Harmonius 2014 1

UDK 340.
137
| ISSN 2334-6566
ISSN 2334-6566
9 772334 656000
Papir: Chagall camoscio 260 g 200 kom.
Journal of Legal and Social Studies in South East Europe
CTP do B2
011/242 2298
ZLATO
Glavni urednik: Nataa Hadimanovi

Urednici: Mirjana Radovi, Milena orevi, Nenad Tei
Ureivaki odbor: Vanja Bajovi, Slavko orevi, Hano Ernst, Lazar Jovevski, Bala
Kaelan, Svetislav Kosti, Zlatan Meki, Bojan Milisavljevi, Nataa Petrovi Tomi,
Stefan Prner, Vuk Radovi, Angel Ristov, Marko Stankovi, Vladimir Vuleti
Meunarodni nauni savet: Christa Jessel-Holst, Tatjana Josipovi, Rainer Kulms,
Eugenia Kurzynsky-Singer, Damjan Moina, Yuko Nishitani, Meliha Povlaki, Oliver
Remien, Hannes Rsler
Sekretari: Filip Boji, Marko Jovanovi, Milo Stankovi, Maa Mikovi
Izdava: Harmonius, Omladinskih brigada 7, 11000 Beograd, www.harmonius.org
Dizajn: Pea Hadimanovi
tampa: Dosije studio, Beograd
Tira: 200
Godina: III, br. 2014, izlazi jednom godinje
HARMONIUS | Akademija za pravne studije
in cooperation with:
www.harmonius.org
CTP do B2
011/242 2298
ZLATO
HARMONIUS
2014 HARMONIUS Journal of Legal and Social Studies in South East Europe

Ureivaki odbor: Vanja Bajovi, Slavko orevi, Hano Ernst, Lazar Jovevski,
Bala Kaelan, Svetislav Kosti, Zlatan Meki, Bojan Milisavljevi, Nataa
Petrovi Tomi, Stefan Prner, Vuk Radovi, Angel Ristov, Marko Stankovi,
Vladimir Vuleti
Meunarodni nauni savet: Christa Jessel-Holst, Tatjana Josipovi, Rainer
Kulms, Eugenia Kurzynsky-Singer, Damjan Moina, Yuko Nishitani, Meliha
Povlaki, Oliver Remien, Hannes Rsler
Izdava: Harmonius, Omladinskih brigada 7,
11000 Beograd, www.harmonius.org
Priprema i tampa: Dosije studio, Beograd
Tira: 200 primeraka
ISSN 2334-6566
SADRAJ
EDITORIAL NOTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FOREWORD BY THE IRZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
NAUNI LANCI I RASPRAVE

Irma Baberovi
MEUSOBNI ODNOS BONA FIDES I DOLUS
PRI IZGRADNJI PRINCIPA ODGOVORNOSTI
U RIMSKOM PRAVU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
Sneana Dabi
O DEJSTVIMA MODIFIKACIJE UGOVORA
POTESTATIVNIM USLOVOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
Katarina Dolovi
SAVESNOST DUNIKA KAO RTVE NEOSNOVANOG
RASKIDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
42
Dalibor uki
NEGATIVNI ASPEKT SLOBODE VEROISPOVESTI
U PRAKSI EVROPSKOG SUDA ZA LJUDSKA PRAVA . . . . . . .
56
Sanja Gongeta
SOCIETAS UNIUS PERSONAE UJEDNAAVANJE NAKON
REGULATORNOG NATJECANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
78
Lazar Jovevski, Duan Bosiljanov

ULOGA PRETPRISTUPNIH IPA FONDOVA EUROPSKE
UNIJE U SMANJIVANJU NEZAPOSLENOSTI U REPUBLICI
MAKEDONIJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
92
Velibor Kora
KONCEPCIJA ZAKONA O NOTARIMA CRNE GORE . . . . . . . 119
Savo Manojlovi
KAKO PRIMORATI POLITIKE STRANKE NA OTUENJE
UDELA ILI AKCIJA U PRAVNIM LICIMA?
JEDAN PRIMER KREIRANJA PRAVNE NORME: KAKO
IMPERFEKTNU PRAVNU NORMU UINITI
PERFEKTNOM? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Milorad Markovi
PROCESNA PRAVA OKRIVLJENOG MINIMUM
STANDARDA KAO OSNOV ZA UZAJAMNO PRIZNANJE
ODLUKA U EU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Dejan Mickovi
OSNOVNE ETIKE I PRAVNE DILEME PRILIKOM
REGULISANJA MEDICINSKI POTPOMOGNUTE
OPLODNJE U EVROPSKIM ZAKONODAVSTVIMA . . . . . . . . . 188
Bojan Milisavljevi
RENESANSA OBIAJA U MEUNARODNOM PRAVU. . . . . . 214
Ivana Milju
ULOGA SUDA U TUILAKOM MODELU ISTRAGE
PREMA NOVOM ZAKONIKU O KRIVINOM POSTUPKU
IZ 2011. GODINE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Vladimir Pavi, Milena orevi
NOVINE U PRAVNOM OKVIRU ZA ADR U SRBIJI . . . . . . . . . 244
Vuk Radovi
STEAJ POVEZANIH DRUTAVA OSNOVNI PROBLEMI
I NEDOUMICE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Angel Ristov
THE NEW CHALLENGES IN REGULATION OF MARRIAGE
AND NON-MARITAL UNION. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Nenad Tei
PRENOS PRAVA I OBAVEZA U OKVIRU NAELA
FORMALNOG LEGALITETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Igor Vujovi
MOGUNOST KONVALIDACIJE UGOVORA O PROMETU
NEPOKRETNOSTI ZAKLJUENOG U FORMI NOTARSKE
ISPRAVE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
Ilija Vukevi
REZIDENTSTVO KAO OSNOV DISKRIMINACIJE U PRAKSI
USTAVNOG SUDA CRNE GORE: UPOREDNA ANALIZA
SA PRAKSOM EVROPSKOG SUDA ZA LJUDSKA PRAVA
I SUDA PRAVDE EVROPSKE UNIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
Igor Vukovi
PRILAGOAVANJE SRPSKOG KRIVINOG
ZAKONODAVSTVA MEUNARODNIM STANDARDIMA
U POGLEDU PLAENIKA U ORUANIM SUKOBIMA . . . . . . 376
MEUNARODNA SARADNJA
Stefan Prner
THE IRZ AND ITS CONTRIBUTION TO LEGAL
HARMONISATION IN SOUTHEAST EUROPE
PART 3: RECENT IMPORTANT TRAINING
AND EDUCATION ACTIVITIES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
UPUTSTVO ZA AUTORE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
EDITORIAL NOTE
The Harmonius Editorial Board is proud to present the latest issue of Harmonius Journal of Legal and Social Studies in South East
Europe 2014. This journal aims at fostering and promoting harmonization of law in the SEE region with EU law and with general principles
of international law, whilst providing a forum for the exchange of ideas
and scholarly work of young scholars from the region and beyond. In
accordance with the mission of the journal, as well as the main objectives of the Harmonius association, this issue of the journal features
nineteen articles on important topics submitted by young scholars
from Croatia, Bosnia and Herzegovina, Macedonia, Montenegro and
Serbia, most of which present contributions to the Conference Legal
optimism New wave in interpreting the relation between law and
justice. This Conference was organized by the Harmonius Association
and was held on Zlatibor (Serbia) from 20.11.2014 till 22.11.2014. Last
but not least, the section on international cooperation includes an important article by the IRZ on its contribution to the legal harmonization in the region.
The members of the Editorial Board are particularly grateful to the
IRZ Deutsche Stiftung fr Internationale Rechtliche Zusammenarbeit
e.V., for the continuous support to the publication of this journal. We
are also indebted to the distinguished scholars who, despite of their
busy schedules, accepted to be the reviewers of the articles submitted
for this issue. Finally, the Editorial Board wishes to thank all the contributors without whom the publication of this issue would not have
been possible. We strongly believe that the contributions contained in
this issue will be of ample interest to the wide-ranging public in South
East Europe. We also hope that this issue will enhance the interest for
publishing in this journal in the future, and that it will continue to attract authors from numerous jurisdictions, thus leading to the full accomplishment of our mission.
Editors in Chief
FOREWORD BY THE IRZ

The German Foundation for International Legal Cooperation
(Deutsche Stiftung fr internationale rechtliche Zusammenarbeit e.V.,
shortly IRZ) is once again supporting this edition of the journal
HARMONIUS Journal for Legal and Social Studies in South-East
Europe. This way it would like to contribute to giving young lawyers
from the region, who are particularly interested in the harmonisation
of the law of their home countries with European law and in regional
cooperation, the opportunity to publish articles. In doing so, they will
improve their personal qualifications and at the same time make a contribution to extending the knowledge about European law as well as to
the expert exchange between lawyers from their home countries and
other European countries.
The publication is already the 3rd volume of the journal.
According to popular Germany saying things which happen three
times may be called traditional. Therefore, starting with this volume
the journal is no longer an initiative only, but it has become a tradition.
Hopefully the 3rd birthday of the journal gives reason to many readers
to have a look not only in the current volume but also in the preceding
ones. This namely will prove that HARMONIUS Journal for Legal
and Social Studies in South-East Europe covers a wide range of topics
related to European Law, legal harmonisation and international best
practices in law. By this, it contributes to the information and scientific
discussion in the whole region. Congratulation to that!
The IRZ would also like to thank the Network as a whole and
especially its liaison, the Vice President of HARMONIUS and Senior
Research Fellow at the Max Planck Institute for Comparative and
International Private Law in Hamburg, Dr. Natasha Hadzimanovic,
and Mr. Filip Bojic in Belgrade for the excellent cooperation in every respect. Furthermore, the IRZ would especially like to thank the
German Federal Ministry of Justice for the general support of the work
of the IRZ and the German Foreign Ministry, which sponsors the activities of the IRZ in South-East Europe with funds from the Stability
11
Harmonius 2014
Pact for South-East Europe. Without this funding a cooperation like

this would not be possible. The ongoing support of initiatives such as
HARMONIUS from the federal government budget (and thus from
the German taxpayers contributions) shows that Germany is strongly
involved in the region of South-East Europe, with which it has traditionally maintained manifold relations. (Other examples of IRZs activities in the field of legal publications in the region may be found
on the Internet under www.antidskriminacija.info and www.evropsko
pravo.info. In addition to that, the two legal journals coedited by IRZ
Nova Pravna Revija Casopis za domace, njemacko i evropsko pravo
(shortly NPR) and Evropsko Pravo (shortly EP) may be downloaded
from HARMONIUS own webpage www.harmonius.org.)
The signatory also wishes to express his sincere thanks to
Assessor Dragana Radisavljevic who has organised the cooperation
with HARMONIUS in her function as IRZ Project Manager in a very
competent and dedicated way.
For those who are interested in finding out more about the activities of the IRZ, please read the article The IRZ and its Contribution
to Legal Harmonisation in Present and Future EU Member States
Part 3 in this journal. Further information about the IRZ in English
but also in German, Russian and Arabic, is available at www.irz.de.
This website also posts regular announcements of current events and
other activities of the IRZ in South-East Europe as well as other states.
Dr. Stefan Prner, attorney at law
Head of Section for South-East Europe Central
(Bosnia and Herzegovina, Macedonia, Montenegro and Serbia)
at the IRZ
12
NAUNI LANCI
I RASPRAVE
UDK 347.6/.7(37)
Irma Baberovi, dipl. pravnik*
MEUSOBNI ODNOS BONA FIDES I DOLUS

PRI IZGRADNJI PRINCIPA ODGOVORNOSTI
U RIMSKOM PRAVU
Sadraj pojma dolus vremenom je evaluirao obuhvaajui sve iri krug
postupaka. Stari Rimljani ovaj pojam su diferencirali na dolus bonus,
koji je oznaavao doputenu pa ak i hvale vrijednu lukavost i snalaljivost koja se mogla koristiti protiv razbojnika i neprijatelja i na dolus malus, koji je imao znaenje nedoputenog, neasnog i prijevarnog
postupka, kome nije bilo mjesta u poslovnim odnosima. U pravu treba
praviti razliku izmeu pojma dolus, koji se upotrebljava u teoriji pravnih
poslova i posebnog delikta koji nosi isto ime. Rije dolus, u teoriji pravnih
poslova, dobila je smisao namjerno uinjenog djela, dok pojam dolus u
znaenju delikta sadri takvo ponaanje koje nije u skladu sa naelima
bona fidei. S druge strane, termin bonae fidei predstavlja naelo dobre
vjere, savjesnosti i potenja. Nastanak pojma fides, vezan je za ureivanje odnosa Rima sa drugim gradovima i rimskih graana sa strancima.
U ovom radu bit e predstavljen nastanak ovih dvaju pojmova, postepeni
razvoj u Rimu i njihov meusobni odnos kroz princip odgovornosti.
Kljune rei: Bonae fidei. Dolus. Princip odgovornosti.
Fiedes bona contarire est fraudi et dolo.1
Dolo malo pactum se non servaturum.2
1. POJAM I RAZVOJ DOLUSA

Dolus ili dolus malus je, prema shvaanju rimskih pravnika, prijevarno djelovanje koje je poduzeto sa namjerom da se neko bilo kri*
1
2
Autor je student II ciklusa studija na Pravnom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, Historijsko-pravna katedra i demonstrator na predmetu Rimsko pravo i
Osnove evropskog privatnog prava, i.baberovic@hotmail.com.
Paulus, D. 17, 2, 3, 3.
Ulpianus, D. 1, 14, 7, 9.
15
Harmonius 2014
vim navodima bilo zatajivanjem pravog stanja stvari zavede u bludnju

ili odri u bludnji, kako bi se odatle izvukla neka protupravna korist na
tetu drugoga.3 To je iz zle namjere nastala volja oteivanja, koja ide
za tim da pobudi neku zabludu.4 U pandektnoj pravnoj nauci podrazumijeva se prijevara koja je dala povoda sklapanju pravnog posla, tj.
bez koje uope ne bi dolo do sklapanaja pravnog posla, dok pod dolus
incidens, podrazumijeva se prijevara koja nije dala povoda sklapanju
pravnog posla, ali bi se pravni posao da nije bilo prijevare sklopio pod
drugim uslovima.5 Kod pravnih poslova dolus predstavlja prijevaru poduzetu prema nekoj osobi, a sve u svrhu da se ista dovede u bludnju ili
da se odri u bludnji kako bi se odatle izvukla neka protupravna korist
na tetu njene imovine.6
Po civilnom pravu, prijevara nije uticala na valjanost pravnog
posla, samim time poslovi sklopljeni prijevarno su bili valjani. Ako je
neko prijevarnim postupkom od druge strane bio onemoguen da preuzme npr. stipulacionu obvezu, takva obveza po civilnom pravu bila je
valjana i utuiva.7 Tek pred kraj Republike je za zatitu protiv dolus-a,
inicijativom Ciceronova suvremenika Gaja Akvilija, uvedena pretorska
actio de dolo.8 Pretorsko pravo je, pored actio doli (actio de dolo), kao
sredstva za zatitu prevarenog uvelo i exceptio doli. Meutim, sporno je
da li je pretor zbog dolus-a davao i restitutio in integrum. Mnogi autori,
kada je u pitanju restitutio in integrum imaju oprena miljenja, kao
to je Otto Lenel koji u svojim tekstovima porie postojanje povrata u
preanje stanje, dok drugi kao to je Biondi tvrdi da je postojalo i ovo
sredstvo, a Michel Villey, smatra da restitutio in integrum predstavlja
jedan od velikih procesa represije dolus-a.9
3
4
5
6
7
8
9
16
Labeo-Ulp., D. 4, 3, 1, 2.
I. Baron, Institucije rimskoga prava, Tisarski zavod Narodnih novina, Zagreb
1893, 106.
B. Eisner, M. Horvat, Rimsko pravo, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb 1948,
119.
Cicero, De offic. 3, 14, 60, Cum esset aliud simulatum, aliud actum.
B. Eisner, M. Horvat, op. cit. fn. 6, 174.
Cicero, De offic. 3, 60.
M. Villey, Le droit Romain, Presses Universitaires de France 108, Paris 1957,
113.
Irma Baberovi
1.1. Sredstva za zatitu prevarenog kroz

actio doli i exceptio doli
Actio doli, je bila penalna/kaznena tuba vezana za rok od jedne
godine (annus utilis). Prijevara se, dakle, kanjava kao delikt. Tuba
je ila protiv onoga ko je prijevarom drugoga zaveo da sklopi pravni
posao ili izvri koji drugi tetni pravni in. Tuba je glasila na plaanje
novane kazne u visini tete, prouzrokovane od strane tuenog, dakle
za nadoknadu pretrpljene tete. Iako je posao po civilnom pravu bio valjan, stranka je ovom penalnom tubom mogla traiti vrijednost onoga
to je na temelju takvog posla dala, odnosno naknadu tete. Obzirom
da je formula actio de dolo, sadravala arbitrarnu klauzulu,10 sudac bi
tuenog prije osude pozvao na naturalnu restituciju, a tek ako tueni
tome ne bi dobrovoljno udovoljio bio bi osuen na novanu kaznu u
visini naknade tete. Osuenog je stizala infamia (D. 3, 2, 1). Protiv
nasljednika, ova se tuba davala kao actio in factum na naknadu tete,
ali vie ne kao penalna, ve kao reipersekutorna akcija.11 Zahtjev tube
glasio je na naknadu tete, ali budui da je tuba bila actio arbitraria
sudac bi tuenog prvo poslao na restituciju, tj. povrat onoga to je prevareni dao, odnosno na uklanjanje uinaka pravnoga posla, a ukoliko
tueni tome ne bi udovoljio bio bi osuen iskljuivo na naknadu tete.
Tako se indirektnim putem, na deliktnoj bazi, postizao uinak pobojnosti pravnog posla koji je po civilnom pravu ostao valjan. Actio de
dolo je strogo supsidijarna tuba, koja se davala samo u sluaju ako nije
bilo drugog pravnog sredstva da se prevarenome pomogne.12
Po Justinijanovom pravu actio doli mogla se upotrijebiti u svim
sluajevima kada je jedna stranka u obveznom odnosu bila namjerno
imovinski oteena, tako da je ova tuba u neku ruku dobila karakter
generalne tube za naknadu tete.13
Uz actio doli, u rimskom pravu, mogla su se u odreenim sluajevima koristiti jo dva druga pravna sredstva sa istom svrhom to jest
za zatitu od doloznog postupanja. To su: exceptio doli i restitutio in
integrum ob dolum.
10
11
12
13
Paul, D. 4, 3, 18.
Edikt o actio de dolo je glasio: Quae dolo malo facta esse dicentur, si de his
rebus alia actio non erit et iusta causa esse videbitur, iudicium dabo, Ulp. D. 4,
3, 1, 1.
A. Romac, Rimsko pravo, Narodne novine, II izdanje, Zagreb 1987, 353.
17
Harmonius 2014
Exceptio doli (prigovor prijevare) je sluila prevarenom kao odbrana protiv tube iz pravnog posla, koji je sklopljen pod uticajem
prijevare.14 Ako bi prevareni bio tuen na izvrenje primljene obveze,
mogao je odbiti tubeni zahtjev prigovorom prijevare exceptio doli.15
Ovom tubom e se posluiti tueni da odbije tuitelja koji je postupao
prijevarno. Dolus se shvaa iroko, te ne obuhvaa samo prijevaru koja
se dogodila kod sklapanja i izvrenja posla, nego i svako kasnije prijevarno odnosno nepoteno postupanje.16 Na prijedlog oteenog, pretor bi u formulu tube stavio prigovor, iji je smisao bio da se zahtjev
moe uvaiti ako prilikom sklapanja pravnog posla druga stranka nije
postupila dolozno, niti je tako postupila nakon sklapanja posla. Prema
tome, uzimalo se u obzir ne samo dolozno postupanje pri sklapanju
pravnog posla, nego i kasnije dranje kao to je putanje druge stranke
u zabludi ili u krivom uvjerenju do kojeg je ona moda i sama dola.17 Rije factum sit, koja se nalazila unutar formule ove tube, odnosi
se na to da je tuitelj prijevarno postupao u prolosti, tj. pri sklapanju
pravnog posla i njegova izvrenja, a rije neque fiat odnosi se na to
da prigodom sklapanja pravnog posla nije bilo prijevarnog postupanja,
ali tuitelj tubom postupa dolozno u asu kada tui, jer su naknadno
nastupile okolnosti zbog kojih se tuba ukazuje kao nepravedna ili protivna potenju i dobroj vjeri u prometu, odnosno protivna bona fides.
Tuitelj je, na primjer, naknadno sklopio neki drugi posao sa tuenim
po kome bi tu istu stvar, koju sada trai, morao opet tuenom dati ako
bi ovaj njega tuio; ili tuitelj tui pozivajui se na formalizam civilnog
prava iako pravednost takvu tubu ne odobrava. To je tzv. exceptio doli
praesentis ili generalis, kojom su rimski pravnici uvodili u strogo civilno pravo naela pravednosti i potenja, te pobijali formalizam civilnog
prava. Uz iudicia bona fidei je exceptio doli bila nepotrebna.18
14
15
16
17
18
18

M. arac, Z. Lui, Rimsko privatno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2006, 275.
Imajui u vidu tu razliku, njena formula je glasila: Si in ea re nihil dolo malo
factum sit neque fiat, Gai. 4, 119.
A. Romac, op. cit. fn. 14, 352.
M. Horvat, Rimsko pravo, kolska knjiga, Zagreb 1973, 309.
Irma Baberovi
2. RAZVOJ BONA FIDES OD MORALNOETIKE

KATEGORIJE DO OPTEG PRAVNOG NAELA
SAVJESNOSTI I POTENJA
Termin bonae fidei potie od dvije rijei bonus dobar i fides
vjera, potenje. Njime je rimska pravna nauka oznaavala ono to je
smatrala asnim, potenim i uinjenim u dobroj vjeri. Sam nastanak
pojma bona fides vezan je za ureivanje meusobnih odnosa Rima sa
drugim gradovima i rimskih graana sa strancima.19 Meutim, postepeno dolazi do izgradnje pravnog standarda bona fides pomou kojih pravna nauka mijenja postojea pravna pravila i uvodi nova. Na
samome poetku, odnosi meu ugovornim stranama u Rimu su bili
odreeni formom, tako da fides podrazumijeva da treba uiniti ono
to je reeno. Uvoenjem sudskog postupka utemeljenog na bona fides,
poinje se iroko tumaiti standard ovog naela, tako da sudija dobija
mogunost uzeti u obzir kako ono to je prethodilo konsenzusu tako i
okolnosti nastale nakon njegovog zakljuenja.
Bona fides je prvobitno predstavljala moralno-etiku kategoriju koja je primoravala pojedinca da se dri zadate rijei, odnosno da
u dobroj vjeri ispuni preuzete obaveze. Njeno nepotovanje je bilo
sankcionisano osudom javnog mnjenja i izbjegavanjem lanova zajednice da ubudue sklapaju sporazume sa prekriocem. Po svom sakralnom karakteru, prvobitna fides bliska je zakletvi, poto je i njeno krenje izazivalo gnjev bogova. Za Rimljane je fides bila najsvetija stvar u
ivotu.20
Postepenim razvojem poslovnih odnosa dolazi do povezivanja
trgovaca iz najrazliitijih sredina, osoba koje se meusobno ne poznaju, kao i osoba sa razliiti moralnim shvatanjima koje datu rije mogu
da ne odre, a da za to ne pretrpe nikakve posljedice. Zbog toga je bilo
neophodno takvim neformalnim sporazumima obezbijediti pravnu
sankciju. To se daleko lake moglo ostvariti u sporovima koji su pokretani pred peregrinskim pretorom (praetor peregrinus), jer njega nita
nije sprjeavalo da na osnovu svog diskrecionog prava naloi sudiji da
prilikom donoenja presude vodi rauna o dobroj vjeri stranaka.21
19
20
21
T. Sebastiano, Osnovne napomene o ban fides i kontraktima, Zbornik radova

Pravnog fakulteta Novi Sad, 3/2006, 73.
Cic. Verr. 2, 3, 6, 6, Fidem sanctissimam in vita qui putat.
. Bujukli, Forum Romanum Rimska drava, pravo, religija i mitovi, Beograd
2005, 162.
19
Harmonius 2014
Vrijednost fides, padom Rimskog carstva, gubi svoj prvobitni

smisao. ak infamija na koju su bile osuene osobe koje su se ponaale
u suprotnosti sa naelom savjesnosti i potenja, postala je negativna
moralna kategorija kroz koju se pravno sankcioniu moralne vrijednosti.22 Sve sloenije potrebe svakodnevnog ivota postavljale su se pred
sudije-laike sasvim nove pravne probleme za koje postojee ius civile
nije prualo odgovarajua rjeenja. Upravo podsredstvom rimske jurisprudencije bona fides e se postepeno ukljuivati u pravni poredak,
postajui osnov za davanje zatite odreenim pravnim poslovima. Time
je bona fides od moralne kategorije postajala pravna obaveza, koja je na
poetku primoravala stranke jedino na to da one moraju izvriti ugovor prema izgovorenim rijeima. to znai da je klauzula ex fide bona
imala funkciju da obezbijedi pravnu zatitu pojedinim neformalnim
sporazumima zakljuenim izmeu punopravnih rimskih graana.
U periodu principata, tumaenjima klasinih jurisprudenata,
ova klauzula dobiva ire znaenje i podrazumijeva ovlaenje sudije da
pozivanjem na bonae fidei potuje istinsku volju stranaka. Time bona
fides ne slui vie samo sankcionisanju novih pravnih obaveza ve i
odreivanju njihovog obima, to omoguava sudiji da slobodnije tumai sam sporazum i nain njegovog izvrenja.
S druge strane, krajem republike pravnici se poinju baviti definisanjem pojma dolus, a pretor Gaj Akvilije za njegovo sankcionisanje
uvodi actio doli i exceptio doli. Od doloznih radnji postali su zatieni
kako strogo formalni pravni poslovi iuris civilis, tako i oni drutveni
odnosi koje nije titilo ni ius civile niti ius gentium. Obzirom na nain
zatite nastaje razlika izmeu iudicia bonae fidei i iudicia stricti iuris, s
jedne strane i drugih pravnih odnosa koji nisu bili bonae fidei, s druge
strane. Kod prvih je zatita od doloznih postupanja uvedena ranije i
sprovodio je iudex pozivanjem na klauzulu ex fidae bona, kod drugih
je nastala neto kasnije i sprovodio je pretor putem actio doli i exceptio
doli. Klasini pravnici jasno uoavaju vrstu korelaciju izmeu kategorija bona fides i dolus malus. injenica je da je dolozno postupanje,
sankcionisano sa actio doli, poivalo na deliktnoj osnovi, jer je to penalna tuba koja je vezana za rok i praena je infamijom, a koja ide
22
20
B. Tiar, R. Bohinc, M. Nahtigal, Recepcija Rimske antine vrednote fidespotenosti in zvestobe dani besedi-v sodobnem slovenskem upravnem pravu,
Izvirni znanstveni lanek Univerza na Primorskem fakulteta za menagement,
1222/2009, 850.
Irma Baberovi
za tim da raskine i obesnai obligacioni odnos nastao pod uticajem

dolus-a prijevare, a koji bi inae po propisima civilnog prava bio valjan.
S druge strane, sankcionisanje dolus-a uz pomo bona fides poivalo je
na ugovornoj osnovi.23
U postklasino doba postepeno nestaje dvodiobni sudski postupak, ime se bona fides od formalnopravne kategorije transformie u
materijalnopravnu i postaje neka vrsta generalne klauzule, tj. opteg
pravnog naela u ugovornim odnosima. Tako se znaenje bona fides
iz pravnog ambijenta sada preliva u krug moralno-etikih kategorija.
Srednjovjekovnom recepcijom pandektisti prihvaaju ovako iroko
shvaeni pojam bona fides, a tek e se novovijekovna teorija prava kretati ka preciznijem normiranju naela bona fides, odreujui mu pravo
mjesto i mjeru u pravnom sistemu.24
3. MEUSOBNI ODNOS DOLUS I BONA FIDES

Kako bismo mogli vriti usporedbu predmetnih pojmova, kao i
dalje pratiti i odrediti stav rimskog prava prema represiji dolus-a uope,
neophodno je ponovno navesti nekoliko napomena izvornog znaenja
dolus-a u rimskoj pravnoj terminologiji. Iako neki pisci prave pojmovnu razliku izmeu tzv. deliktnog dolus-a, koji se sastoji u zloj namjeri
upravljenoj na dobivanje nekog protupravnog uspjeha i dolus-a u prometnom pravu u smislu prevarnog ponaanja u svrhu dobivanja koristi na tetu drugoga, u ovom radu polazim od jedinstvenog pojma
dolus-a.
Poevi od dolus-a, kao obiljeja stanovitih civilnopravnih i pretorskih delikata, kao uporite i izvorno znaenje pojma uzima se prijevara koja je poduzeta prema nekoj osobi u svrhu dovoenja iste u
bludnju kako bi se izvukla korist. Staro civilno pravo, uz princip formailizma i prevlasti forme nad voljom nije uzimalo u obzir dolus kod
sklapanja pravnih poslova. Pravnih poslova bilo je razmjerno malo, a
formalizam imao je tu posljedicu da su stranke prethodno dobro promislile i bile svjesne onoga to ine, tako da se naroita represija prijevarnog postupanja nije ukazivala potrebnom.25
23
24
25
. Bujukli, op. cit. fn. 22, 164.

Ibid., 165.
M. Horvat, Bona fides u razvoju rimskoga obveznoga prava, Zagreb 1939, 95.
21
Harmonius 2014
Meutim, kako se razvijala drava, trgovina kao i privreda sa pojavom novih neformalnih pravnih poslova koji su utemeljeni na dobroj
vjeri i potenju, te tenjom da se vea vanost polae na bit pravnih
poslova i meusobnih odnosa nego na formu, osjetila se potreba da se
pravo pozabavi tim problemom i nae sredstvo za represiju prijevare.
Postepeno, rimska jurisprudencija poinje iskoritavati pojam
bona fides, tako to iz osnova njegove formule postepeno interpretira
pravila po kojima e sudac, ne samo nalagati dunost ispunjenja, nego
i ii dalje u pravcu represije nepotenog i prijevarnog postupanja. Ali,
potreba represije dolus-a osjetila se i na drugim podrujima, kako kod
strogo formalnih pravnih poslova tako i kod nekih socijalnih odnosa,
koji nisu bili zatieni ni po ius civile niti po ius gentium. Rimska jurisprudencija, kako bi potisnula dolus iz pravnih poslova i openito meusobnih odnosa, posluila se rimskim pretorom koji je u svrhu zatite
od istoga uveo veliki broj pretorskih akcija voen idejom odgovornosti
za protupravno djelovanje. Kao pretorska sredstva te represije dolus-a
sluile su actio doli i exceptio doli.26
Kod klasinih pravnika posve jasno dolazi do izraaja ideja meusobnog odnosa izmeu bona fides i doli mali, kako u primjeni dolus-a koji se dogaa prilikom sklapanja pravnih poslova, tako i kod
dolus-a kao mjerila odgovornosti za neizvrenje i za nemogunost izvrenja obveznih dunosti iz ugovornih odnosa. Evidentno je vidljiv
meusobni odnos izmeu bona fides i dolus:
D. 19, 2, 35, pr. (Afric.): Bona fide negotium contraxerit, non... per
fraudem locaverit...
D. 14, 5, 6 (Ulp.): ...quia dolo fecit. Hoc et in omnibus bonae fidei
iudiciis dicendum erit.
D. 27, 7, 8 (Paul.): ...nam cum ex omnibus bona fide iudiciis propter dolum defuncti heres teneatur...
Treba se istaknuti injenica da se potiskivanje dolus-a, pomou
actio doli vri na deliktnoj bazi, jer je actio doli deliktna, penalna, na
rok vezana i sa infamijom spojena tuba,27 a ide za tim da raskine obvezni odnos nastao pod uticajem prijevare i koji bi inae, po propisima
civilnog prava, bio valjan. Shodno navedenome, actio de dolo je tuba
26
27
22
Ibid., 97.
V. Koroec, Rimsko pravo, Ljubljana 1997, 320.
Irma Baberovi
koja je iskljuena kod svih iudicia bona fidei, jer se kod njih sudac vie
pozivom na fidem bonam mora bazirati i na eventualnu prijevaru stranaka.28
Pored istaknutog odnosa izmeu bona fides i dolus postavlja se
pitanje koji je od ova dva principa izvorni i pozitivni, a koji je izvedeni i negativni prvog principa. ini se da je, zaista, bona fides i u pravcu represije dolus-a bila upravo taj pozitivni princip koji je postepeno
poeo reprimirati dolus. Takoer rimski suci, pomou bona fides, postepeno su poeli reprimirati stanovite sluajeve takvog postupanja koje
se oito protivi ugovornoj vijernosti. Kod poslova stricti iuris, pretor je
donio generalni edikt za potiskivanje dolus-a i tako je dolo do toga da
su bona fides i dolus postali kontradiktorni pojmovi.29 Meutim, bona
fides, kao pozitivni princip se nastavio razvijati dalje, te se postepeno
poelo vriti potiskivanje ne samo doloznog nego i svakog nepotenog
ponaanja, koje ne odgovara dranju i postupanju potenih i estitih
ljudi, a kako je razlika izme bona fides i dolus bila oita, to je dovelo
do velikog proirenja pojma doli mali i onih pravnih sredstava koja su
bila na njemu osnovana (actio doli, exceptio doli). Stoga je opravdano
esto miljenje da se svaki posao stricti iuris pretvara u posao bonae
fidei, time to tueni stavlja exceptio doli ili da se moda stipulacija
pretvara u posao bonae fidei dodavanjem klauzule doli. Svako od ovih
sredstava ima posebnu funkciju i sadraj, kojim obuhvaa potiskivanje
dolus-a, koji se postie putem bonae fidei.
Klauzula doli, odnosi se na represiju dolus-a samo na strani dunika i to samo na onaj dolus koji se dogodio u asu zakljuenja i izvrenja odreenog posla. Exceptio doli, odnosi se na represiju dolus-a na
strani tuitelja i to kako dolus-a koji se dogodio pri sklapanju i izvrenju odreenog posla tako i dolus-a koji se dogodio nakon toga u asu
samoga utuivanja. Dakle, klauzula doli i exceptio doli zajedno pridaju
stipulaciji stanovite uinke bonae fidei.
Da bismo najbolje uoili meusobni odnos bona fides i dolus,
pogledamo li letimino sluajeve doli koji se pominju u Digestama,30
kada se dolus ne javlja prije sklapanja niti prigodom sklapanja ugovora,
nego pada u izvrenje ugovora naii emo na stanovita miljenja da se
kod iudicia bonae fidei uticaj na isto nije mogao vriti pozivom na bona
28
29
30

M. Horvat, Bona fides u razvoju rimskoga obveznoga prava, Zagreb 1939, 102.
Ulpianus, D. 4, 3, 7, 3.
23
Harmonius 2014
fides, nego da su i ovdje bila potrebna ista sredstva kao i kod poslova
stricti iuris, tj. pozivom na actio doli.
Takoer, ne moemo a da se ne osvrnemo na Cicerona koji u
svome djelu De officiis navodi primjer jednog trgovca koji je putovao
sa tovarom od Aleksandrije do ostrva Rodos. U to vrijeme, na ostrvu
Rodos je vladala glad, a trgovac iskoristivi svoj brzi brod pretekao je
ostale brodove koji su takoer plovili prema Rodosu i prodao je itav
tovar ita po dosta veoj cijeni.31 Iz ovog primjera postavlja se pitanje
kako da se okarakterie ponaanje trgovca? Ciceron navodi da takvo
ponaanje prodavca je potpuno u suprotnosti sa naelom bona fides i
olienje je lukave, zlonamjerne i nemoralne osobe.32 Dalje, Ciceron zakljuuje da ovjek mora dobro da postupa, kao meu dobrim ljudima,
i bez obmanjivanja.33
Bilo da se u rjeavanju spornih situacija polazilo od bona fides
bilo od dolus-a, u oba sluaja su vladajua etika naela pretoena u
pravnu argumentaciju.
4. ZAKLJUAK
Iz svega navedenog i ukratko prikazanog historijskog razvoja dolazimo do zakljuka da se prva i najstarija funkcija bonae fidei sastojala u dunosti ispunjenja i utuivosti utemeljenih u civilnom pravu i
zakonima neutemeljenih obveznih dunosti. Poetkom prvoga stoljea
prije Krista, poela se maksima ex fide bona tumaiti ne samo u pravcu strogog dranja ugovorene i zadane rijei, nego i u pravcu represije
doli mali, ime je uinjen vaan korak u pitanju provedbe ugovora i
uvaavanja volje, to je bitno uticalo i na izvrenje ugovora. Ovaj razvoj
je ispoetka iao dosta lagano, ali je u pogledu kupnje kao najstarijeg
kontrakta bona fides potpuno razvijen, te su actio doli, exceptio doli i
stipulatio (clausula) doli kod iste nepotrebni, jer njihovu vienamjensku funkciju nadopunjuje ex fide bona. Bona fides nije ostala ograniena iskljuivo na potiskivanje dolus-a u njegovom najuem smislu
prijevare, nego je pola u pravcu znaenja ponaanja estitih i potenih
ljudi i dobre vjere u postupanju pri sklapanju pravnoga posla.
31
32
33
24
Cicero, De officiis, Cambridge University Press 1991, 3.12.50.

V. Vuleti, Od bona fides do naela savesnosti i potenja, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu 1/2010, 262.
Cicero, De officiis, 3, 70, Ut inter bonos bene agier oportet et sine fraudatione.
Irma Baberovi
Nakon to je, dakle, bona fides u najstarije doba ispunila svoju

prvu stvaralaku ulogu u razvoju rimskoga prava omoguivi pravno
priznanje i stvaranje stanovitih ugovornih odnosa, koji su do danas
ostali temelj pravnog sistema, poela je vriti jednako vanu drugu zadau pri daljoj izgradnji tog pravnog sistema.
Kako su Rimljani smatrali da je prevara jedan od najteih oblika
povrede moralnih normi, a obzirom da savjesnost i potenje proizlazi
iz prava i pravednosti, to govori o opravdanosti maksime Fraus et ius
numquam cohabitant.
Irma Baberovi, Dipl. iur.

Teaching Assistant at the Faculty of Law, University of Sarajevo
MUTUAL RELATIONSHIP BETWEEN BONA

FIDES AND DOLUS IN CONSTRUCTION OF THE
PRINCIPLE OF ACCOUNTABILITY IN ROMAN LAW
Summary
The content of the term dolus was evolving during period of
time covering a wide circle of proceedings. The ancient Romans differentiated between dolus bonus, which meant permissible or even
praiseworthy cunning and resourcefulness that could be used against
criminals and enemies and dolus malus, that had a significance unauthorized, dishonest and fraudulent proceedings, for which there was
no place in business relationships. The law should make a distinction
between the term of dolus, which is used in the theory of legal affairs
and distinct delict of the same name. The word dolus, in theory of legal affairs, received the meaning of intentionally committed offense,
while the term dolus in the meaning of delict contains behavior that is
inconsistent with the principles of bona fidei. On the other hand, the
term bona fidei is a principle of good faith, integrity and honesty. The
origin of the term fides, is related to the regulation of relations of Rome
with other cities and Roman citizens with foreigners. The occurence of
these two terms, the gradual development in Rome and their relationship through the principle of accountability is presented in this paper.
Key words: Bona fidei. Dolus. The principle of responsibility.
25
UDK 347.440.42
Sneana Dabi, master*
O DEJSTVIMA MODIFIKACIJE UGOVORA

POTESTATIVNIM USLOVOM
Vezivanje dejstva pravnog posla za ostvarenje neke budue neizvesne
okolnosti, samo je jo jedan od naina na koji se ispoljava autonomija volje strana. Iz razliitih razloga strane, ponekad, ne ele da dejstvo
pravnog posla koji preduzimaju nastupi odmah ili da prestane onda
kada redovan tok stvari to nalae. Meutim, kada se obaveze (buduih)
ugovornika uine zavisnim od iskljuive volje jedne ili druge ugovorne
strane, koji, stoga, moe uticati na njegovu sudbinu, ne samo to neizvesnosti, kao elementa sine qua non, gotovo i da nema, ve se dovodi
u pitanje i postojanje samog posla koji je takvim uslovom modifikovan.
To je i razlog zato se o doputenosti potestativnih uslova uvek vodila
rasprava. Glavna pitanja koje autor postavlja u radu jeste da li i koji
potestativni uslovi utiu na punovanost njime modifikovanog ugovor.
Imajui u vidu nedostatak zakonske regulative, autor se kritiki osvre
na ukorenjena teorijska shvatanja.
Kljune rei: Modifikacija ugovora. Saglasnost volja. Potestativni
uslovi. Nastanak ugovora.
1. O POJMU POTESTATIVNIH USLOVA

Uslov kao modifikacija pravnog posla se, najee, definie kao
budua i neizvesna okolnost koja pogaa efikasnost jednog ugovora,1
okolnost od ijeg ostvarenja zavise dejstva pravnog posla,2 nasta*
1
2
26
Autor je asistent na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu, snezana.dabic@ius.bg.ac.rs. lanak predstavlja rezultat rada na projektu Pravnog fakulteta pod nazivom Razvoj pravnog sistema Srbije i harmonizacija sa pravom
Evropske Unije /pravni, ekonomski, politiki i socioloki aspekt/.
Bertrand Fages, Droit des obligations, Paris 2011, 147.
Obren Stankovi, Vladimir Vodineli, Uvod u graansko pravo, Beograd 2007,
184; Bogdan Loza, Komentar Zakona o obligacionim odnosima I (ur. Borislav
Blagojevi, Vrleta Krulj), Beograd 1983, 265.
Sneana Dabi
nak ili prestanak nekog prava.3 Potestativni uslovi jesu oni uslovi ije
ostvarenje zavisi od volje uesnika pravnog posla koji je njime modifikovan.4 Naziv potie od latinske rei potestas, to znai imati mo,
mogunost da se utie na ostvarenje uslova. Time se ukazuje na prirodu injenice od koje zavisi nastupanje budue neizvesne okolnosti,5
odnosno, uzroke koji utiu na ostvarenje uslova.6 Meutim, stepen slobode u odluivanju ne mora uvek biti isti, niti je formiranje volje uvek
motivisano istim razlozima. Razlika je oigledna kada se neko obavee
da e kupiti odreenu stvar ako tako bude eleo i kada se obavee da
e je kupiti ako se bude preselio u drugi grad. Dalje, ni subjekti od ije
volje zavisi ostvarenje uslova, nisu uvek u istoj pravnoj poziciji: uslov
moe biti predvien tako da njegovo ostvarenje zavisi od lica koje se
tim poslom obavezuje, ali i od lica koje tim poslom stie odreeno pravo. Stoga, glavno pitanje koje se postavlja jeste da li i koji potestativni
uslovi utiu na punovanost obaveze koja je njime modifikovana?
Mada ih je poznavalo je i rimsko pravo,7 ovu kategoriju uslova
ne poznaju sva zakonodavstva. U nekima su potestativni uslovi izriito
defisani,8 neka zakonodavstva samo predviaju posledicu modifikovanja posla potestativnim uslovom,9 dok je neka uopte ne poznaju.10
3
4
5
6
8
9
10
Andrija Gams, Ljiljana urovi, Uvod u graansko pravo, Beograd 1990, 184;
Henri, Lon et Jean Mazeaud, Leons de droit civil, I, Paris 1965, 273.
O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 186; B. Loza, op. cit. fn. 2, 265; Philippe Malaurie, Laurent Aynes, Philippe Stoffel-Munck, Les obligations, Paris
2013, 688; Jacques Flour, Jean-Luc Aubert, ric Savaux, Les obligations 3. Le
rapport dobligation, Paris 2013, 285; Ambroise Colin, Henri Capitant, Cours
lmentaire de droit civil frqnais, Dalloz, Paris 1948, 442.
B. Loza, op. cit. fn. 2, 265.
Baudry-Lacantinerie, L. Barde, Traite theorique et pratique de droit civil: des
obligations, Librarie de la societe du recueil Gal des lois et des arrets, Paris
1902, 16.
P. Van Wetter, Les obligations en droit romain, Paris, 1884, 178; Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations: Roman Foundations of the Civilian Tradition, Capetown/Wetton/Johannesburg 1990, 722.
V. npr. l. 1170 Francuskog graanskog zakonika.
l. 1355 Italijanskog graanskog zakonika, http://www.jus.unitn.it/cardozo/
obiter_dictum/codciv/codciv.htm, 2. jun 2014; Graanski zakonik Luizijane ne koristi izraz potestativni, ali smatra nitavim odloni uslov koji zavisi od iskljuive volje onog koji se obavezuje l. 1770, http://lcco.law.lsu.
edu/?uid=65&ver=en#65, 9. maj 2014.
Npr. Nemaki graanski zakonik.
27
Harmonius 2014
Odredbe o uslovu se, u naem pravu, nalaze u Zakonu o obligacionim

odnosima, kao i Zakonu o nasleivanju.11 Meutim, ni ZOO ni ZN
ne definiu potestativne uslove, niti se bave posledicama modifikacije
pravnih poslova ovakvim uslovom. Iz toga ne bi trebalo a priori izvui
zakljuak da su potestativni uslovi, u svim svojim oblicima ispoljavanja,
dozvoljeni u naem pravu. Naalost, ini se da je nedostatak zakonskog
ureenja jedan od razloga to se ni naa teorija nije posvetila ovom
problemu u znaajnoj meri. I onda kada su se javljali pokuaji da se d
odgovor na pitanje da li se i koji potestativni uslovi imaju smatrati doputenim, naa doktrina je, u velikoj meri, bila pod uticajem francuske
teorije, i to pisaca ija shvatanja, prema savremenim autorima,12 ine
deo tzv. klasine analize ove vrste uslova. To ne udi, jer se, naroito o
potestativnom uslovu, u francuskoj teoriji dosta pisalo. Pretpostavlja se
da je to jedan od razloga zbog koga je Komisija za izradu Graanskog
zakonika predloila da se, u odredbe kojima se ureuju uslovi, uvrsti
novi lan pod nazivom Potestativni uslov, gotovo istovetan odredbi
1174 francuskog Graanskog zakonika, a koji glasi: Ako nastupanje
uslova zavisi iskljuivo od volje ugovorne strane koja se obavezuje, takva obaveza je nitava.13
2. ISTI I OBINI POTESTATIVNI USLOVI

U pokuaju da se d odgovor na postavljeno pitanje, nametnula
se, kao sasvim umesna i gotovo neophodna, podela uslova na tzv. iste
i obine potestativne uslove.14 Isticali su autori da je takvu potpodelu
11
12
13
14
28
Iako je uslov institut opteg karaktera, te mu je mesto u Optem delu graanskog zakonika, usled nepostojanja jedinstvene kodifikacije, materija uslova
ureena je, prvenstveno, l. 7476 Zakona o obligacionim odnosima odnosima ZOO, Slubeni list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 odluka USJ i 57/89,
Slubeni list SRJ, br. 31/93. Prema l. 25 st. 3, odredbe zakona koje se odnose na ugovore, shodno se primenjuju i na ostale pravne poslove. Pored ZOO,
odredbe o uslovu se mogu nai i u l. 119130 Zakona o nasleivanju ZN,
Slubeni glasnik RS, br. 46/95 i 101/2003 odluka USRS.
Franois Terr, Philippe Simler, Yves Lequette, Droit civil: Les obligations,
Dalloz, Paris 2013, 1266; P. Malaurie, L. Aynes, P. Stoffel-Munck, op. cit. fn. 4,
688; J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 285286.
l. 76 Prednacrta Graanskog zakonika Republike Srbije, druga knjiga, Obligacioni odnosi, Beograd 2009.
O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 186; Radmila Kovaevi Kutrimovi,
Miroslav Lazi, Uvod u graansko pravo, Punta, Ni, 2008, 254; Dragoljub Sto-
Sneana Dabi
neophodno initi i da se njen praktini znaaj ogleda u tome da neke

vrste istih potestativnih uslova ne vae i povlae nitavost obaveze.15
Podela na iste i obine potestativne uslove ukazuje na dva stepena zavisnosti ostvarenja uslova od volje jedne strane. isti potestativni uslov nije nita drugo nego uslov ako elim, ako smatram za
shodno, koji u potpunosti zavisi od arbitrarne, diskrecione volje jedne
strane.16 Tradicionalno se ovaj uslov naziva si voluero.17 Obini potestativni uslov, sa druge strane, zavisi od injenja ili neinjenja uesnika
pravnog posla, te utoliko i od njegove volje. Ipak, na donoenje odluke
o preduzimanju tih akata injenja ili neinjenja, kojima se uslov ostvaruje, utiu i neki spoljni elementi. Oni predstavljaju branu apsolutnoj
slobodi odluivanja, pa je u tom smislu odluka o njihovom preduzimanju voljna, ali ne i potpuno arbitrarna.18
Ideja o neophodnosti razlikovanja potekla je od francuskih
klasiara,19 a motivisana je eljom da se to nedvosmislenije utvrdi domaaj dve, naizgled, kontradiktorne odredbe francuskog Graanskog
zakonika. Naime, l. 1170 govori o pojmu potestativnog uslova, definiui ga kao uslov kog koga se dejstva posla ine zavisnim od okolnosti
koju jedna ili druga strana imaju mo da ostvare ili spree. ini se da
se iz ove odredbe moe zakljuiti da oni, naelno, nisu sami po sebi nedoputeni, bez obzira na to da li ostvarenje uslova zavisi od poverioca
15
16
17
18
19
janovi, Komentar Zakona o obligacionim odnosima I (ur. S. Perovi, D. Stojanovi), Kragujevac 1980, 299.
O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 186.
Npr. Pozajmiu vam novac od sledee plate ako budem hteo ili dau ti stan
u zakup ako eli; Jacques Ghestin, La notion de condition potestative au sens
larticle 1174 du code civil, https://archive.org/details/LaNotionDeConditionPotestativeAuSensLarticle1174DuCodeCivil, 1. jun 2014, 245.
P. Van Wetter, op. cit. fn. 7, 179; R. Zimmermann, op. cit. fn. 7, 722.
Npr. Prodau ti stan ako se odselim, Vratiu ti dug ako prodam kuu.
Mada francuski autori 19. i poetka 20. veka govore samo o tzv. istim potestativnim uslovima i potestativnim uslovima, esto se u kasnijoj literaturi
navodila, kao tradicionalna, podela na iste i obine potestativne uslove.
Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 16; Francois Laurent (par Leon
Siville), Supplement aux principes de droit civil, tom 5, Bruylant-Christophe &
Cie, Bruxelles, Librairie A. Marescq, Ain, Paris 1902, 5; Jean Carbonnier, Droit
civil Les Obligations, Paris 1998, 253; F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit.
fn. 12, 1266; B. Fages, op. cit. fn. 1, 148149; P. Malaurie, L. Aynes, P. StoffelMunck, op. cit. fn. 4, 689690; J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4,
285286; A. Colin, H. Capitant, op. cit. fn. 4, 442.
29
Harmonius 2014
ili dunika. Sa druge strane, l. 1174 predvia nitavost svake obligacije koja je ugovorena pod potestativnim uslovom koji zavisi od onog
koji se obavezuje. Veoma rano se formiralo shvatanje da se l. 1174
treba tumaiti tako da se odnosi samo na iste, a ne na sve potestativne
uslove ije ostvarenje zavisi od onog koji se obavezuje.20 U suprotnom,
smatralo se da bi pomenuti lan bio bi u odnosu kontradiktornosti sa
l. 1170. Dodatni argumenti nalazili su se i u injenici da je sam Nacrt
FGZ-a, u l. 70, koji je pretea l. 1174, koristio formulaciju isti potestativni uslov. Razlog zato ona nije opstala do konane verzije FGZ
pravda se time da se smatralo da je preuska, te da bi se neopravdano
svela samo na uslove ako elim. Drugim reima, da je postojala bojazan da ne bi obuhvatila sve one uslove koji izraavaju istu sutinu, npr.
ako podignem ruku.21
Imajui u vidu razliite stepene slobode u odluivanju, i u naoj teoriji je opte prihvaeno shvatanje da ne treba svaku obligaciju
pod potestativnim uslovom smatrati nitavom. Navodi se da bi trebalo
smatrati nitavom samo onu kod koje postoji isti potestativni uslov i
to onaj koji zavisi od dunika.22 Sudbina pravnog posla, modifikovanog
ovakvim uslovom, u potpunosti zavisi od arbitrarne volje jedne strane,
i to one koja se tim poslom obavezuje. Volja dunika,23 njegova odluka,
pokree ceo mehanizam.24 On uvek moe, kad ne eli vie pravni posao, izjaviti da uslov nije ispunjen i da posao ne moe proizvesti svoja
dejstva.25 Konano, ispunjenost ovakvog uslova se ne moe proveriti,
ona izmie svakoj objektivnoj kontroli.
Pogreno je, meutim, smatrati da je obaveza nitava zato to je
pravni posao modifikovan istim potestativnim uslovom. Obavezati se
20
21
22
23
24
25
30
Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 1718.

Ibidem; Observation du Tribunale de Cassation sur le Projet de Code Civil, Paris, 247, https://archive.org/details/observationsdutr00fran, 1. jun 2014; Vernon
Palmer, Andrew Plauch, A review of the Louisiana law on the potestative
conditions, 47 Tul. L. Rev, 19721973, http://heinonline.org, 2. maj 2014, 295.
O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 186; R. Kovaevi Kutrimovi, M.
Lazi, op. cit. fn. 14, 254; D. Stojanovi, op. cit. fn. 14, 299.
Radi pojednostavljenja, u radu e se upotrebljavati termini dunik i poverilac i u onim sluajevima kada subjekti jo uvek nemaju to svojstvo jer se ne
moe smatrati da je ugovor zakljuen.
Hugues Kenfack, Pacte de prfrence et condition potestative virtuelle, 2009,
http://actu.dalloz-etudiant.fr/fileadmin/actualites/pdfs/D2003-1190.pdf, 9. jun
2014, 1192.
R. Kovaevi Kutrimovi, M. Lazi, op. cit. fn. 14, 254.
Sneana Dabi
ako elim, ako naem za shodno, znai ne obavezati se uopte, ne

obavezati se stvarno! Modifikacija posla ovakvim uslovom koji zavisi
od dunika, protivi se samoj prirodi obligacije: ili se neko obavezao ili
se nije obavezao. Ne moe se obavezivati pod uslovom ako se bude
eleo obavezati. Iza ovakvog uslova se, u stvari, krije odsustvo volje,
elementa sine qua non, da se posao preduzme.26 Stoga, ovde ne bi trebalo govoriti niti o nitavosti, niti o modifikovanom pravnom poslu.
tavie, ne bi trebalo govoriti ni o uslovu. Da bi se uopte utvrivala
nitavost, pravni posao, najpre, mora da nastane. Usled nedostatka ozbiljne i stvarne volje da se posao preduzme, preciznije je rei da obaveze nema, a ni pravnog posla, jer nema konstitutivnog elementa da
bi on uopte nastao.27 U vezi sa tim, ukoliko pravni posao nije ni nastao, ne moe biti rei ni o njegovoj modifikaciji. Sledi zakljuak da ist
potestativni uslov nije uslov, u smislu modifikacije pravnog posla, jer
posla nema sve dok se on ne ostvari. Ostvarenje ovakvog uslova ne
odlae dejstva, ve nastanak posla.
Poslednjih decenija, francuski pisci su otili korak dalje i promenili ukorenjena shvatanja o ovoj potpodeli, za ta se navodi da je
u velikoj meri zasluna sudska praksa.28 Smatrajui je previe formalnom, teorijskom, vetakom, savremeni autori vie ne prave podelu na
iste i obine potestativne uslove. Suptilnost razlike izmeu njih, koja
se ponekad ogleda u nemogunosti utvrivanja znaaja tih spoljanjih
elemenata koji uslov mogu uiniti obinim, te obavezu punovanom,
dovela je do toga da se sa terena tehnikih, objektivnih kriterijuma,
pree na teren moralnih i subjektivnih.29 Drugim reima, ako potestativni uslov treba smatrati zabranjenim, to ne bi trebalo da bude samo
iz tehnikih razloga odsustva stvarne volje ve i iz moralnih razloga: jedna strana ima kontrolu nad svojim obavezivanjem i dri drugu
stranu u svojoj milosti.30 Razlog nevanosti obaveze dunika ne mora
se, dakle, nuno, nai samo u injenici da se on nije zaista obavezao
jer ostvarenje uslova zavisi iskljuivo od njegove dobre volje. Obaveze
nema ni onda kada dunik, uprkos postojanja spoljanjih elemenata, ima u pogledu ostvarenja uslova veliku diskrecionu mo. Gesten,
26
27
28
29
30
J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 285.

O nepostojeim pravnim poslovima vidi Katarina Dolovi, Nepostojei ugovor, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, 2/2011.
J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 286.
F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit. fn. 12, 1266.
J. Flour, J.L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 286.
31
Harmonius 2014
u vezi sa tim, predlae ispitivanje posledica radnje koju dunik mora

da izvri da bi uslov bio ostvaren. Ukoliko njeno neizvrenje, koje ga
oslobaa obaveze, raa za njega neke druge znaajne posledice, te zbog
toga ne moe jednostavno odluiti da je ne izvri, obaveza e nastati i
biti punovana. Pored toga, neophodno je da te objektivne okolnosti, o
kojima dunik vodi rauna kada donosi odluku o preduzimanju akata
kojima se uslov ostvaruje, budu takve da ih sud moe proceniti31 i da
na njih dunik nema uticaja, ili barem ne na arbitraran nain.32
3. ZAVISNOST OSTVARENJA USLOVA OD VOLJE

POVERIOCA
Za razliku od sluaja kada ostvarenje uslova zavisi od diskrecione volje dunika, smatralo se punovanim modifikovanje posla uslovom ije ostvarenje zavisi od diskrecione volje poverioca.33 Tako, ako
dunik izjavi da e stvar prodati ukoliko poverilac to eli, obavezivanje
se smatra punovanim. Francuski klasiari, ija su shvatanja prihvatili
i nai autori, argumente su nali, prvenstveno, u formulaciji l. 1174,
koji govori o nitavosti obaveze samo ukoliko ostvarenje uslova zavisi
od onog koji se obavezuje.34 Nesumnjivo je, osim toga, da se dunik
zaista obavezao, jer dejstva takvog obavezivanja ne zavise od njega, ve
samo od volje poverioca.35
Ovakvo shvatanje nije potpuno pogreno. Nema sumnje da je
jedna strana iskazala volju da se eli obavezati. Ipak, treba pomenuti
da ovde nije re ni o kakvoj modifikaciji nijednog pravnog posla uslo31
32
33
34
35
32
H. Kenfack, op. cit. fn. 24, 11901191.

J. Ghestin, op. cit. fn. 16, 255258.
O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 187, fn. 440; D. Stojanovi, op. cit. fn.
14, 299; Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 16; B. Fages, op. cit. fn. 1,
148149.
ini se da je, po uzoru na ovaj lan, uneta identina odredba i u Prednacrt
Graanskog zakonika Republike Srbije, iji l. 76 predvia nitavost samo u
sluaju da nastupanje uslova zavisi iskljuivo od volje ugovorne strane koja se
obavezuje. Slina odredba se moe nai i u l. 1355. Italijanskog Graanskog
zakonika.
Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 17; J. Carbonnier, op. cit. fn. 19,
253254; A. Colin, H. Capitant, op. cit. fn. 4, 442443; F. Terr, P. Simler, Y.
Lequette, op. cit. fn. 12, 1267; B. Fages, op. cit. fn. 1, 148; P. Malaurie, L. Aynes,
P. Stoffel-Munck, op. cit. fn. 4, 690; J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn.
4, 287.
Sneana Dabi
vom. Najpre, ono to se navodi kao ugovor zakljuen pod uslovom

ije ostvarenje zavisi od diskrecione volje poverioca nije, zaista, modifikovani, uslovljeni ugovor. Ovakva izjava volje dunika predstavlja tek
ponudu, jednostrano obeanje da se ugovor zakljui,36 a pravo poverioca je pre eventualno, nego uslovno.37 Ni u ovom sluaju, kao ni kod
potestativnog uslova koji zavisi od diskrecione volje dunika, ugovora
nema sve dok budui poverilac ne prihvati ponudu budueg dunika. Ako ugovora nema, ne moe biti ni rei o njegovoj modifikaciji.
Meutim, ni sama ponuda, kao jednostrani pravni posao, nije modifikovana uslovom. Ona obavezuje ponudioca da je odri, dok se ponuenom daje mo da takvu ponudu prihvati.38 Svakako, mogunost da
se zahteva izvrenje datog obeanja raa se tek onda kada se ponuda
prihvati. U tom smislu, svako jednostrano obeanje, svaka ponuda, da
bi se postigao njen krajnji cilj, uslovljena je prihvatom ponuenog. Tek
ukoliko on tu mogunost iskoristi, nastaje ugovor. Ali takav ugovor,
i njime nastala prava i obaveze, jeste jednostavan, a ne modifikovan,
proizvodi pravna dejstva od trenutka zakljuenja i ne moe imati nikakvo retroaktivno dejstvo.39
4. RASKIDNI POTESTATIVNI USLOVI

Van domaaja pravila da isti potestativni uslov, ije ostvarenje
zavisi od onog koji se obavezuje, ini obavezu nitavom, oduvek su se
smatrali raskidni uslovi.40 Ideja je, takoe, potekla iz klasine francuske
teorije, gde se, bez obzira na opti karakter l. 1174, inio izuzetak u
odnosu na njih. Italijanski Graanski zakonik, ak, izriito predvia da
je nitavo obavezivanje jedino u sluaju kada je re o odlonom uslovu
ije ostvarenje zavisi od volje onog koji se obavezuje.41
Naime, kod odlonih uslova, ratio predvianja nitavosti obaveze
pod istim potestativnim uslovom, koji zavisi od onog koji se njom tre36
37
38
39
40
41
F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit. fn. 12, 1265 fn. 1.

P. Malaurie, L. Aynes, P. Stoffel-Munck, op. cit. fn. 4, 692; J. Flour, J. L. Aubert,
. Savaux, op. cit. fn. 4, 287 i fn. 4.
O dejstvu ponude i prihvatanja, umesto mnogih: Miodrag Orli, Zakljuenje
ugovora, Beograd 1993.
F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit. fn. 12, 1265, fn. 1.
O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 186 fn. 440; R. Kovaevi Kutrimovi,
M. Lazi, op. cit. fn. 14, 255 fn. 311; D. Stojanovi, op. cit. fn. 14, 299.
l. 1355 IGZ.
33
Harmonius 2014
balo da obavee, lei upravo u logikoj protivrenosti obavezivanja pod

takvim uslovom. Nema obavezivanja ako se neko obavee pod uslovom ako to bude eleo takav uslov rui obavezujuu prirodu datog
obeanja.42 Drugaije je, meutim, sa raskidnim uslovima. Imajui u
vidu da ugovor sa raskidnim uslovom nastaje i proizvodi pravna dejstva, nije se smatralo problematinim da raskidni uslov moe zavisiti u
potpunosti od dunikove volje. On, drugim reima, ne moe spreiti
dejstva pravne veze koja je nastala.43 Duniku se jedino daje mogunost da takvu vezu raskine, kada bude to eleo.44
Ima, meutim, autora koji ukazuju na neosnovanost injenja
ovakvog izuzetka. Razlika raskidnih u odnosu na odlone iste potestativne uslove je pre metafizika, nego stvarna.45 Naime, ta spreava
dunika da se svoje obaveze oslobodi u bilo kom trenutku nakon (navodno) zakljuenog ugovora ili kada mu poverilac zahteva izvrenje?
ini se da je pravna pozicija dunika ista, bez obzira da li se njegova
obaveza smatra nepostojeom od poetka ili mu se daje mogunost da
se obaveze oslobodi kada to kasnije bude eleo.46 I u sluaju istih potestativnih raskidnih uslova, izvrenje obaveze zavisi iskljuivo od volje
dunika. Poverilac je opet preputen njegovoj milosti. Stoga, navodi
se da treba smatrati da obavezivanja nema uvek onda kada postoji diskreciona mo dunika da se obaveze jednostrano oslobodi, bilo da je
u pitanju odloni ili raskidni uslov, jer se takvo obavezivanje ne moe
smatrati ozbiljnim.47
ini se da mogunost ugovaranja klauzule da jedna strana moe
prostom izjavom volje da napusti ugovorni odnos ne treba olako odbaciti. injenica je da na pravni poredak poznaje mogunost jednostranog odustanka od zakljuenog ugovora, bez neophodnosti obrazlaganja raskidne izjave. Tako, Zakon o zatiti potroaa daje potroau
mogunost da odustane od ugovora zakljuenog na daljinu, odnosno
42
43
44
45
46
47
34
Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 19.

Ibid., 20; F. Laurent, op. cit. fn. 19, 6; J. Carbonnier, op. cit. fn. 19, 254.
A. Colin, H. Capitant, op. cit. fn. 4, 443.
Wood Brown, Potestative condition and illusory promises, 5 Tul. L. Rev.
19301931, HeinOnline (http://heinonline.org), 16. mart 2014, 406.
W. Brown, op. cit. fn. 45, 407.
P. Malaurie, L. Aynes, P. Stoffel-Munck, op. cit. fn. 4, 691; J. Flour, J. L. Aubert,
. Savaux, op. cit. fn. 4, 287; F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit. fn. 12,
1267.
Sneana Dabi
izvan poslovnih prostorija u roku od 14 dana,48 a kod ugovora o osiguranju ivota, u roku od 30 dana, bez navoenja razloga;49 Zakon o
zatiti korisnika finansijskih usluga predvia mogunost korisnika da
odustane od zakljuenog ugovora o kreditu, ugovora o dozvoljenom
prekoraenju rauna, ugovora o izdavanju i korienju kreditne kartice, ugovora o lizingu i finansijske pogodbe u roku od 14 dana od dana
zakljuenja ugovora, bez navoenja razloga za odustanak.50 Pored toga,
teorijski je nesporna mogunost zakljuivanja kupoprodaje sa pravom
otkupa, kod koje prodavac, posebnom odredbom, ugovora za sebe pravo da raskine ugovor.51
Mada se ostvarenje ovakvog raskidnog uslova realizuje prostom
izjavom volje jedne strane, samo je, naizgled, re o jednostranom raskidu. Ovakva izjava svoj osnov ima u sporazumu strana, zajednikoj volji
oba ugovornika.52 U teoriji je iznet i stav da ugovaranje ovakve klauzule ima smisla samo kod tzv. trajnih ugovora sa odreenim trajanjem,53
jer kod trajnih ugovora sa neodreenim trajanjem svaka strana, u svakom sluaju, ima pravo da ugovor otkae.54
Konano, ini se da deo odgovora na pitanje punovanosti istih
potestativnih raskidnih uslova lei i u podeli ugovora na jednostranoobavezujue i dvostranoobavezujue. Ako je re o jednostranoobavezujuem ugovoru, zakljuenim pod raskidnim uslovom ije ostvarenje zavisi iskljuivo od volje strane koja se tim ugovorom obavezuje,
48
49
50
51
52
53
54
Rok se rauna od trenutka zakljuenja ugovora, ako je re o ugovoru o pruanju usluga, odnosno, od dana kada je roba dospela u dravinu potroaa,
odnosno, treeg lica kojeg je odredio potroa, a nije prevoznik, ako je re
o ugovoru o prodaji robe. Posebna pravila o raunanju roka se primenjuju
ukoliko se roba isporuuje u vie poiljki, odnosno, ukoliko se vie vrsta roba
isporuuje posebno, odnosno, kada je zakljuen ugovor na neodreeno vreme sa periodinim isporukama robe. l. 29 Zakona o zatiti potroaa ZZP,
Slubeni glasnik RS, br. 62/2014.
l. 2837 ZZP.
l. 12 Zakona o zatiti korisnika finansijskih usluga, Slubeni glasnih RS, br.
36/2011.
l. 590598 Prednacrta Graanskog zakonika regulisan je i ovaj modalitet
ugovora o kupoprodaji.
K. Dolovi, Pravne posledice izjave volje usmerene na raskid ugovora zbog neizvrenja, doktorska disertacija, Beograd 2014, 106.
Ibid, 106107. Ovakvi ugovori, inae, prestaju protekom vremena.
Vie o pojmu otkaza u: Dragor Hiber, O pojmu otkaza ugovora sa trajnim
izvrenjem, Pravni ivot, 34/1995, 5173.
35
Harmonius 2014
sasvim opravdano bi se moglo postaviti pitanje ispunjenosti uslova za

nastanak i punovanost takvog ugovora. Tako, francuski Graanski
zakonik izriito predvia nitavost ugovora o poklonu meu ivima,
zakljuenog pod uslovom ije ostvarenje zavisi od iskljuive volje poklonodavca.55 U teoriji se precizira da uslov, u ovom sluaju, moe biti
bilo raskidni, bilo odloni, pa ak i obini potestativni, a u skladu sa
pravilom donner et retenir ne veut.56
5. MODIFIKACIJA ILI POKUAJ MODIFIKACIJE

DVOSTRANOOBAVEZNIH UGOVORA?
Bez obzira na jasnu ideju da nema obavezivanja pod uslovom
koji zavisi od arbitrarne volje onog koji se obavezuje, dugo se smatralo
da se od toga odstupa kod dvostranoobaveznih ugovora. Drugim reima, punovaan je odloni potestativni uslov koji zavisi od diskrecione
volje dunika, a samim tim i uslovljena obaveza, kada je re o sinalagmatinim ugovorima, poto se kod njih svaka strana strana nalazi
istovremeno i u ulozi dunika i u ulozi poverioca.57 Stoga, strana, od
ije volje zavisi ostvarenje uslova, ne dri drugu stranu u aci, jer da bi
oslobodila svoje obaveze, ona mora da rtvuje i prestaciju na koju sama
pretenduje.
Ima autora koji stvari postavljaju neto drugaije. Naime, oni ne
smatraju da su dvostranoobavezni ugovori izuzetak u odnosu na pomenuto pravilo, u smislu da potestativnost uslova ne izaziva nikakve
posledice po njih, kao da uslov nije ni postavljen. Precizira se, meutim, da injenica da je jedna od obaveza pod istim potestativnim uslovom, koji zavisi od onog koji se obavezuje, ne spreava, sama po sebi,
nastanak ugovora, ali se priroda takvog ugovora, kao dvostranoobaveznog, menja u jednostranoobavezni ugovor.58 Drugim reima, ugovor
nastaje, ali se ona obaveza, koja je pod takvim uslovom, smatra se ni55
56
57
58
36
l. 944 FGZ.
P. Malaurie, L. Aynes, P. Stoffel-Munck, op. cit. fn. 4, 689; F. Terr, P. Simler, Y.
Lequette, op. cit. fn. 12, 1266, fn. 1.
J. Carbonnier, op. cit. fn. 19, 254; O. Stankovi, V. Vodineli, op. cit. fn. 2, 186
fn. 440; R. Kovaevi Kutrimovi, M. Lazi, op. cit. fn. 14, 255, fn. 311; D.
Stojanovi, op. cit. fn. 14, 299; P. Malaurie, L. Aynes, P. Stoffel-Munck, op. cit.
fn. 4, 689; J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 286.
Navodi se da takav ugovor predstavlja, u stvari, tzv. kupovinu opcije. W.
Brown, op. cit. fn. 45, 402; V. Palmer, A. Plauch, op. cit. fn. 21, 286288.
Sneana Dabi
tavom.59 ini se da je ovakvo shvatanje kompromis izmeu, s jedne

strane, opravdanog stava da sinalagmatinost ugovora ne moe uiniti
uslovnu obavezu punovanom i, sa druge strane, zastarelog i prevazienog stava da obligacije ne mogu da izviru iz jednostranih izjava
volje, ve samo iz ugovora.60
Ostaje pitanje: kakav je realni znaaj uzajamnosti obaveza, koje
je ugovor trebalo da rodi, ukoliko se njegova dejstva ipak mogu spreiti
prostom izjavom volje jedne strane?61 ini se da ni kod njih ne moe
nastati obaveza, a samim tim ni ugovor, ako se jedna strana obavee
pod odlonim uslovom ako eli.62 Meutim, to ne znai da izjava
volje druge strane ne proizvodi nikakva dejstva. Ona nju obavezuje, ali nije re o ugovornoj obavezi. Ugovor je kreacija dve strane.63
Dok se te volje ne susretnu, moe biti samo rei o nastajanju ugovora.
Izjava volje druge strane predstavlja tek ponudu da se ugovor zakljui.
Drugim reima, ugovorne obaveze ne nastaju sve dok se ponuda ne
prihvati, ali se od nje ne moe odustati, ona se ne moe opozvati,64 te
je ponuenom data mogunost izbora da li e ugovor zakljuiti. Koji
je to vremenski period u kome ponuda obavezuje, zavisi od okolnosti
konkretnog sluaja. Ukoliko su strane predvidele da se uslov ima ispuniti u odreenom vremenskom periodu, treba smatrati ponuda vai
sve do isteka tog vremena. U suprotnom, ponuda vai onoliko koliko
je potrebno da ponuda stigne ponuenom, da je ovaj razmotri, o njoj
odlui i da odgovor o prihvatanju stigne ponudiocu.65
59
60
61
62
63
64
65
Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 18; F. Laurent, 6; W. Brown, op. cit.
fn. 45, 402; V. Palmer, A. Plauch, op. cit. fn. 21, 286288.
Prema tzv. teoriji o prethodnom ugovoru, obavezujue dejstvo i neopoziv
karakter ponude pravdao se prethodno zakljuenim ugovorom izmeu ponudioca i ponuenog, prema kome se ponudilac obavezuje da odri ponudu
u odreenom vremenskom periodu. Umesto ostalih: M. Orli, op. cit. fn. 38,
192196.
P. Malaurie, L. Aynes, P. Stoffel-Munck, op. cit. fn. 4, 692.
Osim to se smatra zakonski neutemeljenim, ovo je jedan od glavnih argumenata zato se u savremenoj francuskoj teoriji dvostranoobavezni ugovori vie
ne smatraju izuzetkom od pravila l. 1174; P. Malaurie, L. Aynes, P. StoffelMunck, op. cit. fn. 4, 692; J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 287.
D. Hiber, Pojam bitne zablude pri zakljuenju ugovora, doktorska disertacija,
Beograd 1991, 206.
Osim ako je ponuda opoziva. l. 36 st. 1 ZOO; M. Orli, op. cit. fn. 38, 232
233.
l. 37 st. 4. ZOO.
37
Harmonius 2014
5.1. Kupovina na probu

U naoj teoriji se obino navodi kupovina na probu kao jedan
od najistijih oblika tzv. uslovnih prodaja,66 gde egzistencija ugovora
iskljuivo zavisi od volje kupca.67 Regulisana je Zakonom o obligacionim odnosima, koji pravi razliku izmeu tzv. subjektivne probe,68 tzv.
objektivne probe69 i kupovine po pregledu, odnosno, sa rezervom probanja.70 U prvom sluaju, kupcu se daje jedno posebno ovlaenje da
stvar isproba, te utvrdi da li odgovara njegovim eljama, ali od te injenice, kako se i iz same formulacije zakona nedvosmisleno zakljuuje,71
ne zavisi nastanak, ve pravni opstanak ugovora!72 Ugovor o prodaji
se, dakle, smatra zakljuenim pod odlonim uslovom, iako zavisi od
nahoenja kupca i njegove diskrecione odluke da li stvar odgovara
njegovim eljama, a koju nije duan da obrazlae.73 Sa druge strane,
ZOO u posebnom lanu izdvaja kupovinu po pregledu, odnosno sa
rezervom probanja, gde se samo predvia shodna primena pravila o
kupovini na probu, a za koju se u teoriji navodi da spreava nastanak
ugovora sve dok se stvar ne pregleda, odnosno, isproba.74 ini se da je
zakonodavac time hteo da napravi razliku izmeu njih, ali je proputanjem da definie kupovinu po pregledu, odnosno sa rezervom probanja, samo nepotrebno uneo zabunu. Nuno se postavlja pitanje: kada
je re o tzv. subjektivnoj probi, u kom sluaju se smatra da je ugovor
66
67
68
69
70
71
72
73
74
38
Marija Toroman, Komentar Zakona o obligacionim odnosima II (ur. Borislav

Blagojevi, Vrleta Krulj), Beograd 1983, 1364.
Slobodan Perovi, Komentar Zakona o obligacionim odnosima II, 181.
l. 534 ZOO.
l. 535 ZOO.
l. 537 ZOO.
Kada je ugovoreno da kupac uzima stvar pod uslovom da je isproba da bi
utvrdio da li odgovara njegovim eljama, duan je o tome da li ostaje pri ugovoru obavestiti prodavca u roku utvrenom ugovorom ili obiajem, a ako takvog nema, onda u primerenom roku koji mu bude odredio prodavac, inae se
smatra da je odustao od ugovora.
S. Perovi, op. cit. fn. 67, 180.
Kupac njime nije vezan pre nego to izjavi da stvar prima. U zavisnosti od toga
da li je stvar predata kupcu, ZOO uvodi razliite pretpostavke u sluaju da
se kupac ne izjasni do isteka roka. Ako mu stvar nije predata, smatra se da je
odustao od ugovora. Suprotno, ukoliko mu stvar jeste predata, a on je ne vrati
do isteka roka, niti izjavi da odustaje od ugovora, smatrae se da je ostao pri
ugovoru. l. 534.
S. Perovi, op. cit. fn. 67, 182.
Sneana Dabi
zakljuen, ali pod odlonim uslovom, a kada o kupovini po pregledu,

odnosno sa rezervom probanja, u kom sluaju se smatra da ugovor ne
nastaje sve dok se stvar ne pregleda odnosno isproba?75 Ovo naroito
imajui u vidu da, i u jednom i u drugom sluaju, kupac ima apsolutnu
slobodu odluivanja. Utvrivanje da li stvar odgovara njegovim eljama nije nita drugo nego uslov ako elim, jer se ispunjenost ovakvog
uslova ne moe proveriti, ona izmie svakoj objektivnoj kontroli. ini
se, stoga, ispravnijim da se u oba sluaja ugovor ne smatra zakljuenim sve dok se kupac ne izjasni da stvar odgovara njegovim eljama.76
U prilog ovome govore i reenja uporednih pravnih sistema. Retko se,
ako uopte, ovakav vid kupovine na probu razliito ureuje u odnosu
na kupovinu po pregledu, odnosno sa rezervom probanja.77 Razlika se,
najee, pravi izmeu, sa jedne strane, kupovine ad gustum, gde se
kupcu daje potpuna diskreciona vlast da odlui da li stvar odgovara
njegovom ukusu i eljama i, sa druge strane, kupovine na probu, gde
dejstva ugovora zavise od toga da li stvar ima odgovarajua svojstva i
da li je podobna za odreenu upotrebu,78 to odgovara onome to se
u naem pravu ureuje kao tzv. objektivna proba.79 U prvom sluaju,
ugovora nema sve dok se kupac ne izjasni da eli stvar, dok je u drugom sluaju ugovor zakljuen, ali pod odlonim uslovom koji, meutim, ne zavisi od iskljuive volje kupca, ve od toga da li stvar poseduje
odreena svojstva kako bi se koristila za odreenu namenu.
6. ZAKLJUAK
O posledicama modifikacije ugovora (istim) potestativnim
uslovima, nae pravo ne sadri posebne odredbe. ini se da je nedo75
76
77
78
79
Ibidem.
Ukoliko mu je stvar predata na probu, pa je on ne vrati u roku, niti se izjanjava o ugovoru, moe se smatrati konkludentnom izjavom volje o prihvatanju
ponude da se kupoprodajni ugovor zakljui.
Italijanski Graanski zakonik, u l. 1520, regulie kupovinu sa rezervom probanja, koja daje mogunost kupcu da utvrdi da li stvar odgovara njegovim
eljama, dok se l. 1521 regulie kupovina na probu, kod koje se kupcu daje
jedino mogunost da utvrdi da li stvar ima odgovarajua svojstva u skladu sa
njenom namenom. U l. 1587 FGZ-a, ureuje se kupovina sa rezervom probanja, a u l. 1588 tzv. kupovina na probu, koja ne zavisi od diskrecione volje
kupca.
F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit. fn. 12, 1265, fn. 1.
l. 535 ZOO.
39
Harmonius 2014
statak zakonskog ureenja jedan od razloga to se ni naa teorija nije

posvetila ovom problemu u znaajnoj meri, ve je nekritiki prihvatila
stavove starije francuske teorije, koja je smatrala nitavom samo obavezu modifikovanu istim potestativnim uslovom, ije ostvarenje zavisi
od dunika. Suprotno, ugovor, kao i obaveze njime stvorene, smatraju se punovanim ukoliko uslov zavisi od iskljuive volje poverioca,
ukoliko je re o raskidnim istim potestativnim uslovima, kao i onda
kada je u pitanju modifikacija dvostranoobaveznog ugovora. Pogreno
je, meutim, smatrati da je obaveza nitava, kada ostvarenje uslova zavisi od onog koji se obavezuje. Da bi se uopte utvrivala nitavost,
ugovor, najpre, mora da nastane. Usled nedostatka ozbiljne i stvarne
volje, preciznije je rei da obaveze nema, a ni ugovora, jer nema konstitutivnog elementa da bi on uopte nastao. S tim u vezi, ne moe biti
rei ni o njegovoj modifikaciji, a ist potestativni uslov ne bi trebalo
smatrati uslovom, u smislu modifikacije pravnog posla, jer posla nema
sve dok se on ne ostvari. Posledice su iste i ukoliko ostvarenje odlonog uslova zavisi iskljuivo od volje poverioca. Ni tada nije zaista re o
modifikovanom ugovoru, ve tek o ponudi jedne strane da se ugovor
zakljui. Ostvarenje tzv. uslova ogleda se u prihvatanju ponude da se
ugovor zakljui. Ali takav ugovor, i njime nastala prava i obaveze, jeste
jednostavan, a ne modifikovan, proizvodi pravna dejstva od trenutka
zakljuenja i ne moe imati nikakvo retroaktivno dejstvo. Kada je re
o raskidnim istim potestativnim uslovima, mogunosti njihovog ugovaranja ne bi trebalo odbaciti, ali ni neogranieno prihvatiti, jer mogu
ukazati na nedostatak volje da se ugovor zakljui. Konano, uzajamnost
obaveza koje je ugovor trebalo da rodi, od malog je znaaja, ukoliko se
ta uzajamnost moe jednostrano uruiti prostom izjavom volje jedne
strane. Ni u tom sluaju ne moe postojati obaveza, a samim tim ni
ugovor, ako se jedna strana obavee pod odlonim uslovom ako eli.
Meutim, to ne znai da izjava volje druge strane ne proizvodi nikakva
dejstva. Ona nju obavezuje, ali nije re o ugovornoj obavezi. Izjava volje druge strane predstavlja tek ponudu da se ugovor zakljui.
40
Sneana Dabi
Sneana Dabi, M.A.

Junior Faculty Member at the Faculty of Law
University of Belgrade
LEGAL EFFECTS OF MODIFICATION OF

CONTRACTS BY POTESTATIVE CONDITION
Summary
The legal effects of contract could be conditioned upon the realization of an uncertain future event, which is one of the manifestations of the autonomy of will. However, when the realization of the
condition depends on the act of will of one of the parties, a question
arises whether the modified contract, and its obligations, could be considered as legally binding. Therefore, the admissibility of the potestative conditions has always been debated. Taking into account different
types of potestative conditions, what are the legal consequences of such
modifications?
Key words: Modification of contracts. Meeting of minds. Potestative
condition. Conclusion of contract.
41
UDK 347.447.8
Dr Katarina Dolovi*
SAVESNOST DUNIKA KAO RTVE

NEOSNOVANOG RASKIDA**
Problem neosnovanih raskida postaje sve aktuelniji u praksi. Brojna pitanja i dalje ostaju bez odgovora. Kao kljuno se ipak namee pitanje
posledica koje neosnovani raskidi stvaraju. Vie je inilaca koji uslovljavaju ili, pak, osujeuju nastanak pojedinih posledica. Autor smatra da
je od izuzetne vanosti subjektivna strana ponaanja, kako poverioca,
tako i dunika. Ovaj rad posveen je upravo odreivanju pojma savesnosti dunika to jest uticaja savesnosti/nesavesnosti dunika na posledice
neosnovanih raskida.
Kljune rei: Neosnovani raskid. Savesnost dunika. Povreda ugovora. Posledice neosnovanog raskida.
1. UVOD
U naem pravu (kao i nemakom, engleskom, nekada ak i francuskom) ugovor se raskida izjavom volje. Ugovornik koji smatra da je
druga strana povredila ugovor, izjavom volje moe uiniti kraj postojeem ugovornom odnosu. Ipak, raskid ugovora iniciran od strane poverioca nekada e ostati u pokuaju.
Poverioeva izjava o raskidu nee uvek imati raskidno dejstvo.
Eventualna neosnovanost izjave o raskidu to jest nezasnovanost na razlozima za raskid propisanim od strane zakonodavca osujetie poverioevu nameru. Iako e poverioev pokuaj da ugovor raskine ostati
samo pare papira1, njegovo ponaanje predstavljae svojevrsni vid
*
**
42
Autor je asistent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, k.dolovic@ius.

bg.ac.rs.
lanak predstavlja rezultat rada na projektu Pravnog fakulteta Univerziteta u
Beogradu pod nazivom Razvoj pravnog sistema Srbije i harmonizacija sa pravom Evropske Unije /pravni, ekonomski, politiki i socioloki aspekt/.
P. Stoffel-Munck, Le controle a posteriori de la rsiliation unilateral, Droit &
Patrimoin, 126/2004, 74.
Katarina Dolovi
povrede ugovora. Koje sankcije e nastati za poverioca, odnosno koja

pravna sredstva e dunik imati na raspolaganju zavisie od okolnosti konkretnog sluaja. Pre svega, uticaj na utvrivanje kruga posledica
imae kako trenutak u kojem je poverilac izjavio da raskida ugovor,2
tako i savesnost samog poverioca.3
Meutim, nastanak pojedinih posledica poverioevog tzv. neosnovanog raskida zavisie i od ponaanja dunika. Naime, neophodno
je posmatrati ponaanje dunika u fazi same realizacije raskida, tanije
od trenutka kada ga je poverilac opomenuo da izvri ugovorom preuzete obaveze.
Dva su, po nama, kljuna pitanja na koja je neophodno odgovoriti. Prvo, kada se moe smatrati da je dunikovo ponaanje nesavesno?
Eventualno utvrena nesavesnost osujetila bi mogunost nastupanja
pojedinih posledica uinjenog neosnovanog raskida to jest dunik kao
rtva neosnovanog raskida ne bi stekao pravo na raskid i naknadu tete
uprkos uinjenoj povredi ugovora od strane poverioca. Drugo pitanje
tie se mogunosti da dunikovo ponaanje nekada bude kvalifikovano
kao pristanak na sporazumni raskid, a u situacijama kada dunik ne
bi osporio poverioevu neosnovanu izjavu o raskidu. U sluaju zakljuenja sporazuma o raskidu, pitanje dunikove savesnosti/nesavesnosti
postalo bi irelevantno.
2. POSTUPAK RASKIDA UGOVORA

PROCEDURALNI ZAHTEVI
Da bi ugovor prestao da postoji raskidom, neophodno je ispuniti
sve uslove koje zakonodavac propisuje. Pored postojanja raskidnog razloga, postoje i dodatni4 zahtevi koji se tiu same realizacije raskida
2
3
Tanije, bitan je odgovor na pitanje da li je poverilac do tog trenutka (i ukoliko

jeste, onda u kojoj je meri) izvravao svoje obaveze.
Pod savesnou/nesavesnou poverioca podrazumevamo odgovor na pitanje
da li je on bio svestan toga da nema pravo na raskid, pa uprkos tome, ipak
pokuao da ugovor raskine, ili je pak, zaista verovao da dunikovo ponaanje
predstavlja raskidni razlog.
Vid. Presudu Privrednog apelacionog suda, P. 1542/2012 od 18. aprila 2012.
godine, Paragraflex. Iz obrazloenja presude proizlazi da je u nadlenosti suda
u kontrolnom postupku, a sa ciljem utvrivanja da li je dolo do raskida ili je
ugovor i dalje na snazi, da ustanovi da li postoji skrivljeno neizvrenje (kao
raskidni razlog), s jedne strane, a zatim i ispunjenost uslova za raskid, s dru-
43
Harmonius 2014
(tanije, ostvarivanja steenog prava na raskid), a koje bismo nazvali

proceduralnim.5
lanom 126 stavom 2 ZOO propisano je da poverilac, ukoliko
eli da raskine ugovor, mora ostaviti duniku primeren rok za ispunjenje. lanom 130 ZOO predvieno je da je poverilac koji zbog neispunjenja dunikove obaveze raskida ugovor duan da to saopti duniku
bez odlaganja.6
Dakle, kada su u pitanju nefiksni ugovori, zakonodavac daje pravo duniku da ispuni obavezu i posle isteka roka, a istovremeno onemoguava poverioca da raskine ugovor bez ostavljanja naknadnog roka.7
Neophodno je uoiti dva vremenska trenutka.8 Prvo, trenutak
davanja opomene duniku (uz ostavljanje naknadnog roka), a drugo,
trenutak davanja duniku izjave kojom se ugovor raskida.
7
8
44
ge strane (smatramo da je sud pod time mislio upravo na ispunjenost zahteva

koje mi nazivamo proceduralnim).
Zanimljiva je Presuda Vrhovnog kasacionog suda od 15. septembra 2010. godine, Rev. 1885/10 (preuzeto sa sajta Vrhovnog kasacionog suda: www.vk.sud.
rs), kojom se utvruje da do raskida nije dolo, a u obrazloenju se navodi
kako neosnovanost raskidne izjave, iz razloga nepostojanja dunikove krivice,
tako i nedostatak proceduralnih zahteva, koji se odnosi na to da poverilac nije
ostavio naknadni rok duniku. Naime, Vee u obrazloenju presude razlikuje
ispunjenost uslova za nastanak prava na raskid, s jedne strane, i zahteve procedure za realizaciju samog raskida ugovora, s druge strane. Bez ispunjenosti
obe grupe uslova (zahteva) ne moe doi do prestanka ugovora raskidom.
Moglo bi se rei da prva grupa uslova, to jest postojanje raskidnog razloga ini
materijalni osnov za otpoinjanje procedure raskida ugovora zbog neizvrenja. Pod trenutkom otpoinjanja procedure podrazuma se trenutak davanja
duniku obrazloene opomene uz ostavljanje naknadnog primerenog roka za
izvrenje dospelih neizvrenih obaveza.
Vid. J. Radii, Obligaciono pravo, Beograd 2004, 167. Autor smatra da ovo
obavetenje ima znaaj deklarativnog ina, kako bi se otklonila neizvesnost o
sudbini ugovora.
B. Blagojevi i dr., Komentar Zakona o obligacionim odnosima, I knjiga, Novi
Sad 1983, 390.
S. Whittaker, Termination for Contractual Non-performance and its Consequences: French Law Reviewed in the Light of the Avant-projet de reforme,
Reforming the French Law of Obligations, Comparative Reflections on the Avantprojet de reforme du droit des obligations et de la prescription (the Avant-projet Catala), edited by J. Cartwright, S. Vogenauer, S. Whittaker, Oxford and
Portland 2009, 193. Autor pie o dva proceduralna zahteva koja postoje radi
Katarina Dolovi
3. PONAANJE DUNIKA TOKOM POSTUPKA

OSTVARIVANJA PRAVA NA RASKID
Nakon izlaganja o proceduralnim zahtevima koje poverilac mora
da ispuni da bi ugovor bio raskinut, ostalo je otvoreno pitanje kako bi
dunik trebalo da se ponaa u toku samog postupka realizacije raskida.
Do kog trenutka se dunik mora usprotiviti raskidu?9 Da li je dovoljno
da to uini vansudski (protivljenje raskidu bi tada moglo uslediti i nakon prijema opomene) ili bi, pak, bilo neophodno da pokrene sudski
kontrolni postupak (do ega bi moglo doi tek nakon prijema raskidne
izjave od poverioca)?10
Pitanje je bitno iz dva razloga. Prvo, smatramo da je u oblast tzv.
neosnovanih raskida neophodno uvesti pojam dunikove savesnosti.
Naime, dunik bi postao nesavestan ukoliko se raskidu ne bi usprotivio u trenutku kada je postao svestan nedozvoljenosti poverioevog
ponaanja (odnosno neosnovanosti poverioevog nastojanja da ugovor
raskine), ve se na to pozivao tek kasnije, smatrajui poverioevo ponaanje osnovom iz kojeg bi crpeo pravo na raskid ugovora i naknadu
eventualno nastale tete.11 Meutim, upravo bi dunikova nesavesnost
osujetila mogunost njegovog sticanja prava na raskid i naknadu tete.
Stoga je, za utvrivanje dunikove savesnosti bitno utvrdimo u kojem
trenutku je dunik bio duan da se usprotivi raskidu. Da li je to trenutak dobijanja opomene upuene od strane poverioca ili, pak, prijem
poverioeve izjave o raskidu?
10
11
zatite dunika, sadrana u lanu 1158 (2) i (3) Projekta, a predloena od D.

Mazeaud-a, u odluci Cass civ (1) 28 October 2003, RDC 2004, 273.
Dunik e se usprotiviti raskidu onda kada bude smatrao da poverilac nije stekao pravo na raskid jer njegovo (dunikovo) ponaanje ne predstavlja raskidni
razlog.
Uloga suda je u ispitivanju osnovanosti raskida (tanije, raskidne izjave). Stoga
e i pokretanje postupka uslediti tek nakon to dunik primi poverioevu izjavu o raskidu.
Vie o posledicama neosnovanog raskida vid. kod: K. Dolovi, Pravne posledice
izjave volje usmerene na raskid ugovora zbog neizvrenja, doktorska disertacija,
Beograd, 2014. Autor kvalifikuje neosnovani raskid kao svojevrsni vid povrede ugovora. Poverilac nastoji da opravda svoju raskidnu izjavu pozivanjem na
navodno neizvrenje od strane dunika. U najveem broju sluajeva, poverilac
e, nakon to saopti duniku svoju raskidnu izjavu, napustiti ugovor. Na
taj nain, poverilac e svojim ponaanjem uiniti povredu ugovora, a time i
otvoriti prostor za nastupanje posledica koje e proizai iz njegovog (poverioevog) neizvrenja ugovora.
45
Harmonius 2014
Drugo, zanima nas i kako bi dunik trebalo da se ponaa da bi

se smatralo da njegovo ponaanje jeste osporavanje poverioevog nastojanja da ugovor raskine, a ne pristanak na raskid? Suprotno, kada se
moe smatrati da je dunik pristao na raskid?12 Odgovor bi se krio u
sledeem: ukoliko se dunik ne bi usprotivio raskidu onda kada je to
trebalo, smatralo bi se da na njega pristaje, te da je dolo do sporazuma
o raskidu.13 Eventualno kasnije protivljenje, kao i osporavanje poverioevog ponaanja ne bi imalo znaaja na raskid koji je ve nastupio.
Oigledno je da odgovor na oba pitanja (kada dunik postaje
nesavestan, kao i kada se moe smatrati da na raskid pristaje) zavisi
od toga kada dunik mora osporiti poverioevo nastojanje da raskine
ugovor: da li u trenutku dobijanja opomene ili tek trenutkom prijema
raskidne izjave? Od odgovora na postavljeno pitanje zavisi i od kojeg
trenutka e se dunik smatrati nesavesnim, kao i za koji trenutak e se
vezivati ocena njegovog ponaanja, a u smislu eventualnog pristanka
na raskid.
3.1. Ponaanje dunika nakon prijema poverioeve

opomene
Opomena predstavlja jo jednu ansu koja se daje duniku.
Dunika koji ne ispuni svoju obavezu, poverilac e opomenuti, i to
12
13
46
Dunikovo neprotivljenje neosnovanom raskidu moglo bi se, u pojedinim situacijama, kvalifikovati kao njegov pristanak na raskid. Nekada e se duniku
initi da mu moda nita drugo i ne preostaje. Naime, kakvu poruku svom
saugovarau alje ugovornik koji mu saoptava da raskida ugovor? Bez obzira
na to da li je data raskidna izjava osnovana ili ne, iza nje se krije namera da se
napusti postojei ugovorni odnos. Ugovornik (dunik) koji prima takvu poruku mora biti svestan toga da ak i da se u naknadnom sudskom postupku
utvrdi da je izjava bila neosnovana, te da je ugovor i dalje na snazi, moe desiti
da ugovornik, koji je ve jednom pokuao da raskine ugovor, nastavi da ignorie isti. Ukoliko bi dunik shvatio neosnovanu raskidnu izjavu kao ponudu
za sporazumni raskid, ugovor bi svakako prestao da postoji. Na taj nain bi
dunik poverioevoj izjavi oduzeo epitet povrede ugovora, a samim tim bi nestao i osnov za sankcionisanje poverioevog ponaanja. Vid. i: C. B. Morison,
Rescission of Contracts, London 1916, 17.
Svakako, samo pod pretpostavkom da na strani dunika postoji animus contrahendi to jest volja da sa poveriocem zakljui sporazum o raskidu, pa da
uprkos poverioevoj neosnovanoj raskidnoj izjavi dopusti da do raskida ipak
doe, a na nain to e datu izjavu smatrati ponudom za sporazumni raskid
koju e, kao takvu, prihvatiti.
Katarina Dolovi
ostavljanjem naknadnog roka14 u kojem (dunik) moe ispuniti dugovano (tanije, dovriti ono to je zapoeo). Time se daje i poslednja
ansa izvrenju ugovora.
Stoga je slanje opomene uz ostavljanje naknadnog roka pre svega
u interesu dunika, koji tako dobija jo jednu ansu da izbegne raskid
ugovora i njegove posledice.15 Nesporno je dunikovo pravo na pokretanje naknadnog kontrolnog postupka, ali pre toga on je jedino zatien obavezom poverioca da mu ostavi naknadni rok za izvrenje.16
Dunik nikako ne sme biti iznenaen raskidom, ve na poverioevu nameru da ugovor raskine mora biti unapred upozoren da bi
imao vremena da izvri dugovano i otkloni mogunost nastupanja posledica neispunjenja.17 To upozorenje se ini upravo slanjem opomene
duniku.
Iz sadrine opomene mora biti jasno ta je to to dunik navodno mora da izvri, jer, u suprotnom, niti bi izjava o raskidu imala svoj
materijalni osnov,18 niti bi bili data uz potovanje normi zakona koje
reguliu postupak raskida. Opomena, dakle, mora sadrati i navoenje izvrenja koje se oekuje od dunika (jer od toga zavisi i duina
naknadnog roka koji se ostavlja),19 a analogno tome, i izjava o raskidu
mora sadrati razlog za raskid to jest neispunjenje zbog kojeg poverilac
i raskida ugovor.20 Sadrina opomene mora odgovarati sadrini izjave o
14
15
16
17
18
19
20
Vid. l. 126 Zakona o obligacionim odnosima ZOO, Slubeni list SFRJ, br.
29/78, 39/85, 45/89 odluka USJ i 57/89, Slubeni list SRJ, br. 31/93.
S. Rowan, Remedies for Breach of Contract, A Comparative Analysis of the Protection of Performance, Oxford 2011, 92.
Y. M. Laithier, Etude Comparative des sanctions de linexcution du contrat, Paris 2004, 375.
C. Corgas-Bernard, La rsiliation unilatrale du contrat dure dtermine,
Marseille 2006, 375.
Iz obrazloenja presude Ad hoc arbitrae sa seditem u Beogradu od 16. januara 2014. godine.
Vid. l. 126 st. 2. Zakonodavac propisuje da naknadni rok mora biti primeren.
Naknadni rok je primereni ili razumni rok ija duina zavisi od konkretnih
okolnosti i uobiajenog naina postupanja... ima karakter dopunskog roka, jer
se pretpostavlja da je dunik otpoeo sa izvrenjem svoje obaveze u prvobitno
postavljenom roku. Vid. S. Perovi, Obigaciono pravo, Beograd 1980, 509.
U tom smislu arbitrano vee u presudi od 13. marta 2013. godine, u sluaju
T-14/11, navodi da ni ranija obavetenja o neispunjenju obaveza, ni upozorenje pred raskid, pa ni sam raskid ne sadre egzaktno objanjenje obaveza koje
kupac nije izvrio... obavetenja ne sadre poziv na izvrenje konkretne obave-
47
Harmonius 2014
raskidu to jest raskid se mora zasnivati na razlogu koji se sastoji upravo

u neispunjenju onoga to je poverilac opomenom i ostavljanjem naknadnog roka i zahtevao od dunika.
Na pitanje kako bi dunik trebalo da se ponaa nakon prijema
opomene mogue je dati potpuno razliite odgovore. Prvo, moemo
poi od toga da je poverilac duniku, ve u trenutku slanja (tanije prijema) opomene to jest ostavljanja naknadnog roka, stavio do znanja
da namerava da raskine ugovor. Da li emo ipak samo zbog toga, a u
sluaju da dunik ne ospori sadrinu pomene, ve se raskidu usprotivi
tek nakon proteka naknadnog roka i prijeme raskidne izjave, dovesti u
pitanje njegovu savesnost?
Opravdanje moe biti u injenici da time to dunika opomene
poverilac istovremeno zahteva izvrenje ugovora, a time mu i alje poruku da e upravo izostanak zahtevanog izvrenja smatrati raskidnim
razlogom.21 Stoga, nesporno je da je duniku jo u trenutku prijema
opomene bilo poznato na emu e biti zasnovana poverioeva raskidna
izjava. Upravo injenica da je dunik to znao mogla bi dovesti u pitanje
njegovu savesnost.
Dalje, dunikova nesavesnost mogla bi osujetiti mogunost nastupanja odreenih posledica poverioevog nedozvoljenog ponaanja
to jest neosnovanog raskida. Naime, poverioevo nastojanje da raskine
ugovor zbog njegove navodne povrede, kao to smo ve pisali, jeste
osnov njegove odgovornosti, odnosno dunik stie (ukoliko su ispunjeni svi neophodni uslovi) pravo da zahteva raskid ugovora i naknadu
tete.22 Meutim, upravo dunikova nesavesnost moe osujetiti njegovo pravo na raskid ugovora i naknadu tete.
Dunikova pasivnost u trenutku dobijanja opomene mogla bi se
smatrati i njegovim pristankom na raskid. Eventualno naknadno osporavanje poverioeve raskidne izjave ostalo bi bez znaaja jer takvo
predomiljanje dunika ne bi moglo dovesti do oivljavanja jednom raskinutog ugovora poto takvu mogunost ugovorno pravo ne
poznaje. Dunikovo naknadno ponaanje moglo bi se eventualno smatrati ponudom upuenom poveriocu za zakljuenje novog ugovora.
21
22
48
ze ve samo uopteno pozivanje na izvrenje. Pozivanje na takva obavetenja o

izjavi o raskidu ini da takav raskid ne moe biti punovaan.
Opomena predstavlja materijalni osnov izjave o raskidu, jer do raskida i dolazi
upravo iz razloga to uprkos opomeni dunik nije ispunio svoje obaveze.
Pravo da zahteva od poverioca ispunjenje je nesporno, budui da tzv. neosnovani raskid nije uticao na postojanje ugovora, a samim tim ni na obaveze koje
su tim ugovorom nastale.
Katarina Dolovi
Meutim, ukoliko problem posmatramo iz sasvim drugog ugla,

usledie i drugaiji zakljuak. Naime, u trenutku davanja opomene poverilac jo uvek nema pravo da raskine ugovor. Pravo na raskid ne nastaje ni trenutkom nastupanja docnje, ve trenutkom isteka naknadnog
roka.23 Samim tim, poverioeva izjava o raskidu usledie (po pravilu)24
uvek nakon proteka naknadnog roka.25 ta bi onda dunik osporavao
pre isteka naknadnog roka i prijema izjave o raskidu? Izjavu o raskidu
to jest njenu osnovanost svakako ne, jer je u tom trenutku jo uvek ne
bi ni primio. Moglo bi se eventualno govoriti o osporavanju sadrine
opomene26 od strane dunika.
23
24
25
26
M. Fabre-Magnan, Termination of Contract: A Missed Opportunity for Reform, Reforming the French Law of Obligations, Comparative reflections on
the Avant-projet de reforme du droit des obligations et de la prescription (the
Avant-projet Catala), Oxford and Portland, Oregon 2009, 173.
Vid. l. 127 i 128. Zakonodavac predvia situacije u kojima je mogue raskinuti ugovor i bez ostavljanja naknadnog roka.
Vid. l. 126 ZOO i l. 137 Prednacrta graanskog zakonika Republike Srbije,
knjiga II, Obligacioni odnosi, Beograd 2009, http://www.mpravde.gov.rs/cr/articles/zakonodavna-aktivnost/gradjanski-zakonik/, u daljem tekstu: Prednacrt.
Kako je lan 126 ZOO oduvek bio povod razliitih, i to potpuno suprotnih tumaenja, u Prednacrtu graanskog zakonika Republike Srbije pitanje raskida
nefiksnih ugovora ureeno je lanom 137, a stavom 3 se konano otklanjaju
sve sumnje u nain raskida kod ovih ugovora, jer se zahteva da poverioeva
izjava volje bude saoptena duniku na nesumnjiv nain. Ostaje jedino otvoreno pitanje da li su redaktori Prednacrta smatrali ovaj lan kao preciziranje
lana 126 ZOO ili kao njegovu izmenu, to svakako vie nee biti od znaaja
ukoliko Graanski zakonik u nekom trenutku stupi na snagu i pone da se
primenjuje. Stoga, poemo li od reenja sadranog u Prednacrtu, protekom
naknadnog roka, ugovor bi ostao na snazi samom injenicom izostanka poverioeve raskidne izjave. Reenje koje je prihvaeno u Nacrtu potpuno odgovara sadrini l. 130 ZOO, po kojem je za raskid ugovora neophodno da dunik
primi poverioevu raskidnu izjavu.
Meutim, l. 126 ZOO ipak predvia da se, u sluaju bezuspenog proteka naknadnog roka, ugovor raskida po samom zakonu. Suprotno, l. 130 propisuje
da je poverilac duan saoptiti duniku da raskida ugovor. Da li to znai da je
davanjem naknadnog roka ugovor uinjen fiksnim ili je izjava o raskidu ipak
neophodna? ak i ukoliko prihvatimo prvo reenje to jest doslovnu primenu
l. 126, ne moemo govoriti o raskidu ugovora mimo poverioeve volje. Nesporno je da raskidna volja postoji, samo je izjavljena ranije to jest u trenutku
ostavljanja naknadnog roka, kada je duniku saopteno, izriito ili preutno,
da e ugovor, u sluaju bezuspenog proteka naknadnog roka, biti raskinut.
Dakle, ne samog ina davanja opomene od strane poverioca, ve sadrine
opomene. Dunik moe smatrati da opomena nema za osnov valjane razloge
49
Harmonius 2014
U sluaju ponovnog otvaranja pitanja mogunosti kvalifikacije

dunikove pasivnosti, u trenutku prijema opomene, kao njegovog pristanka na raskid ugovora, ostalo bi nejasno na ta to dunik pristaje
budui da jo uvek nije primio raskidnu izjavu? Da li se moe pristati
na opomenu koja predstavlja samo davanje poslednje anse izvrenju
ugovora? ini se da odgovor ne bi mogao biti potvrdan.
Drugi razlog koji bi iao u prilog takvom stanovitu vidimo u
tome to je nepravedno nametati obavezu duniku da svojim ponaanjem manifestuje protivljenje raskidu, i to ve u trenutku dobijanja
opomene, posebno u svetlu injenice da uprkos opominjanju dunika
poverilac moe i odustati od raskida. Naime, iako je opomenuo dunika i ostavio mu naknadni rok, poverilac ne mora istekom naknadnog
roka (u sluaju neispunjenja) saoptiti da ugovor raskida. Moda poverilac i nema raskidnu nameru ve njegova opomena predstavlja vrenje pritiska na dunika da izvri svoje obaveze to jest samo stavljanje u
izgled mogunosti raskida ugovora.
Davanjem opomene poverilac postupa u skladu sa zakonskom
odredbom, ali ga ni taj ulazak u proceduru raskida ne obavezuje da
ugovor zaista i raskine. Stoga bi bilo krajnje nelogino dunikovu pasivnost kvalifikovati kao pristanak na raskid, budui da nekada ni sam
poverilac, u krajnjem, nee eleti raskid.
Takoe, zakonodavac ni na jednom mestu ne propisuje obavezu dunika da odgovori na opomenu.27 Da li bismo onda njegovu pasivnost smeli sankcionisati tako to bismo je kvalifikovali kao njegovu nesavesnost (koja bi kasnije onemoguila dunika da ostvari pravo
na naknadu tete i raskid ugovora) i jo dalje, kao pristanak na raskid
ugovora? Sankcionisali bismo neispunjenje neega, to zakonodavac i
ne propisuje kao dunikovu obavezu.
3.2. Ponaanje dunika nakon prijema poverioeve izjave

o raskidu
Izjava o raskidu mora biti obrazloena. Poverilac mora saoptiti
razlog zbog kojeg naputa konkretni ugovorni odnos, odnosno, zbog
ega smatra da ima pravo da ugovor raskine.
27
50
to jest da je on (dunik) ispunio sve ili bar neto od onoga to poverilac zahteva opomenom.
U tom sluaju, od dunika bismo zahtevali da ospori sadrinu opomene, a ne
samu opomenu, jer je pravo poverioca da opomene dunika koji u roku nije
ispunio svoju obavezu nesporno.
Katarina Dolovi
Na zakonodavac ne predvia izriito da izjava o raskidu mora

sadrati i raskidne razloge, iako do takvog zakljuka moemo doi posredno. Naime, pisali smo o opomeni koju poverilac ostavlja duniku,
pozivajui ga da izvri svoje dospele obaveze, kako u suprotnom ne bi
dolo do raskida ugovora. Kako do raskida dolazi u sluaju da dunik
ni u naknadnom roku svoju obavezu nije ispunio, podrazumeva se da
uz saoptavanje duniku da ugovor raskida, poverilac mora obrazloiti
i zbog ega to ini.
Zakonodavac ne navodi rok u kojem mora biti pokrenut sudski kontrolni postupak, ali poemo li od obaveze poverioca da saopti
duniku izjavu o raskidu bez odlaganja,28 logino bi bilo zahtevati i od
dunika da primljenu raskidnu izjavu ospori bez odlaganja. Ukoliko
dunik to ne uini, moglo bi se smatrati da je proputanjem pokretanja
kontrolnog postupka pristao na raskid ugovora, te da njegovo kasnije
predomiljanje moe samo imati znaaj nove ponude. S druge strane,
neosporavanje osnovanosti raskidne izjave u trenutku njenog prijema
(bez odlaganja)29, te saznanja da je ona neosnovana, svako kasnije pozivanje na neosnovanost te izjave ini dunika nesavesnim.
Oigledno je da tokom itavog rada dunikovo ponaanje posmatramo iz ugla njegove savesnosti, s jedne strane, kao i ocene da li se
ono moe smatrati pristankom na raskid (iniciran od poverioca) ili ne.
Kriterijum nalazimo u trenutku u kojem dunik osporava osnovanost
poverioevog raskida. injenica da je dunik u konkretnom sluaju
zakasnio sa osporavanjem raskida, vodi zakljuku da je postupao nesavesno, a nekada ak i tome da se sa raskidom saglasio.
Meutim, ako utvrdimo u konkretnom sluaju da je dunik pristao na raskid, te da je dolo do sporazuma o raskidu, postaje potpuno irelevantno pitanje dunikove savesnosti. Naime, ukoliko je nastao
sporazum o raskidu, poverioeva neosnovana raskidna izjava pretvorena je u ponudu za raskid, a oduzet joj je epitet povrede ugovora. Kako
nema povrede ugovora, ne nastaje pravo dunika niti na raskid (ugovor je ve i raskinut) niti na naknadu tete (jer ona nije posledica raskida ugovora, ve neizvrenja obaveza to jest povrede ugovora). Zbog
28
29
l. 130 ZOO.
Vid.: S. Perovi, D. Stojanovi, Komentar Zakona o obligacionim odnosima, Beograd 1995, 257. U komentaru lana 130 ZOO, naglaava se da izraz ukazuje
na obavezu potovanja odreenog standarda, kao i da e se ceniti prema konkretnim okolnostima i uobiajenim pravilima ponaanja.
51
Harmonius 2014
toga pitanje dunikove savesnosti postaje irelevantno u sluaju nastanka sporazuma o raskidu.
4. KAKO BI DUNIK TREBALO DA SE PONAA

NAKON PRIJEMA OPOMENE, A KAKO NAKON
PRIJEMA IZJAVE O RASKIDU? ZAKLJUNA
RAZMATRANJA
ini se da je istina uvek negde na sredini. Smatramo da bi se o
eventualnom pristanku dunika na raskid ugovora moglo govoriti jedino ukoliko bi propustio da nakon prijema neosnovane raskidne izjave
bez odlaganja pokrene kontrolni sudski postupak, a nikako iz razloga
to nije osporio sadrinu primljene opomene. To svakako samo pod
pretpostavkom da se utvrdi da kod dunika postoji animus contrahendi
to jest volja da sa poveriocem zakljui sporazum o raskidu, te da uprkos poverioevoj neosnovanoj raskidnoj izjavi dopusti da do raskida
ipak doe, a na nain to e datu izjavu smatrati ponudom za sporazumni raskid koju e, kao takvu, prihvatiti. Trenutkom nastanka sporazuma o raskidu, pitanje dunikove savesnosti/nesavesnosti postalo bi
irelevantno.30
Meutim, stvar je komplikovanija ako na strani dunika ne postoji animus contrahendi, a on se ipak ne protivi poverioevoj raskidnoj
izjavi.31 U tom sluaju, poverilac e, nakon to dunik primi raskidnu
izjavu, smatrati da je ugovor raskinut. Poverioevom stavu u prilog e
ii i to to dunik nije osporio primljenu izjavu. Kako do kontrolnog
sudskog postupka nee ni doi, ni eventualna neosnovanost poverioeve raskidne izjave nee biti utvrena. I dalje, nee nastupiti ni posledice poverioevog nedozvoljenog ponaanja, jer je pretpostavka za to
da sud utvrdi neosnovanost date izjave. Tek ukoliko bi poverilac po30
31
52
Ovo zbog toga to se o dunikovoj savesnosti raspravlja samo kao o neophodnom uslovu za nastanak pojedinih posledica poverioevog nedozvoljenog
ponaanja, a o emu se u sluaju sporazumnog raskida ne moe govoriti. Naime, voljom dunika poverioevoj neosnovanoj izjavi oduzet je epitet povrede
ugovora i ona je pretvorena u ponudu za sporazumni raskid.
Pitanje je vie teorijskog znaaja. ini se da e se u praksi retko desiti da se
ugovornik, koji ne eli raskid ugovora, a istovremeno smatra da je raskidna
izjava drugog ugovornika neosnovana, ne usprotivi raskidu to jest ne ospori
primljenu izjavu o raskidu.
Katarina Dolovi
krenuo sudski postupak, ali iz razloga utvrivanja posledica dunikove

navodne povrede ugovora, sud bi prethodno morao utvrditi da li je
dunik uopte uinio povredu ugovora, a zatim i da li je poverilac imao
pravo da ugovor raskine, te bi se na kraju sud u odluci morao izjasniti
i na okolnost osnovanosti raskidne izjave. Iako bi u pretpostavljenoj
situaciji sud utvrdio da je ugovor i dalje na snazi, dunikova nesavesnost, ini nam se, bila bi nesporna. Stoga dunik ne bi stekao pravo
na raskid, kao ni pravo na naknadu eventualno nastale tete, pozivajui
se na poverioevu neosnovanu raskidnu izjavu. Podrazumeva se da je
dunik nesavestan samo onda kada je znao (ili mogao znati) da izjava
o raskidu koju je primio nije zasnovana na valjanim raskidnim razlozima, te da se poverilac poziva na neizvrenje koje ili ne postoji, ili je
nedovoljnog znaaja i obima da bi opravdalo raskid ugovora. Stoga se
u opisanoj situaciji ne bi moglo govoriti o sporazumnom raskidu, ali o
dunikovoj nesavesnosti svakako bi.
S druge strane, trenutkom prijema opomene, duniku je poznato
ta poverilac zahteva, a samim tim i da e upravo na neispunjenju zahtevanog poverilac zasnivati svoju raskidnu izjavu. Iz tog razloga, moglo
bi se zakljuiti da bi se u sluaju naknadnog osporavanja poverioevog
raskida od strane dunika, dunik mogao smatrati nesavesnim jo od
trenutka saznanja (za raskidne razloge), a to bi u ovom sluaju bio trenutak prijema opomene.
Retke bi bile situacije kada dunik u trenutku prijema opomene
ne bi bio svestan njene neopravdanosti (na primer, sadrina opomene
je nedovoljno jasna), a da kasnije ipak shvati nepostojanje razloga za
raskid, te pokrene kontrolni postupak. Ukoliko bi to ipak bio sluaj,
dunik bi morao osporiti bez odlaganja izjavu o raskidu koju bi mu
poverilac saoptio.
Opravdanje za to to se duniku namee dunost da ospori osnovanost poverioeve raskidne izjave, a pre toga i sadrinu opomene32
(uvek kada smatra da razloga za raskid nema, to jest u sluaju opomene da ne duguje poveriocu izvrenje zahtevano opomenom), zasniva
se na osnovnim naelima obligacionog prava, pre svega na naelu sa32
Pretpostavka za osporavanje sadrine opomene jeste da dunik bude opomenut na ispravan nain. U tom smislu, u sporu pred arbitraom, u sluaju
T-14/11, presueno 13. marta 2013, tueni je istakao da opominjanje smatra
itekako znaajnim, imajui u vidu da je pogrenim oznaavanjem odredbe
koja je navodno prekrena tuenom onemogueno da se izjasni o povredi, te
da u dodatnom roku ispravi eventualni propust.
53
Harmonius 2014
vesnosti i potenja.33 Ponaanjem u skladu sa naelom savesnosti i potenja34 ugovornici smanjuju i rizik eventualnog nastupanja tete koja
moe pogoditi njihovog saugovornika.35 Stoga, iako zakonodavac to ne
namee kao obavezu duniku, ipak je na njemu, u duhu pomenutih
naela, da ospori i valjanost sadrine primljene opomene.
Dakle, na osnovu dosadanjih izlaganja, zauzimamo sledei stav:
dunik mora osporiti sadrinu opomenu, kako se njegovo ponaanje
ne bi smatralo nesavesnim, a njegova nesavesnost smetnjom za nastupanje pojedinih posledica tzv. neosnovanog raskida. S druge strane, neosporavanje opomene ne moe biti kvalifikovano kao dunikov
pristanak na raskid. O pristanku na raskid moe se govoriti samo u
sluaju da dunik ne ospori osnovanost poverioeve raskidne izjave, ali
samo u sluaju da se utvrdi da je na strani dunika postojala namera
zakljuivanja sporazuma o raskidu.
Katarina Dolovi, PhD

Junior Faculty Member at the Faculty of Law,
GOOD FAITH OF DEBTOR AS A VICTIM OF

UNFOUNDED TERMINATION
Summary
The problem of unfounded termination becomes all the more
current in practice. Many questions still remain unanswered. However,
the key question is the consequence caused by unfounded termination.
The consequences of unfounded terminations are twofold. On
the one hand, creditors unfounded statement will not have a termination effect i.e. unfounded termination shall not affect the existence of
the contract. On the other hand, unfounded termination represents a
specific breach of contract. Several factors shape that kind of breach
33
34
35
54
Vid.: lan 1.7 Principles of International Commercial Contracts; lan 1:201

Principles of European Contract Law.
l. 12 ZOO.
l. 16 ZOO.
Katarina Dolovi
(making it so specific), and therefore set a condition for or prevent

certain consequences as a result of this breach.
The author believes that the subjective side of conduct is of utmost importance, both of the creditor and debtor. This paper is precisely devoted to defining the concept of debtors good faith i.e. the influence of good/bad faith of debtor to the consequences of unfounded
termination as a breach of contract. The questions to ask are: When
will the debtors behavior be considered as if he was acting in bad faith
and how will the possibly determined bad faith affect certain rights of
debtor as a victim of unfounded termination?
Key words: Unfounded termination. Debtors good faith. Breach of
contract. Consequences of unfounded termination.
55
UDK 340.142:341.645(4) ; 342.731
Dalibor uki, master, LL.M.*
NEGATIVNI ASPEKT SLOBODE

VEROISPOVESTI U PRAKSI EVROPSKOG
SUDA ZA LJUDSKA PRAVA**
Sloboda veroispovesti, poput nekih drugih osnovnih ljudskih prava i sloboda koje su zatiene regionalnim i univerzalnim meunarodnim ugovorima, ima i svoj negativni aspekt. Sama Evropska konvencija za zatitu
ljudskih prava i osnovnih sloboda ne predvia zatitu negativnog aspekta
verske slobode. Evropski sud za ljudska prava, meutim, priznaje njegovo postojanje. To je jedan od primera gde se vidi pravnokreativna uloga
Evropskog suda, ija tumaenja osnovnih principa sadranih u Evropskoj konvenciji deluju erga omnes. Tako nastali precedenti, zahvaljujui
ugledu Suda i obaveznosti implementacije presuda u nacionalna zakonodavstva evropskih drava, utiu na formiranje evropskog komunitarnog
prava. U ovom radu autor e nastojati da prikae sadraj negativnog
aspekta slobode veroispovesti, onako kako je on shvaen u praksi Evropskog suda za ljudska prava.
Kljune rei: Sloboda veroispovesti. Negativni aspekt. Ljudska prava. Evropski sud. Evropska konvencija.
1. UVOD
Sloboda misli, savesti i veroispovesti zatiena je l. 9 Evropske
konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (Evropska
konvencija) i l. 10 Povelje o osnovnim pravima Evropske unije.1
*
**
56
Autor je asistent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, dalibor.djukic@

ius.bg.ac.rs.
Rad je rezultat istraivanja u okviru projekta Razvoj pravnog sistema Srbije i
harmonizacija sa pravom Evropske unije/pravni, ekonomski, politiki i socioloki
aspekt, koji podrava Institut za pravne i drutvene nauke Pravnog fakulteta
Univerziteta u Beogradu.
Zakon o ratifikaciji Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda, izmenjene u skladu sa Protokolom broj 11, protokola uz Konvenciju
Dalibor uki
Formulacije koje se nalaze u obe povelje skoro su identine. titi se

pravo svakog oveka na slobodu veroispovesti, to ukljuuje pravo na
promenu verskih uverenja, kao i na slobodno ispoljavanje svih oblika verovanja kako pojedinano, tako i u zajednici sa drugima. Drave
lanice ovih konvencija preuzele su obavezu da obezbede neophodne uslove za ostvarivanje pomenutih prava i sloboda. U ovim meunarodnim ugovorima se ne pominju negativne obaveze drave, ali je
Evropski sud za ljudska prava (Evropski sud) putem svojih tumaenja
Evropske konvencije formirao odreena naela koja ustanovljavaju negativne obaveze na strani drave, poput npr. naela nemeanja u unutranja pitanja verskih zajednica.2 Slino tome, Sud je putem tumaenja
zatitio i negativne aspekte slobode veroispovesti, iako se oni izriito
ne pominju u Evropskoj konvenciji.3 Tako je, dakle, pored prava na slobodno izraavanje i ispoljavanje verskih uverenja, zatieno i pravo na
neispoljavanje verskih ubeenja, kao i pravo pojedinca na neizjanjavanje o sopstvenim verskim uverenjima.
Iako moe delovati da su ova prava nesporna i da je za dravu
mnogo lake da ispotuje negativni aspekt slobode veroispovesti u situacijai kada ulae napore da obezbedi pozitivne aspekte te slobode,
ipak postoje situacije koje su sporne i o kojima je Evropski sud vie
puta raspravljao. Primeri takvih situacija mogu biti: obaveza davanja
zakletve na Svetom pismu, pri emu neko ko eli biti osloboen ove
obaveze mora delimino otkriti svoja verska ubeenja, ispisivanje verske pripadnosti na javnim ispravama, kao i kod prigovora savesti kojim
pojedinac zbog svojih verskih uverenja ne eli da slui vojni rok pod
orujem. Kao to je reeno, neke od ovih situacija dovele su do sporova
o kojima je raspravljao Evropski sud, pa se na osnovu iznetih stavova
2
3
za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, Protokola broj 4 uz Konvenciju za

zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kojim se obezbeuju izvesna prava i
slobode koji nisu ukljueni u konvenciju i prvi protokol uz nju, Protokola broj
6 uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda o ukidanju smrtne kazne, Protokola broj 7 uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda, Protokola broj 12 uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda i Protokola broj 13 uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda o ukidanju smrtne kazne u svim okolnostima, Slubeni list SCG, br.
9/2003.
Sluaj Agga v. Greece, br. predstavki 50776/99 i 52912/99 (17.10.2002).
T. Marinkovi, Prilog za javnu raspravu o ustavnosti Zakona o crkvama i verskim zajednicama, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu 1/2011, 369.
57
Harmonius 2014
u tim raspravama moe odrediti sadraj negativnog aspekta slobode

veroispovesti.
O obavezi davanja zakletve sa verskim sadrajem polaganjem
ruke na Sveto pismo, pri emu ne postoji nain da se ona izbegne bez
otkrivanja verskih uverenja, Sud je raspravljao u sluajevima Buscarini
and others v. San Marino,4 Alexandridis v. Greece i Dimitras v. Greece.5
Obaveza navoenja verske pripadnosti prilikom izdavanja javnih isprava i dokumenata bila je predmet sudskog razmatranja u sluajevima
Sofianopoulos and others v. Greece,6 Sinan Isik v. Turkey i Wasmuth v.
Germany.7 Analizom ovih presuda moe se utvrditi sadraj negativnog
aspekta slobode veroispovesti, u onom obliku u kojem je on formiran praksom Evropskog suda. U tom smislu se mogu konkretizovati
obaveze koje drava treba da ispuni kako ne bi povredila negativni aspekt slobode veroispovesti. Poto presude Evropskog suda deluju inter
partes, ali tumaenja Evropske konvencije sadrana u presudama de
facto deluju erga omnes,8 onda je utvrivanje sadraja obaveza koje se
tim presudama ustanovljavaju od znaaja za sve drave lanice Saveta
Evrope.
2. POLAGANJE ZAKLETVE I SLOBODA

VEROISPOVESTI
U veini savremenih pravnih sistema zakletva ima znaajnu ulogu: prilikom preuzimanja znaajnih dravnikih i javnih funkcija (poslanika, ministarska, advokatska zakletva), kao i u procesnom pravu
(zakletva svedoka). U jednom broju evropskih drava, ija se kultura
i tradicija zasnivaju na hrianskim korenima, uobiajeno je da se zakletva polae na Svetom pismu ili Jevanelju. Takoe, u tim dravama
predviena je mogunost supstitucije zakletve na Jevanelju, sveanom
4
5
6
7
8
58
Sluaj Buscarini and others v. San Marino, br. predstavke 24645/94.

Sluaj Alexandridis v. Greece, br. predstavke 19516/06 i sluaj Dimitras v. Greece, br. predstavki 42837/06, 3237/07, 3269/07, 35793/07, 6099/08, 34207/08 i
6365/09.
Sluaj Sofianopoulos and others v. Greece, br. predstavke 1988/02 1997/02
1977/02.
Sluaj Sinan Isik v. Turkey, br. predstavke 21924/05 i sluaj Wasmuth v. Germany, br. predstavke 12884/03.
R. Etinski, S. aji, Meunarodno javno pravo, Novi Sad 2012, 446.
Dalibor uki
izjavom ili zakletvom u ast ili neku drugu vrednost koja ima poseban znaaj za osobu koja daje zakletvu. injenica koju posebno ceni
Evropski sud jeste da li lice, koje zbog svojih verskih ili drugih ubeenja ne eli da poloi zakletvu sa elementima konfesionalne pripadnosti,
mora pred nekim dravnim organom da delimino ili u potpunosti otkrije svoja uverenja, kako bi stekao pravo da polae zakletvu drugaijeg
karaktera. Ako je odgovor potvrdan, onda se radi o povredi negativnog
aspekta verske slobode.
Prvi sluaj koji se bavi ovom problematikom jeste Buscarini and
others v. San Marino.9 U ovom sluaju sud je razmatrao da li je obaveza izabranih poslanika Republike San Marino da polau zakletvu na
Jevanelju saglasna sa Evropskom konvencijom za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. U samom tekstu zakletve se ne spominje bilo
koja crkva ili religija, ali se spominje Jevanelje. U sluaju da neko
lice odbije da poloi pomenutu zakletvu gubi poslaniku funkciju.
Predstavku su podnela dvojica izabranih poslanika 1994. godine.
Zanimljivi su pojedini argumenti kojima je Vlada San Marina
pokuala da opravda postojanje ovakve zakletve. Naime, prema miljenju zastupnika Vlade, tekst zakletve nema religijsko, ve istorijsko
i drutveno znaenje, zasnovano na tradiciji. Rei zakletve su izgubile
svoj prvobitni verski karakter, isto kao to se to dogodilo sa pojedinim
verskim praznicima koji su proglaeni dravnim praznicima. Takoe,
Vlada se pozivala na neophodnost postojanja zakletve u demokratskom
drutvu, posebno imajui u vidu karakteristike drave San Marino, koje
potiu iz njene istorije i tradicije, a reafirmacija tradicionalnih vrednosti koju predstavlja davanje zakletve bilo je neophodno radi ouvanja
javnog reda.10 Tako je verski smisao zakletve zamenjen njenom novom
funkcijom: ouvanja javnog reda i poverenja u tradicionalne vrednosti
i institucije.
Sa druge strane Evropski sud je posebno obratio panju na poslaniku funkciju lica koja su podnela predstavku. Sud je prihvatio miljenje Komisije za ljudska prava da bi bilo kontradiktorno oekivati
od poslanika, ija je funkcija da predstavljaju razliite socijalne grupe,
da se unapred obaveu zakletvom samo jednoj odreenoj religiji.11 Sud
9
10
11
Sluaj Buscarini and others v. San Marino, br. predstavke 24645/94.

Sluaj Buscarini and others v. San Marino, br. predstavke 24645/94, par. 36.
Poto je predstavka podneta pre stupanja na snagu Protokola br. 11, sluaj je
prvo razmatrala Evropska komisija za ljudska prava.
59
Harmonius 2014
smatra da je sloboda misli, savesti i veroispovesti jedna od osnova demokratskog drutva. Ona inter alia ukljuuje pravo da se neko dri ili
ne dri svojih verskih uverenja ili da praktikuje ili ne praktikuje svoju
religiju.12 Ovo bi, zapravo, mogla biti delimina definicija negativnog
aspekta slobode veroispovesti.
U ovoj presudi Evropski sud je po prvi put izriito naveo da zatita slobode veroispovesti, kako je definisana Evropskom konvencijom, podrazumeva i zatitu njenog negativnog aspekta. Pored toga, Sud
stoji na stanovitu da je bilo kakvo ogranienje uivanja ovog aspekta
verske slobode dozvoljeno samo ako ispunjava sledee kriterijume:
predvienost zakonom, postizanje legitimnog cilja (neki od legitimnih
ciljeva navedeni su u st. 2, l. 9 Evropske konvencije) i neophodnost
u demokratskom drutvu. Ovaj stav je znaajan jer pokazuje da su za
Sud razlozi doputenosti ogranienja kako negativnog, tako i pozitivnog aspekta verske slobode identini, to znai da je za Sud znaaj oba
vida verske slobode takoe identian. Dakle, iako se negativni aspekt
slobode veroispovesti izriito ne spominje u Evropskoj konvenciji, on
je jednako zatien kao i pozitivno formulisana prava i slobode koji se
izriito pominju u Konvenciji.
Indikativno je i da Sud nije prihvatio argumente Vlade San
Marina da je tekst zakletve ispranjen od svog verskog sadraja. Zaista,
teko bi se moglo u bilo kom drutvu odvojiti sve ono to je na verskim osnovama stvoreno od svog religijskog supstrata. Meutim, Sud
ovde nije zauzeo stav prema kojem bi zakletva sa verskim sadrajem
bila neprihvatljiva i nesaglasna sa l. 9 Evropske konvencije. Ono to
je za Sud neprihvatljivo jeste nepostojanje alternative, koja bi bila prihvatljiva svakome ko ima drugaija verska uverenja od onih kojima je
prilagoena zakletva. I to ne bilo kakve alternative, ve one kojom bi
se zainteresovano lice moglo koristi, a da pri tome ne bude ugroen
negativni aspekt njegove slobode veroispovesti.13
Tri predstavke koje se odnose na negativni aspekt slobode veroispovesti, a vezane su za pitanje polaganja zakletve podnete su protiv
Grke. Najpoznatija meu njima svakako je Alexandridis v. Greece u kojoj je Evropski sud razmatrao pitanje polaganja advokatske zakletve.14 I
12
13
14
60
Sluaj Buscarini and others v. San Marino, br. predstavke 24645/94, par. 34.
Sluaj Buscarini and others v. San Marino, br. predstavke 24645/94, par. 39
40.
Sluaj Alexandridis v. Greece, br. predstavke 19516/06.
Dalibor uki
u ovom sluaju radi se o jednoj od drava koja, poput San Marina, ima
jaku hriansku tradiciju koja proima sve aspekte drutvenog ivota.
Zajedniko za oba sluaja jeste postojanje opte pretpostavke, u San
Marinu da su svi poslanici u skuptini rimokatolici, odnosno u Grkoj
da su svi advokati pravoslavni hriani. Postojanje takvih optih pretpostavki stvara probleme pri ostvarivanju negativnog aspekta slobode
veroispovesti.
Naime, u sluaju Alexandridis v. Greece postoji neslaganje izmeu podnosioca predstavke i grke Vlade u vezi sa injenicama koje
su prethodile podnoenju predstavke. Ne ulazei u tu problematiku,
mogu se donekle rekonstruisati dogaaji od znaaja za razumevanje
ovog sluaja. Odlukom ministra pravde podnosilac predstavke postavljen je za advokata pri prvostepenom sudu u Atini. Da bi stupio na
dunost imao je obavezu da se pojavi pred predsednikom suda i da
poloi advokatsku zakletvu. U skladu sa ustaljenom praksom, podnosilac predstavke se obratio sekretarijatu suda, od kojeg je dobio formular, koji je on popunio i predao predsednici suda. Ona ga je potom
pozvala da stavi ruku na Jevanelje i da proita tekst zakletve. On je
tada obavestio predsednicu suda da nije pravoslavni hrianin i da bi
eleo da umesto zakletve izgovori sveanu izjavu nereligijskog karaktera. Predsednica suda je prihvatila njegov zahtev. Nakon okonanja
celog postupka, sainjen je i potpisan odgovarajui zapisnik. Meutim,
u zapisniku je stajalo da je on poloio versku zakletvu dreu ruku na
Jevanelju. Zapisnik je sainjen u standardizovanoj formi, kod koje su
samo izmenjene generalije zakletvopolagaa. U samom tekstu zakletve
se ne spominje nijedna religija ili crkva.
Raspravljajui o osnovanosti predstavke, Evropski sud za ljudska
prava najpre je ponovio stav da, iako sloboda veroispovesti predstavlja
najpre unutranju stvar svakog pojedinca (forum internum), ona podrazumeva i slobodu ispoljavanja verskih uverenja u zajednici sa drugima (forum externum), a u vezi sa njom je potvrdio i negativna prava
koja proistiu iz l. 9 Evropske konvencije: pravo da se ne prihvati i
da se ne praktikuje odreena religija.15 Za ovaj sluaj od posebnog je
znaaja pravo pojedinca da ne bude obavezan da u potpunosti ili delimino otkrije svoja verska uverenja.
Sud je konstatovao da prilikom polaganja advokatske zakletve u
Grkoj postoji pretpostavka da su svi advokati pravoslavne veroispo15
Sluaj Alexandridis v. Greece, br. predstavke 19516/06, par. 32.
61
Harmonius 2014
vesti i da imaju nameru da polau versku zakletvu. Iz tog razloga je

podnosilac predstavke bio primoran da delimino otkrije svoja verska
uverenja. U prilog te injenice govori i zapisnik koji je unapred standardizovan tako da odgovara stvarnim dogaajima samo ako je dolo
do polaganja zakletve na Jevanelju. Poto je podnosilac zahteva bio
primoran da delimino otkrije svoja verska uverenja, Sud je doneo odluku da je u ovom sluaju dolo do krenja l. 9 Evropske konvencije.
Evropski sud je stao na stanovite da sloboda ispoljavanja verskih
uverenja sadri pravo pojedinca da ne bude primoran da uini bilo kakav akt, na osnovu kojeg se moe zakljuiti da pripada ili ne pripada
odreenoj verskoj zajednici. Takoe, dravni organi nemaju pravo da
interveniu u oblasti slobode savesti i da na bilo koji nain pokuavaju da saznaju verska uverenja pojedinaca niti da ih primoravaju da ta
svoja uverenja ispoljavaju. Sud smatra da je posebno vano ispotovati
negativnu versku slobodu u aktima koji prethode preuzimanju odreenih dunosti ili funkcija.16
Sudu se moe zameriti da negativno ocenjuje postojanje odreenih drutvenih predubeenja i pretpostavki, od kojih nijedno drutvo
nije u potpunosti slobodno. To to se u Grkoj pretpostavlja da advokati i sudski svedoci ele da poloe versku zakletvu i da su po veroispovesti pravoslavni hriani posledica je injenice da velika veina stanovnitva pripada toj veroispovesti, pa je i za oekivati da predstavnici
dravnih organa imaju takve pretpostavke. Nijedna legislativna akcija
ne moe izbrisati postojanje odreenih predubeenja i pretpostavki u
drutvu. Naravno, takve pretpostavke i predubeenja ne smeju imati
osnova u pravnom poretku. Iz tog razloga je Grka uvela dve vrste formulara koji se popunjavaju pre polaganja advokatske zakletve, tako da
zainteresovano lice moe preuzeti formular koji je u skladu sa njegovim verskim uverenjima, a da sama verska uverenja pri tome ne mora
otkriti. Izmeu ostalog, treba napomenuti da i pojedini pravoslavni
hriani ne ele da polau versku zakletvu.17 To znai da korienje
formulara kojim se izbegava verska zakletva, ne znai da lice o kojem
je re nije pravoslavni hrianin, odnosno njegovom upotrebom se ne
otkrivaju neija verska uverenja.
Iz presude Evropskog suda za ljudska prava u sluaju Alexandridis
v. Greece mogu se izvesti odreeni zakljuci u vezi sa negativnim as16
17
62
Sluaj Alexandridis v. Greece, br. predstavke 19516/06, par. 38.

O , http://www.imglyfadas.gr/portal/gr/details.
asp?cdPro={77CD32FD-C29B-4CDE-8BE1-3BAB7317FF88}, 9. oktobar 2014.
Dalibor uki
pektom slobode veroispovesti: 1. dravni organi ne smeju dovoditi bilo

koga u situaciju da mora otkriti svoja verska uverenja, 2. to se odnosi
i na delimino otkrivanje verskih uverenja, odnosno primoravanje nekog lica da otkrije da ne pripada odreenoj veroispovesti, 3. posebno
su osetljivi postupci koji se vezuju za stupanje na profesionalne ili politike dunosti, poloaje i funkcije i 4. drava ima obavezu da obezbedi
odgovarajuu alternativu svim zainteresovanim licima da mogu ostvariti svoja prava ili ispuniti svoje graanske obaveze, a da pri tome ne
otkriju svoja verska uverenja.
U jo dva sluaja protiv Grke Evropski sud se bavio pitanjem
saglasnosti obaveze davanja zakletve sa l. 9 Evropske konvencije. Radi
se zapravo o sedam predstavki od kojih su pet reene u jednom postupku, a druge dve u zasebnom postupku pred Sudom. Poto se u oba
postupka nalazila i predstavka grkog dravljanina P. Dimitrasa, oba
sluaja nose naziv Dimitras v. Greece, stim to je drugi sluaj obeleen
i brojem dva.18 Radi se o zahtevima koji su u meritumu identini, pa
je Sud zakljuio da su podnosioci predstavki imali za cilj da ponovnim
raspravljanjem o istim pitanjima izvre pritisak na grku vladu, koji bi
rezultirao izmenama spornih zakonskih reenja. Moe se rei da su u
tome i uspeli poto su sporne odredbe Krivinog zakonika izmenjene
ubrzo nakon okonanja postupka pred Evropskim sudom.19
Predstavke su u oba sluaja podneli lanovi Meunarodne helsinke federacije, koji su, bavei se zatitom ljudskih prava u periodu
izmeu 2006. i 2008. godine, vie puta uestvovali u sasluanjima pred
nacionalnim sudovima u Grkoj. Oni su se u brojnim krivinim postupcima pojavljivali kao svedoci pred razliitim sudovima. Uslov da
bi mogli dati iskaz pred sudskim organima, bio je da prethodno poloe
zakletvu. Svaki put ih je nadleni sudija pozivao da u skladu l. 218
Zakonika o krivinom postupku stave ruku na Jevanelje i da izgovore
rei zakletve, to ih je primoralo da otkriju svoja verska uverenja, kako
bi im bilo omogueno da daju graansku zakletvu. Pored toga, u tipiziranim zapisnicima sa sasluanja, podnosioci predstavki su bili oka18
19
Sluaj Dimitras v. Greece, br. predstavki 42837/06, 3237/07, 3269/07, 35793/07,

6099/08 i Dimitras v. Greece (no. 2), br. predstavki 34207/08, 6365/09.
Sud nije uzeo u obzir da bi jedan od motiva za ponovno pokretanje identinog
postupka moglo biti pravino zadovoljenje iz prve presude u vidu naknade
nematerijalne tete u iznosu od 15.000 evra. Ipak, u drugom sluaju Sud je zauzeo stav da je podnosiocima predstavke dovoljno pravino zadovoljenje sama
injenica da su dobili spor.
63
Harmonius 2014
rakterisani kao pravoslavni hriani, te su opet morali da otkriju svoja

verska uverenja prilikom podnoenjem zahteva za ispravku zapisnika.
Evropski sud je prilikom razmatranja celog sluaja obratio posebnu panju na pravni okvir kojim je regulisan postupak davanja
zakletve u krivinom procesnom i graanskom procesnom pravu u
Grkoj. Radi boljeg razumevanja celog sluaja ovde e biti u kratkim
crtama izloene najvanije odredbe koje se tiu polaganja zakletve.
Najpre, lan 217 Zakonika o krivinom postupku u vezi sa utvrivanjem identiteta svedoka predvia da se svedok pre davanja izjave poziva da navede svoje ime, prezime, mesto roenja i stanovanja, starost,
religiju kojoj pripada, itd. Zatim je l. 218 regulisano davanje zakletve
tako to svaki svedok ima obavezu da pre svedoenja, javno, drei desnu ruku na Jevanelju poloi zakletvu, iji tekst je deo ovog lana.
lanom 220 istog Zakonika regulisano je polaganje zakletve u sluajevima kada svedok nije pravoslavne vere. Ukoliko svedok prihvata veroispovest koja je priznata ili makar tolerisana od strane drave i takva
veroispovest priznaje neki oblik zakletve, taj oblik zakletve se smatra
punovanim u krivinom postupku. Ukoliko je svedok pripadnik veroispovesti koja ne prihvata nijedan oblik zakletve ili ukoliko svedok
ubedi sud da nije religiozan, onda je zakonom propisan drugaiji oblik
zakletve, tzv. graanska zakletva. Mogunost ispravke zapisnika predviena je l. 145, tako da se greke koje se tiu linih podataka, poput
veroispovesti mogu ispraviti na zahtev zainteresovanih strana.20 Dosta
drugaije reenje se nalazi u Zakoniku o graanskom postupku, koji u
l. 408 predvia da svedok pre davanja izjave ima obavezu da poloi
zakletvu, pa mu se u vezi sa tim postavlja pitanje da li eli da poloi
versku ili graansku zakletvu.21
Sud je uzeo u obzir najpre zapisnike sa pomenutih sasluanja na
kojima se vidi da je pored imena svedoka stajalo pravoslavni hrianin, to je kasnijom intervencijom sudskih organa ispravljeno i dodato
ateista ili jevrejske veroispovesti, kako bi se ispravio standardizovani tekst zapisnika. Na osnovu toga, Sud je izveo zakljuak da je dolo
do povrede slobode veroispovesti u smislu l. 9 Evropske konvencije,
jer su podnosioci predstavki dovedeni u situaciju da moraju otkriti
svoja verska uverenja kako bi ispravili nepravilnosti u zapisniku.22 Sud
20
21
22
64
, .1493/1950, 258/1986 ( 228/8.10.

1986).
( 182/24.10.1985).
6099/08, par. 80.
Dalibor uki
nije prihvatio argument grke vlade da su podnosioci predstavki mogli

ispraviti nepravilnosti koje su sadrane u zapisniku na osnovu l. 145
Zakonika o krivinom postupku, jer iako bi zapisnik bio ispravljen, teta koja je pojedincu naneta poto je bio primoran da se izjasni o svojim
verskim uverenjima se ne moe na taj nain nadoknaditi niti anulirati.
Poto je utvrdio da je dolo do ogranienja slobode veroispovesti, Sud je pristupio proveri da li su ta ogranienja predviena zakonom, neophodna u demokratskom drutvu i uinjena radi nekog od
legitimnih ciljeva navedenih u st. 2, l. 9 Evropske konvencije. Poto
je oigledno da su ogranienja propisana zakonom i da su ustanovljena radi zatite javnog reda i obezbeivanja tanosti sudskih postupaka,
Sud se posebno bavio pitanjem da li je ogranienje neophodno u demokratskom drutvu, odnosno da li se vodilo rauna o naelu proporcionalnosti, dakle o odnosu izmeu koristi koja se postie za drutvo i
tete koja se nanosi pojedincu.23
Za Evropski sud nije dovoljno to to postoji mogunost izbora
izmeu graanske i verske zakletve, ve da li se ta mogunost moe
iskoristiti bez povrede negativnog aspekta verske slobode. Pravni
okvir kojim je ureeno pitanje polaganja zakletve u Grkoj, po miljenju Suda nije saglasan sa zahtevima iz l. 9 Evropske konvencije. Sam
Krivini zakonik u l. 217, 218 i 220 predvia davanje informacija o
verskim uverenjima zakletvopolagaa. To se jasno vidi iz formulacije
l. 217 kojim je predvieno da prilikom identifikacije svedoka, on ima
obavezu da sudu dostavi informaciju o veroispovesti kojoj pripada. Kao
pozitivan primer ureenja ovog pitanja, Sud navodi l. 408 Zakonika o
graanskom postupku, kojim je predviena mogunost izbora zakletve
pre njenog polaganja. Sud je pravilno primetio da Zakonik o krivinom postupku ne predvia mogunost da pravoslavni hrianin ne eli
da poloi versku zakletvu.24
Dakle, i u ovom sluaju drava je povredila negativni aspekt
slobode veroispovesti, ne zato to njen pravni poredak ne predvia
alternativu verskom obliku zakletve, ve zato to pojedinac ne moe
da se koristi tom alternativom, a da prethodno ne otkrije delimino
ili u celosti svoja verska uverenja. Takoe, Sud je ustanovio pravilo da
kada doe do povrede negativnog aspekta verske slobode, povredu nije
23
24

6099/08, par. 81.
6099/08, par. 85.
65
Harmonius 2014
mogue ispraviti prostom izmenom dokumenata na kojima se vidi da

je povreda uinjena. Drava je duna da preduzme legislativnu akciju
sa ciljem da iz svog zakonodavstva eliminie sve propise ija primena
moe dovesti do povrede odredaba Evropske konvencije, jer je za povredu negativnog aspekta verske slobode karakteristino da ne postoji
adkvatan pravni lek, kojim se ona moe ispraviti: kada lice otkrije svoja
verska uverenja, njemu je trajno naneta teta jer ne postoji nain da se
ta injenica naknadno promeni.
Ponekad se moe uiniti da presude Evropskog suda nemaju zadovoljavajui uticaj na nacionalna zakonodavstva drava lanica
Saveta Evrope. Postoje brojni primeri da mnoge presude ne ostvaruju
cilj zbog kojeg su donete, osim to obezbeuju pravino zadovoljenje
za oteene strane. Evropski sud i Komitet ministara Saveta Evrope ne
uspevaju da izvre dovoljno jak pritisak na drave lanice, kako bi te
presude implementirale u nacionalna zakonodavstva i izmenile spornu
regulativu koja je dovela do povrede neijeg prava. Moe se rei da je i
presuda u sluaju Dimitras v. Greece imala slinu funkciju: podnosioci
predstavke su dobili naknadu nematerijalne tete u iznosu od 15.000
evra, dok drava nije izmenila pravni okvir koji ureuje nain polaganja zakletve u krivinom postupku. Zbog toga su podnete Evropskom
sudu jo dve predstavke sa istom problematikom i Sud je doneo identinu presudu, samo bez naknade nematerijalne tete.25 To je primoralo
dravu da promeni spornu regulativu. S tim ciljem donet je Zakon o
pravinom suenju i razumnim rokovima njegovog trajanja, kojim je
izmenjen l. 218 Krivinog zakonika.26 Formulacija koja je usvojena
identina je formulaciji koja postoji u Zakoniku o graanskom postupku i predvia pravo svedoka da pre svedoenja izabere koji tip zakletve
eli da polae: versku ili graansku. Da ne bi dolo do povrede negativnog aspekta slobode veroispovesti, sudija pre svedoenja postavlja
pitanje svedoku koju zakletvu eli da polae, dok svedok nije u obavezi da na bilo koji nain obrazlae svoj izbor. Time je Grka u oblasti
krivinog procesnog prava postigla jednaku zatitu negativnog aspekta
slobode veroispovesti kao i u oblasti graanskog procesnog prava.
25
26
66
Sluaj Dimitras v. Greece, br. predstavki 34207/08 i 6365/09.

4055 , 51/12.3.
2012.
Dalibor uki
3. JAVNE ISPRAVE I SLOBODA VEROISPOVESTI

Zatita negativnog aspekta slobode veroispovesti dovodi se u vezu
sa jo jednom aktivnou drave, a to je izdavanje javnih isprava. Da li
je obavezno ili opciono unoenje verske pripadnosti u identifikaciona
dokumenta graana saglasno zahtevima l. 9 Evropske konvencije jeste
pitanje o kojem je Evropski sud raspravljao u sluaju Sofianopoulos v.
Greece.27
Tri predstavke podnete su Evropskom sudu protiv Grke, jer je
izmenama zakonodavstva o linim kartama predvieno da se u novi
obrazac line karte ne unosi verska pripadnost imaoca line karte.
Naime, podnosioci predstavke smatraju da imaju pravo da trae da njihova verska pripadnost bude istaknuta na obrascu line karte, a poto
bi to bio opcioni, a ne obavezni podatak unet u lini dokument, ne
bi dolo do ograniavanja negativnog aspekta slobode veroispovesti.
Takoe, oni smatraju da pozitivni aspekt slobode veroispovesti ima
nadmo nad negativnim aspektom, odnosno da pravo da se neko izjasni o svojim verskim uverenjima ima premo nad pravom da se neko
ne izjanjava o svojim verskim uverenjima.28
Evropski sud za ljudska prava je u ovom sluaju zauzeo stav da
lina karta ne predstavlja sredstvo za izraavanje verskih uverenja graana. Lina karta slui za identifikaciju imaoca u pravnim odnosima sa
dravom, pri emu njegova veroispovest ne predstavlja podatak koji je
neophodan za tu vrstu identifikacije. Takoe, Sud primeuje da postoji
opasnost od diskriminacije na verskoj osnovi u odnosima sa dravnim
nosiocima vlasti. to se tie tvrdnje da bi unoenje verske pripadnosti
u lina dokumenta bilo opciono, Sud smatra da obrazac linih dokumenata ne moe biti upodobljavan svakom zainteresovanom licu, odnosno da treba potovati naelo identinosti, koliko iz tehnikih toliko
i iz pravnih razloga. Iz gore navedenih razloga Sud je odluio da proglasi zahtev podnosilaca predstavki nedoputenim.
Od znaaja za negativni aspekt slobode veroispovesti jeste injenica da sud nije prihvatio tvrdnju podnosilaca predstavki da je pozitiv27
28
Sluaj Sofianopoulos v. Greece, br. predstavki 1988/02, 1997/02 i 1977/02. Sud

je odluivao samo o doputenosti zahteva, pa poto je doneo odluku da zahtevi nisu doputeni, nikada nije raspravljao o osnovanosti predstavki.
Sluaj Sofianopoulos v. Greece, br. predstavki 1988/02, 1997/02 i 1977/02, str. 9
(grki prevod).
67
Harmonius 2014
ni aspekt preteniji od negativnog aspekta slobode veroispovesti. Iako

su naravno obaveze drave u pogledu ostvarivanja pozitivnog aspekta
slobode veroispovesti daleko mnogobrojnije i sadrajnije, ne treba zaboraviti da ostvarivanje negativnog aspekta slobode veroispovesti iziskuje daleko istananiju i delikatnu legislativnu akciju. To izmeu ostalog znai da se ne mogu stepenovati po vanosti negativni i pozitivni
aspekti slobode veroispovesti.
Sud je svoju argumentaciju u vezi sa linim kartama dodatno razradio u sluaju Sinan Isik v. Turkey.29 Podnosilac predstavke je lan
islamske alevitske verske zajednice u Turskoj.30 S obzirom da se u obrazac line karte, koji izdaju turski dravni organi, izmeu ostalih podataka unosi i religija, podnosilac predstavke je zatraio od nadlenih
organa da izbriu re islam koja se nalazi u njegovoj linoj karti i da
umesto nje upiu re alevi. Ovaj zahtev sa razliitim obrazloenjima
odbili su kako prvostepeni, tako i vii sudovi u zemlji. Na kraju on se
obratio Evropskom sudu tvrdei da mu je ograniena sloboda savesti i
veroispovesti, kao i da je bio primoran da otkrije svoja verska uverenja
u postupcima pred sudovima.
Zastupnici turske vlade izneli su miljenje da unoenje podataka
o veroispovesti u obrazac line karte nema direktne veze sa slobodom
savesti i veroispovesti. Oni smatraju da se time ne naruava pravo pojedinca da se ne izjanjava o svojim verskim uverenjima, kao i da ne
predstavlja ogranienje ostvarivanja prava koja se vezuju za slobodu
veroispovesti, poput prava na slobodno ispoljavanje verskih uverenja,
vrenje verskih obreda itd. Unoenje takvih podataka se vri iz opteg
interesa, a ne sa ciljem da se pojedinac obavee da otkrije svoja verska
uverenja. Imajui u vidu sekularni karakter turske drave, zastupnici
vlade smatraju da nije povreena sloboda veroispovesti podnosioca
predstavke.
Sud je i ovaj sluaj ispitao sa stanovita zatite negativnog aspekta slobode veroispovesti.31 Sud smatra neutemeljenim stav turske vlade
da unoenje podataka o veroispovesti u obrazac line karte ne predstavlja krenje negativnog aspekta slobode veroispovesti. Tumaenje l.
9 Evropske konvencije na nain da on dozvoljava svaku vrstu obave29
30
31
68
Sluaj Sinan Isik v. Turkey, br. predstavke 21924/05.

Aleviti predstavljaju islamski ogranak u Turskoj karakteristian po svojim slobodoumnim idejama.
Sluaj Sinan Isik v. Turkey, br. predstavke 21924/05, par. 41.
Dalibor uki
zivanja pojedinaca da otkrije svoja verska uverenja znailo bi obesmiljavanje same sutine slobode koju taj lan garantuje.32 Ukoliko lice
mora otkriti svoja verska uverenja makar i delimino prilikom dobijanja identifikacionih ili drugih javnih isprava, onda je to oigledno
krenje negativnog aspekta slobode veroispovesti. Imajui u vidu estu
upotrebu line karte u razliitim pravnim poslovima, njen imalac rizikuje da bude rtva diskriminacije na verskoj osnovi. U svakom sluaju
Sud ne vidi razlog zato bi se podatak o verskoj pripadnosti pojedinaca
morao nalaziti u matinim knjigama ili linim kartama. Sud, takoe,
smatra da to to pojedinac moe zatraiti od nadlenog dravnog organa da podatak o njegovoj verskoj pripadnosti ne bude naveden u linoj
karti, pri emu rubrika religija ostaje prazna predstavlja krenje negativnog aspekta slobode veroispovesti. Bez obzira na proceduru koju
neko mora ispuniti da bi ta rubrika ostala nepopunjena,33 Sud smatra
da samo postojanje te rubrike nije saglasno l. 9 Evropske konvencije.
ak i ako rubrika ostane nepopunjena, sama ta praznina de facto ima
odreenu konotaciju, tako da se i nepostojanje informacije moe dovesti u vezu sa unutranjim uverenjima pojedinca (forum internum).34
Zbog svega navedenog Sud je stao na stanovite da je u ovom sluaju
dolo do povrede l. 9 Evropske konvencije.
Na osnovu tumaenja Evropske konvencije u sudskim odlukama koje su prikazane mogu se izvesti odreeni zakljuci o uticaju negativnog aspekta slobode veroispovesti na sadrinu obrazaca javnih
isprava. Najpre, unoenje podataka o verskoj pripadnosti pojedinaca
u javne isprave predstavlja krenje negativnog aspekta slobode veroispovesti. Nezavisno od toga da li se radi o linim kartama, diplomama,
svedoanstvima, uverenjima ili matinim knjigama, voenje evidencije o verskoj pripadnosti graana smatra se suprotnim l. 9 Evropske
konvencije.35 Nije dozvoljeno, kako obavezno ili opciono unoenje podataka o verskoj pripadnosti (sluaj Sofianopoulos v. Greece), tako ni
samo postojanje takve rubrike u obrascu javnih isprava (sluaj Sinan
Isik v. Turkey). Verska pripadnost ne sme biti element odnosa pojedinca i drave, a javne isprave slue upravo tim odnosima. Sud i u ovim
32
33
34
35

Pri emu je mogue da ta procedura sama po sebi predstavlja krenje negativnog aspekta slobode veroispovesti, npr. ako je podnosilac zahteva primoran da
delimino ili u potpunosti otkrije svoja verska uverenja.
Pogledati i sluaj Grzelak v. Poland, br. predstavke 7710/02.
69
Harmonius 2014
sluajevima ostaje dosledan principu da niko ne moe biti primoran da

otkrije svoja verska uverenja u potpunosti ili delimino u okviru svojih
odnosa sa dravom.
Negativna sloboda veroispovesti, meutim, nije apsolutna. Pozitivni aspekti slobode misli, savesti i veroispovesti mogu biti ogranieni pod sledeim uslovima: 1. predvienost u zakonu, 2. ostvarivanje
jednog od legitimnih ciljeva pravnog sistema i 3. neophodnost u demokratskom drutvu pri emu posebno treba obratiti panju na naelo proporcionalnosti (odnos izmeu koristi koja se postie za drutvo i tete koja se nanosi pojedincu). Negativni aspekt, takoe moe
biti predmet odreenih ogranienja pod istim ovim uslovima. To je
Evropski sud utvrdio u sluaju Wasmuth v. Germany.36
Podnosilac predstavke je zaposleno lice u Nemakoj. Kao i svi
poreski obveznici i on je posedovao poresku karticu,37 na kojoj se nalazi rubrika u kojoj treba da stoji naziv crkve kojoj imalac kartice pripada i u iju korist poslodavac treba da odbije odreeni procenat njegove
plate.38 Na njegovoj poreskoj kartici u ovoj rubrici bile su upisane samo
dve crte kao znak da on ne pripada nijednoj verskoj zajednici koja se
finansira na osnovu crkvenog poreza. Ta informacija je neophodna
poslodavcu kako ne bi odbijao porez od njegove plate. Tvrdei da se
postojanjem takve rubrike u poreskoj kartici naruava njegovo pravo
da se ne izjanjava o svojim verskim uverenjima, on je bezuspeno pokuavao pred nemakim sudovima da zatrai izdavanje poreske kartice
bez sporne rubrike. Na kraju se obratio predstavkom Evropskom sudu
za ljudska prava.
Sud je zauzeo stav da se unoenje podataka o verskoj pripadnosti u poresku karticu svakako moe dovoditi u vezu sa negativnim aspektom slobode veroispovesti. Obaveza koja je nametnuta podnosiocu
predstavke da prui odreenu informaciju o svojim verskim uverenjima svakako predstavlja naruavanje njegovog prava da se ne izjanjava
o svojoj verskoj pripadnosti. Meutim, ta obaveza je predviena nemakim zakonima i slui postizanju legitimnog cilja zatite prava crkava i verskih zajednica da se finansiraju iz crkvenog poreza. to se tie
36
37
38
70
Sluaj Wasmuth v. Germany, br. predstavke 12884/03.

Na poreskoj kartici se nalaze svi poreski odbici od plate koju njen imalac prima.
Crkveni porez u Nemakoj plaaju samo oni koji se izjanjavaju kao lanovi rimokatolike crkve, protestantskih crkava, jevrejske verske zajednice i jo nekih
verskih zajednica.
Dalibor uki
naela proporcionalnosti, Sud je ispravno primetio da podatak koji se

upisuje u poresku karticu ima samo ogranienu informativnu vrednost,
jer ukazuje da njen imalac ne pripada jednoj od est crkava i verskih
zajednica koje se finansiraju iz crkvenog poreza. Pored toga, osnovna
razlika u odnosu na prethodna dva sluaja sa linim kartama, jeste opseg upotrebe poreske kartice. Za razliku od line karte koja se koristi
u brojnim pravnim poslovima i ima optu upotrebu, poreska kartica
se koristi samo u pravnim odnosima izmeu poslodavca, zaposlenog i
poreskih organa. Zbog toga Sud smatra da nije dolo do neproporcionalne intervencije drave i povrede negativnog aspekta slobode veroispovesti. Sud, meutim, nije iskljuio mogunost da bi moglo doi do
slinih situacija kod kojih bi balansiranje interesa dovelo do drugaijeg
ishoda sudskog postupka.
U vezi sa negativnim aspektom slobode veroispovesti iz gore
analiziranog sluaja moe se zakljuiti da ni ova sloboda nije apsolutna
i da svako njeno ogranienje mora ispunjavati iste uslove kao i ogranienje pozitivnog aspekta slobode veroispovesti. Time je Sud pokazao
doslednost svojih odluka, potvrujui ista pravila koja je utvrdio u sluaju Buscarini and others v. San Marino.
4. NEGATIVNI ASPEKT SLOBODE

VEROISPOVESTI U SRPSKOM PRAVU
Pitanja koja su razmatrana u ovom radu deluju dosta udaljena od
Srbije i njenog pravnog poretka. Mogunost polaganja verske zakletve
u graanskom i krivinom postupku ne postoji, dok se u javnim ispravama decenijama ne pojavljuje verska pripadnost kao obavezni podatak. Takoe, u Srbiji ne postoje ni crkveni porezi, tako da pojedinac
nije u obavezi da otkrije svoja verska uverenja u odnosima sa dravom.
Meutim i kod nas se govorilo o negativnom aspektu slobode veroispovesti i to u raspravi pred Ustavnim sudom povodom inicijative za
ocenu ustavnosti Zakona o crkvama i verskim zajednicama (ZCVZ).39
Zakon o crkvama i verskim zajednicama predvia u l. 18 da je za
upis u registar crkava i verskih zajednica zainteresovana verska organizacija duna da nadlenom dravnom organu podnese izmeu ostalog
i odluku o osnivanju verske organizacije sa imenima, prezimenima, bro39
Odluka o odbijanju predloga za ocenu ustavnosti/zakonitosti, IUz-455/2011,

Slubeni glasnik RS, br. 23/2013.
71
Harmonius 2014
jevima identifikacionih dokumenata i potpisima osnivaa od najmanje

0,001% punoletnih dravljana Republike Srbije koji imaju prebivalite u
Republici Srbiji prema poslednjem zvaninom popisu stanovnitva (l.
18, st. 2, ta. 1 ZCVZ).40 U raspravi pred Ustavnim sudom postavljeno
je pitanje da li je ova zakonska obaveza dostavljanja linih podataka
osnivaa u saglasnosti sa ustavnim odredbama o zatiti slobode linosti, slobode veroispovesti i pravom na potovanje privatnog ivota iz
l. 8 Evropske konvencije.41 Od znaaja za ovaj rad jeste pitanje da li
ova obaveza osnivaa verske organizacije predstavlja ograniavanje ili
povredu njihovog prava na neizjanjavanje o verskim uverenjima.
Iako zastupnici stava da se ovom obavezom naruava negativni
aspekt slobode veroispovesti nisu dali jake argumente u prilog te tvrdnje, ipak bi trebalo prihvatiti ovo miljenje. Vie je razloga za to: najpre Evropski sud je zauzeo miljenje da obaveza i najmanjeg deliminog otkrivanja verskih uverenja pojedinca predstavlja povredu prava
na neizjanjavanje o verskim uverenjima. Iako se na osnovu odgovora
Narodne skuptine moe zakljuiti da lica koje se pojavljuju kao osnivai verskih organizacija ne moraju biti njihovi lanovi, jasno je da se
to u praksi retko deava,42 ali ak i da jeste tako sama injenica da osnivai pokazuju privrenost verskoj organizaciji koju osnivaju moe se
smatrati povredom negativnog aspekta slobode veroispovesti. Ako se u
sluaju Wasmuth v. Germany injenica da pojedinac na osnovu poreske
kartice otkriva da nije lan jedne od est verskih zajednica u Nemakoj
smatra povredom slobode veroispovesti, u tom sluaju a fortiori se
moe smatrati povredom iste slobode otkrivanje neije makar i privrenosti odreenoj verskoj organizaciji. Argument kojim bi se moglo
pobijati ovako miljenje jeste injenica da niko nije zakonom primoran da uestvuje u osnivanju odreene verske organizacije, pa samim
tim i ne postoji prinuda na otkrivanje verskih uverenja. Meutim, ako
se stvari sagledaju onako kako se u praksi najee i deava, moe se
tvrditi da prilikom osnivanja novih verskih zajednica, one imaju mali
broj pristalica koji, ako ele da registruju svoju organizaciju u skladu
sa Zakonom o crkvama i verskim zajednicama radi potpunog uivanja
slobode veroispovesti, zapravo jesu prinueni da otkriju svoju versku
privrenost.
40
41
42
72
Zakon o crkvama i verskim zajednicama, Slubeni glasnik RS, br. 36/2006.

A. Rakovi, V. uri, Pravo, vera, kultura, Beograd 2012, 131.
T. Marinkovi, op. cit. fn. 3, 371.
Dalibor uki
Iako se moe rei da sporna obaveza predstavlja naruavanje

negativnog aspekta slobode veroispovesti, da bi se moglo govoriti o
povredi ove slobode treba proveriti da li je takva obaveza predviena
zakonom, slui postizanju legitimnog cilja i neophodna u demokratskom drutvu uz poseban osvrt na naelo proporcionalnosti. Ukoliko
se pokae da pomenuto ogranienje ispunjava ove uslove, onda se ne
moe govoriti o povredi negativnog aspekta verske slobode u smislu
Evropske konvencije.
Na prvi pogled je jasno da je ova obaveza propisna zakonom i
da je doneta sa ciljem da se pravno regulie pitanje registracije verskih
zajednica, pri emu je neophodno omoguiti dravnim organima da na
neki nain utvrde da verska zajednica zaista postoji i da se spree eventualne zloupotrebe do kojih bi moglo doi ako takvu proveru dravni
organi ne mogu izvriti. Dakle, postoji i legitimni cilj ijem postizanju
tei ovakvo pravno postupanje. Na kraju ostaje najtee, ali i sutinsko
pitanje: da li je ovakva praksa neophodna u demokratskom drutvu i
da li je ispotovano naelo proporcionalnosti. Neophodnost postojanja
ovakve obaveze moe se argumentovati kako uporednopravnom analizom, tako i ciljevima kojima slui.
Odgovor na pitanje da li je teta koja se nanosi pojedincu proporcionalna drutvenoj koristi koja se ostvaruje, daleko je tee. U
ovom sluaju pojedinac, samo ako to eli, dostavlja svoje podatke neregistrovanoj verskoj organizaciji, koja te podatke prosleuje dravnom
organu nadlenom za poslove vera. Pri tome sama verska zajednica u
ijem osnivanju uestvuje i nadleni dravni organ ne trae od njega
da se izjasni o svojim verskim uverenjima. Kako god, samom injenicom da je pristao da uestvuje u osnivanju jedne verske organizacije,
on je pruio informaciju koja se delimino odnosi na njegova najdublja unutranja miljenja i uverenja. Ovim njegovim aktom trea lica
mogu stei neku ideju o njegovim verskim uverenjima, to zaista ne
deluje disproporcionalno u odnosu na veliku drutvenu korist koja se
ostvaruje, a to je ostvarivanje slobode veroispovesti i obezbeivanje
reda i sigurnosti u oblasti vera. Ova situacija najvie podsea na sluaj
Wasmuth v. Germany, iz kojeg se moe izvesti jo jedan argument u korist gore navedene tvrdnje. Evropski sud je smatrao znaajnom injenicu da se opseg upotrebe poreske kartice u Nemakoj moe smatrati
kljunom razlikom ovog sluaja u odnosu na sline sluajeve kod kojih
je ustanovio povredu l. 9 Evropske konvencije. Poto su podaci sa te
73
Harmonius 2014
kartice poznati samo njenom imaocu, poslodavcu i poreskim organima

Sud je zakljuio da nema povrede l. 9 Evropske konvencije, za razliku
od drugih sluajeva kada je identinu situaciju sa linim kartama ipak
ocenio kao krenje negativnog aspekta slobode veroispovesti. I u naem sluaju radi se o slinoj situaciji, jer podatak o verskoj privrenosti
pojedinca imaju samo verska zajednica u ijem je osnivanju uestvovao
i nadleni dravni organ. Na osnovu svega reenog proizilazi zakljuak
da obaveza verskih organizacija da dostave spisak sa imenima osnivaa ne predstavlja naruavanje negativnog aspekta slobode veroispovesti koji je neprihvatljiv u demokratskom drutvu i suprotan Evropskoj
konvenciji za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.
5. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Sloboda misli, savesti i veroispovesti predstavlja jedan od temelja demokratskog drutva. Ona je znaajna ne samo za vernike, ve i
za ateiste, agnostike, skeptike i nezainteresovane. Ona obuhvata pravo prihvatanja, promene i upranjavanja verskih uenja. Takoe, ona
poseduje i svoju negativnu stranu pravo neprihvatanja, neupranjavanja i neizjanjavanja o verskim uverenjima. Drava je duna da potuje podjednako i pozitivne i negativne aspekte slobode veroispovesti. Pozitivni aspekt verske slobode delimino je definisan Evropskom
konvencijom, a delimino praksom Evropskog suda. Sa druge strane,
ideja o negativnom aspektu slobode veroispovesti razraena je u tumaenjima Evropske konvencije koja su sastavni deo prakse Evropskog
suda. Poto tumaenja Evropske konvencije koja daje Sud deluju erga
omnes iz njih se mogu derivirati pravila koja ine sadrinu negativnog
aspekta slobode veroispovesti.
Dakle, pravila o zatiti negativnog aspekta slobode veroispovesti
su jurisprudencijalnog porekla. Evropski sud je postepeno i kazuistiki
razvijao svoju doktrinu o negativnom aspektu slobode veroispovesti.
Najpre je stao na stanovite da je neprihvatljivo da postoji pretpostavka
da sva lica, koja radi preuzimanja odreenih poloaja ili funkcija moraju polagati zakletvu, pripadaju veinskoj veroispovesti, pri emu ona
moraju otkriti makar i delimino svoja verska uverenja ako ele izbei
polaganje verske zakletve (sluaj Buscarini and others v. San Marino).
Potom je utvrena obaveza dravnih organa da ne smeju dovoditi bilo
koga u situaciju da mora otkriti svoja verska uverenja. Kod pravnih
74
Dalibor uki
procedura koje se dovode u blisku vezu sa verskim uverenjima pojedinaca, drava ima obavezu da obezbedi uslove svim zainteresovanim
licima da mogu ostvariti svoja prava ili ispuniti svoje graanske obaveze, a da pri tome ne budu primorani da makar i delimino otkriju svoja
verska uverenja (sluaj Alexandridis v. Greece).
Zatita negativnog aspekta slobode veroispovesti podrazumeva
postojanje odreenih alternativa u odnosu na pravne procedure koje
imaju verski element. Zainteresovani pojedinac treba da bude u mogunosti da se koristi alternativom, a da prethodno ne otkrije delimino ili u celosti svoja verska uverenja. Takoe, Sud je ustanovio pravilo da kada doe do povrede negativnog aspekta verske slobode, nije
mogu povratak u preanje stanje, jer nepopravljiva teta nastaje u
trenutku povrede neijeg prava. Zato je drava duna da preduzme legislativnu akciju sa ciljem da iz svog zakonodavstva eliminie sve ono
to moe dovesti do povrede negativnog aspekta slobode veroispovesti
(sluaj Dimitras v. Greece).
Verska pripadnost ne sme biti element odnosa pojedinca i drave. Poto javne isprave slue uglavnom identifikaciji pojedinca u odnosima sa dravom, one ne smeju sadrati ni kao obavezan ni kao opcioni
podatak versku pripadnost imaoca isprave. Nije dozvoljeno postojanje
rubrike veroispovest u javnim ispravama, i u onim sluajevima kada
zakon predvia da ta rubrika moe ostati nepopunjena, jer Sud smatra
da se i sama injenica da je ta rubrika prazna moe smatrati deliminim otkrivanjem imaoevih verskih uverenja (Sinan Isik v. Turkey).
Sud nikada nije prihvatio tvrdnju da je pozitivni aspekt preteniji od negativnog aspekta slobode veroispovesti. U prilog tome govori
i injenica da svako ogranienje negativnog aspekta slobode veroispovesti mora ispunjavati tri uslova da bi bilo doputeno, (predvienost u
zakonu, legitimni ciljevi, neophodnost u demokratskom drutvu). Isto
to vai i za ogranienja pozitivnog aspekta slobode veroispovesti, pa se
moe rei da su ova dva aspekta u potpunosti izjednaena po znaaju.
To znai takoe i da negativna sloboda veroispovesti nije apsolutna, jer
kada odreeno ogranienje ispunjava gore pomenute kriterijume, ono
se moe smatrati doputenim (sluaj Wasmuth v. Germany).
Kada se sagledaju gore navedeni sluajevi stie se utisak da u
naem pravu ne postoji nijedna sporna odredba koja bi predstavljala
ogranienje negativnog aspekta slobode veroispovesti. Religija je posle drugog svetskog sistematski proterana iz javnog ivota, tako da ne
75
Harmonius 2014
postoje pravne procedure koje se mogu dovesti u direktnu vezu sa verskim uverenjima pojedinca. Meutim i kod nas se govorilo o negativnom aspektu slobode veroispovesti prilikom rasprave pred Ustavnim
sudom o ustavnosti Zakona o crkvama i verskim zajednicama. Sporna
je bila odredba da novoosnovana verska organizacija u postupku registracije mora dostaviti podatke o odreenom broju osnivaa. Iako se
njihovo pojavljivanje u ovom postupku moe tretirati kao delimino
otkrivanje verskih naklonosti tih lica, treba rei da ovo ogranienje negativnog aspekta slobode veroispovesti ispunjava sve uslove da bi bilo
doputeno. Ono je po intenzitetu skoro neznatno, a postie se veoma
bitan legitimni cilj: ostvarivanje slobode veroispovesti i ouvanje reda i
sigurnosti u oblasti vera.
Zatita negativnog aspekta slobode veroispovesti zapravo se pojavljuje kao preduslov uivanja prava koja su definisana pozitivnim aspektom ove slobode. Iako su ti pozitivni aspekti mnogobrojniji i o njima se vie govori i pie, zatita negativnih aspekata je daleko precizniji
i delikatniji posao. Po znaaju za demokratsko drutvo i zatiti koju im
prua Evropski sud oba aspekta svakako su ravnopravna to su dva
lica iste medalje.
Dalibor uki, M.A., LL.M.

Junior Faculty Member at the Faculty of Law,
NEGATIVE ASPECT OF FREEDOM OF RELIGION

IN THE JURISPRUDENCE OF THE EUROPEAN
COURT OF HUMAN RIGHTS
Summary
The Article 9 of the Convention for the Protection of Human
Rights and Fundamental Freedom protects the freedom of thought,
conscience and religion as one of the foundations of a democratic society. While religious freedom is primarily a matter of individual conscience, it also implies freedom to manifest ones religion alone and in
private or in community with others, in public and within the circle of
those whose faith one shares. Also Article 9 enshrines negative rights,
for example freedom not to hold religious beliefs and not to practice
76
Dalibor uki
a religion. The European Convention for the Protection of Human

Rights and Fundamental Freedoms does not provide for the protection
of the negative aspects of religious freedom. The European Court of
Human Rights, however, recognizes its existence.
Key words: Religious freedom. Freedom of thought conscience and religion. Negative liberty. ECHR.
77
UDK 347.724(4-672U)
Mr Sanja Gongeta*
SOCIETAS UNIUS PERSONAE

UJEDNAAVANJE NAKON
REGULATORNOG NATJECANJA
U radu se analizira prijedlog Direktive Europskog parlamenta i Vijea o
drutvima s ogranienom odgovornou s jednim lanom kao pokuaja
ujednaavanja i olakavanja uvjeta potrebnih za osnivanje trgovakih drutava u inozemstvu. Prijedlogom Direktive zahtijeva se od drava lanica
da u svojim pravnim sustavima predvide oblik trgovakog drutva nazvanog Societas Unius Personae SUP, koji bi slijedio ista pravila u svim
dravama lanicama Europske unije. Jednolano drutvo s ogranienom
odgovornou ne predstavlja novi nadnacionalni pravni oblik trgovakog
drutva ve doprinosi ostvarivanju slobode poslovnog nastana te otklanja
mogunost daljnjeg regulatornog natjecanja meu dravama lanicama.
Olakana prekogranina djelatnost trgovakih drutava trebala bi poveati
gospodarski rast, inovacije i radna mjesta u Europskoj uniji.
Kljune rijei: Sloboda poslovnog nastana. Regulatorno natjecanje.
Drutvo s ogranienom odgovornou s jednim lanom.
Ujednaavanje.
1. UVODNO
Mala i srednja poduzea od posebnog su znaaja za razvoj gospodarstva Europske unije. Prema posljednjim istraivanjima u Europskoj
uniji registrirano je gotovo dvadeset jedan milijun malih i srednjih poduzea koja proizvode vie od polovine bruto drutvenog proizvoda
Europske unije te ine gotovo sedamdeset posto zaposlenih u privatnom sektoru.1
*
1
78
Predava na Veleuilitu Lavoslav Ruika u Vukovaru, Republika Hrvatska,

sgongeta@vevu.hr.
Dostupno na: http://www.europarl.europa.eu/aboutparliament/hr/displayFtu.
html?ftuId=FTU_5.9.2.html (2.2.2015).
Sanja Gongeta
Aktivno prekogranino poslovanje to veeg broja malih i srednjih poduzea u unutarnjem tritu2 Europske unije stoga je i vie no
dobrodolo. Ipak poduzetnici su i dalje suoeni s preprekama upravo
u dijelu koji se odnosi na prekogranino poslovanje to u konanici
negativno utjee na razvoj i potpuno ostvarivanje potencijala malih i
srednjih poduzea kao i njihovom doprinosu gospodarstvu Europske
unije.
U tom kontekstu, kao prepreka istiu se skupo i oteano prekogranino poslovanje uzrokovano raznolikim nacionalnim zakonodavstvima, s posebnim naglaskom na razlike u nacionalnim pravima trgovakih drutava kao i nedostatak povjerenja u strana trgovaka drutva
meu potroaima i poslovnim partnerima.3 Trgovaka drutva su za
poslovanje u drugoj dravi lanici Europske unije najee osnivala
drutva keri to uvijek ukljuuje i trokove pravnih i administrativnih
zahtjeva, a ija se visina razlikuje od drave do drave.
Neki od pokuaja poboljanja poslovnog okruenja i rjeavanja
pitanja trokova osnivanja trgovakog drutva u unutarnjem tritu
Europske unije bili su sadrani u prijedlogu o statutu europskog privatnog trgovakog drutva (Societas Privata Europaea SPE) u 2008.
godini.4
Prijedlogom se pokualo pojednostaviti i fleksibilizirati prekogranina djelatnost kroz jedinstven europski oblik drutva s ogranienom odgovornou u svim dravama lanicama.
S obzirom na to da prijedlog nije naiao na podrku meu svim
dravama lanicama, Europska komisija povukla je prijedlog o statutu
europskog privatnog trgovakog drutva i usmjerila se na donoenje
novih mjera kojima bi se poboljala mogunost veeg prekograninog
djelovanja malih i srednjih poduzea Europske unije.
Nastavno na takvu odluku, Komisija je donijela prijedlog direktive Europskog parlamenta i Vijea o drutvima s ogranienom odgovornou s jednim lanom (Societas Unius Personae SUP). Kako je
2
3
4
Unutarnjim tritem Europske unije smatra se jedinstveno trite koje osigurava slobodno kretanje robe, usluga, kapitala i ljudi i gdje graani slobodno
mogu ivjeti, raditi, studirati ili poslovati. Regulirano je l. 26 Ugovora o funkcioniranju Europske unije.
Prijedlog Direktive Europskog parlamenta i Vijea o drutvima s ogranienom
odgovornou s jednim lanom, COM(2014) 212 final, 2.
COM(2012) 573, 3.10.2012.
79
Harmonius 2014
navedeno u samom prijedlogu, cilj direktive je svakom potencijalnom

osnivau trgovakog drutva olakati osnivanje trgovakih drutava u
inozemstvu.
To bi, prema miljenju Komisije, trebalo dodatno potaknuti poduzetnitvo te dovesti do poveanja rasta, inovacija i radnih mjesta u
Europskoj uniji.
Nakon osvrta na znaaj ostvarivanja slobode poslovnog nastana i regulatorno natjecanje meu dravama lanicama koje je njome
uzrkovano, ukazat emo na sustavni rad Europske komisije i Vijea na
rjeavanju problema skupog prekograninog djelovanja malih i srednjih poduzetnika.
Analizom samog prijedloga Direktive Europske komisije i Vijea
za drutva s ogranienom odgovornou s jednim lanom odgovorit
e se na pitanja znaaja ovakvog oblika trgovakog drutva u svim dravama lanicama, njegovom utjecaju na razvoj prekograninog djelovanja malih i srednjih poduzea, te prednosti u odnosu na dosadanje
oblike u nacionalnim zakonodavstvima.
2. SLOBODA POSLOVNOG NASTANA

Za uspjeno prekogranino poslovanje trgovakih drutava u
unutarnjem tritu Europske unije kljuno je ostvarivanje slobode poslovnog nastana zajameno l. 49 Ugovora o funkcioniranju Europske
unije.5 Sloboda poslovnog nastana predstavlja jednu od etiri temeljne
gospodarske slobode Europske unije, te podrazumijeva pravo pokretanja i obavljanja samostalne, trajne i neprekidne gospodarske djelatnosti, osnivanje i upravljanje poduzeima prema uvjetima kakvi su zakonom propisani za vlastite dravljane u dravi lanici u kojoj se takav
poslovni nastan ostvaruje.6
Sloboda poslovnog nastana omoguuje trgovakim drutvima
pri pokretanju poslovnog pothvata izbor mjerodavnog prava neke od
drava lanica te obavljanje djelatnosti i smjetanje stvarnog sjedita
trgovakog drutva bilo gdje na podruju Europske unije.7
5
6
7
80
Treaty on the Functioning of the European Union (Consolidated version

2012), OJ C 326.
Upor.: H. Horak, K. Dumani, Z. afranko, Sloboda poslovnog nastana, Zagreb 2013, 1.
Ibid., 7.
Sanja Gongeta
U praksi se oituje ili u obliku a) primarnog poslovnog nastana

osnivanjem novog trgovakog drutva ili prenoenjem mjesta s kojeg se
upravlja drutvom u drugu dravu lanicu ili b) sekundarnog poslovnog nastana, koje podrazumijeva osnivanje drutva keri, podrunice
ili zastupstva u drugoj dravi lanici.8 Ostvarivanje slobode poslovnog
nastana ne treba poistovjeivati sa slobodom pruanja usluga.9 Prema
Ugovoru o funkcioniranju Europske unije uslugama se smatraju razliite radnje, industrijske djelatnosti, trgovake djelatnosti, zanatske djelatnosti kao i djelatnosti samostalnih zanimanja i slobodnih profesija
koja se obavljaju uz naknadu.
Potpuno ujednaavanje ostvarivanja slobode poslovnog nastana
u nadnacionalnom smislu oteava primjena razliitih teorija sjedita
trgovakog drutva u nacionalnim zakonodavstvima drava lanica. U
pravnoj teoriji razlikuju se teorija osnivanja10 (incorporation theory) i
teorija stvarnog sjedita11 (real seat theory) trgovakog drutva. Prema
teoriji osnivanja, za priznavanje pravne osobnosti, trgovako drutvo
mora biti ureeno u skladu s propisima drave osnivanja, koja se odnose na odredbe o registraciji pravne osobe. U pravilu se u temeljnom
osnivakom aktu trgovakog drutva za sjedite odreuje mjesto na
podruju drave osnivanja to ima za posljedicu da se statutarno sjedite pravne osobe nalazi u dravi osnivanja. Prema teoriji stvarnog sjedita, osobni statut pravne osobe ocjenjuje se po pravu drave u kojoj
se nalazi njezino stvarno sjedite i kao osobni statut trgovakog drutva odreuje se pravo drave u kojoj se nalazi njezino stvarno sjedite
odnosno sjedite njezine glavne uprave.12
Slijedom slobode poslovnog nastana, drutvu osnovanom prema
pravu neke drave lanice, druge drave lanice trebaju priznati pravnu osobnost i omoguiti poslovanje bez diskriminiranja u odnosu na
8
9
10
11
12
H. Horak, K. Dumani, J. Pecoti Kaufman, Uvod u europsko pravo drutava,

Zagreb 2010, 104.
O slobodi poslovnog nastana i razlici u odnosu na slobodu pruanja usluga
vid. u: S. Petrovi, P. Ceronja, Osnove prava drutava, Zagreb 2013, 27.
Teorija osnivanja prihvaena je u Nizozemskoj, Danskoj, Irskoj, Velikoj Britaniji, Malti, vedskoj, ekoj, Slovakoj, Finskoj, Maarskoj i Cipru.
Teorija stvarnog sjedita primjenjuje se u Hrvatskoj, Belgiji, Njemakoj, panjolskoj, Francuskoj, Luksemburgu, Portugalu, Litvi, Poljskoj, Estoniji, Norvekoj, Austriji, Sloveniji i Latviji.
V. Bouek, Osobni statut trgovakog drutva i specifinih europskih trgovakih drutava u europskom meunarodnom privatnom pravu, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu (Zbornik PFZ), 56/2006, 132134.
81
Harmonius 2014
vlastite poduzetnike. Naglasimo kako su pri pokretanju poslovnog pothvata, poduzetnicima kljuni niski financijski trokovi, brza administracija te sve ee registracija putem interneta.13
Ve spomenuta raznolikost nacionalnih zakonodavstava, posebno u podruju prava drutava poduzetnicima je pruila mogunost izbora najbreg i jeftinijeg sustava osnivanja trgovakog drutva.
Meutim, ovisno o teoriji sjedita primjenjivoj u odreenoj dravi lanici Europske unije poduzetnicima se ograniavalo ostvarivanje slobode poslovnog nastana.
Naime, razliite teorije sjedita onemoguavaju drutvima prijenos sredinjeg mjesta upravljanja ili registriranog sjedita u drugu dravu lanicu.14
2.1. Utjecaj prakse Europskog suda na regulatorno

natjecanje
Praksa Europskog suda bila je kljuna za ostvarivanje prava poslovnog nastana kao temelja za meusobno priznavanje drutava na podruju Europske unije. U predmetima15 koji su se nali pred Europskim
sudom, a koji se istiu u recentnoj pravnoj literaturi,16 izraen je stav
13
14
15
16
82
M. Becht, C. Mayer, H. Wagner, Where do firms incorporate? Deregulation

and the cost of entry, Journal of Corporate Finance 14/2008, 241256, 242; U.
Noack, M. Beurskens, Of Tradition and Change The Modernization of the
German GmbH in The Face of European Competition, CBC 0037, 07/2008,
5; R. Braun et al., Does Charter Competition Foster Entrepreneurship? A Difference-in-Difference Approach to European Company Law Reforms, ECGI
Working Paper No 308, 2011, 2; M. Eckardt, The European Private Company:
Do we need another 28th private company law form in the EU? On regulatory
competition of corporate law, Discussions on Estonian economic policy: Theory and practice of economic policy, 20/2012, 52.
H. Horak, K. Dumani, Z. afranko, op. cit. fn. 7, 12.
Judgment of the Court of 9 March 1999 Centros Ltd v Erhvervs-og Selskabsstyrelsen Case C-212/97, European Court Reports 1999, Part I, page 1459;
Judgment of the Court of 5 November 2002 berseering BV v Nordic Construction Company Baumanagement GmbH (NCC), Case C-208/00, European
Court Reports 2002, Part I, page 9919; Judgment of the Court of 30 September
2003 Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Amsterdam v Inspire Art Ltd.,
Case C-167/01, European Court Reports 2003, Part I, page 10155; Judgment
of the Court (Grand Chamber) of 13 December 2005 SEVIC Systems AG.,
Case C-411/03, European Court Reports 2005, Part I, page 10805.
J. J. Fawcett, Freedom of establishhment and Private International Law for corporations, Oxford, 2012; M. Duki-Mijatovi, S. Gongeta, Societas Priva-
Sanja Gongeta
da se trgovakom drutvu osnovanom prema pravu jedne od drava

lanica, ne moe primjenom pravnih propisa druge drave lanice, u
kojoj to trgovako drutvo obavlja svoju gospodarsku djelatnost ili ima
svoje stvarno sjedite, utjecati na pravnu osobnost.
Presude u navedenim predmetima Centros, berseering, Inspire
Art, SEVIC Systems dovele su do regulatornog natjecanja17 meu dravama lanicama i do reformi u nacionalnim zakonodavstvima u podruju prava drutava. U navedenim predmetima Europski sud odluivao je o nekoliko pitanja: a) smije li drava lanica odredita drutvu
uskratiti pravo poslovnog nastana, ako iskoritava pravo Unije kako
bi zaobilo nepovoljnije domae propise, b) smije li se radi primjene teorije stvarnog sjedita onemoguiti drutvu izvravanje slobode
poslovnog nastana odnosno smije li drava lanica odredita propisivati dodatne zahtjeve drutvu za koje smatra da se koristi slobodom
poslovnog nastana kako bi izbjeglo restriktivnije domae propise, te
c) smije li drava lanica odbiti upis prekograninog pripajanja samo
zato to propisi drave u kojoj treba izvriti registraciju predviaju
samo registraciju tzv. unutarnjih pripajanja.18
Slijedom presuda Europskog suda engleski zakonodavac modernizirao Companies Act 2006. godine usmjerivi se k jo boljoj regulaciji
engleskog oblika drutva s ogranienom odgovornou (engl. limited
liability company). Nizak temeljni kapital od jedne funte, odustajanje
od companys secretary te elektronika registracija u kratkom roku uinili su engleski Limited prvim izborom meu poduzetnicima.
Maarska se prikljuila regulatornom natjecanju 2007. godine te
je pribjegla sniavanju temeljnog kapitala potrebnog za osnivanje drutva s ogranienom odgovornou.19 Slinim modelom regulatornom
natjecanju odgovorila je i Poljska.20
17
18
19
20
ta Europaea supranacionalni oblik drutva s ogranienom odgovonou u

Europskoj uniji, X majsko savetovanje Usluni poslovi (ur. Miodrag Miovi),
Kragujevac 2014, 948; H. Horak, K. Dumani, Z. afranko, op. cit. fn. 6, 12.
Vie o regulatornom natjecanju vid. u: A. Sachdeva, Regulatory competition
in European company law, EUR J. Law Econ. 30, 2010, 137, 138.
H. Horak, K. Dumani, Z. afranko, op. cit. fn. 7, 12 fn. 12.
L. Hornuf, Regulatory Competition in European Corporate and Capital Market Law: An Empirical Analysis (Inaugural-Dissertation), 2010, 20, http://
edoc.ub.uni-muenchen.de/13102/1/Hornuf_Lars.pdf (1.12.2014).
S. Gongeta, Promjene regulatornog okvira njemakog drutva s ogranienom
odgovornou kao posljedica regulatorne konkurencije u podruju prava dru-
83
Harmonius 2014
Slijedom toga, od 2008. godine u Njemakoj je mogue osnovati

inaicu ve postojeeg drutva s ogranienom odgovornou, tzv. mini
drutvo s ogranienom odgovornou (njem. Unternehmergesellschaft
ili UG haftungsbeschrnkt).21 Dok je za klasino drutvo s ogranienom odgovornou potrebno 25.000 eura temeljnog kapitala, za inaicu je dovoljno svega jedan euro. Njemaki zakonodavac propisuje
obvezu zadravanja zakonskih rezervi u iznosu jedne treine godinje
financijske dobiti mini drutva s ogranienom odgovornou koje su
usmjerene za prikupljanje punog iznosa temeljnog kapitala potrebnog
za osnivanje klasinog drutva s ogranienom odgovornou. Ovaj zahtjev opravdan je potrebom zatite vjerovnika s obzirom na nisku razinu temeljnog kapitala potrebnog pri osnivanju inaice drutva s ogranienom odgovornou.
Kao posljednja drava koja je postala lanica Europske unije
Republika Hrvatska takoer je Izmjenama i dopunama Zakona o trgovakim drutvima22 2012. godine predvidjela mogunost osnivanja
inaice drutva s ogranienom odgovornou. Jednostavno drutvo s
ogranienom odgovornou je drutvo kapitala, ima najvie tri lana i
jednog lana uprave. Osniva se uz temeljni kapital od 10 kuna, poslovni udjeli moraju glasiti na pune iznose kuna, ulozi za preuzete poslovne udjele uplauju se samo u novcu te je propisana obveza zadravanja
zakonskih rezervi u iznosu etvrtine godinje dobiti. U zakonu je taksativno nabrojano za to se rezerve smiju koristiti.23 Ovdje bismo naglasili kako je cilj hrvatskog zakonodavca prilikom usvajanja Izmjena
i dopuna Zakona o trgovakim drutvima 2012. godine bilo poveanje
konkurentnosti zakonskih odredbi u odnosu na ostale lanice Europske
unije te poticanje poduzetnike klime i poveanje mogunosti samoza-
21
22
23
84
tava meu dravama lanicama Europske unije, Zbornik Pravnog fakulteta

Sveuilita u Rijeci 2/2014, 819849, 826.
5a Gesetz betreffend die Gesellschaften mit beschrnkter Haftung GmbHG, RGBl. I S. 477, BGBl. I S. 2586.
Narodne novine br. 111/1993, 34/1999, 121/1999, 52/2000, 118/2003, 107/2007,
146/2008, 137/2009, 111/2012, 125/2011, 68/2013.
Prema l. 390a st. 5 Zakona o trgovakim drutvima zakonske rezerve smiju se
upotrijebiti za: 1. poveanje temeljnog kapitala, 2. pokrie gubitka iskazanog
za godinu za koju se podnose godinja financijska izvjea ako nije pokriven iz
dobiti prethodne godine, 3. za pokrie gubitka iskazanog za prethodnu godinu
ako nije pokriven iz dobiti iskazane u godinjim financijskim izvjeima za
godinu za koju se podnose.
Sanja Gongeta
poljavanja.24 Uzmu li se u obzir podatci hrvatskog Ministarstva pravosua kako je od mogunosti osnivanja jednostavnog drutva s ogranienom odgovornou do danas osnovano njih preko jedanaest tisua,
a veina ih se odnosi na kupoprodaju, obavljanje trgovakog posredovanja, prijevoza za vlastite potrebe i ugostiteljstvo, moe se zakljuiti
kako su ti ciljevi zakonodavca djelomino i ispunjeni.25
Ipak, u praksi bi se moglo dogoditi ono na to se najee upozoravalo i isticalo kao eventualan nedostatak trgovakih drutava s niskim temeljnim kapitalom, to jest postojanje velikog broja registriranih, a neaktivnih jednostavnih drutava s ogranienom odgovornou.
Vrijeme e pokazati koliko e takva drutva uspjeti ostati konkurentna
i aktivna na tritu.
3. PRIJEDLOG DIREKTIVE O DRUTVIMA

S OGRANIENOM ODGOVORNOU
S JEDNIM LANOM
Kako smo uvodno istaknuli mala i srednja poduzea su zbog
svoje brojnosti od iznimnog znaaja za razvoj gospodarstva Europske
unije. Jedan od glavnih ciljeva desetogodinje strategije Europske unije26 je poboljanje poslovnog okruenja s posebnim naglaskom na mala
i srednja poduzea.27 Istraivanja su pokazala kako se zanemariv broj
poduzetnika odluuje za prekogranino poslovanje. Razlog tome su
neujednaena pravila za osnivanje trgovakih drutava i njihovih podrunica u nacionalnim zakonodavstvima drava lanica Europske
unije. Poduzetnici smatraju osnivanje drutava keri u drugim dravama lanicama iznimno skupima i nepraktinima, a u prilog ne ide ni
nepovjerenje u strane pravne sustave.
Jedan od pokuaja rjeavanja visokih trokova bio je prijedlog statuta europskog privatnog trgovakog drutva Societas Privata Europaea
24
25
26
27
J. Barbi, Pravo drutava, Knjiga druga, Drutva kapitala, Svezak II., Zagreb
2013, 11 fn. 13.
Dostupno na: http://admin.mprh.hr/lgs.axd?t=16&id=4186 (2.2.2015); isto i: S.
Gongeta, op. cit. fn. 21. 845.
Europa 2020 uiniti poslovanje jednostavnijim i boljim, COM(2010) 2020,
3.3.2010.
J. Schmidt, Der Vorschlag fr eine Societas Unius Personae (SUP) super
oder suboptimal?, GmbHR im Blickpunkt, 9/2014, 129.
85
Harmonius 2014
SPE iz 2008.28 Prijedlogom se eljelo malim i srednjim poduzeima

osigurati jednostavan, fleksibilan i jedinstven instrument na nadnacionalnoj razini kojim bi se olakalo njihovo prekogranino djelovanje.
Kako nije dolo do mogunosti jednoglasnog donoenja statuta izmeu drava lanica, Komisija je u Prilogu Komunikaciji o Primjerenosti
i uinkovitosti propisa (REFIT): zakljuci i sljedei koraci29 povukla
prijedlog o Societas Privata Europaea i donijela prijedlog alternativnih
mjera za rjeavanje navedenih problema.30
Kljuni elementi prijedloga Direktive o drutvima s ogranienom
odgovornou s jednim lanom mogu se saeti u nekoliko toaka:
a) predlae se trgovakopravni oblik za privatna drutva s ogranienom odgovornou s jednim lanom uz iste zahtjeve u
nacionalnim zakonodavstvima svih drava lanica,
b) drave lanice bile bi obvezne omoguiti registraciju Societas
Unius Personae izravno putem interneta bez potrebe da osniva u tu svrhu dolazi u zemlju registraciju,
c) propisuje se obrazac drutvenog ugovora koji bi u itavoj
Europskoj uniji bio jednak, dostupan na svim slubenim jezicima Europske unije te bi sadravao elemente potrebne za
voenje privatnog drutva s ogranienom odgovornou s
jednim lanom,
d) temeljni kapital bi iznosio jedan euro,
e) provjera bilance i potvrda o solventnosti osigurala bi vjerovnike u poslovanju s drutvom.
3.1. Inicijativa i pravni okvir prijedloga direktive

Inicijativa za donoenje prijedloga direktive Europskog parlamenta i Vijea temelji se na istraivanju provedenom meu javnim
tijelima, sindikatima, gospodarskim udrugama, pripadnicima akademske zajednice i pojedincima unutar granica Europske unije, a s ciljem
razvoja strategije budueg razvoja europskog prava trgovakih dru28
29
30
86
Prijedlog Uredbe Vijea o statutu europskog privatnog drutva, COM(2008)

396.
COM(2013) 685, 2.10.2013.
Sanja Gongeta
tava.31 Prilikom pokretanja inicijative, javni biljenici su ukazali na

upitnu sigurnost elektronike registracije trgovakih drutava kao i na
potrebu odgovarajueg nadzora nad takvim postupkom. Takoer, istaknuta je potreba dodatne provjere solventnosti poduzetnika koji poslovanje pokreu s niskom razinom temeljnog kapitala.32
Nakon provedene procjene utjecaja koje je provela Europska komisija odustalo se od neprovedivih prijedloga, odnosno izostala je potpora zainteresiranih strana pa Societas Unius Personae ne predstavlja
nadnacionalni pravni oblik trgovakog drutva, a odgoeno je i usklaivanje prava trgovakih drutava povezanog s osnivanjem drutava
keri samo s malim i srednjim poduzeima kao osnivaima.
Konano, odabrana je mogunost elektronike registracije uz
standardiziran obrazac drutvenog ugovora te zahtjev za temeljnim
kapitalom od minimalnih 1 euro, kojega prate provjera bilance stanja
poduzetnika i potvrda o njegovoj solventnosti.
3.2. Societas Unius Personae SUP

Mogunost osnivanja drutva s ogranienom odgovornou s
jednim lanom prema ujednaenim pravilima u svakoj od drava lanica znaajno doprinosi razvoju prava trgovakih drutava Europske
unije.33 Kako je predvieno Direktivom, Societas Unius Personae moe
se osnovati ex nihilo ili pretvaranjem trgovakog drutva koje ve postoji u neki drugi pravni oblik trgovakog drutva.34
Osniva li se Societas Unius Personae ex nihilo, moe ga osnovati
fizika i pravna osoba pa i ona pravna osoba koja je drutvo s ogranienom odgovornou s jednim lanom.
31
32
33
34
Kako je navedeno u preambuli prijedloga Direktive o drutvima s ogranienom odgovornou s jednim lanom, u javnom elektronikom savjetovanju
sudjelovala su 242 sudionica pri emu je njih 62% izrazilo stajalite kako bi
usklaivanje pravila za drutva s ogranienom odgovornou s jednim lanom olakalo prekogranino djelovanje. 64% je smatralo da takva inicijativa
mora sadravati elektroniku registraciju trgovakog drutva standardiziranim
obrascem diljem Europske unije.
T. Jevremovi Petrovi, Evropsko jednolano drutvo forma za lake funkcionisanje grupe drutava, Usklaivanje poslovnog prava Srbije sa pravom EU
2014 (ur. Vuk Radovi), Beograd 2014, 50.
lan 8 i 9 Direktive Europskog parlamenta i Vijea o drutvima s ogranienom odgovornou s jednim lanom.
87
Harmonius 2014
Registrirano sjedite i sredinja uprava odnosno glavno mjesto

poslovanja Societas Unius Personae mora biti u dravi lanici Europske
unije.
Temeljni ustrojbeni akt Societas Unius Personae je drutveni ugovor predvien standardnim obrascem ija je uporaba obvezna prilikom
elektronike registracije. Jedinstveni obrazac obuhvaa pitanja povezana s uspostavom, udjelom, temeljnim kapitalom, organizacijom, raunima i rasputanjem Societas Unius Personae.35 Drutveni ugovor se
kasnije moe izmijeniti elektroniki ili drukije u skladu s nacionalnim
pravom i taj se podatak upisuje u registar trgovakih drutava u dravama lanicama registracije.
lankom 13 predvieni su podatci koje drave lanice mogu zahtijevati prilikom registracije Societas Unius Personae: naziv Societas
Unius Personae, adresu registriranog sjedita, sredinje uprave ili glavnog mjesta poslovanja Societas Unius Personae, djelatnost, imena, adresu i podatke potrebne za identifikaciju osnivaa, vlasnika i osoba ovlatenih na zastupanje drutva, temeljni kapital, nominalne vrijednosti
svakog udjela, drutveni ugovor te, ako je primjenjivo, odluku kojom se
ovlauje pretvaranje drutva s ogranienom odgovornou u Societas
Unius Personae.
Registracija se vri u dravi lanici gdje Societas Unius Personae
mora imati svoje registrirano sjedite. Stjee pravnu osobnost upisom
u registar trgovakih drutava drave lanice registracije koje su dune
osigurati mogunost potpunog zavretka postupka elektronike registracije za novoosnovane Societas Unius Personae. Potvrdu o registraciji izdaje nadleno tijelo drave lanice najkasnije u roku tri dana od
primitka potpune dokumentacije.
Societas Unius Personae ne izdaje vie od jednog udjela koji se
ne dijeli. Ako jedini udjel posjeduje vie osoba, one se smatraju jednim
lanom.
Kako smo ve spomenuli, temeljni kapital iznosi najmanje jedan
euro, a u dravama lanicama u kojima euro nije nacionalna valuta
temeljni kapital jednak je jednoj jedinici valute te drave lanice. Za
razliku od nacionalnih zakonodavstava drava lanica36 Direktiva ne
zahtijeva obvezno zadravanje zakonskih rezervi, no doputa mogu35
36
88
lan 11 Direktive Europskog parlamenta i Vijea o drutvima s ogranienom

odgovornou s jednim lanom.
Njemaka i Republika Hrvatska.
Sanja Gongeta
nost dobrovoljnih rezervi drutva. Drave lanice ne mogu odreivati

najveu vrijednost jednog udjela.37
Naknada za udjel isplauje se u cijelosti u trenutku registracije
Societas Unius Personae. U sluaju elektronike registracije naknada se
uplauje na bankovni raun drutva.
Upravu Societas Unius Personae ine jedan ili vie direktora, koje
mogu biti poslovno sposobne fizike osobe i pravne osobe ako je to u
skladu s nacionalnim pravom drave lanice. Njihov broj se ureuje
drutvenim ugovorom i imenuju se na neogranieno vrijeme. Jedini
lan moe sam postati direktor, ali i u bilo kojem trenutku smijeniti
direktora donoenjem odluke. Takoer, ovlaten je davati upute upravljakom tijelu. 38
Zastupnici Societas Unius Personae mogu biti upravljako tijelo
sastavljeno od jednog ili vie direktora koji, ako drutvenim ugovorom
nije to drugo odreeno, drutvo mogu pojedinano zastupati. Pravo
zastupanja mogue je delegirati, no iskljuena je mogunost delegiranja dunosti pokretanja steajnog postupka ili likvidacije drutva.
Societas Unius Personae moe u bilo kojem trenutku odluiti pretvorbu u drugi oblik trgovakog drutva, a u sluaju da prestane djelovati u skladu s Direktivom, drave lanice dune su osigurati zahtjev
za njegovim rasputanjem ili pretvaranjem u drugi oblik trgovakog
drutva. Takvo drutvo prestaje upotrebljavati kraticu SUP.
4. UMJESTO ZAKLJUKA
Raznolikost nacionalnih zakonodavstava drava lanica Europske
unije, posebno nacionalnih odredbi iz podruja prava drutava, uvelike
utjeu na smanjen broj aktivnog prekograninog poslovanja trgovakih drutava u Europskoj uniji. Mala i srednja poduzea pokreta su
gospodarstva Europske unije meutim, i dalje su suoena s nizom prepreka koja ometaju njihov potpun razvoj u okviru unutarnjeg trita i
time ih sprjeavaju da daju svoj puni potencijalni doprinos gospodarstvu Europske unije. Ujednaena pravila za njihovo djelovanje na unutarnjem tritu Europske unije pomogla bi njihovom daljnjem razvoju.
37
38
lan 16 Direktive Europskog parlamenta i Vijea o drutvima s ogranienom

odgovornou s jednim lanom.
lan 22 i 23 Direktive Europskog parlamenta i Vijea o drutvima s ogranienom odgovornou s jednim lanom.
89
Harmonius 2014
Od ukupnog broja malih i srednjih poduzetnika registriranih u

Europskoj uniji njih otprilike 12 milijuna ine drutva s ogranienom
odgovornou, a gotovo polovina njih su drutva s ogranienom odgovornou s jednim lanom. To je osnovni razlog zato se prijedlog za
ujednaena pravila u svim nacionalnim zakonodavstvima drava lanica odnosi upravo na drutvo s ogranienom odgovornou s jednim
lanom.
Prijedlogom direktive o drutvima s ogranienom odgovornou
s jednim lanom nazvanog Societas Unius Personae standardiziraju se
zahtjevi za osnivanje takvog drutva, ukida se zahtjevni postupak registriranja podrunica te malim i srednjim poduzeima olakava prekogranino poslovanje.
Inicijativu za donoenje prijedloga podrali su poduzetnici, no
postavlja se pitanje koliko je takav jedinstven oblik trgovakog drutva
potreban dravama lanicama koje su u svojim nacionalnim zakonodavstvima ve fleksibilizirale uvjete za osnivanje drutva s ogranienom odgovornou.
Sanja Gongeta, Mag. Iur.

Teacher at the College of Applied Sciences Lavoslav Ruika
in Vukovar
SOCIETAS UNIUS PERSONAE CONVERGENCE

AFTER REGULATORY COMPETITION
Summary
The paper analyzes the proposal for a Directive of the European
Parliament and the Council on limited liability companies with one
member as an attempt to equalize and facilitate the conditions necessary for the establishment of companies abroad. Proposed Directive
requires the Member States to provide for a form of a company called
Societas Unius Personae SUP in their legal systems, which would follow the same rules in all Member States of the European Union. A single-member limited liability company does not constitute a new supranational legal form of the company but contributes to the attainment
of freedom of establishment and eliminates the possibility of further
90
Sanja Gongeta
regulatory competition between Member States. Facilitated cross-border activities of companies should increase economic growth, innovation and jobs in the European Union.
Key words: Freedom of establishment. Regulatory competition. Limited liability company with one member. Convergence.
91
UDK 331.586(497.7)
Dr Lazar Jovevski*
Mr Duan Bosiljanov**
ULOGA PRETPRISTUPNIH IPA FONDOVA

EUROPSKE UNIJE U SMANJIVANJU
NEZAPOSLENOSTI U REPUBLICI
MAKEDONIJI
U ovom radu autori analiziraju uvek aktuelno pitanje nezaposlenosti u
Republici Makedoniji i naine njegovog reenja. Analiza se pre svega odnosi na aktivne mere za zapoljavanje, koje se finansiraju preko finansijske pomoi iz pretpristupnih IPA fondova Europske unije, koje Makedonija koristi iz Komponente 4 (razvoj ljudskih resursa) i njihove rezultate.
Osnovno pitanje u radu je da li pretpristupne fondove Evropske unije
mogu i koliko pomoi u smanjenju stope nazaposlenosti u Makedoniji?
Pitanje nezaposlenosti ima dublji koren u Makedoniji i ve vie od 20
godina je u fokusu panje strune i naune javnosti, kao i ireg drutva,
a istovremeno i izazov za svaku vladu u smislu njenog suzbijanja. U tom
smislu i korienje pretpristupnih IPA fondova unije je deo mera koje se
preduzimaju u smeru smanjenja nezaposlenosti. Meutim, sama priroda nezaposlenosti u R. Makedoniji, koja je vieslojna, trai zahtevnije
mere, koje prelaze samo finansijske komponente, ve ulaze u strukturne
reforme trita rada. Tako, smanjenje dugorone nezaposlenosti ne moe
se zamisliti bez implementacije koncepta dugoronog uenja, kao deo neformalnog obrazovanja i sistem prekvalifikacije i dokvalifikacije, kao i
reforma samog obrazovnog sistema. Autori razmatraju da li i kako IPA
komponenta utie na realno smanjenje nezaposlenosti i za koje mere se
koriste sredstva, da li su oni adekvatne i nune, kao i da li je mogu
drugaiji pristup. Istie se i uloga Agencije za zapoljavanje kao krajnjeg
korisnika i distributera sredstava.
Na kraju, autori daju iri zakljuak, pri emu istiu dobre i loe strane
mera i aktivnosti koje se preduzimaju, sam znaaj korienja IPA komponente i daju svoje predloge za prevazilaenje problema nezaposlenosti.
*
**
92
Pravni fakultet Justinijan I Skoplje, docent, l.jovevski@gmail.com.

Pravni fakultet Justinijan I Skoplje, suradnik, dbosiljanov@gmail.com.
Kljune rei: Nezaposlenost. Zapoljavanje. Pretpristupni fond EU.

Trite rada. Aktivne mere za zapoljavanje.
1. UVOD
Nezaposlenost predstavlja ozbiljan makroekonomski problem s
kojim se suoavaju nacionalne ekonomije. Kao ekonomski fenomen,
nezaposlenost je pridruna pojava ciklinih fluktuacija u funkcionisanju makroekonomskog sistema i trita rada. Ova ekonomska, ali i
pravna i drutvena pojava, koja se manifestuje kroz nemogunost zapoljavanja lica koja imaju nameru da se zaposle, moglo bi se rei da je
problem savremenog drutva. Visoka imperfektnost trista radne snage, ili nemogunost naroito u kratkom periodu da obezbedi uravnoteenje ponude i potranje radne snage, odnosno ienje trita rada
od vika radne snage, kao i delovanje mnotva drugih faktora, uslovljavaju da nezaposlenost bude prisutna u svim nacionalnim ekonomijama, podrazumeva se, u razliitom obimu i u razliitoj veliini. Otuda,
neravnotea trita radne snage koja se izraava, pored ostalog, i preko
nezaposlenosti ljudskih resursa, prisutna je i u razvijenim zemljama,
ali njeni razmeri su daleko vei u zemljama u tranziciji.1 S druge strane, nezaposlenost u razliitim zemljama javlja se u razliitim oblicima,
odnosno postoji tzv. razliita determinanta koja uslovljava nezaposlenost, pa adekvatno tome i mere njenog prevazilaenja razlikuju se od
zemlje do zemlje.
Pitanje nezaposlenosti u Republici Makedoniji ima dublje korene i predstavlja problem koji optereuje makedonsko drutvo vie
od 20 godina. U osnovi, negativne implikacije nezaposlenosti vidljive
su pre svega u okviru ekonomskih performansi privrede, u odnosu
na siromanije, kao i performanse, ako bi se moglo tako rei, trita
rada. Stopa nezaposlenosti u Makedoniji je iznad evropskog proseka i
dui period iznosila je vie od 35%. Danas ova stopa iznosi oko 28%.
Smanjenje nezaposlenosti je zbog nekoliko faktora. Pre svega zbog
reforme sistema voenja evidencije koja je podrazumevala odvajanje
lica koja aktivno trae posao od onih lica koja se samo prijavljuju kao
nezaposleni pre svega radi prava ostvarenja zdravstvene zatite. Pored
ovog u poslednjih nekoliko godina preduzimaju se niz mere u dva
pravca. Pre svega povean je broj aktivnih mera za zapoljavanje koje
1
. , ,
I, 2007, 496513.
93
Harmonius 2014
se odnose na mlae ljude,2 a s druge strane broj investicija (pre svega

inostranih) u poslednje tri godine je znatno povean. Na taj nain zapoljavanje, kao jedan od najznaajnih makroekonomskih pokazatelja
pokazuje znake oporavka i pomicanje po nagornjoj liniji. Ovo je veoma vano jer se zapoljavanje javlja kao preduslov razvoja i napretka u
svim segmentima drutvenog ivota, koje kao akcelerator nadograuje
i unapreuje sve ostale makroekonomske indikatore.
S druge strane, komparativna iskustva o aktivnim merama zapoljavanja govore da postoji poveanje nezaposlenosti u regionu jugoistone Evrope, ali i u okvirima Unije. Re je o globalnom trendu, koji
je reakcija financijske i ekonomske krize koja se je pojavila na kraju
prole decenije.3 Pa tako po Eurostat4 u Grkoj, kao zemlji koja je
silno pogoena ekonomskom krizom, nezaposlenost se poveala na
27%,5 u Hrvatskoj 16.5%,6 u Srbiji iznosi 20.8%,7 u paniji 24.4%, u
Francuskoj 10.5%, dok u Sjedinjenim Amerikim dravama 6.1%. Ovo
znai da je nezaposlenost globalan izazov koji zahteva polivalentnost
u njenom reavanju. Najpre nacionalan odgovor, ali i meunarodnu,
globalnu reakciju koja ukljuuje meunarodnu saradnju, pomo i solidarnost.
2. MAKROEKONOMSKI RAZVOJNI PROCESI

Nakon osamostaljenja, Republika Makedonija se je suoavala s
velikim problemima ne samo iz aspekta politikog osamostaljenja, nego
takoe iz aspekta ekonomskog funkcionisanja i uspostavljanja mikro i
2
5
6
7
94
O aktivnim merama zapoljavanja, kao i o zapoljavanju mlaih ljudi preko

dravne politike kanalisane pre svega preko Zavoda za zapoljavanje Republike Makedonije govorie se opirnije dole u istraivanju.
O merama i ciljevima politike zapoljavanja u Evropskoj Uniji aktuelna je europska razvojna strategija Evropa 2020; vie: European Commission (2010),
Europe 2020: European Strategy for Smart Sustainable and Inclusive Growth,
http:/eunec.volr.be/detail_bestanden/doc014%20Europe%202020.pdf.
Eurostat je statistiki biro Evropske Unije sa seditem u Luksemburgu, objavljuje harmonizirane statistike podatke o Evropskoj Uniji i o evro zoni, nudi
komparativne i objektivne podatke o evropskom drutvu i ekonomiji.
Uporedi: epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/unemployment
_statistics.
Ibid.
Prema podacima Republikog zavoda za statistiku Republike Srbije; vidi: www.
stat.gov.rs.
makro ekonomske stabilnosti. Posle prve recesije, prouzrokovane tranzicijom koja je zapoela 1991. godine, rast makedonske ekonomije opet
je zapoeo u 1996. godini s prosenom godinjom stopom od oko 2%.
Delimino, kao rezultat razliitih spoljnih poslova, ekonomski je rast u
zemlji bio nii od ekonomskog rasta veeg dela zemalja u tranziciji. S
druge strane, od druge polovine 90-ih godina prolog veka ova zemlja
je imala stalno stabilno makroekonomsko stanje, koje se je odlikovalo
s niskom inflacijom, stabilnim kursem denara, s umerenom politikom
vlasti, rastom finansijskih rezervi i koja je propraena s poslednjim intenzivnim strukturnim i institucionalnim reformama. To sve omoguilo je zemlji da ue u periodu veeg i odrljivog ekonomskog rasta.
Privatizacija ekonomije trajala je vie od 10 godina, s tim to je
95% preduzea u drutvenom vlasnitvu bilo privatizirano. Do kraja
2005. godine skoro 1.700 od 1.750 preduzea je bilo privatizovano.
Najvei deo od ovih 50 preduzea su u steajnoj proceduri ili u likvidaciji, a neki od njih su ve likvidirani.
Struktura ekonomske aktivnosti zemlje znaajno se promenila
tokom perioda tranzicije. Uee industrije u privredi znatno je opalo od oko 45% u 1990. godini na oko 25% u 2005. S ueem od oko
50%, usluge sada dominiraju u strukturi BDP-a, s glavnim doprinosom
trgovine, transporta i telekomunikacije. Poljoprivreda i dalje jo iznosi
11% od BDP-a. Meutim, ve u 2005. godini industrijska proizvodnja
je bila glavna pokretaka snaga ekonomskog razvoja i dostigla je stopu
rasta od 7%, i pretstavljala je pokazatelj da se stvari menjaju, to i godine koje su usledile do danas, su potvrdile taj uzlazni industrijski rast.
Opti ekonomski i socijalni uslovi zajedno s ostatkom sveobuhvatne uravnoteene razvojne politike tokom celog tranzicijskog perioda, su sutina postojeih ekonomskih struktura i socijalnih uslova
na regionalnom (lokalnom) nivou. S drugim reima, postoje znaajne
regionalne razlike u zemlji.
Kao to je ve gore navedeno, Republika Makedonija se suoava s velikom stopom nezaposlenosti ve dui period. Spoljani utecaji
prouzrokovani od strane junog suseda (Grke) i implementacija rezolucije Ujedinjenih Nacija broj 946 o sankcijama protiv severnog suseda (Srbije) do 1996. godine, prouzrokovalo je negativne stope BDP-a,
prestanak rada veeg dela proizvodnih kapaciteta i sve to je rezlutiralo
s dramatinim smanjenjem broja zaposlenih. U 1990. godini ukupni
broj zaposlenih je bio 507.324, a u 1996. godini 339.824 ta znai da
95
Harmonius 2014
se u ovom periodu broj zaposlenih smanjio za 167.500 lica. Ovo je dovelo do poveanja broja nezaposlenih i to od 156.323 u 1990. godini
na 237.572 u 1996. godini, ustvari broj nezaposlenih u ovom periodu
poveao se za 81.249 lica ili za 34% u odnosu na prethodni period.8
U istom periodu broj korisnika novanog nadometaja u sluaju nezaposlenosti se poveao i to od 5.359 u 1990. godini na 45.790 korisnika u 1996. godini.9 Ovo stanje je prouzrokovalo znatno poveanje
budetskih rashoda o isplati ovakvih nadometaja. Na svemu ovome
negativno se nadovezuje i struktura nezaposlenih u pogledu kvalifikacije, starosti i neophodno vreme za zapoljavanje jer sve se usmerilo ka
stvaranju strukturne nezaposlenosti.
Na trend poveanja nezaposlenosti, takoe, utecao je i proces
privatizacije, strukturne reforme kao i prethodni priliv lica koja zavravaju svoje obrazovanje (visoko i srednje). Dalje, na poveanje nezaposlenosti utecalo je i smanjenje ekonomske aktivnosti tokom izbeglike krize (ratni konflikt na Kosovu) i ratni konflikt u Makedoniji. Kao
rezultat svemu tome, stopa zaposlenosti u Makedoniji imala je silazan
trend od poetka tranzicije do 2004. godine. Ovakav negativan trend
bio je zaustavljen, i od 2005. godine stopa zaposlenosti poela je rasti.
Uporeeno, broj nezaposlenih u 2005. godini bio je za 4.3% vei od
prole godine. Stopa nezaposlenosti u zemlji u 2006. godini iznosila je
35.2%.10
S druge strane, izgled trenutnog stanja na tritu rada bio je potresan. Po podacima ankete radne snage poveala se stopa nezaposlenosti od 32.2% u 2000. godini na 37.3% u 2005. godini. Nezaposlenost
je najvie pogodila mlade ljude, ljude sa niim stupnjem obrazovanja,
etnike manjine, naroito Rome, a u odnosu s naseljenim mestima nezaposlenost je bila osobito prisutna u urbanim mestima. U 2005. godini
stopa nezaposlenosti kod ena bila je malo vea od one kod mukaraca
(38.4% prema 36.5%). Meutim, po podacima zadnjeg popisa iz 2002.
godine, stopa nezaposlenosti ena je izrazito vea kod manjina, naroito kod Roma, Albanaca i Turaka. Naroito alarmantan je podatak o
veem broju dugorono nezaposlenih lica.11
8
9
10
11
96
Prema dravnom zavodu statistike Republike Makedonije; vidi: http://www.

stat.gov.mk/.
Statistiki godinjak Republike Makedonije od 1997. godine.
Ibid.
Viegodinji operativni program za razvoj ljudskih resursa 20072013. godine.
Ozbiljnost ovog problema moe se videti u stopi dugorono nezaposlenih, tj. preko uea lica koja nemaju posao u periodu od jedne
godine i due u ukupnom broju nezaposlenih. Stopa dugorone nezaposlenosti u periodu od 2000. do 2005. godine iznosio je vie od 80%
u 2000. godini a u 2005. godini dostigao je 86.6%. Dugorona nezaposlenost meu mladim ljudima je alarmantna. Oko 66% su nezaposleni
due od jedne godine. Jedan od razloga za njihov nepovoljan poloaj
na tritu rada jeste manjak radnog iskustva.
Po konsultiranim podacima, ak 67.197 mladih ljudi u dobi
izmeu 1524 godina je bilo nezaposleno i pretstavljaju 62.6% aktivnog stanovnitva tog starosnog doba. Zato nezaposlenost mladih
lica pretstavlja jedan od najznaajnih problema s kojim se Republika
Makedonija suoava. U 2005. godini stopa nezaposlenosti mladih u
dobi izmeu 1519 godina iznosila je 63.5% od aktivnog stanovnitva
u toj dobi i je vea od one grupe mladih u dobi od 2024 godina to
je 62.4%. Meutim ove dve stope starosnih grupa su dva puta vee od
ukupne stope nezaposlenosti od 37.3%. Kao glavni razlozi za ovu stopu
nezaposlenosti kod mladih ljudi na tritu rada smatramo da su:
Razlika izmeu male potranje i velike ponude radne snage
na tritu rada.
Sistemi obrazovanja i nauke.
Sklonost poslodavca licima s radnim iskustvom.
Podaci iz Agencije za zapoljavanje Republike Makedonije
(AZRM)12 pokazuju da su veina registriranih nezaposlenih nekvalifikovani ili polukvalifikovani. Struktura lica sa zavrenim srednjim
obrazovanjem je, takoe, mnogo nepovoljna radi velikog broja lica sa
zavrenim srednjim obrazovanjem koje teko nalaze posao. Evidencija
Agencije za zapoljavanje Republike Makedonije pokazuje viak radne
snage sa zavrenim srednjim obrazovanjem, naroito manifestovano
kod nezaposlenih koji su zavrili gimnaziju. U skladu s oekivanjima
poslodavaca (Analiza neophodnih vetina na tritu rada u Republici
Makedoniji, 2006. godine) najvei deo novih zaposlenja u sledeem periodu e ukljuiti kvalifikovane i polukvalifikovane radnike.
Prema podacima Ankete radne snage, stopa aktivnosti enske
populacije u Makedoniji je nia od stope aktivnosti muke populacije,
12
Agencija za zapoljavanje Republike Makedonije je javna ustanova koja ima

svoju organizacionu i finansijsku autonomiju.
97
Harmonius 2014
tj. stopa aktivnosti kod mukaraca je iznosila 64.9% dok je stopa aktivnosti ena iznosila 43.2%.13
U pogledu obrazovne strukture ekonomski aktivnog stanovnitva
najvei deo je s etrogodinjim obrazovanjem, tj. 41.3% zatim 24.6% su
s osnovnim obrazovanjem, 12.4% aktivne radne snage zavrilo je trogodinje srednje obrazovanje i 11.1% su s visokim obrazovanjem. Stopa
aktivnosti je vea kod ena sa zavrenim srednjem i visokim obrazovanjem u odnosu na mukarce s identinim obrzovanjem.14
Ali, kako je vreme polako prolazilo, tako je Republika Makedonija
sve vie isticala svoje afinitete, i kao apsolutni prioritet postavila je isunjavanje standarda i orientisanje k evropskom kursu. Tako, nakon niza
ispunjenih uslova, Republika Makedonija je dobila status zemlje kandidata za ulazak u Evropsku uniju.
Sledei preporuku Komisije od novembra 2005. godine, Savet
Evrope (ES) 16. decembra 2005. godine odliio je Republici Makedoniji
dodeliti status zemlje kandidata za lanstvo u Evropsku uniju. Kljuni
dokumenti o politici EU od paketa proirenja (revidirano evropsko partnerstvo (EP), strategija proiravanja, godinji izvetaji o napretku za
ulazak u EU) definiraju kratkorone i srednjorone obaveze Republike
Makedonije za lanstvo u EU i nadgledanje napretka u procesu implementacije i primene EU standarda. Za taj cilj u zemlji se pripremio nacionalni program o usvajanju prava Evropske unije (acquis) (NPAA),
koji takoe definira glavne ciljeve u pripremi za lanstvo. Program je
zasnovan na prioritetima datim u evropskom partnerstvu i u izvetaju o napretku pripremljenom od strane Komisije, ali se smatra da ima
vei domet od evropskog parterstva.15
Glavni prioritet programa je usaglaavanje sa zakonodavstvom,
reforme javne administracije i sudstva. U ovom procesu zemlja je
podrana s financijskom pomoi saglasno Regulativi broj 1085/2006
Saveta.16
13
14
15
16
98
Viegodinji operativni program za razvoj ljudskih resursa 20072013. godine.

Ibid.
Ovo je posebni program koji pre svega obuhvata set aktivnih mera za zapoljavanje i implementira kljune ciljeve evropske politike zapoljavanja. O ciljevima i politike EU na tristu rada vie kod: R. Ballester, European Employment
Strategy and Spanish Labor Market Policies, Working Paper 14, Department
of Economics, University of Girona, Girona 2005.
Council Regulation (EC) No 1085/2006 of 17 July 2006 establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA).
Regulativa je pravna osnova IPA programa. Glavni cilj IPA je

pomo zemlji oko suoavanja s izazovima evropskog integrisanja, postizanje napretka u procesu stabilizacije i asocijacije i implementisanje
svih neophodnih reformi o ispunjavanju kopenhakih kriterijuma za
lastvo u EU.
U tom smislu IPA komponenta o razvoju ljudskih resursa treba podrati Makedoniju u razvoju aktivnih politika i mera na trzistu
rada,17 kao i u spremnosti implementacije i upravljanje sa kohezionom
politikom Saveta, a naroito Evropskog socijalnog fonda. Komponenta
o razvoju ljudskih resursa iz viegodinjeg indikativnog planskog dokumenta 20072009. daje tri prioriteta. To su pre svega:
a. Zaposlenje-privlaenje i zadravanje to vie ljudi na tritu
rada.
b. Obrzovanje i obuka-investiranje u ljudski kapital preko boljeg
obrazovanja i obuke.
c. Socijalno ukljuenje-promovisanje ukljuujueg trita rada.
Cilj komponente o razvoju ljudskih resursa je da pomogne zemlji u razvoju i jaanju administrativnog kapaciteta o upravljanju, implementaciji, praenju i kontroli sredstava iz Evropskog socijalnog fonda (ESF). Ovo se treba postii preko procesa pripremanja i izvrenja
sistemskih aktivnosti i pilot-projekata u poljima zapoljavanja, obrazovanja i socijalnog ukljuenja. Odreena pomo bila bi obezbeena
u formi tehnikog iskustva korienjem IPA fondova, i to e doprineti
u razvoju i izvravanju, praenju i evaluaciji zaposlenja, obrazovanju i
socijalnoj politici.
Operativan program o razvoju ljudskih resursa podrava poveanje uea visoko kvalifikovane i prilagodljive radne snage na tritu
rada, poboljanje kvaliteta obrazovnog sistema i adaptibilnosti prema
potrebama trita rada, promovisanje doivotnog uenja, poboljanje
adaptibilnosti zaposlenih i preduzea, sticanje neophodnih kvalifikacija i znanja o integrisanju i mobilnosti u okvirima trita rada, integrisanje putem zaposlenja lica iz ugroenih grupa, itd.
17
O aktivnim merama vie: K. Ognjenovic, Teorijski pristup aktivnim merama

trita rada i praksa Evropske Unije, Aktivne mere na tritu rada i pitanje
zaposlenosti, Institut ekonomskih nauka, Beograd 2011, 498500; F. Larsen,
Active labor Market Policy in Denmark as an Example of transitional Labor
market Flexicurity Arraingements, Employment Policy from different angles,
Copenhagen 2005, 115133.
99
Harmonius 2014
Meutim, opseg obrazovnih grupa ne prati dovoljno brzo novu

potranju savremenih metoda obuka i prekvalifikacija aktivne radne
snage, kao i strune i profesionalne kvalifikacije. Obrazovni programi
se odobravaju na nacionalnom nivou, i nisu povezani niti u blizini niti
u sadrajnosti s ciljevima i nisu orientisani ka problemima i s time i
neadekvatni da odgovore potrebama ekonomskog, socijalnog i linog
razvoja (takoer sa stanovita kulture, kreativne sredine i zdravstvene
zatite).
Kao to smo i malo pre rekli, strateki cilj IPA komponente o razvoju ljudskih resursa je da ohrabri taj razvoj ljudskih resursa, naroito
preko poboljanja kvantiteta i kvaliteta ljudskog kapitala, to dovodi do
vie i boljih radnih mesta, do veeg rasta i razvoja i do vee nacionalne
konkurentnosti na meunardnom nivou. Zato to je u prvoj polovini
2014. stopa nezaposlenosti znatno opala od kljunog je znaaja uloga
IPA fondova u ovom procesu prema nacionalnim merama i programima i koji koraci trebaju biti poduzeti u buduim godinama za da
ovaj trend tako nastavi. Inspirisani ovim empirijskim pokazateljima u
produetku emo pokuati dati odgovor na sva ova pitanja i pomoi u
pretstavljanju modela i njegovog dubljeg aksiolokog razotkrivanja.
3. ANALIZA PODRKE AZRM ZA ZAPOLJAVANJE

Glavna preokupacija i izazov svake vlade dosada, kao i aktuelne vlade, je bilo smanjenje nezposlenosti, a s tim i poveanje ivotnog
standarda graana Republike Makedonije. Zato i EU obeleava ovo polje kao najvei problem i trai naine za njegovo reavanje s tim to
e makedonska ekonomija biti spremna za pridruivanje zajednikom
tritu.
S druge strane, kao najvea kritika makedonskog trita rada koja
je bila upuena jeste nekompetentnost, slaba konkurentnost i nedovoljna kvalifikacija nezaposlenih sa stalnim kretanjem na tritu rada,
ta je uslov za otvaranje novih radnih mesta preko privlaenja stranih
investicija kao i otvaranje vlastith makedonskih kapaciteta. Ba zato,
imajui u obziru naine izvrenja IPA predpristupne pomoi, kao deo
etvrte komponente, Agencija za zapoljavanje Republike Makedonije
ima centralno mesto, preko kog e se investirati velika sredstva s ciljem
poboljanja ljudskog kapaciteta tj. poveanje konkurentnosti nezaposlenosti na tritu rada.
100
Agencija za zapoljavanje Republike Makedonije kao najvei

posrednik izmeu nezaposlenih i trita rada, sprovodi aktivne mere
i politike koristei svoja vlastita sredstva kao i sredstva koja su obezbeena iz dravnog budeta. S dobijanjem prava korienja IPA fondova,
ba Agencija za zapoljavanje Republike Makedonije bie kljuan element i institucija u sprovoenju ovih politika, kao i najvei potroa
evropskog novca.
Odavde smatramo da je korisna analiza i komparacija mera koje
su podrane od strane Vlade Republike Makedonije i podrka koju daje
IPA komponenta 4 i to direktno iz Agencije za zapoljavanje Republike
Makedonije. Ovde svoje mesto zauzimaju direktni rezultati sproveenja, beneficije i slabosti sproveenja ovih mera. Takoer, obuhvaena
su i komparativna iskustva aktivnih mera za zapoljavanje, financirana sa strane nacionalnog budeta i pretpristupne pomoi EU, njihovi
rezultati, ciljne grupe, i svakako rezultati od ovih mera ija je glavna
cilj smanjenje broja nezaposlenih lica u Republici Makedoniji. Takoer,
preko analize dobija se i jasna slika o rezultatima doivotnog uenja tj.
neformalnog obrazovanja, s obzirom na to da su poraavajui podaci
o dugorono nezaposlenim licima, kao na primer s kakvim vetinama
raspolau a bez kojih se ne moe zamisliti nijedno novo zaposlenje.
Konano, ovo istraivanje i analiza imaju dugoroan znaaj jer
aktivne mere koje su njihov predmet u Makedoniji se sprovode nekoliko godina, ali s druge strane radi se o aktivnostima koje se tek moraju
razvijati i koje trebaju biti deo procesa smanjenja nezaposlenosti i u
godinama koje dolaze.
Kao reprezentativan primerak analizirane su tri aktivne mere za
zaposlenje preko kojih se moe analizirati veliki broj nezaposlenih lica
koja su posetila razliite aktivne mere, i bie dovoljne da se utvrde njihove pozitivne i negativne strane kao i da se primeti slinost i razlika
meu ovim tipova aktivnih mera, njihovi rezultati kao i kvalitet njihovog sprovoenja.
Prezentirae se analizirani i komparirani podaci iz 2010., 2011.
i 2012. godine, sprovoenje aktivnih mera za zaposlenje od strane
Agencije za zapoljavanje Republike Makedonije, kao i i podaci prvog
grant dogovora o projektu Podrka za zapoljavanje mladih, dugorono nezaposlenih i ena kojeg je potpisala AZRM sa EU u periodu od
maja 2011. do decembra 2012. godine.
101
Harmonius 2014
3.1. Analiza podataka AZRM-a o sprovedenim aktivnim

merama za zaposlenje za 2010. godinu18
3.1.1. Obuke u radnim klubovima za sticanje znanja
i vetina (strani jezici i kompjuteri)
Obuke nezaposlenih lica za sticanje znanja i vetina o poznavanju stranih jezika i kompjutera sprovodila se kao aktivna mera operativnog plana o aktivnim merama i programima za zaposlenje u 2008.
godine.
U odnosu na sprovoenje ove mere, kada je re o nainu i metodu sprovoenja iste, u 2010. godini sa ovom merom je obuhvaeno
1.500 lica za celu godinu, za to su bila potrebna i predviena sredstva
u iznosu od 1.500.000 denara. U okvirima ove mere organizovane su
84 obuke s ukljuenjem 1.546 lica (1.078 ena) a od njih 29 obuka su
bile za kompjutere i 55 obuke za strane jezike.
3.1.2. Obuke o pojedinim zanimanjima i vetinama koje su

deficitarne na tritu rada
Ova mera imala je cilj obuavanje nezaposlenih lica za sticanje
vetina deficitarnih znanja radi poveanja njihove zaposlenosti. Ciljna
grupa ove mere su nezaposlena lica iz AZRM-a sa slinim ili srodnim
zanimanjima koja su blia do vetine koje e se obuhvatiti ovom merom i to:
nezaposlene osobe evidentirane u AZRM iznad 6 meseci,
mlade osobe do 27 godina evidentirani u AZRM najmanje 3
meseca.
U 2010. godini s ovom merom je bilo obuhvaeno, tj. predvieno, 111 lica za koje, sa zajednikim sredstvima iz AZRM-a i MTSP-a,
je bilo odvojeno 5.656.000 denara. Za razliku od prolih godina, obuke
koje su bile sprovoene, a s obzirom analize o potrebama vetina na
tritu rada Republike Makedonije, obuke su se sprovodile u sledeim
zanimanjima:
elektroinstalateri i elektromonteri za stambene projekte,
elektroinstalateri i elektromonteri za industriske objekte,
18
102
Izvetaj o radu Zavoda za zapoljavanje Republike Makedonije za 2010. godinu.
argon varioci,
kelner gastronomi,
sastavljai gornjih delova obua.
Takoer, kao novitet bilo je to to je licima, koja su bila ukljuena u obuku, obezbeen nadometaj za pokrie trokova hrane i prevoza u iznosu od 4.550 denara. Ova je obuka realizirana u razdoblju od
tri meseca.
Meutim, ono to je vano naglasiti je slabi interes za obuku, za
koju su ozbiljno razgledane sve mogunosti o zapoznavanju nezaposlenih s ovakvim tipom obuke. Moe se rei da i pored poveanog angamana medijumskog prezentiranja mera, kao i neosporni trud centara
za zapoljavanje i privlaenje nezaposlenih lica u toj obuci, nezaposlena lica se nisu javila u oekivanom broju i oigledno je da im jo nije
dovoljno jasno da e samo sa aktivnim traenjem posla stii do faktikog zaposlenja.
3.1.3. Program za praktikantstvo

Cilj programa praktikanstva je da obezbedi preventivno delovanje za mlade nezaposlene osobe kojima e omoguiti da se ukljue na
trite rada. Slino kao i ranije, ciljna grupa obuhvatila je nezaposlene
osobe do 27 godina. Ovaj program u 2010. godini obuhvatio je 150 lica
za koje su bile predviena sredstva iz budeta AZRM-a u iznosu od
2.250.000 denara. Mera je pretstavljala financijsku podrku nezaposlenih lica do 27 godina s najmanje srednjim obrazovanjem preko ukljuenja u program za praktikanstvo u razdoblju od 3 meseca s ciljem njihovog lakeg zaposlenja. Za razliku od prolih godina evidentan je bio
poveani interes i kod praktikanata i kod poslodavaca. Na ovaj se oglas
javilo 321 praktikant i 139 poslodavaca koji su iskazali potrebu za 638
praktikanata. S obzirom na predviena sredstva za ovu obuku selekcija
je ipak bila napravljena za 150 praktikanata. Ovaj program, u odnosu
njegove realizacije prema iskazanim podacima, moe se konstatovati
da je uspeno implementiran pri tome to su poslodavci i nezaposlene osobe izrazile obostrano zadovoljstvo i interes za implementiranje
istog i u budunosti.
103
Harmonius 2014
3.2. Analiza podataka AZRM-a o sprovedenim aktivnim

merama za zapoljavanje za 2011. godinu19
3.2.1. Obuke radnih klubova za sticanje znanja i vetina
(strani jezici i kompjuteri)
Ova je mera predstavljala produetak iste od prole godine. I u
2011. godini imala je za cilj osposobljavanje evidentiranih nezaposlenih lica s vetinama iz polja stranih jezika i kompjutera, za poveanje
njihove konkurentnosti na tritu rada. U obuci su bila ukljuena evidentirana nezaposlena lica kojima je trebalo obezbediti dodatna znanja
o stranim jezicima i kompjuterima.
U centrima za zapoljavanje u 2011. godini su se sprovodili sledei tipovi obuka za nezaposlene:
obuka u poznavanju stranih jezika (u trajanju od 42 sata); i
obuka u sticanju znanja i vetina za rad s kompjuterom (36
sati).
Najvei deo obuke za strane jezike su bile obuke na engleskom
jeziku, ali centri za zapoljavanje su organizirali i obuku za izuavanje
i drugih stranih jezika u zavisnosti o potrebama i interesima nezaposlenih lica. U periodu od 1.1. do 31.12.2011. godine organizirane su
ukupno 62 obuke sa ukljuenjem ukupno 991 lica (662 ene). Od njih
23 obuke su bile za kompjutere (22 poetne i 1 napredna) i 39 obuke za
strane jezike (27 poetne i 12 napredne). U obukama za kompjutere je
bilo ukljueno 316 lica (192 ene) a u obukama za strane jezike je bilo
ukljueno 675 lica (470 ena).
3.2.2. Obuke o pojedinim zanimanjima i vetinama koja su

deficitarna na tritu rada
S ovom merom cilj je opet bio obuavanje evidentiranih nezaposlenih lica za sticanje vetina iz deficitarnih zanimanja, prema
iskazanim potrebama radne snage, radi poveanja njihove zaposlenosti. Obuka je relizirana po programu za obuku, odobrenom od strane
Ministarstva obrazovanja i nauke (MON) ali po prethodno dobivenom pozitivnom strunom miljenju od Centra za struno obrazovanje (CSO) za ustanove ili od Centra za obrazovanje odraslih (COV) za
19
104
Izvetaj o radu Zavoda za zapoljavanje Republike Makedonije za 2011. godinu.
institucije obrazovanja odraslih. Lica koja su uspeno zavrila obuku,

stekla su pravo adekvatnog uverenja, izdato od strane izvoaa obuke.
Kao ciljna grupa ovih programa bila su evidentirana nezaposlena lica
u AZRM sa slinim ili srodnim zanimanjem i vetinama koja su bila
obuhvaena ovom merom i to:
evidentirana nezaposlena lica,
evidentirane nezaposlene mlade osobe do 27 godina,
evidentirana nezaposlena lica profesionalni vojnici kojima
je prestala sluba u ARM.
Za sprovoenje ovih mere bilo je predvieno 9.996.000 denara s
ciljem da obuhvati 170 lica.
3.2.3. Praktikantstvo kao podrka za prvo zaposlenje mladih

lica do 27 godina
Cilj ove mere u 2011. godini je bio da obuhvati mlada nezaposlena lica do 27 godina radi sticanja odreenih praktinih znanja i vetina
s kojima e im se omoguiti da pripremljeni uu na trite rada.
S ovom merom obuhvaene su mlade osobe do 27 godina preko
ukljuenja u program o praktikantstvu u razdoblju od tri meseca, radi
hitnog zaposlenja. Za sprovoenje ovih mera bilo je potrebno po 4.000
denara meseno.
Kao to smo spomenuli malo pre gore, s ovom merom su bile
obuvaene nezaposlene osobe do 27 godina i planirano je bilo da se s
ovim obuhvati 300 lica. Za ovu meru je bilo predvieno 4.500.000 denara. Moe se zakljuiti da je re o aktivnoj meri za zapoljavanje koja
je ustvari ista kao i prole godine, ali s veim opsegom kao u financijskom delu tako i u odnosu obuhvatnosti lica.
3.3. Analiza podataka iz AZRM o sprovedenim aktivnim

merama za zapoljavanje za 2012. godinu20
3.3.1. Obuke u radnim klubovima za sticanje znanja
i vetina (strani jezici i kompjuteri)
U 2012. godini produila je implementacija ove mere koja je prema prireivau i realizatoru mera koja je dala rezultat i smatralo se
20
Godinji izvetaj o radu Agencije za zapoljavanje Republike Makedonije.
105
Harmonius 2014
da se treba opet produiti s njenom realizacijom. U okvirima radnih

klubova u centrima za zapoljavanje opet su se organizirale i realizirale
kratkorone obuke za nezaposlene. Cilj ovih obuka je bio da se ojaaju
znanja i vetine nezaposlenih lica, prema zahtevima trita rada, i s tim
da se uvea njihova konkurentnost i mogunost breg zapoljavanja.
Sasvim isto kao i prole godine, ova obuka je obuhvatila 2.000 lica za
celu godinu i ova lica su bila odabrana iz evidentiranih nezaposlenih
lica. S obzirom na prve rezultate od prve godine i ove su godine sprovedene obuke za nezaposlene i to:
obuka za poznavanje stranog jezika,
obuka za sticanje znanja i vetina za rad s kompjuterom.
Ove besplatne obuke bile su sprovoene od strane nezaposlenih
lica koja su imala struna znanja i vetine po tipu obuke. S ovim nainom selektiranja izvoaa pridonosi se poveanju profesionalnog iskustva nezaposlenih lica koja su prijavljena kao izvoai, a s druge strane,
nezaposlena lica stiu se s vetinama koje e im pomoi da se lake i
bre zaposle. Takoer i izvoai koji su nezaposleni stekli su odreena
financijska sredstva koja su pomogla u smanjenju siromatva i dvojnog
efekta kod nezaposlenih.
3.3.2. Obuka pojedinih zanimanja i vetina koje su

deficitarne na tritu rada
Ove obuke za zanimanja koja su deficitarna na tritu rada obuhvataju poboljanje uslova i popunjavanje slobodnih radnih mesta koja
su utvrena u analizi potrebnih vetina na tritu rada u Republici
Makedoniji uraenoj u 2011. godini. Slino kao i prole godine i ove su
obuke sprovedene u periodu od 6 meseci.
Mera je imala za cilj radno osposobljavanje nezaposlenih lica s
vetinama koje proizlaze kao prioritetne, kao i spreavanje dugorone
nezaposlenosti i izbegavanje mogunosti od gubljenja vetina, preko
ponovnog ukljuenja na trite rada.
Po postavljenim standardima iz prole godine i u ovoj godini
za sprovoenje mere je bilo potrebno ukljuenje nekoliko dravnih
institucija s ciljem kvalitetnijeg rezultata iz te mere. Ovo znai da po
prethodno utvrenoj meri od strane Centra za struno obrazovanje i
obuke a u saradnji sa AZRM, lica, koja su uspeno zavrila obuku, su
106
se stekla sa sertifikatom za radnu sposobnost kojeg izdaje Ministarstvo

obrazovanja i nauke. Ciljne grupe ovih obuka su bili:
dugorono nezaposlena lica koja su u evidenciji vie od jedne godine sa slinim ili srodnim zanimanjima blii do vetina
koje e se obuhvatiti s ovom merom;
nezaposlena lica kojima je prestao radni odnos i bila su najvie 6 meseci evidentirana kao nezaposlena, sa slinim ili srodnim zanimanjima blii do vetina koje su bile obuhvaene s
ovom merom.
Za razliku od prole godine, ove godine su bili obuhvaena 216
lica. S obzirom na ovaj fakt bilo je potrebno 10.972.800 denara. Obuke
su bile usmjerene ka zanimanjima i aktivnostima u kojima je postojao
manjak vetina i to:
elektroinstalateri i elektromonteri,
instalatori i odravatelji gasovodnih i vodovodnih instalacija,
argon varioci,
gipser-monteri,
sastavljai gornjih delova obua,
patronane negovateljice,
frizeri za ene.
Moe se konstatovati da intencija ove mere, kao i kod ostalih

mera, je buenje svesnosti kod nezaposlenih da i pored prava koja poseduju i koriste od tog to se prijavljuju kao nezaposlena lica, imaju i
obavezu pohaati obuku i dokvalifikacije koje im nudi zavod, jer osnovan cilj je da aktivno trae posao to sa druge strane pretstavlja uslov
za bre nalaenje posla.
3.3.3. Praktikantstvo kao podrka za prvo zaposlenje mladih

lica do 27 godina i mladih lica u zavrnoj
fazi studiranja
Cilj ovog programa, kao i u prolim godinama, je bilo poveanje
zaposlenosti kod mladih nezaposlenih, s ime se preventivno deluje i
omoguuje se da spremljeni uu na trite rada. Planirani obuhvat korisnika ove mere bila su 233 lica za koja je planirano 3.495.000 denara.
S ovim programom opet su bile obuhvaene osobe do 27 godina koje
su zavrile najmanje srednje obrazovanje.
107
Harmonius 2014
4. PODRKA IPA FONDOVA U SISTEMU

SMANJENJA NEZAPOSLENOSTI
Jedan od naina financiranja evropskih projekata je preko odobrenja granta koji direktno bi bio sproveden od strane nekih institucija
iz zemlje korisnika. Tako u okvirima komponente 4 od IPA-e razvojnog
programa, kao institucija koja bi bila jedna od kljunih karika u okvirima razvojnog programa, je ona koja se odnosi na menairanje ljudskih resursa i to na tritu rada. Prema regulativi Evropske komisije,21
agencija za zapoljavanje zemlje korisnika, u ovom sluaju Agencija za
zapoljavanje Republike Makedonije je institucija koja je kljuna u politici zapoljavanja i ima primat, s obzirom na to da je jedina institucija
koja se bavi, izmeu ostalog, i s direktnim angamanom za aktivno traenje posla nezaposlenima.
Prema ovome AZRM je institucija koja je dobitnik direktnog
granta iz IPA fondova koji je namenjen za podrku trita rada i to kao
direktna pomo etvrte komponente IPA programa za razvoj ljudskih
resursa od 2007. do 2013. godine. Operativni program za razvoj ljudskih resursa22 u fokusu ima zaposlenje tj. privlaenje i zadravanje to
vie lica u zaposlenju.
Nakon zaposlenja, sledei prioritet ovog razvojnog programa je
obrazovanje i obuka tj. investiranje u ljudski kapital preko obrazovanja
i dodatnih vetina.
Sledei ali ne i manje vaan prioritet ovog razvojnog programa
je socijalna inkluzija ili ukljuenje preko aktivnog ukljuivanja nezaposlenih na tritu rada, a naroito marginaliziranih grupa nezaposlenih.
U odnosu na prvi prioritet, tj. zaposlenje, naveemo kao primer
situaciju na tritu rada za mlae osobe, dugorono nezaposlene i ene.
Kao specifine ciljeve u okviru ovog dela moemo izdvojiti:
integrisanje mladih lica na tritu rada,
smanjenje broja i pomagenje dugorono nezaposlenim licima
(vie od jedne godine),
poveanje procenta zaposlenih ena.
21
22
108
Council Regulation (EC) No 1085/2006 of 17 July 2006, establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA).
Viegodinji operativni program za razvoj ljudskih resursa.
4.1. Analiza projekta za podrku zaposlenja mladih ljudi,

dugorono nezaposlenih i ena
Uzevi u obzir prethodnu analizu o sprovedenim merama od
strane Agencije za zapoljavanje Republike Makedonije, pokuaemo
dati komparativan osvrt aktivnih mera do kada se koriste IPA fondovi,
uzevi u obzir saznanja bez i sa sredstvima Granta dodeljenih AZRM.
Na osnovu prethodno navedenih ciljeva, projekat podrava sledee ciljeve:
A. Praktikantstvo kao podrka za prvo zaposlenje licima do 27
godina da se unaprede perspektive za mlade diplomirane
osobe po potrebama tritu rada. Tanije, nezaposlena lica do
27 godina su ukljuena u program praktikanstva s ciljem dobijanja iskustva koje e im pomoi kod prvog zaposlenja.
B. Obuke za opte vetine traeni na tritu rada cilj je da se
pomogne nezaposlenim licima da dobiju vetine koje e im
pomoi kod traenja novog posla.
C. Obuke za vetine koje su traene na tritu rada da se obue
dugorono nezaposlena lica s profesionalnim vetinama traena na tritu rada.
4.1.1. Praktikantstvo kao podrka za prvo zaposlenje licima

do 27 godina
Ciljna grupa ove komponente su 512 lica koje prema podacima
AZRM su rasporeena u sledeim kategorijama:
lice do 27 godina,
diplomirani,
registrirani kao nezaposleni u AZRM,
bez prethodnog radnog iskustva.
Predvieno je da nezaposleni diplomci do 27 godina budu ukljueni u program za praktikanstvo s ciljem da dobiju svoje prvo radno
iskustvo. Aktivnosti koje se preduzimaju u ovom delu cilja prema poveanju nivoa osposobljenih mladih ljudi. Ukljuena lica iz ove ciljne grupe bie ukljuena u program za praktikantstvo u odreenim
kompanijama u periodu od 3 meseca. S praktikanstvom se omoguuje mladim ljudima da dobiju radno iskustvo za njihovo obrazovanje
i napredak s novim vetinama. U tom smislu, ovaj program olakava
109
Harmonius 2014
njihov ulazak na trite rada. Mogunosti lica koja su ukljuena u ovaj

program ii e u smeru ogranienog vremenskog perioda da se upoznaju s poslodavcem koji e reiti da li e i dalje zadrati praktikanta u
radnom odnosu ili ne. Kao dopuna prethodnog, poslodavci e kreirati
potecijalne kandidate za bilo koje zaposlenje u budunosti. Ova mera
ve u praksi daje rezulate i odreeni broj mladih lica su ve zaposleni
preko ove mere. Za ove obuke su predvieni oko 4.660.000 denara to
predstavlja svojevidnu injekciju ako se dodaju na sredstva koja su bila
uloena iz operativnog programa Vlade Republike Makedonije.
4.1.2. Obuke za opte vetine na tritu rada

Ciljna grupa u ovom delu su 6.600 lica koja su registrirana kao
nezaposleni u AZRM. Ciljne grupe u ovom delu zavise od vida obuke
i to:
nezaposlene ene i dugorono nezaposlena lica koja su registrirana u lokalnim centrima za zapoljavanje (preduzetnitvo),
nezaposlena lica registrirana u lokalnim centrima za zapoljavanje (komunikacijske vetine, strani jezici i obuke za osnovne kompjuterske vetine).
S ovom merom kao oekivani rezultat koji se treba postignuti su
6.600 nezaposlenih lica koja e dobiti osnovne vetine, od kojih 3.000
lica e posetiti kurs stranog jezika; 3.000 lica e se obuiti za osnovne
IT vetine, 250 lica e dobiti obuku za preduzetnitvo i 350 lica koja
e dobiti obuku za komunikacijske vetine. Isto kao i kod prethodne
mere, vredi napomenuti i financijsku konstrukciju ove mere koja iznosi oko 16.000 denara i taj podatak takoe moemo da izdvojimo kao
jednu prilino veliku (financijsku) investiciju na tritu rada.
Optom obukom planiralo se pomoi nezaposlenima da unaprede svoje potencijalne vetine kako bi bili konkuretniji na tritu rada.
U ovom se delu generiraju opte vetine i zanimanja s ciljem da se unaprede kandidati za zaposlenje i to: jezici (osnovni i napredni kursevi),
IT osnovni kurs, preduzetnitvo, komunikacijske vetine (pisanje CV-a,
motivacionog pisma).
110
4.1.3. Obuke za vetine koje su traene na tritu rada

U ovom delu podrana su 820 dugorono nezaposlena lica
koja su registrirana u AZRM kao nezaposlena vie od jedne godine.
Konkretnije bile su sprovedene obuke za sledea zanimanja:
elektroinstalateri i elektromonteri 50 lica,
obuka za mehatronine sisteme 50 lica,
obuka za mehatronine sisteme za laka vozila 40 lica,
IT programeri 115 lica,
graevinski radnici 100 lica,
ugostiteljske usluge 250 lica,
agronsko zavarivanje 50 lica,
raunovodstvo 160 lica.
U ovom delu oekivani rezultati su bili usmereni prema 820 dugorono nezaposlena lica da dobiju specifine profesionalne vetine
koje su traene na tritu rada. Financijska konstrukija i u ovom delu,
takoer, je prilino velika i obuhvata 16.174 denara, koje e dobiti izvoai nastave (pravna lica) koji e izvoditi te obuke za gore navedene
vetine. Nezaposlena lica, za to e dobiti besplatnu obuku za odreeno
zanimanje i za tu obuku, kada je uspeno zavre, dobiti e sertifikat, s
kojim e kasnije mnogo lake nai posao.
5. KOMPARATIVNA ANALIZA MERA AZRM

I MERA IPA PROJEKTA
Kao indikatori koji e biti uporeeni i analizirani u okvirima
istih ili slinih ciljnih grupa u ovom delu su trajanje, financijska konstrukcija, nain izvrenja i obuhvat lica. Preko sledee tabele e se ilustrirati slinosti i razlike aktivnih mera za zaposlenje, koje sprovodi
Vlada Republike Makedonije preko AZRM-a, s projektom za podrku
zaposlenja omoguen od strane IPA sredstava koja se takoe sprovode
u okvirima AZRM kao jedina institucija koja je odgovorna za izvrenje
obuke i mera od ovakvog vida i opsega.
111
Harmonius 2014
Tabela br. 1 Praktikantstvo

Godina
2010 OP
2011 OP
2012 OP
IPA 2011
Trajanje
3 meseca
3 meseca
3 meseca
3 meseca
Financijska
konstrukcija
2.250.000
denara
4.400.000
denara
3.495.000
denara
4.460.000
denara
Nain
izvrenja
Javni oglas za
angaovanje
Javni oglas za
angaovanje
Obuhvat lica
150 lica
300 lica
Javni oglas za Javni oglas za

angaovanje angaovanje
233 lica
512 lica
Iz Tabele br. 1 gde su na slikovit nain izdvojeni indikatori koji

svedoe o slinostima i razlikama izmeu aktivnih mera za zaposlenje
Vlade Republike Makedonije sa IPA projektom, moe se konstatirati
da sredstva koja su uloena od strane EU preko IPA pretpristupne pomoi, su i te kako dobrodoli i pozitivno utiu na kretanja trita rada
u Makedoniji.
Kao primer trebaju se analizirati oni indikatori u kojima se mere
razlikuju, a to su financijska konstrukcija i obuhvat lica. U Makedoniju
su ula dodatna 4.460.000 denara to predstavlja odlinu investiciju
ako se zna da su preko nje obuena i poi e na praktian posao 512
diplomiranih lica to je samo po sebi uspeh i korak napred koji e uticati pozitivno na jednu prilino marginaliziranu ciljnu grupu, a to su
mladi diplomci.
S ovakvom investicijom u mlade kadre omoguuje se da ova
lica dobiju odreeno relevantno radno iskustvo, s radnim vetinama i
navikama koje se stiu na radnom mestu, a s druge strane poslodavci
dobijaju mladi i obrazovani kadar koji nakon isteka tog vremena od 3
meseca mogu i zaposliti.
112
Tabela br. 2 Obuke za opte traene vetine na tritu rada

Godina
2010 OP
2011 OP
2012 OP
IPA 2011
Trajanje
3 meseca
3 meseca
3 meseca
3 meseca
Financijska
konstrukcija
1.500.000
denara
1.900.000
denara
1.500.000
denara
16.000.000
denara
Nain
Javni oglas za Javni oglas za Javni oglas za Javni oglas za
sprovoenja angaovanje angaovanje angaovanje angaovanje
Obuhvat lica
1.500 lica
991 lice
1.500 lica
6.600 lica
Za razliku od prethodne mere, gde su mere i ciljevi izmeu operativnog plana i IPA projekta slini, ovde u obukama za opte vetine,
koje su traene na tritu rada, se moe rei da imaju ozbiljan input
od strane IPA sredstava i njihov znaaj je polivalentan.
Obuhvat asova i nain angaovanja nezaposlenih lica su identini pa s tim moemo da konstantiramo da se cilj ispunjava na ovaj
ili onaj nain. Meutim, glavna razlika se obeleava i potencira u delu
financijske konstrukcije i u obuhvatu lica. Sredstva koja dobija trite
rada, u delu ovih obuka, su apsolutan rekord koja su ikada investirana u optim vetinama kod nezaposlenim lica. S ovim se omoguuju
obuke nezaposlenih lica za vetine bez kojih definitivno ne mogu da se
zaposle, a s druge strane izvoai dobijaju zasluenu naknadu za svoj
posao. S druge strane evidentna je razlika na bolje, tj. na vie obuhvaenih lica, i to za 34 puta vie lica od onih godina u kojima program
financira samo drava. U tom delu obuke su podrane od strane IPA
sredstava i obuhvataju iri krug vetina, to i daje dodatnu vrednost
kandidatima koji apliciraju.
113
Harmonius 2014
Tabela br. 3 Obuke za vetine koje su traene na tritu rada

Godina
2010 OP
2011 OP
2012 OP
IPA 2011
Trajanje
3 mes.+1m
praksa
3 mes.+1m
praksa
3 mes.+1m
praksa
3 meseca
Finansijska
konstrukcija
5.656.000
denara
9.996.000
denara
10.972.800
denara
16.174.000
denara
Nain
Javni oglas za
sprovoenja angaovanje
nezaposlenih. Javni
poziv za
angaovanje
izvoaa
(pravna lica)
Obuhvat lica
108 lica
Javni oglas za Javni oglas za Javni oglas za

angaovanje angaovanje angaovanje
nezaposlenih. nezaposlenih. nezaposlenih.
Tenderski
Javni poziv
Javni poziv
za angaova- za angaova- postupak za
angaovanje izvoaa nje izvoaa
(pravna lica) (pravna lica) nje izvoaa
(pravna lica)
170 lica
216 lica
820 lica
U okviru ove obuke imamo i najvee razlike izmeu izvrenja

mera preko operativnog programa Vlade RM i IPA projekta za podrku zaposlenja.
Za trajanje obuke, primeuje se da obuke koje se sprovode od
strane OP Vlade, obuhvataju i praktian rad kod poslodavca to daje
jednu dodatnu vrednost samoj obuci. Moe se uvideti da osim u odnosu trajanja, u svim drugim indikatorima, prednost, ako bi se moglo
tako rei, je na strani IPA projekta za podrku zaposlenja. Takoe evidentno je da financijska konstrukcija s kojom su podrane ove obuke
je dosta vea, i s tim se omoguuje nezaposlenima da odaberu obuku
koja im najvie odgovara i koju smatraju da e im omoguiti da lake
nau zaposlenje.
U odnosu na nain izvrenja, moe se analizirati procedura za
angaovanje izvoaa (pravna lica) koji e sprovesti tu obuku. U okvirima operativnog programa, oni se angauju po regionima i preko
objave javnog poziva koji ne ukljuuje dostavu financijske ponude: na
neki nain dele se financijske isplate na vie izvoaa u zavisnosti od
prijavljenih kandidata po centrima za zaposlenje.
S druge strane, u IPA projektu, s obzirom na vrednost tih obuka, sprovodi se tenderski postupak, koji je po procedurama EU, preko
114
kojih se angauju izvoai za konkretne obuke. S ovim se omoguuje

javno, transparentno i regularno natecanje meu ponuaima s kojim
se omoguuje vea profesionalnost i odgovoran pristup prema poslu
jer samo popunjavanje tenderske dokumentacije je dosta kompleksno
i ukoliko ponuai obuka jednom uspeju da prou procedure, stei e
se sa know-how preko kojih i dalje mogu lako da povuku nova sredstva iz IPA fondova.
Takoe ovaj program ima i dodatan efekt, jer s obzirom na velika
sredstva koja e dodatno ui u RM, s ciljem kvalitetnijeg odravanja
obuka na raun izvoaa, s kojim e oni angaovati nove zaposlene
osobe kao i dodatne investicije u vlastitoj strukturi, s kojom e se dati
dodatni input u razvoju i profesionalnosti izvoaa.
6. ZAKLJUAK
Moemo zakljuiti da oko 3 milijarde evra EU daje na raspolaganje Republici Makedoniji u okviru svih komponenata u periodu od 4
godine. Deo tih sredstava su analizirani i gore u tekstu. Ukoliko se ova
sredstva iskoriste, Republika Makedonija bi imala siguran ekonomski
rast od iznad 5%. Takoer, mnogo praine se die oko sredstava koja
bi eventualno dobila Republika Makedonija iz direktnih stranih investicija (10, 15, 50 ili vie od 100 miliona evra). Ali, vrlo malo panje
se posveuje sredstvima koja EU omoguuje preko IPA pretpristupne
pomoi, u Republici Makedoniji su jako znaajni i zbog obima i zbog
strukture korienja.
IPA pretpristupni fondovi pretstavljaju jedini mehanizam koji se
koristi u ovom momentu, s kojim se omoguuje razvoj u mnogim oblastima ili bolje reeno pomae nam u odravanju jednog ravnomernog
razvoja. Oni su direktna strana investicija koju nemamo potrebe vraati i koji direktno utiu na kretanja celokupnog trita ili bolje reeno
IPA investira u onim oblastima u kojima je to najpotrebnije. Najjai
indikator koji nam pokazuje kvalitet i rezultat predvienih sredstava
su datumi realizacije projekata podranih od strane IPA kao i procenat
iskoristenosti tih sredstava. Vrlo je vano potencirati da sredstava koja
imamo na raspolaganju, moemo iskoristiti, pod uslovom da znamo
kako da ih izvuemo. Pored jaanja kapaciteta za apliciranje potrebno je ve postojei kapaciteti, koji su nam na raspolaganju, da poveaju svoju profesionalnost i nepristrasnost. S ovim e se u veem delu
115
Harmonius 2014
poboljati iskoritavanje tih sredstava. Treba takoer napomenuti da

evropski novac nije lak za korienje, on je svojevidan test zrelosti, ne
samo drave i institucija ve i pravnih lica. Oni trebaju da investiraju
vie za da iznau nain kako da iskoriste ova sredstva.
Ali i pored toga, znaaj IPA u razvoju ljudskih resursa je polivalentan i nedvosmiljen. On u svom fokusu ima socijalno ukljuenje,
tj. promociju za ukljuenje na trite rada lica koja su due otsutna
na njemu, kao i jaanje socijalnog ukljuenja ljudi iz ugroene grupe
i borba protiv sve forme diskriminacije na tritu rada. Takoer, preko
ovih fondova se omoguuje i poticanje partnerstva i stvaranje mree
na polju zaposlenja i socijalnog ukljuenja. Takoer proirenje i poboljanje investiranja u ljudski kapital, naroito s poticanjem reformi u
sistemu obrazovanja i u sistemu obuka. Dalje, jaanje institucionalnog
kapaciteta i efikasnosti javne administracije i javnih slubi, socijalnh
partnera i relevantnih nevladinih organizacija u zaposlenju i u socijalnim oblastima. Pored ovog, sa svim sredstvima koja se ulau u obrazovanje odraslih i u obuci za dodatne vetine koje su traene na tritu
rada, pravi se ogroman input u istinskom investiranju u ljudske resurse preko dodatnog obrazovanja i obuke, preko kojih e puno lake
nai svoje zaposlenje. tako polako se dolazi do kljune prioritetne ose
IPA razvojne komponente za ljudske resurse. To je pre svega poveanje
prisposobljivosti radnika i preduzea, naroito doivotno uenje, poticanje preduzetnitva i usluga za podrku u kontekstu prestrukturisanja,
kao i poveanje pristupa do zaposlenja, spreavanje nezaposlenosti, naroito s poticanjem modernizacije institucija i trita rada, sprovoenje
aktivnih i preventivnih politika i aktivnosti za poveanje uea ena.
Kljuni element pri korienju ovih sredstava je poticanje zapoljavanja, kao prioritet s kojim e se uticati na razvitak drave i to na vie
nivoa. To je pre svega u:
privlaenju i zadravanju vie ljudi na tritu rada,
razvoj preduzea s kojima e se omoguiti zapoljavanje vie
ljudi.
Sredstva IPA projekta moraju da se razumeju kao dodatna vrednost Republike Makedonije. Preko njihovog korienja tede se sredstva iz Budeta RM i usmeriti e se ka investiranju onih aktivnosti koje
IPA ne financira.
Zato, na kraju, opet potenciramo da je potrebno da izgradimo
kapacitete, da izgradimo strukturu i da omoguimo da ova sredstva
116
uu i svakako da se aktivno i uspeno potroe u svim delovima za koja

su predviena. Meutim, kao to je napisano u uvodu, zaposlenje je
veliki problem Republike Makedonije. Ba zato s velikim angamanom
na svim nivoima, s poveanom profesionalnou svih subjekata koji su
ukljueni u procese, IPA pretpristupna pomo utie pozitivno i smatramo da ve doprinosi poveanju zaposlenosti u Republici Makedoniji, a
tako e biti i u budunosti.
Lazar Jovevski, PhD

Assistant Professor at the Faculty of Law Justinian I Skoplje
Duan Bosiljanov, M.A.
Junior Faculty Member at the Faculty of Law Justinian I Skoplje
THE ROLE OF EUROPEAN UNION PRE

ACCESION FUNDS IN THE PROCESS
OF REDUCING UNEMPLOYMENT
IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA
Summary
In this paper the authors analyze the question of the unemployment in the Republic of Macedonia and ways of its solution. The analysis primarily refers to the active labor market measures for employment that are funded through financial assistance from preaccesion
IPA funds of the European Union, which benefits from Macedonia
Component 4 (human resources) and their results. The main question
in this paper is given to European Union pre-accession funds and how
can help in deacresing the rate of unemployment in Macedonia?
The issue of the unemployment has deeper roots in Macedonia
and more than 20 years is in the focus of the professional and scientific
public, as well as the wider society, and also the challenge for any government in terms of its control. In this sense, the use of the EU pre-accession IPA funds are part of the measures to be taken in the direction
of reducing unemployment. However, the very nature of the unemployment in the Republic of Macedonia, which is multilayered asking demanding measures that exceed just financial components, more
inputs in the direction of the structural reforms of the labor market.
117
Harmonius 2014
Thus, reducing long-term unemployment can not be imagined without

the implementation of the concept of long-term learning, as part of
the formal education system and retraining, as well as the reform of
the educational system. The authors discuss whether and how the IPA
component affects the deacreasing proccess of the unemployment and
to what extent the use of resources, whether they are appropriate and
necessary, and whether it is possible a different approach. It is pointed
out the role of the Employment Agency as an end-user and distributor
of the funds.
In the end, the authors provide a broader conclusion noting the
strengths and the weaknesses of the measures and actions taken, the
significance of using the IPA funds and give their suggestions for overcoming the problem of the unemployment.
Key words: Unemployment. Employment. Labor market. Active
labor market measures. EU pre-accession funds.
118
UDK 347.961(497.16)
Mr Velibor Kora*
KONCEPCIJA ZAKONA O NOTARIMA

CRNE GORE
U ovom lanku prikazana su osnovna koncepcijska opredjeljenja Zakona
o notarima Crne Gore iz 2005. godine. Napravljen je osvrt na iri pokret
notarske reforme u Evropi poetkom 90-ih godina prolog vijeka u tzv.
tranzicijskim zemljama, u procesu afirmacije vladavine prava i reforme
pravosua. Iznijeti su razlozi za ponovno uvoenje notarijata i opredjeljenje za slobodni latinski model notarske slube. Raspravlja se o razlozima za propisanu nadlenost notara, posebno o pravnim poslovima koji
se zakljuuju u obaveznoj formi notarskog zapisa. Posebno su razmotreni
osnovni principi na kojima poiva Zakon o notarima, i to: numerus clausus i princip teritorijaliteta, princip nezavisnosti i nepristrasnosti, princip
savjetovanja i upozorenja, princip savjesnosti i potenja, princip pravne
kompetentnosti, princip stranane privilegije intuitu personae.
Kljune rei: Notarijat. Koncepcija. Principi.
1. ZAKONSKO REGULISANJE
Notarijat je uveden u pravni sistem Crne Gore Zakonom o notarima 2005. godine.1 Time se Crna Gora pridruila veini evropskih
i vanevropskih drava koje imaju tradiciju u primjeni ovog instituta.
Ovdje, za razliku od nekih drava koje imaju stogodinje iskustvo
u primjeni notarske slube, nije do sada bilo znaajnijeg uticaja notara. U srednjovjekovnim primorskim gradovima (Kotor, Budva, Bar,
Ulcinj) bio je vrlo razvijen notarijat,2 ali je u Staroj Crnoj Gori uti*
1
2
Autor je saradnik u nastavi Pravnog fakulteta Univerziteta Crne Gore, velibork@ac.me.

Zakon o notarima ZNot, Slubeni list RCG, br. 68/05, Slubeni list Crne Gore,
br. 49/08.
Vidi V. Kora, Notarijat u srednjovjekovnim komunama jugoistonog Jadrana uticaj na moderna evropska rjeenja, Harmonuis Journal of Legal and
Social Studies in South East Europe, Beograd 2013, 109 i dalje.
119
Harmonius 2014
caj notara bio neznatan, u mjeri uticaja mletakog i austrougarskog

prava. Notarijat se nije praktino afirmisao ni dok je Crna Gora bila
u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno u vrijeme vaenja Zakona o javnim
belenicima iz 1930. godine. Ni u kasnijim dravnim aramanima u
kojima je bila Crna Gora nijesu postojali notari (javni biljenici). U
pravnom sistemu FNRJ, SFRJ i SRJ nije bilo notara. Nakon donoenja
Odluke o ukidanju notara 1944. godine i prekida kontinuiteta sa pravom Jugoslavije prije Drugog svjetskog rata izgraen je novi pravni i
drutveni poredak u kojem je dominirala dravna, odnosno drutvena
svojina i planska privreda, a privatna svojina bila je svedena na minimum. Notari nijesu bili primjereni tadanjem socijalistikom sistemu,
ni kao dravni slubenici, jer se smatralo da je njihov primarni zadatak
da tite privatnu svojinu kao dominantan pravni i ekonomski institut
buroaskog prava. Poslovi koji su prije Drugog svjetskog rata bili stavljeni u nadlenost notarima (javnim biljenicima) preneseni su na sudove (optinske) i organe uprave. U nadlenost organa optine prenijeti
su poslovi ovjera potpisa i raznih izjava, a u nadlenost vanparninih
sudova sklapanje odreenih ugovora i ovjeravanje potpisa ugovornih
strana kad se radilo o prometu nepokretnosti. Znaajniji poslovi bili
su povjereni sudovima, kao na primjer, ovjera ugovora o nepokretnostima, mada ovi poslovi nijesu bili esti i velike imovinske vrijednosti,
s obzirom na ideoloki koncept drutvene svojine i znatno ogranienje
privatne svojine.3
Ideja o ponovnom uvoenu notara u pravni sistem Crne Gore
dola je na talasu ireg pokreta javnobiljenike reforme u srednjoj i
istonoj Evropi poetkom 90-ih godina prolog vijeka nakon pada
komunizma u socijalistikim zemljama. U tim tzv. tranzicijskim zemljama u procesu afirmacije vladavine prava i reforme pravosua insistiralo se na uvoenju ili privatizaciji notarijata. Taj zahtjev bio je
iroko podran od vlada zapadno-evropskih zemalja, pravosudnih
organa, pravnih fakulteta, brojnih strunih udruenja, pojedinaca
i meunarodnih strukovnih organizacija, posebno Meunarodne
unije latinskog notarijata (UINL) i Vijea notarijata Evropske unije.4
Struna, tehnika i materijalna podrka uz povoljnu politiku situaciju
3
4
120
N. arki, Nacionalni Izvetaj za Srbiju, Nacionalni izvetaji o notarskoj slubi

u zemljama Jugoistone Evrope, Sarajevo 2009, 303.
K. Woschnak, Javnobiljenika reforma u Srednjoj Europi od 1989. do 1995.
iz austrijske perspektive, Javni biljenik, 39/2013, 9.
Velibor Kora
doprinijela je ostvarivanju cilja. Posebno znaenje imali su Evropski

dani javnih biljenika u Salzburgu i Kolukvijum javnih biljenika u
Keszthely-u koji su zapoeli 1989. godine.5
Sve te aktivnosti doprinijele su utemeljenju ideje o vraanju
nezavisnog slobodnog notarijata i u ovim zemljama koje pripadaju
evropsko-kontinentalnom pravnom krugu. Bio je to, u stvari, doprinos njegovanju zajednikih kulturnih i pravnih vrijednosti u procesu
proirenja Evropske unije. Nakon niza odranih konferencija, okruglih
stolova, meusobnih posjeta i razmjene iskustava predstavnika pravosudnih organa i notarijata zapadne, srednje i istone Evrope prihvaen
je latinski notarijat (civil law notaries) u svim evropskim dravama u
tranzicji (Poljska, Njemaka DR, Maarska, eska, Slovaka, Rumunija,
Albanija, Bugarska) ukljuujui i drave nastale disolucijom Jugoslavije,
kao i neke drave biveg Sovjetskog Saveza (Estonija, Latvija, Litva).6
Cio taj pokret i aktivnosti s poetka 90-ih u bivim komunistikim
zemljama, srodnim pravnim kulturama, imao je uticaja na uvoenje
notarijata u pravni sistem Crne Gore.
Prvi pokuaj uvoenja notarijata na prostoru Crne Gore
uinjen je sredinom 90-ih godina prolog vijeka u vrijeme trajanja SR
Jugoslavije, nakon raskida sa socijalistikim samoupravnim sistemom i
zapoete reforme pravosudnog sistema. Tadanje Ministarstvo pravde
pripremilo je 1996. godine predlog Zakona o javnim biljenicima notarima, po ugledu na uporedno evropsko zakonodavstvo, ali taj predlog nikad nije usvojen u Parlamentu. Drugi predlog Zakona o javnim
biljenicima notarima pripremilo je Ministarstvo pravde SRJ 2002.
godine, nakon dogovora federalnih jedinica (Srbije i Crne Gore), ali ni
on nije usvojen, iako je bio poboljan u odnosu na raniji tekst predloga
i recenziran od Njemake notarske komore u saradnji sa GTZ-om.7
Bilo je u to vrijeme i nezvaninih predloga Zakona o notarima koje su
pripremali pravni strunjaci, Institut za uporedno pravo u Beogradu i
neke nevladine organizacije.8
5
6
7
8
Ibid.
Ibid., 11.
N. arki, op. cit. fn. 3, 304.
Tako je Centar za unapreivanje pravnih studija u Beogradu (CUPS) objavio
2002. godine Model Zakona o javnom belenitvu, koji su pripremili pravni
eksperti: Dragana Knei-Popovi, Vesna Raki-Vodineli, Duica Palakovi
i Ljubia Dabi.
121
Harmonius 2014
Dalju aktivnost na uvoenju notarijata Crna Gora je nastavila samostalno i to prije sticanja nezavisnosti. Polazei od zakonskih rjeenja
drava koje imaju dugu notarsku tradiciju i uporednog iskustva zemalja u tranzicji koje su Zakon donijele prije, Ministarstvo pravde Crne
Gore pripremilo je Nacrt zakona o notarima 2004. godine. Tekst Nacrta
poboljan je nakon pribavljenog miljenja eksperata Savjeta Evrope i
rezultata strune rasprave na okruglom stolu odranom 14.6.2004.
godine u Podgorici, u organizaciji Ministarstva pravde, FOSI ROM i
Savjeta Evrope.9 Bilo je i odreenih protivljenja, osporavanja ustavnosti
pojedinih rjeenja i suprostavljanja nekim predloenim odredbama,
naroito od predstavnka Advokatske komore koji su u notarima vidjeli
konkurenciju, posebno u sainjavanju pravnih poslova iji je predmet
prenos i sicanje stvarnih prava na nepokretnostima. Prevladala je, ipak,
argumentacija za predloena rjeenja, pa je Zakon o notarima usvojen u Skuptini Crne Gore 8. novembra 2005. godine, ali je njegova
primjena odloena za godinu dana (u prelaznim i zavrnim odredbama
Nacrta zakona bilo je predvieno odlaganje za 18 mjeseci).
Nakon usvajanja Zakona o notarima obavljene su odreene
pripreme za njegovu implementaciju i dodatno vrednovanje pojedinih
rjeenja. Koriena su iskustva drava jugoistone Evrope koje su ve
zapoele primjenu novousvojenih zakona. Preko GTZ-a ostvarena je
saradnja sa zemljama u regionu i odrana dva okrugla stola o notarima
u toku 2007. godine, na kojima su predstavnici notarijata Njemake,
Hrvatske, BiH i Makedonije, kao i predstavnici Vrhovnog suda BiH,
Vrhovnog suda Crne Gore i Ministarstva pravde Crne Gore, vodili
strunu raspravu, razmjenjivali iskustva i iznosili sopstvena zapaanja i
probleme u vezi sa primjenom zakonodavstva o notarima.10 Uoeno je
da odreena rjeenja Zakona o notarima nijesu cjelishodna i da se mogu
negativno odraziti na brzinu pravnog prometa. Stoga je Ministarstvo
pravde odluilo da pripremi reviziju nekih rjeenja Zakona iz 2005. godine, prije poetka njegove primjene. Zakon o izmjenama i dopunama
Zakona o notarima usvojen je u Parlamentu 29. jula 2008. godine.11
9
10
11
122
Preporuke su dali eksperti Savjeta Evrope Emanuele Ferari notar iz Italije i

Adam Tot notar iz Maarske, a odreene predloge i sugestije za unapreenje
teksta Nacrta uini su na okruglom stolu predstavnici sudstva, tuilatva, advokatske komore, Ministarstva pravde i drugih organizacija. Dnevni list Pobjeda, 15.6.2004. godine.
B. Lakoevi, Nacionalni Izvetaj za Crnu Goru, Nacionalni izvetaji o notarskoj slubi u zemljama Jugoistone Evrope, Sarajevo 2009, 123.
Zakon je objavljen u Slubenom listu CG, br. 48/08, od 15.8.2008. godine.
Velibor Kora
Najvanije izmjene osnovnog Zakona odnosile su se na obaveznost forme notarskog zapisa, solemnizaciju privatnih isprava, odgovornost i osiguranje od odgovornosti notara. Ranije je bilo propisano da
se u obaveznoj formi notarskog zapisa zakljuuju svi pravni poslovi za
koje je zakonom odreeno da moraju biti sklopljeni u pisanoj formi.12
Poto je u naem pravu dosta takvih pravnih poslova ocijenjeno je da
je to rjeenje rigidno i da bi usporilo pravni promet, pa je izmjenama
navedenog lana obavezna notarska forma zadrana samo za pravne
poslove koji za predmet imaju nepokretnosti na kojima se stiu ili
prenose stvarna prava. Predvieni su, takoe, i uslovi za solemnizaciju
koja ranije nije bila propisana, precizirana pravila o odgovornosti i osiguranju od odgovornosti notara i niz drugih manje znaajnih rjeenja.
2. IZBOR MODELA NOTARIJATA

Crnogorski zakonodavac usvajanjem Zakona o notarima opredijelio se za latinsku koncepciju notarijata. Takozvani latinski model
notarijata podrazumijeva pravno ureenu i organizovanu slubu koju
obavljaju notari kao samostalni i nezavisni profesionalci, fizika lica
na koja je drava prenijela ovlaenja da sastavljaju javne isprave koje,
pod odreenim uslovima, mogu biti izvrni naslovi. Tako su graani
i drugi pravni subjekti dobili pravo na slobodan i nezavisan notarijat
sa mogunou izbora notara od sopstvenog povjerenja.13 Pored toga
to sastavljaju, potvruju i uvaju isprave o pravnim poslovima i drugim injenicama, ovi javni poslenici daju pravne savjete i pomau
graanima, preduzetnicima i privrednim drutvima, vodei rauna o
interesima svake od stranaka. Javna ovlaenja su brana prema svim
drugim pravnikim poslovima da ulaze u nadlenost notara.14 Njihov
rad podrazumijeva samostalno djelovanje, odvojeno od advokature
i drugih slobodnih profesija, nepristrasno postupanje, sa obavezom
pouavanja stranaka i uvanja tajne. Notarima latinskog modela nije
dozvoljeno da kao nosioci javnog ovlaenja obavljaju drugu djelatnost, ve im to mora biti iskljuivo zanimanje. On je nezavisan od dru12
13
14
l. 50, st. 1, ta. 7 Zakona o notarima, Slubeni list RCG, br. 68/05.
S. Zimmerman, A. Schmitz-Vornmoor, Javnobiljenika sluba u Evropskoj
uniji, Filozofija struke i trendovi razvoja, harmonizacija i ujednaavanje,
Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 6/2009, 1224.
D. Hiber, Pojam belenika (notara) i belenikog (notarijalnog prava), Javnobeleniko pravo (ur. D. Hiber), Beograd 2006, 18.
123
Harmonius 2014
gih dravnih slubi i institucija, ali i prema svojim klijentima jer e

uvijek odbiti nedoputene poslove koje stranka zahtijeva.15
Izbor ovog modela notarijata bio je razumljiv. Tradicija, uporedno iskustvo drugih zemalja i praktini razlozi bili su opredjeljujui
da se uvede slobodni latinski notarijat, a ne dravna notarska sluba.
Iako Crna Gora nije imala znaajnije iskustvo u funkcionisanju notarske slube zaetke ovog modela notarijata nalazimo u statutima srednjovjekovnih primorskih gradova, a njegov dosljedan pojavni oblik
imao je Zakon o javnim belenicima Kraljevine Jugoslavije iz 1930.
godine. Moe se rei da se crnogorski zakonodavac u osnovi opredijelio za rjeenja koja su bila prisutna u Jugoslaviji prije 1944. godine.
U prilog opredjeljenju crnogorskog zakonodavca ide i injenica da je
latinski model notarijata prihvaen u svim dravama evropsko-kontinentalnog pravnog kruga, kao i u brojnim dravama Azije (Kina,
Japan, Indonezija, Mongolija, Koreja i dr.), Afrike (Maroko, Bukrina
Faso, Benin, Mali, Senegal i dr.) i June Amerike (Brazil, Argentina,
ile, Bolivija, Urugvaj, Paragvaj i dr.). Danas latinski model notarijata egzistira u 86 drava16 u kojima ivi 4 milijarde ljudi, potencijalnih korisnika ovog oblika notarskih usluga.17 Latinski model notarijata prihvatile su i sve drave nastale nakon raspada SFRJ, a preuzele
su ga i bive socijalistike zemlje istone Evrope koje su ranije imale
dravni notarijat (Slovaka, eka, Maarska). Veina drava koje
imaju dugogodinje iskustvo u funkcionisanju javne slube latinskog
notarijata pokazuju prednosti ovog modela pruanja notarskih usluga.18 Latinski notarijat, za razliku od dravnog notarijata, ne djeluje
po administrativnim instrukcijama, ve slobodno i u skladu sa propisima. Meutim, u mnogim dravama nije latinski notarijat jedinstveno
ureen niti su mu nadlenosti jednako odreene.
Smatra se da je uvoenje notarijata ostvarivanje strateke reforme
u pravosudnom sistemu, institucionalna pretpostavka za realizaciju
evropskih standarda u oblasti pruanja pravnih usluga.19 Kvalitetom
15
16
17
18
19
124
Ch. Seger, Lex est quod notamus o uvoenju latinskog Notarijata u tranzicijskim zemljama Istone i Jugoistone Evrope, Nova pravna revija, 12/2000,
25.
Dostupno na: http://www.uinl.org/6/notariats-membres-pays, 17.5.2013.
Ch. Seger, op.cit. fn. 15, 21.
I. Crni, Poetak djelovanja javnih biljenika u Republici Hrvatskoj, Zbornik
Pravnog fakulteta u Zagrebu, 6/2009, 1356.
M. Povlaki, Nadlenost notara u Bosni i Hercegovini, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 2/2013, 247.
Velibor Kora
svojih isprava koje su rezultat njihove strune osposobljenosti i svojom ulogom od javnog povjerenja notari garantuju vii nivo pravne
sigurnosti, preveniraju pravne sporove, odnosno olakavaju njihovo
rjeavanje u sluaju da sporovi dobiju sudski epilog.20
Meutim, uvoenje notarijata u na pravni sistem nije opredijelila samo potreba praenja savremenih pravnih tokova, ve je motivisano i poveanjem pravne sigurnosti u poslovima koji su povjereni notarima, potrebom rastereenja sudova i organa uprave, kao i
ubrzanjem pravnog prometa, posebno u poslovanju sa inostranstvom.
Jaanje pravne sigurnosti jedan je od znaajnih razloga koji navode svi
predlagai zakona o uvoenju notarijata. Pravna sigurnost kao jedan
od vodeih principa u pravu podrazumijeva izvjesnot o sadraju i
primjeni pravnih normi koje ine pravni poredak u dravi.21 Notari
kao pravni profesionalci sa javnim ovlaenjima iji je rad pod nadzorom dravnih organa poveajavaju pravnu sigurnost graana i pravnih
lica u ostvarivanju i zatiti prava. Pruanjem strunih usluga i savjeta
oni brinu da opte pravne norme budu pravilno tumaene i konkretizovane u praksi.
Doprinos poveanju pravne sigurnosti notarska sluba ostvaruje na dva naina: davanjem savjeta strankama prilikom sainjavanja
pravnog posla i jaanjem pravne svijesti graana.22 Poduavanjem,
savjetovanjem i pojanjavanjem posljedica pravnog posla koji stranke
sklapaju i nastojanjem da se utvrdi prava volja uesnika, notar prevenira sporove. Kao nepristrasan sastavlja pravnog posla notar brine da
stranke ne sklope pravni posao koji bi bio suprotan imperativnim propisima i moralu drutva. U sluaju da do spora povodom zakljuenog
pravnog posla ipak doe ponudie se javna isprava sa punom dokaznom snagom. Zbog toga to notari kao nosioci javnih ovlaenja
odreene pravne poslove prethodno provjeravaju i odobravaju, notarijat se oznaava kao preventivno pravosue, odnosno drugi stub
pravosua.23
Notar je kao pravni strunjak duan i odgovoran da utvrdi
pravu volju stranaka, cilj koji ele postii zakljuenjem pravnog po20
21
22
23
M. Dika, Izvanparnina i koncilijacijska funkcija javnih biljenika de lege

lata i de lege ferenda, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 6/2009, 1154.
Pravni leksikon, Zagreb 2007, 1198.
E. Biki, S. Suljevi, M. Povlaki, M. Plavi, Notarsko pravo, Sarajevo 2013, 17
i dalje.
Ch. Seger, op.cit. fn. 15, 20.
125
Harmonius 2014
sla i da uz pomo dokumenata, isprava i uvida u javne registre saini

punovaan pravni posao u propisanoj notarskoj formi. Otklanjanjem
svih eventualnih zabluda, razjanjenjem spornih pitanja, upoznavanjem sa pravima i obavezama, slobodom raspolaganja i upozoravanjem
na posljedice pravnog posla iri se pravna svijest graana. Graanin e
lake i bre uskladiti svoje ponaanje sa pravima i obavezama, upoznati primjenu zakona na sopstveni zahtjev jer je notar u svakodnevnoj
praksi neposredni izvrilac i sudionik susretanja zakona i graana.24
Kao jedan od razloga za uvoenje notarijata predlaga Zakona o
notarima navodi i rastereenje sudova. Tako se u obrazloenju Predloga,
pored ostalog, istie: Potreba za uvoenje ove institucije kod nas je
naroito izraena zbog optepoznate preoptereenosti sudova, koja neminovno dovodi do neaurnosti u radu, a time do sporog ostvarivanja
ili neostvarivanja zatite prava i interesa pravnih subjekata.25 Notarijat
moe doprinijeti rastereenju sudova na posredan i neposredan nain.
Posredno e notari rasteretiti sudove time to e kao pravni profesionalci prethodnim upozoravanjem sprijeavati sklapanje zabranjenih poslova, sainjavati zakonite isprave i punovane pravne poslove,
zbog ega e se smanjiti broj sudskih postupaka u kojima bi se sporovi rjeavali. Pored toga, zakonom se mogu notarima direktno povjeriti odreeni poslovi koje su ranije obavljali sudovi, uglavnom u
vanparninoj materiji. Zakonom se moe ovlastiti sud da odreene
poslove iz svoje nadlenosti povjeri notarima. Crnogorski zakonodavac iskoristio je u odreenoj mjeri, kroz rjeenja Zakona o notarima,
sve ove naine rastereenja rada sudova.
Pored navedenih mogu se navesti i drugi razlozi koji govore
u prilog uvoenju notarijata u pravni sistem Crne Gore. Tu svakako spada sigurnost pravnog prometa sa inostranstvom, posebno
poveanje stranih ulaganja, kao i zatita potroaa. Djelatnost notara
doprinosi tanosti i aurnosti javnih registara posebno katastra nepokretnosti. Kao struna lica notari garantuju kvalitet isprava na osnovu kojih se vri upis prava u katastar nepokretnosti i druge javne
registre. Uz to, oni na zahtjev stranaka vre neposredni uvid u javne
registre, prate u odreenoj mjeri zakonitost evidencije prava, podnose
zahtjev za uknjibu, zabiljebu i predbiljbu i doprinose sprjeavanju
viestruke prodaje nepokretnosti, koja e biti potpuno onemoguena
24
25
126
E. Biki, S. Suljevi, M. Povlaki, M. Plavi, op. cit. fn. 22, 22.

Obrazloenje Predloga zakona o notarima iz 2004. godine.
Velibor Kora
kad se ostvari digitalizacija i umreavanje sa katastrom nepokretnosti.26 Funkcijom notara ostvaruje se, takoe, bolja evidencija i izmirenje
fiskalnih obaveza, a u znaajnoj mjeri rastereuje se i budet s obzirom na to da drava ne finansira rad notara. Konano, notari u znatnoj
mjeri doprinose sprijeavanju pranja novca i finansiranju terorizma jer
su u obavezi da preduzimaju odreene zakonom propisane mjere kad
pomau u planiranju i izvravanju transakcija za klijenta.27
3. NADLENOST NOTARA
Drugo vano pitanje pri koncipiranju Zakona o notarima odnosilo se na nadlenosti, odnosno na ovlaenja i obaveze koje notari
treba da obavljaju. Koji e poslovi biti povjereni notarskoj slubi u svim
dravama je pitanje pravno-politike prirode28 i zavisi od drutvenoekonomskih, politikih i istorijskih uslova i odnosa u jednoj dravi,
pravne kulture, razvijenosti pravne drave i vladavine prava. Otuda i
razlike u pogledu nadlenosti notara i pojedinim dravama koje prihvataju latinski model notarijata. Uporedna zakonodavna praksa pokazuje da postoje slinosti, ali i znaajna odstupanja u razliitim dravama
koje su prihvatile ovaj model notarijata. Razlike su posebno izraene u
pogledu pravnih poslova koji se odnose na nepokretnosti, obim i vrstu
poslova koji se izuzimaju iz nadlenosti sudova i povjeravaju notarima,
kao i na odreene nadlenosti u oblasti izvrnog postupka i materiji
privrednih drutava.
Tradicionalno notari sainjavaju, potvruju i uvaju isprave o
odreenim pravnim poslovima iz oblasti porodinog, stvarnog, nasljednog i privrednog prava. Ali nadlenost moe biti proirena i na neke
druge poslove. Crnogorski zakonodavac prihvatio je stav predlagaa
Zakona da se pitanje nadlenosti uredi cjelovito i ako bi po prirodi
stvari neke od tih odredaba trebalo da se nau u drugim materijalnim zakonima (Zakonu o obligacionim odnosima, Porodinom zakonu, Zakonu o nasljeivanju, Zakonu o privrednim drutvima i dr.).
Pri tome je trebalo precizirati iskljuivu, konkurentsku i delegiranu
26
27
28
Detaljnije H. Ernst, T. Josipovi, Javni biljenici i javni registri, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 6/2009, 1119.
l. 41 i 42 Zakona o sprjeavanju pranja novca i finansiranja terorizma, Slubeni list Crne Gore, br. 14/07, 04/08 i 14/12.
M. Povlaki, op. cit. fn. 19, 248.
127
Harmonius 2014
nadlenost, to nije bilo jednostavno ako se zna da su dugi niz godina

te poslove obavljali sudovi, organi uprave i advokati. U dravama na
prostoru ex Jugoslavije uoljive su odreene razlike u nadlenostima
notara. Najznaajnije su razlike u pogledu obaveznosti notarske isprave
u raspolaganju pravima na nepokretnostima, ovlaenjima notara u
materiji izvrenja, vanparninim stvarima, kao i obaveznosti notarske
forme za akt o osnivanju i promjeni statusa privrednih drutava.
Polazei od postojee pravne i faktike situacije, uporednih
rjeenja i Zakona koji se primjenjivao u Kraljevini Jugoslaviji, crnogorski zakonodavac nadlenost notara percizirao je u lanu 4 Zakona o
notarima. Sastavljanje notarskih akata (zapisa, zapisnka, potvrda,
ovjera), primanje u depozit novca, hartija od vrijednosti i drugih predmeta, obavljanje odreenih poslova po nalogu suda i drugih poslova
koji su mu povjereni posebnim zakonima, osnovna su ovlaenja notara u naem pravu. Najznaajniji i najei poslovi notara odnose se
na sastavljanje notarskih akata. Najvaniji su notarski zapisi o pravnim poslovima i izjavama volje, a onda notarski zapisnici o pravnim
radnjama i injenicama kojima prisustvuje notar, notarske potvrde o
injenicama koje notar potvruje i notarske ovjere prepisa, potpisa i
drugih podataka.29
Notari imaju zakonsko ovlaenje da na zahtjev stranke sastavljaju i druge akte kad je to zakonom izriito propisano.30 Pored toga,
notari mogu da vre solemnizaciju privatnih isprava o pravnom poslu
pod uslovom da privatna isprava ispunjava uslove u poledu forme i
sadrine notarskog zapisa, propisane odredbama Zakona o notarima.31
Svi notarski akti pri ijem sastavljanju je potovana zakonska forma
imaju svojstvo javne isprave. Uz ispunjenje odreenenih uslova notarski akt o pravnim poslovima i izjavama volje moe biti i izvrna isprava.
Zakonodavac se opredijelio da se odreeni broj pravnih poslova zakljuuje u obaveznoj formi notarskog zapisa. Pri tome se koristio uporednom zakonodavnom praksom, bez neke posebne i detaljne
analize. Moe se rei da je odabrao optimalno rjeenje, neto ui krug
poslova nego to je, na primjer, u zakonodavstvu BiH, a iri u odnosu
29
30
31
128
l. 5 ZNot.
l. 7, st. 1 ZNot.
l. 51a, st. 1 ZNot.
Velibor Kora
na zakonodavstvo Hrvatske.32 Uobiajeno je da se notarska forma kao

uslov vanosti predvia za brane ugovore i ugovore o imovinskim odnosima izmeu vanbranih drugova, ugovore o raspolaganju nepokretnostima i vrijednijim pokretnim stvarima maloljetnih lica i lica koja
nemaju poslovnu sposobnost, ugovore sa nasljednopravnim dejstvom
i ugovore o poklonima za sluaj smrti. Takvo rjeenje prihvaeno je i
u Zakonu o notarima Crne Gore, s tim to su u krug pravnih poslova
sa notarskom formom ad solemnitatem dodati i ugovori o kupovini sa
zadravanjem prava vlasnitva i pravni poslovi iji je predmet prenos
ili sticanje stvarnih prava na nepokretnostima.33
to se tie poslova notara povjerenih od strane suda zakonodavac se za sada opredijelio samo za neke poslove iz odnosa nasljeivanja
(popis i procjena zaostavtine, uvanje ostavinskih isprava, novca i
dragocjenosti), ostavljajuji mogunost da se posebnim zakonom notaru mogu povjeriti i neki drugi poslovi.34 Pri tome treba imati u vidu i
rjeenje iz lana 147 Zakona o vanparninom postupku35 koji predvia
mogunost da se notarima povjeri voenje ostavinskog postupka. O
tome odluuje predsjednik osnovnog suda imajui u vidu broj sudija,
broj ostavinskih predmeta i duinu trajanja nerijeenih predmeta. U
ostavinskom postupku notar postupa kao povjerenik suda, primjenjuje
pravila vanparnine procedure, donosi odluke i izvrava radnje prema
zakonu koji primjenjuje sud, sa obavezom da odluke donosi u roku od
30 dana od prijema predmeta. Poto je rije o povjerenim poslovima
sud je ovlaen da iz vanih razloga notaru uvijek moe oduzeti dalje
sprovoene ostavinske rasprave.36 Kad je rije o poslovima notara u
nasljednom pravu treba naglasiti da notar moe sastavljati i zapise o
testamentu po pravilima koja vae za sudski testament, a tako sainjeni
akt ima svojstvo sudskog testamenta.37
32
33
34
35
36
37
l. 73 Zakona o notarima Federacije BiH ZNot FBiH, Slubene novine Federacije BiH, br. 45/02; l. 68 Zakona o notarima Republike Srpske ZNot RS,
Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 86/04, 78/11; l. 53 Zakona o javnom
biljenitvu Hrvatske ZJB RH, Narodne novine RH, br. 78/93, 29/94, 16/07
i 75/09.
l. 52 ZNot.
l. 6 ZNot.
Zakon o vanparninom postupku ZVP, Slubeni list RCG, br. 27/06.
l. 148150 ZVP.
l. 53 ZNot.
129
Harmonius 2014
Crnogorski zakonodavac se nije opredijelio da nadlenost notara

u izvrnom postupku, kao to je to sluaj, na primjer, u hrvatskom i
makedonskom zakonodavstvu, gdje su notari ovlaeni da donose
odluke o izvrenju na osnovu vjerodostojne isprave. U Crnoj Gori za
izvrenje su nadleni javni izvritelji, a samo u nekim stvarima sud je
nadlean da odluuje i sprovodi izvrenje.38 Isto tako, crnogorski zakonodavac nije prihvatio da notari obavezno sainjavaju akt o osnivanju i
promjeni pravnog statusa privrednih drutava, odnosno da potvruju
statute privrednih drutava kao to je to, na primjer, u Zakonu o notarima Federacije BiH39 i Zakonu o notarima Republike Srpske.40 ini se
da bi bilo racionalnije da se slino rjeenje za akte privrednih drutava
i potvrivanje izvornika statuta nalo i u crnogorskom Zakonu o notarima.
Meutim, crnogorski zakonodavac predvidio je da se u obaveznoj
formi notarskog zapisa sainjavaju pravni poslovi iji je predmet
prenos stvarnih prava na nepokretnostima,41 to nije esto rjeenje
u uporednom zakonodavstvu. Notarsku formu ad solemnitatem za
pravne poslove za promet nepokretnosti predvia njemako,42 grko, u
odreenoj mjeri francusko,43 i bosansko-hercegovako pravo.44 Zakon
o javnom belenitvu Srbije takoe je predvidio da se ugovori o raspolaganju nepokretnostima sainjavaju u formi javnobiljenikog (notarskog) zapisa, ali je primjena ove odredbe odloena za dvije godine od
stupanja Zakona na snagu.45
Rjeenje o ulozi notara u prometu nepokretnosti predstavlja
praktino najznaajniju novinu u radu notarske slube. Propisivanje
notarskog zapisa kao bitne forme za pravne poslove kojima se prenosi
pravo svojine i druga stvarna prava na nepokretnostima ima, po naem
miljenju, puno opravdanje. Ovakav stav zastupa se u pravnoj teoriji
38
39
40
41
42
43
44
45
130
l. 4, st. 1 Zakon o izvrenju i obezbjeenju, Slubeni list Crne Gore, br. 36/11
i 28/14.
l. 73 ZNot FBiH.
l. 68 i 69 ZNot RS.
l. 52, st. 1, ta. 6 ZNot.
Vid. 311b i 925 Njemakog graanskog zakonika.
Vid. l. 16012 Francuskog graanskog zakonika za ugovore construire.
l. 73 ZNot FBiH.
l. 82, st. 1, ta. 5 i l. 182 Zakona o javnom belenitvu ZJB RS, Slubeni
glasnik RS, br. 31/11, 85/12 i 19/13.
Velibor Kora
nekih drugih drava bive SFRJ koje su prihvatile slino rjeenje.46 Ovo
rjeenje Zakona o notarima doprinijee pravnoj sigurnosti u ovoj oblasti, posebno kod ugovora o kupoprodaji nepokretnosti i ugovora o
hipoteci, kao najeih pravnih poslova koji za predmet imaju nepokretnost. Time e se u znatnoj mjeri otkloniti oigledne slabosti evidencije
nepokretnih stvari u javnom registru. Pored razloga pravne sigurnosti,
aurnosti evidencije nepokretnosti i fiskalne urednosti, vaan razlog
za opredjeljenje crnogorskog zakonodavca da propie obaveznu notarsku formu za pravne poslove koji za predmet imaju nepokretnost, bio
je i materijalna sigurnost notara. Glavne prihode notari ostvaruju od
naknada za sainjavanje notarskih zapisa koji sadre pravne poslove o
sticanju i prenosu stvarnih prava na nepokretnim stvarima. Notari kao
pravni strunjaci, vjerovatno, ne bi imali motivaciju da se opredijele
za ovu profesiju ako bi ovi poslovi bili izuzeti iz njihove nadlenosti.
Meutim, u teoriji ima i drukijih shvatanja.47
4. PRINCIPI NOTARIJATA
4.1. Numerus clausus i princip teritorijaliteta
U skoro svim zemljama koje su prihvatile latinski model notarijata
ogranien je broj notara, a dravna teritorija podijeljena je na podruja
46
47
M. ivkovi, V. ivkovi, O uvoenju javnog belenitva u Srbiji, Zbornik

Pravnog fakulteta u Zagrebu, 440 i 441; M. kalji, Uloga i znaaj latinskog
tipa notarijata u oblasti stvarnih prava u Bosni i Hercegovini, Referat na strunoj konferenciji Uloga i perspektiva notarske slube u BiH, Sarajevo 2013, 9 i
dalje.
N. Mojovi, Od rimskog tabeliona do modernog notara, Pravna rije, 1/2004,
154. Tako N. Mojovi povodom rjeenja Zakona o notarima Republike Srpske
prema kojem se pravni poslovi iji je predmet sticanje ili prenos svojine ili drugih stvarnih prava na nepokretnostima obavezno sainjavaju u formi notarski
obraene isprave (l. 68, st. 1, ta. 4 ZNot RS), konstatuje da je notaru dodjeljena ekskluzivna monopolska vlast na tritu pravnih usluga. Po njegovom
miljenju obavezna notarska forma za perfektnost ugovora o nepokretnostima
nije u skladu sa principom autonomije volje, konsensualizma, slobode trita i
pravnom tradicijom na naim prostorima. Mojovi zakljuuje da je navedenim
zakonskim rjeenjem na grub nain graanima oduzeto pravo da sami trae strunjaka na tritu pravnih usluga, da se bez opravdanja mijenja pravna
priroda najznaajnih ugovora robno-novane privrede, da se vodi rauna o
notarima a ne o irim interesima pravnih subjekata i da se propisivanjem obavezne notarske forme odstupa od dominatnih rjeenja u susjednim dravama i
uporednom pravu sline pravne tradicije.
131
Harmonius 2014
na kojima pojedini notari mogu djelovati. Drugim rijeima, efikasan,

nezavisan i djelotvoran rad notarske slube zahtijeva odreivanje broja
notarskih mjesta (numerus clausus) i odreivanje mjesne nadlenosti
kao prava i dunosti jednog notara da na odreenom prostoru vri
svoju djelatnost.
Naelo numerus clausus i naelo teritorijaliteta prate instituciju notarijata od samog zaetka ove javne slube do dananjih dana.
Mijenjali su se samo naini odreivanja broja notarskih mjesta i pravila
o ureivanju mjesne nadlenosti. Potovanjem ovih naela obezbjeuje
se jednaka dostupnost notarskih usluga svim graanima i pravnim
licima i garantuje brzo i kvalitetno obavljanje djelatnosti. Odreivanje
sjedita odgovara interesima klijenata koji trae notarsku ulugu, a ima
opravdanje i u javnom interesu jer se na taj nain ograniava nelojalna
konkurencija.48
Crnogorski zakonodavac broj notarskih mjesta i mjenu nadlenost notara rijeio je saglasno iskustvima u uporednom zakonodavstvu,
vodei rauna o nekim specifinostima nae drutvene stvarnosti. Kao
osnovno mjerilo za odreivanje broja notara u jednoj dravi uzima se
broj stanovnika. Meutim, u dravama sa priblino jednakim brojem
stanovnika broj pruenih notarkih usluga moe biti znatno razliit. To
zavisi od stvarne nadlenosti notara, privredne razvijenosti, pravnog
prometa, korienja notarskih usluga mimo obavezne forme notarskog
akta i sl. Stoga se za odreivanje broja notara, odnosno za smanjenje ili
poveanje notarskih mjesta koriste u uporednom pravu i dodatni kriterijumi kao to su: broj sainjenih notarskih isprava, razvoj privredne
djelatnosti, proirenje notarske nadlenosti itd.
Zakonom o notarima propisan je jedan osnovni i jedan dopunski kriterijum za odreivanje broja notarskih mjesta i sjedita notara. Osnovni kriterijum je broj stanovnika, a dopunski poveanje
privredne djelatnosti. Broj notarskih mjesta odreuje ministarstvo
pravde tako da za teritoriju jedne optine na svaki zapoetih 15.000
stanovnika odredi po jedno notarsko mjesto.49 U Federaciji BiH,50
Hrvatskoj,51 i Republici Srpskoj52 notarsko mjesto otvara se po pravilu
48
49
50
51
52
132
J.-F. Pillebout, J. Yaigre, Droit professionnel notarial, Paris 2012, 22.

l. 10, st. 2 ZNot.
l. 27, st. 4 ZNot FBiH.
l. 16, st. 2 ZJB RH.
l. 21, st. 4 ZNot RS.
Velibor Kora
na 20.000 stanovnika, dok se u Srbiji jedno notarsko mjesto otvara na

25.000 stanovnika.53 I u Crnoj Gori je u postupku donoenja Zakona
bilo razliitih predloga o broju stanovnika za jedno notarsko mjesto
(od 10.000 do 25.000) ali je konano, kao optimalan broj za poetak,
odreeno jedno notarsko mjesto za 15.000 stanovnika.
Pored ovog osnovnog kriterijuma za odreivanje broja notarskih
mjesta propisan je korektivni kriterijum. Ostavljena je mogunost da
se u pojedinim optinama sa poveanim oblikom privredne djelatnosti odredi vei broj notarskih mjesta. O tome odluuje ministarstvo
pravde nakon pribavljenog miljenja Notarske komore Crne Gore.54
Svakom imenovanom notaru odreuje se slubeno sjedite.55 To
je optina ili grad u kojem notar ima kancelariju u kojoj, po pravilu,
obavlja sve poslove notarske slube. Notar je vezan za svoje slubeno
sjedite i ne moe biti premjeten. Nepremjestivost je garancija njegove
samostalnosti i nezavisnosti. Izuzetno, slubeno sjedite notara moe
se promijeniti samo ako je to potrebno za uredno funkcionisanje notarske slube, i to samo u okviru slubenog podruja, po odluci ministarstva pravde uz prethodno pribavljeno miljenje Notarske komore i u
uz pristanak notara.56 Notar slubeno sjedite izvan slubenog podruja
moe promijeniti samo ponovnim izborom na konkursu za notarsko
mjesto u drugom sjeditu, odnosno slubenom podruju. Ako notar
premjesti svoje sjedite na podruje drugog suda ne moe arhivu prenijeti u novo slubeno sjedite. On je duan da sve notarske akte, knjige
i primljene dokumete preda sudu na ijem podruju je imao sjedite.57
Granicu mjesne nadlenosti notara odreuje njegovo slubeno
podruje. Teritorija Crne Gore podijeljena je na notarska podruja na
kojima pojedini notari imaju svoja slubena sjedita, odnosno kancelarije. Teritorijalno razgranienje nadlenosti notara ima dvostruku
svrhu: 1) da se eliminie nelojalna konkurencija i sukob nadlenosti
izmeu notara i 2) da se otkloni sukob nadlenosti izmedu sudova koji
obavljaju nadzor nad zakonitou rada notara.58 Slubeno podruje no53
54
55
56
57
58
l. 15, st. 2 ZJB RS.

l. 10, st. 2 ZNot.
l. 10, st. 1 ZNot.
l. 10, st. 3 ZNot.
l. 93 ZNot.
M. Dika, Javnobiljeniki poslovi, Zakon o javnom biljenitvu (ur. I. Crni,
M. Dika), Zagreb 1994, 93.
133
Harmonius 2014
tara obuhvata podruje osnovnog suda u kome se nalazi sjedite notara.59 U sluaju da se neki od osnovnih sudova na ijem podruju notar ima sjedite ukine, njegovo slubeno podruje bie podruje suda
na koji je prela nadlenost suda koji je ukinut.60 Pravilo je da notar
svoju djelatnost moe obavljati samo na svom notarskom podruju
i od toga pravila nije predvien izuzetak, kao to je to, na primjer, u
Zakonu o notarima Federacije BiH (l. 49), gdje je propisano da notar
moe djelovati izvan slubenog podruja ako to nalau opravdani interesi traioca prava.
Iako je notar teritorijalno nadlean da vri poslove na podruju
osnovnog suda gdje se nalazi njegova kancelarija on moe u svojoj
kancelariji pruati usluge i klijentima koji imaju prebivalite izvan
njegovog slubenog podruja. On ne moe odbiti da, na primjer, saini
punomoje ili ovjeri ispravu bilo kojem licu koje od njega trai takvu uslugu. U teoriji se iznosi princip da je notar mjesno nadlean za
svaku onu ispravu za koju je stvarno nadlean.61 Pravilo je da stranka bez obzira gdje ivi bira notara, a ne notar stranku.62 Prebivalite i
dravljanstvo stranaka nijesu injenice od znaaja za postupanje notara.
Saglasno principu slobodnog pristupa notaru svako fiziko i pravno
lice, domae i strano moe se obratiti bilo kome notaru u Crnoj Gori.63
Notar e primiti svakog domaeg dravljanina koji je njega odabrao
kao lice od povjerenja, kao i stranca64 ili lice bez dravljanstva i nee
mu uskratiti traenu uslugu samo zbog toga to nije stalno nastanjen
59
60
61
62
63
64
134
l. 9, st. ZNot.
l. 9, st. 4 ZNot.
Jeder Notar ist fr jede Beurkundung rtlich zustndig, fr die er auch sachlich zustndig ist. C. Armbrster, N. Preu, T. Renner, Beurkundungsgesetz
und Dienstordnung fr Notarinnen und Notare Kommentar, Berlin 2009, 58.
K. Senjak, Notarijat i izvrnost notarskih akata, Zbornik Pravnog fakulteta u
Zagrebu, 2/2013, 451.
Ako je notar mjesno nadlean on je i meunarodno nadlean. Vid. C. Armbrster, N. Preu, T. Renner, op. cit. fn. 61, 49. O naelu slobodnog pristupa
notaru (freien Zugangs zum Notar) u njemakom pravu vid. Armbrster, C.,
Preu, N., Renner, T., op.cit. fn. 61, 49 i dalje; A. Jaki, Notarijat kao javna
sluba, Javnobeleniko pravo (ur. D. Hiber), Beograd 2006, 98; o pravu na
izbor notara u francuskom pravu vid. J.-F. Pillebout, J. Yaigre, op. cit. fn. 48,
127.
Tako je u njemakom pravu pravni posao sa stranim elementom generalno
nedovoljan razlog za odbijanje slubene radnje. C. Armbrster, N. Preu, T.
Renner, op.cit. fn. 61, 49.
Velibor Kora
na teritoriji njegovog notarskog podruja.65 U praksi to nee biti esti

sluajevi jer je svakom graaninu i privrednom subjektu najdostupniji notar u optini gdje ima prebivalite, odnosno sjedite. Izuzetak su
notarski zapisi o pravima na nepokretnostima i poslovi povjereni od
strane suda, koje, kao to smo vidjeli, moe da obavlja samo notar na
ijem slubenom podruju se nepokretnost nalazi, odnosno notar koji
ima sjedite na teritoriji za koju je osnovan sud.66
4.2. Princip nezavisnosti i nepristrasnosti

Nezavisnost i nepristrasnost temeljni su i funkcionalno povezani
principi notarske slube. Oni se esto poistovjeuju iako nijesu sinonimi, s obzirom na to da je nezavisnost objektivna, a nepristrasnost subjektivna kategorija.67 Nezavisnost oznaava slobodu od uticaja dravnih
organa, posebno izvrnih. Organi dravne uprave i organi pravosua
ne mogu uticati na rad i djelovanje notarijata i notara. Dunost je svih
vladinih i nevladinih organa i organizacija da potuju nezavisnost notarijata kao dijela pravosudnog sistema. Notarijatu se, slino sudstvu,
jami nezavisnost kako bi notari mogli slobodno, bez ogranienja, uticaja, pritiska i uplitanja drugih organa obavljati svoju djelatnost. On
ne djeluje po nalogu i uputstvima upravnih ili sudskih organa. On
nije u odnosu subordinacije. Za notara vai graanskopravni princip
koordinacije volja, a ne pravilo o subordinaciji koje se primjenjuje u
upravnom pravu.68 Notar objektivno moe obavljati slubu samo ako
je poteen od spoljnjeg uticaja, ako postupa u skladu sa pozitivnim
propisima, ako je potinjen jedino Ustavu i zakonu. Notari iako dio
pravosudnog sistema, postupaju nezavisno od ostalih pravosudnih institucija. Oni su nezavisni i od drave i od stranaka. Nezavisnost od
drave ispoljava se u slobodi od naloga dravnih ograna. Nezavisnost
se manifestuje kao faktika, lina i organizaciona. Faktiki je nezavistan
bez obzira na to to njegov rad podlijee nadzoru jer je svrha nadzora
samo u tome da se obezbijedi zakonitost obavljanja notarske djelatnosti, a ne da se utie na kreiranje notarskog akta. Njegova lina nezavis65
66
67
68
M. Povlaki, Ch. Schalast, V. Softi, Komentar Zakona o notarima u Bosni i

Hercegovini, Sarajevo 2009, 91.
l. 9 ZNot.
N. Tepe, lanstvo javnih biljenika u organima pravnih osoba koje obavljaju
gospodarsku djelatnost, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 2/2013, 313.
J. Salma, Konvergencija evropskog notarijalnog prava, Zbornik Pravnog fakulteta u Novom Sadu, 2/2012, 46.
135
Harmonius 2014
nost ispoljava se u nemijeanju u radnopravni status kao nosioca javne

slube, iako on nije u radnom odnosu kod drave. Organizaciona nezavisnost oznaava samoupravu notara, slobodu profesionalnog povezivanja i organizovanja, ureivanje meusobnih odnosa i pitanja od
zajednikog interesa.69 Pravilo je da su oni i politiki nezavisni,70 iako u
crnogorskom Zakonu o notarima o tome nema izriite odredbe.71
Iako dva razliita principa, nezavisnost i nepristrasnost su povezani jer se kroz nezavisnost dokazuje nepristrasnost.72 Ovi principi se u
stvari ispoljavaju kroz primjenu zakona i podzakonskih akata, kroz samostalno postupanje i tumaenje propisa.73 Navedeni principi izraeni
su kroz tekst zakletve koju notar polae pred ministrom pravde:
Zaklinjem se da u notarsku slubu vriti u skladu sa Ustavom i zakonom i poslove notara obavljati savjesno i nepristrasno.74 Isto tako
kao osnovno naelo notarske etike propisano je: da notar kao individualni nosilac javne slube obavlja svoju slubu savjesno, poteno i
nepristrasno u skladu sa Ustavom i Zakonom.75
Ipak, nezavisnost notara nije apsolutna. tavie nezavisnost
ove slobodne profesije treba shvatiti krajnje relativno s obzirom na
nadlenost drave pri imenovanju, razrjeenju i nagraivanju notara.76
Notar je u znaajnoj mjeri vezan za dravne organe, posebno za ministarstvo pravde, a Zakonom o notarima nijesu, kao ni u susjednim
dravama, predvieni instrumenti koji bi u dovoljnoj meri jemili
nezavisnost notara od drave.77 Tako Zakon o notarima propisuje da
je ministarstvo nadleno da: odreuje broj mjesta i sjedita notara (l.
69
70
71
72
73
74
75
76
77
136
N. Preuss, Zivilrechtspflege durch externe Funktionstrger, Tbingen 2005, 179

186.
A. Puhalovi, Naela javnobelenikog prava, Pravni ivot, 12/2004, 293.
Zakon o javnom biljenitvu Hrvatske propisuje da e se u pogledu politikog
djelovanja javnog biljenika na odgovarajui nain primjenjivati pravila o zabrani politikog djelovanja sudija (l. 38, st. 3).
D. Babi, Nezavisnost i nepristrasnost arbitra, Pravo u gospodarstvu, 3/2008,
674.
V. Prani, O dunosti poduzimanja i uskrati slubene radnje javnog biljenika, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 4/2008, 997.
l. 16, st. 2 ZNot.
l. 3, st. 1 Kodeksa notarske etike.
D. Knei-Popovi, O pojmu notarskog (javnobelenikog) prava, Pravna rije, 5/2005, 373.
D. urevi, Pravni poloaj notara u evropskim pravnim porecima i srpskom
pravu, Perspektive implementacija evropskih standarda u pravni sistem Srbije,
Zbornik radova knjga I (ur. S. Lili), Beograd 2011, 171.
Velibor Kora
10); donosi pravilik o radu notara (l. 10a); propisuje radno vrijeme
notara (l. 11); raspisuje i sprovodi konkurs za imenovanje notara (l.
11); propisuje uslove u pogledu prostora i opreme za kancelariju notara
(l. 20); vri nadzor nad zakonitou rada notara (l. 124). Pored toga
ministar pravde imenuje notara (l. 15), donosi odluku o prestanku
vrenja slube notara (l. 21), donosi odluku o razrjeenju notara (l.
23), donosi odluku o privremenom udaljenju notara (l. 25), odreuje
zamjenika notara (l. 102).
Meutim, ova podreenost notara ministarstvu, odnosno ministru pravde ublaena je kroz objektiviziranje navedenih postupaka,78
kao i zakonskim garancijama nepremjestivosti i stalnosti funkcije notara, imuniteta i pretresa slubenih prostorija. Zakonom su propisani
objektivni uslovi za izbor, nadzor i razrjeenje notara.79 Notar se imenuje na neodreeno vrijeme i ne moe, kao to smo rekli, biti bez svoje
saglasnosti premjeten u drugo slubeno podruje.80 Uz to, ministarstvo
pravde nema pravo da ponitava akte notara niti da naredi obustavu
njegovih aktivnosti.81 Notaru je priznat imunitet u sluaju odreivanja
pritvora u postupku koji je protiv njega pokrenut zbog sumnje da je
uinio krivino djelo u vezi sa vrenjem slubenih poslova.82 Bez dozvole vijea suda pred kojim se vodi postupak njemu se ne moe odrediti
pritvor iako postoji osnovana sumnja da je uinio neko krivino djelo
prilikom obavljanja notarskih poslova. Isto tako pretresanje kancelarije
notara i oduzimanje notarskih akata nije dozvoljeno bez sudske odluke,
a i tada je nadleni organ duan da obezbijedi predstavnika Notarske
komore da prisustvuje pretresu.83
Zakon o notarima izriito navodi samo nepristrasnost notara
(l. 16 st. 2), s ciljem da ukae da je on lice od javnog povjerenja koje
u svakoj situaciji treba da postupa objektivno, neutralno, bez opredjeljenja za neku od strana, ili kako se ponegdje navodi tercijarno (kao
trei neutralni).84 Nepristrasnost notara najee se vezuje za njegovu
78
79
80
81
82
83
84
M. Dika, op. cit. fn. 58, 93 fn. 2.

l. 12, 23 i 124 ZNot.
l. 10, st. 3 ZNot.
Vid. I. Ceia, Limpartialit du notaire: garantie de lordre contractuel, RAPPORT XXIVme Congrs International du Notariat Latin, 2004, 9, www.notiss.ru/usrimg/Nr_5.pdf, 14.12.2012.
l. 34 ZNot.
l. 33 ZNot.
D. Knei-Popovi, Nepristrasnost javnog belenika, Pravni ivot, 3/2008,
536 i 537. Ovaj termin se koristi u italijanskoj literatuti vid. A. Zingaropoli, La
137
Harmonius 2014
obavezu savjetovanja stranaka kad on treba da brine jednako o interesima svih uesnika u pravnom poslu. Tako se kae da bez nepristrasnosti nema javne slube, bez javnog slubenika nema javne isprave, bez
javne isprave nema notarijata.85 U literaturi se obino smisao i sutina
nepristrasnosti notara uporeuje sa nepristrasnou sudija.86 Analogija
je opravdana, ali nije potpuna jer pored slinosti postoje i odreene
razlike u znaenju nepristrasnosti s obzirom na razliit poloaj notara
i sudije.87 Neto je iri domaaj notarske nepristrasnosti jer notar za
razliku od sudije ne moe pri obavljanju svoje djelatnosti ostati strogo
neutralan. Njegova dunost da strankama objasni smisao i posljedice
pravnog posla zahtijeva aktivan odnos, savjetovanje svih uesnika,
objektivno angaovanje na poduavanju, nepristrasno objanjavanje
koje ne moe imati znaenje udaljednje sudijske neutralnosti.88 Ali bez
obzira na razliito znaenje sudijske i notarske neutralnosti i kod jednih i kod drugih mora se obezbijediti osjeaj nepristrasnosti. Notar, kao
i sudija ne smije se nai u situacijama i okolnostima koje kod stranaka
mogu izazvati razuman strah od pristrasnosti.89 Njegovo profesionalno
djelovanje ne moe se preplitati sa njegovim linim poslovima, sa situacijama u kojima notar ima ekonomski ili drugi interes.
Obezbjeenje nepristrasnosti notara, njegovo objektivno, zakonito i pravino postupanje garantuje institut izuzea. Pravila o izuzeu
notara omoguavaju da notar u svakom konkretnom sluaju bude
stvarno nepristrasni trei u poloaju super partes90 koji e sainiti notarski zapis o odreenom pravnom poslu. Zakonom su propisani razlozi
koji iskljuuju notara da postupa u sluaju koji izaziva njegovu zainteresovanost. Opravdano se sumnja da e notar u odreenim sluajevima
zbog materijalne ili moralne zainteresovanosti biti pristrasan. Njegov
85
86
87
88
89
90
138
Responsabilit del notaio, Halley Editrice, 2006, 19 i 24; M. di Fabio, Manuale

di notariato, Milano 2007, 2.
...sans impartialit, point dofficier public, sans officier public, point dacte authentique, sans acte authentique, point de notariat. A. Roy, Notariat et multidisciplinarit: Reflet dune crise didentit professionnelle?, Revue du Notariat
106/2004, 12 fn. 38, https://papyrus.bib.umontreal.ca/xmlui/handle/1866/767,
13.12.2012.
Ibid., 13.
Ibid.
Ibid., 13 i 14.
...juge peut tre rcus sil existe une crainte raisonnable de partialit. Ibid.,
15 fn. 44.
Vid. G. Casu, G. Sicchiero, La legge notarile commentata, Roma 2010, 44.
Velibor Kora
lini odnos sa odreenom strankom ili oigledan materijalni interes u

konkretnom predmetu raa sumnju u objektivno i nepristrasno postupanje. Zbog toga e on biti izuzet od vrenja notarske funkcije u
svim takvim sluajevima kako bi se sauvao autoritet notarijata i notara, odnosno povjerenje graana i poslovnih subjekata u nepristrasan
rad notara.
I pored navedenih mehanizama zatite nepristrasnosti kao osnovnog principa notarske profesije, nije u praksi iskljuena mogunost
kompromitacije objektivnog postupanja notara. Najei rizici koji prijete da ugroze nepristrasnost notara odnose se na situacije kada jedan
notar u kontinuitetu sainjava vei broj ugovora za jednu istu stranku
ili kada notar prethodno savjetuje jednu stranku o raznim pravnim
pitanjima, pa se nakon toga ta ista stranka pojavi kod notara da joj
saini ugovor ili drugi pravni posao.91 U praksi se deava da notar u
kraem ili duem vremenskom razdoblju saini za jednu stranku itavu
seriju ugovora (na primjer, investitor stambene zgrade sa veim brojem
stanova sainjava ugovore o prodaji kod istog notara), to s obzirom
na slobodan izbor notara nije nedoputeno, ali je nesumljivo da takve
poslovne relacije nose rizik pristrasnosti konkretnog notara. Ljudski je
teko sauvati nepristrasnost ako se ista stranka esto pojavljuje kao
klijent i znaajno uveava zaradu notara. Trajni odnos sa klijentom je
nesumljivo sam po sebi ohrabrujui znak povjerenja u notara, ali ne
smije derogirati slobodu notara.92 Stoga se pitanje ugroavanja nepristrasnosti nalo i na dnenom redu XVI Meunarodnog kongresa latinskog notarijata odranog u Limi 1982. godine, gdje je Komisija za organizivanje Kongresa uputila odreene sugestije komorama da usvoje
preventivne mjere koje bi ublaile rizike ugroavanja nepristrasnosti
notara.93 S tim u vezi nacionalnim komorama se predlae da same izaberu mjere kojima e sprijeiti klijente da stvore vrste ekonomske veze
sa odreenim notarom u ijoj kancelariji sklapaju veliki broj poslova.
91
92
93
A. Roy, op. cit. fn. 85, 21 fn. 67.

Ein dauerndes Klientenverhltnis ist fraglos an sich ein erfreuliches Zeichen
fr das Vertrauen zum Notar, darf jedoch die Freiheit des Notars nicht beeintrchtigen, R. Gaupp, Die Unparteilichkeit des Notars: Eine garantie des
vertragsrechts (Thema I), XXIV. Kongress des lateinischen Notariats Bericht
der deutschen Delegation, 2003, 19, www.bnotk.de/_...Kongress/.../THEMA_I_GAUPP, 15.2.2013.
A. Roy, op. cit. fn. 85, 22 fn. 72.
139
Harmonius 2014
Insistira se i na disciplinskoj odgovornosti notara koji zbog pretjerane

koncentracije iste klijentele kompromituje nepristrasnost.94
4.3. Princip savjetovanja i upozorenja

Sainjavanje notarskih akata i savjetovanje stranaka osnovni su
zadaci notara. Savjetovanje je, kao to je reeno, vezano za nepristrasnost notarske profesije. Nepristrasno pouavanje i poduavanje stranaka esencijalana je dunost notara, utemeljena jo poznatim francuskim
Zakonom 25 Ventse iz 1803. godine koji je postavio osnove savremenom modelu latinskog notarijata.95 Iako danas u francuskom pravu,
za razliku od njemakog,96 nema o tome izriite odredbe ona je u praksi vlro rano i odluno afirmisana i smatra se esencijalnom karakteristikom francuskog notara.97 Karakteristinim odlukama sudova, prvo
iz 1841. godine, a onda vie od jednog vijeka kasnije Kasacioni sud je
potvrdio taj stav naglaavajui da je zakon notarima povjerio dostojanstveniju i veu ulogu od davanja svojstva javne isprave aktima koje
sainjavaju, smatra ih nezainteresovanim (nepristrasnim) savjetnikom
stranaka.98 I na meunarodnom Kongresu latinskih notara, odranom
u Meksiku 2004. godine, je zakljueno da je nepristrasnost notara, kao
javnog slubenika, u svim njegovim aktivnostima, pa i u savjetovanju
94
95
96
97
98
140
XVIe Congrs international du notariat latin, (1982) 32 Revue Internationale

du Notariat (Henri Maigret), citirano prema A. Roy, op. cit. fn. 85, 22 fn. 72;
tako i D. Knei-Popovi, op. cit. fn. 84, 545.
Detaljnije D. Knei-Popovi, Zakon Ventse, kodeks modernog notarijata,
Arhiv za pravne i drutvene nauke, 12/2009, 49; Upor. Charte constitutive du
notariat moderne, la loi franaise du 25 Ventse An XI (1803) 22 circonscrit
la profession autour du statut dofficier public traditionnellement reconnu au
notaire, A. Roy, op. cit. fn. 85, 8 i literaturu tamo navedenu.
Vid. 24(1) Bundesnotarordnung BNotO.
J.-F. Pillebout, J. Yaigre, op. cit. fn. 48, 129.
Les notaires nont pas seulement pour mission de donner lauthenticit aux
actes quils rdigent, dans son esprit et dans ses motifs memes, la loi qui les
institute a etendu leur confrer un role plus digne et plus lve, elle les considere comme des conseils dsintresss des parties, Cass., 3 aout 1958: S. 1959,
1, 350, citirano prema J.-F. Pillebout, J. Yaigre, op. cit. fn. 48, 8; jo u lexpos
des motifs za Zakon 25 ventse savjetnik Real odreuje notare kao savjetnike
bez interesa za bilo koju stranku i kao nepristrasne redaktore njihove volje
...conseiles dsintresss des parties aussi bien que rdacteurs impartiaux de leur
volont... J.-F. Pillebout, J. Yaigre, op. cit. fn. 48, 7.
Velibor Kora
stranaka, temelj latinskog notarijata, i titi ne samo uesnike pravog

posla, nego i trea lica.99
Notari kao nepristrasni zapisivai volja stranaka duni su da ih
upoznaju o prirodi i obimu njihovih prava i obaveza i da to jasno i
nedvosmisleno unesu u notarski akt. To podrazumijeva da notar kroz
razgovor sazna, utvrdi i analizira interese stranka, razmotri doputene
opcije i alternative, otkloni eventualne konflikte interesa i ponudi najpovoljnije rjeenje.100
Zakon o notarima po ugledu na uporedno zakonodavstvo sadri
odredbu o poduavanju stranaka koja se odnosi na dva pravila: ispitivanje volje stranaka i njeno unoenje u notarski akt. Prije nego pristupi
sainjavanju notarskog akta notar ima obavezu da ispita pravu volju
stranaka i da ih podui o pravnim posljedicama koje proizvodi pravni
posao koji namjeravaju da zakljue.101 Ispitivanje prave volje stranaka
obino zapoinje pripremnim razgovorom koji notar vodi u svojoj
kancelariji gdje nakon izjava uesnika pravnog posla postavlja pitanja
i razmatra podatke koji su mu ponueni. Notar treba prvo da sazna
relevantne podatke o pravnom poslu koji stranke ele da bi mogao da
prui pouku i poduku. To ne znai da treba nekritiki da slijedi izjave stranaka, ve da kroz razgovor sa njima provjeri njihovo razumijevanje konkretnog pravnog posla.102 On prilikom izvravanja ove
obaveze treba da pronae najpovoljnije rjeenje za stranke da ostvare
namjeravanu svrhu sa to manje trokova; na primjer, da ne zakljuuju
predugovor prije zakljuenja glavnog ugovora ako za to nema opravdanog razloga.103 Pri tome treba da razjasni njihove izjave i da ih upozori
kad smatra da su one nejasne, nerazumljive i dvosmislene, sa izriitom
obavezom da stranke upozori na mogue pravne smetnje i sudske sporove do kojih moe doi zbog takvih izjava.
Notar se ne moe osloboditi obaveze savjetovanja, bez obzira na
kompetentnost stranaka ili injenicu da one imaju advokata ili drugog
strunog konsultanta koji im pomae u pregovaranju i sainjavanju
99
100
101
102
103
Conclusions (1), Theme I, Impartiality of the Notary: ensuring certainty in

contractual relationship, XXIV International Congress of the Latin Notariat,
Mexico City, October 2004 http://www.docstoc.com/docs/46413499/XXIV-INTERNATIONAL-CONGRESS-OF-T, 14.3.2013.
M. Povlaki, Ch. Schalast, V. Softi, op. cit. fn. 65, 14.
l. 48, st. 1 ZNot.
V. Rijavec, Civilnopravna odgovornost notariev, Pravna praksa, 11/98, III.
141
Harmonius 2014
pravnog posla. Ali obim savjetovanja e svakako zavisiti od kompetentnosti stranka, vrste i prirode pravnog posla i valjanosti priloene dokumentacije. U tom pogledu on strankama treba da prui istu snagu
oruja. Ako je jedna ugovorna strana profesionalac (na primjer, banka
ili prodavac stanova za trite) a duga neiskusan potroa (kupac stana,
korisnik kredita) onda e notar posebnu panju obratiti na zatitu slabije strane.104
U pravnoj teoriji i sudskoj praksi obaveza savjetovanja notara
razdvaja se na obavezu objanjavanja strankama i obavezu linog
istraivanja.105 Obaveza objanjavanja podrazumijeva pruanje kompletnih informacija strankama o pozitivnim i negativnim posljedicama
pravnog posla, tumaenje pojedinih strunih izraza, davanje odgovora na postavljena pitanja, kao i pojanjavanje i drugih posljedica,
pogodnosti i nepogodnosti pravnog posla koje nisu pravnog karaktera
(ekonomski efekti, fiskalne dabine, administrativne obaveze i sl.).106
Ima miljenja da notar nije duan da poduava stranke o ekonomskim
efektima pravnog posla i ekvivalentnosti davanja.107 Smatramo da notar
prvenstveno treba da ukae na manjkavosti koje dovode do nitavosti
ili ruljivosti pravnog posla, ali moe, naroito kad se radi o neukoj ili
neiskusnoj stranci ukazati i na druge posljedice preduzetog pravnog
posla. U svakom sluaju notar ne sme biti pasivni i utljivi sastavlja
isprave, ve aktivni sudionik koji ima zadatak da nadomjesti neznanje
stranka, da ih struno podui i onda kad one misle da to nije potrebno
ili da se radi o optepoznatim injenicama.108 Na isti nain postupie
notar i u sluaju kad stranke podnesu gotov nacrt pravnog posla.109 To
to je nacrt pravnog posla sainio advokat ili drugi pravni strunjak
ne oslobaa notara obaveze da ispita stvarnu volju stranka i ukae na
pravne posljedice koje taj pravni posao proizvodi. Cjelovito i kompetentno razjanjenje svih relevantnih elementa i injenica pravnog posla
104
105
106
107
108
109
142
M. Povlaki, Odgovornost notara za prouzrokovanu tetu u obavljanju notarske slube, Referat na strunoj Konferenciji Uloga i perspektiva notarske
slube u BiH, Sarajevo 2013, 10.
D. Knei-Popovi, op. cit. fn. 84, 540.
M. urevi, Notarijat i ugovori, Javnobeleniko pravo (ur. D. Hiber), Beograd 2006, str. 222.
V. Rijavec, op. cit. fn 102, III; Ovaj stav je zaspupljen u njemakoj literaturi, R.
Gaupp, op. cit. fn. 92, 31 fn. 28 i literaturu tamo navedenu.
Velibor Kora
sprijeava rizike njegove nepunovanosti i djelotvornosti i obezbjeuje

pravne pretpostavke da notarski akt bude izvren kako glasi.
Obaveza savjetovanja povezana je sa obavezom upozorenja
koju notar ima u sluaju kad smatra da stranka nema pravo da sklopi
odreeni pravni posao.110 Ona djeluje preventivno i treba da otkloni
svaku neizvijesnost u pogledu punovanosti pravnog posla i iskljui
mogunost kasnijeg nastanka spora i voenja parnice.111 Tako, na
primjer, u sluaju kad jedan od zajedniara insistira da zakljui
ugovor o prodaji notar treba da ga upozori i podui da je za prenos
prava zajednike svojine potrebna saglasnsnost svih zajedniara; ili da
roditelji ne mogu otuiti nepokretnost djeteta bez saglasnosti organa
starateljstva.112 Time je sada gotovo iskljuena mogunost da jedan
od suprunika bez saglasnosti drugog otui pravo iz zajednike imovine ili optereti stvar koja je predmet zajednike svojine, to je ranije u
praksi bio est sluaj. Ako stranka i pored upozorenja notara insistira
da on saini notarski akt o pravnom poslu koji zahtijeva, notar e ga
sastaviti, ali e u aktu naznaiti da je stranku upozorio na posljedice
manjkavosti pravnog posla. U sluaju da se stranka tome protivi notar
e odbiti sastavljanje notarskog akta, kao to e ga odbiti i u sluaju kad
je sainjavanje takvog akta zakonom izriito zabranjeno.113
U sluaju proputanja notara da izvri obavezu savjetovanja i upozorenja stranaka u toku postupka sainjavanja notarskog akta mogu
nastupiti negativne posljedice. To prije svega moe dovesti do toga da
stranke zakljue nepunovaan pravni posao. Zbog toga moe nastati
teta za koju e biti odgovoran notar. Pored imovinskopravne odgovornosti notar moe, zbog neobavljanja poslova u skladu sa zakonom
odgovarati disciplinski, a nije iskljuena i krivinopravna odgovornost.
4.4. Princip savjesnosti i potenja

Savjesnost i potenje kao generalna klauzula vodi porijeklo od
rimskog pojma bona fides114 i do danas je najee primjenjivan prin110
111
112
113
114
l. 29, st. 1 ZNot.

A. Jaki, op. cit. fn. 63, 101.
Upor. V. Prani, op. cit. fn. 73, 1012.
l. 28, st. 2 i 3 ZNot.
M. J. Schermaier, Bona fides in Roman contract law, Good Faith in European
Contract Law (ed.) R. Zimmermann, S. Whittaker, Cambrige Univeristy Press
2000, 63 i dalje.
143
Harmonius 2014
cip u itavom graanskom pravu, posebno u oblasti ugovora.115 Sa

odreenim razlikama pisutan je u svim uporednim zakonodavstvima,
kao i u evropskom ugovornom pravu.116 Moe se rei da ovaj pravni
standard predstavlja jedan od osnovnih principa notarskog prava i
pravila ponaanja notara u obavljanju njihove djelatnosti. Neki autori
ovaj pricip vezuju uz naelo zakonitosti sa ciljem da naglase obavezu
notara da postupa u skladu sa zakonom i drugim pozitivnim propisima i saglasno naelu savjesnosti i potenja.117 I crnogorski zakonodavac
povezao je princip zakonitosti i princip savjesnosti i potenja formulacijom: Notar je duan da vri poslove iz svoje nadlenosti savjesno i
poteno, u skladu sa propisima.118
Ovaj princip proklamovan Zakonom o notarima uz imperativnu
generalnu klauzulu Zakona o obligacionim odnosima koja obavezuje da
se u zasnivanju obligacionih odnosa i ostvarivanju prava i obaveza iz tih
odnosa moraju pridravati naela savjesnosti i potenja,119 nalae svim
uesnicima notarskog postupka lojalno ponaanje i iskreno povjerenje.
Savjesnost i potenje kao imperativno i utuivo naelo obligacionih
odnosa ostaje, razumije se, u punom kapacitetu i obavezuje uesnike
u notarskom postupku da pri sainjavanju pravnog posla postupaju sa
povjerenjem prema drugoj strani, da vode rauna o uvaavanju obostranih interesa, nastupaju iskreno i otvoreno sa spremnou da uredno
i potpuno izvre preuzete obaveze uz oekivanje takvog ponaanja od
druge strane.120 Uz to notar treba da postupa iskreno i pouzdano, da na
nesumljiv i nepristrasan nain utvrdi volju i namjeru stranaka, sprijei
njihova eventualna dvolina i protivurijena ponaanja i obezbijedi da
bude zakljuen punovaan pravni posao ijim izvrenjem e stranke ostvariti eljeni cilj. S druge strane, stranke treba da opravdaju povjerenje
koje im je ukazao notar i da sa svoje strane postupaju bona fides, kako
115
116
117
118
119
120
144
Detaljnije u Komentaru Zakona o obligacionim odnosima (ur. S. Perovi, D.

Stojanovi), knjiga prva, Gornji Milanovac-Kragujevac 1980, 107 i dalje.
Vie R. Zimmermann, S. Whittaker, Good faith in European contract law:
surveying the legal landscape, Good Faith in European Contract Law (ed. R.
Zimmermann, S. Whittaker), Cambrige Univeristy Press, 2000.
J. Salma, Notarijalano obligaciono pravo, Zbornik Pravnog fakulteta u Novom
Sadu, 1/2012, 92.
l. 3, st. 1 ZNot.
l. 4 Zakona o obligacionim odnosima, Slubeni list Crne Gore, br. 47/08 i
04/11.
Vie o znaaju ovog naela V. Gorenc, Zakon o obligacionim odnosima, Zagreb
1998, 11.
Velibor Kora
meusobno tako i prema notaru. Notarska praksa treba da individualizira, konkretizuje ovaj pravni standard vodei rauna o specifinosti
svake pojedinane situacije. U svakom sluaju, notari kao individualni
nosioci javne slube duni su da postupaju ujednaeno i istovjetno u
istim ili slinim situacijama, da primjenom zakonskih i podzakonskih
akata usklade proceduru u notarskom postupku na cijeloj teritoriji
drave, ime e tititi ugled profesije, jaati povjerenje u sopstveni rad i
sprjeavati meusobnu nelojalnu konkurenciju.121
4.5. Princip pravne kompetentnosti

Notar kao poslenik javne slube, lice od javnog povjerenja dobio je nadlenost da obavlja znaajne pravne poslove, da sainjava,
potvruje i uva razliite notarske akte. Sainjavanjem javnih i izvrnih
isprava o najvanijim ugovorima za koje ima ekskluzivitet, notar garantuje zakonitost forme, punovanost pravnog akta i znaajnu pravnu
sigurnost. Zato je njemu kao nosiocu dijela pravosudnog sistema i
preventivnom sudiji potrebno iroko pravno znanje, visoko stuno
obrazovanje, profesionalno iskustvo i specijalna edukacija. Za uspjeno
obavljanje notarskih poslova, a posebno za sastavljanje zapisa i pruanje
savjeta strankama, potrebno je dobro poznavanje materijalnog i procesnog graanskog prava, porodinog, nasljednog i privrednog prava. Uz
to struna kompetencija prua notaru slobodu odluivanja, sposobnost
u obavljanju poziva i odlunost u sainjavanju akata.122 Notar treba
da je osposobljen da nadomjesti neznanje stranka, zatiti ih od rizika
sainjavanja nepunovanog posla i prui validan odgovor na sva pitanja, a samo da bude utljivi sastavlja isprava.123 Stoga je zakonodavac
po ugledu na uporedno zakonodavstvo124 odredio stroge uslove za imenovanje notara. Dovoljno je rei da ni dugogodinji sudija ili advokat
ne moe bez dodatne edukacije biti imenovan za notara.
Diplomirani pravnik sa najmanje pet godina radnog iskustva
pored poloenog pravosudnog ispita i najmanje tri godine iskustva nakon tog ispita treba da poloi i notarski ispit da bi mogao konkurisati
za notara.125 Notarski ispit ima za cilj da se provjeri da li su kandidati za
121
122
123
124
125
l. 3, st. 2 Kodeksa notarske etike.

V. Prani, op. cit. fn. 73, 998 i 999.
Vie A. Sehwachtgen, Struno obrazovanje javnih biljenika u Evropskoj uniji, Javni biljenik, 6/1999, 10.
l. 12 ZNot.
145
Harmonius 2014
notara stekli odreena teorijska i praktina znanja neophodna za obavljanje notarske slube. Ne moe se od notara oekivati da prue pravnu
sigurnost graanima i pravnim licima bez dodatnih specijalistinih
znanja. U teoriji se naglaava da nivo pravne sigurnosti koju ostvaruje
notarijat zavisi od nivoa kvalifikacije notara.126 Otuda je i kod nas notarski ispit postavljen kao visoko zahtjevan postupak provjere pravnog
znanja. Program, organizacija, nain polaganja i sadraj notarskog ispita ureen je podzakonskim aktom Ministarstva pravde.127
Princip pravne kompetencije ne vai samo prilikom izbora notara ve prati notara sve vrijeme dok vri poslove iz svoje nadlenosti.
On permanentno treba da proiruje pravna znanja, prati promjene u
zakonodavstvu, izuava sudsku i notarsku praksu. Brigu o podizanju
strunog kvaliteta notara zakonodavac je povjerio Notarskoj komori.
Upravni odbor ove profesionalne ogranizacije zaduen je za ogranizovanje strunog osposobljavanja notara, pripremanjem seminara i
predavanja.128 Obaveza stalnog strunog usavravanja vai ne samo za
notare, ve i za zamjenike notara, notarske saradnike i pripravnike, kao
i za sva druga lica zaposlena u kancelariji notara.129
4.6. Princip stranake privilegije intuitu personae

Povjerenje je jedna od glavnih odrednica notarijata. Bez povjerenja notari ne bi mogli kvalitetno i uspjeno obavljati svoju profesiju.
Pored javnog povjerenja notar uiva i povjerenje stranaka. Stranki koja
trai notarsku uslugu vrlo je vano da zna da e izjave koje je dala notaru ostati tajna. To je od znaaja i za puno ostvarivanje interesa stranka,
ali i za pravilno obavljanje notarske slube. Za djelotvorno postupanje
notara, posebno za valjano savjetovanje stranaka nije najee dovoljno
da sazna samo bitne elemente pravnog posla, ve i da se upozna sa
okolnostima u kojima se pravni posao zakljuuje, motivima stranaka,
porodinim i imovinskim prilikama i ciljevima koje ele postii.130 Pri
tome notar ne smije pokazivati znatielju za injenice koje nijesu od
126
127
128
129
130
146

Pravilnik o programu i nainu polaganja notarskog ispita, Slubeni list CG, br.
49/08.
l. 108, st. 1, ta. 7 ZNot.
l. 7, st. 2, ta. 7 Statuta notarske komore Crne Gore.
Velibor Kora
znaaja za radnju koju preduzima, niti da komentarie ponaanje bilo

kojeg lica.131
Stoga je Zakonom o notarima izriito propisana obaveza notara da uva podatke do kojih je doao u vrenju svojih poslova.132
Obavezu uvanja slubene tajne imaju i ostala lica zaposlena kod notara. U teoriji se zbog zatitne uloge ovaj pricip oznaava kao stranaka
privilegija intuitu personae.133 Povjerenje izmeu stranaka i notara
garantuje uvanje tajnosti podataka prema svim treim licima, organima i organizacijama koje nijesu uesnici postupka pred notarem.
Naroito se insistira na uvanju privatnosti stranaka kad su u pitanju
porodinopravni i nasljednopravni odnosi.134 Etika pravila ga obavezuju da organizacijom rada i zaposlenih u kancelariji, posebno u pogledu
prepiske i arhive, obezbijedi uvanje privatnih podataka stranaka.
Meutim, ovaj klasini princip latinskog notarijata iroko zastupljen u uporednom zakonodavstvu nije postavljen bez izuzetka.
Zakonom ili voljom stranaka notar moe u odreenim sluajevima biti
osloboen od dunosti uvanja tajnosti podataka. tavie notar ima
dunost da podatke koje je saznao u toku obavljanja notarske djelatnosti prui, u skladu sa zakonom, sudu ili drugom dravnom organu
pred kojim se vodi postupak.135 Ti podaci mogu se davati u skladu sa
posebnim zakonima kao to su Zakon o zatiti podataka o linosti136 i
Zakon o zatiti neobjavljenih podataka.137 Kodeks notarske etike s tim u
vezi precizira da je notar ovlaen da dostavlja nadlenom organu, bez
saglasnosti stranke, najnunije podatke o odreenoj notarskoj radnji,
ako je to neophodno da se od njega ili nekog lica zaposlenog u njegovoj
kancelariji otkloni opasnost od krivinopravne, graanskopravne, upravne ili disciplinske odgovornosti.138 Ova odredba predstavlja razradu
lana 30 Zakona o notarima, inae ne bi bila odriva sa stanovita
zakonitosti, s obzirom na to da se podaci mogu prosljeivati samo u
skladu sa zakonom, a ne i podzakonskim aktom.
131
132
133
134
135
136
137
138
l. 14, st. 3 Kodeks notarske etike.

l. 30, st. 1 ZNot.
A. Puhalovi, op.cit. fn. 70, 293; M. Trgovevi-Proki, Ovlaenja javnog belenika, Beograd 2007, 132.
lan 14 st. 4 Kodeksa notarske etike.
lan 30 st. 2 Zakona o notarima.
Slubeni list CG, br. 70/2009, 44/2012.
Slubeni list CG, br. 73/2008.
lan 14 st. 5 Kodeksa notarske etike.
147
Harmonius 2014
Velibor Kora, M.A.

Junior Faculty Member at the Faculty of Law
University of Montenegro
CONCEPT OF THE LAW ON PUBLIC NOTARIES

OF MONTENEGRO
Summary
This paper presents the basic conceptual orientation of the Law
on Public Notaries of Montenegro in 2005. Reference is made to the
wider movement of notary reforme in Europe in the early 90s of the
last century in the so-called transition countries, in the affirmation of
the rule of law and judicial reform. Author presents the reasons for
the re-introduction of public notaries and commitment decision to
free Latin model notary services and reasons for the competence of
notaries, particularly on legal transactions concluded in the mandatory
form of notary instrument. This paper particularly discusses the basic
principles of the Law on Public Notaries, as follows: numerus clausus
and territorial principle, the principle of independence and impartiality, the principle of counselling and warning, the principle of good
faith, the principle of legal competence, the principle of partys privilege intuitu personae.
Key words: Notary Public. Conception. Principles.
148
UDK 329:33(497.11)
Savo Manojlovi, master*1
KAKO PRIMORATI POLITIKE STRANKE NA

OTUENE UDELA ILI AKCIJA U PRAVNIM
LICIMA?
Jedan primer kreiranja pravne norme: kako
imperfektnu pravnu normu uiniti perfektnom?
U praksi se nakon primene Zakona o finansiranju politikih aktivnosti
od 2011. godine postavilo pitanje primene odredbe kojom je zabranjeno
vlasnitvo politikih subjekata nad lukrativnim pravnim licima. Politike
stranke koje su pre stupanja na snagu bile vlasnici (udela) u pravnim
licima u praksi su odbili su da se odreknu vlasnitva. Stoga se kao zadatak pred Radnu grupu za izradu izmena i dopuna navedenog zakona
postavilo pitanje na koji nain primorati politike stranke da se odreknu
postojeih udela. U radu se analiziraju mogue opcije postojeih reenja
koje pored svoje efikasnosti moraju da budu kompatibilna sa ustavnim
pravom na imovinu. Autor lanka, kao sekretar Radne grupe, tvorac je
odredbe koja se nalazi u nacrtu amandmana te u navedenom lanku
iznosi dileme, izazove i obrazlae postojee reenje. Takoe u zakljunim
razmatranjima iznosi stav o potovanju imperfektnih normi u Srbiji.
Kljune rei: Kreiranje prava. Finansiranje politikih aktivnosti.
Politike stranke. Finansiranje politikih stranaka.
Steena prava.
Autor je mlai savetnik u Ustavnom sudu Republike Srbije i sekretar Radne

grupe Ministarstva finansija za izradu Nacrta izmena i dopuna Zakona o finansiranju politikih aktivnosti, savomanojlovic@yahoo.com.
149
Harmonius 2014
Sve su drine ovog sveta krive;

nikad se one nee moi sve ni potpuno ispraviti;
nikad ne smemo prestati da ih ispravljamo.
(Ivo Andri)
1. UVOD
Predmet ovog rada je analiza kreiranja jedne pravne norme iz
zakonotvorake prakse. Odredbom lana 12 stav 4 Zakona o finansiranju politikih aktivnosti od 2011. godine (dalje: Zakon), propisano
je:
Zabranjeno je da politike stranke stiu udeo ili akcije u pravnom
licu.
U skladu sa Akcionim planom Vlade Republike Srbije za sprovoenje Nacionalne strategije za borbu protiv korupcije u periodu od 2013.
do 2018. godine,1 2013. godine je formirana Radna frupa Ministarstva
finansija koja je trebala da izradi Nacrt izmena i dopuna navedenog
zakona koje su se ticale uloge Dravne revizorske institucije. Radna
grupa se odluila da pored ovog osnovnog zadatka u svoj nacrt ugradi
i reenja kojima bi se normativno odgovorilo na probleme nastale u
dosadanjoj primeni Zakona. Predstavnici Agencije za borbu protiv
korupcije (dalje: Agencija) u Radnoj grupi, kao centralnog kontrolora
finansiranja politikih aktivnosti, pored ostalog, izneli su i probleme u
primeni navedenog lana 12 stav 4 Zakona.
Politike stranke odbile su da se odreknu udela ili akcija koje su
stekle pre stupanja na snagu Zakona. Javio se problem prelaska na novi
zakonski reim koji je podrazumevao povlaenje politikih stranaka iz
vlasnikih struktura lukrativnih pravnih lica. Zakon nije poznavao mehanizme koji bi se koristili u primeni ovog problema. Ovaj problem je
stoga primer, uslovno reeno, imperfektne pravne norme, norme koja ne
sadri sankciju, niti mehanizam za sprovoenje. Sama norma zabranjuje sticanje udela i akcija u pravnom licu i ona je u tom svom osnovnom
segentu pravno perfektna, savrena, u smislu sopstvene primenljivosti.
Naime, bilo kakav pravni posao kojim bi politike stranke stekle udeo
ili akcije u navedenom pravnom preduzeu bio bi pravno nitav, jer je
1
150
Dostupno na: http://www.acas.rs/images/stories/Akcioni_plan_za_sprovodjenje_

Strategije.pdf, 1.12.2014.
Savo Manojlovi
suprotan prinudnim propisima.2 Meutim, problem se javio u prelasku

na novi pravni reim, jer politike stranke koje su udeo ili akcije stekle
pre Zakona odbile su da otue navedenu imovinu, pa o imperfektnosti navedene odredbe moemo da govorimo, dakle, samo u tom delu.
Time se, pored ostalog, novije politike stranke, odnosno one koje nisu
stekle vlasnitvo nad udelima i akcijama pre novog Zakona, dovode u
neravnopravan poloaj u odnosu na one koje ve poseduju vlasnitva
nad pravnim licima.
Cilj navedenog rada je analiza sluaja koji se javio pred autorima nacrta izmena koja bi trebali da u ovom delu imperfektu pravnu
normu uine pravno savrenom, odnosno omogue njeno efektivno
sprovoenje u navedenoj situaciji.
2. RAZLOZI NASTANKA ZABRANE STICANJA

POLITIKIM STRANKAMA UDELA I AKCIJA U
PRAVNIM LICIMA
Osnovna intencija zabrane politikim stranka da stiu udeo i akcije u pravnim licama ogleda se u antikoruptivnoj meri spreavanja da
stranke kroz vlasnitvo u lukrativnim pravnim licima zapravo fiktivnim poslovima isisavaju novac iz javnog sektora, odnosno da poslujui
sa privatnim licima preko kompanija u svom vlasnitvu zapravo trguju svojim javnim uticajem. Naime stranke mogu koristei javni poloaj svojih lanova ili lica na koje imaju uticaj sklapati poslove izmeu
lukrativnih pravnih lica koja se nalaze u njihovom vlasnitvu i javnih
institucija ili preduzea ime zapravo isisavaju novac graana za finansiranje stranakih aktivnosti. Takoe, zamisliva je situacija da odreena privatna lica sklapaju poslove mimo realne ekonomske osnove, ve
zapravo dogovarajui odreenu protivuslugu sa politikim stranaka.
Imajui u vidu da je intencija zakonopisaca bila povlaenje
stranaka iz lukrativnih pravnih lica, pravilnije je bilo koristiti termin
privredna drutva, imajui u vidu da je l. 2 Zakona o privrednim
2
Ugovor koji je protivan prinudnim propisima, javnom poretku ili dobrim

obiajima nitav je ako cilj povreenog pravila ne upuuje na neku drugu
sankciju ili ako zakon u odreenom sluaju ne propisuje to drugo. l. 103 st.
1 Zakon o obligacionim odnosima, Slubeni list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 i
57/89 i Slubeni list SRJ, br. 31/93, 22/99, 23/99, 35/99 i 44/99.
151
Harmonius 2014
drutvima3 predvieno da je privredno drutvo pravno lice koje obavlja delatnost u cilju sticanja dobiti.
Naravno, ovim zakonom se ne mogu preduprediti suptilniji vidovi izigravanja ove odredbe. Tako je zamisliva situacija prema kojoj
lanovi ili visoki funkcioneri politikih stranaka, kao i trea lica (fiktivni vlasnici), zapravo predstavljaju masku iza koje se skriva nelegalno
finansiranje stranake mainerije. Tako se iz Izvetaja Saveta za borbu
protiv korupcije o pritiscima i kontroli medija u Srbiji broj 07-006614/2011-01 od 19. septembar 2011. godine4 moe zakljuiti da sve
politike stranke imaju svoje marketinke firme u vlasnitvima privatnih lica koje dobijaju poslove sa ministarstvima, lokalnim samoupravama, javnim preduzeima... i na taj nain zapravo isisavaju pare iz
javnog sektora.5 Takoe, iz istraivanja koje smo koautorski izvrili
3
4
5
152
Slubeni glasnik RS, br. 36/11, 99/11 i 83/14.

Dostupno na: www.antikorupcijasavet.gov.rs/storage/global/documents/mediji/
izvestaj%20o%20medijima,%20preciscena%20verzija.pdf, 1.12.2014.
Iz analiziranih ugovora jasno se moe videti stranaka rasporeenost agencija,
pa tako, na primer, institucijama koje vode stranaki aktivisti G17 plus, kao
to su JVP Srbijavode ili Nacionalna agencija za regionalni razvoj, Republiki
zavod za sport, Republiki zavod za zdravstveno osiguranje ili Kragujevaka
gimnazija, usluge prua agencija A medija. To ne treba da udi, jer tu agenciju
predvodi direktor Tomislav Damnjanovi, svojevremeno predsednik Izvrnog
odbora G17 plus i kreator njenih kampanja. Damnjanovi je inae i brat supruge Mlaana Dinkia,Tatjane. Najvei vlasniki udeo u toj firmi ima Asocijacija nezavisnih elektronskih medija ANEM (40 odsto), pa Mitko Jakovleski
(10 odsto), a zatim po pet odsto imaju Veran Mati (glavni urednik RTV B92),
Sibina Golubovi, Tomislav Damnjanovi, Tatjana Boki i dr.
Aktivnu saradnju Ministarstvo zdravlja je, dok je na njenom elu bio Tomica
Milosavljevi, imalo i sa agencijom Cross Communications, Svetlane Blagojevi, koja je radila kampanje Srbija protiv raka. Kako bi promovisalo borbu
protiv raka, Ministarstvo je 2009. godine platilo produkciju serije Selo gori
baba se elja (8,35 miliona dinara) preko konzorcijuma Contrast studios i
Media House. Agencija Blagojevieve je, takoe, radila kampanju Klikni bezbedno, vrednosti od 2,5 miliona dinara, za Ministarstvo telekomunikacija, na
ijem je elu takoe bio kadar G17 plus.
Agencije Meken Erikson grupe i Stoa pruaju usluge institucijama na ijem
elu su kadrovi DS, kao to su Telekom Srbija, Ministarstvo poljoprivrede, Ministarstvo trgovine i usluga ili Ministarstvo spoljnih poslova. Agencija Stoa ve
vie godina radi za Skuptinu grada Beograda, kao i Skuptinu grada Novog
Sada, koju tradicionalno vodi DS.
Agencija Profajler tim Gorana Veselinovia, u kojoj je prema informacijama
SRS-a zaposlen Aleksandar Vui, zamenik predsednika SNS-a, radila je to-
Savo Manojlovi
moe se primetiti deo tih sredstava daju u vidu donacija politikim

strankama bliska lica koji kao vlasnici marketinkih agencija, agencija
za obezbeenje i sl. ostvaruju profit u poslovanju sa javnim sektorom.6
No, re je svakako o vidovima krenja drugih zakona koji ekaju na
sankcionisanje u praksi i krivinu odgovornost njihovih aktera.
Zabrana sticanja udela ili akcija politikim strankama nesumnjivo spada u ograniavanje prava na imovinu, koje se, prema slovu
Ustava, moe vriti samo u sluaju postojanja javnom interesu. Ne
ulazei u dublja razmatranja uloge politikih stranaka, moemo konstatovati da su politike stranke specifian vid udruivanja. Re je o
politikom udruivanju koje kao osnovnu ulogu ima kanalisanje narodne volje i njenog posrednog vrenja. Prema slovu Ustava (lan 2 stav
1) suverenost potie od graana koji je vre referendumom, narodnom inicijativom i preko svojih slobodno izabranih predstavnika (kurzivom S.M.). Ustavom se politikim starnkama jemi i priznaje uloga
u demokratskom oblikovanju politike volje graana (lan 5 stav
1 Ustav). Takoe, u vidu treba imati da Zakon, pored finansiranja iz
kom 2009. godine PR usluge Ministarstvu rudarstva i energetike za meseni

iznos od 300 hiljada dinara, a od kako je SNS preuzela vlast u Zemunu i Vodovcu, svakog meseca ova agencija od tih optina inkasira izmeu 300 i 400
hiljada dinara. Interesantno je da Profajler tim nema drugih klijenata meu
dravnim institucijama, ve samo tamo gde SNS ima vlast.
Pre pada sa vlasti, DSS i Nova Srbija su takoe imale svoje omiljene agencije i
to se najbolje vidi na primeru agencije Arts end Crafts, Miljana ekia, koja
je radila vie poslova za Ministarstvo za Kosovo tokom 2008. godine, ukupne
vrednosti 7,87 miliona dinara. Agencija je tampala stone kalendare, lepila plakate, postavljala bilborde i producirala TV programe, a sve u okviru kampanje
Kosovo je Srbija. Kreirali su bilborde na kojima su dominirale slike svetskih
dravnika sa njihovim izjavama o ouvanju zemlje i demokratije. Agencija je
te godine ostvarila prihod od preko 20 miliona dinara, ali zato sledee godine tek 1,32 miliona, zbog ega se moe zakljuiti da je opstajala zahvaljujui
poslovima sa politikom podrkom, pre svega stranaka DSSNS. eki je bio
savetnik Maje Gojkovi u vreme kada je ona bila na funkciji gradonaelnice
Novog Sada, a njegova agencija je radila kampanju Velimiru Iliu, predsednikom kandidatu Nove Srbije na izborima 2008. godine. Kampanja Kosovo
je Srbija je za razliite tipove usluga obuhvatila jo niz angaovanih agencija
(Grifon media, Masel grupa, Mediana adria), ali i dva povezana preduzea za
proizvodnju dokumentarnih filmova o Kosovu Ronin pro i Sans Oil, koja je
danas u likvidaciji. Ibid. str. 2617.
V. Bajovic, S. Manojlovic, Corruption and financing of Political parties
Case of Serbia, 2013, http://www.gestaodefraude.eu/wordpress/wp-content/
uploads/2013/01/wp021.pdf, 1.12.2014, 1011.
153
Harmonius 2014
privatnih izvora, predvia i znaajna izdvajanja politikim strankama

iz budeta za njihov redovan rad i finansiranje izborne kampanje.7
Ako tome dodamo da je javni interes ovog ogranienja u njegovom
obrazloenom antikoruptivnom karakteru, smatramo ispravnim tezu o
ustavnosti (i opravdanosti) navedene zabrane.
3. SPROVOENJE ZABRANE I PRINCIP

STEENIH PRAVA
Bitno pitanje, koje se uvek potee kada odreene grupe prilikom
prelaska na novi pravni reim moraju da se odreknu subjektivnih prava,
jeste, pravno maglovit, princip steenih prava. Ovaj argument se esto
istie u inicijativama kojima se trai ocena ustavnosti pred Ustavnim
sudom, no jo uvek nismo videli razradu ovog pravnog principa.
Zapravo, ko god mora da se odrekne nekog prava koje je uivao po
pravnom reimu koji trpi promene istie povredu ovog principa. Tako
se i u Pravnom leksikonu primeuje da je oigledno da se ne mogu
sva prava koja proizlaze iz optih pravnih normi smatrati steenim za
veita vremena, jer bi to praktino znailo da se pravo ne bi ni moglo menjati i konstatuje da je odreivanje tih prava nepouzdano.8
Definicija ovih prava kao subjektivnih prava koja iroko javno mnjenje smatra da su dovoljno stabilna i toliko znaajna da ih ne treba menjati zapravo predstavlja puku deskripciju, razvodnjenu konstatacijom
da ak i kad se u pogledu nekog prava svi slau da je ono subjektivno
pravo, opet je teko da se drava potpuno odrekne svog prava da takvo
steeno pravo ukine ili ogranii. Bez daljih eksplikacija izneemo da,
po naem sudu, steena prava, koja se ne mogu menjati, predstavljaju
7
154
Sredstva iz javnih izvora koja se obezbeuju za finansiranje redovnog rada

politikih subjekata iji su kandidati izabrani za narodne poslanike, poslanike,
odnosno odbornike odreuje se na nivou od 0,105% poreskih prihoda budeta Republike Srbije, poreskih prihoda budeta autonomne pokrajine, odnosno poreskih prihoda budeta jedinice lokalne samouprave (l. 16 Zakona).
Sredstva iz javnih izvora za pokrie trokova izborne kampanje obezbeuju
se u godini u kojoj se odravaju redovni izbori, u iznosu od 0,07% poreskih
prihoda budeta Republike Srbije, poreskih prihoda budeta autonomne pokrajine, odnosno poreskih prihoda budeta jedinice lokalne samouprave, za
godinu za koju se budet donosi.
U sluaju odravanja vanrednih izbora, nadleni organi su duni da obezbede
sredstva predviena u stavu 1 ovog lana (l. 20 Zakona).
B. Blagojevi et al., Pravni leksikon, Beograd 1970, 1102.
Savo Manojlovi
ona subjektivna prava koja su u pravno vrednesnom smislu toliko nesporna da se njihov jednom dostignuti nivo nikako ne moe smanjivati.
Takoe, sam koncept steenih prava se u Ustavu nigde ne garantuje
tako apsolutno, mada je zamislivo da se u odreenim situacijama ovo
pravo izveze od drugih ustavnih niti (pravinosti, imovinska prava,
pravna sigurnost...). Ustavnom odredbom (l. 58 st. 1) se jemi mirno
uivanje steenih prava, ali se narednim stavom dozvoljava oduzimanje
ili ograniavanje u javnom interesu, pa je donekle jasno da se termin
ne koristi u svom apsolutnom znaenju kao princip. Njegove premise
ima i ustavna norma da se nivo dostignutih prava ne moe smanjivati. No, summa summarum, ne ulazei dalje u ovo izuzetno izazovno
pitanje, ak i ako ne znamo tano odrediti ta jesu i ta bi spadalo u
steena prava, sigurni smo da pravo politikih stranaka na posedovanje udela i akcija u lukrativnim preduzeima se ne mogu podvesti pod
princip steenih prava. Pre svega imajui u vidu iste razloge koji su
navedeni zato je u javnom interesu zabraniti ovaj vid vlasnitva.
4. O IMPERFEKTNOSTI ZABRANE STICANJA

POLITIKIM STRANKAMA UDELA I AKCIJA
U PRAVNIM LICIMA
Iako pitanje imperfektnih pravnih normi trai znatno opirnija i produbljenija i opirnija razmatranja koja prevazilaze opsege ovog
rada, izneemo par zapaanja.
Namee se pitanje treba li uopte potovati imperfektne pravne
norme? Da li one zapravo predstavljaju samo praznu, kitnjastu elju
normotvorca? Nisu li one samo legislativni nakit ije potovanje predstavlja samo moralnu obavezu lica na koje se odnosi?
Na umu valja imati da je itava struktura brojnih ustavnih instituta izgraena kroz potovanje imperfektnih pravnih normi. tavie,
u brojnim ustavnim sistemima pojedine norme nije iznedrio nikakav
pravotvorac olien u parlamentu koji donosi odreenu ustavnu ili
zakonsku normu, ve su oni poroeni iz obiaja, dakle kontinuiranim i doslednim pridravanjem aktera na koje su se odnosili i kojima
nikakva pravna sankcija poput Damoklovog maa nije visila nad glavom. Primera radi u SAD je dovoljno bilo odbijanje prvog predsednika Dorda Vaingtona da se kandiduje trei put za predsednika, pa
da ovim presedanom zaivi ustavni obiaj koji je potovan vie od 140
155
Harmonius 2014
godina, pre nego to ga je prekrio Frenklin Ruzvelt, kandidujui se za

trei mandat 1940. godine, a zatim 1944. i etvrti put. Naravno, na umu
treba imati da je navedeno krenje ovog nepisanog pravila izvreno u
turbulentnom periodu Drugog svetskog rata (1940. godine, dodue pre
ulaska SAD u rat). Ustavnim amandamanom 1951. godine normativizovan je ovaj, tada ve razdevieni ustavni obiaj da niko ne moe
vriti dunost predsednika due od dva izborna mandata.9 Takoe, ustavno tkivo Ujedinjenog Kraljevstva u velikoj meri ine ustavne konvencije koje se sastoje od navika tradicija, obiaja i prakse koji reguliu
veliki deo najvanijih aktivnosti najviih organa, utvrujui ovlaenja i
meusobne odnose pre svega monarha, Parlamenta i kabineta.10 Tako
recimo kralj ne prisustvuje sednicama kabineta, spiker Doma komuna
ne uestvuje u politikim debatama itd.11 Re je svakako o izuzetno
znaajnim ovlaenjima koja su zaivela u ustavnom tkivu usled svesti
o sutini odreene pravne institucije, dok su se povinovanjem ovim
nepisanim normama subjekti liavali brojnih privilegija i politikog
uticaja.
U svetlu navedenog, imajui u vidu znaaj, antikoruptivnu
sutinu zabrane sticanja vlasnitva nad udelima i akcijama u lukrativnim pravnim licima, kao i samu ulogu politikih stranaka, ne samo
to bi prirodan tok u opisanoj situaciji bilo povinovanje navedenoj zabrani, ve politikim strankama nakon povratka u demokratski pluralizam nije trebalo da padne na pamet da stiu, odnosno zadravaju
udele u vlasnikim strukturama lukrativnih preduzea. Nemaju li
politike stranke kao glavni generatori ureivanja pravnog sistema
pojaanu obavezu u uspostavljanju antikoruptivnog sistema? I kakva
se poruka alje ak i da zanemarimo opravdanost navadene zabrane
kada kljuni akteri politikog sistema, ne potuju zakone? Iako su u
odreenim zapadnim drutvima nakon prvog presedana potovani uspostavljeni obiaji, a jedan od njih je i odricanje od prva na trei mandat prvog ovek tada jedne od najmonijih, sada prve zemlje u svetu,
nije li za oekivati da i politike stranke koje se verbalno zalau za uspostvaljanje zapadnih modela,12 prve ponu da potuju pravila koje se
izglasaju u Parlamentu koji same ine.
9
10
11
12
156
M. Jovii, Ustavni i politiki sistemi, Beograd 2006, 100.

Ibid., 2122.
Ibid.
Vie u: S. Manojlovi, Finansiranje politikih aktivnosti (u susret novom zakonu), Izbor iz sudske prakse, 4/2011, 89 i ire.
Savo Manojlovi
5. KAKO IMPERFEKTNU ZABRANU UINITI

PRAVNO PERFEKTNOM?
Zadatak pred kojim se nala radna grupa bio je kako propisati
sankciju koja bi naterala politike stranke da se lie udela, odnosno akcija u pravnim licima koje su stekle pre stupanja na snagu Zakona.
Prva opcija je oduzimanje imovine. Ukoliko politike stranke nakon zakonom utvrenog roka ne otue vlasnitvo nad udelima ili akcijama, oni bi preli u vlasnitvo Republike Srbije. Navedeno reenje bi
bilo, meutim, u suprotnosti sa pravom na imovinu iz Ustava Srbije.
Pravo na imovinu zajemeno Ustavom Republike Srbije razliito
je formulisano od istovrsnog prava (na mirno uivanje imovine) garantovanog Evropskom konvencijom za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (dalje: EKLjP).
lan 58 st. 13 Ustava Republike Srbije:
Jemi se mirno uivanje svojine i drugih imovinskih prava steenih
na osnovu zakona.
Pravo svojine moe biti oduzeto ili ogranieno samo u javnom interesu utvrenom na osnovu zakona, uz naknadu koja ne moe biti nia
od trine.
Zakonom se moe ograniiti nain korienja imovine.
lan 1 stav 1 Protokol 1 uz Konvenciju o ljudskim pravima i
osnovnim slobodama:
Svako fiziko i pravno lice ima pravo na neometano uivanje svoje
imovine. Niko ne moe biti lien svoje imovine, osim u javnom intersu
i pod uslovima utvrenim zakonom i optim naelima meunarodnog
prava.
Za razliku od EKLjP, koja liavanje imovine dozvoljava u javnom
interesu i uslovima predvienim zakonom (i potvrenim meunarodnim ugovorima), Ustav Republike Srbije propisuje jo jedan, kumulativni uslov naknadu koja ne moe biti nia od trine. Problem postoji upravo u tom dopunskom uslovu, propisanom l. 58 st. 2 Ustava,
da oduzimanje moe biti uinjeno (pored ispunjenosti javnog interesa
utvrenog na osnovu zakona), samo uz naknadu koja ne moe biti nia
od trine, to totalno obesmiljava institut oduzimanja imovine u ovakvim sluajevima!
157
Harmonius 2014
Pisci Ustava Srbije su olako, u kvantitativnom i u kvalitativnom

smislu, dizali lestvicu zajemenih ljudskih prava.13 Tako je Venecijanska
komisija u svom miljenju na Ustav Srbije izrazila zabrinutost, kao i u
drugim slinim sluajevima,14 da olako garantovanje, dodue, socijalnih
i ekonomskih prava moe dovesti do nerealnih oekivanja.15 Takoe i
vodei poslenici srpske ustavopravne nauke su nakon donoenja Ustava
ukazali da bi prema Ustavu, ispalo da je Srbija vodea zemlja u Evropi
po broju ljudskih prava i brizi o njihovoj zatiti.16
Prilikom propisivanja ustavne odredbe kojom se jemi pravo
svojine, oigledno su ustavopisci imali na umu iskljuivo pitanje ekspropijacije i nisu shvatali kompleksnost osnovnih ljudskih prava. Nivo
zatite ljudskih prava koju prua ESLjP, svakako, treba posmatrati kao
minimalni standard i poeljno je da drave potpisnice Konvencije u
svojim sistemima podiu lestvicu zajemenih ljudskih prava. To je bolje
initi zakonskim razradama i postupanjem u praksi, umesto ustavnim
proirivanjem koje dovodi do paralize sistema i onemoguava uvoenje
legitimnih pravnih instituta. Takoe je injenica da iako stavovi ESLjP
predstavljaju minimalne standarde, oni su za post-tranziciona drutva
poput Srbije i dalje, u veini sluaajeva, cilj kome se tei. Olakim
proirivanjem standardnih garancija nastaju sistemski problemi, koji se
prevladavaju ili izvesnom pravnom gimnastikom ili contra constitutionem tumaenju. U odreenim situacijama se valja spustiti sa deklarativnih i dekorativnih visina u realnost, a ona je takva da su standardi Konvencije i tumaenja jo uvek gornja (ciljna) lestvica pravnog
sistema RS i da preiroko postavljanje odreenih prava onemoguava
ostvarivanje legitimnih i legalnih optih ciljeva jednog drutva.17
13
14
15
16
17
158
Isto je, primera radi, uinjeno sa pravom na (delotvorno) pravno sredstvo ija
se ostvarljivost u odreenim pitanjima takoe ini nemoguom kod reavanja
odreenih zakonodavnih pitanja. O tome videti S. Manojlovi, Pravo na delotvorne pravno sredstvo i lan 9. Zakona o bankama, Izbor iz sudske prakse,
11/10, 1317 i isti rad u: Pravo i privreda, 46/10, 197208.
Videti Miljenja o nacrtu Ustava Ukrajine, CDL-Inf(1996)006, o Ustavu Ukrajine, CDL-Inf(1997)002 i i Privremeno miljenje o ustavnoj reformi u Republici Kirgistan, CDL-AD(2005)022.
CDL-AD(2007)004.
R. Markovi, Ustavni sud u ustavu Republike Srbije od 2006. godine, Anali
Pravnog fakulteta u Beogradu, 2/2007, 11.
Navedena kritika mutatis mutandis je izreena u vezi oduzimanja imovine proistekle iz kriminalnih aktivnosti: S. Manojlovi, Oduzimanje imovine proiste-
Savo Manojlovi
No kada se zavri sa kritikom ovog legislativnog egzibicionizma

srpskog ustavotvorca, ostaje injenica, uz gorak utisak, da razmatrano
reenje ne bi bilo ustavno, zbog ega se od njega i odustalo.
Druga opcija koja je padala na pamet, bilo je uvoenje instituta prinudne prodaje. ta, meutim, ukoliko ne bi bilo zainteresovanih
kupaca? U tom sluaju uvoenje ovog instituta ne bi ispunilo osnovnu
svrhu.
Trea opcija je bila da drava da politikoj stranci pravinu naknadu i time ispuni ustavne uslove za oduzimanje imovine. Ovu opciju
bi, takoe, mogli postaviti i kao nastavak druge. No imajui u vidu tendenciju da se drava povlai iz privrednih delatnosti i da ide u pravcu,
mada vie najavljuje, privatizacije i javnih preduzea, oigledno je da bi
ovo reenje zapravo predstavljalo iznudicu i korak u suprotnom smeru.
Takoe, sigurno bi ovo reenje podrazumevalo i dosta veliku komplikaciju u praksi nastalu procenom vrednosti navedene imovine.
Time bi se zapravo vrila neka vrsta eksproprijacije navedenih
udela. Takoe, prema l. 1 i 3 Zakona o eksproprijaciji,18 eksproprijacija
se vri samo na nepokretnostima (zemljite, zgrade i drugi graevinski
objekti). Iz svega navedenog proizlazi da bi u navedeni zakon, zbog
jedne specifine situacije koja treba da predstavlja samo prelazni reim
pod okrilje novog zakona, trebalo ugraditi itav normativni korpus u
tkivo Zakona. Primena navedene opcije bi imala i groteskni karakter,
jer se sama drava kroz donoenje zakona, koji u parlamentu treba
da izglasaju narodni poslanici, koji su istovremeno vojnici svojih partija napree, mui i konstituie hibridne pravne institute sa potencijalnim brojnim problemima u praksi, jer neke od tih istih politikih
stranaka ne ele da ispotuju zakonom ustanovljenu zabranu.
etvrta opcija je bila propisivanje prekrajne sankcije u sluaju
neotuenja udela i akcija u odreenom zakonom propisanom roku.
Imajui u vidu da zakonom propisana prekrajna kazna moe ii do
150.000 dinara za fiziko lice ili odgovorno lice, odnosno do 2.000.000
dinara za pravno lice,19 zamisliva je bila mogunost da e odreene
stranke rukovoene ekonomskom logikom u odreenim sluajevima
18
19
kle iz kriminalnih aktivnosti u Republici Srbiji (ustavnopravni aspekt), Sveske

za javno pravo, 13/2013, 6365.
Slubeni glasnik RS, br. 53/95, Slubeni list SRJ, br. 16/01 i Slubeni glasnik RS,
br. 23/01, 20/09, 55/13.
l. 39 st. 1 ta 1 i 2 Zakona o prekrajima, Slubeni glasnik RS, br. 65/13.
159
Harmonius 2014
zakljuiti da im je isplativo da plate kazne i zadre udele i akcije, ime

se navedeni problem ne bi reio.
Sve navedene opcije su bile predmet razmatranja u okviru rada
Radne grupe Ministarstva finansija. Na raspravi na Harmoniusovom
savetovanju novembra 2014. godine, na kojoj je i izlagan ovaj referat,
pretresane su ponovo sve hipotetike opcije, pa je tako kolega Vuk
Radovi izneo novu potencijalnu (petu) opciju prinudnu likvidaciju, koju poznaje i (l. 546) Zakon o privrednim drutvima. Tako bi
se moglo dodati da ukoliko politike stranke ne otue vlasnitvo nad
privrednim drutvima, nakon odreenog roka e se pristupiti njihovoj
prodaji. No i u toj situaciji predvidljivi su odreeni problemi u praksi,
pa bi tako navedeno reenje bilo primenljivo za sluajeve kada su politike stranke stoprocentni vlasnici privrednih drutava, ali u sluajevima kada su suvlasnici sa treim licima, primena prinudne likvidacije
bi predstavljala povredu njihovog prava na imovinu, pa bi samim tim
bila nesprovodiva. Takoe, zamislivo je da politike stranke otuenjem
samo dela akcija ili udela, tamo gde imaju apsolutno vlasnitvo onemogue primenu prinudne likvidacije.
Nakon dugotrajnog promiljanja i brojnih konsultacija sa kolegama unutar i van radne grupe, potpisniku ovih radova je predloio
(estu) opcija, koja se i zvanino nalazi kao predlog u Nacrtu Zakona o
izmena i dopuna Zakona o finansiranju politikih aktivnosti.
Tako je lanom 22 Nacrta Zakona o izmenama i dopuna Zakona
o finansiranju politikih stranaka20 predloeno:
Posle lana 42 dodaju se l. 42a i 42b, koji glase:
lan 42a
Politike stranke dune su da u roku od godinu dana od dana stupanja na snagu ovog zakona, zakljue ugovor o otuenju vlasnitva nad
udelima ili akcijama koje su stekli pre stupanja na snagu Zakona, podnesu zahtev nadlenom registru za upis promene vlasnitvo nad udelima
ili akcijama i u roku od 15 dana obaveste Agenciju o svim preduzetim
radnjama.
lan 42b
Politike stranke koje u roku predvienom u lanu 42a ovog zakona ne zakljue ugovor o otuenju, odnosno ne podnesu zahtev nad20
160
Dostupno na: http://www.mfin.gov.rs/UserFiles/File/predlozi/2014/Javna%20rasprava%20ZOFPA.pdf, 1.12.2014.
Savo Manojlovi
lenom registru za upis promene vlasnitva nad udelima ili akcijama,

gube pravo na finansiranje redovnog rada iz javnih izvora do zakljuenja ugovora o otuenju i podnoenja zahteva nadlenom registru za upis
promene vlasnitva nad udelima ili akcijama.
Reenje o gubitku prava na dobijanje sredstava iz javnih izvora
iz stava 1. ovog lana donosi Agencija i protiv njega se moe pokrenuti
upravni spor.
Navedenim predlogom zakonodavac bi iskoristio mehanizam
samog zakona sredstva koja se izdvajaju iz javnih izvora za finansiranja redovnog rada, koja bi uskratio politikim strankama koje ne
potuju slovo zakona. Imajui u vidu visinu sredstava koja se izdvajaju
za redovan rad politikih stranaka21 nesumnjivo je da e neumoljivost
ekonomske logike naterati stranke na otuenje vlasnitva nad udelima
i akcijama. Navedeno reenje je kompatabilno sa Ustavom zajemenim pravom na imovinu. Predmet ovog zadiranja nije imovina u vidu
vlasnitva nad udelima i akcijama u lukrativnim pravnim licima, ve
se u periodu do otuenja gubi pravo na finansiranje iz javnih izvora.
Finansiranje iz javnih izvora upravo je jedan od argumenata kojima se
opravdavaju ogranienja koja se zakonom vre prilikom finansiranja
politikih stranaka,22 to je jo prilog u korist predloenog koncepta.
Predloena odredba je pored svoje opravdanosti, svakako i korektna prema subjektima na koje se odnosi. Prvo zbog duine roka
(godinu dana) kojim se ostavlja, ali i zbog injenice da se vezuje za
kumulativno ispunjenje sklapanja ugovora o prodaji ili poklonu i podnoenja zahteva nadlenom registru za upis promene vlasnitva nad
udelima ili akcijama. Naime, ukoliko stranka na vreme podnese zahtev,
a registar ne izvri promenu, nepravino i neustavno bi bilo kanjavati
politiku stranku. Takav stav povodom sline stvari Ustavni sud je zauzeo u predmetu I Uz 233/09 (Odluka od 11. aprila 2013). Takoe, ukoliko bi stranke samo potpisale ugovor mogli bi nepodnoenjem zahteva
da izigraju navedenu zakonsku obavezu.
21
22
Vid. lan 16 Zakona.

Upor. S. Manojlovi, Zakon o finansiranju politikih aktivnosti, Zbornik radova: Perspektive implementacije evropskih standarda u pravni sistem Srbije (ur.
Stevan Lili), Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2011, 285286
i dalje.
161
Harmonius 2014
6. UMESTO ZAKLJUKA
Imajui u vidu kvantitativnu svedenost samog rada, izazvanu tenjom da se jedno tematski usko pitanje to produbljenije razmotri uz
sve ustavne, ali i praktine potekoe koje su stajale pred zakonopiscima, na ovom mestu emo, kao nepotrebno, izbei saeta ponavljanja u
radu ve iznetih (dj vu) stavova. Umesto toga istaiemo da bi potovanje jedne imperfektne norme verovatno bilo za oekivati da je postajalo kritiki formirano, jako javno mnjenje, koje bi razumelo znaaj
navedene odredbe. Takvo javno mnjenje bilo bi verovatno i dovoljan
pritisak da natera stranke na potovanje jedne (pa makar i) imperfektne pravne norme. Neka, stoga, ovaj spis bude skroman doprinos razumevanju znaaja jednog segmenta znaaja finansiranja politikih stranaka, ali i apel nauke za usvajanje predloenog reenja koje jo uvek
postoji samo kao nacrt Radne grupe Ministarstva finansija i koje kao
takvo uvek podlee promenama na vijugavom putu do njegovog de lege
lata raanja. Naravno, uz punu svest o ogranienim dometima jednog
naunog spisa, pridruujemo se naporima koji nauni poslenici u okviru Harmonius asopisa i savetovanja ine na uspostavljanju harmonije
pravnog sistema.
I na kraju, ne treba smetnuti da opiranje poznaniju pravu unapred derogira i najbolje zakone. Nauna misao u takvim sistemima je
vie nego skromnog dometa. Ali, da parafraziramo Andria, te pravne
krive Drine ne smemo prestati ispravljati.
Savo Manojlovi, M.A.

Junior Associate at the Constitution Court of the
Republic of Serbia
ONE CASE OF LAWMAKING: HOW TO MAKE

PERFECT AN IMPERFECT LAW?
Summary
The Serbian 2011 Financing of political activities Act prohibited
political parties from having ownership over companies. Political parties which had that ownership prior to the entry into force of this law
have not renounced it and the Act did not provide for a mechanism
162
Savo Manojlovi
which would implement this ban. A working group which drafted an

amendment to the Financing of political activities Act had a new goal:
how to make effective a provision forcing political parties to disclaim
the ownership. The key problem was to make a provision which would
be compatible with the constitutional right to property. The author of
this article is the secretary of the Working group Ministry of Finance
and a Bill drafter. He elaborates on challenges and dilemmas in the
lawmaking process and argues for a new proposal. He also provides a
general conclusion in respect of imperfect law.
Key words: Lawmaking. Financing political activities. Financing
political parties. Political party. Acquired rights.
163
UDK 341.42(4-672EU)
Mr Milorad Markovi*1
PROCESNA PRAVA OKRIVLJENOG

MINIMUM STANDARDA KAO OSNOV ZA
UZAJAMNO PRIZNANJE ODLUKA U EU
U oblasti evropskog pravosua graani moraju imati, ne samo pravo
na pravino suenje bilo gdje u Evropskoj uniji, ve biti sigurni u to i
kada ostvaruju svoje pravo na slobodno kretanje unutar Evropske unije. Pravosudni organi u dravama lanicama moraju imati povjerenja
u krivinopravni sistem drugih drava lanica kako bi ispravno funkcionisali. Narastajue povjerenje meu pravosudnim organima drava
lanica je preduslov za uzajamno priznanje sudskih odluka unutar EU.
Da bi se uspostavio visok stepen povjerenja nuno je usvojiti minimum
standarda u pogledu prava na pravino suenje i prava rtava. U cilju
konkretizovanja minimuma standarda predvienih osnovnim aktima
EU i kreiranja osnove za meusobno povjerenje pravosudnih organa u
okviru EU, Evropska komisija 2009. godine usvojila je Plan o procesnim
pravima (Roadmap on procedural rights), kao rezultat implementacije
Stokholmskog programa. Ovaj rad je posveen upravo analizi implementacije predvienih mjera kao i sadrini zagarantovanih procesnih prava
u krivinom postupku propisanih ve usvojenim direktivama.
Kljune rei: Procesna prava osumnjienog i okrivljenog. Uzajamno
priznanje sudskih odluka. Transpozicija. Pravo EU.
1. UVOD PRINCIP UZAJAMNOG PRIZNAVANJA

SUDSKIH ODLUKA
Na Evropskom samitu u Tampereu 1999. godine zakljueno je
da e uzajamno priznavanje biti kamen temeljac pravosudne saradnje
u graanskim i krivinim stvarima. Konkretno, ovaj zakljuak znai da
kada pravosudna vlast jedne drave lanice donese odluku, ta odluka
*
164
Autor je istraiva na Institutu za pravne studije u Podgorici i doktorant na

Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu, markovicm.milorad@gmail.com.
Milorad Markovi
e biti priznata i izvrena u drugoj dravi lanici to je bre mogue i

sa to manje kontrole, kao da je u pitanju odluka domaih pravosudnih
organa.
Na osnovu ovog naela, Evropska unija usvojila je program
mjera koje su omoguile donoenje posebnih dokumenata kao to su
Okvirna odluka od 13. juna 2002. godine o Evropskom nalogu za hapenje i postupku predaje1 ili Okvirna odluka od 30. decembra 2008. godine
o Evropskom nalogu za dostavljanje dokaza.2
Uzajamno priznavanje predstavlja osnovni koncept Evropske pravosudne oblasti, jer je to jedini nain prevazilaenja potekoa koje nastaju meu nacionalnim pravosudnim sistemima. Za razvoj uzajamnog
priznavanja neophodno je postojanje visokog stepena uzajamnog poverenja izmeu drava lanica. Uzajamno priznavanje mora se bazirati
na strogom potovanju visokih standarda zatite individualnih prava u
svakoj od drava lanica. Kako bi se to obezbedilo, Evropska komisija
je 2003. godine donela Zelenu knjigu o procesnim merama zatite osumnjienih i okrivljenih u krivinim postupcima u EU.3
EU je unutar svojih granica ustanovila slobodu kretanja i boravita, a to je dovelo do poveanog broja ljudi ukljuenih u krivine postupke koji se vode u dravi lanici van teritorije njihovog prebivalita.
U takvim situacijama, proceduralna prava osumnjienog i okrivljenog
su od posebne vanosti da bi se osiguralo pravo na pravino suenje.
Pravo EU, kao i drugih meunarodnih organizacija, ve istaknutih,
podrazumijeva minimum standarda koji moraju biti implementirani
u nacionalni sistem, to ne ograniava svaku dravu lanicu ili kandidata za lanstvo da te standarde izdigne na vei nivo. No, sa druge
strane direktno zabranjuje normiranje ljudskih prava i osnovnih sloboda u nacionalnim zakonodavstvima ispod standarda odreenog od
strane ovih organizacija.4 Usaglaenost standarda meu lanicama EU
jo uvijek nije na nivou zahtjeva Evropske komisije. Stoga je EU veliku
panju posvetila izradi i usvajanju vie akata kako bi se postigao eljeni
1
2
3
4
European Arrest Warrant, Framework Decision 2002/584/JHA, OJ L 190,

18.7.2002. i Framework Decision 2009/299/JHA, OJ L 81, 27.3.2009.
Framework Decision 2008/978/JHA, OJ L 350 of 30.12.2008.
Commission Green Paper Procedural safeguards for suspects and defendants
in criminal proceedings throughout the European Union.
Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, l. 1 (obaveza potovanja ljudskih prava).
165
Harmonius 2014
nivo standardizacije garantovanih prava okrivljenog u krivinom postupku. lan 6 stav 3 Ugovora o Evropskoj uniji (TEU), predvia da su
osnovna ljudska prava, kako su garantovana Evropskom konvencijom
i kao rezultat ustavne tradicije, zajednike za drave lanice, ine opte principe prava EU. lan 6 stav 1 Ugovora o Evropskoj uniji (TEU)
garantuje da EU priznaje prava, slobode i principe date u Povelji o
osnovnim pravima Evropske unije5 (u daljem tekstu Povelja), usvojene
u Strazburu u decembru 2007. godine, a koja ima istu pravnu snagu
kao i Ugovor o Evropskoj Uniji iUgovor o funkcionisanju Evropske
unije. Povelja je obavezujua za sve EU institucije i drave lanice prilikom primjene prava EU, kao to je to i u sluaju pravosudne saradnje
u krivinim stvarima u EU. lanom 47 Povelje predvieno je pravo
na pravino suenje. lanom 48 garantuje se pravo na odbranu i ima
isto znaenje i svrhu kao prava garantovana lanom 6 stav 3 Evropske
konvencije.6 Evropska komisija je stava da ESLjP ne moe na odgovarajui nain uvijek obezbijediti potovanje prava na pravino suenje,
upravo zbog svoje specifine nadlenosti i meunarodnog karaktera.
Kontrolni mehanizmi koji su na raspolaganju EU i dravama lanica
su ipak efikasniji.7
Kako bi konkretizovala standarde predviene osnovnim aktima
EU i kreirala osnovu za meusobno povjerenje pravosudnih organa u
okviru EU, Evropska komisija 2009. godine usvojila je Plan o procesnim pravima (Roadmap on procedural rights),8 kao rezultat implementacije Stokholmskog programa.9 Ovim Planom se na slian nain kao
i Poveljom, u okvirima Evropske unije, priznaje Evropska konvencija
kao konstituent zajednikih osnova za zatitu prava osumnjienog i
okrivljenog u krivinimpostupcima, kako u pretkrivinoj tako i u fazi
krivinog postupka. Nadalje, Evropska konvencija, u interpretaciji
Evropskog suda za ljudska prava, predstavlja vaan temelj meusobnog
5
6
7
8
166
Charter of Fundamental Rights, OJ C 303, 14.12.2007.

Explanations relating to the Charter of Fundamental Rights, OJ C 303,
14.12.2007, 30.
O tome vie, S. aji, Sudska zatita u pravu EU, Zbornik radova Pravnog
fakulteta u Novom Sadu 3/2005, 366.
Resolution of the Council on a Roadmap for strengthening procedural rights
of suspected or accused persons in criminal proceedings, 30 November 2009,
2009/C 295/01.
Stockholm Programme, usvojen od strane Savjeta Evrope 1011 Decembr
2009, OJ C 115, 4.5.2010.
Milorad Markovi
povjerenja i jaanje istog u pravosudne sisteme svake drave lanice. U

isto vrijeme, postoji dovoljno prostora na strani EU da osigura punu
implementaciju i potovanje konvencijskih standarda ukoliko bude neophodno, da obezbijedi konzistentnu primjenu odgovarajuih standarda i unapreivanje postojeih.10
Navedeni meunarodni pravni akti implementirani su kroz minimume standarda, naroito u odnosu na izvore UN. Sa druge strane,
implementacija konvencijskog prava ESLjP, komunitarnog prava EU,
usvojenih akata i onih koji su u proceduri donoenja, zahtijeva konstantne skrininge usklaenosti zakona sa navedenim aktima. Ako znamo
da se sudska praksa ESLjP u najveoj mjeri bazira na principima anglosaksonskog prava, usklaivanje zakonodavstava drava lanica i drava
kandidata (od kojih se sve vie zahtijeva da pravne standarde usvoje
prije pristupanja EU) praksom ESLjP e predstavljati proces koji traje.
Konano, a u donosu na drave kandidate, proces pridruivanja EU
pretpostavlja ne samo usklaivanje Zakonika o krivinom postupku,
ve i stvaranje uslova za funkcionisanje pravosudnog sistema u skladu
sa principom vladavine prava. Dakle, ne samo transpozicija pravnih
akata EU ve i njihova implementacija u praksi.
Planom o procesnim pravima predvieno je pet zakonodavnih
mjera, sa realizacijom po principu korak po korak (mjera o pravu na
prevoenje i tumaenje (mjera A), pravo na obavijetenost o pravima i
trokovima (mjera B), pravo na pravni savjet i na pravnu pomo (mjera
C), pravo na komunikaciju s rodbinom, poslodavcima i konzularnim tijelima (mjera D) kao i pravo na posebna jemstva za ranjiva osumnjiena
ili okrivljena lica (mjera E)). Plan je rezultirao donoenjem direktiva
od kojih je jedan broj jo u fazi donoenja, sa ciljem garantovanja istih
procesnih prava svim osumnjienimi okrivljenim licima na teritorji
EU. U daljem tekstu e biti prezentovane direktive kao i stepen njihove
implementacije na isteku petogodinjeg roka koji je bio predvien kao
vremenski okvir za donoenje svih direktiva i realizaciju Plana o procesnim pravima.
10
Roadmap for strengthening procedural rights, par. 3.
167
Harmonius 2014
2. DIREKTIVA O PRAVU NA TUMAENJE I

PREVOENJE U KRIVINIM POSTUPCIMA11
Za osumnjieno ili okrivljeno lice koje ne razumije jezik krivinog postupka koji se vodi protiv njega, pravo na tumaenje i prevoenje ini fundamentalni element njegovog prava na pravino suenje.12
Direktiva o pravu na tumaenje i prevoenje u krivinim postupcima
je jedna u nizu mjera preduzeta sa ciljem uspostavljanja naela uzajamnog priznavanja odluka izmeu drava lanica EU. Upravo ovom
direktivom se utvruju zajednika minimalna pravila koja e se radi
jaanja uzajamnog povjerena meu dravama lanicama primjenjivati
u podrujima tumaenja i prevoenja u krivinom postupku.
Direktiva je usvojena i objavljena u Slubenom listu EU oktobra 2010. godine. Drave lanice su bile dune da do 17. oktobra 2013.
transponuju Direktivu u svoja nacionalna zakonodavstva. Meutim,
shodno 31. Godinjem izvjetaju Komisije o stepenu implementacije
prava EU, znaajan broj drava lanica, njih 16, nije izvrilo transpoziciju ove direktive ili nijesu o tome obavijestili Komisiju.13 Usvajanje
Direktive (i njena puna implementacija) o pravu na tumaenje i prevoenje u krivinom postupku je nesumnjivo jedano od kljunih mehanizama kojim treba obezbijediti doslednu primjenu minimalnih standarda na teritoriji cijele EU.
2.1. Znaaj uloge tumaa

Od davnina je na meunarodnom planu ustanovljeno da pravo na pravino suenje obuhvata pravo na tumaenje i prevoenje u
sluaju ako okrivljeni ne razumije ili ne govori jezik na kojem se vodi
rasprava.14 Pravo na tumaenje i prevoenje za ona lica koja ne razu11
12
13
14
168
Directive 2010/64/EU of the European Parliament and of the Council of 20

October 2010 on the right to interpretation and translation in criminal proceedings.
Taka 6 preambule Direktive: U lanu 6. Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (dalje u tekstu EKLJP) i lanu 47. Povelje o osnovnim pravima Evropske unije (dalje u tekstu Povelja) utkano je pravo na pravino suenje. lanom 48 stavom 2 Povelje jami se potovanje prava na obranu.
Ovom Direktivom se ta prava potuju te bi se u skladu s tim trebala sprovoditi.
Report from the Commission 31st Annual Report on monitoring the application of EU law (2013) [COM(2014) 612].
lan 14 st. 3 ta. f. Meunarodnog pakta o graanskim i politikim pravima,
UN 2200 A, 1966. godine.
Milorad Markovi
miju ili ne govore jezikom postupka sadrano je u lanu 6 stav 3 taka e, kojim se istie pravo svakog ko je optuen za krivino djelo da
dobije besplatnu pomo prevodioca ako ne razume ili ne govori jezik
koji se upotrebljava na sudu. Dakle, svako suenje bez uea tumaa
za potrebe okrivljenog koji ne razumije ili ne govori jezikom krivinog
postupka je direktno krenje meunarodnog i prava EU.
U kontekstu prava na tumaa, kada je isti potreban u cilju garantovanja pravinog postupka, ne smije se prenebregnuti i znaaj tanog i profesionalnog prevoenja. Nedostatak tanog i profesionalnog
tumaenja za posledicu moe imati pogrenu i nepravinu osudu za
okrivljenog koji ne poznaje jezik suda.
Primjer znaaja uloge tumaa i posledica koje mogu nastupiti
ukoliko tumaenje i prevoenje nisu na visokom nivou, moemo nai
u krivinom postupku koji je krajem 80-ih godina voen u Velikoj
Britaniji za krivino djelo ubistva. Optuena za ubistvo u konkretnom
sluaju nije znala engleski jezik (govorila je gujarati (indijski) jezik) i
bio joj je obezbijeen tuma. Postupak je ishodovao osuujuom presudom. U albenom postupku se ispostavilo da tuma nije govorio istim
dijalektom kao i okrivljena i da je to za posledicu imalo da je okrivljena priznala izvrenje krivinog djela. U postupku po albi okrivljena
je osloboena. Meutim, kao posledica prethodne osude porodica se
odrekla okrivljene, to je rezultiralo njenim samoubistvom.
2.2. Predmet i podruje primjene

Pravo na tumaenje i prevoenje drave lanice e obezbijediti osumnjienima ili okrivljenima koji ne govore ili ne razumiju jezik predmetnog krivinog postupkaili ukoliko su u krivini postupak
ukljuena lica sa slunim ili govornim smetnjama.15 Direktivom se
odreuju pravila o pravu na tumaenje i prevoenje u krivinom postupku i u postupku izvrenja Evropskog naloga za hapenje.16
Prava po osnovu Direktive primjenjuje se od trenutka kad nadleni organ neke drave lanice slubenim putem ili na neki drugi nain
obavijesti osumnjienog ili okrivljenog o sumnji da su izvrili krivino
djelo, pa do zakljuenja postupka, a to znai dok se konano ne utvrdi
jesu li poinili to krivino djelo, ukljuujui, prema potrebi, i izrica15
16
l. 2, st. 1 i lan 2, st. 3 Direktive.

l. 1, st. 1 Direktive.
169
Harmonius 2014
nje presude i rjeenje po svimpravnim ljekovima.17 Pravo na tumaa se

primjenjuje na svaku komunikaciju izmeu osumnjienog-okrivljenog
i njegovog braniocakoja se direktno tie svih ispitivanja ili rasprava u
postupku, podnoenja albe ili drugih zahtjeva u postupku, ako je to
potrebno radi zatite pravinosti postupka.18
Ako je pravom drave lanice predvieno da kazne za prekraje
izrie neki drugi organ, a ne sud nadlean za krivine stvari, a na izreenu je kaznu mogue uloiti albu na takvom sudu, ova se Direktiva
primjenjuje samo na postupke pred takvim sudom nakon podnoenja
albe.19
2.3. Pravo na prevod vanih dokumenata

Shodno lanu 3 Direktive, drave lanice su dune da osumnjienim ili okrivljenim licima koja ne razumiju jezik predmetnog krivinog
postupka u razumnom roku osigura pisani prevod svih dokumenata
bitnih za ostvarivanja njihova prava na odbranu i jemstva pravinosti
postupka. U bitne dokumente ubrajaju se sve odluke o liavanju slobode, svaki optuni prijedlog ili optunica kao i sve presude. Nadleni
organ u svakom pojedinanom predmetu odluuju da li je bitan jo
neki dokument. Osumnjieni ili okrivljeni ili njihovi pravni zastupnici mogu u tu svrhu podnositi obrazloene zahtjeve. Ne propisuje se
obaveza prevoenja djelova bitnih dokumenata koji osumnjienima ili
okrivljenima nisu znaajni za razumijevanje djela koja im se stavljaju
na teret. U postupku izvrenja Evropskog naloga za hapenje, drava
lanica izvriteljica osigurava da njeni nadleni organi svakoj osobi
koja podlijee takvom postupku, a ne razumije jezik na kojem je evropski nalog za hapenje sastavljen ili na koji je preveden u dravi lanici
izdavanja, ponudi pisani prevod tog dokumenta. Izuzetno od optih
pravila prednje navedenih, umjesto pisanog prevoda moe se ponuditi
usmeni prevod ili usmeni saetak bitnih dokumenata pod uslovom da
se takvim usmenim prevodom ili usmenim saetkom ne dovodi u pitanje pravinost postupka. Okrivljeni ima pravo, u skladu s postupcima
predvienima nacionalnim pravom, osporiti odluku kojom se utvruje
da tumaenje nije potrebno, a ako je tumaenje omogueno, ima mo17
18
19
170
Milorad Markovi
gunost uloiti albu zbog toga to njegovkvalitet nije dostatan da jami pravinost postupka. Prema lanu 3 stav 8, svako odricanje od prava
na prevod dokumenata, pretpostavlja prethodno dobijen pravni savjet
ili na drugi nain u cijelosti upoznavanje osumnjienog ili okrivljenog
s posljedicama takvog odricanja, te da je odricanje nedvosmisleno i
dobrovoljno. Kao to to podrazumijeva tumaenje, kvalitet prevoda
mora biti na nivou kojim se garantuje pravinost postupka, uz posebnu
garanciju da osumnjiena ili okrivljena lica znaju koja im se djela stavljaju na teret i da imaju mogunost ostvarivanja prava na obranu.
2.4. Osporavanje odluke

lanom 5 direktive se propisuje jedno od osnovnih prava iz korpusa prava lana 5 Evropske konvenije a tie se pravnog sredstva kojim
bi se preispitala odluka donesena u krivinom postupku. Odredbama
ovog lana drave lanice se obavezuju da obezbijede, u skladu sa nacionalnim procedurama, pravo osumnjienog i okrivljenog na preispitivanje odluke kojom se utvruje nepostojanje potrebe za tumaem ili
prevodiocem. Takoe, ovo pravo stoji u sluaju odobrenog tumaenja,
ali isto u kvalitativnom smislu ne garantuje pravinost postupka. Kako
bi ovo pravo bilo efektivno, pretpostavlja se da osumnjieni ili okrivljeni moe podnijeti albu na sopstvenom jeziku, kao i da su informisani o ovom pravu i nainu na koji mogu da ga koriste. U suprotnom,
osumnjieni i okrivljeni nee biti u mogunosti da koriste prednosti
usluga tumaa. Sa druge strane, u dravama u kojima se ne donosi
formalna odluka o imenovanju ili neimenovanju tumaa, u znaajnoj
mjeri je oteano osporavanje odluke kojom se utvruje nepostojanje
potrebe za tumaem.
2.5. Procedure i mehanizmi za procjenu potrebe

angaovanja tumaa
Prema preambuli Direktive, taki 21, Drave lanice bi trebaloda osiguraju uvoenje postupka ili mehanizma kojim se utvruje da li
osumnjieni i okrivljeni govore i razumiju jezik krivinog postupka i
treba li im pomo tumaa. Takav postupak ili mehanizam podrazumijeva da nadleni organi na odgovarajui nain, pa i kroz razgovor s
dotinim osumnjienim ili okrivljenim, provjeravaju govore li i razumiju li jezik krivinog postupka i da li trebaju pomo tumaa.
171
Harmonius 2014
2.6. Voenje evidencije

Kad istrani ili sudski organ ispituje ili sasluava osumnjienog
ili okrivljenog uz pomo tumaa u skladu s lanom 2, kad mu je uz
odobrenje tih organa u skladu s lanom 3 stavom 7 osiguran usmeni
prevod ili usmeni saetak bitnih dokumenata ili kad se osoba odrekne od prava na prevod u skladu s lanom 3 stav 8, ti dogaaji trebaju
biti zabiljeeni u skladu s pravom dotine drave lanice. Predviena
evidencija mora se uvati od strane nadlenog sudskog ili policijskog
organa kako bi se obezbjedila dostupnost informacija i da sveobuhvatan niz zapisa uva u odnosu na konkretno osumnjieno, optueno ili
osueno lice.
2.7. Kvalitet tumaa i prevodioca

lanom 2 ove direktive propisuje se da Kvalitet tumaenja predvienog ovim lanom treba biti dovoljan da garantuje pravinost postupka, posebno tako to osigurava da osumnjieni ili okrivljeni znaju
koja im se djela stavljaju na teret i da imaju mogunost ostvariti svoje
pravo na obranu. Prema lanu 5, Drave lanice preduzimaju konkretne mjere kako bi osigurale da prueno tumaenje i prevoenje udovoljava kriterijumima kvaliteta predvienim lanom 2 stav 8 i lanom
3 stav 9. Radi unaprjeenja nivoa kvaliteta tumaenja i prevoenja i
njihove lake dostupnosti, drave lanice nastoje uspostaviti spisak ili
spiskove odgovarajue osposobljenih nezavisnih prevodilaca i tumaa.
Nakon uspostavljanja takvog spiska, prema potrebi, isti treba staviti na
raspolaganje pravnim zastupnicima i nadlenim organima. Drave lanice osiguravaju da su tumai i prevodioci duni potovati tajnost vezanu za tumaenje i prevoenje predvieno ovom Direktivom. Drave
lanice osiguravaju da su tumai i prevodioci duni potovati tajnost
vezanu za tumaenje i prevoenje predvieno ovom Direktivom. U
sluaju da kvalitet tumaenja bude ocijenjena nedostatnom za obezbjeenje pravinog suenja, nadleni organ bi trebao imati mogunost zamijene imenovanog tumaa.20
2.8. Trokovi tumaenja i prevoenja

lanom 4 direktive se propisuje, obaveza drave lanice da, bez
obzira na ishod postupka, snosi trokove tumaenja i prevoenja na20
172
l. 5, st. 3 Direktive o pravu na tumaenje i prevoenje u krivinim postupcima.
Milorad Markovi
stale primjenom lanaka 2 i 3. Ova odredba se proiruje i na sve faze

krivinog postupka prije suenja. U predmetu Luedicke, Belkacem &
Ko v. Germany,21 Evropski sud je zauzeo stav da termin besplatan
moe tumaiti kao jednom i za svagda u odnosu na trokove. Sud je
odbio sve argumente da se navedena odredba ne odnosi i na faze krivinog postupka koje prethode suenju. U cilju da ovo pravo bude djelotvorno, u konkretnom sluaju moe biti neophodno da osumnjieni
i okrivljeni odmah (prilikom prvog kontakta sa nadlenim organom)
budu obavijeteni da uivaju pravo na tumaenje i prevoenje.
2.9. Obuka
lanom 6 Direktive se posebna panja ukazuje stvaranju uslova za efikasno i djelotvorno tumaenje i prevoenje. U tom smislu se
propisuje ne dovodei u pitanje nezavisnost sudstva i razlike u nainu
na koji je ustrojeno pravosue irom Unije, drave lanice od odgovornih za struno osposobljavanje sudija, tuilaca i pravosudnog osoblja
ukljuenog u krivini postupak zahtijevaju da posebnu panju posvete
sposobnostima komuniciranja uz pomo tumaa kako bi se obezbijedila uspjena i djelotvorna komunikacija.
3. DIREKTIVA O PRAVU NA INFORMACIJU

U KRIVINIM POSTUPCIMA22
Direktiva o pravu na informaciju u krivinom postupku usvojena je od strane Evropskog parlamenta i Savjeta Evropske unije sa
ciljem implementiranja principa uzajamnog priznanja odluka u krivinim stvarima. Direktivom su propisana pravila koja se tiu prava
na informaciju osumnjienog i okrivljenog, u vezi prava koje imaju
u krivinom postupku i optube koja im se stavlja na teret. Takoe,
propisuju se i pravila u odnosu na pravo na informaciju lica koja su
subjekt izvrenja Evropskog naloga za hapenje o njihovim pravima.
Preambulom direktive, u taki 18, upuuje se na tumaenje odredaba
Direktive na nain kako se pravo na informaciju o procesnim pravima
izvodi kroz praksu Evropskog suda za ljudska prava, kao i da bilo koja
21
22
Luedicke, Belkacem & Ko v. Germany (1978) decision no. 6210/73.

May 2012 on the right to information in criminal proceedings.
173
Harmonius 2014
odredba ove Direktive nee predstavljati ogranienje ili derogaciju prava koja su ire postavljena kroz meunarodno pravo ljudskih prava ili
nacionalno zakonodavstvo.23
Direktiva je stupila na snagu 21. juna 2012. godine, sa potpisima svih drava lanica Evropske unije izuzev Danske.24 Drave lanice, potpisnice, bile su dune transponovati Direktivu u nacionalno zakonodavstvo do 2. juna 2014. godine. Autoru je nepoznat broj drava
lanica koje su transponovale ovu Direktivu u nacionalno zakonodavstvo.
3.1. Podruje primjene

U pogledu podruja primjene ova Direktiva se ne razlikuje od
prethodno analizirane Direktive o pravu na tumaenje i prevoenje
u krivinom postupku, kao i Direktive o pravu na pristup advokatu.
Dakle, primjena Direktive poinje sa trenutkom saznanja osumnjienog ili okrivljenog osumnji da su izvrili krivino djelo kroz informaciju datu od nadlenog organa. Primjena iste vai sve do pravosnanosti
odluke u konkretnom sluaju kao u postupcima po pravnim ljekovima.
Ukoliko u dravi lanici kazne za prekraje izrie neki drugi organ, a ne sud nadlean za krivine stvari, a na izreenu je kaznu mogue uloiti albu takvom sudu, ova se Direktiva primjenjuje samo na
postupke pred takvim sudom nakon podnoenja albe. Shodno, taki
17 preambule, bilo bi nerazumno zahtijevati od nadlenih organa, da
u prednje navedenom sluaju, izuzev odnosnog albenog postupka, garantuju sva prava propisana ovom Direktivom.
3.2. Vrste informacija o procesnim pravima predviene

Direktivom
Direktivom se propisuju vie vrsta informacija koje se moraju
obezbijediti osumnjienom i okrivljenom u razliitim procesnim situacijama u krivinom postupku, uz odreena ogranienja prava na infor23
24
174
lan 10 Direktive.
U skladu sa lanovima 1 i 2 Protokola (br. 22) o poloaju Danske, u prilogu
Ugovora o Evropskoj uniji i Ugovora o funkcionisanju Evropske unije, Danska
ne uestvuje u donoenju ove Direktive i nije istom vezana ili predmet njene
primjene.
Milorad Markovi
maciju koja imaju legitiman cilj. Imajui u vidu prirodu zagarantovanih prava Direktivom, informacija u krivinom postupku u smislu ove
Direktive moe se tumaiti u najirem smislu, naroito u sluaju lienja
slobode i zadravanja osumnjienog ili okrivljenog. Shodno odredbama Direktive, osumnjienom i okrivljenom garantuju se sledea prava:
pravo na informacije o procesnim pravima, pravo na Pismo o pravima
prilikom hapenja, pravo na informisanje o sadraju optube (pravo na
uvid i razgledanje spisa predmeta).
3.2.1. Pravo na informaciju o procesnim pravima

Pravo na informaciju o procesnim pravima u smislu lana 3
Direktive, pretpostavlja obavezu drava lanica da osumnjienom i
okrivljenom odmah (tumai se shodno lanu 2 st. 1 trenutkom saznanja osumnjienog ili okrivljenog osumnji da su izvrili krivino djelo
kroz informaciju datu od nadlenog organa trenutkom prvog kontakta
osumnjienog i okrivljenog i nadlenog organa) prui informaciju o pravima propisanim ovim lanom, o nainu na koji se data prava mogu
uivati, a sve sa ciljem djelotvornosti istih. Ovim lanom se propisuje
minimum prava koja se nuno moraju saoptiti i obrazloiti (dakle, ne
samo puko saoptavanje) osumnjienom i okrivljenom i to: pravo na
pristup advokatu, pravo na besplatnu pravnu pomo i uslove za sticanje
istog, pravo na informaciju o optubi koja im se stavlja na teret, a u skladu sa lanom 6 Direktive, pravo na tumaenje i prevoenje i pravo da se
brani utanjem.
Informacija o navedenim pravima moe biti saoptena usmeno
ili pisanim putem ali na jednostavnom i razumljivom jeziku, vodei rauna o posebnim potrebama ranjivih kategorija osumnjienih i okrivljenih osoba.
3.2.2. Pismo o pravima u sluaju hapenja

Uz informaciju o pravima navedenim u lanu 3 Direktive, u sluaju lienja slobode ili zadravanja osumnjienog ili okrivljenog, lanom 4 Direktive propisuje se obaveza uruivanja i tzv. Pisma o pravima. Uruenjem Pisma o pravima mora se omoguiti osumnjienom i
okrivljenom licu da proita isto kao i da ga zadri u posjedu za vrijeme
trajanja lienja slobode.
Pismo o pravima mora sadrati informacije o: pravu na pristup
spisima predmeta, pravu na kontakt sa konzularnim vlastima i treeg
175
Harmonius 2014
lica, pravu na hitnu medicinsku pomo i moguem trajanju lienja slobode prije nego to osumnjieni ili okrivljeni moraju biti izvedeni pred sud.
Pismo o pravima treba da sadri i osnovne informacije o mogunosti, shodno nacionalnom zakonodavstvu, provjere zakonitosti
lienja slobode (hapenja), provjere pritvorskih razloga ili podnoenja
zahtjeva za uslovno putanje na slobodu. Samo Pismo o pravima treba
da bude sainjeno kroz jednostavnu formu i jezikom koji je dostupan
i razumljiv konkretnom osumnjienom ili okrivljenom. Kao dodatak
Direktiva sadri i obrazac Pisma o pravima kao model za drave lanice prilikom pripremanja Pisma na nacionalnom nivou.
Osumnjiena i okrivljena lica e dobiti Pismo o pravima sainjenom na jeziku koji oni razumiju. U sluaju kada Pismo nije dostupno
na odgovarajuem jeziku, osumnjienog i okrivljenog treba usmeno
informisati o pravima propisanim ovom Direktivom na jeziku koji razumiju. Ovo ne oslobaa nadleni organ obaveze da bez nepotrebnog
odlaganja Pismo o pravima dostavi osumnjienom i okrivljenom na
jeziku koji razumije.
Direktivom se posebno propisuje25 obaveza izrade Pisma o pravima lica koja su liena slobode u postupku izvrenja Evropskog naloga
za hapenje. Ovo Pismo, pak sadri informacije o procesnim pravima
propisanim zakonima o implementacije Okvirne odluke o Evropskom
nalogu za hapenje. U pogledu forme i jezikih karakteristika primjenjuju se odredbe iz lana 4 Direktive.
3.2.3. Pravo na informaciju o sadraju optube

Pored propisivanja prava kao i naina na koji se o istim prua
informacija osumnjienom i okrivljenom licu, ovom Direktivom se i
odreuje sadrina za dva zagarantovana prava i to: prava na informaciju o sadraju optube i pravu na pristup spisima predmeta.
a) U dijelu prava na informisanje o sadraju optube,26 Direktivom
se obavezuju drave lanice da osumnjienom i okrivljenom
obezbijede informaciju o krivinom djelu koje mu se stavlja
na teret. Ova informacija treba da bude saoptena odmah i u
onoj mjeri detaljno da bi se obezbijedila pravinost procedure
i djelotvornost prava na odbranu. U sluaju liavanja slobode,
uz prethodno navedenu informaciju, nadleni dravni organ
25
26
176
lan 5 Direktive.
lan 6 Direktive.
Milorad Markovi
je duan osumnjienog i okrivljenog obavijestiti o razlozima

za lienje slobode ili za odreivanje pritvora. Najkasnije u fazi
optuenja, okrivljeni mora detaljnije biti informisan o osnovanosti optubi, ukljuujui i prirodu i pravnu klasifikaciju
krivinog dela, kao i prirodu uea optuene osobe.
U konanom, nadleni organ je duan odmah obavijestiti osumnjienog i okrivljenog o eventualnim promjenama u odnosu na informacije date shodno ovom lanu, kada je to neophodno da bi se obezbijedila pravinost postupka.
b) Direktivom se posebna panja posveuje pravu na uvid i razgledanje spisa predmeta. Ovo pravo se razrauje kroz pet stavova u lanu 7 Direktive.
U stavu 1 propisuje se obaveza nadlenog dravnog organa (u
dravi lanici) da u sluaju lienja slobode ili pritvaranja, u bilo kojoj
fazi krivinog postupka, uini dostupnim dokumenta vezana za konkretan sluaj, a koja se nalaze u njihovom posjedu. U pogledu vrste
dokumenata, ovim stavom se daje opta odrednica u smislu onih dokumenta koja su bitna za efektivno, u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom, preispitivanje zakonitosti lienja slobode ili pritvora. Pravo
na pristup ovim dokumentima se odnosi kako na osobu lienu slobode
tako i na branioca.
Stavom 2 se propisuje opte pravo na uvid u spise predmeta na
nain to se drave lanice obavezuju da obezbijede pristup najmanje
svim materijalnim dokazima koji se nalaze u posjedu nadlenih organa, bilo da su u pitanju dokazi koji idu na tetu ili u korist osumnjienog i okrivljenog. Pravo na uvid i razgledanje materijalnih dokaza imaju kako osumnjieni i okrivljeni tako i njihov branilac i to sa svrhom
garantovanja pravinosti postupka i nesmetane pripreme odbrane.
Sa izuzetkom u sluaju prava na uvid u spise predmeta kada je
osumnjieni ili okrivljeni lien slobode i pritvoren iz stava 1, pristup
materijalnim dokazima iz stava 2 odobrava se pravovremeno za djelotvorno ostvarivanje prava na odbranu, a najkasnije nakon podnoenja
optunice sudu. Za sve materijalne dokaze koji naknadno dou u posjed nadlenih organa, pristup se odobrava u vremenu koje omoguava
blagovremeno razmatranje istih od strane odbrane.
Ovako propisan vremenski okvir, u kojem su nadleni organi
duni obezbijediti neogranien pristup spisima predmeta, ostavlja pro-
177
Harmonius 2014
stor za ogranienja pristupa pojedinim dokazima. Kao to je prethodno

navedeno, a shodno stavu 3, nakon podizanja optunice okrivljenom
se mora omoguiti nesmetan i neogranien uvid u spise predmeta. Sa
druge strane, u dijelu istrage mogue je ograniiti pristup pojedinim
dokazima ali bez naruavanja prava na pravino suenje. Ogranienje
ovog prava mogue je samo u sluaju da pristup dokazima moe ozbiljno ugroziti ivot ili osnovna ljudska prava druge osobe ili bi ugrozio
vaan javni interes kao to je interes istrage ili nacionalnu bezbjednost
drave lanice u kojoj je pokrenut krivini postupak. Odluka o ogranienju prava na uvid i razgledanje spisa predmeta u smislu ovog lana, a
u skladu sa procedurama predvienim nacionalnim zakonodavstvom,
treba da bude donijeta od strane sudskih vlasti ili barem da sud preispituje takvu odluku. Pristup dokaznom materijalu treba da bude omoguen na besplatnoj osnovi.
3.3. Verifikacija i pravna sredstva

Svi vidovi prava na informaciju u krivinom postupku propisani
ovom Direktivom, izuzev uvida u spise predmeta, u sluaju kada su
obezbijeena od strane nadlenih organa drave lanice, moraju se registrovati u skladu sa procedurama nacionalnog prava.
Osumnjieni i okrivljeni, kao i njihov branilac, imaju pravo sudske kontrole postupanja nadlenog dravnog organa u dijelu pruanja
informacija propisanih ovom Direktivom.
4. DIREKTIVA O PRAVU NA PRISTUP ADVOKATU

U KRIVINOM POSTUPKU I U POSTUPKU NA
OSNOVU EVROPSKOG NALOGA ZA HAPENJE,
TE O PRAVU NA OBAVJETAVANJE TREE
STRANE U SLUAJU LIENJA SLOBODE I
NA KOMUNIKACIJU S TREIM OSOBAMA I
KONZULARNIM VLASTIMA27
Pravo na pravino suenje i odbranu su postavljena u lanovima
47 i 48 Povelje o osnovnim pravima EU i u lanu 6 Evropske konvenci27
178

October 2013.
Milorad Markovi
je o ljudskim pravima (ECHR). Pravo na komunikaciju sa treom stranom je jedna od vanih mera zatite protiv zlostavljanja zabranjenih
lanom 3 Evropske konvencije i lanu 4 Povelje o osnovnim pravima
EU.
Direktiva o pravu na pristup advokatu u krivinom postupku,
usvojena od strane Evropskog parlamenta i Savjeta Evropske unije s ciljem propisivanja minimalnih pravila u vezi prava na pristup advokatu
u krivinom postupku i u postupku za izvrenje Evropskog naloga za
hapenje, pravo na obavetenje tree strane o liavanju slobode, kao i
pravo na komunikaciju sa treim licima i sa konzularnim vlastima za
vrijeme lienja slobode.
Pravo na odbranu iroko je priznato kao osnovna komponenta
pravinog suenja, ali su uslovi pod kojima osumnjieni moe konsultovati advokata razlikuju izmeu drava lanica. Na primjer, mogue je
da osoba osumnjiena za krivino djelo nije u mogunosti da komunicira sa advokatom tokom policijskog ispitivanja, ili nije garantovana
poverljivost komunikacije sa advokatom. Takoe, lica koja se potrauju
putem Evropskog naloga za hapenje ne mogu trenutno imati koristi
od advokata u zemlji u kojoj je izdat nalog dok ne budu predata toj
zemlji.
Postoje slina razmimoilaenja i u pogledu prava osumnjienih
da obavijeste roake, njihovog poslodavca i njihov konzulat o injenici
da su lieni slobode. Praksa nije ujednaena u pogledu informisanja o
ovom pravu, ili je isto dostupno samo u kasnijoj fazi krivinog postupka, ili lice lieno slobode u nekim sluajevima nee biti informisano da
je njegova porodica obavijetena o lienju slobode.
U oktobru 2013, usvojena je direktiva, koja upravo ima za cilj
da obezbedi primjenu minimalnih standarda irom EU. U potpunosti
transponovana Direktiva e garantovati da svi osumnjieni bez obzira na to gde su oni u Evropskoj uniji imaju jednako pravo da se savetuje sa advokatom u krivinom postupku i u postupcima po osnovu
Evropskog naloga za hapenje i da o lienju slobode i tokom pritvora
mogu komunicirati sa svojom porodicom i sa konzularnim vlastima,
ako su izvan svoje matine zemlje.
4.1. Podruje primjene

Ova se Direktiva primjenjuje na osumnjiena i okrivljena lica u
krivinom postupku od trenutka kada ih je nadleni organ neke drave
179
Harmonius 2014
lanice slubenim putem ili na neki drugi nain obavijestio o sumnji

da su izvrili krivino djelo, nezavisno od injenice da li su liena slobode ili ne. Primjenjuje se do zakljuenja postupka, a to znai dok se
konano ne utvrdi da li su li poinili to krivino djelo, ukljuujui, prema potrebi, i donoenja odluke po svim pravnim ljekovima.
Ova se Direktiva primjenjuje na lica koje podlijeu postupku na
osnovu Evropskog naloga za hapenje od trenutka njihovog hapenja u
dravi lanici izvrenja u skladu s lanom 10.
Ova se Direktiva takoe primjenjuje, pod istim uslovima koji su
predvieni u lanu 2 stav 1, na lica koja nisu osumnjiena ili okrivljena,
a koja tokom sasluanja od strane policije ili drugog organa odgovornog za sprovoenje zakona, postanu osumnjiena ili okrivljena lica.
Ne dovodei u pitanje pravo na poteno suenje, u pogledu lakih kanjivih djela: (a) ako je pravom drave lanice predvieno izricanje sankcija od strane organa koji nije sud nadlean za krivine stvari,
a na izricanje takve sankcije moe se uloiti alba ili je mogue izvriti
upuivanje na takav sud; ili (b) ako se oduzimanje slobode ne moe izrei kao sankcija, ova se Direktiva primjenjuje samo na postupke pred
sudovima nadlenima u krivinim stvarima.
U svakom sluaju, ova se Direktiva primjenjuje u potpunosti
kada je osumnjieni ili okrivljeni lien slobode, nezavisno od faze krivinog postupka.
4.2. Pravo na pristup advokatu u krivinom postupku

4.2.1. Trenutak kada osumnjieni ili okrivljeni moraju imati
pristup advokatu
U skladu sa lanom 3, drave lanice su dune obezbijediti da
osumnjieni ili okrivljeni imaju pravo na pristup advokatu u takvom
trenutku i na takav nain da omoguava praktino i djelotvorno ostvarivanje njihovog prava odbrane.28
Osumnjiena i okrivljena lica imaju pravo na pristup advokatu
bez nepotrebnog odlaganja.29 U svakom sluaju, osumnjieni ili okrivljeni ima pristup advokatu od bilo kojeg od sledeih trenutaka, zavisno
o toga koji je od njih najraniji: a) prije nego to su ispitani od strane
28
29
180
Milorad Markovi
policije ili drugog organa zaduenog za primjenu zakona ili pravosudnog

organa; b) po izvrenju istrane radnje ili radnje prikupljanja dokaza, u
skladu sa stavom 3 takom (c), od strane istranih ili drugih nadlenih
organa; c) bez nepotrebnog odlaganja nakon liavanja slobode; d) ako su
pozvani na sud nadlean za krivine stvari, pravovremeno prije nego to
se pojave pred tim sudom.
Izuzetak od prava na pristup advokatu sa odlaganjem u odnosu
na prethodno navedene procesne trenutke krivinog postupka mogu
je u izuzetnim okolnostima i samo u toku faze koja prethodi sudskom
postupku. Drave lanice mogu privremeno odstupiti od primjene stava 2 take (c) ako teritorijalna udaljenost onemoguuje pravo na pristup advokatu bez nepotrebnog odlaganja nakon lienja slobode.30
Drave lanice su dune opte informacije uiniti dostupnim
kako bi osumnjienim i okrivljenim licima olakale pribavljanje advokata. Nezavisno od odredaba nacionalnog prava u pogledu obavezne
odbrane, drave lanice treba da pronalaze potrebne naine garantovanja da osumnjiena i okrivljena lica koja su liena slobode budu u
poloaju da djelotvorno ostvare svoje pravo na pristup advokatu, osim
ako su se tog prava odrekle u skladu s lanom 9 Direktive.31
4.2.2. Sadrina prava na pristup advokatu

Direktivom se odreuje ta je pravom na pristup advokatu obuhvaeno u okviru krivinog postupka. U tom smislu se taksativno i propisuje da se pod pravom na pristup advokatu podrazumijeva sledee:32
(a) drave lanice obezbjeuju da osumnjieni ili okrivljeni imaju pravo na povjerljiv sastanak i komunikaciju s advokatom koji ih zastupa, i prije sasluanja od strane policije ili od strane drugog organa
odgovornog za primjenu zakona ili pravosudnog organa;
(b) drave lanice obezbjeuju da osumnjieni ili okrivljeni imaju pravo na prisustvo svog advokata, kao i pravo da on djelotvorno
uestvuje u sasluanju. Nain uestvovanja advokata e se propisati nacionalnim pravom, pod uslovom da takvi postupci ne dovode u pitanje
djelotvorno ostvarenje i sutinu konkretnog prava. Drava lanica treba propisati i postupak evidencije za sluajeve kada advokat uestvuje
u sasluanju osumnjienog ili okrivljenog lica.
30
31
32
181
Harmonius 2014
(c) drave lanice obezbjeuju da osumnjieni ili okrivljeni imaju, kao minimum, pravo da njihov advokat prisustvuje sljedeim istranim radnjama ili radnjama prikupljanja dokaza, ako su te radnje predviene nacionalnim pravom i ako se od osumnjienog ili okrivljenog
zahtijeva ili im je doputeno da uestvuju: dokazne radnje prepoznavanja, suoavanja i rekonstrukcije krivinog djela.
U izuzetnim okolnostima i samo u toku faze koja prethodi sudskom postupku, drave lanice mogu privremeno odstupiti od primjene prava iz stava 3 u mjeri u kojoj je to opravdano, s obzirom na posebne okolnosti sluaja, na osnovu jednog od sledeih uvjerljivih razloga:
a) ako postoji hitna potreba za spreavanjem ozbiljnih tetnih posljedica po ivot, slobodu ili fiziki integritet lica; b) ako je hitnost preduzimanja radnji od strane istranih organa nuno za spreavanje znaajne
opasnosti za krivini postupak.33
Direktivom se propisuje obaveza drava lanica da obezbijede
povjerljivost komunikacije izmeu osumnjienog ili okrivljenog i advokata u ostvarivanju prava na pristup advokatu. Ta komunikacija ukljuuje sastanke, korespondenciju, telefonske razgovore i druge oblike komunikacije doputene nacionalnim pravom.
4.2.3. Pravo na komunikaciju i obavjetenje treeg lica o

lienju slobode
Pored esencijalnog prava na odbranu, prava na pristup advokatu
ovom Direktivom se propisuje i pravo na obavjetenje i komunikaciju sa treim licima u sluaju lienja slobode. Direktivom se ovo pravo
propisuje kroz tri lana, odnosno tri zasebna oblika ovog prava u zavisnosti od vrste komunikacije, vremena i treeg lica sa kojim osumnjieni ili okrivljeni komuniciraju.
Osumnjienom odnosno okrivljenom licu koje je lieno slobode
drava lanica e obezbijediti pravo da barem jedna osoba, kao to su
srodnik ili poslodavac, koju sami imenuju, bude obavijetena o lienju
slobode, bez nepotrebnog odlaganja i ako tako ele.34
Ako je osumnjieno ili okrivljeno lice dijete, drave lanice duane su obezbijediti da zakonski staratelj djeteta to je prije mogue
bude obavijeten o njegovom lienju slobode i o pripadajuim razlozima, osim ako bi to bilo protivno najboljim interesima djeteta, u kojem
33
34
182
Milorad Markovi
se sluaju obavjetava druga odgovarajua odrasla osoba. Za potrebe

ovog stava, osoba mlaa od 18 godina smatra se djetetom, to je u skladu sa standardima UN.35
Drave lanice mogu privremeno odstupiti od primjene prava iz
stava 1 i 2 ako je to opravdano s obzirom na posebne okolnosti sluaja
na osnovu jednog ili vie sledeih uvjerljivih razloga: (a) ako postoji
hitna potreba za sprjeavanjem ozbiljnih tetnih posljedica po ivot, slobodu ili fiziki integritet same osobe; (b) ako postoji hitna potreba za
sprjeavanjem situacije u kojoj bi krivini postupak mogao biti ozbiljno
ugroen.
U sluaju privremenog odstupanja od primjene prava iz stava 2,
drave lanice su dune da osiguraju da nadleni organ odgovoran za
zatitu dobrobiti djeteta (organ starateljstva) bude obavijeten bez nepotrebnog odlaganja o lienju slobode djeteta.
lanom 6 Direktive, propisuje se obaveza drava lanica da
osumnjienom i okrivljenom licu, tokom trajanja lienja slobode, obezbijede pravo na komunikaciju s treim licima. Ovo pravo osumnjieni
i okrivljeni moraju uivati barem u odnosu na jednu treu osobu. Isto
je mogue ograniiti ili odloiti u pogledu nunih zahtjeva ili srazmjernih operativnih zahtjeva.
Konano, u pogledu komunikcije sa treim licima, Direktivom
se u lanu 7 propisuje pravo osumnjienog i okrivljenog lica pravo na
komunikaciju s konzularnim vlastima. Ovo pravo se garantuje licima
koja su strani dravljani, a koja su liena slobode, i imaju pravo obavijestiti konzularne slube drave iji su dravljani o lienju slobode bez
nepotrebnog odlaganja i komunicirati s tim slubama ako tako ele.
Meutim, ako osumnjiena ili okrivljena lica imaju dva ili vie dravljanstava, mogu odabrati koja e konzularna predstvanitva, ako ijedno, biti obavijetena o liavanju slobode i s kim ele komunicirati.
Osumnjiena ili okrivljena lica imaju pravo na posjete od strane
konzularnih slubi, pravo na razgovor i korespondenciju s njima, kao i
pravo da njihovo konzularno predstavnitvo organizuje pravno zastupanje, podlono dogovoru s tim tijelima i eljama dotinih osumnjienih ili okrivljenih lica.
35
183
Harmonius 2014
4.2.4. Pravo na pristup advokatu u postupku izvrenja

Evropskog naloga za hapenje
Kao to je to sluaj i sa drugim direktivama kojim se propisuju minimumi standarda procesnih prava osumnjienog i okrivljenog
i ovom Direktivom se posebna panja posveuje stvaranju uslova za
nesmetanu primjenu Evropskog naloga za hapenje. Ovo prije svega
zbog znaaja Evropskog naloga za hapenje kao osnovnog mehanizma
pravosudne saradnje unutar EU. Pravo na advokata u sluaju izvrenja
Evropskog naloga za hapenja, usled specifinosti ovog instituta propisuje se ire u odnosu na redovni krivini postupak. Drave lanice
garantuju da traena osoba ima pravo na pristup advokatu u dravi lanici izvrenja Evropskog naloga za hapenje.
Dakle, Uzimajui u obzir sadraj prava na pristup advokatu u dravi lanici izvrenja, traene osobe imaju sledea prava u toj dravi
lanici: (a) pravo na pristup advokatu na takav nain i u takvom trenutku koji omoguava traenim osobama da ostvare svoja prava djelotvorno
i u svakom sluaju, bez nepotrebnog odlaganja, od trenutka lienja slobode; (b) pravo na sastanak i komunikaciju sa advokatom koji ih zastupa; (c) pravo na prisustvo njihovog advokata i, u skladu s postupcima
utvrenim nacionalnim pravom, na njegovo uestvovanje u sasluanju
traene osobe od strane izvrnog pravosudnog organa.
Ako advokat uestvuje u sasluanju, to se evidentira koristei postupak u skladu s pravom dotine drave lanice.
Prava predviena lanovima 4, 5, 6, 7, 9 (pravo na komunikaciju
sa treim licima i pravo na odricanje) i, ako se primjenjuje privremeno
odstupanje na osnovu lana 5 stava 3, u lanu 8 primjenjuju se, mutatis
mutandis, na postupak Evropskog nalog za hapenje u dravi izvrenja.
U postupku izvrenja Evropskog naloga za hapenje pravo na
pristup advokatu proiruje se i na dio postupka koji se realizuje u dravi
koja je izdala nalog. Naime, nadleni organ u dravi izvrenja, bez nepotrebnog odlaganja, nakon lienja slobode, obavjetava traene osobe da imaju pravo imenovati advokata u dravi lanici koja je izdala
nalog. Uloga tog advokata u dravi lanici koja je izdala nalog jeste
pruanje pomoi advokatu u dravi lanici izvrenja na nain to e
pruiti tom advokatu informacije i savjet s ciljem djelotvornog ostvarivanja prava traenih osoba na osnovu Okvirne odluke o Evropskom
nalogu za hapenje.
184
Milorad Markovi
Ako traene osobe ele ostvariti pravo na imenovanje advokata u dravi lanici koja je izdala nalog i nemaju ve takvog advokata,
nadleni organ u dravi lanici izvrenja odmah obavjetava nadleni
organ u dravi lanici koja je izdala nalog. Nadleni organ te drave
lanice, bez nepotrebnog odlaganja, prua informacije traenoj osobi
kako bi mu olakala da imenuje advokata u dravi lanici koja je izdala
nalog.
Pravo traene osobe da imenuje advokata u dravi lanici koja je
izdala nalog ne dovodi u pitanje vremenske rokove odreene za izvrenje Evropskog naloga za hapenje, niti obavezu izvrnog pravosudnog
organa da odlui, u okviru tih vremenskih rokova i uslova odreenih
na osnovu Okvirne odluke, hoe li biti izvrena predaja te osobe.
Rok za transpoziciju ove Direktive je dvije godine od usvajanja
iste, odnosno drave lanice su dune implementirati odredbe Direktive
u nacionalno zakonodavstvo do 27. novembra 2015. godine.
5. ZAKLJUAK
Na kraju ovog rada, kojim se eljelo predstaviti stanje unutar EU
prava u dijelu procesnih prava u krivinom postupku, zakljuak bi se
mogao koncipirati sa aspekta do sada uraenog u ovoj oblast, odnosno stepena realizacije Plana o procesnim pravima kojim je za period
20102014. Sa druge strane, stepen garancija procesnih prava u krivinom postupku moe se sagledati i kroz namjeru Komisije EU u pogledu buduih koraka u reformi oblasti pravde.
Na prvo pitanje odgovorje dat kroz sam rad, kojim su analizirane iskljuivo usvojene mjere direktive. Od planiranih pet koraka
i donoenja isto toliko mjera donijete su dakle, tri direktive, iako je
akcioni plan Stokholmskog programa predviao donoenje pet mjera
direktiva. U tome se oigledno nije uspjelo, u zacrtanom vremenskom
periodu, ali se mora istai da je u samom procesu dolo do modifikacija ciljeva samog Plana. U tom smislu, usled raznih okolnosti, koje
su najee bile vezane za injenicu razliitosti stavova drava lanica, dolo je do prekompozicije samih koraka u realizaciji plana, pa i
usvojene Direktive nijesu istog tematskog okvira kao to je to Planom
predvieno. Rok realizacije Plana je istekao, ali valja napomenuti da su
dva nedostajua koraka u fazi finalizacije, kroz predlog tri direktive i
to: Direktiva za jaanje pretpostavke nevinosti i prava na prisustvovanje
185
Harmonius 2014
suenju u krivinim postupcima,36 Direktiva o posebnim garancijama za

djecu osumnjienu ili optuenu za krivino djelo37 i Direktiva o pravu
na privremenu pravnu pomo osoba lienih slobode.38 Ove zakonodavne
predloge Komisija je dopunila i sa dvije preporuke: a) o procesnim garancijama za ranjive osobe i b) o pravu na pravnu pomo.
Jedno od znaajnih indikatora ujednaenosti procesnih prava
graana u krivinom postupku na teritoriji EU jeste stepen transpozicije usvojenih Direktiva. U radu su dati podaci o stepenu implementacije
iskljuivo Direktive o pravu na tumaenje i prevoenje u krivinim postupcima, i isti nijesu konani, jer je izvor godinji izvjetaji Komisije o
praenju implementacije prava EU, koji kao referentan kontrolni okvir
uzimaju godinu u kojoj propisan krajnji rok za transpoziciju u nacionalno zakonodavstvo. Takoe, rok transpozicije za Direktivu o pravu
na informaciju u krivinom postupku istekao 2. juna 2014. godine, dok
je za Direktivu o pravu na pristup advokatu ovaj rok, sredina 2016. godine. Na osnovu ovih podataka moemo zakljuiti da reforma u ovoj
oblasti prava EU nema eljenu dinamiku, kao i da stepen implementacije minimuma standarda ne prati proces usvajanja istih i da e biti
neophodno uloiti znaajne napore kako bi graani uivali procesna
prava na istom nivou na cijeloj teritoriji EU.
Iz prednje navedenog moe se izvui zakljuak da je dosta toga
uraeno na polju zatite procesnih prava osumnjienog i okrivljenog,
posebno imajui u vidu predloge Komisije koji su uslijedili krajem
prole godine, ali da rezultati jo uvijek nijesu vidljivi niti su dovoljno
mjerljivi.
Sa druge strane, iz prirode samih direktiva, njihove nomotehnike ureenosti i injenice da iste oslanjaju na praksu ESLJP, moe
se oekivati i odreeni problem u njihovoj transpoziciji (to vrijeme
pokazuje) kao i konstantnu pretpostavku konsultovanja prakse ESLJP
u njihovoj primjeni.
36
37
38
186
Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on

the strengthening of certain aspects of the presumption of innocence and of
the right to be present at trial in criminal proceedings, COM(2013)821 final
2013/0407 (COD).
Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on
procedural safeguards for children suspected or accused in criminal proceedings, COM(2013) 822 final 2013/0408 (COD).
Directive of the European Parliament and of the Council on provisional legal
aid for suspects or accused persons deprived of liberty and legal aid in European arrest warrant proceedings, COM(2013) 824 final 2013/0409 (COD).
Milorad Markovi
Milorad Markovi, M.A.

Researcher at the Institut for Legal Studies in Podgorica
Doctoral Student at the Faculty of Law, University of Belgrade
PROCEDURAL RIGHTS OF DEFENDANT

MINIMUM COMMON STANDARDS AS A BASIS
FOR MUTUAL RECOGNITION OF DECISIONS
IN EU
Summary
In the area of justice of the European Union citizens must have
not only the right to a fair trial anywhere in the European Union, but
be sure in that, even when exercising their right to free movement
within the European Union. The judicial authorities in the Member
States must have confidence in the criminal justice system in other
Member States in order to function properly. Growing trust among the
judicial authorities of the Member States is a prerequisite for mutual
recognition of judicial decisions within the EU. In order to establish
a high level of confidence it is necessary to adopt minimum standards on the right to a fair trial and the rights of victims. In order to
define the minimum standards envisaged by the basic acts of the EU
and creating a foundation for mutual trust between judicial authorities
within the EU, the European Commission in 2009 adopted a Plan of
procedural rights (Roadmap on procedural rights) as a result of the
implementation of the Stockholm Programme. This paper is dedicated
to the analysis of the implementation of planned measures, as well as
the content of guaranteed procedural rights in criminal proceedings
prescribed through adopted Directives.
Key words: Procedural rights of suspect and accused person. Mutual
recognition of judicial decisions. Transposition. EU law.
187
UDK 349:618.177-089.888.11 ; 347.63
Dr Dejan Mickovi*
OSNOVNE ETIKE I PRAVNE DILEME

PRILIKOM REGULISANJA MEDICINSKI
POTPOMOGNUTE OPLODNJE U EVROPSKIM
ZAKONODAVSTVIMA
Brzi razvoj reproduktivne medicine u zadnjih nekoliko decenija omoguio
je brojnim neplodnim parovima u evropskim zemljama da dobiju decu.
Istovremeno, revolucija u biomedicini je otvorila brojne etike i pravne
dileme koje su povezane sa pravnim regulisanjem novih reproduktivnih
tehnologija. Ove dileme, koje su povezane sa regulisanjem procesa reprodukcije, koji ima izuzetan znaaj za ljudsko drutvo, izmeu ostalog, se
odnose na fragmentaciju koncepta majke i koncepta roditeljstva, na reavanje konflikta izmeu reproduktivne slobode i prava deteta, kao i na
uvoenje trinih mehanizama u proces reprodukcije, to dovodi u pitanje potovanje osnovnih ljudskih prava uesnika u procesu biomedicinski
potpomognute oplodnje. U ovom radu autor daje analizu najznaajnijih
i najspornih aspekata regulisanja medicinski potpomognute oplodnje u
Evropi. U njemu se autor osvre na pitanje ko moe da bude korisnik
medicinski potpomognute oplodnje da li su to samo brani parovi ili
i vanbrani parovi, pa ak i same ene, koje nemaju partnera, zatim se
daje analiza regulisanja surogat materinstva i osnovnih argumenata u
prilog i protiv prihvatanja surogat materinstva, kao i analiza regulisanja
posthumne oplodnje i pravnog statusa embriona u evropskim zakonodavstvima. Osim toga, u radu autor se osvre i na izuzetno znaajno
pitanje koje se odnosi na komercijalizaciju reproduktivnog procesa, i koje
doprinosi da se pojave trini mehanizmi u izuzetno osetljivoj sferi, kao
to je ljudska reprodukcija, to neminovno dovodi do pretvaranje oveka
i proizvoda ovekovog tela u stvari, koje se prodaju i kupuju na tritu,
sa nesagledivim posledicama po ljudsko dostojanstvo i osnovna ljudska
prava.
188
Redovni profesor, Pravni fakultet Justinijan Prvi, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Skoplje, Republika Makedonija, dejanmickovik@yahoo.com.
Dejan Mickovi
Kljune rei: Medicinski potpomognuta oplodnja. Surogat materinstvo. Posthumna reprodukcija. Komercijalizacija reprodukcije.
U poslednjih nekoliko decenija, biotehnologija i reproduktivna
medicina su oblasti gde su se desile dramatine promene koje su omoguile velikom broju neplodnih parova da postanu roditelji, ali koje
su sa druge strane otvorile brojne etike, pravne, filozofske i moralne
dileme koje su povezane sa temeljom na kojoj poiva budunost civilizacije, sa ljudskom reprodukcijom.1 Pravno regulisanje kompleksnih
i sloenih pitanja koja proistiu iz primene novih reproduktivnih tehnologija je prouzrokovalo velike rasprave u naunim i strunim krugovima, u parlamentima i u iroj javnosti u svim evropskim zemljama.2
Ova rasprava je povezana sa dramatinom brzinom kojom se razvijaju
mogunosti reproduktivne medicine, to veoma teko prate drutvene
nauke, koje ne mogu da odgovore na brojne izazove u porodinom i
drutvenom ivotu koje su povezane sa revolucijom u reproduktivnoj
medicini. Kao to navodi Schenner, brzi razvoj reproduktivne medicine
omoguio je da medicinski potpomognuta oplodnja postane rutinska procedura za pruanje pomoi neplodnim parovima u evropskim
zemljama.3 Brojne dileme na koje treba da odgovori zakonodavac su
povezane sa pitanjima kao to su zatita prava donora, zatita dostojanstva i privatnosti lica koja koriste nove reproduktivne tehnologije,
regulisanja pravnog statusa dece koja su roena primenom novih reproduktivnih tehnologija, zatita roditeljskih prava, reavanje konflikta koji postoji izmeu prava deteta da zna svoje bioloke roditelje
i prava donora na anonimnost, regulisanje mogunosti da se vre eksperimenti sa embrionima, potreba da se sprei opasnost od komercijalizacije reproduktivnog procesa i slino. Sva ova pitanja pravno se
1
U svojem izvetaju Reproduction and responsibility, Savet za bioetiku formiran od strane predsednika SAD istie da ne postoji dilema da se nain na
koji se primenjuju nove reproduktivne tehnologije ima veliki uticaj ne samo
na pojedince, ve i na drutvo. Vidi vie: Reproduction and responsibility, The
Regulation of new Biotechnologies, Council of Bioetics, Washington DC 2004,
40.
Bahadur navodi da je uzimanje i korienje reproduktivnih elija i embriona
neizbeno emotivno i da ono otvara brojna i kompleksna moralna, etika i
pravna pitanja.
J. G. Schenner, Assisted Reproduction Practice in Europe: Legal and Ethical
Aspects, Human Reproduction Update, 3/1997.
189
Harmonius 2014
reguliu u evropskim zemljama, a tako je i u Makedoniji, nakon donoenja Zakona o medicinski potpomognutoj oplodnji (u daljem tekstu:
Zakon za BPO), u martu 2008. godine.4 U daljem tekstu emo se zadrati na najspornija pitanja koja su povezana sa regulisanjem novih
reproduktivnih tehnologija, kao to su pitanje da li samo parovi treba
da mogu da koriste medicinski potpomognutu oplodnju, ili to pravo
treba priznati i pojedincima, pre svega eni koja nema partnera, zatim
pitanje da li treba omoguiti deci koja su zaeta korienjem biomedicinski potpomognute oplodnje da saznaju identitet njihovih genetskih
roditelja, koji su donirali jajne elije ili embrione, kao i na pitanje oko
regulisanja pravnog statusa embriona. U tekstu e biti re i o surogat
materinstvu, posthumnoj oplodnji i komercijalizaciji reproduktivnog
procesa, teme oko kojih se vode velike rasprave i za koja postoje razliita reenja u evropskim zakonodavstvima.
1. KORISNICI MEDICINSKI POTPOMOGNUTE

OPLODNJE
U evropskim zemljama postoje velike razlike u odnosu na regulisanje pitanja da li sama ena moe da se javi kao korisnik medicinski potpomognute oplodnje. Makedonski zakon za medicinski
potpomognutu oplodnju predvia da se kao korisnici postupka mogu
javiti punoletni i delovno sposobni mukarci i ene, koji su sposobni
za obavljanje roditeljskih dunosti i koji su u braku ili ive u vanbranoj zajednici, kao i same ene, ukoliko prethodno leenje nije bilo uspeno.5 Kao posledica ovog zakonskog reenja, kada se kao korisnik
postupka javlja sama ena, dete koje se rodi nee imati oca, zbog toa
to se odredbe Porodinog zakona za utvrivanje oinjstva ne odnose na postupke za medicinski potpomognutu oplodnju, gde je donor
anoniman. Ovo reenje (koje dovodi do toga da dete koje je zaeto na
zahtev same ene i koje je roeno putem biomedicinski potpomognute
oplodnje nema oca), je u suprotnosti sa najznaajnijim meunarodnim
dokumentot koji ureuje prava deteta i koji je ratifikovan od strane
Makedonije, a to je Konvencija UN o pravima deteta.6 Mnogi autori
4
5
6
190
Sluben vesnik na R. Makedonija, br. 37 /2008.

lan 9 Zakona za BPO.
U lanu 5 Konvencije UN o pravima deteta se predvia da drava mora da potuje prava, obaveze i odgovornosti roditelja, a u lanu 11 se predvia da oba
Dejan Mickovi
smatraju da zakonsko reenje u Makedoniji, gde je dozvoljeno da sama

ena rodi i vaspitava dete, oigledno nije u interesu deteta, koje ima
potrebu od oba roditelja da bi se obezbedili povoljni porodini uslovi
za njegovo pravilno vaspitavanje i odgoj.
U nekim evropskim zakonodavstvima, kao u bugarskom, belgijskom, panskom, i britanskom, se dozvoljava da sama ena moe da
bude vetaki oploena. Ipak, u nekim evropskim zemljama samo parovi (brani ili vanbrani) mogu da se jave kao korisnici biomedicinski
potpomognute oplodnje. U Francuskoj, na primer, Zakonom iz 1994.
godine se predvia da dete koje se raa primenom biomedicinski potpomognute oplodnje ima pravo da ivi u porodici sastavljene od oba
roditelja.7 U Sloveniji je ovo pitanje dovelo do velike rasprave u javnosti, zbog ega je bio organizovan i referendum, na kome je vie od
80% graana Slovenije glasalo da samo parovi mogu da budu korisnici
medicinski potpomognute oplodnje.8 U Velikoj Britaniji je predviena
mogunost da same ene mogu biti korisnici medicinski potpomognute oplodnje. Ipak, u jednom istraivanju 65% od lekara koji se bave
vetakom oplodnjom su izjavili da ni pod kojim uslovima ne bi oplodili samu enu, koja nema partnera.9 U Srbiji, Zakon o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oploenja predvia
da u principu samo parovi imaju pravo na medicinski potpomognutu oplodnju,10 a pravo same ene na leenje je predvieno samo kao
7
8
9
10
roditelja imaju zajedniku odgovornost u podizanju i vaspitavanju deteta.

Videti vie u Les lois de biothique:cinq ans aprs, tude adoptee par lAssamble
gnrale du Conseil dtat le 25 novembre 1999, La Documentation franaise,
Paris 1999.
K. Gordon, N. van Houten, Fertility & Sterility, IFFS Surveillance 07, 87/2007,
1718.
R. F. Storrow, The Bioethics of Prospective Parenthood: in Pursuit of the
Proper Standard for Gatekeeping in infertility Clinics, Cardozo Law Review,
28/2007.
lan 26 srpskog Zakona o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognute oplodnje predvia da pravo na leenje neplodnosti postupcima
BMPO imaju punoletna i poslovno sposobna ena i mukarac koji vode zajedniki ivot u skladu sa zakonom kojim se ureuju porodini odnosi suprunici, odnosno vanbrani partneri i koji su, s obzirom na godine ivota i opte
zdravstveno stanje, sposobni da vre roditeljsku dunost i koji su u takvom
psiho-socijalnom stanju na osnovu koga se opravdano moe oekivati da e
biti sposobni da obavljaju roditeljske dunosti, u skladu sa zakonom, u interesu deteta.
191
Harmonius 2014
iskljuak, u posebnim sluajevima.11 Zbog ovog reenja, sve vei broj

ena iz Srbije podnosi zahtev za medicinski potpomognutu oplodnju
u nekoj od ovlaenih medicinskih ustanova u Republici Makedoniji
(radi se o takozvanom reproduktivnom turuzmu). Osim toga, ene iz
Srbije odlaze u Makedoniju i zbog toga to Zakon za BMPO Republike
Srbije predvia i zabranu da starije ene koriste postupak za medicinski potpomognutu oplodnju.12 Ova zabrana nije predviena u Zakonu
za BPO Republike Makedonije, jer je Ustavni Sud Makedonije doneo
odluku da je ogranienje prava na medicinski potpomognutu oplodnju
za starije ene protivustavno. U Hrvatskoj, u 2012. godini je izmenjen
zakona o medicinskoj oplodnji, i doputena je mogunost i sama ena
da moe da bude korisnik medicinske oplodnje,13 to je dovelo do estoke rasprave u hrvatskoj javnosti i u Saboru, kao i do negativne reakcije Vatikana.
U raspravi da li da se dozvoli same ene da budu korisnici postupka BPO, mnogi autori smatraju da u prvom planu mora biti interes
deteta.14 Stav da se dozvoli pristup samo neplodnim parovima (branim ili vanbranim) polazi od nesporne injenice da su deca koja se
uzgajaju i vaspitavaju u porodicama gde su prisutni i otac i majka imaju
daleko bolje uslove za pravilan razvoj od onih koji ive samo sa jednim
roditeljem.15 Pravno regulisanje pristupu leenju neplodnosti treba da
uspostavi odreeni balans izmeu reproduktivne autonomije (u ovom
sluaju prava ene koja nema partnera da bude oploena putem BPO)
11
12
13
14
15
192
Prema lanu 26 st. 3 Zakona o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski

potpomognutog oploenja Republike Srbije predvia se da pravo na leenje
neplodnosti postupcima BMPO ima i punoletna i poslovno sposobna ena
koja sama ivi i ispunjava uslove iz stava 1 ovog lana, uz sporazumnu saglasnost ministra nadlenog za poslove zdravlja i ministra nadlenog za porodine odnose, ako za to postoje naroito opravdani razlozi.
U lanu 26 stavu 4 Zakona o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski
potpomognutog oploenja Republike Srbije predvia se da je zabranjeno u
postupak BMPO ukljuiti enu koja po godinama ivota i optem zdravstvenom stanju nije sposobna da raa, odnosno koja je u starosnoj dobi koja nije
primerena za raanje.
lan 10 stav 3 Zakona o medicinskoj oplodnji.
Prof. Kovaek-Stani smatra da medicinski potpomognuta oplodnja treba biti
rezervisana samo za brane i vanbrane parove, ime bi se zatitio interes deteta da ima oba roditelja. Videti vie kod G. Kovaek-Stani, Legislativa o ljudskoj reprodukciji uz biomedicinski pomo, Novi Sad 2008, 17.
Vidi vie J. G. Schenner, op. cit. fn. 3, 176.
Dejan Mickovi
i interesa deteta.16 Autori koji smatraju da samo parovi treba da budu

korisnici medicinske oplodnje polaze od koncepcije koja je prihvaena
u osnovnom meunarodnom dokumentu koji se odnosi na prava dece,
a to je Konvencija UN o pravima deteta, koja u lanu 18 stav 1 predvia da drave lanice e uloiti sve napore da se uvai princip da oba
roditelja imaju zajedniku odgovornost u podizanju i razvoj deteta.
Ipak, postoje meunarodni dokumenti koji na drugaiji nain
reguliu ovo pitanje, kao to je Konvencija UN o eliminaciji svih formi
diskriminacija protiv ena, koja predvia da svaka ena ima pravo da
donese odluku o raanju deteta i o broju dece koju e roditi.17 Prema
tome, pravo ene da sama odlui o raanju deteta spada u sferi reproduktivne slobode ene, to pretstavlja osnovno ljudsko pravo. Osim
toga, Etiki komitet Amerikog udruenja za reproduktivnu medicinu
smatra da se na bazi dostupnih podataka, ne moe opravdano tvrditi
da lica koja nisu u braku (...) uzrokuju tetu svojoj deci reprodukcijom
van heteroseksualne brane veze.18 U zadnjih nekoliko godina u sve
veem broju zemalja Evrope se prihvaa koncepcija da sama ena moe
da bude korisnik medicinske oplodnje. Ova mogunost je predviena u Belgiji, Bugarskoj, Danskoj, Estoniji, Finskoj, Grkoj, Maarskoj,
Islandu, Crnoj Gori, Rusiji, paniji, Velikoj Britaniji, Belorusiji, Srbiji,
Ukrajini i Makedoniji. Ova liberalizacija zakonodavstava u odnosu na
mogunost da i sama ena moe da se javi kao korisnik medicinske
oplodnje je rezultat i velikih promena u branim i porodinim odnosima u evropskim zemljama, gde porodica zasnovana na braku vie ne
uiva prioritet kao ranije, ve se prihvaaju i pravno reguliu i ostale forme porodinog ivota, meu kojima spadaju i monoroditeljske
porodice.19 Zbog toga, smatramo da treba, pod odreenim uslovima,
prihvatiti pravo da i sama ena moe da bude korisnik medicinske
16
17
18
19
R. F. Storrow, op. cit. fn. 9, 176.

lan 16e Konvencije UN o eliminaciji svih formi diskriminacija protiv ena.
Na osnovu toga, Etiki komitet Amerikog udruenja za reproduktivnu medicinu smatra da, kada se radi o programima medicinske oplodnje, postoji etika obaveza da se lica koja nisu u braku ili vanbranoj zajednici, tretiraju na isti
nain kao lica koja su u braku. Videti u Acces to fertility for gays, lesbians
and unmarried persons, The Ethics Commitee of the American Society for
Reproductive Medicine, Fertility and Sterility, 92/2009.
Za velike promene u porodinim odnosima i regulisanju porodice u evropskim zemljama videti vie D. Mickovi, Porodica u Evropi XVI-XXI vek, Skoplje 2008.
193
Harmonius 2014
oplodnje. U ovom smislu, smatramo da i u Makedoniji treba da bude

prihvaena starosna granice (koja se zasniva na medicinska i nauna
saznanja) do koje ene mogu da se javljaju kao korisnici medicinske
oplodnje. Ova koncepcija je predviena u velikom broju zakonodavstava, kao i u Republici Srbiji.20
2. DOSTUPNOST PODATAKA O DONORIMA

POLNIH ELIJA
Jedno od najspornijih pitanja prilikom pravnog regulisanja medicinski potpomognute oplodnje je da li treba da se dozvoli da dete sazna ko su njegovi bioloki roditelji. Postoje tri osnovna interesa za dobivanje podataka o genetskom poreklu; u prvom redu to je medicinski
interes, zatim psiholoki interes i interes za krvnim vezama.21 Sa druge
strane, nasuprot interesu deteta koje je zaeto postupkom BPO da sazna ko su njegovi roditelji, postoji interes donora da se sauva njihova
anonimnost, kako se on ne bi izloio linim i imovinskim obavezama
koje nije prihvatio kad je donirao reproduktivne elije, kao i interes
socijalnih roditelja da se obezbedi zatita stabilnosti i integriteta porodice. Postavlja se pitanje koji interes treba da dobije prioritet. Analiza
evropskih zakonodavstava pokazuje da ne postoji jedinstven pristup
u regulisanju prava deteta da sazna ko su donori reproduktivnih elija, odnosno njegovi genetski roditelji. vedska je bila prva zemlja koja
je 1985. godine predvidela u svom zakonodavstvu da dete ima pravo,
kada dostigne potrebnu zrelost, da sazna podatke o svom biolokom
poreklu.22 Austriski zakon o reproduktivnoj medicini iz 1992. godine
20
21
22
194
U lanu 26 stav 4 Zakona za leenje neplodnosti postupkom biomedicinski

potpomognute oplodnje se predvia da je zabranjeno da se u ovaj postupak
ukljui ena koja prema svojim godinama ili optem zdravstvenom stanju nije
u mogunosti da raa, odnosno koja pripada starosnoj granici koja nije primerena za raanje.
Medicinski interes je motivisan potrebom da se sprei prenoenje genetski naslednih bolesti, kada se zasniva porodica. Psiholoki interes se sastoji u elji da
se dobiju podaci o sopstvenom poreklu, a interes za utvrivanje krvnih veza
se ispoljava kroz pravo na izdravanje i nasleivanje deteta u odnosu na svoje
bioloke roditelje i druge srodnike. Videti kod Kovaek-Stani, op. cit. fn. 14,
19.
Videti vie za mogunost da se sazna identitet donora u vedskoj kod F. Shenfield, Gamette donation: ethical iplications for donors, Human Fertility, 2/1999.
Dejan Mickovi
predvia pravo da dete sazna identitet donora kada napuni 14 godina,

a u Holandiji zakon donesen 2004. godine predvia pravo da dete sazna identitet donora kada napuni 16 godina, ali jedino ukoliko je donor dao pismenu saglasnost da se negov identitet otkrije. Pravo deteta
da dobije informacije o identitetu donora kada napuni 18 godina je
predvieno i u Velikoj Britaniji, zakonskim izmenama iz 2006. godine.
Nasuprot ovim reenjima, u velikom broju zakonodavstava se titi
anonimnost donora i dete nema pravo da sazna ko su njegovi genetski
roditelji. Osim toga, i Konvencija UN o pravima deteta ne predvia da
dete ima apsolutno pravo da sazna ko su njegovi bioloki roditelji.23 U
Francuskoj, zakonom od 2004. godine se obezbeuje anonimnost donora. Kao glavni razlozi koji se navode u prilog ovog reenja je potreba
da se zauva privatnost porodice deteta, kao i donora. Osim toga, glavni motiv za zabranu da se otkrije identitet donora se sastoji u elji da ne
doe do smanjivanja broja donora, ukoliko anonimnost nije zagarantovana, to se ve javlja kao veliki problem u zemljama gde se dozvoljava
otkrivanje identiteta donora.24 Zabrana da se otkrije identitet donora je
predviena i u Norvekoj, Grkoj, ekoj, Danskoj, Sloveniji, Latviji i
u Izraelu.25 U Srbiji je predvieno da donor nema nikakvih obaveza u
odnosu na decu koja su zaeta primenom BPO.26 Srpski zakon predvia pravo deteta da dobije informacija o donora iz zdravstvenih razloga.27 Slino reenje je predvideo i makedonski Zakon za BPO, gde je
23
24
25
26
27
U lanu 7 Konvencije UN o pravima deteta se predvia da dete ima pravo da

zna ko su njegovi roditelji, ukoliko je to mogue, i pravo da se njegovi roditelji
staraju o njemu.
Vidi vie Fertility and Sterility, IFFS Surveillence 2007 (ed. Howard W. Jones
et al.) 87/2007, 33.
Ibid., 3435.
lan 51 Zakona o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oploenja predvia da donor nema pravne ili druge obaveze, kao ni
prava prema detetu, odnosno deci zaetoj i roenoj upotrebom doniranih reproduktivnih elija u postupku BMPO.
lan 64 srpskog zakona predvia da dete zaeto postupkom BMPO reproduktivnim elijama donora ima pravo da iz medicinskih razloga trai od Uprave
za biomedicinu podatke od medicinskog znaaja koji se odnose na donora
polnih elija, kada napuni 18 godina ivota, a izuzetno i kada napuni 16 godina ivota ako je steklo poslovnu sposobnost. Davanje podataka iz stava 1 ovog
lana ne odnosi se na podatke o linosti donora, ve samo na podatke od medicinskog znaaja za dete, njegovog budueg suprunika, odnosno vanbranog
partnera, kao i od znaaja za njihovo potomstvo.
195
Harmonius 2014
predviena apsolutna zatita identiteta donora,28 ali postoji mogunost,

slino kao i u Srbiji, zbog medicinski opravdanih razloga da se dobiju
podaci o zdravstvenom stanju donora.29 Smatramo da je ovaj pristup
pitanju anonimnosti donora sasvim ispravan i da obezbeuje pravilan
balans izmeu suprotivstavljenih interesa. Ovim zakonskim reenjem
se obezbeuje zatita anonimnosti donora, ime se doprinosi da se stimulira doniranje reproduktivnih elija i omoguuje se besplodnim parovima da dobiju potomstvo. Osim toga, ovim reenjem se obezbeuje
privatnost i stabilnost porodice, ali istovremeno se omoguuje da se
dobiju podaci o zdravstvenom stanju donora (bez da se otkrije njegov
identitet) kada je to opravdano zbog medicinskih razloga i potrebe da
se zatite ivot i zdravlje deteta i njegovog potomstva.
3. MATERIJALNA NADOKNADA ZA
REPRODUKTIVNE ELIJE I ZA EMBRIONE
Broj neplodnih parova u Evropi i u svetu se neprestano poveava, pre svega zbog kasnijeg stupanja u brak,30 nezdravog naina ivota i stresa koji su karakteristini za savremeno drutvo. Zbog toga
se postavlja pitanje kako da se obezbedi dovoljan broj donora koji bi
omoguio neplodnim parovima da dobiju potomstvo. U ovom smislu,
izuzetno je aktuelno i sporno pitanje da li treba dozvoliti davanje materijalne nadoknade za donore, sa ciljem da se povea broj donora. Savet
Evrope je 1996. godine doneo Konvenciju o ljudskim pravima i biomedicini u kojoj se zabranjuje plaanje materijalne nadoknade za reproduktivne elije i embrione, a takvo reenje je prihvaeno i u najveem
broju evropskih zemalja. Nasuprot tome, u SAD postoji razvijeno tri28
29
30
196
U lanu 17 Zakona za BPO Republike Makedonije se predvia da su ovlaene zdravstvene ustanove dune da obezbede zatitu linih, medicinskih i genetskih podataka donora i primatelja, kao i obavezu da se ne otkrije identitet
donora i primatelja i njegove porodice i obrnuto.
lan 57 Zakona za BPO Makedonije predvia pravo deteta koje je roeno korienjem doniranih reproduktivnih elija ili embriona, kada napuni 18 godina da dobije podatke o zdravstvenom stanju donora, i to samo zbog medicinski opravdanih razloga od Dravnog registra za BPO, uz prethodno odobrenje
Dravne komisije za BPO.
U zemljama Evropske Unije, u periodu izmeu 1980. i 2005. godine prosean
uzrast prilikom sklapanja prvog braka se poveao za mukarce sa 26 na 31,2
godinu, a kod ena sa 23,3 na 29 godina. D. Mickovi, op. cit. fn. 19.
Dejan Mickovi
te za reproduktivne elije i embrione, gde se za njih plaa nadoknada.

Postoji veliki broj autora, preteno u SAD, koji smatra da je altruistiko
doniranje reproduktivnih elija (to se u osnovi bazira na solidarnosti
izmeu donora i neplodnih parova) neproduktivno i da ono dovodi
do smanjenje broja potencijalnih donora i do nemogunosti da svi neplodni parovi dobiju potomke.31 Ovaj stav prihvata i veoma uticajna
American Bar Association (ABA) koja je pre nekoliko godina izradila
svoj Model Act za regulisanje medicinski potpomognute oplodnje, u
kojemu se predvia plaanje razumne kompenzacije za doniranje reproduktivnih elija.32 Kao to navodi John Roberts, zabrana da se plaa nadoknada za reproduktivne elije, koja je prihvaena u najveem
delu zakonodavstva Evrope, dovodi do mnogo manjeg broja donacija
u Evropi, osobito jajnih elija, nego to je to sluaj u SAD. Zbog toga
to su altruistike donacije jajnih elija izuzetno retke, u Evropi postoji veliki broj ena koje ne mogu da dobiju jajnu eliju za medicinski
potpomognutu oplodnju. U SAD se smatra da se u osnovi ne plaa za
jajnu eliju, nego da se plaa eni koja donira jajnu eliju za izgubljeno
vreme i za njen napor uinjen u postupku doniranja jajne elije.33
I pored toga to smatramo da je neprihvatljivo plaanje nadoknade za reproduktivne elije, injenica je da je altruistiko doniranje
jajnih elija veoma retko, to stvara izuzetne probleme za neplodne
ene i spreava veliki broj parova da dobiju dete. Prihvatljivo je da se
omogui eni koja se javlja kao donor jajne elije odreenu nadoknadu, zbog toga to se radi o sloenom postupku, koji obuhvata fizike i
psiholoke preglede donora, hormonalnu stimulaciju i uzimanje jajne
elije, a sve to rezultira neprijatnou, rizikom za zdravlje ene, zatim
ena koja je donor jajne elije gubi i vreme, a ceo postupak je i veoma
skup. Smatramo da postoji sutinska trazlika izmeu plaanja za jajnu
eliju i plaanje razumnu nadoknadu eni koja donira jajnu eliju za
njen napor, izgubljeno vreme, kao i za pretrpljenu neprijatnost tokom
31
32
33
Videti vie za argument u prilog plaanja nadoknade za reproduktivne elije i

embrione kod F. Shenfield, op. cit. fn. 22, 98.
O ovome predlogu American Bar Association videti vie kod C. Kindregan,
Claryfying the Law of ART: The New American Bar Association Model Act
Governing Assisted Reproductive Technology, Family Law Quarterly, 2008.
O razlikama koje postoje izmeu zemalja Evrope i SAD u odnosu na plaanje
nadoknade za korienje reproduktivnih elija i embriona videti kod J. Roberts, Commerce & Regulation in the Assisted Reproduction Industry, Texas
Law Review, 85/2007.
197
Harmonius 2014
postupka. Zakon za BPO Republike Makedonije, kao i veina drugih

ovakvih zakona u Evropi, zabranjuje plaanja nadoknade za donirane
reproduktivne elije ili embrione.34 Zabrana za plaanje za reproduktivne elije je predviena i u srpskom Zakonu o leenju neplodnosti
postupcima biomedicinski potpomognutog oploenja.35 Problem makedonskog zakona je to on doputa samo plaanje materijalnih tokova za prevoz donora do medicinske ustanove.36 ena koja donira jajnu eliju ne dobiva nikakav nadomest za izgubljeno vreme, pretrpljen
strah i bol, koji su povezani sa postupkom doniranja. Zbog toga, praksa pokazuje da praktino ne postoje sluajevi altruistikog doniranja
jajnih elija, osim izmeu bliskih prijateljica ili roaka. Neplodne ene
u Makedoniji se suoavaju sa velikim problemom kako da nabave jajnu
eliju. Osim toga, postoji realna opasnost da se razvije crno trite za
jajne elije i da doe upravo do onoga to zakon pokuava da sprei, a
to je plaanje nadoknade za jajne elije. Zbog toga smatramo da zakon
treba da predvidi plaanje razumne nadoknade za enu koja se javlja
kao donor, i to da ne bude plaanje za samu jajnu eliju, nego da pretstavlja nadoknadu za vreme, napor, strah i rizik sa kojim se suoava
ena koja donira jajnu eliju. Ovakvo reenje je predvieno u brojnim
evropskim zemljama ukljuujui tu i Republiku Srbiju.37
34
35
36
37
198
U lanu 18 stav 1 Zakona za BPO se predvia da je doniranje reproduktivnih

elija dobrovoljno i bez bilo kakve nadoknade. U lanu 18 stav 2 se predvia
da je zabranjeno da se daje ili prima materijalna ili bilo kakva druga nadoknada za donirane reproduktivne elije ili embrione. U lanu 18 stav 3 se predvia
da je nitav dogovor kojim se opredeljuje nadoknada za donirane reproduktivne elije ili embrione.
U lanu 32 stav 1 srpskog Zakona se predvia da je zabranjeno nuenje, odnosno doniranje reproduktivnih elija, odnosno embriona radi sticanja imovinske ili bilo koje druge koristi. Osim toga, u lanu 32 stav 2 srpski zakon zabranjuje trgovinu reproduktivnim elijama, odnosno embrionima, kao i upotrebu
reproduktivnih elija, odnosno embriona do kojih se dolo trgovinom u postupku BMPO.
U lanu Zakona 18 stav 4 Zakona za BPO Republike Makedinije se predvia
da se materijalni trokovi za prevoz donora do mesta za doniranje ne smatraju
nadoknadom.
U lanu 28 stav 5 srpskog Zakona o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oploenja se predvia da se zabrane sticanja koristi od
postupaka BMPO ne odnose na naknadu ivom donoru za izgubljenu zaradu
ili drugu vrstu prihoda za vreme provedeno u zdravstvenoj ustanovi ili u toku
oporavka, odnosno za vreme privremene spreenosti za rad, odnosno naknadu drugih opravdanih trokova koje je donor imao zbog postupka uzimanja
Dejan Mickovi
Makedonski zakon za BPO predvia zabranu objavljivanja javnog oglasa kojim se trae ili se nude reproduktivne elije ili embrioni.38
Ovo reenje je predvieno i u drugim evropskim zakonodavstvima.39
Smatramo da je ovo zakonsko reenje dobro, jer bi se u protivnom i u
Makedoniji, kao to je to sluaj u SAD, pojavila praksa da neplodni parovi, potencijalni donori ili posrednici objavljuju oglase i trae donore
odreenih karakteristika. Tako na primer Egg Donation Inc. objavljuje
oglase u SAD, i trai donore jajnih elija koji imaju visok koeficijent
inteligencije, atraktivan izgled, koji su stari izmeu 21 i 30 godina i koji
imaju savreno zdravstveno stanje. Nadoknada za donore jajnih elija
se kree izmeu 3.500$ i 12.000$. Sline oglase objavljuju i neplodni
parovi, najee u univerzitetskim novinama. U jednom takvom oglasu objavljenom u Vassal College se nudi 25.000$ za jajnu eliju od
zdrave i inteligentne studentice ili postdiplomke, na uzrasti izmeu
21 i 33 godina, koja ima plave oi i plavu ili smeu kosu.40 Smatramo
da se, ukoliko se dozvoli javno oglaavanje ponude i potranje reproduktivnih elija, one e postati roba kao i svaka druga koja se prodaje i kupuje na tritu. U takvom sluaju, cena reproduktivnih elija e
zavisiti od odreenih poeljnih karakteristika donora, kao to su boja
koe, zdravstveno stanje, uzrast, boja oiju i kose, izgled, inteligencija
i nivo obrazovanja. Ovo e nesumnjivo dovesti do diskriminacije u reproduktivnoj sferi, koja e imati seriozne posledice za ravnopravnost
ljudi, za ljudsko dostojanstvo i za osnovna ljudska prava.
38
39
40
reproduktivnih elija (prevoz, smetaj, trokovi ishrane i dr.). Ove zabrane se

ne odnose i na opravdanu naknadu u vezi sa plaanjem zdravstvenih ili drugih
usluga u vezi sa uzimanjem reproduktivnih elija, kao i na naknadu u sluaju
prekomerne tete koja je nastala kao posledica uzimanja reproduktivnih elija.
lan 26 stav 2 makedonskog Zakona za BPO.
Zabrana oglaavanja reproduktivnih elija postoji i u Republici Srbiji. U lanu
29 stav 1 Zakona o leenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oploenja se predvia da je zabranjeno reklamirati, odnosno oglaavati
potrebu za reproduktivnim elijama ene i mukarca, odnosno doniranje reproduktivnih elija, sa ili bez nuenja, odnosno davanja novane naknade ili
druge materijalne ili nematerijalne koristi, kao i oglaavanje, odnosno reklamiranje zdravstvenih ustanova i zdravstvenih radnika koji obavljaju postupak
BMPO, kao i banaka elija i tkiva u sredstvima javnog informisanja, kao i na
drugim nosiocima oglasnih poruka, odnosno na bilo koji drugi nain.
Council of Bioethics, op. cit. fn. 1, 223.
199
Harmonius 2014
4. POSTHUMNA REPRODUKCIJA
Pitanje posthumne reprodukcije, koja omoguuje da se ena
oplodi i da se dete rodi nakon smrti njegovog biolokog oca, u zadnje
vreme dovodi do velikih rasprava u naunim krugovima, medijima,
parlamentima i u sudnicama irom sveta. Ovo izuzetno sporno pitanje je posebno znaajno za Makedoniju, zbog toga to je makedonski Zakon za BPO dozvolio posthumnu reprodukciju u Makedoniji.41
Pitanje da li da se dozvoli oplodnja nakon smrti mua otvara najdublje i najsloenije filozofske, moralne, etike, religiozne i pravne dileme
koje su povezane sa odnosom prema ljubavi, smrti, reproduktivnoj slobodi, pravima deteta i odgovornosti roditelja i drutva prema blagostanju dece.42
Kada se analizira pitanje da li zakonodavac treba da dozvoli posthumnu reprodukciju, treba imati u vidu dva koncepta koja su ugraena u same temelje suvremenog prava: koncept reproduktivne slobode i princip najboljeg interesa deteta. U svojoj etikoj analizi ljudske
reprodukcije MacKlin polazi od tri osnovna principa Zapadne moralne
filozofije: princip individualne slobode, utilitaristiki princip i princip
pravinosti. Ukoliko se analizira posthumna reprodukcija polazei od
ova tri principa, proizlazi da se ona treba dopustiti, jer ona omoguuje
ostvarivanje individualne slobode partnera, a istovremeno obezbeuje i
ostvarivanje utilitaristikog principa, jer se raanjem deteta ne zadovoljavaju samo interesi partnera, nego i samog deteta i drutva.43 Pitanje
41
42
43
200
U lanu 33 stav 2 makedonskog Zakona za BPO se predvia da je u sluaju

smrti mua dozvoljena posthumna BPO ukoliko je on dao pismenu saglasnost
pre svoje smrti da ena bude oploena. Posthumna oplodnja moe da se sprovede u roku od godinu dana od smrti mua.
Analizirajui pitanje posthumne reprodukcije Simpson istie da posthumna
oplodnja otvara celu seriju kompleksnih etikih i drutvenih pitanja (...), a elja da se dobije potomstvo nakon smrti branog druga ili partnera ima velike
posledice za prirodu braka, roditeljstva i nasleivanja. B. Simpson, Making
Bad Deaths Good: The Kinship Consequences of Posthumous Conception, Journal of Royal Anthropological Institute, 7/2001, 1. Posthumna reprodukcija otvara i sloena pitanja iz oblasti naslednog prava. Lewis istie da, pored
drugih dilema, postojanje posthumno zaete dece ima potencijal da znaajno utie na podelu zaostavtine. Ovaj autor navodi da je velika dilema da li
posthumno zaeto dete moe da bude smatrano za naslednika ostavioca. C.
Browne, Lewis, Dead Men Reproducing: Responding to the Existence of Afterdeath Children, George Mason Law Review, 16:2/2009, 410.
Za ovu etiku analizu ljudske reprodukcije videti vie R. MacKlin, Ethics and
Human Reproduction, International Perspectives, Social Problems, 37/1990.
Dejan Mickovi
reproduktivne slobode, na meunarodnom planu je bilo regulirano na

Maunarodnoj konferenciji o ljudskim pravima odranoj u Teheranu
1968. godine, kada je bila usvojena Deklaracija u kojoj se predvia da
Roditelji imaju osnovno ljudsko pravo da slobodno i odgovorno odluuju o broju (...) svoje dece. Ovo pravo, predvieno u Teheranskoj
Deklaraciji je bila prihvaeno od strane Generalne skuptine UN 1974.
godine. Pravo na slobodno roditeljstvo je prihvaeno u svim evropskim
zakonodavstvima.44
U SAD postoji veoma znaajna sudska praksa koja ukazuje da se
u ovoj zemlji reproduktivnoj slobodi obezbeuje najvia sudska zatita.
U sluaju Skinner v. Oklahoma Vrhovni sud SAD je doneo odluku da
je zakon za prisilnu sterilizaciju Oklahome suprotan 14 Amandmanu
Ustava SAD, zbog toga to on povreuje fundamentalno pravo da
se dobije potomstvo. Sud je ustanovio da je raanje od fundamentalnog znaaja za postojanje i opstanak ljudske rase i da je raanje
dece pretstavlja osnovno ljudsko pravo.45 U sluaju Meyer v. Nebraska
Vrhovni sud SAD je doneo odluku u kojoj se istie: pravo da se zakljui brak, da se osnuje domainstvo i da se raaju deca pretstavlja
fundamentalno pravo garantovano Ustavom SAD.46 Vrhovni sud SAD
je eksplicitno poddrao pravo na posthumnu reprodukciju u poznatom
sluaju Hecht v. Superior Court of Los Angeles.47 U Evropi prvi znaaniji sudski sluaj u kome se raspravljalo o posthumnoj reprodukciji je
44
45
46
47
U makedonskom porodinom zakonu (lan 5 stav 2) se predvia da su roditelji, u ostvarivanju svog prava na slobodno i odgovorno roditelsjtvo duni da
obezbede optimalne uslove za zdravi razvoj svoje dece u porodici i drutvu.
Vidi 316 U.S. 535 (1942).
Vidi kod M. Doucettperry, To Be Continued: A Look at Posthumous Reproduction As It Relates to Todays Military, The Army Lawyer, Department of
Army Pamphlet, 27-50-420, May 2008, 3. Slino kao i u sluaju Meyer v. Nebraska, Vrhovni sud u sluaju Eisenstadt v. Baird kae ako pravo na privatnost
neto znai, onda je to pravo svakog pojedinca (...) da bude slobodan od neosnovanog meanja Vlade u stvarima koje duboko utiu na svakog pojedinca,
kao to je pravo da se rodi dete. Ibid., 3.
U ovom sluaju Vilijam Kejn je ostavio svoje zamrznute semene elije testamentom svojoj partnerki Elen Heht, predviajui da ona moe da bude
oploena nakon njegove smrti. Dvoje dece preminulog Kejna su se protivili
da Heht dobije zamrznute semene eije njihovog pokojnog oca. Vrhovni sud
SAD je doneo odluku da se potuje testament i da se semene elije dodele
Elen Heht, to znai da je on dozvolio da se ispuni elja ostavioca i da se njegova partnerka oplodi nakon njegove smrti. Vidi detaljnije o sluaju Hecht v.
Superior Court of Los Angeles kod C. A. Scharman, Not Without My Father:
201
Harmonius 2014
Parpalaix v. CECOS. U ovom sluaju gospodin Parpalaix je zamrznuo

semejne elije, a njegova supruga je elela da bude oploena semejnim elijama njenog mua nakon njegove smrti. Sud u Francuskoj je
dodelio semejne elije gospoi Parpalaix istakavi da su semene elije
seme ivota (...) i da su one povezane sa fundementalnim pravom da
se rodi dete.48
Postavlja se pitanje da li je reproduktivna sloboda, koja je predviena u meunarodnim dokumentima, u nacionalnim zakonodavstvima i u sudskoj praksi velikog broja zemalja apsolutno pravo, ili ono
treba da bude ogranieno interesom deteta. U konvenciji UN o pravima deteta se predvia da u svim aktivnostima koje se odnose na decu
od primarnog znaaja je interes deteta, bez obzira da li ove aktivnosti
sprovode javne ili privatne institucije za socijalnu zatitu, sudovi, administrativni organi ili zakonodavna tela.49 Postavlja se pitanje koji je
interes deteta u kontekstu posthumne reprodukcije. U osnovi, to je interes predvien u Konvenciji UN o pravima deteta da dete bude uvano i vaspitavano od strane oba svoja roditelja. Ovaj interes je povreen
kod posthumne reprodukcije, zbog toga to je otac deteta ve mrtav i
to pre nego to je dete bilo uopte zaeto. Zbog ovoga, neki autori navode da se ne treba dozvoliti posthumna reprodukcija, jer reproduktivna sloboda ne moe biti apsolutna i da ona mora biti podreena interesu deteta da ima dva roditelja.50 Ipak, ne moe se lako doi do reenja
u odnosu na pitanje da li zakonodavac treba da dozvoli posthumnu
reprodukciju. Mnogi autori smatraju da je bolje da se dete rodi, makar
48
49
50
202
The Legal Status of Posthumously Conceived Child, Vanderbilt Law Review,

55/2002, 10331035.
Vidi vie kod C. A. Scharman, op. cit. fn. 47, 1014.
lan 3 stav 1 Konvencije UN o pravima deteta.
U ovom smislu prof. ivojinovi kritikuje posthumnu reprodukciju upravo
zbog injenice da e dete iveti u monoroditeljskoj porodici, samo sa majkom,
bez ljubavi i brige oba roditelja. Ovaj autor navodi da dete moe da doivi
emotivni ok kada sazna da je zaeto nakon smrti oca i da ono moe biti izloeno opasnostima u odnosu na psiholoki razvoj ukoliko majka na njega gleda
kao na komemorativno dete ili kao zamenu za umrlog partnera. Vidi detaljnije D. ivojinovi, Nasledna prava posthumno zaete dece, Pravni ivot,
10/2005, 710. Slino kao i prof. ivojinovi, i prof. Kovaek-Stani smatra da
ne treba dozvoliti posthumnu reprodukciju, jer dete treba da ima dva roditelja.
Osim toga, treba voditi rauna i o negativnim psiholokim posledicama koje
posthumna reprodukcija moe imati na dete i na majku, s obzirom da se radi
o postupku koji umnogome odstupa od uobiajenih situacija zaea i raanja, Kovaek-Stani, op. cit. fn. 14, 21, 33.
Dejan Mickovi
i u monoroditeljskoj porodici, nego da se uopote ne rodi. Ovi autori

smatraju da je uvek bolje dati prednost ivotu, raanju deteta, osim
ako se time ne ugroavaju osnovna ljudska prava ene, kao to je to u
sluaju sa abortusom.51
Velike razlike koje postoje u teoriji oko mogunosti da se dozvoli
posthumna oplodnja dovode i do razlika u zakonodavnim reenjima
u pojedinim evropskim dravama. U Evropi posthumna oplodnja je
dozvoljena u sledee drave: u Autriji, Belgiji, Velikoj Britaniji, Grkoj,
Nizozemskoj, paniji i Makedoniji, a ona je zabranjena u Bugarskoj,
Danskoj, Francuskoj, Hrvatskoj, Sloveniji, vedskoj, vajcarskoj,
Litvaniji, Portugaliji, Srbiji i Italiji. Osim toga to postoje razlike izmeu pojedinim zemljama u odnosu na posthumnu reprodukciju, razlike
postoje i kod razliitih religija. Kod katolika i muslimana posthumna
reprodukcija je zabranjena. Katolici su izriito protiv posthumne reprodukcije zbog toga to ona pretstavlja odvajanje reprodukcije od prirodnog seksualnog odnosa. Osim toga, za katolike je neprihvatljivo da
se oplodi sama ena, koja nema branog druga (koji je ve mrtav u
momentu zaea deteta). U islamskoj religiji posthumna reprodukcije
nije prihvatljiva zbog toga to se ena oplouje nakon prestanka braka
(brak je prestao u momentu smrti mua). Posthumna reprodukcija je
jedino prihvaena kod jevreja, i to pre svega zbog poveavanja nataliteta.52
Republika Makedonija dozvoljava posthumnu reprodukciju, ali
postojee zakonsko reenje (osim globalnih primedbi u odnosu na posthumnu reprodukciju koje su ve bile pomenute) ima vie nedostataka. U zakonu se predvia da se posthumna oplodnja moe sprovesti u
roku od godinu dana nakon smrti davaoca semenih elija. Smatramo
da je ovaj rok veoma kratak, zbog toga to nakon smrti partnera eni
treba omoguiti jedan period za tugovanje i razmiljanje da li da pone
postupak posthumne oplodnje. Nakon smrti partnera ena se nalazi u
tekom emotivnom stanju i ona nije u mogunosti da odmah donese
tako serioznu odluku kao to je raanje deteta koje nee imati oca.53 U
51
52
53
O ovim stavovima videti vie kod D. Mickovi, Pravna regulacija posthumne

oplodnje, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu, 61/2011.
Za stav pojedinih religija u odnosu na posthumnu reprodukciju vidi vie kod
G. Pennings et al., ESHRE Task Force on Ethics and Law: Posthumous assisted reproduction, Human Reproduction, 21/2006, 3050.
Isto stanovite zastupa i Greenfield. Vidi vie J. Greenfield, Dad Was Born A
Thousand Years Ago? An Examination of Post-Mortem Conception and In-
203
Harmonius 2014
dravama SAD koje dozvoljavaju posthumnu reprodukciju predvia se

dui rok za raanje deteta nakon smrti davaoca semenih elija, tako da
u Luizijani se predvia rok od tri godine.54 Osim toga, smatramo da se
posthumna reprodukcija, ako je ve prihvaena, treba biti dozvoljena
samo za brane parove, to je karakteristino za veinu zakonodavstava,
ali ne i za Makedoniju. Kljuni problem sadanjeg zakonskog reenja
koje se odnosi na posthumnu reprodukciju se sastoji u tome to dete,
koje se raa oplodnjom ene nakon smrti davaoca semena, nee imati
pravo na nasleivanje u odnosu na svog biolokog oca. Ovo proizlazi
iz lana 122 Zakona o nasleivanju Republike Makedonije koji predvia da naslednik moe biti samo lice koje je ivo u momentu smrti
ostavioca ili koje je bilo zaeto dok je ostavioc bio iv. Od ovog zakonskog reenja proizlazi da posthumno zaeto dete ne moe da postane
naslednik, jer je bilo zaeto nakon smrti svog biolokog oca. Smatramo
da ovo reenje treba promeniti, jer bi u protivnom posthumno zaeta
deca bila dvojno hendikepirana: sa jedne strane ona ne bi imala oca,
koji je ve mrtav pre njihovog zaea, a sa druge strane ona ne bi imala
pravo da naslede svog biolokog oca.
5. SUROGAT MATERINSTVO
U osnovi, surogat materinstvo pretstavlja ugovor u kome prirodna ili surogat majka, nakon to je vetaki oploena spermom
prirodnog oca, za odreenu nadoknadu nosi i raa dete, nakon ega
odustaje od svoga roditeljskog prava u korist socijalnih roditelja deteta.55 Postoje dva vida surogat-materinstva: tradicionalno i gestacijsko
surogat meterinstvo. U prvom (tradicionalnom) surogat materinstvu,
semene elije budueg oca (ili ak i nekog treeg lica) se koriste za vetako oploivanje surogat majke. U ovom sluaju, surogat majka je
istovremeno i genetska i gestacijska majka, zbog toga to ona nosi i
raa dete, koje poseduje polovinu njenog genetskog materijala. Kod
gestacijskog surogat meterinstva, vri se transfer oploene jajne elije
54
55
204
heritance, with a Focus on the Rule Against Perpetuites, Minnesota Journal of

Law, Science &Technology, 8:1/2007.
Vidi vie za regulisanje posthumne reprodukcije u pojedinim dravama SAD
kod A. Horner, I Consented to What? Posthumous Children and the Consent
to Parent After-Death, Southern Illinios University Law Journal, 33/2008, 166.
Vidi American Law Reports, Validity and Construction of Surrogate Parenting Agreement, 77 A.L.R. 4th 70 (1989).
Dejan Mickovi
u uterus surogat majke, tako da surogat majka nema genetsku povezanost za detetom koje raa.
Pristalice ugovora o surogat materinstvu smatraju da se ovi ugovori trebaju odobriti zbog toga to oni pretstavljaju izraz slobode da se
zakljuuju ugovori, kao i izraz slobodne autonomije linosti. Oni smatraju da drava ne treba da zabranjuje ove ugovore, zbog toga to na
taj nain kri individualna prava bez opravdanog razloga.56 Nasurpot
tome, veliki broj autora smatra da su ugovori o surogat materinstvu neprihvatljivi, zbog injenice da se deca ne smeju tretirati kao stvari koja
mogu da se kupuju i prodaju, i da su roditeljska prava neotuiva, te se
stoga ne mogu prodavati ili otuivati.57 Najznaajniji argument protiv
surogat materinstva je tzv. koncepcija komodifikacije, koja smatra da
se putem komercijalnih ugovora o surogat materinstvu uvode trini
elementi u proces reprodukcije, tako da su ena i dete u ovom sluaju predmet kupoprodaje, to naruava njihovo ljudsko dostojanstvo i
to se ne sme prihvatiti u demokratskom drutvu.58 Protivnici ovakve
komodifikacije reproduktivnog procesa smatraju da postoji duboka
kontradiktornost izmeu bliskih, intimnih socijalnih odnosa (u prvom
planu to je odnos izmeu majke i dece) i finansiskih transfera; svaki
kontakt izmeu ove dve sfere vodi ka moralnoj kontaminaciji i ugroavanju osnovnih ljudskih prava.59 U ovom smislu Miel Sandal istie
da je pogreno uvoditi trine principe u ugovore o surogat materinstvu; ovaj autor smatra da je pogreno tretirati decu kao stvari koje su
predmet ugovora, zbog toga to se tada deca degradiraju i pretvaraju
u instrumente za ostvarivanje profita, umesto da budu linosti dostojne ljubavi i brige.60 Putem ugovora ena koja raa dete prodaje svoja
roditeljska prava, to je suprotno svim moralnim i etikim normama
56
57
58
59
60
Za argumente u korist komercijalnih ugovora o surogat-materinstvu vidi A.

N. Hatzis, Just the Owen, A Law & Economics Approach to Gestational Surrogacy Contracts, Perspectives for the Unification and Harmonization of Family Law in Europe (ed. Katharina Boele-Woelki), Intersentia, 2003.
D. R. Reilly, Surrogate pregnancy: a guide for Canadian prenatal health care
providers, Canadian Medical Association Journal, 2007, 176 (4), 483.
Vidi vie kod S. Banarjee, Gestational Surrogacy Contracts: Altruistic or Commercial? A Contract Theoretic Approach, Gokhale Institut of Politics and
Economics, Pune, India 2006, 2.
Vidi M. Ertman, J. C. Williams, Freedom, Equality and the Many Futures of
Commodification, University of Utah, S. J. Quinney College of Law, http:ssrn.
com/abstracts=774944.
Vidi kod D. Spar, For love and money: the political economy of commercial
surrogacy, Review of International Political Economy, 12/2005.
205
Harmonius 2014
u savremenom drutvu. Osim toga, ova prodaja roditeljskog prava je

suprotna i osnovnim pravnim normama za odnos izmeu roditelja i
dece prihvaenim u svim meunarodnim dokumentima, pre svega u
Konvenciji ON za prava deteta iz 1989. godine i Evropskoj konvenciji
za vrenje prava deteta iz 1996. godine.
Kod komercijalnih ugovora o surogat materinstvu sporni su i
elementi ugovora. Ako je ovo obligacioni odnos, postavlja se pitanje ta
je predmet ugovora, ta se tano prodaje i kupuje. Da li surogat majka
iznajmljuje svoj trud i svoje vreme (obavezuje se da e biti oploena
i da e roditi dete, obavezuje se da ne pui, da ne pije, da konzumira
zdravu hranu, da ide redovno na preglede, da ne radi i zarauje), ili
ona prodaje svoje telo? Da li par koji nema dece i zakljuuje ugovor o
surogat materinstvu kupuje uslugu, ili kupuje dete.61 Ovo je znaajno
pitanje, da bi se moglo odgovoriti na dilemu da li su ovi ugovori protivni moralu i javnom interesu, i da li ih zbog toga treba zabraniti.
Imajui u vidu sve etike i moralne dileme u odnosu na ugovore
o surogat materinstvu, ne iznenauje injenica da u su najveem broju
zemalja ovi ugovori zabranjeni i ne proizvede pravno dejstvo. Ovo se
posebno odnosi na komercijalne ugovore o surogat materinstvu. Ipak,
i pored velike slinosti u odnosu na surogatstvo u najveem broju zakonodavstava, ne postoji uniformnost u pravnom regulisanju ugovora o surogat materinstvu. U savremenim pravnim sistemima postoji
irok dijapazon razliitih pravnih modela koji reguliu surogat materinstvo, i koji zavise od socijalnih, ekonomskih i politikih uslova u
svakoj zemlji, njene pravne istorije, kulture i stepena uticaja religije u
drutvenom ivotu. U najveem broju zemalja Evrope surogatstvo je
zabranjeno. Takva je situacija u zakonodavstvima Francuske, Nemake,
vajcarske, panije, Austrije, Holandije, vedske, Norveke, Srbije i u
veem broju ostalih evropskih zemalja. Surogat materinstvo je dozvoljeno u Velikoj Britaniji, Rusiji, Ukrajini, a od oktobra 2014. godine i
u Republici Makedoniji. Makedonski zakonodavac je prihvatio altruistiko surogat materinstvo, a kao surogat majka i nameravani roditelji
mogu da se jave samo dravljani Makedonije. U Zakonu za biomedicinski potpomognutu oplodnju Makedonije se predvia i tradicionalno
i gestacijsko surogat meterinstvo,62 a surogat majka, potpisivanjem ugovora sa nameravanim roditeljima se odrie svoga roditeljskog prava.63
61
62
63
206
Vidi opirnije D. Spar, op. cit. fn. 61, 295.

lan 6a Zakona o biomedicinski potpomognutoj oplodnji.
lan 12v Zakona o biomedicinski potpomognutoj oplodnji.
Dejan Mickovi
6. PRAVNI STATUS EMBRIONA U SAVREMENIM

ZAKONODAVSTVIMA
Regulisanje pravnog statusa embriona, koji su rezultat in vitro
fertilizacije, je jedno od najspornijih pitanja u savremenim zakonodavstvima.64 Prilikom regulisanja pitanja pravnog statusa embriona,
zakonodavci su suoeni sa reavanjem dva osnovna pitanja; prvo je
povezano sa dilemom da li da se da odobrenje za eksperimente sa zamrznutim embrionima, a drugo je povezano sa reavanjem pitanja ko
ima prava da odluuje o sudbini zamrznutih embriona.65 Eksperimenti
sa stem elijama, koje se dobijaju od zamrznutih embriona je dovelo
do velikog napretka u medicini i biotehnologiji, a oekuju se jo vei
rezultati primene ovog metoda u leenju velikog broja bolesti.66 U isto
vreme, pored velikog potencijala da se eksperimentima sa stem elijama omogui leenje velikog broja bolesti, eksperimenti sa embrionima
su izuzetno sporni, zbog injenice da se njima unitava potencijalno
ljudsko bie. Katolika crkva ima krajnje negativan stav prema ovim
eksperimentima, zbog toga to smatra da ivot nastaje u momentu zaea i da unitavanje embriona pretstavlja unitavanje ljudskog bia,
to se nikako ne sme dozvoliti.67 Privrenici koncepcije da ivot nastaje
64
65
66
67
U ovom smislu Chan i Quigley istiu da je veoma teko da se reavaju sukobi

oko zamrznutih embriona jer su ona povezana sa brojnim emotivnim, kulturnim, moralnim, etikim i psiholokim faktorima. Videti vie kod S. Chan,
M. Quigley, Frozen Embryos, Genetic Information and Reproductive Rights,
Bioethics, 21/2007, 441. Broj zamrznutih embriona je veoma velik; kao to
istie Dolgin, samo u SAD postoji 400.000 zamrznutih embriona. J. L. Dolgin, Surrounding Embryos: Biology, Ideology, and Politics, Health Matrix,
16:27/2006, 27.
Jang navodi da je neizbena posledica procesa in vitro fertilicacije (IVF) stvaranje vika embriona. Videti kod D. K. Yang, Whats Mine is Mine, but Whats
Yours Should Also be Mine: An Analysis of State Statutes That Mandate the Implantation of Frozen Preembryos, 10 Journal of Law and Policy, 587/2002, 591.
Prema jednom izvetaju Evropske komisije istraivanja primenom stem elija
obeavaju velike rezultate i nude razvoj novih metoda u zameni tkiva ili elija
koje su oteene od povreda ili od bolesti kao to su dijabetes, Parkinsonova
bolest, hronina srana oboljenja... Commission Staf Working Paper, Report
on Human Embryonic Stem Cell Research, Brussels, 3.4.2003, 4. U ovom smislu i Dolgin navodi da embrionske matine elije su unikatne zbog njihove
mogunosti da se razviju u bilo koju eliju u ljudskom telu, J. L. Dolgin, op.
cit. fn. 65, 39.
22. februara 1987. godine Katolika crkva je objavila Donum Vitae, koji sadri pravila o potovanju ljudskog ivota i u kojem se istie da se ne moe
207
Harmonius 2014
u momentu zaea smatraju da embrion treba da uiva ista prava i isti

stepen zatite kao i ljudsko bie.68
I pored ovih stavova, najvei broj autora, kao i najznaajniji etiki komiteti u svetu smatraju da embrion ne pretstavlja ljudsko bie i
da ne moe uivati prava i stepen zatite koja poseduje ljudsko bie.69
Ovaj stav zastupa i Evropski sud za ljudska prava, u sluaju Evans v.
United Kingdom.70 Najvei broj autora i etikih komiteta smatraju da
zamrznuti embrioni treba da uivaju specijalni status upravo zbog
njihovog potencijala da postanu ljudska bia. U ovom smislu je stav
Francuskog nacionalnog konsultativnog etikog komiteta, koji smatra
da embrioni pretstavljaju potencijalna ljudska bia.71 U istom pravcu
je i stav francuskog Ustavnog saveta, koji smatra da je zakonodavac
zauzeo stav da se princip potovanja ljudskog bia od momenta raanja ne moe primeniti na embrione.72 Ista koncepcija je zastupljena i
u amerikoj sudskoj praksi. U sluaju Davis v. Davis Vrhovni sud ame-
68
69
70
71
72
208
prihvatiti kao kriterijum etinosti odreenog postupka samo tehnika efikasnost. Videti kod J. R. Meyer, Human embryonic stem cells and respect for
life, Journal of Medical Ethics, 26/2000, 167.
Autori koji smatraju da se ne sme dozvoliti eksperimentisanje sa embrionima
smatraju da se embrioni treba tretirati kao iva bia, jer su grupacija ivih
elija, koje formiraju osnovne jedinice ljudskog ivota. Videti kod D. K. Yang,
op. cit. fn. 66, 594.
Kao to navodi Robertson, dok manjina smatra da nova linost nastaje u momentu fertilizacije, veina ljudi se nee saglasiti sa stavom da rane faze postfertilizacijskog razvoja ljudskog ivota, koje se sastoje od etiri ili osam neizdiferenciranih elija, predstavljaju ljudska bia ili da su to entiteti sa odreenim
pravima. Robertson navodi da postoji konsenzus, prisutan kod Varnokove
Komisije, Ethics Advisory Board-a, kao i Amerikog udruenja za reprodukciju, kao i velikog broja ostalih etikih komiteta u svetu, prema kome specijalni
status koji treba da uivaju embrioni ne podrazumeva njihovo tretiranje kao
ljudska bia. Videti kod J. A. Robertson, Resolving Disputes over Frozen Embryos, Hastings Center Report, 19/1989, 10.
Evropski sud smatra da u odsustvu evropskog konsenzusa u odnosu na naunu i pravnu definiciju poetka ivota, pitanje kada ivot poinje se razmatra u
okvirima svake drave, a prema engeskom pravu embrioni nemaju nezavisna
prava ili interese. Vie o odluci Evropskog suda za ljudska prava o sluaju
Evans v. United Kingdom vidi kod O. B. Naftali, I. Conor, Evans v. United
Kingdom, The American Journal of International Law, 102/2008.
National Consultative Ethics Committee Opinion No. 1 May 22, 1984.
Videti vie kod L. Brunet, S. Desmoulin, Human Embryo, Animal Embryo,
Chimeral Embryo: What Legal Status in French Law?, Journal of Civil Law
Studies, 1/2008, 90.
Dejan Mickovi
rike drava Tenesi je istakao da embrioni ne pretstavljaju decu, kao

ni imovinu, ve oni pretstavljaju jednu intermedijarnu kategoriju koja
omoguava embrionima posebno potovanje zbog njihovog potencijala za ljudski ivot.73 Veliki broj autora prihvata ovu koncepciju, prema
kojoj embrion nije ljudsko bie, ali da on ne predstavlja stvar, ve se
nalazi izmeu ove dve kategorije, zbog ega zasluuje poseban respekt
i zatitu.74
U savremenim zakonodavstvima postoje velike razlike u odnosu
na pitanje da li je dozvoljeno eksperimentisanje sa ljudskim embrionima.75 Vie evropskih zemalja, kao to su Austrija, Albanija, Hrvatska,
Nemaka, Poljska, Rumunija, Srbija i Turska ne dozvoljavaju eksperimente sa embrionima.76 U Makedoniji, Zakon o medicinski potpomognutoj oplodnji dozvoljava eksperimente sa embrionima, ali samo pod
strogo utvrenim uslovima.77
Pored pitanja oko mogunosti da se embrioni koriste za eksperimente, u savremenim zakonodavstvima se vode veliki sporovi i oko
pitanja da li se mogu koristiti samo zamrznuti embrioni koji su viak, jer su parovi koji su donori ovih zamrznutih embriona uspeli da
postanu roditelji, ili se u istraivake svrhe mogu koristiti i embrioni
koji su namerno stvoreni za eksperimentranje. Smatramo da je etiki
opravdano da se za eksperimente koji imaju za cilj leenje tekih bolesti koriste samo embrioni koji su viak (spare embryos). Ovaj stav,
koji je prihvaen i od strane Evropske grupe za etiku u naukama i no73
74
75
76
77
Videti vie kod Dolgin, op. cit. fn. 65, 67, 596.
Kao to navode Kindregan i McBrien Embrioni zasluuju poseban respekt
zbog njihovog potencijala da se razviju u ljudsko bie. Ali embrioni koji se
uvaju nisu subjekti prava i ne uivaju pravnu zatitu prema postojeem zakonodavstvu. C. P. Kindregan, M. McBrien, Embryo Donation: Unresolved Legal Issues in the Transfer of Surplus Cryopreserved Embryos, Villanova Law
Review, 169/2004, 69.
2010. godine, od 101 drave koje su odgovorile na pitanje da li ljudski embrioni mogu biti korieni za eksperimente 42 su odgovorile pozitivno, a 59 je
navelo da to nije dozvoljeno u njihovim zakonodavstvima. Videti kod H. W.
Jones, op. cit. fn. 24, 112.
Ibid., 114.
lan 37 Zakona o medicinski potpomognutoj oplodnji predvia da je naunoistraivaki rad sa embrionima dozvoljen samo za poboljanje ljudskog ivota,
uz prethodnu pismenu saglasnost branih ili vanbranih partnera od kojih potie embrion, i uz prethodnu saglasnost Dravne komisije za medicinski potpomognutu oplodnju i Etikog komiteta makedonskog lekarskog drutva.
209
Harmonius 2014
vim tehnologijama,78 polazi od injenice da svaki embrion koji se stvara ima potencijal da postane ljudsko bie, i on ne sme unapred da bude
osuen da postane predmet za istraivanje i unitavanje. Ova koncepcija, prema kojoj za istraivanje se mogu koristiti samo embrioni koji
se ne upotrebljavaju za oploivanje i za raanje dece je sadrana i u
Konvenciji o zatiti ljudskih prava i digniteta ljudskog bia (Konvencija
iz Ovieda) koja predvia da je zabranjeno stvaranje ljudskih embriona
sa ciljem da se oni koriste za istraivanje.79
Osim pitanja da li treba dozvoliti eksperimente sa embrionima,
drugo znaajno pitanje koje esto dovodi do velikih sporova je povezano sa dilemom oko toga ko ima pravo da reava o sudbini zamrznutih
embriona. Ovo pitanje je posebno aktuelno ukoliko se javi spor izmeu mukarca i ene koji su donatori reproduktivnih elija oko sudbine
zamrznutih embriona, koji su nastali spajanjem enskih i mukih reproduktivnih elija. Ovi sporovi, do kojih najee dolazi nakon razvoda braka ili prestanka vanbrane zajednice, kada jedan od partnera
eli da iskoristi zamrznute embrione za oploivanje ili eli da ih donira
drugom neplodnom paru, a drugi partner se protivi tome, zbog toga
to ne eli da postane bioloki roditelj. U ovim situacijama sudovi treba
da reavaju o tome da li pravo da se postane roditelj ili da se donira
embrion drugom paru je jae od prava da neko ne postane bioloki
roditelj. Ovde se radi o sukobu dva prava, iji nosioci imaju zaista jake
argumente jedan eli da ostvari svoje pravo na reprodukciju, to pretstavlja osnovno ljudsko pravo, a drugi partner ima sasvim suprotan cilj,
i ne eli da postane roditelj. ije pravo treba da ima prioritet? Odgovor
na ovo pitanje daje bogata sudska praksa, pre svega sudova u SAD.
Jedan od najpoznatijih sudskih sluajeva u kojima se reavalo
u sporu oko sudbine zamrznutih embriona je sluaj Davis v. Davis, u
amerikoj saveznoj dravi Tenesi. Brani par Dejvis je tri godina pokuavao da dobije dete putem in vitro fertilizacije. Poslednji pokuaj
je rezultirao stvaranjem devet embriona, od kojih su sedam bili zamrznuti u klinici za leenje neplodnosti i gradu Noksvil u Tenesiju, a dva
su implantirana, ali nisu dovela do raanje deteta. U meuvremenu se
78
79
210
Prema miljenju European Society for Human Reproduction embrion, pre njegove implantacije je potencijalno ljudsko bie i on zasluuje na respekt kao
simbol budueg ljudskog ivota. Vidi vie kod K. Devolder, Creating and sacrificing embryos for stem cells, Journal of Medical Ethics, 31/2005, 369.
lan 18 stav 2 Konvencije iz Ovieda.
Dejan Mickovi
brani par Dejvis razveo, a ena je poela sudski postupak pred prvostepenim sudom, u kojem je traila da ona dobije zamrznute embrione,
sa ciljem da zapone nov postupak oploivanja. Prvostepeni sud je dodelio embrione gospoi Meri Su Dejvis, sa obrazloenjem da embrioni
pertstavljaju ljudska bia in vitro i da se najbolji interes deteta manifestuje u dodeljivanju privremenog staralatva nad embrionima gospoi Dejvis.80 Gospodin Dejvis je uloio albu do Vrhovnog suda drave
Tenesi, a kada je sluaj stigao pred Vrhovni sud bivi brani partneri
su zakljuili nove brakove. ena vie nije htela da koristi embrione za
sebe, ve je htela da ih donira drugom neplodnom paru, a gospodin
Dejvis se tome protivio i traio da zamrznuti embrioni budu uniteni.
Vrhovni sud savezne drave Tenesi je promenio odluku prvostepenog
suda, u kojoj se navodilo da embrioni pretstavljaju ljudska bia, ali je
istovremeno u presudi utvrdio da embrioni ne pretstavljaju stvari i da
za njih ne vae pravila koja reguliu vlasnike odnose. Prema miljenju
Vrhovnog suda Tenesija, embrioni su neto izmeu ove dve kategorije
(ljudska bia i stvari) i oni imaju pravo na potovanje, ali ne poseduju
posebna prava. Najznaajnije je to to je Vrhovni sud savezne drave
Tenesi odluio da mukarac ima ustavno pravo da ne postane roditelj i
da je to pravo jae od prava ene koja je htela da donira embrione neplodnom paru.81 I u sluaju Kass v. Kass sud u dravi Njujork je doneo
odluku slino kao i sud u sluaju Davis v. Davis. Prema apelacionom
sudu u Njujorku, nije doputeno da zapone postupak za implantaciju
embriona i za raanje deteta suprotno volji mukarca, koji je donirao
reproduktivne elije za stvaranje embriona.82 Ova praksa, prema kojoj
ameriki sudovi daju prednost donatoru koji ne eli da embrion bude
implantiran i da postane rodeitelj, je prihvaena i u velikom broju drugih sluajeva, kada sudovi reavaju za sudbinu embriona u sluajevima
kada se javlja spor izmeu donora reproduktivnih elija.83 Mogunost
80
81
82
83
Videti vie kod Dolgin, op. cit. fn. 65, 67, 74, 101.
Za izuzetno znaajan sudski sluaj Davis v. Davis videti vie kod T. S. Jost, Rights of Embryo and Foetus in Private Law, The American Journal of Comparative Law, 50/2002, 637. Videti i kod J. Daar, Panel on Disputes Concerning
Frozen Embryos, Texas Journal of Women and the Law, 8:285/1999, 285288.
Za sluaj Kass v. Kass videti vie kod, Helene S. Shapo, Frozen Pre-Embryos
and the Right to Change Ones Mind, Duke Journal of Comparative & International Law, 12:75/2002, 80.
U ovom smislu Dickens i Cook istiu da je poznato da sudovi i zakonodavstva
tite donore reproduktivnih elija od mogunosti da oni postanu roditelji su-
211
Harmonius 2014
da se donor reproduktivnih elija suprotstavi oploivanju ene sa embrionom u ijem je stvaranju i on uestvovao je predviena i u velikom broju evropskih zakonodavstvata, kao to je to sluaj sa Velikom
Britanijom.84 Ova zakonodavna koncepcija je bila prihvaena i od strane Evropskog suda za ljudska prava, koji je u poznatom sluaju Evans
v. United Kingdom zauzeo stav da pravo ene da postane genetska majka nema vee teine od prava njenog biveg supruga koji ne eli da
postane bioloki otac. Prema tome, ameriki sudovi, evropska zakonodavstva, kao i Evropski sud za ljudska prava prihvaaju istu koncepciju,
prema kojoj pravo na roditeljstvo nema vee teine i znaaja od prava
donora da ne postane roditelj suprotno njegovoj volji.
Dejan Mickovi, PhD

Full-Time Professor at the Faculty of Law Justinian Prvi,
University St. Kiril and Metodij, Skoplje
BASIC ETHICAL AND LEGAL ISSUES IN THE

REGULATION OF ASSISTED REPRODUCTIVE
TECHNOLOGIES IN THE EUROPEAN
LEGISLATIONS
Summary
The rapid development of reproductive medicine in the last few
decades has enabled many infertile couples in European countries to
become parents. At the same time, a revolution in biomedicine has
opened a number of ethical and legal dilemmas that are associated
with the legal regulation of the new reproductive technologies. These
dilemmas, which are associated with the regulation of the reproduction process, are related to the fragmentation of the concept of the
84
212
protno njihovoj volji, dozvoljavajui mogunost da oni promene svoju saglasnost za oploivanje sve do momenta implantacije embriona. Videti kod B.
M. Dickens, R. J. Cook, The legal status of in vitro embryos, International
Journal of Gynecology and Obstetrics, 111/2010, 93.
U britanskom Human Fertilization and Embryology Act iz 1990. godine, strana ije su gamete bile koriene za stvaranje embriona moe da povue svoju
saglasnost za uvanje i korienje embriona. Slino reenje je predvieno i u
lanu 12 stav 3 makedonskog Zakona o biomedicinski potpomognutoj oplodnji.
Dejan Mickovi
motherhood and the concept of parenthood, conflicts between reproductive freedom and the rights of the child, as well as the introduction
of market mechanisms in the process of reproduction, which calls into
question the basic rights of the participants in the biomedical assisted
reproduction. This paper provides an analysis of the most important
aspects of regulating assisted reproduction in Europe. In the paper, the
author analysis the question who can be a beneficiary of the medically
assisted procreation, then he provides an analysis of the regulation of
surrogate motherhood and the posthumous reproduction, as well as
an analysis of the legal status of embryos in European jurisdictions. In
addition, the paper addresses the very important question relating to
the commercialization of the reproductive process, with unforeseeable
consequences for the human dignity and fundamental human rights.
Key words: Medically assisted reproduction. Surrogate motherhood.
Posthumous reproduction. Commercialization of reproduction.
213
UDK 340.141:341
Dr Bojan Milisavljevi*
RENESANSA OBIAJA U MEUNARODNOM

PRAVU
Obiaji su u meunarodnom pravu tipino obeleje klasinog perioda
koji je okonan uspostavljanjem Versajskog poretka. Pojavom Ujedinjenih nacija dolo je do procesa normativne revolucije preko strunih tela
kao to je Komisija za meunarodno pravo, gde se u okviru ove organizacije vri kodifikacija celokupnih oblasti meunarodnog prava. Meunarodni ugovori postaju dominantno obeleje meunarodnog prava, a
mnogi autori obiajna pravila svrstavaju u prostor istorije ovog poretka,
sa tek nekom malom ulogom koju pridaju ovom izvoru. Preivljavanje
obiaja u modernom meunarodnom pravu obezbedila je praksa Meunarodnog suda pravde. Ne bi bilo preterano zakljuiti da je ovaj Sud za
svo ovo vreme koristio obiajna pravila kako bi reavao brojne sporove
i da je u dobroj meri uticao na evoluciju ovog izvora prava i za sticanje potpuno novih osobina koji su prisutni povodom obiaja u dananje
vreme. Ovaj rad pokuava da objasni mesto i ulogu koju imaju obiaji
danas i da istakne nove osobine koje su dobili obiaji.
Kljune rei: Obiajna pravila. Meunarodni sud pravde. Komisija
za meunarodno pravo.
1. ULOGA OBIAJNIH PRAVILA U POZITIVNOM

MEUNARODNOM PRAVU
Obiajna pravila spadaju u jedan od glavnih izvora meunarodnog
prava prema Statutu Meunarodnog suda pravde.1 U modernom meunarodnom pravu primat su stekli meunarodni ugovori, a veliki broj autora smatra da je obiajima mesto u istoriji meunarodnog prava.2 Da
*
1
2
214
Autor je vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, bojan@

ius.bg.ac.rs.
lan 38 Statuta definie obiaje kao dokaz opte prakse prihvaene kao pravo.
Videti sledee autore: J. Patrick Kelly, The Twilight of Customary International Law, 40 VA. J. INTL L., 2000, 449, John O. McGinnis, The Comparative
Bojan Milisavljevi
bi se razumela uloga koju obiaji imaju u dananjem meunarodnom

pravu nuno je ukazati na osnovne elemente obiaja. Idealno bie obiaja podrazumeva postojanje dva elementa: objektivnog i subjektivnog. Objektivni element obuhvata praksu i naziva se kvantitativni, a
subjektivni animus ili opinio iuris. Obiajna pravila su specifina po
tome to su one socijalne norme jer zavise od prakse i stavova koji takvu praksu prate u jednom irem ambijentu, po pravilu, velikog broja
drava.3 Tako je konstrukcija Meunarodnog suda pravde o bilatelarnom obiaju u sporu Portugalija i Indija iz 1960. godine,4 pre posrnue
suda pred politikom, nego logika pravna konstrukcija. U ovom sluaju postoji vie kako logikih, tako i pravnih neloginosti. Sud je zakljuio da se radi o bilatelarnom obiaju na osnovu predhodne prakse u
smislu korienja prava prolaza preko Indijske teritorije. Ovde se radi
o procesu dekolonizacije u kome je Indija pokuavala u potpunosti da
se otrgne od potinjenog poloaja, a Portugal da po svaku cenu zadri
pravo vrenja vlasti nad enklavom koja je u potpunosti okruena teritorijom Indije. Sud je prihvatio da prizna praksu koja je nastajala u
periodu kada Indija nije bila samostalna kao pravno relevantnu, to je
suprotno pravilu da praksa mora biti zakonita ukoliko se prihvata kao
element obiaja. Logika greka Meunarodnog suda pravde, u ovom
sluaju, je to je proizveo mogunost formiranja lokalnog obiaja. Ideja
o mogunosti postojanja lokalnog obiaja nije u skladu sa konstrukcijom obiaja kao pravnog izvora jer se za njegovo formiranje zahteva
opta praksa. Dakle, neophodna je praksa veeg broja drava i to je
Disadvantage of Customary International Law, 30 HARV. J.L. & PUB. POLY,

2006, 7.
To potvruje ve rana praksa Meunarodnog suda pravde i Stalnog meunarodnog suda pravde: Phosphates in Morocco, Judgment, 1938, P.C.I.J., Series
A/B, No. 74, p. 10, at p. 28. S. S. Wimbledon, 1923, P.C.I.J., Series
A, No. 1, p. 15, at p. 30; Factory at Chorzw, Jurisdiction, Judgment No. 8,
1927, P.C.I.J., Series A, No. 9, p. 21; and ibid., Merits, Judgment No. 13, 1928,
P.C.I.J., Series A, No. 17, p. 29, Corfu Channel, Merits, Judgment, I.C.J. Reports 1949, p. 4, at p. 23, Military and Paramilitary Activities in and against
Nicaragua (Nicaragua v. United States of America), Merits, Judgment, I.C.J.
Reports 1986, p. 14, at p. 142, para. 283, and p. 149, para. 292, GabckovoNagymaros Project, at p. 38, para. 47, Reparation for Injuries Suffered in the
Service of the United Nations, Advisory Opinion, I.C.J. Reports 1949, p. 174,
at p. 184, Interpretation of Peace Treaties with Bulgaria, Hungary and Romania, Second Phase, Advisory Opinion, I.C.J. Reports 1950, p. 221.
Right Of Passage Over Indian Territory Case (Portugal v. India), ICJ Rep 6,
Judgment of 12 April 1960.
215
Harmonius 2014
nesporna konstrukcija koja prati bie obiaja od samog poetka i ini

njegovu generiku osnovu. Dokaz za to je da pre usvajanja ove odluke
Meunarodnog suda pravde nije bilo sluajeva kada je utvreno postojanje obiaja izmeu dve drave. Jo je vei dokaz za pogrenu odluku
Suda injenica da posle ovakve odluke nije dolo do konstituisanja ovih
obiaja iako bi postojao nekekav pravni oslonac u presudi o Pravu
prolaza preko Indijske teritorije.
Da bi mogli da tvrdimo da postoji obiaj neophodna je i izvesna
doza pravne apstrakcije, koja e volji konkretnih drava dodati neophodni element optosti.5 Zbog toga je u biu samog obiaja utkana potreba da se radi o optem meunarodnom pravilu. Kod modernih obiaja to je posebno naglaeno, jer je oigledno da je dolo do pomeranja
u zahtevima kod dokazivanja obiaja. Nova praksa Meunarodnog
suda pravde i rad Komisije za meunarodno pravo idu na ruku obiajnim pravilima. Nema sumnje da je talas optih kodifikacija u kojima su usvojene brojne konvencije proao. Moe se zakljuiti da je do
toga dolo ve krajem osamdesetih. Ve povodom Konvencije o pravu
mora iz 1982. godine moglo se naslutiti koliko moe biti problema u
pogledu stupanja pravila na pravnu snagu. Jedan od razloga mogao bi
biti to to su obiajna pravila kodifikovana u prvom talasu kodifikacije
pomorskog prava. To se moe prepoznati i kod drugih oblasti. Tako su
nastali vani viestrani ugovori legislativnog karaktera, a u stvari radi
se o obiajnim propisima koji su uoblieni u sistemski sreenu kodifikaciju u odreenoj oblasti. Poto su nesporna obiajna pravila ve kodifikovana, okonana je prva faza u radu. Sada je dolo formulisanja
uih pravila iz specifinih pravnih oblasti gde postoje obiajna pravila
koji jo nisu dostigli optu prihvaenost, a ne postoji ni spremnost da
se takve obaveze prihvataju preko konvencija. Danas postoji oigledno
razliito tumaenje kod utvrivanja optosti prakse. Nije ni udo to je
donekle relativizovan prvi elemanat obiaja. Jasno je da je opinio iuris
ionako zamagljen, teko objanjiva konstrukcija sama po sebi. Jedan
od razloga je i taj to se taj element u dobroj meri i objanjava preko
prakse drava. Danas su standardi za utvrivanje opte prakse ublaeni u odnosu na tradicionalne obiaje. Optost se moe pretpostaviti
na osnovu specifine teine pojedinih drava koje uestvuju u praksi,
ili ako se radi o odreenoj vrsti aktivnosti (kosmos, pomorsko pravo,
meunarodna zona...).
5
216
Michael Wood, Special Rapporteur, Second report on Identification of customary international law, International Law Commission Sixty-sixth session,
2014.
Bojan Milisavljevi
U pozitivnom meunarodnom pravu menja se i proiruje krug

instrumenata koji slue za dokazivanje obiaja. Tako je oko uobiajenih instrumenata kojima se dokazuju obiaji postojao konsenzus koji
je predstavljen kroz izvetaj specijalnog izvestioca Hadsona.6 U modernom meunarodnom pravu dolazi do izvesnih pomeranja, tako da
se pojavljuje nova kategorija, opta volja meunarodne zajednice kao
specifian subjekt preko koga se uvodi predpostavka optosti prakse.
Umesto da se prvo utvruju elementi prakse drava, sada je glavno teite pomereno na interes koji je regulisan obiajem i na znaaj koji on
ima. Tako se danas u pretenom obimu kao instrumenti za dokazivanje
obiaja pojavljuju rezolucije Generalne skuptine Ujedinjenih nacija,
zavrni akti meunarodnih konferencija, odluke unutranjih organa,
jednostrani akti drava...7 Kod modernih obiaja neophodna je izvesna mera uoptavanja jer bi bilo veoma teko oekivati da se nesporno
utvrdi da postoji praksa i opinio iuris za preko 190 drava.8
Na osnovu analize postojee uloge koju imaju obiaji u dananjem meunarodnom pravu moe se zakljuiti da je dolo do delimine revizije klasinih elemenata obiaja. Tako se samo uslovno danas
govori o postojanju perfektnog spoja objektivnog i subjektivnog elementa obiaja. Takvu liniju rezonovanja podrava Meunarodni sud
pravde, ali i doktrina.9 U doktrini, pogotovo onoj anglosaksonskoj, postoje ne mali pokuaji da se pravna priroda obiaja i njegova uloga u
modernom meunarodnom pravu objasni preko teorije igara.10 Takvi
pokuaji nemaju veu vanost po opte obiajno pravo i imaju samo
ogranieni ad hoc domaaj.
6
7
8
9
10
Tada je izvestilac Hadson naveo da su elementi koji konstituiu dokaze meunarodnog obiajnog prava tekstovi meunarodnih ugovora, odluke meunarodnih sudova, odluke nacionalnih sudova, nacionalno zakonodavstvo,
diplomatska korespodencija, miljenja nacionalnih pravnih savetnika, praksa
meunarodnih organizacija. Videti: Doc. A/CN 4/16.
Stephen M. Schwebel, The Effect of Resolutions of the U.N. General Assembly on Customary International Law, 1979 Proc. Am. Soc. Intl L. 301.
Jack L. Goldsmith, Eric A. Posner, A Theory of Customary International Law,
The Law School the University of Chicago, 7.
Curti s A. Bradley, Mitu Gulati, Withdrawing from International Custom,
The Yale Law Yournal, 2010, 9.
Jack L. Goldsmith, Eric A. Posner, A Theory of Customary International Law,
The Law School the University of Chicago, 1999; Mark A. Chinen, Game
Theory and Customary International Law: A Response to Professors Goldsmith and Posner, 23 M ICH. J. INTL L. 2001.
217
Harmonius 2014
Ukoliko se pristanak drava prilikom formiranja optih obiaja

u meunarodnom pravu donekle relativizuje, to je oigledna praksa,
onda se dovodi u pitanje suverenitet drave. Pravilo je da se prilikom
ustanovljenja obaveze za neku dravu utvrdi da postoji volja drave u
smislu prihvata tog pravila. Za meunarodno pravo je to formalni kriterijum mada volja moe biti aktivno istaknuta ili da se ona podrazumeva na osnovu ponaanja drave. Ovo drugo je dugo bio preutni
prihvat obiajnih pravila. Uvoenjem opte volje meunarodne zajednice kod modernih obiaja postavlja se pitanje na koji nain to pogaa
nacionalne interese drava, i da li je u skladu sa prihvaenim potovanjem autonomije drave i njenog suvereniteta.11 Poto je oigledno
izmenjena pravna priroda obiaja i njihova uobiajena dihotomija se
danas drugaije prihvata na meunarodnom planu rad Komisije za
meunarodno pravo na pitanju prvo Formiranje i dokazi meunarodnog obiajnog prava,12 a zatim Identifikacija meunarodnog obiajnog
prava,13 mogu da odigraju veliku ulogu. U tom smislu neophodno je
sagledati i oigledno promenjenu ulogu koju ima Komisija za meunarodno pravo danas, u smislu kodifikacije meunarodnog prava.
2. IZMENJENA ULOGA KOMISIJE ZA

MEUNARODNO PRAVO
Postupanje Komisije za meunarodno pravo je u novije vreme
drugaija kada se radi o sainjavanju kodifikacija ili kreiranje pravila
de lege ferenda. Sve negde do devedesetih godina prolog veka Komisija
je pristupala sainjavanju nacrta konvencija i potom preporuivala sazivanje konferencije gde bi se pristupilo usvajanju konvecnije. U novije
vreme Komisija pravno tehniki na slian nain kreira pravila, ali posle
njihovog usvajanja ne predlae sazivanje kodifikacione konferencije ve
ga jednostavno preputa na ocenu doktrini i primeni kako dravama,
tako i meunarodnim telima i organima. To moe da se tumai dvojako. Sa jedne strane moe da bude inspirisano bojaznou da takva pravila ne bi bila prihvaena u smislu stupanja na snagu Konvencije, kao
to je to bio sluaj sa nekoliko Konvencija, na primer sa Konvencijom o
11
12
13
218
Curtis A. Bradley, Mitu Gulati, op. cit. fn. 9, 13.

Michael Wood, Special Rapporteur, First report on formation and evidence of
customary international law, International Law Commission, Sixty-fifth session.
Ibid.
Bojan Milisavljevi
ugovorima drava i meunarondnih organizacija i meunarodnih organizacija meusobno iz 1984. godine. Na taj nain se donekle i relativizuje dugotrajni rad ovog organa i devalvira njena uloga. Drugi razlog
moe da se potrai u injenici da se dobar broj pitanja koje Komisija
obrauje ve dugo primenjuje izmeu drava, u meunarodnih organizacijama i od strane pre svih Meunarodnog suda pravde.14 Takva
pravila, kao na primer Nacrt pravila o odgovornosti drava za protivpravne akte, ve due vreme nisu stekla formalnu snagu, ali se dugo
primenjuju kao obiajna pravila. To bi mogla da bude jo jedna potvrda da su obiaji u dananjem meunarodnom pravu veoma bitni i igraju nezaobilaznu ulogu. Oni mogu da poslue da nadomeste formalnu
manjkavost kod procesa stupanja na snagu meunarodnih ugovora i
kao takvi su veoma pogodno sredstvo u smislu primene prava. Upravo
je, pre svih, Meunarodni sud pravde u veem broju sluajeva koristio
obiaje da rei sporove izmeu drava.
Nove aktivnosti Komisije za meunarodno pravo povodom obiaja jesu pokuaj da se utvrde objektivnije smernice u pogledu procesa
nastajanja obiaja, njihove potencijalne promene ili prestanka vaenja.
U ovom polju vlada poprilina nesreenost, a dosadanji rad Komisije
koji je rezultirao sa dva izvetaja koja su prihvaena i nekolicinom
pravila, kree se prema osnovnim smernicama prakse Meunarodnog
suda pravde. Odluka Komsije da promeni pitanje koje na dnevnom
redu sa formiranja i dokazivanja, na manje ambiciozno samo identifikovanje obiaja takoe je uskladu sa ulogom koju Meunarodni sud
pravde ima povodom obiaja, a to je da ih on ne stvara ve samo identifikuje njihovo postojanje ili nepostojanje.15 Zbog takve uloge koju
Sud ima, i sam specijalni izvestilac nije pokuavao da ode dalje i uvodi
neke nove standarde i pravila povodom osnovnih elemenata obiaja.
Ona se uglavnom zadrala, kao i Sud, na detaljnoj elaboraciji prvog
elementa, a to je praksa drava. U tom smislu je i formulisala pravila
povodom utvrivanja postojanja prakse i njenih kriterijuma, da bi se
drugi element opinio iuris samo predstavio u optim crtama. Tako se
moe izvui i zakljuak da je ovaj drugi element obiaja na neki nain
i vetaki imputiran u obiaj kao pravilo da bi se potvrdilo postojanje
volje drave u smislu prihvata pravila meunarodnog prava, i da bi se
izbeglo tretiranje prakse kao samodovoljnog uslova za nastanak obi14
15
Videti: Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States of America) Merits, Judgment, I.C.J. Reports 1986.
Videti: B. Stern, Custom at the Heart of International Law, Duke Journal of
Comparative and International Law, 11/2001, 101.
219
Harmonius 2014
aja. U praksi je, a to je potvrdio i Meunarodni sud pravde vie puta,

drugi element obiaja samo pratei deo prakse koja zapravo konstituie
obiaj i obaveze drava. Tako se u principu zahteva da opinio iuris nije
u suprotnosti sa praksom drava, a ne i da on mora aktivno da postoji
i da je nesumnjivo izraen i potvren.16
Sa druge strane, ako se analizira praksa Meunarodnog suda
pravde, moe se primetiti da on nije uvek bio dosledan u istraivanju
prakse drava u sporu, ve je ne retko samo konstatovao da postoji
obiajno pravilo koje je obavezno za drave.17 Takav pristup se moe
okarakterisati kao liberalan pristup koji nije u duhu onoga to se od
Suda oekuje, mada se u sluaju koji je naveden ve jasno konstituisalo
pravilo o zabrani intervencije u meunarodnom pravu i nije bilo nuno dokazivati da ono postoji kao takvo za drave koje su u sporu.
Kod univerzalnih obiaja neophodno je prihvatiti izvesno podrazumevanje pristanka svake drave ponaosob nautrb znaaja pravila i
njegove unoverzalnosti. Tako je Meunarodni sud pravde zakljuio u
sporu oko platoa u Severnom moru: obiajna pravila moraju da vae
za sve drave lanice meunarodne zajednice, i zbog toga ne mogu biti
predmet prava bilo kakvog jednostranog izuzimanja neke drave.18
Da bi se uspostavio meunarodni poredak neophodno je odbiti prihvatanje autoriteta potovanja volje svake drave pojedinano.19 Kada
bi se krenulo takvim principom dolo bi se do negacije meunarodnog prava uopte. Na taj nain povodom optih pravila obiajne prirode kree se kako rad Komsije za meunarodno pravo, tako i praksa
Meunarodnog suda pravde. U tom pravcu kreu se i pravila koja se
nalaze u meunarodnim konvencijama.
Moe se zakljuiti da je uloga koju obiajna pravila imaju u pozitivnom meunarodnom pravu zbog toga veoma vana. Poto je jasno
da se veoma odmaklo u izgradnji meunarodnog poretka onda je nuno povodom nekih nespornih optih pravila zanemariti pojedinanu
volju drave kao takvu. Nasuprot nje stoji zatieni objekt od opteg
interesa, kao i nesporna i respektabilna koliina drava koje pripadaju
16
17
18
19
220
Continental Shelf case (Libyan Arab Jamahiriya v. Malta), Judgment of 3 June

1985, ICJ Reports 1985, 2930, para. 27, Asylum case (Colombia v. Peru), Judgment of 20 November 1950, ICJ Reports 1950, 277.
Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua, 98, para. 184.
N. Sea Continental Shelf (F.R.G./Den., F.R.G./Neth.) 1969 I.C.J., 3, para. 38
39.
Dinah Shelton, Normative Hierarchy in International Law, 100 AJIL, 2006,
291299.
Bojan Milisavljevi
razliitim regionima i civilizacijama. Zbog toga, bar povodom ovakvih

obiajnih pravila, protest u smislu izuzimanju neke konkretne drave
od obaveznosti obiaja, gubi svaki smisao. Ovde se ne misli samo na
kogentna pravila, ve i na sva druga pravila koja imaju pravnu snagu
erga omnes.20
3. ULOGA PROTESTA NA OBIAJ U MODERNOM

MEUNARODNOM PRAVU
Poto je napred izloeno da je dolo do znaajnih promena u
pogledu obiajnih pravila u smislu da je njihova formalna dihotomna
struktura sada relativizovana pojavom instant obiaja i drugaijim tumaenjem pojedinanog pristanka drava, uloga i domaaj protesta takoe moe biti promenjen. Tradicionalno protest kod obiaja imao je
efekat ukoliko je ispunjavao odreene uslove: bilo je neophodno da se
radi o istrajnom prigovarau kao to je to Meunarodni sud pravde
istakao u sluaju Norveka protiv Velike Britanije.21 to se vremenskog
uslova tie na njega je ukazao, izmeu ostalog, Ficmoris kada je zakljuio da prigovar moe da proizvodi dejstvo ukoliko je uloen pre
konane kristalizacije obiaja.22 Poto je kod svakog izvora u meunarodnom pravu relevantna volja, da bi se ona utvrdila u svakom pojedinanom sluaju neophodno je da ne postoji prigovor. Kada on postoji,
prema tradicionalnim uslovima za obiaj, pravno dejstvo se ne bi moglo protegnuti na dravu prigovaraa. Tako protest postaje sastavni deo
obiajnog procesa.23 Kasniji autori su imali ispravna zapaanja u daljoj
razradi ovakvih pravnih postavki kada su zakljuili da opte obiajno
pravilo ne bi moglo da nastane ako bi se svaka pojedinana volja uzimala kao relevantna.24 Takav znaaj svake volje drave u potpunosti bi
paralisao svaki pravni napredak i onemoguio izgradnju univerzalnog
20
21
22
23
24
Ernest A. Young, Sorting Out the Debate over Customary International Law,
42 Va. J. Intl L. 20012002, 365.
Fisheries Case (U.K. v. Nor.), 1951 I.C.J., 131.
Gerald Fitzmaurice, The Law and Procedure of the International Court of
Justice, 195154: General Principles and Sources of Law, 30 BRIT. Y.B. INTL
L. 1 (1953), 26.
Olufemi Elias, Some Remarks on the Persistent Objector Rule in Customary
International Law, 6 DENNING L.J. 37 (1991), 37.
Michael Akehurst, Custom as a Source of International Law, 47 BRIT. Y.B.
INTL L. 1 (197475), 26.
221
Harmonius 2014
poretka. Pored toga teko je pravdati injenicu da pojedinana volja drave prigovaraa moe biti stavljena nasuprot volji velike veine drava
u procesu formiranja obiajnih pravila. Tako se kod modernih obiaja
volja pretene veine drava uzima kao pravni osnov u formiranju obiaja, nasuprot podrazumevanom pristanku, kako je to bilo kod tradicionalnih obiaja.25
Na osnovu navedenog moe se izvesti zakljuak, da u modernoj
meunarodnoj zajednici, moe da se uvede uslovna podela obiaja na
one koji imaju vii stepen obaveznosti, kao to to postoji kod legislativnih ugovora, i obinih obiaja.26 Kod ovih prvih protest pojedinane
drave ne moe biti pravno relevantan jer obiaj deluje na osnovu volje
meunarodne zajednice kao celine ili pretene volje drava. Kod obinih obiaja protest jeste pravno relevantan jer moe da proizvede pravni efekat kao kod tradicionalnih obiaja. Ako se prilikom legislativnih
ugovora moe dopustiti da se podrazumeva volja neke drave koja nije
lanica ugovora i da se ona smatra vezanom takvim ugovorom, onda
tim pre povodom optih obiaja volja pojedinanih drava mora biti
relativizovana to se upravo i ini i kroz rad Komisije za meunarodno
pravo, i kroz praksu Meunarodnog suda pravde.
25
26
222
Philip R. Trimble, A Revisionist View of Customary International Law, 33

UCLA L. Rev. 19851986, 665 i dalje.
A. de Hoogh, Obligations Erga Omnes and International Crimes, Kluwer Law
International, 1996, 4548; P. Reuter, Introduction au droit des traits, Librairie
Armond Colin, 1972, 139140; A. Kaczorowska, Public International Law, Routledge 2010, 28; R. Jennings and A. Watts (eds.), Oppenheims International
Law, Oxford University Press, 1992, 78; R. B. Baker, Customary International Law in the 21st Century: Old Challenges and New Debates, European
Journal of International Law, 21 /2010, 173, 177; A. DAmato, The Concept of
Custom in International Law, Cornell University Press, 1971, 132; A. Cassese,
For an Enhanced Role of Jus Cogens, in A. Cassese (ed.), Realizing Utopia,
Oxford University Press, 2012, 158, 164; T. Meron, On a Hierarchy of International Human Rights, American Journal of International Law, 80/1986, 1,
1321; A. McNair, Law of Treaties, Clarendon Press, 1961, 213215; J. Paust,
The Reality of Jus Cogens, Connecticut Journal of International Law, 7/1991,
81, 82; J. Crawford, Brownlies Principles of Public International Law, Oxford
University Press, 2012, 594; N. G. Onuf and R. K. Birney, Peremptory Norms
of International Law: Their Source, Function and Future, Denver Journal of
International Law and Policy, 4/1974, 187, 191; F. Orrego Vicua, Customary
International Law in a Global Community: Tailor Made?, Estudios Internacionales, Ao 38, No. 148 (2005).
Bojan Milisavljevi
4. ZNAAJ OBIAJA U MODERNOJ

MEUNARODNOJ ZAJEDNICI
Ukoliko se prihvati teza da su meunarodni ugovori dosegli
svoj zenit i da se otvara prostor za primenu obiajnih pravila onda se
mora biti svestan i potencijalnih opasnosti od moguih zlouppotreba.
Meunarodno pravo je konstituisalo volju drave na centralno mesto u
smislu sticanja pravnih obaveza. Kod ugovora volja drava je nesporno izraena, dok se kod obiajnih pravila ona prepoznaje preko prakse
koja ini elemente bia tog pravila. Kod modernih obiaja dolazi do
relativizacije izraene volje drava injenicom da se radi o opte prihvaenim pravilima koja funkcioniu na univerzalnom planu ve izvesno vreme. Sa stanovita pojedinane to moe da ugrozi njene vitalne
interese. Upravo iz tog razloga nuno je prihvatiti opte standarde u
identifikaciji obiaja koji bi garantovali neku vrstu sigurnosti od potencijalnih zloupotreba prema dravama od strane meunarodnih tela
koja primenjuju pravo.
Na osnovu navedenog izvesno je da obiaji stupaju na jedno veoma znaajno mesto u modernom meunarodnom pravu sa bitno drugaijom ulogom od one koju su imali ranije. Meunarodni sud pravde je tokom svoje prakse esto koristio obiajna pravila, ali je i sam
veoma doprineo da usmeri upotrebu obiaja u novom pravcu. Tako
je on u situacijama kada nije imao mogunosti da rei spor na osnovu ugovora pribegao obiajnom pravnom osnovu. To je bilo u sluaju spora Tunisa i Libije27 oko razgranienja epikontinentalnih platoa
kada je Meunarodni sud pravde pribegao elastinom tumaenju u
svrhu reenja spora primenivi pravila iz Konvecnije koja nije stupila
na snagu, a koju su bile prihvatile strane u sporu. Pre ovakve odluke
Meunarodnog suda pravde ovakvu praksu poznavao je i Arbitrani
sud u sluaju reavanja spora izmeu Velike Britanije i Francuske iz
1978. godine.28 Na osnovu toga se moe zakljuiti da su osnovni pravci
u pogledu primene obiajnih pravila uspostavljeni od strane sudskih
tela, a da u dananje vreme Komisija za meunarodno pravo pokuava
da uspostavi objektivne kriterijume koji su neophodni da bi se uklonile
27
28
Continental Shelf Case, Tunisia v. Libya, ICJ Reports, 1982, 38.

Reports Of International Arbitral Awards, Delimitation of the Continental
Shelf between the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, and
the French Republic (UK, France), 30 June 1977 14 March 1978, Vol. XVIII
pp. 3413, United Nations.
223
Harmonius 2014
potencijalne mogunosti zloupotrebe u pogledu primene obiaja u dananjim uslovima.

Uloga obiaja u dananjem meunarodnom pravu moe se
pronai i kod pravila o tumaenju meunarodnih ugovora. Tako jo
Konvencija o ugovornom pravu predvia da se prilikom tumaenja
ugovora mora voditi rauna i o celokupnoj praksi do koje je kasnije
dolo primenom ugovora...29 Dakle, ovde se ponaanje ugovornica u
vezi primene ugovora uzima kao relevantan elemenat u tumaenju i
zajedno sa ugovorom ini celinu. Ponaanje ugovornica u ovom smislu vie pogoduje obiaju nego ugovornom procesu. Poto je jasno da
ugovor ne moe da nastane preutnim putem, onda bi se moglo zakljuiti da bi se osnov obaveznosti pre mogao pronai u obiajnoj prirodi
pravila. Sa druge strane praksa drava je ipak, na neki nain, vezana
samim ugovorom i mora da prati njegove osnovne konture. Ovde se
radi o bliskoj simbiozi ugovora i obiaja. Tako je odnos teksta ugovora
i naknadna praksa drava ugovornica bila predmet i podeljenih miljenja sudija Meunarodnog suda pravde u sluaju Kostarika protiv
Nikaragve gde su jedni na prvo mesto stavili tekst ugovora, a drugi
ukazali na pravnu relevantnost prakse drava.30 Koliki je znaaj obiajnih pravila ili bolje rei ovde prakse drava u vezi ugovora vidi se na
osnovu injenice da se ovo pitanje nalo na dnevnom redu Komisije za
meunarodno pravo pod nazivom Naknadni sporazumi i naknadna
praksa ugovornica u vezi tumaenja ugovora.31
ini se da su lanovi Komisije za meunarodno pravo su, posle argumentovane rasprave, ipak stali na stranu evolutivnog tumaenja jer su izneli predlog u vidu zakljuka: Naknadni sporazumi i naknadna praksa drava ugovornica su autentini oblici tumaenja koji
bi trebalo biti uzeti u obzir prilikom tumaenja ugovora. Naknadni
sporazumi i naknadna praksa ugovornica mogli bi voditi evolutivnom
tumaenju ugovora.32 Na ovom mestu se moe videti da jedan ugovor
moe tokom svoje primene da dobije drugaije obeleje i da svoj ivot
u neku ruku nastavi da vodi kroz elemente obiajnog procesa. Ovde
29
30
31
32
224
lan 31 Konvencije o pravu ugovora iz 1969. godine.

Dispute regarding Navigational and Related Rights (Costa Rica v. Nicaragua),
Judgment, 2009, I.C.J. Reports 2009, p. 290.
Georg Nolte, Special Rapporteur, First report on subsequent agreements and
subsequent practice in relation to treaty interpretation, International Law Commission Sixty-fifth session, Geneva 2013.
Ibid., 27.
Bojan Milisavljevi
je Komisija za meunarodno pravo potvrdila znaaj obiaja koji kroz

praksu ugovornica dovodi do evolucije ugovora.
Sa druge strane, u pogledu naknadne prakse Komisija za meunarodno pravo je istim povodom dala definiciju ovog pojma:
Naknadna praksa predstavlja objektivni dokaz o tome kako ugovorne
strane razumeju znaenje ugovornih odredaba.33 Povodom naknadne prakse mogu se postaviti neka relevantna pitanja. Tako se nameu
pitanja kao: ta se uzima u obzir kao praksa ugovornica, meusobni
odnos razliitih elemenata prakse, znaenje naknadne prakse i ije se
sve ponaanje uzima u obzir kod posmatranja prakse.34
Bojan Milisavljevi, PhD

Associate Professor at the Faculty of Law, University of Belgrade
RENAISSANCE OF CUSTOMS IN
INTERNATIONAL LAW
Summary
Customs as a main source in international law were a typical feature of the classical period, which ended in the establishment of the
Versailles order. The establishment of the United Nations started the
process of creating an objective legal order. Many authors believe that
the customs are a part of the history of international law, while contracts are the dominant source of law. Survival of customs in a modern international law has been provided through the practice of the
International Court of Justice. There would be no exaggeration to conclude that this Court for all this time has used customs in order to address a number of disputes and largely influenced the evolution of the
sources of law, including acquisition of completely new features that
are present concerning customs nowadays. This paper attempts to explain the place and role of the customs today and to highlight the new
features that customes have received.
Key words: Customary rules. The International Court of Justice.
The International Law Commission.
33
34
Ibid., para. 15.

Ibid., 36.
225
UDK 343.123.1(497.11)
Ivana Milju, dipl. pravnik*
ULOGA SUDA U TUILAKOM MODELU

ISTRAGE PREMA NOVOM ZAKONIKU O
KRIVINOM POSTUPKU IZ 2011. GODINE
Zakonik o krivinom postupku iz 2011. godine uvodi javno-tuilaku
istragu i otvara brojna teorijska i praktina pitanja. U ovom lanku se
opisuju evropske tendencije, razvoj modela istrage u Srbiji i objanjavaju
karakteristike istrage, ovlaenja suda kao i odnos javnog tuilatva i sudije za prethodni postupak u novom Zakoniku. Autor je dao kritiki prikaz zakonskih odredaba uz analizu osnovnih modela istrage i uloge suda
tokom istrage prema krivinom procesnom pravu drava kontinentalne
Evrope. Izloene su i predloene izmene zakonskih reenja formulisane
u ranijoj Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o
krivinom postupku. Kao osnovni cilj promene uloge suda u istrazi predlaga zakona oznaava potrebu za poveanjem efikasnosti krivinog postupka, koja se neopravdano svodi samo na brzinu krivinog postupka.
Autor ukazuje da javno-tuilaka istraga ne podrazumeva eliminisanje
svake dokazne aktivnosti suda i kontrole zakonitosti sprovoenja istrage.
Kljune rei: Zakonik. Istraga. Javni tuilac. Sudija.
1. UVODNA RAZMATRANJA
Postoje razliiti modeli organizacije istranog postupka, procesnog stadijuma koji prethodi optuenju i suenju u uem smislu.
Istraga je znaajan deo procedure, jer se njenim sprovoenjem prikuplja injenina graa za optuenje i od njene zakonitosti, kvaliteta i efikasnosti zavisi ishod krivinog postupka, odnosno reavanje krivinopravne stvari. Poto je nejavnog karaktera, aktuelna su pitanja kontrole
njene zakonitosti, zatite osnovnih ljudskih i procesnih prava lica kojima se stavlja na teret izvrenje krivinog dela i lica oteenih izvre*
226
Autor je sudijski saradnik u Prvom osnovnom sudu u Beogradu, miljusivana85@gmail.com.
Ivana Milju
njem krivinog dela. Sadanje regulisanje istrage od strane Evropskog

suda za ljudska prava je nekoherentno, to je delom rezultat i odsustva
njenog posebnog normativnog ureenja u Evropskoj konvenciji za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.1 Zbog toga, dileme oko formulisanja zakonskih odredaba, koje e ovu procesnu fazu, regulisati
na najbolji nain, imaju poseban znaaj u procesnoj teoriji. Dananji
problemi istrage, kao uostalom i krivinog postupka u celini, proizilaze iz dve osnovne protivrenosti: tendencije za to veom efikasnou
istrage (krivinog postupka) i tendencije zatite prava graana.2
U krivinoprocesnom zakonodavstvu drava kontinentalne
Evrope izraena su dva osnovna modela istrage: sudska3 i tuilaka
(javno-tuilaka, dravno-tuilaka) istraga. U okviru tuilakog modela istrage formuliu se razliiti modaliteti sprovoenja istrage u zavisnosti od obima ovlaenja policije i istranog sudije (sudije za prethodni postupak) i njihovog odnosa sa tuilatvom.4
Uoljiva je tendencija uvoenja javno-tuilake istrage u prilog
kojoj se kao glavni argumenti u teorijskoj raspravi navode nepotrebno
ponavljanje dokaza u sudskoj istrazi, mali broj sluajeva u kojima je
istraga obavezna, neophodnost ubrzavanja krivinog postupka i rastereivanja krivinog suda, potreba operativnijeg i efikasnijeg tuilatva
koje od samog poetka prikuplja dokaze i samim tim bolje poznaje kri1
2
Vie o tome vid. T. Luki, Organizacija prethodnog krivinog postupka,

Zbornik Matice srpske za drutvene nauke (2/2011), 135, 231240.
D. Radulovi, Koncepcija istrage u krivinom postupku u svijetlu novog krivinoprocesnog zakonodavstva, Savremene tendencuje krivino procesnog prava u Srbiji i regionalna krivinoprocesna zakonodavstva (normativni i praktini
aspekti) (ur. A. Petrovi, I. Jovanovi), Misija OEBS u Srbiji, Beograd 2012,
1122.
Funkcija istranog sudije po prvi put je uvedena u Napoleonovom Code
dinstruction criminelle iz 1808. godine koji jasno pravi razliku izmeu istranog sudije (judge dinstruction) koji prikuplja dokazni materijal kao osnovu
za optuenje i raspravnih sudija koje donose odluku. Zakon razdvaja funkciju
optuenja od funkcije presuenja i fazu prethodnog postupka od javne rasprave.
U Zakonu o krivinom postupku Savezne Republike Nemake (StPO) u odeljku pripreme optunice regulisana je tuilako-policijska istraga sa izraajnom
ulogom policije u preduzimanju istranih radnji. U praksi, mali je broj sluajeva u kojima je tuilac od samog poetka angaovan u sprovoenju istrage
(najtea krivina dela i krivina dela za koja postoji izraen interes javnosti).
Najee, policija sprovodi istragu, ije celokupne rezultate prosleuje tuilatvu. Meutim, tuilatvo zadrava pravo izdavanja naredbi.
227
Harmonius 2014
vinu stvar, to bi sve trebalo da rezultira kvalitetnijom optunicom.

Ovo pitanje je aktuelno u dravama regiona5 i u veem delu Evrope.
Pri izradi novih zakona u bivim socijalistikim zemljama gotovo redovno pojavljuje se pitanje, da li treba slediti tradicionalno kontinentalno-evropske modele, ili pak anglo-amerike modele, kojima se katkad pridaje epitet modernijeg ili bi moda, prema sloganu najbolje
iz oba sveta, trebalo kombinovati elemete ovih sistema.6 Kriterijumi
odabira bi pre trebali biti prethodna pravna tradicija drave, anse za
uspenu implementaciju odgovarajueg prava, kao i podobnost orijentacionog prava za konkretnu dravu i svojoj konkretnoj drutvenoistorijskoj situaciji.7
Zakonom o istranim sudijama donetim 17. aprila 1890. godine
u Srbiji je uveden istrani sudija koji se sa kratkim periodom suspendovanja odrao do danas.8 Poslednjih deset godina u Srbiji su doneta
tri zakonika o krivinom postupku. Zakonik o krivinom postupku iz
2001. godine, koji je i danas na snazi, prekinuo je svake veze sa ideolokim nasleem bivih autoritativnih reima vlasti i uskladio svoje
odredbe sa savremenim pravnim standardima evropskog krivinog
postupka, tako da se i danas svrstava u sam vrh savremenih evropskih zakonodavstava te vrste.9 Nakon njegovog donoenja u Srbiji, kao
5
7
8
228
Od drava bive Jugoslavije Slovenija je zadrala model sudske istrage, a pre

Srbije nove zakonike o krivinom postupku u kojima se usvaja model tuilake istrage donele su: Bosna i Hercegovina (2003), Hrvatska (2008), Crna Gora
(2009) i Makedonija (2010).
S. Prner, Predgovor, Zakon o krivinom postupku Savezne Republike Njemake (prevod dela: Strafprozessordnung StPO, prevodilac: E. Avdi), University press-Magistrat izdanja, Sarajevo 2011, 913.
Ibid., 11.
Zakonikom o sudskom krivinom postupku za Kraljevinu Jugoslaviju iz 1929.
godine prethodni postupak se delio na izviaj, koji je mogao biti izviaj dravnog tuioca, policijski i sudski izviaj i istragu, koju je sprovodio je istrani sudija. Zakonom o krivinom postupku iz 1948. godine, koji je donet po ugledu
na sovjetsko krivino procesno zakonodavstvo, a jedno vreme i prema Zakonu
o krivinom postupku iz 1953. godine, istragu su vodili organi javnog tuilatva i policije, javni tuilac je imao veliki uticaj na sud i raspolagao velikim
ovlaenjima kao dravni organ, a novelom iz 1967. godine istraga je postala
isto sudska i kao takva se odrala do danas. Vie o tome vid. M. Gruba, Krivino procesno pravo, Beograd 2008, 5763.
M. Gruba, Nove ustanove i nova reenja Zakonika o krivinom postupku
Srbije od 26. septembra 2011. godine, Pravni zapisi, godina II, 2/2011, 467
514.
Ivana Milju
i u mnogim dravama Evrope, su sve vie uestale teorijske rasprave

o potrebi zamene sudske istrage tuilakom istragom, a 2003. godine
Bosna i Hercegovina prelazi na model tuilake istrage. Kao rezulat navedenih uticaja 2006. godine usvojen je Zakonik o krivinom postupku
koji uvodi blau formu tuilake istrage10 sa znaajnim ovlaenjima
istranog sudije (pored odluivanja o merama procesne prinude i odluivanje o albi protiv reenja javnog tuioca o sprovoenju istrage,
izvoenje tzv. incidentalnih dokaza tj. dokaza za koje postoji opasnost
da se nee moi ponovo izvesti na glavnom pretresu). Istrani sudija
je ostajao i u novom konceptu, uvedenom Zakonikom iz 2006. godine,
ali samo kao sudska kontrola javnog tuioca, jer je on mogao obustaviti istragu koju je zapoeo tuilac, kada prihvati albu okrivljenog ili
njegovog branioca.11 Primena Zakonika je dva puta odlagana, da bi tri
godine nakon donoenja stavljen van snage, jer se nisu stvorili uslovi
za njegovu primenu, pre svega zbog nespremnosti tuilatva za vodeu
ulogu u sprovoenju istrage s obzirom na ustavnu i zakonsku regulativu poloaja kao i neispunjavanje kadrovskih i tehnikih uslova za
sprovoenje reforme.
Narodna skuptina Republike Srbije 26. septembra 2011. godine
donela je Zakonik o krivinom postupku, koji se od 15. januara 2012.
godine primenjuje u postupcima za krivina dela organizovanog kriminala i ratnih zloina, a od 1. oktobra 2013. godine i u ostalim postupcima.12 U Zakoniku se istie nova uloga javnog tuioca pre svega u
predistranom postupku i sprovoenju istrage (javno-tuilaka istraga)
i umesto istranog sudije, uvodi se sudija za prethodni postupak koji u
predistranom postupku i istrazi predstavlja vid sudske zatite osnovnih
sloboda i prava. Izmenjena uloga suda u istrazi ogleda se u suavanju
ovlaenja suda u kontroli sprovoenja istrage, odnosno ograniavanju
ovlaenja sudije za prethodni postupak i vanraspravnog vea na odluivanje o merama procesne prinude i odluivanje sudije za prethodni
postupak o sprovoenju posebnih istranih tehnika. Predlaga zakona,
10
11
12
M. kuli, Koncepcija istrage u krivinom postupku, Revija za kriminologiju

i krivino pravo, 1/2010, 5778.
M. kuli, G. Ili, Novi zakonik o krivinom postupku Srbije-Reforma u stilu
Jedan korak napred dva koraka nazad, Beograd 2012, 47.
Primena Zakonika u ostalim postupcima je najpre odloena za 15. januar
2013. godine, a Zakonom o izmenama zakonika o krivinom postupku od 24.
decembra 2012. godine, za 1. oktobar 2013. godine.
229
Harmonius 2014
kao cilj novina u krivinom postupku, istie potrebu za brim krivinim postupkom koji treba da dovede do efikasnijeg postupka i na taj
nain iz naela cilja i osnovnog naina voenja postupka, izuzima naelo istine, a naelo pravinog voenja krivinog postupka svodi samo
na brzinu procedure. Razlozi kriminalne politike opravdavaju brzinu
krivinog postupka samo do one granice koja ne utie na zakonitost
njegovog voenja i donoenje pravilne i zakonite sudske odluke.13
2. KARAKTERISTIKE ISTRAGE
1) Istraga je javno-tuilakog karaktera. Javni tuilac nije obina procesna stranka, ve i dravni organ sa jasno i precizno zakonom
regulisanim pravima i dunostima. Kada podie optunicu ili optuni
predlog, javni tuilac mora prethodno utvrditi postoje li injenice na
koje zakon nadovezuje dunost podizanja optube.14 Zbog svega toga
u velikom broju drava kontinentalne Evrope i vodi istragu. Tuilaka
istraga ne treba da bude nita manje nezavisna,15 nepristrasna nego ona
koju vodi sud, odnosno istrani sudija. Javni tuilac preuzima ulogu
suda iz Zakonika o krivinom postupku iz 2001. godine i od stranke, koja ima pravo da predlae preduzimanje istranih radnji i koja se
izjanjava o merama obezbeenja prisustva okrivljenog, postaje gospodar prethodnog postupka, najpre odluivanjem o pokretanju istrage,
a zatim i prvenstvenim pravom preduzimanja dokaznih radnji ije izvrenje pod uslovima predvienim zakonikom, moe poveriti policiji.16
Javni tuilac odluuje i o zavretku istrage, odnosno moe preduzimati
13
14
15
16
230
S. Bejatovi, Javni tuilac kao subjekt efikasnosti postupanja u krivinim stvarima, Uloga javnog tuioca u pravnom sistemu sa posebnim osvrtom na problematiku efikasnosti krivinog postupka i maloletniku delikvenciju (ur. G. Ili),
Udruenje javnih tuilaca i zamenika javnih tuilaca, Beograd 2010, 190211.
V. Bayer, Jugoslavensko krivino procesno pravo, knjiga druga, Pravo o injenicama i njihovom utvrivanju u krivinom postupku, Zagreb 1989, 34.
Ustavna i zakonska regulativa javnog tuilava definie javno tuilatvo kao
samostalan dravni organ, a ne i kao nezavistan, te se kao osnovni preduslov
sprovoenja tuilake istrage istie promena njegovog ustavnog i zakonskog
poloaja i formulisanje garancija nepristrasnosti.
Prema Zakonu o krivinom postupku Savezne Republike Nemake (par. 163
StPO) policija ima pravo da preduzima sve mere kod kojih postoji opasnost od
odlaganja. U veini anglosaksonskih postupaka istraga je poverena policiji u
samostalnu nadlenost.
Ivana Milju
istrane radnje, sve dok, po njegovoj oceni, stanje stvari nije dovoljno
razjanjeno. Kada nae da je stanje stvari u istrazi dovoljno razjanjeno
donosi naredbu o zavretku istrage (lan 310 ZKP).
2) Istraga zapoinje na formalni nain,17 pokree se naredbom
nadlenog javnog tuioca, koja postaje pravnosnana i izvrna u trenutku donoenja. Izriito je propisano u lanu 7 stav 1 taka 1 ZKP
da je i vremenski momenat pokretanja krivinog postupka donoenje naredbe o sprovoenju istrage.18 Prema ranijim reenjima u krivinom postupku, istraga se pokretala na zahtev ovlaenog tuioca,
kada reenje o sprovoenju istrage19 koje donosi istrani sudija, kao
funkcionalni oblik nadlenosti suda, postane pravnosnano. Zahtev za
sprovoenje istrage kao optuni akt javnog tuioca podlegao je sudskoj
kontroli istranog sudije koji je mogao da izrazi neslaganje, a zatim
reenje istranog sudije o sprovoenju istrage na inicijativu odbrane
(alba na reenje) mogla je biti predmet kontrole vanraspravnog vea.
Odredbom lana 296 stav 2 Zakonika iz 2011. godine propisano je da
se naredba o sprovoenju istrage donosi pre ili neposredno posle prve
dokazne radnje koju su preduzeli javni tuilac ili policija u predistranom postupku, a najkasnije u roku od 30 dana od dana kada je javni
tuilac obaveten o prvoj dokaznoj radnji koju je policija preduzela.
Tumaenjem zakonske odredbe dolazi se do zakljuka da je javni tuilac duan da pokrene istragu kada policija preduzme bilo koju dokaznu radnju, bez obzira na rezultate njenog preduzimanja, to javnog
tuioca, u suprotnosti sa njegovom propisanom ulogom rukovoenja
istragom, vezuje za volju policije. U Radnoj verziji Zakona o izmenama
i dopunama Zakonika o krivinom postupku20 od 16.11.2012. godine u
potpunosti je izbrisana navedena odredba.
17
18
19
20
U Zakonu o krivinom postupku Savezne Republike Nemake i Zakoniku o

krivinom postupku Republike Italije nije predvieno da je tuilatvo duno
da donese formalni akt o sprovoenju istrage, a u veini anglosaksonskih postupaka istraga je poverena policiji i sasvim je neformalna.
Navedeno reenje iskljuuje mogunost kontrole pokretanja istrage odnosno iz
prava na odbranu iskljuuje pravo izjavljivanja pravnog sredstva protiv odluke
da se sprovede istraga, to uz vaei ustavni i zakonski poloaj javnog tuioca
ostavlja prostor za zloupotrebe procesnih ovlaenja.
Prema ZKP iz 2006. godine i Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama
Zakonika o krivinom postupku istraga se pokree reenjem o sprovoenjem
istrage protiv kojeg postoji pravo na albu o kojoj odluuje istrani sudija odnosno sudija za prethodni postupak.
Web-strana Ministarstva pravde, http://www.mpravde.gov.rs 1. mart 2013.
231
Harmonius 2014
Postoje i razliita shvatanja o pravnoj prirodi naredbe za sprovoenje istrage u regionalnom krivinoprocesnom zakonodavstvu koja
naredbu shvataju kao formalni procesni akt, koji zamenjuje ranije reenje o sprovoenju istrage i kao interni tuilaki akt operativne prirodekoji ne proizvodi nikakva prava dejstva spram osumnjienog.21
3) Istraga se pokree protiv odreenog lica ili nepoznatog uinioca
za koje postoje osnovi sumnje da je uinilo krivino delo. U Zakoniku se
definie osnov sumnje kao skup injenica koje posredno ukazuju da
je uinjeno krivino delo ili da je odreeno lice uinilac krivinog dela
(lan 2 stav 1 taka 17).22 Kao i u veini drava kontinentalne Evrope,
dovoljan je najnii stepen sumnje, indicije, da se protiv lica vodi istrani postupak. Praktina iskustva u primeni ovog osnova neophodnog
za aktivnost tuioca govore nam da se kao rezultat javlja i nepotrebno
optereivanje javnog tuilatva.23 Prema ZKP iz 2001. godine istraga se
pokree protiv odreenog lica kad postoji osnovana sumnja da je uinilo krivino delo, dok su osnovi sumnje iskljuivo vezani za pretkrivini postupak. Izuzetno, prema odredbi lana 239 stav 1 ZKP iz 2001.
godine, svrstanoj u glavu koja regulie pretkrivini postupak, kada je
uinilac krivinog dela nepoznat, javni tuilac, moe da predloi istranom sudiji da preduzme pojedine istrane radnje, ako je, s obzirom na
okolnosti sluaja, neophodno ili celishodno da se one preduzmu pre
pokretanja istrage.
4) Istraga nije obavezna procesna faza. Javni tuilac podie optunicu kada postoji opravdana sumnja da je odreeno lice uinilo
krivino delo (lan 331 stav 1 ZKP). Ako prikupljeni podaci o krivinom delu i uiniocu pruaju dovoljno osnova za optuenje, optunica se moe podii i bez sprovoenja istrage (lan 331 stav 5 ZKP). U
skraenom postupku, postupku za krivina dela za koja je kao glavna
kazna propisana novana kazna ili kazna zatvora do 8 godina (lan 495
stav 1 ZKP),24 pre nego to javni tuilac odlui da li e podneti optuni predlog ili odbaciti krivinu prijavu, moe u najkraem moguem
21
22
23
24
232
B. Dodik, Tuiteljska istraga iskustva Bosne i Hercegovine, Savremene tendencije krivinog procesnog prava u Srbiji i regionalna krivinoprocesna zakonodavstva (normativni i praktini aspekti) (ur. A. Petrovi, I. Jovanovi), Misija
OEBS u Srbiji, Beograd 2012, 2342.
Brisano u Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivinom postupku.
Vie o tome vid. B. Dodik, op. cit. fn. 22, 25.
Prema ZKP iz 2001. godine skraeni postupak se vodi za krivina dela za koja
je kao glavna kazna propisana novana kazna ili kazna zatvora do 5 godina.
Ivana Milju
roku preduzeti odreene dokazne radnje (lan 499 stav 2 ZKP). Prema
ZKP iz 2001. godine, istraga takoe nije obavezna, odnosno optunica se pod odreenim uslovima moe podii i bez prethodnog voenja
istrage pri emu se razlikuju dva sluaja: pravo neposredno optuenje i
nepravo neposredno optuenje.25
5) Svrha istrage je prikupljanje relevantnih dokaza: 1) koji su potrebni da bi javni tuilac odluio da li e da podigne optunicu ili da
obustavi postupak; 2) koji su potrebni da se utvrdi identitet uinioca;
3) za koje postoji opasnost da se nee moi ponoviti na glavnom pretresu ili bi njihovo izvoenje bilo oteano; 4) drugih dokaza koji mogu
biti od koristi za postupak, a ije se izvoenje, s obzirom na okolnosti
sluaja, pokazuje celishodnim.26
Svrha istrage koja se odnosi na ovlaenje javnog tuioca da
izvodi dokaze za koje postoji opasnost da se nee moi ponoviti na
glavnom pretresu ili bi njihovo izvoenje bilo oteano u suprotnosti je
prirodi javno-tuilake istrage.27 Ovde je re o izuzetku od naela neposrednosti, o dokazima za koje postoji verovatnoa da se nee moi ponovo izvesti na glavnom pretresu (tzv.hitne sudske radnje). Ukoliko bi
se zadralo navedeno reenje, sudske presude bi mogle da se zasnivaju
na dokazima koje je izveo javni tuilac kao nesudski organ i stranka u
postupku. Prema naelu neposrednosti, sudija sme da donese presudu
samo na osnovu sutine sa glavnog pretresa, a ne kao ranije, u inkvizicionom postupku, na osnovu sudskih akata.28 Smatra se da je jedino
prihvatljivo poveriti preduzimanje ovih radnji sudu, odnosno, obliku
sudske funkcionalne nadlenosti suda (istranom sudiji, sudiji za prethodni postupak). Navedeno reenje je bilo formulisano u Zakoniku iz
2006. godine i sada dominira u zakonima o krivinom postupku drava kontinentalne Evrope koje prihvataju model tuilake istrage.29
25
26
27
28
29
Vie o tome vid. M. kuli, Krivino procesno pravo, Beograd 2010, 372374.
U Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivinom postupku brisano iz lana 295 stav 2 ZKP koji formulie svrhu istrage: dokazi koji
su potrebni da se utvrdi identitet uinioca (istraga se prema Radnoj verziji ne
moe voditi protiv nepoznatog uinioca) i drugi dokazi koji mogu biti od koristi za postupak, a ije se izvoenje, s obzirom na okolnosti sluaja, pokazuje
celishodnim.
Vie o tome vid. M. kuli, G. Ili, op.cit. fn. 12, 6569.
C. Roxin, B. Schnemann, Strafverfahrensrecht, 26. Auflage, Verlag C. H. Beck,
Mnchen 2009, 8788.
ZKP Italije predvia da u toku prethodne istrage dravni tuilac i osumnjieni
mogu od sudije traiti sprovoenje dokaznog roita u taksativno navedenim
233
Harmonius 2014
6) Istraga je oroenog trajanja (instruktivan rok od est meseci,

odnosno godinu dana za javno tuilatvo posebne nalenosti) i o razlozima prekoraenja roka javni tuilac je duan da obavesti neposredno vieg javnog tuioca koji je duan da preduzme mere da se istraga
okona (lan 310 stav 1 i 2), ime kontrolu trajanja, shodno prirodi
istranog postupka, od suda odnosno predsednika suda preuzima neposredno vie tuilatvo.
7) U istrazi su prisutni elementi tzv. paralelne istrage, tj. prikupljanje dokaza i materijala u korist odbrane (lan 301 ZKP). Osumnjieni
i njegov branilac mogu samostalno da prikupljaju dokaze i materijal
u korist odbrane pri emu se taksativno navode kojim pravima raspolau.30 Prikupljene pisane izjave i obavetenja mogu koristiti u toku
ispitivanja svedoka ili provere verodostojnosti njegovog iskaza ili za
donoenje odluke o ispitivanju odreenog lica kao svedoka od strane
javnog tuioca ili suda. Na taj nain se izraava nastojanje da se obezbedi jednakost oruja (equality of arms)31 izmeu javnog tuioca i
okrivljenog, ali se smatra da predviena prava odbrane nemaju nikakav procesni znaaj, imajui u vidu da javni tuilac preduzima dokazne
radnje u istrazi, a da okrivljeni i njegov branilac imaju pravo samo da
predloe izvoenje dokaza u koristodbrane (lan 302 ZKP) i da ne-
30
31
234
sluajima. Dokazno roite predvia ZKP Hrvatske, ZKP Makedonije, a ZKP

BiH u lanu 223 regulie sudsko obezbeenje dokaza na osnovu koga stranke
i branilac mogu predloiti sudiji za prethodni postupak da ispita svedoka za
koga postoji mogunost da nee biti dostupan sudu na glavnom pretresu i da
preduzme neophodne radnje u cilju obezbeenja dokaza, kada smatraju da e
doi do nestanka odreenog dokaza pri emu u sluaju neslaganja sa predlogom odluuje vanraspravno vee. Vie o ZKP Italije vid. A. Bokovi, Osvrt
na tuilaki koncept istrage u komparativnom krivino procesnom zakonodavstvu, Pravni ivot 10/2008, 4156.
Osumnjieni i njegov branilac imaju pravo: 1) da razgovaraju sa licem koje im
moe pruiti podatke korisne za odbranu i da od tog lica pribavljaju pisane
izjave i obavetenja, uz njegovu saglasnost; 2) da ulaze u privatne prostorije ili
prostore povezane sa stanom, uz pristanak njihovog draoca; 3) da od fizikog
ili pravnog lica preuzmu predmete i isprave i pribave obavetenja kojima ono
raspolae, uz njegovu saglasnost, kao i uz obavezu da tom licu izdaju potvrdu
sa popisom preuzetih predmeta i isprava. Takoe je predvieno da se navedena ovlaenja ne odnose na oteenog i na lica koja su ve ispitana od strane
policije ili javnog tuioca.
Naelo koje predstavlja sastavni deo odredbe lana 6 EKLjP, odnosno prava na
pravini postupak koji obezbeuje procesnu ravnopravnost izmeu stranaka u
krivinom postupku.
Ivana Milju
maju na raspolaganju mere procesne prinude. Odredbe su u suprotnosti sa pretpostavkom nevinosti, obzirom da daju ovlaenja odbrani
da preduzima radnje u cilju dokazivanja nevinosti i u potpunosti su
brisane u Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama ZKP. ZKP
Italije predvia i istranu delatnost branioca, odnosno da branilac, od
poetka obavljanja dunosti na osnovu pisane izjave, moe sprovoditi
istraivanja u cilju pronalaenja dokaza u korist njegovog branjenika.
3. ULOGA SUDIJE ZA PRETHODNI POSTUPAK

Sudija u svakoj tuilakoj istrazi mora da postoji, makar za nareivanje da se preduzimaju posebne dokazne radnje (specijalne istrane tehnike), te zbog donoenja odluke o odreenim merama procesne
prinude.32 Sudija za prethodni postupak prema ZKP iz 2011. godine,
preduzima radnje koje po svom karakteru zadiru u osnovna ljudska
prava i slobode: odreuje status zatienog svedoka u toku istrage, donosi naredbu za odreivanje nadzora nad sumljivim transakcijama i
odluku o privremenom oduzimanju sredstava koja su predmet sumljive transakcije, donosi naredbu za pretresanje stana i drugih prostorija ili naredbu za pretresanje lica, ceni da li su bili ispunjeni uslovi za
pretresanje (kada se preduzimaju bez naredbe o pretresanju), donosi
naredbe o preduzimanju posebnih dokaznih radnji,33 odluuje u toku
istrage o odreivanju, produenju ili ukidanju pojedinih mera za obezbeivanje prisustva okrivljenog,34 odluuje o sporazumu o priznanju
krivinog dela i o sporazumu o svedoenju okrivljenog i osuenog kao
i o odbrani siromanog odnosno o zahtevu za postavljanje branioca
okrivljenom koji prema svom imovinskom stanju ne moe da snosi
trokove odbrane.
Prema ranije predloenim izmenama u Radnoj verziji Zakona o
izmenama i dopunama Zakonika o krivinom postupku, predvieno je
ovlaenje sudije za prethodni postupak da vri efektivnu sudsku kon32
33
34
M. kuli, op. cit. fn. 11, 74.

Sudija za prethodni postupak donosi naredbe o tajnom nadzoru komunikacije, tajnom praenju i snimanju, o zakljuenju simulovanih poslova, o raunarskom pretraivanju podataka i o angaovanju prikrivenog islednika.
Sudija za prethodni postupak tokom istrage odluuje o zabrani prilaenja, sastajanja ili komuniciranja sa odreenim licem, zabrani naputanja boravita,
jemstvu, zabrani naputanja stana i pritvoru.
235
Harmonius 2014
trolu pokretanja istrage odluivanjem o albi na reenje o sprovoenju

istrage i da donese reenje da nema mesta sprovoenju istrage ako utvrdi: 1) da delo koje je predmet istrage nije krivino delo za koje se goni
po slubenoj dunosti, a nema uslova za primenu mera bezbednosti;
2) da je krivino gonjenje zastarelo ili je delo obuhvaeno amnestijom
ili pomilovanjem ili postoje druge okolnosti koje trajno iskljuuju krivino gonjenje; 3) da ne postoji osnovana sumnja da je okrivljeni uinio krivino delo koje mu se stavlja na teret.
Iako je premaranijem reenju, u malom procentu sluajeva dolazilo do takve odluke vanraspravnog vea po neslaganju javnog tuioca sa zahtevom za sprovoenje istrage kao i do odluke vanraspravnog
vea o obustavi istrage, navedeno reenje onemoguava da se nepotrebno preduzimaju istrane radnje, dopuna istrage35 i samim tim stvaraju trokovi postupka u sluajevima kada je na samom poetku prethodnog postupka izvesno da nee dovesti do optuenja ili potvrivanja
optunice u postupku njene kontrole. Prema lanu 308 ZKP iz 2011.
godine jedino javni tuilac moe da obustavi istragu.36
Osumnjieni i njegov branilac shodno lanu 312 ZKP raspolau
sa dva procesna mehanizma, kada je istraga ve pokrenuta, u sluaju
odugovlaenja postupka i drugih nepravilnosti u toku istrage:
1) mogu podneti prigovor neposredno viem tuiocu, koji ako
usvoji prigovor, reenjem kojim usvaja prigovor izdaje obavezno uputstvo nadlenom javnom tuiocu da otkloni utvrene nepravilnosti i
2) supsidijerno, ako prigovor bude odbijen, mogu u roku od
osam dana po prijemu reenja podneti podneti pritubu sudiji za prethodni postupak, koji ako oceni da je prituba osnovana, jedino moe
da naloi da se preduzmu mere za otklanjanje nepravilnosti, pri emu
se ne predviaju posledice nepostupanja po nalogu i efektivan mehanizam prinude javnog tuioca za otklanjanje nepravilnosti. Pri tome,
nije u potpunosti jasno u emu se nepravilnosti ogledaju i kao primer
35
36
236
Odredbom lana 311 ZKP je propisano da e javni tuilac doneti naredbu o

dopuni istrage kada nakon zavretka istrage utvrdi da je potrebno preduzimati
nove dokazne radnje.
Prema Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivinom
postupku predvieno je i da e javni tuilac, kada nae da nema dovoljno dokaza za optuenje, doneti reenje kojim stavlja van snage reenje o sprovoenju istrage.
Ivana Milju
navodi se samo odugovlaenje postupka, a Zakonik daje ovlaenje iskljuivo javnom tuiocu da moe da obustavi istragu.
Istrani postupak, koji je prema ranijim zakonskim reenjima,
imao zadatak samo da uvede postupak u vrhunac, glavni pretres, u meuvremenu je postao sutina krivinog postupka.37 Kako je u krivinu
proceduru uvedena mogunost da javni tuilac odustane od gonjenja,
ako se krivica uinioca moe smatrati neznatnom ili ako ne postoji interes zajednice za njegovo gonjenje, to je zadalo udarac pravnoj dravi, potrebno je da se okrivljenom i braniocu daju vee mogunosti da
utiu na istrani postupak ili za pouzdanu proveru njegovih rezultata.
U pogledu preduzimanja dokaznih radnji Zakonik sva ovlaenja istranog sudije, ukljuujui i izvoenje tzv. incidentalnih dokaza,
prenosi na javnog tuioca, koji eventualno moe poveriti policiji izvrenje pojedinih dokaznih radnji (lan 299 stav 4).38
Pored toga, zakonodavac iz naela cilja voenja krivinog postupka izuzima naelo istine,39 koje se smatra tradicionalnim krivinoprocesnim prinicipom.40 Zakonik dodatno otvara sumnju u pogledu
objektivnosti i nepristrasnosti javnog tuioca, kao stranke u postupku,
prilikom preduzimanja dokaznih radnji, pogotovu, u korist odbrane.
Ako osumnjieni i njegov branilac smatra da je potrebno preduzeti
odreenu dokaznu radnju, predloie javnom tuiocu da je preduzme,
a ako javni tuilac odbije predlog ili o predlogu ne odlui u roku od
osam dana od podnoenja, mogu podneti predlog sudiji za prethodni
postupak, koji poseduje samo jedan mehanizam indirektnog uticaja na
37
38
39
40
C. Roxin, B. Schunemann, op. cit. fn. 29, 313.

U Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama ZKP u lanu 299 dodaje se
stav 5, 6 i 7 na osnovu kojih javni tuilac, okrivljeni i branilac mogu predloiti
sudiji za prethodni postupak da saslua odreenog svedoka, za koga postoji
verovatnoa da zbog bolesti, starosti ili drugih vanih razloga, nee moi da
bude ispitan na glavnom pretresu, kao i da ako se ne sloi sa predlogom, odluku donosi vanraspravno vee.
Naelo je utvreno u lanu 17 stav 1 i 2 ZKP iz 2001. kojim se formulie dunost suda i dravnih organa koji uestvuju u krivinom postupku da istinito
i potpuno utvrde injenice koje su od vanosti za donoenje zakonite odluke
kao i da su sud i dravni organi duni da s jednakom panjom ispituju i utvrde
kako injenice koje terete okrivljenog tako i one koje mu idu u korist. U lanu
16 stav 2 ZKP iz 2011. godine je regulisana samo dunost suda da nepristrasno
oceni izvedene dokaze i da na osnovu njih sa jednakom panjom utvrdi injenice koje terete ili idu u korist okrivljenom.
Vie o tome vid. M. kuli, Krivino procesno pravo, Beograd 2010, 8083.
237
Harmonius 2014
odluku tuioca, da ako usvoji predlog, naloi javnom tuiocu da dokaznu preduzme radnju i odredi mu rok (lan 302 ZKP).41
Problem predstavlja i injenica da se na dokaznu pasivnost sudije za prethodni postupak naslanja i adverzijalna kocepcija glavnog
pretresa koju karakterie dokazna pasivnost suda i eliminisanje naela
istine. Iz adverzijalne prirode postupka naelno nedefinisanje utvrivanja istine kao cilja krivine procedure proizilazi i da se u krivinom
postupku sutinski utvruje samo koja je stranka uspenija u izvoenju
dokaza u svoju korist (ko je trijumfovao u dokaznom duelu), a ne i
koji su oni zaista postojei injenini elementi krivinog dela koje je
predmet krivinog postupka.42 Odredbom lana 15 ZKP je propisano
da je teret dokazivanja optube na tuiocu, da sud izvodi dokaze na
predlog stranaka, a da moe dati nalog stranci da predloi dopunske
dokaze ili izuzetno sam da odredi da se takvi dokazi izvedu, ako oceni da su izvedeni dokazi protivreni ili nejasni, i da je to neophodno,
da bi se predmet dokazivanja svestrano raspravio.43 Predsednik vea je
shodno odredbi lana 367 ZKP iz 2011. godine ovlaen da rukovodi
glavnim pretresom u smislu utvrivanja sastava vea, pretpostavki za
odravanje glavnog pretresa, odravanja reda i staranju o toku glavnog pretresa, davanja rei uesnicima u postupku, odluivanja o predlozima stranaka, davanja naloga stranci da predloi dopunske dokaze
i o prenoenju u zapisnik sadraja glavnog pretresa, dok se u ranijim
reenjima u odeljku rukovoenja glavnim pretresom (lan 296 ZKP)
formulie i neposredno rukovoenje predsednika vea glavnim pretresom u smislu sasluavanja optuenog, ispitivanja svedoka i vetaka kao
i opta dunost predsednika vea da se stara za svestrano pretresanje
predmeta i pronalaenja istine. Prema novom ZKP sudu su, neopravdano, u velikoj meri vezane ruke u dokaznom postupku i ostavljaju
41
42
43
238
Radna verzija Zakona o izmenama i dopunama ZKP predvia aktivnu dokaznu ulogu sudije za prethodni postupak kome okrivljeni i njegov branilac
mogu predloiti da preduzme dokaznu radnju pri emu e, ako usvoji predlog,
i preduzeti dokaznu radnju.
M. kuli, Osnovi uporednog krivinog procesnog prava i osnovni problemi
reforme krivinog postupka Srbije, Kaznena reakcija u Srbiji (ur. . Ignjatovi), Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2011, 54125.
U Zakonu o krivinom postupku Savezne Republike Nemake (StPO), par.
224, je propisano da u cilju utvrivanja istine sud treba po slubenoj dunosti
sprovesti dokazni postupak za sve injenice i dokaze koji su bitni za donoenje
odluke. Prema ZKP Nemake, iako je prihvaen tuilaki model istrage, sud u
potpunosti dominira u dokaznom postupku na glavnom pretresu.
Ivana Milju
mu se samo dva procesna ovlaenja.44 Prvo, da naloi stranci u postupku da predloi dopunske dokaze, bez mogunosti procesne prinude.
Smatra se, da se stranci ostavlja na volju da li e uopte staviti dokazni
predlog i da li e ga formulisati u potpunosti po nalogu suda. Ukoliko
stranka ne postupi po nalogu, sud moe eventualno da preduzme drugi mehanizam i pozove se na ovlaenje da samo izuzetno odredi da se
takvi dokazi izvedu. Time mu se, to proizilazi iz tumaenja zakonskog
teksta, daje samo uloga da nalae izvoenje dokaze, a ne i da ih izvodi.Glavni pretres postaje nalik na parnini postupak i njegova pravila,
u izuzimanju naela materijalne istine, se svode na pravila dispozicije
stranaka i o teretu dokazivanja. Re je o nameri zakonodavca da snanom redukcijom dokazne inicijative suda usmeri i motivie u prvom
redu tuioca da se vie i konkretnije pone baviti prikupljanjem dokaza
kao svojom osnovnom funkcijom.45
4. ULOGA VANRASPRAVNOG VEA

Vanraspravno vee kontrolie rad sudije za prethodni postupak,
odnosno shodno lanu 21 stav 4 ZKP odluuje o albama protiv reenja sudije za prethodni postupak. Za razliku od reenja koje se sada
primenjuje u redovnom postupku i prema kome se pritvor u istrazi po
odluci vanraspravnog vea moe produiti najvie za dva meseca, sudija za prethodni postupak duan je da i bez predloga stranaka i branioca, po isteku svakih 30 dana ispita da li jo postoje razlozi za pritvor i
da donese reenje o produenju ili ukidanju pritvora. Na taj nain vee
44
45
U Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama ZKP lana 15 stav 3 umesto, sud je duan da izvodi dokaze na predlog stranaka, formulisano je da je
sud duan da odluivanje zasniva na istinitim injenicama koje su od vanosti za donoenje zakonite odluke i izuzetno, u granicama optube i pravila iz
stava stava 2 ovog lana, sud moe da izvede dokaze kojima se te injenice
utvruju, samo kad takve dokaze nisu izvele stranke, ako oceni da su navedeni
dokazi nejasni, protivreni ili u suprotnostima sa drugim dokazima i kada je
to neophodno da bi se predmet dokazivanja svestrano raspravio, ime se sudu
daje ovlaenje da izvodi dokaze nasuprot ovlaenju na osnovu ZKP iz 2011.
godine, da eventualno moe da naloi izvoenje dokaza.
S. Vai, Uloga suda u utvrivanju injeninog stanja i novi Zakonik o krivinom postupku Republike Srbije, Savremene tendencije krivinog procesnog
prava u Srbiji i regionalna krivinoprocesna zakonodavstva (normativni i praktini aspekti) (eds. A. Petrovi, I. Jovanovi), Misija OEBS u Srbiji, Beograd
2012, 204214.
239
Harmonius 2014
iz lana 21 stav 4 ne odluuje neposredno o produenju pritvora, ve

kao funkcionalni oblik nadlenosti suda kontrolie, po albi, rad sudije
za prethodni postupak.
Prema ZKP iz 2011. godine u redovnom postupku istraga se ne
pokree po optunom aktu ovlaenog tuioca niti se u skraenom postupku preduzimaju istrane radnje po predlogu ovlaenog tuioca.
Samim tim, vanraspravnom veu, novim zakonskim reenjima, oduzeta
su ovlaenja kontrole zakonitosti sprovoenja istrage, obustave istrage
i odluivanja o preduzimanju istranih radnji. Istragu moe obustaviti
iskljuivo javni tuilac. Vee faktiki preskae tri ranija stupnja kontrole u istrazi (odluivanje povodom neslaganja istranog sudije sa zahtevom za sprovoenje istrage, odluivanje povodom albe na reenje
o sprovoenju istrage i obustava istrage po procesnoj inicijativi istranog sudije). U postupku sudske kontrole sprovoenja istrage spreava
se pokretanje i voenje krivinog postupka kada za to nema zakonskih
uslova odnosno spreava se dalje preduzimanje dokaznih radnji kada
je stanje stvari dovoljno razjanjeno da bi javni tuilac mogao da donese odluku da podigne optunicu ili da odustane od gonjenja.
Vanraspravno vee dobija raniju ulogu tek podizanjem prvog i
jedinog optunog akta, odnosno u zavrnoj fazi optuenja koja se ogleda u sudskoj kontroli podignute optunice.46 Novina u odnosu na ZKP iz
2001. godine je da vee vri kontrolu po slubenoj dunosti (ex officio),
umesto po prigovoru odbrane i po zahtevu predsednika vea. Novi sistem kontrole zatrpava sud ogromnom koliinom novog posla za koji
se u velikom broju sluajeva, kad optunica bude potvrena, ispostavi
da ga nije trebalo ni vriti.47
5. ZAKLJUAK
Novi koncept istrage u krivinoprocesnom zakonodavstvu Srbije
zahteva najpre promenu postojeeg pravnog poloaja javnog tuilatva
i edukovane kadrove za njegovu primenu.
Istraga nije manje tuilaka i suprotna savremenim evropskim
tendencijama ako se kontrolie zakonitost njenog sprovoenja i ako
46
47
240
U Radnoj verziji Zakona o izmenama i dopunama ZKP kontrola i ispitivanje

optunice se poverava pretpretresnom sudiji.
M. Gruba, op. cit. fn. 10, 496.
Ivana Milju
se sudu daju ovlaenja da preduzima izvesne dokazne radnje. Autor

smatra da je bitno zadrati efektivnu sudsku kontrolu u fazi istrage bez
obzira kom funkcionalnom obliku sudske nadlenosti bi se poverila.
Sudska kontrola istrage obezbeuje procesnu ravnopravnost stranaka i
onemoguava da se na poetku procedure preduzimaju istrane radnje
u sluajevima kada je izvesno da optunica nee biti potvrena i kada
je stanje stvari dovoljno razjanjeno. Na taj nain spreava javnog tuioca da podnosi optune akte kada za to ne postoje zakonski uslovi.
Zakon rastereuje sud u istrazi, ali ga zatrpava predmetima u postupku kontrole optuenja, koju vri po slubenoj dunosti.
Incidentalni dokazi su izuzetak od naela neposrednosti. Ne
podleu ponovnoj proveri na glavnom pretresu, a osnov su sudske
presude. Drave kontinentalne Evrope koje prihvataju model tuilake
istrage, poveravaju njihovo izvoenje sudiji radi obezbeenja dokaznog
kredibiliteta. Upravo sud poseduje najvie pravne garancije nezavisnosti, samostalnosti i nepristrasnosti u radu.
Jednakost oruja, sastavni deo prava na pravini postupak, nije
obezbeenja formulisanjem elemenata paralelne istrage. Ove odredbe
su neostvarive u praksi, posebno imajui u vidu da je za ogranien broj
sluajeva obavezna odbrana.
Istraga, optuenje i glavni pretres su sastavni delovi celine krivinog postupka i ne smeju biti protivureni. Tuilaki model istrage
ne trai adverzijani tip glavnog pretresa. Nemaki Zakon o kriviom
postupku, ije se odredbe primenjuju vie od 130 godina i svrstavaju u
sam vrh krivinoprocesnog zakonodavstva osnova je jakog suda na
glavnom pretresu, koji po slubenoj dunosti utvruje istinu.
241
Harmonius 2014
Ivana Milju, Dipl. iur.

Judicial Associate at the First General Court in Belgrade
THE ROLE OF COURT IN PROSECUTORIAL

INVESTIGATION MODEL ACCORDING THE NEW
CODE OF CRIMINAL PROCEDURE OF 2011
Summary
In this article the author explains characteristics of the investigation and the role of the court in it according the new Code of Criminal
Procedure, with special attention to basic patterns of investigation
within the scope of the criminal procedure law which is in effect in
states of continental Europe, as well as the historical development of
the criminal investigation in Serbia and European trends. The Code of
Criminal Procedure introduces public prosecutorial investigation and
authorities of investigative judge, except such activities witch, according own traits relate to basic human rights and freedom, are transferred
to public prosecutor. The aim of the Code is an additional engagement
of public prosecutor who, until now, had a passive role in evidence collection. The judge does not collect evidences for the previous process
and an effective judicial controle in conducting investigation is eliminated. Authors of the legislative text emphasize, in that way the efficiency of criminal procedure is increased. The efficiency principle is
identified with the speed of process without good reason. States of the
continental Europe witch are accepting the model of public prosecutorial investigation entrust urgent judicial operations to judge in order
to provide probative credibility.
The presented legal regulation of investigation, with an adverse
concept of the principal process, along with passive probative court,
and leaving out principle of truth, seriously calls in question fairness
of the criminal process on the whole. The German Code of Criminal
Procedure accepting the prosecutorial investigation model, is the base
of the powerful court at the principal process which, according ex
officio, stipulate the truth. The author emphasize that public prosecutorial investigation does not emply elimination of each probative court
activity and control of legality in carrying out the investigation. An ef-
242
Ivana Milju
fective court control of investigation ensures equality of rights of parties involved in judicial proceedings and impedes already at the beginning, undertaking of investigation in cases when it is almost certain
that charge sheet will not be confirmed.
Key words: Code. Investigation. Prosecutor. Judge.
243
UDK 347.918(497.11) ; 341.63(497.11)
Dr Vladimir Pavi*
Dr Milena orevi**
NOVINE U PRAVNOM OKVIRU ZA ADR

U SRBIJI***
U ovom radu autori razmatraju izmene institucionalnog okvira za arbitrano reavanje sporova u Srbiji ukazujui posebno na razlike izmeu
nasleenog stanja i novih reenja, uz relevantna poreenja sa iskustvima
iz uporednog prava. Autori su takoe dunu panju posvetili aktuelnim
izmenama Zakona o medijaciji (posredovanju), uz kritiki osvrt na nova
reenja. Konano, autori u zakljunim napomenama iznose predloge za
izmene aktuelnog pravnog okvira za arbitrau i medijaciju s ciljem sveukupnog poveanja efikasnosti alternativnog reavanja sporova u Srbiji i
rastereenja sudskih organa.
Kljune rei: Arbitraa. Arbitrana praksa. Arbitrana pravila.
Medijacija. Medijator.
1. UVODNE NAPOMENE
Istraivanja Svetske Banke ve dugi niz godina ukazuju na nezavidan poloaj Srbije meu 189 jurisdikcija kada je u pitanju brzina
prinudnog izvrenja ugovora. Tako Srbija, po izvetaju za 2014. godinu, zauzima tek 96. mesto na svetskom nivou, odnosno 21. mesto kada
je u pitanju region Evrope i Centralne Azije.1 Ovakav plasman rezultat je istraivanja po kojem je u Srbiji neophodno 635 dana da bi se
*
**
***
244
Autor je redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, pavic@

ius.bg.ac.rs.
Autor je docent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, milena@ius.bg.ac.
rs.
Rad je napisan kao prilog projektu Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu
Razvoj pravnog sistema Srbije i harmonizacija sa pravom EU pravni, ekonomski i socioloki aspekti (2014).
Vid. http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/serbia/#enforcing-con
tracts.
prinudno izvrila potraivanja iz ugovora,2 uz angaovanje ak 36 razliitih procedura iji trokovi iznose 34% od vrednosti potraivanja.3
Usled tromosti i preoptereenosti sudskog sistema, ve dui niz godina
ine se brojni napori kako bi se popularizovalo alternativno reavanja
sporova (ADR), a u cilju poveanja generalne efikasnosti sistema reavanja sporova na teritoriji Republike Srbije. U tom smislu posebni
napori se ine na planu promovisanja arbitrae i medijacije, dveju glavnih alternativa sudskom nainu reavanja sporova. Stoga ne udi to to
su 2014. godinu obeleile brojne promene na terenu izmene aktuelnih
pravila relevantnih za alternativno reavanje sporova (ADR) na teritoriji Republike Srbije. Ove izmene su ujedno i predmet istraivanja ovog
rada i bie detaljno razmotrene u narednim poglavljima rada.
2. PRAVNI OKVIR ZA INSTITUCIONALNU

ARBITRAU U SRBIJI
2.1. Institucionalni okvir arbitranog reavanja sporova
u Srbiji: nasleeno stanje i novine
Normativni i insitucionalni okvir razvoja i delovanja arbitrae u
Srbiji ima najvie smisla analizirati poev od 2006. godine. Te je godine Srbija dobila Zakon o arbitrai4 baziran na UNCITRAL Model
Zakonu i time konano modernizovala svoje arbitrano zakonodavstvo.5 Prevaziene norme kojima je decenijama arbitraa ureivana
u okvirima zakona kojima je ureivan parnini postupak stavljene su
2
4
5
Utvreno je da je u proseku potrebno 30 dana za podnoenje tube i njeno

dostavljanje tuenom, 495 dana otpada na tok parninog postupka i donoenje
pravosnane odluke, a ak 110 dana za njeno prinudno izvrenje.
U ukupnoj strukturi trokova utvreno je da u proseku 14,5% od vrednosti
potraivanja otpada na trokove advokatskih usluga, 7,1% na sudske trokove
a 12,4% na trokove prinudnog izvrenja.
Zakon o arbitrai, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 46/2006.
Vie o srpskom Zakonu o arbitrai vid. G. Kneevi, V. Pavi, Arbitraa i ADR,
Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2009, 17180; V. Pavi, Serbia, World Arbitration Reporter International Encyclopaedia of Arbitration Law
and Practice, Volume 2 National Reports (eds. Mistelis/Shore/Brekoulakis/
Smit), JurisNet, LLC, New York 2010, SERB-1 SERB-40; M. Stanivukovi,
Serbia, Intl. Handbook on Comm. Arb. Suppl. 64, 2011, 162; J. Perovi, M.
orevi, Resolution of commercial disputes through arbitration as a contri-
245
Harmonius 2014
van snage.6 Time je na zakonodavnom planu i konano raskinuto sa

tretmanom kome je arbitraa bila podvrgnuta jo od vremena samoupravnog socijalizma a to je poloaj naina reavanja sporova prevashodno meunarodnog karaktera, uz izraenu preferencu institucionalnih u odnosu na ad hoc arbitrae.
Institucionalni okvir u kome su se odvijale arbitrae nije, meutim, pretrpeo jednako temeljne promene, ve je manje ili vie nastavio da funkcionie na ve postojeim temeljima. Razvoj arbitraa u
Istonoj Evropi je od kraja Drugog svetskog rata iao uz razvoj stalnih
arbitranih istitucijama pri dravnim privrednim komorama. lanstvo
u dravnim komorama bilo je obavezno za sve privredne subjekte.
Mada se ovim obezbeivalo da institucionalne arbitrae budu pri zajednikim komorama, te time i u percepciji lanova jednako bliske ili
udaljene od svih, poloaj institucionalnih arbitraa esto je izazivao
podozrenje kod potencijalnih stranih korisnika arbitranih usluga. U
njihovoj je percepciji stvarna ili prividna bliskost komora bila razlog za
manje ili vee podozrenje i prema arbitranim institucijama koje su pri
komorama delovale. Ovaj se rad nee baviti (ne)opravdanou tih percepcija. Ipak, valja konstatovati da je takav dravni baga, osim stabilnosti institucionalnog reenja i lokacije esto predstavljao prepreku
popularizaciji i daljem razvoju arbitranog naina sudovanja.
U Srbiji su do 2014. delovale dve stalne arbitrane institucije, obe
pri Privrednoj komori Srbije (PKS). Spoljnotrgovinska arbitraa (STA)
naslednica je Spoljnotrgovinske arbitrae koja je delovala pri Privrednoj
komori Jugoslavije. U vreme socijalizma ona je predstavljala za strane
poslovne partnere preko potreban alternativni forum za reavanje sporova u SFRJ. Nakon raspada Jugoslavije, nasledila je relativno uspeno ve postojee klauzule, ali su ratna deavanja, ekonomske sankcije
i smanjenje dravne teritorije uticale i na opadanje broja sluajeva koji
su pred njom reavani.7 Osim toga, i interni akti STA (Pravilnik), a i
246
butor to improvement of business environment in Serbia, Ekonomika preduzea 34/2013, 3647.

Glava XXXI (l. 468a487) Zakona o parninom postupku, Slubeni list SFRJ,
br. 4/77, 36/77, 6/80, 36/80, 43/82, 72/82, 69/82, 58/84, 74/87, 57/89, 20/90,
27/90 i 35/91 i Slubeni list SRJ, br. 27/92, 31/93, 24/94, 12/98, 15/98 i 3/02.
Vie o tome videti: M. Djordjevi, The Foreign Trade Court of Arbitration
at the Serbian Chamber of Commerce (Serbia FTCA), World Arbitration Reporter International Encyclopaedia of Arbitration Law and Practice, Volume 2
National Arbitration Institutions (eds. Mistelis/Shore/Brekoulakis/Smit), Ju-
zakonski okvir (Zakon o komorama), ograniavali su njenu nadlenost

na sporove sa meunarodnim elementom.8 Iako je u internoj praksi
STA pojam meunarodnog elementa bio odskora tumaen iroko,9
formulacija je ipak ostavljala odreene nedoumice u pogledu toga kada
je uslov meunarodnosti zadovoljen.
Ovaj problem neophodnosti meunarodnog elementa nije se
mogao izbei u situaciji u kojoj pri PKS postoji, na osnovu Zakona o
komorama, posebna arbitrana institucija kojoj je povereno reavanje
sporova bez elementa inostranosti Stalni izbrani sud (SIS) pri PKS.
SIS predstavlja tzv. zatvorenu institucionalnu arbitrau, tj. arbitrau
koja reava samo sporove izmeu lanica udruenja pri kojem arbitrana institucija postoji. Zakon predvia da Stalni izbrani sud odluuje o meusobnim privrednim sporovima lanova komore, ako stranke
pismeno ugovore nadlenost tog suda (naglasili autori).10 Do januara
2013. godine ovo zakonsko ogranienje nije igralo veu praktinu ulogu, s obzirom na to da je lanstvo u PKS bilo obavezno. Ukidanjem
obaveznog lanstva, zakonska odredba potencijalno je znatno ograniila krug sporova koji bi se mogli reavati po Pravilniku SIS. Naime,
zakonska formulacija ne govori o tome da lanovi PKS mogu za meusobne sporove da ugovore SIS, ve da SIS odluuje o meusobnim sporovima lanova. Ako se po strani ostavi nespretna zakonska redakcija
(ne odluuje SIS, ve arbitri, a prema Pravilniku SIS), i dalje je jasno
da je lanstvo u PKS svih stranaka u postupku neophodan preduslov
10
risNet, LLC, New York 2010, FTCA 3 i Annex D; J. Perovi, M. orevi, op.
cit. fn. 5, 3436.
lan 33a Zakona o komorama, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 65/2001,
36/2009 i 99/2011 dr. zakon) predvia Spoljnotrgovinska arbitraa odluuje
i posreduje kada je njena nadlenost ugovorena u privrednim sporovima sa
meunarodnim elementom.
Primera radi, u jednom predmetu je odlueno da je strano veinsko vlasnitvo uesnika u sporu, injenica da je ugovor sainjen na srpskom i engleskom
jeziku, s tim da je engleski jezik preovlaujui za sluaj spora, injenica da se
sva komunikacija izmeu strana odvijala na engleskom jeziku, da je obaveza plaanja cene bila izraena u stranoj valuti, kao i injenica da je jedna od
stranaka u sporu pre zakljuenja ugovora dobila subvencije srpske Agencije
za promociju investicija i izvoza, uz okolnost da su stranke, iako strogo formalno srpska pravna lica, ugovorom predvidele nadlenost Spoljnotrgovinske
arbitrae pri Privrednoj komori Srbije, dovoljno da konstituie meunarodni
element u smislu lana 3 Zakona o arbitrai). Vid. odluku br. T-11/08 od 15
aprila 2009, izvod dostupan u M. Djordjevi, op. cit. fn. 7, FTCA 1213.
lan 32 stav 2 Zakona o komorama.
247
Harmonius 2014
da bi SIS odluivao. Stoga, ako dva lana PKS punovano ugovore

nadlenost SIS, naknadno istupanje jednog od njih iz PKS onemoguava tribunal formiran po Pravilniku SIS da odluuje po tako ugovorenoj klauzuli, ak i kada su u momentu ugovaranja sve ugovornice bile
lanice PKS. Formulacija citiranog lana i jasnoa u njemu sadranog
ogranienja onemoguavaju drugaije tumaenje.
Dualitet arbitranih institucija pri privrednim komorama (podela na one koje reavaju sporove sa i bez meunarodnog elementa), iako
poznato ak i u praksi razvijenih arbitranih jurisdikcija (npr. Austrija),
prevazieno je i neefikasno reenje. Ne samo to stvara nedoumice u
pogledu nadlenosti dvaju institucija i njihovog eventualnog preklapanja, ve i vodi dupliranju trokova administrativne podrke. Meutim,
najvei problem je to to su, nakon ukidanja obaveznosti komorskog
lanstva, domai privrednici koji nisu lanovi PKS ostali bez domaeg
institucionalnog arbitranog foruma: SIS nije na raspolaganju zbog zakonske zabrane, a ugovaranje arbitriranja po stranom institucionalnom
pravilniku (npr. ICC) je daleko skuplja opcija. U takvoj situaciji, alternativa ostaje ad hoc arbitraa, no ona zahteva dodatan angaman kako
stranaka i njihovih zastupnika, tako i arbitara. Osim toga, u praksi se
pokazalo da su manjkavosti Zakona u arbitrai mahom upravo vezane
za norme vezane za ad hoc arbitrae, naroito u pogledu nadlenosti
sudova za pomo ad hoc arbitraama.
Zakon o arbitrai predvia da stalne arbitrane institucije mogu
da osnuju privredne komore, profesionalna i strukovna udruenja,
udruenja graana u skladu sa njihovim osnivakim aktom, ako je to
u saglasnosti sa njihovom delatnou.11 Meutim, sve donedavno ova
mogunost u praksi nije koriena. 2013. godine je, meutim, osnovano Udruenje za arbitrano pravo, a pri njemu i prva srpska arbitrana institucija van komorskog sistema Beogradski arbitrani centar
(BAC).12 Nadlenost BAC nije ograniena niti lanstvom u udruenju,
niti (ne)postojanjem meunarodnog elementa BAC administrira sve
vrste sporova i bez obzira na to ko se javlja kao stranka.
Pravilnik BAC-a usvojen je krajem 2013. godine, a poeo je da se
primenjuje od 1. januara 2014.13 U istom periodu dolo je do izmene
11
12
13
248
lan 6 Zakona o arbitrai.

Vie o Udruenju i BAC na websajtu Udruenja: www.arbitrationassociation.
org.
Dostupan na: www.arbitrationassociation.org/files/Pravilnik%20Beogradskog%
20Arbitraznog%20Centra.pdf.
Pravilnika STA i novi Pravilnik (nadalje Pravilnik STA 2014) je stupio

na snagu 18. januara 2014.14 U daljem tekstu pokuaemo da izloimo
novine koje donosi Pravilnik STA 2014, kao i reenja Pravilnika BAC
koja predstavljaju novine u naoj arbitranoj regulativi.
2.2. Osvrt na novine sadrane u Pravilniku STA

Pravilnik STA koji je donedavno vaio stupio je na snagu 2007.
godine (nadalje Pravilnik STA 2007)15 i u svojim formulacijama pokuao je da se to vie uskladi sa reenjima tada novodonetog Zakona o
arbitrai. Takvo usklaivanje bilo je normalna pojava, mada je ponekad
vodilo prenormiranju: tako je npr. Pravilnik iz 2007. sadrao norme o
formi arbitranog sporazuma, kopirajui norme Zakona o arbitrai.16
Pravilnik STA 2014 izraen je na osnovi Pravilnika STA 2007, tako da
zadrava mnoge od njegovih karakteristika, ukljuujui i pomenuto
dupliranje zakonskih odredbi.17 Meutim, Pravilnik STA 2014 pokuao je i da rei neke od konceptualnih i praktinih problema koji su se
javili u praksi STA. Neki od problema nasleeni su jo iz prethodnih
iteracija Pravilnika. Novine Pravilnika STA 2014 uglavnom se sastoje u
ukidanju nekih anahronih odredbi prethodne verzije.
Prvi je bio koncept lista arbitara. Prema Pravilniku STA 2007 sloboda stranaka da imenuju arbitre bila je apsolutna samo u pogledu koarbitara u trolanom veu. Arbitar pojedinac i predsednik arbitranog
vea morali su, pak, biti imenovani sa liste arbitara koju je na predlog
Predsednitva STA utvrivala Skuptina Privredne komore Srbije.18
Ovakvo reenje esto je nailazilo na primedbe korisnika arbitranih
usluga, a ponekad i predstavljalo ozbiljnu prepreku konstituisanju tribunala (npr. ako lista ne sadri arbitre odgovarajuih, posebno jezikih,
kvalifikacija).19 Pravilnik STA 2014 ukinuo je obaveznost imenovanja
14
15
16
17
18
19
Pravilnik o Spoljnotrgovinskoj arbitrai pri Privrednoj komori Srbije, Slubeni

glasnik Republike Srbije, br. 2/2014.
Pravilnik o Spoljnotrgovinskoj arbitrai pri Privrednoj komori Srbije, Slubeni
glasnik Republike Srbije, br. 52/2007.
lan 13 Pravilnika STA 2007, cf. lan 12. Zakona o arbitrai.
Vid. npr. lan 8 Pravilnika STA 2014.
lan 5(5) Pravilnika STA 2007.
Do stupanja na snagu Pravilnika STA 2014 godine aktuelna je bila lista arbitara na kojoj se nalazilo 31 lica iz Srbije i 43 osobe iz inostranstva, ukljuujui
zemlje iz regiona, EU, vajcarske, Rusije, Ukrajine i SAD. Navedena lica su po
249
Harmonius 2014
arbitra pojedinca i predsednika vea sa liste umesto toga, STA vodi

listu preporuenih arbitara (Spisak domaih lica sa odgovarajuim
kvalifikacijama za obavljanje dunosti arbitra)20, ali se arbitar pojedinac i predsednik vea mogu birati i van liste, s tim da Predsednitvo
STA potvruje takvo imenovanje.21
Drugo neobino reenje Pravilnika STA 2007 bilo je tzv. proireno vee koje je preispitivalo nadlenost. Umesto uobiajenog reenja po kome o prigovoru nenadlenosti odluuje arbitar pojedinac ili
arbitrano vee, Pravilnik STA 2007 je pojedincu ili veu pridruivao
jo i predsednika i potpredsednika STA. O nadlenosti je tako umesto
pojedinca odluivalo proireno trolano, a umesto trolanog proireno
petolano vee.22 Ova je norma verovatno za cilj imala ujednaavanje
prakse pri odluivanju o nadlenosti. U praksi se, meutim, pokazalo
da je ova norma i nepraktina i konceptualno problematina. Naime,
iako nije sporno da su stranke pristale da im o prigovoru odluuje proireno vee, Pravilnik je obavezivao proireno vee da donese odluku
samo ako je re o odluci kojom se nadlenost odbija i vee oglaava
nenadlenim. U sluaju odbijanja prigovora nenadlenosti, proireno
vee moglo je da o tome odlui ili zakljukom ili deliminom odlukom. Zakljuak bi potpisivali svi arbitri, ali bi obrazloenje zakljuka
bilo sadrano tek u konanoj odluci, odluci koju bi potpisao arbitar
pojedinac ili trolano (neproireno) vee.23 U sluaju donoenja zakljuka javljao se tako neobjanjiv konceptualni raskorak: zakljuak je
donosio jedan sastav vea (proireni), a obrazloenje potpisivali drugi.
Pravilnikom STA 2014 ukinuto je ovo reenje i za odluivanje o nenadlenosti predvien klasini mehanizam poznat i u drugim institucionalnim pravilnicima.24
20
21
22
23
24
250
profesiji bili iskljuivo pravnici, ukljuujui strunjake sa univerziteta, privatne prakse i korporativnog okruenja, iako Pravilnik STA 2007, kao ni Zakon o
arbitrai, ne zahtevaju pravno obrazovanje kao kvalifikaciju za arbitra.
lan 5 Pravlnika STA 2014 predvia: Radi pomoi strankama oko izbora
arbitara, Arbitraa e obezbediti uvid u spisak lica sa odgovarajuim kvalifikacijama za obavljanje dunosti arbitra. Ovakve informacije nemaju karakter
preporuke, niti na bilo koji nain obavezuju stranke ili Arbitrau. Ova Lista je
dostupna na: http://www.pks.rs/ SADRZAJ/Files/Spisakarbitri.doc.
lan 17 Pravilnika STA 2014.
Vid. lan 19 Pravilnika STA 2007.
Vid. lan 15 Pravilnika STA 2014.
Trea novina koju donosi Pravilnik STA 2014 jeste to da po prvi

put predvia mogunost da STA postupa kao organ imenovanja (Aneks
II Pravilnika).
Jo jednu novinu predstavlja i promena instruktivnog roka u
kome je tribunal duan da donese odluku. Dok je prethodna verzija
pravila predviala da se odluka donose u roku od 60 dana od dana
poslednje usmene rasprave (pred arbitrom pojedincem), odnosno poslednje nejavne sednice arbitranog vea, sada je taj rok godinu dana
od dana konstituisanja arbitranog vea, odnosno imenovanja arbitra
pojedinca.25
Konano, Pravilnik STA 2014 po prvi put razdvaja u okviru Tarife administrativne trokove STA od naknade za rad arbitara.
Meutim, nain raunanja vrednosti spora, obaveza tuioca da predujmi ceo iznos i istovetna naknada za pojedinca i trolano vee ostali su
nepromenjeni u odnosu na Pravilnik STA 2007.
2.3. Osnovne karakteristike reenja sadranih u

Pravilniku BAC
Za razliku od Pravilnika STA 2014, Pravilnikom BAC nije popravljeno i unapreeno neto ve postojee, ve stvoreno novo. Ipak,
s obzirom na to da je arbitrana praksa u Srbiji do sada prevashodno
bila bazirana na arbitriranju pred STA, karakteristike Pravilnika BAC
izloiemo uglavnom u onim takama u kojima predvia reenja drugaija od onih na koje su srpski arbitrani praktiari navikli (a to su,
opet istiemo, uglavnom pravila koja se primenjuju u postupcima koje
administrira STA).26
Pravilnik BAC se, kao to je ve istaknuto, primenjuje u sporovima bez obzira na to da li imaju ili ne element inostranosti. Pravilnikom
nije ni na koji nain ograniena mogunost imenovanja arbitara ne
postoje ni obavezne ni preporuene liste. Dok Pravilnik STA 2014 ne regulie eksplicitno da li stranke mogu ugovoriti arbitrau po Pravilniku
STA sa seditem van Beograda,27 Pravilnik BAC takvu mogunost do25
26
27

Za neto drugaiju perspektivu vid. G. Born, M. eki, Belgrade Arbitration
Center adopts BAC Rules, 6. maj 2014, dostupno na: http://kluwerarbitrationblog.com/blog/2014/05/06/belgrade-arbitration-center-adopts-bac-rules/.
Kompatibilnost takve odredbe zavisi od naina na koji se tumai lan 1 Pravilnika STA 2014, kojim se predvia da je sedite Arbitrae (a ne sedite arbi-
251
Harmonius 2014
puta lanom 4. U sluaju da stranke nisu ugovorile ta drugo, sedite

e biti u Beogradu.
Odredbe o jeziku sadrane u Pravilniku BAC su specifine i znaajno se razlikuju od odredbi Pravilnika STA 2014. Pravilnik STA predvia neke uobiajene mogunosti, npr. to da stranke mogu birati jezik
ili jezike postupka, kao i obaveznost prevoda dokaza na jezik postupka. Prepiska STA sa strankom koja nije zastupana od strane domaeg
lica, a oigledno ne vlada srpskim jezikom vodi se na srpskom jeziku
s prevodom na engleski.28 Osim toga, tuba se podnosi istovremeno
i na srpskom jeziku i na jeziku na kome je izmeu stranaka sainjen
ugovor.29 Za razliku od ovih reenja, Pravilnik BAC, pak, previa da se
podnesci podnose na ugovorenom jeziku, a ako jezik nije ugovoren, na
srpskom ili engleskom. Prepiska BAC sa arbitrima i strankama vodi se
na srpskom ili engleskom. Osim toga, Pravilnik BAC eksplicitno predvia da, ako je jezik postupka srpski, stranke ne moraju prevoditi na
srpski dokaze dostavljene na hrvatskom, bosanskom ili crnogorskom
jeziku.30
Pravilnik BAC naglaava preferencu za elektronsku komunikaciju i dostavljanje. Ako stranke to ne iskljue, dostavljanje se kada god
je to prikladno i mogue vri elektronskim putem.31 Situacije u kojima
tako neto nee biti prikladno i mogue su, na primer, one retke situacije u kojima stranke nemaju elektronsku adresu.
Za razliku od reenja sadranog u Zakonu o arbitrai i Pravilniku
STA 2014, a koji predviaju da se postupak moe otpoeti zahtevom za
arbitrau ili tubom, Pravilnik BAC predvia da postupak otpoinje
tubom.32 Ovim se pokuava poboljanje procesne efikasnosti i prezentacija svih zahteva tuioca ve u inicijalnom podnesku.
Dok pro Pravilniku STA 2014 sve arbitrane trokove (administrativne trokove i naknadu arbitrima) predujmljuje tuilac, po
Pravilniku BAC taj e teret po pravilu biti rasporeen jednako na
obe strane, osim ako posebne okolnosti postupka ne opravdavaju da
28
29
30
31
32
252
trae) u Beogradu, dok lan 34 predvia da se usmene rasprave odravaju po

pravilu u seditu Arbitrae.
lan 35 Pravilnika STA.
lan 9 Pravilnika BAC.
lan 11(1) Pravilnika BAC.
Sekretarijat BAC naloi drugaiju razmeru predujma ili naloi da svaka

stranka snosi trokove koji su odreeni u pogledu njene tube, protivtube ili kompenzacionog prigovora.33 Osim toga, valja naglasiti da se
po oba pravilnika trokovi odreuju ad valorem. No dok se u sluaju
Pravilnika STA 2014 tuba i protivtuba (ili kompenzacioni prigovor)
raunaju kao poseban spor za potrebe utvrivanja obaveze svake od
stranaka da predujmi svoje trokove, Pravilnik BAC predvia da se
vrednost spora utvruje po pravilu tako to se zbraja vrednost svih zahteva koje su istakle stranke. Od ovoga se, meutim, moe odstupiti,
naroito ako zahtevi koji stranke istiu proizilaze iz razliitih i meusobno nepovezanih ugovora,34 u kom sluaju je za pretpostaviti da se
zahteva dodatno angaovanje arbitara.
Naelno ravnomerna raspodela tereta predujma trokova je u
Pravilniku BAC propraena i fleksibilnim pravilom po kome se broj
arbitara (u odsustvu sporazuma stranaka) ne odreuje isljuivo na
osnovu vrednosti spora: ako vrednost spora ne prelazi 50 hiljada evra,
spor po pravilu reava arbitar pojedinac.35 Osim vrednosti spora, za
oekivati je da e ulogu igrati i preference stranaka, kao i kompleksnost
spora. Pravilnik BAC sadri i specifian nain imenovanja arbitara u
sluaju viestranake arbitrae. Dok Pravilnik STA predvia da, ako se
tuioci ili tueni ne sporazumeju o zajednikom arbitru koga treba da
imenuju (u arbitrano vee), imenovanje vri Predsednitvo STA. BAC
Pravilnik preuzima reenje lana 10(3) UNCITRAL Pravila iz 2010: neuspeh stranaka da imenuju zajednikog arbitra ovlauje Predsednika
BAC da imenuje celokupno vee, pri emu moe da opozove ve imenovanog arbitra ili ga ponovo imenuje u vee, kao i da odredi jednog
od njih kao predsedavajueg.36
Iako se poverljivost arbitrae esto istie kao jedna od njenih
osnovnih karakteristika, Zakon o arbitrai i Pravilnik STA se ne bave
poverljivou arbitrae. Pravilnik BAC ovo pitanje ureuje eksplicitno:
ne samo da su usmene rasprave nejavne (osim ako se stranke drukije ne dogovore),37 ve su i stranke, arbitri, svedoci i vetaci obavezni
33
34
35
36
37
Vid. lanove 44 i 46 Pravilnika BAC.

lan 1(2) Aneksa I Pravilnika BAC (Tarifa Beogradskog arbitranog centra).
lan 15(2) Pravilnika BAC. Po lanu 16 Pravilnika STA 2014, ako stranke nisu
ugovorile broj arbitara, sporove manje od 50 hiljada evra uvek reava arbitar
pojedinac, a one vee vrednosti trolano arbitrano vee.
253
Harmonius 2014
da uvaju poverljivost postupka i arbitrane odluke u meri u kojoj to

nije suprotno merodavnim prinudnim propisima i potrebi da se zatite sopstvena prava.38 Osim ovoga, Pravilnikom je predvieno da BAC
ima pravo da objavljuje anonimizirane odluke ili saetke odluka, osim
ako u roku od 60 dana od dana dostavljanja stranka ne zatrai da se
odluka ne objavljuje.39
Pravilnik BAC sadri i drukije reenje u vezi protivtube i kompenzacionog prigovora u odnosu na Pravilnik STA 2014. Pravilnik STA
2014 ne regulie tretman kompenzacionih prigovora (tako npr. ostaje
otvoreno pitanje doputenosti prigovora koji izviru iz spornih potraivanja koja proistiu iz odnosa koji nisu obuhvaeni arbitranim sporazumom ili su ak obuhvaeni drugim arbitranim sporazumom ili prorogacionom klauzulom). Istovremeno, Pravilnik STA 2014 predvia da
se protivtuba moe podneti samo ako zahtev iz protivtube proistie
is istog pravnog odnosa (kao i tuba), dakle tube naroitog koneksiteta (ne samo vezana za tubeni zahtev tuioca, ve i iz istog pravnog
odnosa).40 Pravilnik BAC, pak, predvia istovetno pravilo doputenosti
i za protivtubu i za kompenzacioni prigovor: o njima vee moe da
odluuje samo ako proistiu iz pravnog odnosa obuhvaenog arbitranim sporazumom,41 to moe biti ugovor u kome je sadrana arbitrana klauzula, ali i npr. vanugovorni odnos obuhvaen irokom formulacijom arbitranog sporazuma (npr. iz ugovora ili u vezi sa njim).
2.4. Zakonski okvir za arbitrau u Srbiji de lege lata

i de lege ferenda
Predmet ovog rada je, izmeu ostalog, sagledavanje novina u
pravnom okviru za arbitrau na teritoriji Republike Srbije, uz kriti38
39
40
41
254
lan 9(1) Pravilnika BAC. Ova formulacija slina je onoj sadranoj u lanu
8(1) Milanskih Pravila (Camera Arbitrale Milano).
lan 29 Pravilnika STA 2014.
lan 22(1) Pravilnika BAC. Slino pravilo sadri i lanovi 31 i 32 Zagrebakih pravila iz 2012. Vie o ovome i uporednopravnom tretmanu
protivtube i kompenzacionog prigovora pred arbitraom vid: V. Pavi,
Jurisdiction of an Arbitral Tribunal over Set-Off under Swiss Rules of International Arbitration, ASA Special Series no. 44: 10 Years of Swiss Rules of International Arbitration, (ed. N. Voser), Juris 2014, 3553; V. Pavi, Protivtuba
i kompenzacioni prigovor u arbitranom sporu, Anali Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu 2/2005, 145160.
ki osvrt na pojedina reenja. Analiza pravnog okvira za arbitrau u

Srbiji bi, meutim, bila nepotpuna ukoliko bi izostalo i par zapaanja
na temu zakonodavnog okvira za arbitrau u Srbiji, a naroito u onim
segmentima u kojima smo prepoznali potrebu unapreenja postojeeg
zakonodavnog okvira. Tako moramo konstatovati da postoji gorua potreba za sistematizacijom pravnih normi kojima bi se ureivala stvarna
nadlenost sudova za odluivanje o pitanjima od znaaja za arbitrau.
Zakon o ureenju sudova trenutno izriito regulie samo stvarnu nadlenost za priznanje i izvrenje strane arbitrane odluke,42 dok se za
ostala pitanja nadlenost utvruje na osnovu optih odredaba ovog zakona koje nisu najbolje prilagoene potrebama arbitrae. Tako su izvan
eksplicitne regulative kada je u pitanju sudska nadlenost ostala pitanja
utvrivanja nadlenosti suda za ponitaj domae arbitrane odluke, o
odreivanju broja arbitara, o imenovanja i izuzeu arbitara kod ad hoc
arbitrae,43 o prethodnim prigovorima nadlenosti i prekoraenja ovlaenja, o priznanju arbitranog sporazuma, o privremenim merama i o
pruanju pomoi u izvoenju dokaza.
U pogledu tube za ponitaj ovakvo reenje stvara naroite probleme. Za razliku od arbitranog postupka, koji je po pravilu jednostepen, postupak za ponitaj arbitrane odluke je dvostepen, s tim da
je mogue i postupanje po vanrednim pravnim lekovima, kada god su
ispunjeni uslovi za njihovo podnoenje. Imajui u vidu da je imovinski cenzus za podnoenje revizije snien na 40.000 evra44, a da se u
arbitrai sporovi vrednosti manje od 50.000 evra tretiraju (u pravilnicima postojeih institucija u Srbiji) kao sporovi manje vrednosti, to je
oigledno da su mogunosti ulaganja revizije u postupku za ponitaj
arbitrane odluke prema postojeem sistemu velike, ime se znaajno
naruava efikasnost postupka kao osnovna karakteristika i prednost
arbitranog reavanja sporova u odnosu na sudski. Istovremeno se potencijalno znaajno poveavaju sveukupni trokovi stranaka koje se inicijalno odlue za arbitrano reavanje sporova. Iz ovih razloga se kon42
43
44
lan 23 stav 3 i lan 25 stav 2 Zakona o ureenju sudova, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 116/2008, 104/2009, 101/2010, 31/2011 dr. zakon, 78/2011
dr. zakon, 101/2011 i 101/2013.
Tako naa praksa belei i sluajeve gde je Privredni sud u Beogradu reio o
izuzeu arbitara, a istovremeno je predsednik suda uputio strankama pismo
da privredni sud nije nadlean.
l. 403 stav 3 Zakona o parninom postupku, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 72/2011, 49/2013 odluka US, 74/2013 odluka US i 55/2014.
255
Harmonius 2014
centracija nadlenosti po tubi za ponitaj namee kao veoma poeljno

reenje. Uostalom, veliki broj korisnika arbitranih usluga se odluuje
za arbitrau sa seditem u vajcarskoj, upravo imajui u vidu efikasnost
vajcarskog sudskog sistema koji predvia jednostepenost po tubi za
ponitaj. Iz istih razloga je i Austrija nedavno izmenila svoje odredbe
o sudskoj nadlenosti kada je u pitanju tuba za ponitaj arbitrane
odluke i uvela jednostepenost odluivanja po ovom pravnom sredstvu
pobijanja arbitrane odluke. U obe jurisdikcije za ponitaj je nadlena
najvia sudska instanca (vrhovni sudovi).
Koncentracija nadlenosti za odreivanje sastava arbitranog
suda, imenovanje i izuzea arbitara u ad hoc arbitraama takoe je
uslovljena nedostatkom izriite zakonodavne regulative i problemima
koji su uoeni u dosadanjoj praksi primene Zakona o arbitrai. Na
ovaj nain bi se u velikoj meri pomoglo afirmaciji ad hoc arbitranog
reavanja sporova u Srbiji.
U praksi se takoe kao sporna pokazala odredba lana 30 Zakona
o arbitrai kojom je predviena mogunost da arbitrani sud sa seditem u Srbiji odlui o svojoj nadlenosti kao o prethodnom pitanju,45
pri emu je na takvu odluku strankama ostavljena mogunost da od
suda zahtevaju da odlui o tom pitanju. Tako je zakonodavac propustio da pojasni da li je ovde re o podnoenju tube za ponitaj ili o
nekom drugom pravnom sredstvo, kao i o tome kakvu odluku donosi
sud odluku o nadlenosti ili prekoraenju ovlaenja ili neku drugu
odluku. Nisu jasne ni odreene posledice odluke suda da je arbitrani
sud nadlean, odnosno nenadlean, kao ni posledice odluke arbitranog suda da je nenadlean.
Nedostaje i preciziranje domaaja primene Zakona o arbitrai. lan 2 Zakona predvia da se odredbe ovog zakona primenjuju
na arbitrau i arbitrani postupak kada je mesto arbitrae na teritoriji Republike Srbije. Meutim, jasno je iz teksta samog zakona da se
odredbe ovog zakona mogu primenjivati i kada sedite arbitrae nije u
Srbiji (npr. na postupak priznanja i izvrenja stranih arbitranih odluka).
Dejstvo steaja stranke na arbitrani sporazum i arbitrani postupak nije izriito ureen ni Zakonom o steaju46 ni Zakonom o ar45
46
256
Vid. odluku Vrhovnog suda Srbije u predmetu Prev. 350/08 od 1. oktobra

2008. godine.
Zakon o steaju, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 104/2009, 99/2011 dr.
zakon, 71/2012 odluka US i 83/2014.
bitrai. Tako su ostala nerazjanjena pitanja arbitrabilnosti sporova o

potraivanjima koja su osporena tokom steajnog postupka, zatim da
li otvaranje steajnog postupka ima izvesno dejstvo na punovanost
arbitranog sporazuma, zatim kakvo je dejstvo otvaranja steajnog postupka na arbitrani postupak koji je u toku, konano kakvo je dejstvo
arbitrane odluke u steajnom postupku. Iz ovih razloga mogunosti
neizvesnosti i neujednaenosti u primeni prava su velike.47
Konano, smatramo da je arbitrabilnost spora nuno fleksibilnije
odrediti tako to bi se zadrao kriterijum da je re o imovinskim pravima kojima stranke mogu slobodno raspolagati, a izostavio kriterijum
nepostojanja iskljuive nadlenosti suda. Ovo iziskuju razlozi praktine prirode naroito kada je re o sporovima za koje je predviena iskljuiva mesna ili meunarodna nadlenost sudova za stvarnopravne
sporove na nepokretnostima u Srbiji.
3. PRAVNI OKVIR ZA MEDIJACIJU U SRBIJI:

NASLEENO STANJE I NOVINE
3.1. Pojam medijacije i potreba zakonskog regulisanja
Za razliku od arbitrae iji je konaan ishod arbitrana odluka
koja ima dejstvo pravosnane sudske odluke i koja je rezultat postupka
koji u mnogo emu podsea na sudski, rezultat medijacije je sporazum
stranaka o predmetu spora, a uloga medijatora (treeg neutralnog lica)
se ne sastoji u reavanju spora (donoenju odluke), niti nametanja obavezujueg sporazuma, ve u asistenciji strankama da sporazumno dou
do reenja spora.48 Imajui ovo u vidu, nesporno je da je medijacija kao
oblik alternativnog reavanja sporova od davnina zastupljena kako u
inostranoj49 tako i u srpskoj praksi, te da i bez posebnog pravnog okvi47
48
49
Vie o tome vid. U. ivkovi, J. Lepeti, Posledice otvaranja steaja na arbitrani postupak u pravu Srbije, Pravo i privreda 79/2014, 453468.
Vie o pojmu medijacije vid. Lj. Milutinovi, Sud ili medijacija Nai svoj
interes, Publisher IFC, Beograd 2006, 8; M. Miloevi, Alternativno reavanje
sporova s posebnim osvrtom na medijaciju, Slubeni glasnik, Beograd 2014, 19
20; M. Petrovi, Medijacija principi i postupak, Arbitraa, Beograd 2003,
98100; G. Kneevi, Medijacija mudar pristup sporu, Zbornik radova u
spomen prof. dr Miodraga Trajkovia, Beograd 2006, 309312.
O medijaciji u savremenoj praksi vid. Lj. Milutinovi, op. cit. fn. 51, 1023;
M. Miloevi, op. cit. fn. 51, 5673; N. Petrui, Sporovi u pravnim odno-
257
Harmonius 2014
ra za njeno odvijanje nije bilo zakonskih smetnji da jedno lice (medijator) pomogne drugim licima (strankama u sporu) da na miran nain
i bez angamana dravnog aparata spor ree. Nesporno je, meutim, i
da je postojala potreba za zakonskom regulativom ove materije, te da
je sa donoenjem prvog srpskog Zakona o medijaciji 2005. godine50
(i njegovim izmenama 2014. godine51), zakonodavac ispravno zauzeo
stav da na uoene potrebe u praksi odgovori zakonodavnom aktivnou. Neophodnost donoenja ovog zakona 2005. godine proizlazila je
i iz preuzetih obaveza iz potpisanih meunarodnih ugovora, a naroito iz potrebe za usaglaavanjem sa evropskim pravnim standardima i
preporukama Saveta Evrope52 iji je punopravni lan Republika Srbija
postala aprila 2003. godine. Donoenje novog zakona pak nametnula
je potreba za poboljanjem i unapreenjem postojeeg normativnog
okvira posredovanja u reavanju sporova (uz dodatno usklaivanje sa
meunarodnim i evropskim pravnim standardima) kako bi se pospeila primena posredovanja u sporovima koji mogu biti predmet medijacije i posredno ostvarili pozitivni efekti u funkcionisanju pravosudnog
sistema u Srbiji, a graanima olakalo ostvarivanje prava na pravino
suenje u razumnom roku53.
Novi zakon je po broju lanova obimniji od prethodnog, ali su
njime sad obuhvaene i neke odredbe koje su sadrane u podzakonskim aktima uz trenutno vaei zakon (npr. izdavanje dozvola za po-
50
51
52
53
258
sima i medijacija, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Niu, Ni 19981999,

122128.
Zakon o posredovanju medijaciji, Slubeni glasnik Republike Srbije, br.
18/2005 (u daljem tekstu: Zakon (2005)). Kao pratei podzakonski akti uz ovaj
zakon doneti su i Pravilnik o nainu voenja spiska posrednika, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 18/2005, kao i Pravilnik o programu obuke za posrednika, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 18/2005.
Zakon o posredovanju u reavanju sporova, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 55/2014 (u daljem tekstu: Zakon (2014)). Kao pratei podzakonski akti
uz ovaj zakon doneti su i Pravilnik o voenju registra posrednika, Slubeni
glasnik Republike Srbije, br. 146/2014, Pravilnik o programu osnovne obuke
posrednika, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 146/2014, Pravilnik o izdavanju obnavljanju i oduzimanju dozvole za posredovanje i obrascu dozvole za
posredovanje, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 146/2014 i Etiki kodeks
posrednika, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 146/2014.
Vid. Lj. Milutinovi, op. cit. fn. 51, 3438.
Vid. Obrazloenje Zakona o posredovanju u reavanju sporova, dostupno na:
http://www.mpravde.gov.rs/files/obrazlozenje%20zakona%20o%20posredovanju
%2003.10.2013-1.doc (u daljem tekstu: Obrazloenje zakona).
sredovanje tj. voenje spiska posrednika, kao i odredbe o obuci posrednika).
3.2. Oblast primene zakona

Zakon o medijaciji iz 2005. godine otvorio je put za reavanje
sporova putem medijacije (posredovanja) u irokoj oblasti spornih odnosa dokle god je re o pravima kojima stranke mogu slobodno raspolagati a za ije reavanje nije predviena iskljuiva sudska nadlenost.54
Istovremeno, zakon dozvoljava sprovoenje medijacije kako pre pokretanja sudskog postupka tako i tokom sudskog postupka, kako prvostepenog tako i drugostepenog. Na slian nain svoje polje primene
definie i Zakon o medijaciji iz 2014. godine, a lista spornih odnosa u
kojima je medijacija mogua ne predstavlja ogranienu ve ilustrativnu
listu medijabilnih predmeta.55 Prednosti medijacije su u praksi posebno uoene kod dugotrajnih skupih sporova, sporova u kojima postoji
vei broj lica u ulozi tuioca ili tuenog, kao i u sporovima gde postoji
naglaena potreba za ouvanjem poslovnog kontakta izmeu strana u
budunosti, ouvanjem poverljivosti i privatnosti postupka.56
3.3. Osnovna naela postupka

Osnovna naela postupka medijacije su dobrovoljnost postupka,
jednakost i ravnopravnost strana, privatnost postupka, poverljivost i
hitnost.57 U pogledu osnovnih naela medijacije Zakon iz 2014. godine donosi izmene kojima se, s jedne strane, usaglaava tekst zakona sa
propisima koji su doneti od stupanja prethodnog zakona na snagu, a s
druge strane, ine dodatni napori ka popularizaciji medijacije kao alter54
55
56
57
l. 1 Zakona (2005).
lan 3 Zakona (2014).
Vie o medijabilnosti predmeta spora vid. Lj. Milutinovi, Prepoznavanje predmeta pogodnih za medijaciju Medijabilnost predmeta, praktikum za sudije,
Centar za medijaciju, Beograd 2007, 5556; G. Kneevi, V. Pavi, op. cit. fn.
5, 234237; M. Miloevi, op. cit. fn. 51, 2227; N. Petrui, Alternativni metodi reavanja pravnih sporova u pravu Republike Srbije, Nauna konferencija Funkcionisanje pravnog sistema Republike Srbije, Zbornik radova, Ni 2006,
588591; G. Kneevi, op. cit. fn. 51, 312315.
Vid. l. 37 Zakona (2005). U istom smislu vid. l. 916 Zakona (2014). Vie
o naelima postupka medijacije vid. Lj. Milutinovi, op. cit. fn. 51, 4145; G.
Kneevi, V. Pavi, op. cit. fn. 5, 239242; M. Miloevi, op. cit. fn. 51, 2022,
4649; M. Petrovi, op. cit. fn. 51, 100103.
259
Harmonius 2014
nativnog reavanja sporova. Tako, na primer, zakon u lanu 9 predvia

da se postupak posredovanja sprovodi dobrovoljno, na osnovu izriite saglasnosti strana, osim u spornim odnosima u kojima je posebnim
zakonom pokretanje postupka posredovanja predvieno kao uslov za
voenje sudskog ili drugog postupka.58 Istovremeno, zakonodavac u
lanu 9 Zakona propisuje obavezu sudova i drugih organa pred kojima
se vodi spor koji je medijabilan (podoban da bude predmet medijacije)
da strankama prue sva potrebna obavetenja o mogunosti primene
posredovanja, ukljuujui i mogunost da stranke uputi kod posrednika. Ova novina, po naem miljenju nije ispravno obuhvaena pojmom
naela dobrovoljnosti postupka, i neosnovano se nala u ovom zakonu
jer joj je mesto u drugim procesnim zakonima koji reguliu dunosti
sudova i drugih organa u okviru postupaka koje oni vode.59 Okolnost
da je ovakva obaveza propisana Direktivom Parlamenta i Saveta EU o
odreenim aspektima medijacije u graanskim i trgovakim stvarima60
(u lanu koji nosi naziv pristup medijaciji, a ne kao naelo postupka
medijacije) ne znai i da ona mora nuno da bude prenesena u zakon
koji se neposredno bavi pitanjima medijacije, ve je dovoljno da bude
transponovana na odgovarajue mesto unutar celokupnog prava drave
lanice (odnosno ovde drave koje se na direktvu ugledala). Direktiva
propisuje obavezu postizanja odreenog zakonskog rezultata, a izbor
sredstava za ostvarenje tog rezultata ostavlja dravama lanicama.
58
59
60
260
Primera radi, Zakon o parninom postupku (Slubeni glasnik RS, br. 72/2011,
49/2013 odluka US, 74/2013 odluka US i 55/2014) je pre izmena iz 2013.
godine u lanu 193. predviao da lice koje namerava da podnese tubu protiv
Republike Srbije, mora pre podnoenja tube Republikom javnom pravobranilatvu dostavi predlog za mirno reavanje spora. Zakon o zabrani diskriminacije (Slubeni glasnik RS, br. 22/2009) takoe predvia obavezu poverenika
za zatitu ravnopravnosti da po prijemu pritube lica koje smatra da je pretrpelo diskriminaciju predlai sprovoenje postupka mirenja a pre preduzimanja drugih radnji u postupku (lan 38). U slinom smislu obavezu posredovanja, odnosno mirenja u reavanju spora u pojedinim situacijama predvia
i Porodini zakon (Slubeni glasnik RS, br. 18/2005, 72/2011 dr. zakon i
6/2015), kao i Zakon o spreavanju zlostavljanja na radu (Slubeni glasnik RS,
br. 36/2010).
Tako l. 11 Zakona o parninom postupku predvia obavezu suda da uputi
stranke na medijaciju ili na informativno roite za medijaciju, u skladu sa
zakonom, odnosno da ukae strankama na mogunost za vansudsko reavanje
spora medijacijom ili na drugi sporazuman nain.
Vie o ovoj Direktivi vid. V. olovi, Direktiva Evropskog parlamenta i Saveta
EU o odreenim aspektima medijacije u graanskim i trgovakim stvarima,
Evropsko zakonodavstvo 8/2009, 4956.
Preostala naela koja su posebno izdvojena u novom zakonu bila

su sadrana i u Zakonu iz 2005. godine ali pod drugim nazivom ili kao
deo drugog lana/naela. Tako je npr. u novom zakonu prihvatljivost
dokaza u drugim postupcima izdignuta na nivo osnovnog naela zakona (lan 16), dok ono sutinski pripada osnovnom naelu poverljivosti
postupka (lan 13 istog zakona). S druge strane, neutralnost (lan 14)
je pogreno izdvojena kao naelo postupka posredovanja, jer se tie
samo jedne od dunosti medijatora (druge dve koje nisu uzdignute na
nivo naela postupka jesu nezavisnost i nepristrasnost medijatora).
3.4. Medijacija sa elementom inostranosti

Znaajna novina novog Zakona o medijaciji jeste razlikovanje
meunarodnog i prekograninog posredovanja, kao i preciziranje dejstva sporazuma postignutog posredovanjem u prekograninom sporu.
Tako je lanom 5 Zakona iz 2014. godine predvieno da e se
meunarodnim posredovanjem smatrati posredovanje u spornim odnosima sa stranim elementom ako: (1) strane u vreme postizanja saglasnosti o posredovanju imaju prebivalite ili poslovno sedite u razliitim dravama; i (2) ako drava u kojoj strane imaju prebivalite
ili poslovno sedite nije drava u kojoj treba da se izvri bitan deo
obaveza iz poslovnog odnosa, odnosno drava sa kojom je predmet
spora najue povezan. Ukoliko se postupak meunarodnog posredovanja sprovodi na teritoriji Republike Srbije, Zakon strankama ostavlja
mogunost i da ugovore primenu drugog procesnog okvira za takvo
posredovanje.61
lan 6 Zakona iz 2014. godine, s druge strane, definie posredovanje u prekograninim sporovima, pri emu se prekogranini spor
definie kao spor u kom jedna od strana ima prebivalite ili uobiajeno
boravite u dravi lanici Evropske unije, dok ga druga strana nema
na dan kada: (i) su se strane sporazumele o posredovanju nakon to je
dolo do spora, (ii) je sud odredio posredovanje, (iii) je po nacionalnom zakonu nastala obaveza posredovanja, (iv) je sud kojem je podnesena tuba uputio stranke na posredovanje. Prekograninim sporom se
smatra i onaj spor gde su, po okonanju posredovanja u reavanju spo61
Ova odredba koncipirana je u skladu sa reenjima koja sadri UNCITRAL

Model Zakon o meunarodnom trgovakom mirenju. iz 2002. godine. Vid.
http://www.uncitral.org/pdf/english/texts/arbitration/ml-conc/03-90953_Ebook.
pdf.
261
Harmonius 2014
ra, izmeu istih strana pokrenuti sudski postupak ili arbitraa u dravi
lanici razliitoj od onih gde su strane imale stalno ili uobiajeno prebivalite na dan iz prethodnog stava. Znaaj posebnog definisanja prekograninih sporova uoljiv je iz formulacije lana 8 Zakona koji predvia da ako drava lanica EU, u skladu sa svojim propisima, garantuje
mogunost strana ili jednoj od njih, uz izriiti pristanak druge strane,
da pisani sporazum postignut posredovanjem u prekograninom sporu postane izvran, sud u Republici Srbiji e priznati i izvriti takav
sporazum. Dakle, tako postignutom sporazumu daje se dejstvo izvrne
isprave ukoliko ispunjava prethodno navedene uslove.62 lanovi 68
Zakona iz 2014 godine, se meutim, po odredbi lana 51. Zakona nee
primenjivati do pristupanja Srbije Evropskoj uniji.
3.5. Postupak medijacije i dejstva sporazuma o reavanju

spora u medijaciji
U pogledu samog postupka posredovanja izmene zakona se sastoje u bitno drukijoj sistematizaciji pravila za postupak posredovanja
pre odnosno posle pokrenutog sudskog postupka, produenju toka postupka sa 30 na 60 dana od dana zakljuenja sporazuma o pristupanju
posredovanju, kao i preciziranju pojedinih obaveza posrednika tokom
postupka posredovanja.
Sporazum o reavanju spora putem posredovanja, za razliku od
vaee formulacije koja zahteva samo potpise stranaka u sporu,63 po
novom zakonu mora biti potpisan i od strane posrednika i punomonika stranaka koje prisustvuju posredovanju.64 Nejasni su razlozi zbog
kojih se zakonodavac opredelio za izmenu vaee zakonske formulacije, imajui u vidu da postignuti sporazum proizvodi dejstvo samo
izmeu stranaka u sporu, te da su samim tim potpisi punomonika i
62
63
64
262
Stav 2 lana 8 dalje predvia da ako je sadraj sporazuma u dravi lanici

unesen u neku drugu izvrnu ispravu, tako to ga je sud ili drugi nadleni
organ potvrdio presudom, odlukom ili drugom izvrnom ispravom u skladu
sa pravom drave u kojoj je podnet zahtev, na priznanje izvrenja te izvrne
isprave primenjuju se pravila merodavna za priznanje tih isprava, a stav 3 da
je o predlogu za priznanje izvrenja ovih sporazuma u predmetima iz stvarne
nadlenosti privrednih sudova nadlean je Privredni sud u Beogradu, a u ostalim predmetima Vii sud u Beogradu.
lan 26 stav 2 Zakona (2014).
posrednika suvini. Posrednik nije ni strana u postupku posredovanja,

niti svedok da bi se u tom svojstvu potpisivao.
U pogledu trokova postupka novim zakonom je predvieno
njihovo odreivanje u skladu sa tarifom o nagradama i naknadama
u postupku posredovanja koju donosi ministar nadlean za poslove
pravosua,65 dok se po starom zakonu ova naknada odreivala prema
advokatskoj tarifi.66
Znaajne izmene zakonskih propisa o medijaciji tiu se dejstva
posredovanja na rokove zastarelosti i prekluzivne rokove, kao i snage
sporazuma o reavanju spora putem posredovanja kao izvrne isprave.
Tako za razliku od Zakona iz 2005. godine kojim pokretanje postupka posredovanja nije uticalo na prekid zastarevanja potraivanja niti
na zakonske rokove za pokretanje i voenje odgovarajueg postupka
(osim izuzetno),67 Zakon iz 2014. godine predvia da pokretanjem postupka posredovanja poinje zastoj (ne i prekid) zastarelosti potraivanja u odnosu na zahtev povodom koga se sprovodi postupak, a koji ne
moe trajati due od 60 dana. U istom smislu zakonom odreeni poseban rok za podnoenje tube ne tee dok postupak posredovanja traje,
ali ne due od 60 dana.68 Na ovaj nain je sauvana potreba eliminacije
zloupotrebe posredovanja (ne utie na prekid zastarelosti), uz istovremeno podsticanje primene posredovanja (utie na zastoj zastarelosti),
i spreavanje korienja posredovanja kao instrumenta odugovlaenja
konanog reenja spora (propisivanjem roka od 60 dana). Upitno je,
meutim, da li bi strani sud pred kojim bi se postavilo pitanje proteka
roka zastarelosti primenio ili uzeo u obzir ovu odredbu ako je pravo
merodavno za pravni odnos (a time i za zastarelost potraivanja) neko
drugo pravo, a ne pravo Republike Srbije.
Zakon iz 2005. godine je sporazumu postignutom u postupku
posredovanja davao snagu vansudskog poravnanja ako je sastavljen u
pisanoj formi i nije protivan javnom poretku, dok je tako postignut
sporazum koji je na zapisnik uzeo sudija imao dejstvo sudskog poravnanja, pa samim tim i izvrne isprave.69 Zakon iz 2014. godine predvi65
66
67
68
69

263
Harmonius 2014
a da e sporazum o reavanju spora putem posredovanja (koji mora

biti u pisanoj formi) po pravilu imati snagu vansudskog poravnanja,
ali dozvoljava i da ovakav sporazum ima snagu izvrne isprave (ako je
re o sporazumu podobnom za prinudno izvrenje) ako su ispunjeni
sledei uslovi: (1) ako sadri izjavu dunika kojom pristaje da poverilac
na osnovu sporazuma o reavanju spora putem posredovanja, nakon
dospelosti potraivanja moe pokrenuti postupak prinudnog izvrenja
(klauzula izvrnosti); i (2) ako su potpisi strana i posrednika overeni
od strane suda ili javnog belenika.70 Iako je i ovo reenje podlono
kritici,71 davanjem snage izvrnog naslova sporazumu postignutom u
medijaciji potencijalno je unapreen pravni okvir za odvijanje medijacije u Srbiji i njenu dalju popularizaciju. Meutim, ostaje nejasno zato
uopste posrednik potpisuje sporazum o reavanju spora, nejasno je i
zato zakonodavac insistira na overi potpisa posrednika na sporazumu
za svrhe davanja izvrnog naslova ovako postignutom sporazumu.
Bitna novina je i to da se po Zakonu iz 2014. godine, ako se
postigne sporazum o reavanju spora putem posredovanja nakon pokrenutog sudskog ili drugog postupka do zakljuenja prvog roita za
glavnu raspravu, stranke mogu osloboditi plaanja sudskih, odnosno
administrativnih taksi, u skladu sa zakonom koji ureuje sudske, odnosno administrativne takse.72 I na ovaj nain je zakonodavac pokuao
stranama u sporu ukazati na prednosti medijacije, odnosno uticati na
poveanje uestalosti njenog korienja nakon pokretanja sudskog ili
drugog postupka, ime e se bre zavravati predmeti iz kojih je posredovanje nastalo, uz istovremeno smanjeno optereenje dravnog aparata. Korisna je i novina kojom se obezbeuju tehniki uslovi za sprovoenje posredovanja u sluaju kad se postupak posredovanja pokree
u toku sudskog postupka.73
70
71
72
73
264

Smatramo da bi primerenije bilo da se snaga izvrne isprave dala samo onom
sporazumu koje je na zapisnik uzeo sudija, slubeno lice koje reava u upravnoj stvari ili drugo lice koje vri javna ovlaenja (npr. javni belenik). Ovo
iz razloga to medijator koji uestvuje u postupku posredovanja ne mora biti
pravnik, te samim tim ne moe vriti proveru usaglaenosti postignutog sporazuma javnom poretku Republike Srbije.
3.6. Medijator (posrednik u reavanju spora)

Sama linost medijatora (posrednika), kao fizikog lica koje je
nezavisno i neutralno lice u odnosu na strane u sporu na slian nain je definisano u oba zakona.74 U istom smislu i uslovi za obavljanje
posredovanja su slino postavljeni te se od posrednika trai da ima visoku strunu spremu, da je zavrilo osnovnu obuku za posrednika, te
da je upisano na odgovarajui spisak posrednika (po zakonu iz 2005.
taj spisak je vodio predsednik suda ili drugog organa koji imenuje
posrednika,75 dok po novom Zakonu Registar posrednika vodi ministarstvo nadleno za poslove pravosua76).
Insistiranje na visokoj strunoj spremi bilo je na meti kritike
strune javnosti od donoenja zakona iz 2005. godine te nije jasno zato je zakonodavac zadrao ovaj uslov imajui u vidu da, u zavisnosti
od vrste spora, ulogu posrednika moe kvalitetno obavljati i lice bez
strune spreme pa ak i sa osnovnom strunom spremom (npr. automehaniar u sporu koji se tie kvaliteta izvrene popravke automobila). Ovo potrvuju i iskustva iz drugih zemalja. Takoe, insistiranje
na formalnoj obuci za posrednika nam se ne ini opravdanim ako se
uzme u obzir da Zakon o arbitrai (a i strani propisi kojima se regulie
arbitrana materija) ne zahteva nita slino kao kvalifikaciju za arbitra,
iako, za razliku od posrednika, arbitar donosi odluku koja je izjednaena po snazi sa pravnosnanom i izvrnom sudskom odlukom.77
Zakon iz 2005. godine je takoe zahtevao da posrednik ne moe
biti lice koje je pod istragom ili koje je osueno za namerno poinjeno
krivino delo, dok Zakon iz 2014. godine ovaj uslov ublaava i predvia da posrednik ne moe biti lice koje je osuivano na bezuslovnu
kaznu zatvora za krivino delo je ga ini nedostojnim za obavljanje poslova posredovanja.78
74
75
76
77
78
Vie o vetinama za obavljanje uloge medijatora vid. Lj. Milutinovi, op. cit. fn.
51, 6466; M. Miloevi, op. cit. fn. 51, 2830.
Po lanu 19 Zakona o arbitrai arbitar moe biti svako fiziko lice koje je poslovno sposobno, bez obzira na dravljanstvo. Arbitar mora imati svojstva koja
su stranke sporazumom utvrdile. Arbitar mora biti nepristrasan i nezavisan u
odnosu na stranke i predmet spora. Arbitar ne moe biti lice koje je osueno
na bezuslovnu kaznu zatvora, dok traju posledice osude.
Upor. l. 20 Zakona (2005) i l. 33 Zakona (2014).
265
Harmonius 2014
Novi zakon, za razliku od prethodnog, ne zahteva da posrednik

ima odreen broj godina radnog iskustva u postupcima reavanja sporova i konflikata, to smatramo korisnom izmenom jer se treba omoguiti da se posredovanjem bave i lica koja nemaju takvo radno iskustvo. Takoe, uslov dostojnosti za obavljanje posredovanja, izuzev u
delu obuhvaenim uslovom da posrednik ne moe biti lice koje je osuivano na bezuslovnu kaznu zatvora za krivino delo je ga ini nedostojnim za obavljanje poslova posredovanja, se vie ne zahteva. S druge
strane, novi Zakon zahteva da posrednik mora biti poslovno sposobno
lice, to dovodi u pitanje mogunosti korienja vrnjake medijacije.
Iako je ovo reenje sutinski (iako ne eksplicitno) sadrao i stari zakon, smatramo da bi trebalo ponovo razmotriti potrebu insistiranja na
ovom uslovu.
Novi Zakon takoe zahteva da posrednik mora imati dozvolu za
posredovanje koju izdaje, obnavlja i oduzima ministarstvo nadleno za
poslove pravosua u skladu sa Zakonom propisanom procedurom.79
Za obnavljanje dozvole se, izmeu ostalog, zahteva i da posrednik priloi dokaze da je imao najmanje deset asova strunog usavravanja za
posrednika u toku jedne godine, i najmanje pet posredovanja za vreme vaenja dozvole za posredovanje.80 Insistiranje na kontinuiranom
strunom usavravanju posrednika ne smatramo opravdanim iz istih
razloga iz kojih struno usavravanje posrednika ne smatramo bitnim
uslovom za obavljanje poslova posredovanja. Sistem dozvola i voenja
(obaveznog) registra posrednika takoe smatramo suprotnim osnovnim idejama i smislu posredovanja, a naroito imajui u vidu to da se
ni u Srbiji, a ni drugde, ne izdaju dozvole za arbitriranje, ulogu odgovorniju i znaajniju od uloge medijatora.
U sporovima sa stranim elementom i po novom i po starom
zakonu posrednik moe biti i strani dravljanin ako je ovlaem da
obavlja poslove posredovanja u drugoj dravi, s tim da novi Zakon tu
mogunost uslovljava postojanjem reciprociteta.81 Po novom Zakonu
posrednik moe biti i dravljanin drave EU, pod uslovom da je ovlaen da se bavi posredovanjem u toj dravi.82 Za razliku od prethodnog zakona, po novom zakonu se srpsko dravljanstvo uzima kao bitan
uslov za obavljanje poslova posredovanja izuzev u prethodno opisanim
79
80
81
82
266
Vid. l. 36 42 Zakona (2014).

l. 39 stav 3 Zakona (2014).
l. 33 stav 4 Zakona (2014).
l. 33 stav 5 Zakona (2014). Ovaj stav se, meutim, po odredbi lana 51 Zakona nee primenjivati do pristupanja Srbije Evropskoj uniji.
situacijama. Ovakva je restrikcija teko razumljiva. Po Zakonu o arbitrai, s druge strane, dravljanstvo arbitra je izriito iskljueno kao jedan od uslova za obavljanje uloge arbitra.83 Po prirodi stvari, meutim,
za oekivati je da e postupak posredovanja izmeu srpskih strana na
srpskom jeziku obavljati strunjak srpskog dravljanstva. Ali ne ini
nam se opravdanim da tu mogunost ne prepustimo i hrvatskom, crnogorskom ili drugom strunjaku ije jezike kompetencije i iskustvo
u medijaciji to dozovoljavaju, i kad stranke na tome insistiraju.
Za razliku od prethodnog zakona koji nije ograniavao uee
sudija kao posrednika (izuzev ako je re o sudeem sudiji koji postupa u predmetu povodom sporu izmeu stranaka), niti mogunost da
za svoj rad dobiju adekvatnu naknadu, novi Zakon predvia da sudije
mogu obavljati posredovanje iskljuivo van radnog vremena i bez naknade (takoe izuzev ako je re o sudeem sudiji). Smatramo da je ovo
reenje korisno iz razloga to obezbeuje da se sudije tokom radnog
vremena posvete svom poslu reavanju nagomilanih predmeta, dok
se drugim profesijama ostavlja vie mogunosti za bavljenje poslom
posrednika.
Imenovanje posrednika zasniva se na sporazumu stranaka.
Ukoliko sporazum izostane, stranke se mogu obratiti predsedniku
suda odnosno starenini drugog organa koji odreuje posrednika sa
Spiska posrednika po redosledu na Spisku (po Zakonu iz 2005. godine), odnosno bez obzira na redosled u Registru (po Zakonu iz 2014.
godine).84 Dok je Zakonom iz 2005. izriito bilo predvieno da posrednik ne moe da bude advokat koji zastupa jednu od strana u postupku
ili ju je ranije zastupao, niti njen zakonski zastupnik ili staralac ili je to
bio, novi zakon ne sadri ovakvu odredbu.85 Razlozi za izuzee posrednika se, meutim, nisu promenili.86
Dunosti i odgovornost posrednika su takoe na slian nain regulisane, s tim da je novim zakonom predviena i obaveza posrednika
da potuje Etiki kodeks posrednika koji donosi ministar nadlean za
poslove pravosua, postupanje u porodinim sporovima u skladu sa
naelom zatite najboljeg interesa deteta, dunost podnoenja obrauna trokova strankama kao i dunost da resornom ministarstvu
podnosi godinji izvetaj o obavljenim posredovanjima.87 Uvoenje
83
84
85
86
87
lan 19 stav 1 Zakona o arbitrai.

l. 34 Zakona (2014).
267
Harmonius 2014
obaveze potovanja Etikog kodeksa posrednika smatramo korisnom

izmenom, s tim da ne smatramo da je nadlenost za donoenje ovog
kodeksa pravilno utvrena (ministar umesto strukovnog udruenja88).
Isto tako sporno je i proirenje odgovornosti posrednika za sluaj grube nepanje, naroito ako se ima u vidu da je odgovornost sudija vaeim propisima predviena samo za sluajeve namernog nezakonitog
postupanja i postupanja suprotno etikom kodeksu (u veoj meri).89
Posebno je novim zakonom ureen postupak izdavanja dozvola
za posredovanje,90 kao i obuka posrednika.91 Prethodno smo ve naveli
da ne smatramo opravdanim licenciranje posrednika, naroito imajui u vidu da sline odredbe u Zakonu o arbitrai ne postoje, dok insistiranje na kontinuiranoj obuci posrednika (i arbitara) podravamo, ali
ne kao jedan od zakonskih uslova za obavljanje uloge posrednika.
3.7. Zakljune napomene

Iako je donoenje zakona o medijaciji (i starog i novog) bilo
uslovljeno legitimnim potrebama rastereenja sudskog sistema i obezbeenja olakanog puta pravnim i fizikim licima da do reenja svog
spora dou, injenica je da od donoenja prvog zakona medijacija nije
ispunila inicijalna oekivanja, te da se retko koristi u praksi. Razloge za
ovaj neuspeh moemo traiti i u manjkavostima prethodnog pravnog
okvira, ali i u nedovoljnoj agilnosti dravnog aparata da medijaciju priblii strunoj i drugoj javnosti, kao i u nespornoj parniarskoj prirodi
stranaka sa ovih prostora. Najvei nedostatak, meutim, vreme je pokazalo, sastojao se u slabom funkcionisanju Centra za medijaciju, koji
je u meuvremenu i prestao sa radom.
Nedostatak znanja javnosti o prednostima i karakteristikama
medijacije svakako nee biti ublaen injenicom da se zakonodavac
opredelio da istovremeno sa izmenom odgovarajuih reenja u pogledu postupka medijacije, i za izmenu naziva samog zakona. Naime, iz
naziva zakona je izostala re medijacija (Zakon o posredovanju-medi88
89
90
91
268
25. oktobra osnovano je Nacionalno udruenje medijatora Srbije (NUMS) sa

ciljem promocije medijacije kao alternativnog naina reavanja sukoba i unapreenje uslova za primenu medijacije u svim sferama, vid. www.nums.rs.
l. 6 stav 2 i l. 90 Zakona o sudijama, Slubeni glasnik RS, br. 116/2008,
58/2009 odluka US, 104/2009, 101/2010, 8/2012 odluka US, 121/2012,
124/2012 odluka US, 101/2013, 111/2014 odluka US i 117/2014.
Vid. l. 3642 Zakona (2014).
Vid. l. 3346 Zakona (2014).
jaciji se sad zove Zakon o posredovanju u reavanju sporova), koja je

u meuvremenu, za devet godina primene prethodnog zakona, postala
prepoznatljiv termin u strunom i laikom govoru. Novi naziv zakona sad moe stvarati dodatnu zabunu da li re o istom ili pa nekom
drugom postupku, razliitom od medijacije, na koji se barem mali deo
strune i laike javnosti do sad navikao.92 Dodatno, izraz posredovanje
se u u naem jeziku, pravu i praksi tradicionalno koristi za oznaavanje
drugih delatnosti koje ne stoje ni u kakvoj vezi sa delatnou medijacije. Uostalom i Direktiva EU koja je jedan od izvora koji je sluio
kao model za sainjavanje novog zakona u nazivu sadri re medijacija
(Direktiva 2008/52/EC Evropskog parlamenta i Saveta EU o odreenim aspektima medijacije u graanskim i trgovakim stvarima), a ovaj
termin je u irokoj upotrebi i u drugim delovima sveta.
Iako se u odreenim novim zakonskim reenjima primeuje znaajan pomak u odnosu na reenja iz 2005. godine, naroito u delu kojim se sporazumu u postupku posredovanja pod odreenim uslovima
daje dejstvo izvrne isprave, kao i u pogledu uticaja medijacije na tok
zastarelosti i prekluzivne rokove, ini nam se da se po drugom pitanjima
uinio izvesan korak u nazad, a naroito u delu koji se tie licenciranja
i obuke medijatora kojim su, po naem miljenju, prevelike nadlenosti
date Ministarstvu pravde, sve i ako se ove aktivnosti smatraju opravdanim kao uslov za obavljanje posredovanja u reavanju sporova. Za razliku od nacrta zakona koji je bio usvojen od strane Vlade 2011. godine i
upuen Skuptini na usvajanje, a koji je predviao Komoru medijatora
kao vano strukovno telo nadleno za obavaljanje predmetnih poslova (a
pod nadzorom resornog ministarstva), novi Zakon ne usvaja to reenje
ve sva ovlaenja za izdavanje dozvola i obuku medijatora koncentrie
u rukama Ministarstva.93 Iako iz obrazloenja zakona proizlazi da su razlozi za ovakvo postupanje obezbeenje zadovoljavajueg nivoa kvlaiteta
posredovanja i stvaranje preduslova za permanentno unapreenje prak92
93
S druge strane, u Obrazloenju zakona se navodi da je naziv ovog zakona izabran imajui u vidu da je pojam posredovanja u reavanju sporova pribliniji
duhu srpskog jezika, a da je pojam medijacije izazivao nerazumevanje prosenog graanina, mada nisu navedeni dokazi za takav stav.
U meuvremenu je dolo do konstituisanja nove Vlade, a predlog Zakona o
medijaciji, sa ostalim predlozima zakona koji su bili u skuptinskoj proceduri
povuen i vraen na razmatranje u Ministarstvo pravde i dravne uprave. Naknadno je osnovana nova radna grupa sa zadatkom da saini novi nacrt zakona koji je 2013. godine i objavljen na sajtu Ministarstva, usvojen maja 2014.
godine, stupio na snagu 2. juna 2013. godine, a koji e se primenjivati od 1.
januara 2015. godine saglasno lanu 51 Zakona.
269
Harmonius 2014
se, ne vidimo razloge zbog kojih se ovaj cilj nije mogao ostvariti delegiranjem navedenih nadlenosti strukovnom udruenju medijatora odnosno Komori medijatora. Ovo naroito imajui u vidu da je Ministarstvo
dalo saglasnost na odredbe Zakona o javnom belenitvu koje predviaju i obezbeuju osnivanje strukovne komore javnih belenika nad kojom
nadzor vri resorno ministarstvo.94 Dodatno, relevantni meunarodni
standardi na koje se Obrazloenje zakona poziva ne poznaju ovakav
sistem licenciranja medijatora ve samo insistiraju da drave obezbede
kvalitetan sistem kontrole medijacije. Jedno je izvesno, usvajanje novog
zakona o medijaciji i njegovim stupanjem na snagu 1. januara 2015. godine nije dovoljno da obezbedi razvoj medijacije u Srbiji ukoliko usvajanje zakona ne bude praeno nizom drugih aktivnosti usmerenih ka
popularizaciji medijacije na ovim prostorima i ukoliko izostane dobra
saradnja svih onih koji se u Srbiji ovim poslom bave.
Vladimir Pavi, PhD

Full-time Professor at the Faculty of Law University of Belgrade
Milena orevi, PhD
Assistant Professor at the Faculty of Law University of Belgrade
NOVELTIES IN LEGAL FRAMEWORK FOR ADR

IN SERBIA
This paper analyzes recent changes of the institutional franework
for arbitral dispute resolution in Serbia. The authors point out to differences between the inherited state and new legal solutions, with relevant comparisions with the experiences from the region. The authors
also analyze the differences of the Law on Mediation with critical overview of the new provisions. Finally, the authors conclude with the suggestions for change of the pertinent legal framework for mediation and
arbitration in Serbia, having in mind the need for the overall increase
of efficacy of the alternative dispute resolution system in Serbia.
Key words: Arbitration. Arbitral practice. Arbitral institutions.
Arbitration rules. Mediation. Mediator.
94
270
Zakon o javnom belenitvu, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 31/2011,

85/2012, 19/2013, 55/2014 dr. zakon, 93/2014 dr. zakon, 121/2014 i
6/2015.
UDK 347.736(497.11)
Dr Vuk Radovi, LL.M.*
STEAJ POVEZANIH DRUTAVA OSNOVNI

PROBLEMI I NEDOUMICE
Steaj povezanih drutava predstavlja jednu od najkompleksnijih i
najkontroverznijih oblasti steajnog prava. U ovom radu, autor je ukazao
na neke od osnovnih problema vezanih za ovu steajnu tematiku. Prvo je
uoena oigledna kontradiktornost izmeu trenda rasta broja drutava
koja posluju u okviru poslovnih grupa, a time i broja steajnih postupaka
nad nekim ili svim lanovima grupe, i pravne neureenosti steaja povezanih drutava, kako na meunarodnom, tako i na nacionalnom planu.
Autor se u radu zalae za iroko pojmovno odreenje grupe povezanih
drutava za potrebe steaja. U naredne dve glave su prikazane osnovne
teorijske postavke steaja povezanih drutava, koje se manifestuju u vidu
pronalaenja ravnotee izmeu principa odvojenih pravnih subjektiviteta
i principa jedinstva grupe, odnosno principa univerzalnosti i principa teritorijalnosti u kontekstu prekograninog steaja. U narednom delu rada
su prikazani kljuni faktori koji su relevantni za primenu odgovarajuih
steajnih reenja, poput vrste grupe o kojoj je re ili steajnih ciljeva koje
treba ostvariti. Potom je autor objasnio dva osobena instituta steaja povezanih drutava procesnu koordinaciju i materijalno objedinjavanje.
Konano, u poslednjem delu rada je analiziran odnos srpskog Zakona o
steaju i nae steajne sudske prakse prema problematici steaja povezanih drutava.
Kljune rei: Povezana drutva. Steaj. Princip odvojenih pravnih
subjektiviteta. Princip jedinstva grupe. Procesna koordinacija. Materijalno objedinjavanje.
Autor je vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, vuk@ius.

bg.ac.rs.
271
Harmonius 2014
1. PRAVNA NEUREENOST
Pored sveprisutnosti povezanih drutava na nacionalnoj i meunarodnoj sceni, kao i injenici da otvaranjem steajnog postupka nad
nekim od povezanih drutava nastaju pravno izrazito zamreni i komplikovani odnosi, iznenauje da je ova oblast potpuno zanemarena od
strane zakonodavaca.1 Najznaajniji meunarodni izvori steajnog prava dananjice ne ureuju materiju steaja povezanih drutava, a slina
je situacija i sa nacionalnim steajnim zakonima.2
Uredba Evropske unije o steajnim postupcima iz 2000. godine
(dalje u tekstu: Uredba o steajnim postupcima)3 dosledno razrauje
princip odvojenih subjektiviteta steajnih dunika, primenjujui tradicionalan pristup prema kome se steajno pravo primenjuje na pojedinanog steajnog dunika. Prilikom odreivanja centra glavnih interesa dunika, kao kriterijuma za zasnivanje meunarodne nadlenosti
za otvaranje glavnog steajnog postupka, Uredba svakom od povezanih
drutava pristupa zasebno, bez obzira na injenicu da pripadaju grupi
drutava. U krajnjoj liniji, Uredba i ne sadri pojam povezanih drutava. Ona prevashodno eli da koordinira glavne i sporedne steajne
postupke koji se vode protiv jednog dunika, a ne protiv vie povezanih dunika. tavie, uspostavljanje veze izmeu postupaka protiv
povezanih drutava je potpuno izostalo, to znai da je preputeno nacionalnim zakonodavstvima i steajnoj praksi.4 Shvativi da je ovakva
situacija neprihvatljiva, Evropska komisija je krajem 2012. godine sainila Predlog izmena Uredbe o steajnim postupcima, kojima je, izme1
272
U teoriji se ukazuje na to da nacionalna i meunarodna regulativa steaja ne

moe vie da ignorie realnost i osobene probleme korporativnih grupa. J. S.
Ziegel, Corporate Groups and Crossborder Insolvencies: a Canada United
States Perspective, Fordham Journal of Corporate & Financial Law, VII/2002,
392.
Steaj grupa povezanih drutava je najznaajniji nereeni problem meunarodnog steajnog prava. S. L. Bufford, Coordination of Insolvency Cases for International Enterprise Groups: A Proposal, American Bankruptcy Law Journal,
86/2012, 687.
Council Regulation (EC) No 1346/2000 of 29 May 2000 on Insolvency Proceedings Uredba o steajnim postupcima, Official Journal of the European Communities L 160, 30.6.2000.
I. Mevorach, Insolvency within Multinational Enterprise Groups, Oxford University Press 2009, 93.
Vuk Radovi
u ostalog, malim delom uredila i materiju steaja povezanih drutava.5 Predlog i dalje zadrava isti pristup kao i do sada, koji se svodi na
steajnopravnu zasebnost svakog od steajnih dunika lanova grupe.
Novina je u tome to se sada uvodi obaveza koodinacije steajnih postupaka otvorenih protiv razliitih lanova iste grupe povezanih drutava, i to tako to se steajni upravnici i sudovi obavezuju da izmeu
sebe razmenjuju informacije i sarauju. Konkretan modalitet saradnje
e se razlikovati od sluaja do sluaja. Na ovaj nain, Predlog izmena
Uredbe o steajnim postupcima istovetnu saradnju koja je propisana
izmeu glavnog i sporednih steajnih postupaka, koji se vode protiv
istog dunika, propisuje i za odnose izmeu postupaka (glavnih i sporednih), koji se vode protiv razliitih dunika, ali koji pripadaju istoj
grupi povezanih drutava. Premda se ovakvo reenje moe kritikovati
kao minimalistiko, ono je realno, jer e izazvati najmanji otpor drava
lanica, te su anse za usvajanje Predloga velike.
UNCITRAL Model zakon o prekograninoj insolventnosti iz
1997. godine (dalje u tekstu: Model zakona),6 jednako kao ni Uredba
o steajnim postupcima, eksplicite ne pominje materiju steaja povezanih drutava. Na taj nain je prihvaen pragmatian pristup, a analiza ove sloene materije je ostavljena za kasniju etapu razvoja pravila
meunarodnog steaja. Nakon usvajanja Model zakona, UNCITRAL je
doneo i Zakonodavni vodi za steajno pravo.7 Cilj vodia je da ponudi
dravama (prevashodno dravama u razvoju) efikasan pravni okvir za
situacije kada se dunik nae u finansijskim problemima. Tema steaja
povezanih drutava je prikazana u najkraim crtama, ukazujui samo
na osnovne probleme koji se tu javljaju.8 Za razliku od drugih delova,
Vodi u ovoj materiji nije propisao nikakve preporuke.
Posle usvajanja Zakonodavnog vodia za steajno pravo,
UNCITRAL je 2010. godine doneo Zakonodavni vodi koji se odno5
6
7
8
European Commission, Proposal for a Regulation of the European Parliament

and of the Council amending Council Regulation (EC) 1346/2000 on insolvency proceedings Predlog izmena Uredbe o steajnim postupcima, Strasbourg,
12.12.2012, COM(2012) 744 final, dostupno na adresi: http://ec.europa.eu/justice/civil/files/insolvency-regulation_en.pdf (15.1.2013.), l. 42a42d.
UNCITRAL Model Law on Cross-Border Insolvency Model zakon, 15. decembar 1997. godine.
UNCITRAL Legislative Guide on Insolvency Law Zakonodavni vodi, 2. decembar 2004. godine.
Zakonodavni vodi, 276279.
273
Harmonius 2014
si na pravni tretman povezanih drutava u steaju.9 Ovaj vodi predstavlja celinu sa Vodiem iz 2004. godine, i to tako to je na originalni
Vodi, koji se sastoji iz dva dela, dodao trei deo koji se bavi specifinom steajnom problematikom steajem povezanih drutava. Prva
dva dela Vodia su primenljiva i na povezana drutva, dok je trei deo
specijalizovan samo za problematiku steaja grupacija. Re o znaajnom dokumentu, u kome su sadrane brojne preporuke u vezi sa raznovrsnim problemima koji se javljaju kod steaja povezanih drutava.
Meutim, znaaj Vodia je bitno umanjen injenicom da on nije obavezujui pravni izvor, ve samo instruktivan, koji treba da pomogne
zakonopiscima kada se odlue za ureivanje ove tematike.
Izuzetak od pravila da meunarodni izvori ne ureuju oblast steaja povezanih drutava predstavljaju Principi formulisani 2003. godine
od strane Amerikog pravnog instituta, pod nazivom Transnacionalna
insolventnost principi kooperacije izmeu drava lanica NAFTA
sporazuma (engl. Transnational Insolvency Principles of Cooperation
Among the NAFTA Countries), a koji se primenjuje izmeu drava lanica NAFTA sporazuma.10 Oni eksplicite pominju korporativne grupe,
te omoguavaju procesnu ili materijalnu konsolidaciju izmeu vie razliitih steajnih postupaka koji se vode protiv vie dunika. Meutim,
faktori koji utiu na konsolidaciju postupaka su, kao i do tada, preputeni steajnoj praksi. Osim dva principa koji se iskljuivo odnose na
povezana drutva, ALI Principi uvode i niz drugih pravila, koja su od
velikog znaaja i za steaj povezanih drutava (na primer, korienje
protokola, prekogranina prodaja imovine, i sl.).
2. POJMOVNO ODREENJE POVEZANIH

DRUTAVA ZA POTREBE
MEUNARODNOG STEAJA
Prvo pitanje koje se postavlja prilikom regulisanja materije steaja povezanih drutava se odnosi na sam pojam povezanih drutava.
Naalost, u pravnim sistemima po pravilu ne postoji opta definicija
9
10
274
UNCITRAL Legislative Guide on Insolvency Law Part three: Treatment of enterprise groups in insolvency Zakonodavni vodi za povezana drutva, 1. jul
2010. godine.
Vid.: Transnational Insolvency Principles of Cooperation Among the NAFTA
Countries ALI Principi, proceduralni principi 23 i 24.
Vuk Radovi
povezanih drutava, ve se za svaku posebnu oblast odvojeno definie

ovaj pojam. Tako se pojam povezanih drutava odvojeno utvruje za
potrebe prava privrednih drutava, poreskog prava, raunovodstvenog
prava, radnog prava, i sl. Istom logikom razmiljanja dolazi se do zakljuka da pojam povezanih drutava u steajnom pravu treba da bude
prilagoen ciljevima koji se ele postii steajnom regulativom. Prema
tome, treba se zaloiti za uvoenje tzv. steajnopravnog pojma povezanih drutava.
Tradicionalno se povezana drutva vezuju za postojanje odnosa
matinog i zavisnog drutva, tako to matino drutvo van svog sedita
obavlja delatnosti preko zavisnog drutva. Na taj nain se stvara piramidalna (hijerarhijski ustrojena) struktura, u kojoj matino drutvo
poseduje sve ili veinu glasakih akcija ili udela u zavisnim drutvima,
bez obzira da li su strana ili domaa, i po tom osnovu ih kontrolie ili
ima mogunost da ih kontrolie. Kontrola se moe definisati kao pravo
ili mogunost jednog lica da, direktno ili indirektno, vri uticaj na poslovanje drugog lica.11 Nije sporno da pojam povezanih drutava obuhvata drutva povezana ueem u osnovnom kapitalu, na osnovu koga
se uspostavljaju hijererhijski odnosi, tj. odnosi dominacije. Meutim,
danas su sve prisutnija povezana drutva, koja delatnosti obavljaju na
decentralizovan nain, tj. kod kojih postoji vei stepen samostalnosti
i autonomije uestvujuih drutava. Za razliku od tradicionalne hijerarhijske strukture, ovde su drutva manje-vie ravnopravna, te veza
izmeu njih po pravilu nije zasnovana na kontroli, ve na koordinaciji
poslovanja. Primera radi, drutva mogu da se poveu putem uzajamnog
kapital-uea, gde umesto da jedni druge kontroliu u smislu dominacije, oni usklauju svoje aktivnosti kako bi ostvarili to bolje poslovne
rezultate. Centralizovana i decentralizovana povezana drutva su dve
varijante drutava povezanih ueem u osnovnom kapitalu.
Pored uea u osnovnom kapitalu, osnov povezivanja drutava moe biti i ugovor (drutva povezana ugovorom). Ugovor e predstavljati osnov za nastanak povezanih drutava, ako su ispunjeni uslovi
ostvarivanja kontrole, mogunosti ostvarivanja kontrole ili koordinacije izmeu uestvujuih drutava. Premda je osnov nastanka razliit,
u svojim praktinim efektima ugovorno povezivanje moe biti gotovo
identino povezivanju kapital-ueem. Osim oiglednih primera ugo11
O faktorima koji predstavljaju indiciju postojanja kontrole vie vid.: Zakonodavni vodi za povezana drutva, 1516.
275
Harmonius 2014
vora koji imaju ovakav efekat, poput ugovora o kontroli i upravljanju

(tzv. preduzetniki ugovori), osnov povezivanja mogu biti i brojni trgovinski ugovori, kao to su ugovor o franizingu, ugovor o distribuciji, i
sl., naravno, pod uslovom da je ispunjen gore pomenuti uslov kontrole
ili koordinacije.12
Za potrebe steaja, postavlja se pitanje da li je opravdano prihvatiti uu ili iru koncepciju povezanih drutava. Osnovni argument u
prilog prihvatanja ue koncepcije, tj. svoenje na odnose koje karakterie kontrola ili mogunost kontrole (na primer, odnos matinog i zavisnih drutava), je jednostavnost u primeni i jasnost ovakvog reenja.13
Meutim, pojmovno ograniavanje povezanih drutava samo na ove
situacije bi bilo pogreno, jer iz steajnopravnog ugla nema opravdanja
da se zanemare neki vidovi povezivanja, pogotovu imajui u vidu da su
ekonomski posmatrano oni veoma slini odnosu matinog i zavisnih
drutava. Prema tome, potrebno je ukljuiti i drutva koja karakterie
koordinacija aktivnosti, a ne samo da odluujui faktor bude ostvarena
kontrola ili mogunost ostvarivanja kontrole. Razlog za to treba traiti
u ciljevima koji se ele postii steajnom regulativom povezanih drutava, a ona je podjednako primenljiva i na drutva povezana ueem
u osnovnom kapitalu i drutva povezana ugovorima, odnosno na drutva koja su povezana kontrolom ili mogunou ostvarivanja kontrole i
na koordinirana drutva. U svakom sluaju, povezana drutva ne obuhvataju ugovorna povezivanja nastala u cilju izvrenja odreenog pravnog posla, jer je tu kontrola ili koordinacija samo delimina i odnosi
se samo na jedan izolovani sluaj.14 Takoe, ne smatraju se povezanim
drutvima ni odnos poverioca i dunika (na primer, banke i korisnika
kredita), bez obzira na eventualnu mogunost poverioca da utie na
poslovanje dunika.15
Meunarodni dokumenti koji ureuju ovu materiju u osnovi prihvataju iru koncepciju povezanih drutava. Tako, prema UNCITRALovom Zakonodavnom vodiu za povezana drutva, nije od znaaja
pravna priroda odnosa izmeu povezanih drutava, ve sutina tog
odnosa.16 Na generalnom, vansteajnom planu, slina koncepcija je in12
13
14
15
16
276
Vie vid.: I. Mevorach, op. cit. fn. 4, 2021.

I. Mevorach, op. cit. fn. 4, 23.
Zakonodavni vodi za povezana drutva, 15.
Vuk Radovi
korporirana i u OECD Smernice za multinacionalna preduzea. One

kao kljunu karakteristiku multinacionalnih preduzea navode mogunost koordiniranja aktivnosti vie drutava, dok drugi faktori nisu odluujui.17 Prema tome, jasno je da i Vodi i Smernice pod povezanim
drutvima podrazumevaju i drutva povezana kapital-ueem i drutva povezana ugovorima.
Predlog izmena Uredbe o steajnim postupcima sadri preciznu definiciju povezanih drutava. Prema njoj, povezana drutva obuhvataju vie kompanija koje se sastoje iz matinih i zavisnih drutava.
Matino drutvo je odreeno kao drutvo koje:
ima akcije ili udele koje mu obezbeuju veinu glasakih prava u drugom drutvu; ili
je akcionar ili lan zavisnog drutva i ima pravo da:
imenuje ili razrei veinu lanova organa uprave tog zavisnog drutva; ili
vri dominantan uticaj na zavisno drutvo, na osnovu ugovora zakljuenog sa zavisnim drutvom ili odredbe u njegovim internim aktima.
Prikazana sloena definicija povezanih drutava jasno govori u
prilog dominacije ireg shvatanja pojma povezanih drutava za potrebe
(meunarodnog) steajnog prava.
3. PRONALAENJE RAVNOTEE IZMEU

PRINCIPA ODVOJENIH PRAVNIH
SUBJEKTIVITETA I PRINCIPA JEDINSTVA GRUPE
Osnovna kontroverza koja prati regulisanje steaja povezanih
drutava je pronalaenje prave mere izmeu dva suprotstavljena principa: principa odvojenih pravnih subjektiviteta povezanih drutava
i principa jedinstva grupe. Sutina je u tome kom od ova dva principa treba dati prednost, onom koji je zasnovan na pravnoj realnosti
ili onom koji je zasnovan na ekonomskoj realnosti. Princip odvojenih
pravnih subjektiviteta zagovara da se svaki pravni subjekt, koji ima
pasivnu steajnu sposobnost, mora odvojeno posmatrati. Bez obzira
17
OECD Guidelines for Multinational Enterprises, OECD Publishing, 2011, http://

dx.doi.org/10.1787/9789264115415-en, 1718.
277
Harmonius 2014
na eventualne snane veze koje postoje sa drugim drutvima, dunik

ima svoju imovinu odvojenu od imovine ostalih lanova grupe, ima
svoje poverioce i dunike, koji nisu u isto vreme i poverioci, odnosno
dunici drugih lanova grupe, i sl. Na ovaj nain se potuje princip
kompanijskog prava, prema kome grupe povezanih drutava nemaju
pravni subjektivitet.18 U nemakom pravu se za oznaavanje ovog principa tradicionalno koristi maksima jedno lice jedna imovina jedan
steaj.19
Na ovaj princip se nadovezuje princip ograniene odgovornosti
akcionara, odnosno lanova za obaveze drutva, kao moda i najznaajniji princip prava drutava kapitala. Premda lanovi grupe povezanih drutava mogu biti sva pravna lica, u praktinom smislu najznaajniji lanovi su drutva kapitala. Zbog toga se moe zakljuiti da princip
odvojenih pravnih subjektiviteta sutinski treba da zatiti princip ograniene odgovornosti lanova za obaveze drutva, tj. matinog drutva
za obaveze zavisnog drutva. Tradicionalno steajno pravo povezanih
drutava potuje ova dva principa.
Princip jedinstva grupe je produkt modernog doba. On polazi
od injenice da su pravno samostalni subjekti tako povezani da ine
ekonomsko jedinstvo. Prihvatanjem ovog principa pravo bi primat
dalo sutini u odnosu na formu. Primena principa jedinstva grupe ne
znai da se formira neki novi pravni subjekt. Naprotiv, jedini subjekti u
pravu ostaju lanovi grupe. Priznanjem jedinstva se ne negira princip
samostalih pravnih subjektiviteta, ve se u tano odreenim, usko definisanim oblastima, njemu daje prioritet, jer se na taj nain efikasnije
ostvaruju ciljevi koje pravo eli da dostigne. Steaj je upravo jedna od
tih oblasti, u kome povezana drutva stvaraju brojne pravne probleme,
koji se bolje mogu reiti primenom koncepta jedinstva grupe.
Moderno i razvijeno steajno pravo ne treba da zagovara iskljuivu primenu bilo kog od dva pomenuta principa u steaju povezanih
drutava. U praksi e biti veoma retke situacije u kojima e se ukazati
potreba za primenom samo jednog od ova dva principa. Pravilo e biti
primena oba principa, ali sa razliitim dejstvom. U odreenim situacijama e biti opravdano da se princip odvojenih pravnih subjektivite18
19
278
H. Hirte, Towards a Framework for the Regulation of Corporate Groups Insolvencies, European Company and Financial Law Review, 2/2008, 214.
Ibid.
Vuk Radovi
ta samo blago koriguje primenom nekih instituta koji svoju teorijsku

osnovu imaju u principu jedinstva grupe (na primer, uvoenjem obaveze saradnje i razmene informacija izmeu steajnih postupaka koji se
vode protiv razliitih subjekata iste grupe povezanih drutava). Druge
okolnosti e, pak, opravdavati suprotan pristup, prema kome e se poi
od principa jedinstva, koje e nakon toga biti modifikovano nekim
pravilima karakteristinim za princip odvojenih pravnih subjektiviteta.
Primera radi, mogue je da steajno pravo jedne drave sprovede postupak materijalnog objedinjavanja steajnih postupaka, a da se potom
obezbeeni poverioci izuzmu iz ovakvog reima.
Iz navedenog se vidi da steajno pravo ne treba svojim reenjima
da stane na stranu ni principa odvojenih subjektiviteta ni principa jedinstva grupe. U svakom konkretnom sluaju je potrebno utvrditi kom
od dva principa treba dati prednost, a nakon toga i ustanoviti modalitet ukljuivanja drugog principa. Na taj nain se u steaju povezanih
drutava primenjuje balansiran pristup, jer se tei uspostavljanju ravnotee izmeu ekonomske i pravne realnosti.
4. PROBLEMATIKA PREKOGRANINOG STEAJA

PRINCIP UNIVERZALNOSTI v. PRINCIP
TERITORIJALNOSTI
Dilema izmeu principa odvojenih subjektiviteta i principa jedinstva grupe je karakteristina za svaku grupu povezanih drutava,
bez obzira da li je nacionalna (svi lanovi grupe pripadaju istoj dravi) ili meunarodna (svi lanovi grupe ne pripadaju istoj dravi). Kod
meunarodnih grupa povezanih drutava se javlja jo jedna teorijska
dilema, a ona se svodi na dobro poznatu kontroverzu izmeu primene
dva antagonistika principa: principa teritorijalnosti i principa univerzalnosti.20 Princip teritorijalnosti titi nacionalne interese, i to tako to
predlae da svaka drava vodi steajni postupak protiv dunika koji
imaju njenu nacionalnu pripadnost. Princip univerzalosti se zasniva
na doslednoj primeni principa jedinstva grupe, to u najekstremnijoj
varijanti vodi otvaranju jednog steajnog postupka protiv itave grupe
20
Vie vid.: I. Mevorach, Towards a Consensus on the Treatment of Multinational

Enterprise Groups in Insolvency, Cardozo Journal of International & Comparative Law, 18/2010, 385386.
279
Harmonius 2014
povezanih drutava, i to u onoj dravi za koju je ustanovljeno da predstavlja centar grupe.21

Nesporno je da danas u svetu dominira princip teritorijalnosti
kada je re o steaju dva ili vie lanova poslovne grupe. Ovakvo reenje je u suprotnosti sa reenjem koje dominira u kontekstu steaja pojedinanog dunika, jer se tada primenjuje princip modifikovane univerzalnosti. Modifikovana univerzalnost se zasniva na sledeoj ideji: u
odnosu na jednog dunika moe postojati samo jedan glavni steajni
postupak, koji ima univerzalan karakter, a pored njega je dozvoljeno
otvaranje vie sekundarnih steajnih postupaka, koji imaju teritorijalni
karakter. Otuda se u odnosu na svakog lana grupe povezanih drutava
moe otvoriti jedan glavni i vie sporednih steajnih postupaka. Ako
pretpostavimo da se steajni postupak otvara protiv nekolicine ili svih
lanova grupe, jasno je da je broj moguih steajnih postupaka viestruko uvean, to oteava uzajamnu saradnju i komunikaciju. Princip
teritorijalizma u materiji steaja povezanih drutava se nadovezuje na
primenu principa modifikovane univerzalnosti, tako to drava koja je
meunarodno nadlena za sprovoenje steajnog postupka u odnosu
na pojedinanog lana grupe, eli da zadri tu svoju nadlenost, a ne
da je prenese na neko drugo zakonodavstvo u kome se nalazi centar
grupe. Zbog toga neki autori smatraju da se na steaj povezanih drutava umesto teorije modifikovane univerzalnosti primenjuje teorija
dvostruko modifikovane univerzalnosti.22
Tako posmatrano steaj povezanih drutava treba da balansira
ne samo izmeu principa odvojenih pravnih subjektiviteta i principa
jedinstva grupe, ve i izmeu principa teritorijalnosti i principa univerzalnosti. U svakom sluaju, praksa uvek polazi od primene principa
odvojenih pravnih subjektiviteta i teritorijalnosti, to praktino znai
da e se primenjivati odvojeni steajnopravni reimi na svakog lana
grupe povezanih drutava. Meutim, da li e se i u kojoj meri ovi principi korigovati uvoenjem elemenata univerzalnosti, zavisi od toga nad
kim je otvoren steajni postupak, kakve su karakteristike konkretne
grupe povezanih drutava i koji se ciljevi ele postii steajnom regulativom.
21
22
280
Vie o principu univerzalnosti u postupku meunarodnog steaja vid.: V. Radovi, Princip iste univerzalnosti u meunarodnom steaju, Zbornik radova
Pravnog fakulteta u Novom Sadu, 2/2013, 261278.
Vuk Radovi
5. KLJUNI FAKTORI RELEVANTNI ZA PRIMENU

ODGOVARAJUIH STEAJNIH REENJA
Reenja koja treba primeniti u odnosu na steaj grupe povezanih
drutava su determinisana brojnim faktorima, a u daljem tekstu e biti
vie rei o nekoliko najznaajnijih.
5.1. Steajni scenario nad kim je otvoren steajni

postupak?23
Prvo pitanje od koga se polazi je broj dunika, lanova grupe,
nad kojima je otvoren steajni postupak. U tom pogledu se mogu razlikovati tri situacije: prva, kada je dolo do finansijskog kolapsa cele
grupe, te je steajni postupak otvoren u odnosu na svakog lana; druga, kada je steajni postupak otvoren protiv dva ili vie, ali ne i svih
lanova grupe; i trea, kada se postupak otvori samo nad jednim lanom grupe. Poslednja situacija je pravno najjednostavnija, jer se u tom
sluaju brojni instituti koje nudi steajno pravo poslovnih grupa ne
mogu primeniti, jer se oni vezuju za postojanje vie steajnih postupaka. Primena naela odvojenog pravnog subjektiviteta i teritorijalnosti
se ovde ne dovode u pitanje. Akcenat e u tom postupku biti na posebnom steajnom tretmanu pravnih poslova zakljuenih sa drugim lanovima grupe, kao i pitanju odgovornosti drugih lanova za obaveze
steajnog dunika.
Najdalekosenije pravne posledice su mogue kada svi lanovi
grupe povezanih drutava padnu pod steaj. Tada sva pravila i sve kontroverze meunarodnog steaja povezanih drutava dolaze do punog
izraaja. Slina situacija moe nastupiti i u sluaju da su samo neki lanovi grupe u steaju. Meutim, tada je prethodno potrebno utvrditi
kakav je odnos izmeu lanova grupe nad kojima je otvoren steajni
postupak. Ako su ti lanovi grupe direktno povezani (na primer, u steaju se nalaze matino drutvo i dva njemu zavisna drutva), postojae izraenija potreba za koordinacijom steajnih aktivnosti. Indirektna
povezanost drutava lanova iste grupe (na primer, matino drutvo i
drutvo unuka ili dva zavisna drutva drutva sestre) podrazumeva
slabije uzajamne veze, to posledino znai i manju potrebu za primenom posebnih steajnopravnih instituta vezanih za grupe povezanih
drutava.
23
281
Harmonius 2014
5.2. Dve sutinske podele grupa povezanih drutava

Prema stepenu integrisanosti i meusobne zavisnosti lanova,
sve grupe povezanih drutava se mogu podeliti na: a) imovinski integrisane grupe, b) poslovno integrisane grupe i c) neintegrisane ili slabo
integrisane grupe.24
a) Imovinski integrisane grupe podrazumevaju visok stepen integrisanosti lanova grupe povezanih drutava. Integrisanost postoji na
polju finansija i imovine, to se u praksi manifestuje u vidu meanja
imovine i obaveza pravno odvojenih subjekata. Sutina nije u integraciji poslovanja, ve u meanju sadrine entiteta.25 Do meanja moe
doi sluajno nemarom rukovodilaca ili namerno sprovoenjem
planske strategije, eljom da se prevare poverioce i sakrije imovina, i
sl.26 Ovaj vid integrisanosti vodi gubitku osnovnih karakteristika odvojenih subjektiviteta, i to tako to sutinski ne postoji imovina lanova,
ve samo imovina grupe, to su obaveze lanova obaveze grupe, to
trea lica kada zakljuuju ugovor sa lanom imaju u vidu postojanje
grupe kao druge ugovorne strane, i sl. U svakom sluaju, imovinski
integrisane grupe su najpogodniji kandidati za sprovoenje materijalne
konsolidacije steajnih postupaka, kao najdalekosenije mere koja se
moe preduzeti u steaju povezanih drutava.27
b) Poslovno integrisane grupe obuhvataju imovinski samostalne
i nezavisne lanove, ije je poslovanje integrisano u jedan koherentan
sistem. Uobiajeno se na elu grupe povezanih drutava nalazi matino
drutvo koje vri koordinaciju poslovanja svih ostalih lanova grupe, i
to tako to svako drutvo obavlja jedan segment aktivnosti od znaaja za grupu u celini. Primera radi, u okviru grupe povezanih drutava
koja obavlja delatnost proizvodnje i prodaje automobila, neka drutva
bi mogla da vre istraivanja, druga proizvodnju, trea marketing i
prodaju, itd. Praktino posmatrano, ove vrste povezanih drutava imaju jedinstvenu poslovnu strategiju, iji je osnovni cilj uteda trokova
i maksimiziranje profita. Imajui u vidu poslovnu povezanost lanova, poslovno integrisane grupe su idealni kandidati za sprovoenje tzv.
procesne konsolidacije steajnih postupaka.
24
25
26
27
282

U teoriji ima miljenja da je koncept integrisanih grupa preterano neodreen.
Vid.: S. L. Bufford, op. cit. fn. 2, 722.
Vuk Radovi
c) Neintegrisane ili slabo integrisane grupe obuhvataju drutva

povezana ueem u osnovnom kapitalu ili ugovorom, a koja nisu integrisana, bilo u poslovnom bilo u imovinskom smislu te rei, ili su integrisana ali u neznatnoj meri. Ova drutva posluju samostalno i nezavisno od drugih lanova grupe. Steajne postupke u odnosu na lanove
ovakve grupe povezanih drutava e karakterisati primena principa
odvojenih pravnih subjektiviteta i principa teritorijalnosti.
Prema stepenu centralizacije upravljanja i kontrole, sva povezana
drutva se mogu podeliti na: a) centralizovane grupe i b) decentralizovane grupe.28
a) Centralizovane grupe su one grupe povezanih drutava kod
kojih postoji jedan centar iz koga se upravlja i iz koga se kontrolie itava grupa (tzv. mozak grupe). Premda su se one tradicionalno vezivale za vertikalno povezana drutva, zasnovana na ueu u osnovnom
kapitalu, na ijem elu se nalazi matino drutvo, danas je jasno da u
ovu grupu mogu spadati i ugovorno povezana drutva, pod uslovom
da su se obavezala da se podvrgnu zajednikoj upravi i kontroli.
b) Decentralizovane grupe karakterie znaajna autonomija
drutava koja je sainjavaju. I te grupe mogu imati centar (na primer,
matino drutvo), ali je on vie zaduen za koordinaciju aktivnosti i
nadzor, nego za upravljanje i kontrolu. Kao posebna varijanta decentralizovanih grupa se izdvajaju tzv. horizontalne grupe, koje nemaju
zajedniki centar, ve putem sistema uzajamnih kapital-uea koordiniraju svoje aktivnosti i jedni druge kontroliu.
U praksi postoje i neke specifine vrste centralizovanih i decentralizovanih grupa. Jedna od takvih je grupa povezanih drutava sa
vie centara (glava), koje kontroliu (kod centralizovanih) ili koordiniraju (kod decentralizovanih) aktivnosti u odnosu na njima potinjena
drutva. Ovo se postie putem stvaranja tzv. holding blizanaca, koji se
nalaze u razliitim dravama, ili zakljuivanjem ugovora o zajednikom poduhvatu izmeu dva ili vie matinih drutava.29
Podela na centralizovane i decentralizovane grupe ima velikog
praktinog znaaja u steajnom postupku. Relevantnost e se ispoljavati u odnosu pitanje centra glavnih interesa grupe i odgovornosti za
obaveze drutava koja se nalaze u steajnom postupku.
28
29

283
Harmonius 2014
5.3. Steajni ciljevi

Prilikom odluivanja na koji nain pristupiti materiji steaja grupe povezanih drutava uvek treba imati u vidu ciljeve koji se ele postii. Naelno posmatrano, svi ciljevi steajnog postupka su u isto vreme
i ciljevi steaja poslovnih grupa. Meutim, neki od klasinih ciljeva se
ispoljavaju na specifian nain, dok su drugi ciljevi indukovani injenicom da lanovi grupe povezanih drutava ne pripadaju istoj dravi. U
svakom sluaju, posebno treba voditi rauna o sledeim ciljevima.
1) Maksimizacija vrednosti steajne mase. Osnovni cilj od koga
steajno pravo uvek polazi je maksimiziranje vrednosti steajne mase,
to znai da steajni organi treba da uine sve kako bi se steajna masa
odrala, eventualno uveala, a na kraju i prodala po najpovoljnijoj
ceni, u to kraem roku, sa to manje trokova. Samo se na taj nain
omoguava najpovoljnije namirenje steajnih poverioca. U steaju
lanova grupe povezanih drutava ostvarivanje ovog cilja je posebno
oteano, jer odvojena prodaja imovine svakog lana posebno ne mora
ekonomski posmatrano biti najbolje reenje.30 Naime, imajui u vidu
brojne veze (finansijske, poslovne, imovinske...) koje postoje izmeu
povezanih drutava, esto e biti mnogo praktinije i isplativije, prodavati imovinu cele grupe, nego svakog od lanova pojedinano.31 Na taj
nain se, zbog vee raznovrsnosti predmeta prodaje, a time i strategija
prodaje, omoguava postizanje vie cene. Rei profesora Rasmussen-a,
veliina pite je mnogo znaajnija od veliine pareta, na najbolji nain oslikavaju ovu ideju.
2) Sniavanje trokova. U kontekstu steaja povezanih drutava,
sniavanje trokova kao poseban cilj steajne regulative ima dodatni
smisao. On e posebno doi do izraaja u situacijama kada su grupe
integrisane, a naroito imovinski integrisane, jer e tada postojati potreba da se u svakom od brojnih steajnih postupaka izvre iste ili sline radnje. To znai da bi dosledna primena principa odvojenih pravnih
subjektiviteta vodila multiplikovanju trokova. Zbog toga bi steajna
centralizacija dovela do uteda. Takoe, celovita (globalna) perspektiva
bi omoguila da se jednostavnije shvate esto komplikovani imovinski
odnosi izmeu povezanih drutava.
30
31
284
Vie vid.: R. K. Rasmussen, The Problem of Corporate Groups, a Comment

on Professor Ziegel, Fordham Journal of Corporate & Financial Law, VII/2002,
401.
Slino: S. L. Bufford, op. cit. fn. 2, 693.
Vuk Radovi
3) Omoguavanje reorganizacije. Fokusiranje steaja samo na

jednog lana grupe povezanih drutava bi praktino posmatrano onemoguilo reorganizaciju u najveem broju situacija. Izuzetak bi bili sluajevi kada su lanovi grupe potpuno nezavisni i autonomni, tj. kada
su povezani samo u pravnom, a ne i u ekonomskom smislu te rei.
Integracija lanova grupe obesmiljava parcijalnu steajnu reorganizaciju, to znai da je jedino izvodljiva reorganizacija grupe povezanih
drutava u celini, odnosno one celine unutar grupe koja je integrisana.
4) Predvidljivost i izvesnost. Pravila vezana za steaj povezanih
drutava treba da budu to je mogue preciznija, na osnovu kojih bi
trea lica mogla da previde gde e se u sluaju ispunjenosti steajnog
razloga otvoriti steajni postupak nad konkretnim lanom grupe, tj.
koje e steajno pravo biti primenjeno u tom postupku. U tom pogledu, posebno e doi do izraaja svi problemi vezani za neodreenost
standarda centar glavnih interesa grupe. Zbog toga je potreban dodatni napor kako bi se ovaj standard uinio izvesnijim i predvidljivijim u odnosu na trea lica. U krajnjoj liniji, predvidljivost e uticati na
smanjivanje broja neopravdanih forum shopping-a.32
5) Ouvanje ranije steenih prava. Steajno pravo polazi od naela da sva prava koja su steena pre otvaranja steajnog postupka i dalje
postoje, tj. steajno pravo ih priznaje i potuje.33 U steaju povezanih
drutava, ovo naelo dobija i dodatni smisao. Naime, moe se desiti da
lokalni poverilac (na primer, poverilac jednog zavisnog drutva) ima
odreena prava prema duniku, koja su mu priznata steajnim i vansteajnim pravom drave kojoj pripada njegov dunik, inae lan grupe povezanih drutava. Ako se otvori steajni postupak u odnosu na
celu grupu u nekoj drugoj jurisdikciji, razliitoj od one kojoj pripada
dunik lokalnog poverioca, mogue je da steajno pravo te drave pravo lokalnog poverioca tretira na drugaiji nain nego to bi to inilo
steajno pravo duave njegovog dunika (na primer, svrstava ga u loiji isplatni red, obezbeeno potraivanje smatra neobezbeenim, i sl.).
Otuda, kakvo god da se pravo prihvati u odnosu na steaj povezanih
drutava, mora se na odgovarajui nain voditi rauna o zatiti interesa
poverilaca svakog od lanova grupe, to u teorijskom smislu znai da
se univerzalnost koriguje teritorijalnou.
32
33
S. L. Bufford, op. cit. fn. 2, 694.

285
Harmonius 2014
6. OSOBENI INSTITUTI STEAJA POVEZANIH

DRUTAVA
Steajna praksa razvijenih drava je iznedrila vie osobenih instituta steaja povezanih drutava, od kojih su neki procesnopravne,
a drugi materijalnopravne prirode. Meu najznaajnije se svrstavaju:
procesna koordinacija, materijalno objedinjavanje, zajedniki predlog
za pokretanje steajnog postupka, subordinacija potraivanja povezanih drutava, probijanje pravne linosti i obaveza plaanja doprinosa.
6.1. Procesna koordinacija

Procesna koordinacija (engl. procedural coordination, procedural consolidation, joint administration) podrazumeva brojne mehanizme koordinacije steajnih postupaka koji se vode protiv vie povezanih drutava, a sprovodi je jedan ili nekoliko sudova. Ona je nastala
iz potrebe da se koordinira upravljanje steajnim postupcima, a da se
pri tom ne dira princip odvojenih pravnih subjektiviteta. Prema tome,
imovina i obaveze svakog povezanog drutva ukljuenog u procesnu
koordinaciju ostaju odvojene i zasebne. Svaki lan ostaje dunik svojim
poveriocima, a imalac svoje imovine. Na taj nain se moe rei da se
procesne pogodnosti ostvaruju bez rtvovanja materijalnih prava poverilaca i drugih zainteresovanih lica.34 Principijelno posmatrano, procesna koordinacija ne dira prava poverilaca svakog od steajnih dunika,
niti utie na sastav steajnih masa uestvujuih subjekata.35
Primena ovog instituta je ograniena samo na jedinstveno upravljanje postupcima, tj. konsolidaciju procesnog aspekta steaja, to znai
da se time ne dira u materijalna pitanja. Procesna koodinacija treba
da uini steajne postupke efikasnijim i jeftinijim,36 to u krajnjoj liniji
vodi viem stepenu namirenja poverilaca.
Steajni postupci se mogu koordinirati na razliite naine. Meu
mehanizmima koji su do sada u praksi najee korieni se istiu:37
34
35
36
37
286
J. S. Gilbert, Substantive Consolidation in Bankruptcy: A Primer, Vanderbilt

Law Review, 43/1990, 212.
J. Hightower, The Consolidation of the Consolidations in Bankruptcy, Georgia
Law Review, 38/2003, 469470.
J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 212; J. Hightower, op. cit. fn. 35, 469.
Zakonodavni vodi za povezana drutva, 3233, preporuka br. 204.
Vuk Radovi
1) imenovanje jednog ili istog steajnog upravnika38 ovo je

jedna od najznaajnijih mera koja je koriena u svrhe procesne koordinacije. Njena osnovna prednost je u tome to
se izbegavaju trokovi razmene informacija i saradnje koji bi
postojali kada bi se u svakom steajnom postupku imenovao
steajni upravnik. Osnovni nedostatak ove mere je potencijalni gubitak nezavisnosti i neutralnosti steajnog upravnika;39
2) imenovanje jednog odbora poverilaca;
3) razmena informacija, saradnja i koordinacija izmeu sudova
ovaj mehanizam saradnje se moe ostvariti na razliite naine, poput, besplatne razmene informacija, zakazivanja zajednikih roita ili koordinaciju tih roita, koordinacije u
vezi sa usvajanjem protokola, i sl., a sudovi mogu u ove svrhe imenovati posebno lice ili telo koje e raditi po njihovim
instrukcijama;40
4) saradnja i razmena informacija izmeu steajnih upravnika
steajni upravnici bi se mogli obavezati da: blagovremeno
prosleuju informacije koje bi mogle biti od znaaja za drugi
postupak, da ispitaju mogunost reorganizacije grupe povezanih drutava, a u sluaju da takva mogunost postoji da predloe zajedniki plan reorganizacije, koordinirano upravljaju i
vre nadzor nad poslovanjem uestvujuih drutava, i sl.;41
5) razmena informacija i saradnja izmeu steajnih upravnika i
sudova razliih dunika;42
6) garantovanje nekih procesnih prava steajnim upravnicima u
steajnim postupcima povezanih drutava (na primer, pravo
uea u drugom postupku, pravo na predlaganje zajednikog
plana reorganizacije, i sl.);
38
39
40
41
42
Vie vid.: C. G. Paulus, Group Insolvencies Some Thoughts About New

Approaches, Texas International Law Journal, 42/2007, 826827; H. Hirte, op.
cit. fn. 18, 220221.
Ovu meru izriito pominju amerika Federalna pravila steajne procedure (Federal Rules of Bankruptcy Procedure) u pravilima 1015(b) i 2009, gde se u sluaju
kada sud odredi zajedniko upravljanje steajnim masama povezanih drutava,
poveriocima daje mogunost da imenuju jednog steajnog upravnika. Posebna panja je posveena i potencijalnom sukobu interesa imenovanog steajnog
upravnika.
Predlog izmena Uredbe o steajnim postupcima, l. 42b.
Predlog izmena Uredbe o steajnim postupcima, l. 42a.
Predlog izmena Uredbe o steajnim postupcima, l. 42c.
287
Harmonius 2014
7) saradnja i koordinacija izmeu odbora poverilaca;

8) koordinacija postupaka prijave i utvrivanja potraivanja;
9) koordinacija korienja instituta pobijanja pravnih radnji steajnog dunika.
Kakvu e sadrinu u konkretnom sluaju imati procesna koordinacija u osnovi zavisi od dva faktora. Prvo, ona zavisi od karakteristika same grupe povezanih drutava. to su odnosi izmeu lanova
tenji, to e i potreba za procesnom koordinacijom biti vea. Teorijski
posmatrano, najbolji kandidati za procesnu koordinaciju su poslovno
integrisane grupe povezanih drutava. Meutim, koje e se konkretne
mere procesne koordinacije primeniti zavisi od specifinih potreba tog
sluaja. Drugim reima, nema univerzalne i za sve sluajeve jednako
primenljive sadrine procesne koordinacije, ve nju indukuju konkretne okolnosti. Tako se moe desiti da u jednom sluaju ona dovede
do potpune centralizacije upravljanja postupcima, dok e u drugim ta
centralizacija biti samo delimina. Otuda se moe zakljuiti da je fleksibilnost i prilagodljivost osnovna karakteristika procesne koordinacije.
Drugo, osim karakteristika grupe, mere koordinacije e biti determinisane i nacionalnim steajnim propisima. U tom pogledu treba praviti
razliku izmeu anglosaksonskih steajnih sistema, koji su otvoreni za
ovaj vid procesne saradnje, i kontinentalno-evropskih steajnih sistema, ija steajna pravila mogu biti konica za brojne vidove procesne
koordinacije. Zbog toga je, naroito za kontinentalno-evropske pravne
sisteme, vano da usvoje makar neka okvirna pravila kojima bi se omoguila procesna koordinacija.
Steajno pravo bi kao minimum trebalo da uredi i sledea pitanja vezana za procesnu koordinaciju:43
lica koja imaju aktivnu legitimaciju da podnesu predlog za
procesnu koordinaciju preporuuje se da to pravo ima povezano drutvo, steajni upravnik povezanog drutva ili poverilac povezanog drutva;
vreme kada se predlog moe podneti u ovom pogledu je
potrebno precizirati da se predlog moe podneti ve u trenutku podnoenja predloga za otvaranje steajnog postupka, ali i
naknadno;
43
288
Zakonodavni vodi za povezana drutva, 3334, preporuke br. 205210.
Vuk Radovi
mogunost naknadne promene ili ukidanja odluke o procesnoj koordinaciji;

obaveza obavetavanja svih povezanih drutava o predlogu i
odluci o procesnoj koordinaciji.
6.2. Materijalno objedinjavanje

Materijalno objedinjavanje (engl. substantive consolidation) je
zbog dalekosenog dejstva najkontroverzniji institut steaja povezanih
drutava. On podrazumeva da se prava i obaveze svakog od povezanih
drutava tretiraju kao prava i obaveze grupe u celini. To znai: prvo, da
se steajne mase povezanih drutava spajaju, te tako nastaje steajna
masa grupe, i drugo, da obaveze povezanih drutava postaju obaveze
grupe. Materijalno objedinjavanje se i definie kao postupak u kome
dolazi do spajanja imovine i obaveza razliitih subjekata, koji se za svrhe sprovoenja steajnog postupka tretiraju kao jedan subjekat.44 Prema
tome, za svrhe sprovoenja steajnog postupka posledica materijalnog
objedinjavanja je zanemarivanje pravnog subjektiviteta povezanih drutava, a stvaranje novog steajnog subjekta grupe povezanih drutava.
Praktino reeno, umesto da se vodi vei broj pojedinanih steajnih
postupaka u odnosu na svako povezano drutvo ponaosob, vodi se jedinstven kolektivan steajni postupak, u odnosu na sva povezana drutva.45 Iz jedinstvene steajne mase se namiruju svi poverioci svakog od
povezanih drutava.46 Takoe, znaajne posledice objedinjavanja su i
prestanak meusobnih potraivanja povezanih drutava,47 eliminisanje
viestrukih prijava jednog istog potraivanja prema razliitim lanovi44
45
46
47
J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 209; William H. Thornton, The Continuing Presumption Against Substantive Consolidation, Banking Law Journal, 105/1988,
448; J. Hightower, op. cit. fn. 35, 470.
Ovo je i razlog zbog koga neki autori smatraju da materijalno objedinjavanje
imanentno obuhvata i procesnu koordinaciju. Naravno, po prirodi stvari, svaka
procesna koordinacija ne vodi materijalnom objedinjavanju. Vid.: J. Hightower,
op. cit. fn. 35, 476477.
Slino: Tatjana Jevremovi Petrovi, Grupe privrednih drutava, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd 2014, 386.
J. M. Landers, A Unified Approach To Parent, Subsidiary, and Affiliate Question in Bankruptcy, The University of Chicago Law Review, 42(4)/1975, 630; J. S.
Gilbert, op. cit. fn. 34, 209; C. G. Berry, Consolidation in Bankruptcy, American Bankruptcy Law Journal, 50/1976, 347; T. J. Petrovi, op. cit. fn. 46, 388.
289
Harmonius 2014
ma grupe, kao i prestanak uzajamnih garancija,48 to olakava i pojednostavljuje sprovoenje steajnog postupka.49 Zbog toga se esto istie
da se odluka o materijalnoj konsolidaciji pravda argumentima ekonominosti i efikasnosti.50
Jasno je da ovaj institut ekonomsku realnost eli da prenese na
pravni teren. On predstavlja najznaajnije odstupanje od principa odvojenih pravnih subjektiviteta51 i principa teritorijalnosti. Zbog toga, a
imajui u vidu njegove dramatine posledice,52 primena materijalnog
objedinjavanja mora biti u znaajnoj meri ograniena, i to samo na one
sluajeve gde je nesporno potrebna i opravdana.53 Ovakav zakljuak je
u suprotnosti sa praksom nekih drava, gde je materijalno objedinjavanje postalo pravilo za steajne postupke velikih dunika.54
Uporedna steajna praksa pokazuje da sudovi nisu voljni da olako primene ovaj institut. Brojni faktori mogu predstavljati indicije za
donoenje odluke o materijalnom objedinjavanju. Meu njima se posebno istiu:55 voenje novanih sredstava svih povezanih drutava na
istom raunu kod jedne banke, tekoa razdvajanja individualnih prava
i obaveza, razvijena praksa davanja zajmova unutar grupe i uzajamnih
garancija, meanje imovine, premetanje imovine izmeu povezanih
48
49
50
51
52
53
54
55
290
J. F. Conti, An Analytical Model for Substantive Consolidation of Bankruptcy

Cases, The Business Lawyer, 38/1983, 855.
O nekim procesnim problemima koji nastaju kao posledica materijalnog objedinjavanja, poput naina izraunavanja rokova za prijavu potraivanja i pobijanja pravnih radnji steajnog dunika, vie vid.: J. M. Landers, op. cit. fn. 47,
646651.
T. J. Petrovi, op. cit. fn. 46, 387.
T. E. Graulich, Substantive Consolidation A Post-Modern Trend, American
Bankruptcy Institute Law Review, 14/2006, 538.
Osnovna negativna posledica materijalnog objedinjavanja je u tome ona menja
pravila u duniko-poverilakim odnosima za vreme trajanja igre. Vid.: W. H.
Thornton, op. cit. fn. 44, 451.
J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 210; C. G. Berry, op. cit. fn. 47, 343; T. E. Graulich,
op. cit. fn. 51, 528; S. L. Bufford, op. cit. fn. 2, 738. Materijalno objedinjavanje
treba da ostane izrazito vanredno sredstvo za veoma vanredne okolnosti. W. H.
Thornton, op. cit. fn. 44, 458.
Za slinu praksu u amerikom pravu vie vid.: William H. Widen, Report to
the American Bankruptcy Institute: Prevalence of Substantive Consolidation in
Large Public Company Bankruptcies From 2000 to 2005, American Bankruptcy
Institute Law Review, 16(1)/2008, 136.
Zakonodavni vodi za povezana drutva, 62.
Vuk Radovi
drutava bez potovanja pravnih formalnosti, imenovanje istih lica za

direktore, potkapitalizacija, jedinstveno obavljanje nekih delatnosti (na
primer, marketing, raunovodstvo, i sl.), prevarno postupanje sa poveriocima, stvaranje konfuzije meu poveriocima u pogledu toga sa kim
su oni u pravnom odnosu, injenica da bi materijalno objedinjavanje
omoguilo reorganizaciju ili bi bilo u interesu poverilaca, itd.56 Nijedan
od navedenih faktora nije odluujui. Bitno je da se u konkretnom sluaju spoji vie faktora, koji u celini opravdavaju materijalno objedinjavanje.57
Praksa je vremenom suzila broj relevantnih faktora. Danas se
materijalno objedinjavanje uglavnom vezuje za sluajeve tzv. imovinski
integrisanih povezanih grupa. UNCITRAL-ov Vodi preporuuje da se
ovaj institut koristi samo u dva sluaja:58
1. kada sud ustanovi da su imovina ili obaveze povezanih drutava pomeani do te mere da se bez velikih izdataka i odlaganja ne moe utvrditi ko je vlasnik imovine i dunik obaveza;
ili
2. kada sud ustanovi da su povezana drutva bila ukljuena u
prevarne aktivnosti, koje nemaju legitiman poslovan cilj, a
kod kojih je materijalno objedinjavanje nain da se anuliraju
efekti tih aktivnosti.
U amerikoj literaturi se posebno naglaavaju dva posebno relevantna faktora:59 prvo, da su poverioci zakljuivali ugovore sa dunikom imajui u vidu celinu poslovne grupe,60 i drugo, da su ekonomske aktivnosti dunika u toj meri povezane da bi konsolidacija bila od
56
57
58
59
60
Vie o faktorima koji opravdavaju materijalnu konsolidaciju u amerikom pravu

vid.: J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 215216.
Odluka o materijalnoj konsolidaciji se zasniva na proceni okolnosti svakog pojedinog sluaja, zbog ega se istie da je ovo pitanje uvek sui generis, i do sada
nisu razvijena univerzalno prihvaena pravila. Vid.: W. H. Thornton, op. cit. fn.
44, 449.
Zakonodavni vodi za povezana drutva, 7172, preporuka br. 220.
Ovi faktori su prvi put primenjeni u SAD u sluaju in re Augie/Restivo Baking
Co. (860 F.2d 515 (2d Cir. 1988)). U sluaju in re Vecco Construction Industries,
Inc. (4 B.R. 407 (Bankr. E.D. Va. 1980)), steajni sud je analizirao sedam faktora
za koje je smatrao da su relevantni za donoenje odluke o materijalnom objedinjavanju.
O znaaju opravdanih oekivanja poverilaca za donoenje odluke o materijalnom objedinjavanju vie vid.: J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 218220.
291
Harmonius 2014
koristi svim poveriocima.61 Ovakav pristup je tradicionalan, a njegova

osnovna karakteristika je u tome da se objedinjavanje dozvoljava samo
u ekstremnim sluajevima. Kasnije je uoen trend sniavanja uslova za
primenu instituta materijalnog objedinjavanja, koji je u teoriji poznat
kao moderan ili liberalan trend.62
U svakom sluaju, steajni sud bi pre donoenja odluke trebalo
da se uveri da bi materijalno objedinjavanje ostvarilo vie koristi nego
to bi nanelo tete.63 Po prirodi stvari, primena ovog instituta ne bi trebalo da naruava osnovne principe steajnog prava, a naroito da koristi nekim grupama poverilaca na tetu drugih, sa slinim pravima.64
Sniavanje standarda za donoenje odluke o materijalnom objedinjavanju bi imalo pogubne posledice na konanost i pravnu perfektnost
predsteajnih duniko-poverilakih odnosa.65
Prema nekim autorima, prilikom donoenja odluke o materijalnom objedinjavanju potrebno je imati u vidu tri razliite vrste faktora:
1) predsteajnu povezanost lanova poslovne grupe (na primer, meanje imovine i poslovnih odnosa, postojanje konsolidovanih finanijskih
izvetaja, prenos imovine bez ikakvnih formalnosti, kontrola direktora
zavisnih drutava od strane matinog drutva, potkapitalizacija zavisnih drutava, zajedniki direktori, finansiranje zavisnog drutva od
strane matinog, i sl.),66 2) odnos poverilaca prema grupi, tj. u kojoj
meri e poverioci biti oteeni predloenim materijalnim objedinjavanjem i 3) potencijalni uticaj objedinjavanja na steajne mase.67
Institut materijalnog objedinjavanja je nastao i razvio se u anglosaksonskim dravama.68 Drave kontinentalne pravne tradicije su se
61
62
63
64
65
66
67
68
292
Vid.: J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 217.

Vie vid.: T. E. Graulich, op. cit. fn. 51, 547552.
J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 217.
Slino: T. E. Graulich, op. cit. fn. 51, 566.
Vie vid.: J. F. Conti, op. cit. fn. 48, 858859.
J. F. Conti, op. cit. fn. 48, 855, 857858; W. H. Thornton, op. cit. fn. 44, 449.
O razvoju instituta materijalnog objedinjavanja u amerikoj steajnoj sudskoj
praksi vie vid.: J. M. Landers, op. cit. fn. 47, 633640; D. G. Baird, Substantive Consolidation Today, Boston College Law Review, 47(5)/2005, 522; J. S.
Gilbert, op. cit. fn. 34, 220231; R. Schupp, Substantive Consolidation: The
Evolution and Use of an Equitable Power, Commercial Law Review, 96(4)/1991,
418430; S. D. Amera, A. Kolod, Substantive Consolidation: Getting Back to
Basics, American Bankruptcy Institute Law Review, 14(1)/2006, 246.
Vuk Radovi
opirale njegovoj primeni. Meutim, vremenom su neke meu njima

promenile svoje prvobitno shvatanje. U tom pogledu je uputan primer Francuske,69 u kojoj je Kasacioni sud 1991. godine izriito odbacio ideju konsolidacije razliitih steajnih postupaka, da bi nakon toga,
zakonodavac uveo novi lan u Trgovaki zakonik, kojim je omoguio
spajanje vie steajnih postupaka koji se vode protiv razliitih dunika,
u sluaju da je njihova imovina pomeana ili da je jedno drutvo samo
paravan drugog.70
Korisnost voenja jednog steajnog postupka je ilustrovao sluaj
Collins & Aikman,71 u kome je engleski sud vodio steajni postupak u
odnosu na 24 povezana drutva, koja su bila registrovana u 10 razliitih drava. Kako bi spreila otvaranje sekundardnih steajnih postupaka, sudija Lindsay je prihvatila da lokalnim poveriocima plati onaj
iznos koji bi im pripao da je otvoren sekundardni steajni postupak,
bez obzira na injenicu to se u ovom sluaju primenjivalo jedino englesko steajno pravo. Premda ovako neto ne bi bilo dozvoljeno steajnim sudijama u najveem broju drava kontinentalne Evrope, epilog
ovog sluaja je bio veoma povoljan, jer je celokupna imovina prodata
po veoma visokoj ceni.
Materijalno objedinjavanje se esto poredi sa probijanjem pravne linosti, te se posmatra kao steajna analogija ovog opteg instituta prava privrednih drutava.72 Meutim, i pored odreenih slinosti,
re je o dva razliita pravna instituta. Naime, probijanje pravne linosti
omoguava poveriocima zavisnog drutva da posegnu za imovinom
matinog drutva, ali u isto vreme ne omoguava i poveriocima matinog drutva da se namire iz imovine zavisnog drutva. Suprotno
tome, materijalno objedinjavanje dovodi do spajanja steajnih masa,
to znai da se svi poverioci, i poverioci matinog i poverioci zavisnog
drutva, namiruju iz jedinstvene imovine.73 Prema tome, materijalno
objedinjavanje ne naruava kompanijskopravni princip ograniene odgovornosti.74
69
70
71
72
73
74
Vid.: H. Hirte, op. cit. fn. 18, 221222.

Code de commerce, l. L 6212(2).
Re Collins & Aikman Europe SA and other companies, [2006] EWHC 1343
(Ch) (U.K.).
D. G. Baird, op. cit. fn. 68, 11; J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 218.
Vie vid.: D. G. Baird, op. cit. fn. 68, 1112. Isto i: T. E. Graulich, op. cit. fn. 51,
538.
293
Harmonius 2014
Materijalno objedinjavanje ima najvie slinosti sa statusnom

promenom spajanja.75 I kod jednog i kod drugog instututa dolazi do
objedinjavanja imovine i obaveza uestvujuih subjekata.76 Ako se
zanemare nesporne formalne razlike izmeu njih, osnovna sutinska razlika odnosi se na razvijen koncept zatite poverilaca svakog od
uestvujuih subjekata u postupku spajanja. I kod materijalnog objedinjavanja steajni sudija moe da odlui da zatiti neke poverioce nekog od povezanih drutava, ali u tom pogledu nema automatizma, niti
se moe govoriti o pravu poverilaca na zatitu. Ova razlika e posebno doi do izraaja u sluaju da doe do materijalnog objedinjavanja
drutava kod kojih se znaajno razlikuje racio ukupne zaduenosti (na
primer, drutvo sa visokim raciom zaduenosti se objedini sa drutvom sa niskim raciom zaduenosti).77 Na taj nain se poverilac, koji je
imao u vidu imovinu svog dunika kao svojevrsnu garanciju za naplatu
svog potraivanja, stavlja u poziciju da ispred sebe ima konsolidovanu
imovinu povezanih drutava.78 Iako je cilj materijalnog objedinjavanja
ostvarivanje principa pravinosti79 i jednakog tretmana poverilaca, ono
u nekim sluajevima i u odnosu na odreene poverioce moe ostvariti
potpuno suprotan efekat.80 Uostalom, poverioci koji e predlagati materijalno objedinjavanje e biti upravo oni poverioci koji bi vie dobili
u takvom postupku nego u steajnom postupku samo svog dunika.
Zbog toga neki autori figurativno govore o tome da se na materijalno
objedinjavanje primenjuje Robin Hud doktrina,81 jer je njen efekat redistribucija bogatstva izmeu poverilaca razliitih subjekata.82 Za razliku od steajnih poverilaca, materijalno objedinjivanje po pravilu ne
utie na prava obezbeenih poverilaca.83
75
76
77
78
79
80
81
82
83
294
U teoriji se istie da je spajanje dva ili vie privrednih drutava najblia vansteajna analogija materijalnoj konsolidaciji u steaju. Vid.: J. S. Gilbert, op. cit. fn.
34, 212, fn. 33; S. L. Bufford, op. cit. fn. 2, 737.
S. L. Bufford, op. cit. fn. 2, 737738.
R. Schupp, op. cit. fn. 68, 418419. Slino: J. M. Landers, op. cit. fn. 47, 630.
J. S. Gilbert, op. cit. fn. 34, 213; W. H. Thornton, op. cit. fn. 44, 448449; T. E.
Graulich, op. cit. fn. 51, 527.
Vie vid.: C. G. Berry, op. cit. fn. 47, 357362.
R. Schupp, op. cit. fn. 68, 419. Slino i: T. J. Petrovi, op. cit. fn. 46, 388.
S. Willett, The Doctrine of Robin Hood a Note on Substantive Consolidation,
DePaul Business & Commercial Law Journal, 4/2005, 87115.
S. D. Amera, A. Kolod, op. cit. fn. 68, 1.
T. J. Petrovi, op. cit. fn. 46, 387.
Vuk Radovi
Bez obzira na progresivan razvoj steajne sudske prakse nekih

drava, i dalje se moe kao tana prihvatiti davno izreena konstatacija
da je materijalno objedinjavanje zanemareni ugao prava.84 Imajui u
vidu rasprostranjenost povezanih drutava u svetu danas, neophodno
je da se u ovu oblast uvede vie pravne izvesnosti.85 Zakonsko neureivanje ove materije dovelo je do toga da sudovi i teoretiari zagovaraju prihvatanje razliitih standarda.86 Razumevanjem pravnih posledica materijalnog objedinjavanja, kao i uslova pod kojima se ona
moe ostvariti, omoguila bi se vea predvidljivost, to posebno moe
doi do izraaja prilikom pripreme zajednikog plana reorganizacije.87
Meutim, ovi ciljevi naalost do danas nisu ostvareni,88 zbog ega i dalje vai stara teza da je pretpostavka protiv materijalnog objedinjavanja
jedini univerzalno prihvaeni standard u ovoj oblasti.89
7. STEAJ POVEZANIH DRUTAVA I SRPSKI

ZAKON O STEAJU
Zakon o steaju90 ne sadri specifina pravila vezana za steaj
povezanih drutava. Zakon je fokusiran iskljuivo na pojedinani steaj, tj. steaj jednog steajnog dunika. injenica da je otvoreno vie
steajnih postupaka protiv nekoliko povezanih drutva, nita ne menja
u nainu njihovog sprovoenja. Oni e se voditi kao odvojeni postupci, bez obzira na to to bi se saradnjom, koordinacijom ili spajanjem
mogli ostvariti pozitivni efekti u pogledu njihove efikasnosti. Ista je
situacija i sa regulativom meunarodnog steaja, gde problematika povezanih drutava nije prepoznata kao relevantna. Ovo ne treba da udi
ako se ima u vidu da je srpska regulativa meunarodnog steaja pisana
pod velikim uticajem UNCITRAL-ovog Model zakona o prekograni84
85
86
87
88
89
90
C. G. Berry, op. cit. fn. 47, 371.

U prilog zakonskom ureivanju ove materije vie vid.: J. Hightower, op. cit. fn.
35, 477488.
J. Maxwell Tucker, Substantive Consolidation: The Cacophony Continues,
American Bankruptcy Institute Law Review, 18/2010, 185.
Za pesimistian stav u pogledu trenutnog stanja sudske prakse u SAD vie vid.:
W. H. Widen, Corporate Form and Substantive Consolidation, George Washington Law Review, 75/2007, 238239.
Vie vid.: W. H. Thornton, op. cit. fn. 44, 448458.
Zakon o steaju, Slubeni glasnik RS, br. 104/2009.
295
Harmonius 2014
noj insolventnosti, koji je namerno zaobiao tematiku meunarodnog

steaja povezanih drutava.
Premda nema posebnih instituta koji se primenjuju na steaj
povezanih drutava, injenica da su dva drutva povezana, ipak ima
znaaja u srpskom steajnom pravu. Te specifinosti se ispoljavaju u
vidu posebnog pravnog tretmana potraivanja koja postoje izmeu
steajnog dunika i njemu povezanih drutava, ili povezanih drutava
u odnosu na steajnog dunika. U tom pogledu se izdvajaju sledea
pravila.
1) Prvo pravilo se odnosi na izbor lanova odbora poverilaca.
Jedno od spornih pitanja koje se u vezi sa tim postavlja je u kojoj meri
treba dozvoliti licima koja imaju sline interese da dominiraju odborom poverilaca. Ovo je posebno znaajno kako bi odbor poverilaca na
pravi nain odraavao interese svih steajnih poverilaca, a ne samo nekih kategorija. Imajui u vidu ovaj problem, pozitivno steajno pravo
poznaje dva ogranienja, od kojih se jedno vezuje za steajne poverioce koji su meusobno povezana lica u smislu Zakona o privrednim
drutvima.91 Primera radi, ako su u steajnom postupku potraivanja
prijavili kontrolno drutvo i njegovih pet zavisnih drutava, moe li se
dozvoliti da ovih est lica biraju nekoliko lanova odbora poverilaca?
Prihvatajui da je re o ekonomski jednom entitetu, Zakon o steaju
onemoguava povezana lica da imaju vie od jednog lana u odboru
poverilaca.92 U ovom sluaju nije re o tome da je steajni dunik deo
grupe povezanih drutava, ve da su povezana drutva steajni poverioci steajnog dunika.
2) Drugo pravilo se odnosi na koncept povezanih lica kod pobijanja pravnih radnji steajnog dunika. Ono je znaajno za pobijanje
pravnih radnji uobiajenog namirenja i neposredno oteenje poverilaca, jer se kod povezanih lica nesavesnost pretpostavlja. Pojam povezanih lica je iri od pojma povezanih drutava. Tako se, povezanim
licima smatraju i: lan ili akcionar sa znaajnim ueem u kapitalu
steajnog dunika, pravno lice koje steajni dunik kontrolie u smislu
Zakona o privrednim drutvima, kao i lice koje je faktiki u poziciji da
vri znaajniji uticaj na poslovanje steajnog dunika.93
91
92
93
296
Zakon o privrednim drutvima, Slubeni glasnik RS, br. 36/2011 i 99/2011.

Zakon o steaju, l. 38, st. 4.
Zakon o steaju, l. 125.
Vuk Radovi
3) Posebno pravilo vezano za povezana drutva se primenjuje i kod klasifikovanja poverilaca u klase u postupku reorganizacije.94
Naime, zakon je omoguio steajnom sudiji da formira posebnu klasu
poverilaca, ako na osnovu dostavljenih dokaza utvrdi da su poverioci
koji imaju vie od 30% potraivanja u okviru jedne od klasa: a) lica povezana sa licem koje je kontrolni lan ili akcionar ili poseduje znaajno
uee u kapitalu steajnog dunika, u smislu zakona kojim se ureuju privredna drutva; b) pravna lica u kojima su prethodno navedena
lica direktno ili indirektno kontrolni lanovi ili akcionari, odnosno poseduju znaajno uee u kapitalu, u smislu zakona kojim se ureuju
privredna drutva; c) lica koja sa prethodno navedenim licima deluju
zajedno u smislu zakona kojim se ureuju privredna drutva. Sva navedena lica ine jednu klasu, i ona ne glasa o planu reorganizacije.
4) Zakonom o privrednim drutvima je uveden poseban steajnopravni tretman ugovora o zajmu i davanje obezbeenja od strane
lana (akcionara) ili sa njim povezanog lica drutvu sa ogranienom
odgovornou (akcionarskom drutvu).95 Izmenama Zakona o steaju
je ta odredba u neto izmenjenoj formi postala deo steajnog zakona.96
Ova odredba se moe prikazati u vidu tri odvojena pravila.
Prvo, lice povezano sa steajnim dunikom koje je steklo potraivanje prema drutvu dve godine pre dana otvaranja steajnog postupka po osnovu zajma, kao i drugih pravnih radnji koje u ekonomskom
pogledu odgovaraju odobravanju zajmova, u delu u kome ti zajmovi
nisu obezbeeni, u steajnom postupku se namiruje nakon poverilaca
treeg isplatnog reda, tj. nakon to se namire svi drugi steajni poverioci, u okviru tzv. etvrtog isplatnog reda. Ovo pravilo se ne primenjuje
na ona lica koja se u okviru svoje redovne delatnosti bave davanjem
kredita ili zajmova.
Drugo, obezbeenje koje je drutvo dalo za zajam, odnosno druge pravne radnje koje u ekonomskom pogledu odgovaraju odobravanju
zajmova, licu povezanom sa steajnim dunikom, u trenutku kada je
bilo trajnije nesposobno za plaanje ili u roku od godinu dana pre dana
otvaranja steaja nad drutvom ne proizvodi pravno dejstvo u postupku steaja nad drutvom. Na taj nain se obezbeeno potraivanje treeg lica u steajnom postupku pretvara u neobezbeeno potraivanje.
94
95
96
Zakon o steaju, l. 165, st. 56.

ZOPD, l. 181 i 276.
Zakon o steaju, l. 54, st. 4, ta. 4 i 123, st. 23.
297
Harmonius 2014
Tree, ako drutvo vrati zajam povezanom licu u poslednjoj godini pre dana otvaranja steaja nad drutvom, to e se smatrati radnjom namernog oteenja poverilaca podobnom za pobijanje.
Iz svega navedenog se moe zakljuiti da Zakon o steaju ureuje samo neka osobena pitanja potraivanja povezanih lica prema steajnom duniku. Meutim, naoj steajnoj sudskoj praksi nisu nepoznati pokuaji poverilaca da izdejstvuju objedinjavanje vie odvojenih
steajnih postupaka, koji su se vodili protiv nekoliko lanova grupe povezanih drutava, imenovanjem jednog steajnog upravnika. U odnosu
na ovakve zahteve, naa praksa je zauzela negativan stav, pravdajui ga
sledeim razlozima: prvo, ovde nema mesta shodnoj primeni Zakona
o parninom postupku, jer steajni postupak nije parnini postupak;
drugo, imenovanjem jednog steajnog upravnika dolo bi se u situaciju
da isto lice zastupa suprotstavljene strane u sporu (na primer, matino
i zavisno drutvo); i tree, ako bi se dozvolilo voenje jednog steajnog
postupka nad povezanim privrednim drutvima, mnoga nova pitanja
bi se otvorila, na koja pozitivno srpsko steajno pravo ne daje nikakav
odgovor.97
Meutim, u isto vreme Privredni apelacioni sud je ukazao na to
da postoji realna mogunost da se povezana privredna drutva lake i pod boljim uslovima prodaju u steajnom postupku, ukoliko se
prodaju zajedno, kao jedinstven paket pravnih lica ili imovine, iako se
nad svakim od njih vodi poseban postupak, i to bi svakako bilo u interesu poverilaca svakog od takvih steajnih dunika. Najpovoljnije kolektivno namirenje steajnih poverilaca, ostvarivanjem najvee mogue
vrednosti steajnog dunika, odnosno njegove imovine, je cilj steaja.
U vezi s tim, Privredni apelacioni sud je dao potvrdan odgovor...98
Opisan primer je pokazao da je srpska steajna praksa upoznata sa nekim zahtevima za sprovoenje postupka procesne koordinacije
steajnih postupaka u odnosu na lanove grupe povezanih drutava.
Voena pragmatinim razlozima, ona je na neke zahteve negativno reagovala (voenje jednog steajnog postupka sa jednim steajnim upravnikom), dok je druge prihvatila kao dozvoljene i opravdane (zajednika
prodaja imovine vie steajnih dunika). Jasno je da u perspektivi treba
uiniti veliki napor kako bi se materija steaja povezanih drutava, sa
97
98
298
Odgovori na pitanja privrednih sudova koji su utvreni na sednici Odeljenja

Privrednog apelacionog suda odranoj 23.10.2012. godine, Sudska praksa privrednih sudova, bilten br. 3/2012, 234235.
Ibid.
Vuk Radovi
i bez meunarodnog elementa, u srpskom steajnom pravu uredila na

celovit i koherentan nain.99
Vuk Radovi, PhD, LL.M.

CORPORATE GROUP INSOLVENCY MAJOR

PROBLEMS AND DILEMMAS
Summary
Insolvency of corporate groups is one of the most complex and
most controversial areas of bankruptcy law. In this paper, the author
emphasizes some of the basic problems connected with this topic. The
first part shows that there is an apparent contradiction between growing
trend of conducting business inside corporate groups and consequently
number of bankruptcy proceedings opened over some or all members
of the group, and lack of international and national regulation of corporate group insolvency. The author advocates a broad definition of
corporate groups for bankruptcy purposes. In the following two chapters the author presents the basic theoretical framework of corporate
groups insolvency that is manifested by balancing between the entity
theory and the enterprise theory, as well as the principle of universalism and the principle of territoriality in cross-border bankruptcy. In
the following part, the most important factors relevant for application
of certain bankruptcy provisions, such as type of the group and bankruptcy goals that have to be achieved, are enumerated and explained.
The following part of the article shows the most frequently used legal
mechanisms specific for corporate group insolvency: procedural coordination and substantive consolidation. Finally, in the end the author
analyzes the relationship between Serbian Law on bankruptcy and our
judicial practice and specific problems of corporate group insolvency.
Key words: Corporate group. Bankruptcy. Entity theory. Enterprise theory. Procedural coordination. Substantive consolidation.
99
O korisnosti meunarodne i nacionalne regulative steaja povezanih drutava

vie vidi: I. Mevorach, op. cit. fn. 20, 367.
299
UDK 316.81(4)
Angel Ristov, PhD*
THE NEW CHALLENGES IN REGULATION OF

MARRIAGE AND NON-MARITAL UNION
In this paper, author analyzes the dramatically changes that occur in
marriage and family relations and their reflection on the family legislations in European countries. The author concludes that almost all European countries are faced with the same transformations manifested in
increasing number of divorces and mono-parental families, increasing
number of non marital unions and children born out of wedlock, decreasing number of new marriages, decreasing number of the population and
so on. As a result of these transformations in certain countries marriage
no longer enjoys a monopoly as a foundation of the family. This is the
reason why in modern societies there is no longer one dominant model
of family, but there is a plurality of family models. Certain number of
countries recognizes the civil union or registered partnership for same
sex couples, while a small number of countries recognize the same-sex
marriage. Still, greater number of countries recognizes only the heterosexual marriage and heterosexual cohabitation. If the new Constitutional
amendments will be accepted, Macedonia will become one of the most
conservative countries in Europe regarding the question of regulation
marriage and cohabitation, only between persons of different sex. On this
issue the author raises doubts what will be the repercussions of these solutions regarding the European Convention on Human Rights and Fundamental Freedoms and the judicial practice of the European Court of
Human Rights.
Key words: Marriage. Non-marital union. Registered partnership.
Same-sex marriage.
300
The Author is assisstant professor at the Faculty of Law Iustinianus Primus

University St. Cyril and Methodius Skopje, angelristov@yahoo.com.
Angel Ristov
1. INTRODUCTION
In the last few decades marital and family relations are faced with
dramatically and revolutionary changes.1 In almost all European countries are present tendencies of increasing the number of divorces2 and
the number of mono-parental families, reducing the number of new
marriages,3 the increasing number of non marital communities and
children born out of wedlock,4 the reduction in the number of newborns and the etc. Upon the right of equality and non-discrimination,
and the right of private and family life, certain number of countries
recognized same-sex communities in the form of civil unions, regis1
2
See more Mary Ann Glendon, The Transformation of Family Law, The University of Chicago Press, Chicago and London 1999.
According to Eurostat in the EU 28 in 2012, there were around 2 million
marriages concluded, while there were about 1 million divorces recorded.
Marriages in the EU 28 became less stable, as reflected by the increase in
the crude divorce rate, which doubled from 1.0 divorce per year per 1000 inhabitants in 1970 to 2.0 divorces by 2010. Among the EU Member States, the
highest crude divorce rates in 2012 were recorded in 2012 Latvia (3.6 divorces
per 1000 inhabitants) and Lithuania (3.5), ahead of Denmark (2.8). The lowest
crude divorce rate in 2012 was recorded in Ireland (0.6 divorces per 1.000
inhabitants), Italy (0.9), Malta (1.1), Greece (1.2), Slovenia (1.2) and Croatia
(1.3), Serbia (1.0), Montenegro (0.8) and Macedonia (0.9). Available at: http://
epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics.
The crude marriage rate in the EU-28 declined from 7.9 per 1.000 inhabitants
in 1970 to 4.8 marriages per 1.000 inhabitants by 2008. Thus, a reduction of
3.1 marriages per 1.000 inhabitants occurred over nearly four decades, resulting
from an overall decline of 39% in the number of marriages. In 2012 the crude
marriages rate was highest, among EU Member States, in Lithuania (6.9 marriages per 1.000 inhabitants), Malta and Cyprus (6.7), Turkey (8.0), and Macedonia
(6.8). The lowest crude marriage rates were reported for Bulgaria (2.9 marriages
per 1000 inhabitants), Portugal (3.3), Slovenia and Luxembourg (3.4).
In the recent decades the number of the non marital unions and the live births
outside marriage across the EU 28 is increased. Usually the number of the
children born out of wedlock is an indicator of the number of extra marital
comunions. In 2011 in the EU 28 as a whole 39.3% of children were born
outside marriage, while in 2000 the rate was 27.3%. In 2012 extra-marital births accounted for the majority of births in Island (66.9%), Estonia (58.4%), Slovenia (57.6%), Bulgaria (57.6%), Sweden (57.4%), Belgium (52.3%), Denmark
(50.6%), France (55.8%). The number of births are lowest in Greece (7.6%),
Cyprus (18.6%) and Turkey (2.6%). In ex-Yu countries the number of extra
marital births is highest in Slovenia (57.6%), while in other it is lower: Serbia
(24.7%), Croatia (15.4%) and Macedonia (11.6%).
301
Harmonius 2014
tered civil partnerships or domestic partnership.5 A number of states

even go a step further, predicting the possibility of marriage between
persons of the same sex. For these reasons, in modern societies, marriage no longer enjoys the right of monopoly. On the contrary, gets
competition!6
While in the past a nuclear family was a dominant model,7 today
modern legislation recognize different legal forms of life communities
which contributes to the appearance of phenomenon plurality of families.8 As a result of these transformations, great number of countries in
the process of redefinition of marriage and cohabitation are faced with
great challenges. Does this mean that the historical traditional marriage between a man and woman in modern societies dies and loses
its meaning? Certain liberal countries easier accept modern tendencies
in the marriage and family relations, liberalizing the divorce and regulating cohabitation, civil unions, registered partnership, even samesex marriage.9 Others, in order to protect marriage in defiance of new
developments and trends, take various measures defining marriage in
5
7
8
302
In European Union 17 member states (Andorra, Austria, Belgium, Czech Republic, Finland, France, Germany, Hungary, Iceland, Ireland, Liechtenstein,
Luxembourg, Netherlands, Slovenia, Spain, Switzerland, and UK) in their legislation recognize and authorize some form of civil partnership for same sex
couples. Lithuania and Greece provide only a form of registered partnership
solely for different-sex couples, as an alternative for marriage.
Regarding this issue, the European countries can differentiate three models of
laws: one that allowed same-sex marriage, others that recognize certain rights
of same-sex couples through civil unions form of registered partnerships and
same-sex extramarital communities and third that do not recognize any rights
of same-sex communities.
More about this see J. Carbonnier, Droit civil, Introduction, Les personnes, La
famille, lenfant, le couple, Volume I, Paris, 755766.
See more: . , XVI-XXI ,
2008, 183195; . , . ,
,
, .
, , 2011.
The average percentage of support for same-sex marriage in European Union
as of 2006 when it had 25 members was 44%, which had descended from a
previous percentage of 53%. According to one poll of the public opinion for
the same-sex marriage support in 2006 in EU states it was the highest in Netherlands (82%), Sweden (71%), Denmark (69%), Spain (66%), Belgium (65%),
Luxemburg (58%), Finland (54%), Germany (52%), France (65%) and UK
(61%).
Angel Ristov
their constitutions, solely as a union of man and woman.10 Some countries still disregards the same-sex communities as not exist.
These social phenomena pose numerous questions and dilemmas. What is the role of the family law? Is it to protect the traditional
marriage values or should be adjusted to the new trends in marriage
and family relationships? Is it necessary the same-sex communities to
be recognized? Is it necessary to allow same-sex marriage? These questions, as no other, cause the fiercest debates and discussions from a
legal, ethical and moral aspect, not only in legislatures and academic circles, but also in the wider public. With these issues is faced the
Macedonian legislator. If the proposed constitutional amendments will
be accepted, there is a possibility for Macedonia to become one of the
most conservative states in Europe because not only the marriage, but
also and cohabitation will be reserved exclusively for heterosexual couples.11
In order to know better the new challenges in the regulation of
marriage and cohabitation, in the first part of this paper will be analyzed cohabitation and its development in modern societies, while in
the second part will be paid attention to the legal regulation of the registered partnership. The third part of the paper is devoted to the analysis of the same-sex marriage. At the end will be analyzed the proposed
constitutional amendment that redefines marriage and cohabitation in
the of the Republic of Macedonia and its consequences regarding the
respect of the human rights predicted in the European Convention on
Human Rights and Fundamental Freedoms, as well as the established
case law and the principles of the European Court of Human Rights.
10
11
In Europe, 12 countries in their constitutions predicted the definition of marriage as the union of a man and woman prohibiting same-sex marriage: Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Moldova, Poland, Serbia, Slovakia, Ukraine,
Croatia, Belarus and Bulgaria. According to one poll in Croatia in November
2013 revealed that 59% of Croats think that marriage should be constitutionally defined as a union between a man and a woman, while 31% do not agree
with this idea.
See more about this: -
, , ,
17.9.2014 .
303
Harmonius 2014
2. COHABITATION: REPLACEMENT
OR ALTERNATIVE TO MARRIAGE
Cohabitation, as a social phenomenon, is the shadow that follows the marriage from its appearance in the human civilization, till
now days.12 In Old century the cohabitation was tolerated.13 In the middle ages, under the influence of religion, cohabitation was ignored and
considered as immoral. In this period the legislator had followed this
attitude. That is the reason why in the new century none of the most
important civil codifications predicted provisions governing cohabitation. The famous thought of the great emperor Napoleon Bonaparte,
that extramarital partners ignore the law, thats why the law does not
recognize them (Les concubins ignorant la loi, le lois les ignore), in
modern societies is a part of the history.14 Long and arduous was the
road to the legal recognition of cohabitation and the status of the non
marital partners.15 For the first time marriage gets competition with
the legal regulation of cohabitation in Sweden, at the beginning of the
second half of the last century. Since then, a great number of countries
regulate cohabitation, recognizing certain rights of non marital partners, the same or similar as those of spouses.
Now days, in certain countries the number of couples that live in
non marital union is greater than the number of married couples. Does
the role and the meaning of the cohabitation changed? Is the shadow
that followed the marriage, its replacement and alternative? Liberalism,
individualism, free life, achievement of the personal happiness and
pleasure became a symbol in the modern partnerships, instead internal
love and sacrifice for the family. These reasons contribute for the greater presence of the non marital unions in the contemporary societies.
12
13
14
15
304
See more for non marital union: D. Mickovik, A. Ristov, The Legal Regulation
of the Non marital Cohabitation in the Macedonian Family Law, International Survey of Family Law, 2012; . ,
, , , 195
196/2008.
For the cohabitation in the Roman Law see more at: . , .
, . , . , , 2014, 145.
M. . Meulders-Klein, Mariage et concubinage ou les sens et contresens de
lhistoire, La Personne, La Famille et le Droit, 19681998, Paris, 23.
See more M. T. Meulders-Klein, La persone, la famille, le droit,19681998,
Bruylant, Bruxelles Paris 1999, 1135.
Angel Ristov
However, in Europe there are still countries, influenced by religion and

tradition, that dont recognize and regulate non marital heterosexual
communities (Bulgaria,16 Italy,17 Poland18 and oth.).
For a long time in the theory and legislation definition of cohabitation has been undeniable as a factual community of life between
a man and a woman.19 This concept is now days accepted in many legislations that do not recognize the same-sex community, among which
is the Macedonian legislation.20 However, recently, a certain number
of legislations predicted the possibility of the same-sex couples to enter into non marital community. In this sense, Article 5158 of the
French Civil Code provides that: cohabitation is a factual community characterized by common life and having the character of stability
and continuity, between two people of different or the same-sex who
live together.21 This concept is accepted in the Netherlands, Belgium,
in certain regions of the Spain (Catalonia, Aragon), and other countries.22
16
17
18
19
20
21
22
See more at: . , ,

2010; . , . , . , . ,
, 2009; . ,
, 2009.
See more G. Puppinck, Same-sex Marriage: 2 Cases Before the European
Court of Human Rights, Zenit, Strasbourg 2014, 2.
See more: M. Stus, Polish Family Law in the Face of the Present Day, Social
Changes in the Golobal World, Shtip 2014.
See J. Rubellin-Devichi, (ed.), Les concubinages en Europe, Aspects socio-juridique, Paris 1989, 103.
In the domestic science for family law non marital union is defined as union
of life between man and woman, which upon the contents of the factual relationships between non marital partners, almost not differs from the marital community. . , , 1990, 223. According to other opinion non marital union is community of life of two
persons of different sex (man and woman) who did not get married, based
with intention to be permanent. . . ,
, ,
, - ,
1994, 215. For the others non marital union is life community of permanent character of a man and a woman that do not concluded valid marriage. . . , . , . , ,
2013.
See more P. Malaurie, L. Ayns, La famille, Paris 2009, 159179.
See M. Mignot, Le partneriat enregistr en Droit International priv, Revue
Internationale de Droit Compar, 3/ 2001, 602603.
305
Harmonius 2014
In contemporary societies the meaning of non marital community is important because it is not just replacement of the marriage, but
also the base for founding the family. It status is differently regulated,
depending on the social and family values.23 Despite the ex-Yu republics, Macedonia was the last that recognized the non marital union in
1992, as a factual community between man and woman that last more
than one year. Traditional values and customs contribute the rate of
non marital unions in Macedonia to be among the lowest in Europe.
Cohabitation does not enjoy legal protection only in the national
legislations, but also in international level. Based on the basic human
right to private and family life guaranteed by the provisions of Article
8 of the European Convention for the Protection of Human Rights and
Fundamental Freedoms, in the judicial practice of the European Court
of Human rights legal protection enjoy the actual existence of family
life expressed in the form of cohabitation de facto union, not only
heterosexual, but same-sex.24 In the case Schalk and Kopf v. Austria (no.
3014/04, ECHR 2010) the Court acknowledged that the relationship of
a cohabiting same-sex couple living in a stable de facto partnership fell
within the notion of family life.
3. REGISTERED PARTNERSHIP TABOO

OR LEGALLY RECOGNIZED UNION OF PERSONS
OF THE SAME SEX
Same-sex communities, as different-sex communities, are present
in the humanity from its creation until today. During its existence, the
attitude of society and the legislation upon the same-sex communities
have changed, from their tolerating, repression and ignorance to their
acceptance and legal recognition.25 In the old century same-sex com23
24
25
306
Most of legislations have adopted the concept of registered non marital union
(notary, authorized officer), while a small number accepted the concept of unregistered non marital. As for the legal status and rights and obligations of non
marital partners, in some legislation they are regulated by law, while in others
with contract.
See more M. Alini, Promjene u propisima o braku i drugim ivotnim zajednicama, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 5/2005, 1177.
More about same-sex couples see: E. Fassin, Sociological Questions, An epilogue to More or Less Together, The Gay Marriages, Panic in Levels of legal
Angel Ristov
munities were tolerated. In ancient Greece26 and ancient Rome27 samesex communities, despite being widely represented in society, the legal
system did not recognize them any rights. In the middle Ages, under
the influence of religion, tolerant attitude towards same-sex communities had changed. Homosexual acts are considered as a serious sin, and
they were subject to cruel penal repression even predicting the death
penalty for homosexuals. However, the repressive measures and strict
penal policy fail to eradicate love between same-sex couples. 28 Negative
attitudes and beliefs do not change in the period of the new century,
which is still dominated by conservative values regarding marriage and
family relationships.
In the last two decades of the past century, a great number of
countries were faced with a radical transformations and changes regarding the attitude on the same-sex couples. The main cause for the
improving such position are the activities of the LGBT associations and
their proponents, based on a right of equality and non discrimination
and sexual orientation. However, the most important role in improvement of the position of homosexuals played the European institutions:
26
27
28
consequences of marriage, cohabitation and registered partnership for different sex and same-sex partners, Journal of the History of Sexuality, 12/2003;
L. J. Rupp, Toward a Global History of Same-Sex Sexuality, Journal of the
History of Sexuality, 10/2001; Nan D. Hunter, The New Law of Marriage, The
Good Society, 14/2005.
Same-sex communities have been widely accepted in ancient Greece. According to historical records, in the Greek polis the relationship of two adult
men was considered as a normal way of life. In the high aristocratic circles
in Athens, ideal homosexual love was related to the connection of older and
experienced man, and a young man who came out of puberty. See more at
F. Leroy-Forgeot, Histoire juridique de lhomosexual en Europe, Paris 1997,
12.
In Rome, as in ancient Greece, homosexuality was largely prevalent among the
members of the social elite. Westermarck states that in Roman society formal
marriages between men were concluded with all the ceremonies, as well as
heterosexual marriages. Read more to see at D. Borilo, Homosexual et droit,
Paris 1999, 69.
Christianity changes the attitude of society and the legal system to same-sex
unions. In the year 177, Athenagora writes that homosexuals are the enemies
of Christianity, as well as spouses who are unfaithful. At the Council of Elvira, held in 305 years, homosexuality was declared a sin, thus abandoning the
Greek-Roman tradition and a new phase the repression in relation to samesex communities. See more F. Leroy-Forgeot, op. cit. fn. 26, 28.
307
Harmonius 2014
Council of Europe,29 European court of human rights30 and European

parliament.31
Rights of the LGBT members are no longer taboo! Most countries in Europe and elsewhere in the world finished or started the process of recognition of certain rights to same-sex couples, same or similar
as spouses, in the form of civil union, civil partnership or registered
29
30
31
308
Parliamentary Assembly of the Council of Europe (PACE) in its Recommendation 924 (1981) on discrimination against homosexuals criticized various
forms of discrimination against homosexuals. This document is the most important for abolishing different forms of discrimination of homosexuals within the European countries. With the Recommendation 1474 (2000) on the
situation of lesbians and gays the Council of Europe called the member states
to enact legislation making provisions for registered partnership. Recommendation 1470 (2000) refers on the recognizing the gays and lesbians respect of
asylum and immigration in the member states of the Council of Europe. It
also recommended to the Committee of Ministers to review their policies in
the field of social rights and protection of immigrants in order to ensure that
homosexual partnership and families are treated on the same basis as heterosexual partnership and families. The Resolution 1728 (2010) adopted by
PACE titled as Discrimination on the basis of sexual orientation and gender
identity calls on the member states to ensure legal recognition of same sex
partnerships when national legislation envisages such recognition and providing a pecuniary rights and obligations as those for the different-sex couples
and other rights. The Recommendation of the Committee of Ministers CM/
Rec (2010)5 predicts measures to combat discrimination on grounds of sexual
orientation or gender identity to the member states.
Great role for the recognition of the homosexuals had the judicial practice of
the European court for human rights. In the last decades there has been a great
evolution in the attitudes of the Court, towards the protection of the rights of
homosexuals. The Court, when deciding about rights of homosexual, in great
number of cases appealed on the Article 8 from the European Convention that
predicts respect of a private and family life, as well as Article 14 which forbids
discrimination when exercising the rights and freedoms set forth in the Convention.
In the European Union Law several documents refer to the right of the samesex couples. Articles 7, 9 and 21 of The Charter of Fundamental Rights of
the European Union from 7.12.2000 (entered in force 1.12.2009) are connected with right of everyone on private and family life, home and communications respect, the right to marry and found family shall be guaranteed in
accordance to the national laws, prohibition on the sexual orientation etc. In
this sense certain directives of the European Council are important. Directive
2003/86/EC of 22.9.2003 on the right to family reunification, and the Directive
2004/38/EC of the European Parliament and Council of 29.4.2004 concerning
the rights of citizens and their family members to move and reside freely within the territory of the member states.
Angel Ristov
partnership. Thus begins the first stage in the recognition of the rights
of same-sex couples lead by the Scandinavian countries, known for
their liberal views regarding marriage and family.32
Denmark was the first country in Europe (1989) to regulate the
legal community of persons of the same sex in the form of registered
partnership. In this sense Digoix states that it was the first law regulating same-sex unions and was celebrated as the equalization of samesex and heterosexual marriages.33 With this law the same-sex couples
were recognized some property rights, right to alimony, joint property,
eligible for loans assistance, the right to legal inheritance, and other
social, tax and other rights. Whit this novelty same-sex communities
were largely equalized with the marital communities.34 This trend is
rapidly followed by other countries: Norway (1993), Sweden (1995),
Iceland (1996), the Netherlands (1998), France (1999),35 Belgium
(2000), Germany (2001), Finland (2002) Luxembourg (2004), Andorra
(2005), United Kingdom (2005), Czech Republic (2006), Switzerland
(2007), Hungary (2009), Austria (2010), Ireland (2011), Liechtenstein
(2011), Malta (2014), Estonia (2014) and others.36
Of the former Yugoslav republics, to date only two countries
Slovenia (2006) and Croatia (2014)37 have adopted regulations that rec32
33
34
35
36
37
Nordisk countries have specific legal solutions (Denmark, Norway, Sweden,

Finland and Iceland) for several reasons. Firstly, all of them predict registered partnership. Second, registered partnerships are very similar to marriage.
Third, registered partnerships are open only to same-sex communities (compared with Belgium, the Netherlands and France). Finally, Nordisk states allow
religious authorities to solemnize marriages for civil needs.
M. Digoix, Paths towards equality..., Same-sex couples, same-sex partnerships,
and homosexual marriages, A Focus on cross-national differentials, Documents
de travail n. 124, Ined 2004, 1.
According to Marie Digoix registered same-sex communities have more rights
and responsibilities than heterosexual different-sex communities; op. cit. fn.
33, 3.
For the Civil Pact of Solidarity see more at: F. Dekeuwer-Dfossez, PACS et
famille, RTD civil, 3/2001, 539540; L. Stasi, DROIT CIVIL, Personnes, Incapacits, Famille, Orlans 20042005, 113117; P. Malaurie, L. Ayns, op. cit. fn.
21, 179225.
See more: D. Borrillo, E. Fassin, The PACS, Four Years A Beginning or an
End?, Same-sex couples, same-sex partnerships, and homosexual marriages, A
Focus on cross-national differentials, 2004, 20.
See M. Alini, D. Hrabar, D. Jakovac-Lozi, A. Kora-Graovac, Obiteljsko pravo, Zagreb 2007, 103110.
309
Harmonius 2014
ognize the rights of same-sex unions in the form of registered partnerships. Serbia is among the states in the Constitution define marriage as
the union of a man and woman.38 Despite this, The Draft version of the
Civil Code of Serbia regarding family law provides that rights of same
sex couples will be regulated by a special law.39 In Europe still there is
a great number of countries states that do not recognize any rights of
same-sex couples. In this group of countries include Bulgaria, Cyprus,
Greece, Estonia, Italy, Latvia, Lithuania, Malta, Poland, Romania,
Slovakia, Albania, Serbia, Montenegro, Macedonia and others.
4. MARRIAGE FOR ALL OR ONLY FOR

HETEROSEXUAL COUPLES
The expansion of the same-sex couples was not stopped by the
recognition of registered partnerships.40 The next stage was anticipating the possibility of making same-sex marriage. This novelty imposed
redefinition of the marriage! The different sex of the partners is no
longer an essential condition for marriage! According to Chaves the
issues concerning sexual orientation related closely with the protection of human dignity.41 That is why on behalf of the principles of human dignity, equality and freedom, equal rights should be granted to
homosexuals.42 Today, in Europe, ten countries predict the ability to
enter into same-sex marriage.43 Netherlands is the first country in the
world that in 2000 recognized the same-sex marriage, predicting and
38
39
40
41
42
43
310
See more: S. Panov, Porodino pravo, Beograd 2010, 144155; G. Kovaek

Stani, Porodino pravo: partnersko deje i starateljsko pravo, Novi Sad 2007,
174180; M. Draki, Porodino pravo i prava deteta, Beograd 2009, 162166;
M. Poua, Porodino pravo, Novi Sad 2010, 130133.
See Prednacrt Graanski Zakonik Republike Srbije, trea kniga, Porodini odnosi, Beograd 2011, 12.
See K. Waaldijk, op. cit. fn. 32, 570. See also M. Hodgaard, Important Recent
Developments in Danish Family Law, International Survey of Family Law,
2013.
M. Chaves, Same-sex families in Brazil: An overview after the trial of 4277
and ADPF 132 by the Supreme Court, The International Survey of Family Law,
London 2014.
Ibidem.
Same-sex marriage is allowed in Canada (2005), South Africa (2006), Argentina (2010), Uruguay (2013), Brasil (2013) and in 32 states in USA.
Angel Ristov
the right of adoption.44 According to the Article 30 (1) of the Dutch

Civil Code: Marriage can be concluded between two individuals of
the opposite or same-sex.45 Belgium is the second country that in
2003 allows marriage between persons of the same-sex. According to
Article 143 of the Belgian Civil Code two people of different or the
same sex can marry.46 In the year 2005, despite the strong opposition
of the Catholic Church and mass demonstrations, Spain allows marriage between persons of the same sex. Law 13/2005 reformed Spanish
law governing marriage and established that a marriage will have the
same requirements and effect whether the contracting parties have the
same or different sex.47 With that, same-sex couples have gained and
the right of inheritance and the right to adopt. Norway in 2008 allows
same-sex marriage. Among other things, the spouses of the same sex
have gained the right to adopt children, as well as a biomedical assisted fertilization. In recent years, same-sex marriage was predicted
in Sweden (2009), Portugal (2010), Iceland (2010), France (2013)48 and
Great Britain (2014, except Northern Ireland) and Luxembourg (from
1.1.2015). In the end significant is the fact the according to opinion
polls across Europe indicate a ground swell in favor of the extension of
the right to marry to same couples and it is expected that in time, further legislative and judicial developments will see the gradual growth
in the number of states that legislate to equalize the right to marry.49
This process is evident in the United States, where in the last two years
44
45
46
47
48
49
In 2000 were concluded 2400 same-sex marriages. In the years that folow this
number declines. In 2002 there were concluded 1838, while in 2007 1371.
K. Waaldijk, op. cit. fn. 32, 40, 574.
Ibid., 581.
Upon its enactment the constitutionality of the Law was challenged by the Peoples Party. In late 2012 the Constitutional Court delivered the judgment in
which the Court rejected the argument that the provisions conflicted with the
constitutional limitations of the right to marry being that of heterosexual couples. As Ahumada-Ruiz noted: the marriage protected by the Constitution is
the one recognized and identified as such by the law and society at a given time,
not static or immutable form fixed at the time of adoption the Coonstitution.
L. Crowley, International and European Developments in Family Law 2013,
International Survey of Family Law, Jordan Publishing Limited, 2013, 28.
See more A Chronicle of French Family Law, International Survey of Family
Law, Jordan Publishing Limited, 2013.
L. Crowley, op. cit. fn. 47, 33.
311
Harmonius 2014
same-sex marriage is recognized by the federal government and thirty

two of fifty states. Till 2013 same-sex marriage was allowed only in ten
states!50
5. REDEFINITION OF MARRIAGE
AND NONMATERIAL UNION
IN REPUBLIC OF MACEDONIA
Family law in the Republic of Macedonia hasnt suffered major
changes for more than two decades since the adoption of the Family
Law Act in 1992. Lethargy of the legislator in the field of marriage and
family relationships entertains with the proposed constitutional amendment that redefines marriage and cohabitation in the Macedonian law.
According to the draft text of the proposed constitutional amendment
XXXIII:
1. Marriage is a union solely between only one woman and one man.
2. Registered cohabitation, or any other form of registered partnership
is a life partnership union exclusively between a single woman and one
man.
If this constitutional amendment will be accepted, Macedonia will
join the group of countries that define marriage in the Constitution, as
a community of life between a man and a woman. The main reason for
this crucial change are not the requirements of the LGBT community,
but homophobia and fear that in the future, other more liberal option
may change the definition of marriage in the Family Law Act.51 With
50
51
312
In the United States of America in 1996 was enacted the Defense of Marriage
Act (DOMA) which limits the definition of marriage to a legal union between
man and woman as husband and wife, and provides that the word spouse refers only to a person of opposite-sex who is husband or a wife. President Obama has long endorsed the repeal of DOMA and in 2011, Attorney-General
Eric Holder, in behalf of the President announced a radical shift in approach
in the defence of DOMA. On 9 May 2012 Obama became first president to
publicly declare support for the legalization of same-sex marriage. Since the
U.S. Supreme Court struck down the law barring federal recognition of samesex marriage in United States v. Windsor on June 26, 2013 district courts in
seventeen states and state courts in five states have found that same-sex marriage bans violate the U.S. Constitution, while one Circuit Court of Appeals, two
U.S. district courts and one state court have found that they do not.
Macedonia is one of the few countries in Europe that in the Law on Anti-discrimination does not include sexual orientation as a basis for discrimination!
Angel Ristov
this novelty, the changes regarding this issue would be very difficult,
demanding support of two thirds majority in Parliament to change the
Constitution. The proposer in the explanation states that: The family,
marriage, motherhood, fatherhood and child care are among the most
important responsibilities. Marriage as a community is faced with the
challenges of modern times, attempts to its redefinition, reinstitution
and gradual marginalization. This is especially important given the
fact that marriage has a huge effect on the relations in the family, the
spouses and the children, and thus on the whole society and the overall
situation in society... The moral, ethical and religious principles of all
religions in the country determine marriage as a union only between
a single woman and one man. For all these reasons, the Republic of
Macedonia must with constitutional mechanisms to identify and protect the traditional definition of marriage, with the clear support of
family values. Thus marriage as a union will be protected, promoted,
affirmed and clearly defined.
Within the European Union, regulation of family relations is left
to the national legislations, because family law is closely connected with
the tradition, culture and customs making it impossible to perform its
unification or harmonization. According to Art. 12 of the Convention
on Human Rights and Fundamental Freedoms and the European
Court of Human Rights regulation of the marriage is the sovereign
right of the national legislations. In this sense according to Puppinick
it is well established that the Convention cannot be interpreted as
encompassing a duty on the Contracting States to extend marriage to
homosexual couples, because it guarantees the right to marry and to
found a family only to man and woman (Schalk and Kopf v. Austria
no. 30141/04).52 According to article 9 of the Charter of Fundamental
Rights in European Union: The right to marry and to found a family
shall be guaranteed in accordance with the national laws governing the
exercises of these rights.
In the public debates on the proposed constitutional amendments the majority of the scientific community has declared that the
definition of marriage in the Constitution is not constitutional mater
52
European Commission in its new report on the progress of the country suggests that the omission of sexual orientation from the law is not in line with EU
law.
G. Puppinck, op. cit. fn. 17, 1.
313
Harmonius 2014
and thus this change is not required.53 The reason for this is argument
that and before the constitutional proposal the marriage in Macedonian
Family Law was defined, as a union of man and woman. Moreover, the
definition predicted in the Family Law Act upon which the marriage
is legally regulated community of life between a man and a woman in
which are realized the interests of spouses, family and society (Art. 6),
is much better, more accurate and clearer than the definition contained
in the proposed amendment that contains unnecessary words only
and solely. Same legal effects are achieved without this words with
determination that marriage as a union of husband and wife!
Unlike the definition of marriage, redefinition of cohabitation
in the second paragraph of the proposed amendment has caused even
more forceful debate and controversy in the scientific and general
public.54 Proposer did not even care to give reasons and arguments
for which redefines cohabitation in the Constitution! The rationale of
the proposed amendment provided only that: Besides the marriage,
Republic of Macedonia must with constitutional mechanisms to identify and protect the registered cohabitation, or any other form of registered life partnership as a union solely between a woman and only just
a man. According to the opinion of the Constitutional Law professor
Skaric definition of cohabitation and other forms of life partnership
is a major problem, not only to the Constitution, but to the European
Convention on the jurisprudence of the European Court of Human
Rights. Apart from being ashamed as a country in the European plan,
the Republic of Macedonia will pay large amounts to the claimants
who will adjudicate the Strasbourg Court. 55
The first most important critic is that the definition of cohabitation is not constitutional but legal matter. This solution is not known
in the comparative law! The second critic is that the proposed solution replaces the existing concept of unregistered cohabitation with the
introduction of registered cohabitation!56 This means that in our legal
53
54
55
56
314
See . , -
, , , , 6.
Ibidem.
In the period of 2006 to 2012 Republic of Macedonia was condemned to pay
1.300.000 euros without the interest! Ibidem.
See more . . ,
,
, 1994.
Angel Ristov
system there would be two types of cohabitation unregistered (based

on acquired rights of former legislation) and registered (with the new
changes). The third critic refers to the registered cohabitation or any
other form of registered life partnership provided for heterosexual
partners, as a union solely between a single woman and a single man.
With this proposed solution, it is obvious that the proposer does not
know the concept of registered partnership form of life, not its essence,
because they are primarily established exclusively for same-sex couples. Only a small number of countries that allow registered partnerships for a heterosexual couples (France, Belgium, and Netherlands).
If this amendment will be accepted we will have in our Family Law a
solution that is not known in comparative law! With this, the national
legislation will predict more types of legally recognized communities
of people of different sex: marriage, unregistered cohabitation, registered cohabitation and any other form of registered life partnership!
While the proposed definition of marriage in the Constitution
is not in conflict with the European Convention on Human Rights
and Fundamental Freedoms and the case law of the European Court
of Human Rights, this cannot be said about the definition of cohabitation. For the first time Macedonian Family Law recognized heterosexual unregistered cohabitation, with the Family Law Act in 1992.57 If the
proposed constitutional amendment will be accepted, upon which only
heterosexual non marital union will be valid, this solution would be
contrary to the European Convention and the practice of the European
Court of Human Rights. In that sense, there is a serious danger in the
future Republic of Macedonia to be condemned for not respecting and
violating Articles 8 protecting family and private life, and Article 14
prohibiting discrimination of the ECHR. This is because the Court
in its practice has created a specific obligation on the States not to recognize the same-sex marriage, but to recognize the relationship of a
stable couples without discrimination on sexual orientation.
57
Unlike Macedonia other republics and provinces, members of the former Federation, in their family legislation, after the adoption of the Constitution of
Yugoslavia in 1974, started to regulate the non marital relationship and cohabitation: Kosovo (1974), Slovenia (1976), Croatia (1978), Bosnia and Herzegovina (1979) and Serbia (1980). Constitutions of Macedonia from 1946,
1963 and 1974 did not contain provisions for cohabitation. These Constitutions contained only provision that marriage enjoys social community. As a
result, relations who take place between people who were living in non marital
union were not subject of legal regulation. See . , op. cit. fn. 20,
225226.
315
Harmonius 2014
Recently, in the case Valianatos and others v. Greece (n. 29381/09

and 32684/09) the Grand chamber observed that same-sex couples are
just as capable as different-sex couples of entering into stable committed
relationships and ruled that the interest of same-sex couples of having their relationship officially recognized by the State is a component
of their private and family life protected by article 8 of the Convention.
If their relationship is not legally recognized, same-sex couples would
be discriminated against different-sex couples, who can marry, enter in
to non marital union or other partnership. In this case the Court ruled
that Greece violated the Convention because it reserved access to civil
partnership only to different-sex couples. In the judgment the Court
stated that same-sex couples have the same needs in terms of mutual
support and assistance as different-sex couples. In this sense according to the Court the State must necessarily take into account developments in society and changes in the perception of social and civilstatus issues and relationships, including the fact that there is not just
one way or one choice when it comes to leading ones family or private
life. For these reasons the Court ruled that there has been a violation
of Article 14 taken in to conjunction with article 8 of the Convention.
After completion of the public debates on the proposed constitutional amendments, legislator remained deaf to the critics and comments regarding the definition of marriage and cohabitation by the
academic community. However, after receiving the same remarks from
the Venice Commission, the proposer has instantly changed its initial stance regarding cohabitation, stating that the proposal will be reviewed and will be left to be settled by the Law. Will that really happen
remains the future to confirm! One thing is certain, if the proposed
amendment passed in Parliament, Macedonia will become one of the
most conservative countries in Europe in terms of the regulation of
marriage and cohabitation that will have consequences in the process
of European integration, in terms of violations of the rights provided
by the ECHR.
In addition, even in the case the proposed amendment that defines cohabitation to be accepted, it still would not solve the current
problems due to inaccurate determination of cohabitation. This is because the current definition of cohabitation, as a life union of man and
woman which lasted at least one year, have not been provided marital
obstacles as a condition for its validity.58 As a result of this solution, in
58
316
Article 13 of the Family Law Act non marital union is defined as a community
of life of a man and woman which is not based upon the provisions of this law
Angel Ristov
Macedonia is possible one person at same time to be in a valid marriage and non marital union! This is unknown solution in modern
legislation!59 The omission of the legislator creates major problems of
citizens in practice.60 However, it is not important for the legislator!
In the end, the question is whether in the existing circumstances
the proposed constitutional amendment for redefinition of marriage
and non marital union was necessary. Macedonian society stands for a
conservative society with a traditional family values and public opinion. It confirms the fact that in comparison with other European countries Macedonia has a very small rate of divorces, as very low percentage of non marital communities, small number of children born out
of wedlock etc. Moreover, so far, unlike other countries, there are not
held mass protests and there are no serious demands for recognition of
a same-sex marriage and the right to adoption from the LGBT community. For these reasons we believe that this issue can become popu-
59
60
(non marital union) and which lasted at least one year is equal to marriage in
terms of right of mutual support and property acquired for the duration of that
community. Essential conditions for its existence and validity envisage exclusively the following conditions: 1) The existence of the community of life between a man and woman; and 2) The community of life to last at least one year.
For a long time domestic science appeals to the legislator to predict the marital obstacles as a condition for valid non marital union. See more:

. , . ,
, , , 15/1999, 99; .
. , ,
. , 2007; . ,
, ,
, 195196/2008, 8; . ,
, ,
2010; . . , . , . ,
, , 2010;
. . , . , . ,
, .
, , 2011.
On 16.09.2011 the Court of Appeal ruled in Skopje DG. Br.1811/11 that the
... the formal existence of marriage in terms of real factual existence of non
marital union, as a community of life of a man and a woman, more than a
year can not be an obstacle for the cohabitation to produce legal actions as
marriage. See more . , . ,
, ,
, , 11/2011, 7576.
317
Harmonius 2014
lar in a closer future if it comes at front of the ECHR. Even thou, we

think that marriage in Macedonia will remain as union between man
and woman.
Dr Angel Ristov
Docent na Pravnom fakultetu Justinijan Prvi,
Univerzitet Sv. Kiril i Metodije, Skoplje
NOVI IZAZOVI U REGULISANJU BRAKA

I VANBRANE ZAJEDNICE
Rezime
U ovom radu autor analizira promene koje se deavaju u branim
i porodinim odnosima i njihov uticaj na porodin zakonodavstv u
evropskim zemaljama. Autor konstatuje da se skoro sve evropske zemlje
suoavaju sa istim promenama u porodici, koje se manifestuju porastom broja razvedenih brakova i monoroditeljskih porodica, porastom
broja vanbranih zajednica, smanjivanjem broja skljuenih brakova,
smanjivanjem nataliteta itd. Rezultat svih ovih promena je injenica da
u odreenim zakonodavstvima brak vie ne uiva monopol kao jedina
osnova porodice. To je razlog da se u savremenim drutvima javlja vie
porodinih modela. Mali broj drava u Evropi priznaje mogunost sklapanja istopolnog braka, druge priznaju mogunost postojanja registrovanog partnerstva, dok tree drave priznaju samo mogunost heteroseksualnog braka. Ukoliko budu prihvaeni novi Ustavni amandmani,
Makedonija e postati jedna od najkonzervativnijih drava u Evropi, u
kojoj e ne samo brak, ve i vanbrana zajednica biti rezervisani samo za
heteroseksualne parove. Imajui u vidu moguu promenu makedonskog
Ustava, autor otvara dilemu oko posledica ovakvog reenja u odnosu na
potovanje osnovnih ljudskih prava predvienim u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima kao i usaglaenost Ustava sa sudskom praksom
Evropskog suda za ljudska prava.
Kljune rei: Brak. Vanbrana zajednica. Registrovano partnerstvo.
Istopolni brak.
318
UDK 347.952
Dr Nenad Tei*
PRENOS PRAVA I OBAVEZA U OKVIRU

NAELA FORMALNOG LEGALITETA**
Pravozatitni cilj postupka izvrenja je hitno i efikasno prinudno namirenje trabine izvrnog poverioca utvrene u ispravi koja ima znaenje
osnova za izvrenje.1 Postojanje izvrne isprave je dakle nuna pretpostavka za odreivanje izvrenja. Obzirom da je izvrna isprava pojedinani
pravni akt kojim je autoritativno utvreno postojanje potraivanja,2 ili
drugim reima poto je izvrna isprava kvalifikovani pravni akt koji propisuje obavezu odreenog ponaanja dunika,3 izvri sud nema mandat
da odstupi od takvog akta. Izvrni sud po predlogu za izvrenje ne sprovodi novi kognicioni postupak u vezi sa pravom ije se prinudno ostvarenje
trai. Jednostavnije reeno, izvrna isprava ne podlee ponovnoj proveri
njene zakonitosti i tanosti. Po pravilu, sadrina izvrne isprave ukazuje
i na stranke u izvrnom postupku. Podobnost za izvrenje postoji samo
ako su izvrni poverilac i izvrni dunik jasno naznaeni. U suprotnom
se predlog za izvrenje odbacuje reenjem, poto se nisu stekle procesne
pretpostavke. Izvrenje se, u naelu, odreuje na predlog lica koje je po
izvrnoj ispravi imalac potraivanja, a protiv lica kome je tom ispravom
izreena odreena obaveza. Ipak, autor se u ovom radu preteno bavi
izuzetkom od navedenog pravila. On ispituje mogunost prinudnog izvrenja kada njegov inicijator nije lice koje je u izvrnoj ispravi navedeno
kao poverilac, ili kada lice protiv koga se zahteva izvrenje nije ono iji
je dug utvren izvrnom ispravom. Takva situacija je u pravnom ivotu
*
**
1
2
3
Autor je docent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, nenad.tesic@ius.

bg.ac.rs.
Ovaj rad je nastao kao plod istraivanja u okviru projekta Pravnog fakulteta
Univerziteta u Beogradu: Razvoj pravnog sistema Srbije i harmonizacija s
pravom EU (pravni, ekonomski, politiki i socioloki aspekti) 2014.
Mihajlo Dika, Graansko ovrno pravo, I knjiga, Ope ovrno graansko pravo,
Zagreb 2007, 37.
Aleksandar Jaki, Graansko procesno pravo, Beograd 2008, 800.
Borivoje Pozni, Vesna Raki Vodineli, Graansko procesno pravo, Beograd
1999, 435.
319
Harmonius 2014
posledica singularne ili univerzalne sukcesije u pravima i obavezama, a

klju za njeno razreenje je u odgovoru na pitanje kojim sredstvima se
takvo sledbenitvo moe dokazati, tako da predlog za izvrenje ne bude
odbaen.
Kljune rei: Naelo formalnog legaliteta. Izvrna isprava. Prenos
prava. Preuzimanje obaveza. Sukcesija.
Nulla executio sine titulo.
1. UVOD
Zbog naroitog interesovanja za materijalnopravne institute u ijoj osnovi je prenos potraivanja, kao to su prodaja trabina,4
faktoring,5 uhartijavanje (sekjuritizacija)6 ustupanje obezbeenih
trabina,7 ali i ustupanje trabina radi obezbeenja, pravna knjievnost
ponekad zanemaruje prouavanje pravnih posledica cesije u kontekstu
procesnog prava. Potraivanja utvrena izvrnom ispravom, po pravilu, nisu vezane za titulara. Naprotiv ona su uglavnom prenosiva, kako
pravnim poslovima inter vivos i mortis causa, tako i na osnovu zakona,
na primer: usled ispunjenja sa subrogaciom. Nije teko primetiti da je
krug ustupivih trabina utvrenih pravnosnanom presudom, neto
iri u odnosu krug potraivanja koja se redovno smatraju ustupivim.8
4
5
6
320
Opirnije vid.: Nenad Tei, Prodaja i prenos potraivanja, Beograd 2012.

Opirnije o prirodi faktoringa vid.: Noel Ruddy, Simon Mills, Nigel Davidson,
Salinger on Factoring, London 2006, 12.
Opirnije o ovoj tehnici strukturnog finansiranja vid.: Steven Schwarcz, The
Universal Language of International Securitization, 12 Duke J. Comp. & Intl
L. 285, Spring 2002, 285307.
Na primer neki autori u tom kontekstu istiu da bi uvoenje jedinstvenog hipotekarnog obezbeenja eurohipoteke dovelo do integracije trita hipotekarnih kredita i trita hipotekarnih trabina, omoguilo bi se jednostavnije,
bre i sigurnije osnivanje prekograninih stvarnopravnih obezbeenja, efikasnije raspolaganje hipotekarnim trabinama, i naposletku jednostavniju naplatu obezbeene trabine. Tatjana Josipovi, U potrazi za eurohipotekom,
Liber amicorum Nikola Gavella, Graansko pravo u razvoju, Zbornik radova u
ast Prof. Emeritusa Nikole Gavelle, 2007, 249.
ak i u situacijama u kojima se odreena potraivanja po samom zakonu ne
mogu cedirati kao potraivanje naknade nematerijalne tete, od ove zakonske
zabrane se odustaje ukoliko je isto utvreno pravnosnanom sudskom odlukom,
pa se u toj situaciji ak i za ovo potraivanje dozvoljava cesija. Prema iznetom,
Nenad Tei
Kako u tom sluaju ni izvrna isprava nije daleko, jer se nalazi na korak od pravnosnane presude,9 ovaj zakljuak je relevantan i u pogledu
kruga ustupivosti potraivanja utvrenih izvrnom ispravom. Tako, na
primer, potraivanje naknade tete u vidu novane rente usled smrti bliskog lica ili usled povrede tela ili oteenja zdravlja,10 kao i potraivanja naknade nematerijalne tete11 inae nisu prenosiva, ali ih je
mogue ustupiti ako su utvrena pravnosnanom odnosno izvrnom
ispravom. Trgovina trabinama o kojima je ve odluivano u sudskom
postupku je prilino zastupljena. Ovo bez obira to jo uvek nije izvesno da li e takav poverilac, ije je pravo nesporno, zaista moi da se
namiri. Odreenim subjektima na tritu trabina su daleko poeljnija
tzv. rizina potraivanja. Prirodno nekad se razlog takve privlanosti
krije u prostom trgovakom principu da svaka roba ima svog kupca, ali
i cenu. Od kakvoe nekog potraivanja, odnosno od okolnosti da li je
ono dospelo ili nedospelo, zastarelo ili civilno, obezbeeno ili neobezbeeno, sporno ili utvreno pravnosnanom presudom, osnosno izvrnom ispravom, kao i okolnosti prema kome je neka trabina usmerena
prema solventnom ili insoventnom duniku, da li duguje domae ili
strano privredno drutvo, da li potencijalni kupci trabine imaju poslovni interes da takav dunik opstane i sl. zavisie i tranja za odreenim potraivanjem i njegova cena. ini se da gotovo sve to je reeno
za prenos prava mutatis mutandis vai i za prenos obaveza, odnosno
promenu dunika.12 U takvoj atmosferi se nameu brojna pitanja od
10
11
12
injenica da je odreeno potraivanje utvreno pravnosnanom presudom,

nije razlog za zabranu prenosa istog putem cesije na tree lice, ukoliko nema
drugih zakonom predvienih razloga. Vid.: Pravni stav Vieg trgovinskog
suda izraen kroz odgovor na pitanje trgovinskih sudova utvren na sednici
Odeljenja za privredne sporove odranoj 27. septembra 2004. godine Sudska
praksa trgovinskih sudova asopis za privredno pravo, br. 3/2004, str. 107.
Po pravilu je to protek roka za dobrovoljno ispunjenje l. 15 Zakona o izvrenju i obezbeenju ZIO, Sl. glasnik RS, br. 31/2011, 99/2011 dr. zakon,
109/2013 odluka US, 55/2014 i 139/2014.
l. 197 Zakon o obligacionim odnosima ZOO Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85,
45/89 odluka USJ i 57/89, Sl. list SRJ, br. 31/93 i Sl. list SCG, br. 1/2003
Ustavna povelja.
l. 204 ZOO. Na primer, u nemakom pravu se zahtevi rente zbog povrede
tela i zdravlja svrstavaju u strogo line zahteve. G. Roth, Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, Bd. 2: Schuldrecht Allgemeiner Teil, 241
432, 2007, 2507.
Opirnije: Marija Karniki Miri, Promena dunika, Anali Pravnog fakulteta
u Beogradu, 1/10, 229257.
321
Harmonius 2014
kojih se po svom znaaju izdvajaju najmanje dva: kako se ova ustupivost potraivanja, odnosno preuzimanje obaveza, uklapa sa naelom
formalnog legaliteta koje dominira postupkom izvrenja, te na koji nain se moe dokazati da je potraivanje utvreno izvrnom ispravom
ustupljeno prijemniku, odnosno da je dug iz izvrne isprave preuzet od
strane preuzimaoca.
2. NAELO FORMALNOG LEGALITETA

Da bi dolo do prinudnog namirenja potraivanja, ono mora biti
utvreno kvalifikovanom ispravom koja je, po pravilu, rezultat prethodnog kognicionog postupka.13 Obino se kae da izvrni sud vezan
aktom koji predstavlja izvrnu ispravu.14 Drugim reima, izvrni sud
ne sme odbiti predlog za izvrenje s pozivom na nezakonitost ili nepravilnost izvrnog naslova.15 Ovaj sud ne moe sumnjati u izvrni naslov,
niti se upustiti u izvoenje dokaza i raspravu o materijalnopravnoj zakonitosti izvrne isprave.16 Izvrni sud postupa po odlukama parninog
suda, kao i upravnih organa, pri emu je vezanost suda za dispoziciju
iz ovih odluka izraz njihove pravnosnanosti, odnosno konanosti.17
Postupak izvrenja se dakle, po pravilu, odigrava u skladu rezultatima
prethodnih postupaka iz kojih potie kvalifikovana izvrna isprava.18
U izvrnom postupku vai naelo formalnog legaliteta, shodno kojem je postojanje potraivanja poverioca i legitimacija stranaka
mogu dokazivati samo izvrnom ispravom.19 Izvrni sud se ne uputa u
ispitivanje materijalne zakonitosti i pravilnosti isprave, na osnovu koje
se shodno zakonu moe dozvoliti izvrenje.20 U postupku donoenja
izvrne isprave, sud je ve raspravio pitanje osnovanosti pravozatitnog
13
14
15
16
17
18
19
20
322
Sinia Triva, Velimir Belajac, Mihajlo Dika, Sudski izvri postupak, Opi deo
(redakcija S. Triva), Zagreb 1980, 112.
B. Pozni, V. Raki Vodineli, op. cit. fn. 3, 438.
S tim to bi i izvrni sud s pozivom na l. 3, st. 3 Zakona o parninom postupku (nedozvoljeno raspolaganje) bio duan da odbije izvrenje odluke koja je
suprotna javnom poretku.
U svakom sluaju to su samo one isprave koje su zakonom odreene kao izvrne. Vid.: l. 13 ZIO.
M. Dika, op. cit. fn. 1, 54.
S. Triva, V. Belajac, M. Dika, op. cit. fn. 13, 112.
Ibid., 138.
Nenad Tei
zahteva.21 Otuda se obino naglaava da izvrne isprave nose prepostavku o istinitosti njihove sadrine, pa shodno tome i presumciju o
postojanju trabine koja je ovom ispravom utvrena.22 Zakon o izvrenju i obezbeenju izriito normira ovo naelo. Sud je duan da donese
reenje o izvrenju kada su za to ispunjeni uslovi odreeni zakonom.23
Otuda izvrni dunik i nema mogunost odgovora na predlog za izvrenje. Drugim reima, izostaje kontradiktornost i usmena rasprava.24
Na ovaj nain se predupreuje prirodna tenja dunika da po saznanju za izvrenje sakrije ili otui svoju imovinu. Razlog za takvo postupanje zakonodavca svakako treba traiti i u okolnosti to je dunik bio
u prilici da se o navodima tuioca izjasni u kognicionom postupku koji
je prethodio izvrenju.25
Ako se sagleda iz neto drugaijeg ugla, vaenje naela formalnog legaliteta u izvrnom postupku moe se posmatrati i kao posledica pretpostavke o pravnoj snazi javnih isprava.26 U savremenom pravu
21
22
23
24
25
26
Ibid., 90.
U izvrnom postupku sud ne moe preispitivati, menjati ili prilagoavati izvrnu ispravu. Neboja arki, Mladen Nikoli, Komentar zakona o izvrnom
postupku, Beograd 2009, 58.
l. 8, st. 1 ZIO. Ovo naelo je bilo naglaeno i u Zakonu o izvrnom postupku. Kad su ispunjeni uslovi za donoenje reenja o izvrenju i za sprovoenje
izvrenja, sud je duan da donese reenje o izvrenju i preduzima radnje
sprovoenja izvrenja. Vid.: l. 7 Zakon o izvrnom postupku, Sl. glasnik RS,
br. 125/2004. S tim to se naelo formalnog legaliteta u ZIO iri u kontekstu
razlikovanja faze odreivanja i faze sprovoenja izvrenja, pa tako izvritelj
sprovodi izvrenje na osnovu reenja o izvrenju, osim ako ovim zakonom nije
drugaije odreeno, (l. 8, st. 3 ZIO). Drugim reima, izvritelj je u donoenju
zakljuka o sprovoenju izvrenja vezan reenjem o izvrenju. U ruskom pravu
je takoe zastupljen pristup po kome izvritelj ne moe da odstupi od sudske
odluke, ali moe da je tumai. Vid.: Hiroshi Oda, Russian Commercial Law:
Second Edition, Leiden 2007, 468.
Izvrni postupak dakle ne sledi neke od osnovnih principa koji inae odlikuju parnini postupak, usmena rasprava (engl. oral proceedings) i raspravno
naelo (engl. adversarial principle). Vid.: Neil Andrews, A fresh start, The
four pillars of civil justice u Shimon Shetreet, Christopher Forsyth (eds.), The
Culture of Judicial Independence: Conceptual Foundations and Practical Challenges, Leiden, Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2012, 98.
Upravo nedostatak takve rasprave uslovljava pravilo, da se pre pravnosnanosti reenja o izvrenju donetog na osnovu verodostojne isprave ne moe pristupiti sprovoenju izvrenja.
Isprava koju je u propisanom obliku izdao nadleni dravni i drugi organ u
granicama svojih ovlaenja, kao i isprava koju je u takvom obliku izdala, u
323
Harmonius 2014
nije nuno da izvrenju predthodi sudski postupak, ali se, po pravilu,

izvrenje moe zahtevati samo na osnovu javne isprave.27 S tim u vezi,
na ovom mestu je vano naglasiti da je propisivanjem obavezne forme
javnobelenikog zapisa u pogledu ugovora o hipoteci i jednostranih
zalonih izjava28 konano otklonjena svojevrsna anomalija uvedena u
na pravni sistem Zakonom o hipoteci (2005), po kojoj je i privatnopravna isprava odreene sadrine imala svojstvo izvrne isprave.29
3. PODOBNOST ISPRAVE ZA ODREIVANJE

IZVRENJA
Da bi sud doneo reenje kojim se izvrenje odreuje moraju biti
ispunjene odreene pretpostavke, neke od njih tiu podobnosti za izvrenje same isprave koja mora biti snabdevena potvrdom o izvrenju
(klauzulom izvrivosti), a neke se tiu legitimacije stranaka. U nedostaku ovih elemenata predlog za izvrenje se ne smatra urednim da bi se
o njemu moglo odluiti. Samo one isprave (izvrne30 i verodostojne31)
koje su izriito zakonom propisane kao takve mogu predstavljati osnov
za traenje i odreivanje izvrenja. Lista isprava podobnih za odreivanje izvrenja je ograniena i u ovoj oblasti nema prostora za analogiju.
Osnov za odreivanje izvrenja je, po pravilu, izvrna isprava.32 Obino
se naglaava da je izvrnost odlika neke isprave na osnovu koje se moe
27
28
29
30
31
32
324
vrenju javnih ovlaenja, druga organizacija ili lice (javna isprava), dokazuje istinitost onoga to se u njoj potvruje ili odreuje. l. 238 Zakona o
parninom postupku ZPP, Sl. glasnik RS, br. 72/2011, 49/2013 odluka US,
74/2013 odluka US i 55/2014.
Samuel Kamhi, Izvrni postupak (Postupak izvrenja i obezbeenja), Sarajevo
1963, 17. Ako raspolae kvalifikovanom ispravom, izvrni poverilac ne mora
dokazivati svoj pravozatitni interes (potrebu).
l. 82, st. 1, st. 3 Zakon o javnom belenitvu, Sl. glasnik RS, br. 31/2011,
85/2012, 19/2013, 55/2014 dr. zakon, 93/2014 dr. zakon, 121/2014 i
6/2015.
l. 15 Zakona o hipoteci, Sl. glasnik RS, br. 115/2005. U francuskom pravu se
tako istie da izvrni naslov moe biti ili presuda ili notarijalna isprava. Peter
Emilius Herzog, Martha Weser, Civil Procedure in France, The Hague 1967,
564.
l. 13 ZIO.
l. 18 ZIO.
ZIO ne koristi termin izvrni naslov (titulus executionis) (nem. Vollsreckungstitel).
Nenad Tei
zahtevati prinudno namirenje potraivanja koje je u njoj utvreno.

Dodatno se istie da se prinudno ostvaruju samo kondemnatorne odluke pod uslovom da dunik dobrovoljno ne ispuni svoju obavezu.33 Ipak,
samo postojanje izvrne isprave nije dovoljno. U postupku izvrenja je
nesporno naelo dispozicije, tako da se celokupna procedura pokree
na zahtev izvrnog poverioca,34 a moe biti i obustavljena povlaenjem
njegovog predloga.35 Princip dispozicije je oigledan i po tome to izvrni poverilac u predlogu kojim inicira postupak opredeljuje sredstvo
i predmet izvrenja.36 Takva inicijalna procesna radnja izvrnog poverioca ima za cilj izdavanje reenja kojim se dozvoljava izvrenje,37 a ovo
reenje je ulaznica za pristupanje sprovoenju izvrenja.
4. PROCESNE I MATERIJALNE PRETPOSTAVKE U

POGLEDU STRANAKA
Izvrni postupak je, po pravilu, dvostranaki procesni odnos.38
Stranke u izvrnom postupku su izvrni poverilac i izvrni dunik.39 U
33
34
35
36
37
38
39
Sudska odluka kojom je naloeno neko davanje ili injenje (dare, facere), po
pravilu je izvrna, ako je postala pravnosnana i ako je istekao rok za dobrovoljno ispunjenje (pariocioni rok).
Ni u nemakom pravu se postupak izvrenja ne pokree ex officio. Mathias
Reimann, Joachim Zekol, Introduction to German Law, Kluwer Law International, The Hague, 380.
Za povlaenje predloga nije potreban pristanak dunika, pa se istie da je
naelo dispozicije jae naglaeno i izvrnom postupku nego u parninom. Borivoje Pozni, Graansko procesno pravo, Beograd 1995, 363.
U ovoj oblasti se praktino kao aksiom uzima pravilo da je izvrni poverilac
slobodan da se opredeli za ono sredstvo izvrenja koje smatra najpodobnijim
(creditors are free to choose from the portfolio of avaiable enforcement methods). Neil Andrews, The Modern Civil Process: Judicial and Alternative Forms
of Dispute, Tuebingen 2008, 161.
Borislav Blagojevi, Sistem izvrnog postupka, Beograd 1938, 172.
M. Dika, op. cit. fn. 1, 324. S tim to na svakoj od ovih strana moe biti vie
lica. Ovo iz razloga to i u materijalnopravnom (obligacionom) odnosu postoje uvek dve strane: poverilaka i dunika, uz mogunost da se na svakoj od
ovih strana pojavi mnoina subjekata. O obligaciji kao pravnoj vezi izmeu
dve strane vid.: Oliver Anti, Obligaciono pravo, Beograd 2011, 5354.
Do 1978 godine terminologija je bila neto drugaija, poverilac se oznaavao
kao trailac izvrenja, a dunik izvrenik. Nekdanji Zakon o izvrenju i
obezbeenju je koristio termine ovlaenik koji je kao takav oznaen u izvrnom naslovu i obvezanik.
325
Harmonius 2014
izvrnom postupku sud o legitimaciji za pokretanje i voenje izvrnog

postupka (legitimatio ad processum executionis) i onoj koja je potrebna za ostvarivanje zahtevane procesne zatite (legitimatio ad causam
executionis) odluuje istovremeno na poetku postupka bez prethodne
kontradiktorne rasprave.40
U pravnoj nauci se naglaava da su poverilac i dunik fizika i
pravna lica koja imaju pravni subjektivitet i stranaku sposobnost ili
im je ona priznata po pravilima parninog ili drugog prava. S druge
strane, shodno naem pozitivnom pravu, izvrni poverilac je lice ije
se potraivanje ostvaruje u postupku izvrenja i obezbeenja,41 dok je
izvrni dunik lice prema kome se ostvaruje potraivanje u postupku
izvrenja i obezbeenja.42 Iz takve zakonske definicije je uoljivo da je
svojstvo izvrnog poverioca odreeno materijalnopravno.43 To je uvek
lice kome potraivanje pripada. Onaj subjekat u ijoj se imovini (aktivi)
nalazi potraivanje ije se namirenje trai. S druge strane, izvri dunik
je ini se definisan isto procesno. To je subjekat protiv koga se namirenje trai.44 Nije dakle nuno da je pasiva ovog lica zaduena dugom
koji se namiruje. Drugim reima, pasivno legitimisana stranka u izvrnom postupku, izvrni dunik ne mora ujedno biti i obveznik inidbe
iz materijalnopravnog odnosa.45 Kod takvog zakonodavnog pristupa je
bitno samo u kakvoj se ulozi nalazi neki subjekat u izvrnom postupku bez obzira na njegovo materijalnopravnu poziciju. Izvrni dunik je
40
41
42
43
44
45
326
S. Triva, V. Belajac, M. Dika, op. cit. fn. 13, 91. Postojanje procesne legitimacije stranaka: aktivne legitimacije (izvrnog poverioca) i pasivne legitimacije
(izvrnog dunika) je procesna pretpostavka na koju sud pazi po slubenoj
dunosti u izvrnom postupku. Mirko Rogoi, Ko moe traiti prinudno
izvrenje i protiv koga, Privredno pravni prirunik 7/1967, 8.
l. 11, st. 1, ta. 2. Tako i l. 28, st. 1. ta. 2, ZIP, Sl. glasnik RS, br. 125/2004,
kao i l. 15, st. 1, ta. 2 ZIP, Sl. list SRJ, br. 28/2000, 73/2000 i 71/2001.
l. 11, st. 1, ta. 2, Tako i l. 28, st. 1. ta. 3, ZIP (2004), kao i l. 15, st. 1, ta. 2
ZIP (2000).
Prema isto procesnoj definiciji izvrni poverilac je subjekat koji je pokrenuo
izvrni postupak radi namirenja trabine, odnosno subjekat u iju korist je
postupak pokrenut. M. Dika, op. cit. fn. 1, 110. Tako je u hrvatskom pravu
ovrhovoditelj osoba koje je pokrenula postupak radi ovrhe neke trabine, te
osoba u iju je korist taj postupak pokrenut po slubenoj dunosti. l. 2, st. 1,
taka 2 Ovrni zakon Republike Hrvatske, Narodne novine, br. 112/12, 25/13,
93/14.
Nenad Tei
duan da neto plati, uini ili trpi.46 Tako je, na primer, u situaciji kada
je protiv njega pokrenut izvrni postupak duan da trpi namirenje i realni dunik, dakle onaj koji je zasnovao hipoteku za tui dug. Drukije
kazano, izvrni dunik ne mora biti lice iji je to dug (lini dunik), odnosno lice koje je shodno ugovoru o kreditu korisnik kredita. To moe
biti i njegov solidarni dunik, ali i lice koje se ugovorom obvezalo da e
platiti tui dug (jemac).
Ako izvrni poverilac ili izvrni dunik nemaju stvarnu legitimaciju, sud e odbaciti takav predlog za izvrenje.47 Ipak, u praksi e izvrni postupak retko biti okonan odbacivanjem predloga iz ovog razloga.
Ovo zato to je u postupku donoenja izvrne isprave, sud ve utvrdio
subjekte pravnog odnosa iz koga potie potraivanje poverioca i dunika.48 Otuda nije sporna razlika koja u ovom pogledu postoji izmeu
parninog i izvrnog postupka. U parninom postupku tuilac je samo
mogui (potencijalni) poverilac, a tueni potencijalni dunik, dok je u
postupku izvrenja poverilac dokazani imalac potraivanja, a dunik
dokazani nosilac obaveze namirenja duga.49
5. PRENOS PRAVA
Cilj izvrnog postupka jeste zadovoljenje jednog materijalnopravnog zahteva u kome je jedno lice imalac ovlaenja, odnosno aktivni
subjekat tog pravnog odnosa,50 dok je drugo lice pasivni subjekat na
ijoj imovini se sprovodi izvrenje.51 Po pravilu postupak izvrenja biva
iniciran od lica ije je potraivanje utvreno izvrnom ispravom. Ipak,
u nekim sluajevima, dozvoljena sukcesija dovodi do nesklada izmeu
subjekta koji je kao poverilac naznaen u izvrnoj ispravi i u predlogu
46
47
48
49
50
51
N. arki, M. Nikoli, op. cit. fn. 22, 75.

Meutim, lice koje bi pokretnulo izvrni postupak i ne tvrdei da je izvrni poverilac e sve dok se takav predlog ne odbaci kao nedoputen bie posmatrano
kao aktivna stranka u tom postupku. M. Dika, op. cit. fn. 1, 111.
Ljiljana Popovi, Stranke i trea lica u izvrnom postupku, Pravni ivot 1/90,
vol. 40, 219.
B. Blagojevi, op. cit. fn. 38, 47.
Funkcija pravnog regulisanja se ogleda upravo u tome da dravni organ intervenie u skladu sa svojom nadlenou samo na zahtev ovlaenog lica, a na
tetu onoga lica koje je obvezano na ispunjenje zahteva. M. Rogoi, op. cit. fn.
41, 5.
327
Harmonius 2014
za izvrenje. Mogunost takvog neslaganja je ini se vea to je dui

vremenski period izmeu izvrnosti presude i podnoenja predloga za
izvrenje. Za detaljnije prouavanje pomenute subrogacije na strani izvrnog poverioca je naroito vano sagledati da li je takav prenos prava
rezultat singularne ili univerzalne sukcesije. 52
5.1. Singularna sukcesija

Do prestanka legitimacije ustupioca i zasnivanja legitimacije prijemnika najee dolazi usled dobrovoljnog prenosa trabine utvrene
izvrnom ispravom. U situaciji prenosa potraivanja u pogledu koga je
doneta izvrna isprava, ustupanje e proizvoditi dejstvo i ako je neformalno. Meutim, izvrenje se moe odrediti na predlog cesionara, samo
ako ovaj raspolae pravnim osnovom koji je zakljuen u odgovarajuoj
zakonom predvienoj formi.53 Prema Zakonu o obezbeenju i izvrenju
sukcesija u pravni poloaj izvrnog poverioca iz izvrne isprave moe
se dokazivati samo javnom ispravom ili ispravom overenom u skladu
sa zakonom.54 Ako to nije mogue, prenos potraivanja dokazuje se
pravnosnanom, odnosno konanom odlukom donetom u parninom,
prekrajnom ili upravnom postupku.55
52
53
54
55
328
Franjo Gori, Tuma zakona o izvrenju i obezbeenju, Zagreb 1930, 106.

Holandski graanski zakonik propisuje obavezu ustupioca da prijemniku preda izvrne isprave i naloge koji za njega mogu biti od znaaja sa ciljem izvrenja. Vid.: l. 6:143 (2) HGZ.
S tim to se kod privatne isprave dovoljna overa autentinosti izdavaa (potpisa ugovornika), a ne trai se i overa istinitosti sadraja privatne isprave. Tako
u jednoj odluci sud naglaava da ugovor o ustupanju potraivanja nije javna
isprava, ve privatna isprava. Zato, zakonito overene isprave bie one privatne
isprave na kojima je u vidu javne isprave overena autentinost izdavaa, ali
ne i istinitost sadraja privatne isprave... U dostavljenom ugovoru o ustupanju
potraivanja potpisi ugovaraa su overeni peatima privrednih drutava, koji
su taj ugovor zakljuili, ali se ne radi o ispravi koja je javna (u pitanju je ugovor kao privatna isprava) ili po zakonu overenoj ispravi, jer bi to bila privatna
isprava na koju je u vidu javne isprave overena autentinost izdavaa. Reenje
Vieg trgovinskog suda, I. 843/2007(1) od 11.4.2007. godine Sudska praksa
trgovinskih sudova Bilten br. 2/2007.
l. 23, st. 1 ZIO. U sluaju da poverilac ne moe da pribavi javnu (ili po zakonu
overenu ispravu), mora pokrenuti parnicu i traiti utvrenje da je potraivanje prelo na njega. Tada se legitimacija dokazuje pravnosnanom parninom
presudom. B. Pozni, V. Raki Vodineli, Graansko procesno pravo, Beograd
2010, 497. Cilj je ove presude da se dopuni izvrni naslov u odreenom prav-
Nenad Tei
U sluaju prenosa potraivanja sa izvrnog poverioca na tree lice

nakon donoenja reenja o izvrenju, sticalac stupa na mesto izvrnog
poverioca. S tim da na predlog sticaoca koji javnom ili po zakonu
overenom ispravom dokae da je potraivanje na njega preneseno, sud,
odnosno izvritelj, zakljukom utvruje da je sticalac stupio na mesto
ranijeg izvrnog poverioca.56
O ovom pitanju se, u vie navrata, raspravljalo i u naoj sudskoj
praksi. U jednom takvom sluaju, sud, shodno Zakonu o izvrnom
postupku (2004), zakljuuje da e ako su ispunjeni zakonom predvieni
uslovi za ugovorno ustupanje potraivanja iz izvrne isprave, sud
reenjem o izvrenju odrediti izvrenje i zabraniti dunikovom duniku
da potraivanje izmiri prema duniku, do iznosa koji je potreban za
namirenje poverioevog potraivanja.57 Meutim, sud ne deli ovo
miljenje u situaciji kada je predlog za izvrenje zasnovan na verodostojnoj ispravi.58 U drugim odlukama, slinim povodom, nai sudovi
zauzimaju stanovie da overena privatna isprava sadrinski mora biti
takva da je osnov prenosa potraivanja sa poverioca iz izvrne isprave
na izvrnog poverioca i da nadleni organ pri overi privatne isprave ne
kontrolie njenu istinitost.59
56
57
58
59
cu, i stoga ona ima karakter presude radi ustanovljenja (prejudicielne presude), a ne petitorni karakter kao prva presuda. Ivo Matijevi, Ferdo ulinovi,
Komentar Zakona o izvrenju i obezbeenju, Knjiga prva, Beograd 1937, 46.
l. 23, st. 4 ZIO.
Reenje Vieg trgovinskog suda, I. 2315/2006 od 29. novembra 2006. godine,
Paragraf Lex.
Sud u jednom sluaju nije prihvatio predlog za izvrenje na osnovu verodostojne
isprave sa pozivom na ovo pravilo. Uz obrazloenje da se l. 37 Zakona o
izvrnom postupku, Sl. glasnik RS, br. 125/2004, koji regulie mogunost
odreivanja izvrenja u sluaju promene poverioca ili dunika, odnosi samo na
izvrenje po izvrnoj, a ne i po verodostojnoj ispravi. Vid.: Reenje Privrednog
apelacionog suda, I. 818/2010(2) od 4. marta 2010. godine, Paragraf Lex.
Izvrni poverilac koji nije istovremeno i poverilac iz izvrne isprave mora uz
predlog za izvrenje na osnovu izvrne isprave da dostavi i ispravu po osnovu
koje je dolo do prenosa potraivanja. Ta isprava mora biti javna isprava ili po
zakonu overena privatna isprava. Overena privatna isprava sadrinski mora
biti takva da je osnov prenosa potraivanja sa poverioca iz izvrne isprave
na izvrnog poverioca, a po formi se mora raditi o ispravi kojoj je overena
autentinost izdavaa. Istinitost pri overi sadraja privatne isprave se ne
kontrolie. Reenje Vieg trgovinskog suda, I. 2636/2006 od 1. decembra
2006. godine Sudska praksa trgovinskih sudova Bilten br. 2/2007, Paragraf
Lex.
329
Harmonius 2014
Sa prenosom trabine na pribavioca prelaze i sporedna prava.60

U korist lica na koje je prela trabina, hipoteka prelazi bez posebnog
pravnog osnova i posebnog naina sticanja (ex lege). Lice koja je postalo novi poverilac trabine obezbeene hipotekom, ve i zbog toga
to je u njegovu korist prenesena trabina, postaje i bez upisa u katastar hipotekarni poverilac. Meutim, da bi novi hipotekarni poverilac
mogao ostvarivati prava hipoteka se u njegovu korist prethodno mora
upisati u zemljinu knjigu.61 Za takav upis nije nuno da prethodni hipotekarni poverilac pristane na upis u klauzuli intabulandi. Ovde sa
radi o upisu kojim se jedno izvanknjino stanje nastalo prenosom trabine, usklauje sa zemljinoknjinim stanjem.62 Sam upis hipoteke je
deklarativne prirode.63 Drukije kazano, upisom novog hipotekarnog
poverioca nee doi do promene prvenstvenog reda ve upisanog hipotekarnog poverioca. Ipak, ako hipotekarni poverilac eli da ostvari
svoje pravo on mora i da ga dokae, to ovde ini izvodom iz odgovarajuih javnih knjiga.
Ako je trabina deljiva mogue je i njeno delimino ustupanje.
Kad je cesija potraivanja delimina, i ako je kao takva potvrena u
obliku javne ili javno overene isprave, prirodno se ustanovljava samo
delimina legitimaciona sposobnost na strani prijemnika.64 Izvorni
poverilac zadrava legitimaciju za prinudno namirenje neustupljenog
dela potraivanja.
5.2. Univerzalna sukcesija

Sukcesija u izvrnom postupku nastupa i kao posledica univerzalne materijalno pravne sukcesije.65 Kad takve sukcesije, je ini se vano napraviti dodatnu razliku izmeu sukcesije koja nastupa u imovini
fizikih lica i sukcesije kod pravnih lica.
60
61
62
63
64
65
330
Kao to su pravo prvenstvene naplate, hipoteka, zaloga, prava iz ugovora sa

jemcem, prava na kamatu, ugovornu kaznu i sl. Vid.: l. 437, st. 1. ZOO.
Tatjana Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001, 173.
Ibid.
Prema prof. Orliu prenos potraivanja i hipoteke proizvodi dejstvo prema
treima, tek kad se upie u zemljine knjige. Miodrag Orli, Nacrt Zakona o
hipoteci, Pravni ivot br. 10/2004, 49.
Ranka Rai, Sukcesija u procesnom odnosu, doktorska disertacija, Ni 1996,
125.
Nenad Tei
Univerzalna sukcesija u pravima kod fizikih lica, po pravilu, nastupa usled smrti poverioca. Na primer, ako je po izvrnoj ispravi poverilac fiziko lice koje je umrlo, naslednici tog fizikog lica su ovlaeni
da na osnovu postojee izvrne isprave podnesu predlog za izvrenje,
ali su duni da uz predlog priloe i reenje ostavinskog suda kojim su
oglaeni za naslednike.66
Kod pravnih lica, razlozi za nastupanje univerzalne sukcesije
mogu biti razliiti i pre svega zavise od vrste samog pravnog lica i ciljeva njegovog osnivanja. Iako se o univerzalnoj sukcesiji moe govoriti i
u kontekstu pravnih lica kao to su zadubine, fondovi67 i udruenja,68
za pravni promet su daleko znaajniji sluajevi univerzalne sukcesije
kod privrednih drutava. Ova sukcesija nastupa kao posledica statusnih promena69 (pripajanja, spajanja, podele i razdvajanja)70 privrednih
drutava usled ega imovina i obaveze drutva prenosioca prelaze na
drutvo sticaoca, u skladu sa ugovorom o statusnoj promeni, odnosno
planom podele.71 Ako je neko pravno lice prestalo da postoji onda je
aktivno legitimisan njegov sukcesor, s tim to je novi imalac prava duan da uz predlog za izvrenje podnese i kvalifikovanu ispravu kojom
dokazuje pravno sledbenitvo. S obzirom da pravne posledice statusnih
promena nastupaju danom registracije i prenos prava se dokazuje odgovarajuim izvodom iz registra privrednih drutava,72 a po potrebi i
odgovarajuim ugovorom o statusnoj promeni73 odnosno planom po66
67
68
69
70
71
72
73
Lj. Popovi, op. cit. fn. 50, 221.

O statusnim promenama kod zadubina i fondacija vid.: l. 54 Zakona o zadubinama i fondacijama, Sl. glasnik RS, br. 88/2010 i 99/2011 dr. zakon. O
raspodeli preostale imovine zadubina i fondacija vid.: l. 55 Zakona o zadubinama i fondacijama.
O pripajanju, spajanju i podeli udruenja vid.: l. 4548 Zakona o udruenjima, Sl. glasnik RS, br. 51/2009 i 99/2011 dr. zakoni. O primaocu imovine u
sluaju prestanka rada udruenja vid.: l. 4243 Zakona o udruenjima.
Statusnom promenom se jedno drutvo (druto prenosilac) reorganizuje tako
to na drugo drutvo (drutvo sticalac) prenosi imovinu i obaveze, dok njegovi
lanovi u tom drutvu stiu udele odnosno akcije. Mirko Vasiljevi, Kompanijsko pravo, Pravo privrednih drutava, Beograd 2013, 519.
l. 485 Zakona o privrednim drutvima ZPD, Sl. glasnik RS, br. 36/2011,
99/2011, 83/2014 dr. zakon i 5/2015.
l. 505, st. 1, ta. 1 ZPD.
N. arki, M. Nikoli, op. cit. fn. 22, 75.
Ugovor o statusnoj promeni izmeu ostalog sadri i oznaavanje vrednosti
imovine i visine obaveze koje se statusnom promenom prenose na drutvo sti-
331
Harmonius 2014
dele ako samo jedno drutvo uestuje u statusnoj promeni. U nekim

sluajevima e drutvo sticalac svoje pravo dokazivati odgovarajuim
izvodom iz evidencije nepokretnosti, na primer kod prenosa potraivanja obezbeenog izvrnom vansudskom hipotekom.
5.3. Ogranienja u prenosu prava

5.3.1. Naplata glavnog duga i kamate na raun
punomonika
Pred srpskim sudovima se esto otvaralo pitanje da li se moe
usvojiti predlog za izvrenje u situaciji kada punomonik izvrnog poverioca predlae izvrenje na osnovu izvrne isprave prenosom potraivanja na ime glavnice i kamate, sa rauna izvrnog dunika na raun
punomonika izvrnog poverioca. S tim da se takav predlog, po pravilu, javlja u onim sluajevima kada je raun izvrnog poverioca blokiran
po osnovu prinudne naplate, ili kada je punomonik izvrnog poverioca eli da se obezbedi da u mu biti isplaena naknada za zastupanje.
Shodno Zakonu, izvrenje na novanim sredstvima na raunu izvrnog
dunika sprovodi se tako to se vri prenos novanog iznosa za koje
je izvrenje odreeno sa rauna izvrnog dunika na raun izvrnog
poverioca.74 Obavezna sadrina predloga je broj rauna izvrnog dunika, ali i broj tekueg rauna izvrnog poverioca.75 Nezavisno od toga
da li je raun poverioca blokiran ili nije, prenos se ne moe vriti na
raun treeg lica, pa ni punomonika. Pritom je vano uoiti da ova
zabrana nije posledica opte nedoputenosti ustupanja sporne trabine advokatu (zabrana ugovaranja pactum de quota litis).76 Potraivanje
koje se ovde ustupa je ve pravnosnano utvreno, tako da vie i nije
re o spornom pravu. Pomenuta zabrana ustupanja jednako vai za advokate i trea lica, a sudovi je smatraju vanom zbog odredbi o pro-
74
75
76
332
caoca i njihov opis, kao i nain na koji se taj prenos vri drutvu sticaocu. M.
Vasiljevi, op. cit. fn. 70, 523.
l. 185 ZIO.
l. 184 ZIO.
U uporednom pravu se uglavnom istie da je prenos nitav ako je trabina
ustupljena advokatu koji je angaovan na sluaju. Hein Ktz, Axel Flessner,
European Contract Law, Vol. 1 Formation, Validity, and Content of Contracts;
Contract and Third Parties, Oxford 1997, 268. Tako i u naem pravu l. 461
ZOO. Apsolutno je nitav ugovor kojim punomonik otkupljuje parnicu od
tuioca. Borivoje Pozni, Komentar Zakona o parninom postupku, Beograd
2009, 207.
Nenad Tei
tivizvrenju, kao i zbog zloupotreba u vezi sa poveriocima izvrnog

poverioca.77 Po pravilu punomonici, advokati uz takav zahtev sudu
dostavljaju posebno punomoje kojim ih izvrni poverilac ovlauje da odreena novana sredstva mogu preneti na svoj tekui raun.
Meutim, u sudskoj praksi je zauzet stav da izvrni sud nije duan da
postupa po nalozima izvrnog poverioca da se uplata vri na raune
treih lica, pa ak ni na osnovu punomoja. Tako se u kontekstu naglaava da po svim sredstvima izvrenja radi naplate novanih potraivanja (izvrenje na novanim sredstvima na raunu izvrnog dunika, izvrenje prodajom pokretnih ili nepokretnih stvari i dr.), novana
sredstva prenose na raun izvrnog poverioca, a ne treeg lica. Otuda
punomoje za naplatu nije relevantno. Nakon to se prenos izvri na
raun izvrnog poverioca, on moe slobodno raspolagati uplaenim
novanim sredstvima, naravno pod uslovom da ista nisu ve rasporeena na raune njegovih poverilaca, ako mu je raun bio blokiran zbog
potraivanja prema njemu.78 Tako u jednom sluaju sud zakljuuje da
priloeno punomoje sa ovlaenjem izvrnog poverioca datog svom
punomoniku za prijem novanih sredstava ne moe biti osnov za
promenu poverioca u izvrnom postupku.79
Pored ove uobiajne situacije kada se isplata potraivanja trai
na raun punomonika kako bi se izigrala blokada rauna izvrnog
poverioca,80 prenos prinudno naplaenih sredstava na raun punomonika uglavnom se zahteva i ako je izvrni poverilac strano prav77
78
79
80

za privredne sporove Privrednog apelacionog suda odranoj dana 12.11.2013.
i 14.11.2013. godine i na sednici Odeljenja za privredne prestupe i upravnoraunske sporove odranoj dana 6.11.2013. godine Sudska praksa privrednih
sudova Bilten br. 3/2013, Paragraf Lex.
Ibid.
Kako je izvrni poverilac u predlogu za izvrenje traio da se izvrenje odredi
u korist njegovog punomonika, jer je predloio da se sredstva sa tekueg
rauna izvrnog dunika prenesu na tekui raun punomonika izvrnog
poverioca, to je pravilan zakljuak prvostepenog suda o primeni odredbe l.
37, st. 1 Zakona o izvrnom postupku na konkretnu situaciju. S obzirom da
priloeno punomoje ne predstavlja ispravu o prenosu potraivanja na nain
regulisan odredbama l. 37, st. 1 Zakona o izvrnom postupku (2004), to je
prvostepeni sud pravilno odbio predlog za izvrenje, na osnovu odredbi l.
52, st. 4 Zakona o izvrnom postupku. Reenje Vieg trgovinskog suda, P.
11595/2005 od 7. novembra 2005. godine Sudska praksa trgovinskih sudova
Bilten br. 4/2005, Paragraf Lex.
Do takve cesije esto dolazi i kako bi se izigrali poreski propisi. Kada je izvrni
poverilac preduzetnik koji nije obveznik PDV-a, a oekuje naplatu neto veeg
333
Harmonius 2014
no lice. U tok kontekstu je u sudskoj praksi otvoreno pitanje kada je

predlog za izvrenje podnet na osnovu presude privrednog suda radi
naplate novanog potraivanja na nepokretnostima, a izvrni poverilac
je strano pravno lice, koje podatke je duan da oznai izvrni poverilac
u predlogu i da li je mogue odobriti prebacivanje sredstava ostvarenih
prinudnom prodajom nepokretnosti na tekui raun punomonika i
pod kojim uslovima? Zakonom je izriito propisano da u privrednim
stvarima, kada je izvrni dunik pravno lice, preduzetnik ili fiziko
lice koje obavlja delatnost radi sticanja dobiti i ima otvoren raun u
skladu sa propisima o platnom prometu, predlog za izvrenje, pored
ostalog,81 mora da sadri matini broj stranaka, odnosno poreski identifikacioni broj ili za strana pravna lica odgovarajui identifikacioni
broj.82 Dodatno, zakon bez izuzetaka, dakle bez obzira da li je re o
domaim ili stranim pravnim licima, zahteva da predlog za izvrenje
sadri brojeve rauna izvrnog poverioca i dunika kod poslovnih banaka sa nazivima ovih banaka.83 Prema optem pravilu, nije dozvoljeno
da se izvrenje odredi u korist jednog, a sprovede u korist drugog lica.
Izuzetno, Zakonom su propisani sluajevi u kojima se izvrenje moe
odrediti i sprovesti na predlog i u korist lica koje u izvrnoj ispravi nije
oznaeno kao izvrni poverilac (l. 23 st. 1 ZIO). Do prenosa potraivanja sa izvrnog poverioca na tree lice moe doi i nakon donoenja
reenja o izvrenju i tada sticalac na osnovu zakljuka suda ili izvritelja stupa na mesto ranijeg izvrnog poverioca.84 Sledstveno tome, i
kada je reenje o izvrenju doneto na predlog izvrnog poverioca koji
je strano pravno lice, prenos novanih sredstava ostvarenih prodajom
nepokretnosti na tekui raun punomonika izvrnog poverioca je dozvoljen samo ako je punomonik, na osnovu isprave kojom bi dokazao
prenos potraivanja, stupio na mesto ranijeg izvrnog poverioca. Ipak,
ni ovaj izuzetak ne negira obavezu izvornog poverioca koji je strano
pravno lice, da u predlogu za izvrenje naznai, svoj odgovarajui identifikacioni broj, broj rauna i naziv banke.
Shodno dominantnom stavu nae sudske prakse, sprovoenje
izvrenja u korist punomonika stranog pravnog lica, u izvrnom postupku koji se nalazi u fazi namirenja, nakon prodaje nepokretnosti,
81
82
83
84
334
iznosa, poverilac e pokuati naplatu trabine na raun punomonika, kako bi

umanjio promet na raunu i izbegao ulazak u sistem PDV-a.
l. 35, st. 1 ZIO
l. 35. stav 2, ta. 1 ZIO.
l. 35 stav 2, ta. 2 ZIO.
l. 23, st. 3 i st. 4.
Nenad Tei
mogue je pod istim uslovima pod kojima je doputeno i sprovoenje izvrenja u korist bilo kog treeg lica na koga bi, na nain propisan Zakonom o izvrenju i obezbeenju, prelo potraivanje za koje je
odreeno izvrenje.85 Drugim reima, za takvo ustupanje nije dovoljno
advokatsko punomoje, ve bi prenos trabine na drugo lice, pa tako
i punomonika, moralo da se dokae javnom ili u skladu sa zakonom
overenom ispravom, to bi u praksi, po pravilu, bio overeni ugovor o
cesiji.
5.3.2. Naplata trokova postupka na raun punomonika

Slina dilema o mogunosti direktne isplate na raun punomonika se kod naih sudova postavlja i u pogledu trokova postupka.
Odgovor na ovo pitanje ini se zavisi od toga iji su trokovi postupka,
da li pripadaju stranci ili licu koje neposredno preduzima odreene
radnje, ali u korist stranke. Da bi raspleli ovu nedoumicu potrebno
je makar na kratko da se osvrnemo na opta pravila o zastupanju u
postupku. Svaka stranka moe svoju parnicu voditi sama, ali moe
angaovati i punomonika.86 Shodno Zakonu, punomonik fizikog
lica moe biti advokat, krvni srodnik u pravoj liniji, brat, sestra ili brani drug, kao i predstavnik slube pravne pomoi jedinice lokalne samouprave koji je diplomirani pravnik sa poloenim pravosudnim ispitom.87 Punomonik pravnog lica moe biti advokat, kao i diplomirani
pravnik sa poloenim pravosudnim ispitom koji je u radnom odnosu u
tom pravnom licu.88 Punomonik mora biti potpuno poslovno sposobno lice, a sud je duan da u toku celog postupka pazi da li je lice koje
se pojavljuje kao punomonik ovlaeno za zastupanje.89 To ne moe
85
86
87
88
89

za privredne sporove Privrednog apelacionog suda odranoj dana 12.11.2013.
i 14.11.2013. godine i na sednici Odeljenja za privredne prestupe i upravnoraunske sporove odranoj dana 6.11.2013. godine Sudska praksa privrednih
sudova Bilten br. 3/2013.
Ovo uz retke izuzetke, stranku mora da zastupa advokat u postupku po vanrednim pravnim lekovima, izuzev ako je sama advokat. Vid.: l. 85, st. 6 ZPP.
l. 85 st. 2 ZPP. Punomonik zaposlenog u sporu iz radnog odnosa moe biti
i predstavnik sindikata iji je zaposleni lan, pod uslovom da je diplomirani
pravnik sa poloenim pravosudnim ispitom. l. 85, st. 3 ZPP.
l. 85, st. 4 ZPP.
Sreko Zuglia, Graanski parnini postupak FNRJ, Zagreb 1957, 241. Mada
ovo ovlaenje moe biti dato i naknadno (ratihabitio). B. Pozni, op. cit. fn.
77, 207.
335
Harmonius 2014
biti nadripisar.90 Kada je advokat, punomonik ima pravo na nagradu

za zastupanje po tarifi.91 Meutim, prilino je jasno da punomonik
to pravo nema u odnosu na sud, ve u odnosu na stranku koja ga je
angaovala za zastupanje. Ovo se nedvosmisleno moe zakljuiti i iz
same prirode punomoja. Prema nekim autorima, punomoje je jednostrana parnina radnja koju vlastodavac vri prema sudu,92 dok drugi smatraju da je ova izjava adresovana na sud ili na lice koje stranka
ovlauje.93 U svakom sluaju, procesno punomoje ima dejstvo prema
spolja, odnosno prema sudu i ostalim subjektima u postupku.94 Tako
da se princip koji usvajaju sudovi kod naplate glavnog duga i kamate
na raun punomonika. praktino primenjuje i kod naplate trokova.
U naoj sudskoj praksi postoji jasno izjanjenje da je sama stranka poverilac naknade trokova postupka koji su joj u parnici dosueni. Na
dosueni iznos naknade trokova parninog postupka stranka kao poverilac kojoj je ta naknada dosuena ima pravo na kamatu od dana
donoenja sudske odluke.95 Do identinog zakljuka se dolazi i ako
stranku zastupa lice koje nije advokat. Takvom punomoniku pripada
nagrada samo ako je ugovorena,96 ali u svakom sluaju on ima pravo
na naknadu potrebnih trokova.97 Pitanje naknade nagrade i trokove se i ovde reava u unutranjem odnosu izmeu punomonika i zastupanog.98 Stranka je duna da punomoniku plati za zastupanje, ako
90
91
92
93
94
95
96
97
98
336
Nadripisar je onaj koji se u vidu zanata odnosno stalnog zanimanja bavi

zastupanjem stranaka pred sudovima i drugim dravnim organima. S. Zuglia, op. cit. fn. 90, 238. Nadripisarstvo je ak propisano i kao krivino delo.
Ko se neovlaeno i uz naknadu bavi pruanjem pravne pomoi, kaznie se
novanom kaznom ili zatvorom do dve godine. l. 342 Krivinog zakonika RS, Sl. glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 ispr., 107/2005 ispr., 72/2009,
111/2009, 121/2012, 104/2013 i 108/2014.
Tako sud rezonuje o pravu na potraivanje kamate od dana donoenja sudske
odluke. Presuda Apelacionog suda u Beogradu, G. 7109/2012(1) od 26.9.2013.
godine.
B. Pozni, op. cit. fn. 34, 113.
Od punomoja treba jasno razlikovati unutranji odnos nalogodavca i punomonika na koji se primenju pravila o ugovora o nalogu. A. Jaki, op. cit. fn.
2, 233. Na prava i obaveze u unutranjem odnosu posebno na obavezu punomonika da zastupanje vri savesno drei se upustva stranke i za njego-
Nenad Tei
plaanje izostane, punomonik ne trai naknadu od suda, nego moe

tuiti stranku za namirenje trokova. Takvo reenje nije sporno ak ni
u situaciji kada nastupi smrt vlastodavca. Shodno optem pravilu, punomoje ne prestaje smru vlastodavca.99 Punomonik advokat moe i
dalje vriti sve parnine radnje za svoju stranku dok mu naslednici ne
otkau punomoje.100 Pravo na naknadu trokova postupka ulazi u zaostavtinu stranke, kao i obaveza da se punomoniku plati za zastupanje. Kao i u drugim sluajevima stranka svoje izvorno pravo na naknadu trokova postupka iz izvrne isprave moe preneti na punomonika
ako su ispunjeni uslovi iz l. 23 ZIO.
Ovom pitanju se moe pristupiti i na neto drukiji nain. Ako se
kae da je punomonik advokat ili drugi pravnik vian poslovima zastupanja pred sudom,101 koji se parnii u ime stranke na osnovu ovlaenja koje je od nje dobio,102 onda su parnine radnje koje preduzima
punomonik takvog dejstva kao da ih je sama stranka preduzela.103
Drugim reima, punomonik vri parnine radnje u interesu stranke
kako bi za svoju stranku postigao to povoljniji rezultat104 i u obavezi je da postupa savesno i sa dunom panjom (po pravilima struke
ako je re o advokatu) i u okvirima ovaenja datih u punomoju.105
Za svoj rad advokat ima pravo na nagradu i naknadu trokova prema
advokatskoj tarifi. Ako je stranka izdala punomoje za voenje parnice mandatum ad litem, a nije blie odredila ovlaenja u punomoju,
punomonik advokat je na osnovu ovakvog punomoja ovlaen da
od protivne strane primi i naplati dosuene trokove.106 Takvom punomoniku dakle nije potrebno posebno ovlaenje da primi i naplati
99
100
101
102
103
104
105
106
vo pravo na nagradu i naknadu trokova, merodavne su materijalno pravne

odredbe. Isto vai i za njegovu odgovornost za naknadu tete prouzrokovanu
nepaljivim voenjem spora, proputanjem radnje ili prekoraenjem upustva.
S tim to neki autori naglaavaju da kada je predmet spora pravo koje nije
prenosivo niti je nasledivo tada smru stranke prestaje parnica pa samim tim i
punomoje. A. Jaki, op. cit. fn. 2, 236.
Obian punomonik gubi ona ovlaenja koja se moraju izriito navesti u punomoju. S. Zuglia, op. cit. fn. 90, 242.
Ranko Kea, Borivoje Starovi, Graansko procesno pravo, Novi Sad 2004, 35.
Ibid., 159.
l. 89, st. 1, ta. 4 ZPP.
337
Harmonius 2014
trokove koji su dosueni stranci koju je zastupao.107 Meutim, ako eli

da prinudno naplati trokove koji su dosueni stranci koju je zastupao
na svoj raun u izvrnom postupku, punomonik na koga ne glasi izvrna isprava e status izvrnog poverica moi da dokae samo kvalifikovanom ispravom u skladu sa l. 23 ZIO.
6. PREUZIMANJE OBAVEZA
6.1. Singularna sukcesija
Kao to smo ve naglasili od pribavljanja izvrne isprave do
odreivanja i sprovoenja izvrenja esto protekne odreeno vreme. U
tom periodu relativno lako moe doi do prelaza obaveze sa dunika iz
izvrne isprave na drugo lice, kao i da na predmetu izvrenja steknu
prava trea lica, bilo na osnovu zakona ili sudske odluke, a najee
voljnim aktom samog dunika i treeg lica.108 Uobiajno se kae da
do personalne subrogacije na dunikoj strani u nekom obligacionom
odnosu dolazi usled preuzimanja duga, pristupanja dugu i preuzimanja
ispunjenja.109 Ipak, za postupak izvrenja je ini se daleko vanije pitanje koje se tie promene vlasnika na predmetu izvrenja. U pokuaju
da se ova tema osvetli na odgovarajui nain potrebno je na kratko se
osvrnuti na pravila materijalnog prava. U savremenom srpskom pravu
najaktuelnije sredstvo obezbeenja potraivanja je izvrna vansudska
hipoteka koja nastaje na osnovu zalone izjave ili ugovora o hipoteci
u formi javnobelenikog zapisa. Ako podsetimo na opte pravilo po
kome predmet hipoteke moe biti samo nepokretnost koja je u prometu i koja je podobna za unovenje,110 onda postaje jasno da zasnivanjem hipoteke, hipotekovana nepokretnost nije i ne moe biti iskljuena iz prometa. Meutim, takva neograniena prometljivost ima i svoju
drugu stranu. Ako je zaloni dunik slobodan da raspolae predmetom
hipoteke, onda otuenje nepokretnosti po pribavljanju izvre isprave
kreira nesklad izmeu subjekta koji je kao vlasnik hipotekovane nepokretnosti naznaen u izvrnoj ispravi i stanja u registru nepokret107
108
109
110
338

Stefan Georgijevski, Zalono pravo u izvrnom postupku, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu 14/1983, 211.
O. Anti, op. cit. fn. 39, 128136.
T. Josipovi, op. cit. fn. 62, 164.
Nenad Tei
nosti.111 Drugim reima, od trenutka upisa novog vlasnika u katastar

nepokretnosti, lice u odnosu na koje postoji izvrna isprava nije vie
vlasnik nepokretnosti na koju je izvrna isprava usmerena.
Prema prof. Diki, izvrni poverilac ije je pravo upisano u javnu
evidenciju nepokretnosti ima pravo na osnovu izvrne isprave protiv
lica koje je bilo vlasnik stvari u vreme kada je on stekao to pravo na
osnovu izvoda iz katastra nepokretnosti kojim se dokazuje prenos vlasnitva sa prethodnog na novog vlasnika zatraiti odreivanje izvrenja
neposredno protiv novog vlasnika.112 Ovde je pitanje da li bi poverilac
samo na osnovu upisa izvrne vansudske hipoteke u katastar nepokretnosti mogao zahtevati odreivanje izvrenja u odnosno na svakodobnog vlasnika predmeta hipoteke ili mu je za tako neto neophodan upis
reenja o izvrenju. Drugim reima, u sluaju raspolaganja predmetom
izvrne vansudske hipoteke postoji nedoumica da li u predlogu koji
se zasniva na zalonoj izjavi (ugovoru o hipoteci) kao izvrnoj ispravi kao pasivno legitimisano lice treba naznaiti lice koje je ustanovilo
hipoteku kao tadanji vlasnik nepokretnosti ili se predlog za izvrenje
podnosi protiv njegovog sukcesora, tj. lica koje je pribavilo nepokretnost optereenu hipotekom i kao aktuelni vlasnik je upisano u katastar
nepokretnosti?
Pravo hipoteke je neodvojivo od nepokretnosti, budui da je hipoteka stvarno pravo na tuoj stvari, ona sledi stvar koju optereuje,
sve dok hipoteka traje odnosno dok ne bude brisana u zemljinoj knjizi
bez obzira na prenos svojine na predmetu hipoteke.113 Otuda, izgleda
da se u takvom predlogu kao izvrni dunik mora navesti sadanji vlasnik nepokretnosti, a poto izvrni dunik nije lice naznaeno u izvrnoj ispravi, shodno l. 23 ZIO, izvrni poverilac ima obavezu da dokae
111
112
113
Ovo iako se moe uoiti da javni registar o pravima koja se tiu nepokretnosti
daleko aurniju od sline javne evidencije koja se tie pokretnih stvari. Otuda
neki autori istiu da kod pokretnih stvari registri u koje se upisuje zalono
pravo tite interese obazbeenih poverilaca samo delimino u smislu da zaloo
pravo moe biti lako i jednostavno evidentirano, to dokazuje i prioritet obezbeenja, ali da nemaju drugi naroit znaaj. Nataa Hadimanovi, Non possessory Pledge What is the role of the register, Pravo i privreda 79/2011,
106.
Olga Jeli, Osiguranje trabina na nekretninama u hrvatskom pravu (hipoteka i fiducijarni prenos vlasnitva), Stvarnopravno ureenje tranzicijskih zemalja Stanje i perspektive (red. Tatjana Josipovi), Zagreb 2009, 348.
339
Harmonius 2014
sukcesiju obaveze na novog vlasnika nepokretnosti. On to, po pravilu,

ini odgovarajuom javnom ispravom, odnosno izvodom iz katastra
nepokretnosti.
Do nesklada izmeu subjekta obaveze naznaenog u izvrnoj
ispravi i vlasnika nepokretnosti lako dolazi i u sledeoj fazi ostvarenja
subjektivnog prava poverioca. Izvrni dunik moe otuiti hipotekovanu nepokretnost i poto izvrni poverilac podnese predlog za izvrenje
praen odgovarajuim izvodom iz registra neokretnosti kojim dokazuje da je lice navedeno kao subjekat obaveze u izvrnoj ispravi ujedno vlasnik predmeta izvrenja. Ako u periodu od podnoenja takvog
predloga do donoenja reenja o izvrenju doe do promene vlasnika
nepokretnosti, katastar nepokretnosti e odbiti upis zabelebe reenja
o izvrenju u odnosu na lice koje je aktuelni vlasnik.114 U takvoj situciji
poverilac ne mora podnositi novi predlog za izvrenje, ve je dovoljno
da u postupku sprovoenja dostavi javnu ispravu (izvod iz katastra)
na osnovu e sudija, odnosno izvritelj doneti odgovarajui zakljuak
kojim utvruje da je sticalac predmeta izvrenja u postupku stupio na
mesto ranijeg izvrnog dunika.115
Kao to smo ve istakli, uz predlog za izvrenje i predlog za sprovoenje izvrenja na nepokretnosti izvrni poverilac podnosi izvod iz
javne knjige, kao dokaz o tome da je nepokretnost u svojini izvrnog
dunika.116 Ipak, u nekim sluajevima predlog za izvrenje se moe
podneti i kada je kao vlasnik uknjieno drugo lice, a ne izvrni dunik.117 Ako je kao vlasnik nepokretnosti predmeta izvrenja upisano
u javnoj knjizi drugo lice, a ne izvrni dunik, izvrni poverilac je duan da podnese ispravu koja je podobna za upis prava svojine izvrnog
dunika.118
Ovde dakle dolazi do materijalnopravne sukcesije, ali ne i do subjektivnog preinaenja. U subjekatskom smislu predlog za izvrenje i
114
115
116
117
118
340
Uporediti: Meliha Povlaki, Stvarnopravno osiguranje kredita u BIH, Stvarnopravno ureenje tranzicijskih zemalja Stanje i perspektive (red. Tatjana Josipovi), Zagreb 2009, 238.
l. 23, st. 3, 4 i 5 ZIO.
l. 105, st. 1 ZIO.
Opirnije vid.: Meliha Povlaki, Neuknjiene nekretnine kao predmet osiguranja kredita u svjetlu novih propisa, izvrnog, zemljinoknjinog i notarskog
prava, Godinjak Pravnog fakulteta u Sarajevu L-2007, 398400.
l. 105, st. 2 ZIO.
Nenad Tei
dalje odgovara izvrnoj ispravi.119 Cela ova situacija je u praksi prilino

zamrena. Ovo iz razloga to, s jedne strane, knjini vlasnik esto nije
dovoljno zainteresovan za upis svojine izvrnog dunika, dok s druge
strane, izvrni dunik kao vanknjini imalac nepokretnosti, prirodno,
nee imati interes da se uknjibom otvori za izvrenje.120 Otuda je
vano da takav upis po slubenoj dunosti vri sud kome je podnesen
predlog, odnosno po zahtevu suda ili zahtevu izvritelja, sud ili drugi
organ koji vodi javnu knjigu za tu nepokretnost.121
Dodatna nedoumica u naem pravu postoji u onim sluajevima
kada potraivanje nije obezbeeno izvrnom vansudskom hipotekom,
ve poverilac dolazi do izvrenja redovnim putem preko kondemantorne presude koja je postala izvrna. U svom nacrtu zakona o hipoteci
prof. Orli preporuuje normu o zabelebi izvrivosti koja glasi da se
neposredna izvrivost zabeleava u javne knjige i ima dejstvo prema
svakom pribaviocu prava svojine na hipotekovanoj nepokretnosti.122
Meutim, slino pravilo ne postoji u aktuelnom Zakonu o hipoteci, a
Zakon o izvrenju i obezbeenju pristupa ovom institutu neto drukije. Na osnovu reenja o izvrenju, kao i zakljuka izvritelja o izvrenju
izvrni poverilac stie pravo upisa zalonog prava na nepokretnosti izvrnog dunika.123 Na zahtev izvrnog poverioca u javnoj knjizi izvrie
se upis zalonog prava na osnovu reenja o izvrenju, odnosno zakljuka izvritelja o sprovoenju izvrenja.124 Upisom u javnu knjigu, izvrni
poverilac stie pravo da svoje potraivanje namiri iz nepokretnosti i u
sluaju da tree lice kasnije stekne na istoj nepokretnosti pravo svojine.
Ova stilizacija normi ini nejasnim na koji upis se misli, da li izvrni
poverilac stie pravo da svoje potraivanje namiri i u sluaju da tree
lice kasnije stekne na istoj nepokretnosti pravo svojine upisom reenja
o izvrenju ili upisom hipoteke na zahtev poverioca. Postavlja se dakle
pitanje da li zabelebom reenja o izvrenju u katastar, to poverilac
obino zahteva od suda uz predlog za izvrenje, poverilac stie mogu119
120
121
122
123
124
Predlog za izvrenje se ovde moe usvojiti ako su ispunjeni uslovi za promenu

stanja u katastru. U reenju o izvrenju sud e naloiti upis svojine u korist
izvrnog dunika, a potom i upis zabelebe izvrenja.
M. Povlaki, op. cit. fn. 117, 399.
l. 105, st. 4 ZIO.
Vid.: l. 24 Nacrta zakona o hipoteci. Miodrag Orli, Nacrt Zakona o hipoteci, Pravni ivot br. 10/2004, 46.
l. 107, st. 1 ZIO.
l. 107, st. 2. ZIO
341
Harmonius 2014
nost da sprovodi izvrenje prema bilo kom vlasniku nepokretnosti koja

je predmet izvrenja ili poverilac stie pravo erga omnes tek upisom hipoteke. Iako sama zakonska formulucija moe navesti na pomisao da je
za dejstvo prema treim licima neophodno da poverilac, nakon zabelebe reenja o izvrenju, podnese novi zahtev za upis hipoteke, ini se
da je zakonodavac samo eleo da naglasi kako je reenje osnov za sticanje hipoteke i da se reenje ne upisuje po slubenoj dunosti ve na zahtev poverioca, ne ulazei detaljnije u razradu kako teba da glasi sama
sadrina upisa u katastar. Smatramo da dejstva erga omnes nastupaju
bez obzira da li je u javnu evidenciju zabeleeno reenje o izvrenju
na nepokretnosti ili je upisana hipoteka na osnovu reenja o izvrenju.
O takvom znaaju zabelebe reenja o izvrenju moe se zakljuiti i iz
pravila o pristupanju izvrenju, po kome se posle upisa reenja o izvrenju, odnosno zakljuka o sprovoenju izvrenja ne moe za namirenje drugog potraivanja istog ili drugog izvrnog poverioca sprovesti
poseban postupak izvrenja na istoj nepokretnosti. Izvrni poverilac za
ije je potraivanje kasnije odreeno izvrenje na istoj nepokretnosti,
stupa u ve pokrenuti izvrni postupak. 125
Primenom naela zemljinoknjinog prava, izvrenje koje je
zabeleeno u javnoj evidenciji u pogledu ranijeg vlasnika obavezuje i
novog vlasnika, tako da se i protiv njega moe preduzeti neposredno
izvrenje.126 Sopstvenik dakle moe otuiti hipotekovanu nepokretnost,
ali prenos svojine ne menja nita u dunikovoj obavezi i u obezbeenju
potraivanja.127 Meutim, pitanje je kako to praktino izvesti. Kao to
smo ve prikazali, norme postupka izvrenja su ovde prilino relativizovane propisima koji ureuju evidenciju prava na nepokretnostima.
Siguran nain da poverilac sprei mogui nesklad izmeu lica koje je
navedeno kao dunik u izvrnoj ispravi i titulara nepokretnosti je ugovaranje klauzule po kojoj dunik od upisa izvrne vansudske hipoteke
u katastar ne moe raspolagati predmetom hipoteke. Meutim, takva
ugovorna odredba je izriito zabranjena zakonom o hipoteci.128 Drugi
125
126
127
128
342
Vid.: l. 108, st. 1 i st. 2 ZIO.

Prilikom otuenja optereene nekretnine savesno sticanje u principu nije mogue. Osim moda u sluajevima kada je hipoteka grekom katastra obrisana
ili usled podele zemljita nije upisana u sve listove. Upor.: M. Povlaki, op. cit.
fn. 117, 238.
M. Orli, op. cit. fn. 122, 48.
l. 13, st. 3 Zakona o hipoteci. Tako ova zabrana postoji u nemakom pravu
vid.: para. 1136 NGZ.
Nenad Tei
nain, na koji se predupreuju ovakve situacije u kojima poverilac juri

sopstveni rep jeste propisivanje pravila po kome ne proizvodi dejstvo
dunikovo raspolaganje imovinom od dana prijema reenje o izvrenju.129 Ipak, takva norma ne pokriva interval od podnoenja predloga
za izvrenje do dostavljanja reenja o izvrenju duniku koji u naem
pravnom sistemu esto nije zanemarljiv. Ovo naroito ako se uzme u
obzir optereenost izvrnih sudova brojem predmeta u kumulaciji sa
vetinom izigravanja prijema reenja koju su tokom godina razvili izvrni dunici.
6.2. Univerzalna sukcesija

Ako su prava, obaveze ili prava i obaveze koje menjaju titulara
odreeni kao celina, na opti nain, a ne pojedinano, individualno re
je o univerzalnoj sukcesiji.130 Kod fizikih lica je univerzalna sukcesija, po pravilu, posledica nasleivanja kada, shodno optem pravilu,
u trenutku delacije, naslednik stie ostavioeva prava i odgovora za
njegove obaveze imovinske prirode.131 Meutim, univerzalna sukcesija
moe biti i posledica primanja neke imovinske celine na osnovu posla
inter vivos. U takvim sluajevima, ex lege dolazi do pristupanja dugu,
tako da nema pravnog dejstva prema poveriocima ugovorno iskljuenje odgovornosti za dugove.132 Kod odgovornosti naslednika za dugove
srpsko pravo prihvata sistem vrednosno ograniene odgovornosti (pro
viribus hereditatis), po kome naslednik odgovora za dugov ostavioca
celokupnom imovinom, ali samo do visine onoga to je nasledio.133 To
129
130
131
132
133
Ne proizvode pravno dejstvo raspolaganja imovinom koja izvrni dunik

uini nakon prijema reenja o izvrenju, odnosno zakljuka kojim se odreuje
izvrenje. l. 20, st. 7 ZIO.
Vladimir Vodineli, Graansko pravo, Uvod u graansko pravo i Opti deo graanskog prava, Beograd 2012, 285.
Oliver Anti, Nasledno pravo, Beograd 2014, 416.
Kod pristupanja dugu u sluaju primanja neke imovinske celine, lice na koje
pree na osnovu ugovora neka imovinska celina fizikog ili pravnog lica (npr.
zanatska radnja ili poljoprivredno gazdinstvo), ili jedan deo te celine, odgovara
za dugove koji se odnose na tu celinu, odnosno na njen deo, pored dotadanjeg
imaoca i solidarno s njim, ali samo do vrednosti njene aktive. lan 452, st. 1
ZOO. Nema pravnog dejstva prema poveriocima odredba ugovora kojom bi se
iskljuivala ili ograniavala odgovornost utvrena u prethodnom stavu. lan
452, st. 1 ZOO.
O. Anti, op. cit. fn. 131, 417.
343
Harmonius 2014
praktino znai da se protiv naslednika koji je dao pozitivnu naslednu

izjavu moe sprovoditi izvrenje bez ogranienja kako u pogledu stvari
koje potiu iz zaostavtine, tako i ostatka naslednikove imovine,134 a
shodno optem pravilu do vrednosti nasleene imovine. Ako ima vie
naslednika izvrenje se moe zahtevati u odnosu na jednog ili vie njih
u pogledu celokupnog duga. Ovo iz razloga jer naslednici solidarno
odgovaraju za obaveze ostavioca.135 Ovde je vano napomenuti da postoji solidarna odgovornost i onog naslednika koji se odrekao naslea
u korist drugog sanaslednika, zato to se u takvom sluaju uzima da je i
ovaj naslednik dao pozitivnu naslednu izjavu sa ustupanjem naslednog
dela. S druge strane, lice pozvano na naslee koje je dalo negativnu
naslednu izjavu ne odgovara za dugove ostavioca. Zakon o izvrenju i
obezbeenju kao jedan od razloga za obustavu postupka izvrenja propisuje smrt stranke koja nema naslednika,136 dok Zakon o parninom
postupku koji se supsidijarno primenjuje i u postupku izvrenja kao
razlog za utvrenje prekida postupka navodi smrt stranke.137 Postupak
koji je prekinut iz ovog razloga se nastavlja ako naslednik ili staralac
zaostavtine, preuzme postupak ili kad ih sud na predlog protivne strane pozove da to uine.138 U ovom kontekstu, neki autori istiu da bi se
u sluaju smrti izvrnog dunika, dok izjava o prihvatu zaostavtine
od njegovih naslednika jo nije data, izvrenje moglo sprovesti protiv
leee zaostavtine139 ako joj je postavljen staratelj.140 U svakom sluaju, izvrni poverilac ostavioca bi, kao i bilo koji drugi poverilac, u
roku od tri meseca od otvaranja naslea mogao da zatiti svoje interese
134
135
136
137
138
139
140
344
F. Gori, op. cit. fn. 53, 107.

l. 224, st. 1 ZON.
l. 76, st. 1, ta. 2 ZIO.
l. 222, st. 1, ta. 1 ZPP.
l. 225, st. 1 ZPP. Kao razlog za prekid postupka postoji i ako stranka koja je
pravno lice prestane da postoji (l. 222, st. 1 ta. 4 ZPP). S tim da se postupak
prekinut iz ovog razloga nastavlja kada pravni sledbenici pravnog lica preuzmu
postupak ili kad ih sud na predlog protivne strane pozove da to uine.
Iako na pravni sistem ne poznaje leeu zaostavtinu u smislu rimskog prava (hereditas iacens), u kontekstu besubjektnih prava. Za poverioca je vano
praktino pitanje koga da naznai kao izvrnog dunika ako odgovarajuim
reenjem o nasleivanju ne moe da dokae sukcesiju. Opirnije o sluajevima bezsubjektnih (privremeno niijih) prava vid.: V. Vodineli, op. cit. fn. 130,
226227.
S tim to bi se u samom predlogu za izvrenje moglo predloiti da se zaostavtini postavi staratelj. F. Gori, op. cit. fn. 53, 107.
Nenad Tei
zahtevom za odvajanje zaostavtine od imovine naslednika (separatio

bonorum).141
Kao jedna od pravnih posledica statusne promene kod privrednih drutava se navodi i solidarna odgovornost drutva sticaoca sa
drutvom prenosiocem za njegove obaveze koje nisu prenete na drutvo sticaoca, ali samo do iznosa razlike izmeu vrednosti imovine
drutva prenosioca koja mu je preneta i obaveza drutva prenosioca
koje je preuzelo (solidarna ograniena odgovornost).142 Ako je statusnom promenom drutvo prenosilac prestalo da postoji onda obaveze
drutva prenosioca prelaze na drutvo sticaoca u skladu sa ugovorom o
statusnoj promeni, odnosno planom podele.143
Zakon o privrednim drutvima ovde propisuje jedan zatitni
mehanizam za poverioce koji se ogleda u obavezi drutva koje pristupa
statusnoj promeni da Nacrt ugovora o statusnoj promeni, odnosno nacrt plana podele objavi na svojoj Internet stranici, ako je ima, i dostavi
registru privrednih subjekata radi objavljivanja na Internet stranici tog
registra najkasnije mesec dana pre dana odravanja sednice skuptine
na kojoj se donosi odluka o statusnoj promeni.144 Objavljivanjem nacrta ugovora o statusnoj promeni, odnosno nacrta plana podele smatra
se da su i poverioci drutva obaveteni o statusnoj promeni.145 Kada
je re o poveriocima koji su poznati drutvu i ije je potraivanje vee
vrednosti postoji dodatna obaveza drutva koje pristupa statusnoj promeni da im uputi pisano obavetenje o nastupajuoj sukcesiji.146 U tom
kontekstu, poverilac takvog drutva ije je potraivanje nastalo pre registracije statusne promene, a koji smatra da e statusna promena u kojoj uestvuje njegov dunik ugroziti namirenje njegovog potraivanja,
moe, u roku od 30 dana od dana (objavljivanja) obavetenja poverioca
o statusnoj promeni od strane njegovog dunika, zahtevati dobijanje
141
142
143
144
145
146
l. 225, st. 1 ZON.

M. Vasiljevi, op. cit. fn. 70, 530.
M. Vasiljevi, op. cit. fn. 70, 530.
l. 495, st. 1 ZPD.
l. 495, st. 4 ZPD.
Drutvo je duno da poveriocu koji je poznat drutvu, a ija potraivanja
iznose najmanje 2.000.000 dinara u protivvrednosti bilo koje valute po srednjem kursu Narodne banke Srbije na dan objave iz lana 495 st. 2 ZPD, uputi
i pisano obavetenje o sprovoenju statusne promene, koje sadri elemente iz
l. 491 st. 2 ZPD, najkasnije 30 dana pre dana odravanja sednice skuptine na
kojoj se donosi odluka o statusnoj promeni. l. 497, st. 1 ZPD.
345
Harmonius 2014
odgovarajue zatite, na primer davanjem obezbeenja u vidu zaloge,

jemstva i slino.147 Kako je obaveza obavetavanja poverilaca o statusnoj
promeni opta, ona jednako titi i one poverioce ija je trabina utvrena izvrnom ispravom. Ovi poverioci e nakon obavetenja prirodno svoje dalje postupanje uskladiti sa statusnim promenama i predlog
za izvrenje usmeriti prema drutvu sticaocu. Sledstveno tome, ako je
uzrok prestanka privrednog drutva spajanje, pripajanje i razdvajanje,
poverilac e svoje potraivanje prema pravnom licu sukcesoru obaveze dokazivati reenjem o registraciji, odnosno brisanju iz registra,148 a
ako to nije dovoljno i odgovarajuim ugovorom o statusnoj promeni ili
planom podele.
Postupak izvrenja se, po pravilu, opisuje kao zavrni korak u
pravozatitnom lancu149 ili sam kraj prava (engl. end of the law).150 Ako
samo jedna pa makar i ova poslednja karika, u tako zamiljenom lancu zatite subjektivnih graanskih prava nije dovoljno jaka, rizik da
takav lanac popusti se poveava, ili drugim reima raste opasnost da
celokupni pravozatitni sistem bude obesmiljen. S druge strane, pravilno utemeljen sistem sprovoenja izvrenja, u funkcionalnoj vezi sa
pravilima parninog postupka omoguava poveriocima da saine jednu dovoljno realnu procenu obima naplate njihovih potraivanja i da
tome prilagode svoje poslovanje. Uloga postupka izvrenja je upravo
u tome da sprovede ono to je zadato u izvrnoj ispravi. Kao konana
pravnozatitna etapa, izvrni postupak je prirodni nastavak parninog
postupka u kome se izvrni poverilac obraa sudu sa zahtevom da primora dunika da postupi u skladu sa izrekom presude i da izvri inidbu koja mu je naloena.151
Za postupak izvrenja je naroito vano pitanje legitimacije
stranaka, odnosno koje lice je ovlaeno da inicira postupak i prema
147
148
149
150
151
346
l. 509, st. 2, ta. 1 ZPD.

R. Rai, op. cit. fn. 66, 127.
Engl. possible final steps in the all-over legal chain. Mikael Berglund, Cross-border Enforcement of Claims in the EU: History, Present Time and Future, Kluwer
Law International, 2009, 1.
Konstantinos Kerameus, Enforcement in the international context, Collected
courses of the Hague Academy of International Law, 1997, 406.
S. Kamhi, op. cit. fn. 27, 1.
Nenad Tei
kome licu se postupak izvrenja moe pokrenuti. Obino se kae da se

u postupku izvrenja aktivna i pasivna (procesna i stvarna) legitimacija stranaka utvruje prema kriterijumu formalnog legaliteta.152 Prema
ovom naelu izvrenje se odreuje na predlog lica koje je po izvrnoj
ispravi imalac potraivanja, a protiv lica kome je tom ispravom izreena odreena obaveza. Drukije kazano, trailac izvrenja, tj. aktivno
legitimisana stranka, lice na ijoj strani postoji lini interes za pokretanje i sprovoenje postupka sudske zatite moe biti samo ono lice koje
je u izvrnom naslovu oznaeno kao ovlaenik,153 dok izvrenik tj.
pasivno legitimisana stranka, lice na ijoj strani postoji lini interes, da
se protiv njega pokretne i provede postupak sudske zatite, moe biti
samo lice koje je oznaeno u izvrnom naslovu kao obveznik.154 Ipak,
ovo pravilo trpi odreena odstupanja. Zakonodavac doputa da se usled
singularne ili univerzalne sukcesije pravozatini interes nae i na strani
lica na koja ne ukazuje izvrna isprava. S tim to je mogunost dokazivanja takvog prenosa znaajno ograniena. Shodno Zakonu, prelaz
pravozatitnog interesa mora biti potvren kvalifikovanim ispravama
i to javnom ispravom (na primer, reenje o nasleivanju, izvod iz registra privrednih drutava i sl.) ili javno overenom ispravom (na primer, ugovor o cesiji sa overenim potpisima ugovornika). Kada to nije
mogue, sukcesija u pravima i obavezama se dokazuje pravnosnanom,
odnosno konanom odlukom donetom u parninom, prekrajnom ili
upravnom postupku. Sledstveno tome, u izvrnom postupku se mogu
pojaviti i stranke koje nisu navedene u izvrnoj ispravi, ali iskljuivo
ako na njih upuuju kvalifikovane isprave odgovarajue dokazne snage.
Ako za podnoenje predloga moe biti ovlaeno i lice koje u izvrnom
naslovu nije oznaeno kao ovlaenik, odnosno ako se izvrenje moe
odrediti na utrb lica koje nije navedeno kao obvezanik,155 onda
naelo formalnog legaliteta biva relativizovano. Ipak, izvrni sud ni
u sluaju sukcesije ne odluuje meritorno o legitimaciji stranaka,156
niti o istinitosti isprava kojim se dokazuje prenos prava i obaveza.
Otuda se i pored odstupanja od ovog opteg pravila. moe zakljuiti
da je naelo formalnog legaliteta odreujue naelo izvrnog postupka.
152
153
154
155
156
M. Dika, op. cit. fn. 1, 324

Ibid.
M. Rogoi, op. cit. fn. 41, 9.
347
Harmonius 2014
Ono biva ouvano i u sluajevima kada stranke u izvrnom postupku

nisu identine sa onima iz izvrne isprave, to dodatno potvruje i
ogranien krug isprava kojima se u takvoj situaciji moe dokazivati
pravno sledbenitvo.
Nenad Tei, PhD

Assistant Professor at the Faculty of Law University of Belgrade
TRANSFER OF RIGHTS AND OBLIGATIONS

ACCORDING TO THE PRINCIPLE OF FORMAL
LEGALITY
Summary
The author points out that adequately established system of enforcement procedure, understood as final stage of legal protection, in
functional relation to the rules of civil procedure, constitute an appropriate basis for creditors to carry out a realistic assessment of claims
collection. Ordinarily, the enforcement procedure is a natural extension of civil proceedings in which the creditor requires the court to
compel the debtors performance that has been ordered by enforceable
title. In accordance with the principle of formal legality, enforcement
procedure is initiated by the motion of the person who is labeled in
enforceable title as the owner of the claim, against the person to whom
this enforceable title imposed certain obligations. However, the author in this paper mainly deals with an exception to that general rule.
He explores the possibility of enforcement when the initiator of the
procedure is not a person noted as a creditor in the enforceable title,
or when the person against whom enforcement is required is not the
debtor pursuant to enforceable title. In legal practice, such a situation is
the result of a singular or universal succession of rights and obligations
and the key to its resolution is hidden in proper response to an issue
by what means one may prove its legitimacy. According to the Law on
Enforcement and Security, such legal succession must be confirmed by
qualified evidence, such as the public instrument (for instance, the decision on inheritance, an extract from the register of companies, etc.)
or publicly certified document (for example, a contract of cession with
the certified signatures of the parties). If it is not possible in this way,
348
Nenad Tei
succession of rights and obligations may be proved by a final decision

generated in the civil, misdemeanor or administrative proceedings. To
summarize, beside the persons named in the enforcement title, other
parties may take action in the enforcement procedure, only if they are
able to prove a legal succession with qualified evidence. As a consequence, the principle of formal legality has been relativised. However,
even in case of succession, the enforcement court does not examine legitimacy of the parties nor the verity of the instruments evidencing the
transfer of rights and obligation. The principle of formal legality, despite those exceptions remains defining principle of enforcement procedure. This general rule is being preserved even in those cases when
the subjects in enforcement proceedings are not identical with parties
in the enforcement title, particularly taking into account the restricted
number of instruments which one may use to prove legal succession.
Key words: Principle of formal legality. Enforceable title. Transfer of
rights. Transfer of obligations. Succession.
349
UDK 347.441.87:347.451.4
Dr Igor Vujovi*
MOGUNOST KONVALIDACIJE UGOVORA

O PROMETU NEPOKRETNOSTI
ZAKLJUENOG U FORMI NOTARSKE ISPRAVE
U radu se razmatra pitanje pravnih posledica ugovora koji nisu zakljueni u formi notarskog zapisa ili ako notarksa forma ima neki nedostataka,
a ugovor je izvren u cijelosti ili njegovom pretenom dijelu, odnosno da
li je u odreenim situacijama naknadno osnaenje jednog takvog ugovora mogua. Uzimajui u obzir da je na ovim prostorima Notarijat relativno skoro uveden i da je sudska praksa oskudna sa primjerima, u radu
se analiziraju zakonska rjeenja i mogue posledice izvrenja jednog takvog ugovora posmatrano sa teorijsko-pravnog aspekta. Najznaajniji
dio rada se odnosi na pitanje mogunosti konvalidacije ugovora. U zakljuku se navodi da bi u odreenim okolnostima konvalidacija ugovora
koji oskudjeva u zakonom propisanoj formi ipak bila mogua.
Kljune rei: Notarska forma. Ugovor o prometu nepokretnosti.
Konvalidacija.
1. UVOD
U naim pravnim sistemima donijeti su Zakoni o notarima,1 odnosno javnim belenicima2 kojima je predvieno da se ugovori o prometu nepokretnosti zakljuuju u notarskoj formi.
U tom smislu se postavlja pitanje da li se u sluaju nedostatka
forme nekog dijela notarske forme ugovor moe konvlidirati, ukoliko
je ispunjen u cijelini ili pretenom dijelu.
*
1
2
350
Autor je vanredni profesor na Pravnom fakultetu, Slobomir P. univerziteta.

Slubeni list RCG, broj 68/05, 48/08. Treba napomenuti da je primjena zakona poela 25.7.2011. godine.
Zakon o javnom belenitvu, Sl. glasnik RS, br. 31/2011, 85/2012, 19/2013,
55/2014, 93/2014 i 121/2014 koji je u primjeni od 1.9.2014. godine; Zakon o
notarima, Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 02/05.
Igor Vujovi
Navedena razmatranja e obuhvatiti pitanja notarske forme ugovora o prometu nepokretnosti, odnosno pravne posledice koje mogu
nastati ukoliko zakonom prdviena forma nije ispunjena. Uporedo sa
tim rad e obuhvatiti istorijski presjek naeg prava vezano za kovalidaciju ugovora kojima nedostaje zakonom propisana forma.
ini se da je ovo pitanje veoma vano posebno ako se uzme u
obzir injenica da je u naoj praksi ono predstavljalo povod za brojne
rasprave i veliki broj sudskih sporova.
Zapravo sutina rada treba da predstavlja presjek stanja koji je
bio prije, odnosno nakon uvoena notarijata u naime pravnim sistemima i kakav uticaj je to imalo na samu praksu.
1.1. Istorijski presjek

Notarijat u nas se javlja veoma rano jo u srednjem vijeku i to
u primorskim oblastima u kojima je pravno ureenje prometa nepokrtnosti regulisano Statutima.3
Jedan od uslova za punovanost ugovora o prometu nepokretnosti je i obavezna notarska forma ugovora. Ugovor se mogao dokazivati
samo ako je bio zakljuen u notarskoj formi, zaparvo svi ugovori ija
je vrijednost prelazila deset perpera morali su biti zakljueni u formi
nostarske isprave.
Ipak, kad je u pitanju ugovor o prometu nepokretnosti, notarska
isprava nije sluila samo kao prost dokaz o postojanju ugovora ve i
kao uslov njegove punovanosti.4 Zapravo ovi ugovori se nisu mogli
dokazivati bilo kakvim drugim sredstvima niti su mogli proizvoditi
pravna dejstva ukoliko nisu zakljueni u formi notarske isprave.5 U
tom smilu bi se dalo zakljuiti da naknadno osnaenje ugovora, odnosno njegova konvalidacija u pravnim ureenjima primorskih komuna
u srednjem vijeku nije bila mogua i ugovori kod koji nije potovana
notarska forma nisu proizvodili pravna dejstva.
3
4
5
Statut grada Kotora, Statut grada Budve, Statut grada Bara, Statuta grada Ulcinja. Detaljnije vidi: Velibor Kora, Notarijat u srednjevjekovnim komunama
jugoistonog Jadarana, Harmonius broj 1, Beograd 2013, str. 109135.
ika Bujukli, Pravno ureenje srdnjevjekovne Budvanske komune, Niki,
1988, str. 158.
V. Kora, op. cit. fn. 3, 129.
351
Harmonius 2014
1.2. Novija pravna ureenja

U naem savremenom pravu promet nepokretnosti je regulisan republikim zakonima o prometu nepokretnosti (u daljem tekstu
ZOPN; ZOPNCG).6 S druge strane u pravnoj nauci i raksi postoje
oprena shvatanja povodom pitanja da li su norme Zakon o obligacionim odnosima mjerodavne za rjeavanje sporova u vezi sa nedostacima forme kod ugovora o prometu nepokrtenosti a samim tim i primejene odredbi koje se odnose i na mogunost naknadnog osnaenja
(konvalidacije) u sluaju nitavosti ugovora. S tim u vezi panja e biti
usmjerena na analizu zakonskih rjeenja koja se odnose na konvalidaciju ugovora kao i posledicama koje mogu izazvati u sudskoj praksi,
odnosno odredjivanja mjerodavnog prava u sluaju sukoba zakona.
2. KONVALIDACIJA UGOVORA PO ZAKONU O

OBLIGACIONIM ODNOSIMA7 I ZAKONU
O PROMETU NEPOKRETNOSTI
Odredbe o konvalidaciji ugovora o prometu nepokretnosti kojem nedostaje propisana forma, propisane su saveznim Zakonom o
obligacionim odnosima (u daljem tekstu: ZOO) i Zakonom o prometu
nepokretnosti Republike Srbije.
ZOO u lanu 73 propisuje:
Ugovor za ije se zakljuenje zahteva pismena forma smatra se
punovanim i ako nije zakljuen u toj formi ako su ugovorne strane
izvrile u celini ili pretenom delu obaveze koje iz njega nastaju, osim
ako iz cilja zbog koga je forma propisana oigledno ne proizilazi to
drugo.
ZOPN u lanu 4 propisuje:
Ugovor o prometu nepokretnosti zakljuuje se u pisanoj formi,
a potpisi ugovaraa overavaju se od strane suda. Ugovori koji nisu zakljueni na nain iz stava 1 ovog lana ne proizvode pravno dejstvo.
Sud moe da prizna pravno dejstvo ugovora o prometu nepokretnosti
iz stava 2 ovog lana, koji je zakljuen u pisanom obliku, na kome pot6
7
352
ZOPN, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 42 od 17.11.1998. godine,

Slubeni list RCG, br. 27/75.
ZOO, Slubeni list SFRJ, br. 29/78 od 26.5.1978. godine.
Igor Vujovi
pisi ugovaraa nisu overeni od strane suda, pod uslovom da je ugovor

ispunjen u celini ili pretenom delu, da nije povreeno pravo pree kupovine i da nije povreen prinudni propis.
2.1. Slinosti
Citirajui navedene lanove uoava se nastojanje da zakonodavac na slian nain regulie pitanje mogunosti konvalidacije ugovora. Ova slinost se sastoji u tome to se radi o ugovorima o prometu
nepokretnosti kojima nedostaje zakonom propisana forma. Slinosti
postoji i u tome to zakonska reenja sadre vaan uslov za nastupanje
konvalidacije, a to je da ugovor mora biti ispunjen u cjelini ili pretenom dijelu, ipak, ini se da je najznaajnije obiljeje pomenutih lanova, mogunost konvalidacije ovakvih ugovora. Meutim, takoe se
uoavaju i razlike koje nisu zanemarljive, a na koje bi trebalo posebno
obratiti panju.
2.2. Razlike
Kada se izvri uporeivanje pomenutih lanova uoava se da
ZOPN u l. 4 st. 3 ostavlja akcenat na Sud moe priznati..., sa druge strane se u ZOO kae ...smatra se punovanim. ini se da razlika
ne postoji i da se radi o sinonimima kojima se eli opisati identino
znaenje. Ipak, posmatrano sa stanovita pravnog tumaenja dalo bi se
zakljuiti drugaije.
Fancuski pravnici Planiol-Ripert smatraju da je nemogue dati
jednu definiciju javnog poretka koja bi istovremeno bila opta i precizna. Javni poredak je, prema ovim autorima, u sutini jedan pravni
standard koji sud ima da primijeni na konkretan sluaj, odnosno daje
se uputstvo suda da gleda na rijei mora ili moe. Tako rije mora je
esto suprotna rijei moe i ukazuje na imperativni karakter propisa,8
a kad se u nekom pravnom pravilu upotrijebi termin mora, onda se
obino smatra da je u pitanju javni poredak, a termin moe onda je
rije o dispoziciji.9 Naime, nema sumnje da u prisustvu svih uslova,
koje zakon propisuje, sud e, to znai sud mora da prizna pravno
dejstvo ugovora o prometu nepokretnosti, koji je zakljuen u pismenoj
8
9
S. Perovi, Filozofsko pravne rasprave, Beograd, 1995, 297.

S. Perovi, M. Orli, Biljeke sa predavanja iz proirenog i produbljenog kursa
Oligacionog prava, kolske 2000/01, sastavio I. Vujovi.
353
Harmonius 2014
formi, a potpisi ugovaraa nisu ovjereni, a u cjelini ili pretenom dijelu

je izvren.10
Dakle, prema lanu 4 stav 3 sud treba da ispita da li su ispunjeni uslovi za konvalidaciju ugovora, pa ako se utvrdi da su svi uslovi
ispunjeni sud moe, a to ne znai da mora priznati pravno dejstvo
ugovora, naprotiv ak i ako su ispunjeni svi uslovi iz l. 4 ZOPN, sud
moe da ne dozvoli konvalidaciju ugovora.11
Sa druge strane u lanu 73 ZOO se izriito predvia da je ugovor
konvalidiran, ugovor za ije se zakljuenje zahtijeva pismena forma
smatra se punovanim i ako nije zakljuen u toj formi..., te se moe
zakljuiti da je po ovom pitanju ZOO u prednosti jer je osloboen nejasnoe i neodreenosti zakonskog teksta kojeg bi u ZOPN, ini se, trebalo dodatno pojasniti.
Analizom i komparacijom pomenutih lanova, uoava se jedna
velika razlika. U lanu 4 stav 3 ZOPN se propisuje da e ugovor biti
konvalidiran samo ako je sainjen u pismenom obliku, a to se u lanu 73 ZOO ne zahtijeva, to ostavlja mogunost da i usmeni ugovor
o prometu nepokretosti, koji se sa stanovita slova zakona apsolutno
nitav, bude osnaen, odnosno konvalidiran.
S druge strane namee se i sledee pitanje. Koja e se zakonska
pravila primenjivati u konkretnom sluaju?12
Na ovu dilemu, odgovor je dao Ustavni sud Jugoslavije:
Nain zakljuenja ugovora o prometu nepokretnosti nije ureen Zakonom o obligacionim odnosima, ve republikim zakonom o
prometu nepokretnosti.13
Ipak, nepunu godinu dana kasnije donesen je sledei Zakljuak:
Odredbe lana 73 Zakona o obligacionim odnosima o konvalidaciji ugovora kome nedostaje potrebna forma primenjuju se i na ugo10
11
12
13
354
Leposava Karamarkovi, Konvalidacija ugovora o prometu nepokretnosti

kome nedostaje forma, Pravni ivot, I tom, br. 910, 888.
Pismeni ugovor o kupovini i prodaji nepokretnosti ne proizvodi pravno dejstvo ako nije zakljuen u propisanoj formi, iz obrazloenja: Utvreno je da je
ovaj ugovor potpisan od strane ugovaraa, ali da potpisi ugovaraa nisu overeni kod suda..., Odluka Okrunog suda u Beogradu, G 299/94.
Vidi: raspravu Predraga Trifunovia, op. cit., 116127.
Ustavni sud Jug. U. 120/82. U tom smislu vidi: Leposava Karamarkovi, op.
cit., 886.
Igor Vujovi
vore o prometu nepokretosti za koje je forma propisana republikim,

odnosno pokrajinskim zakonima, ako tim zakonima primena navedenog pravila nije iskljuena. Ako su ugovori izvreni u celini ili preteno delu smatrae se valjanim, bez obzira to je forma propisana radi
zatite drutvenih interesa, pod uslovom da ti drutveni interesi nisu
narueni.14
Pokrenuta pitanja i pored slinosti ukazuju na neujednaenost
zakonskih reenja koja su imala ozbiljne posljedice u sudskoj praksi,
a odluka Ustavnog suda Jugoslavije je u najmanju ruku diskutabilna
tvrdnjom da ZOO nije ureen ugovor o prometu nepokretnosti.
Naime, ini se da je potrebno izvriti izvjesno preciziranje s gledita kvalifikacije da li je jedna stvar roba ili ne, nije odluna podjela
na nepokretne i pokretne stvari, ve da li je stvar proizvod ljudskog
rada namijenjena razmjeni i koja, prema tome, posjeduje svojstva upotrebne i prometne vrijednosti. To znai da zemlja nije roba kao i druge
nepokretnosti koje u konkretnom sluaju nemaju pomenuta svojstva,
ali one nepokretnosti koje ispunjavaju svojstva robe smatramo da ulaze
u domen regulisanja Zakona o obligacionim odnosima,15 s druge strane niestepeni sudovi upravo demantuju shvatanje Ustavnog suda na
taj nain to u svojim odlukama primjenjuju odredbe ZOO:
Pravilna je odluka prvostepenog suda da predmetni ugovor
nema pravno dejstvo jer nije zakljuen u propisanoj formi shodno l.
70 Zakona o obligacionim odnosima.16
Kako se u ovom sluaju radi o ugovoru o kupoprodaji nepokretnosti koji je nitav zbog nedostatka zakonom propisane forme, to
je tueni u smislu l. 104 st. 1 ZOO kao prodavac duan...17
Iz obrazloenja: Poto je radi pravilne primene odredbi l.
11 i 15 u vezi l. 104 ZOO, bilo nuno da sud ima u vidu kolika je
bila trina cena nepokretnosti u vreme prodaje, kao i ostale okolno14
15
16
17
Zakljuak sa savjetovanja graanskih i graansko privrednih odjeljenja Saveznog suda, Vrhovnog vojnog suda i Vrhovnih sudova republika i pokrajina,
odran 14. i 15. septembra 1983. god. u Beogradu, Aleksandar Radovanov,
Aleksandar Lazovi, Naelni stavovi i zakljuci (19751990), Novi Sad, 1990,
73.
S. Perovi, Predgovor Zakona o obligacionim odnosima, Beograd, 1998. god.
str. 7.
Odluka Okrunog suda u Beogradu G. 299/94.
Odluka Vrhovnog suda Srbije Rev. 4744/99.
355
Harmonius 2014
sti od znaaja za otklanjanje posledica nitavog ugovora o prometu

nepokretnosti...18
Na ovom mjestu se moe postaviti pitanje pravne logike, ako
ZOO ne regulie ugovor o prometu nepokretnosti, kako to navodi
Ustavni sud, zato se onda primjenjuju njegove odredbe o nitavosti i
restituciji, i ne samo pomenute odredbe ve i mnoge druge:
Ako ugovornici nisu zakljuili pismeni ugovor o kupoprodaji
nepokretnosti, prodavac nema pravo da zadri kaparu.19
Ako nema glavnog ugovora, nema ni konvalidacije. Konvalidacija
se odnosi na glavni ugovor, a ne na predugovor.20
S toga i ne udi injenica da u nekim odlukama sudovi primjenjuju i ZOPN i ZOO: Prema l. 4 st. 2 ZOPN, ugovor o kupoprodaji
nepokretnosti mora biti sainjen u pismenoj formi. Otud usmeni ugovor ne proizvodi pravno dejstvo u smislu l. 103 st. 1 ZOO.21
Moda se odlukom Ustavnog suda htjelo rei da je ZOPN lex
specialis u odnosu na ZOO koji je lex generalis to u tom sluaju znai
da je ZOPN u prednosti, odnosno da e se njegove odredbe primjenjivati na svaki konkretan sluaj na teritoriji Republike Srbije, ali u tom
sluaju pravila o mjerodavnom pravu su sasvim jasna, to znai da dva
zakona koji reguliu istu materiju (to vie nije, barem se tako ini,
sporno), meusobno se iskljuuju, odnosno ili se primjenjuje ZOPN
18
19
20
21
356

Odluka Vrhovnog suda Srbije Rev. 466/97 od 15.10.1997., Bilten sudske prakse
Vrhovnog suda Srbije, Beograd, 1998. god., br. 1/98, s tim u vezi, zanimljiv je
stav suda u sporu kjoi glasi:Ako bi se prihvatilo stanovite da je re o usmenom ugovoru o prodaji, onda treba istai da su sudoavi poli samo od primjene l. 10, odnosno 4 ZOPN, a pogrenom primjenom materijalnog prava propustili da ovo pravno pitanje cene po propisu l. 73 ZOO. Ovaj propis
predvia mogunost konvalidacije svakog neformalnog pa i usmenog ugovora.
Cilj forme treba traiti ne samo u konkretnim imperativnim propisima kojim je obavezna forma propisana, ve u kompleksu propisa kojim je regulisan
odreeni pravni institut. U tom smislu je mogue da se usmeni ugovor o prometu nepokretnosti konvalidira ako time nisu u konkretnom sluaju narueni
odreeni drutveni (javni) interesi, i ako bi konvalidacija bila u saglasnosti sa
naelom savjesnosti i potenja u smislu l. 12 ZOO, odluka Saveznog suda
Jugoslavije Gzz 70 / 87, P. Trifunovi, Konvalidacija ugovora o prodaji nepokretnosti koji nije zakljuen u propisanoj formi, Pravni ivot I tom, Beograd
1988. god, str. 119.
Igor Vujovi
ili ZOO, a u ovom sluaju prema pravilima mjerodavnog prava za regulisanje ugovora o prometu nepokretnosti nadlean je ZOPN to je i
predvieno u l. 1100 ZOO koji glasi:
Na prava i obaveze u pogledu nepokretnosti primjenjuje se pravo republike, na ijoj se teritoriji nepokretnost nalazi.22
ini se, da ZOO ureuje ugovor o prometu nepokretnosti ali
njegove norme nisu mjerodavne za rjeavanje sporova, a da ZOO regulie ugovor o prometu nepokretnosti potvruje i l. 455 ZOO koji
propisuje sankciju apsolutne nitavosti u sluaju nedostatka zakonom
propisane forme prilikom zakljuenja ugovora.
Pored citiranog lana i injenice da je ZOPN lex specialis, nismo
sasvim ubijeeni da bi njegovom primjenom sudovi mogli dati cijelovit
odgovor na sva sporna pitanja kod ugovora o prometu nepokretnosti,
to je i logina posljedica s obzirom da ZOPN ne sadri takve odredbe.
Takoe treba napomenuti da je vie puta pokretana inicijativa za ocjenu ustavnosti Zakona o prometu nepokretnosti, i ako je preivljavao23
u pravnoj nauci i dalje je zastupljeno miljenje da zakon nije u skladu
sa Ustavom.24
Dakle, stanje se moe opisati na sledei nain: Odlukom Ustavnog
suda za promet nepokretnosti nadlean je republikim zakonom i on je
lex specialis u odnosu na ZOO, s druge strane ZOPN ne sadri odredbe koje mogu dati odgovor na sva sporna pitanja, to znai da postoji
pravna praznina, pa su sudovi primorani da iznalaze rjeenja na taj nain to e s jedne strane primijeniti odredbe ZOO i tako rijeiti sporna pitanja, a sa druge strane ignorisati odluku Ustavnog suda i pravila
mjerodavnog prava.
Iz svega navedenog moe se postaviti jedno isto praktino pitanje, moe li stranka u postupku (koja bi inae s pravom izgubila spor)
22
23
24
U tom smislu vidi: l. 86 Zakona o osnovama svojinsko-pravnih odnosa, Za

formu pravnog posla koji se odnosi na svojinsko-pravne odnose na nepokretnosti mjerodavno je pravo republike na ijoj se teritoriji nalazi nepokretnost.
Zakonom Republike odnosno autonomne pokrajine moe se propisati da
ugovor o prometu nepokretnosti mora biti zakljuen u pismenoj formi uz overu potpisa prodavca kod suda, Rjeenje Ustavnog suda Jugoslavije U. br. 26/81,
Mladen Kosovac, Ugovorni odnosi kroz sudsku praksu, Beograd, 1991. god.,
str. 44.
Treba oekivati da e zakonodavac u narednom periodu uskladiti Zakon o
prometu nepokretnosti sa Ustavom i smanjiti broj uslova za konvalidaciju
ugovora, P. Trifunovi, op. cit. fn. 21, 125
357
Harmonius 2014
istai prigovor da ZOO ne regulie ugovor o prometu nepokretnosti,

odnosno da se pozove na odluku Ustavnog suda i na pravila o mjerodavnom pravu.
3. ZAKLJUAK
Pravno ureenje prometa nepokretnosti je meu najvanijim pitanjima gotovo u svim pravnim sistemima. U razvijenim zemljama sa
dugom istorijom notarijata ovo materija je u najveoj mjeri ureena.
Posmatrajui iz ugla naeg pravnog sistema, ini se da je donoenjem
Zakona o notarima znaajno unaprijen i ureen promet nepokretnosti.
Ipak, ak i pod tim okolnostima moe se dogoditi da formalno
pravni zahtjevi jednog ugovora o prometu nepokretnosti nisi zadovoljeni, ime bi jedan ugovor bio pogoen sankcijom apsolutne nitavosti.
S druge strane ini se da ne postoje smetnje da jedan ugovor ukoliko je
u potpunosti izvren ili djelimino bude konlvalidiran.
Problem bi se mogao pojaviti u sudkoj praksi u vidu tumaenja
odredbi o formi ugovora. Ipak, ono to moemo zasigurno zakljuiti, a
ujedno i biti ohrabreni, da od uvoenja Notarijata u Crnoj Gori dosada
nije zabiljeen niti jedan sluaj zahtjeva za ponitaj ugovora koje nedostaje zakonom propisana forma ili zahtjev za konvalidaciju. ta vie
generalno veoma malo sudskih sporova postoji u praksi, a to se moe
pripisati ulozi notarijata.
Igor Vujovi, PhD

Associate Professor at the Faculty of Law, Slobomir P. University
CONVALIDATION OF THE CONTRACT OF REAL

ESTATE MADE IN NOTARY FORM
Summary
In our law, the contract of real estate were regulate by federal law
(Law of Obligations relations). The contract is also regulate by republic
law (Law of real estate). In current law this form of the real estate contract is regulate by Notary law.
358
Igor Vujovi
The main question of this article is possibility of the convalidation contract of the real estate which is not concluded in notary form
or he has some formal mistake.
In this moment there is no court case which subject is request
for the avoiding real estate contract which is not concluded in notary
form, but that does not mean that convalidation is not possible in our
law system.
Key words: Notary form. Contract of real estate. Convalidation.
359
UDK 342.72/.73(497.16)
Dr Ilija Vukevi*
REZIDENTSTVO KAO OSNOV

DISKRIMINACIJE U PRAKSI USTAVNOG
SUDA CRNE GORE: UPOREDNA ANALIZA SA
PRAKSOM EVROPSKOG SUDA ZA LJUDSKA
PRAVA I SUDA PRAVDE EVROPSKE UNIJE
U radu se analizira mogunost primjene rezidentstva kao osnova diskriminacije u praksi Ustavnog suda Crne Gore. U tom cilju istaknuti
su i stavovi sudske prakse Ustavnog suda Crne Gore u vezi sa krenjem
naela jednakosti/nediskriminacije. Takoe, ukazano je i na najvanija stanovita Evropskog suda za ljudska prava i Suda pravde Evropske
unije kada je rije o primjeni rezidentstva kao osnova diskriminacije. U
tom kontekstu rad sadri i studiju sluaja u kojoj se ukazuje na situaciju
kada je Ustavni sud Crne Gore propustio priliku da rezidentstvo, odnosno injenice sline prirode, ustanovi kao zatieni osnov. Posebna panja stavljena je na injenicu da Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju
Crne Gore sadri u ad literam obliku rezidentstvo kao mogui osnov diskriminacije zasnovan na principima prava EU razvijenim u praksi Suda
pravde Evropske unije.
Kljune rei: Rezidentstvo. Osnovi diskriminacije. Ustavni sud Crne
Gore.
1. UVODNA RAZMATRANJA
Rezidentstvo kao osnov diskriminacije predstavlja pravni koncept koji se ve dugo godina primjenjuje u praksi Evropskog suda za
ljudska prava (u daljem tekstu: ESLjP), odnosno Suda pravde Evropske
unije (u daljem tekstu: SPEU), kao i mnogih nacionalnih ustavnih sudova. Kada je rije o praksi Ustavnog suda Crne Gore (u daljem tek*
360
Izvrni direktor, Institut za pravne studije, Podgorica, Crna Gora. lan radne
grupe 16 (porezi) za pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji, ilija.v.vukcevic@
gmail.com.
Ilija Vukevi
stu: Ustavni sud) primjetno je da se ova sudska instanca jo uvijek bori

sa uobliavanjem osnova diskriminacije koji nisu taksativno navedeni
u meunarodnim dokumentima kao i u Ustavu Crne Gore (u daljem
tekstu: Ustav). Pored vanosti na generalnom nivou (praksa ESLjP i
SPEU), postoje valjani razlozi koji u ovom trenutku ine neophodnom
analizu postojanja mogunosti primjene ovog koncepta, kao i onih
sline pravne prirode, u praksi Ustavnog suda Crne Gore, prije svega
zbog injenice da je isti mogue nai u Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju Crne Gore (u daljem tekstu: SSPCG).
2. POJAM DISKRIMINACIJE U PRAKSI

USTAVNOG SUDA
Ustav Crne Gore sadri znaajan broj odredaba antidiskriminacione prirode, meutim dvije imaju najvei znaaj. Sa jedne strane, lan
8 stav 1 Ustava predvia optu zabranu diskriminacije: Zabranjena je
svaka neposredna ili posredna diskriminacija po bilo kom osnovu. Sa
druge strane, lan 17 Ustava propisuje princip jednakosti pred zakonom: Svi su pred zakonom jednaki, bez obzira na bilo kakvu posebnost ili lino svojstvo. Pored ova dva opta pojavna oblika jednog te
istog zahtjeva garancije jednakosti, Ustav sadri jo dvije odredbe
koje predstavljaju njihovu razradu. Npr. lan 19 Ustava predvia da
svako ima pravo na jednaku zatitu svojih prava i sloboda. Slino,
lan 18 Ustava propisuje da drava jemi ravnopravnost ene i mukarca i razvija politiku jednakih mogunosti. Iako ove odredbe imaju svoje posebno mjesto u Ustavu, te se u praksi nerijetko podnosioci
ustavnih albi ili inicijativa za ocjenu ustavnosti pozivaju na njih, zajedno ili nezavisno od odredaba lanova 8 i 17 Ustava, one u sutini
ne stvaraju neka nova prava koja ve nisu ugraena u ova dva opta
pojavna oblika zahtjeva jednakog tretmana.
Poto koncept diskriminacije iz prava EU jo uvijek nije naao
svoju primjenu u praksi Ustavnog suda, ova sudska instanca analizu
povrede naela jednakosti/nediskriminacije pred zakonom, zasniva
prije svega na principima razvijenim u praksi ESLjP. Stoga, na osnovu
miljenja Ustavnog suda, analiza postojanja diskriminacije podrazumijeva postupak koji se sastoji iz tri meusobno uslovljena dijela:
Prema praksi Evropskog suda, kao i Komiteta UN za ljudska prava, analiza naela jednakosti i nediskriminacije upuuje na potrebu istraivanja
361
Harmonius 2014
tri uslova da bi se utvrdilo da li je ovo naelo povrijeeno. Prvi uslov za
postojanje diskriminacije jeste postojanje slinih, odnosno uporedivih injeninih situacija i jednakog ili razliitog postupanja. Drugi uslov jeste da se
razlika u pravnom postupanju vri na osnovu odreene statusne pripadnosti pojedinca. Pojedinac treba da bude rtva manje povoljnog tretmana
zbog svoje statusne pripadnosti. Trei uslov ini ispitivanje da li je razliito
pravno postupanje u slinim injeninim okolnostima, odnosno jednako
postupanje u znaajno razliitim okolnostima, razumno i opravdano.1
Iz navedenog slijedi da analiza povrede naela jednakosti/nediskriminacije, podrazumijeva tri koraka u kojima se ispituje: 1) da li
postoje sline, odnosno uporedive situacije, kao i da li postoji jednak ili
razliit tretman; 2) da li je razlika u tretmanu zasnovana na odreenom
zatienom osnovu (linom svojstvu/statusnoj pripadnosti) pojedinca;
3) da li postoji opravdanje za razliit tretman, te da li je upotrijebljena
mjera srazmjerna cilju koji eli postii.
Koncept diskriminacije zasniva se na tertium comparationis, odnosno, osnov postojanja diskriminacije je pitanje postojanja uporedivih
situacija. Test komparacije kao prvi korak u postupku analize povrede
naela jednakosti/nediskriminacije, u praksi Ustavnog suda javlja se u
obliku koncepta jednakosti prava u istovjetnom pravnom poloaju:
...Naime, ovakvo zakonsko rjeenje odnosi se na sve korisnike odreenih
prava koji se nalaze u istoj pravnoj situaciji. Ustavni princip jednakosti,
propisan odredbom lana 17 Ustava, ne podrazumijeva jednakost graana u apsolutnom smislu, ve garantuje jednakost graana koji se nalaze
u identinim pravnim situacijama...2
Trei korak u postupku ocjene postojanja diskriminacije predstavlja procjena da li iako postoji razliit tretman identinih situacija,
ili isti tretman razliitih situacija, on moe biti opravdan te se na taj
nain predmetna mjera ne moe smatrati diskriminatornom. ESLjP
smatra da princip jednakosti/nediskriminacije nee biti naruen samo:
1) ukoliko se radi o legitimnom cilju politike drave; i 2) ukoliko postoji razumna proporcionalnost izmeu upotrijebljenog sredstva i namjeravanog cilja.3 Ove stavove slijedi i Ustavni sud:
1
2
3
362
Ustavni sud Crne Gore U I br. 3/09, 26.12.2012.

Ustavni sud Crne Gore U. br. 119/09, 24.12.2009.
U tom smislu vidi Dejan Popovi, Gordana Ili-Popov, Jednakost graana
u poreskom pravu, Godinjak Pravnog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci,
33/2011, 145.
Ilija Vukevi
...Dakle, razliito ureenje prava i obaveza smatrae se diskriminatorskim ako to razlikovanje nema objektivnog i razumnog opravdanja, a to
znai da ne tei legitimnom cilju ili da ne postoji razumna srazmjernost
izmeu upotrijebljene mjere i cilja koji se njome nastoji postii. Isti stav
zauzeo je i Europski sud za ljudska prava u Strasbourgu (presuda Stec
and Others v. the United Kingdom GC, od 12. aprila 2006. godine)...4
Na ovom mjestu treba napomenuti da je Crna Gora jedna od

potpisnica, kako Evropske konvencije o zatiti ljudskih prava (u daljem
tekstu: Evropska konvencija), tako i prateeg Protokola 12, to garantuje zatitu od diskriminacije u vezi sa bilo kojim zakonom, a takoe omoguava podnoenje predstavki ESLjP u vezi sa svim oblicima
diskriminacije na osnovu crnogorskog zakonodavstva. Preciznije, u
dravama u kojima se ne primjenjuje Protokol 12, u cilju zatite od
diskriminacije, podnosilac zahtjeva mora uiniti vjerovatnim postojanje veze izmeu nekog prava zagarantovanog Evropskom konvencijom
i predmetne diskriminacije. Ukoliko ista ne postoji, odnosno ukoliko
diskriminacija nije u vezi sa nekom od prava koje obuhvata Evropska
konvencija, ne postoji mogunost ostvarivanja zatite. Sa druge strane,
u dravama u kojima se primjenjuje Protokol 12, ovaj zahtjev ne postoji. Dakle, prethodni korak u analizi postojanja diskriminacije nije
neophodan, jer postojanje bilo koje vrste diskriminacije na osnovu zakona ili djelovanja javne vlasti sam po sebi bie dovoljan da graani
mogu ostvariti svoja prava.
3. POJAM ZATIENIH OSNOVA U PRAKSI

USTAVNOG SUDA
Kao to je ve ukazano, drugi korak u postupku analize postojanja krenja naela jednakosti/nediskriminacije u praksi Ustavnog
suda ini ustanovljavanje da li se razlika u tretmanu zasniva na nekom
zatienom osnovu. Zatieni osnov je osobina pojedinca koja se ne
smije smatrati relevantnom za razliito postupanje ili uivanje posebne
koristi.5 Odreenje pojma osnova diskriminacije u praksi ESLjP nalazimo u predmetu Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark:
4
5
Ustavni sud Crne Gore U-III br. 416/10, 1. mart 2012.

Prirunik o europskom antidiskriminacijskom pravu, Agencija Europske unije
za temeljna prava, 2010, 84.
363
Harmonius 2014
Sud kao prvo istie da lan 14 zabranjuje, u okviru prava i sloboda koja
su zagarantovana, diskriminatorni tretman koji ima svoj osnov ili razlog
u linoj karakteristici (status) na osnovu koje se lica ili grupe lica meusobno razlikuju.6
Analizom prakse Ustavnog suda i redovnog crnogorskog pravosua, prakse ESLjP i SPEU, kao i meunarodnih dokumenata uoljivo je da se pojam zatienih osnova javlja u obliku vie sinonima:
posebnost ili lino svojstvo,7 stanje,8 lina karakteristika,9 staus,10 statusna pripadnost11 i osnov12. Svi navedeni koncepti predstavljaju pojavni
oblik jednog te istog pojma, pa e se za sve njih koristiti jedan opti
izraz osnovi diskriminacije.
Ono to je bitno naglasiti, a u vezi sa praksom Ustavnog suda
jeste da enumeracija linih svojstava, kako u Ustavu, tako i ona koja se
srijee u meunarodnim dokumentima nije definitivna. Evropska konvencija sadri pojam drugi statusi koji ESLjP tumai veoma iroko:
Razlika zasnovana na inovima bi mogla biti u suprotnosti sa lanom 14.
Navedena lista diskriminacije u ovoj odredbi je ilustrativna i neiscrpna, to
pokazuje formulacija po bilo kojoj osnovi, kao to su (na francuskom notamment). Uz to, rije statusi (na francuskom situation) ima dovoljno
iroko znaenje da bi se pod njom mogao podrazumijevati i in...13
Pored Evropske konvencije neophodno je navesti i da dokumenti

Ujedinjenih nacija, prije svega Meunarodni pakt, sadri veoma iroku
i neiscrpnu listu osnova diskriminacije:
6
7
8
9
10
11
12
13
364
ESLjP, Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersenv. Denmark (7 decembar 1976) br.
5095/71, 5920/72, 5926/72, pasus 56.
lan 17 stav 1 Ustava Crne Gore, Slubeni list Crne Gore, br. 1/2007,
38/2013; Osnovni sud u Podgorici P.br. 2226/11(10.5.2013); Vii sud u Bijelom
Polju G. br. 1070/14 (19.5.2014).
lan 26 Meunarodnog pakta o graanskim i politikim pravima, Slubeni
list SFRJ, br. 7/71.
ESLjP, Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen Application v. Denmark br.
5095/71, 5920/72, 5926/72, pasus 56, (7 decembar 1976).
lan 14 Evropske konvencije o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, Slubeni list SCG Meunarodni ugovori, br. 9/2003 i 5/2005; Ustavni sud Crne
Gore U. br.135/08 i 136/08 (24. februar 2011).
Ustavni sud Crne Gore U-I br. 27/10, 30/10 i 34/10 (24. mart 2011).
Ustavni sud Crne Gore U-I br. 22/10 (10. maj 2012).
ESLjP, Sluaj Engel and Others v. The Netherlands, br. 5100/71, 5101/71,
5102/71, 5354/72, 5370/72, pasus 72 (8 jun 1976).
Ilija Vukevi
Sva su lica jednaka pred zakonom i imaju pravo bez ikakve diskriminacije na podjednaku zatitu zakona. U tom smislu, zakon mora da zabranjuje svaku diskriminaciju i da obezbijedi svim licima podjednaku
i uspjenu zatitu protiv svake diskriminacije, naroito u pogledu rase,
boje, pola, jezika, vjere, politikog ili drugog ubjeenja, nacionalnog ili
socijalnog porijekla, imovnog stanja, roenja ili svakog drugog stanja.14
Dakle, svaka od predmetnih enumeracija nije zatvorenog tipa,

to ostavlja nacionalnom pravosuu da u svojoj praksi usvoji i izgradi i
druge zatiene osnove koji nisu eksplicitno pomenuti. Analiza prakse
Ustavnog suda ukazuje da se on u najveem broju sluajeva dri iskljuivo onih eksplicitno pobrojanih u Ustavu i pomenutim meunarodnim dokumentima. Nasuprot ovom pristupu, npr. u praksi ESLjP
je vidljivo, da ova nadnacionalna sudska instanca znaajno uveava
broj moguih zatienih osnova te na taj nain proiruje opseg zatite
za lica koja se mogu pozivati na prava iz Evropske konvencije. Vrijedi
pomenuti neke od njih: seksualna orijentacija, starosna dob, oinstvo,
brani status, lanstvo u nekoj organizaciji, status roditelja vanbranog
djeteta i prebivalite.15
4. REZIDENTSTVO KAO OSNOV

DISKRIMINACIJE
Glavni pravac u kojem praksa Ustavnog suda mora ii jeste poveanje broja osnova, sa akcentom na one koji po nekim autorima
smatraju ak i nepersonalne prirode.16 Svakako, jedan od najvanijih
treba da bude injenica rezidentstva. Razlog za to jeste to to su posebno u praksi SPEU, a sve vie i u praksi ESLjP, rezidentstvo i sline odluujue injenice od krucijalne vanosti u cilju utvrivanja postojanja
diskriminacije.
14
15
16
lan 26 Meunarodnog pakta o graanskim i politikim pravima, Slubeni

list SFRJ, br. 7/71.
Praktini uvod u evropske standarde protiv diskriminacije, IRZ (Njemaka
fondacija za meunarodnu pravnu saradnju), Beograd 2013, 48.
Rodoljub Etinski, Indirect Discrimination in the Case-Law of the European
Court of Human Rights, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu,
1/2013, 64.
365
Harmonius 2014
4.1. Rezidentstvo kao osnov diskriminacije u praksi Suda

pravde Evropske unije
Kada je rije o pravu EU primarni koncept zabrane diskriminacije zasnovan na lanu 18 UFEU i primjenjuje se u odnosu na dravljanstvo: ...svaka diskriminacija na osnovu dravljanstva e biti zabranjena.
Ovaj vid diskriminacije se naziva direktna ili oigledna diskriminacija.
Zbog njenog lakog prepoznavanja SPEU je vrlo brzo izaao na kraj sa
nacionalnim diskriminatornim odredbama ove vrste. Kao dobar primjer moe posluiti sluaj Commission v Hellenic Republic:
...Samo dravljani Grke ili lica grkog porijekla imaju pravo na olakicu. Dakle, razliit tretman koji je izriito i iskljuivo zasnovan na dravljanstvu predstavlja direktnu diskriminaciju...17
Vrlo brzo je SPEU uvidio da je pojam direktne diskriminacije

preuzak da bi se na pravi nain uklonila sva krenja osnovnih sloboda.
Prvi znaajan korak u tom pravcu bio je prije svega pokrivanje i pojma
indirektne (prikrivene) diskriminacije18 koji se zasniva na injenici rezidentstva, a kasnije su ukljueni i neki drugi kriterijumi diferencijacije
(npr. porijeklo):
Sud je dosljedan u stavu da pravila u pogledu jednakog tretmana zabranjuju ne samo oiglednu diskriminaciju na osnovu injenice dravljanstva ve i sve vrste prikrivene diskriminacije, primjenom drugih kriterijuma diferencijacije... poreske pogodnosti omoguene jedino rezidentima
drava lanica mogu predstavljati indirektnu diskriminaciju na osnovu
injenice rezidentstva.19
Dakle, zabrana diskriminacije je proirena sa inostranih dravljana na inostrane rezidente. Prvi put se SPEU bavio ovom problematikom u sluaju Sotgiu, u kome je dao odgovor na pitanje da li se pojam
diskriminacije odnosi i na zabranu razliitog tretmana na osnovu rezidentstva radnika, pored toga to spreava nepovoljniji ploaj na osnovu dravljanstva:
Pravila koja se tiu jednakog tretmana, kako Ugovora tako i lana 7
Uredbe br. 1612/68, spreavaju ne samo oiglednu diskriminaciju na
osnovu dravljanstva ve i sve oblike prikrivene diskriminacije koji pri17
18
19
366
SPEU, 155/09 European Commission v Hellenic Republic, pasus 69.

SPEU, 237/94 John OFlynn v Adjudication Officer, pasusi 1718.
SPEU, 279/93 Roland Schumacker v Finanzamt Kln, pasusi 26 i 29.
Ilija Vukevi
mjenom drugih kriterijuma diferencijacije, vode u praksi istom rezultatu.
Ovo tumaenje, koje je neophodno radi osiguranja efikasnog sprovoenja
jednog od osnovnih principa Zajednice, eksplicitno je prepoznato petim
recitalom preambule Uredbe no 1612/68 koji zahtijeva da jednakost u
tretmanu radnika bude osigurana u praksi i na osnovu zakona. Zato
mogu postojati situacije kada kriterijumi kao to su mjesto porijekla ili
rezidentstvo radnika, u skladu sa okolnostima, mogu biti jednaki u pogledu efekata u praksi, diskriminaciji na osnovu injenice dravljanstva
koja je zabranjena na temelju Ugovora i Uredbe.20
Generalno, razlika u tretmanu koja se zasniva na kriterijumu rezidentstva, kako fizikih lica, tako i kompanija, na koju se odnosi pojam indirektne diskriminacije u praksi SPEU, poiva na pretpostavci
da su nerezidenti u najveem broju sluajeva dravljani druge drave
lanice:
Meutim, nacionalne norme te vrste, koje prave razliku na osnovu rezidentstva na nain da nerezidentima uskrauju odreene koristi koje se
nasuprot tome pruaju licima koja imaju boravite unutar nacionalne
teritorije, u stanju su da rade na tetu dravljana drugih drava lanica.
Nerezidenti su u najveem broju sluajeva stranci.21
Ono to je interesantno istai jeste da koncept indirektne diskriminacije zasnovane na injenici rezidentstva ve ima svoju primjenu
u pravnom sistemu Crne Gore kroz SSPCG. Meutim, generalno nepoznavanje prava EU u okvirima Crne Gore, kao ni pravnog reima
zasnovanog na SSPCG, na najbolji nain je upravo oslikano nerazumijevanjem predmetnog koncepta stvorenog u praksi SPEU. Naime,
ovaj meunarodni ugovor sadri lou adaptaciju pojma indirektne diskriminacije prava EU,zasnovanog na kriterijumu poreskog (fiskalnog)
rezidentstva koji je stvorila praksa SPEU. Preciznije, diskriminacija na
osnovu rezidentstva (boravka), iako varijanta SSPCG na engleskom jeziku sadri pojam residence22, formulie se kao diskriminacija zasnovana na kriterijumu prebivalita (domicila):
Nijedna od odredbi ove Glave se nee tumaiti kao sprjeavanje Drava
lanica i Crne Gore da primjenjuju relevantne odredbe njihovog fiskal20
21
22
SPEU, 152/73 Giovanni Maria Sotgiu v Deutsche Bundespost, pasus 11.

SPEU, 279/93 Roland Schumacker v Finanzamt Kln, pasus 28.
Article 68 paragraph 3 of Stabilisation and Association Agreement between
the European Communities and their Member States and the Republic of
Montenegro, Luxembourg, 15. October 2007.
367
Harmonius 2014
nog zakonodavstva i da razlikuju poreske obveznike koji nijesu u identinojsituaciji, posebno u pogledu njihovog prebivalita.23
Razlog ovoga jeste injenica da su sve drave u regionu koristile

hrvatski SSP kao mustru. Poto je Hrvatska prva potpisala svoj SSP,
oigledno je da su kasniji redaktori sporazuma (srpski, bosanski i crnogorski) koristei hrvatski model, previdjeli ozbiljnu omaku koja je
promakla hrvatskim redaktorima.24
4.2. Rezidentstvo kao osnov diskriminacije u praksi

Evropskog suda za ljudska prava
ESLjP pravni osnov za ustanovljavanje rezidentstva kao kriterijuma diskriminacije nalazi u lanu 14 Evropske konvencije u okviru formulacije svaki osnov kao to su... ili drugi status. Eksplicitnu potvrdu
rezidentstva kao osnova diskriminacije u praksi ESLjP moemo nai
u predmetu Carson and Others v The United Kingdom kada je Veliko
vijee potvrdilo odluku Vijea u vezi sa predmetnom problematikom.
Interesantno je primijetiti da stavovi ESLjP u ovom predmetu ukazuju
da ova nadnacionalna sudska instanca koristi iroko odreenje pojma
rezidentstva (boravka) i praktino ga poistovjeuje sa domicilom (prebivalite) kao osnovom diskriminacije. Preciznije, iz formulacije koju
koristi ESLjP moe se zakljuiti da se prebivalite, pa ak i dravljanstvo, smatra jednim oblikom boravka:
Vijee je smatralo da, u okolnostima sluaja, uobiajeno rezidentstvo,
kao to je domicil ili dravljanstvo, treba biti smatrano kao aspekt linog
statusa i da mjesto rezidentstva, primjenjivano kao kriterijum razliitog
tretmana graana po osnovu sticanja dravne penzije, smatrano je osnovom koji dolazi u okvir lana 14...Veliko vijee se slae sa zakljukom
Vijea u vezi sa ovim pitanjem...Sud smatra da mjesto rezidentstva predstavlja aspekt linog statusa u smislu lana 14.25
Analizom prakse ESLjP, evidentno je da je ova nadnacionalna

sudska instanca prihvatala razliite oblike rezidentstva kao osnova diskriminacije. Npr. u predmetu Darby v Sweden ESLjP je osudio inje23
24
25
368
Ibid.
Gordana Ili-Popov, Dejan Popovi: Pravo direktnih poreza i Sporazum o
stabilizaciji i pridruivanju Srbije Evropskoj Uniji, Anali Pravnog fakulteta u
Beogradu, 59/2011, 27.
ESLjP, Carson and Others v. The United Kingdom, br. 42184/05, pasusi 66, 70
i 71 (16. mart 2010),
Ilija Vukevi
nicu da tuiocu nije bilo omogueno da ostvari odreena prava, samo

zbog toga to zvanino nije prijavljen kao lice sa dozvolom boravka
(rezident).26 Konkretno, u ovom sluaju ESLjP je smatrao da razlika u
tretmanu rezidenatai nerezidenata nema legitiman cilj:
Izgleda da gospodin Darby moe tvrditi da je bio, u pogledu svog prava na izuzee na osnovu poreskog propisa, u situaciji slinoj sa drugim
licima koja nisu lanovi Crkve a koja su formalno registrovana kao rezidenti vedske.27
Sa druge strane, u predmetu Johnston and Others v. Ireland koji

se ticao izmeu ostalog i pitanja priznanja razvoda braka, iako ESLjP u
ovom predmetu nije ustanovio postojanje diskriminacije, analiziran je
inostrani domicil (prebivalite u inostranstvu) kao potencijalno diskriminatoran osnov:
Sud napominje da na osnovu irskih optih pravila meunarodnog prava
inostrani razvodi e biti priznati u Irskoj samo ukoliko su ostvareni od
strane lica koja imaju prebivalite u inostranstvu...28
U sluaju Vukovi v Serbia ESLjP potvruje kao osnov diskriminacije ak i prebivalite u odreenoj optini u okviru jedne drave.
Preciznije u ovom predmetu je bilo sporno uslovljavanje plaanja naknada rezervistima zahtjevom da oni budu rezidenti odreenih optina.
Navedene optine su izabrane zbog statusa nerazvijenih, koji je podrazumijevao da su rezervisti ugroeni, odnosno loeg imovinskog stanja.
Rezervisti bez prijavljenog prebivalita u navedenim optinama nisu mogli dobiti pomo. Ovu injenicu ESLjP je smatrao diskriminatornom:
U pogledu navedenog i bez obzira na polje slobodne procjene koje drave imaju, Sud ne moe da ne zakljui da nije bilo objektivnog i razumnog opravdanja za razliit tretman podnosilaca zahtjeva iskljuivo na
osnovu njihovog prebivalita. Prema tome, dolo je do povrede lana 14.
Konvencije u vezi sa lanom 1. Protokola broj 1.29
26
27
28
29
Gilles Dutertre, Izvodi iz najznaajnijih odluka Evropskog suda za ljudska prava, Slubeni glasnik, 2006, 340.
ESLjP, Darby v Sweden, Application, br. 11581/85, pasus 32 (23 oktobar
1990).
ESLjP, Johnston and Others v. Ireland, br. 9697/82, pasus 60 (18 oecember
1986).
ESLjP, Vukovi and Others v. Serbia, br. 17153/11, pasus. 87 (28. avgust
2012).
369
Harmonius 2014
Ono to je ESLjP dodatno motivisalo da rezidentstvo prizna kao

mogui osnov diskriminacije jesteda ova injenica predstavlja zatieni
osnov i u praksi nekih eminentnih nacionalnih ustavnih sudova:
...tretman rezidentstva kao aspekta linog statusa takoe je u skladu sa
pristupom drugih pre-eminentnih ustavnih sudova, kao to je Vrhovni
sud Kanade koji je... okarakterisao lini izbor mjesta rezidentstva kao
sutinsku linu odluku koja dotie samo srce line i individualne
autonomije...30
4.3. Studija sluaja: Odluka u predmetu U. br. 95/08

Ustavnog suda
Dobar primjer razmatranja rezidentstva,odnosno osnova diskriminacije sline pravne prirode,u praksi Ustavnog suda moemo nai u
predmetu preispitivanja ustavnosti Zakona o isplati deviznih sredstava
graana, poloenih kod Dafiment banke AD Beograd i Banke privatne
privrede DD Podgorica poloenih preko preduzea Jugoskandik DD
Beograd.31 U njemu Ustavni sud nije prihvatio injenicu prebivalita
(domicil), kao zatieni osnov koji moe dovesti do povrede naela
jednakosti/nediskriminacije.
Na osnovu ovog propisaureeni su uslovi, nain i rokovi isplate neisplaenih oroenih deviznih sredstava graana po ugovorima
o depozitu graana kod Dafiment banke AD Beograd u likvidaciji i
ugovorima o oroavanju deviznih sredstava na deviznu tednju kod
Banke privatne privrede DD Podgorica, poloenih preko preduzea
Jugoskandik DD Beograd, za graane sa prebivalitem u Crnoj Gori,
ako mu isplata deviznih sredstava nije izvrena po zakonu drave na
ijoj teritoriji je sjedite banke. Dakle, jedan od imperativnih uslova
koje su propisani kako predmetnim zakonom, tako i podzakonskim
aktom o njegovom sprovoenju jeste potvrda o prebivalitu izdata na
dan 4.4.2008. godine.32 Upravo zbog propisivanja ovog uslova podno30
31
32
370
ESLjP, Carson and Others v The United Kingdom, br. 42184/05, pasusi 67 i 70
(16. mart 2010).
Zakon o isplati deviznih sredstava graana poloenih kod Dafiment banke AD
Beograd i Banke privatne privrede DD Podgorica, poloenih preko preduzea
Jugoskandik DD Beograd, Sl. list Crne Gore, br. 21/08, 27/13.
lan 2 stav 2 Uputstva o sadraju zahtjeva za isplatu, nain realizacije isplate
neisplaenih deviznih sredstava i odreuje banka kojoj se podnose zahtjevi za
isplatu deviznih sredstava u skladu sa Zakonom o isplati deviznih sredstava
Ilija Vukevi
siteljka inicijative je smatrala da su joj povrijeena ustavom zagarantovana prava na jednakost, pravo na svojinu i pravo na slobodu kretanja,
poto je u vrijeme kada je uloila devize kod Banke privatne privrede
DD Podgorica bila stanovnik-dravljanin Crne Gore od 1964. godine,
a da se van Crne Gore preselila 2001. godine, ali da su devize i dalje
ostale u posjedu Crne Gore i da po osporenom Zakonu ne moe podii
uloene devize, jer nema prebivalite u Crnoj Gori, a ima njeno dravljanstvo.
Ustavni sud nije prihvatio inicijativu za pokretanje postupka
ocjene ustavnosti spornog propisa:
...Nijesu osnovani navodi podnosioca inicijative da su Zakonom, ija se
odredba osporava, povrijeena njegova ustavna prava na slobodu kretanja, budui da se istom utvruje pravo na isplatu deviznih sredstava,
uslovi, nain i rokovi za njihovu isplatu, a ne pitanja koja se odnose na
kretanje i nastanjivanje... Osporenim odredbama Zakona i Uputstva, po
ocjeni Suda, se ne povreuje ustavni princip jednakosti graana iz lana 17 stav 2 Ustava, na koji se inicijativom, pored ostalog, ukazuje, jer
se one, pod istim uslovima, odnose na sve graane, deponente deviznih
sredstava, sa prebivalitem u Crnoj Gori...33
Dakle, Ustavni sud smatra da se u konkretnom sluaju spornim

propisivanje prebivalita kao uslova za ostvarivanje prava ne kri ustavno pravo slobode kretanja podnosioca inicijative. Preciznije, sporno
propisivanje kriterijuma prebivalita smatra bez uticaja na pitanja koja
se odnose na kretanje i nastanjivanje. Drugim rijeima, ukoliko bi se
ova asumpcija izdigla na opti nivo, Ustavni sud smatra da prebivalite graanina ne moe uticati na ostvarivanje nekog od zagarantovanih
ustavnih prava.
Kada je rije o praksi ESLjP ovaj predmet jako podsjea na slino
pravno pitanje iz sluaja Carson and Others v The United Kingdom, koji
se odnosio na zakonske odredbe kojima se ureujepravo na poviicu
dravne penzije, prema kojima je poviica vezana za indeks, iskljuivo
ako primateljima redovito prebivalite u Velikoj Britaniji ili u zemlji
koja ima bilateralni sporazum o uzajamnom pruanju socijalnog osiguranja s Velikom Britanijom. Osobe koje nemaju prebivalite u Velikoj
33
graana poloenih kod Dafiment banke AD Beograd i Banke privatne privrede DD Podgorica poloenih preko preduzea Jugoskandik DD Beograd, Sl.
list CG, br. 34/2008, 27/13.
Ustavni sud Crne Gore U. br. 95/08 (22. oktobar 2009).
371
Harmonius 2014
Britaniji primaju osnovnu dravnu penziju koja se isplauje po stopi

koja je vaila na dan kad su napustili Veliku Britaniju. Trinaest podnosilaca zahtjeva provelo je veinu svog radnog vijeka u Velikoj Britaniji,
i plaali su doprinose za penzijsko osiguranje, a potom su emigrirali ili
se vratili u drave koje nemaju sporazum o uzajamnom pruanju socijalnog osiguranja s Velikom Britanijom. Njihove su penzije zamrznute
i isplaivane po stopi koja se plaala na dan njihovog odlaska to su oni
smatrali diskriminatornim postupanjem.34
U ovom interesantnom sluaju ESLjP je smatrao da ova lica nisu
subjekti diskriminacije jer se oni ne nalaze u uporedivoj situaciji sa
penzionerima koji su i dalje nastavili da ive u Velikoj Britaniji, kao ni
dravama sa kojim Velika Britanija ima zakljuen sporazum o uzajamnom pruanju socijalnog osiguranja. Dakle, ESLjP je odbio zahtjev
ve na prvom koraku (tzv. test komparacije) u postupku ocjene postojanja diskriminacije ne ulazei u dalju analizu sluaja. Ovu odluku je
zasnovao na nizu opravdanja: da doprinosi koji su plaani nisu iskljuivo vezani za fond iz kojeg se isplauju penzije ve predstavljaju dio
opteg sistema oporezivanja, dakle nije rije o destiniranom prihodu;
da nivo inflacije nije isti u Velikoj Britaniji kao u dravama gdje podnosioci zahtjeva sada ive te oni mogu biti u boljoj ili goroj situaciji
od penzionera Velike Britanije; da podnosioci zahtjeva kao nerezidenti
vie ne doprinose ekonomiji Velike Britanije; itd.35
Sa druge strane, u praksi SPEU srijeemo itav niz predmeta u
kojim je razmatrana slina pravna problematika. Dobar primjer predstavlja sluaj Koestler, koji se ticao slobode pruanja usluga. Francuska
banka osnovana u Strazburu pruala je usluge njemakom dravljaninu
gospodinu Koestler-u, koji je bio rezident Francuske, u vezi s upravljanjem akcijama na pariskojberzi. Dakle, u poetku se radilo o pruanju
usluga unutar granica Francuske, jer su i prualac i primalac usluge
bili rezidenti Francuske. Meutim, poslije odreenog vremena gospodin Koestler je prebacio svoje rezidentstvo nazad u Njemaku. Dakle,
na ovaj nain pruanje usluga na domaem tritu Francuske dobija
EU prekograninu dimenziju, pa je jedno od pitanja u ovom sluaju
bilo da li ovo pruanje usluga dolazi u polje primjene slobode kretanja
34
35
372
Carson and Others v. The United Kingdom summary by the COE Human
Rights Trust Fund, 1.
ESLjP, Carson and Others v. The United Kingdom, br. 42184/05, pasusi 8390
(16. mart 2010).
Ilija Vukevi
usluga. SPEU je dao pozitivan odgovor smatrajui da je kretanje bankarske usluge preko granice, ije je pruanje nakon toga bilo oteano,
zbog primjene spornih njemakih propisa, aktiviralo lan 56 UFEU.36
Ovu injenicu je obrazloio na sledei nain:
...predmetna transakcija se ne moe smatrati pruanjem usluga iskljuivo u granicama drave lanice, kada je lice u toku primanja usluga, a
prije okonanja ugovornog odnosa izmeu strana ugovornica, preselilo
rezidentstvo u drugu dravu lanicu...37
Slino rezonovanje SPEU nalazimo i u sluaju N, u kojem je holandski dravljanin gospodin N bio jedini akcionar tri holandske rezidentne kompanije. Godine 1997. gospodin N se preselio u Veliku
Britaniju, pa je zbog ove injenice na osnovu holandskog poreskog zakonodavstva podvrgnut nepovoljnijem tretmanu od onog koji je imao
dok je bio rezident Holandije. SPEU je u ovom predmetu zauzeo stav
da predmetna sloboda kretanja pokriva i situacije kada dolazi iskljuivo do prebacivanja rezidentstva:
...analogno onome to je Sud ve ustanovio u pogledu slinog sistema... poreski obveznik koji eli da prebaci svoje rezidentstvo van teritorije Holandije, ostvarujui svoja prava zagarantovana lanom 43 EZ,
podvrgnut je u tom trenutku nepovoljnijem tretmanu u poreenju sa
licem koje je nastavilo da bude rezident Holandije... Razlika u tretmanu odvraa lice na koje se odnosi od prebacivanja svog rezidentstva van
Holandije.38
Ustavni sud se u najveem broju predmeta dri uskog shvatanja
koncepta osnova diskriminacije, te rijetko naputa polje onih taksativno
navedenih u meunarodnim dokumentima (meunarodna konvencija,
meunarodni pakt), kao i Ustavu. Ovakvo tumaenje osnova diskriminacije suava polje zatite licima koji potpadaju u polje jurisdikcije
36
37
38
Alina Tryfonidou, In Search of the Aim of the EC Free Movement of Persons

Provisions Has the Court of Justice Missed the Point?, Common Market Law
Review, 46/2009, Kluwer Law International, 15921593, 1605.
SPEU, 15/78 Socit Gnrale Alsacienne de Banque SA. v. Walter Koestler,
pasus 2.
SPEU, 470/04 N. v Inspecteur van de Belastingdienst Oost/Kantoor Almelo,
pasus 35.
373
Harmonius 2014
Ustavnog suda, kada je rije o predmetima u kojima se cijeni eventualno postojanje krenja naela jednakosti/nediskriminacije. Iako SSPCG
na eksplicitan nain ad legem ustanovljava rezidentstvo kao osnov diskriminacije u crnogorskom pravnom sistemu, Ustavni sud jo uvijek
nema decidno izgraen stav o prihvatnju ove ili slinih injenica (npr.
prebivalite) kao snova diskriminacije. Ovo najbolje oslikava predmet
U. br. 95/08 kada je Ustavni sud odbio da okarakteriepotvrdu o prebivalitu kao zabranjeni osnov ostvarivanja prava podnosioca zahtjeva, odnosno dajesmatra diskriminatornom. Preciznije u ovom sluaju
Ustavni sud je smatrao da sporni zakon ne sadri bilo koji kriterijum
koji bi se mogao odnositi na pitanja kretanja i nastanjivanja.
Meutim, sa druge strane, smatramo oiglednim da praksa ESLjP, kao i praksa SPEU, razvijaju potpuno suprotne tendencije.
Naime sluajevi Carson and Others v The United Kingdom, Koestler i
N pokazuju da ove nadnacionalne sudske instance (kao i mnoge najvie nacionalne sudske instance), nakon sprovedene analize injenica
sluaja mogu doi do oprenih zakljuaka o postojanju diskriminacije,
ali su jedinstvene u stavu da rezidentstvo, odnosno kriterijumi sline
pravne prirode (npr. domicil), moe predstavljati osnov diskriminacije.
Preciznije, kao to je ve navedeno, ESLjP smatra da rezidentstvo predstavlja sutinsku linu odluku koja dotie samo srce line i individualne autonomije.
374
Ilija Vukevi
Ilija Vukevi, PhD

Executive Director, Institute for Legal Studies, Podgorica
Member of the Working Group 16 (Taxes) for Accession of
Montenegro to European Union
RESIDENCY AS A DISCRIMINATION BASIS IN

THE CASE OF THE CONSTITUTIONAL COURT
OF MONTENEGRO: COMPARATIVE ANALYSIS
WITH THE CASE PRACTICE OF THE EUROPEAN
COURT FOR HUMAN RIGHTS AND THE COURT
OF JUSTICE OF THE EUROPEAN UNION
Summary
This article represents an analysis of the possible application of
residency as a basis/criterion of discrimination in the case practice of
the Constitutional Court of Montenegro. With that goal the standings of
the Constitutional Court of Montenegro regarding the violation of the
principle of equality/nondiscrimination are emphasized. Additionally,
the paper includes the analysis of standings of the European Court
for Human Rights and the Court of Justice of the European Union related to the application of residency as a discrimination criterion. In
that context the article contains a case study which indicates the situation when the Constitutional Court of Montenegro missed the occasion to promote residency, or other criteria of similar legal nature, as
a basis of discrimination. Special attention is given to the fact that the
Stabilization and Association Agreement of Montenegro includes at
several places in the ad legem form residency as a possible discrimination criterion based on EU law, developed in the case practice of Court
of Justice of the European Union.
Key words: Residency. Discrimination basis. Constitutional Court
of Montenegro.
375
UDK 355.216
Dr Igor Vukovi*
PRILAGOAVANJE SRPSKOG KRIVINOG

ZAKONODAVSTVA MEUNARODNIM
STANDARDIMA U POGLEDU PLAENIKA
U ORUANIM SUKOBIMA
Pravni status lica koja za novac uestvuju u oruanim sukobima irom
planete predstavlja jedan od aktuelnijih problema meunarodnog krivinog prava XXI veka. Najvaniji meunarodni dokument koji regulie poloaj plaenika jeste Meunarodna konvencija protiv regrutovanja, korienja, finansiranja i obuke plaenika, iji je potpisnik i Republika Srbija.
ak i pre potvrivanja ove Konvencije, u 2014. godini u nae krivino
zakonodavstvo uvedena su dva nova krivina dela koja se tiu uestvovanja i organizovanja uestvovanja u ratu ili oruanom sukobu u stranoj
dravi (l. 386a i 386b Krivinog zakonika). Autor ispituje obeleja uvedenih krivinih dela i zakljuuje da i pored proklamovanog pozivanja na
Konvenciju, navedena krivina dela ne polaze od definicije plaenika iz
Konvencije, propisujui iroku i neodreenu kriminalnu zonu.
Kljune rei: Plaenici. Konvencija protiv regrutovanja, korienja,
finansiranja i obuke plaenika. Krivino pravo. Privatne vojne kompanije.
Debata o statusu plaenika u meunarodnom pravu na poetku
XXI veka dobija nove obrise. Poslednjih decenija, a naroito od rata u
Iraku,1 sve vei broj pripadnika redovnih oruanih snaga mnogih drava naputa svoja radna mesta, kako bi prihvatio bolje plaene po*
376
Autor je vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, igorvu@ius.bg.ac.rs. lanak je nastao kao rezultat rada na projektu Ministarstva
nauke RS (br. 179051) Kaznena reakcija u Srbiji kao kljuni element pravne
drave.
Broj plaenika u Iraku se 2006. godine prema nezavisnim procenama kretao od
20.000 do 50.000. Sarah Franklin, South African and International Attempts
to Regulate Mercenaries and Private Military Companies, Transnational Law
& Contemporary Problems 1/2008, 241.
Igor Vukovi
loaje u brojnim privatnim vojnim firmama koje deluju u ratom zahvaenim podrujima.2 Najamnici esto uestvuju u masakrima civila i
uasnim zloinima, a primera je bezbroj.3 Zadnjih nekoliko godina,4 a
naroito sa nastankom Islamske Drave u Iraku i Levantu 2014. godine
i sve veom zabrinutou meunarodne javnosti da se veliki broj islamista iz itavog sveta ukljuuje u sukobe na Bliskom istoku, uestvovanje plaenika u oruanim sukobima postaje jedna od najaktuelnijih
tema u savremenom meunarodnom pravu. Sa ovim interesovanjem
koincidira odgovor srpskog krivinog zakonodavca na izazove ove pojave, s obzirom na to da su u oktobru 2014. godine inkriminisana dva
nova krivina dela: uestvovanje u ratu ili oruanom sukobu u stranoj
dravi (lan 386a Krivinog zakonika)5 i organizovanje uestvovanja u
ratu ili oruanom sukobu u stranoj dravi (lan 386b KZ). Cilj ovog
rada je da prikae ova reenja i da ukae da li njihovo oblije odgovara
iskustvima u oblikovanju ovog dela na meunarodnom planu.
U svom optem znaenju, pojam plaenitva (najamnitva) podrazumeva obavljanje odreenih poslova za naknadu, najee novanu.6 Plaenitvo u oruanim sukobima bi otuda oznaavalo pojavu
uestvovanja u oruanom sukobu za novanu nadoknadu. Ipak, pored ovog elementa, sadranom u samom jezikom znaenju pojma,
najamnitvo jednako karakterie jo jedno vano obeleje sluenje
2
5
6
Katherine Fallah, Corporate Actors: The Legal Status of Mercenaries in Armed Conflict, International Review of the Red Cross 863/2006, 600. Taj broj je
u Junoafrikoj republici, primera radi, toliko znaajan, da je doveo do ozbiljnih preispitivanja postojeeg zakonodavstva o plaenicima. Ibid.
Tako se u literaturi esto navodi primer masakra koji je 1993. godine u selu
Doljani nad hrvatskim civilima izvrila jedinica El mudahedin, sastavljena
od plaenika iz arapskih zemalja. S. Franklin, op. cit. fn. 1, 243.
Radna grupa koju je osnovala Komisija za ljudska prava UN u pogledu krenja
ljudskih prava od strane plaenika naroito se poslednjih godina bavila ulogom plaenika u sukobima u Obali Slonovae 2010. i Libiji 2011. godine. G.
Rona, A Tour de Horizon of Issues on the Agenda of the Mercenaries Working Group, Minnesota Journal of International Law 2013, 325, 330.
Krivini zakonik KZ, Slubeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 ispr.,
107/2005 ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013 i 108/2014.
U tom smislu i Renik srpskoga jezika Matice srpske plaenika odreuje kao
onog koji se prodaje za novac, prihvata da radi po nalogu drugoga. Renik
srpskoga jezika, Matica srpska, Novi Sad 2007, 933. Jedna od definicija najamnika, meutim, pod ovim pojmom oznaava onog ko se za novac (ili neku
drugu nadoknadu, odnosno nagradu) bori, ratuje na neijoj strani, najmljenog
plaenog vojnika. Ibid., 769.
377
Harmonius 2014
u oruanim jedinicama strane drave. Danas je u veini zemalja sveta sluenje u vojsci povereno vojnicima profesionalcima, kojima je
odbrana otadbine poziv za koji se prima plata. Ako bi se pojam plaenika izjednaavao samo sa ovim obelejem, onda bi ovaj pojam obuhvatio gotovo svakog vojnika. Stoga, po prirodi stvari, pojam plaenika podrazumeva i obeleje uestvovanja u oruanom sukobu koji ne
vodi drava dravljanstva uesnika. U tom smislu bi plaenik, u nekom
najirem znaenju, podrazumevao vojnika, koji, motivisan koristoljubivim razlozima, uestvuje u oruanom sukobu u stranoj zemlji. Ova
dva obeleja saoblikuju sutinu najamnitva, bez kojih bi odreenje
ove pojave bilo lieno materijalne sadrine.7 Ipak, kako emo videti,
tim putem nije iao i srpski zakonodavac kada je odreivao granice
krivinopravne zatite u ovoj sferi.
1. ISTORIJSKI RAZVOJ POJAVE PLAENITVA

U ORUANIM SUKOBIMA
Plaenitvo je poznato od davnina. Stoga ne iznenauje da
se ova pojava u literaturi figurativno oznaava kao drugo najstarije
zanimanje.8 Drave starog veka (Kina, Egipat, Mesopotamija, Kartagina
itd.) su se esto pre oslanjale na usluge najamnika, nego na odanost
domaih milicija.9 Prvo detaljnije pominjanje plaenitva u istorijskim
izvorima vezuje se za Ksenofonta, koji u jednom svom spisu detaljno
opisuje svoje uee u neuspenom pohodu persijskog vladara Kira
mlaeg u Maloj Aziji, u kojem je uestvovalo oko 10.000 grkih vojnika.10 Snano oslanjanje vladara starog veka na najamnike strukture
poivalo je na vie faktora, od kojih su najvaniji politiki karakter drave, njeno ekonomsko ureenje i odnos lokalnog stanovnitva prema
7
8
10
378
U tom smislu i James L. Taulbee, Myths, Mercenaries and Contemporary International Law, California Western International Law Journal 1985, 353.
Tako Christopher H. Lytton, Blood for Hire: How the War in Iraq Has Reinvented the Worlds Second Oldest Profession, Oregon Review of International
Law 2006, 307.
Vid. detaljnije Boidar Jelii, Plaenici u savremenim meunarodnim i unutranjim sukobima, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu 1987, 5 i dalje.
Niall Canny, A Mercenary World: A Legal Analysis of the International Problem of Mercenarism, University College Dublin Law Review 2003, 34.
Igor Vukovi
irenju granica oruanim putem.11 Kada se tome pridoda privlanost

ovog zanata, koji je oruju vinom mukarcu onog vremena pruao
konkretne koristi koje su tada podrazumevali oruani sukobi (pljakanje, robovi, ene), onda je jasno da nije bilo teko pronai avanturiste
voljne da ratuju za novac. Ve od vremena Oktavijana Avgusta, rimske
vojnike gotovo u celosti zamenjuju strane plaenike strukture.12
U srednjevekovnim zemljama Evrope angaovanje najamnika
postaje uobiajena praksa ve od XII veka, kada se iz Italije iri po celom kontinentu. Posebna kategorija preduzimaa (condottieri) regrutovala je plaenike i kasnije ih po potrebi rentirala vladarima kojima
je takva usluga bila neophodna.13 Iako za vladara skuplje u odnosu na
narodnu vojsku, angaovanje najamnikih jedinica imalo je niz prednosti. Iza njih nisu ostajale udovice i siroad, a nakon prestanka ratnih dejstava jednostavno su otputani iz vojne slube.14 Partikularnost
evropskih drava srednjeg veka i nepostojanje snanih centralnih vlasti
pogodovali su jaanju svojevrsnih privatnih armija. To je uslovilo da
u meunarodnim okvirima plaenitvo, iako ve tada nepopularno i
omraeno postane opteprihvaeno i legitimno zanimanje. Na njegov
razvoj naroito su uticala kolonijalna osvajanja, gde su vladari angaovali vojne preduzetnike (Pizara, Kortesa i druge), radi pokoravanja novih teritorija.15 Od poznog srednjeg veka dolazi do preokreta u nainu
poslovanja plaenika. Dok su do tada sami najamnici nudili svoje usluge vladarima, od ovog vremena vladari prisvajaju pravo da angauju
11
12
13
14
15
Demokratske forme ureenja vie su pogodovale razvoju domae vojske, dok

su apsolutistike monarhije, dominantne u starom veku, bile sklonije angaovanju plaenika. Osim toga, trgovake puteve trebalo je esto vojno obezbediti
u uslovima nesigurnih ruta. Najzad, tamo gde je lokalno stanovnitvo imalo
averziju prema neposrednom ueu u kolonijalnom irenju (kao npr. u Atini),
drave su bile prinuene da ekspanziju ostvaruju plaanjem stranaca. Lennox
S. Hinds, The Legal Status of Mercenaries: A Concept in International Humanitarian Law, Philippine Law Journal 4/1977, 396397.
Ibid., 397.
Marie-France Major, Mercenaries and International Law, Georgia Journal of
International and Comparative Law 1992, 105.
Ibid. Bilo je prihvatljivije angaovati profesionalne vojnike spolja, nego uposliti potencijalne rivale. Osim toga, time se nisu remetile proizvodne aktivnosti
obinih graana. Juan Carlos Zarate, The Emergence of a New Dog of War:
Private International Security Companies, International Law, and the New
World Disorder, Stanford Journal of International Law 1998, 84.
L. S. Hinds, op. cit. fn. 11, 397.
379
Harmonius 2014
plaenike jedinice ili da ih za odgovarajuu nadoknadu ustupe drugoj

dravi.16 Zapravo, do XIX veka, kada se sa snaenjem nacionalnih ideja
i centralne vlasti u veini zemalja uvodi regrutna obaveza, angaovanje
najamnike vojske predstavljalo je vaan vid voenja rata. Od tada stajaa narodna vojska, regrutovana od domaeg stanovnitva, koje je za
svoje angaovanje dobijalo mesenu nadoknadu zamenjuje korienje
vojnih usluga stranaca. To ne znai da je ova pojava nestala iz savremenog ratovanja,17 ali je u izmenjenim meunarodnim okolnostima bila
sve manje spojiva sa konceptom neutralnosti, s obzirom na to da se ova
ideja teko moglo dovesti u vezu sa prisustvom stranih trupa na tuoj
teritoriji. Neutralnost je podrazumevala ne samo da se drava suzdri
od uea u konfliktu, ve i da onemogui korienje svoje teritorije
i resursa za organizovanje vojnih poduhvata protiv drugih drava. U
tom periodu pojedine drave donose i odgovarajue zakone koji zabranjuju pristupanje u vojnu slubu u inostranstvu.18 Kasnije, meutim,
tokom XX veka, protivpravnost plaenitva manje je obrazlagana njegovom nespojivou sa idejom neutralnosti, koliko neophodnou da
se drave suzdre od svih aktivnosti koji bi mogle predstavljati narua16
17
18
380
Evropske nacionalne drave tog vremena postaju dovoljno snane da sebi prigrabe monopol na ratovanje od ondanjih privatnih plaenikih jedinica. Na
teorijsko zasnivanje doktrine da drava ima pravo da zabrani pojedincima da
napuste zemlju kako bi nakodili stranoj dravi snano je snano su uticali
Hugo Grocije (Hugo Grotius) i Emerih Fatel (Emmerich de Vattel). Arthur
John Armstrong, Mercenaries and Freedom Fighters: The Legal Regime of
the Combatant under Protocol Additional to the Geneva Convention of 12
August 1949, and Relating to the Protection of Victims of International Armed
Conflicts (Protocol I), JAG Journal 2/1978, 150.
Kao poslednji vei primer korienja najamnike vojske u vojevanju u Evropi
pominje se angaovanje 16.500 plaenika od strane Britanije u Krimskom ratu
1854. Godine. J. C. Zarate, op. cit. fn. 14, 86.
Poznat je Zakon o stupanju u stranu vojnu slubu Velike Britanije od 1870
godine (Foreign Enlistment Act), koji je donet kako bi se spreilo uestvovanje
Britanaca na strani Francuske u Francusko-pruskom ratu. Ovaj zakon, meutim, skoro i da nije imao primenu u praksi. Prema ovom propisu, koji je jo
uvek na snazi, novanom kaznom ili zatvorom do dve godine se kanjava, bez
odobrenja Njenog Velianstva, pristupanje britanskog dravljanina (ili njegov
pristanak) vojnoj slubi strane drave, koja je u ratu sa bilo kojom dravom
sa kojom je Britanija u miru, kao i nagovaranje drugog na neku od navedenih
radnji. Zakone slinog sadraja donose nakon njega gotovo svi britanski dominioni. Poznat je kanadski zakon istog naziva od 1937. godine, donet sa ciljem
onemoguavanja Kanaanima uestvovanja u panskom graanskom ratu, ili
australijski Crimes (Foreign Incursions and Recruitment) Act od 1978. godine.
Igor Vukovi
vanje teritorijalnog integriteta i nezavisnosti drugih zemalja. Krivina

dela, koja su na ideji neutralnosti propisivali mnogi tadanji zakoni,
gotovo da i nisu imali primenu u praksi, a i onda kada je do primene
izuzetno dolazilo uvek je bila motivisana politikim razlozima.19 U
svakom sluaju, neutralnost drava, kako se smatralo, nisu naruavali
pojedinani istupi pojedinaca koji su prelazili granicu.20
U procesu dekolonijalizacije, nakon Drugog svetskog rata, dolazi
do ponovnog oivljavanja plaenitva, kao vid suprotstavljanja ostataka kolonijalnih vlasti pokretima nacionalnog osloboenja, naroito
u Africi. U osudi upotrebe plaenika u dravnim prevratima a protiv
pokreta nacionalnog osloboenja, naroito se isticala Organizacija
afrikog jedinstva, to je uslovilo da od ezdesetih godina XX veka angaovanje najamnika bude osueno i mnogim rezolucijama Saveta bezbednosti i Generalne skuptine Ujedinjenih nacija. Upravo ovaj period
predstavlja poetak uspostavljanja pravnih okvira kontrole angaovanja plaenika u oruanim sukobima, s obzirom na zabrinutost da bi
upotreba stranih vojnika mogla da omete i onemogui pravo na samoopredeljenje i osloboenje od kolonijalne dominacije mladih afrikih
drava. Neposredan povod prvih meunarodnih dokumenata o najamnicima predstavljalo je otcepljenje rudama bogate pokrajine Katange
od Konga 1960. godine, podrano od strane belgijskih industrijalaca,
koji su u ovoj pokrajini imali ekonomske interese. Trupe secesionista
bile su uglavnom sastavljene od plaenika. U tom smislu, Savet bezbednosti je 1967. godine usvojio Rezoluciju 239, posveenu iskljuivo ovom problemu, u kojoj su osuene drave koje su istrajavale na
dozvoljavanju ili tolerisanju regrutovanja plaenika i obezbeivanje za
njih objekata, sa ciljem zbacivanja vlada drava lanica Ujedinjenih nacija, u kojoj su osim toga vlade drugih drava pozvane da obezbede da
se njihova teritorija, kao i druge teritorije pod njihovom kontrolom ili
19
20
Jelii navodi primer Francuske, iji su dravljani uestvovali u gotovo svakom

oruanom sukobu na tlu Afrike nakon Drugog svetskog rata, a gde odredbe
Krivinog zakonika koji je zabranjivao regrutovanje vojnika za stranu vojsku
ni u jednom sluaju nisu primenjene. B. Jelii, op. cit. fn. 9, 250.
A. J. Armstrong, op. cit. fn. 16, 152. U tom smislu, Haka konvencija o pravima
i dunostima neutralnih sila i lica u sluaju rata na kopnu od 1907. godine
zabranjuje da se na teritoriji neutralne sile osnivaju borake jedinice ili da se
otvaraju posebni uredi za regrutovanje. Neutralna drava je tavie duna da
kanjava akte suprotne njenom neutralnom statusu na svojoj teritoriji, ali injenica da pojedinci pojedinano prelaze granicu da bi se stavili u slube jedne
od zaraenih strana ne povlai odgovornost neutralne Sile (lan 6).
381
Harmonius 2014
njihovih dravljana, ne koriste za planiranje podrivanja i regrutovanje,

obuku i prolaenje plaenika, s planom zbacivanja vlade Demokratske
Republike Kongo.21 Iako se radi o prvom ozbiljnijem osvrtu meunarodne zajednice na pojavu najamnitva, ova rezolucija imala je sasvim
ograniene domete. Njom nije osueno plaenitvo kao zloin, ve
samo pojava ubacivanja plaenika u zemlje Afrike obuhvaene oruanim sukobima, kao vid ugroavanja celovitosti Konga.22
Mnogo odluniji korak na planu inkriminisanja plaenitva u
oruanim sukobima predstavljala je Rezolucija Generalne skuptine
UN 2465 o implementaciji deklaracije o priznavanju nezavisnosti kolonijalnim dravama i narodima iz 1968. godine, koja u lanu 8 objavljuje da je praksa korienja plaenika protiv pokret za nacionalno
osloboenje i nezavisnost kanjiva kao krivino delo i da su sami plaenici otpadnici, i poziva vlade svih drava da donesu zakon koji propisuje da je regrutovanje, finansiranje i obuka plaenika na njihovoj
teritoriji kanjivo delo i koji zabranjuje njihovim dravljanima da slue
kao plaenici.23 Domaaj ove rezolucije neto je iri, jer se prvi put ova
pojava definie kao zloin, a sami najamnici kao otpadnici od zakona, iako iskljuivo u kontekstu njihovog suprotstavljanja pokretima za
nacionalno osloboenje.24
Angaovanje plaenika od strane samih drava osuuje i Generalna skuptina UN, svojom Rezolucijom 3314 od 1974. godine o
definiciji agresije. lanom 3g se agresijom smatra i slanje od ili u ime
drave naoruanih bandi, grupa, neregularne vojske ili plaenika, koji
izvode oruane akte protiv druge drave.25 Sedamdesetih godina XX
veka se nastavlja sa korienjem najamnikih jedinica u sukobima na
tlu Afrike.26 Kao rezultat, u meunarodnoj zajednici jaa oseaj neop21
22
23
24
25
26
382
Rezolucija Saveta bezbednosti 239 od 10. jula 1967. godine. Povod rezolucije
je predstavljala pretnja teritoriji Konga od strane plaenika stacioniranih na
teritoriji tada portugalske kolonije Angole.
L. C. Green, The Status of Mercenaries in International Law, Manitoba Law
Journal 19781979, 225.
Rezolucija Generalne skuptine 2465 od 20. decembra 1968. godine.
L. C. Green, op. cit. fn. 22, 230; Edward Kwakwa, The Current Status of Mercenaries in the Law of Armed Conflict, Hastings International and Comparative Law Review 1/1990, 83.
Rezolucija Generalne skuptine 3314 od 14. decembra 1974. godine.
Naroita panja meunarodne zajednice ponovo je usmerena na ovaj problem
suenjem grupi stranaca u vezi sa graanskim ratom u Angoli 1976. godine.
Njihova osuda nije poivala na konkretnom krivinom delu (plaenitva),
Igor Vukovi
hodnosti sveobuhvatnijeg reagovanja na angaovanje plaenika, pa se

Rezolucijom Generalne skuptine 34/140 prvi put poziva na izradu posebne konvencije kojom bi se najamnitvo definisalo kao meunarodni
zloin, tvrenjem da ova pojava predstavlja pretnju meunarodnom
miru i bezbednosti i da, slino ubistvo, piratstvu ili genocidu, predstavlja univerzalan zloin.27
Krajem XX veka, paradoksalno, dolazi do sve intenzivnijeg angaovanja plaenika na ratitima irom sveta. Razloga za ovakav razvoj
ima vie, ali se ova pojava uglavnom objanjava stupanjem na scenu
privatnih vojnih kompanija nakon prestanka hladnog rata, kada je
zbog smanjenja vojnih trokova velikih sila i njihovog povlaenja sa
mnogih arita u svetu nastupila praznina u monopolu vojne sile koji
naelno obezbeuju drave. Kako se vojne snage manjih zemalja savremenog sveta smanjuju, tako se poveavao broj i angaovanje privatnih vojnih kompanija u oruanim sukobima. Najveu konicu stroem
tretmanu pojave plaenika poinju da predstavljaju same drave, koje
imaju snane interese da u nekim situacijama i same koriste usluge plaenika.28 To se pre sve odnosi na delatnost privatnih vojnih korporacija, u kojima je zaposlen veliki broj bivih visoko rangiranih oficira,
otputenih iz vojne slube naroito amerike vojske. Sline vojne korporacije (Military Professional Resources Inc., Blackwater itd.) mogu biti
angaovane u politiki osetljivim operacijama irom sveta, ostvarujui
amerike interese, bez neposrednog uplitanja SAD i dejstvovanja amerike armije.29 Aktivnosti ovih kompanija neretko prati odijum javnosti
27
28
29
koje tad i nije bilo ustanovljeno, ve na deklaracijama Organizacije afrikog

jedinstva i rezolucijama Generalne skuptine UN. Antonio Cassese, Mercenaries: Lawful Combatants or War Criminals?, Zeitschrift fr Auslndisches
ffenliches Recht und Vlkerrecht 1/1980, 17; L. C. Green, op. cit. fn. 22, 233.
1977. godine se opet oglaava o ovom problemu Savet bezbednosti, ovaj put u
Rezoluciji 405, posveenoj sukobu u Beninu, pozivajui sve zemlje na budnost
protiv opasnosti plaenitva na meunarodnom nivou. Ponavljajui odredbe
prethodnih akata, ova rezolucija takoe poziva da drave zabrane regrutovanje, obuku i tranzit plaenika na svojoj teritoriji.
Rezolucija Generalne skuptine 34/140 od 14. decembra 1979. godine.
Tako su SAD, tokom svog krstakog pohoda protiv terorizma u Afganistanu,
obeale 25 miliona dolara onome ko pronae Osamu bin Ladena ivog ili
mrtvog. Takva ponuda je privukla veliki broj lovaca na glave, koji su nahrlili
u Afganistan kako bi pokuali da zarade ovaj novac, a amerika vlada je navodno i omoguila njihov dolazak u ovu zemlju. N. Canny, op. cit. fn. 10, 55.
Tako je hrvatska vojna akcija Oluja, kojom je osvojena teritorija Republike
Srpske Krajine u avgustu 1995. godine, usledila nakon to je ameriki Penta-
383
Harmonius 2014
i nepoverenje lokalnog stanovnitva.30 Ipak, kako emo videti, aktuelne definicije plaenika ne pokrivaju delatnost ovih kompanija, najee
zato to najvei broj njihovih slubenika ne uestvuje neposredno u
neprijateljstvima (najee se radi o uslugama konsaltinga), ima prebivalite ili dravljanstvo strane u konfliktu ili se smatra pripadnikom
oruanih snaga u sukobu.31
2. DEFINICIJE PLAENIKA U MEUNARODNOM

PRAVU
Sa porastom interesovanja za razjanjenje pravnog poloaja plaenika u oruanim sukobima dolazi do pokuaja uobliavanja definicija ko uopte predstavlja ovo lice. Do tada se pod ovim pojmom,
kako smo ve konstatovali, uglavnom podrazumevao nedravljanin
koji se za novanu nadoknadu stavlja u vojnu slubu kod poslodavca, ali su drugi uslovi bili sporni. Jednu od prvih pravnih definicija
daje Organizacija afrikog jedinstva u okviru Konvencije o iskorenjivanju plaenitva u Africi 1977. godine.32 Na ovo odreenje je snano
uticao politiki kontekst, pa se postavlja uslov da cilj angaovanja podrazumeva da se silom, orujem ili na drugi nain zbaci vlada lanice
Organizacije, podrije njena nezavisnost, teritorijalni integritet ili normalan rad institucija, ili da se na bilo koji nain blokiraju aktivnosti
pokreta osloboenja priznatog od strane Organizacije. Osim toga, ovde
30
31
32
384
gon hrvatsku vladu uputio na saradnju sa ovom korporacijom. Iako su zvaninici MPRI negirali neposredno uee u borbenim dejstvima, sama akcija je
izvedena po modelu amerikih vojnih operacija. N. Canny, op. cit. fn. 10, 54;
J. C. Zarate, op. cit. fn. 14, 106. Kao primer ostvarenja politikih ciljeva SAD
navodi se i ugovor Federacije BiH i MPRI u pogledu obuke oruanih snaga
Federacije 1996. godine. David Kassebaum, A Question of Facts The Legal
Use of Private Security Firms in Bosnia, Columbia Journal of Transnational
Law 3/2000, 582 i dalje.
Tako je, primera radi, 2007. godine Irak zabranio aktivnosti kompanije Blackwater, nakon niza incidenata u kojima su njeni pripadnici uestvovali. Zabeleeno je da su od 2005. godine nametenici Blackwater-a uestvovali u vie od
200 incidenata u kojima je korieno oruje, i gde su njihovi pripadnici pucali
iz vozila u pokretu, po pravilu nezainteresovani da eventualno pomognu poginulim i povreenim. S. Franklin, op. cit. fn. 1, 244.
G. Rona, op. cit. fn. 4, 324325.
Iako je imala samo regionalni karakter, ova konvencija predstavlja prvi dokument meunarodnog krivinog prava koji je primenjivan na teritoriji drava
lanica.
Igor Vukovi
se zapravo i nije radi o plaeniku, s obzirom na to da se pored uslova

stranog dravljanstva u odrednici uopte ne pominje novana nadoknada za pruene usluge.33
Na status plaenika uticao je i razvoj meunarodnog humanitarnog prava. enevska konvencija o postupanju sa ratnim zarobljenicima od 1949. godine priznaje status ratnih zarobljenika i pripadnicima raznih milicija i dobrovoljakih pokreta, pod uslovom da: na elu
imaju lice odgovorno za svoje potinjene, imaju znak za razlikovanje
koji se moe uoiti i na odstojanju, otvoreno nose oruje i pridravaju
se zakona i obiaja ratovanja. Time su i najamnici dobili odgovarajuu pravnu zatitu u sluaju zarobljavanja, iako je sledeih decenija bilo
vie pokuaja, naroito od strane drava treeg sveta, da se plaenicima oduzme ovaj status. Svi ti protivreni uticaji doveli su do formulisanja jedne sloene definicije plaenika Dopunskim protokolom I uz
enevske konvencije od 1977. godine o zatiti rtava meunarodnih
oruanih sukoba. Ova definicija, koja odrie plaeniku status borca ili
ratnog zarobljenika,34 sadri est kumulativno postavljenih uslova kada
se jedno lice u meunarodnom humanitarnom pravu ima smatrati
ovom kategorijom uesnika u sukobu. Plaenik je naime (lan 47 stav
2) svako lice koje: (a) je specijalno regrutovano, lokalno ili u inostranstvu, da bi se borilo u oruanom sukobu; (b) stvarno direktno uestvuje u neprijateljstvima; (c) je motivisano da uestvuje u neprijateljstvima
uglavnom sa eljom za linom koriu i kome je, u stvari, obeana,
od strane u sukobu ili u njeno ime, materijalna naknada znatno vea
od one koja je obeana ili plaena borcima slinog ranga ili funkcije u
oruanim snagama te strane; (d) nije dravljanin strane u sukobu niti
ima prebivalite na teritoriji koju kontrolie strana u sukobu; (e) nije
pripadnik oruanih snaga strane u sukobu; i (f) nije poslato od drave
koja nije strana u sukobu po zvaninoj dunosti kao pripadnik njegovih oruanih snaga.
Ova definicija, iako izraz kompromisa razliitih interesa, u literaturi je uglavnom kritikovana kao suvie restriktivna. Najamnika najpre
33
34
M.-F. Major, op. cit. fn. 13, 108.

Oduzimanje ovog statusa ocenjeno je kao nesaglasno intenciji Protokola da
se to ekstenzivnije zatite sva lica pogoena oruanim sukobima. Osim toga,
time su uveani izgledi da se plaenici oseaju manje obaveznim da se pridravaju pravila i obiaja ratovanja (u tom smislu N. Canny, op. cit. fn. 10, 43).
Ipak, time plaenici nisu ostavljeni nezatieni, jer su imali pravo na minimalnu zatitu garantovanu enevskim konvencijama i protokolima.
385
Harmonius 2014
odlikuje materijalna naknada koju dobija za svoje uee u oruanom

sukobu, a koja treba da iskljui one dobrovoljne uesnike u sukobu
koje pokreu npr. slobodarska oseanja, religiozni zanos, avanturizam,
e za slavom ili kakva druga nematerijalna pobuda. Unoenje novane nadoknade kao motiva zakomplikovalo je utvrivanje dela, s obzirom na kompleksno praktino utvrivanje ovog psiholokog sadraja.35
Dalje, zahtev da plaenici moraju biti posebno regrutovani, takoe se
tumaio tako da je time iskljueno dobrovoljno prikljuivanje stranoj
vojnoj jedinici.36 Neposredno uestvovanje u neprijateljstvima iz definicije izuzima angaovanje stranih vojnih savetnika, tehniara i drugog neborbenog personala, dok god direktno ne uestvuju u borbenim
dejstvima.37 Iako na prvi pogled logian, ovaj zahtev znaajno suava obuhvat definicije, s obzirom na to da veliki broj privatnih vojnih
korporacija svoje usluge ograniava na savetodavni i tehniki aspekt.
Zahtevom da najamnik ne moe biti lice koje je pripadnik oruanih
snaga strane u sukobu htelo se iz definicije jo jednom potvrditi iskljuenje uea tradicionalnih plaenikih struktura (nepalskih Gurki u
oruanim snagama Velike Britanije, Legije stranaca u sastavu francuske
vojske ili vajcarske papske garde38) u sastavu oruanih snaga pojedinih zemalja. Uslov da plaenik ne moe biti pripadnik oruanih strana
u sukobu ima lou stranu to ne precizira koliko dugo lice ne sme biti
u sastavu strane u sukobu. Tako se jedno lice moe prijaviti u oruane
snage jedne zemlje samo dok traju vojna dejstva, i da se nakon toga
jednostavno ispie iz ove slube.39 Takva nedoreenost odredbe pruala je iroke mogunosti da strana u sukobu, zainteresovana za usluge
koje pruaju psi rata, izbegne negativne implikacije koje podrazume35
36
37
38
39
386
E. Kwakwa, op. cit. fn. 24, 71. Zbog ove potekoe, pojedini autori su tvrdili da
definicija treba vie da insistira na sutini aktivnosti kojima se najamnici bave,
nego na motivima koji ih na to pokreu. Vid. npr. Ryan M. Scoville, Toward
an Accountability-Based Definition of Mercenary, Georgetown Journal of International Law 20052006, 556.
M.-F. Major, op. cit. fn. 13, 110.
L. C. Green, op. cit. fn. 22, 243; E. Kwakwa, op. cit. fn. 24, 7071.
Interesantno je primetiti da su vajcarske plaenike jedinice u srednjem veku
bile meu najcenjenijim u Evropi (vid. npr. L. C. Green, op. cit. fn. 22, 206
207). Tu su tavie sami kantoni iz ekonomskih pobuda na sebe preuzimali
zadatak da zainteresovanim graanima obezbede strani vojni angaman. Ova
pojava je zabranjena tek 1848. godine. L. S. Hinds, op. cit. fn. 11, 399.
A. Cassese, op. cit. fn. 26, 26; D. Kassebaum, op. cit. fn. 29, 589; E. Kwakwa, op.
cit. fn. 24, 72.
Igor Vukovi
va angaovanje plaenika prostim davanjem dravljanstva ili njihovim

pridruivanjem regularnim jedinicama. Najzad, ova definicija odnosila se iskljuivo na angaovanje najamnika u meunarodnim oruanim
sukobima, to je znaajno ograniavalo njen domaaj.40
Ujedinjene nacije 1989. godine donose Meunarodnu konvenciju
protiv regrutovanja, korienja, finansiranja i obuke plaenika. Prema
ovoj konvenciji (lan 1) plaenik je lice: (a) koje je posebno regrutovano, u zemlji ili u inostranstvu, za borbu u oruanom sukobu; (b) koje
je motivisano da uestvuje u neprijateljstvima, radi ostvarivanja line
koristi, i kome je, zapravo, u ime ili od strane uesnice u sukobu, obeana materijalna naknada, koja je znaajno vea od naknade, obeane
ili isplaene borcima slinog ranga ili poloaja u oruanim snagama te
strane; (c) koje nije dravljanin strane u sukobu niti ima prebivalite
na teritoriji koju kontrolie strana u sukobu; (d) koje nije pripadnik
oruanih snaga strane u sukobu, i (e) koje nije uputila drava koja nije
strana u sukobu, po slubenoj dunosti, kao pripadnika svojih oruanih snaga. Plaenik je i svako lice koje je u bilo kojoj drugoj situaciji:
(a) posebno regrutovano, u zemlji ili u inostranstvu, s ciljem uestvovanja u organizovanom aktu nasilja usmerenom ka: svrgavanju vlade
ili podrivanju ustavnog poretka drave, na bilo koji drugi nain, ili podrivanju teritorijalnog integriteta zemlje; (b) motivisano da uestvuje
u sukobu prevashodno radi ostvarenja znaajne line koristi i podstaknuto obeanjem odnosno isplatom materijalne naknade; (c) nije dravljanin niti ima prebivalite u dravi protiv koje je takav akt usmeren;
(d) nije upueno od strane drave po slubenoj dunosti; i (e) nije pripadnik oruanih snaga drave na ijoj teritoriji se vri takav akt. Prvi
deo ove definicije zapravo ponavlja osnovne uslove odrednice koju
daje Prvi dopunski protokol, osim uslova da lice uzima neposrednog
uea u neprijateljstvima, dok je dodatak trebalo da osigura zatitu
suvereniteta i teritorijalnog integriteta drava i nezavisno od oruanog
sukoba.41 Krivino delo u smislu ove konvencije ne ini samo plaenik
koji neposredno uestvuje u neprijateljstvima ili organizovanom aktu
40
41
N. Canny, op. cit. fn. 10, 44.

Interesantno je primetiti da se ova definicija na kraju svog razvoja izmetnula u
neto sasvim suprotno u odnosu na prve poticaje njenog uobliavanja. Dok su
u poetku plaenici bili korieni za ugnjetavanje pokreta za nacionalno osloboenje, po slovu Konvencije plaenici sada ne mogu biti korieni u istom
cilju, imajui u vidu da oslobodilaki pokreti po pravilu podrivaju teritorijalni
integritet zemlje. D. Kassebaum, op. cit. fn. 29, 590591.
387
Harmonius 2014
nasilja (lan 3), ve i lice koje regrutuje, koristi, finansira ili obuava
plaenike (lan 2).42 Drave lanice se obavezuju da svojim krivinim
zakonima predvide odgovarajue kazne za ova krivina dela. Pored navedenih dokumenata, definicije plaenika poznaju i drugi meunarodni akti, iako su oni naelno vrlo slini definiciji Konvencije odnosno
Protokola.43
Potpisnik ove konvencije je bila i SFRJ, dok je SRJ, iji je Srbija
sukcesor, 2001. godine potvrdila da ostaje njena potpisnica. Vlada
Republike Srbije je 31. oktobra 2014. predloila Zakon o potvrivanju Konvencije. Iako je slinih predloga bilo i u toku 2013. godine, sa
idejom da se onemogui uestvovanje naih dravljana u ratu u Iraku
i Siriji,44 neposredan povod ratifikacije predstavljale su informacije o
uestvovanju naih dravljana u graanskom ratu u Ukrajini. U obrazloenju ovog zakona se istie da bi se time Srbija svrstala u grupu
zemalja koje regrutovanje, korienje, finansiranje i obuku plaenika
sankcioniu kao krivino delo i kao moralno neprihvatljivu formu
ratovanja.45 S tim u vezi, Srbija je i pre ratifikovanja ove konvencije u
svoje krivino zakonodavstvo oktobra 2014. godine unela dva krivina dela koja se tiu uestvovanja odnosno organizovanja uestvovanja
dravljana Srbije u ratu ili oruanom sukobu u stranoj zemlji.46 S obzirom na to da se u obrazloenju predloga Zakona o potvrivanju ove
42
43
44
45
46
388
Izvriocem ovog krivinog dela smatra se i lice koje pokua da izvri neko
od krivinih dela iz ove konvencije odnosno predstavlja sauesnika lica koje
vri ili pokua da izvri neko od krivinih dela iz ove konvencije (lan 4 Konvencije).
Pomenuemo, primera radi, definiciju Komisije meunarodnog prava iz nacrta Zakonika o zloinima protiv mira i bezbednosti oveanstva, gde se takoe ne zahteva da plaenik neposredno uestvuje u neprijateljstvima. Inae,
Rimski statut, koji je zasnovan na pomenutom nacrtu, ne poznaje zloin plaenitva, ali vidom agresije smatra izmeu ostalog i slanje, od strane ili u ime
drave, naoruanih bandi, grupa, neregularne vojske ili plaenika, koji izvode
oruane akte protiv druge drave.
Osnovni argument inkriminisanja uestvovanja naih dravljana u oruanim
sukobima u inostranstvu ticao se procene da ova lica, nakon povratka sa ratita u Srbiju, predstavljaju bezbednosni rizik po dravne interese i promotere
najradikalnijih ideja.
Do sada su ovu konvenciju ratifikovale 33 drave, od kojih i etiri drave
Evropske unije (Belgija, Hrvatska, Italija i Kipar), ali ne i najvee drave sveta.
Konvencija je stupila na snagu 20. oktobra 2001. godine.
Zakon o izmenama i dopunama Krivinog zakonika od 10. oktobra 2014. godine, Slubeni glasnik RS, br. 108/2014.
Igor Vukovi
konvencije navodi da je propisivanjem ova dva krivina dela domae

krivino zakonodavstvo usklaeno sa tekstom Konvencije, moemo
pretpostaviti da je stupanjem zakona na snagu oblije ovih inkriminacija vieno kao konano reenje.
3. UPOREDNO KRIVINO ZAKONODAVSTVO

O PLAENICIMA
Danas su u mnogim zemljama i dalje na snazi zakoni koji iz razloga nenaruavanja pozicije neutralnosti, pod odreenim uslovima,
zabranjuju stupanje u tue oruane snage. Tako, primera radi, prema
tekstu iz vremena sticanja nezavisnosti gotovo nepromenjenog teksta
amerikog zakonika (18 U. S. Code 959) kanjava se novanom kaznom i/ili zatvorom do tri godine onaj ko se u SAD prijavljuje, lino
stupa, unajmljuje ili daje predujam drugome da se prijavi ili lino stupi ili ode izvan jurisdikcije SAD, sa namerom da bude primljen ili da
stupi u slubu bilo kojeg stranog vladara, drave, kolonije, okruga ili
naroda kao vojnik ili kao marinac ili mornar ratnog ili drugog oruanog broda. Istom kaznom se kanjava i onaj ko uestvuje u ekspediciji
protiv prijateljske drave ( 960) ili prihvati i izrazi spremnost da slui
u stranoj dravi, koja je u miru sa SAD ( 958). Smisao ovih odredaba
ne podrazumeva kanjavanje pojedinaca koji naputaju SAD kako bi se
borili u ratovima u inostranstvu, ve organizovanje grupa graana, kao
svojevrsnih vojnih ekspedicija koje uestvuju u ratu sa prijateljskim
dravama.47 Vano je, pritom, naglasiti da se navedene radnje odnose
iskljuivo na regrutovanje na teritoriji SAD,48 i da, slino drugim zakonima o neutralnosti, nisu imale znaajniju primenu u praksi,49 iako
su u mnogim oruanim sukobima tokom XX veka (oba svetska rata,
panski graanski rat, kubanska kriza itd.) uestvovali u svojstvu plaenika i mnogi ameriki graani.
47
48
49
L. S. Hinds, op. cit. fn. 11, 407.

Reima ranijeg dravnog tuioca SAD Roberta Kenedija, povodom amerike
intervencije u kubanskom Zalivu svinja: Zakoni o neutralnosti nikada i nisu
planirali da spree pojedince da napuste SAD kako bi se borili za cilj u koji
veruju. Navedeno prema E. Kwakwa, op. cit. fn. 24, 80.
Primena ovih odredaba bila je potpuno selektivna jer je gonjenje bilo voeno iskljuivo spoljno-politikim ciljevima. Paul W. Mourning, Leashing the
Dogs of War: Outlawing the Recruitment and Use of Mercenaries, Virginia
Journal of International Law 1982, 595596.
389
Harmonius 2014
Slino je i u Velikoj Britaniji. Diplokov komitet (Diplock

Committee), obrazovan sa zadatkom da preispita mogunost kanjavanja britanskih plaenika u sukobima u Africi 1976. godine i zabrani
regrutovanje i oglaavanje plaenitva, u svom izvetaju zakljuuje da
krivina zabrana kojom bi drava nametnula individui ta ona radi van
granica zemlje ukljuuje ogranienje slobode pojedinca, koja moe
biti opravdana samo ubedljivim razlozima javnog interesa. Stoga ovaj
izvetaj preporuuje dekriminalizaciju i nekanjavanje najamnitva.50
Ipak, izvetaj ovog komiteta samo potvruje u kojoj meri politiki interesi opredeljuju granice krivinopravne zatite u materiji delovanja
plaenika u oruanim sukobima, s obzirom na to da je njegovo tumaenje da su odredbe tada jo uvek vaeeg Zakona Velike Britanije o
stupanju u vojnu slubu od 1870. godine51 anahrone i zastarele, i kao
takve neprimenjive na savremene dogaaje zapravo predstavljalo
odraz neugaslih britanskih kolonijalnih tenji.52
Na drugoj strani su inkriminacije na ija obeleja su snanije uticale pomenute definicije Konvencije o plaenicima i Dopunskog protokola I. Tako Francuska, koja svojim krivinim zakonodavstvom takoe
inkriminie razliite forme uestvovanja u plaenikim aktivnostima,
prema lanu 436153 kanjava svakog ko je posebno regrutovan da uestvuje u oruanom sukobu, a ko nije dravljanin drave koja uestvuje
u sukobu niti pripadnik njenih oruanih snaga, i ko nije poslat u misiju od strane druge drave koja ne uestvuje u sukobu kao pripadnik
njenih oruanih snaga, da direktno uestvuje ili da pokua da direktno
uestvuje u neprijateljstvima, sa ciljem da ostvari linu korist ili naknadu koja znaajno premauje ono to je plaeno ili obeano borcu istog
ranga i istih dunosti koji se bori u oruanim snagama na istoj strani.
Takoe se kanjava i onaj ko je posebno regrutovan da uestvuje u zajednikom nasilnom aktu sa ciljem da zbaci institucije ili napadne teritorijalni integritet drave, a ko nije dravljanin te drave niti pripadnik
50
51
52
53
390
Anthony Chase, Decriminalization of Foreign Enlistment, Criminal Justice

Journal 1/1978, 19; L. C. Green, op. cit. fn. 22, 238; Edwin I. Nwogugu, Recent
Developments in the Law Relating to Mercenaries, Military Law and the Law
of War Review 1981, 23.
Vid. fn. 18.
S pravom B. Jelii, op. cit. fn. 9, 246.
Krivina odgovornost plaenika uvedena je u francusko pravo 2003. godine.
Kazna propisana za delo iz ovog lana podrazumeva zatvor od pet godina i
novanu kaznu od 75.000 evra.
Igor Vukovi
njenih oruanih snaga, i ko nije poslat u misiju od strane druge drave,

kako bi uestvovao u takvom aktu sa ciljem da ostvari linu korist ili
znaajnu platu.54
Plaenitvo u oruanim sukobima sankcionisano je kao krivino
delo i u mnogim krivinim zakonicima drava biveg SSSR-a. Tako krivini zakoni Jermenije, Azerbejdana, Belorusije, Gruzije, Kazahstana,
Moldavije, Rusije, Tadikistana, Ukrajine i Uzbekistana kanjavaju uestvovanje plaenika u oruanom sukobu.55 Vano je pritom naglasiti
da svi ovi zakoni insistiraju na definicija plaenika koja podrazumeva
uslov materijalne koristi.56 Naveemo utoliko odredbu Krivinog zakonika Rusije (lan 359), prema kojoj se kanjava uee najamnika u
oruanom konfliktu ili vojnim dejstvima, njihovo vrbovanje, obuka, finansiranje ili drugo materijalno obezbeivanje. Najamnikom se smatra
lice koje deluje s ciljem ostvarivanja materijalne koristi, nije dravljanin drave koja uestvuje u oruanom konfliktu ili vojnim dejstvima,
nema stalno prebivalite na njenoj teritoriji i nije tamo upueno radi
izvravanja zvaninih obaveza.57 Mnoge drave, pored eventualne krivinopravne reakcije, na ovu pojavu reaguju oduzimanjem dravljanstva58 ili drugim merama.
54
55
56
57
58
Kanjivo je i stvaranje ili voenje organizacije u cilju regrutovanja, upoljavanja, finansiranja, opremanja ili obuke navedenih lica (lan 4362).
Vid. Jean-Marie Henckaerts, Louise Doswald-Beck (Eds.), Customary International Humanitarian Law. Volume II, Cambridge University Press, Cambridge
2005, 2583.
Ibid., 25772578.
. . (.),
, , 2001, 626627. Ovaj zakonik propisuje tei oblik
ako je delo izvreno iskoriavanjem svog slubenog poloaja ili prema maloletniku.
Tako ameriki Zakon o useljavanju i dravljanstvu (Immigration and Nationality Act) od 1952. godine predvia gubitak dravljanstva SAD, nezavisno
od toga da li je steeno roenjem ili naturalizacijom, voljnim stupanjem ili
slubom u oruanim snagama strane drave, ako su ove oruane snage angaovane u neprijateljstvima protiv SAD, ili ako lice slui kao imenovani ili
neimenovani oficir (odeljak 349). Ipak, i ovakve ograniene posledice u praksi
(npr. prilikom pridruivanja znaajnog broja amerikih Jevreja izraelskim snagama tokom izraelsko-arapskih ratova) uglavnom nisu primenjivane. Vid. L.
C. Green, op. cit. fn. 22, 213.
391
Harmonius 2014
4. UESTVOVANJE LAN 386A KZ

I ORGANIZOVANJE UESTVOVANJA U RATU
ILI ORUANOM SUKOBU U STRANOJ DRAVI
LAN 386B KZ
Sluba naeg dravljanina u neprijateljskoj vojsci i do sada je
bila kanjiva prema srpskom krivinom pravu. Naime, graanin Srbije
koji za vreme rata ili oruanog sukoba slui u neprijateljskoj vojsci
ili drugim neprijateljskim oruanim formacijama, uestvuje u ratu ili
oruanom sukobu kao borac protiv Srbije i njenih saveznika, ili vrbuje
graane Srbije za navedene radnje odgovara za krivino delo slube
u neprijateljskoj vojsci (lan 422 KZ). Ovo krivino delo protiv vojske Srbije obuhvata iskljuivo slubu u oruanim snagama sa kojima
je Srbija ili njeni saveznici u ratu ili oruanom sukobu,59 tako da neposredno ne obuhvata problematiku plaenitva.
Prema novouvedenom krivinom delu uestvovanja u ratu ili
oruanom sukobu u stranoj dravi (lan 386a Krivinog zakonika), zatvorom od est meseci do pet godina kanjava se dravljanin Srbije
koji uestvuje u ratu ili oruanom sukobu u stranoj dravi, kao pripadnik vojnih ili paravojnih formacija strana u sukobu, a nije dravljanin te strane drave, kao ni pripadnik zvanine misije meunarodne
organizacije iji je Srbija lan. Ako je delo uinjeno u sastavu grupe,
propisana je kazna zatvora od jedne do osam godina. Iako je u obrazloenju uvoenja ovog dela, u naoj javnosti i u predlogu Zakona o
potvrivanju Meunarodne konvencije protiv regrutovanja, korienja,
finansiranja i obuke plaenika, nesumnjivo ukazivano da su se takvim
inkriminisanjem hteli obuhvatiti plaenici kao mogui izvrioci dela
navedena odredba uopte ne govori o plaeniku, ve o uesniku u
ratu ili oruanom sukobu u stranoj dravi. To po sebi ne predstavlja
nedostatak. Kako smo videli jo na poetku naeg rada, pojam plaenika nije univerzalan, s obzirom na to da iz njegovog jezikog znaenja proishodi samo jedna nesporna karakteristika (plaanje za usluge
ratovanja), i druga, koja se na ovu nadovezuje (neposedovanje dravljanstva neke od zaraenih strana). I pored toga, meutim, brojne konvencije preciziraju iri krug uslova koji ovaj pojam mora da obuhvati.
Otuda i nije vano kojim e se imenom neka pojava oznaiti, ako krug
59
392
U tom smislu Ljubia Lazarevi, Komentar Krivinog zakonika, Slubeni glasnik, Beograd 20112, 1205.
Igor Vukovi
kumulativnih karakteristika koji je opisuju daju znaenje koje je zakonodavac imao u vidu kada je definisao obuhvat primene norme. U toj
situaciji, kada na zakonodavac ovaj pojam ve nije sam interpretirao
lanom 112 Krivinog zakonika,60 neophodno je analizirati krug uslova
pod kojima se odgovara za uestvovanje u ratu ili oruanom sukobu u
stranoj dravi, naroito u poreenju sa definicijom Konvencije koja je
posluila kao osnov nove inkriminacije.
Uesnik u oruanom sukobu odgovara za delo iz lana 386a pod
sledeim uslovima: ako je dravljanin Srbije, ako uestvuje u ratu ili
oruanom sukobu u stranoj dravi kao pripadnik vojnih ili paravojnih
formacija strana u sukobu, ako nije dravljanin strane drave u kojoj
se vodi sukob, kao i ako nije pripadnik zvanine misije meunarodne organizacije iji je Srbija lan. Ovi uslovi moraju biti kumulativno ispunjeni. Ako ih sada uporedimo sa odgovarajuim uslovima iz
Konvencije protiv regrutovanja, korienja, finansiranja i obuke plaenika moemo jednostavnim uporeivanjem zakljuiti da nijedan od
uslova iz Konvencije nije preuzet. Tako se kod nas ne zahteva da uesnik u sukobu bude posebno regrutovan, u zemlji ili u inostranstvu,
za borbu u oruanom sukobu. Za krivinu odgovornost je dovoljno,
dakle, i da se lice samovoljno na linu inicijativu uputi u inostranstvo. Dalje, Konvencija zahteva da uesnik u sukobu na uestvovanje u
neprijateljstvima bude poveden koristoljubivim motivima. Nije neophodno da to bude iskljuiva pobuda, ve je dovoljno da ona bude kombinovana sa ideolokim, religioznim ili nekim drugim razlozima. Da
bi se objasnilo da je centralno obeleje najamnitva novana naknada
za usluge ratovanja, Konvencija zahteva da je licu obeana materijalna naknada, koja je znaajno vea od naknade, obeane ili isplaene
borcima slinog ranga ili poloaja u oruanim snagama te strane. Ovaj
uslov, kao svojevrsna differentia specifica plaenika takoe se ne zahteva za krivinu odgovornost prema lanu 386a KZ. Zato i ne udi
zbog ega ovo krivino delo i ne govori o plaeniku kao izvriocu dela,
ve o uesniku u sukobu. I onaj ko uestvuje u oruanom sukobu
60
Naalost, nije mogue tvrditi kako pojam plaenika iz Konvencije vai i u odnosu na ovo krivino delo. Ako u Krivinom zakoniku ne postoji objanjeno
znaenje upotrebljenog izraza, bilo u pomenutom lanu 112, bilo eventualno
na kraju glave u kojoj se nalazi odnosno delo, onda je bilo mogue doneti poseban zakon, u kojem bi takvo krivino delo bilo propisano u okviru kaznenih
odredaba, a u ijem bi osnovnom tekstu takva jedna sloena definicija mogla
da nae mesto.
393
Harmonius 2014
u stranoj zemlji voen iskljuivo nematerijalnim razlozima potpada pod kaznenu zonu. Sledei uslov Konvencije podrazumeva da lice
nije dravljanin strane u sukobu niti ima prebivalite na teritoriji koju
kontrolie strana u sukobu. Prema naoj odredbi, uesnik moe biti
dravljanin strane u sukobu, jer pored uslova da se radi o dravljaninu
Srbije, uesnik ne sme da bude dravljanin strane drave u kojoj se
vodi sukob, a to ne mora biti strana u sukobu.61 O uslovu prebivalita takoe nema ni rei. Dalje, Konvencija propisuje da plaenik moe
biti samo lice koje nije pripadnik oruanih snaga jedne od strana u
sukobu. Naa odredba, pak, potpuno suprotno, krivinu odgovornost
vezuje za onog ko uestvuje u ratu ili oruanom sukobu u stranoj dravi kao pripadnik vojnih ili paravojnih formacija strana u sukobu. ak
e, stoga, i pripadnik redovnih oruanih snaga strane drave, koji je po
osnovu dvojnog dravljanstva dravljanin i nae zemlje, biti krivino
odgovoran prema naem pravu.62 Najzad, poslednji uslov Konvencije
podrazumeva da plaenika nije uputila drava koja nije strana u sukobu, po slubenoj dunosti, kao pripadnika svojih oruanih snaga.
Iako uslov iz lana 386a, da uesnik nije pripadnik zvanine misije
meunarodne organizacije iji je Srbija lan, donekle nalii uslovu iz
Konvencije, on se od njega potpuno razlikuje, jer opet iskljuuje samo
misije meunarodnih organizacija iji je Srbija lan.
tavie, odredba lana 386a uopte ne pominje drugu kategoriju plaenika iz Konvencije, koja se i ne vezuje za oruani sukob, ve
za uestvovanje u drugom organizovanom aktu nasilja, usmerenom
na svrgavanje vlasti jedne zemlje ili podrivanje njenog teritorijalnog
integriteta. Ove radnje iz Konvencije se prepliu sa iroko postavljenom zonom krivinih dela terorizma (l. 391391b, 393 i 393a KZ),63
kojima se ozbiljno ugroavaju ili povreuju osnovne ustavne, politi61
62
63
394
Stoga bi bilo zamislivo da na dravljanin, koji ima dravljanstvo i neke druge

zemlje, uestvuje kao agresor u ratu u treoj dravi, koja se sa ovom drugom
npr. granii.
Tako je poznanik autora ovog teksta spletom ivotnih okolnosti u srednjoj
koli otiao u SAD, postao pripadnik amerikih oruanih snaga i nakon toga
uestvovao u ratu u Iraku. On bi ovim svojim uestvovanjem ostvario sva obeleja krivinog dela iz lana 386a.
Pored neposrednog izvrenja teroristikih akata, propisana je krivina odgovornost i za javno podsticanje na vrenje teroristikih dela (lan 391a), vrbovanje i obuavanje (lan 391b), finansiranje terorizma (lan 393) i teroristiko
udruivanje (lan 393a).
Igor Vukovi
ke, ekonomske ili drutvene strukture Srbije, strane drave ili meunarodne organizacije. Od izmena i dopuna Krivinog zakonika od 2012.
godine, terorizam vie ne podrazumeva ugroavanje iskljuivo ustavnog ureenja ili bezbednosti Srbije, ve i stranih drava, koje se moe
ostvariti i aktima upravljenih protiv njih van teritorije nae zemlje.64
Stoga je zamislivo da se, primera radi, dravljanin Republike Srbije, koji
uestvuje u aktima protiv organa vlasti neke drave, u meri u kojoj je
takva aktivnost u stranoj zemlji uopte dokaziva, kazni prema srpskom
krivinom zakonodavstvu za krivino delo terorizma. Ipak, teroristiki
akti podrazumevaju vie izolovane i pojedinane napade na dravne
objekte, infrastrukturu, sredstva javnog prevoza itd., nego graanski rat
ili drugi oruani sukob, u kojem po pravilu uestvuju plaenici. Otuda
usaglaavanje naeg krivinog zakonodavstva sa Konvencijom o plaenicima mora da uzme u obzir i drugi deo definicije iz Konvencije.
Osim neodreene kriminalne zone, nejasan je i objekt zatite krivinog dela iz lana 386a KZ. Kako su krivina dela protiv ovenosti i
drugih dobara zatienih meunarodnim pravom (glava XXXIV KZ) i
inae krajnje heterogena, prevashodno povezana formalnim kriterijumom njihovog regulisanja meunarodnim dokumentima, na zakonodavac je jednostavno uneo nova krivina dela u ovu glavu. Time meutim nije izbegnuto pitanje kriminalno-politike opravdanosti uvoenja
novih inkriminacija, iz ugla kvaliteta napada na krivinim pravom
zatiena dobra. Ako opravdanje inkriminisanja zasluuju samo drutveno opasna ponaanja koja povreuju ili ugroavaju neko osnovno
pravo oveka ili neko opte dobro neophodno za ostvarivanje ovog
prava,65 onda se i ovde mora pronai takvo drutveno opasno ponaanje u relaciji sa nekim vrednim dobrom. To dobro nije vojska Srbije,
jer se ovde ne radi o slubi u neprijateljskoj vojsci, ve o uestvovanju
u bilo kojem oruanom sukobu van teritorije nae zemlje. To dobro takoe nije ni nae ustavno ureenje i bezbednost, iako se u diskusiji povodom uvoenja ovih dela najee mogao uti argument o opasnosti
koja preti naoj zemlji kada se nai psi rata vrate u domovinu. Iako je
na krivini zakonodavac proirio krivinopravnu zatitu u materiji za64
65
Tako se, primera radi, teroristiki akt moe izvriti i unitenjem nepokretne
platforme u epikontinentalnom pojasu (lan 391 stav 1 taka 3 KZ). Kako Srbija nema izlaz na more, jasno je da je i druge radnje mogue izvriti napadom
na lica i objekte u inostranstvu.
Zoran Stojanovi, Krivino pravo Opti deo, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu Pravna knjiga, Beograd 201320, 140.
395
Harmonius 2014
tite ustavnog ureenja i bezbednosti zemlje i na stadijum pripremanja

(vid. lan 320 KZ), uestvovanje u oruanom sukobu u drugoj zemlji
se ni u najirem smislu rei ne moe podvesti pod stadijum pripremanja ovih delikata. Ako je pak objekt zatite ovih dela meunarodno
pravo, onda to ne moe biti neko opte meunarodno pravo ili kakav
meunarodni obiaj, ve se treba drati slova meunarodnih ugovora,
kakav je i Konvencija o plaenicima. A naa inkriminacija se ne kree u okvirima ove Konvencije. Otuda je nejasno kriminalno-politiko
opravdanje dela iz lana 386a KZ. Na tekoe u materijalnopravnom
domenu utvrivanja obuhvata norme nadovezuju se i gotovo nereivi
procesnopravni problemi, s obzirom na to da je jako teko izvoditi dokaze u pogledu radnji izvrenih na tuoj teritoriji. Zato i nije sluajno
to su krivina dela iz zakona o neutralnosti drava anglosaksonskog
prava u najveem broju ostala samo mrtvo slovo na papiru.
Najzad, iroka i neodreena zona inkriminacije iz lana 386a pogoduje uplivu politikih razloga u krivino gonjenje.66 Kao to je praksa
drugih drava nesumnjivo pokazala, politiki razlozi opredeljuju da li
e se i kada graani goniti za uestvovanje u sukobima van granica zemlje. S obzirom na potpunu neodreenost radnje uestvovanja, irinu
kruga lica koja se mogu nai na udaru norme, i injenicu da su podaci
o uestvovanju u sukobima na tuim teritorijama po pravilu dostupni
uglavnom stranim bezbednosnim strukturama i slubama ne moe
se iskljuiti da gonjenje za ova dela bude potpuno proizvoljno, uslovljeno politikim okolnostima. Kao to se i uvoenje ovih dela pravdalo
podrkom koju naa zemlja prua borbi protiv terorizma i radikalnog
islamizma, tako slini razlozi, u uslovima jedne preiroko postavljene
kriminalne zone, mogu sutra opredeljivati krivini progon.
Osim radnje uestvovanja, zakonodavac inkriminie i organizovanje uestvovanja u ratu ili oruanom sukobu u stranoj dravi (lan
386b KZ). Ko, naime, u nameri izvrenja krivinog dela iz lana 386a
66
396
S obzirom na to da bi se krivino gonjenje za ova dela vodilo prema aktivnom

personalnom principu prostornog vaenja naeg krivinog zakonodavstva
(lan 8 stav 1 KZ), postavlja se pitanje ostvarenosti uslova kanjivosti dela prema zakonu zemlje u kojoj je delo uinjeno (lan 10 stav 2 KZ). Kako u veini
zemalja slino ponaanje nije inkriminisano, ovaj zahtev ne bi bio ostvaren.
Ipak, kako do gonjenja svejedno moe doi u sluaju odobrenja republikog
javnog tuioca ili ako je to predvieno potvrenim meunarodnim ugovorom, naelo dvostruke kanjivosti ne ograniava domaaj inkriminacije, s obzirom na to da lan 9 Konvencije omoguava zasnivanje nadlenosti nezavisno
od ovog uslova.
Igor Vukovi
na teritoriji Srbije vrbuje ili podstie drugo lice na izvrenje tog dela,
organizuje grupu ili vri obuku drugog lica ili grupe za izvrenje tog
dela, opremi ili stavi na raspolaganje opremu radi izvrenja tog dela
ili daje ili prikuplja sredstva za izvrenje tog dela kaznie se zatvorom od dve do deset godina. Uinilac se za ovo delo kanjava u istom
rasponu kazne i kada lica koja organizuje nisu dravljani Srbije. Ovo
krivino delo vri se na naoj teritoriji i, bar kada se o propisanim radnjama radi, u potpunosti ostvaruje ciljeve utvrene Konvencijom o
plaenicima. Ipak, i pored toga to je krug radnji ovog dela prihvatljiv
iz ugla Konvencije, injenica da su oblici organizovanja propisani lanom 386b dovedeni u vezu sa ostvarenjem dela iz 386a ukazuje da je
opis i ovog dela neophodno preispitati.
Kako moemo zakljuiti, zakonski opis l. 386a i 386b KZ nema
nikakve dodirne take sa pojmom plaenika, definisanim u meunarodnom pravu uopte, a naroito Konvencijom protiv regrutovanja,
korienja, finansiranja i obuke plaenika. Re je o potpuno proizvoljnom odreenju, kakvo ne postoji u uporednom krivinom zakonodavstvu, i koje nije uzelo u obzir mogue implikacije tako iroko postavljene inkriminacije. Zbog svih navedenih manjkavosti, neophodno je da
u nekom buduem periodu navedena krivina dela budu izmenjena i
usaglaena sa tekstom Konvencije o plaenicima.
Igor Vukovi, PhD

ADJUSTMENT OF SERBIAN CRIMINAL

LEGISLATION TO INTERNATIONAL STANDARDS
IN TERMS OF MERCENARIES IN ARMED
CONFLICTS
Summary
The legal status of persons, who participate for money in armed
conflicts around the globe, is one of the most topical problems of international criminal law in the XXI century. The most important international document regulating the position of mercenaries is the
International Convention against the Recruitment, Use, Financing
and Training of Mercenaries, which is also signed by the Republic of
397
Harmonius 2014
Serbia. Even before the ratification of this Convention, in 2014 in our

criminal legislation were introduced two new offenses, relating to the
participation and organization of participation in a war or armed conflict in a foreign country (Art. 386a and 386b of the Serbian Criminal
Code). The author examines the characteristics of these offenses and
concludes that despite the proclaimed reference to the Convention,
the said crimes do not adopt the definition of mercenary from the
Convention, laying down a broad and vague criminal zone.
Key words: Mercenaries. International Convention against recruitment, use, financing and training of mercenaries. Criminal law. Private military companies.
398
MEUNARODNA SARADNJA
Dr. Stefan Prner, attorney-at-law*
THE IRZ AND ITS CONTRIBUTION TO LEGAL

HARMONISATION IN SOUTHEAST EUROPE
PART 3: RECENT IMPORTANT TRAINING AND
EDUCATION ACTIVITIES
1. INTRODUCTION
The last two issues of the present journal presented the IRZ in
general (Harmonius 2012, p. 191 et seq.) as well as the journals copublished by the IRZ in Southeast Europe (Harmonius 2013, p. 359
et seq.). In continuation, the current issue aims to give its readers an
insight into the activities of the IRZ by providing topical examples, in
particular as regards the basic and further training of legal experts in
Southeast Europe, followed by a presentation of the most recent IRZ
publications for Southeast Europe and, finally, information as to where
these publications can be found on the Internet, also with reference
to the two websites antidiskriimianacija.info and evropskopravo.info
set up in 2014.
2. TRAINING LEGAL EXPERTS

Regular cooperation with institutions in charge of the basic and/
or further training of legal experts in the respective partner states is one
of the main focuses of IRZ activities. In the authors project area within
the university area in Bosnia and Herzegovina, the two main institutions are the Law Faculty of Sarajevo, and in Serbia the Law Faculty of
Belgrade. The IRZ has for some years been organising a supplementary
study course on German law, in cooperation with the Law Faculty in
Sarajevo, which is given in German. This study course is aimed at offering students an introduction to German law, but also to the legal
*
The author is Head of the Section South East Europe Central (Bosnia and
Herzegovina, Macedonia, Montenegro and Serbia).
401
Harmonius 2014
day-to-day business in Germany, with a view to improving their opportunities of securing an assignment within the field of international
legal relations with Germany or with regard to the integration of their
home country into the EU upon the completion of their studies. In
Belgrade, the Masters study course in EU Integration is supported and
has a similar target.1
3. FURTHER TRAINING OF LEGAL EXPERTS

The IRZ, which principally targets legal practitioners, is particularly active within the further training of legal practitioners. There
is particularly intensive and regular cooperation in place within the
Southeast Europe Central project area, encompassing Bosnia and
Herzegovina, Montenegro, Macedonia and Serbia, with the institutions in charge of the further training of judges and public prosecutors
in these countries. In Bosnia and Herzegovina, these are the Training
Centres of both entities.2 in Macedonia, the Academy for Judges and
Public Prosecutors.3 in Montenegro the Judicial Training Centre4
and in Serbia the Judicial Academy.5 Here topical issues according to
current needs are covered, with a focus on the practical application of
law. Furthermore, classes are offered in German legal terminology and
training for other legal professions, such as attorneys-at-law. The range
of further training is supplemented by conferences and congresses as
well as internships for different legal professions. The following is a
brief outline including some examples from the past two years showing
the wide range of themes covered by these activities.
2
3
4
5
402
Cf. http://pogestei.ius.bg.ac.rs/ and as an example of the many activities of the

study course e.g. the report Serbian law students enjoy study trip to EU institutions at http://www.norveska.org.rs/News_and_events/News-and-events1/
Serbian-law-students-enjoy-study-trip-to-EU-institutions/#.VFUQ5hZATBY
and http://www.prva.rs/web-tv/info/tacno1/14798/tacno-1---21102014/45185/
master-evropskih-integracija.html.
Cf. for the FBiH Education Centre: www.fbih.cest.gov.ba and that of RS http://
www.rs.cest.gov.ba/.
See http://www.jpacademy.gov.mk.
Cf. http://en.sudovi.me/cenp/about-us/.
Cf. http://pars.rs/.
Stefan Prner
3.1. Bosnia and Herzegovina

One of the most prominent events in the IRZs project work in
Bosnia and Herzegovina in 2014 was the conference on the new property law in the Federation.6 This is an example for the support of an
effective and expedient implementation of a long awaited law since
the new act relating to rights in rem of the Federation of Bosnia and
Herzegovina has been expected for years and entered into force (as
late as) in 2014.7 In effect, this removes certain relics of Socialism in
this important field of law (important also in economic terms), and on
the other hand it also takes over legal institutions from German and
Austrian laws, resulting in an equally great demand for information
regarding the relevant legal practice in these countries. Only two days
after this law had entered into effect on 7 March 2014, the IRZ managed to organise the well-attended conference The New Property Law
in the Federation of Bosnia and Herzegovina in cooperation with its
co-organisers, the Law Faculty of the University of Sarajevo and the
Regional Austrian Cooperation Office in Science and Culture. This
conference covered in particular the German, Austrian and Croatian
experiences with the new legal institutions of the Federation of Bosnia
and Herzegovina. The international speakers were Mr Andreas Luckow
of Verband Deutscher Pfandbriefbanken (Association of German covered bond banks) in Berlin, Professor Dr Tatjana Josipovic of the Law
Faculty of the University of Zagreb and University Professor Mag. phil.
Mag. Dr iur. Tomislav Boric of the Law Faculty of the Karl Franzens
University of Graz. Furthermore, the Director of the Open Regional
Funds for Southeast Europe, Legal Reform of GIZ, Mr Christian
Athenstaedt, gave an overview of the advice provided by his organisation in Bosnia and Herzegovina as regards commercial law, in particular property law, reform. The representative of the German Embassy,
Mr Christian Reissmueller, highlighted the good cooperation of different German organisations and their Austrian colleagues in his address.
6
Further information can be found in the report Odrana konferencija Novo

stvarno pravo u Federaciji Bosne i Hercegovine at http://unsa.ba/s/index.
php?option=com_content&task=view&id=1845 as well as in the report Federation of Bosnia and Herzegovina: Conference dealing with the new Property
Law at http://irz.de/index.php/en/bosnia-and-herzegovina.
The author who was trained in German law dispenses with a differentiation
between the entry into force and the application of provisions.
403
Harmonius 2014
After all, this shows the great significance which these organisations
attach to the setting-up of a system according to the principles of a
constitutional state (Rechtsstaat, pravna drava) in their country. All
speakers emphasised the importance of the Act; however, they also
pointed out that this Act should have been adopted years ago. The
event, which also generated broad media coverage, is another milestone in the long-standing successful cooperation between the IRZ and
the Law Faculty of Sarajevo.
Some months earlier, on 20 November 2013, the series of events
headlined Days of German Law in Bosnia and Herzegovina celebrated its fifth anniversary. Once a year this deals with issues relating to
German law and its reception as well as European law and is organised
by the IRZ in cooperation with the German-Bosnian-Herzegovinian
Lawyers Association BHJV in addition to an alternating law faculty
from one of the countrys universities. After the Federation of Bosnia
and Herzegovina had previously hosted the conference, in 2013 the host
was the Law Faculty of the University of Pale in Republika Srpska. The
topic of the event was the civil and public law aspects of anti-discrimination law. It was opened by the Dean, Prof. Dr Prof. Dr Milan Tomic,
and the IRZ, and there followed welcome addresses by the Permanent
Representative of the German Embassy in Bosnia and Herzegovina, Mr
Adran Pollmann. He pointed out that this series of events illustrates
German bilateral support for the transformation of law in Bosnia and
Herzegovina, which has been ongoing for half a decade. The speakers were Prof. Dr Goran Markovic, Prof. Dr Dijana Markovi-Bajalovi,
Prof. Dr Ranka Rai, Prof. Dr Jasminka Gradaevi-Sjieri, Prof.
Dr Meliha Povlakic, Prof. Dr Zlatan Meki, as well as the bilingual
German attorneys-at-law Dr Karolina Mihaljevic-Schulz, Berlin, and
Doc. Dr Darko Samardi, Hanover. Emphasis was repeatedly placed
on the fact that this event focused exclusively on legal aspects, whereas
the anti-discrimination law in Bosnia and Herzegovina is usually discussed in a political context. This facilitated a factual discussion even
of controversial topics among the participants, comprising law experts
from all ethnic groups of the country. As all the speakers, including
those from Germany, spoke the local language, a spontaneous and direct discussion was possible without the need for interpreters.
404
Stefan Prner
3.2. Macedonia
The IRZ cooperates closely with the European Court of Human
Rights in the Western Balkans, issuing publications on the ECHR and
the case law of the ECtHR translated into the respective national languages which are thereupon presented with publicity effect in cooperation with the respective national project partners of the IRZ and are
additionally posted by the ECtHR on its homepage.
The most recent activity in this context involved the Macedonian
versions of the Fhrer zu Art. 5 EMRK (guide to Art. 5 ECHR) and
the Forschungsbericht ber die positiven Verpflichtungen gem Art.
10 EMRK (Research Report on Positive Commitments pursuant to
Art. 10 ECHR) set up by the IRZ. These were presented at an event
on 24 October 2014 which was organised by the IRZ in cooperation
with the ombudsman, the Bar Association and the Academy for Judges
and Public Prosecutors and generated broad media coverage.8 The
Macedonian Judge at the European Court of Human Rights, Dr Mirjana
Lazarova Trajkovska, gave a presentation which dealt with the topical
issue The Case Law of the European Court of Human Rights with
Regard to the Freedom of Expression and the Internet, which was well
received and was followed by a lively discussion. The event was opened
with a welcome address by the German Ambassador Dr Christine
D. Althauser. The other speakers were the Deputy Ombudswoman,
Ms Vaska Bajramovska-Mustafa, the Deputy President of the Bar
Association, Mr Boro Tasevski, and Mr Donche Boskovski, a Council of
Europe project member. The presented publication is an addition to the
publications issued by the IRZ in the Macedonian language until now.
8
Some links to press articles related to the promotion written in Macedonian

are http://www.dw.de/%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%
B0%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B5-%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0
%D0%B0%D1%82-%D1%86%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%B
D%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%
B0-%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%
D0%B8%D0%BA%D0%B0-%D0%BE%D0%B4-%D1%81%D1%82%D1%8
0%D0%B0%D0%B7%D0%B1%D1%83%D1%80/a-18022744?maca=mazrss-maz-pol_makedonija_timemk-4727-xml-mrss (Deutsche Welle) and http:
//www.mia.mk/mk/Inside/RenderSingleGalleryTest/132342264/1?month=1
0&year=2014&day=24&desc=0 as well as http://www.mia.mk/mk/Inside/
RenderSingleNews/380/132342144# (both Macedonian New Agency MIA).
405
Harmonius 2014
These include, inter alia, a translation of the German Code of Criminal

Procedure (StPO), which is provided with an introduction adapted to
the legal situation in Macedonia, highlighting the advantages of rules
of procedure oriented towards Continental Europe.
Macedonia, however, was also the venue of regional events organised by the IRZ.
One example is the regional conference Judicial Ethics and
Fight against Corruption in the Judiciary: Comparative Experiences
and Common Challenges, which the IRZ organised in cooperation
with the German Association of Judges and the Macedonian Academy
of Judges and Public Prosecutors in Skopje, Macedonia, on 14 and
15 November 2013. One of the results of the presentations and discussions was that both the states of Southeast Europe and Germany
want to increase trust in the judiciary by strengthening judicial ethics and by preventing and combating corruption. However, they differ
not only as regards their point of departure but also in the way they
approach this issue. Nevertheless, these very differences gave rise to
a particularly fruitful dialogue. The German Ambassador Ms Gudrun
Steinacker gave a welcome address at this event, which was attended
by judges as well as by representatives of the further training institutions for judges and public prosecutors from Bosnia and Herzegovina,
Croatia, Macedonia, Montenegro and Serbia. The speakers were the
Judge at the Macedonian Supreme Court (ret.) Ljubinka MuratovskaMarkovska, the Director of the Academy and Head of the Macedonian
GRECO Delegation, Aneta Arnaudovksa, her German counterpart,
Marcus Busch of the Federal Ministry of Justice, as well as the VicePresident of the German Association of Judges, the Judge at the Higher
Regional Court, Andrea Titz. The event focused, among other topics,
on the evaluation of the judiciary by GRECO (Groupe dEtats contre la Corruption), which will soon be carried out in Macedonia and
Germany.
The presentations and contributions to the discussions showed
that judicial ethics is understood as a compulsory system of rules in
the transformation states and one that is reinforced by sanctions. In
Germany, an extensive codification of ethical rules of conduct is viewed
with scepticism. The judges and public prosecutors of the transformation states are committed to disclosing their financial situation, and they
are forbidden to engage in any political activities. This was substanti-
406
Stefan Prner
ated by one of the discussants with regard to the mental condition

prevailing in these societies. This condition, the speaker continued,
was characterised by great national, religious and political sensitivities
in the states of former Yugoslavia. Against this background, he concluded, an explicit political activity of judges might be detrimental to
the reputation of the judiciary, which is in any case still struggling to
establish its credibility. Cases of corruption in the judiciary were not
denied by some discussants. However, it should not be concluded from
this that the whole judiciary was steeped in corruption. After all, it was
stated, it was the individual personality of a judge that mattered.
Furthermore, a publication was presented which deals with the
theses on judicial ethics and exemplary cases drawn up by the respective working group of the Association of Judges in Macedonian and
Bosnian-Croatian-Serbian translations. This publication gives the
judges from the region the opportunity to deal with these materials
and the related German discussion independently.
3.3. Montenegro
Most IRZ activities with regard to Southeast Europe also take
place in the respective states. However, in those cases where a direct insight into the German practice is necessary, working visits to
Germany are also organised. As the participants in such visits will
no doubt confirm, there is always an intensive and busy programme
awaiting them. This also applies to the different delegations of notaries
from Montenegro who came on working visits to Bonn and Cologne
in 2014, jointly organised by the Rheinische Notarkammer (Chamber of
Notaries of the Rhine district), the Chamber of Notaries of Montenegro
and the IRZ. These visits took place within the context of a long-standing partnership between the notaries of the Regional Court District of
Bonn and notaries in Montenegro, both Bonn and Montenegro having
approximately the same number of notaries9 and comparable population sizes. It should be pointed out that this partnership was initiated
by the notaries associations involved. Its main focus is the support of
the notary system established in Montenegro three years ago through
an exchange of experience between practitioners. The varied pro9
Another figure in this context is the fact that the IRZ has slightly more employees than the number mentioned in the notary districts, i.e. slightly above
fifty.
407
Harmonius 2014
gramme of the second group, headed by the Deputy President of the

Montenegrin Chamber of Notaries, Darko Curic, and accompanied by
the Head of the Notary Division of the Montenegrin Ministry of Justice,
Jadranka Vuckovic, in October 2014, included a visit to the Regional
Court in Bonn. The delegation was welcomed by the President of the
Regional Court, Grfin Margarete von Schwerin, and this was followed
by a visit to the Commercial Register and the Land Register. The Judge
at the Regional Court, Walter Cuno, gave a presentation about the
Conversion of the Commercial Register and the Land Register into eregisters. Thereupon the delegation visited the IRZ, where it was welcomed by IRZ Director Dirk Mirow. At this meeting, the group learnt
about the experience and role of the IRZ during the transformation of
law in Southeast Europe in general and in the field of the notary system in particular. The Montenegrin delegation also visited a notarys
office, where it obtained detailed information about office organisation
and different procedures, with electronic communication in the focus
of interest here as well. At the premises of the Rheinische Notarkammer
(Chamber of Notaries of the Rhine district), the delegation then discussed the function, organisation and work procedures of a chamber
of notaries. The programme was rounded off by a presentation on the
topic Drafting and Processing of Property Development Contracts,
given by the Bonn-based notary Dr Hanns-Jakob Ptzer, who is also
the initiator of the partnership.
The working visit by the Montenegrin notaries was not a oneway street, since it also provided the opportunity for the German
participants to obtain information about current trends and problems inherent in Montenegros notary system. Hence they learnt that
with the upcoming reform of the law on non-disputed proceedings
in Montenegro (which corresponds to the FGG-Verfahren (procedure
pursuant to the law of voluntary jurisdiction)). The jurisdiction for
composition proceedings is to be transferred to the notaries. This is
why there is considerable need for training in this field. Furthermore, a
reform of company law is under preparation. It is not yet settled in this
regard whether notaries are to be made competent for capital company
matters as well something which would definitely contribute to an
increase in legal certainty in this important area.
408
Stefan Prner
3.4. Serbia
Another example for regional activities is the regional conference on the Protection of the Right to Freedom and Security and
the Ban on Torture organised jointly by the Serbian Constitutional
Court and the IRZ in the Serbian city of Zlatibor in June 2014. Apart
from the judges of the hosting Serbian Constitutional Court and its
President, Ms Vesna Ilic Prelic, the conference participants included the
Presidents of the Constitutional Courts of Bosnia and Herzegovina, Ms
Valerija Galic, of the Federation of Bosnia and Herzegovina, Dr Katja
Senjak, of the Macedonian Constitutional Court, Ms Elena Goseva, and
of the Montenegrin Constitutional Court, Ms Desanka Lopicic. Further
participants comprised judges from the above-mentioned courts and
academic staff members of the Serbian Constitutional Court. The conference focused on an intensive exchange regarding the individual case
law of the participants countries. In addition, the former judge at the
German Federal Constitutional Court, Dr Dieter Hmig, and the present
Macedonian judge at the ECtHR, Dr Mirjana Lazarova Trajkovska,
gave introductions into the relevant case law of their own courts. The
discussion focused on the violation of human rights by unlawful pretrial detention orders. The attending Constitutional Court judges from
Southeast Europe unanimously criticised the fact that in many of the
regions states pre-trial detention orders are issued too quickly, although
the mandatory legal requirements are not fulfilled, and that they are
substantiated in a very formulaic way. Some participants also expressed
their concern about the danger of relativizing the absolute ban on torture as a consequence of voices in American literature which consider
preventive torture, for instance in the fight against international terrorism, to be admissible. It was pointed out with regard to the relationship
to the ECtHR that the Constitutional Courts of the region are aware of
its decisions and also quote them in their judgements. However, this
is not enough for effective protection of citizens rights in this state,
as such legal protection is not only dependent on the Constitutional
Court. Therefore, it is important for the ordinary jurisdiction to follow
the decisions of the national Constitutional Courts and the ECtHR,
and as the President of the Serbian Constitutional Court, Ms Vesna Ilic
Prelic, put it in her conclusion, it is important for the ordinary courts
to start thinking like Constitutional Courts.
409
Harmonius 2014
4. PUBLICATIONS
To complete the picture, in addition to the aforementioned translations dealing with the ECHR and the case law of the ECtHR, reference should also be made to some recent IRZ publications in Southeast
European languages. Through the publication of books and journals,
the IRZ has long supported regional exchange, but also familiarity with
German law in Southeast Europe. The latter is achieved thanks, inter
alia, to a series of publications providing translations (complete with
commentaries) of German laws and of monographs and textbooks
which are also of interest in these states. In this context the following
translations have so far been published, inter alia: the German Code
of Criminal Procedure (StPO), the German Guidelines for Criminal
Proceedings and Proceedings Concerning Regulatory Offences
(RiStBV), which govern in particular the cooperation between public prosecutors and the police, and the 10th book of the German Code
of Civil Procedure (ZPO) (which contains the German law on arbitration), but also provisions covering the laws of the German Federal
States, such as the Bavarian Law Examination Rules (JAPO). Other
publications include textbooks on European law, a volume of lectures
on administrative law and administrative jurisdiction as well as a monograph by the former President of the Federal Constitutional Court,
Professor Dr Jutta Limbach, and another constitutional monograph by
Professor Dr Hans Vorlnder. A Bosnian-Croatian-Serbian (BCS) translation of the German insurance contract law (VVG) has now been issued within these activities. Hence, the text of this German law is now
also available in a language that is spoken by most law professionals
in the successor states of the former Yugoslavia. Furthermore, a detailed introduction which also refers to the law of the region provides
for an easier understanding of the text of the German law by regional
readers. (Authors: Dr Slavko Djordjevic, a German-speaking professor
at the Law Faculty of Kragujevac, Serbia, and Dr Slavko Samardzic,
a German lawyer with a Serbian background.) The former President
of the Serbian Insurance Law Association, Professor Dr Jovan Slavnic,
made a contribution in which he submits some suggestions for the future regulation of insurance contracts in Serbian law based on German
law. This provides an important contribution to the discussion of the
statutory regulation of this field of law, which is also being conducted
in the context of the considerations for the creation of a uniform code
410
Stefan Prner
of civil law in these states. There is a foreword by the Chairman of

the Executive Board of the German Insurance Association GDV, Dr
Jrg Freiherr Frank von Frstenwerth, and by the acting President of the
Serbian Insurance Law Association, Professor Dr Slobodan Jovanovic.
The publication is part of the IRZs long-standing cooperation with
the above-mentioned Serbian Association in the field of insurance law,
which the GDV regularly supports with speakers.
But also the publication of law journals which have already
been presented within this journal continued. The 1/2014 issue of
Nova Pravna Revija Casopis za domace, njemacko i evropsko pravo
(Neue Juristische Umschau Zeitschrift fr regionales, deutsches und europisches Recht or NPR (new judicial survey journal for regional,
German and European law)), which is published as a joint BosnianHerzegovinian-Serbian project, but also provides a platform for authors
from other Southeast European states, focused on the law of Bosnia and
Herzegovina, which is covered in five contributions. The themes range
from problems regarding service in civil proceedings, issues regarding
acquisition in good faith in the case law of the Supreme Court of the
Federation of Bosnia and Herzegovina through to the possibilities for
administration arrangements in insolvencies in national law. However,
this issue also deals with questions of Serbian law, namely the recognition and execution of foreign notarial deeds, as well as current developments in European law. The journal furthermore contains practical
information. It includes, for instance, an article which outlines in detail
which sources of law and other material on European law can now be
found on the internet regarding the accession of Croatia to the EU for
readers from the region lacking foreign language skills. As a contribution to the current discussion in the region on this topic, examples
of the administrative regulations of the Federal State of North RhineWestphalia with regard to the official appraisal of judges are given in
translation and annotated with reference to the standards in the region. It becomes especially clear in this context that in Germany, in
contrast with the countries in the region, it is not so much the number
of processed cases and the duration of proceedings which are assessed
but rather the soft skills of the individual judges. This could be due
to the fact that the image of a judge in Southeast Europe apparently
still differs significantly from that in Germany. The broad spectrum of
the journal, as outlined above, is similarly completed in this issue with
book reviews and event reports.
411
Harmonius 2014
The journal Evropsko Pravo (European Law, or EP) is published by the IRZ in Macedonia. Its choice of topics is more specific
than NPR, but it is as committed in its outlook and as content-rich.
The 1/2014 issue contains contributions regarding European investigation order, the consumers right to revoke a contract, European standards on freedom of expression and the European banking union. It also
deals with the question as to whether a codified European administrative procedure can be put into practice or must remain a dream. The
section European Human Rights and the Case Law of the ECtHR
furthermore outlines the role of the judicature of the Strasbourg Court
for the national courts. This publication also comprises a comprehensive service section with book reviews. This journal is published in
Macedonian, but there are many authors from other states in the region
and also from Germany who work for it. Hence the journal is not only
European in its contents but it is also produced by a European team.
This also includes the publication of translations of articles published
in German journals which are also of interest to readers in Southeast
Europe. In this context, the IRZ benefits from its strong membership network in Germany. The current EP issue also contains translations of contributions which were published in German in Deutsche
Richterzeitung (German journal for judges) by Deutscher Richterbund
(German Association of Judges) as well as in Anwaltsblatt (German
journal for attorneys-at-law) by Deutscher Anwaltverein (German Bar
Association).
5. ACTIVITIES OF THE IRZ ON THE INTERNET

The above-mentioned IRZ publications are widely available and
can also be downloaded from the websites of the IRZs project partners, such as the High Judicial and Prosecutorial Council of Bosnia
and Herzegovina.10 the Belgrade scientific database SINGIPEDIA11 and
the Southeast European HARMONIUS network of law professionals.12
In 2014, the project division for Bosnia and Herzegovina,
Macedonia, Montenegro and Serbia also started to set up its own websites providing IRZ publications in the languages of the region along
10
11
12
412
See http://pravosudje.ba/vstv/faces/vijesti.jsp?id=34307.
See http://www.singipedia.singidunum.ac.rs/content/3214-nova-pravna-revija.
See http://www.harmonius.org/.
Stefan Prner
with further information in a regionally appropriate thematic context.

The first one was the homepage of the Implementation of the European
Anti-Discrimination Standards project, which was set up using funds
for the promotion of human rights supplied by the German Foreign
Office.13 This website gives essential information about this project
both in the local language and in German. It also incorporates other
information in Bosnian, Croatian, Montenegrin and Serbian, including
reports and media coverage relating to various activities carried out
within the framework of the project. The publication Praxisorientierte
Einfhrung zu den europischen Antidiskriminierungsstandards
(Praktini uvod u evropske standarde protiv diskriminacije) (practical
introduction into the European anti-discrimination standards) can
also be downloaded from the site.14 Links are also available to the texts
of the anti-discrimination legislation of the regional states as well as
other useful information, including ECtHR videos with instructions
for lodging complaints with the ECtHR.
Other IRZ publications in the languages of the region can be
found at http://evropskopravo.info/. Strictly speaking, this is only the
homepage of the Macedonian journal on European law published by
the IRZ. Hence, all issues of this journal can be downloaded there.15
As not all readers always want to download the entire journal, it is also
possible to download individual articles. Readers with a command of
German can also download individual tables of contents, prefaces and
abstracts of articles in German translation and gain an idea of the content and scope of the journal.
The website also contains every volume of the book series
Beitrge aus der Arbeit der IRZ in Mazedonien (contributions from
the IRZs work in Macedonia), written in Macedonian and including
presentations about administrative law and administrative jurisdiction,
an introduction to European law and a Macedonian translation of the
German Code of Criminal Procedure (StPO) with an introduction (complete with commentary) geared to the situation in Macedonia. There
are also publications about the ECHR in Macedonian issued by the
IRZ. The section Publikationen der IRZ in anderen sdosteuropischen
13
14
15
See http://antidiskriminacija.info.
See http://antidiskriminacija.info/index.php/ba/2013-12-20-07-51-39.
See http://evropskopravo.info/de/EP/Journal/Index/c6df5216-bc16-4fac-b62b-4e54372d9290.
413
Harmonius 2014
Sprachen (IRZ publications in other Southeast European languages),

which is constantly being added to, currently provides a translation of
the German insurance contract law (VVG), again with an introduction
tailored to the region (Nemako ugovorno pravo osiguranja sa prevodom
zakona), and translations of the Guidelines for Criminal Proceedings
and Proceedings Concerning Regulatory Offences (RiStBV) (Uputstva
za krivini postupak i postupak kanjavanja novanom kaznom) and of
the German Code of Criminal Procedure (StPO) (Zakon o krivinom
postupku Savezne Republike Njemake). This website already constitutes
a little downloadable library, a further extension to which is currently
in preparation. So it is worth visiting the website www.evrpskopravo.
info every once in a while.
What is more, the IRZ homepage16 provides a large range of information materials in various languages, for instance Russian translations of German provisions about the law on the advocacy, building
law, insolvency law, law on notaries, insurance law and law on competition.17
This website furthermore contains the annual reports of the IRZ
in German and English.18 the regular country-specific progress reports
from the journal WiRO Wirtschaft und Recht in Osteuropa (Journal
on economy and law in Eastern Europe)19 and specialised contributions
by employees and experts of the IRZ issued in this journal.20 Another
subsection21 provides papers by employees and experts of the IRZ issued in other publications. Last but not least, the website contains press
reports about the work of the IRZ.22 which were published in such
highly-acknowledged publications as Sddeutsche Zeitung (Southern
German journal) or Deutsche Richterzeitung (German journal for
judges) and in the broadcasting programme of Deutsche Welle.
16
17
18
19
20
21
22
414
See http://irz.de/index.php/en/downloads.
See http://irz.de/index.php/en/downloads/category/7-russische-uebersetzungen.
See http://irz.de/index.php/en/downloads/category/5-jahresberichte.
See http://irz.de/index.php/en/downloads/category/19-taetigkeitsberichte-in-derfachzeitschrift-wirtschaft-und-recht in-osteuropa-wiro-verlag-c-h-beck-muenchen.
See http://irz.de/index.php/en/downloads/category/20-weitere-veroeffentlichungen.
See http://irz.de/index.php/en/downloads/category/28-diverse-veroeffentlichungen.
See http://irz.de/index.php/en/downloads/category/8-medienberichte.
Stefan Prner
6. CONCLUSION
The activities of the IRZ in Southeast Europe are a work in
progress, just like the transformation of the law in this region. Constant
changes make it necessary to adapt continuously, and for this reason the
current article can provide no more than a snapshot. However, there
are also constants. These are, on the one hand, the financial support
for the respective activities with funds from the Federal Government
(Federal Ministry of Justice and Consumer Protection, Foreign Office),
and on the other hand the committed work of IRZ employees in
Germany and in the region. An essential prerequisite for achieving the
results outlined above, however, is the cooperation of the project partners in the region in the true spirit of partnership. This spirit of partnership is the driving force behind such cooperation. Unfortunately, it
is not possible to mention any names here for lack of space. But those
who are meant will certainly know who they are. The approximation
to the EU is a joint task, involving the cooperation of both those who
are already members and those who are striving to become members.
If we succeed in this, we will rightly be in a position to say: We are
making progress every day and in every way.
415
UPUTSTVO ZA AUTORE
asopis HARMONIUS Journal for Legal and Social Studies in
South East Europe je meunarodni asopis u kojem se objavljuju radovi koje odobri Ureivaki odbor, a na osnovu dve pozitivne recenzije
anonimiziranog teksta rada.
Tekstovi se predaju u elektronskom obliku glavnom uredniku
(hadzimanovic@mpipriv.de).
Glavni urednik e, po pravilu, obavestiti autore o odluci
Ureivakog odbora u roku od dva meseca po prijemu teksta rada.
Rad e biti prihvaen za objavljivanje pod uslovom da nije istovremeno
predat drugom asopisu na objavljivanje, odnosno da nije re o ve
objavljenom delu.
Tekstovi po pravilu ne treba da budu dui od jednog tabaka, kucani latinicom. Izuzetno, maksimalni obim tekstova je 1,5 tabak. Jedan
tabak iznosi 16 strana od 28 redova sa 66 znakova u redu, odnosno
28.800 znakova.
U gornjem levom uglu navodi se akademska titula, ime i prezime autora, a u fusnoti ustanova u kojoj je autor zaposlen ili druga
afilijacija, zvanje i elektronska adresa.
Tekst namenjen za rubriku lanci mora da na poetku sadri
rezime s osnovnim nalazima rada, obima do 150 rei (apstrakt) i do
pet kljunih rei, a na kraju rezime (summary) istog obima i isti broj
kljunih rei na engleskom jeziku. Ceo rad, ukljuujui i rezime na
stranom jeziku, podleu strunoj lekturi.
Naslov rada se pie na sredini, velikim slovima verzalom (font
14). Podnaslovi se piu na sredini, velikim slovima (font 12) i numeriu
se arapskim brojevima. Ukoliko podnaslov sadri vie celina, one sa
takoe oznaavaju arapskim brojevima, i to: 1.1. kurzivom, malim
slovima (font 12), 1.1.1. obinim malim slovima (font 12), itd. sa
manjim fontom.
Radovi se predaju u elektronskom obliku. Redakcija zadrava
pravo da prilagoava rad optim pravilima ureivanja asopisa i standardu HBS jezika.
416
Uputstvo za autore
lanovi Ureivakog odbora nisu odgovorni za stavove autora

iznete u radovima objavljenim u ovom asopisu.
PRAVILA CITIRANJA
1. Knjige se navode na sledei nain: prvo slovo imena (posle
ega sledi taka) i prezime autora, naziv kurzivom, mesto izdanja kurentom obino, godina izdanja. Samo prilikom prvog citiranja navodi se puno ime autora. Ako se navodi i broj strane, on se pie bez
ikakvih dodataka (poput str., p., pp., ff., dd. i slino). Posle mesta izdanja ne stavlja se zarez. Ukoliko se navodi i izdava, pie se kurentom
obino, pre mesta izdanja. Navoenje naziva izdavaa nije obavezno,
ali je poeljno.
Primer: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001.
1.1. Ukoliko knjiga ima vie izdanja, moe se navesti broj izdanja
u superskriptu (npr. 20125).
1.2. Ukoliko se upuuje na fusnotu, posle broja strane pie se
skraenica fn..
Primer: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001, 1 fn.
1.
2. lanci se navode na sledei nain: prvo slovo imena (sa
takom) i prezime autora, naziv lanka kurentom obino pod navodnicama, naziv asopisa (novina ili druge periodike) kurzivom, broj
i godite, broj strane bez ikakvih dodataka (kao i kod citiranja knjiga).
Samo prilikom prvog citiranja navodi se puno ime autora.
Ukoliko je naziv asopisa dug, prilikom prvog citiranja u zagradi
se navodi skraenica pod kojom e se periodika nadalje pojavljivati.
Primer: M. Povlaki, Fiducijarno vlasnitvo u usporednom
pravu i sudskoj praksi, Zbornik Pravnog fakulteta Sveuilita u Rijeci
(ZPFSR), 1/2003, 196.
3. Ukoliko postoji vie autora knjige ili lanka (do tri), razdvajaju se zarezom.
Primer: M. Petrovi, M. Popovi, V. Ili.
Ukoliko se citira knjiga ili lanak sa vie od tri autora, navodi se prvo slovo imena i prezime samo prvog od njih, uz dodavanje
417
Harmonius 2014
skraenice rei et alia (et al.) kurzivom. Samo prilikom prvog citiranja
navodi se puno ime autora.
Primer: N. Gavella et al.
4. Ukoliko se u radu citira samo jedan tekst odreenog autora,
kod ponovljenog citiranja tog teksta, posle prvog slova imena i prezimena autora, sledi op. cit. fn. (broj fusnote u kojoj se delo prvi put
navodi) i broj strane.
Primer: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 23.
Ukoliko se citira vie radova istog autora, bilo knjiga ili lanaka,
a poto je prvi put naziv svakog rada naveden u punom obliku, posle prvog slova imena i prezimena autora, stavlja se u zagradi godina
izdanja knjige ili lanka. Ukoliko iste godine autor ima vie objavljenih
radova koji se citiraju, uz godinu se dodaju slova a, b, c, d, itd., posle
ega sledi samo broj strane.
Primer: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53.
5. Ukoliko se citira tekst sa vie strana koje su tano odreene,
one se razdvajaju crticom, posle ega sledi taka. Ukoliko se citira vie
strana koje se ne odreuju tano, posle broja koji oznaava prvu stranu
navodi se i dalje s takom na kraju.
Primer: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 2334.
Primer: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53 i dalje.
6. Ukoliko se citira podatak s iste strane iz istog dela kao u prethodnoj fusnoti, koristi se latinina skraenica za ibidem u kurzivu, s
takom na kraju (bez navoenja prezimena i imena autora).
Primer: Ibid.
Ukoliko se citira podatak iz istog dela kao u prethodnoj fus
noti, ali s razliite strane, koristi se latinina skraenica ibid., navodi se
odgovarajua strana i stavlja taka na kraju.
Primer: Ibid., 23.
7. Kada se citira lanak u zborniku radova, posle naziva zbornika koji je pisan italikom, u zagradi se navode imena urednika. Ukoliko
ih je vie stavlja se naznaka eds. pre njihovih imena, a ako je samo
jedan urednik, naznaka pre njegovog imena je ed., odnosno odgovarajua skraenica u drugom jeziku (npr. u nemakom Hrsg., na srpskom ili drugom jeziku ovog govornog podruja ur.) pre imena.
418
Uputstvo za autore
Primer: A. Buchanan, Liberalism and Group Rights, Essays in

Honour of Joel Feinberg (eds. J. L. Coleman, A. Buchanan), Cambridge
University Press, Cambridge 1994, 115.
8. Propisi se navode punim nazivom u kurentu obino, potom
se kurzivom navodi glasilo u kome je propis objavljen, a posle zareza
broj i godina objavljivanja, ponovo u kurentu obino. Ukoliko e se
pomenuti zakon citirati i kasnije, prilikom prvog pominjanja posle crte
navodi se skraenica pod kojom e se propis dalje pojavljivati.
Primer: Zakon o obligacionim odnosima ZOO, Slubeni list
SFRJ, br. 29/78 ili Zakon o izvrnom postupku ZIP, Slubeni glasnik
RS, br. 125/04.
Ukoliko je propis izmenjivan i dopunjavan, navode se sukcesivno
brojevi i godine objavljivanja izmena i dopuna.
Primer: Zakon o osnovama sistema vaspitanja i obrazovanja,
Slubeni glasnik RS, br. 62/03, 64/03, 58/04 i 62/04.
9. lan, stav i taka propisa oznaava se skraenicama l., st. i
ta., a iza poslednjeg broja se ne stavlja taka.
Primer: l. 5, st. 2, ta. 3 ili l. 5, 6, 9 i 10 ili l. 412, itd.
10. Navoenje sudskih odluka treba da sadri to potpunije podatke (vrsta i broj odluke, datum kada je donesena, publikacija u kojoj
je eventualno objavljena).
11. Latinske i druge strane rei, internet adrese i sl. se piu kurzivom.
12. Citiranje tekstova s interneta treba da sadri naziv citiranog
teksta, adresu internet stranice ispisanu kurzivom i datum pristupa
stranici.
Primer: J. Basedow et al., Ein europisches Vertragsrecht kommt aber zu welchem Preis?, http://faz.net/-019m8q, 24.5.2007.
13. Inostrana imena se transkribuju na latinici na srpskom jeziku ili drugom jeziku ovog govornog podruja kako se izgovaraju, a
prilikom prvog pominjanja u tekstu njihovo prezime se navodi u zagradi u izvornom obliku na stranom jeziku kurzivom, npr. Godme
(Gaudemet).
14. Za videti koristi se skraenica vid., a za uporediti se koristi skraenica upor.
419
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

The periodical HARMONIUS Journal for Legal and Social
Studies in South East Europe is an international, peer-reviewed journal.
All submitted articles will be evaluated by two reviewers.
Manuscripts should be submitted in electronic form to (hadzimanovic@mpipriv.de).
The Editor-in-Chief will, under normal circumstances, inform
the authors of the Editorial Boards decision within two months after
the receipt of the submission. Articles are accepted for review on the
understanding that they are not being considered concurrently by any
other journal and that there is a serious commitment to publication.
Articles should not normally exceed 28,000 characters in length;
therefore, a precise character count should be included with each article submitted.
An abstract of the article of maximum 100150 words should be
included together with 35 keywords suitable for indexing and online
search purposes. The whole text, including references and abstracts,
should be double-spaced and presented on one side of the paper only,
with margins of at least one inch on all sides. Pages should be numbered consecutively throughout the paper. Authors should also supply
a shortened version of the title, not exceeding 50 character spaces, suitable for the running head.
The title should be centered, in bold caps, font size 14. Subtitles
should be centered on pages, recto and numbered (for example, 1.1.,
1.1.1. etc.).
Authors are requested to ensure that their articles follow the
editorial style and format adopted by the periodical HARMONIUS
Journal for Legal and Social Studies in South East Europe. The citation format that is in line with the 19th edition of The Bluebook: A
Uniform system of Citation is also acceptable (www.legalbluebook.
com). The Editorial Board reserves the right to adapt texts to the law
reviews style and format.
420
Instructions for Authors
The Members of the Editorial Board do not hold themselves liable for the views expressed by the contributors.
REFERENCE STYLE
1. Books: first letter of the authors name (with a full stop after
it) and the authors last name, title written in verso, place of publication
in recto, year of publishing. If the page number is specified, it should
be written without any supplements (like p., pp., f., dd. or others). The
publishers location should not be followed by a comma. If the publisher is stated, it should be written in recto, before the publishers location.
Example: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001.
1.1. If a book has more than one edition, the number of the edition can be stated in superscript (for example: 20012).
1.2. Any reference to a footnote should be abbreviated and numbered after the page number.
Example: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001, 1
fn. 1.
2. Articles: first letter of the authors name (with a period after
it) and authors last name, articles title in recto with quotation marks,
name of the journal (law review or other periodical publication) in
verso, volume and year of publication, page number without any supplements (as in the book citation). If the name of a journal is longer
than usual, an abbreviation should be offered in brackets when it is
first mentioned and used later on.
Example: M. Povlaki, Fiducijarno vlasnitvo u usporednom
pravu i sudskoj praksi, Zbornik Pravnog fakulteta Sveuilita u Rijeci,
1 2003, 196.
3. If there is more than one author of a book or article (three at
most), their names should be separated by commas.
Example: M. Petrovi, M. Popovi, V. Ili.
If there are more than three authors, only the first name should
be cited, followed by the abbreviation et alia (et al.) in verso.
Example: N. Gavella et al.
421
Harmonius 2014
If there is more than one place of publication, a dash is used to

separate the places.
Example: H. Koziol, P. Bydlinski, R. Bollenberger (Hrsg.),
Kurzkommentar zum ABGB, Allgemeines brgerliches Gesetzbuch,
Ehegesetz, Konsumentenschutzgesetz, IPR-Gesetz, Rom I- und Rom IIVO, Wien New York 20103.
4. Repeated citations to the same author should include only
the first letter of his or her name, the last name, op. cit. fn. (number of
the footnote of the first citation), and the page number.
Example: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 23.
If two or more references to the same author are cited, the year
of publication should be provided in brackets. If two or more references to the same author published in the same year are cited, these
should be distinguished by adding a, b, c, etc. after the year:
Example: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53.
5. If more than one page is cited from a text and the pages are
specified, they should be separated by a dash, followed by a period. If
more than one page is cited from a text but without specification, et
seq. should follow the number which notes the first page.
Example: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 2334.
Example: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53 et seq.
6. If the same page of the same source was cited in the preceding footnote, the Latin abbreviation for Ibidem should be used, in
verso, followed by a period.
Example: Ibid.
If the same source (but not the same page) was cited in the preceding footnote, the Latin abbreviation for Ibidem should be used, in
verso, followed by the page number and a period.
Example: Ibid., 23.
7. When an article that has been published in a collection of articles or an edited monograph is being published after reference to the
name of the author and the title of the article is being made, the title of
the monograph should be written in verso and the names of the editors
should follow in brackets as well as the reference to their editorship
422
Instructions for Authors
(eds., Hrsg. or ur.), publisher, place and year of publication and page
numbers.
Example: A. Buchanan, Liberalism and Group Rights, Essays in
Honour of Joel Feinberg (eds. J. L. Coleman, A. Buchanan), Cambridge
University Press, Cambridge 1994, 115.
8. Statutes and other regulations should be provided with a
complete title in recto, followed by the name of the official publication
(e.g. official gazette) in verso, and then the number (volume) and year
of publication in recto. In case of repeated citations, an acronym should
be provided on the first mention of a given statute or other regulation.
Example: Personal Data Protection Act, Official Gazette of the
Republic of Serbia, No. 97/08.
If the statute has been changed and supplemented, numbers and
years should be given in a successive order of publishing changes and
additions.
Example: Criminal Procedure Act, Official Gazette of the Republic
of Serbia, No. 58/04, 85/05 and 115/05.
9. Articles of the cited statutes and regulations should be denoted as follows:
Example: Art. 5 (1) (3); Arts. 412.
10. Citation of court decisions should contain the most complete information possible (category and number of decision, date of
decision, the publication in which it was published).
11. Latin and other foreign words and phrases as well as internet addresses should be written in verso.
12. Citations of webpages, websites or e-books should include
the title of the text, the source address (URL) and the date, when the
website was last visited.
Example: J. Basedow et al., Ein europisches Vertragsrecht
kommt aber zu welchem Preis?, http://faz.net/-019m8q, last visited
24 May 2007.
423
CIP
,
340.137
HARMONIUS : journal of Legal and Social
Studies in South East Europe / glavni urednik
Nataa Hadimanovi. God. 1, br. 1 (2012)
Beograd : Harmonius, 2012 (Beograd :
Dosije studio). 23 cm
Godinje.
ISSN 2334-6566 = Harmonius
COBISS.SR-ID 195094540

Ureivaki odbor: Vanja Bajovi, Slavko orevi, Hano Ernst, Lazar Jovevski, Bala
Kaelan, Svetislav Kosti, Zlatan Meki, Bojan Milisavljevi, Nataa Petrovi Tomi,
Stefan Prner, Vuk Radovi, Angel Ristov, Marko Stankovi, Vladimir Vuleti
Meunarodni nauni savet: Christa Jessel-Holst, Tatjana Josipovi, Rainer Kulms,
Eugenia Kurzynsky-Singer, Damjan Moina, Yuko Nishitani, Meliha Povlaki, Oliver
Remien, Hannes Rsler
Izdava: Harmonius, Omladinskih brigada 7, 11000 Beograd, www.harmonius.org
tampa: Dosije studio, Beograd
Tira: 200
HARMONIUS | Akademija za pravne studije
in cooperation with:
www.harmonius.org
CTP do B2
011/242 2298
ZLATO
UDK 340.137
| ISSN 2334-6566
ISSN 2334-6566
9 772334 656000
CTP do B2
011/242 2298
ZLATO

Harmonius 2014 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Harmonius 2014 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UDK 340.

Papir: Chagall camoscio 260 g 200 kom.

Journal of Legal and Social Studies in South East Europe

Glavni urednik: Nataa Hadimanovi

HARMONIUS | Akademija za pravne studije

Papir: Chagall camoscio 260 g 200 kom.

Glavni urednik: Nataa Hadimanovi

FOREWORD BY THE IRZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

NAUNI LANCI I RASPRAVE

Lazar Jovevski, Duan Bosiljanov

FOREWORD BY THE IRZ

Pact for South-East Europe. Without this funding a cooperation like

Irma Baberovi, dipl. pravnik*

MEUSOBNI ODNOS BONA FIDES I DOLUS

1. POJAM I RAZVOJ DOLUSA

vim navodima bilo zatajivanjem pravog stanja stvari zavede u bludnju

1.1. Sredstva za zatitu prevarenog kroz

B. Eisner, M. Horvat, op. cit. fn. 6, 120.

2. RAZVOJ BONA FIDES OD MORALNOETIKE

T. Sebastiano, Osnovne napomene o ban fides i kontraktima, Zbornik radova

Vrijednost fides, padom Rimskog carstva, gubi svoj prvobitni

za tim da raskine i obesnai obligacioni odnos nastao pod uticajem

3. MEUSOBNI ODNOS DOLUS I BONA FIDES

. Bujukli, op. cit. fn. 22, 164.

B. Eisner, M. Horvat, op. cit. fn. 6, 119.

Cicero, De officiis, Cambridge University Press 1991, 3.12.50.

Nakon to je, dakle, bona fides u najstarije doba ispunila svoju

Irma Baberovi, Dipl. iur.

MUTUAL RELATIONSHIP BETWEEN BONA

Sneana Dabi, master*

O DEJSTVIMA MODIFIKACIJE UGOVORA

1. O POJMU POTESTATIVNIH USLOVA

Odredbe o uslovu se, u naem pravu, nalaze u Zakonu o obligacionim

2. ISTI I OBINI POTESTATIVNI USLOVI

neophodno initi i da se njen praktini znaaj ogleda u tome da neke

Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 1718.

ako elim, ako naem za shodno, znai ne obavezati se uopte, ne

J. Flour, J. L. Aubert, . Savaux, op. cit. fn. 4, 285.

u vezi sa tim, predlae ispitivanje posledica radnje koju dunik mora

3. ZAVISNOST OSTVARENJA USLOVA OD VOLJE

H. Kenfack, op. cit. fn. 24, 11901191.

vom. Najpre, ono to se navodi kao ugovor zakljuen pod uslovom

4. RASKIDNI POTESTATIVNI USLOVI

F. Terr, P. Simler, Y. Lequette, op. cit. fn. 12, 1265 fn. 1.

balo da obavee, lei upravo u logikoj protivrenosti obavezivanja pod

Baudry-Lacantinerie, L. Barde, op. cit. fn. 6, 19.

sasvim opravdano bi se moglo postaviti pitanje ispunjenosti uslova za

5. MODIFIKACIJA ILI POKUAJ MODIFIKACIJE

tavom.59 ini se da je ovakvo shvatanje kompromis izmeu, s jedne

5.1. Kupovina na probu

Marija Toroman, Komentar Zakona o obligacionim odnosima II (ur. Borislav

zakljuen, ali pod odlonim uslovom, a kada o kupovini po pregledu,

statak zakonskog ureenja jedan od razloga to se ni naa teorija nije

Sneana Dabi, M.A.

LEGAL EFFECTS OF MODIFICATION OF

SAVESNOST DUNIKA KAO RTVE

Autor je asistent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, k.dolovic@ius.

povrede ugovora. Koje sankcije e nastati za poverioca, odnosno koja

2. POSTUPAK RASKIDA UGOVORA

Tanije, bitan je odgovor na pitanje da li je poverilac do tog trenutka (i ukoliko

(tanije, ostvarivanja steenog prava na raskid), a koje bismo nazvali

ge strane (smatramo da je sud pod time mislio upravo na ispunjenost zahteva

3. PONAANJE DUNIKA TOKOM POSTUPKA