt t. ng chy qua ni, khe, hm ni. phi
xay bao nhiu cu, bao nhiu hm, v khng k ht! l rt tn km. Ngha
v kh khn tr li vn th ny cho pha bn li c trao cho ti. V ti
ni ti rt xin li, nhng by gi vn nh th ny khng cn sc na.
Thm ch nhim v ca mnh chng ti gii quyt vi s cng thng rt ln
v nhn v mnh trch nhim lm ng st trn t Trung Quc n gin l
khng th. Ng , vic xy dng cn phi tin hnh khng nhng bi sc lc
ca chng ti, m cn bng tin ca chng ti, nh th, vn y tch ra.

392

Hnh nh vic chng ti quyt nh t chi nhng vn m h nm

cho chng ti, nh mt tng ri xung chic cn tnh hu ngh ca
chng ti Pht sinh nhng kh khn lm cng thng mi quan h chng ti.
Tuy nhin tnh hu nghl tnh hu ngh, cn cng vic l cng vic.
Mi chnh ph v mi ngi i din ca Chnh ph cn phi phc v cho
t nc mnh. V th nhng s c tng t, v nguyn tc, khng lm xu
i mi quan h gia cc nc. Vng, v khng phi trong kt lun ny,
nguyn nhn chnh s va chm, nhng iu ny cui cng cng to iu kin
lm xu mi quan h.
By gi v vic Trung Quc phn ng quyt nh i hi 20 CSLX,
phanh phui s lm quyn ca Stalin. Dn u on CS Trung Quc ti i
hi 20 l Lu Thiu K v, hnh nh, Chu n Lai. H hiu ci cch chng
ti lnh o, v ng h chng ti . Ngay sau i hi Mao v nhng ngi
lnh o Trung Quc nhiu ln pht biu ng h cch gii quyt ca i hi,
v thi gian u chng ti vi Trung Quc tip tc gi mi quan h tt d
rng chng ti vch trn nhng ti c, m Stalin thc hin. By gi Mao
ng , ng phn tch quyt nh i hi 20 v nhn v mnh nhng vic ca
Stalin v trang. Ci phng php, m Mao by gi s dng trn p
nhng ngi s i lp, khng c ci g chung vi chuyn chnh v sn. y
l c ti c nhn. Trong thi gian Stalin cm quyn, khi ng git cc u
vin BCHT ng, nhng ngi lnh o ng trung ng, vng, khu vc,
thnh ph, c s ng nh my v hng lot nhng ngi cng sn.
Ti khng nhc li nhng s va chm nh th, xy ra trong nhng
quan h vi Trung Quc trong nhng nm ti lm vic. Mi quan h tng
h ca chng ti t nhiu tt p c vi cc CS cc nc khc. V ti thm
ch ni h cht no nng m hn, v rng Trung Quc vn cn l mt quc
gia k d, bun bc bi ch ngha quc trc y, v vi h pht sinh mi
quan h yu mn, c vi nhn dn, v c vi nhng ngi lnh o ca n.
S lm xy mi quan h tng dn dn. Nhng iu ny cm nhn c.
Bt u cuc chin Trung ng. Anh, Php v Israel trin khai chin
tranh chng Ai Cp. S xm lc ca h trng vi s kin ng bun
Hungary. Trong quc t tnh hnh phc tp nh th, trong chng ti ny ra
i hi phi tip xc cht ch hn na vi Trung Quc. V chng ti yu cu
Bc Kinh c mt ai y trong s lnh o Trung Quc n Moskva. Chng

393

ti mun c t vn v xy dng ng li chung trong nhng mi quan h

vi Ba Lan v Hungary.
Ti Hungary, s kin pht trin v bo, bt u s trn p nhng
ngi cng sn, bn, treo c h, kch cc U ban ca ng. Rakosi
ngh chng ti gip ng chy khi nc. Chng ti gi my bay cho ng,
v ng bay ti Lin X. Sau loi b Rakosi khi ban lnh o, ngi ng
u nhng ngi cng sn Hungary l Gere. Chng ti tin ng, ng l mt
ngi cng sn tt v l ngi bn ca chng ti. Nhng chng ai nghe Gere
c, tt c mi ngi lnh o t nc u theo Imre Nade. Nade v mt l
do g y rt th ch vi Lin X, mc d ng sng lu vong v lm vic
trong Quc t cng sn. Rakosi gii thch cho chng ti rng Imre Nade lun
lun gi v tr cc hu trong ng, mc d c coi l mt ngi cng sn
v cng c chn trong ban lnh o CS Hungary v sau ny l ng cng
nhn Hungary.
ng ch Lu Thiu K n Lin X. Hnh nh, tham gia on i
biu Trung Quc ng Tiu Bnh v Khang Sinh. Hin nay ng Tiu Bnh
ang b tht sng, v ti khng bit g v s phn ca ng, cn Khang Sinh
vi chng ti c quan h rt xu, trong ban lnh o Trung Quc ng l
ngi c t tng th ch ln nht trong quan h Lin X v CSLX. Lu
Thiu K l ngi d chu, vi ng c th theo tnh ngi xem xt cc vn
v gii quyt chng. on ch tch BCHT ng u quyn ti tin hnh
cc cuc thng thuyt. on i biu chng ti c c Ponomarev. Chng ti
tin hnh hi m sut m, bn lun nhng bin c, xem xt nhng phng
n, suy ngh rng nhng ci phi thc hin?
Vn tr nn gay gt: chng ti phi thc hin hay khng thc hin
Hungary mt hnh ng qun s hoc khng? Nu khng, da trn c s
no, v bn phn cch mng s lm om xm, nhiu ngi lu vong t Vin
quay v Budapest v ginh ly s lnh o t nc vo tay mnh. ngay
Budapest, trong thi gian ny, c Mikoian v Suslov. H bo cho chng ti
rng y xy ra bn nhau, trin khai giao chin. Ti cc vng khc ca t
nc khng quan st c, y l yn hn v khng th hin c bit g s
th ch trong quan h Lin X v nhng ngi lnh o cng sn Hungary.
Cng vi Lu Thiu K xem xt tnh hnh xy ra, kh phc tp
Hungary, chng ti cm thy s tn nhim tuyt i ln nhau: on i biu
ny ti on khc, t ng ny n ng khc. Chng ti trong qu trnh hi
394

m i n iu ny iu khc, cch gii quyt ny, cch gii quyt khc,

thay i chng i ln trong m. Lu by gi cha b gn vi Mao, ng a
li cho Mao nhng quan im ca chng ti. V, theo thng l, chng ti
nhn s ng thun vi quan im nh th. D rng quan im b thay i,
Mao cng khng ng vi cch gii quyt, m chng ti tho ra, ngh,
khi hi m, nu c th ni nh th, l mt hi ng hn hp X-Trung
v vn Hungary. Chng ti kt thc trong n, quyt nh khng dng v
lc Hungary v cho s kin t pht trin. Chng ti mun tin rng lc
lng bn trong l mnh nm ly bn trn, phc hi trt t v khng
cho php bn phn cch mng cp chnh quyn. Trong mt m thay i
kin i ln: khi th Lin X, khi th rung Quc ngh dng qun i pha
kia - ngc li. Tuy nhin, cho d dao ng v ci nhau, mi quan h gia
on i biu ny v on kia rt tt, trn c s tin cy hon ton v chn
tht.
Chng ti hp nh ngh cui tun ca Stalin, Lipka, ni ca
on i biu Trung Quc. H v nc sng hm sau, v quyt nh qun
i x vit khng ko vo Hungary. V ngay sng chng ti nhn c
thng bo t Budapest, bn phn cch mng bt u tn st ng ngha en:
h treo ngc nhng ngi cng sn, c bit cc Chekist v cc nh lnh
o ng, tin hnh mt cuc trn p tn khc, d man trn p. Cc u vin
on ch tch BCHT ng, mt ln na c nh thc. Sau quyt
nh dng v lc. Nhng vi Trung Quc chng ti tng tho thun l chng
ti khng dng v lc, v Lu truyn iu ny vo Bc Kinh t sm hn.
Liu mt pha l khng tt nu tho thun vi pha kia m by gi lm
ngc li. Lu Thiu K l ra v Trung Quc vo chiu ngy hm . V
chng ti tho thun vi Lu Thiu K l chng ti n sn bay sn bay
Vnukovo sm hn v chng ti s tin hnh mt cuc hi m chung. Chng
ti ni rng chng ti mun quay li vn , m chng ti tng ngi sut
m.
Chng ti n trc, thnh phn y cc u vin on ch tch
BCHT, on i biu Trung Quc n sau. Trong mt phng ring chng
ti tin hnh hi m, gii thch nhng nguyn nhn thay i quan im ca
chng ti. Lu Thiu K ng , li thot khc, hnh nh khng c, i n
bin php cng rn. ng tin rng nhng CS anh em v nhn dn Hungary
hiu c rng y l mt hnh ng bt buc, v li ch giai cp cng nhn,

395

v li ch ca cc lc lng tin b. Thm ch kh lng c hu qu c th

do phn cch mng gy ra Hungary.
on Trung Quc bay v. Chng ti rt hi lng bi cuc i thm ca
h, khng tnh n s va chm trong mi quan h gia cc ng chng ta.
Sau vic lp li trt t Hungary, Chu n Lai bay n Moskva. T ng
bay n Warsawa, v Budapest, cn sau , theo ti, n Belgrad. Sau nh
tan cuc ni lon phn cch mng Hungary, nhng mi quan h ca chng
ti vi Nam T b xu i, mc d vic s dng v lc, cc ng ch Nam T
ng ch, ng u l ng ch Tito, hon ton ng vi chng ti v
hoan nghnh hnh ng nh th. Chng ti cng vi Malenkov bay ngay
sang gp Tito v khuyn c nn dng v lc hay khng.
Chng ti rt hi lng cuc n thm ca Chu n Lai. Chng ti cng
cng thng vi Ba Lan, cn vi Trung Quc th khng c. V chng ti xem
Trung Quc l ngi trung gian tt bng c th lm gim bt cng thng
gia cc CS Lin X, Ba Lan, v Hungary. Mc d khng phi mi vic
bnh yn c vi Nam T, nhng chng ti cho rng phi c tip tc lm xu
quan h na, tm kim con ng bnh thng ho bnh thng ho chng v
thit lp mi lin lc anh em gia cc CS. Chu n Lai n Lin X vi tm
trng tt. Nhng ti ni rng c xut hin mt ngn gi la no y, ta nh
cm thy khe h no y, m hng sng xuyn qua n. C th y l kt qu
cng thng tri gic chng ti? Trong khng xut hin c th, n gin
chng ti cm thy mt ln gi lnh trong nhng ng iu. Chu n Lai, ni
mt cch mc mc, gi y pht biu s phn tch ca mnh mt cch t do
hn hn l trc y, khi chng ti gp v tho lun vi ng.
Chng ti i n iu ny vi s hiu bit. Chnh li lm xu quan h
vi Ba Lan v Hungary nm Stalin, ngha l, cng nm chng ti. Stalin
ra nhng quan h nh th, v chng c mt lc no phi b chc thng,
khng th i qua m khng li du vt. Gi y chng ti tr gi cho
nhng vic lm m mu trc y, ng dy gii lnh o Ba Lan v
Hungary. Chng ti cn hiu ng v tr ca mnh, s kt n phng php
bo lc, s kt n s xu xa ca Stalin, mun phc hi nhng quan h bnh
thng v anh em v trn c s bnh ng, mun xy dng nhng quan h
chng ta trn c s tn trng nhn dn tt c cc nc v s lnh o cc
CS ca h.

396

Nhng mi quan h cn phi c bnh thng ho chnh trn c s

mi. V rng trc y Stalin coi mnh l mt ngi, c quyn ra lnh, t ra
lut l trong phong tro cng sn, m nhng ngi cn li phi lc l u,
nh l nhng ci m, nhn ng v trong c hng ch lp li:
- Vng, ng, ti tnh! Hon ton ng !
Lc khng cn hn na. Nhng by gi cn phi c nhng nhng
quan h khc. Nu to ra s bnh ng, tip theo, phi hc nghe nhng nhn
xt khng d chu, bit xu h vi nhng phng php m Stalin dng. Tt
c iu ny tr nn d dng trn i vai chng ti. Stalin lm ci g th phi
chu ci sau khi ng cht.
Trung Quc ng vai tr tch cc y. Nhng chng ti t cm thy
khng hon ton l tt v thy, rng nhng ngi lnh o Trung Quc c
khang khc trong cc cuc hi m xem xt nhng vn chung. Nhanh
chng i n bnh thng ho quan h vi Ba Lan. y x hi cng lao to
ln ca ng ch Gomumka, Sirankevich, Slykhanski v nhng ngi khc,
nm quyn lnh o Ba Lan. Sau dp bn phn cch mng Hungary
tnh hnh cng tng i nhanh chng c bnh thng ho. Cc ng ch
Hungary c quan im ln vi vic dng lc lng qun s chng ti loi
b bn phn cch mng, v chnh xut hin phn cch mng dng
thun tu nht. Tuy nhin mt s kh khn c ghi nhn trong cc ng
anh em. Mt s vin CS Php v Italy v mt lot nhng ng vin khc
khng hiu bn cht vn v cng khai ln n hnh ng ca chng ti
Hungary. Vi Nam T chng ti cng t c tin b trong vic bnh
thng ho quan h. C chng ti, c Nam T t pha mnh lm tt c mi
vic c th lm i vi vic ny.
Xy dng nhiu hn v tt hn!
Tui th tr ti cha h tham gia vic xy dng no. Tui thanh nin
cng vy. Ni chung cng nhn luyn kim lnh ngh nc Nga, quan h
vi xy dng l hi c trng vng. Quan h ny hnh thnh hnh nh do
my mc xy dng tng i th s trc cch mng. Vi, t st, gch,
xng, ru - l nhng vt liu v dng c chnh trong vic xy dng thi .
Th luyn kim theo mc k thut ny, c v tin tin hn. Cng vic xy
dng - phn ca ngi nh qu. Ngi nh qu tr thnh th n, th mc,
th bn gh. Cng vic ca th mc c coi l th xy dng lnh ngh

397

hn. Nhng nhng ngi lm nh, xy tng gch v thc hin cng vic
mc, vn nh trc y c coi nh qu.
Nhn thc giai cp h khng cao, v h khng him khi b cng
nhn lnh ngh nho bng, him hoc hu nh khng tham gia bi cng v
khng hiu h cn g. D sao chng na, cng nhn xy dng bt u bi
cng, xut hin chuyn tiu lm: H ti gp ch nhn v ni:
- ng ch, chng ti s bi cng.
- V ci g?
- Sau khi chng ti lm vic.
- Cc anh mun g?
- chng ti mun hoc cho thm ngy lm vic, hoc rt bt tin
lng.
Th ra h nghe, th lnh ngh u tranh v ngy lm vic vtin
lng, nhng h ni ngc li. Ch nhn tr li:
- Cc bn tr, cho thm ngy th khng th, ci ph thuc vo Tri,
ng y cho ngy v m. Nhng bt tin lng th ti c th.
- Cm n ng ch!.
Chuyn a nh th k v nhng ngi nh qu n thnh ph kim
n. Nh thng l, h l cng nhn theo ma, v cng vic xy dng cng
theo ma. Nhng cng c chuyn a khc, cng lan truyn trong thi gian
ny. Mt th xy dng bn trn ang xy gch, ngi th hai i xung
di. Ngi bn trn qut:
- Vanka, ly vt liu!
- Vt liu g?
- X nc.
- Khng c, c con b n v ung ht ri.
Trong mi trng v sn, ni tui th ti tri qua, uy tn ln nht
chnh l ngh th kim loi - th ngui, th tin, th luyn kim. Ti chn
ngh th ngui. Nhng cng vic xy dng mc no y gn vo ch
sau ni chin, khi ti cng tc B th Qun u v sau ny lnh o ng u
khu vc. Nc Nga x vit bt u cng vic phc hi kinh t. Ti khng i

398

su vo cng vic ny v ti xem n l th s. My mc v vt liu vn cn

li d dang. Vn ho v mc k thut xy dng tng chm.
Theo hc ti Hc vin cng nghip, ti vo khoa luyn kim en. Sau
ngi ta thnh lp khoa cng nghip xy dng, hiu trng l bolsevich
lo thnh Kaminski. Cch y khng lu v ng gi in cho ti v chc
mng ngy sinh ca ti, v cng nh v nhng nm thi theo ti Hc vin
cng nghip. Kaminski so vi chng ti khi c coi l ng gi. V ng
ch ti tnh g m ngi t nhiu nm v l v k th nhn dn. Ti knh
trng cao chng b, cn khi ti c bu lm B th ng b Hc vin cng
nghip, ti vi ng thng gp nhau v vn hc tp ging dy. y l
chuyn ngnh, v rng sau khi thnh lp khoa cng nghip-xy dng,
BCHT ng ra quyt nh chuyn cc cc sinh vin khoa khc v ycng nghip, luyn kim v dt. Ban u ngi ta hi:
- Ai tnh nguyn?
Ti khng nh s ngi c nguyn vng v cng bng s ngi cc
khoa khc. Vic chuyn ny theo ng li ca ng v tuyn b chn
thm.
Khi hc ngh xy dng, trong s ny c c ti: thc t vn nh
trc y. Lc y ti cha hiu bit tm quan trng ca n. V ch t nm
1932, ti cng tc B th th hai thnh u Moskva, th t lc v cho n
cui nhng hot ng ca mnh, ti hi lng s phn m ti gn lin ngh
xy dng. Xy ct nh , x nghip, chnh n kinh t cng cng, khai ph
ng, xy dng xe in ngm Moskva - iu ny l si ni v kh khn n
ni n lm ti cun ht v say m. Nhng say m khng phi ngh xy dng
lm ti say m, m l dng hot ng mi. Chnh l vic trang b cc x
nghip mi v t chc dch v - l th hin c th t tng ca Lenin xy
dng CNXH. T tng ny khng ch nm l thuyt sung. Ch ngha x
hi hp dn l ch cn cung cp s tha thi vt cht cho ngi lao ng.
Khng c vt cht, cng khng c CNXH. V th giai cp cng nhn v l s
thi thc ch ch lc u tranh vi x hi c v v s xy dng x hi mi x
hi ch ngha. Vic lm quen c th ca ti vi xy dng khi l gii quyt
vn t chc xy dng nh my, x nghip, nh , dch v, trng hc,
bnh vin - mi ngi ai cng cn.
Dng hot ng ny ca ti phc tp hn khi ti tip theo thnh B
th th hai thnh u Moskva CS(b) ton Nga, B th th hai tnh u
399

Moskva. Ti i hi 17 CS(b) ton Nga ti c bu l u vin BCHT.

i vi ti, tham gia cng nghip ho t nc tr thnh nim say m,
ng thi bng cng vic c th, ti yu thch n v cng hin tt c cho n
sc lkc mnh. ti khng c mt cuc sng khc, ngoi cng tc ng. Ti
quan tm xy dng t chc ng, nhm mc ch xy dng CNXH Lin
X. Nhng ngh xy dng vn cn da vo my mc kh th thin. Nu by
gi c cn cu thp, khi chng ti dng con d - mt dng c buc vo
vai, cn trn lng l tm g t vt liu xy dng. Mt cng vic nng nhc.
Ngi khom lng v tay dng c, i t tng ny n tng kia, mang gch,
vi hoc va. Phng tin nng ca chng ti l nh th. Sau chng ti
lm mt dng c nng: a vt liu ln tng trn bng mt phng tin c
kh s si ta nh ti.
Mc f nng nhc th, bn thn cng vic cng li cun ch anh lp
tc nhn thy: mt ngi nh mi xy xong v cho ngi ta mt cn h. S
tht h ngay lp tc y, bi v nh xy cn t. Tin ch yu xy dng
x nghip cng nghip. Khng c i ng c sinh ra bi cch mng thng
Mi, khng th ngs vng trong vng vy ch ngha t bn. Moskva
bt u xy dng mt nh my sn xut t ln, c nhiu th phn xng;
nh my vng bi, Du kh, Phay, nh my my bay (nh my 30).
Thm ch khng th tnh c tt c nhng g ra. Ngi ta sng iu
kin thiu thn, nhng c nhit huyt chp nhn tham gia xy dng. Sau
xy dng xe in ngm. Ci ny cng li cun ti. Sau gi lm, ti v nh
qua hm xe in ngm v i lm cng qua xe in ngm, hn na ci chnh
l ti c trao theo di vic xy dng ny.
Thc t ti b bin thnh ngi lnh o t chc chnh tr ca x
nghip Xy dng xe in ngm m khng c chc danh trong . Sau khi
kt thc ot u xy dng xe in ngm, nm 1935 ti c tng hun
chng u tin trong i, l hun chng Lenin s th t 110, lc y l
mt phn thng cao qu nht. Hun chng ny t ra nm 1930 v sau
nm nm mi ch c 109 ngi c trao tng. Khi ngi ta h tin
thng hun chng ny. Mt phn thng c coi nh vinh d. Sau
hun chng Lenin c thng trn lan v nhiu hn, ci lm gim bt
ngha ca n. Gim bt - khng ngha l khng c gi tr. Khng, hun
chnmg ny vn c nh gi cao n c by gi, nhng khi c nhiu kh
nng nhn, n rng r khng phi v ng nh m i vi nhng ngi xung
quanh v i vi ngi c thng.
400

Ti nh, chng ti khi u xy dng nh my bnh m Moskva.

Ti th ch c mt s xng nh lm bnh, thng thng, nhng tng
di bn thu ca nhng ngi nh y gin v nhng th tuyt khc.
Ngi ta nho bt bng tay, rt mt v sinh v cn nhng th g na ch c
Tri mi bit... Nu nh mi ngi nhn, bnh m c lm nh th no, th
n mt ngon. Chng ti say m xy dng nh my bnh m v mua v
Moskva mt s my mc nc Anh. Sau k s Marsakov thit k nh
my. Trc y ng lm vic Ngn c , ni ch to thit b cho nh
my bnh m. Theo n ca ng, cng xy dng thit b cho nh my bnh
m 5. Hnh nh, nh my vn cn vn hnh cho n by gi. Sau ngi
ta tng tn ti cho nh my, v n mang tn ti cho ti lc chng ti quyt
nh ngng t tn cc nh lnh o t nc v nhng ngi hot ng x
hi-chnh tr khi cn ang sng cho cc thnh ph, x nghip, nng trang v
v.v. y l ngh ca ti.
Tt c chng ti khi say m ch nhn thy nh my bnh m 5.
tt c qu trnh sn xut u t ng: cn ong bt, nc, mui, sau
khuy, nho bt, ct, nh hnh bnh. t vo l, ly ra khay, ch n kho
cng c c gii ho. Thi y, t c gii ho cao vt, mc nh my
bnh m, m chng ti mua Anh Anh. t lu sau, A. . Gorky t quay
v Lin X. ng thch th vi cng vic xy dng Moskva. Chng ti v
Kaganovich, cng ng, cng nhau i n cc cng trng, nh my, x
nghip. Gorky tng l th bnh m v thm x nghip. Ti nh my bnh m
5 ng quan st lu, my t ng bn ra nhng chic bnh m. Nc mt
ng chy ra, nhng git nc mt sung sng khi nh v nhng g m ng
cha khi no nhn thy, v by gi iu kin lao ng thay i. Cn nhiu
thi gian kh khn m bao vt cht cho nhng ngi sng ba ra ba
cho, m vn phi lm vic nh in. Khng phi l nhng biu hin hon
ton ca ngi, nhng trong thi gian y, iu ny c hiu theo kha cnh
tt: lao ng qun mnh, coi thng thu nhp c nhn, xy dng, xy dng
v xy dng cho x hi, khng cn ch n vt cht cho ngi tham gia
xy dng. Tt c nhn danh CNXH, cho giai cp cng nhn, cho tng lai!
Thi - hnh mu cuc sng kh hnh.
C ln ti khng mun so snh iu kin sng ca cng nhn trc v
sau cch mng. Ti khng cn so snh, mc d bit rng trc cch mng
sng tt hn, lm th ngui: lng c bn 45 rp, trong khi bnh m en 2
c pc, bnh m trng - 4 c pc, na cn m mui - 22 c pc, 1 c pc mt
401

qu trng, giy cha n 7 rp. So snh lm g? Khi ti lm cng tc ng

Moskva, th khng bng c na s vt cht , mc d c v tr tng i
cao trong mi trng x hi-chnh tr. Nhng ngi khc cn nhn c t
hn ti. Nhng chng ti nhn v tng lai, v c tng tng ca chng ti
l v b bn, n thm vo chng ti, gi ln pha trc, cho cuc u tranh
ci t cuc sng. y l kh th cao thng, m chng ti s ho hng
cng hin hon ton, gn nh khng c cuc sng ring.
Dn dn ti su hn i su vo ngh xy dng v c th xy dng
cng nhn l ngi mnh, v rng ti nghin cu tng i nghim tc
ngh ca h. Mt ci g thm ch bn thn mang nhng ci mi v s tho
vt v lm ch mc cao v k thut ca cng vic th ngui. Ti chi vi
cc k s, kin trc s, cc nh thit k, i xy dng. Ti c bit say m
xy dng cu. bc cu qua sng Moskva ti th , chng ti quyt nh
vn vn ti mc mong mun. n by gi, khi ti i qua ch , ti
nh, nhng git m hi sc lc ca ti vo . Ti nh r phin hp
Plenum BCHT CS ton Nga (b), bn v xy dng Moskva. Ti tr thnh
mt trong nhng ngi tham gia gii quyt chng. Lc c nh xy
dng xe in ngm v nc cho Moskva. Nc khng . Cn phi bin con
sng Moskva chy qua thnh ph thnh mt ng giao thng v lm sch
cc vt cn n. ng l mi th vo sng Moskva. Anh c t hnh dung,
ch ton nhng mnh vn vt v ni? Ti v Ch tch Mossoviet Bulganin,
d xem con sng, y can cnh st v i vng quanh dng chy ca sng
quanh thnh ph. Sau git s mi ca chng ti n mc bc ra bn t
bn ln t mt nc. Hnh nh, cc lnh thu cng tn ti nhng thnh ng
l vng th chm, cn thi th ni. Chnh n lm cn tr con sng.
Bt u xy dng h cha nc u tin - H Istinsk. Lc y nc
c coi l xy dng cng nghip, lm bng cch th t. n , ch yu,
nng dn Belorussia em theo nga, xng v nhng chic xe trn c gi. N
cht y t. Cng c nh th ch t i. Trong iu kin hin i th
ngi ta dng bng truyn hoc xe i, cn khi s dng mang vc bng tay
hoc ko tay. Sau khi u xy dng knh o Moskva- Volga, mt cng
trnh ln lc . Nhng s dng ch yu l cc phng tin th s, cn
ngi lm ch yu l t nhn. Nu h l t hnh s th vic ny i vi h
mc no y thm ch cn l nhn o. H cm thy rng h ri tnh th
nh vy v b kt n trong nh nc x hi ch ngha. Nhn h nh nhn vo
sn phm ca x hi t bn, v cho rng h thuc nhng ngi u c h lu
402

hoc bnh hon phi c cha bng lao ng. lao ng l phng thuc
cha chy ci to v thay mu cho h. Trn knh o, ti quen k s tuyt
vi Holid. ng mt t lu, ng gi hn ti nhiu. Holid p dng mt s
yu t cng nghip ho trong xy dng m ti rt thch. Chng hn, ng a
vo phng php vn ti thu. Sau n c s dng tng i rng ri,
v by gi ngi ta s dng n ni hp l v hu ch.
Khi kin trc s trng Moskva l Chernysev, ty bng, thng
minh, nh nhn v c vn ho. C th thm ch kh hin nh l t. Ti cng
nh kin trc s Alabian, Mordvinov, Susev v Zoltovski. Ti rt knh trng
Mordvinov nhng l mt cn b tt v ng ch tt. ng vo ng theo l
tng, m khng phi chy theo nhn li ch vt cht hoc ho danh. Gy
n tng mnh cho ti l Susev v Zoltovski - l hai ch c voi cng trnh
kin trc ca chng ti. Mt s ngi thch Zoltovski, ti thch Aleksey
Vichtorovich Susev hn, vi ng ti c nhng quan h quan h gn gi sau
ny, khi ng v Kiev theo li mi ca ti, v chng ti nhng cuc hi m
b ch v xy dng th Ukraina. l ngi rt thng minh, v bit a.
Nhng khi Moskva chng ti xem xt nhng thit k kin trc ca trm xe
in ngm u tin, th ng l c nhn xt chng, bi v ng khng tham
gia thi thit k. Uy tn ca ng rt cao. Zoltovski b cun ht nh l c vn,
cng khng tham gia x l thit k ng xe in ngm u tin.
Ti nh vic tranh lun bn thit k ca Formin, mt kin trc s
danh ting v mt hc gi t Lenigrad. Lc y c hai ngi sao ng nhau Formin v Susev. Susev n gp gi chng by, ni t bc thit k Formin,
v bt u ct li ph bnh nhng cu i loi nh th ny:
- Thit k ny ni v ci g nh? N c cc th v lm, nhng trng
nh mt ming tht b.
Formin ngay lp tc dng nh b bng, ng git mnh v xng vo
tranh lun. By gi mi ngi s dng xe in ngm Moskva bit ga Cng
c lm t nhng mnh cm thch xm, mu sc ca tht b i.
Mt ming cm thch nh th y. Mt s khc ga khc lm bng mu
xm hoc mu trng im vng. C c nhng tm mu c chua ly t cc
vng khc nhau ca t nc. Vt liu l p, c bit vo lc y. Tt c
c khai thc bng tay nn gi rt t, nhng chnh l y xe in ngm gii
thiu i vi chng ti nh chng qu lch s. S sa sang ni ni chung l
tn.
403

Khi ti mi cc kin trc s v Kiev tham gia thi thit k xy

dng ph Kresatik. Ti mi Susev lm c vn. Lc khng c ly mt thit
k no ban u c nhn lm c s phc v chn la phng n mi xy
dng ph. Kresatik - l ph c, diu binh v p . N nm ch dc, ngy
xa gi l dc Kresat, v rng hong t nc Nga Vladimir c mt thi gian
nh ui ngi dn Kiev v Dnepr. V th ph mang tn Kresatik. Sau
tho lun, n vng hp, cc kin trc s Moskva v Kiev hi Susev v Kiev.
Aleksey Vichtorovich khi k nhiu chuyn hay. Chuyn k ca ng c
ghi m, nhng by gi ti nh mt bng ri, tic qu. Susev ng tht l yu
Kiev, v cu chuyn ca ng l s phn nh bng th ca s ham thch. Kiev
xng ng iu ny, n cho mi ngi mt thi tit d chu, sng khoi...
Khi Aleksey Vichtorovich n Kiev, th ng n gp ti BCHT
CS(b) Ukraina. y, ti n ni chuyn, ngh ngi, i do quanh
Kresatik, thm ch, mua bnh, n, sau i n sng Dnepr, vt qua o
Trukhanov, ci qun o, nm trn ct nng, ngh ngi tuyt vi.
Ti nghe sng tai. Sau ti hi ng v cc n. ng pht biu
nh th ny:
- Nikita Sergeyevich, c vn thi gian. Ngi ta i khng ni
gin v mt n mi c yu thch, ph bnh n. Khi xy nh ht kch
Kiev, bao nhiu iu khng tt p c vit, tn bit bao nhiu l giy mc,
cn by gi th c quan h khc vi to nh ny. N trng cng c, khng
c ci g khc ngi. Thi gian tri qua, ngi ta quen i, thit k bt r vo
nhn thc khn gi.
Ti ng vi ng.
Ti c th ni v to nh Hi ng dn u Lin X ph Ochodnyi
riad, i din khch sn Moskva.
Ngi thit k l kin trc s Langman. ng lm vic Dn u ni
v Lin X, Yagoda. Khi thit k xong, Molotov gi ti - ch nhn to nh
tng lai v ngh n Kreml, ni rng Langman s bo co v xy dng
Ochodnyi riad. Molotov mun ti tham gia xem xt, bi v ti cng tch
lu mt s kinh nghim trong vic ny. Ti cng bit Molotov mi c
Zoltovski. S tham gia ca ti, nh mt nh chuyn mn, ti coi mnh l
tha, nhng n vi s tho mn. Trong phng y nhng khung ln cha
nhng n chnh v chi tit. Molotov ngh Zoltovski pht biu trc.
ng nhn thit k (mt ng lun lun ru r, thn nhin, nhn nheo, chng ti
404

gi mt ong l Gio hong La m) v ni rng thit k chp nhn c,

nhng khng gi cm. V ngi ta hiu ng ni ci g: nhc bn thit k v
t ln chn:
- C th xy dng to nh nh th c khng? C th, n khng v
mng, v thm ch khng ai nhn xt g c. Tip theo, thit k khng c hn
ring ca mnh, khng c truyn cm v mt kin trc.
C th t hnh dung, tc gi bn khon th no ng tr thnh b dn,
tuy nhin pht biu chng Zoltovski cng khng d. Zoltovski hoc Susev
ph bnh ai , th tc gi kh . Nhng ri vic xem xt n kt thc.
Zoltovski v Langman ra v, ti v Molotov li. Viacheslav Mikhailovich
ni:
- Ti ngh rng thit k ny d sao chng na phi chp nhn.
Ti khng bc tc. Qu l, Zoltovski pht biu ng, nhng mi thit
k tng ng vi gi tr c th. Chng ti gi s rng, mi mt to nh t
mt bc tng no y, v mt tin bng nhng nt xon hoc thm mt ci
g y m ngi ta tng tng ra. V sao no? To nh cng nh thit k
ban u v khng gi ra cht bn khon trong u ngi qua li. Ngc li,
nhiu ngi cn thch.
Ti nh ti anh em kin trc s Vesnyi. H thit k to nh cng
nghip vn ho thng nghip. Formin li c mi t Lenigrad xy
dng ga Rechnoy Vokzal Khimky. Ga Rechnoy Vokzal by gi c
dng ging vi chin hm Leningrad. Sau khi kt thc xy dng, kin trc
s, k s v cng nhn ngy m nh chn trong nh ga rng ln. Ti nh
gi cao kin trc s Aleksandr Vasilievich Vlasov, ngi t nhn l hc tr
Zoltovski. Cui chin tranh v quc ti mi ng v Kiev lm kin tr s
trng. C ln chng ti vi ng lm quen vi nhau ti khu bo tn lch s
trong thnh ph Umam-dendropark Sofievk.
Cng vin ny c lm nguyn bn bng tay nhng lnh pho i.
Ch nhn Sofievk l b tc Potoski. Vlasov yu cng vin ny, b vo
y nhiu phc tho, cn sau vit v vo nhng bc v y v tng ti. Bc
tranh lm ti nh v qu kh v v Vlasov. Tt nhin ti khng th nh li
y tn ca tt c cc kin trc s v k s xy dng, m ti lm vic v hc
h ngh xy dng.
Khi ti gi chc v B th th nht BCHT CS(b) Ukraina, Stalin
ti cnh bo:
405

- Ti bit nhc im ca ng trong xy dng v kinh t thnh ph.

iu ny c li v tt trong nhng iu kin ca thnh ph Moskva. Nhng
ti mun trao cho anh phng hng ng cho tng lai. Anh t Donbass,
say m than, luyn kim, ho hc, hy ch nhiu n cc ngnh kinh t ny.
iu ny rt quan trng, nhng by gi i vi Lin X vn ch yu nng nghip Ukraina. ng phi quen dn v ch t chc nng trang v
nng trng c bnh m, sa v tht. Hn na dn Ukraina thch nhng
bui hc ny. Tt nhin ng cn phi ch c n cng nghip. Ukraina l
mt t hp cng nghip ln, nhng ch yy vi ng s l nng nghip.
Than, luyn kim, ho hc - cng c t chc sn xut, trong cn b lnh
o v k thut. H chu s lnh o ca trung ng, cn nng nghip b x
l nhiu, v ng phi ch nhiu.
V thc cht ti ng vi Stalin v chp nhn ch dn ca ng coi
nh trch nhim. Uy tn ca Stalin khi i vi ti l trn ht! v th ti
Ukraina ti t mt vn xy dng v t giao tip cng vic kin trc-xy
dng nhng thnh ph ca Ukraina. ng l vic xy dng Kiev trong thi
gian l khng nhiu. Moskva nhn phn bo b u t. C mt quyt nh
ca nh nc v kin trc li ton b Moskva, v n nhn ngun tin v vt
cht cn thit khng phi qua Lin bang Nga, m trc tip. U ban k hoch
nh nc tch ring khon tin xy dng. Th Lin bang m! lm vic
ny, c th phi cu bt s tin ln t nhng khon tin t i d nh xy
dng cng nghip ln. Pht trin trc tin l cng c s hng mnh ca in
X, cn nhu cu tiu dng c tnh ton t n mc khng tng tng
c mc sng kh khn thm ch Moskva, ch cha ni n cc thnh
ph khc ca t nc.
Sau bng n chin tranh. Hu qu chng ti nhn nhng ng
thnh ph v trung tm cng nghip nt. Kiev hn na b ph hu
nhiu, c ph Kresatik. Nhng to nh tt, ng trong thi k khng
qun, b ph hu, mc d mt s c xy dng trc chin tranh vn cn
nguyn (Dinh Hi ng B trng CHXHCN Ukraina. S tht to nh ny
dnh ch cho Dn u ni v, xy n cng l c quan ny, cn thit k l
Formin). Nm cui cng hot ng nh nc ca ti, tnh c Leningad, ti
gp kin trc s Formin v hi ng:
- ng c quan h vi kin trc s gi Formin khng?
- ng, ng y l b ti.
406

- Rt hn hnh lm quen vi con trai ca mt ngi b ni ting v

ng hong nh th, ti vi ng tng tt vi nhau.
Hay nh vic xy dng to nh ch huy b i qun khu Kiev. Sau
ni ny giao li cho BCHT CS Ukraina. Ngi nh c gi li nguyn
vn, ch c mt s tng b chy.
Ph Kresatik v qung trng Khmelniski b ph hu hon ton. c
bit ti tic to nh trng i hc tng hp c th vin b chy. Ti khng
th bit c phn x ai lm n v t chy. Qun c ni rng du kch li
thnh ph lm iu ny. Khng ai giao cho du kch to nh nh th v ti gi
thit rng y l mnh kho ca bn Gestapo, c gng li cn gin ca nhn
dn chng du kch. Ti i vng quanh Kresatik nt. Ti hng ngy phi i
qua n, phi nhn nhng ng nt. Phi phc hi Kiev, lm gng cho cc
thnh ph khc ca Ukraina ni cng b ph hu nhiu, c bit ti Donbass.
V s phc hi luyn kim v cng nghip than cng xut hin ni lo
u ca cc B, ph trch ngnh mnh. Cc vn kinh t cng cng nng
ln vai cc nh lnh o a phng, phi ch nhiu hn so vi trc chin
tranh. Cng vic ln chng khi ti khng c kh nng tin hnh. Ch c
ht sc xy dng iu kin ti thiu sinh hot ngi dn trong nhng thnh
ph v lng mc. V chng ti tm cch xy dng mt cch tit kim, lm i
tr xy nhng khi tng gch tn t gch. Nhng khi tng ny khng c
xi mng, khng c vi, v th ti theo li khuyn ca cc k s, gii thiu vt
liu, xy ct nhng bc tng khng c m c l rng. Chng ti tm ti
kh nng xy dng khu nh s dng t gch. Vic xy dng c th khng
cao hn bn tng, cn thng l hai tng, v hung l ngoi . Chng ti
chun b khi phc Kresatik mt cch nghim tc. Lc y vt liu thay th
trn khi tng khng ng theo lch s, v th chng ti hon li ch yu
cho tng lai, khi no c vt liu tin hnh s phc hi ton b.
Khi Vlasov thnh kin trc s trng Kiev, vic xy dng ng x
ti giao cho nh t chc cng vic nng ng Stramentov, mt k s ngnh
cu ng, trong thi gian xy dng k b sng Moskva l mt gim
c lin hp. ng ngh o dc Kresatik mt con knh, xy bng gch,
trong c th t nhng ng thot nc, khng th lm v ng khi
bt thng. Moskva ti ngn ngm nhng ng ph rn nt, ngi ny
xy, ngi kia o, sau li ph ln. iu ny lun lun gy cho mi ngi
mt n tng xu, nhn dn ph bnh chnh quyn v h lm ng. Chng ti
407

nhn cng vic. Trn Kresatik trong ngy ch nht nhng ngi dn a
phng lao ng, sau chng ti ly t binh c. Sau chng ti m rng
Kresatik c th so snh vi hi trc trc chin tranh.
Ti bn khon vn c gii ho lm vic v xy dng dm trn.
Trong thi gian xy dng ngi ta lm dm trn bng g, th Kiev
khng c g. Chng khi no sy g c. Dm trn b nm lm hng, v th sau
vi nm phi thay dm trn, li pht sinh kh i cho dn chng. Chng ti
quyt tm dm trn chc chn v bn lu. Ba Lan khi ngi ta lm x
dm bng khi gm c ct thp. X ny chp nhn ti trng ln v thc t l
bn. Ch to chng - lm th cng phc tp, nhng chng ti chp nhn, bi
v khng c li thot khc. Ln u tin cch ny c p dng Kiev,
Moskva vn cha bit n.
Kiev c mt k s tuyt vi, Abramovich. ng by gi u? ng
l nh c kh-k thut, say m v s. ng v lm vic ti nh my s.
Abramovich khoe ti, nhng th p lm bng s. Chng ti tm thy nhau.
Ti say m v khng t ln n x nghip ng. ng biu din cho ti kh
nng k diu: ch to nhng tm gch trng men lm v nh v sinh
phng tm, cc khi trang tr mt tin. Ti by tng mi: t st - vt liu
rt do, v ti hi ng:
- Liu c th lm nhng tm m nn gch men c c nhng
hnh v ngh thut, cn sau p to nh?
ng tr li:
- Tt nhin l c th.
Ngi ta ch to m s, xy nh my nung n. Khi y s dng
kinh nghim ca Tip Khc v CHDC c. Sau v bt u khi phc
Kresatik. Trong vic ny ch yu l Vlasov. Sau ny khi v Kiev, ti lun
lun i quanh Kresatik v yu n, cm gic tho mn rng trong c m
hi ca ti.
Chng ti gp kh khn ln khi phc hi m than Donbass v m
qung, ch yu l cng vic hm m. Khng g cng v xe ch. Rng
ti Ukraina nhiu, nhng xa. Ngi bit v chng l by gi g b thi nhanh
trong m. G cha kh b nm n mc ngay trc mt.
Lc y ti nh v ngi quen c ca ti Moskva, gio s Mikhailov
c tng ci thin b tng ct thp. ng lm khi lm v xy dng b
408

tng ct thp. Ti mi ng v Kiev, ni vi ng ta suy ngh ca ti v ch

to b tng ct thp chng l. Mikhailov xc nhn vic l ng. V sao ti
li hi chnh ng? V rng t trc chin tranh ng lm vic b tng ct thp.
Vn l ch ct b tng ct thp khng qu nng n, c th mt hai
ngi vc c. Phng tin c gii khi chng c, v ch tnh theo sc b
vc ca ngi.
Mikhailov bt u lm vic theo hng ny v t c thnh cng.
Chng ti th nghim thanh chng l mi ti Donbass. Ngi ph trch l
Zasiadko, nhng ng khng gii quyt vn . Ti vit mt bc th ring
cho Stalin yu cu ch th cho U ban k hoch nh nc ln k hoch vic
ny. Moskva chng li vic ny cho rng kim loi tt hn b tng. Tt nhin
kim loi phi tt hn ri v rng thanh chng v dm trn c th lm nhng
tm mng hn. Nhng tic rng st thp khng c. iu ny c ngha l
tng mi sp , v rng h khng cho chng ti st thp. Ti chng minh
iu ny cho Stalin, ng ti ng h, v chng ti bt u dng b tng ct
thp (chng l). Sau , khi th m tin n tng l ch, h phi dng kim
loi, bi v cc ct chng phi l nh, s dng nhiu ln v mang i mang li,
v th dng kim loi l hp l hn. Nhng thi gian y, cc l ngang cng
dng ch yu b tng ct thp. Ti nhiu ln vo m, trng c v nh hm
xe in ngm.
Sau chng ti c mt ngh mi. Mt k s a ra tng thay t
vt g bng b tng ct thp, ti chp ly. Lc xy xe in ngm giai on
u, chng ti lm nn ng b tng v lc u thm ch c ray trong b
tng. Hn lin cc thanh ray li, khng cn khe h. Sau cc nh thit k
chng minh rng cn c khe h. Chng ti t li nhng thanh ray trc y
v to ra khe h, ngha l c s va p lm hng tu. V mt lot nm sau
, ti li nghe nhng s tranh lun c v khai thc chy tu trn nhng ray
hn lin, th tu b h hi khng nhanh nh h thng ray c. Nh vy, li b
tng ct thp! Bao nhiu vn sinh ra, li cn chng y bng chng...
Nhng chng ti d sao chng na c mt s t liu gi qua U ban k
hoch nh nc t nhng tuyn ng khng chy tc ln. Ngi ta
chng minh ni chung khng th dng b tng ct thp t vt, v xc, dn
n tai nn.
Ti rt th v, sau vi nm ti bit rng Tip Khc ngi ta lm
chnh nhng t vt b tng, tt hn chng ti ng k. By gi trong phim,
mi ngi c th thy vic t t vt b tng ct thp t vt. tng ca ti
409

lp tc sau chin tranh c a ra. Ti ni iu ny ni rng ti rt quan

tn n xy dng. Ti tm nhng tin b mi, kinh t hn. Trc y chng
ti t ng ray bng g, b hng nhanh, cn b tng ct thp - hon ton
khc. V ti khng nh:
- Nu cn gim xc, t m gim xc. t ray ln m gim xc,
ch khng c b tng ct thp. iu ny tng tui th, gim chi ph s dng
v khng phi pj rng.
Th m cng c nhiu ngi khng tn thnh, nhng by gi vn
ang ng b tng ct thp t vt v vn tt p.
Moskva, ti u tranh vt v trong thi gian xy dng xe in ngm
tip theo. Lc lm ng xe in ngm dng nhng tm chn bng gang
dng ng bt chc ngi Anh. Chng cn c my mc, nhng kim lou t
v di t khng bit c c bn lu khng. S rng n b n mn, sau
mt thi gian li phi lp li. Sau b tng ct thp c a vo. Ti
ngh lm ng cho xe in ngm bng b tng ct thp. Th m cng m ln.
Cng nhn v cc k s quen cch c: c, tin, ghp mnh gang, v khoan
l v.v... Cui cng ti cng i ti ch to mnh cong ct thp, sau v phun
b tng ct thp p lc. Ni chung b tng ct thp nh hnh cng nh gang,
v rng n cng l tm. Sau b tng cng chc li.
C ln Stalin gi ti v Lvov ni ti tham gia mit tinh ca sinh vin
i hc Lm nghip sau khi nh hot ng Ukraina Yaroslav Galana. ng
lm nhiu vic tt cho Cng ho Ukraina trong cuc u tranh chng bn
truyn truyn v nh th. V th m nhng ngi dn tc ch ngha v cha
x a phng git ng. K git l mt sinh vin trng ny. Anh sinh vin
khai k ch mu. Lc phong tro T chc dn tc ch ngha Ukraina
(OUN) Ty Ukraina kh mnh, c bit Lvov trong gii sinh vin. H t
chc mit tinh, v ti n , mc d ti c cnh bo rng c th khng an
ton, thm ch khng b.
ng lc trong ti pht biu, ngi ta a cho ti my giy vit l
Stalin yu cu ti gi ngay cho ng. Pht biu xong, ti v cn h lu tr tm
Lvov v ti gi v Moskva. Stalin hi:
- Khi no ng c th v y?
- Nu gp qu, th sng mai.

410

Cuc ni chuyn rt ngn, v iu ny lm ti lo ngi. Thi gian lc

ny i vi ti tht nhng n. Sau v mt ma nm 1946 Ukraina ti b tht
sng. V li c ting chuong gi nh th... C qu bit y l chuyn g. S
tht cuc gi sau ca Malenkov gii to ti. ng ni:
- Anh ng lo lng, Stalin gi ng vi ng c tt, ng s bit chi tit
sau khi v y, lc y anh ht lo.
Ti vo Kreml. Ni chung Stalin ngh ti v Moskva, ni rng
Leningad pht hin c s phn bi, ang iu tra, chun b x, Moskva
cng khng yn n. V th ng mun ti lnh o ng b, li tr thnh b
th ng b tnh v thnh ph Moskva v ng thi l b th BCHT.
Trc chin tranh, ti tng cng v ny, ti nhng Chnh ph l b th
BCHT. Stalin hi khi no ti c th nhn vic v ni thm ng lm vic
tng i lu Ukraina, b hon ton bin thnh nh nng hc ri.
Ti cm n v tr li rng ti s v.
Th l ti li v Moskva, thay Popop, do Malenkov iu i. B th
ng b Moskva l Aleksandr Ivanovich Ugarov, mt ngi tt v thng
minh m ti rt knh trng, ng thay ti nm nm 1938, v bt. Zdanov
xem ng nh nhng ngi Leningrad lo thnh. Sau khi bt Ugarov, Stalin
cp tc gi ti v tm thi l i din ton quyn ca BCHT ng ti
Moskva. Sau a Serbakov lm b th th nht ng b Moskva, mt con
ngi cc k thiu ng n. T lu Serbakov b nghi ng, v Stalin ch
th cho ti v Malenkov:
- Cc ng chn ly mt B th th hai cho theo di Serbakov v bo
cho cc ng.
Ngi ta a Popop lm B th th hai. Popop trc l ph ca
Malenkov trong Ban t chc BCHT. Sau Serbakov o ngc tnh th,
v nh mt con ch b xch nnh b, cn x mi ngi v dm ln lng nn
nhn ly uy tn vi Stalin. y l mt ngi hn mt nht nu xt theo hot
ng ca ng thi gian ny. Stalin coi Serbakov l ngi xy dng Hng
qun, v khi Serbakov cht cng tuyn b iu ny. Nhng lm g? Theo
sp t ca Stalin, ng lnh o giu mt RKKA, ung ru nhiu v chng
bao lu sau chin tranh cht. Cn li ch mt mnh Popop - nhng ng hnh
chnh th l v khng khn ngoan. ng gy th on vi nhiu ngi, nhng
Stalin li khng tng c ng ta i. Tuy nhin c mt bc th nc danh ni l
Popop mu phn. Tt nhin ng khng phi l th.
411

Ti nhn cng tc Moskva, thay th 3 ngi nhc tn trn. Ti

c bu lm b th BCHT ni cho ng php. Stalin b nhim ti, cn
ng c thu xp bu c BCHT, ti khng bit. V li, lm sao c th bu
nu chng c i hi ng, v t lu chng hp Plenum BCHT. S dn
ch trong BCHT b bp cht t lu. Cn cc cng s ca ti th
Promyslov thp nin 60 lnh o cc xy dng th , cn trc y l
tr l cho Popop. Chnh ti vi ng nhng nm y gii quyt vn xy
dng thnh ph Moskva. Nh vy, ti li li vo vic xy dng. Moskva sau
chin tranh cn nhiu nh , v lc cn nhiu cn h cht chi. Ti nh r
nhng nm cui cng Popop cng tc v lnh o xy dng th khi l
Promyslov. Cui nm 1949 bn giao 400 nghn mt vung nh. Khi
y l con s ln, v rng tt c lm bng tay. Tc xy dng chm, xy
trt km. Ngi ta oan nh 5 tng, nhng cn nhng nh kiu ln mt
tng, bng gch v g. n cng trng, ti thy dm trn lm bng g, i
lc bng c nhng vt liu khc, c ct v x dm bng lim loi. Ti ngc
nhin: kim loi cn ang thiu trm trng, th m a vo xy dng nh ,
khi c thay i nhit v tri m, n b n mn. Kiev s dng rng
ri ct v dm bng b tng ct thp. Cn l dm trn bng gm ct thp.
Phng php ny chng ti lm quen Lvov. c nhng to nh b
nt. Ti thy mt ct ca n v nh th lm quen cng ngh xy dng tng
t, li ko cc nh chuyn mn vo cuc, v chng ti xy dng nhng mu
nh th Kiev.
xy dng Moskva phi c nhng kh nng ln, ti U ban k
hoch nh n ngi ta d chn nhng ci cn thit. V b bt kim loi
trong xy dng nh , chng ti chuyn sang. tng thm trng lng,
chng ti mi k s Sadovski t Kiev n, ng l rt lnh ngh, tuyt vi,
hiu ngh yu thch vt liu mi, ng theo di ti liu nc ngoi v c quan
h cht vinhng nh khoa hc lm v b tng ct thp. Nhc im duy
nht ca ng l chm chp. Tuy nhin ng b li bng kin thc su ngh
nghip v s hiu bit cng vic. Gn y ng gi cho ti, v ti vui mng
nghe ging ng k v thi gian chng ti cng nhau lm vic khi phc Kiev
sau chin tranh tn ph.
Ti cng mi Proskuriakov, mt k s quen t Moskva v Kiev. ng
cng l mt chuyn gia v vt liu xy dng. ng th, chng bao lu, ngi
ta trao cho ng nhim v xy dng thnh ph Sevastopol, v khi thy tn mt
ng nt ng quyt nh thnh lp mt c quan duy nht khi phc thnh
412

ph anh hng. Khi ti v cng tc Moskva, th chng bao lu Proskuriakov

hon thnh phn cng vic c bn v t Sevastopol quay v. Ti rt mng
gp mt con ngi bit suy ngh v ham thch ci mi. ng lun lun c
sng kin trong vic p dng cc vt liu xy dng khc nhau xy dng
nh .
Ngi c sng kin chuyn sang b tng ct thp l Sadovski. Chng
ti ngh ti vic lp ghp nh ging nh lp t. Trc chin tranh, ti v
Bulganin th lm mt trng hc theo kiu lp ghp. y l vic ch to
thnh nhng khi thay cho gch v ghp li thnh nh. Khng th so vi k
thut xy dng ngy nay c. Phi chng vn khng phc tp? Khi lp
ghp trng hc, ti nhn thy nhng khe h cc tng. Ti rt bc ngi
ta khng lm ng nhng iu n gin, khng bit tnh ton kch thc
khi n mc ch chui lt khe h. tt c c lp kn li. Nh th khng
lm c vic xy nh nh lp ng h hoc trong ch to my.
By gi ti bt u t vn vi cc k s b tng lp ghp tm ra
com ng ln khng ch xy dng nh m cn c nh my, ti cng gp
s chng i mnh m v tng ny, trc ht U ban xy dng nh nc,
do Sokolov, mt chuyn gia gii lnh o. By gi ng v hu, cn ti lm
quen vi con trai ng, hai ln em v cng vi ti i thuyn dc sng.
Sokolov con cng l kin trc s, nhng cun ht vo vi nh du hnh v tr
Leonov v mt lot cc bc tranh tru tng v ti v tr. Ti n thm
trin lm nhng bc tanh ny, ng tng ti mt albom nhng bc tranh ny.
Cn vi Sokolov cha, ti lm quen khi xy dng tu in ngm. Khi ng
thit k bm y b tng lngcng vi con trai Sokolov ch to n. Sau ,
bm ny a vo xy dng nh . T ti vn quan h vi c hai b con.
Khi v Moskva, ti gp Sokolov lc ny l mt k s danh ting, c nhiu
kinh nghim v uy tn. Lnh o U ban xy dng nh nc l Beria. iu
ny cng lm phc tp tnh hnh. Tt c nhng ngi lm vic U ban xy
dng nh nc c gng mi c s ng h ca Beria sau ny cm thy
mnh t tin hn.
Gp Sokolov, ti chng minh cho ng tng ca mnh v tin tng
rng ng hiu v ng h ti, nhng ti gp s chng i t ngt ca ng.
Ti khng lm cch no thuyt phc ng, ng t v trong vn ny. Lc y
ti hiu rng ng hi Beria, m Beria pht biu chng. Beria lun lun
pht biu chng, nu mt u vin B chnh tr no a ra mt vic g mi: th
ng phan i, sau mt thi gian chnh ng li a vn ny cho Stalin v
413

kim chc cht vn o c. Sokolov khng a nhng chng c, l iu

ny l phc tp, khng hp l, khng tin b. ng va t M v, khng thy
b tng ct thp lp ghp, m ch nguyn khi. Khng ng vi ng. Ti
tip xc vi cha ca ch tch tng lai Vin hn lm khoa hc Lin X
Keldys, mt nh bc hc v b tng ct thp. Nhng c ng cng khng h
ti. Ch dc ca ti ch cn Sadovski, con tt c nhng chuyn gia xy dng
c danh ting v nhng nh qun l chc quyn cng pht biu chng.
Khi ti ngh Sadovski vit bn bo co mang tn ti vi cc tnh
ton k thut y , chng li nhng phng php xy dng kiu c. Bn
bo co ny gy lng tin v n tng tt. Gi y ti quyt nh ni chuyn
vi Stalin, nhng ban u chun b k. Ti bit rng by gi ti di quyn
Beria, sau ngi ta hi kin Sokolov, Keldys v lm tiu tan ngh ca
ti. Sau ti cng tnh n cn mt k s vit mt bo co nh th chnh
k s ch dn tt c qu trnh chun b chi tit, lp rp, tiu hao vt liu, lm
li v thi gian v nhng ci khc. Km thm bc th ca ch thn, ti gi
ta cho Stalin. cha cc tnh ton xy dng th hai nh my b tng c
sn nng sut 80-120 nghn mt khi (thi y l mt th tch khng l). Mt
nh my d kin xy dng Kraxnoi Presn Moskva cnh sng Moskva,
nh my th hai - Liubers.
Stalin ni nng khi nhng ngi phn bin phn i sng kin ca
ti bng cch chng minh rng nc ngoi cha lm ci ny. Ti bit c
in ny ca Stalin v quyt nh s dng n, bng cch a ra rng ch da
ch yu phn i l U ban xy dng nh nc. V ti vit rng h ly c
rng nc ngoi khng c b tng c sn lp ghp, nn chng ta khng cn
phi th mi vo vic na. U ban xy dng nh nc ng h phng
php c - b tng nguyn khi v ang c s dng v nc ta v th
gii; v h cho rng rng n vn tn ti nh th trong tng lai. Mt thi
gian sau, khi gp Stalin, ti hi ng:
- ng ch Stalin, ti gi ng th ny, - v ti k bn cht s vic.
ng tr li:
- Ti s c.
- Km theo y l bn bo co ca Sadovski?
- Ti s xem ton b.
- kin ca ng th no?
414

- Rt hay, ti cho l tnh ton ng v ng h ng.

c ng h nh th l ti t c mc ch ca mnh. Chng bao
lu Stalin gi n cho U ban k hoch nh nc. ngi ta tnh ton vt
liu cn thit xy hai nh my, v chng ti khi u xy dng x nghip
ln b tng c sn. m nhn vic ny ph Ch tch Mossoviet. Cng c
nhiu phng ban xy dng v lin hp, k c Cc xy dng khng trc thuc
Mossoviet: cng ty xy dng ln hoc B xy dng. Mossoviet tin hnh thu
ht phng tin ln xy dng nh , v th mi sng kin cng phi c t
vn ca B xy dng. Lc y khng cn kh nng no khc. Vn ny
cha c gii quyt n tn by gi, v th nhiu ngi vn phi sng chen
chc tng hm m khng th c cn h. Mc ch chnh l t chc xy
dng nh hng lot. Nhng cu kin trong nh b h hng? Chnh chng
ti ban u khng bit iu ny, cha c gii php v mt cu trc tng
. Li bt u tn ti. nhn dn ngoi cha thy c nhng mu nh th
ny. C M ln chu u, phng php ny cha c s dng, chng ti
phi t suy ngh, m a phn k s xy dng cha c o to. Ti quyt
nh li cc k s c kh vo vic, v h tch lu c nhiu kinh nghim v
ch to my i hi chnh xc cao. Khi lp ghp b tng c sn, chnh l
cn chnh xc cao. V ti cng gp cc k s nh my V sn .
Vi tinh thn hng say, h thc hin n, v ti cm thy c ch
da. Ti ngh ng, cu trc mi ging nh my hi nc, sau b thay
i.
Ti nh cuc hi m vi cc nh thit k V sn . Trc y h
khng quan tm n vn ny. Phi nu tng v gii thch h bit
chng ti mun g t nhng suy ngh ca h v ngh ca chng ti. Trc
y, Sadovski khng lu tm nhng chi tit nh lp ghp. Mi ngi quen
vi khi gch xy, khi b tng, khi x, nhng nhng cu kin ln li
khng c, bi v khng c b tng c sn. T ti gii thiu cu trc nh
dng khung b tng: tng ngn v tng ngoi t mng b tng ct thp
hoc khi. Ci chnh l chuyn t phng php c sang phng php lp
ghp b tng ct thp. Sau chng ti kt lun rng phi lm nhng cu
kin ln cho gian phng. H treo cc cu kin vo khung c mt cn nh
lp ghp ton b. Cc k s V sn ch to nhng ct chu lc treo
ln khung nh nhng tm b tng c sn c ca s v ca ra vo v gn
chng thnh mt khi, lp va khng cho gi v hi m trn vo.
415

Tt nhin kh khn khng phi v cu trc m l s thc hin: cc

ch trt bt lm khng tt. Ngi ta phn nn cn h b thng, gi thi vo.
Nhng ngi dn nht thit phn tch v sao thng hoc gi thi. Tin hnh
kim tra nghim ngt hn khi nghim thu. Cui cng, k s V sn ch
to my tin t ng lm ra nhng cp pha kim loi va b tng. Gi
y cp pha lm khung b khung c th ch to bng cch lp ghp, cn
trc y th dng dy thp v hn cc tm dy. C my t ng lm dy v
hn. Khung nh hoc cc cu kin khc nh lp ghp cng c t ng ho.
Cu kin lp tc vo kho, sau ch n cng trng.
Trong qu trnh xy dng my cp pha kim loi, th xy dng
Lagutenko tm ra gii php. ng b nhiu cng cho vic c gii ho sn
xut b tng lp ghp. Ti lun lun tm kim nhng ngi nh ng.
Lagutenko ngh lm nh khng khung bng b tng ct thp tng khng
chu lc lp ghp n gin hn. nhng tng ny s bo v khi cc tc
ng bn ngoi, v hp th ti trng. Ti tin vo nh khung hn v to nh
khng b h hi! Nhng bc tng ngn bng b tng cho nh khung cn t
kim loi hn v ch l tm che chn, c th lm bng btng rng. Nhng
vic lm n gin lp ghp thu ht: ch to panel. Quyt nh kim tra
trn hin trng v xc nh, ci no th dng khung, ci no dng panel.
Nhn th ni thm, Lagutenko nh con chim n tm n chng ti sau
ma ng lnh lo, bi v ng l ngi u tin trong s k s thc hnh n
gp chng ti vi tng ca mnh. Ti hi lng mong c ngi th hai, th
ba, th t v v.v... H hp sc mnh, lm tt hn, thay i, cui cng hon
thin cng ngh b tng lp ghp.
Xy dng nh lp ghp cn c my m rung lm rn chc b tng
cho c hnh dng mong mun. S ng cng y b tng - mt qu trnh
mt nhiu thi gian, cn c khng gian ln c m v nhit xc nh.
b tng cng phi lm bng my. Chng ti dng rng rc. Trc y
b tng phi c cp pha, i ng cng. Sau d cp pha. G b ph phm.
Trong sn xut hng lot chng ti dng cp pha kim loi tho ghp c.
khng lm hng b tng khi tho phi bi m. Khi nhit thay i, do
co dn kim loi v b tng khc nhau, dn n khi b tng khng ng
nht. V th cng ngh phi loi tr c iu ny.
***

416

Bng nhin ti thy vch ngn, tm ngn gia cc cn h ch yu

xy bng gch. Chng c tng no l cch m c c. Thm ch cc nh
t, nhng t nhn c th g qua tm tng dy, d sao i na ch nghe c
ting cc cc. K s Kozlov l ngi thit k tng mi. Ti i quanh bc
tng ca ng, xoa n v thch li cu trc. C th ch to nhng tm ny,
bay hi chng, nhn ngay c, sau sy kh, dn keo (nu lp t tt,
khng b hng giy bi) v thnh tm tng. Ti gp Kozlov, by t s thch
th dng nh ng tm ra ngc trai cho xy dng. Nhng ng a ra nguyn
vng ca mnh lm tm ngn b tng nh lm bng thch cao. Nhc im
ca n l ch dng lm tm ngn bung v ch nm trong nh nhit nht
nh. Nu m cao, tm ngn ny s b hng. Ti ngh xem li vic ny
v ch to khung b tng ct thp bng xi mng c dy theo tiu chun
cch m.
Kozlov nghe v tr li:
- Ti tin s tm ra gii php.
l thit k ti ba, v chng bao lu ti bit rng ng lm c tm
ngn nh yu cu. Ti n nh my ng v thch nhng tm ngn ca ng.
Li c mt s vic. Ai ni:
- Khrusev ton lao vo chuyn nh nht.
Khng, khng phi vic nh nht, mt l vn ct t trong xy dng
nh . Ch c th xy dng mi bit tn bao nhiu thi gian lm vch
ngn. Vic trt va ch yu l cng vic ca nhng th khng ngh nghip
t nng thn ra lm. Cn Kozlov, sn xut cng nghip nhng tm ngn,
ng vo container v khi c cn cu th a ln lp rp. Th trt va ch cn
lm mi vic l dn giy bi tng.
Sau ti ni vi Kozlov:
- Hy ngh xem liu chng ta c th lm nhng tm ngn bng b
tng? Hy vng n nh hn v cc vch ngn s c lp y mt ci g
cch nhit.
Chng ti cch nhit cc tm panel bng cch dng x v cc vt liu
kt dnh. Kozlov li nhn vic v mnh . Nhng Mikhailov hu nh khng
nhn. Vic nn cc tm panel c dy mng cn thit rt kh. B tng ct
thp trn dm hoc granit khng phi l kim loi v t st, n kh
cng. Kozlov lm dung dch xi mng trn ct. cho cng, ng cho ra ct.
417

Th l thu c nhng tm panel c nhng l nh theo . Ti mun hn

Kozlov. Khi b tng n hi rn chc v v chy trn bng chuyn cao su.
Sau chin tranh Moskva xy mt s to nh cao tng: Trng i
hc tng hp Moskva , to nh B ngoi giao qung trng Smolensk, nh
b sng Kotelniska v nhng to nh khc. Khi xy chng v trnh cho
Stalin, cn phi tnh tin thu nh th no tnh ton kinh t, th t ra l a
s ngi Moskva khng th tr tin nh nhng cn h nh th . Stalin
ngh phn nhng cn h ny cho nhng ngi c cng hin cao - ngh s
nhn dn, cc nh khoa hc tn tui, cc nh vn ni ting. Tm li, l tng
lp thng lu. D gim tin thu nh, n vn khng thu tin thu xy
dng.
Ti nh, c ln Stalin ny ra tng xy dng nhng to nh cao
tng. ng lp lun rng khi chin tranh kt thc, ngi nc ngoi s n
Moskva, h khng thy nh cao tng. V h s so snh Moskva vi th
ca h. Chng ti s thit hi v tinh thn. Nhng nhng to nh y khng
phi l nh th. Khi ngi ta oan Nh th l mun thng tr nhn dn
di c cha tri ca h.
Tt nhin ti hon ton gi quan im rng nhng to nh cao tng
hon ton khng cn thit. y l s ngc. Ti pht biu n thun v s
hp l trong mi cng vic. Tiu ch xy dng nh phi l s thun tin
cho mi ngi v gi thnh mt vung nh .
Trc khi ti kt thc hot ng trong Chnh ph Lin X, ngi ta
chun b xy dng nh c nhiu tin ch hn. Khi chng ti ni chuyn vi
kin trc s trng Moskva Posokhin, ng gii thiu thit k, hon ton
tng xng vi s tin ch . Trong nhng to nh ny d tnh c tiu
chun cao cc khu vc chung c bit l hnh lang, bp, nh v sinh, bung
tm v ni tht. Tht l duy l tr xy dng nhng to nh 9-12 tng. Chng
ti xy dng nh 5 tng, gi thnh mt vung ch 110 rp. Ti New York nh
cao tng li l chuyn khc xt v kinh t. mt s nh thu khon mua
ton b khu t , ph b nhng nh thp v xy nh cao tng. Trong iu
kin x hi ch ngha c s khc nhau. Khng ph b nh 5 tng m phi xy
thm n, sa cha, tu b v ci thin. Nu chng ta t c iu kin sng
c bn tt hn, th ngi ta lun lun mun chuyn n nh cao tng.
Tr li thi gian trc , khi chng ti ln u tin gii quyt vn
b tng ct thp, tranh ci, b tng ct thp xy dng, ti ni rng phng
418

Ty lm c v c nhng bc tin trong lnh vc ny. Gi y chng ta

cn i tip, khng c qun nhng thnh tu. Trn ng t ti thnh ph
Skopla (Nam T) chng bao lu sau, ti li c mt Nam T, nhn thy
thnh ph b ph hu hon ton. Lin X vi s gip anh em a n
th xy dng. H xem xt nhim v liu th khi phc, v dn dp thnh
ph. Chng ti tng Nam T nh my b tng ct thp xy dng nh .
Ti ngh rng n ng vai tr ca mnh phc hi thnh ph. Nhng nh my
nh th chng ti trao li cho Chnh ph Afganistan. C th ni rng b
tng ct thp chim c quc t s tha nhn quc t.

Quc phng Lin X sau chin tranh v quc

Cc nc x hi ch ngha chim 1/3 sn xut th gii. iu ny lm
phn khi nhng ai chn tht u tranh v ch ngha x hi. Nhng CNTB
cn mnh, cha cho chng ta qun mi e do ca quc. V th khng th
li lng quc phng. iu ny l ng quan h vi thi gian khi Stalin cht.
Stalin rt ch theo di tnh hung quc phng Lin X. Ti cho
rng ng thm ch thi phng sc mnh k ch v nh gy chin tranh.
Nhng t ng c gng s m th gii t bn bng li l. Ti nhn thy s
phong to Ty Berlin, buc chng ti tin rng khng th t c thnh cng
bng phng tin tng t. Stalin buc phi nhng b, i n thng
thuyt. Khi ng c gng phong to, khng tnh n kh nng thc t ca
chng ti. ng ngh sai vn . Ti khng bit, ai xui ng v vn ny. Ti
trong B chnh tr, nhng chng ti khng bn ci n. C ai bn ci vi
Stalin khng, ti khng bit, nhng ti ngh rng ch c Molotov. Chng c
ai na u. Vorosilov trong thi gian ny khng c vai tr chnh tr.
Sau - chin tranh Triu Tin. Do Bc Triu tin, Kim Nht
Thnh khi s, Stalin ng h Kim Nht Thnh, cng nh Mao Trch ng.
y l hnh ng ph hp. Vic ny, nu ni v c nhn, ti cng ng vi
Kim Nht Thnh. Nhng Kim Nht Thnh phi nh gi li kh nng ca
mnh, cho l ch cn chm ngi, cho git mnh, v lc lng bn trong Nam
Triu Tin lm tip. Tt nhin qun i Nam Triu Tin yu v b nh tan,
nhng ngi M nhy vo cuc chin qut lui Bc Triu Tin, ngha l, qut
lui Stalin, mt ngi nht gan v t ra quyt nh gip dt khot Bc
Triu Tin, ni:

419

- Th no ? Chng ti khng a qun i n , by gi ngi

M tr thnh hng xm ca chng ti Vin ng, tt c ch c th.
Ch c s can thip Trung Quc khi cu Bc Triu tin Triu Tin.
l tht bi ln th hai v mt qun s sau chin tranh v quc (tht bi
th nht - phong to Berlin).
Chng ti nhn mt di sn nh th. Tht ra, chng ti c bom
nguyn t. Stalin khi vnh mi v tr nn s M. Ti nh, c mt ln,
nh thng l vo mt m, chng ti ngi nh ngh cui tun Stalin.
Stalin do nh hng ca tin tnh bo, m cc BCHT ng khng bit, bng
nhin xut hin lo ngi: my en chin tranh ngt ngt trn bu tri Bulgari
ngi M thng qua trung gian chun b tn cng Bulgary. V by gi ng
gi nhng ngi lnh o Bulgari v Moskva. H ti, l Chervenkov, B
trng quc phng Lukanov, mt ngi cng sn lo thnh, tham gia chin
tranh chng Franco Ty Ban Nha, mt chin s dy dn. Stalin ch thn
ch dn h khp cht bin gii Bulgari. H dn n vic phi o ho chng
tng, tng phng th mt t. Vic a ra nhng bin php s si th Bulgari
c th lm v chng cn ch dn. Stalin coi bu khng kh nh sp c chin
tranh xy dng nhng knh chnh tr tng ng.
Ngc li, s kin thng 2-1948 Tip Khc, khi y giai cp cng
nhn cp chnh quyn, e do Php, Php v M. Ty c khi cn cha
nh hng n chnh sch quc t. Cc my bay trinh st phng Ty bay
gn nh lin tc trn bu tri ng c v Tip Khc, c bit vng bin
gii. Cc chuyn bay nh th c tip tc c sau khi Stalin cht. Sau cc
chuyn bay ny lan sang lnh th Bulgari v Lin X, xm phm bin gii
ca chng ta bin Baltic v nhng ngi khc vng bin khc, tng cng
cc v tr ca mnh Th Nh K, v rng Th Nh K v Lin X c nhng
quan h xu, khi Th Nh K a yu sch thi Stalin. ng li ny thc
gic ngi Th m chn M. Cc my bay trinh st ca M hot ng st
Zakavkaz. H cng gi danh thm him khoa hc, nghin cu ng tin
vo Armenia ni Ararat.
Ngoi ra, M b tr cc cn c ca mnh . Iran s chng ta khng
km s Th Nh K, v Stalin p dng bin php mt n nh nhng ngi
Azerbaizan Iran ( ngi Azerbaizan nhiu hn ngi Azerbaizan
Azerbaizan), Nam Azerbaizan, khng thuc v chng ta, bng cch no
y thng nht vi min Bc, thuc Lin X. T cc sn bay Iran, my bay
420

M lun lun c th ging n vo Lin X. M cng thm nhp vo

Afganistan v Pakistan. Trn bin h lm chvi cc hm i, tu ngm, tu
chin. Trong thi gian ny, mnh nht l tu sn bay. Chnh bng tu sn bay
m ngi M nh tan ngi Nht Thi Bnh Dng. Ngoi ra, tin hnh
khng b chng ta trn t lin, trn bin v trn khng, M nh c Lin X
v kinh t: i tr tin phc v khon vay-thu, khng bun bn vi chng
ti v vi nc khc.
Tt c ci lm Stalin hong s. V ti cho ng y mnh lm bom
nguyn t. V chng ti ch to n. T B chnh tr lo vn ny l Beria,
cn trc tip lnh o l Vanikov. B ca Vaniko lm vn nng lng
nguyn t. Cc nh khoa hc chng ti ch to thnh cng nguyn t. Vi s
gip ip vin nc ngoi, xut thn l cc nh khoa hc, nhng ngi
ny c cm tnh vi chng ti v quyt nh hp tc vi chng ti ng u
vi M nh sen m quc t. Thm ch, c bom nguyn t ri, chng ti
cng khng ngang bng M. chng ti khng c phng tin ch bom. My
bay nm bom ca Lin X khi l kh yu hn M, h c pho i bay,
c th bay khong cch xa v c th nm bom c bm ln ngy. Chng ti
cho n bom nguyn t mt t nh l mu. Ban u ch c mt vi qu nh
th. Nhng M tch lu hng chc qu. V th nu xung t qun s trc tip
vi vic s dng bom nguyn t khng ha hn Lin X mt iu tt lnh g.
Trong lc thua v hng khng, s dng bin mt cch rng ri. V Stalin t
nhim v xy dng lng ln tu tun dng. Chng ti c m c tu sn
bay, nhng cn vng mc v k thut. Tu tun dng cn lng ln tu
vt mn v tu ngm.
D kin mt chng trnh rng ri chun b cn b. Ku gi sinh
vin, nhng ngi tt nghip cao ng vo Hi qun, v gi h vo hc ti
Hc vin v cc trng hi qun. Chun b nhng nh chuyn mn tt c cc
lnh vc, cn cho hi qun. Nhng ngi lnh o qun s chng ti chng
minh rng khng c lc lng hi qun chng ti khng c kh nng ng
u vi M trong cuc chin tranh tng lai. Hi qun Lin X c th gii
quyt khng ch vn tn cng, m cn nhim v phng th, khng cho
php qun th b ln lnh th x vit v khng cho php tu b ca chng
vo su reg vng bin nc ta. ng tic, xy dng lc lng Hi qun hng
mnh tiu tn kh nhiu tin v lm hao mn t nc. Nhng bng
chng c th v bin php loi ny lc y ti cha c. V mc d l u vin
B chnh tr, thm ch khng dm liu nu cu hi v cc vn t[ng ng.
421

Nhng vn nh th, Stalin gi kn trong lng ng v ng khng cho php

nhiu ngi quanh mnh bit c trng thi quyt nh. ng xem nh tt c
ci l c quyn ca mnh, v bt k s quan tm no xut hin ai
trong chng ti n iu ny hoc mt loi v kh mi, du gy cho ng s
nghi ng: Stalin khng b rng buc g, c th coi mi ngi trong chng ti
l ip vin ca k th v tuyn b rng anh b quc li ko.
Ngy ng nh, 1 thng su 1971, ngy m buc phi tuyn b rng
chng ti nhn di sn nng n sau khi Stalin cht. t nc tiu iu.
Vic lnh o t nc thi Stalin, c th ni l khng tt. Tp hp mt m
cc loi ngi. Lc y c hng ngi khng c kh nng cch tn nh
Molotov, v c loi nguy him i vi mi ngi nh Beria, v lo l nh
Malenkov, v thi hnh m qung nh ca Stalin nh Kaganovich. Trong
cc tri t c 10 triu ngi. Nhng nh t b qu ti. Thm ch c c nh
t c bit cho cc ct cn ca ng, c xy dng theo ch th c bit ca
Stalin, Malenkov. Tnh hnh quc t khng thy sng sa, ct sc v chin
tranh lnh.
Gnh nng ln vai nhn dn x vit do vic u tin sn xut sn xut
v kh v cng to ln. Nhng gim nh gnh nng ny cng khng c, bi
v cng xut hin nhng vn b xung dp tt my bay qun s.
Ngi M c B-29, my bay tt nht trong chin tranh th gii 2.
Chng ti bt chc n v ch to TU-4. Nhng y l mc my bay li thi,
cn ngi M ln trc. Tht ra chng ti sn xut my bay phn lc
MiG-9, MiG-15 v La-15, my bay nm bom hng nh Il-28. Tuy nhin
chng ch l cc phng tin bo v, cn my bay tm xa tn cng, chng
ti khng c. Thi y chng ti khng th do thm ch cc cn c nc
ngoi b tr quanh Lin X. Chin tranh Triu Tin ch ra rng MiG-15 v
tc thua xa my bay tim kch M. Nhn dn chng ti, mt mi v chin
tranh v i km, cn c n, mc v tho mn nhng nhu cu tiu dng
hng ngy. ng tic, th nng cng nghip Lin X thua M, m chnh ci
- li l ch yu trong chin tranh. Chin tranh hin i - l chin tranh ca
cc ng c, k thut in t, u c ca cc nh khoa hc. Ai xy dng
c v kh mi tt hn v nhanh hn? Chng ti trong lc y thua k ch
v th nng. Khng phi tt c, nhng cn b qun s chng ti, tp hp
quanh B trng quc phng thi y l Bulganin, u hiu rng Bulganin
thc cht khng phi ngi qun s, m do Stalin tng cho ng danh hiu
nguyn soi, ti khng bit, lm g. Chng hn, Bulganin khng gi cho
422

ti tin tng v phm cht ny. Nhng Stalin a ng chc v xa hn, ng

u Chnh ph. iu ny c mt s kha cnh khc v lm vic. Ti nh,
Stalin khi c mt chng ti lp lun th ny:
- Sau ti, chng ta b nhim ai lm Ch tch Hi ng B trng Lin
X? Beria? Khng, ng khng ngi Nga, m l ngi Gruzin. Khrusev?
Khng, ng l cng nhn, cn c thm kin thc. Malenkov? Khng, ng ch
bit i ti i lui. Kaganovich? , ng khng phi ngi Nga, m l ngi
Do Thi. Molotov? Khng, gi ri, khng vn vai c na. Vorosilov?
Khng, yu ui. Saburov? Pervukhin? Nhng ngi ny ch dng vai tr
hng hai. Cn li mt Bulganin.
ng nhin, khng ai thip vo suy ngh ca Stalin ang c c
to thnh ting. tt c im lng.
Trong khi , khon tin u t khng ngng cho quc phng t
n gii hn. Cng nghip pht trin theo c chiu su v chiu rng. Qun
i ng ngi nng ln ngn sch. N cng tn mt lng ln phng
tin vt cht, lm hao ht ngun d tr ngi, c th c s dng pht
trin kinh t ho bnh. Phng Ty nhn thy iu ny v cn xo tung mnh
hn chy ua v trang, con nga kinh t x vit khng duy tr ni cuc
ua ny. Phng Ty cng hy vng s khng hi lng ca dn chng, ci
lm gim yu ch hng ng x hi ch ngha. C s cng thng phc tp t
c hai pha. Qun i x vit buc phi tip tc tng ln. Ch ring CHDC
c, tin n x hi ch ngha ny, chng ti c khong mt triu lnh. Sau
chng ti, b ct gim lc lng v trang, CHDC c cn na triu.
Khng liu lnh hn na khi tnh n s c mt ca qun Anh, Php, M
Ty c. Ni chung sau khi Stalin cht, thot u chng ti b tc trong
cng vic qun s.
Cha ht. C ni lo u ti bi do tnh th trong nc. Trc tin tnh
th nng nghip lm chng ti lo ngi. Bnh m v tht khng , b chng
c. Khng th qung thm tin pht trin cng nghip. Khng c cng
nghip ho t nc chng ti phi chu tt hu c trong kinh t, c trong
qun s. May mn, nhn dn x vit cn c hiu tnh hnh v ng h chnh
sch i ni v i ngoi CSLX. Cuc can thip u tin thc s v qun
s l vo nm 1954, on i biu chng ti sau khi thm Trung Quc quay
v Vladivostok. chng ti thm Hm i Thi Bnh Dng v nghe t
lnh hm i chun b phng th Vladivostok, bng n hot ng qun
423

s. Chng ti yu cu Kuznesov, va c thay ch B trng B quc

phng Lin X t Moskva n Vladivostok. Chng ti a ng quay li chc
v. ng b Stalin trng pht v b gim lon. Chng ti cho l iu ny khng
ng, v Kuznesov b s chuyn quyn Stalin lm hi.
By gi Kuznesov ngh chng ti xem xt chng trnh v chun
b mt bui din tp nh trn bin. Chng ti bng tu tun dng, n mt
khu vc nh trc, bt u quan st cuc din tp trn bin c tu ngm v
tu phng li v c lm g bin phng b bin tham gia. Chng ti khng i
xa b, ch i dc b bin. ti ln u tin ti nhn thy tn mt chin
u trn bin nh th no. Qun xanh (ch) tn cng tu tun dng
chng ta. Ban u tu ngm tn cng chng ta, v ngh rng chng ti khng
bit v tr ca chng. Hnh nh mt ch huy tu tun dng qu l khng bit
iu ny. Kuznesov bit, v rng chnh ng xc nh k hoch chin u. Tu
ngm phng ng li. Cc qu ng li lao trng vo tu tun dng v lm
chm chng ti. Sau cc tu phng li tn cng. Chng gy cho ti gy
n tng nng n: nhiu ting ng, khi, nhng khng c mt qu ng li
no trng mc tiu, mc d cuc tn cng tin hnh khong cch gn. Cuc
tn cng trn tht ca tu phng li c l gy nhiu thit hi ln. Tuy nhin,
cc thu th phn khi v bui tp. Cui cng, chng ti bi qua mt chic
tu, nm phi bng (tn tch chin tranh hoc b tn cng), v chng ti bn
vo n. Tt hn l din tp cng L Thun, chng ti cng bn tp.
V nguyn tc, ti khng nghi ng rng thu th c trnh tt v lm ch
v kh ca mnh. Ch yu l n phi p ng mc hin i.
Ni chung nhng iu ny phng pht nhng ci c. Trc , ti
cng thy tn la t my bay tn cng vo tu ca Hm i Hc hi, bn
chnh xc v gy cho ti mt n tng rt mnh, c bit cng sut n. Ngay
t qu tn la u tin, mc tiu b chm.
Nhng khi by gi bn i bc v phng li, ti hiu tt c nhng
nhc im ca n. Mt khc - my bay mang tn la c th hot ng c
trn bin, v bo v b bin tt hn pho. Ti kt lun nh vy khi xem cc
tu Vnh Chic sng vng (Vladivostok) v cng L Thun. Ti khng
th hiu, s ng ngc nm 1904, khi hm i Nga b Nht tn cng d dng.
T Vladivostok ti c n tng y l vnh l tng bo v khi cc cuc
tn cng v ni neo u an ton tu b.
Ti ni vi nhng nh lnh o qun s rng:
424

- Hon ton khng hp l by gi duy tr nhng tu chin trong vnh,

thun tin trong thi bnh. Trc kia hi qun khng c ch th nguy him,
khng qun, v vnh ny d dng bo v trnh c qun th. Gi y, vi
my bay tn cng, n khng th bo v c v, ngc li, bin thnh ci
by. Phi chuyn gp cc tu v tm cho chng mt ch no y trn o
tu c th hot ng, v rng y h b tri v khng th t chy, nu
chin tranh t ngt bt u.
n o Kuril. Ti quan st din tp phng th b bin. nhng thanh
nin tho vic v bn gii. Chng ti trao cho Kuznesov la chn. Bt u
chun b chuyn i. iu ny i hi nhiu vic phi chun b nh bn tu,
ch , phng tin sinh hot, v chi ph ln, nhng l cn thit vi h. bo
v Vladivostok theo kiu c l khng tng tng c. Lc y ln u tin,
trong mt ti, uy tn ca c Kuznesov b xa ri, khi ng khng nm bt
nhng yu cu ca k nguyn mi, d ng cha gi.
T Vladivostok chng ti n Nikolaievsk, ng di Amur bin
Okhot. , ngi ta ngh xy dng nh my ng tu chin. Ti ny
sinh ra nghi ng. Nikolaievsk? Nh my a vo u? Kh bo v. Ngoi
ra, cn nhiu tin, phi phi xy dng ng st. Lai cn phi ch vt liu v
kim loi n Nikolaievsk xy dng. Stalin thng qua quyt nh xy dng
nh my mi. Khi xt chi tit, chng ti quyt nh tt hn ht c tu
ch c.
Trn tu vt mn chng ti ti Nam Sakhalin, vng bin rt sng gi.
Chng ti quan st cng c. N l trm ni. Lin X khng c nh my ni
ch bin s c nh c. Tt c c chuyn vo b, chuyn ch v ch
bin. C b thi, phi vt xung bin hoc nui ln. Sau con ln sc mi
c. Tt c nhng con ng tht l khng khip. Chng ti cht vt leo ln
xe. Thit b khng . Nhng ai c li? Khng vi tay n c Nam
Sakhalin, t nc cn vt thng su do chin tranh gy ra.
Chng ti thm b i qun khu Vin ng. Chng ti dng t lnh
qun khu, Trufanov, ngi ti bit r trn Stalingrad. Chng ti ch vic
sn xut thc phm cung cp cho Nam Sakhalin, c bit trng khoai ty.
Khoai ty rau qu c ch t lc a, mc d iu kin t nhin y rt
tt. Nam Sakhalin ging Ukraina: nh sng, t mn, tham thc vt giu c...
Lc y ch c a tay, dt mi ngi v m bo quyn li cho h, cn sau
th sng khng ti hn nhiu vng Lin X. Chng ti quay li
425

Vladivostok bng my bay, nhng Mikoian cn li Nam Sakhalin. ng

tham gia vn bun bn v ni:
- Ti mun c tho lun, ci g v lm th no v ci g cn lm
m bo dn c thc phm..
Ni chung, chuyn i Vin ng thi thc ngh, vic phng th t
nc nm tnh trng khng nh chng ta mun. Do vy phi ngh cch
nng cao kh nng quc phng Lin X. Ti gim mc tin cy c
Kuznesov. Chng ti nh gi li ng ny. Mc d chng ti t ng,
khng k th con ngi tng b Stalin n p, nhng khi Kuznesov lm
hi ci khc. Nhng by gi thy s nguy him, dn dn ph hoi uy tn ca
c, v ng trc vn xy dng h thng quc phng theo nguyn tc
mi.
Kuznesov trnh BCHT ng th ngh xy dng hi qun. Cn
khong 110-130 t rp trong 10 nm. Lc , y l s tin khng l. Chng
ti suy ngh k khng c sai lm. Th c gi theo ng quy nh, v
chng ti t vn ti on ch tch BCHT. Chng ti mi Kuznesov v
nhng tng lnh khc n. D tnh ng tu tun dng, tu vt mn v tu
ngm. Hng chnh l tu tun dng, ni chung l hm i trn bin. C
cht nghi ng, ti ngh:
- Hm nay gii quyt vn ny, gc li n phin sau (chng ti hp
hng ngy), on ch tch c th lm quen su hn vi ngh ny.
Bi v vn ny l rt ln, nn cc vn khc chng ti cng hoan
tip theo. Ra khi vn phng mnh Kreml, ti i b theo hnh lang, mong
gp ngi no n hp. Nhng ngi c mi ngi tm tm cui mt
to nh khc. Ti vt qua Kuznesov, v ti i vi ng bn cnh. Khi ti
v Kuznesov c quan h tt, v ti ng ln minh oan cho ng.
ng biu hin rt kh chu v ni vi ti tng i th l:
- Cn gi quan h tt vi hi qun n khi no?
Ti ni vi ng:
- Ti khng hiu. Ti cho rng quan h l tt.
- Ti sao khng gii quyt vn ?
- Chng ti khng t chi, cn phi xem. Mun nghin cu tt hn
ngh c quyt nh ng.
426

ng bn khon v i p nhm nhn vi ti. Sau chng ti ra v

v xe ai ngi y ngi. Ti lo ngi tnh trng gin d nh th, ti c th ni,
s ging nhau c ti vi cng vic. Chng c l ng ta cho rng, khng c
g phi phn xt chn l trc y? C tin s lnh o khng? iu ny dng
hon ton khng hp l. y thy r s xm phmquyn hn ca Chnh
ph v on ch tch BCHT. Trc khi ngi vo xe, ti ni ht tt c:
- i mt tun, chng ti cn xem xt t m vn , v chng ti
quay li vi ng.
Sau mt tun, ti phin hp thng k, chng ti quay v vn .
Cch t vn ca Kuznesov i vi ti l khng ng: khng gii quyt
c nhim v mi quc phng t nc, v n i hi tiu mt khon tin
khng l. V ti nc c:
- ng ch Kuznesov, hy hnh dung tnh hnh hm nay. Nu nh
chng ti by gi cho ng tt c nhng tu nh ng yu cu, th Lin X
chim v tr th my so trong s nhng nc th ch nht ca chng ti? So
snh, chng hn, vi M v Php? Chng ta liu c th ng u trn bin
bng lc lng thng nht ca h khng?
- Khng, chng ti c l thua h ng k.
ng tr li trung thc. Suy ngh th no m tiu khon tin ny?
Chng ta sau 10 nm mi c nhng chic tu m ng t hng, tuy nhin
thm ch ngay by gi chng t ra l yu hn. Nhng sau 10 nm na, ngha
l, cn yu hn na. Bi l M v Anh thc y hm i ca mnh v h c
nhiu kh nng, c vt liu v v tin. V chng ta cng tiu tin, nhng
khng gii quyt nhim v quc phng ca Lin X.
Mi ngi bt u ln lt pht biu. Kt lun ngh l khng
ng. Chng ta trong thi hn ngn nht khc phc s tt hu. Lin X b
cc cn c M bao vy v hon ton nm di tm ca my bay nm bom
ca M. K ch vt chng ta c v s lng ln chst lng v kh. Nhng
i vi chng ta, Hi qun khng phi l lc lng quyt nh, chng ti
khng phi l nc Anh. Nc Anh - l o quc, khng c Hi qun khng
th tn cng, khng phng th, hon ton ph thuc vo chuyn ch nguyn
liu t lc a, i hi nc Anh phi m bo giao thng, lin lc trn bin.
M khng c hi qun khng th duy tr qun i ca mnh ti chu u. H
cn tung ngi v v kh v cc th khc.
Ti ngh:
427

- Hy hon quyt nh xy dng lc lng hi qun mi v suy

ngh thm. Hnh nh trc tin chng ti cn gii quyt vn hng khng,
ch to nhng my bay, m k th ca chng ta ang c.
Tn la chng khi ti vn cha th a vo v v th gi khng
qun l v kh ch yu. Tt c u ng . Nhng Kuznesov si tit thc s
v sau phin hp ny bt u tin hnh tuyn truyn chng li quyt nh,
hng lm fam uy tn ban lnh o mi ca Lin X. ng, chng n g iu
, ng h ng li ca Stalin v vic u tin xy dng Hi qun, mc d
Stalin chp nhn chng trnh ny khng c Kuznesov, khi Kuznesov b
cch chc ch huy. ng l bn tnh chuyn mn che ph con mt ca v
c cn tr ng nhign ng s vic. Sau t ra l, chnh Kuznesov gi
chng trnh ny cho Stalin, khi ng cn c Stalin tin. Stalin i ri, m
ng li ca ng vn tip tc con ng ca mnh.
Chng ti c n tng, Kuznesov quyt nh, nu Stalin khng cn,
th khng cn coi trng ban lnh o ny. iu ny lm chng ti ni gin.
Chng ti bt buc cch chc ng khi t lnh trng Hi qun v tc b
mi danh hiu qun i ca ng. Sau Malinovski ni vi ti rng cc
tng lnh phi chu ng Kuznesov, v rng qun hm ng nhn t lu v
l ngi tham gia tch cc chin tranh chng c Hittler v Nht Bn. C
nhn ti thch Kuznesov, ti knh trng ng v lng dng cm khi bo co
cho Stalin v thc trng. Nhng, khi cuc sng chm nhau, li ch cng vic
t ln trn. Thm ch by gi, sau mt s t nm, ti gi thit rng quyt
nh ca chng ti khi l khng trnh khi, theo thc cht (nhn danh
quyn li t nc), theo hnh thc ( cm thy c mt s tranh ci no
y).
Sau ny Kuznesov vit hi k v chin tranh. Sachs nm ch ti,
nhng ti khng c, v rng sau khng c nhiu gi k, ti i n kt lun
rng a s hi k ca cc tng lnh cn phi tranh lun, m iu ny i vi
ti l n tng mnh, v ti phi rt chu ng s bt bnh, nu gp sm hn
v khng c kh nng tranh lun n. c bit trong nhng trng hp, khi
cc tng lnh nnh b trc qun i Stalin.
Gt b chng trnh Kuznesov, tt c chng ti ch n Khng
qun, c bit my bay nm bom. Iliusin thit k my bay nm bom phn lc
hai ng c. Khng phi my bay chin lc, m ch l my bay chin thut.
Artem Mikoian v Gurevich ch to my bay phn lc MiG-15. N c s
428

dng nh my bay tim kch tt nht sau chin tranh v chin tranh Triu
Tin t r u th vt tri my bay tim kch M, nhng ch duy tr ngn
ngi. Ngi M nhanh chng tung ra my bay c tc ln v bn h my
bay tim kch chng ti mt cch d dng, trn khng phn Bc Triu Tin.
Sau ny xut hin MiG-17, MiG-19 v MiG-21 siu thanh. Tupolev thit k
my bay nm bom TU-4, sau my bay nm bom tm xa TU-16. Tuy nhin
ng vn c c TU-95. Chng ti tho lun vn ny vi Andrey
Nicolaievich, ti c quan h tt v knh trng ng. ng ni rng my bay, m
chng ti i hi, by gi khng th lm c, v khoa hc ch to my bay
cha cho php lm iu ny. Ti ni thm, khi Stalin yu cu Tupolev ch
to dng my bay nm bom, c th nm bom lnh th M, Tupolev thng
thng t chi:
- Ti khng th lm c nhng my bay nh th. iu ny em li
danh d cho ng, mc d ng ngi t v ti dng cm ca mnh. Tuy nhin
ng khng nhn mt vic khng th lm c.
Stalin li vo cng vic Miassev, mt trong nhng hc tr ca
Tupolev, mt k s rt nng ng. ng xy dng cc mu khc nhau, nhng
cc mu cng khng cng t ra khng c nh mong mun, khng
tng xng vi s b nhim b nhim, bi v n bay c n M, nhng li
khng th quay v. Lc y Miassev a tng: my bay nm Mehico,
nm bom M. Chng ti tr li y l chuyn a:
- Mehico - khng phi l m v chng ta, nm ngha l c hi tt
nht b mt my bay.
tng ny l danh, khng tin vo thnh cng v chi ph rt tn
km thc hin. Vic th nghim cc mu ca ng bt u. khng thnh
cng, mt s phi cng cht, v i phi hnh sinh ra nghi ng my bay ca
ng. Phi tm gii php khc. Nhng gii php no?
Tht ra khi cng bt u ch to tn la. Lo vic ny l Korolev.
Ti thng xuyn nh ti Sergey Pavlovich, l ngi a nc ta vo v tr.
Khi thy r my bay nm bom ca Miassev khng th tn cng M, ch cn
hy vng vo tn la. Ti knh trng cao Miassev. Nhng ng khng lm
c nhng ci khng th. ng Lavochkin ti nng ngh v vic tn
la tm xa. Cc phi cng yu thch my bay tim kch ca Lavochkin trong
trong thi gian chin tranh. Chng bao lu sau, ng nhn vic ch to tn la.
N phc tp: my bay c ct cnh bng tn la mang n mt cao no
429

y, sau tch ra v bay tip bng ng c phn lc. tng ny c tn

mt l Bo tp.
Nhng khng lm c.
bn n nc Anh, chng ti c tn la Korolev -5. Nhng n
M? Tn la phng khng Lavochkin c t quanh Moskva. Nhng y l
hon ton khc. Con trai ca ti, Sergei, n lm vic vi Chelomey, nhng
tn la ca chu xut hin sau ny. Phi tiu mt khon tin ln bo v
Moskva bng mt vnh ai tn la ch khng t ph th . Sau ny
thay th nhng tn la tnh, mt nhiu thi gian chun b phng, chng ti
xy dng t hp c ng d hn phn tn, n mc trinh st ch kh xc
nh v tr ca n. Vic xy dng vnh ai phng khng l cng khai cho mi
ngi bit. Ngi nc ngoi, khi bay trn my bay hnh khch, t trn cao
nhn thy tt c, mc d chng ti cng ngu trang n. Chnh ti, khi bay,
nhiu ln thy t trn cao nhng tn la ny v con ng dn n n.
Sau chng ti quyt nh xy dng mt vnh ai phng th nh
th Leningrad. Khi xut hin tn la phng khng c ng, chng ti b
vic xy dng vnh ai phng khng Leningrad. Khi Stalin cn sng ti bn
thn cha bit Korolev. Chng ti vi ng, khi tn la ca ng chun b xut
xng. Lc Ustinov trnh ti rng nh thit k Korolev mnh ti xem tn
la n o ca ng. Chng ti quyt nh n vi ton b on ch tch
BCHT ng. Ti nh my ngi ta ch cho chng ti qu tn la ny. Th
rng, nhng ngi lnh o t nc nhn vo n nh lc vo rng. Trong
nhn thc, chng ti khng th no hiu l mt ci ng ln trng nh iu x
g bay c n mt ch no v ffnh bi ai y bng mt sc n. Korolev
gii thch cho chng ti, n bay nh th no, c th t c ci g. Nhng
chng ti i quanh quanh n, nh ng nng dn ra ch mua ming vi hoa.:
s m, nm nhng mu, sut na th lim n. C th ni, nhng k dt nt
nh th li c mi quan h k thut. Than i, trong nhng thng ny khng
ch c nhng ngi dt nt nhng chng ti, m cn tt c nhng ngi, ln
u tin ng n k thut tn la.
Lnh o tin Korolev. Korolev ni rng tm bay xa ca tn la ca
ng khong 7 nghn kilomet. iu ny lm va lng chng ti, v rng n
ph mt phn ng k lnh th M. Tt nhin chng ti cha nh bt u
chin tranh nu nhn c tn la ny. Chng ti ch mun e do bng tn
la ca mnh nh tr, nu M ngh n tn cng chng ti. M khi
430

tin hnh chnh sch cc k hung hng. Korolev phng tn la ca mnh.

ng gi n l s by.
N bay thnh cng, mc d chic u b n. V sau, tai nn him dn,
c trn t, c khi bay, nhng khng c nn nhn. Khng c tai nn, nhng
k thut mi him c a vo cuc sng. Thm ch c trnh. Cui cng,
Korolev lm rt tt nhim v ca mnh. Tn la tr nn bay mt cch tin cy,
v chng ti nm 1957 phng vo v tr mt v tinh nhn to ca qu t.
Tt c th gii git mnh. Ngi ta vui mng v ca ngi chuyn bay ny,
cng c ngi kinh ngc rng chng ti t mc k thut n nh th. Tn
la chng ti lm ngi M run s. Gi y Lin X tr nn c kh nng
bn qua i dng bom ht nhn bng tn la, trong thi gian khng ch vo
u c. Hi xa, ti pht biu trc cho cng chng rng chng ti xy
dng tn la chng tn la, c th trng mt con rui. Vng, y n gin l
cu ni hay m thi. Ti s dng cu ny bt chin, lm tnh to i
phng v biu th rng chng ti c tn la cng nh cc phng tin tn
cng, cc phng tin bo v. V l thuyt tn la c kh nng nh chn.
Trong v tr c ng gip ranh tn la, tip theo, v tn la ny c th tiu
dit tn la kia, nu t ng. Nhng y l mt nhim v kh. Nhng trong
nhng nm y cn khng c tn la tm xa, th cha ai ngh ti nh chn
chng.
Vic phng tn la ca Sergey Pavlovich Korolev lm Chnh ph
Lin X th pho nh nhm. S tht, khng phi lp tc vn quc phng
c gii quyt. Chng ta c qu t tn la, v chng li qu t. Chng ti
ch to chng theo cch phng th nghim, bng nhng th c. Cha th sn
xut hng lot. Ngoi ra, chun b tn la phng trong iu kin chin u
i hi nhiu thi gian. V th s by v khng tr thnh tn la chin u
tm xa. Vic phng n rt phc tp, trc khi phng phi t thit b dn
ng n mc tiu. Nhng m bo bn trng, i hi thit b t
khong cch 500 kilomet t v tr xut pht.
S by c phng t b c dng ci bn. Ti t nhim v trc
Sergei Pavlovich:
- Nu xy ra chin tranh, khi chng ti dng tn la, th k ch khng
cho chng ti thi gian chun b. Liu c th lm th no tn la
chun b nhanh hn vo trng thi chin u?
- Khng, hin thi chng ti khng th lm iu ny - ng tr li.
431

B mt nm ch nhin liu cho tn la. Chng ti phng chng bng

kerosin v -xy, ngi M - hydro v -xy. Vi hydro cc chuyn gia x l
mt cch khc nhau, hydro c nhit nng cao v v th, tt hn. Tuy nhin
chng ta cha thit b ch to hydro cn thit. ngh v s nht thit gi tn
la t th sn sng khin ti ni v nhng nhn vt khc. Qua Ustinov, n
tai Yangel. Yangel khi cha my tn tui. Nhng sau mt thi gian
Ustinov bo co rng Yangel lm tn la hot ng tc khc bng a xt,
ln nng.
Ti nm ly ngh ny. Tht ng l thiu n chng ti khng th
m bo phng th Lin X! S tht n mn thng cha, v tn la khng
th ng lu c. Li cn vic np cng cn thi gian, m k ch c th
khng cho.
- Chng ta hy ngh ti thng cha thay c, - ti ni - Tn la ng
c bao nhiu lu, khi axit cha kp n mn kim loi? Chng ta vt thng
cha c, thay bng thng mi ng no cng th.
Khi Yangel ni l ng tnh n kh nng gii quyt bi ton cch gn
tn la mt ngi khi ng, Korolev chng bao lu bit v iu ny. Korolev
coi mnh l n anh trong vic ch to tn la. V bng nhin vic gii quyt
vn m ng t chi, li ri vo tay mt nh thit k cha c tn tui?
Korolev gp ti:
- Ti ngh a tn la ny cho ti - ng ni - ti s lm n bng
axit, v n s ng trong t th sn sng phng thm ch khng cn thit b
dn ng t cch tn la 500 kilomet.
- Rt tt, lm i - ti tr li - nhng ch bng -xy thi, ngha l tn
la tt nht ca ng. Nhng trao cho ng tn la chy bng axit, m Yangel
ngh, ti s rng ng ta gin. ng t chi, Yangel nhn vic, cn by
gi ng mun thu tt c v tay mnh. iu ny khng th. tng c
ra Xng ca ng ta, c ng ta gii quyt vn ca mnh. Bt u thi
ua: ng ch to -xy tn la, hot ng tc th, cn ng ta - bng axit.
Korolev l ngi kh phch, nt mt ca ng r rng l khng hi lng
vi li ca ti. Nhng ng mt ngi thng minh, hiu rng ti ni ng, v
ng . Th l bt u gii quyt vn ch to tn la tm xa, xuyn lc
a. Nhng hin thi ch c tn la Korolev, cn Yangel - mi ch l
tng. Tuy nhin, xch li cng vic l l Lavochkin. Khng lu sau, ng bo
co rng tn la phc tp ca ng sn sng em th. Sau ny, chng ti bit
432

n cng tng t nh cch i ca M. R rng, suy ngh chung t nhng s

liu khoa hc m tt c cc nh thit k v nh khoa hc s dng n. Ti
khng ngh rng l kt qu gin ip. ng tic, tn la Lavochkin thua
Korolev v cht lng chin u. Sau c Miassev cng ngh lm. Tn
la ca ng gi l Buran.
Tht ra, ng pht biu ngh ca mnh, khi chng ti tin tng tn
la Korolev v cho l chnh n l v kh vt ai chu ca chng ti trong
tng lai. Hn na, chng ti t b ch to my bay nm bom tm xa v
ngh ngng cng vic , ch lm nhng chic d dang. Mt s chic my
bay ny tham gia diu binh. phng Ty ngi ta gi n l Bizon.
Than i, Bizon chng ta khng tho mn chng ti.
V chng ti u tin gii quyt vn ch to tn la xuyn lc a
bi bn Phng thit k; nu mt Phng khng c, th ly phng kia, chng
ti c kh nng chn nhng gii php thnh cng nht, sau t chc sn
xut hng lot tn la xuyn lc a. Khi Korolev chng minh u th tn la
ca mnh, chng ti ng v ct gim chi ph ca cc cng vic khc nm
giai on bt u. Chnh nhng Phng thit k ny ngn rt nhiu tin ca
nhn dn. C nhng th nghim tr gi hng t rp. Ni ring, ng ca c
vic ch to Buran.
Miassev au kh nhiu. ng khng thnh cng my bay nm bom
tm xa, cn by gi li ng tn la ca ng. C th, ng ch to n, nhng
chng ti khng c nh mt tin v thi gian, khi m chng ti c tn la
Korolev. Than i, i khi chng ti lm mt khng nhng tin, v hn th
na, nhng ti sn qu gi: Lavochkin, nh thit k thin ti, cht yu, cng
lao ca ng trc t quc vn cha tm thy trong cc ti liu tham kho.
Sinh thi, Stalin thi gian quyt nh xy dng nh my ngm sn
xut bom mguyn t. Sau ngh n thnh nh my lp rp tn la, ni
ring, khng tn ti, nu khng tnh tn la -5. Vic xy dng tin hnh
Siberi, mt na nh my c trang b. Ti ngh on ch tch BCHT
bay n Sibiri lm quen ti ch qu trnh lm vic. Trong thi gian chin
tranh ti ngi ng h nh my ngm v, khi cng tc ti Ukraina, vit
mt bo co cho Stalin, ngh xem xt thit k nhng m than mi, ni c
nhng va than dy, khai thc thm. c bit ti nhng hm m, tng t
Svetlisa, t di h bi ngoi . Trong bo co, ti ni c iu kin l

433

tng cho nh my ngm. C nhng ch khc, khai m, c th cng c

thm bng b tng v bit ch ny thnh xng qun i.
Hittler cng s dng nh my ngm tng i rng ri. Kinh nghim
cn in m du n nc ta. n Sibiri, ti v nhng nh lnh o a
phng xem nhng cng trnh bng hoa cng, chc v tt. Nhng n li
t c tc dng trong sn xut hin i. Ni khc i l khng th: x hoa
cng nguyn mt nh my! Nhng ch yu, ti thy n khng gii quyt
c vn . Ngh s dng n nh th no? Sn xut trong thi k chin
tranh tn la?
- tng ny hon ton v cn c - ti ni - Nu bt u chin tranh
ht nhn-tn la, th n l cuc chin tranh tc th. Ti sao chng ta li tnh
n thi gian di, sn xut tn la? Tt c cc nh my cung cp linh kin
s b ph hu. y xem ra ch c lp rp. Chng ti cn my mc ln, thit
b, hng nghn th. Nhng vic vn ti s b loi khi vng, v cc ng s
tuyt vng. C th thua cuc chin tranh tng lai ng sau mt s ngy.
Thm ch nu tip tc hot ng du kch, th nh my, ng no cng th, b
loi ra khi vng. tng nh my ngm l v cn c, n lm kit qu tin,
nhng khng gii quyt c nhim v. Chng ti ph cng, ph tin, tuy
nhin chng ti khng tin rng n m bo phng th t nc. Nhng bao
nhiu tn la trong mt nm m nh my ny ch to c?
H cho ti mt con s. Lc y ti tip tc:
- Chng ti phi lm nhiu hn na. Thm ch hng trm tn la cng
cha gii quyt c nhim v. vn vn cha c gii quyt. Phi tm
kim gii php khc.
Vic xy dng nh my ny do Vanikov m nhn theo ng li ca
B ch to my hang trung. Th m cng tiu n mt na s tin b vo,
khong 3 t rp (trong s 6 t) theo gi c.
- y l s tin nm qua ca s - ti ni - ng tnh th no, ng ch
Vanikov?
Vanikov l ngi thng minh. ng ci v ng . Thm ch ti
chng hng:
- Ti sao li....
- Chng ti - Vanikov ni - khng xung phong lm ci ny, y l
tng ca Stalin.
434

V khi ti ngh:
- Hy s dng mt s nh my ang lm my bay tim kch (chng
cng gn vi vic ch to tn la), v chuyn chng sang ch to tn la.
Vic ch to thit b cho n, chng ti cng chia cc nh my v chng ti s
lm iu ny khn trng, quc phng khng th c tr hon, khng th
lp li s ng ngc ca mnh trc chin tranh v quc v i,
Vn c tho lun ti BCHT ng, khng ai bc tc c. Sau
, trao phn vic c th. Xc nh cng vic mi cho nhng nh my sn
xut my bay tim kch v my bay nm bom, nhng x nghip ln. Gi y
vic ch to tn la v phng chng, trc tin l tn la Korolev, tt c
c hon thin hn. T vng chc rng tn la - cch duy duy nht tin cy
bo v Lin X. Tt nhin cng vi bom khinh kh, ang c sn xut.
Nhng v n th cho chng ti kh nng gim chi ph u n, tip cho
php cng mt lng vt liu, lm c nhiu u n hn. Cc nh khoa
hc c gng t c sc n ln. Nhng chng ti c th xy dng nhng
u n cng sut khc nhau. Ti ginh rt nhiu thi gian sc lc cho s
hin i ho qun i. Tt nhin l nh t chc, m khng phi l nh chuyn
mn. i vi lnh o, quan trng l nghe ngng kp thi, ng h ngh
sng sut v hng ng cho mi ngi.
Tn la ban u ng nh cy nn, ch n thi im hnh ng.
Nhng k ch c th ging n u tin. Mt u n ht nhn ri vo ni
ng qun b i tn la (tn la ng theo nhm), c th sng n thi
baytt c, loi ra khi vng chin u v tc ot kh nng chng ta ging
tr. Ti hnh dung iu kin phng. T thi Stalin cha ln no nhn thy
bc nh kt qu th v kh nguyn t v tt c kinh khng m n mang li.
Tt nhin n git gia sc, ch, cu, t trong cc ho trn nhng khong cch
khc nhau t tm n. Bc tranh kinh hong! Ti cha ni n ph hu vt
cht. c c xe tng, c my bay, v nhng v kh khc nhau kim tra
khong cch m v n gay tc ng. L cng nhn m v ngi tham gia xy
dng xe in ngm, ti bit c th cng vic hm m. V ti sinh ra ngh
t tn la vo hm. Nu chng ti o thnh ging, sau lt thnh g v
t tn la vo b tng, th chng nm v tr kn c np y. iu ny cng
ci thin bo qun mi thi tit. Nu ch tn cng vo vng ny, ph
hu tn la cn phi trng trc tip, ci t c kh nng.

435

Ti ngh cc nh thit k ngh ti s ny. Sau h bo co ti

rng khng th lm c. Ti ngc nhin. Vi ti tng khng nhng hin
thc, m cn cn phi lu tm n chng. V ti khng tin rng h ng. Khi
Yangel tuyn b rng c th ch to tn la, trong cht -xy ho khng
phi l -xy, m l axit, th ti ngh min nam. Chng ti gp ng bn b
Hc hi. ti by t suy ngh ca mnh cho ng:
- ng ch Yangel, cc nh chuyn mn tn la trong hm l khng
hin thc. Nhng ti ngh ng, l nh thit k, hy ngh xem. C cc
nh chuyn mn ca Phng thit k ca ng tr li xem liu c th t tm
ghi kim loi kch thc xc nh v vi khe h v t tn la vo. Gia ghi
st v thnh vn cn khe h kh pht ra sau khi phng, p vo y hm
hm, vt qua khe h v thot qua ghi st ra ngoi.
Ti ngh cn hm cng c tc dng y tn la.
- Xem y - ti ly hai ci cc ng knh khc nhau - chng ta lng
vo nhau sao cho kh khng lm hng tn la v c li thot ra ngoi, nh
tay o.
Yangel ni:
- Ti khng hiu, v sao cc ng nghip ca ti t chi tng ny.
Ti thch n.
S tht lnh vc k thut ny khng phi l ca ng. Barmin lnh o
hng nu. ng cho n by gi tip tc nhng hot ng hu ch ca
mnh. Nhng khi Barmin t chi tng ca ti. Mt ln, con trai ti
Sergei, k s, c lin quan n tn la v cng vic th nghim trc y,
bit c tng ca ti. Ti v con trai thng tho lun vn ny. Theo
ti liu ca M, chu k cho ti rng trong mt tp ch ca M c m t
chic hm phng tn la n o. Ti vui mng v s trng hp nh th, m
cn bun. Chng ti ph cng mt nhiu thi gian. Ti a nhng ngh
kh thi, cn cc nh chuyn mn gt i. Lc y ti mi mt ngi n v
ni:
- Ngi ta ni cho ti rng khng th thc hin tng ca ti. Trong
khi ngi M cng lm cch ny v s xy hm.
V yu cu nhanh chng bt tay thc hin. Nhng th khoan ni
ngh ch to mi khoan thch hp h khoan t.

436

H lao ng t m. Trc tin Zasiadko bo co cho ti vic p dng

cc my trong vng Musketovo. V ti gi ng bn ngh:
- Hy ly my, khoan su v ng knh cn thit.
Khi ti lm vic ti m 21 Donbass, th su ca ging t 250
xa-gien (1 xa-gien = 3,134 mt). Cui cng cc k s cng nhn s ng n
ca ti. ng tic, h ch cng nhn kinh nghim ca M. Thm ch sau khi
ti t chc vic xy dng hm vn dng khoan, khoan ging, cn sau ln
cht. Ti hi lng rng chng ti c th b tr mt lng ln v kh ht nhntn la sn sng ch phng bt k thi im no. Thm ch sau khi chng
ti b tn cng vn bo ton c lc lng, v chng ti c th nh tr.
ng gp nhiu sc v kin thc vo tn la nguyn soi tuyt vi
ca chng ti, Nedelin, cht yu. L pho binh kinh nghim, ng lm vic v
v kh ht nhn t khi cn manh nha v trong s pho th bit tt nht cc
loi v kh mi, mt ngi lng thin, ngi cng sn tt, lm vic vi tn
la vi nhit huyt. Khi chng ti c mt ti bi th tn la phng i, ni vi
nhau:
- Chi tai, khng phi nhc pho - m l ho m. Khi khai ho, nghe
d chu. Nhng - c tri mi bit: bi, khi, ting n, thc cht l g?
Khng phi tt c khi nh gi ng v kh mi. C c nhng vic
khc ph nhn n tng lt vt phi l. Khi phng tn la, mt m bi bc
ln. Nhng ngi ny s, rng ch phng c th b l. Nhng phng t hm
th khng c bi, v rng tt c trong be tng v kim loi. Th hai, bi mc
th cp. Pho khi bn c kh nng b l trn chin trng. Nhng i vi tn
la n o iu ny khng c ngh, n c phng cc xa hng nghn
kilomet. Tt nhin by gi c v tinh thm st mt t, h chp nh tt c v
bit cc hot ng. My mc cho php theo di lnh th. Sao no? Tn la
cng bay.
Chng ti vui sng v Yangel sau ny ch to tn la ca mnh,
tng i mnh. iu ny lp tc bin chng ti thnh cng quc ht nhntn la. Chng ti cm thy sc nh tr bt k bn xm lc no. Gi
y chng ti dng n trc ht ch to tn la v phng v tinhc gng
gy sc p ln gii qun s nc ngoi. Ngi M trc thi gian, v kh
ch yu l my bay nm bom tm xa mang bom ht nhn. V h trc
tin lo ch c cc cn c khng qun ca h - quanh Lin X. Lnh th M
vn cn an ton. Vic ch to v kh ht nhn-tn la, chng ti ngang bng
437

v kh nng. Khng phi theo s lng, m theo cng kh nng. Vic y

mnh tc tip thit k tn la, th nghim thnh cng v a chng vo sn
xut ti cc nh my my bay trc y, chng by gi ti khng thua km
M. Trc cng ct gim chi ph cho hng khng. Tip tc sn xut c
my bay tim kch, c my bay nm bom, nhng u tin cho tn la.
S tht ti cao thp my bay cng kch c th t ph qua hng
ro tn la. Chin tranh Vit nam v chin tranh gia Php v Ai Cp xc
nhn iu ny. Chng thit b phng khng cha hon thin, th n nh
chu. cao thp v tc ln, radar v m, hoc khi pht hin c mc
tiu, cn li qu t thi gian phn ng. Sau gii quyt vn ny v
qun i cc nc quay v s dng cao x bn nhanh. Trong tng lai s c
tn la c th bn my bay thp. Nhng tt nht - l t c tho thun gia
cc nc v gii tr v kh v bng cc cuc thng thuyt. ng chin
tranh xy ra! M c ngn i ca mi ngi.
Qun s, khoa hc v thit b quc phng
By gi ti mun ni v Sakharov lm bom khinh kh. ng l ngi
ti nng, rt tr trong cng vic, ng th hin kh nng ca mnh v suy ngh
su. Lc tng bom khinh kh cn mi l. C M v Anh khng c bom
ny. Chnh ph Lin X p dng tt c cc bin php to iu kin cho
cng vic Sakharov v chun b cng nghip thc hin tng ca
Sakharov, th hin vo i sng cc k s, k thut vin, cng nhn x vit
u thp nin 50.
Trc chng ti cng bt u tho lun mt hip c vi M v
cc nc ng minh ca M v ngng chy ua v trang, ngh ngng th
v kh ht nhn ngng nhim mi trng, nhng khng nhn s p li.
Lc chng ti quyt nh n phng tuyn b ngng th v kh ht nhn
v ku gi cc nc khc noi gng chng ti lm nhng iu hu ch cho
nhn loi. V l mi trng - khng phi chng mt quc gia, mt dn tc,
m l ca nhn loi.
Nh vy, chng ti ngng thch. Nhng ngi M tip tc cho n
hon thin v tch lu v kh ny. Cng thi gian y, cc nh khoa hc chng
ta hin i ho cc u n v t c kt qu lnt ti cng sut n
ln vi trng lng nh u n. Khng c cc v n th nghim, kim tra
u n trong thc t, chng ti khng th ch to v kh mi. Ngng n
phng th v kh ny, hy vng rng d lun th gii ng h chng ti gy
438

p lc ln nhng chnh ph ang tin hnh th v kh lm nhim u c

mi trng. Nhng Chnh ph M vn n ngoi tai kin x hi.
Trc chng ti c mt vn : tip tc ngng th v kh khng? V
khng c s p ng, chng ti thit thi, tt hu so vi cc nc ang hon
thin v kh ht nhn, v chng ti bt buc phi tuyn b: nu tng ca
chng ti khng nhn c s ng h ca cc nc ang ch to v tng tr
v kh ht nhn, v nu h cn tip tc n th nghim, chng ti cng bt
u th li.
Gii qun i v khoa hc khoa hc, lm vic trong lnh vc quc
phng, c gy p lc ln Chnh ph phi tin ln pha trc, phi th bom
nguyn t v khinh kh c thit k t trc. V chng ti tuyn b rng
chng ti s li th bom. Mt ngy trc vic ny, vin s Sakharov gi in
thoi cho ti ni chuyn. Ti vi ng l ngi quen, v ng cho ti mt n
tng rt tt. V khng nhng cho ti. Nh ngi ta ni, ht qu sng
chi s tt c cc nh khoa hc. Sakharov yu cu ti nh Ch tch Hi ng
B trng Lin X khng th bom khinh kh:
- Ti bit cc v th bom gy thit hi nng n cho nhn loi, nn
khng th ng tip tc th chng. Trn c s chnh s tm ti khoa hc
ca ti m lm c bom nhit hch, nhng ti l nh khoa hc by gi pht
biu chng cc v th bom.
ng thuyt phc ti kh lu. Khng cn nghi ng g na, s thi thc
rt tt, thun tu nhn vn li ng. Mt nh khoa hc, trung thnh vi
khoa hc v tng tt cho ho bnh, ng khng mun git ngi v ni
chung khng mun nhim mi trng.
Ti tr li ng:
- ng ch Sakharov, theo thc cht tnh th quc gia v chnh tr, ti
khng c quyn t b th bom. iu ny khng phi l nguyeejn vng ca
c nhn ti, m l quyt nh ca tt c Ban lnh o Lin X. ng bit rng
chng ti c gng khng th bom v ku gi i phng khng rng tr v
kh ht nhn. Nhng h khng nghe chng ti. ng bit r h ang tin hnh
th bom.
V Sakharov tip tc vt ni, do mun trung thc trc Sakharov, ti
ni vi ng ta:

439

- Thng cm vi ngh ca ng, nhng c nhn ti, chu trch nhim

quc phng t nc, khng c quyn t b th v kh ht nhn. Nu khng
lm th, l ti c trc t nc v nhn dn. ng c bit, chin tranh th
gii th 2 em li au kh cho Lin X nh th no. Khng th mt ln na
chu ri ro, m t b ch to v kh hin i, khi k th ca ta vn tip tc
chy ua ch to v kh git ngi mi. Ti ngh ng hy hiu cho ng.
Nghe ng - ngha l a t nc ta n ci cht. Chng ta yu hn M v
ng minh ca M.
Ti khng tin vo lun c ca ng, mc d chnh ng cng khng tin
ti. Chng ti tho lun ngh ca Sakharov trong ton th lnh o t
nc v quyt nh rng khng th ng vi ng. Bom c th thng
k. Chng ti cha t c cng sut nh trc y. Ch to bom tng
ng 50 triu tn thuc n TNT, t c 57 triu tn. Tht khng khip.
Cc nh khoa hc bo co: nu ch to bom bn, khi n sinh ra khng
nhng sng n, m cn bc x, th cng sut c th t n 100 triu tn.
- Chng ti c th dng bom ny u nh? - ti hi.
Ngi ta tr li ti:
- Ti Ty c nu nh chng ti buc phi chin tranh v bt buc
phi ging tr ht nhn v kh, u n cng sut 57 triu tn khng sc.
Trong vng ny ch c gi t bom khinh kh, v nhim mi trng lan sang
c lnh th CHDC c. Thit hi khng nhng dn ca CHCD c, m cn
qun i ta ang ng . C th khng c mi him ho hu qu i vi
Lin X v nc ng minh nu nm bom ny xung Php, Ty Ban Nha,
Php v, tt nhin, M.
Ti nghe v v kh mi khng khip nh th. Nhng n cho php c
nh hng tinh thn n ai ang chun b chin tranh chng Lin X. Nhng
s nguy him ch yu xut pht t M.
Phng thit k Korolev v Yangel trong lc ny vn tip tc lm vic.
u tin l vn lm ch v tr, mc d cng phi ch to tn la vi kh
nng a nhanh chng sn sng chin u. Cc vn quc phng v v kh
tn la ch yu nm trn vai Yangel. Con ngi nng khiu ny ch to
nhng tn la tuyt ho, di ng c v c dng v nhng mc ch khc
nhau. Mt s tn la khi bay c 2 nghn kilomet. Chng ti gi chng
l tn la chin lc tm gn. Sau xut hin loi 4 nghin kilomet, cng l
440

tn la chin lc, nhng l tm trung. Cui cng, l tn la xuyn lc a,

c th mang nhiu u n ht nhn bn ti bt c im no trn tri t.
Trong thi gian th nghim tn la, xy ra mt trng hp tai nn
cht hng chc ngi v sut na Yangel cng cht. Nguyn soi Nedelin hy
sinh. Khi th hng lot tn la mi do rp ni khng ng cc chi tit m
nhin liu bt ng bc chy, v tn la bt u hot ng, khi cn nhiu
ngi quanh . Nedelin ngi gn , ch kt thc cng vic. Tn la ct
ln, sau xung, axit tung ra v thiu chay tt c nhng g nm cnh .
Yangel thot c mt cch l lng, khi ng i n mt ch ring ht
thuc. Bo ch phng Ty thng vit rng chng ti che giu cc trng
hp thm hot xy ra khi th tn la. Nhng chng ti khng c thm ho
no khc. Tt nhin mt s tn la c lc ri, nhng khng c nn nhn,
chng ti ch thit hi vt cht mt thi gian.
Ngi ta cng nhn nc ta l cng quc v tr v tn la-ht nhn.
S cng nhn ny sau khi Lin X phng Gagarin v tr nm 1961. Chuyn
bay ca Gagarin chng t rng chng ti khng ch phng v tinh. V l, sau
khi chng ti phng v tinh nhn to u tin tri t, mt tng M
tuyn b, khi c hi xem ng ta nh gi vic phng v tinh ny nh th
no::
- Ch c g c bit c? Ngi ta qung ln v tr mt cc st.
Vin tng ny t lm tr ci, khi ch ra ng biu dng thnh tu
ca chng ta, hoc qu l ng khng kiu, n c ngha th no sau ny
lm ch v tr. K nguyn v tr c m ra nm 1961 lun nh tan s ph
phn ca phng Ty nh gi khng ng thnh tu ca nhn dn x vit
trong lnh vc ny.
Trong nhng nm , ti ny ra ngh rt qun i Lin X khi lnh
th Phn Lan. Cc cn c qun s ca qun i x vit t Porkala-Wod,
di bng Helsinki, th Phn Lan. Cn c ny lm hng mnh mi quan
h ca chng ta. Tu ho Phn Lan chy qua vng t ca cn c, phi chu
s khm xt, ca s b ng, hnh khch khng c nhn, hoc chp. Cc
bin php nh th lm cho tu ho dng nh chy qua lnh th b chim
ng. i s x vit ti Helsinki bo co rng dn chng Phn Lan t ra
phn n. Ti hiu iu ny. Cn phi tnh n rng Phn Lan - lng ging
chng ta. Nhng v kh chng ta c c ti thi im c th bn ti
Helsinki. V cn c ca chng ta mt ngha qun i thc t.
441

Nhm ci thin mi quan h, chng ti quyt nh rng chng ti

khng c i hi g i vi lng ging v mong mun c nhng tip xc tt.
Nhng liu Helsinki tin iu ny, nu b i chng ti ng bn cnh? B
i x vit khng phi l nng tht, cu c v i ch cng vi cng vi
ngi Phn Lan, h l nhng ngi lnh ang hun luyn. iu ny mang li
thit hi chnh tr v cn tr tuyn truyn tng chung sng ho bnh ca
chng ti. Ti trao i kin vi Bulganin, B trng quc phng, va mi
iu ng ngi ng u Chnh ph. ng ng vi ti. B trng B
ngoi giao Molotov ngh v iu ny theo cch khc, v ti, khi bit iu ,
khng trao i kin vi ng, v rng nhn thy trc phn ng ca ngm
ngi khng c s mm do khn ngoan v rt kh khn c th tnh to nh
gi li tnh hnh quc t.
Vi lng knh trng v theo li bn b ti khi quan h vi nguyn
soi Zukov. Chin tranh lm chng ti gn nhau. Vi quan im ny, ti v
ng khng bao gi c va chm c. Sau chin tranh, c tin lan truyn Zukov
b tht sng vi Stalin, ti thng cm vi ng. ng cho ti gy cho ti n
tng mnh v mt ngi thng minh, c kin thc qun i v tnh cng
quyt. Khi hai chng ti, i ngh, do b, ti hi ng:
- Georgy Konstantinovich, anh ngh th no nu rt qun t Phn Lan
v? Cn phi nh ci dm ny trong quan h chng ta vi Phn Lan. N u
trc tip khng nhng vi Phn Lan, m cn vi cc nc bn o
Scandinavo. Chng ti thng xuyn ku gi tt c cc nc rt qun ca
mnh v nc. Nhng h ch ngn tay v hng chng ta. Ti Hungary,
CHDC c, Ba Lan qun i chng ta ng qun trn c s s ng ca
cc nc ny. i vi Phn Lan, Hon ton khng phi th.
Zukov tr li:
- Ti hon ton ng vi anh. T quan im chin lc s c mt
qun i ta Phn Lan v gi cc cn c qun s st Helsinki khng c
ngh g c.
Nu nh th, ti sao phi ? u c quan h hai nc? CS
Phn Lan khng cch no chng minh cho nhn dn h v s cn thit phi
c mt qun i ta trn lnh th ca h. Lv ny chng ti tn km tin, xy
dng quc phng, nui qun i. V ti ngh:
- Thi, khi no v Moskva, chng ta tho lun vn ny trong lnh
o.
442

Sau ti trc ht thng thuyt vi Molotov. Khng phi ngay lp

tc ng hiu s ch li ca tng, nhng khng vt ni t chi.
Sau khi quay v Moskva chng ti nhanh chng t vn vi Chnh
ph lnh o ng, cn sau yu cu Phn Lan a yu cu v vic rt cc
cn c qun s v hip nh v vic hp tc hai nc. Phn Lan sn sng
chp nhn ngh ca chng ta. Thc hin iu ny ti coi l chin thng ln
trn con ng ci thin mi quan h khng nhng vi Phn Lan, m cn
vi cc nc khc trn th gii. S kin ny lm chng ti c s cho n
ln. Gi y chng ti c th vi lng tm thanh thn tuyn truyn tng
chung sng ho bnh v b cc cn c qun s trn lnh th nc khc.
Nhng nu tn cng chng ti t xa, chng ti s ging tr bng tn la.
Phng thit k Yangel khi ang thit k tn la chin lc tm
ngn, tm trung v tm xa, v chng ti tin hnh sn xut chng trn dy
chuyn. Vi mc ch tuyn truyn, thm ch ti qung co trn ton th gii
nhng thnh tu ca Lin X chng by gi ti lm tn la gn nh trn my
t ng, nh lm xc xch. iu ny ch gn ng thi, v rng chng ti c
th t chc sn xut trn dy chuyn, lp rp dy chuyn, mc d, tt nhin,
khng phi nh lp my ko, bng chuyn lin tc ch cc chi tit, cn
cng nhn ch c vn c chng v my ko ra khi sau mt s pht.
Sau m ra mt chn tri mi cho v kh tn la, xut hin mt
ngi mi. Nh thit k Chelomey, mt ngi cn tr, ngh gp ti. ng
cho ti xem cc mu tn la, mang trong ti, v ni rng c th lm tn la
c cnh ng c chy nhin liu kerosin hot ng tm gn ging loi FAU1 ca c. Ch c cu to khc i khc i, c cnh v np vo ng, sau ng
c khi ng phng i, v khi bay, cnh dui thng ra. Chng ti cn nhng
tn la nh chng my bay v bo v b bin. N c ngh ra mt cch
c o lm ti thch th v tnh di ng, xp t tt vi s phng c tnh
toadsn thng minh. Tn la bn i ging nh pho. Nhiu ngi sau ny
nhn thy trong diu binh, trn Qung trng ngang Kreml, nhng ng
ln. y chnh l tn la ca Chelomey. By gi khng cn l b mt na,
nhng tn la th h mi thay th n.
Ti hi Chelomey, ai bit ng ta? ng ni l Bulganin. Lc ti ni
vi Bulganin rng c mt k s-nh thit k ni ting Chelomey mang n
mt d n rt ng quan tm v tn la, khng h cnh tranh vi tng ca

443

Yangel v Korolev, nhng rt c li cho v kh qun i ta. Bulganin phn

ng c cm:
- ng, ti bit ng ta - v tip theo, ng pht biu rt th l v
Chelomey nh l ngi luyn thuyn, ch bit tn pht, v khuyn ti - ui
c n i!
iu ny lm ti kh chu.
- Nicolai Aleksandrvich, l l ca anh l chnh Stalin ui
Chelomey, khng cn g ni na. Chng ta c th nghe Chelomey bi tt c
nhng ngi hp l? Chng ta t vn ti cuc hp on ch tch
BCHT, c ng ta trnh by cho chng ta. Anh ch nghe mt tai t li
Stalin, cn Chelomey ng cho ti xem m hnh ca mnh, ngha l tng
cng c hnh thnh. M hnh cng chy c, v ng ta cng i gn
n ch to nhng tn la t nhin.
Th l chng ti hp, mi Chelomey d phin hp thng k on
ch tch BCHT CSLX, ng li cho xem m hnh ca mnh. Nhiu u vin
on ch tch khng bit g v v kh, v th chng ai c bit ng h ng ta,
ngi ta cng khng phn i mnh. Ti ngh cho Chelomey xng, cng
nhn, k s, k thut vin, tr li ng th vin m ng yu cu ti cuc hp:
- Ti tng c mt th vin k thut trong Phng thit k. Khi ti b
kt n v b tc ot c s vt cht, th ngi ta a th vin ca ti cho
Artem Ivanovich Mikoian.
Th vin c tr li, cn xng ban u ngheo nn. Nhng ng
cng hi lng. Sau Chelomey bt u lm vic tch cc v nhiu ngi v
nh k thut ko n. ng ch to tn la m ng ha. Tnh ton ca ng l
ng. Th l chng ti c thm mt Phng thit k lm v kh cho qun i.
Ngy nay 7 thng su 1971, th hai. Tip tc hi k v tn la.
Korolev, Yangel, Chelomey... tt c h lm vic v tn la tm xa, ti trng
ln v u n ln. ch to mt s kiu tn la nh th. Cc nh thit k
ti nng khc cng ch to v kh phn lc chng xe tng, tn la phng
khng v tn la tm gn. Chelomey ng l tng chng ta nhng mn
qu mi: tn la ton cu, tn la xuyn lc a, tn la hng bin i t
v t i bin.
ng c th lm tn la di ng xuyn lc a. chng ti c nhng tn
la ny ny thay th mt s tn la Yagel.
444

Ti mt trong nhng cuc tho lun Chelomey, li ra t trong hp

ng giy mt mnh vi, v mt chui ht, trin khai trc chng ti bn
thit k ca mnh. Ti nh, khi Korolev cn nhn: no Chelomey th ny
th n... Chelomey v tt c vo tay mnh. Nhng chnh l ngh ca
Chelomey qu l vn nng v c thun li ln nht v kinh t, v trong suy
ngh v tnh c ng sn sng chin u. Sau ng cn ngh tn la
hng nng, c th a vo v tr nhng ti ln hn tn la Korolev. By gi
nhng tn la ny ang bay. Lc y Korolev cng ngh xy dng tn la
mi, siu mnh. Gi y Chelomey bt u vt ni thit k ca ng c
thc thi. Cuc cnh tranh sng to tip din. N kt thc ra sao, ti khng
bit; By gi ti ngh hu, ch bit tin tc qua bo. Nhng cho n by gi
ti vn hi lng, ti ngh ti ng, thi ti ti chc, ng h Chelomey v
cho ng c hi quay v.
Cng c nhng s kin khc v mt chnh tr pht trin song song.
Nhiu ngi trt ln vai nhng ngi tr (hiu l v nh nc). Khi thay th
Malenkov, Molotov v nhm ca h, nhng ngi ni lon trong BCHT
ng chng li chnh sch ph phn Stalin, do ti ng u, chng ti bt
buc phi cch chc Ch tch hi ng B trng ca Bulganin. Ngi ta
thuyt phc ti gi chc v ny. Ti rt khng mun, chng li vic mt
ngi gi hai chc Ch tch hi ng B trng Lin X v B th th nht
BCHT ng. Ti thy thit hi t vic ny v vin c rng chnh ti nm
1956 ph bnh ca Stalin vic v v tay mnh mt lot cc chc v cao nht.
Ti mang cu hi ny n hi nhng nh s hc. H ni l nhng ngi nh
nhen bn trong c th cha mi nhn vo nhng nhc im ca ti, bng
cch lm yu s chng i ca ti.
Trc , khi ti l Ch tch Hi ng B trng Lin X, Bulganin
ngh b nhim ti lm Tng t lnh cc lc lng v trang. iu ny xy
ra khng cng b cng khai trn bo ch v c quyt nh hon ton trong
ni b, trong trng hp chin tranh xy ra. Ni b qun i c bit y l
chc ch huy cao nht.
Than i, bt buc chng ti phi tnh s c vi Georgy
Konstantinovich Zukov. i vi ti, y l quyt nh rt au lng. Ti nh
gi cao ng, v gia ti v ng c nhng quan h tt nht. Sau thi b khi
lnh o Molotov, Malenkov v nhng ngi khc mun quay lu trt t
thi Stalin, Zukov c a vo ban lnh o. ng ng vai tr tch cc
trong vic dp sng kin ca nhm ni lon Molotov-Malenkov. Nhng khi
445

Zukov vo ban lnh o on ch tch BCHT, th ng bt u thu vn lc

lng khin lnh o t nc sinh ra lo ngi. Cc u vin on ch tch
BCHT nhiu ln pht biu kin, Zukov c xu hng o chnh qun s,
chp ly quyn lc c nhn. Nhng bng chng nh th chng ti nhn c
cc qun nhn, ngi ni v kht vng Napoleon Bonapac ca Zukov.
Nhng s kin dn dn tch lu, khng th pht l s nguy him a t
nc quay v kiu c thc hin M Latin. Chng ti bt buc loi b
Zukov khi chc v. Ti a ra quyt nh mt cch kh khn, nhng khng
cn cch no khc.
Malinovski c c lm B trng quc phng, thay Zukov. S b
nhim ny cng xy ra mt cch bnh hon. Trong lnh o ng, khng ai
chng Malinovski c. Tt nhin uy tn x hi v th gii ca Malinovski c
thp hn Zukov. Mt khc, nguyn soi Malinovski th hin mnh rt tt
trong thi gian chin tranh v khng phi ngu nhin c tn trong gii qun
s. V c nhn Malinovski thua Zukov v nng lc, tnh kin tr, v tnh ng
bnh tnh, i lc chn ch. Nhng ng thua Zukov tnh l mt l tri.
Mc d trong hi k phi nhc ti Georgy Konstantinovich nhng li
khng tt, nhng ti khng gin ng v phi vit nhng vic xy ra khi
khng phi cho ng m cho nhng ai li dng tnh cch ca ng, ng kch
vi ng. Ti cn c nhn xt xu v nhng ngi chun b phng n u
tin hi k ca ng xut bn. nhng iu c in trong , Zukov khng
th vit khc. ng l ngi ng n v kiu ngo, khng c kh nng tng
bc Stalin. V qu l tt nhin khng phi nh trong sch vit, Zukov v
hot ng ca mt s cn b ng. Nhn th ni thm, ti nh mt ngh
sng sut ca Zukov khng a vo lnh o trong qun i nhng ngi
nhiu tui. ng ni rng ch huy qun khu phi di 55 tui, v vin c rng
nu bt u chin tranh, th h phi c th lc. Ti ng vi ng, v chng
ti tn hnh sp xp li ch huy cao cp ca cc tp on qun v hm i.
Sau Tham mu trng B tng tham mu nguyn soi Sokolovski
m. Ti nh gi ng l mt s quan tham mu hn nhiu ngi khc. l
ngi thng minh tnh to v c kh nng khi qut v l thuyt, chm lo xy
dng s hng mnh qun i. Nhng ng b m au, phi thay th ng. n
lt c nguyn soi Konev, cng m au nng, t lc bt u chin tranh,
cn sau khi ng lm vic, th ni chung rt ch o. Zakharov c b
nhin lm Tham mu trng B tng tham mu. ng p ng vi b nhim
c theo mc chun b, v c theo phm cht c nhn. Nhng, ng tic, theo
446

ti, n ging chnh xc hng ngi m Zukov tng ni n: trc y tui

ca ng cha gi, ng hay ng gt ti cc bui tho lun qun s v phin
hp Hi ng B trng Lin X. V chng ti v Malinovski quyt nh
khng th Tham mu trng B tng tham mu l mt ngi thng
xuyn ng gt, tt hn c tm ngi c ci u tnh hn. Ngi ta a
Biriuzov. Sau , khi ng cht trong mt tai nn my bay, th Zakharov quay
v chc v trc y. C nhn ti chng Zakharov tuyt i khng phi l
ci g c. n gin ti thy ng cng gi, v tui no th sc .
Tnh trng Zakharov v mt s tng lnh khc Lin X liu c th l
nguyn nhn tht bi Ai Cp trong cuc chin tranh su ngy nm 1967
Israel, nu tng lnh tac ting ni quyt nh t pha Ai Cp? n nay ti
khng th hiu, ti sao ngi Ai cp c th chu tht bi hon ton. Lin X
chu trch nhim ln trch nhim nhng g xy ra. Chng ti c th trnh
cho Naser khi chin tranh cha c chun b, c th ng nh gi tnh
hnh sau khi bt u n ra chin tranh. Ni chung khng tiu dit c s tn
ti nh nc Israel v a n bnh ng ca nhng ngi rp Palestin. C
lc lng Israel cng cha hc xong. Lc y li tnh bo, v ngoi giao,
nhng ch yu vn l cc tng lnh, v rng li cui cng l h.
ng gin hn c l s lc hu ca v kh x vit. Mi ngi bit sc
mnh tn la v v kh ht nhn ca chng ta. Nhng v kh s dng li
khng phi l v kh ht nhn, v khng cn thit. Hc thuyt Mc Namara l
ng. Hnh nh lc lng chng ta kiu thng thng nu l khng , nu
chng ti khng th m bo lm ch trn khng. Trong trng hp bt li,
bn thn ngi rp c th ging n vo qun i Israel v bc tranh s
khc i.
Tt nhin Ai Cp khng s dng tn la Lin X. Mc d chng ti
c loi mi - b i tn la chin lc. Ban u khng bn no c qun i
nh th. Lc chng ti xc nh trong mi quan h nu. Tn la chin
lc tm xa c ht nhn u n chng ti chp nhn trong giai on hot
ng chnh tr v nh nc ca ti, gn v kh ht nhn-tn la trc my
bay nm bom. Ngoi ra, thi ti lnh o, trong sut su nm chun b
u n nguyn t cho tn la phng khng v tn la hng khng i
bin v khng i t.
Nhng tt c th ny a thch hn v kh chin lc, v khi Lin
X c t vt liu ht nhn lm bom nguyn t v bom khinh kh.
447

Kh khn nht l gii quyt vn v kh cho hi qun. Vic ny lm

ti lo lng v c bit dy v ti. Cc c nht tr hm i ni. Tt c
chng ti, trong c ti, au lng khi t b chng trnh xy dng hm i
ni. Nhng c th, ti cn au lng hn nhng ngi khc. Trn bin i
phng ca chng ti c hm i hng mnh, u th tu sn bay. T b chy
ua trn bin c th a chng ta tnh th lp v. Bt k cuc chin tranh no
ti y cng phi khng ti hn trc, hn na trong khi c nhng pht
minh ln trong khoa hc v k thut. Trc tnh hnh phi c thi gian di
xy dng v kh. C th lm c lm nhanh ln nhng ch sau mt thi gian
ngn li chui vo l nng chy. Cn tn mt s tin ln khng b lc hu.
Chng hn, khi thi k cui i ca Stalin y nhanh xy dng tu tun
dng kiu bnh thng, tin nh nc bay theo gi.
Th th ti sao thay th khng nhng v kh c rch, m cn c nhng
ngi iu khin chng. Tuy nhin iu ny khng phi lun lun lin quan
trc tip vi v kh. Khi gii quyt vn , b nhim ai l B trng quc
phng thay th Zukov, Zukov vi bn tnh thng t vn thng thng theo
kiu lnh:
- ng b nhim ai thay th ti?
Mc d ti khng mun bn vi ng vn ny, ti ni:
- Malinovski.
- Nhng ti ngh Konev - ng xng ging.
Konev c mt , ti khng mun pht ng ta, v phm cht
Konev khng km Malinovski. Nhng ti bit Malinovski r hn trong chin
tranh. Malinovski ngh ti, hi Zukov cn l B trng, b nhim c
Gorskov lm t lnh hi qun.
Chng ti khi Sevastopol. Mt s thng tri qua sau cuc tho
lun ti on ch tch BCHT chng trnh ca c Kuznesov. Chng
ti thm hm i Hc hi, c tu chin ln tu ngm. Hm i tng i nh,
tu chin c. Trong s ny - c thit gip hm, chin li phm ca b ph
hng, ang neo Sevastopol vng. Ni cho rng bit kch ph hoi. Sau
nhng nh chuyn mn i n kt lun rng y bin cn st li mn c
trong chin tranh, neo tu ng phi, v mn n.
Ti cuc hp ti lm quen vn cc cn b v tnh trng hm i.
Sau t chc mt cuc din tp trn bin. Mt s quan ch huy vui v hin
448

ngang bo co chng ti rng Hi qun ta bn chm ch, ng ta i theo

hng Dardanel, vo a Trung Hi, theo hng chu Phi, chim ly b bc
ca n. Khi y ng tnh ton, hot ng nh th no, ti tr nn bun ru.
Ti nhn thy ng khng bit phng tin qun i mi c sp xp Lin
X. Nhng ti cho rng nu chng ti lm ch v kh ny, th k ch cng
c th dng n c. Lc y c th chm trn vi nhng bt li ln. Nhng
ngi thuyn trng hng nht nh nhau vi qun th, thm ch chng quan
tm n tn la bo v b bin v my bay mang tn la.
Dng tu, ti ni:
- ng bo co ti mt cch t tin, l nh t i phng v lm n
thua. ng c th hnh dung rng khi bt u chin tranh, th ng nm di
y bin khng?
ng nhn ti v ngc nhin.
- Ti nghe ng ch huy - ti tip tc - v thm ch ng khng s dng
v kh mi, v ng cng khng cho rng qun th cng c nhng v kh .
Chng hn, tn la. Chng ta c chng y. Nhng k ch lun lun phi n
n, nguy him nht - coi nh kh nng ca k th v nh gi mnh cao.
Thuyn trng ngc nhin:
- ng ch Khrusev, ln u tin ti ngh v v kh tn la.
Lc y ti ng :
- ng th, chng ta c li, tt c gi kh b mt.
- Tha ng ch - ti ngh - mang mt s ngi cng ti n cn c
hi qun Krym, lm quen vi tn la v tn la phng th b bin. Ri sau
ny tho lun tip. Hy cc thu th nh gi ng k ch.
Tip tc tho lun, khng quay li vn din tp gy tranh ci, m
tho lun thc cht vn xy dng Hi qun. cng quyt nh, khng
th tip tc i tip, khng th gi tt c trong b mt, gi kn nhng thnh tu
i vi nhng ngi lm cng tc phng th, k c nhng hng ng ch huy
cao cp. Tt c ng lng thay i hng xy dng Hi qun, nh hng
n cc chuyn gia ln v hm i tu ngm ang cng tc ti B tng tham
mu. C quan ny c quan im ring, khng c ng h. Nghe lun c
ca h, ti quyt nh, ly tu ngm lm c s xy dng hi qun. Chng ti
t lu quen vi hm i tu ni, cn tu ngm th coi nh ph. V ti t
trc hi qun vn : tu tun dng l g? Pho binh ni. Tu tun dng
449

cn phi tip cn gn b khong cch bao nhiu di pho v tip theo l

b qun? Khong 45 kilomet. Sc ph hu ca n l khng ln s so vi
tn la u n ht nhn. Nhng trn tu tun dng gn 1200 ngi lm
vic, phi duy tr n. Vic khai thc tu tun dng tn km, s p ng v
mt qun s ca n b mt i.
Nc Anh c mt lc no l cha t trn bin, c mt hm i
hng hu, vi nhng tu hng nng lm xng sng. Tri qua thi gian. Xut
hin my bay, sau tn la, ri u n ht nhn. Gi y hm i ni ny
s kh sng st trong nu xy ra chin tranh. Do , tun dng khng th
hot ng n c. Nhng tu ngm th li c th c, n khng cn c
che ch. Nu ly ho lc tu tun dng so vi tu ngm mang tn la, th
tu ngm thng. Tu ngm c th bi ti mt khong cch cn thit, bn ti
nhng mc tiu sau trong lnh th. Chng hn, tu Polaris bn xa 2 nghn
kilomet, cn by gi tn la c th bn ti khong cch xa hn.
Tt nhin t tu ngm kh tin hnh pho bn dn ng b
lnh thm ch c khi c phng tin dn sch nhim sau khi n bom
nguyn t. Tuy nhin tu ngm gi r nh hn tu tun dng, v c thu th
on nh hn, c ho lc mnh hn v c kh nng hnh trnh b mt. Thm
na, hm i tu ngm dng ng c nguyn t, c th hot ng mt
thi gian khng hn ch di nc. Phng tin hoa tiu cho php nh
hng tt c di nc, ngay khi bi di lp lp bng bin Bc Bng
Dng. Tu ngm chng ta ni ln khong khng gian di nc, sau
np ti v yn n quay v cn c.
Khi ti ln bin Bc, va vn gp chic tu ny. Chng ti ni chuyn
vi thuyn trng tu v xem xt n.
Con tu l ng c khm phc so vi nhng con tu trc . V
th chng ti quyt nh xy dng hm i tu ngm, ch to n trn dy
chuyn. Mc tiu - xy dng hm i hng mnh, e do k ch trn
bin. K ch chnh - M. M gp kh khn chu mt khong cch ln
n chu u, ch lnh b, b xung v kh v b i. Tip theo, cha ra
c khi vng bin. Hm i tu ngm c bit quan trng i vi chng
ti.
Hm i ni duy tr cn mt khon tin chi ph, cn tu h tng,
tu phng li v tu phng tn la bn xa hng chc kilomet. Lc chng
ti ngh ti tu sn bay. C n l th tt, nhng n t ra khng phi l v kh.
450

Tt nht l khng bi. Tu sn bay chng ti c th c mt chic, trong lc

ch c hng chc chic. Hn na, t nc chng ti ch yu l lc a,
khng c qun b binh, tn la mt t, my bay chin lc, tn la xuyn
lc a tn la mang u n ht nhn. Ti cng khng che giu rng chnh
chnh ti cng chu gnh nng u tranh, ng h nhng lc lng tr trong
Hi qun chng nhng ngi gi v t ra chng i.
Khi sn xut tu ngm hng lot, chng ti c bit ch tp trung
xy dng ng c ht nhn m bo tu ngm bi c lp. Sau t bo ch
ti bit rng trong vic ny chng ti t c nhng kt qu tt. Ti cho
rng iu ny xy ra do ng cch gii quyt thi ti cng tc.
C th hi:
- Vic tn cng th sao?
Chnh sch ho bnh ca chng ti khng di g sao bn phng tin
chin tranh ca M. S tht c th dng my bay thay tu thu ch hng.
My bay by gi mang hng trm ngi v trong thi hn tng i ngn
gian c th tp trung nhng lc lng ln, nu lm ch c vng lnh th
lnh b. Nhng chng ti khng c mc ch b lnh vo nc khc
m tp trung phng th vi kh nng ging tr k ch bng tn la chin
lc, y l cch an ton nht trnh khi k ch khn ngoan. Cn k ch?
Ai tn cng Lin X hoc cc nc ng minh ca Lin X, th chnh h
cam chu tht bi bi n ht nhn-tn la. Chin lc ny l ng n v l
yu t chnh kim ch bn xm lc.
Khi tho lun chng trnh xy dng Hi qun pht sinh vn , tu
tun dng x l ra sao? y l tnh th b tc. Mt s tu cn li t chin
tranh th gii ln th nht, nhng tu chy chm, hu nh khng c vai tr g
trong chin u. Nhng trc khi Stalin qua i, cng t ng mt s tu
mi. Cng vic ng tu chim hu ht cng sut cng nghip chng ta.
Quyt nh ng nhng tu ny, tiu tn mt khon tin ln ca nhn dn
trong khi gi tr chin sdu ca chng l con s khng? Chng ch p hi
qun diu binh Leningad, Sevastopol v Vladivostok. Cnh tng p v
n tng. Nhng tin chi cho Hi qun khng phi n tham gia diu binh.
Vc nc phng Ty cho nhng tu c lm st vn v em nu chy l
Mc tanh hoc neo chng bn khi cn c th mang ra s dng. Chng
ti quyt nh vt b nhng tu c. Nhng cn 3 chic tu tun dng cha
kp ng. Nu nh chng c h thu, th cng chng khuy c c i
451

dng no c, i phng ca chng ta cng chng khip s th m n l

ngun gc tn ph ti tin ca dn.
Ti khng mun chu trch nhim v chng, tham kho nhng nh
chuyn mn, ti ngh B trng t tho lun vn . Tho lun ko di
lu. Sokolovski bo co kt qu cho ti:
- Chng ti i n cch gii quyt duy nht ng - nhng con tu ny
khng ng ng nt. Mc d vn cn tiu mt s tin ln a chng vo
i ng chin u, nhng vn nm ch phng tin khng dnh vi ni
dung. N ch lm nng n ngn sch.
Tht kh chp nhn mt quyt nh nh vy. Bao nhiu triu ng
b ra v bng nhin mt trng!
V ti ngh B trng B quc phng, t lnh hi qun, vn ti
bin v nhng ngi lnh o hm i nh c ngh xem liu cuc sng th
s dng chng c khng. C th ci hon thnh tu ch khch? H bc b
ngh ny: khng li v kinh t v khng hiu qu cho cng vic
- Hay dng chng cho nh c? - ti lo lng.
Ngi ta nghin cu vn v li bc b: t ra l lm tu mi cn r
hn.
- Hay lm n lm ch du lch?
Vt qua mi phng n, kt qu vn y nguyn.
S tht mt s tu tun dng c chng ti trang b li, b pho c, v
t tn la. Nhng iu ny cng t ra khng hp l, v rng tu khng m
bo cht lng cn thit. V chng ti bn chng i, tu vt mn v tu cnh
v. Mt chic tu tun dng bn cho Indonesia. y l quc o nn h cn
trang b nh vy. Sau l vn my bay nm bom, trang b tn la hng
khng i bin, v kh nh ven bin hot ng trn mt khong cch ln.
Tt nhin my bay mang tn la khng th xuyn thng qua n cao x dy
c. Chng ti cn vn bin Bc Bng Dng, nhng vo bin Bc, cha
ni n i Ty Dng, l nguy him. Thi Bnh Dng chng ti cng
c th hot ng ch gn b. Khng c my bay bo v i km, my bay nm
bom trong trng hp chin tranh phi chu cht. Ti ni:
- Bay thp c khng?

452

Cng c nhc im. c pho cao x tm thp. Bay thp khng i

xa c v tn nhiu nhin liu. Try th, my bay mang tn la c dnh
ch yu bo v bin gii.
C th, ngy mai khoa hc c cch khc phc nhng ch yu ca my
bay nm bom tm xa. Ti ni quan im kh nng k thut ngy nay. Cuc
sng t iu chnh th d nh i vi pho pho cao x. T ra chng th n
mt th k, c bit n c nh v tc bn. Gi y r rng l n l
phng tin duy nht chng my bay bay thp. Ngi M, tng b cao x
n nh, by giquay li n, mc d hiu rng trong tng lai ch cn tn la
t hnh.
Ti k chng ti nhng b chnh bn thn mnh nh th no
khi xy dng mt s tu tun dng hin i, trang b tn la: c xung kch i vi tn cng, v cao x - bo v. hi qun chu ng tuyt vng s tht
chng ti tc otnhng tu tun dng ca h, khi ti pht biu kin,
rng ch lm lm mt s chic trong phng khi i din Lin X i ra nc
ngoi thm th. Nhng c nhng con tu nh th p ng nhng yu cu
ca khoa hc v k thut. Sau quyt nh tu vt mn mang tn la v i
tn chng thnh tu tun dng. Chng ti th chng Bch hi. Chng ti
v Malinovski, Gorskov, v nhng chuyn gia khc ra bin v quan st s
th nghim.
Chic tu u tin gy n tng tt v hnh trnh v v kh, nhng
khng bc thp dy, bi v gii qun s nht tr b n i, v rng lp v dy
khng th c vi u n sc n ln v ch lm tu thm nng, lm
gim tc v tnh c ng. Nhng gi tr chin u? Thi tit tuyt p,
mi ngi trn tu trong tm trng phn khi. Trong lc vui, ti hi
Gorskov:
- ng nh gi con tu ny th no? Chng ta c th lm bao nhiu
chic nh th ny, cn bao nhiu. Nhng nu k ch cng c tu nh th
ny, th cc ng c gp kh khn g khng?
- Khng - Gorskov tr li - n ngay lp tc b bn chm n y.
Chng ti bn chm n bng tn la hoc tu ngm. Nu n cng kch vo
b, chng ti s cho ng li tn la bn.
Nhng con tu ny trong chin u cng khng c tin tng. Tt
nhin chng v kh no tuyt i tin tng. C v kh th cng c v kh
khc chng li. Thm ch tn la xuyn lc a vi u n ht nhn c th
453

b tn la khc bn h. C th c v tinh cng b bn h. Nhng vic tiu dit

nhng con tu nh th khng phi l kh i vi nhng nc phng tin
hin i tn cng v bo v. Chng ti c bn chic tu tng t. Nhng
chng ti hi hi qun:
- Ci ny ch c a khch i chi trn bin thi.
Mt chic Baltic, chic th hai Hc hi, th ba Vladivostok, th
t bin Bc. By gi xem bo a tin on i biu qun s nc ta i
thm hu ngh cc nc khc nhau, ti gp ng tn nhng chic tu va k.
Theo c quan bo ch, cc nc khc cng c nhng cng nghip tu mang
ngha ny.
Nhng nm hot ng cui cng ca ti, c vn : liu n lc
hi qun phi c tu sn bay, cng nh tu m mang tn la? Cc qun nhn
khng ng h tng, v ti lm chm xy dng chng. Lc ny ra vn
c mt hm i nc ngoi ti cc lc a. ngi M thng xuyn
duy tr hm i 6 v hm i 7 chu Phi v chu . Nhng liu chng ti
c nn gi n hm i ca mnh kim ch cc lc lng xm lc
Chng ti trao nhim v cho B tham mu lo thnh phn hm i v xc
nh gi c. Malinovski sau ny pht biu chng iu ny. T ra l chi ph
xy dng hm i l khng ng. Nu nh chng ti chy ua vi M lnh
vc ny, chng ti tn nhiu t hu nh v b. Tt nht, c k , mc d
v gii qun nhn vn cn b cm d.
Nu khng kim sot gii qun nhn v cho h kh nng quay v tho
mn ring, th h lm rng ngn sch nc ta. ng bi ri bo mt h.
H c gng ly sc mnh ch do Chnh ph. V khng nhng nc ta.
M v cc nc phng Ty khc cng thy bc tranh nh vy. Chnh
ph M cng theo con ng ca chng ta. Tu ngm ca h sn sng phng
tn la t di nc n khong cch xa.
Liu chin tranh th gii mi c dng v kh ht nhn khng? Cu hi
ny ti thng xuyn c hi khi ti chc. Ti ngh rng khng th. Nu n
qu l chnh tr th gii. Khi ht nhn cng quc tham gia chin tranh, th
m nh cht ui v phi cng rm v nhn nt ht nhn. V th phi lm tt
c khng xy ra thm ho cho nhn loi. Chng ti cng th nhng
phng n tng t trong thi gian khng hong Caribe v thot ra mt cch
bnh yn t s hi chung. Mc d tn la tm gn trc chng ti c
nhiu nh Php, Ty c, Php, Ty Ban Nha v cc nc Ty u.
454

Nhng Lin X v M khi cng nhn kh nng bng nhau trong chin
tranh ht nhn. Xy ra s kin lch s, cn phi l bi hc cho tng lai.
Vn xe tng. C nn y mnh lm xe tng, khi nhng vin n
chng tng xuyn thng n nh ht d? Nhng khng lm ngha l hy vng
ch nhng ngi lnh. By gi ti khng th xc nh quan im ca mnh,
khi nhiu ln ti pht biu pht trin xe tng, Cn pho binh gn nh c
thay bng tn la, trong s ny v c pho nh gn, km b i. Xu hng
th c bo ton n by gi, loi tr kh nng thua trn khng. Ngi M
khi c pho bn u n nguyn t. Qun i chng ti nhn c t
chnh ph n t hng sng ci v pho khi chng minh rng bn trng b
binh k ch.
Ti ng vc. y l c pho rt nng, kh vn chuyn. Mt kh khn
v cng phc tp l u n nguyn t. i hi mt lng ln nhin liu
nguyn t. Cc nh khoa hc ni rng u n nguyn t nh cn th tch
nh, ngc li, mt lng ln nhin liu ht nhn c c cng sut n
t ra. T mt u n cho pho c th v nguyn tc lm c u n
cng sut ln gp i ba ln. Tuy nhin chng ti cng ch to nhng pho
nh th. Nhng sau ny thc t l v dng. Ti nhng khong cch xa, lm
tn la d hn. Tuy bn khng chnh xc ch km hn, nhng i vi u
n nguyn t th trng ch cng khng i hi.
Ti quyt nh ni chuyn vi Vanikov, ngi c nhiu kinh nghim
sn xut pho v sng thng dng. Chng ti mang pho nguyn t tham gia
diu binh Qung trng . Cng chng c h gy n tng mnh.
Nhng nh chuyn mn th ch loi pho ny: kh ngu trang, bn khong
cch tng i gn. Cui cng chnh cc pho th cng th nhn rng v kh
khng ng tiu tin cho n. V chng ti ngng sn xut n, mc d cc
pho th th di bun ru. Nhng khng phi ch pho nguyn t m ni
chung pho dn dn c tn la thay th. Vic ch to tn la nh du
bc ngot nhy vt xy dng dng mi ca v kh: tn la xuyn lc a,
tn la chin lc v tn la chin thut vi u n a dng v cng sut
khc nhau.
Khng phi l khng c s c. Nguyn soi Grechko kin tr i tn
la c u n nh. Ti hiu rng s tt, nu b i tin tng hn khi tn
cng x hi tn la nh th. Nhng khng th i hi u n ht nhn trang
b n tiu on. Chng ti khng c nhin liu nguyn t, v pho vi
455

u n ht nhn nh khng phi l b ti. Hn na chng ti khng mun

i ch vi k th cnh ng, m mc tiu ch yu ca chng ti: thnh
ph, cng nghip, v ton b lnh th ca h.
Nhng vn qun s v ho bnh
Nh bit, chng ti tin hnh ct gim lnh trong qun i. l
cng l mt trong nhng vn u u. Sinh thi, Stalin cho rng chng ti
ngng ca cuc tn cng t pha M. Lin X phi sn sng chin u.
V qun i chng ta rt ln, hn 5 triu ngi. Rt tn km trong thi gian
ho bnh c qun i nh th. Nhng khng th chin u d ct gim v
kh, c mt qun i ng o. Khng ai c th tin li c. V khng
th gi b mt qun i, khi tnh bo cng bit by gi cng bit qun i
ca c hai bn. Ngi M ni chung khng gi b mt nhng s liu c bn,
bng cch a trn trn bo ch. Chng ti che giu, nhng kt qu. Khi ti
c tm tt ca bo nc ngoi hoc t liu mt, thy ngi M bit chnh
xc qun i chng ti, v v kh ca n v thm ch dng v kh mi. Ti c
ln hi Malinovski:
- Ci g th ny? ip vin nc ngoi nm trong b tng tham mu
ca chng ta? Lm sao k ch bit nhanh chong tt c tin tc ca chng ta?
Malinovski n ngc:
- C l do cng lao ca trinh st trn khng v phng tin k thut
khc.
Chng ti mun cho cc nc ng minh trc y tin rng cn t b
chin tranh nh mt p lc chnh tr v s can thip vo cng vic ni b cc
nc khc, ku gi ct gim qun i, cn sau v gii tr qun b ton
din. Quyt nh biu th nh ho bnh ca mnh, d b cn cc qun i
Phn Lan v rt qun i t Trung Quc. Sau ngh ti ct gim s ngi
trong qun i. Chng ti tch lu mt s n v v kh ht nhn v tn la
mang, cng sut n tng gp nhiu ln. Nhng sc mnh qun i khng
phi l s lng lnh: chnh sc mnh ca v kh s nh bi k ch. V th
chng ti cho rng chng c g l liu lnh c. Ngc li, ct gim qun i,
lm giu ngn sch v c kh nng s dng ti nguyn pht trin sn xut
v nng cao mc sng nhn dn. c bit vn gay cn v nh . i hi
s tin khng l xy dng nh , xo b s thiu thn nh v iu kin
sng cc kh ca nhn dn.
456

Kt lun l c th ct gim qun i x vit, chng ti gim bt thm

ch s qun ng CHDC c. Bn thn ng c c khi qun i
khng ln. Ni chung chng ti gi s lng qun khng qu 2,5 triu. Qun
i M trong thi gian cng khong chng nh th, Ty c ban u c
lc lng nh, sau tng ln v by gi c tt c cc loi v kh, tr v kh
ht nhn. D chng ti lm gng, nhng cc nc ng minh c ca
chng ti vn t chi mt hip nh nghim tc.
Ngi M ngh kim sot song song trn khng tt c cc nc.
Chng ti lc khng th ng , v lc lng v trang cn yu hn M v
ng minh ca h, v khng mun phi by iu ny. Cho php kim sot
mnh ngha l cho php k ch mnh hn thm d chng ti ng qun v
cn nhc lc lng hai bn c th pht ng chin tranh. Chng ti ch c
nhng b cho kim sot mt phn bin gii. Nu khu vc bin gii c
kim sot su, n cho php bit trc cc tn cng bt ng ca qun i
thng trc, v ni chung loi b s tn cng bt ng vo cc nc lng
ging. Chng ti ng thit lp kim sot qua li cc sn bay c kh nng
tp kt b i theo hng cn. Nhng iu ny cng khng t ti s hiu
bit, hip nh khng t c.
Lin X cn mt li thot duy nht: tip tc tng cng kh nng
phng th v pht trin v kh. Nhng pht trin mt cch hp l. Nhng v
kh nhanh chng lc hu, sau phi ch to mi, tiu thm khon tin mi,
v nh th khng bao gi kt thc. Chy ua v trang dn n kit qu t
nc v gim mc sng ca nhn dn. Tt nhin gii qun nhn lun lun
pht biu hh ti v trang. Nhng pht sinh vn . Mt ngi m ti rt knh
trng l Varensov, nm 1961 l nguyn soi pho binh. ng cng danh
ca Varensov chm dt v phn bi trung tng thn cn ca mnh
Penkovski, ch huy tnh bo. Varensov au lng chu ng vic chuyn t
pho sang tn la. ng c cu ni ni ting v iu ny: Ting pho l bn
nhc, ting tn la l chi tai.
Tt nhin Varensov bc tc chng ct gim pho. V vic phc tp
ch cc gii qun s tranh ci lu, phng tin chuyn ch tn la l bnh
xch hay bnh hi? y khng phi vn to lao, m l tm i xa, thi hn
phc v, tc di chuyn. Cc khoa hc v cc nh thit k quyt nh ng,
dng bnh hi. Nhng i vi b binh, th cn khng nhng xe ch hng, m
cn c xe ch qun c bc thp. Tuy nhin n lm phng tin nng n,
b li n to bo v chin s v tinh thn v thn th. Chng cn phi ci
457

nhau. Tranh lun ch xch hay lp ch l c. Cn nhiu xe bnh hi cht

lng cao. Sau t vn vn ti hng khng lng ln v ti ln. Ri
my bay ln thng. Nh thit k Mil thit k h my bay ln thng bn
cao, tin cy v ch ti nng. Trong cc cuc ni chuyn vi ng ti hng
Phng thit k my bay ln thng vo mc ch ho bnh, c bit khai
thc ng dn du v kh t, ti nhng ni kh hu khc nghit. V c
nhng my mc b xung vn ti hu cn, v kh, phng tin v b i.
Ngoi Mil, trong lnh vc ny cn c Kamov, nh thit k th nghim
lo thnh. Khi sang thm M, tng thng M Eisenhower v ti cng bay t
Washington n Camp-Davide, ngh ng tc ng mua hai my bay ln
thng cho Chnh ph Lin X. Chng ti mua hai chic. V ti mun cc nh
khoa hc thit k chng ti hc hi tt k thut M, phi mua my bay. Ti
khng t ln bay trn nhng chic my bay ln thng sn xut trong nc.
Tuy nhin bo v khuyn ti khng nn dng nhiu, v thnh thong xy
ra tai nn. Ti s khng so snh cc my bay ln thng khc nhau thun tu
v mt k thut. Tuy nhin, khi bn my bay ln thng cho n , chng ti
t chc th cc loi my bay ln thng Lin X, M, v cc mc khc.
My bay ca chng ta chim v tr s 1, sau n tr thnh bn hng
chnh. Sau ti Krym v Kavkaz t chc i tham quan bng trc thng ti
cc khu ngh mt. Trong nhng nm ti lnh o, khng xy ra mt tai nn
trc thng ti Lin X. Phi cng, v phc v k thut mc tt.
Nedelin ph trch vn xy dng b i tn la, ri sau cng ph
trch vn chng tn la. Sau khi Nedelin cht, Moskalenko ln thay, ri
sau Krylov thay ng. Bi v s dng tn la, ng nhin pht sinh vn
tn la chng tn la. y l vic phc tp v t tin. Nhng chng ti
bt buc bt u cng vic v xy dng cc Phng thit k ng u
Kisunko. i ng ca ng ch to tn la chng tn la nhng nhng v kh
khc nhm chng tn la ca k ch. ng vin nhn dn v do ch, ti
cng khai ni rng chng ti c kh nng bn trng mt rui trong v tr,
mc d cha th lm c nh th cho d c phng nhiu u n. C
chng, din gii rng chng ti cng b tin xy dng lc lng chng tn
la.
Lm vic trn lnh vc ny, ngoi nhng ngi khc, cn Chelomey.
Thi ti cn cng tc, vic chng tn la cng cha lm c. Vic t c
tho thun ngng cng vic chng tn la p buc bi khuynh hng khng
t nc b chu e do ca thm ho chin tranh v ng thi khng lm
458

hao mn ti nguyn. Thm ch chng bao gi c th bo v c tuyt i

cho d tn km th no. Cc khoa hc k cho nghe v trin vng cc tia v
tr v laser. Ti khng bit, by gi cng vic ny mc no, nhng ti gi
thit rng khn ngoan nht, l tho thun c vi tt c cc nc ngng mi
cng vic v kh chng tn la. Thi ti v chng bao lu sau, tng thng
M Jhonson ngng cc oan, v khng tin hnh nhng cng vic nh th.
Khi Nixon vo Nh Trng tuyn b bt u xy dng h thng chng tn la.
iu ny buc Lin X chy ua v trang, yiu ha sc ngi, lm hao mn
kinh t v ngn sch.
Bo ch nc ngoi khi gp ti ti cuc hp bo, cc nh bo vc
nc thng nng vn : c th Lin X cng hp lc vi M y mnh
cc chuyn bay ln mt trng v ni chung trong lm chu v tr? Ti thch
tng ny. Vo thp nin 60, chng ti lm rung ng th gii bng vic
phng ln qu o v v pha mt trng mt v tinh nhn to. Sau Gagarin l
tip nhng ngi khc. Lc y chng ti vt M. Khng phi ngu nhin
khi chng ti c ngh v hp sc Lin X chia s kinh nghim xy dng
tn la v ng c. Ti y ti ni n yu cu chnh thc ca cc c
quan Chnh ph cc nc, nhng thnh thong cc nh bo thc hin nhim
v ca Chnh ph nc mnh a ra tng, m Chnh ph dng nh
khng tr li h, tuy nhin coi nh tng ny c pha kia chp nhn.
Lin X vt M ng c tn la tu v tr. Ti hiu rng y ch l
hin tng tm thi. Nhng ngi khc khng tng tng c, v rng
ngun gc xy dng tu v tr khp mi ch l nh nhau - khoa hc v k
thut. Nhng v bn cht l chung. V nu thi k ny, lnh vc ny chng
ti vt ngi kia, th sau ny ngi kia c sc, cth li vt chng ta.
Chnh th, ti ngh tho thun vi M v cc nc khc v vic xy dng
mt t chc quc t lm ch v tr m tt c chia s khng nhng vinh
quang, m c vt cht. Tuy nhin lc ti ti chc, cha lm ni vic ny: hai
bn cn gi b mt, v cha cn bng v kh. M tch cc tch lu nhiu v
kh ht nhn. S tht h gn trn my bay nm bom, nhng chng bao lu
sau gn vo tn la.
Tuy nhin i vi ti khng cn tranh ci g: ngi M thc hin
chng trnh m tng thng Kenedi chun y. Kenedi t trc cc nh khoa
hc v thit k nhim v lm tn la a ngi ln mt trng, v h lm
c. Cc nh du hnh v tr M trn mt trng. Nhng by gi bo ch
v TV chng ta thuyt phc mi ngi rng, dng nh chng ti pha
459

trc. iu ny khng nghim tc. Tt nhin Luna-16 v Luna-17 lm

vic t lu, lm ch b mt mt trng v thng bo v cho qu t - cng l
thnh tu ln ca cc nh khoa hc chng ta. V tt c nhng ngi t chn
ln mt trng, khng so snh vi my mc thng minh vi li ca con
ngi, bi v n l vt nhn to. Con ngi trn mt trng nhn n, chc
chn bit th gii mi tt hn l my mc. Ti c m, ngi u tin bay
ln mt trng l Ivan ca chng ta. Nhng n nm 1964 ti oi kh nng
tho thun c vi M v cc nc khc v mt c quan t chc tp th
lm ch v tr. V li ch nhn loi, nn tp hp sc mnh hp l hn. iu
ny to iu kin tin b khoa hc, k thut v xo b s cng thng gia cc
nc. Ti cho rng cn dng cm hn hn nhiu i ln pha trc.
Nhn y ti ni v Kurchatov. Khng cn phi ni n phm cht
ca ng nh nh khoa hc ni ting th gii. Nhng ti mun pht biu suy
ngh ca mnh v con ngi ny. Ti v ng gp nhau nhiu ln v nghe ng
ni khng ch l vt l ht nhn. ng n vi ti v vic khc. Bit ch ng
qun ca ti gn ng, ng nhiu ln ngh gip phi trin mt ngnh
khoa hc no y. Ti lun lun lng nghe ng, tin ng, v cho rng ng l
ngi rt ng n. Nh khoa hc cng thnh thong hon ton ch k ging
nhau vi mi vn , c gng l mt ci g mt iu g tri ln.
Kurchatov khng phi vy, ng trc ht ngh v khoa hc v thc y n
ln pha trc.
Kurchatov ni bt hn nhng nh khoa hc s hiu bit cn thit
san s phng tin vi v kh. Ngay trc khi cht ng gp ti ni:
- Nu cn xem ti cn c ch, hy chnh thc chun y l c vn cho
ng v cc vn khoa hc, ngha l c vn Ch tch hi ng B trng
Lin X.
Ti rt hi lng, ngh ny ng xem xt. Chng ti s tho lun, v
cuc gp ti, pht biu cho ng kin ca chng ti.
Than i, chng ti khng gp ng. Mt vi ngy sau, con ngi thng
minh v tuyt vi qua i t ngt.
Khi Kurchatov ngh coi mnh l c vn, ti hiu rng chnh ti cn
ng, ngi m ti hon ton tin tng. ng lm Chnh ph v gii khoa hc
gn nhau hn. iu ny c ich cho khoa hc v quc phng. ng gip
lnh o nh gi ng s kin v chia x phng tin cn thit cho tin b
ca hng khoa hc khc. ng l ti chn ng vi d n ca Sakharov xy
460

dng bom khinh kh. Tnh ton ca ng hon ton ng. Nh c bit, sau
ny gia lnh o v ng c bt ho v vn th bom khinh kh. y
ng, khc vi Kurchatov, th hin s thiu hiu bit v quyn li quc gia.
Bom khinh kh khng phi dng tn cng nc khc, m ch c quc
phng. Ti v Sakharov khng bt ng theo thc cht vn , v ti ngh
hiu v tr ca ti, khi ti l mt chnh khch, mt trong nhng nh lnh o
t nc nht thit dng tt c nhng g c sn tng cng sc mnh
phng th t nc.
Cc nh khoa hc v thit k bom nguyn t cng cha c nu tn,
mc d khng th, chng hn, khi y Zeldovich, Hariton v Budker.
Zeldovich cng tp th cu trc bom khinh kh. ng gip chng ta ngang
vi M v v kh ht nhn. Ngi M trong mt s trng hp thm ch cn
ngh n phng th. H gi n l kim ch. Sau vai tr khng nh trong
phng th Lin X l cc nh khoa hc lm ng c nguyn t cho hm i
tu ngm. Ti i ln gp ng v bit h. ng c nguyn t cho tu ngm
lm m c ngn i, vi ng c ny hm i tu ngm c th hot ng
tt c cc i dng. Khng cn cc cn c. Ch c ng c nguyn t mi
cho php tu ngm hot ng lu di.
Ngi nc ngoi c gip chng ti khng? Phi nhc n Etele
v Julius Rozenber, M, trao li cho chng ti mt s b mt. Stalin rt
nhn xt tt v h. Cn c nhng ngi khc, thn thin vi Lin X. Chng
ti by t lng bit n vi nhng ngi hy sinh cuc sng ca mnh, gip
t quc X vit ng u vi quc.
Chng ti nghe cc nh khoa hc v v tr v v kh tn la ht nhn,
thng Keldys pht biu. Keldys v Kurchatov lc y khng kht vi nhau
xy dng tn la n o v u n ht nhn. V th chng ti knh trng
Keldys. Ti mt phin hp Hi ng B trng Lin X, c mi ch tch
Vin hn lm khoa hc Lin X Nesmianov, mi ngi pht biu ph phn
ng. Nesmianov bnh tnh v rt lch s ngh:
- C th thay th ti, b nhim Keldys lm tch tch Vin hn lm
khoa hc?
Chng ti ng h ng:
- Chng ti s bn, suy ngh.

461

Chng bao lu i n kt lun rng qu l a Keldys lm ch tch

Vin hn lm l c li. Nesmianov t chc, gii khoa hc ng h Keldys,
bu ng lm ch tch.
Tin n rng dai dng n by gi l khng phi tt c cc nh khoa
hc hi lng Keldys. iu ny khng lm ai sng st: gi chc v nh th,
kh lm va lng ht mi ngi. Trong khoa hc ni chung mi ngi mt
tnh, c hiu bit v nhng yu cu ring. Cc ngh khng th l ging
nhau i vi ch tch Vin hn lm. Ti xem rng a Keldys lm ch tch
Vin hn lm l quyt nh rt thnh cng.
S knh trng cao ph ch tch Vin hn lm Lin X Lavrentev. Ti
v ng quen nhau, khi ng cn lm vic ti Vin hn lm CHXHCN Ukraina,
vi chc v ph ch tch. Ti thch ng tnh cng rn, kin tr thc hin
chng trnh v thin ti trong khoa hc. ng cng ng gp nhiu cho quc
phng t nc, nh c vn hng lot vn xy dng quc phng. Hnh
nh, chnh ng a ra tng xy dng n n nh hng. n n nh
hng l v kh rt tc dng chng v thp xe tng. Sau chin tranh ngi ta
hon thin n. Mt ln Lavrentev ngh ti n thm vic th v kh:
- Ti s cho ng thy u n c thuc n, t n ln tm thp, chng
ti n n, v n m thng tm thp ny.
Tt c xy ra nh vy. Lavrentev gii thch rng u n ny khng
xuyn qua, m lm nng chy thp. ng lm mt vic c li cho t
nc.
Thp nin 1950 ti ng h ngh ca ng chi nhnh c bit ca
Vin hn lm ti Novosibirsk. Ti khng qun mt nh khoa hc ln, sng
n gin i ng, sng trong lu Siberi xy dng Vin hn lm. S tnh
to thng minh v sc kin tr Lavrentev - lm ti hi lng. Ti nh r, ng
chng minh cn phi xy dng chi nhnh Vin hn lm Siberi, ni l t
nc ta rng ln, m ch c mt trung tm khoa hc ln nht Moskva, l
khng hp l v khng ng. ng l ngi c ch xy dng thnh ph khoa
hc Novosibirsk, sau nhng thnh ph khc cng m nhng trung tm
khoa hc nh th. Ti hi ng:
- Ai trong s cc nh khoa hc n ? y l Sibiri, sau khi Stalin
cht, vn cn l ni lu y nhng ngi b t.
- C, c ngi y.
462

V ng ch mt danh sch di:

- H, c bit l nhng thanh nin, sn sng n Sibiri.
Chng ti a vn ny ra on ch tch BCHT ng v ng h
ngh Lavrentev, cung cp phng tin cn thit. Cn rt nhiu tin, c
bit xy dng c quan thi hn ngn nht xy dng c s chi nhnh. Xy
dng khoa hc - mt qu trnh lin tc pht trin khoa hc, i hi c nhng
phng th nghim cn, xy dng nhng iu kin sng v lm vic cho cc
nh khoa hc. Lavrentev l ngi c tinh thn mi. Ti i ln thm thnh
ph khoa hc, khi c mt Siberi, v xem xt ti ch cng vic xy dng.
Lavrentev mang c gia nh n v sng rt nhn nhn, tnh tong, nh
ti thy, ng n tra. By gi c nc t ho v Novosibirsk! Sau ng
ngh bt u xy dng trung tn nh th Vin ng. Nhng theo kh
nng vt cht, th cha n lc v ti ni:
- ng vi, t nc cn rt ngho, tp trung vo trung tm khoa hc
Novosibirsk, khi no giu c hn, chng ti s tho lun t mt Vin hn
lm mi.
Vi li v Kapisa. Ti mun sau khi ti cht, cn li ci nhn ng
ca ti v nh bc hc ln ny, m nhn dn ta ngi ta cho l l lch kinh
tm. Thi Stalin ngi ta i x khng tt vi ng. Nhng c sau khi Stalin
cht ngi ta tip tc t ra thn trng i vi Kapisa. Liu c c s, khi
chng ti tun ra nhng cu ni, biu hin s khng tin ng hoc thm ch
trc tip ni rng ng dng nh l gin ip? chng c chng c no c, v
c nhn ti khng bao gi nghi ng v lng trung thc ca ng. Mt ln ti
ngu nhin tr thnh ngi lm chng khi gii quyt vic bt gi Kapisa ti
hm hip Lin X. Trc , ti khng nghe mt t g v vic ny. Lc ti
vn phng Stalin, Stalin gi ph Ch tch Hi ng dn u Lin X Valeri
Mezlauk n. Ti rt knh trng Valeri Ivanovich v ti v cng tic rng
ng cht mt cch thm khc bi s n pca Stalin cng nh nhiu ngi
v ti khc. Khi Mezlauk tr thnh Ch tch U ban k hoch nh nc Lin
X, ti thng xuyn tip xc vi ng, v ng gy mt n tng tt v l
chnh khch, hiu bit cng vic, v l mt con ngi thc th.
Lc y c mt cuc tho lun gia cc nh khoa hc. Kapisa n d.
ng lm vic nc Anh, nhng l cng dn Lin X. Stalin trao cho
Mezlauk ni chuyn vi Kapisa, v sau Mezlauk bo co cho Stalin,
Kapisa c khng mun li Lin X. Kapisa chng minh rng m ng
463

c c nhng kin thc tt, cn phi c nhng iu kin tng ng: thit
b, dng c, vn vn..., khng c n th nh khoa hc khng th lm vic
thc th, nh ng lm vi nh khoa hc Reserford v di s hng dn. Ti
nc Anh, ng c tt c nhng iu kin. Stalin ni vi Mezlauk:
- Nhn li cho Kapisa rng chng ti s lm tt c xy dng nhng
khng c mong mun cho ng y, chng ti s lm, xy dng cho ng y
mt vin c bit, nhng hy ni thng rng ng y s khng quay li nc
Anh u, chng ti khng gii quyt cho ng ta n na.
Mezlauk truyn t nh vy v Kapisa li.
C nhn ti v ng cch xa nhau. Cc u vin B chnh tr v nhng
ngi khc, thuc v c quan nh nc c php nhn cc tin tc tm tt
ca bo ch, bit rng nc ngoi Kapisa c nh gi rt cao. Ti ngh
Stalin ng, v li ch ca t nc. Chng ti cn dng mi kh nng
nng cao kh nng chin u v li cun cc nh khoa hc xy dng quc
phng. Khi Kapisa lm mt vn c th g, ti khng bit. Khi c mt
ti, Mezlauk trnh cho Stalin:
- Va phn khi v au lng, nhng Kapisa ta nh ng li.
Lc y Stalin ngh xy dng cho ng mt vin i Barobev.
Trc mnh t ny c ly lm ch xy i s qun M. i s M
ti Lin X l Bullit. ng ban u c Stalin rt tn nhim v a tng
xy dng i s qun M i Barobev. Ngi dnh ra mt mnh t.
Nhng khi Bullit t ra khng phi l ngi m chng ti mun, Stalin bc
mnh v ngh:
- Chng ti xy dng mnh t, ni nh xy ct i s qun M,
mt vin cho Kapisa.
Ngi ta thu hi t. Khi ti v Moskva, ti thch do chi trn i
Barobev, nhn thy mt vin hon chnh v vui sng ngh:
- y l ch ca nh khoa hc-ph thu di s lnh o Kapisa lm
mt cng vic khoa hc khc thng.
H lm vic g , ti khng bit, v cng khng hi. Thi Stalin c
tn ti mt uy tc: nu ngi ta khng ni cho anh, th ng hi, v anh
khng lin quan n iu ny. u nh cui chin tranh v quc v i Stalin
t ra khng hi lng Kapisa: dng nh, Kapisa khng cho ci g c th,
khng t ra xng ng lng tin cy ca chng ta. Li khiu ni ca
464

Stalincng c c s n chng mc no th ti khng th bit c, nhng

ti tin Stalin: nu ng ni th, ngha l, phi nh th. Khi qu bom nguyn t
u tin ca M n, r rng l chng ti lc hu. mi quan h ng minh rn
nt, bt u chin tranh lnh.
Nhng khi chng ti n qu bom nguyn t u tin ca mnh, n ln
trong bo ch t sn: ngi Nga nhn qu bom ny t tay Kapisa, ng tht
ng khinh th ny, mt nh khoa hc ln, sng Anh, ch c ng mi c
th lm bom nguyn t. Stalin thm ch tc gin:
- Kapisa tuyt i chng c tham gia mt cht g vo vic , ni
chung ng ta khng quan tm n vn ny.
Sau khi Stalin cht ti vn gi quan h hai mt vi Kapisa: mt mt,
l nh khoa hc ni ting th gii, mt khc - khng gip chng ti lm bom
nguyn t v khng tham gia lm bom cho Lin X. V v th ti quan h
vi ng rt thn trng. Mt ln Kapisa ngh vi ti tip. Ti lng nghe ng
chm ch, ng k v mt ti quan trng m ng ang lm, v yu cu s
gip ng, bi v ng b sa thi khi vin. Ti hi hai nh khoa hc, k c
Kurchatov, th h gii thch rng ti nu khng l trng im khoa hc
ca nh nc. Chng khi xem ti trng im khoa hc l nhng ti
lm tng kh nng quc phng, ch yu l ti qun s.
Sau mt thi gian Kapisa li ngh ti tip, ti tip ng v ni vi
ng ta:
- ng ch Kapisa, ti sao ng khng nhn ly mt ti c gi tr
quc phng? Chng ti rt cn ci .
ng di dng vn t gii thch cho ti mi quan h ca mnh vi vn
qun i:
- Ti khng thch lm ci , ti l nh khoa hc, m nh khoa hc
ging ngh s: thch nhng cng vic m mi ngi ni, vit, hin ra trong
in nh, cn ti qun s li l b mt. Gn vi n ngha l b cch ly, t
chn mnh trong bn bc tng ca vin, tn tui bin mt trn bo ch. iu
m ti mun cng chng bit v cng vic ca ti.
Cuc ni chuyn ny cho ti n tng, v khng c li cho Kapisa.
Chng ti bt buc - ti tr li - phi lm cc ti qun s, khi m cn tn
ti h thng quc gia i lp. ng c, chng ti cn lm n, ni khc
i h bp c v x xc chng ti.
465

- Khng, ti khng mun lm ti qun s! - ng khng ng .

Ti kh hiu, mt ngi x vit, nhn thy nhn dn chng ti kh s
do chin tranh mang li, c th suy ngh nh th. Chng ti lm ht sc
khng lp li, lm tt c nng kinh t, khoa hc, vn ho. Bit rng
khng c khoa hc khng th xy dng quc phng hng hu. Nhng mt
nh khoa hc ln c tn tui trn th gii t chi gip chng ti? Li ca
Kapisa lm ti cht ing. V ti quyt nh kim ch bn thn, hi
Lavrentev:
- ng nh gi nh th no v Kapisa?
Lavrentev ch c mt vic l nh gi cao Kapisa. Nhn th ni thm
v cuc gp ln th hai ca ti vi Kapisa, ng ni rng ng mun ra nc
ngoi. Ti hi Lavrentev:
- Kapisa mun ra nc ngoi. ng ra sao?
- Ci ny d ? Cho ng ta i.
- ng c coi ng ta l mt ngi trung thc khng?
- Ti tin tuyt i - Lavrentev ni - ng ta l ngi cc k ng n,
v khng nhng ng, m cn c cc con ng. Kapisa - mt ngi yu nc,
cn con trai ng, mt nh a l tuyt, cng l ng yu nc.
Nhng li ny t nhiu lm an lng ti, nhng ti tip tc nghi ng.
- Cn quan h ca ng vi ti qun s? - ti tip tc hi.
- Kapisa l ngi chnh trc - Lavrentev tr li - v qu l nhn ti
qun s nh ni vi ng.
Ti bt u nghing n quyt nh cho Kapisa ra nc ngoi.
- Thi c, chng ti cho ng ra nc ngoi, liu ng ta bit ti
qun s m cc nh khoa hc ang lm khng? - ti nu tip cu hi.
- Tt nhin ng y bit tt c. Cc vin s giao tip vi nhau, tho
lun cc vn khoa hc, c sch vn hc, y l nh bc hc c ln, chng
c g b mt i vi ng ta c.
iu ny lm ti li ch .
- Liu u ng ta l ming v vn khng mong i khng?
- Ti hon ton kh ni v ng, nhng ti tin ng l nh khoa hc tt
v rt yu nc, khng bao gi tr thnh k phn bi.
466

Tuy nhin ti khng tin: mt vic - phn bi, vic kia - n gin ch
lm l b mt, l hai vic khc nhau. Chng ti trao i nhng kin trong
on ch tch BCHT ng v quyt nh khng gii quyt cho ng i.
u thp nin 50, Lin X nm th yu v v kh nguyn t, v
chng ti khng mun nhng ngi bt ng bit cn k mt ci g y, mc
d gin tip hoc ngu nhin. Chng ti cha tin tng hon ton, rng trong
nhng cuc chuyn tr vi nhng nh khoa hc quen bit m Kapisa c
nc ngoi rt nhiu, ng li khng ni mt ci g qu. Tic, nhng vn phi
t chi gii quyt cho ng i.
V sau ny ng li ra nc ngoi, c s m , tr thnh vin s danh
d cc nc v vn vn... Ti mng v hi lng v cui cng ng tm thy
nc ngoi ch ng xng ng. C th by gi ti thm ch hi tic v s
st sng no y l ti, khi c th, quyt nh vn nu trn. Gi y c th
chng cn l g gi hu nh bt k ai ra nc ngoi, mc d chng ti v
khng tin vo h. B mt qu l nh th! Khng c loi tr c bit trong
gii khoa hc c. Nhng trch nhim ca ti l Ch tch hi ng B trng
Lin X i hi thn trng, v ti th hin nh th. Nhng liu y c phi l
tn tch ca thi Stalin? C th, c th lm. Bao nhiu nm ti lm vic di
s lnh o ca Stalin. Khng phi ngay lp tc thot khi nhng nng
tinh thn, thm ch c nhng ngi b kt ti. Ti khng ph nhn iu ny.
Cn phi c thi gian mi ngi tnh ng v dt b nhng ci khng cn.
V nguyn tc, ti nhn thy vic gi ng ca bin gii i vi cng
dn ca mnh, i vi nhng ngi nc ngoi mun thm ving Lin X?
Sau khi Stalin cht, sau vi nm chng ti m ca tng i rng qua li
t hai pha. Qua li l nhng ngi c suy ngh khc nhau v lng tin chnh
tr khc nhau. Mt s ngi ra khi Lin X khng quay li. C nhng on
kch ra nc ngoi v li. Ti au lng, nhng c bit khng lo lng. C
trng hp, ngi ta khng quaynli, nhng mt thi gian li yu cu gii
quyt cho ngi ta quay v t quc. C th chng ti mc sai lm? Hon
ton. Nhng khi tip cn vn ng v tr ca Stalin, ngi lun nghi ng
tt c cng dn x vit l c th b li ko, v th tt hn kho cht h trong
nc v theo di tt c. Nh th sinh ra iu kin rt nng n cho cuc sng
ca mi ngi, c bit cc nh khoa hc hoc nhng ngi lm cng tc
ngh thut.

467

Ti nh thi k ni chin. Khi ti lm vic cc chnh tr 9 tp

on qun Kuban, sng tm mt gia nh t sn. mt ngi trong gia nh
l mt ph n n ni sc so, th hin lng dng cm trong cuc ni chuyn
vi ngi cng sn. B ni:
- Cc ng nm chnh quyn. Cc ng t tt c. Chng c l cc ng
nh gi, v d, ngh thut yu t nh balet?
B ni ng. Chng khi ti hon ton chng hiu g v ngh thut
balet. Nu thy din hnh nh v n balet th ti cho rng ph n phi by
khng lch s. khng t ln ngi ta gim pha Lunacharski, ngi cng hin
nhiu sc lc bo tn nh ht c. Ngi ta cho rng y l nhc im, ra
khi chun mc cng sn. Tt nhin chng ti, cng nhn, th m v nng
dn, khi cn xa vi vi ngh thut cao. By gi, gi ti gp ngi ph n
y, ti ni vi b rng:
- B cn nh cuc ni chuyn nm 1920 khng? li tin tri ca b
chnh quyn x vit t ht tt c cc loi ngh thut? By gi b thy, balet
ch x vit c nng cao cha?
Ngi ta c th hi, v sao ti khng chp nhn thc o ny trong
quan h Kapisa? V y l vn quc phng - khng phi balet. Ti khng
c quyn liu, thm ch nu ai by gi ni rng Khrusev khng i x chu
o vi nh khoa hc ln nh Kapisa. C th, ti sai lm, c th mi ci cht
cng sai lm. Tuy nhin c Kapisa cng sai lm, khi ng t chi tham gia
vo cng vic quc phng. Ngha l, chng ti ho nhau.
ng nhin, nhiu th c coi l b mt. Khi chng ti phng tn
la vo v tr, khng ai bit, tr nhng ngi theo di v ch to chng.
Khng ai bit tn Korolev, Glusko. Glusko ng gp khng t hn s ng
gp ca Korolev. Korolev lm v v rut tn la, cn Glusko lm ng c.
ng c ca ng lm chn ng th gii. Khng c ng c, chng ti
khng phng c tn la. Gim nh vai tr ca ngi lm ng c, khng
ng. Mt phi cng gii ni:
- Vi mt ng c mnh, ti c th bay trn quan ti.
Tt nhin khng cn phi c ging nhau dng nh, c ng c c
th chi cng bay c. C hai phn cn tng xng nhau. Nhng ti quay
v nhng anh hng n danh. Ai bit nh thit k tu ngm nguyn t x vit.
Thi ti, khng ai bit. iu ny ng khng? Hnh nh th. Chnh tnh bo
k th trc iu ny cng b dng li. Ti sao li cng khai cho h a ch
468

v to iu kin cho h tin hnh cng vic chng Lin X? Cn Kapisa y l mt ngi yu ho bnh. V ti cng l ngi yu ho bnh, ch khi x
hi nhng iu kin loi tr chin tranh. Chng no chng ti cn sng trn
th gii, ni cn nhn c hai pha v b ng sang tm l ho bnh ch mt bn,
m khng tnh n bu khng kh quc t, lm nguy him. chng ti s
tht bi.
Khi chng ti y mnh ch to tn la, tham gia vo k hoch u
tin l Korolev. Ti nhiu ln gp con ngi rt n v khao kht lm vic.
Qu l khng th lit ng vo nhng ngi khng chng li ti c. Korolev
bit cch thc y nhng iu cn thit, bit bnh vc tng ca mnh.
y l tt. Ti, nghe v khm phc ng. Ai l ngi u tin m ng vo
v tr? Ln mt trng? Korolev! Phi c thy ng, khi ng bo co, cm
thy s nng chy ca ng, cm thy s thng minh ni bt ca ng. Mt
nh thit k tuyt vi! Sau ny ng chia tay vi Glusko. ng tic. Glusko
cng ng vai tr ln trong vic ch to tn la. V sao h khng i chung
vi nhau na? S bt ng x tan h, v h kh cng nhau lm vic.
Ti c gng dn ho hai ngi. C ln ti mi c hai ngi v v n
nh ngh ca ti. Ti mun h em sc mnh lm li cho t nc, m khng
ph sc ci nhau lt vt. Nhng khng thnh. Korolev sau ny hon ton ct
t mi lin h cng vic vi Glusko v chn Kuznesov, mt ngi tng
i tr, nhng cng l nh thit k ng c ti nng. Chnh Korolev cn ng
li trong tr nh mi ngi l ngi u tin to bo a ngi vo v tr.
ng khng c kho mnh, nhng l ngi c kin thc su, c kh nng
t chc tuyt vi, nguyn v b v sc lc kin tr. ng cht mt cch
k cc. Ti bit rng ng bnh vin, v bit rng chun b m. nghe bc
s ni l ca m khng phc tp. Cc nh phu thut ra tay, cho l tt c
kt thc mt cch bnh yn, th bng nhin do sc, Korolev khng cn
na.
Trong s nhng ngi xy dng ngnh hng khng Lin X ti bit
r Tupolev- b. Chng ti v ng quen nhau t nm 1931, khi ti c bu
b th ng khu vc. Tupolev lnh o SAGI (Vin hng khng quc gia) l c quan duy nht ca chng ta lc y lm v hng khng. ng ni bt
trong s cc k s. ng l nh bc hc tng i tr v l nh thit k, nhng
cng c cng nhn. Stalin v sau ny bt giam ng v bt t. Andrey
Nicolaievich t chc Phng thit k. Ti bit ng trong t, nhng Stalin
469

khng ni iu ny, quy nh ca Stalin l khng hi. V li, ngi ta bit

rng kt ti Tupolev, l tc i tt c cc kin thc c li cho t quc.
C ln Tupolev bo co ring vi ti v mt vn . Khi mi ngi
c th, th ng vn b t:
- Tha ng ch Khrusev, ti mun ngh ng mt yu cu. Ti cn
d dang cng vic m ti li ngi trong t? Ti yu cu ng nh gi vai tr
ca ti v minh oan cho ti. Ni khc i nhng bc tng nh t khng
nhng cho ti, m cn cho cc con ca ti.
- Tt nhin, ng ch Tupolev - ti tr li - hy bnh tnh lm vic, ti
ha chng ti s tho lun vn ny v s ni hu b nhng ti liu lin
quan ti ng khng cn trong giy t ng phi rng ng tng b bt.
Ti rt thng sau ny gp Tupolev, nghe ng ni v cc vn pht
trin my bay nm bom v my bay dn dng.
Nh bc hc ln ny cng c mt mo rt thc t. Khi TU-95 t ra
khng c kh nng thc hin c chc nng my bay nm bom, khng chu
c phng khng ca M, ngi ta ngh khng sn xut n na. Tupolev
gp ti v ni:
- Ti hiu cc nh qun s ngh thi sn xut TU-95. Nhng my
bay nm bom khc by gi cng chng cn na, TU-95 vn cn phc v t
nc. Ngoi ra, c th ci to n thnh my bay hnh khch.
Ti thvj ngh ny v t vn ra on ch tch BCHT ng, v
chng ti chp nhn ngh Tupolev, sau ng xy dng my bay hnh
khch tm xa TU-114, lc y, y l my bay tuyt vi. N gy n tng
mnh, khi ti ngi n sang thm M theo li mi ca tng thng Eisenhower
sau chuyn bay khng dng Moskva - Washington. iu ny gy ting vang
mnh c li cho Nh nc x vit. Tupolev ch to nhng my bay nm bom
khc, cng my bay ch tn la. ng l nh thit k rt thnh cng v ch
to hng lot my bay tt nht.
C ln ti v Tupolev ngi trn b bin Krym, Hc hi. ng mang
theo bn v hnh nh chic my bay p tng lai TU-144. My bay hnh
khch siu m, v ch cho ti nhng c tnh ca n. Chng ti lc y, chp
nhn nhn ngh ca ng ch to my bay y. By gi ng xong phn
th nghim. Hin nay trn th gii tn ti 2 loi my bay tng t
Concrord ca Php-Anh v my bay ca chng ti chng bao lu na s
470

a ra s dng. Concrord cng khng ti, cn ngi M cha c loi my

bay nh th. Cha chc nc ta, ai ch ni Tupolev.
Tt nhin cn c cc nh thit k khc ch to my bay nm bom,
my bay tim kch, my bay dn dng v my bay dng trong nng nghip.
Antonov my bay hnh khch mnh c ti trng ln v bn knh hot ng
xa. ng cn c nhng my bay c ch li trong nng nghip, v cho Bc cc.
Ti khng mun h thp phm cht ca nh thit k tuyt vi Iliusin. ng
cng ng gp nhiu vo chin thng ca chin tranh v quc, ch to nhng
my bay cng kch. Nhng my bay c bc thp ny lm qun th khip
s. Sau ng ch to mt lot my bay hnh khch tt nht. Thi ti, Il-62
cha c th nghim. Khi ti con cng tc, my bay ny ln bnh ra sn
bay, nhng mt s nm cha a vo s dng trong hng khng dn s b
gi li. Trn bo ch nhn thy r Sergei Vladimirvich d sao chng na t
c nguyn vng ca mnh. My bay Il-62 u thp nin 70 tr thnh my
bay tm xa tt nht trong hng ca mnh v v ti trng, v v tc .
Ti nh li bui ni chuyn vi Tupolev v ngh ca ng my bay
nm bom ng c nguyn t. Khi ti ngh nh ngh cui tun gn Livadi,
Tupolev thng ti thm ti, nh ngh ca ng n nh ngh ca ti chng
by pht xe. ng thng mang theo mt cp ch ra mt ci g . Nhng ln
ny ng mang n mt ngh c th:
- Ti mun trnh by suy ngh ca ti v kh nng ch to my bay
nm bom ng c nguyn t.
ng bt u lm my bay, cn ng c nguyn t th nh thit k
Kuznesov lm. Kuznesov sau ny tin rt xa trong vic ch to ng c cho
my bay v tn la. li ni ca Tupolev rt quyn r. ng ngh lm my
bay tm xa khng hn ch. Chng ti m c c chic my bay tm xa 20
nghn kilomet. TU-95 t c 18 nghn, nhng n cha t yu cu. Vn
, tuy nhin, khng nhng tm xa, m cn tc , tm cao v ti trng.
- Chng s ra sao y? -ti hi Tupolev.
- Tm xa hu nh khng hn ch, tm cao cng nh TU-95, v tc
cng th, ngha l my bay tc di mc m thanh.
- Nhng, Andrey Nicolaievich - ti phn i - tm cao v tc
chng ti cha va lng. My bay cn chu ho lc phng khng ca ch
ch.
471

- Chng no khoa hc v k thut cha cho c nhng kh nng, th

chng ti s khng lm tt hn c.
- Ti sao li c ngh xy dng n by gi? - ti ngc nhin.
- Vng, y l vic ca ng gii quyt, nhng ti bo co rng c kh
nng v mt k thut lm my bay nm bom ng c nguyn t.
Trong cu tr li, ti c gng biu hin khng ng , nhng ti
khng lm c.
- C th lm my bay hnh khch ng c nguyn t c khng? ti t vn ngc li.
- ! Khng, khng! Khng th ni v my bay hnh khch- Tupolev
khua tay - ng c nng lng ht nhn hin thi cha hon thin. Chng
ti khng th m bo hon ton trnh cho khch khi b bc x. Cn nhiu
kh khn v phi bo v t li, m my bay khch i hi trng lng rt
ln. iu ny khng th. My bay nh th s lm nhim sn bay.
- Nu khng th, chng ti t chi.
By gi chnh xc ti khng nh, bao nhiu chic my bay nh th
gi bao nhiu tin. Tupolev ni mt con s khng l. i hi cng vic thc
nghim v khoa hc khng l, cng cn tin v thi gian di. Andrey
Nicolaievich khi khng th hin s hng say nh ng thng c, m n
gin cho mt mn hng cho ngi mua, cn ngi mua qu l c t quyt
nh ly hng ho ca ng cho khng.
Chng ti tho thun gt vn ny. Vic xy dng my bay hnh
khch cng chng ngh c ci g hn, cn my bay nm bom nh th cha
lm chng ti va lng. Chng ti khng c nh nm tin qua ca s. Tt
nhin vic khai thc n c th c hu ch trong tng lai. Nhng by gi tiu
mt mn tin khng l s lm kit qu ngn sch.
- Th ny nh - ti ni - chng ta gii hn trong vic khai thc l
thuyt, b tin ch cho cng tc nghin cu. C th tip tc lm chng,
nhng khng cn phi n lc. C th ci m ngy nay khng th lm, th
ngy mai tr thnh hin thc.
Trong thi gian y, Liulka cng xy dng ng c nguyn t. Mu
ca ng ta rt nng n ni khng th ct cnh c. Chng ti khng c
bit au lng, v chp nhn quyt nh tp trung vo phng tn la v tin
hnh hng lot cng vic cn thit.
472

Tupolev v ti lun lun c nhng cuc ni chuyn th v. Thnh

thong vi nh thit k cng t ra nh th ny, nu khng chp nhn
tng ca ng, th lp tc ng t ra hn di v lnh mt. Tupolev ti
khng bao gi cm thy nh th. Nhng cuc ni chuyn cho ti n tng
ng mun trao i nhng suy ngh v vn nu, v nhng tng hon
ton mi ca ng cha chn mui. ng ni nhng suy ngh ca mnh nhng
mt nh khoa hc v nh thit k, cn sau chm ch nghe li li ph bnh
ca ti. Chng ti hiu nhau v c cch gii quyt ng. Quay v Moskva,
ti ni vi lnh o t nc v cuc ni chuyn ny (ti lun lun c gng
nhng quyt nh nh th c quyt nh tp th). Tnh c nhn cn phi
th hin sng kin, nhng quyt nh ln mang ngha nh nc nht nh
phi chp nhn trn c s tp th. Khi ti lnh o Chnh ph v BCHT
ng, khng bao gi quyt nh duy nht c nhn kiu ny c chp nhn.
V khng th chp nhn chng trong iu kin x hi mi m ti ang to
iu kin xy dng n.
Tr li thp nin 30, ti nh v my bay hnh khch ln nht thi
ca Tupolev, tn gi Macxim Gorky. N ct cnh mang theo hn 50
ngi. ng tic, n b ri, nhng khng phi do li thit k, m do tnh
ngang tng ca vin phi cng i km n trn my bay tim kch I-5, bay km
bn cnh so snh vi kch thc ca chic my bay khng l ny. Ti gi
nguyn trong c s kin ng bun ny, mt ngy m xun. Ti nh ngh
cui tun, nghe rng my bay Macxim Gorky ri. V n, bo ch mt do
om xm, vui mng rng chng ti c chic my bay ch nng nh th.
Chng ti khi tnh rng mt chic my bay hnh khch c th s c
dng nh my bay nm bom hoc nh phng tin vn ti qun s. Nhng
vin phi cng ngang tng ny dng nh mun biu din nhi ln trn
khng, bay cch chic Macxim Gorky, v chnh anh ta toi mng ko
theo ci cht ca tt c hnh khch ang thc hin chuyn bay n mng ngy
l trn bu tri Moskva.
Sau ti, b th th nht Thnh u Moskva t chc l tang. Stalin
rt gin v trt cn gin cho ti v Ch tch Mossoviet Bulganin. Vic chn
ct tin hnh l thiu. Ngi ta ch xc n, thiu, ri a tro vo gian nh
ct Dinh Lin bang. i a tang l na thnh ph. Stalin, nh trng pht
chng ti gy thm ho, ni mt cch c c:
- Hy Khrusev v Bulganin mang l tro i khp ph.
473

Nhng ti coi l vinh d cho bn thn tham gia l tang, nhng trn
ng ti l ho tng lun ngh lun ngh v mu n tng phn vi
chic my bay tim kch bt hnh b nhum mu.
Ngy ch nht hng nng khp li, m th by hm trc cn ma
tm t. Nhng b hoa trng trong bng t hin. Tht ngc nhin: c ba mt
c mt ch b ma , v ch khng vic g, c ch th nhng bng hoa b
gy dp, cn nhng bng khc bn cnh vn nguyn vn, dng nh b ct
bng dao. Thin nhin l nh th. V sao ma gay kh s t hn hn hn.
Ma khng bao gi lan rng trn mt din tch ln, cn hn hn c th
a iu ny n i kh.
Chy ua v trang hay cng chung sng ho bnh?
Hm nay, 8-5-1970, sng mai nc ta k nim Ngy Chin thng.
Chng ti ginh chin thng vi v kh trong tay. Nhng ngy nay nhng
ngi m ti, thng hi ti v chy ua v trang, gia cc cng quc th
ch. Cuc chy ua say m tng tr v kh. Gi nh ngng chy ua v
trang, chng ti cn gi c nhiu tin, m nhn dn buc phi dnh ra cho
v kh. iu ny - m c ca lnh o Lin X.
Thi mnh, ti c gp tng thng M Eisenhower, khi c chng ti
pht biu v gii tr qun b, tuy nhin khng i n kt qu chnh v rng
chng ti khng th tho thun c v ngng chy ua v trang. Nhng
ngy nay liu c mt tia lo sng? Xut hin kh nng ko dch tt c cc
nc v pha hiu s cn thit ngng chy ua v trang? Theo ti, c nh
sng cui ng hm. phi nht gan v khng cho ai e do mnh, lnh
o nc ta c ci nhn tnh to v tng quan lc lng trn th gii tin
on tng lai, dng cm i theo con ng gii tr qun b. Nu Chnh ph
vn b li cun vo chy ua v trang khng ngng v khng th hin lng
dng cm lm tt c nhng g ngng cuc chy ua ny, th chnh sch
nh th dn n kit qu ti nguyn t nc, v cuc chy ua khng c
tng lai.
Ti hiu rng phi tnh to phn tch tnh hnh? Gii tr qun b, gi
Lin X trong trng thi sn sng nh tr xm lc? Ch yu l ch by
gi cc cng quc c v kh ton cu cng sut nh th, s lng nh th
c th d dng nhanh chng tiu dit sch c th gii. Nu ng nh gi
tng quan v kh tng tr, th c kh nng hn ch chi ph quc phng. Ti
ni:
474

- Thm ch c tho thun khng s dng v kh ht nhn, nu bng n

chin tranh ch s dng v kh c, cn sau cuc bn nhau thnh cng bt
u ng sang c li cho mt bn, th pht cui cng, khi bn kia khng cn
li thot, s s dng v kh ht nhn.
iu , tt nhin, l xu, v rng s nguy him chin tranh ht nhn
tip tc l lng trn u nhn loi. Nhng n c th c vai trtch cc, khi
gii lnh o tnh to ca cc cng quc khng cho php chin tranh.
Ai ni rng thc t ph nhn thuyt ny. Chin tranh M Vit
nam. C nhng cuc xung t ti nhng khu vc khc nhau trn tri t.
Thng xuyn y cng quc n bn ming h chin tranh. Nhng nu c
hai bn trnh c chin tranh ht nhn, th phng nga c s tiu dit
hon ton. Cuc khng hong Cuba ng l s th thch nh th, cn kt
thc bi tho thun khn ngoan. t c cn bng lc lng, ni khc i
- cn bng s s hi m John Foster Dulles ni trc y. Khi Dulles cht,
Gromyko khng mun n d l tang. Ti chng minh rng Gromyko x
l khng ng, v khuyn ng ti d l tang ch th c ca mnh. V khng
nhng l chun mc l v rng Dulles biu ths tht rng l tr lun lun
phi mnh hn bc ng.
By gi trn th gii tng quan lc lng hai phe bng nhau. y
vn khng phi l s hc m l ci khc. Ti nh li li tng thng
Kendedy:
- Chng ti, Hp chng quc Hoa k, b tr v kh ht nhn, c th
tiu dit Lin X hai ln. Nhng Lin X cng b tr v kh ht nhn c th
tiu dit M mt ln, nh th ln th hai khng cn n na.
l s tha nhn lc lng ca chng ta. Khng i hi ln th hai,
v rng trc khi c ln hai, k ch khng cn na. Thm ch khi nm trn
ranh gii chin tranh, cn tnh to xc nh ranh gii ny khng gy ti c
khng b git. Cc v kh cn li khng cn l yu t quyt nh xc nh
ng li chnh tr, khi ni khng phi v xung t khu vc, m v xung t
th gii. Ci g l u th, chng hn, b binh? Ngha l qun i, trong khi
tht v pho nghin? By gi khng phi l lc s lng b i hoc thm ch
s ti gii ca tng lnh quyt nh thnh cng. Ngy nay tt c ph thuc
vo ti gii iu khin v kh ht nhn. Nhng t a n vic Lin X
khng p t ai iu kin ca mnh, trong chnh sch gii tr qun b.

475

V sao ti ngh nh th? V chng ti ct gim lc lng v trang gn

nh gp i. Sao no? Yu hn? Chng ta c ni s hi nhiu hn trc
chin tranh? Khng c ci g tng t. Ngha l, bnh tnh c th gim lng
v kh thng thng v c. Chng ti hu b cn c ca mnh Phn Lan.
Chng c l dng lm chng ti yu hn? Ngc li, v th khng yu i, m
v bu khng kh quc t c ci thin.
Ti lun lun c nhng ngi ng h mnh ct gim qun i, rt tt
c qun i mnh ra khi lnh th cc nc khc, d b cc cn c ca mnh.
iu ny thun li i vi tt c mi ngi. Trong tnh hnh quc t hin nay
Lin X hon ton c kh nng tin hnh chnh sch c lp trong vn v
trang v gii tr qun b. Chng ti chng di g bn qun phit kim c
khiu khch. Cc nc t bn lun lun buc chng ta chy ua v trang,
buc chng ta c ngn sch qun i ln, bng cch nh th lm hao mn
sc lc chng ta v khng nhn dn cc nc nc x hi ch ngha dng
tin pht trin kinh t nhm tho mn nhu cu vt cht v vn ho tng ln
khng ngng ca mi ngi. Chi ph qun i - y l ci thng khng y,
tiu tn d tr quc gia. ng nhin, tt nht - tho thun c vi cc
nc t bn ch ngha ngng chy ua v trang v gii tr qun b. Nhng
iu ny cn s tin tng tuyt i. Ti cho rng iu ny cha t c.
Nhng hai bn tho thun c cc bin php c th, c th chng ti nm
1963 t c tho thun ngng s th v kh ht nhn trong ba mi trng:
trn khng, di nc v v tr. Nhng tho thun nh th, tng hp li
gim mnh chi ph qun s v gim nguy c chin tranh ht nhn.
Vng, cc nc t bn c li trong chy ua v trang. Chng ti, nu
chp nhn chy ua, cho h l tin hnh ng chnh sch nh vy. Nhng c
th ni ngc li: nu chng ti ngng chy ua v trang v sn xut v kh
chin tranh s ngha l tun lnh chnh sch nc ngoi... Khng ging nhau
cht no! Tn la ht nhn km li k ch tn cng chng ti. chnh sch
nh vy i hi lnh o Lin X cng rn v nhn thu sut, khng b li
cun vo thi u phung ph tin bc vo v kh git ngi v ng thi c tt
c cc th cn thit bo v t nc. Chng ti phi xy dng ngn sch
quc phng ca mnh, khng b ng vo nh hng ca gii qun i trong
v ngoi nc.
V sao - v c bn trong? V rng v chng ta vn c nhng ngi,
ang quan tm n vic tng v kh. H c th y Chnh ph vo hng sai
lm. Trc ht l nhng tng lnh mun ch huy qun i ng ngi. H
476

ct sc chng minh cho Chnh ph rng pha ch dng nh c nhng v

kh nh th ny th n m chng ta khng c v v kh l cn cn thit
sng cn cho chng ta. Khng th b ng theo nh hng ca h, Chnh ph
t quyt nh chnh sch qun s. Sau , vi nhng ngi nh th li lin
quan cht vi nhng ngi sn xut v kh. H l nhng t hp cng nghip
qun s. Nhm th ba ca loi ny l mt phn dn chng trong x hi, b
ng s tuyn truyn v l v bt u p Chnh ph theo hng . Trong
nhng trng hp tng t, nhng ngi lnh o c trch nhim cn khng
c s va chm, nh ti khng s va chm vi c Kuznesov, khi ng
a ra chng trnh v dng xy dng hm i tu chin to ln, hoc vi
nguyn soi Barensev, lu bu v tn la, hoc vi nh thit k Tupolev, th
tht my bay nm bom ng c nguyn t.
Khng th l tng ho mi ngi, cho l h nhng ngi cng sn,
th h t ng ng ng v tr. V vn! Stalin cng l mt ngi cng sn,
ci g khng ngn cn ng tr thnh tn c n. V Mao l mt ngi cng
sn, ci g khng ngn cn Mao tn cng ngi anh em Vit nam. Nu gii
qun s v cng nghip quc phng c th buc un s ho t nc x hi
ch ngha, th iu ny khng phi l cu thot t nc, m a n s sp
. Trong tng quan lc lng hin nay, phe t bn cha chc dm qg xung
t qun s vi Lin X, mc d h s tin hnh chnh sch ph hoi chng
chng ti. Nhng ti cho l y l bnh thng, v rng chnh sch nh th
c gy ra bi i khng giai cp. Chng ti cng khng t b i khng t
tng vi mi bin php kn theo n, tuy nhin loi tr dn n thm ho.
Trong cuc u tranh v mt t tng chung sng ho bnh, theo ti,
l khng th, v cuc u tranh ny cn phi kt thc bng chin thng th
gii quan ch ngha cng sn. Nhng s i u tpng t khng i ngc
vi li ch vi tt c cc tip xc trong lnh vc kinh t, vn ho v vn vn
v... V gi nh by gi ti c nh hng no y li thot ca cuc m
phn hai bn hoc nhiu bn, th ti kin quyt tm kim mt hip nh v
thit lp kim sot v kh. Ngy nay chng ta khng cn s kim sot song
phng. Ngc li, vic kim sot nh th tr thnh yu t, dn n lm du
tnh hnh. Hin nay trn c s tng h th i m s kim sot rng ri
nht. Tt c mi ngi u s ci cht, v kim sot cng l cn cho tt c
mi ngi. C th bnh tnh thit lp kim sot trn khng tt c cc lnh
thcc nc trn tri t. N khng cho php ai cn trs c mt ca lc
lng an ninh, cn thit bo v bin gii v lp li trt t.
477

Thot hon ton ti phm cn bnh Stalin, phi hnh thnh nhng c
quan quc t kim sot v kh. Lin X cng b chng trnh gii tr qun
b, ng thc hin, mc d theo tng giai on, vi cc nc t bn ch
ngha v huy ng cng ng th gii vo cuc u tranh v hnh thnh trong
cuc sng.
Ti tho lun vn ny vi nguyn soi Zukov, khi ng l B
trng quc phng Lin X. Quan h ca ti vi ng lc y l cho n khi,
khi ng hnh ng khng khn ngoan, khin chng ti cch chc B trng
quc phng ca ng. Ti hi lng khi chng ti tho lun kh nng t c
vi M tho thun c th v vic gii tr qun b, trong s ny cho php
thanh tra trn lnh th chng ta. Zukov, khc vi nhiu qun nhn, khng th
hin s cng nhc cng chc. ng khng nhng ng v vic cn thit ct
gim qun i, m cn ngh gim lng mt s ngch qun nhn. C
nguyn soi Sokolovski cng lp lun nhn thu cc vn . Khi ti lm vic
vi ng nh Tng tham mu trng B tng tham mu, sau nhng trao i
suy ngh chng ti cng lun lun tn c ting ni chung.
Ti mun ni v quan h i vi tr thc Lin X. Cha chc ti c
kh nng li ko tt c mi mt ca cuc sng, ni tr thc chng ti lao
ng. Nhng cuc sng trc tin, tc ng n x hi, thc hin s nghip
m CS lnh o. Vi tr thc lm cng tc k thut vn c chu n
gin hn. Mi quan h ca ng vi h n gin hn, v nhng ngi ny
th hin nng lc v ti nng ch yu i vi cc i tng c th, phc v
x hi. Nhng hot ng ca h trn vo trc tip n cuc sng tinh thn v
vn h t tng. C v h lao ng c li tng sn xut mc mi.
Hc ba nht l nhng quan h vi gii ngh thut, bao gm nh bo,
nh vn, ho s, nh tc tng, ngh s... H khng to ra gi tr vt cht, m
thiu n con ngi khng th tn ti, b li lm x hi hng phn lao
ng trong cc lnh vc khc nhau ca nhn loi, trn vo c chnh tr, cng
nh lm giu ca mi ngi bng nhng tc phm vn hc, ngh thut v
trong mi trng nhn vn. Nhng bi v trong h t tng CS c xu
hng c tn, nn vic quan tm ca ng l thu ht gii tr thc ny theo
ca mnh khng c phi gii thch na.
Nhiu ci y l cc k ch quan. Th d, mt ng vin c chc
v, m i nghe m nhc, ng ta khng thch n hoc tm trng xu, v ng
tt i. Sau ngi ta gii thch rng tc gi bn nhc l - Chaikovski hoc,
478

th d, Prokofev. Tc phm ny ra sao? y c bi cnh, ngha, ni tm

ngi nghe v hp th ca n v nhiu th khc. Th l phi thng qua khi
nim thch, rt khng thch, khng thch.
Nhng kt qu sau ny lin quan n s phn tc gi, v tt c cng
chng, c th v tnh tc b tc phm tuyt vi. Trnh c s th hiu ny
nh th no? c bit nu tnh n rng cng mt tc phm c th sng
nhng thi k khc nhau v gy mt n tng khng ging nhau. Mt s d
hn - tc phm ca nh vn. H nh th n hoc thm ch th tin, mi da
tc phm ca mnh t cc pha khc nhau. N t ng trn vo tt c mi
trng x hi, thng qua cc nhn vt ca mnh. nh gi tc phm ca nhc
s, ho s cn phc tp hn.
Ti mun quay v Stalin i x th no i vi tr thc. ng hiu
ngha x hi ca h. Nhng ch yu chng mc no ng t ra lng, kin
nhn, tn trng trong tng trng hp c th. Stalin l ngi ch quan ch
ngha. Trong khi s phn bt k ngi no ph thuc vo mt li ca ng.
Ch ngha ch quan ca ng i lc to iu kin mnh cho s pht trin mt
hng sng to, i lc lm t lit, khng cho quay v v ch ra bn thn, i
lc dn ti ci cht v ca mi ngi, v tc phm ca h. Cng c nhng
nh vn, khng cm thy ci ch thng tr ny, lm vic m chng c gii
hn trong v ngoi? Ri kh ni v h. V Stalin l bo cha, v nguyn
ca ng quyt nh chnh sch quc gia. Nhng mi bo cha c x tt vi
vn hc ch c iu kin nu nh vn vit tt v h v thi i ca h. V l
g Aleksandr I v Nicolai I hnh h Puskin? Chnh nhng cng lao lch s
ca Puskin trc t quc v vn h ca ng tr nn r rng ngay khi ng cn
sng. Tuy nhin ng b i y khng phi mt nm v hi tic hu qu tnh
kh tht thng ca Sa hong v thuc h. Nhng th d nh th trong qu
kh nhn loi c th tm hng nghn.
Thi Stalin Vorosilov m nhim tng i lu tr li v ng li
chnh sch ngh thut x vit. ng l khng thng minh t ho s Aleksandr
Gerasimov. Ti ng rng Aleksandr Gerasimov l ho s gii. Tuy nhin
Vorosilov thch Gerasimov trc ht l Gerasimov ca tng ng trong nhng
bc tranh ca mnh. Cng c th ni v cc ca s. Nhng nhc s, sng tc bi
ht theo mt phong cch v th loi nht nh, c bit nu chng lm ni bt
nhng nhn vt c th, sng tc nnh b, ba t, c thng v c ct
nhc. Bo cha tin ko h li v mnh v bng mi cch c v h. iu ny
khng cn tr tha nhn tc phm tuyt vi kha cnh thun tu ngh thut.
479

Nh vn Fadeev l ngi ti nng. Tc phm ca ng S tht bi

ni v nhng ngi du kch Vin ng gy ra n tng chn ng. i cn
v tr - cng l mt tiu thuyt hay. Nhng ngi ta chp c nh vn ti
nng thm ch thin ti ny. C g m Stalin sau chin tranh c bit cm n
chnh Fadeev? V rng trong thi gian n p, Fadeev lnh o Hi nh vn
Lin X, ng h ng li n p. V lm bay i nhiu ci u ca cc
tc gi v ti. Ch cn vit rng trong ca hng bn khoai ty thi, v iu
ny nh gi nh chng Lin X, ngi vit lnh .
Thm cnh ca Fadeev c gii thch l ng t st. Ngay sau khi
ngi ta vch mt Stalin v ch ra rng hng nghn nn nhn l hon ton v
ti, th Fadeev, mt ngi thng minh t nh, khng th tha th cho mnh v
ti phn li s tht. Chnh gii tr thc vn ngh cng cht cng vi nhng
ngi khc. Cn Fadeev lm chng gian rng ngi ta pht biu th ny th
n chng t quc. Sn sng ngh rng ng lm iu ny mt cch chn tht,
tin vo s cn thit ca ci g c lm. Nhng mi ngi ng trc
gii tr thc vn ngh trong vai tr cng t vin ca Stalin. Nhng khi nhn
thy vng vykhp li, Fadeev chm dt cuc sng ca mnh. Tt nhin phi
ch rng Fadeev trc lc , ung ru v v th lm mt nhiu c
tnh trc y ca mnh. Stalin triu tp U ban v gii thng Stalin (iu
ny phi lm trc khi cht chnh tay ng chia gii thng mang tn
mnh), ng c bo co tng thng Fadeev. Nhng khi tt c kt thc,
Stalin ni v Fadeev:
- Cht vt lm mi ng dy c, say hon ton!
Mi ngi thy iu ny, tt c bit iu ny. Khng t ln lnh o
phi gio dc cng an v c quan an ninh tm ng trong mt ch mua vui
no y. Fadeev, au kh vji cn rt lng tm i n tnh cnh nh th
ny. ng loi b mnh v s mt u mt vi nhng nh vn m ng gip
Stalin dn h vo t, mt s trong s h quay v nh sau ny. Bin php nh
th ch l mt trong nhiu sai lm, c th gy ra i vi gii tr thc
vn ngh.
V Tvadovski. Th ca ng trn ming hng triu ngi - c b i
nh nhay vi qun Hittler, c nhn vin hu cn. Th ng ni v Vasili
Terkin, mt tc phm bt h. Nh mi ngi bit Demian Bednyi trong thi
gian ni chin, ng l Tvadovski ni ting trong nhng nm chin tranh v
quc. Sau th ng c vit trong nguyn b sch, cn cc nhn vt ca
480

chng c v thnh tranh. Stalin cm ng nhn bc tranh c hnh Vasili

Terkin. Khi Stalin ln u tin nhn thy tranh, lp tc ngh; Treo n
Kreml.
V ngi ta treo n , trc li vo phng Ekaerina. Nu, ra t
phng hp X vit ti cao Lin X, quay sang phi, c th thy Terkin
c vy quanh bi cc chin s sau giao chin. Nhng by gi con ng
sng to ngh thut ca Aleksandr Trifonovich Tvadovski chm dt khng
c tn vinh. Nhng chnh khng phi l ch ng by gi chng ai thch.
Khng th khng tha nhn vai tr sng to ngh thut ca ng. Nhn dn
cng nhn ng. y l hin din ch ngha ch quan thay i t ngi lnh
o ny ti ngi lnh o kia.
Ti ni vi li v Pastenak. Ti khng bn v ngh thut th ng v
ch s dng kin ca cc nh th nh gi rt cao th Pastenak, k c bn
dch th ng t ting nc ngoi. ng vit tiu thuyt Bc s Zivago v rt
mun ngi ta in n. Vn v tc phm ny c gii quyt nh th no?
Ngi bo co ti v n l Suslov, lnh o tuyn hun. Khng c Suslov,
khng th c th ng n vn . Suslov ni tc phm Bc s
Zivago l xu, khng theo tinh thn x vit. Chi tit lun c ti khng nh,
ti khng mun ni sai i. Tm li, y l mt tc phm khng ng n,
khng ng in. Ti cng chp nhn quyt nh ny. Ti cho rng mi giai
on c nhng bin c, ngoi Suslov, cha ai trong s nhng ngi c trch
nhim, c tiu thuyt ny. Ti thm ch cn ng Suslov c n. Suslov, c
l, nn trnh by ni dung tc phm ba trang. Tt nhin bn v ngh thut, li
kt n tc phm v tc gi ca n, tht khng chu ng c! u u
ngi ta cng hi ti? Ti tr li: ti tic l by gi kt thc cuc i hot
ng ca mnh nh mt ngi v hu b y nh ngh cui tun vng
Petrovsko-Dalnee ngoi Moskva? Trong nhng nm y, khi ti c kh
nng nh hng n quyt nh - in hoc khng in, chp nhn hoc khng
chp nhn quan im ca Suslov, ngi bo co, - th chnh ti li cha c
cun sch ny. Ti cha c, nhng nhng li a ra nhng bin php hnh
chnh c hi nht trong quan h vi gii ngh thut.
ng nhin, nc ngoi om xm ln, khi bn tho lt ra v in n.
Ti khng bit, tc phm ny tng xng n mc no tiu chun gii
Nobel, nhng ngi ta tng gii ny cho Pastenak. Ny sinh thm chuyn m
: Chnh ph x vit khng cho nh vn n nhn gii. Ti ngh cc ng
nghip:
481

- Hy thng bo cng khai rng Pastenak nu mun, c th ra nc

ngoi nhn gii ca mnh.
Nhng Pastenak tr li qua bo ch rng ng khng t vn ra
nc ngoi nhn danh mc ch ny. Cho n by gi ti tic rng, thi ti,
cun tiu thuyt y khng c in. Khng th mang phng php cnh st
phn xt nhng ngi hot ng ngh thut. Ci g c bit xy ra, nu
nh Bc s Zivago c in khi ? Chng c g c u, ti tin nh vy!
mi ngi phn i ti:
- Anh tnh ng mun.
ng l mun tht, nhng mun vn tt hn khng bao gi. Khng
phi ti ng h vn ca Suslov. C bn c cng nhn tc gi. Nhng
cng nhn theo cch khc: tc gi b sc lao ng, ngi ta cng nhn n
trn ton th gii, cn Lin X bng cc bin php chnh quyn ngi ta
cm on n...
Ti cay ng l tng ng h mt trong nhng tc phm u tin
ca Sonzenisyn. Khi ti tip Tvadovski mang tc phm ny, trnh by ni
dung ca n v by t suy ngh ca mnh:
- Ti coi tc phm ny l cc k mnh m v nhn thy tc gi s l
mt nh vn ln trong tng lai. ti ng cp c th gy ra nhng nh
gi khc nhau. Mi ngi hy c i. Nhng ti ngh khng in tiu thuyt
ny trong tp ch Th gii mi...
Ti khng nh tiu s Sonzenisyn. Ti c bo co rng trc y
ng c thi gian di ngi t. Trong cun tiu thuyt, ng c nhng quan st
ring. Ti c n. Cun tiu thuyt nng n ny li nhng n tng, lo
lng, nhng ng s tht. Nhng ch yu gy ra s kinh tm nhng g c
to ra thi Stalin, lm rung ng nhng iu kin tn ti ca nhng ngi
dn chn cht. Khng phi ngu nhin m c gi chng ta v ly cun thiu
thuyt ny. Mi ngi tm thy li gii thch ti sao nhng ngi tng t
Ivan Denisovich, li b nht vo tri t trong nhng iu kin mt t nc
x hi ch ngha. Tc gi nh thc nhn thc l m ca nhiu ngi.
Khi v hu, ti c cun hi k ca tng Gorbatov, ngi tng b
n p. Ti bit Gorbatov trong chin tranh. Cui 1941 ng ti mt trn ca
chng ti ng Kharkov. Khi ti l u vin hi ng qun s c tho
lun vi ng. ng khng k chi tit v nh t, m ch ni v nhng v tng
Lin X v ti nm trong t. ng k tn h. Timosenko cng quan tm nghe
482

ng, v ng cng bit r nhng ngi ny. C hai chng ti vit th cho
Stalin ngh th h v a h ra mt trn. Cn by gi ti bit chi tit,
ngi ta ph bng nh th no ngi ch huy qun s x vit trung thc
Gorbatov. Liu c t chuyn th ny khng?
Vi Sonzenisyn, ng tip tc vit, nhng khng in Lin X, m
nc ngoi. Lc y ng iu kin c bit.
Tuy nhin mt b phn tr thc chng ta cm thng vi ng v thm
ch cn l liu na. Ngi ta ni ng sng nh ngh cui tun ca
Rostropovich, mt nhc s tuyt vi, mt tay violon ni ting. Khi quyt nh
bc i ny, Rostropovich t t mnh vo tnh th khng thun li, ni mm
i. iu ny chng minh phm cht nhn vn v tinh thn mnh m ca
Rostropovich. Sonzenisyn khng c mt ti g c. ng pht biu suy ngh
ca mnh, vit v nhng g mnh chu ng, nh gi c nhn v nhng iu
kin ng git thi gian nhng ngy ngi t. V ni chung, kin ca ng
hon ton ng: Stalin l ti phm, m l bn ti phm th phi khp ti d
ch l v tinh thn. Phin to mnh nht - ph nh chng trong tc phm ngh
thut. Ngc li, ti sao ngi ta coi Sonzenisyn l ti phm? Nu ng vit
d, ngi ta khng c ng. Nu ng vu khng, c th bt ng chu trch
nhim, nhng trn c s lut php. Hnh nh khng li cun v iu ny.
Nhng s stj. Mt ngh thut trong trng hp nu chng can h g.
Chng hn, ti khng thch tc phm Cung in Materin ca Sonzenisyn,
nhng y ch l vic s thch. ng cn tr ngi ta bng thu thp kin.
Ni chung kh s nht l dn chng x vit - tr thc chng ta. C
nhn vn ngh s ot trong tc phm ca mnh nh ot nhng quan h
gia con ngi, chu ng v tinh thn ca h, s tip xc ca h vi chnh
quyn v nhng ngi xung quanh. y nh vn him khi ri vo tnh th
nng n. Ngi ta bt u can thip vo cng vic ca anh ta, kim sot nh
ta, kim duyt. chng ta vn ni l khng c kim duyt. y l chuyn v
vn! Chuyn tr con. Ti Lin X khng nhng c tht, m ti ni thm ch
cn l kim duyt cc k khc nghit. Ti nh s phn cun sch
Kazakevich Quyn v xanh.
Mt cun sch hay. Sau ny n c lm thnh phim, ti xem phim
ny hai ln trn TV. S tht, Zinovev trong phim l nht nht. Sau nhng
bin c rhng 7-1917 Petrograd, ng cng vi Lenin nu mnh trong lu.
Tc gi cun sch gi cho ti mt bc th ngn v ngh ti lm quen vi
483

bn tho. Ngi ta khng chp nhn in bn thaeo ny. Ti c, v ti thch.

T khng nhn xt mt ci g c c th cho l khng chp nhn in n.
Khi , ti ngh Kavkaz, gn ch Mikoian ngh. Ti gi cho
Mikoian v ni:
- Anastas Ivanovich, ti gi anh bn tho, ti ngh anh oc n, sau
chng ta gp nhau v trao i nhng suy ngh.
- kin ca anh ra sao? - ti hi, khi chng ti gp nhau.
- Ti - Mikoian tr li - ti cho rng cun sch vit tt y. Ti khng
hiu, v sao b phn kim duyt khng cho php in.
- c thi, khi v Moskva, chng ti t vn tho lun trong
on ch tch BCHT - ti ni.
Ngi ta gi cun sch cun sch ny cho tt c u vin on ch
tch, v vn ca n c a vo ngh s phin hp thng k.
- Ai c kin g khng? V sao cun sch ny khng c in? - ti
hi.
- Tha ng ch Khrusev - Suslov phn vn - lm sao c th in cun
ny c? Tc gi vit Zinovev gi Lenin ng ch Lenin, cn Lenin gi
Zinovev ng ch Zinovev. V Zinovev- k th nhn dn.
Li ca ng ta lm ti kinh ngc. Chng l c th xuyn tc hot ng
v m t nhng s kin lch s khng phi nh th sao, nh chng xy ra?
Thm ch nu chng ti vt b nhng tnh tit, k th hoc khng phi k th
nhn dn Zinovev, th s tht ny cng chng cn tranh ci: qu l, trong lu
Lenin v Zinovev cng sng vi nhau. H giao tip vi nhau th no? H
tho lun cc vn nng bng hoc ni chuyn vi nhau khi ung tr trong
lu? Hnh nh h gi nhau bng t ng ch.
Nhng thm ch ti ngh rng Lenin gi Zinovev bng tn - Grigori,
v h khi l quan h gn gi. Nhng thng u tin sau cch mng thng
Hai h gi chung nhau mt kin v mi vn .
V ti nhn xt:
- Nhng xin nghe, h l nhng ngi bn v sng trong cng mt lu.
H nhiu nm chung nhau chng chnh quyn qun ch. Ni khc i c th
h gi nhau l bn? Lm g khi mt ngi sau ny b kt n? Zinovev bn
chin u Lenin. Cch th hin, c tc gi s dng, l tt nhin v bnh
484

thng. C th, tt nhin, lm ph ch nhc n thn phn Zinovev sau ny.

Nhng iu ny l s ngu ngc. Nhng ngi tnh to chng cn nhng ph
ch nh th.
Cc u vin on ch tch ng h ti. Quyt nh khng khng cn
tr xut bn, v cun sch a vo in. Liu by gi n gay ra ng vc no
y? C th cc nh ph bnh khng c hi lng. Tuy nhin y l vic
hon ton khc. Vic ph bnh c v to iu kin nng cao tay ngh ca
vn hc. Nhng bng nhin dng bin php cnh st: km hm v khng dn
ch!
Suslov vn thc hin chc nng cnh st ging nh trong qu kh v
hin nay. Tt nhin ng l ngi trung thc v trung thnh tng cng sn.
Nhng s hn hp cnh st ca ng mang li thit hi ln. ngi ta ni vi
ti:
- Sao ng qu nhn ni ngi cng Suslov trong ban lnh o t
nc?
ng, ti sai lm. n gin ti cho rng nu Suslov lm vic trong
tp th, th chng ti c nh hng n ng v ng tr thnh c ch. V th
ti khng t vn thay ng, mc d nhiu ngi khi cnh bo rng
Suslov ph nhn vai tr. Tr thc quan h xu vi ng.
Mt ln na nh li s phn cun sch Bc s Zivago, khng th tha
th cho mnh vic cm n Lin X. Ti c li l khng t vn cun
sch nh i vi Quyn v xanh.
S khc nhau (mc d cng khng ng) l ch ti c Quyn
v xanh v nhn thy tn mt s ngu ngc ca kim duyt. Ti ngh h
cho li gii thch vi on ch tch BCHT. H t ra v cn c, thm ch
nho bng, v chng ti khng mnh sa li cch hnh x cnh st.
Nhng Bc s Zivago ti khng c, v khng ai trong lnh o c c.
Ngi ta cm cun sch, nhng ngi thc hic lm theo ngha v cng vic
theo di tc phm ngh thut. Chnh vic cm on ny gy ra nhiu ti c,
gy ra thit hi trc tip cho Lin X. lch chng ti l nhng tr thc
nc ngoi, trong s ny c c nhng ngi khng th ch v nguyn tc
ch ngha x hi, nhng h c t do pht biu kin.
By gi - v Erenburg. Ti gp ng ta khng phi mt ln. Mt nh vn gii,
ti nng. ng vn ng li nh th trong vn hc. Nhng ng c mt ci g
d ho vi qu vi nhng phng php lnh o ca Stalin. C th, ti qu
485

khe kht vi Erenburg. Cuc sng l nh th, khng ho gii c l ng khng

sng ni. ng khng kin tr bnh vc nhng hiu bit ring nhng bin
c, quan im ca mnh. Khng phi lun lun nh th, thnh thong ng
cng th hin s cng rn. Ti nh, khi Stalin c mt ln cn n pht biu
cng khai rng Lin X khng bi ngi Do thi, v Stalin quyt nh tuyn
m nhm ca ng, chnh xc hn, l ch k ca ng (cc tc gi khc Stalin
hon ton lo c ch k) Erenburg v Kaganovich. Kaganovich ng l
xoay x tt c, khi Stalin ni chuyn vi ng theo l do ny. C cm gic
rng Kaganovich khng mun lm iu ny. Nhng Kaganovich li lm tt
c nhng g m Stalin ni vi ng. Sau Stalin giao cho ai ni chuyn
ny vi Erenburg. Erenburg thng thng phn i k vo vn bn y. iu
ny chng t rng ng c c tnh v dm ng u vi nh ca Stalin,
mc d Stalin vi ng khng trc tip ni chuyn ny.
Erenburg em ra dng t tri m ln.
ng cho rng sau khi Stalin cht cuc sng ca mi ngi m ln.
Tnh cch khng phi l tch cc. Hon ton, lm yu i. Nu ni theo
ngn ng cnh st chng ti bt i s kim sot, mi ngi pht biu t do
hn. Nhng chng ti vn c cuc u tranh hai cm nhn. Mt mt, vic
bt h khc phn nh tinh thn mi, m chng ti hng ti iu ny. Mt
khc, trong s chng ti, cn cod nhng nhn vt ct sc khng mun lm
m ln v qu trch: gi nh Stalin cn sng, th ng khng cho php lm
iu nh th. R rng ging iu chng s m ln. Nhng Erenburg trong tc
phm ca mnh rt bit r quan st khuynh hng ngy nay, em li c tnh
tng lai. Ti cho rng t ca ng phn nh hot ng, mc d chng ti ph
bnh khi nim tri m ln.
S pht trin tng t nhng bin c c th trong cng vic chnh tr.
V th chng ti ta nh kim ch tri m ln. Chng ti s b tc ot
kh nng trc y iu khin t nc, kim ch nhng tm trng, khng
va lng quan im lnh o. Chng ti s rng lnh o khng c kh nng
lm ng chc nng ca mnh v li s tin b gi x vit tn ti. Chng
ti gii phng sc sng to ca mi ngi, nhng sao cho nhng tc phm
mi phi gip phng th CNXH. Ta nh mun b, v m khng cho.
C ln chng ti tho lun trong BCHT ng vi tr thc vn ngh.
Erenburg cng c mi. Ti khng nh, c mt Simonov khng, nhng ti
nh c Tvadovski, Evtusenko, Ernst Neizvetnyi. Ni ring, tho lun v iu
486

khc. C Galina Serebriakova cng c mt ti cuc tho lun. B pht biu

rt mnh chng Erenburg. Erenburg, nghe b ni, ng l nh a phi vi,
nhy cng ln, cn b vn qut ti bi, gi ng l k nnh b nnh b Stalin
v ln n ng khi Stalin cht u v lu y nh vn, Erenburg pht biu ng
h chnh sch Stalin trong quan h vi vn ngh s. Erenburg rt bc tc.
Ti hiu Serebriakova, mt tc gi ti nng ca b sch 3 quyn v Marx v
ng-ghen. By gi Serebriakova bin mt khi chn tri, t lu ti khng
nghe tn b, trn ba sch thong qua khng c tn b. C th, tc phm ca
b c nhng li th nhn v nhn thy nh sng?
By gi ti tic nhiu ngi khng c mt ti bui tho lun. Khi ph
bnh Neizvetnyi, thm ch ti t th l, ni rng ng ly cho mnh ci h nh
th khng phi v c. H ca ng lm ti tc gin. Trong mi trng hp, t
pha ti th hin s th l, v nu nh ti gp ng by gi, th ti ngh ng
tha th. Hn na khi , ti gi chc v cao v khng kim ch, khng cn
l cuc trao i m l qut mng. Evtusenko pht biu rt hng, ng h
Neizvetnyi. Ch ngha tru tng khng phi l hng mi trong vn ho,
n c t lu v cng t lu, mt b phn tr thc u tranh chng xu th ny.
N c bit pht trin nc ngoi, mc d c nc ta cng c nhng
ngi theo ch ngha tru tng v nhng ngi khc khuynh hng v lai
(tng lai). Mt ngi tr tui theo ch ngha v lai l Maiakovski i trong
o len vng.
Ti vn cha tn thnh tro lu trong vn hc, kch, v iu khc.
Nhng ti khng ni g. Khng th bng bin php hnh chnh chng li
nhng g ny sinh trong mi trngvn ngh s: kch, iu khc, m nhc...
Evtusenko khi nu mt th d c th chng hn Cuba nhng nhng
ngi theo trng phi tru tng v nhng ngi theo trng phi hin
thc pht biu cng vi nhn dn bo v thnh qu cch mng, chng xm
lc.! V mc cho nhng chng c thng minh ca Evtusenko, ngi ta vn
ph bnh Neizvetnyi rt mnh. Neizvetnyi sau ny nhn ti qua cn b
Agitprov (khng phi BCHT on thanh nin cng sn) rng ng chuyn
sang quan im hin thc ch ngha. Tt nhin ti hi lng. Tht l
Neizvetnyi - mt ngi ti nng. By gi bo cho vit rng ng sng tc mt
lot tc phm tt. Ti cng vui mng. Chng mc no m ph bnh c th
gip ng? C th, chnh bn thn ng quay v v tr hin thc trong sng to
ca mnh.

487

Ti hi hn v cch ph bnh Neizvetnyi, theo bn cht, th ti v

khng ng vi nhng ngi theo ch ngha tru tng. n gin l ti
khng hiu, v chng. Ti theo xu hng hin thc ch ngha. Ti nh, khi
Anh, ti sng nh ngh cui tun ngoi v bn bc vi Anton Iden. ng
nhn th hi ti:
- Ngi Khrusev, kin ca Ngi th no v ch ngha tru tng v
nhng tro lu mode khc trong ngh thut hin i?
Ti tr li:
- Ti khng hiu nhng th , tha ngi Iden. Ti ng vng v tr
ngh thut hin thc.
- V ti cng khng - Iden ni - v cng v tr hin thc ch ngha.
Sau ng ci v ni thm:
- Nhng ngi cng sn cng yu Picasso, sao nh? Picasso khng
phi l ngi theo ch ngha hin thc.
Ti ni vi ng:
- ng, Picasso - ho s ln, tc gi bc tranh ni ting Chim b cu
ho bnh, l biu tng u tranh cho ho bnh.
Ti chng ph bnh m cng chng bnh Picasso.
Ti knh trng Sostakovich. By gi ti khng nh, Zdanov ph
bnh c th ci g trong tc phm ca ng. Nhng ti khng th ni rng
Sostakovich ni chung b rung b thi Stalin. ng vit nhiu tc phm hay,
c trong thi gian chin tranh, khi ng sng tc kit tc ca mnh - bn giao
hng phng th Leningrad. V cng lao, ng c v tr ni bt trong s nhc
s v l mt trong nhng nhc s gii ca m nhc. Thi cn lm lnh o
Lin X ti khng hiu Sostakovich ti sao ng ng h nhc jazzz. Ni thng
l ng ng. Khng th u tranh vi m nhc, k c jazz bng bin php
hnh chnh. Hy chnh nhn dn biu hin mi quan h vi n.
Ti khng ph thi gian ph bnh Utesov. Hi cn tr, khi mi ngi
ht nhng bi ht ca Utesov, th bo S Tht chi ra Utesov. Ti c mt
ngi bn Lev Rimski, mt ngi cng sn trong trng. ng thng ht ht
Bnh m vng nng rn y, v k cho ti nghe nhng ngi bn ca ng
lm vic xng in bo S Tht, chun b in nhng bi bo ph phn
Utesov, nhng chnh h lm nhm ht trong thi gian nhng bi ht thnh
488

hng. y l s nh gi ca nhn dn! Ti khng phn tch sng to nhiu

mt ca Utesov, trong s ny c nhng bi ht ting lng ca bn du ng.
Ngc li, ti rt hi lng, li xut hin nhng a bi ht Utesov
trong ca hng, m ti thng nghe.
Cn c nhng th khc. Ti thng tt radio khi pht bn jazz lm
u u. Khng phi l m nhc, m l nhng ting chi tai. Ti khng hiu
nhng nhc s ngi nh th li thch c nhc ny. Nhng y l vic ca
ti. Nhng c ngi nghe n, v tay v bc ln s thch th. Tip theo, h
thch? V th cc p dng bin php hnh chnh cho ngh thut l khng th.
Ngi pht biu phi l khn gi. Ti l ngi gi, c gio dc theo khun
mu khc ngh thut m nhc. Ti thch nhng bi dn ca, nhng iu ma
nhn dn, m nhc nhn dn. Tt nhin v c nhc c in. Nhng khng
phi l jazz. Ti y ta nh mang s sm hi, khng phi tuyt i nh
th: m l tha nhn nhng sai lm ca ti, khi ti c ng h hoc cm tro
lu ngh thut no y. Trong thm tm ti by gi cng chng mt s trong
chng. n gin ti nhn mnh rng khng u tranh nh th vi ci m
mnh khng thch.
C lc nhng c gi mc vy ngn. Sau li xut hin vy di.
Mode thay i c trong m nhc v cn li tt c. Phi c kin nhn vi s
thay i ny. Nhng c phi h lm yu h t tng cng sn? Theo ti,
hon ton khng! y Evtusenko ng. Chng ti tng ph bnh
Maiakovski, cn Maiakovski li cho t nc nhng tc phm cho n
by gi vn l v kh ca CS trong cuc u tranh cho tng lai tt p.
Chng hn, khng ai trong s cc nh th vit v Lenin truyn cm hn ng.
Mc d Maiakovski theo phong cch th ca mnh i vi ti rt kh. Khi
ti mang n ra c, th th ng tc ng n ti khng phi khi ti nghe. Khi
ngm, nhng vn th vang ln nghim tc v c thc gic. Ti ni iu
ny xc nhn Evtusenko ni ng. Nhng chnh nhng vn th ca
Evtusenko liu c lm ti thch khng? ng, ti thch. V li, ti khng th
ni v tt c nhng bi th ca ng m ti cha c. Ti bit rng mt s
thnh li bi ht. Chng hn, Ngi Nga mun chin tranh phi khng?.
Mt s ngi pht biu ph phn li bi ht ny: dng nh th ca
Evtusenko ni chung ph nhn chin tranh v lm r m tinh thn b i.
H sai. Li th ca ng th hin bn cht cuc u tranh chng qun s ho
v cnh bo nu buc chng ti phi chin tranh, th nc Nga c th ng
489

hong nh tr. Ti cho rng Evtusenko l nh th rt kh nng, mc d v

tnh ng ngang tng. V li s ngang tng l khi nim ph thuc vo quan
im.
n gin l con ngi ta khng phi lun lun trong khung, nm
mi bi kim duyt, ngha l nhng nhng ngi tt c phi chu s thn
phc v lm va lng ngi ta ngi ta. Nhng nu mi ngi vit nh
nhau, dng nhng lun c nh nhau, xut pht t cng mt hiu bit nh
nhau, th chng bao gi sinh ra ngh thutc. Cui cng tt c mi ngi ch
nhai i nhai li mt th. Cc tc phm nh th ch lm cho ngi c nn
ma. Nht nh phi dng cm hn to ra iu kin cho vn ngh s pht
biu, hnh ng, sng tc. Hy sng tc!
N. S. Khrusev
Hi k ca Khrusev b ngt on vn ny c ghi trong s u tin
thng 9-1971. Ngy 5-9-1971, ng b t qu ln th ba, ngy 11-9-1971 ng
qua i. Chng cui cng cun hi k Ti khng phi quan to... khng
lm tc gi thch. Khi nghe bng, ng ngh xo i c th c li. Nhng
s phn khng iu khin c. Chng ny chng minh tc gi nh gi v
nh gi li mt s s kin trc y, thnh thong khng ng vi chnh
mnh.
HT
______________________________
: Tn Cng
- : cng L Thun
: Trn c T?
1

Stalin chi ch: hong gia, v hong hu trong ting Nga pht m

gn nhau.
2

Tn gi y l Cng ho X hi ch ngha Lin bang x vit

Mt loi xe ca M, ging xe Jeep, do M vin tr cho Lin X

Nga
4

Xe tng ny tn l Leopard (con bo), nhng Khrusev vit l

tigre (con h) (ND)
490

Tr s chnh ca C quan An ninh Quc gia Lin X (gi tt l

KGB) nm qung trng Lubyanka, trung tm Moskva, cho nn khi ni
Lubyanka l m ch KGB. (ND)
6

Sau khi Stalin cht, nh my ny i tn thnh ZiL (Nh my sn

xut t mang tn Likhachev), cc t ti ca nh my ny Zil-130 l lc
lng chnh ca b i vn ti Trng Sn trong chin tranh chng M
Vit nam (ND)
7

Phong tro quc gia thn Th Nh K vng Aderbaigian. Chng

li cch mng thng Mi nm 1917, b bp nm 1920

491