Kop Revija 2 2020 Web

ISSN 2683-443X
Universitas
REVIJA
Iuris
Naturalis
Copaonici
KOPAONIČKE ŠKOLE No. 2/2020

BEOGRAD
PRIRODNOG PRAVA
KOPAONIČKA ŠKOLA
PRIRODNOG PRAVA
SLOBODAN PEROVIĆ
Universitas
Iuris
REVIJA Naturalis
Copaonici
KOPAONIČKE ŠKOLE No. 2/2020
PRIRODNOG PRAVA BEOGRAD
KOPAONIČKA ŠKOLA
PRIRODNOG PRAVA
SLOBODAN PEROVIĆ
REVIJA KOPAONIČKE ŠKOLE PRIRODNOG PRAVA
Časopis za pravnu teoriju i praksu
ISSN 2683-443X UDK 34
Broj 2/2020, Godina II
DOI:10.5937 /RKSPP2001
Časopis izlazi dva puta godišnje
Izdavač
Kopaonička škola prirodnog prava – Slobodan Perović
Krunska 74, Beograd
Tel. 244 69 10, 244 30 24, E-mail: office@kopaonickaskola.rs
www.kopaonikschool.org
Glavni i odgovorni urednik
Prof. dr Jelena S. Perović Vujačić
Zamenik glavnog i odgovornog urednika
Prof. dr Gordana Ilić-Popov
Sekretar
Andrea Nikolić
Redakcija
Prof. dr Gordana Vukadinović, Prof dr Dragor Hiber, Prof. dr Dobrosav Milovanović, Prof.
dr Milan Škulić, Prof. dr Milena Petrović, Prof. dr Vladan Petrov, Prof. dr Nataša Delić, Prof.
dr Maja Stanivuković, Prof. dr Saša Bovan, Prof. dr Nikola Mojović, Prof. dr Goran Koevski,
Prof. dr Predrag Bjelić, Dr Aleksandra Maganić, Dr Zoran Lončar, Dr Milena Đorđević,
Dr Nataša Hadžimanović, Dr Thomas Meyer, Ljubica Tomić, Marie-Christine Cimadevilla
Članovi Međunarodnog naučnog saveta
Xavier Blanc-Jouvan (Professor emeritus at the University of Paris I Panthéon-Sorbonne,
France), Don Wallace (Chairman of the International Law Institute, Washington, USA),
Rajko Kuzmanović (President of Academy of Sciences and Arts of Republika Srpska,
Bosnia and Herzegovina), Franco Ferrari (New York University School of Law, Director,
Center for Transnational Litigation, Arbitration, and Commercial Law), Jakša Barbić
(Croatian Academy of Sciences and Arts), Larry A. DiMatteo (Florida University, USA),
Tatjana Josipović (University of Zagreb, Croatia), Gian Antonio Benacchio (University of
Trento, Italy), Davor Babić (University of Zagreb, Croatia), Burghard Piltz (Ahlers&Vogel,
Hamburg, University of Bielefeld, Germany), Francesca Fiorentini (University of Trieste,
Italy), Damjan Možina (University of Ljubljana, Slovenia), Dr. Christa Jessel-Holst (Max
Planck Institute for Comparative and International Private Law, Hamburg, Germany),
Vitomir Popović (Academy of Sciences and Arts of Republika Srpska, Bosnia and
Herzegovina), Zoran Rašović (Montenegrin Academy of Sciences and Arts, Montenegro),
Dr. iur. Simon Gabriel (attorney-at-law, Zurich, Switzerland), Vlado Kambovski
(Macedonian Academy of Sciences and Arts, North Macedonia), Mateja Đurović (King’s
College London, UK)
Korektura i kompjuterska obrada Dizajn korica
Javorina Beker Uroš Živković
Tiraž: 150 primeraka
Štampa: FUTURA, Petrovaradin
Radovi u ovom časopisu podležu anonimnoj recenziji od strane dva recenzenta. Ocene iznesene u
člancima lični su stavovi njihovih autora i ne izražavaju mišljenje uredništva ovog časopisa ni ustano-
va u kojima su autori zaposleni.
REVIJA KOPAONIČKE ŠKOLE
PRIRODNOG PRAVA
ČASOPIS ZA PRAVNU TEORIJU I PRAKSU
Naučni časopis Kopaoničke škole prirodnog prava Revija Kopaoničke

škole prirodnog prava izlazi od 2019. godine. Časopis objavljuje naučne
članke, teorijska istraživanja i studije iz srpskog i uporednog prava, analize
izabranih sudskih i arbitražnih odluka, komentare zakonskih rešenja,
prikaze knjiga i druge naučne priloge istaknutih domaćih i inostranih
autora. Tematska sadržina priloga prilagođena je Heksagonu Kopaoničke
škole prirodnog prava: Pravo na život, Pravo na slobodu, Pravo na
imovinu, Pravo na intelektualnu tvorevinu, Pravo na pravdu i Pravo na
pravnu državu, a objavljeni radovi raspoređuju se prema odgovarajućim
katedrama Kopaoničke škole. Kao glasilo Kopaoničke škole prirodnog
prava – Slobodan Perović, časopis prati naučni rad i aktivnosti Škole i o
njima obaveštava čitaoce.
KOPAONIČKA ŠKOLA PRIRODNOG PRAVA

– SLOBODAN PEROVIĆ
Broj 2/2020 / Godina II/ BEOGRAD

REČ UREDNIKA
Godinu dana života Revije Kopaoničke škole prirodnog prava potvrđuje ideje
kojima smo bili rukovođeni prilikom pokretanja novog časopisa naše Škole. U
prethodnim brojevima, Revija je okupila naučne radove eminentnih autora iz
zemlje i inostranstva, postala poznata domaćoj i inostranoj pravničkoj javnosti
i bila posebno afirmisana njenim predstavljanjem u prestižnom francuskom
časopisu Revue internationale de droit comparé. Danas, naša Revija istrajava u
nastojanju da, kontinuiranim objavljivanjem reči argumentovane naučne misli,
adekvatno izrazi stavove pravne nauke o mnoštvu različitih pitanja koja se javljaju
na širokom horizontu onog prava čija je svrha da služi pravdi kao stožernoj vrlini.
***
Ovo izdanje Revije Kopaoničke škole prirodnog prava okuplja devet naučnih
radova raspoređenih u četiri sekcije: Međunarodni privredni ugovori (I),
Arbitraža, alternativno rešavanje sporova (II), Pravo EU (III) i Međunarodno
privatno pravo (IV). Sa aspekta sistematike Heksagona prirodnog prava, radovi
po svojoj tematskoj sadržini ulaze u oblast katedara Pravo na imovinu i Pravo na
pravdu Kopaoničke škole prirodnog prava – Slobodan Perović.
U prvoj sekciji, prof. dr Michael G. Bridge u članku International Trade and
Transnational Law, razmatra pitanje unifikacije ugovornog prava. U fokusu ana-
lize je Konvencija UN o ugovorima o međunarodnoj prodaji robe iz 1980. godine
(Bečka konvencija), pri čemu je posebno razmotren uticaj evropsko-kontinental-
nog i anglosaksonskog prava na njena rešenja, kao i opšti značaj Konvencije na
planu unifikacije ugovornog prava. Analiza Bečke konvencije praćena je osvrtom
na UNIDROIT Načela međunarodnih trgovinskih ugovora i njihove uloge i znača-
ja u oblasti međunarodnih ugovornih odnosa. U drugom radu sekcije, A Contract
Law for Future Generations autorke prof. dr Cristine Poncibò, analiziraju se ugo-
vorne odredbe o održivom razvoju, sa posebnom pažnjom usmerenom na pitanja
njihovog obaveznog karaktera i uticaja na unapređenje ciljeva održivosti. Sekcija se
zaključuje radom Termination of the Contract under FIDIC - The Perspective of Bosnia
and Herzegovina autora dr Almira Gagule i prof. dr Zlatana Meškića, u kome se razma-
tra pitanje raskida ugovora zbog neispunjenja obaveze prema FIDIC-u sa stanovišta
prava Bosne i Hercegovine.
Druga sekcija obuhvata radove iz oblasti arbitraže i alternativnog rešava-
nja sporova U radu Subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma u srpskom pravu
autora dr Uglješe Grušića, analizira se terminologija, merodavno pravo, forma
5
arbitražnog sporazuma i pitanje kruga lica obavezanih arbitražnim sporazumom,
uz kritički osvrt na stavove koje je domaća sudska praksa izražavala u pogledu sub-
jektivnog domašaja arbitražnog sporazuma. Prof. dr Milena Petrović u radu Odbor
za razmatranje/rešavanje sporova: još jedna alternativa državnim sudovima, bavi se
pitanjem pojma i vrsta odbora za rešavanje sporova, ključnih aktivnosti članova
odbora koji sprovode postupak, kao i kvalifikacija koje ti članovi treba da poseduju.
Za treću sekciju, posvećenu pravu EU, prof. dr Tatjana Josipović napisala je
rad Zaštita temeljnih prava u privatnom pravu Europske unije u kome se razmatraju
i komentarišu instrumenti zaštite osnovnih prava Unije u privatnopravnim odno-
sima koji ulaze u domen primene prava Unije. Drugi rad u ovoj sekciji - Evropsko
pravo, nacionalno pravo i pravna (ne)sigurnost čiji je autor prof. dr Gian Antonio
Benacchio analizira pitanje pravne sigurnosti sa aspekta mehanizama Evropske unije
čiji se cilj ogleda u obezbeđenju standardizacije prava u državama članicama Unije.
U četvrtoj sekciji sadržani su radovi iz oblasti međunarodnog privatnog pra-
va. U radu Postupanje javnog beležnika prilikom zaključenja ugovora koji za predmet
ima sticanje stvarnog prava na nepokretnosti koja se nalazi u inostranstvu – nekoliko
napomena iz ugla međunarodnog privatnog prava autora prof. dr Slavka Đorđevića ana-
lizirana su određena pitanja međunarodnog privatnog prava sa kojima se suoča-
vaju javni beležnici u obavljanju javnobeležničkih poslova prilikom zaključe-
nja ugovora koji za predmet imaju sticanje stvarnih prava na nepokretnostima
koje se nalaze u inostranstvu. Prof. dr Maja Stanivuković i prof. dr Sanja Đajić
autorke su rada Hommage jednom zastupniku pred međunarodnim sudovima:
Profesor dr Slavko Stojković, u kome je prikazan životni put i naučni dopri-
nos profesora dr Slavka Stojkovića, diplomate i državnog zastupnika Kraljevine
Jugoslavije.
Poseban prilog ovom izdanju učinili su prof. dr Gordana Vukadinović i prof.
dr Dragan Mitrović putem teksta Pravne iskrice koji predstavlja izvod iz najnovije
knjige ovih autora pod naslovom Uvod u teoriju i filozofiju prava, objavljene u
Beogradu 2020. godine.
***
Sa tim mislima i tom sadržinom, predajemo ovo izdanje Revije pravnič-
koj javnosti, uz posebnu zahvalnost autorima koji su za nju pisali, uprkos teškim
okolnostima koje prate 2020. godinu.
Prof. dr Jelena S. Perović Vujačić

Glavni i odgovorni urednik
6
PRVA SEKCIJA
MEĐUNARODNI PRIVREDNI UGOVORI

UDC 339.5+341.24
DOI: 10.5937/RKSPP2002009B
MICHAEL G. BRIDGE
INTERNATIONAL TRADE AND TRANSNATIONAL LAW

This article deals with the globalisation of contract law. It begins with an historical
survey before taking an inventory of the various types of uniform law. These range from
‘hard’ law, such as multilateral treaties, to ‘soft’ law, an expression that captures various non-
binding instruments that can usefully be employed by contracting parties and sovereign sta-
tes. These include contractual standard terms (e.g. Incoterms 2020) and standard form con-
tracts (e.g. ISDA contracts), as well as UNCITRAL model laws. The influence of national law
in the globalisation process is noted, whether it takes the form of influencing the laws of other
states or provides input into the creation of uniform law. The UN Convention on the Interna-
tional Sale of Goods (CISG) is examined at key points with reference to the influence exerted
by the civil law and the common law in its creation. The importance of maintaining the uni-
form character of the CISG is underlined. Finally, the role played by the UNIDROIT Princi-
ples of International Commercial Contracts (PICC) is also examined.
Key words: lex mercatoria, hard law, soft law, uniform law, nachfrist, cure, mitigation
INTRODUCTION
Although international trade has been with us for or many centuries, we are
in modern times dealing with a body of global trading activity that in its volume,
intensity and sophistication far exceeds that of the international trade of former
Michael G. Bridge QC (Hon), FBA, Geoffrey Bartholomew Professor of Law, National Uni-
versity of Singapore; Emeritus Professor of Law, London School of Economics; Senior Research
Fellow, Harris Manchester College, University of Oxford, e-mail: M.G.Bridge@lse.ac.uk.
9
REVIJA KOPAONIČKE ŠKOLE PRIRODNOG PRAVA br. 2/2020.
days. Global supply chains and the standards of safety and quality that have en-
sued from international trading agreements, cross-border relationships and regi-
onal associations of states give trade a systematic character that it did not possess
even a few decades ago.
It would be entirely wrong, however, to say as we forge forward that we are
ignoring the past. It is common nowadays to see and hear references to the lex
mercatoria as a body of law to which these cross-border trading arrangements
are or might be subject. This expression, lex mercatoria, conjures up a roman-
tic historical vision. In our minds’ eyes, we see traders who, even before the fall
of the Roman empire,1 travelled the silk route or ferried porcelain, jewellery, fa-
brics and cotton back and forth between China and central Asia; Romans who
imported large quantities of Egyptian wheat; and Phoenician merchants who
ventured across the Mediterranean Sea and into northern waters, purchasing tin
from Cornish miners and trading in spices and linen. Transnational currencies of
sorts were developed, taking the form of Greek silver coins, Chinese bronze rin-
gs, Indian punched metal discs and even cowrie shells.2 After the fall of Rome, to
take just a few examples, there were Vikings who navigated the inland waterways
of Russia and Ukraine; and Hanseatic merchants in Baltic ports who dealt with
pitch, timber, furs and amber. These examples are arbitrarily drawn from a much
larger stock of examples. From spot sales of goods in these circumstances, trade
evolved over the centuries, to embrace options3 and, despite ecclesiastical opposi-
tion, forward selling.4
Financial instruments like bills of exchange were developed to limit the ri-
sks of peripatetic merchants carrying bullion. Goldsmiths took deposits and gave
notes in return, transforming themselves over time into bankers. Numerous Eu-
ropean cities hosted international trade fairs, with ad hoc netting systems mana-
ged by bankers being created to settle, when the fairs closed, the various cross-re-
mittances arising in the course of trading activity. Later, cities like Augsburg and
1 See Cynthia Postand. Edward Miller, The Cambridge Economic History of Europe, Cam-
bridge, 2nd edn, 1987, Vol II.
2 Philip Coggan, More: The 10,000 Year Rise of the World Economy, The Economist Books,
London, 2020, 29.

3 The ancient Greeks, apparently, developed the idea of an options contract. As recounted
in Coggan, Thales of Miletus, expecting a large olive harvest, took an option on all available olive oil
presses for the post-harvest period. See ibidem, 30.
4 It was not until 1826 that courts in England gave a firm ruling that forward selling was
not an unlawful wager on future prices: Bryan v Lewis (1826) Ry and Moo 386; cf Lorymer v Smith
(1822) 1 B & C 1, 2.
10
Michael G. Bridge: International Trade and Transnational Law
Antwerp thrived and declined as centres of international trade and banking. And
then came the rise of the Dutch Republic and of Amsterdam from the late 16th
century, followed by London in the 17th century and so on.
Complementing this mercantile activity, transnational contract law has also
been present since time immemorial in increasing degrees of development to ser-
ve the needs of cross-border trade. Even in mediaeval times, merchants would
have been conducting business against the backdrop, however hazy and remote,
of a law governing their activities. This body of law, referred to as the lex mercato-
ria, would in mediaeval times have amounted to an agglomeration of usages and
customs, applied by merchants themselves in piepowder5 and similar courts in
the settling of disputes at the periodical trade fairs.6 There was also, even in me-
diaeval times, a transnational admiralty law based on the laws of Oleron, themsel-
ves derived from the ancient customs of Rhodes. Marine transportation was more
secure and rapid in pre-mediaeval and mediaeval times than land transport. We
may have little knowledge of the limited content of this lex mercatoria,7 given the
scanty documentary record, but its prior existence, before the rise of the modern
nation state which captured it and assimilated it as part of a national law,8 is a be-
acon for those who wish to bring it back to life in an enhanced form in modern
conditions. For some idealists, this lex mercatoria is romantically invested with
an idealised and systematic content and scope that could not have existed in its
heyday.
As the modern nation state came into being, a body of centralised law
was created that grew to diminish the role of custom and thus also of a separa-
te, unwritten lex mercatoria. The wholesale reception of Roman law in mediae-
val Europe from the late 11th century onwards9 started with the “rediscovery” of
Justinian’s Corpus Juris Civilis. Its absorption into the bloodstream of European
law took centuries to achieve, starting with in the bedding down of Roman law
5 A corruption of “pieds poudrés” (dusty feet).
6 The delays in the administration of justice by local courts were intolerable to merchants
who had to be on their way, possibly on the next tide: William John Victor Windeyer, Lectures on
Legal History, Law Book Co of Australasia, Sydney, 1949, Ch XXII.
7 For the view that it was largely confined to rules of evidence, proof of sales and contracts,
and the taking of deposits as earnest money, see Sir Frederick Pollock, Frederic William Maitland,
The History of English Law, SFC Milson, Cambridge, 2nd edn, 1968, Vol. 1, 467.
8 A process that in England was conducted over the 16th and 17th centuries, particularly by
the court of King’s Bench.

9 See Paul Vinogradoff, Roman Law in Mediaeval Europe, Harper, London, New York, 1909.
11
alongside a variety of other legal measures, notably local regulation, feudal dues,
royal ordinances and local and regional custom.10
With the rise of the modern nation state, there was a discernible movement
in continental Europe away from custom to recorded law. France, as a country
of the civil law, codified the various regional customs of its central and northern
provinces across a period of more than two hundred years, before reorganising
them in the form of a civil code in the early 19th century. Germany, as a newly for-
med nation state, opted at the end of the 19th century for a scientific approach to
codification built upon a systematised re-creation of Roman law rather than upon
regional German customs. England retained its common law, as it had done with
exceptions from mediaeval times.11 It resisted codification but slowly systemati-
sed that law, which consisted not only of the common law in its narrower sense –
the product mainly of the courts of common law – but also of equity. Equity, the
product of the chancery courts, had a methodology and processes wholly distinct
from those of the common law in its narrower sense. It bore down upon the con-
science of the individual, that conscience being subjected to exacting procedures,
and was in no sense a bureaucratic, formulary system like the common law. This
process of systematisation of common law and equity consisted of the improved
reporting of judicial decisions, the rise of authoritative legal treatises and impro-
vements to procedure brought about by statute in the 19th century.12
The common law was exported to British colonies, but only up to a point.
There were areas embedded in local custom, tradition and usage, such as family
law and succession, where the common law was not applied to the native inha-
bitants. France in a similar fashion exported its civil code to its colonies and, in
the wake of Napoleonic conquests, carried it to certain other European countri-
es too. The scientific qualities of Germany’s code made it an impressive volun-
tary export product for use in countries such as Japan13 and Thailand,14 as they
were putting themselves through ambitious programmes of modernisation. The
first translation into English was carried out by a Chinese scholar shortly after the
10 On the interaction of Roman Law and local law, see Raoul Van Caenegem, An Historical
Introduction to Private Law, Cambridge, 1992, 67-71.

11 Those exceptions were admiralty law and, to a lesser extent, equity, which was inevitably
influenced by canon law since the Lord Chancellor was for centuries a bishop, and canon law itself
was heavily influenced by Roman law. Admiralty law was, after centuries of competition between
the admiralty court and the court of King’s Bench, finally absorbed by the common law in the time
of Lord Mansfield in the third quarter of the 18th century.
12 The bulk of English contract law and the law of sale is a 19th century creation.
13 In 1896 and 1898, working off a draft before the German code came into force in 1900.
14 In 1923. In 1926, Turkey adopted the Swiss Civil Code, itself influenced by the German code.
12
BGB’s enactment.15 All of this may be seen as a wave of globalisation which affec-
ted in particular contracts and contract law.
MODERN TIMES
National law is no longer being exported in a wave of conquest and coloni-

al expansion, but national legal influence is a different matter. Contract law, for
example, is experiencing a process that can loosely be termed globalisation. This
is occurring in various ways. The first of these ways is the creation of uniform law,
cutting across national borders, which may take the form of “hard” law, such as
international treaties, or of “soft” law, such as standard terms of contract offered
to the mercantile community for incorporation in their contracts (for example,
The Uniform Customs & Practice for Documentary Credits - UCP600) or even
complete standard contracts (for example, the ISDA Multi-Currency Cross-Bor-
der Master Agreement and the recent ICC Model Contract for the International
Sale of Manufactured Goods). A hybrid phenomenon is the model law proffered
by an international organisation, for example, the UNCITRAL model laws dea-
ling with international arbitration and secured transactions. After centuries of na-
tional legal experience, it is rare to find novelty in uniform law that does not take
its inspiration from one national law or another. National influences are brought
to play in the creation of a hybrid uniform entity. To take an example of this, the
European Union has a significant range of national examples from which to select
or choose when formulating regulations and directives, in the way that a printer
or an author has a variety of fonts at its disposal.
A second pathway to the globalisation of contracts law consists of the adop-
tion of another country’s laws, sometimes modified to suit local conditions. The-
re is some evidence of this today, though not on the ambitious scale stated earlier
that featured the German Civil Code. Singapore, for example, continues to adopt
particular UK statutes, dealing for example with bills of lading and related tran-
sport documents, third party contract beneficiaries and reforms to the law of sale
of goods. The two national bodies of law are already very similar and Singapore is
able to draw upon the legal resources of a significantly larger country in carrying
the law forward so as to improve the attractions of its commercial law.16 Adoption
can also take the form of incorporating international uniform law into domestic
15 Chung Hui Wang, The German Civil Code: Translated and Annotated, Stevens, 2007.
16 At the same time, however, it is building up an impressive range of judicial precedents re-
ducing any need for a Singapore court to turn to English and Australian decisions instead of to the
prior decisions of the Singapore courts themselves.
13
law. Examples of this are the incorporation of the UN Convention the Internati-
onal Sale of Goods (CISG) into the domestic law of Norway and Israel. The UNI-
DROIT Principles of International Commercial Contracts (PICC) have been bro-
ught in to reshape Lithuanian domestic contract law as the country was converted
from a planned, socialist economy to a western market economy. One of the pur-
poses served by the PICC is indeed “to interpret or supplement domestic law”.17
A third pathway to the globalisation of contract law is seen in the wide-
spread use of particular national laws in international contracting. Take the case
of English law in commodity trading, in very many instances where there is no
physical connection between the contracting parties or the place of performance
and England. English law dominates the trade in grain and soya between North
and South America and northern Europe18 without any significant part in this
trade being played by English (or UK) traders. It plays also a major role in con-
tracts concerning crude oil, again very commonly in cases where the parties and
the performance of the contracts have no physical connection with England.19 In
the commodities trades in general, whether we are looking at physical or deri-
vatives trades, the CISG is excluded in favour of a national law. This has at least
as much to do with an acceptance of the settled state of international trading in
those commodities as it has with some degree of concern about the suitability of
the CISG for dealings in commodities in dynamic and sometimes turbulent mar-
kets. In these markets, the phenomenon of string trading is commonplace, invol-
ving dealings in the same type and quantity (or divisible portions thereof) of go-
ods priced in the same currency as goods, evidenced by paper, pass down from an
initial seller to an ultimate buyer. The choice of the same applicable law down the
string is part of this uniform package and enhances the tradability of the goods
subject to the contract.20 Commodities traders are not nationalistic or sentimen-
tal when it comes to the choice of the applicable law. To take another example, the
preferred choices in the derivatives trades (futures, swaps and options) are En-
glish law and New York law.21
17 Preamble of the PICC.
18 GAFTA (the Grain and Agricultural Feed Association) claims that 80% of world trade in
grains is conducted on the basis of its contract forms. These forms specify the use of English Law
and explicitly exclude the CISG and Incoterms.
19 There are numerous examples, eg Total (France), Chevron (US), Neste (Finland) and Rep-
sol (Spain).
20 The number of contracts concerning cargoes of commodities often far exceeds the num-
ber of physical cargoes.

As noted by the Financial Markets Law Committee in 2008: Issue 130 – Implementing the
21
Vienna Sales Convention, paras 4.8 et seq. The FMLC’s concerns about the unsuitability of the CISG
14
UNIFORM LAW
The second and third methods of globalisation stated above repay careful
study but for the remainder of this article I propose to concentrate on uniform
hard and soft law, with particular reference to the CISG as hard law and the PICC
as soft law. These are both substantive law instruments. It goes without saying that
there are also striking examples of measures dealing with procedural issues that
affect the environment of commercial contracts. Examples that come immedia-
tely to mind are those dealing with jurisdiction and enforcement of judgments,
whether stemming from regional initiatives, for example the EU Brussels I Re-
gulation, or from universal initiatives, for example the somewhat limited Hague
Convention on Choice of Court Agreements22 and the New York Convention on
the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards. Again, we should
not lose sight of conflict of laws measures, largely stemming from the work of the
Hague Conference on Private International Law, such as the Hague Sales Conven-
tions of 1955 and 1986. In standardising the approach to selecting the law appli-
cable to a contract, they do not as such concern substantive law.
Taking now the case of hard uniform law, a striking example concerns carri-
age of goods by sea. For almost a hundred years, uniform rules adjusting the ba-
lance of hull and cargo interests have been in place. This started with the Brusse-
ls Convention 1924,23 which gave us the so-called Hague Rules on the liability of
cargo carriers. The process then ran on to the variation known as the Hague-Vi-
sby Rules 1968,24 with a diminished number of Contracting States. Concerns that
cargo interests and non-coastal States lacking maritime assets were insufficiently
catered for led to the Hamburg Rules 197825 and finally to the Rotterdam Rules.26
The difficulties of bedding down uniformity in this area arise from the perenni-
al tension of hull interests and cargo interests, the development of containeri-
sed transport, and the question of how far these rules should extent to connec-
centred particularly on the Convention’s potential application to physically settled OTC transactions
in commodity derivatives.
22 In force 2015 with 32 Contracting Parties.
23 The International Convention for the Unification of Certain Rules of Law relating to Bills
of Lading (“Hague Rules”) and Protocol of Signature.
24 The Protocol to Amend the International Convention for the Unification of Certain Rules
of Law Relating to Bills of Lading (the so-called Brussels Amendments). A further Protocol dealing
with special drawing rights was concluded in 1979.
25 In force 1992 (but the major trading nations have not adopted the Convention or even, in
some cases, signed it).

26 Not yet in force.
15
ted on-shore operations, such as inland carriage, warehousing and stevedoring.

Further examples of uniform hard law to note in passing are the Warsaw Conven-
tion for the Unification of Certain Rules Relating to the International Carriage of
Goods by Air 1929, the Athens Convention Relating to the Carriage of Passen-
gers and their Luggage by Sea 1974,27 the Convention on the International Carri-
age of Goods by Road (CMR),28 and the Convention on International Carriage by
Rail (COTIF).29 Given the constraints of space and the great success of the CISG,
as well as the potentiality of it for relations with soft law, namely the PICC, I pro-
pose to focus on the CISG.
THE CISG
It came into force in 1988 and has proved to be a great success, with 93 Con-
tracting States to date, Brazil and Vietnam being among the more recent adhe-
rents. The CISG endured a lengthy gestation period. It was preceded by the efforts
of the great German jurist Ernst Rabel prior to the Second World War, and by the
two conventions on international sale that were the product of a conference held
at The Hague in 1964. But the CISG came into being as a result of the efforts and
energy released in the late 1960s when the newly created UN Commission on In-
ternational Trade Law (UNCITRAL) became involved in the unification project,
largely as a result of the belief that a uniform sale convention could be an instru-
ment of the so-called new international economic order, which was a fashiona-
ble idea at the time.30 The 1964 Hague conventions were unsuccessful, adopted
by only a handful of western European countries, often with substantial opt-outs,
together with Israel and Gambia. Countries with socialist economies, as well as
North America and the world of developing economies, did not participate in the
process of concluding the conventions. It is an elementary proposition that the
chances of widespread adoption of a multi-party convention depend heavily upon
the engagement of as many countries as possible in the process of creating them.
This creates a sense of ownership. As a result of these failings in the 1964 conven-
tions, the way was open for the initiative that gave us the CISG.
27 As amended by a Protocol of 2002. See Paul Mybergh, “A Successful Substantivist Carve-
Out?: The Athens Convention as Uniform International Law”, Journal of Business Law, 2020, 20.
28 A UN Convention has been in force since 1962.
29 An inter-governmental convention concluded in 1980 and containing uniform rules for
passengers (CIV) and for freight (CIM).
30
It occupies a prominent place in the Preamble to the CISG but has had no impact on the
development of the CISG since it came into force.
16
As a result of the creation of UNCITRAL, 62 countries (as well as eight or-

ganisations) participated in the international conference held in Vienna in 1980,
two years after the preparation of the Draft Convention in 1978.31 The CISG en-
tered into force in 1988, having acquired the necessary number of Contracting
States. The ensuing success of the CISG was due not only to the number of par-
ticipants taking part in the process but also to the recognised presence of the di-
verse national legal influences that were fed into the CISG. In the years immedia-
tely after the entry into force of the CISG, though less so in recent years, much
was made in the literature of the various polarities at work in the process of its
creation. These included the tension between capitalist and socialist economies,
between north and south, and between civil law and common law. The impact of
the socialist countries is evident in the opt-out provided by Article 96 CISG from
the rule of informality in the making of contracts,32 which would otherwise have
been a problem for planned economies,33 but is barely observable elsewhere. As
for the north and south polarity, the scope to be given to established commer-
cial usage and the time given to buyers to serve notice of defects on their seller
was a point of sensitivity for developing countries in the drafting process.34 Apart
from these matters, the conflict between north and south is scarcely evident in
the CISG. By far and away the most significant polarity was that between civil law
and common law and the tensions between the two are evident in numerous in-
stances.
I have no desire to attempt some sort of numbers count to determine
whether it was the civil law or the common law that had the greater impact on
the composition of the CISG. That would amount to an unseemly competitive
game when the issue is uniformity and multiple States moving forward together
in a common cause. Both systems contributed to the CISG and each had to make
concessions to the other. It is, however, appropriate and interesting to investiga-
te some of the influences of those two systems of law on the overall CISG and to
inquire how well a convention works when it borrows and mixes from the two le-
gal traditions. The danger in conducting an exercise of this sort is that it assumes
a monolithic civil law and a monolithic common law, when their defining featu-
31 A smaller number participated in the Working Groups that produced the text (initially, 29
then later 36 states).

32 Article 11 CISG.
33 The opt-out was also taken by a number of South American states.
34 As recounted by the Ghana representative (Date-Bah) in March 1980 during the delib-
erations of the First Committee in its 16th meeting (A/CONF.97/C.1/SR.16) and 21st meeting (A/
CONF.97/C.1/SR.21).
17
res are often more a matter of legal method than of substantive legal content.35 No
one should assume that, for example, French and German law in a civil law tradi-
tion stemming from Roman law are as identical as Romulus and Remus, or that
English and US law in the common law tradition finish each other’s sentences. I
propose to select a number of features of the CISG that derive from the separa-
te traditions, and to select also a number of examples that show an interesting co-
njunction between them. I shall begin first from the point of view of the civil law
before proceeding to the common law.
Civil law
The civil law invests much greater importance, in theory at least, to requi-
ring performance as a remedy for breach of contract than does the common law.
It is well known that in common law systems the primary remedy for breach of
contract is damages. Specific performance at common law is a discretionary re-
medy called into play in rare cases where damages would not be an adequate re-
medy.36 In the civil law, on the other hand, there is no corresponding restriction
of a formal kind on the enforced performance of a contract.37 This may originally
have been due to a fuller commitment to the principle of pacta sunt servanda in
the romano-canonical tradition, but what may once have been a matter of faith
can over time become a matter of entrenched habit. This approach to the enforced
performance of contracts is repeated in the CISG in Articles 46 and 62 (though
Article 28 CISG allows common law countries to opt instead for damages in de-
fined circumstances).38 These provisions lay down a right to require performan-
ce, restricted only in the case where a seller has delivered defective goods (Article
46(2) CISG), which amounts to an oblique retention of the otherwise rejected cri-
tical distinction, especially prominent in the civilian tradition, between non-per-
35 In the case of some civil law countries in particular, and partly at least because of the
CISG, there have been significant changes made to update contract law. These countries include
France (Ordonnance n° 2016-131 of 10 February 2016 on the reform of contract and obligations in
general), Germany (Act on the Modernisation of the Law of Obligations, in force 1 January 2002)
and Turkey (Code of Obligations 2012).
36
Sale of land cases constitute an exception to the general disposition not to award specific
performance in view of the (supposed) uniqueness of individual parcels of land.
37 Contracting parties, nevertheless, may well prefer to go to the market place rather than to
await the outcome of litigation for enforced performance.
38
Article 28 CISG does not explicitly mention common law countries but it uses for the
only time in the CISG the common law expression specific performance instead of requiring per-
formance, elsewhere used in the CISG.
18
formance and non-conforming performance.39 In the reported decisions, never-

theless, there are few signs of direct performance being required of, instead of
damages being awarded against, the non-performing party. It takes a great deal
patience for a contracting party in the case of goods to spend time litigating for
enforced performance in a moving world. The commitment in law to enforced
performance is more a matter of tradition and dogma than practicality.
The civil law, as is well known, knows no doctrine of consideration and
there is no acceptance of that doctrine, express or implied, in the CISG. In any
case, the doctrine would not pose any problems to the conclusion of a contract
of sale since the seller’s promise to supply and the buyer’s promise to pay consti-
tute consideration for the other party’s promise. In the formation of a contract
of sale, however, the civil law view that an offer is capable of giving rise to a bin-
ding promise even before acceptance has prevailed.40 Hence, there is Article 16(2)
(a) CISG, which provides that an offer may not be revoked if it indicates that it is
irrevocable by stating a fixed time for acceptance or by other means. This amo-
unts to a firm rejection of classical common law doctrine, whereby a promise to
keep an offer open is not binding in the absence of consideration for the promi-
se. That classical view was nevertheless rejected in Article 2 of the American Uni-
form Commercial Code, which is the source of an alternative means in the CISG
by which an offer may not be revoked. According to Article 16(2)(b) CISG, an
offer is irrevocable if it was reasonable for the offeree to rely upon it as irrevocable
and the offeree has so relied. Although the issue does not surface under the CISG,
the notion of obligation stemming from reliance rather than promise does raise
the issue of how far should liability go: should it be confined to an injurious chan-
ge of position by the promise, or should it go further and embrace the full extent
of the promise contained in the offer?
The rejection of the doctrine of consideration also assumes practical impor-
tance when the contract has already been concluded and the parties then pro-
ceed to an agreed variation of the contract. Article 29 CISG makes it very clear
that the “mere agreement” of the parties is sufficient to give rise to a binding va-
riation. In the modification and variation of contracts, there is therefore no place
in the CISG for this common law doctrine. The common law requirement of con-
sideration may be seen as having a connection with the refusal of some common
law countries to look at subsequent conduct when interpreting contracts,41 which
39 Discussed below.
40 Hence, from a common lawyer’s point of view, before consideration is given for the prom-
ise in the offer.
41 England in particular.
19
is not something that should trouble courts in civil law countries. It is noteworthy
that Article 8(3) CISG permits a reference to subsequent conduct when a con-
tract comes to be interpreted. This accords with the view that a contract is not so
much an artefact fixing irrevocably the position of the contracting parties at a sin-
gle point in time but rather a continuing relationship. It is necessary to establish
an agreement in the first place so as to bind the parties, but the agreement thereby
reached may evolve into something different.
A celebrated feature of German law, concerning untimely performance, is
the so-called nachfrist doctrine. According to this doctrine, as incorporated in the
CISG, one of the contracting parties, faced with a delay by the other in the per-
formance of the contract, may fix a time for that performance to take place. In the
event that performance still does not occur, the party serving the nachfrist notice
may avoid42 the contract (Articles 49(1)(b), 64(1)(b) CISG). In the case of English
law, the position is complicated by the way that, for delivery in commercial sale
contracts, it has long been the position that time is of the essence of the contract
in the first place without any need of a subsequent notice.43 The opposite is the
case of sale of land, owing to the greater difficulty of establishing title and perfor-
ming the contract. There is in these latter instances a long history of time notices
being served but the efficacy of this process has been called into question, owing
at least in part to the conviction that a contracting party may not unilaterally vary
the contract. If time was not of the essence when the contract was concluded, why
should one party acting unilaterally be able to alter that? There is no statutory en-
titlement to make time of the essence of a contract when it was not already so in
the first place. One judicial attempt to treat failure to comply with a notice as non-
performance rather than merely untimely performance44 came to grief.45 This
complexity does not of course bear upon the provisions of the CISG. That said,
one cannot assume that any complexities associated with the German nachfrist
doctrine in German domestic law should apply also in the case of the CISG. The
provisions of the CISG are clear and should not come with baggage from any na-
tional legal system. Article 7(1) CISG mandates the uniform interpretation of the
Convention in a way that befits its national character.46 The same caution against
importing domestic colouring should also be displayed when it comes to fitne-
42 In the sense of terminate.
43 See, eg, Bunge Corp v Tradax Export SA [1981] 1 WLR 711.
44 See Multi Veste 226 BV v NI Summer Row Unitholder BV [2011] EWHC 2026 (Ch).
45 In Samarenko v Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA 1145, [2013] Ch 36.
46 See also below.
20
ss for purpose in Article 35 CISG: fitness for purpose has been present in English
law since at least 1829.47
A further inheritance in the CISG from the civil law tradition concerns the
price reduction action in Article 50 CISG. Under this provision, the buyer may
unilaterally discount the price of non-conforming goods in line with the degree
of their non-conformity. Common lawyers may believe that this is a type of da-
mages action based on establishing the extent to which the buyer’s performance
interest in the contract has been prejudiced. But the location of the action in the
CISG, where it is distant from the general damages action in Article 74 CISG, is
revealing. Article 50 CISG does not as such constitute a damages action but is in-
stead a provision conferring on the buyer a right to revise the contract in part. In
practical terms, however, the effect of a price reduction action may have some si-
milarity with an action for damages under Article 74 CISG. On its terms, Article
74 CISG is certainly capable of producing an award representing the difference in
value between conforming and non-conforming goods, but the difference betwe-
en the two actions becomes apparent in market conditions, when the timing of
the process differs in the two cases.48 It also becomes apparent in those cases whe-
re the non-conformity of the goods causes no loss to the buyer who is able to use
or dispose of them without incurring any financial loss.49 If the non-conformity
of the goods does not injure the buyer, the buyer may nevertheless claim under
Article 50 CISG for the diminished value of the goods.50
Some emphasis should be placed on features of the CISG representing a
surrender of the civil law position. For example, the notion that damages for non-
conforming goods should not be available in the absence of the seller’s fault51 is
excluded from the CISG. In some systems, this feature has been attenuated by
presumptions of knowledge of latent defects in the case of professional sellers.52
47 Jones v Bright (1829) 5 Bing 533. The civil law guarantee against latent defect is not as such
known in common law countries.

48 In English law, a damages claim measures the difference between the actual value of the
goods at the time of delivery and the value they should have had at that time if they had been con-
forming goods. The sale price itself does not come into the comparison. Under Article 50 CISG, the
difference between the two values give rise to a fraction that is applied against the contract price.
49 Bence Graphics International Ltd v Fasson UK Ltd [1998] QB 87.
50
And if the non-conformity causes damage over and above diminished value, the buyer
may claim additionally damages under Article 74 CISG.
51 On the fault principle, see Hein Kötz, European Contract Law, Oxford, 2nd edn, 2017,
244-48.
52 Under Article 1645 of the French Code civil, a seller’s liability in damages, going beyond
the restitution of the price, is confined to cases where the seller knew of the defect. The courts have
21
German courts, for example, have loyally declined to give an excessively wide in-
terpretation to Article 79 CISG, which exempts parties from liability where events
render impracticable the performance of a contract, so as to exonerate a seller
who is free from personal fault.53 Similarly, again in connection with non-con-
forming goods, a long-standing distinction, particularly apparent in German law,
between non-performance and non-conforming performance, has been given
up.54 The effect of a global instrument on domestic law should be noted here. In
2002, Germany revised its civil law so as to remove this feature from its civil code
and, in certain other respects too, to bring the code into line with the CISG.55 A
systematic codal system is naturally intolerant of incongruities between domestic
law and an international convention as incorporated in national law. A common
law system, in comparison, can shrug off such incongruities.56 Tidiness is not a
characteristic of the common law.57
Common law
Certain features of the CISG have specifically been drawn from Article 2 of
the Uniform Commercial Code (UCC), thus reflecting the energy that the Uni-
ted States pours into the various projects carried on in UNCITRAL (a clear exam-
ple of this is the work on secured transactions reform). Perhaps the most pro-
minent feature is the doctrine of cure, for which, at least in the French case law,
there is no precedent.58 The essence of the seller’s right to cure is that the seller in
developed an evidential presumption of fault in the case of professional sellers: Cass. Civ. 1re, 24
November 1954; JCP 1955.II.8565.
53 Bundergerichtshof 24 March 1999 (the Vine Wax case).
54 But Zimmermann asks the question whether a seller who delivers a bag of coal instead of
a Picasso has to be treated as having delivered a defective Picasso. See Reinhard Zimmermann, The
New German Law of Obligations, Oxford, 2005, 116.
55 See ibidem, 40.
56 Hence, when the European Directive on the sale of goods and associated guarantees
(1999/44/EC) was transposed in English law (first as Part 5A of the Sale of Goods Act, then subse-
quently by the Consumer Rights Act 2015), its features concerning enforced repair and substitution
had no effect on the general attitude towards specific performance in the law of contract.
57 Lord Diplock once memorably described the common law as a maze and not a motorway
in Morris v CW Martin & Sons Ltd [1966] 1 QB 716.

58 Jérôme Huet, Traité de droit civil. Les principaux contrats spéciaux, LGDJ, 2001, 11754
(droit de “porter remède”). See also Michael Will, “Article 48”, Commentary on the International Sales
Law, Michael Joachim Bonell, C. Massimo Bianca (eds.), Milan, 1987, 437–448. Absent in the for-
mer provisions of the French Code civil, cure was not incorporated when the contract provisions
were recently revised.
22
stated circumstances is permitted to correct a non-conforming tender or delivery.

In UCC Article 2-508, perhaps the most important characteristic of cure is that
it prevents a surprise rejection of the goods, with its ensuing termination of the
contract, by the buyer further to the perfect tender rule in UCC Article 2-601. It
is clearly presented as a right given to the seller to correct a non-conforming ten-
der or delivery. Transplanted into the CISG as Article 48 CISG, cure has no such
corrective action to perform because the CISG contains no perfect tender rule.
Indeed, the rule of fundamental breach in Article 25 CISG requires such a mar-
ked departure from the standard of performance demanded by the contract that
there will be few circumstances in which a breach will be so serious as to trigger a
right to terminate (avoid) the contract.
The drafting of Article 48 CISG leaves a lot to be desired. On one view, the
seller merely has a right to propose cure to the buyer, who may reject the seller’s
offer and claim damages or a price reduction, except in those cases where there
is a fundamental breach and the seller wishes to take steps to prevent the buyer
from avoiding the contract in accordance with Article 25 CISG. Although para-
graph (1) states the seller’s right to cure, paragraph (2) then goes on to discuss
the buyer’s decision whether to accept the proposed cure. It hardly seems to have
been worth the legislative effort to give the seller a so-called right to cure if this
can be blocked so easily by the buyer and if it amounts only to a right to speak to
the buyer. Moreover, the Secretariat Commentary explicitly states that a cure may
be imperfect so as to convert a fundamental breach into a lesser breach, which
clearly points to the seller’s cure being imposed on the buyer. Another, and cle-
arly preferable, view therefore is that the buyer may only set or define the circum-
stances in which the cure is to occur (such as time and place). If the latter view
is correct, it draws attention to the way that a seller’s right to define the cure sits
uncomfortably with the buyer’s right to require performance in Article 46 CISG.
May the seller insist on repair if the buyer demands substitute goods under Ar-
ticle 46(2) CISG in cases of fundamental breach? May the buyer in other cases
insist on repair if the seller prefers to supply substitute goods?
Another import from Article 2 that may be criticised as a failed transplant
concerns the giving of adequate assurance of due performance. This avails a con-
tracting party who is placed in a position of uncertainty with respect to the other
party’s willingness or ability to perform the contract.59 A contracting party who
is in some doubt about the existence of a right to terminate may itself commit a
terminating breach of contract if it refuses to perform when its own right to ter-
minate is not available. What amounts to adequate assurance is very hard to say.
59 Article 2-609, applicable when “[r]easonable grounds for insecurity arise”.
23
In a given case, it might lie somewhere in a range stretching from soothing wor-
ds to a performance bond, though the latter might seem to be an extreme form
of assurance in view of the cost it imposes on the party required to provide assu-
rance. It is fair to say that what amounts to adequate assurance is in both general
terms and in the specific case hard to state with any precision, but the presence of
this rule again serves to blunt the edge of strict termination rights. Once again,
the absence of such rights in the CISG, where the adequate assurance rule opera-
tes somewhat differently to the way it does in Article 2, points to the transplanta-
tion of a rule into a different setting (the CISG) where its purpose, effect and uti-
lity are very difficult to determine.
More effective imports from the common law exist. The rule of mitigati-
on of damages, which prevents an obligee from sitting on its contractual rights in
the face of a breach, when it might have exercised self-help to stem losses flowing
from the breach, has no specific equivalent in French law, for example.60 Another
point of departure from French law concerns the common law’s greater willin-
gness to enforce a contract that contains no mechanism for determining the pri-
ce. The CISG is notoriously opaque in that it contains seemingly conflicting pro-
visions (Articles 14 and 55 CISG) that give comfort to both positions.61 The
process of creating uniform law is perfectly capable of producing a compromise
text that makes conflicting parties content, or at least not discontented, which is
a common feature of the diplomatic process. This is a matter of some discomfort
for some American academic lawyers who see compromises of this sort as leading
to inefficient outcomes.62
Conjunction of civil law and common law
A global instrument that draws from more than one legal tradition to crea-
te a composite whole can acquire internal tensions from that dual inheritance. We
have already seen the tension that exists between the seller’s right to cure and the
buyer’s right to require performance. A further example often mentioned is pre-
sent in Article 8 CISG, which seeks to balance civilian subjectivism and common
60 Despite the adoption of the CISG by France, the mitigation rule has not been incorporat-
ed in the revised provisions of the Code civil.
61 Article 14 CISG appears to require the price to be determined whereas Article 55 CISG
clearly recognises that the price may not, whether expressly or impliedly, be fixed.
62
And some English judges too, mindful of the adage that a camel is a horse designed by a
committee. See Sir John Hobhouse, “International Conventions and Commercial Law: the Pursuit
of Uniformity”, The Law Quarterly Review, Vol. 106, 1990, 530.
24
law objectivism in the meaning of language and contracts. It gives primacy to

the civil law approach of subjective intention before turning to the common law
approach if subjective intention cannot be determined. This is really a false con-
flict because a party’s subjective intention governs only if the other knew or co-
uld not have been unaware of that intention. Objective intention only comes into
play when the reasonable bystander, standing in for the other contracting par-
ty, is unaware of that subjective intention. Article 16 CISG is an example of alter-
native routes to commitment in the shape of a binding offer. Following the civil
law, an offer is binding if it is states a fixed time for acceptance or otherwise in-
dicates its irrevocability. Borrowing from Article 2 of the UCC, but not English
common law, Article 16 CISG also provides an alternative route to irrevocability
in the shape of the offeree’s reasonable reliance on the offer staying open. The two
approaches sit very uncomfortably side by side. A final example concerns non-
conforming goods. Putting aside the possibility of a consequential damages cla-
im, there is nothing to indicate whether the buyer’s claim is confined to a pri-
ce reduction action (Article 50 CISG) or whether the buyer may instead opt for
a claim for damages claim (Article 74 CISG), with different outcomes in dyna-
mic markets. The damages approach would give the buyer the difference betwe-
en what the goods should have been worth at the point of delivery and what in
fact as non-conforming goods they were worth at that time. This does not invol-
ve a direct reference to the price. The price reduction approach, however, as no-
ted above, is to take this difference between the two values at the point of delivery
and use it as a fraction to reduce the sale price.
Maintaining uniformity in the CISG
A uniform instrument in force in more than 90 countries, implemented

by judges and arbitrators of divergent legal backgrounds, courts the risk of being
absorbed into different legal cultures and, in its implemented form, losing its uni-
formity by “going native”. Like a sunken ship that becomes encrusted with bar-
nacles, the uniform instrument risks acquiring in each country a separate iden-
tity. The process is not dissimilar to the way that separate languages are created
from a common stock. The architects of the CISG were well aware that national
legal culture might come into play in judicial decisions and arbitral awards so as
to transform the meaning of the uniform instrument this possibility. To avert this
possibility, Article 7(1) CISG imposes an obligation on courts63 to promote uni-
63 As entities of the Contracting State. No such obligation could be imposed on arbitrators
as such and the very light controls exercised over international arbitral awards by the New York
25
formity in the application of the CISG by respecting its international character.

No guidance is provided by the CISG as to how uniformity is to be promoted. It
is not to be done by the creation of a system of binding international precedent.
There is scope, nevertheless, for a nuanced distinction between binding autho-
rity and persuasive authority, which in any case would be anathema to many civil
law countries. There is, furthermore, no international commercial court to provi-
de something in the nature of a guiding light for the interpretation of the CISG.
By means of the so-called CLOUT64 system of recording judicial decisions and
arbitral awards on the CISG, UNCITRAL, with the aid of volunteer national re-
porters, seeks to educate the international legal community on the development
of the CISG. One obvious way of promoting uniformity, in the absence of a supra-
national international commercial court, is through the dissemination of national
decisions. The CLOUT system is maintained in the six official languages of the
United Nations. This documentary record, however, consists only of case summa-
ries, which may give only a superficial account of the way that the CISG has been
applied in a given instance. UNCITRAL similarly maintains a digest of cases,
updated from time to time, but the entries for each case are very brief. Further-
more, following United Nations policy in this regard, the digest is not critical of
the decisions themselves. This digest, however, by the simple device of grouping
cases into particular interpretations of the text, may give later courts an indica-
tion of both orthodox (majority) and wayward (minority) decisions. Taking the
two instruments together, it has to be accepted that decisions and awards play
at least an influential role in the development of the CISG. If this were not the
case, it is hard to see why UNCITRAL would have gone down this road if recor-
ded case law was not to have at least persuasive authority. How can a court com-
ply with its uniformity obligation in Article 7(1) CISG if it does not take account
of what other courts and tribunals are doing? The CISG is not an instrument that
burst into force fully-formed in 1988; it is instead a current, living instrument.
UNCITRAL has limited resources and a limited role when it comes to po-
licing and supervising the development of the CISG. More ambitious attempts to
maintain uniformity may be found in the private sector. A number of excellent
websites may be found where decisions are recorded in full. The most famous
example was created by Pace University under the name of its creator, Professor
Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards 1958 would not equip
courts with adequate tools to exercise control of these awards.
64 Case Law on UNCITRAL Texts.
26
Al Kritzer.65 Regrettably, the website has not been updated in the last few years. It
still has some utility, albeit diminishing, in setting out in accessible form a bank
of books, articles, essays, theses and notes dealing with the CISG, much of which
may be fully downloaded. One criticism, however, is that the website in its abun-
dance does not differentiate between the good and the bad and mediocre, which
diminishes its utility for judges and practitioners. The first port of call for them
has become the various commentaries on the CISG. More important than the re-
cord of writings on the CISG is the way that the Pace website, relying upon vo-
lunteer translators, records well over a thousand decisions that have been transla-
ted into English. Uniform law does not survive linguistic misunderstanding or
ignorance, and this initiative builds upon the widespread status of English as a se-
cond language. Similar in a way to the Permanent Editorial Board of the Ameri-
can Uniform Commercial Code is the CISG Advisory Council,66 of which I am
the current chair. The Council, taking references from individuals and instituti-
ons, issues pronouncements on particular problems or particular provisions of
the CISG in the form of black letter rules and commentary. The black letter ru-
les constitute the first port of call with the commentary coming into play when
further elucidation is needed. As a private and independent body, the influence
of the Council is measured by the quality of its work. To repeat a statement made
about Roman law in mediaeval Europe, it is authoritative imperio rationis and not
ratione imperii.
There are also other forces of uniformity at work. Not to be underestima-
ted is the effect of students studying the CISG in other countries as part of their
LLM studies, or taking part in mooting competitions like the Willem C Vis Moot.
In time, many of these students will in turn become judges and arbitrators. The-
re is now a large global community of CISG scholars and exponents and they talk
to each other. This does not mean that the distorting effect of national legal cul-
ture has been effaced for evermore. The first few years of a legal education are the
most critical in influencing a lawyer’s development. The different ways in which
the line is drawn between questions of fact and questions of law threatens distor-
tion, alongside different approaches to the location of the burden of proof. Loca-
ting the boundary between the law of tort (or delict) and the law of sale is another
area ripe for divergence. There is also the issue of gaps in the CISG, which I shall
turn to when considering the PICC.
65 See www.cisg.law.pace.edu.
66 See www.cisgac.com.
27
PICC
The Principles of International Commercial Contracts, promulgated by

UNIDROIT,67 are a prominent example of a global soft law instrument, “desi-
gned for use throughout the world irrespective of legal traditions and the econo-
mic and political conditions of the countries in which they are to be applied”.68 In
addition to the PICC, there are other highly successful examples in the form of
standard contractual terms that parties are free to incorporate in their contractual
dealings. These include the York-Antwerp Rules on General Average and instru-
ments published by the International Chamber of Commerce (ICC), notably In-
coterms 2020, on the meaning of standard delivery expressions such as CIF and
FOB, and UCP 600 (2007), which concern the customs and practices of docu-
mentary letters of credit, with particular reference to the relationship between the
beneficiaries of letters of credit and issuing and confirming banks. It is hard to
overestimate the boost given to global trading by the work of the ICC.
Considerations of space and time, as well as the complementarity of
the CISG and the PICC, compel me to concentrate on the PICC at the expen-
se of other soft law instruments. The first issue is to define what is meant by the
commonly used expression “soft law” instrument. The PICC do not purport to be
a code of contract law binding parties who enter into contracts that may be cha-
racterised as international. They do not derive any binding force from a treaty,
or from any national legal system. On their face, however, they are a codification
of contract rules, far more extensive than any implant in a contract such as Inco-
terms 2020. They differ from the form of a conventional code of contract law in
that they come with comments and illustrations on top of black letter rules. The-
re are rules on contract formation, vitiating factors, performance, breach of con-
tract and remedies. Furthermore, the Preamble claims that they “shall” be appli-
ed, inter alia, when chosen by the parties and “may” be applied when whenever
the parties have not chosen any applicable law or when they have used an expre-
ssion such as “the lex mercatoria or the like”. These are claims that, especially the
first, cannot derive their force from the PICC themselves, for it is down to nati-
onal rules concerning choice of law and the governance of arbitrations to deter-
mine these matters. A further claim to self-sufficiency comes in the form of a rule
that the parties may not exclude the duty of good faith and fair dealing set out in
the PICC (Article 1.7 PICC), which is a strange thing to find in a non-normative
67 The International Institute for the Unification of Private Law.
68 Introduction to the first edition (1994).
28
instrument. It is rather like an artist’s assertion of moral right so that the integrity
of a work of art may not be compromised by outside interference in its presentati-
on.69 The same objection to the self-proclaimed binding force of the PICC cannot
be made of the Preamble’s claim that they may serve as a model for national legi-
slators, but the further claim that “[t]hey may be used to interpret or supplement
international uniform law instruments” is more problematical. That is a matter
for the organisation promulgating the uniform instrument and for Contracting
States. These latter cannot be bound by the pretensions of an outside entity, in this
case UNIDROIT.70
In this last regard, let us consider now the relationship of the CISG and the
PICC. We may begin with the observation that a country’srules on contract law
are embedded in a greater whole of rules dealing with matters such as property
law and civil liability for torts or delicts. A country that incorporates the CISG for
international sale contracts is incorporating something that does not come with
collateral support and boundary definition in the shape of uniform general con-
tract, property and tort rules. If we could confine ourselves to their style and si-
milarity of approach, there is a case to be made for combining the CISG and the
PICC, though such a combination will amount to less than a comprehensive body
of private law embracing the whole of the law of sale.71 The PICC were inspired
by the success of the CISG and a number of the persons taking part in national
delegations leading up to the CISG were also rapporteurs for the PICC. Given
that the PICC cannot of their own motion supplement the CISG to create a grea-
ter global law of contract, can this be achieved by other means?
First of all, there is the possibility that the parties themselves may choose
the PICC as the applicable law of the contract alongside the CISG. It is debata-
ble whether this will be effective in later judicial proceedings; it depends upon
whether a country’s rules of private international law will accept as the applicable
69 In the 1980s, an artist, whose work included a skein of wild geese suspended from the
ceiling of a shopping centre in Toronto, successfully challenged the hanging of Christmas ribbons
from the geese: Snow v Eaton Centre Ltd (1982) 70 CPR (2d) 105.
70 Some sense of the sensitive character of the relationship between the CISG and the PICC
can be gained by comparing the initial and subsequent drafts of a document (Legal Guide to Uni-
form Legal Instruments in the Area of International Commercial Contracts (with a focus on sales)),
March, 2020, issued under the joint aegis of the Hague Conference on Private International Law,
UNCITRAL and UNIDROIT. The original document is available at https://www.hcch.net/en/govern-
ance/council-on-general-affairs and the document containing the adjustments, a UN document, is
available as A/CN.9/1030.
71 Neither instrument deals with the transfer of property rights.
29
law a body of rules that is not state-based law. This is not the case, for example, for
EU countries subject to the Rome I Regulation,72 though this restriction does not
affect the choice of the PICC in the case of arbitration.73 Furthermore, although
the CISG, when otherwise applicable, may be excluded by the parties themselves
(Article 6 CISG), it is not clear what the effect of an applicable law clause would
be. Would it signify an attempt to exclude the CISG altogether, or to exclude the
CISG only when its rules are at variance with the PICC, or merely to supplement
the CISG when this instrument is otherwise silent (either because a contractual
issue does not pertain to the special case of sale or because, while it does, there is
no express or implied rule in the CISG that meets the case)?
Assuming there is no applicable law clause favouring the PICC, may they
be brought in to assist the CISG by virtue of the CISG itself? In a famous provisi-
on, Article 7(2) CISG, the CISG states that, where the CISG is silent on an issue
that falls within its scope, recourse may be had to the general principles on which
the CISG is based, failing which resort may be had to the applicable law. Now, it
is perfectly possible to discern from the CISG general principles such as estoppel
(or in civilian language non venire contra factum proprium) and the avoidance of
economic waste, and possibly even the principle of good faith and fair dealing.74
Although there is a case for having a general convention on substantive contract
law that sits comfortably with the CISG,75 the patient, deliberate and time-consu-
ming process of interpreting the CISG and filling its gaps can be taken so far that
there is either no or very little utility in bringing in the PICC to supplement the
72 In the drafting process, an attempt was made in Article 3(2) but later abandoned to ren-
der certain instruments that were not state-based law eligible for treatment as the applicable law
(“the principles and rules of the substantive law of contract recognized internationally or in the
Community”). The existence of a role for non-state law is permitted by the Inter-American Conven-
tion on the Law Applicable to International Contracts 1994, Articles 9 (duty of court to “take into
account the general principles of international commercial law recognized by international organ-
izations”) and 10 (“The guidelines, customs, and principles of international commercial law as well
as commercial usage and practices generally accepted shall apply in order to discharge the require-
ments of justice and equity in the particular case”).
73 See, for example, Article 28(1) of the UNCITRAL Model Law on Arbitration (“such rules
of law as are chosen by the parties as applicable to the substance of the dispute”).
74 The difficulty in this instance lies in determining the meaning of the rejection on an ex-
press duty of good faith binding on the contracting parties.

75
A Swiss proposal in 2012 ((A/CN.9/758)) for a complementary commercial contract in-
strument to the CISG was not accepted by UNCITRAL.
30
CISG.76 Apart from validity and property, the CISG governs the rights and obli-
gations of seller and buyer without any further exclusion.77
Assuming however some utility in the process (methods of payment be-
ing a good example), a question that must be answered concerns the legitimacy
of invoking the PICC. There is the obvious difficulty of invoking a later instru-
ment, the PICC, as a foundation for the earlier CISG. How can it be said that the
PICC were the basis upon which the CISG was concluded? Apart from Article
7(2) CISG, however, there is Article 9 CISG which deals with the role accorded
to usage. Usage is formed by established practices between parties, whether it is
the parties to the existing contract or parties in the trade in general. The whole of
the PICC, which amount to something in the nature of a contract code far tran-
scending trade practices, cannot be taken to be usage. An area omitted from the
CISG is vitiating factors such as duress and fraud. These are dealt with amply by
the PICC but how can it be said that these rules are a matter of usage? Moreover,
the Preface to the PICC makes it clear that rules were selected because of their in-
trinsic merits and not because of their widespread recognition. Particular rules,
however, might pass the usage test but this can only be settled on a rule by rule
basis. The rules on payment and related matters in the PICC78 might just pass the
usage test, but the result of this investigation overall is that the PICC adds little to
the CISG. This is in part due to the scale of the CISG itself which contains nume-
rous rules, express and implied, that could sit well in a general contract law.
Turning our attention now to the PICC as a global expression of contract
law, a perceptive survey of them has been made appraising the extent of their use-
fulness and success.79 It points out how little use is made of the PICC in the selec-
tion of an applicable law but that arbitrators do make use of them, though as in-
dividual rules rather than an overall system, even in the absence of choice by the
parties. This latter finding is not surprising. The PICC represent an attractive al-
ternative to invoking a complex choice of law process to reach the relevant rule in
a national set of rules that might be difficult to discern and understand. The selec-
tion and application of the law applicable to a contract by arbitrators is often an
76 Michael Bridge, “The CISG and the UNIDROIT Principles of International Commercial
Contracts”, Uniform Law Review, Vol. 19, 2014, 623.
77 Article 4 CISG.
78 Articles 6.1.7 et seq PICC.
79 Ralf Michaels, “The UNIDROIT Principles as Global Background Law”, Uniform Law
Review, Vol. 19, 2014, 643.
31
occult affair. Their awards are not open to external scrutiny except in extreme ca-
ses80 and the presence of a body of decisions amplifying and clarifying the me-
aning of the PICC is not to be found. This may explain the reluctance of parties
and their legal advisers when it comes to selecting the PICC, which represent the
equivalent of a Potemkin village (or something in a Hollywood backlot), all faca-
de and nothing behind them. The above survey,81 however, sees no small measu-
re of success in the PICC as “global background law”, operating “more as objective
law than as an object of choice”. They operate not so much as a global legal instru-
ment but rather as a touchstone against which legislators and courts measure na-
tional legislation and decisions. This is an intriguing idea but this overall finding,
that the PICC are not unimportant, amounts to significantly less than their succe-
ss as an expression of global contract law.
CONCLUSION
We remain a long way from achieving a global contract law. The CISG has
been remarkably successful in the particular case of sale, but a count of the num-
ber of Contracting States gives less than an account of how often the CISG appli-
es to contracts of sale. In fact, it is positively misleading to count the number of
Contracting States and then to recite the percentage of world trade for which the-
se States are responsible. The CISG is very commonly excluded in international
contracts and, in my experience, is almost always excluded in the sale of commo-
dities. This is largely because its commitment to keeping the contract alive does
not sit well with the harsh economics of dynamic and shifting markets. For many
traders participating in international commodity sales, they may as well be dea-
ling with an abstract entity such as a swap or an option. They will never see the
physical goods and may not even see the shipping documents if provision is made
for a truncated collection at the end of a sales string. It is also because market par-
ticipants, believing they already have a measure of legal certainty, are resistant to
legal change. There is no real prospect of UNCITRAL or UNIDROIT devoting
extensive resources to the creation of a global contract law given the pressing na-
ture of the need to deal with vital developments, such as dealings in demateria-
lised securities and international security interests. It is likely to be the case for
80 New York Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards
1958, Article V.
81 R. Michaels, op. cit., 643.
32
some considerable time to come that cross-border contracts remain subject to na-
tional rules, with the choice of law process continuing to play a prominent role.
René David once remarked that choice of law should not impede the expansion of
uniform law by according to national law too great a role, even when visited thro-
ugh uniform rules of private international law.82 That said, evolution in biological
terms is a slow process and, even in those cases where it picks up speed, its pro-
gress is measured in generations. This summary so far pays scant regard to the
globalised use of standard form contracts. It is hard to overestimate the importan-
ce of these forms in promoting the process of globalisation in contractual matters,
but in furthering the use of a particular national law they do not create a globali-
sed contract law. The same might be said for the banks of precedents compiled by
multinational law firms.
MICHAEL G. BRIDGE QC (Hon), FBA

Profesor na Geoffrey Bartholomew,
National University of Singapore
Profesor Emeritus na London School of Economics
MEĐUNARODNA TRGOVINA I TRANSNACIONALNO PRAVO
Rezime
Predmet ovog rada odnosi se na globalizaciju ugovornog prava. U radu je najpre data isto-
rijska analiza ovog pitanja, a zatim je učinjen pogled na različite vrste uniformnih pravila. Neka od
njih predstavljaju “tvrdo” pravo, kao što su multilateralne konvencije, dok druga ulaze u kategori-
ju pravila “mekog” prava, koja uključuju neobavezujuće pravne instrumente koje ugovorne strane
i suverene države mogu primenjivati. U tu kategoriju ulaze ugovorni opšti uslovi (npr. Incoterms
2020) i model ugovori (npr. ISDA ugovori), kao i model zakoni UNCITRAL-a. U radu je učinjen
osvrt na ulogu nacionalnog prava u procesu globalizacije, putem uticaja na zakone drugih država
ali i kroz doprinos u stvaranju uniformnog zakona. U radu su analizirana pravila Konvencije UN
o međunarodnoj prodaji robe (CISG), razmotren je uticaj kontinentalnog i anglosaksonskog pra-
va na njena rešenja i podvučen je značaj uniformnog karaktera Konvencije. Na kraju rada, pažnja je
posvećena ulozi i značaju UNIDROIT Načela međunarodnih trgovinskih ugovora (PICC) u oblas-
ti uniformnog ugovornog prava.
Ključne reči: lex mercatoria, tvrdi zakon, meki zakon, uniformno pravo, nachfrist, otklanjan-
je neispunjenja, ublažavanje
International Encyclopaedia of Comparative Law, Vol II: The Legal Systems of the World/
82
Their Comparison and Unification, Ch 5 “The International Unification of Private Law”, Brill, 1981,
para 62.
33
Bibliography
Bridge M., “The CISG and the Unidroit Principles of International Commercial Con-
tracts”, Uniform Law Review, Vol. 19, 2014.
Coggan Ph., More: The 10,000 Year Rise of the World Economy, The Economist Books,
London, 2020.
Hobhouse S.J., “International Conventions and Commercial Law: the Pursuit of Unifor-
mity”, The Law Quarterly Review, Vol. 106, 1990.
Huet J., Traité de droit civil. Les principaux contrats spéciaux, LGDJ, Paris, 2001.
Kötz H., European Contract Law, Oxford, 2nd edn, 2017.
Michaels R., “The UNIDROIT Principles as Global Background Law”, Uniform Law Re-
view, Vol. 19, 2014.
Mybergh P., “A Successful Substantivist Carve-Out?: The Athens Convention as Uniform
International Law”, Journal of Business Law, 2020.
Pollock S.F., Maitland F.W., The History of English Law, SFC Milson, Cambridge, 2nd edn,
Vol. 1, 1968.
Postand C., Miller E., The Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 2nd edn,
Vol II, 1987.
Van Caenegem R., An Historical Introduction to Private Law, Cambridge, 1992.
Wang Ch. H., The German Civil Code: Translated and Annotated, Stevens, 2007.
Will M., “Article 48”, Commentary on the International Sales Law, Michael Joachim Bo-
nell, C. Massimo Bianca (eds.), Milan, 1987.
Windeyer W. J. V., Lectures on Legal History, Law Book Co of Australasia, Sydney, 1949.
Zimmermann R., The New German Law of Obligations, Oxford, 2005.
Article history
Received: 07.09.2020.
Accepted: 25.09.2020.
ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
34
UDC 341.24
DOI: 10.5937/RKSPP2002035P
CRISTINA PONCIBÒ
A CONTRACT LAW FOR FUTURE GENERATIONS
While attention for the social and environmental impacts of international busine-
ss is certainly not new, the past years have seen renewed interest due pressing global pro-
blems such as climate change, poverty, and human rights violations. Multinational enterpri-
ses (MNEs) are increasingly called upon to play an active role and thus contribute to a more
sustainable development. Interestingly, legal scholars are studying how MNEs are adopting
codes of conduct advancing sustainable development goals to rule their commercial relati-
onships with their suppliers in global supply chains. Some of these goals are incorporated in
contractual terms when the company insert sustainability contractual clauses in internati-
onal supply agreements. These contractual provisions dealing with public values represent
“irritant clauses” for contract theory and pose some challenging questions to contract law
scholars. The article considers, in particular, the following research questions: firstly, are the-
se contractual provisions binding and enforceable by the parties or by a third party to the
contract? Secondly, are they really “part of the contract” or do they play many functions?
Thirdly, do they have an impact in advancing sustainability goals? Finally, the case of sustai-
nability contractual clauses confirms that a new, specifically intergenerational, contract the-
ory is needed.
Key words: comparative contract law, contract theory, private actors, global value
chain, sustainable development goals, environmental sustainability
Cristina Poncibò, Associate Professor of Comparative Private Law, Turin University, e-mail:
cristina.poncibo@unito.it.
35
IRRITANT CLAUSES
Sustainability contractual clauses (hereinafter: “SCCs”) concern some of the

Sustainable Development Goals.1 Precisely, on 25 September 2015 the UN Gene-
ral Assembly unanimously adopted the Resolution Transforming our world: the
2030 Agenda for Sustainable Development. It is known that the core of the Reso-
lution consists of 17 Sustainable Development Goals (hereinafter: “SDGs”) with
169 associated targets, and many more indicators. It is known that SDGs are build
on the earlier UN Millennium Development Goals, “continuing development pri-
orities such as poverty eradication, health, education and food security and nu-
trition”. Yet, going “far beyond” the MDGs, they “[set] out a wide range of eco-
nomic, social and environmental objectives”.2 The SDGs add new targets, such as
migration (8.8; 10.7), the rule of law and access to justice (16.3), legal identity and
birth registration (16.9), and multiple “green” goals. And, more than the MDGs,
they emphasize sustainability.
Legal scholars have been exploring SCCs within the context of public pro-
curement, investment agreements and international supply chain contracts.3 In
particular, the article examines the case of contractual provisions dealing with the
goal of environmental sustainability by taking them as examples to discuss - more
generally – the aims, structure and impact of SCCs. The title of the article reflects
one of the main functions of SCCs: precisely, our analysis argues that they play
an “expressive function” over global value chains (hereinafter: “GVCs”) and soci-
ety (see at paragraph 4). These provisions are particularly common in managing
the commercial relationships between MNEs and suppliers in GVCs. GVCs have
1 The 2030 Agenda for Sustainable Development, adopted by all United Nations Member
States in 2015, provides a shared blueprint for peace and prosperity for people and the planet, now
and into the future. At its heart are the 17 Sustainable Development Goals (hereinafter: “SDGs”),
which are an urgent call for action by all countries – developed and developing – in a global part-
nership. They recognize that ending poverty and other deprivations must go hand-in-hand with
strategies that improve health and education, reduce inequality, and spur economic growth – all
while tackling climate change and working to preserve our oceans and forests.
2 United Nations, The Sustainable Development Goals Report 2018, New York, United Na-
tions, 2018; United Nations, Transforming Our World: The 2030 Agenda for Sustainable Develop-
ment, New York, United Nations, 2015.
3 Lorenzo Cotula, Investment contracts and sustainable development. How to make contracts
for fairer and more sustainable natural resource investments, London, 2010; Katerina Mitkidis, Sus-
tainability Clauses in International Business Contracts, The Hague, The Netherlands, 2015. See also
Katerina Mitkidis, “Sustainability Clauses in International Supply Chain Contracts: Regulation, En-
forceability and Effects of Ethical Requirements”, Nordic Journal of Commercial Law, No. 1, 2004,
1–31. Cristina Poncibò, “The Contractualisation of Environmental Sustainability”, European Review
of Contract Law, No. 4, 2016, 335–355.
36
Cristina Poncibò: A Contract Law for Future Generations
emerged as an expression of neoliberal globalisation policies.4 In particular, legal

scholars have noted how Contract Law has been served to organise the cooperati-
on within GVCs.5
In our case, Contract Law has been adopted to promote the goals of sustai-
nability.6 Precisely, the above-mentioned SCCs are “legal irritants” with respect to
traditional contract theory.7
As a preliminary point, the article stresses that the possibility to enfor-
ce such clauses clearly depends on their “legal meanings”. It also suggests that it
is very useful to examine an example of a “sustainability clause” before entering
the discussion.8 In particular, the following aspects emerge from the analysis of a
contract lawyer.
Unilateral provisions (controlling GVCs by contract)
The MNEs mostly drafted and adopted their codes and then incorporated
them into their contracts without consulting suppliers. In most cases, this was a
unilateral initiative on the part of the MNE, rather than a process of negotiation.9
4 Hinrich Voss, “Implications of the COVID-19 Pandemic for Human Rights and Modern
Slavery Vulnerabilities in Global Value Chains”, Transnational Corporations Journal, Vol. 27, No. 2,
2020, 113–126; Gary Gereffi, Global Value Chains and Development. Redefining the Contours of 21st
Century Capitalism, Cambridge, 2018; Gary Gereffi, John Humphrey, Timothy Sturgeon, “The Gov-
ernance of Global Value Chains”, Review of International Political Economy, No. 12, 2005, 78–104.
5 Klaas Hendrik Eller, Jaakko Salminen, “Reimagining Contract in a World of Global Val-
ue Chains”, European Review of Contract Law, 2020, 16, 1 fs. and Fabrizio Cafaggi, Paola Iamiceli,
“Regulating Contracting in Global Value Chains. Institutional Alternatives and their Implications
for Transnational Contract Law”, European Review of Contract Law, Vol. 16, No. 1, 2020, 44.
6 Jaakko Salminen, “The Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh: A New Par-
adigm for Limiting Buyers – Liability in Global Supply Chains?”, The American Journal of Com-
parative Law, Vol. 66, No. 2, 2018, 411–451. The Accord is a contract between apparel brands, re-
tailers and importers, on the one hand, and international trade union federations, on the other. It
sits almost entirely apart from domestic law and regulation, or public international law. Funded by
the private sector, garment industry signatories, it provides for a system of oversight, credible in-
spections, mandatory remediation, and transparent reporting. Those contractual obligations are en-
forceable through international commercial arbitration, at the suit of the signatory unions.
7 Gunther Teubner, “Legal Irritants: Good Faith in British Law or How Unifying Law Ends
Up in New Differences”, Modern Law Review, Vol. 61, 1998, 11–32.

8 Para 1 and para 2 of the sustainability contractual clause of Pirelli Group. The full text
of the sustainability clause of Pirelli Group has been accessed at www.pirelli.com/asset/index.

php?idelement=59887 (June 2019).
9 MNEs use contract law as a mode of ensuring a better control over suppliers throughout
GVCs. See Claire A. Cutler, Thomas Dietz, The Politics of Private Transnational Governance by
Contract, Abingdon, 2017.
37
Mapping
A first question here is to fix the legal meaning of SCCs. In order to answer
this question, the few empirical studies show that MNEs tend to adopt a variety
of similar contractual provisions ranging from vague (non-binding) assertions to
more precise contractual obligations.
First, some SCCs contain a clear, binding and verifiable clause (“express
term model”). In this case the issue of whether SCCs clauses are binding and en-
forceable depends on the way they are drafted in the contractual text. Generally,
unspecified and generic promises are not considered as contractual terms. A good
question is whether the model clause here mentioned is sufficiently detailed and
precise to create an obligation between the parties and, thus, enforceable.
Second, certain SCCs consist in referring to the code of conduct of the com-
pany (“reference model”). They may also refer to an international sustainability
standard, a national legislation (“reference to international standards, guideli-
nes”).
Still, the question of whether or not SCCs are binding depends on the wor-
ding of the provision of the code of conduct or standard. Thus, in three cases here
considered, the binding force of SCCs depends on their wording and clarity. In
practice, MNEs usually frame the requirements in broad terms when drafting
SCCs, especially when they adopt the reference models. Although general terms
might be intended to reach a broad audience and retain rule flexibility, the ter-
minology risks to be so vague that no clear obligations can actually be extracted
from the text.
Long-term commitments based on cooperation
between MNEs and suppliers
These provisions are part of contracts to “govern” the global values chain
so that they contribute in setting the legal framework for exchanges between the
parties over time and, in pursuing this goal they provide mechanisms of coop-
eration and control over their suppliers (e.g. monitoring, training, auditing and
certification).10
Analysis
The empirical studies about SCCs show that they may – or may not – being
enforceable depending on their wording. Often, the reference to environmental
10 Stefan Grundmann, Fabrizio Cafaggi, Giuseppe Vettori, “The Contractual Basis for Long-
Term Organizations – The Overall Architecture”, The Organizational Contract, (Eds. S. Grundmann,
F. Cafaggi, G. Vettori), Abingdon, 2013, 10–11.
38
sustainability and the “rights of future generations” remains vague, imprecise un-
der contract law theory. In very few cases, the parties give binding effect to SDGs
standards (that are otherwise) not binding on the parties.
Clearly, vague clauses – from which no specific right or obligation can be
deduced – will not be enforced under the law of contracts. If an obligation is not
clearly stipulated, there may be no breach. Therefore, the mere fact that these pro-
visions are incorporated into the contractual text will not remedy their vagueness.
Interestingly, while they often result in non-binding legal statements contained in
contracts, MNEs adopt SCCs in contracting with suppliers to play another (and
interesting) function that we discuss in the paragraph about the many functions
of Contract Law.
ENFORCING SCCS BETWEEN THE PARTIES
At least three scenarios have to be distinguished here. First, the enforce-

ment down the chain of suppliers and sub-suppliers. Second, the enforcement by
third parties to the contract, such as the employees of the suppliers, local commu-
nities, or consumers. Finally, one may question whether these provisions may also
have an impact on the rights of future generations.
First of all, the enforcement between the parties, MNE and suppliers, seems
to favour the assessment of contractual obligations under a “cooperative ethics”
approach – that is, one in which contracting parties are expected to cooperate es-
pecially in a long-term contractual relationship.11
Such an approach finds an explanation, for example, according to the rela-
tional theory of contract.12 In brief, the theory views the formal legal infrastruc-
ture governing the contractual relationship as being of secondary importance
compared to informal norms of decency, solidarity and cooperation. Under this
conventional understanding, resorting to the formal law of remedies upon breach
misses the mark: instead of reflecting the parties’ on-going commitment to pro-
moting their goals through cooperation and mutual agreement, such a move re-
flects a diametrically opposed set of values. Scholarly literature pertaining to the
relational theory has typically focused on extra-legal or informal devices for the
11 Fabrizio Cafaggi, Paola Iamiceli, “Contracting in global supply chains and cooperative
remedies”, Uniform Law Review, 2015, 1–45. The article focuses on food global value chains.
12 Ian Roderick Macneil, “Reflections on Relational Contract”, Journal of Institutional and
Theoretical Economics, 1985, 541–546. The network theory of contract law may also be useful to ex-
plain the framework for SCCs. It is not possible to develop this point more in the article, see for ref-
erence Hugh Collins, “Introduction to Networks as Connected Contracts”, Networks as Connected
Contracts, (Eds. Gunther Teubner & Hugh Collins), Oxford, 2011, 14–15.
39
regulation of long-term contractual relations, such as: consensual adjustment of

primary contractual arrangements in light of changing circumstances, informal
incentives for performance and cooperation, the tendency to abstain from rely-
ing on formal rights and duties, and the frequent use of alternative dispute resolu-
tion mechanisms.13
Indeed, it seems that no single contractual approach or theory is fully
equipped to provide an analysis of the major implications. Rather, it seems about
time to initiate a dialogue between competing or complementary contractual the-
ories to explore their respective understanding of and contribution to GVCs, in-
cluding for example the network theory of contract law.
RELATIONAL CONTRACT THEORY AND REMEDIES: TRAINING,

CONTRACTUAL MONITORING, AUDITING AND CERTIFICATION
Again, the article suggests considering the example of sustainability clause

already mentioned at paragraph 1 with particular attention to the part of the
clause dealing with remedies in case of breach of the obligation to promote SDGs
goals.14
The exam of the clause confirms that is it useful to discuss informal reme-
dies by adopting a distinction between ex ante strategies and ex post remedies. In
particular, scholars focusing on CSR liability have studied over time a number of
solutions.15
13 Yehuda Adar, Moshe Gelbard, “The Role of Remedies in the Relational Theory of Con-
tract: A Preliminary Inquiry”, European Review of Contract Law, 2011, 7, 399–424. Jay M. Feinman,
“Relational Contract Theory in Context”, Northwestern University Law Review, Vol. 94, 1999–2000,
737 and I. Macneil, “Contracts: Adjustment of Long-Term Economic Relations under Classical,
Neoclassical, and Relational Contract Law”, Northwestern University Law Review, Vol. 72, 1977–
1978, 854.
14 Paragraphs 3 and 5 of the sustainability clause of Pirelli Group “(…) 3. The Supplier ac-
knowledges that Pirelli has the right, at any time, to verify, either directly or through third parties,
compliance by it with the obligations herein undertaken. (…) 5. The Supplier may report to ethics@
pirelli.com any breach or suspected breach of the “Values and Ethical Code”, the “Code of Conduct”
and the Pirelli Group policy “Social Responsibility for Occupational Health, Safety and Rights, and
Environment” or any applicable laws; reports may be anonymous but shall contain a description of
the events that constitute the breach of the provisions contained in the above mentioned Pirelli doc-
uments, including information about time and place of occurrence of the relevant events, as well as
the persons involved. Pirelli will not tolerate threats or reprisals of any kind against employees and
third party collaborators arising from such reporting and shall adopt all appropriate actions against
any persons engaging in any such acts of threat or reprisal. Furthermore, Pirelli shall ensure the an-
onymity of those reporting the breaches, subject to the requirements of applicable law”.
Anna Beckers, Enforcing Corporate Social Responsibility Codes On Global Self-Regulation
15
and National Private Law, Oxford, 2015. Anna Beckers, “Towards a Regulatory Private Law Ap-
40
Ex ante perspective
Precisely, strategies to prevent the risk of a breach of SCCs include, for

example training, Self-assessment, due diligence, monitoring and audits (internal
audit and audits by third parties).
Just to provide an example, the Accord on Fire and Building Safety in Ban-
gladesh provides some examples of similar relational strategies to prevent the bre-
ach of SCCs. The Accord is a contract between apparel brands, retailers and im-
porters, on the one hand, and international trade union federations, on the other.
It sits almost entirely apart from domestic law and regulation, or public interna-
tional law. Funded by the private sector, garment industry signatories, it provides
for a system of oversight, credible inspections, mandatory remediation, and tran-
sparent reporting. Those contractual obligations are enforceable through interna-
tional commercial arbitration, at the suit of the signatory unions.16
Legal and management scholars have particularly focused their attention on
the process of auditing within GVCs.17 In particular, audits in this case are used
to “monitor” and “verify” a company’s conformance with the voluntary standar-
ds put in place by industry, often in collaboration with NGOs. As well, with decli-
ning state-based labour and environmental inspection systems in many countries
(as governments outsource enforcement) auditing by private firms is being em-
ployed as a means to assess compliance with “hard” environmental and labour
law. Over the last few years, a wave of international guidelines and legislation to
promote auditing as a way to enforce and verify standards in global supply chains
has legitimized and expanded the use of audits as a governance instrument un-
der US and EU legislation. Unfortunately, according to empirical studies, audits
do not seem to have proven to be very effective so that they are receiving so many
criticisms from scholars in various disciplines.18
proach for CSR Self-Regulation? The Effect of Private Law on Corporate CSR Strategies”, European
Review of Private Law, Vol. 27, No. 2, 2019, 221–243. Andreas Rühmkorf, Corporate Social Respon-
sibility, Private Law and Global Supply Chain, Cheltenham, 2015. Anna Louise Vytopil, Contractu-
al Control in the Supply Chain. On Corporate Social Responsibility, Codes of Conduct, Contracts and
(Avoiding) Liability, The Hague, The Netherlands, 2015.
16 J. Salminen, op. cit., 411–451.
17 Jennifer Bair, “Contextualising compliance: hybrid governance in global value chains”,
New Political Economy, 2017. Professor Bair offers a sociological perspective on compliance and
auditing.
18 Ibidem.
41
Ex post perspective
Also important, strategies to remedy ex post a breach of SCCs are, for exam-
ple, whistle-blower strategies and corrective action plans. In the latter case, if non-
compliance is discovered, the buyer will usually work with the supplier to find so-
lutions. For example, the most common tool that companies use is a “corrective
action plan”, under which the parties agree what the supplier must do to remedy
the breach. Sometimes, the buyer will even provide a supplier with capacity buil-
ding resources, such as training or assistance.
In this respect, blacklisting or name-and-shame strategies may also be re-
levant. MNEs also adopt “name-and-shame strategies”, practically consisting in
the establishment of a database of compliant suppliers: the members of the spe-
cific initiative can no longer use a supplier, who is erased from such a database
or, worse still, listed as non-compliant (“blacklisting”). This information, despite
its possible incompleteness, is essential for implementing any practical change in
suppliers’ behaviour through various soft and hard remedial strategies.
Analysis
First of all, the reliance on informal remedies may contribute in explaining

the paucity of relevant case law on the enforceability of SCCs.19 Anyway, informal
remedies (both ex ante and ex post) do not represent – in our view – effective en-
forcement mechanisms to hold MNEs and their suppliers accountable for the way
they purport to promote SDGs in their GVCs.
THE “SHADOW” OF FORMAL REMEDIES
Our point consists in noting that enforcement occurs in the “shadow” of

formal remedies. In case the supplier is in breach of a SCCs, the buyer can procu-
re a remedy, in English Law (and in common law generally) the primary remedy
against the party is the right to demand damages. The situation differs from civil
law, where the usual remedy is to force the defaulting party to perform the con-
tract. The remedy of specific performance is rarely awarded in English Law.
Fundamental Breach/Termination /Damages
The breach of SCCs might constitute a fundamental breach of the agree-

ment (just to provide an example, see Article 49(1) and Article 25 of the United
19 A. Beckers, 2015, op. cit.; A. Rühmkorf, op. cit.; A.L. Vytopil, 2015, op. cit.
42
Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods (CISG) le-
ading to its termination.20 Usually, a fundamental breach is found when the main
obligation under a contract is not fulfilled, or when the parties expressly agreed
on the fundamental role of certain obligations under the agreement.
This is the case of the example mentioned before: “(…) 4. The Parties here-
by agree that Pirelli may terminate the Contract/s and/or the Order/s in the event
that the Supplier should be held responsible for any breach of any of the provisions of
paragraph 2 above.”
Nevertheless, in other cases, the breach of SCCs may result in a non-funda-
mental breach. This when considering SCCs as posing ancillary obligations. If it
comes to a formal disagreement about the right to terminate, the court would have
to establish whether the breach in question amounted to a fundamental breach.
Interestingly, a fundamental breach must also be foreseeable according to
the general rules on contract interpretation. The main aspect to examine in this
respect will once again be the language of the SCCs and/or the manner in which
the supplier was informed of the buyer’s standards with respect to sustainable de-
velopment.
Coming to contractual damages, in order to claim damages for the breach
of SCCs, the buyer then has to prove a breach, a damage that was foreseeable and
a causal relationship between the two (e.g. Article 45(1), and 74 CISG).21
20 Arts 49 (1) and 25 of the United Nations Convention on Contracts for the International
Sale of Goods (Vienna, 11 April 1980). Art 49 (1) states that: “The buyer may declare the contract
avoided: (a) if the failure by the seller to perform any of his obligations under the contract or this
Convention amounts to a fundamental breach of contract; or (b) in case of non-delivery, if the se-
ller does not deliver the goods within the additional period of time fixed by the buyer in accordan-
ce with paragraph (1) of article 47 or declares that he will not deliver within the period so fixed”. Art
25 precises that: “A breach of contract committed by one of the parties is fundamental if it results
in such detriment to the other party as substantially to deprive him of what he is entitled to expect
under the contract, unless the party in breach did not foresee and a reasonable person of the same
kind in the same circumstances would not have foreseen such a result”.
21 Art. 45(1) of the United Nations Convention on Contracts for the International Sale of
Goods (Vienna, 11 April 1980). Art. 45 (1) states that :”If the seller fails to perform any of his obli-
gations under the contract or this Convention, the buyer may: (a) exercise the rights provided in ar-
ticles 46 to 52; (b) claim damages as provided in articles 74 to 77”. Art. 74 of the United Nations
Convention on Contracts for the International Sale of Goods (Vienna, 11 April 1980). precises that
“Damages for breach of contract by one party consist of a sum equal to the loss, including loss of
profit, suffered by the other party as a consequence of the breach. Such damages may not exceed the
loss which the party in breach foresaw or ought to have foreseen at the time of the conclusion of the
contract, in the light of the facts and matters of which he then knew or ought to have known, as a
possible consequence of the breach of contract”.
43
All aspects may pose problems in relation to SCCs. Firstly, a breach can oc-
cur only where there is a binding obligation. As noted, the binding nature of SCCs
is dependent on the relevant provision’s form and specificity. Secondly, the causal
relationship between breach of an SCC and relevant damage will often be a con-
troversial matter and it will be even harder if a buyer claims a future loss, which
must be proved with reasonable certainty. It may be impossible to reach reasona-
ble certainty, unless the buyer, for example, faces litigation by third parties due to
the breach in question and expects to lose it.
Additionally, if an SCC is breached, most likely a non-pecuniary damage
will occur - usually reputational harm. Whereas UPICC and PECL expressly pro-
vide for the possibility of recovering non-pecuniary loss, the same is the subject
of an academic discussion and contradicting court decisions under CISG.
Indeed, the most common and probably the most detrimental consequence
of suppliers’ breach is the buyer’s damaged reputation. Specific performance is in-
consequential, because the buyer cannot recover the loss suffered. Claiming dam-
ages might be more helpful for the buyer, but establishing a link between the sup-
plier’s breach and any loss suffered by the buyer may be difficult. Furthermore,
calculating damages is problematic. Damages often include non-monetary dam-
age such as future loss of profit due to harmed reputation.
Non-conformity of the goods
The breach of SCCs does not influence the tangible quality of goods so that
the legal consequences of their infringement do not follow the usual reasoning
according to Article 35(1) CISG requiring the seller to deliver “goods which are of
the quantity, quality and description required by the contract”.22
22 Art. 35 of the United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Go-
ods (Vienna, 11 April 1980). Art. 35 states as folllows: “(1) The seller must deliver goods which are
of the quantity, quality and description required by the contract and which are contained or pac-
kaged in the manner required by the contract. (2) Except where the parties have agreed otherwise,
the goods do not conform with the contract unless they: (a) are fit for the purposes for which go-
ods of the same description would ordinarily be used; (b) are fit for any particular purpose expre-
ssly or impliedly made known to the seller at the time of the conclusion of the contract, except whe-
re the circumstances show that the buyer did not rely, or that it was unreasonable for him to rely, on
the seller’s skill and judgement; (c) possess the qualities of goods which the seller has held out to the
buyer as a sample or model; (d) are contained or packaged in the manner usual for such goods or,
where there is no such manner, in a manner adequate to preserve and protect the goods. (3) The se-
ller is not liable under subparagraphs (a) to (d) of the preceding paragraph for any lack of confor-
mity of the goods if at the time of the conclusion of the contract the buyer knew or could not have
been unaware of such lack of conformity”.
44
Whilst Article 35(1) deals with what the contract actually requires, Article
35(2) sets out a series of objective criteria used to determine conformity. It is a
subsidiary definition, which only applies to the extent that the contract does not
contain any, or contains only insufficient, details of requirements to be satisfied
under the said provision. Thus, the primary consideration is whether the contract
requires the goods to be produced by safeguarding certain sustainability goals.
If these goals are not expressly required by the contract, Article 35(2) re-
quirements can then be considered. Indeed, the way of producing the goods in-
fluences their value on the market: a buyer may be willing to pay a higher price
for goods manufactured and traded by respecting the environment and other
values.
Following that reasoning, one may say that the goods produced under con-
ditions violating these goals are not of the quality impliedly asked under the con-
tract (Article 35(1),(2) CISG).
ENFORCEMENT BY THIRD PARTIES TO CONTRACT
The enforcement down in the chain of suppliers and sub-suppliers is an im-

portant issue for the actual reach of the sustainability commitments of the con-
tract. However, contract law concerns, first and foremost, the parties. The doc-
trine of privity of contract stipulates that it is a general rule that third parties
cannot be subjected to a burden by a contract to which they are not party.
However, the recognition of third party’s rights to enforce a contract has
puzzled contract law theory and practice.
It also is possible to note that the principle become generally accepted
across international23 and European jurisdictions. In this respect, article 6:110
PECL (Stipulation in Favour of a Third Party) states that (1) A third party may re-
quire performance of a contractual obligation when its right to do so has been ex-
pressly agreed upon between the promisor and the promisee, or when such agree-
ment is to be inferred from the purpose of the contract or the circumstances of
the case. The third party need not be identified at the time the agreement is con-
cluded (...).24
23 Articles 5.2.1.–5.2.6. UNIDROIT Principles of International Contracts (2016 edition).
24 (2) If the third party renounces the right to performance the right is treated as never hav-
ing accrued to it. (3) The promisee may by notice to the promisor deprive the third party of the
right to performance unless: (a) the third party has received notice from the promisee that the right
has been made irrevocable, or (b) the promisor or the promisee has received notice from the third
party that the latter accepts the right. From its part, English Law third parties were unable to en-
45
Now, traditional approaches to third party’s rights to contracts under Euro-

pean Contract Law are not easily applicable to the case of third parties to SCCs.
EU Contract Law seem to converge in requiring the intention of the parties to be-
stow a right on a third party (“intention” and “right”). In addition, the issue beco-
mes more and more difficult in increasing the “distance” to the contract from the
employees of the supplier to local communities, consumers, NGOs, and suppor-
ters of SDGs goals. Here the issue concerns the identification of the third party.
This does not mean that the third party must be defined in the agreement, but it
must be identifiable at least as a member of a specific group, or class.
On such basis, legal scholars have examined arguments in favour and aga-
inst the application of third party’s rights to contract with respect to SCCs. Accor-
ding to the author of this paper, both perspectives have some merit, while they
are not conclusive. Here the point is clear: how far can we go in redesigning the
doctrine of third party’s rights to contract. Private law offers many options in this
respect, without the need to “force” the structure of contract law. There is a clear
difficulty in enlarging the boundaries of the doctrine to include an indetermina-
te number of potential plaintiffs such as in the case of standing for sustainability.
THE MANY FUNCTIONS OF CONTRACT LAW
A contractual clause is generally designed for enforcement. Here the ques-

tion is whether SCCs play another function that do not necessarily and primarily
rely on formal or informal enforcement (see the paragraphs above).
Our argument follows: the contractual provisions dealing with SDGs, such
as in the case of environmental sustainability, play an expressive function within
the particular social and economic environment of GVCs. In other words, legal
scholars have explored the fact that law conveys a social meaning that reinforces
or changes the norms of a community, beyond its role in establishing and enfor-
cing rules. In our case, we argue that SCCs and their effects over suppliers can be
better understood within the theoretical framework offered by the authors dea-
ling with the expressive function of law.25 In particular, legal scholarship explores
force a contract that they are not party to, even if the contract has been expressly entered into for
their benefit. The Contract (Rights of Third Parties) Act 1999 opens up the possibility for such third
parties to derive enforcement. The first avenue for such a right it that a term of the contract express-
ly provides that the third party may enforce a right in its own right, or when the third party is a ben-
eficiary to the contract. In such a case the party has to be identified in the contract with the name or
as a member of a group or according to a particular description.
25 Cass Sunstein, “On the Expressive Function of Law”, European Constitutional Law Review,
Vol. 5, 1996, 66–72.
46
the expressive and communicative functions in law in “making legal statements”

as opposed to its function in directly controlling behaviour. Precisely, Sunstein in
the mid-1990s does so by focusing on the particular issue of how legal statements
might be designed to change social norms. He also catalogues a range of possi-
ble (and in my view legitimate) efforts to alter norms through. In applying such
a theory to our case, we stress that the contractual provisions dealing with susta-
inability are basically legal statements. MNEs design them to affect suppliers’ be-
haviour over the GVC in respecting and advancing SDGs. SCCs aim at changing
social norms (more precisely trade usages and practices) along the GVCs (i.e.
the community of traders). Here the focus is not on enforcement, but on social
change.26
Clearly, the question is whether these legal statements are contributing in
changing the social norms among traders of the GVCs and thus favouring su-
stainability goals, in particular, with respect to environmental dimensions of the
concept.
With respect to Sunstein’s theory our case study concerns contractual provi-
sions, not law. They are not usually subject to publication, nor they have the infor-
mative and communicative force of legislation. Nevertheless, contractual provisi-
ons adopted by MNEs to govern suppliers’ behaviour in their GVCs have certain
peculiarities that justify our argument about their expressive force. Precisely, in
this respect it is important to stress two points.
Firstly, the codes of conduct and SCCs are widely publicized by MNEs on
websites, brochures, events, just to mention a few, to promote the company’s re-
putation. In this respect, SCCs are often an essential part of a marketing strategi-
es directed to non-consumer and consumer markets depending on the goods and
services at issue. In fact, in case they contain false information, or omissions, such
statements, including SCCs, can be deemed as unfair practices before consumers
and SMEs under the European Unfair Commercial Practice Directive.27 This is
to say that SCCs contain statements that MNEs use to bring to the attention of
a wider audience of traders and consumers. Again, this practice differs comple-
tely from the usual confidentiality covering international commercial agreements
26 It is not always necessary to enforce the law in order to give it effect. For example – by
making a statement through law, whether through governmental regulation or private contracts –
the statement may change our judgments, social norms and behavior. This phenomenon is known
as the expressive function of law. C. Sunstein, op. cit., 66.
27 Anna Louise Vytopil, “Liability for ‘greenwashing’?. On unfair commercial practices, the
legal duty to be transparent and the case of a ‘safe harbor’”, Law and Responsible Supply Chain. Con-
tract and Tort Interplay and Overlap, (Eds. Vibe Ulfbeck, Alexandra Andhov, Katerina Mitkidis),
UK, 2019, 110 fs.
47
between companies. Thus, similar clauses have the capability to reach global mar-
kets and societies, especially through the web, and social media. While the theo-
ries of the expressive function of law focus on formal law and soft law, we argue
that, in this specific case, these contractual provisions are advertised to markets
and societies, and for this reason, they may have an impact.
Secondly, SCCs and provisions having a similar scope in supporting SDGs
are becoming standardised in contracting within GVCs. The standardisation im-
plies that they are commonly designed and used among traders and, more im-
portant, this process entails a proliferation of these clauses in international supply
agreements. One may argue that such process may amount to establishing a trade
usage and its legal consequences according to CISG.
Thus, such a theory invites us to consider how rules alter the social meaning
of behaviour and promote the adoption of laws creating new norms of behaviour.
Informing
The expressive effect of contracts is also connected to their informative
role. New information about risks of a specific behavior may shift relevant social
norms. It is, therefore, desirable that MNEs accompany their contracts and codes
of conduct by the underlying explanations, because providing information may
have even greater effect on compliance than enforcement.
Signalling
In addition, an author notes that the relevant law is a signal or statement
unaccompanied by much in the way of enforcement activity. There is a large set
of instances in which laws that (a) aspire to announce or signal a change in soci-
al norms are nonetheless (b) accompanied by little enforcement activity.28 In our
case, the contractual form, even though the undertaking may not be legally en-
forceable, signals the seriousness of the issue towards suppliers. The increased
credibility of commitment with contract might compensate for the low possibi-
lity of non-compliance detection. If they do not comply, suppliers may therefore
fear adverse consequences, although these may not amount to any formal dispute
resolution.
Taking a moral obligation
By taking on the contractual form, the supplier comes under a moral im-
perative. A signature may seem unimportant if the incorporated SCCs is draf-
28 C. Sunstein, op. cit., 66–72.
48
ted in vague terms or its enforceability is otherwise doubtful; but it makes a clear,
almost symbolic demarcation of what is considered a part of the deal and, is the-
refore, ethically binding.
A consensus exists that a legally valid contract also imposes certain mo-
ral obligations on a promisor; therefore, a supplier will probably feel obliged
to comply with the code, irrespective of its actual legal force. Under the moral
approach to contracts, a contractual commitment creates pressure on the promi-
sor, who strives for consistency of behavior with the contract.
Legitimizing the current method of mass production
Here a central question is whether SCCs really have an impact in advancing

SDGs goals, or the result is legitimizing the status quo.
It is at first glance puzzling that the privatization in enforcing sustainability
is gaining acceptance despite its longstanding failures to detect or correct sustain-
able development problems in GVCs.
Deeper probing reveals the fundamental dynamics. Essentially, MNEs,
NGOs and governments are endorsing and delegating regulatory authority to pri-
vate mechanisms as part of the broadly held consensus of private and market-
based approaches as an effective way of governing global change.
The regime achieves incremental advances while preserving the business
status quo. Auditing helps retailers legitimize and grow their businesses, and ma-
intain and increase their supply chain power. Brand companies use ethical au-
dit programs to position themselves as responsible companies, enhancing their
social license to operate, a vital advantage in today’s volatile markets. Auditing
also helps retailers to monitor suppliers (and thus risk) in a highly decentralized
system of global production, in which concern is rising about inequality, envi-
ronmental degradation, and corporate power, and pressure is growing for acco-
untability and transparency in global supply chains.
Fully assessing the consequences of privatizing SCCs enforcement will
require more detailed empirical research-including analyses of variations acro-
ss sectors and jurisdictions. Within the context of our case study, it is clear that
MNEs design this regime also for creating an illusion, consisting in enhancing
their corporate reputation, and attempting to limit liability,29 rather than a rea-
29 See the recent case Vedanta Resources Plc & Anor v Lungowe & Ors [2019] UKSC 20. This
appeal concerned claims brought by 1,826 Zambian citizens who allege that they have suffered dam-
age as a result of toxic discharges from one of the world’s largest copper mines. The mine is owned
and operated by the second defendant, Konkola Copper Mines plc (“KCM”), a Zambian company.
49
lity of effective global supply chain governance. These provisions risk not to be
designed to address the underlying problems that would lead to the far-reaching
changes to labor and environmental standards that some civil society actors are
calling for. Rather they tend to contribute in preserving the status quo that hinges
on rewards from cheap labor, cheap goods, low prices, and short-term purchase
contracts.
Promoting change
Here the conclusive point is that, even MNEs use SCCs purely for strategic
purposes and do not truly strive to bring the change in their global value chains,
SCCs may still induce behavioral change just by relaying on the “persuasive force”
of Contract Law. The same contract will lead to different expressive effects in dif-
ferent jurisdictions. Where the content conforms to local social norms, suppliers
and vice versa will easily internalize it. Local cultural and social norms are hard to
change through top-down international law. Private contracts, representing a bot-
tom-up approach, may be more successful in changing the social norms. The ��
arti-
cle does not claim that many functions described in this paragraph are decisive or
that they cannot be countered by a demonstration of bad consequences. It states
that they play a role in our case study.
CONCLUSIONS
The interplay of Public International Law and Contract Law
The interaction of international trade and SDGs currently appears to be su-

stained by sources and subjects, i.e. norms and players, within - rather than acro-
ss – Public International Law and Contract Law. However, some dynamics can
be detected which reveal both a potential powerful impact and the need for de-
velopment of commingling public and private action. The interplay is an exam-
ple of hybridity between public international law and the contract law regulatory
system. One author has noted that the concept refers to a system in which diffe-
rent forms of regulation interact, such as contract law (or private law in general),
public law, and hard and soft law, relying on both standards developed by interna-
tional organisations and on private regulation by and between companies.30
The first defendant is KCM’s ultimate parent company, Vedanta Resources plc (“Vedanta”), which is
domiciled in England.
30
Auret van Heerdenn, Sabrina Bosson, “Private Actors and Public Goods – A new role
for the Multinational Enterprises in the global supply chain”, Management & Avenir, Vol. 23, No. 3,
2009, 36–46.
50
International treaty law accommodates trade law and other interests rela-
ting to SDGs and finds expression in other treaties between trade partners. This
process is two-pronged: it is triggered by the choices of private actors which
express community interests recognised at international level under the SDGs:
conversely, it ultimately has effects on private contracts which underpin trade
flows. Principles of conduct in international soft law instruments, without being
legally binding on States and individuals, have prompted private actors to incor-
porate sustainability in their contractual relations. It is becoming a common stra-
tegy to adopt contractual clauses for suppliers within the area of human rights,
labour conditions, environmental protection, business ethics and sustainable de-
velopment, as in the case considered here. Formulating these clauses in internati-
onal supply agreements is certainly a helpful first step in communicating MNEs’
values and expectations towards commercial partners, addressing societal con-
cerns about respect for SDGs, and protecting their reputations.
It should be underlined that the insertion of contractual provisions dea-
ling with public values in contracting over GVCs could be better explained by
considering the role assigned to MNEs in promoting values along making pro-
fits because of the failure of global politics. The above-mentioned interplay betwe-
en public and private actors creates an example of a hybrid regulatory system. An
author notes that the concept refers to a system in which different forms of regu-
lation interact, such as contract law (or generally private law), public law, hard
and soft law relying on both standards developed by international organisations
and private regulation by and between companies.31
Indeed, reliance upon private law tools to render sustainability legally bin-
ding, on the one hand, and upon private remedies to enforce sustainable conduct,
on the other hand, could be seen from a double perspective: it could equally be
said that businesses are called to act as either delegates or agents by internatio-
nal institutions setting principles and voluntary standards. Vice versa, private to-
ols employed in global production can be seen as pursuing public or community
interests which have been identified and endorsed at international, multilateral
level.
Interestingly, an assessment of whether the current public/private interplay
in pursuing sustainability in international trade operations is satisfactory from a
legal point of view mainly depends on the enforceability of the obligations that
31 Kasey McCall-Smith, Andreas Ruhmkorf, “From international law to national law: The
opportunities and limits of contractual CSR supply chain governance”, Law and Responsaible Sup-
ply Chain. Contract and Tort Interplay and Overlap, (Eds. V. Ulfbeck, A. Andhov, K. Mitkidis), Rout-
ledge, 2019, 37.
51
bind private actors. The problem here is twofold. First, while private actors are
not directly bound by international law, private law – and specifically contract law
- has not been designed to assume a public, regulatory function and has proven to
be ill-equipped for pursuing public goals. Second, whereas a contract often requ-
ires precision, SDG standards are usually identified vaguely and imprecisely. Mo-
reover, the mere incorporation of SCCs into contracts does not make them for-
mally enforceable.
Private contracts, private values
Our case study confirms the trend consisting in pursuing public goal by pri-
vate contracts. Indeed, it creates a hybrid regulatory system including public inter-
national law (e.g. sustainable development goals, in particular) and contract law.
In particular, the case considered here also confirms that contracts in the
global supply chains can serve as vehicles to promote SDGs goals in European
and non-European jurisdictions: thus, it is possible to say that contract law in the
context of GVCs contributes to the politics of rights in our contemporary era.32 It
is becoming ��
a common strategy to adopt contractual clauses for suppliers with-
in the area of human rights, labor conditions, environmental protection, business
ethics and sustainable development, as in the case here considered. Formulating
these clauses in international supply agreements is certainly a helpful first step
in communicating MNEs” expectations towards commercial partners, addressing
societal concerns about the respect for SDGs, and protecting their reputations.33
The problem here is that private law, and precisely contract law, was not
designed to assume a public, and precisely a regulatory function and results ill-
equipped in pursuing public goals. The article stresses the scares effectiveness of
enforcement mechanisms between the parties and by third parties to contracts.
Where contract often requires precision, SDGs standards are usually framed in a
vague and imprecise way. Also important, contract law is used as an instrument
of regulation: it is��
used as a means to give force to SDGs through specific provi-
sions of international supply agreements.34 In other words, SCCs are means to
“regulate” supplier’s behaviour over the global value chain. Legal scholars have ex-
tensively studied “contracts and regulation”, “contract governance” and contrac-
32 Ben Golder, Foucault and the Politics of Rights, Stanford, 2015.
33 Martijn W. Hesselink, “Five Political Ideas of European Contract Law”, European Review
of Contract Law, Vol. 7, No. 2, 2011, 295–313.
34 Kenneth W. Abbott, Engaging the Public and the Private in Global Sustainability Gov-
ernance. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1966730 or http://dx.doi.org/10.2139/
ssrn.1966730 (accessed 12 October 2020).
52
tual regulation of the global supply chains. Supply agreements often imply long-
term contractual relationships between the parties and these contracts are often
parts of a larger network of relationships over the supply chain.35 Such literature
is very insightful for placing SCCs into the comprehensive theoretical framework
of contract governance.36
Are SCCs enforceable?
The sole incorporation of SCCs into contracts does not make them for-
mally enforceable; it does not help in overcoming the deficiencies of the supply
chains. SCCs remain generally unilaterally imposed, vague and formally hardly
enforceable.
So is there a reason to adopt SCCs? The article argues that SCCs, and con-
tract law in general, play a sort of expressive function in this particular case.
Thus, the “hidden life” of SCCs is more interesting for the researcher because
here contract law triggers legal, psychological and social processes with respect
to suppliers, but also third parties. In other words, SCCs shape our social norms
and perception of right versus wrong. Thus, they have an impact in fostering soci-
al values. Their increasing adoption by MNEs in contracting with suppliers offers
a very promising research agenda for comparative contract law scholars. It does
not matter that MNEs are attempting to legitimate the status quo or avoid liability
before third parties and society. In this respect, the article has underlined many
functions of Contract Law that can help us in finding an explanation with respect
to the increasing presence of irritant contractual provisions concerning the envi-
ronment, civil rights, equality, poverty in international commercial contracts.
Finally, the coordination of treaties and contracts in the global market,
which could be enhanced by treaties that expressly impose on the State parties
the obligation to regulate and enforce sustainable business conduct at home and
abroad, has not (yet) been achieved. Here the point is that without understan-
ding the interplay of public international law and contract law on the matter, legal
scholars will struggle to reconcile the presence of non-binding international goals
and irritant contractual provisions in terms of the environment, civil rights, equa-
lity, and poverty in international trade.
35 Stefan Grundmann, Florian Möslein, Karl Riesenhuber, Contract Governance Dimensions
in Law and Interdisciplinary Research, Oxford, 2015.

36 Roger Brownsword, Rob A.J. van Gestel, Hans-Wolfgang Micklitz, Contract and Regula-
tion, Cheltenham, 2017.
53
Dr CRISTINA PONCIBO
Vanredni profesor, Univerzitet u Torinu
UGOVORNO PRAVO ZA BUDUĆE GENERACIJE
Rezime
Iako izučavanje društvenih i ekoloških uticaja međunarodnog poslovanja zasigurno nije nov
trend, proteklih godina ponovo se javlja interesovanje za ove teme zbog aktuelnih globalnih prob-
lema poput klimatskih promena, siromaštva i kršenja ljudskih prava. Multinacionalna preduzeća
(MNE) se sve više pozivaju da se aktivno uključe i na taj način doprinosu borbi za održivi razvoj. Za-
nimljivo je da pravnici izučavaju kako MNE sve češće usvajaju kodekse ponašanja koji unapređuju
ciljeve održivog razvoja, a koji se primenjuju na njihove poslovne odnose sa dobavljačima u glo-
balnim lancima snabdevanja. Neki od tih ciljeva uključeni su u odredbe o održivom razvoju ugov-
ora koje kompanije zaključuju. Ugovorne odredbe koje se odnose na javne vrednosti otvaraju više
spornih pitanja. Posebna pažnja u radu posvećena je sledećim dilemama: da li su pomenute ugov-
orne odredbe obavezujuće i primenljive za ugovorne strane ili za treće lice u ugovoru; da li ove
odredbe zaista čine deo ugovora i najzad, da li one utiču na unapređenje ciljeva održivosti.
Ključne reči: uporedno ugovorno pravo, teorija ugovora, privatni akteri, globalni lanac vred-
nosti, ciljevi održivog razvoja, ekološka održivost
Bibliography
Abbott K.W., Engaging the Public and the Private in Global Sustainability Governance,
available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1966730 or http://dx.doi.org/,10.2139/
ssrn.1966730, 2020.
Adar��
Y.��
, Gelbard��
M.��
, “The Role of Remedies in the Relational Theory of Contract: A Pre-
liminary Inquiry”, European Review of Contract Law, 2011.
Bair J., “Contextualising compliance: hybrid governance in global value chains”, New Po-
litical Economy, 2017.
Beckers A., “Towards a Regulatory Private Law Approach for CSR Self-Regulation? The
Effect of Private Law on Corporate CSR Strategies”, European Review of Private Law,
Vol. 27, No. 2, 2019.
Beckers A., Enforcing Corporate Social Responsibility Codes. On Global Self-Regulation and
National Private Law, Oxford, 2015.
Brownsword R., van Gestel R.A.J.A, Micklitz H.W., Contract and Regulation, Cheltenham,
2017.
Cafaggi F., Iamiceli P., “Contracting in global supply chains and cooperative remedies”,
Uniform Law Review, 2015.
54
Cafaggi F., Iamiceli P., “Regulating Contracting in Global Value Chains. Institutional Al-
ternatives and their Implications for Transnational Contract Law”, European Review
of Contract Law, Vol. 16, No. 1, 2020.
Collins H., “Introduction to Networks as Connected Contracts”, Networks as Connected
Contracts, (Eds. Gunther Teubner & Hugh Collins), Oxford, 2011.
Cotula L., Investment contracts and sustainable development. How to make contracts for
fairer and more sustainable natural resource investments, London, 2010.
Cutler C.A., Dietz T., The Politics of Private Transnational Governance by Contract, Abing-
don, 2017.
Eller K.H., Salminen J., “Reimagining Contract in a World of Global Value Chains”, Euro-
pean Review of Contract Law, 2020.
Feinman J.M., “Relational Contract Theory in Context”, Northwestern University Law Re-
view, Vol. 94, 1999-2000, 737 and I. Macneil, “Contracts: Adjustment of Long-Term
Economic Relations under Classical, Neoclassical, and Relational Contract Law”,
Northwestern University Law Review, Vol. 72, 1977–1978.
Gereffi G., Global Value Chains and Development. Redefining the Contours of 21st Century
Capitalism, Cambridge, 2018.
Gereffi G., Humphrey J., Sturgeon T., “The Governance of Global Value Chains”, Review of
International Political Economy, No. 12, 2005.
Golder B., Foucault and the Politics of Rights, Stanford, 2015.
Grundmann S., Cafaggi F., Vettori G., “The Contractual Basis for Long-Term Organizati-
ons – The Overall Architecture”, The Organizational Contract, (Eds. S. Grundmann,
F. Cafaggi, G. Vettori), Abingdon, 2013.
Grundmann S., Möslein F., Riesenhuber K., Contract Governance Dimensions in Law and
Interdisciplinary Research, Oxford, 2015.
Macneil I.R., “Reflections on Relational Contract”, Journal of Institutional and Theoretical
Economics, 1985.
Martijn W. Hesselink, “Five Political Ideas of European Contract Law”, European Review
of Contract Law, Vol. 7, No. 2, 2011.
McCall-Smith K., Ruhmkorf A., “From international law to national law: The opportuni-
ties and limits of contractual CSR supply chain governance”, Law and Responsaible
Supply Chain. Contract and Tort Interplay and Overlap, (Eds. V. Ulfbeck, A. Andhov,
K. Mitkidis), Routledge, 2019.
Mitkidis K., “Sustainability Clauses in International Supply Chain Contracts: Regulati-
on, Enforceability and Effects of Ethical Requirements”, Nordic Journal of Commerci-
al Law, No. 1, 2004.
Mitkidis K., Sustainability Clauses in International Business Contracts, The Hague, The
Netherlands, 2015.
55
Poncibò C., “The Contractualisation of Environmental Sustainability”, European Review of

Contract Law, No. 4, 2016.
Rühmkorf A., Corporate Social Responsibility, Private Law and Global Supply Chain, Chel-
tenham, 2015.
Salminen J., “The Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh: A New Paradigm for
Limiting Buyers - Liability in Global Supply Chains?”, The American Journal of Com-
parative Law, Vol. 66, No. 2, 2018.
Sunstein C., “On the Expressive Function of Law”, European Constitutional Law Review,
Vol. 5, 1996.
Teubner G., “Legal Irritants: Good Faith in British Law or How Unifying Law Ends Up in
New Differences”, Modern Law Review, Vol. 61, 1998.
van Heerdenn A., Bosson S., “Private Actors and Public Goods – A new role for the Mul-
tinational Enterprises in the global supply chain”, Management & Avenir, Vol. 23, No.
3, 2009.
Voss H., “Implications of the COVID-19 Pandemic for Human Rights and Modern Sla-
very Vulnerabilities in Global Value Chains”, Transnational Corporations Journal,
Vol. 27, No. 2, 2020.
Vytopil A.L., “Liability for ‘greenwashing’?. On unfair commercial practices, the legal duty
to be transparent and the case of a ‘safe harbor’”, Law and Responsible Supply Chain.
Contract and Tort interplay and overlap, (Eds. Vibe Ulfbeck, Alexandra Andhov, Ka-
terina Mitkidis), UK, 2019.
Vytopil A.L., Contractual Control in the Supply Chain. On Corporate Social Responsibility,
Codes of Conduct, Contracts and (Avoiding) Liability, The Hague, The Netherlands,
2015.
Article history
Received: 12.10.2020.
Accepted: 21.10.2020.
56
UDC 341.24(497.6)
DOI: 10.5937/RKSPP2002057G
ALMIR GAGULA
ZLATAN MEŠKIĆ
TERMINATION OF THE CONTRACT UNDER FIDIC

– THE PERSPECTIVE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
FIDIC Forms of Contract in recent years are often used for regulation of rights and
obligations of the investors and the contractors on the construction projects in Bosnia and
Herzegovina, in particular in construction of the highways, railways and dams. Majority of
the projects is finalized without significant disputes between the parties. However, in certain
cases disputes between the parties escalate in such magnitude that one of the parties decides
to terminate the contract. Due to severity of the financial consequences of the termination, it
is necessary to emphasise interplay between the Laws on Obligations in Bosnia and Herze-
govina and FIDIC Forms. A careful approach to the issue of the termination could prevent
complicated and expensive arbitral proceedings.
Key words: FIDIC, termination of the contract, good faith, abuse of rights, effects of
termination
INTRODUCTION
Recent developments in the field of law of commercial contracts show the

trend of pursuing the goal of harmonization of the rules of law in order to al-
low the parties to regulate their rights and obligations in an easier, more clear and
Dr. Almir Gagula, Assistant Professor, Faculty of Law, University of Zenica; Law office Gagula,
e-mail: almir.gagula@gagula.ba.
Prof. Dr. Zlatan Meškić, Full Professor, College of Law, Prince Sultan University; Riyadh,
e-mail: zmeskic@hotmail.com.
57
more efficient manner. The construction law is not an exception from the trend.
Erasing, or at least softening the borders in international trade is the goal of all
stakeholders evident in the construction sector. Several driving forces are mov-
ing this process forward: international character of contractual relations calling
for application of the rules of Private International Law1; different (legal) origin of
the employer, the contractor and the engineer; significance of the economic inter-
ests involved.
FIDIC’s Forms of Contract (FIDIC) that are aiming towards that goal,
gained its part of international fame, especially in the Middle East, Southeast
Asia and Eastern Europe.2 It is not our intent to describe the details of FIDIC,3 let
alone explain its historical perspective and development route, it has already been
done many times elsewhere.4 It is rather our intent to focus on specific issues of
termination as one of the remedies granted to the employer and contractor under
said forms. We shall also try to shed some light on the interplay between Bosnian
law and FIDIC, when Bosnian law is agreed between the parties as the applicable
law for their contract.5 We shall further discuss how FIDIC rules on termination
fit in the context of Bosnian law and also limits of their applications. Bearing in
mind that the core of the contract law in ex-Yugoslav republics is still SFRY’s Law
on Obligations 1978 (LOO),6 such an approach might not be only useful (strictly)
for and from Bosnian law perspective.
Since FIDIC Forms are produced in different versions, covering different
types of contractual relations within the construction industry, in order to nar-
row the scope of our article we shall specifically focus on the Conditions of Con-
tract for Construction for Building and Engineering Works Designed by the Em-
1 The unification of the substantive law heads for the same goal. Cf. Zlatan Meškić, Slavko
Đorđević, Međunarodno privatno pravo I – Opći dio, Sarajevo, 2016, 29.
2 Ellis Baker, Ben Mellors, Scott Chalmers, Anthony Lavers, FIDIC Contracts: Law and
Practice, Informa Law from Routledge, 2009, 14-15.
3 Sometimes referred even as the dispositive law of international construction arbitration:
Klee Lukas, International Construction Contract Law, 2nd edition, John Wiley & Sons, 2018, 257.
4 Branko Vukmir, Kratki komentari FIDIC-ovih općih uvjeta građenja, RRiF-plus, Zagreb,
2013, 3-12.
5 Axel-Volkmar Jaeger, Götz-Sebastian Hök, FIDIC-A Guide for Practitioners, Berlin, Hei-
delberg, Springer, 2010, 66.

6 Službeni list Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, No. 29/1978, 39/1985,
45/1989 and 57/1989, Službeni list Republike Bosne i Hercegovine, No. 2/1992, 13/1993 and
13/1994, Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, No. 29/2003 and 42/2011, Službeni
glasnik Republike Srpske, No. 7/1993, 3/1996, 37/2001, 39/2003 and 74/2004.
58
A. Gagula, Z. Meškić: Termination of the Contract under FIDIC ...
ployer (1st edition, 1999), more famous as the Red Book. To the extend necessary,
we shall emphasize the specifics of 2nd edition of Red Book (2017) – FIDIC GCC.7
GENERAL REMEDIES OF THE EMPLOYER AND THE CONTRACTOR

UNDER RED BOOK
The remedies provided by the FIDIC Red Book can be divided into two
groups: the Employer’s remedies and the Contractor’s remedies. In general, the
Employer’s remedies are dependable on certain breaches of the contract by the
Contractor and related to the time-aspect of the project or the quality of the
Works performed. In terms of time, the Contractor has a general duty to com-
plete the Works within the Time for Completion.8 Should he fail to do so, the Em-
ployer shall be entitled to request agreed Delay Damages, as the remedy being
somewhere in between the Common Law’s Liquidated Damages9 and Contrac-
tual Penalty10 specific for the civil law legal systems.11 Likewise, should the Con-
tractor perform the Works, but with some defects, the Employer shall have a right
to reject the works12 or request remedial works.13 In case that the Works cannot
be used for the intended purposes, the Employer has a right to request extension
of Defect Notification Period.14 Should the Contractor fail to remedy the defects,
the Employer is entitled to self-help15 or to reduction of the price.16 The Employer
is also entitled to the costs suffered, at least in certain situations.17
On the other side of the spectrum, the Contractor is not left without own
remedies for the Employer’s breach. First and foremost, should the Employer
fail to pay the price as agreed, the Contractor shall be entitled to the financing
7 Conditions of Contract for Construction, General Conditions, International Federation
of Consulting Engineers, Second Edition, 2017.

8 A.V. Jaeger, G.S. Hök, op. cit., 205.
9 John Murdoch, Will Hughes, Construction Contracts – Law and Management, 4th edition,
Taylor & Francis, 2008, 308.
For a Common law approach on matter of Contractual Penalties: Brian Eggleston, Liqui-
10
dated Damages and Extensions of Time in Construction Contracts, Willey-Blackwell, 2009, 71 et seq.
11 The FIDIC Contracts Guide, FIDIC, First Edition, 2000, 177.
12 S-C 7.5.
13 S-C 7.6.
14 S-C 11.3.
15 S-C 11.2.a.; E. Baker et al., op. cit., 423-424.
16 S-C 3.5.
17 E.g. S-C 7.5, 7.6, 8.6, 9.2.
59
charges,18 which might call for additional care of the parties in terms of possible
application of certain mandatory rules from the applicable law.19 Aside from the
financing charges which are intended to be clear and easily established, more im-
portant Contractor’s remedies are related to the time and the costs generated by
the events in responsibility of the Employer. In case of various situations where
the Employer is direct cause of prolongation, or at least contractually responsi-
ble for its effects, the Contractor shall be entitled to a remedy in a form of Ex-
tension of Time for Completion (EoT).20 Second most important remedy linked
to the Employer’s responsibilities, is entitlement for additional money payment.21
However, most radical and thus highly important remedy granted to both parties
in certain situations is entitlement to the termination of the contract. Those enti-
tlements are to some extent different in terms of conditions and application, thus
deserve separate observation.
TERMINATION BY THE EMPLOYER
General regime of the Employer’s entitlement to the termination is laid

down in Clause 15 of FIDIC Forms.22 Unlike the Contractor, the Employer is en-
titled to two types of termination: termination for cause and termination for con-
venience.23
The termination for cause is based on the Contractor’s breach of the obli-
gations from the Contract. FIDIC sets out a termination regime in a way that en-
titles the Employer to request rectification of the failure in the fulfilment of any
Contractor’s obligations from the Contract, with the obligation to grant the Con-
tractor an additional but reasonable time to comply with its obligations. The duty
of the Employer to grant an additional reasonable time is inherently linked to the
Good Faith principle, that in and of itself declines the possibility of general termi-
18 S-C 14.8.
19 Compounding is for example forbidden in Bosnian law pursuant to Art. 277 LOO.
20 Julian Bailey, Construction Law, Routledge, 2011, 835. Without any intention to list all the
scenarios where the Contractor is entitled to such remedy, which list would extend beyond the lim-
its of this article, we shall mention the following: delayed drawings or instructions (S-C 1.9) or ac-
cess to the site (S-C 2.1), unforeseen physical conditions (S-C 4.12), delay caused by the authorities
(S-C 8.5) etc.
21
E.g. in case of delays caused by the delayed drawings, instructions, access to the site,
unforeseen physical conditions, delay in partial taking over, force majeure etc.
22 Nael G. Bunni, The FIDIC Forms of Contract, 4th ed., Blackwell Publishing, 2005, 548–549.
23 As is the case in Bosnian law pursuant to Art. 629 LOO.
60
nation of the agreement for insignificant failures,24 but rather calls for preserva-
tion of the contract (in favorem contractus). Significance of the Contractor’s fail-
ures to perform shall be assessed against the facts of the case. The purpose of a
notice is to allow the Contractor to remedy the failure, and while doing so it must
not be prevented or hindered from performing his obligation.25
Apart from (non)rectification of the failures in the fulfilment of the Con-
tractor’s obligation, the entitlement of the Employer to terminate the contract is
further linked to specific events, giving rise to the Employer’s right to terminate
the Contract. Looking at the FIDIC Forms, it seems that FIDIC provides rath-
er detailed list of the situations giving rise to the entitlement for the Contract ter-
mination, instead of providing for a general clause as used in Bosnian law.26 The
Employer under FIDIC Forms has the right to terminate the Contract in the situ-
ations listed in the following table.
Grounds for Termination RB99 Clauses RB17 Clauses
15.2.a.
15.2.a. 15.2.e.
Failed to provide Performance Security or to
4.2 3.7 (Agreement or
comply with the Notice to Correct
15.1 Determination)
21.4 (DAAB’s decision)
Abandoned the Works or plainly demonstrat-

15.2.b. 15.2.b.
ed intention not to continue its performance
Without excuses fails to proceed with the 15.2.c.

15.2.c.
Works or to comply with a notice related to 8
Rejection and Remedial Work 15.2.d
7.5, 7.6
Subcontracts the whole Works or assigns the

15.2.d. 15.2.f.
contract without Employer’s consent
The Contractor becomes bankrupt, insolvent

15.2.e. 15.2.g.
or similar
The Contractor becomes involved in bribery

15.2.f. 15.2.h.
or similar acts
24 Antaios Compania Naviera SA v SalenRederierna AB [1985] AC 191 at 201D.

25
Obrascon Huarte Lain SA v Her Majesty’s Attorney General for Gibraltar [2014] EWHC
1028 (TCC) (16 April 2014), para. 324.
26 Art. 124 LOO.
61
List of the grounds for the termination is not exhausted with the above, but
the right exists also in other situations, e.g. in case of failure to pass the Test on
Completion, to Remedy the Defects, in case of Force Majeure etc.27
In case of the events or circumstances listed in S-C 15.2, the Employer
shall firstly have an obligation to issue the (first) notice to the Contractor, with
a 14 days deadline for compliance with the Notice. This notice prior termination
should not be confused with the general notice to correct defined by S-C 15.1,
where in case of general failure to comply with the obligation from the Contract,
the Employer has an obligation to issue first Notice to Correct, followed by no-
tice prior termination under S-C 15.2. The Notice to Correct within additional
14 days is a general rule, subject to certain exceptions (S-C15.2.2). First, in case
of bankruptcy, insolvency or similar proceedings against the Contractor, the Em-
ployer shall not have an obligation to issue Notice to Correct but will have a direct
right to terminate (Notice of Termination). Bankruptcy or similar proceedings
against the Contractor are showing that the Contractor is not able to perform its
obligations under the contract (i.e. to pay workforce, sub-contractors, head office
costs, machine rentals, materials etc.), as such endangering the whole Works. Sec-
ond, in case of the acts of bribery or similar.
FIDIC Forms 99 did not make a specific linguistical distinction between
two or even three possible notices related to the Employer’s entitlement for termi-
nation. Even though careful reading of the Clause 15 leaves no doubt, there might
be some confusion as to how many notices the Employer should submit in order
to achieve a lawful termination under FIDIC. It should be clear that the Notice to
Correct within a reasonable time (S-C15.1) should not be confused with 14 days’
notice prior termination (S-C15.2) and final Notice of Termination. This means
that even in case of unresolved Notice to Correct (S-C15.1), the Employer has an
obligation to issue additional Notice with 14 days deadline (S-C15.2), before fi-
nally terminating the contract with (final) Notice of Termination. Notice to Cor-
rect therefore is not per se a Notice from S-C 15.2.
When comparing Bosnian law general termination regime with FID-
IC, there are some similarities. Under Bosnian law, the creditor wishing to ter-
minate the contract must issue a notice granting additional reasonable time for
fulfilment,28 and if that notice is of no avail, another notice of termination shall be
necessary.29 However, the notice shall not be necessary for the transactions with
27 E. Baker et al., op. cit., 438.
28 Art. 126 LOO.
29 Art. 130 LOO.
62
fixed deadline, where the contract shall be terminated ex lege.30 In contrast, FID-
IC Forms do not recognize automatic termination of the contract. FIDIC Forms
17 made a distinction with rather clear wording. Firstly, there is a clear and de-
tailed provision of S-C 15.1 describing in details the content of the Notice to Cor-
rect.31 Unlike in FIDIC Forms 99, the Notice to Correct now must not only de-
scribe the Contractor’s failure, but also state exact provisions of the Contract it
relates to, and also the reasonable time for remedying the failure, that shall not re-
sult with extension of the Time to Complete.
Secondly, the Notice prior termination (under S-C 15.2) must also describe
itself as a notice under S-C 15.2.1, in order to avoid any misunderstanding32
whether this is just a Notice prior termination or Notice of termination itself.
Thirdly, now the Notice of Termination is described in clear words as the
“... second notice”.
Even though this approach made a distinction clearer, more could be
achieved by naming the notices as: Notice to Correct, Notice prior Termination
and Notice of Termination. That would erase, to the best possible extent, any con-
fusion that might arise between the parties, and consequently prevent rather ex-
pensive disputes over the nature and effect of specific notice. Should the Contrac-
tor fail to comply with the Notice prior Termination (or in case of bankruptcy
and bribery immediately), the Employer shall be entitled to terminate the con-
tract with a Notice of Termination. Consequences raised by the termination of
the Contract are rather serious. The Contractor shall leave or be expelled from
the site and deliver the Goods, Contractor’s documents, or the design documents
(S-C 15.2.3 and 15.2.4).
After the notice of termination becomes effective, the Engineer has an im-
portant obligation to settle the outcome of the termination.33 The Engineer shall
have to perform the valuation after the termination and issue its determination
with the goal to either agree, or in absence of the agreement between the par-
ties, determine the value of the Works, Goods and any Contractor’s documents,
as well as any sum due to the Contractor. Immediately thereafter the Employer
shall be entitled to submit its claims pursuant to S-C 2.5 and to withhold any fur-
30 Art. 125.1 LOO.
31 This was also suggested to be an understanding of the advisable application of FIDIC
Forms 1999 as well, e.g. Michael D. Robinson, A Contractor’s Guide to the FIDIC Conditions of Con-
tract, Wiley-Blackwell, 2011, 52; E. Baker et al., op. cit., 405.
32 In order to avoid any disputes, the same request of self-describing is highly advisable for
Notice of Claim from Clause 20.

33 S-C 15.3.
63
ther payment until all the costs for remaining works, the delay damages and oth-
er costs have been established. It shall also be entitled to recover any extra costs of
completing the works. After the Employer recovers its losses, damages, and extra
costs, it shall pay any balance due to the Contractor.34
Another type of the termination by the Employer is the termination for
convenience under S-C 15.5. The Employer is entitled to terminate the Contract
at any time, with 28 days’ notice, provided that the Works shall not be executed
by the Employer or another contractor. In this specific case the Contractor shall
be entitled to the payments pursuant to S-C 19.5. The same option is given to the
Employer under Bosnian law, where the right to terminate the contract is also
granted only to the Employer.35
TERMINATION BY THE CONTRACTOR
The Contractor is not entitled to terminate the Contract for convenience,

but only for cause. In case of the Employer’s failure to fulfil obligations on its part,
the Contractor shall have a right to utilise two remedies. The Contractor shall be
able to suspend the Works if the Employer fails two issue the Interim Payment
Certificate or pay the amounts due to the Contractor.36 Such a suspension shall
be without prejudice to (other) Contractor’s rights, including financing charges,37
termination,38 EoT or any costs39 and reasonable profit incurred as a result of
such suspension. The Contractor shall also be, under certain conditions, enti-
tled to terminate the Contract.40 The list of scenarios under which the Contrac-
tor shall be able to terminate41 is a bit more detailed than in case of the Employ-
er’s termination entitlement.42
34 S-C 15.4.
35 Art. 629 LOO.
36 S-C 16.1.
37 S-C 14.8.
38 S-C 16.2.
39 For more details on potential heads of claims see Andrew Burr, Delay and Disruption in
Construction Contracts, 5th edition, Informa Law, 2016, 884 et seq.
40 Some authors describe Contractor’s rights as relatively limited. James Bramen, Leith Ben
Ammar, “The Guide to Construction Arbitration”, Global Arbitration Review, Law Business Re-
search Ltd, 2017, 70.
41 Željko Popović, Odštetni zahtevi u građevinarstvu, Građevinska knjiga, Beograd, 2009, 224.
42 William Godwin, International Construction Contracts – A Handbook with commentary
on the FIDIC design-build forms, John Wiley & Sons, 2013, 67.
64
Grounds for Termination RB 99 Clauses RB 17 Clauses

No action of Employer within 42 days after Notice
16.1 16.1
of Suspension
Failure to issue Payment Certificate 14.6, 14.13 14.6, 14.13
Failure to pay amounts due to Contractor 14.7 14.7
The Employer substantially fails to perform his

16.2.d 16.2.1.e.
obligations under Contract
The Employer fails to comply with Contract
1.6, 1.7 1.6, 1.7
Agreement or Assignment
The Employer fails to comply with binding

3.7, 21.4
Agreement, Determination or DAAB’s decision
The Contractor does not receive Notice to

8.1
Commence within 84 days after Letter of Acceptance
A prolonged suspension affects the whole of the
8.11 8.12
Works
The Employer becomes bankrupt, insolvent or similar 16.2.g. 16.2.1.i.

The Employer becomes involved in bribery
16.2.1.j.
or similar acts
In terms of the procedure, the Contractor may terminate the Contract with
14 days’ notice, except in case of a prolonged suspension affecting the works and
bankruptcy of the Employer, where no such notice is necessary. The termination
of the Contract shall come into effect after the Contractor issues the Notice of
Termination. This essentially generates a need for two notices (one prior to ter-
mination and notice of termination itself).43 As is the case with Termination by
Employer, FIDIC Forms 17 did provide some clarity in terms of the procedure,
essentially emphasising that there are two notices, explicitly naming the notice
of termination as “second Notice”.44 Effects of the Contractor’s termination are
similar to the effects of the Employer’s termination. The Contractor shall have an
obligation to cease all further works, hand over the Documents, Plan, Material
43 S-C 16.2. On this part this regime is distinct to the termination under dispositive rules of
LOO in Bosnia and Herzegovina, where after the creditor grants additional time for fulfilment, and
the debtor fails to rectify, the contract is terminated without further need for any notice, i.e. ex lege,
Art. 126 LOO.
44 S-C 16.2.2.
65
and other works paid, remove all the goods from the site and finally leave it.45 In
terms of monetary consequences, the Employer shall thereafter have an obliga-
tion to return the Performance Security, pay all the amounts due as well as any
loss or profit or other loss and damage sustained by the Contractor as a result of
the Contractor’s termination.46
FIDIC AND THE APPLICABLE LAW(S)
Even though it is intention of the FIDIC to cover the issues of constructi-

on contracts in details, importance of the national law cannot be ignored. FIDIC
Forms define that the contract between the parties shall first and foremost be re-
gulated by the law of the country the parties agreed on in the Appendix to Ten-
der.47 The definition of the “laws” accepted by FIDIC Forms includes all national
(or state) legislation, statutes, ordinances and other laws, and regulations and by-
laws of any legally constituted public authority.48 FIDIC emphasises the impor-
tance of the obligation of the parties to comply with the laws in several S-C: 1.13
(Compliance with laws), 2.2 (Permits, Licenses or Approvals), 4.18 (Protection of
the Environment), 6.4 (Labour Laws), 13.7 (Adjustment for Changes in Legislati-
on) etc. This naturally raises the issue of interplay between FIDIC Forms and the
law of the country agreed between the parties, as well as mandatory laws in the
countries where the Works are performed, that shall have to be applied irrespec-
tive of the agreement of the parties regarding the applicable law.49 The two shall
be the same in most cases, i.e. the law of the country of Works,50 but different sce-
nario is not excluded. That said, the parties to the Contract will have to deal with
mandatory laws on one side, and applicable law on the other. This interference
will have significant influence on the rights and obligations of the parties. When
dealing with the mandatory rules, the parties’ choice of law or even the parties’
agreement, will not be able to supersede the mandatory rules.51 Which rules of
45 S-C 16.3.
46 S-C 16.4.
47 S-C 1.4.
48 S-C 1.1.6.5.
49 Pierre Mayer, “Mandatory Rules of Law in International Arbitration”, Arbitration
International, 1986, 274-275.
50 Charles Molineaux, “Moving Toward a Lex Mercatoria - A Lex Constructionis”, Journal of
International Arbitration, Vol. 14, No. 1, 1997, 55 et seq.

51 Klaus Peter Berger, “The Lex Mercatoria Doctrine and the UNIDROIT Principles of Inter-
national Commercial Contracts”, Law and Policy in International Business, Vol. 28, 943, 1997, 961.
66
the laws fall into this category is a matter for a conflict of law analysis,52 being ea-
sed by the reference of FIDIC Forms to the issue of laws, which are mostly linked
to the laws of the country in which the site is located.53 Certainly, the importance
of the mandatory rules of the applicable law agreed between the parties is not le-
sser. Many of the mandatory rules consisted in applicable law shall have a direct
influence on the application of the contract terms.54
The provisions of the applicable law that falls into the category of ius dispo-
sitivum lie on the other side of the spectrum. They apply in the case that the par-
ties did not agree on different terms and therefore allow the parties to accommo-
date their needs.55 And precisely there, relationship between Bosnian dispositive
rules and FIDIC shows the advantage of FIDIC’s detailed regulation of the termi-
nation against general regime of the termination under LOO in Bosnia and Her-
zegovina.
SPECIFICS OF LAW ON OBLIGATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

AND INFLUENCE ON RIGHT ON TERMINATION UNDER THE FIDIC FORMS
In this section we shall focus on the interplay between LOO in Bosnia and
Herzegovina and FIDIC Red Book, and and at least endeavor to establish that: a)
dispositive nature of Bosnian law enables and goes hand-in-hand with detailed
regulation of termination under FIDIC, b) Bosnian rules regarding insignificant
non-fulfilment as a corrective measure for the termination are not directly appli-
cable to FIDIC Forms of Contract, c) other less harmful remedies are not an ob-
stacle for the termination under FIDIC Forms of Contract, d) principles of good
faith and prohibition of abuse of rights apply to the termination under FIDIC
as well.
Termination of the contract under the Bosnian law is one of the methods of
the cessation of the contractual obligations.56 As such, it is complementary with
52 Linda Silberman, Franco Ferrari, “Getting to the Law Applicable to the Merits in Inter-
national Arbitration and the Consequences of Getting it Wrong”, Conflict of Laws in Internation-
al Commercial Arbitration, (eds. Franco Ferrari, Stefan Kröll), European Law Publishers, Munich,
2011, 257-324.
53 S-C 1.1.6.2.
54 Davor Babić, Fran Pecilarić, “Validity of the Time Bar under FIDIC Sub-Clause 20.1
in Croatian Law”, Construction Arbitration in Central and Eastern Europe, Contemporary Issues,
Wolters Kluwer, 2020, 138.
55 Abedin Bikić, Obligaciono pravo – Opći dio, 3. izm. i dop. izd., Sarajevo, 2013, 20.
56 Bogdan Loza, Obligaciono pravo – Opšti dio, 4. dop. i izm. izd., Beograd, Službeni glasnik,
2000, 154.
67
universal methods of the termination of the contract57 in the modern legal sys-
tems. Irrespective of the different conditions for the termination, different meth-
ods, and various legal effects, it is a common ground that the termination of the
contract is universally accepted in the Contract Law. One of the many specifics of
the FIDIC contracts is that the arbitration is a first option for final dispute resolu-
tion, after passing through preceding stages of FIDIC’s multi-tier dispute resolu-
tion clause.58 This is precisely the reason for lack of FIDIC related court case law
in Bosnia and Herzegovina. This in and of itself raises various questions regarding
application of FIDIC in conjunction with Bosnian law as the applicable law. One
of the key issues is the termination of the Contract.
Starting point is that provisions of the contract law in Bosnia and Herze-
govina are indeed mostly of dispositive nature.59 Those rules are equally appli-
cable ex lege as the rules of mandatory nature.60 Should the parties agree on dif-
ferent terms of the contract, dispositive rules shall not apply and vice versa.61 The
authorities are in unison62 regarding dispositive nature of the rules of LOO reg-
ulating the termination and its consequences,63 as well as the case law.64 Disposi-
tive nature of the provisions of LOO regarding the termination opened the possi-
bility for the parties to agree on the specifics of the termination: conditions, way
of termination and its consequences. This is precisely what FIDIC Forms establish
with their provisions in Clauses 15 and 16. Both of these clauses, from the per-
spective of Bosnian law, are to be considered as the termination based on the will
57 Živomir Đorđević, Vladimir Stanković, Obligaciono pravo – Opšti deo, Beograd, Naučna
knjiga, 1987, 308.

58 Clause 20.
59 Dragoljub Stojanović, Komentar Zakona o obligacionim odnosima, Knjiga prva, Pravni
fakultet Kragujevac i Kulturni centar Gornji Milanovac, 1980, 165.
60 However, the issue of Iura novit Curia in an international arbitration should be carefully
observed in relation to the provisions and the approach of Lex arbitri. E.g. French courts established
strict and consistent approach to the issue of Iura novit curia in international arbitration, request-
ing from the arbitral tribunal not to exceed the boundaries of the pleadings of the parties. Cf. Mar-
ta Viegas de Freitas Monteiro, Jura Novit Curia in International Commercial Arbitration, Helsingfors
universitet, 2013, 70-73.
61 Zoran Rašović, Građansko pravo, Podgorica, 2006, 33-34.
62
Almir Gagula, “Usklađenost instituta raskida ugovora u pravu BiH sa Načelima evropskog
ugovornog prava”, Pravna misao, Sarajevo, br. 7–8, 2010, 13.
63 Vesna Klajn-Tatić, Docnja prodavca sa predajom stvari, Beograd, 1983, 111. Cf. Prof. Loza
on parties’ autonomy regarding lex comissoria, B. Loza, op. cit., 156.

64 Legal position of Cantonal Court in Sarajevo No. 1/2003 and Gž-2712/05 dated
4.10.2010.; Supreme Court of FBiH No. 14453/2015 dated 29.12.2015.
68
of the parties (clausula iritatoria). FIDIC’s termination provision establishes the

right to unilateral termination and defines conditions that must be fulfilled in or-
der to terminate the Contract. In addition, FIDIC defines legal consequences of
the termination in detail. This leads to conclusion that FIDIC’s provision on uni-
lateral termination defines in detail main issues related to the termination: right
to terminate, mode of termination and its consequences. This is in line with the
principle of freedom of contract provided for in Art. 10 LOO and does not breach
mandatory rules defined by provisions of either LOO or other laws in Bosnia and
Herzegovina.
Thereby, FIDIC Forms defining their own rules for contract termination65
completely exclude application of the provisions of Art. 124-132 LOO which es-
tablish the general regime of termination in Bosnian law. This is applicable for
both the Employer’s and the Contractor’s termination. This general position does
not exclude an application of the provisions of LOO that are applicable to all
agreements in general. This in particular includes the application of general prin-
ciples of LOO to Clauses 15 and 16 of FIDIC Forms.
It is noteworthy that such approach would also exclude the possibility to
use the provisions of Art. 124-132 Law on Obligation for the benefit of FIDIC’s
system of termination. One of the Articles that is often referred to by the par-
ty trying to supress the effects of Clauses 15 or 16 is provision of Art. 131 LOO
that prevents the termination of the agreement due to the nonfulfillment of slight,
minor part of the other party’s obligation. The case law in Bosnia and Herzego-
vina in general holds that Art. 131 LOO also falls into the category of ius dis-
positivum, thus enabling the parties to define different or completely exclude its
application.66 Even though detailed provisions on termination in FIDIC exclude
application of Art. 131 LOO,67 it is important to emphasise the approach of the
LOO to this issue. LOO did not set a concrete criterion for application of Art.
131 LOO. It is rather left for the judge or the arbitrators to assess if non-fulfil-
ment in exact factual matrix falls into the category of insignificant non-fulfilment.
As a criterion for such assessment it is suggested that one might investigate if the
non-fulfilled obligation is the main or secondary obligation; whether the obliga-
tion is divisible or not; or even if (partial) non-fulfilment of the obligation endan-
65 E. Baker et al., op. cit., 448, para. 8.197 and 496, para. 8.322.
66 Decision of the Cantonal Court in Sarajevo, Bilten sudske prakse Kantonalnog suda u Sa-
rajevu, No. 1/2003, 16.
67 Supreme Court FBiH No. 14453/2015 dated 29.12.2015.
69
gers the main goal of the agreement.68 The main criteria is that partial fulfilment
of the obligation should correspond with legitimate expectations of the parties,69
and this in turn calls for determination of the intent of the parties at the moment
of the contract’s conclusion, and also estimation how partial fulfilment is contra-
ry to such expectations of the parties. In doing so, one must take into account that
provisions of Clauses 15 and 16 are precisely aimed at resolving this issue. Conse-
quently, in order to terminate the contract, conditions from these clauses must be
met, irrespective of assessment if this falls into the scope of Art. 131 LOO. Simply
put, Art. 131 LOO shall not be applied and cannot be used as a corrective meas-
ure against application of Clauses 15 and 16 FIDIC.
The right to termination exists regardless of the fact if the creditor has at its
disposal another, less harmful remedy that would be less detrimental to the in-
terests of the other party, i.e. debtor. Although this argument is not developed in
scholarly work, it is not rare, at least from the personal experience of the authors
of this article. In short, the argument is framed in a way that the employer, pro-
tected by security in a form of the Advance Payment Guarantee (S-C 14.2) or the
Performance Security (S-C 4.2), should be prevented from terminating the agree-
ment even if conditions from Clauses 15 and 16 are met. Irrespective of lack of
logic of such argument (the Employer always has the Performance Guarantee),
there is no exact legal ground for such an approach. Clearly, FIDIC Forms do not
provide any clause that can be used as a basis for such an argument. As far as
LOO is concerned, when conditions provided for in Art. 124 et seq. LOO are met,
the creditor is able to choose one of the remedies that it has at its disposal. It shall
be either entitled to request fulfilment of the obligation or termination, and in
any way the creditor shall be entitled to pursue its claim for damages suffered as a
result of delayed fulfilment of debtor’s obligation.70 To that extent, existence of the
various guarantees in favour of the creditor is not an obstacle for the termination
of the agreement, so it remains within the boundaries of sole discretion of the
creditor to terminate the agreement or not. Sub-Clause 15.2 explicitly emphasis-
es that the decision of the Employer to terminate the Contract shall not prejudice
any other rights the Employer has under the Contract or otherwise (i.e. under ap-
plicable law). The same is provided for the Contractor’s termination in S-C 16.2.
68 Boris Vizner, Komentar Zakona o obveznim odnosima, Knjiga 1, Zagreb, 1978, 524.
69 A. Bikić, op. cit., 207.
70 Art. 124 LOO.
70
It is therefore understandable that the Contractor or the Employer are not under
the obligation to choose a remedy that is less detrimental for the other party.
Above said does not exclude the application of the general principles of
LOO. The starting point for observation of the interplay between general princi-
ples on one side, and FIDIC’s provisions on the termination on the other, should
be the principle of freedom of contract. Pursuant to Art. 10 LOO the parties are
indeed free to determine their contractual relations as they wish, provided that
they stay within the limits defined by the Constitution, mandatory rules and good
practice. Freedom of contract is precisely the source of contractual regulation of
unilateral termination.71 On the other hand, this principle finds its boundaries
within the scope of mandatory rules of Bosnian legal system. As far as business-
to-business relations are observed, there are no exact provisions of the law limit-
ing the freedom of the parties regarding the right to unilateral termination. How-
ever, widely recognized72 principles of good faith73 under Art. 12 and prohibition
of abuse of rights under Art. 13 LOO are corrective factors to the freedom of con-
tract and the usage of the rights. One might also argue that existence of these cor-
rective instruments in Bosnian law is not surprising,74 due to the transnational
public policy that the principle of good faith is a part of.75 Likewise, Lex Construc-
tion, as Lex Mercatoria in general, relies on the good faith principle in terms of fa-
cilitation of performance of the contract and disclosure of the information rele-
vant for the contract.76
Under Art. 12 LOO the parties have the obligation to respect the principle
of good faith while entering into the obligations and when exercising the rights
arising from those obligations. Its purpose is to be used for the interpretation of
other legal provisions,77 but also the rights and obligations of the parties, whereas
it enables determination of ancillary obligations which were not agreed between
71 A. Bikić, op. cit., 206; B. Vizner, op. cit., 507; Đorđe Nikolić, Obligaciono pravo, Beograd,
2006, 69.
72 Klaus Peter Berger, The Creeping Codification of the Lex Mercatoria, The Hague, London,
Boston, 1999, 167.

73 Arbitration CAS 2002/O/410 The Gibraltar Football Association (GFA)/Union des Asso-
ciations Européennes de Football (UEFA), para. 11.

74 ICSID Award, AMCO Asia Corp. et al. v. The Republic of Indonesia et al., YCA 1985,
para. 47.
75 ICC Partial Award No. 6474 of 1992, YCA 2000, para. 36.
76 C. Molineaux, op. cit., 64.
77 ICC Award No. 8908, ICC Bull. 10/No. 2 (1999), 86.
71
the parties, but are necessary for fulfilment of their obligations and good faith
principle. The good faith principle also includes prohibition of contradictory be-
haviour78 (venire contra factum proprium),79 known as estoppel by representation
in common law countries or as the principle of consistency in French law.80
The good faith principle interferes with the principle of prohibition of abuse
of rights81 established in Art. 13 LOO. Within the wording used, LOO expressly
prohibits only usage of the rights against the goal that was basis for establishment
of such right. However, the prohibition should be observed a bit more extensive-
ly. In general, the right of one person is not unlimited, but it finds its bounda-
ries against the rights of other parties or public interest.82 The main consequence
of the breach of this prohibition is liability for the damages caused.83 An applica-
tion of these two limitation principles should be careful. The court or the tribunal
should firstly establish the source of the obligation in order to apply the principles
on concrete, not abstract obligation of the parties.84
Bearing that in mind, approach to the provisions of Clauses 15 and 16 sho-
uld be that they fall under the scope of ius dispositivum from perspective of Bo-
snian law, and as such, their application cannot be generally considered as a bre-
ach of principles of good faith and/or prohibition of abuse of rights. The facts
of each case should be observed in order to make a conclusion that the usage of
either clause 15 or 16 by the Employer or the Contractor should be prohibited.
It is not enough to make an arbitrary approach and consider mere usage of clear
clausulae iritatoriae as being contrary to these, indeed important principles.
78 Principles of European Contract Law, (eds. Ole Lando, Hugh Beale), Kluwer Law Interna-
tional, 1st edition, 1999,114.
79 D. Stojanović, op. cit., 107 et seq.; ICC Interim Award to Case No. 10671, Clunet 2006,
1417, para. 53; ICC Second Preliminary Award Made In Case No. 1512, YCA 1980, 175 (also pub-
lished in: ASA Bull. 1992, at 505 et seq.).
80 Philippe Fouchard, Emmanuel Gaillard, Berthold Goldman on International Commercial
Arbitration (eds. Emmanuel Gaillard, John Savage), The Hague, 1999, 820, para. 1462; Rolf Herber,
Beate Czerwenka, Internationales Kaufrecht, Munich, 1991, 50.
81 Prohibition of Abuse of Rights is also principle of European Community law. EuGH
C-321/05, Hans Markus Kofoed v. Skatteministeriet, 5. July 2007, para. 38.

82 A. Bikić, op. cit., 55.
83 B. Vizner, op. cit., 80-82.
84 Decision of District Court in Banja Luka, No. Gž 14611/2014 dated 16.09.2015.
72
Dr ALMIR GAGULA
docent Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici
Advokatski ured Gagula, Sarajevo
Dr ZLATAN MEŠKIĆ
redovni profesor Univerziteta u Zenici,
profesor na College of Law, Prince Sultan University
RASKID UGOVORA PREMA FIDIC-u

– PERSPEKTIVA BOSNE I HERCEGOVINE
Rezime
FIDIC Opšti uslovi su u posljednjim godinama često korišteni za uređenje prava i obaveza
između investitora i izvođača na građevinskim projektima u Bosni i Hercegovini, posebno ugovo-
rima o građenju autoputeva, željeznica i brana. Većina projekata je završena bez značajnih sporova
između strana. Međutim, u određenim slučajevima sporovi između stranaka eskaliraju do te mjere
da jedna od strana odluči da raskine ugovor. S obzirom na ozbiljnost finansijskih posljedica raskida,
nužno je naglasiti uzajamno dejstvo između Zakona o obligacionim odnosima u Bosni i Hercegov-
ini i FIDIC Opštih uslova. Pažljiv pristup pitanju raskida ugovora bi mogao spriječiti komplikovane
i skupe arbitražne postupke.
Ključne riječi: FIDIC, raskid ugovora, savjesnost i poštenje, zloupotreba prava, posljedice
raskida
Bibliography
Babić D., Pecilarić F., “Validity of the Time Bar under FIDIC Sub-Clause 20.1 in Croatian
Law”, Construction Arbitration in Central and Eastern Europe, Contemporary Issues,
Wolters Kluwer, 2020.
Bailey J., Construction Law, Routledge, 2011.
Baker E., Mellors B., Chalmers S., Lavers A., FIDIC Contracts: Law and Practice, Informa
Law from Routledge, 2009.
Berger K.P., “The Lex Mercatoria Doctrine and the UNIDROIT Principles of International
Commercial Contracts), Law and Policy in International Business, Vol. 28, 943, 1997.
Berger K.P., The Creeping Codification of the Lex Mercatoria, The Hague, London, Boston,
1999.
Bikić A., Obligaciono pravo – Opći dio, 3. izm. i dop. izd., Sarajevo, 2013.
Bramen J., Ammar L.B., “The Guide to Construction Arbitration”, Global Arbitration Re-
view, Law Business Research Ltd, 2017.
Bunni N.G., The FIDIC Forms of Contract, 4th ed., Blackwell Publishing, 2005.
Burr A., Delay and Disruption in Construction Contracts, 5th edition, Informa Law, 2016.
73
de Freitas Monteiro M.V., Jura Novit Curia in International Commercial Arbitration, Hel-
singforsuniversitet, 2013.
Đorđević Ž., Stanković V., Obligaciono pravo - Opšti deo, Beograd, Naučna knjiga, 1987.
Eggleston B., Liquidated Damages and Extensions of Time in Construction Contracts, Wil-
ley-Blackwell, 2009.
Fouchard P., Gaillard E., Berthold Goldman on International Commercial Arbitration, (eds.
Emmanuel Gaillard, John Savage), The Hague, 1999.
Gagula A., “Usklađenost instituta raskida ugovora u pravu BiH sa Načelima evropskog
ugovornog prava”, Pravna misao, Sarajevo, br. 7–8, 2010.
Godwin W., International Construction Contracts – A Handbook with commentary on the
FIDIC design-build forms, John Wiley & Sons, 2013.
Herber R., Czerwenka B., Internationales Kaufrecht, Munich, 1991.
Jaeger A.V., Hök G.S., FIDIC - A Guide for Practitioners, Berlin, Springer, Heidelberg,
2010.
Klajn-Tatić V., Docnja prodavca sa predajom stvari, Beograd, 1983.
Loza B., Obligaciono pravo – Opšti dio, 4. dop. i izm. izd., Beograd, Službeni glasnik, 2000.
Lukas K., International Construction Contract Law, 2nd ed., John Wiley & Sons, 2018.
Mayer P., “Mandatory Rules of Law in International Arbitration”, Arbitration Internation-
al, 1986.
Meškić Z., Đorđević S., Međunarodno privatno pravo I – Opći dio, Sarajevo, 2016.
Molineaux C., “Moving Toward a Lex Mercatoria - A Lex Constructionis”, Journal of Inter-
national Arbitration, Vol. 14, No. 1, 1997.
Murdoch J., Hughes W., Construction Contracts – Law and Management, 4th ed., Taylor &
Francis, 2008.
Nikolić Đ., Obligaciono pravo, Beograd, 2006.
Popović Ž., Odštetni zahtevi u građevinarstvu, Građevinska knjiga, Beograd, 2009.
Principles of European Contract Law, (eds. Lando O., Beale H), Kluwer Law Internation-
al, 1st edition, 1999.
Rašović Z., Građansko pravo, Podgorica, 2006.
Robinson M.D., A Contractor’s Guide to the FIDIC Conditions of Contract, Wiley-Black-
well, 2011.
Silberman L., Ferrari F., “Getting to the Law Applicable to the Merits in International Ar-
bitration and the Consequences of Getting it Wrong”, Conflict of Laws in Internatio-
nal Commercial Arbitration, (eds. Franco Ferrari, Stefan Kröll), European Law Pu-
blishers, Munich, 2011.
Stojanović D., Komentar Zakona o obligacionim odnosima, Knjiga prva, Pravni fakultet
Kragujevac i Kulturni centar Gornji Milanovac, 1980.
74
Vieras de Freitas Monteiro, M., Jura Novit Curia in International Commercial Arbitration,
Helsingfors universitet, 2013.
Vizner B., Komentar Zakona o obveznim odnosima, Knjiga 1, Zagreb, 1978.
Vukmir B., Kratki komentari FIDIC-ovih općih uvjeta građenja, RRiF-plus, Zagreb, 2013.
Article history
Received: 05.10.2020.
Accepted: 14.10.2020.
75
DRUGA SEKCIJA
ARBITRAŽA, ALTERNATIVNO
REŠAVANJE SPOROVA
UDK 347.918(497.11)
DOI: 10.5937/RKSPP2002079G
UGLJEŠA GRUŠIĆ
SUBJEKTIVNI DOMAŠAJ ARBITRAŽNOG SPORAZUMA

U SRPSKOM PRAVU
Ovaj članak se bavi subjektivnim domašajem arbitražnog sporazuma u srpskom pra-
vu, i to terminologijom, merodavnim pravom, formom arbitražnog sporazuma i određiva-
njem kruga lica koja su obavezana arbitražnim sporazumom. Presude Vrhovnog kasacionog
suda u Prev 58/2016 i Prev 37/2018 su podvrgnute kritici. Diskusija u ovom članku dovodi
do dva opšta zaključka. Prvi zaključak je da je odstupanje od UNCITRAL Model Zakona u
čl. 13 srpskog Zakona o arbitraži dovelo do nepredviđenih problema i neprihvatljivog tuma-
čenja po kome ova odredba uspostavlja numerus clausus osnove po kojima subjektivni do-
mašaj arbitražnog sporazuma može obuhvatiti širi krug lica od potpisnika. Drugi zaključak
je da srpski sudovi nisu sasvim dorasli zadatku kreiranja povoljnog pravnog okruženja za
razvoj arbitraže u Srbiji.
Ključne reči: arbitraža, arbitražni sporazum, subjektivni domašaj, srpsko pravo, Vr-
hovni kasacioni sud
UVOD
U oktobru, 25. 2018. godine Vrhovni kasacioni sud doneo je, u srpskim ar-
bitražnim krugovima sada već čuvenu presudu Prev 37/20181, u kojoj se, između
ostalog, bavio subjektivnim domašajem arbitražnog sporazuma u srpskom pra-
vu. Za pravnike koji se bave arbitražnim pravom u Srbiji ova presuda je od veli-
kog značaja. S jedne strane, domaći autori više ne moraju da pišu o subjektivnom
Dr Uglješa Grušić, vanredni profesor, University College London, e-mail: u.grusic@ucl.ac.uk.

1 Presuda je dostupna na www.vk.sud.rs/sr-lat/prev-372018-arbitraža, 30.09.2020.
79
domašaju arbitražnog sporazuma sa isključivim pozivanjem na strane sudske i

arbitražne odluke. S druge strane, presuda Prev 37/2018 je veoma plodno tlo za
akademsku kritiku budući da se tiče mnogih pojedinačnih pitanja koja potpadaju
pod široku temu subjektivnog domašaja arbitražnog sporazuma.
Ovaj članak se bavi subjektivnim domašajem arbitražnog sporazuma sa po-
zivanjem na srpsko pravo, i to domaće propise, sudske presude i akademske rado-
ve objavljene posle stupanja na snagu Zakona o arbitraži2 2006. godine. Ovaj pri-
stup je opravdan iz dva razloga. Prvi razlog je taj što se u postojećoj literaturi na
ovu temu na srpskom jeziku nesrazmerna pažnja poklanja stranim doktrinama
poput doktrine grupe kompanija ili estopel, koje su proizvod sistema arbitražnog
prava fundamentalno različitih u odnosu na srpsko arbitražno pravo.3 Verovatno-
ća recepcije ovakvih doktrina u srpsko arbitražno pravo je, naročito nakon pre-
sude Prev 37/2018, minimalna.4 Drugi razlog leži u činjenici da arbitražno pra-
vo, i pored nastojanja mnogih autora da ga prikažu kao skoro čistu međunarodnu
ili transnacionalnu pravnu disciplinu, u dobroj meri zadržava nacionalni karak-
ter u pogledu pitanja koja nisu jednoobrazno uređena Njujorškom konvencijom5
ili UNCITRAL Model zakonom.6 Subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma je
jedno takvo pitanje.
Pored uvoda i zaključka, ovaj članak ima četiri odeljka, koji se bave termi-
nologijom, merodavnim pravom, formom arbitražnog sporazuma i određivanjem
kruga lica koja su obavezana arbitražnim sporazumom.
TERMINOLOGIJA
Subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma je zapravo pitanje kruga lica

koja su obavezana arbitražnim sporazumom. U većini slučajeva je lako dati od-
govor na ovo pitanje. Dve strane obično stavljaju svoj potpis na arbitražni kom-
promis ili na dokument koji sadrži arbitražnu klauzulu i tim potpisom izražava-
2 Službeni glasnik RS, br. 46/2006.
3 Doktrina grupe kompanija je proizvod francuskog prava i zasniva se na specifičnom fran-
cuskom transnacionalnom pogledu na međunarodno trgovinsko arbitražno pravo, dok je estopel
proizvod anglo-saksonskog prava i zasniva se na delu prava koje se zove equity, a koji nema ekviva-
lent u srpskom pravu.
4 Doktrina grupe kompanija je odbijena u arbitražnoj odluci STA T-6/99, donetoj 20. no-
vembra 2001. godine, navedeno u Mirjana Cukavac, “Dejstvo arbitražnog sporazuma na treća lica”,
Pravo i privreda, Tom LVI, br. 4–6, Beograd, 2018, 308, 314.
5 Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori, br. 11/81.
6 UNCITRAL Model Zakon je dostupan na www.uncitral.org/pdf/english/texts/arbitration/
ml-arb/06-54671_Ebook.pdf, 30.09.2020.
80
U. Grušić: Subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma u srpskom pravu
ju svoju volju da budu obavezane arbitražnim sporazumom i ostavljaju dokaz te

volje. Te dve strane su onda nesumnjivo obuhvaćene subjektivnim domašajem ar-
bitražnog sporazuma. Ponekad se, međutim, postavlja pitanje da li je strana koja
nije potpisala arbitražni sporazum njime obavezana. Fenomen obuhvatanja su-
bjektivnim domašajem arbitražnog sporazuma strane koja ga nije potpisala se u
literaturi različito naziva. Uobičajeni termini su dejstvo arbitražnog sporazuma
(koji ima dve varijante – dejstvo arbitražnog sporazuma na nepotpisnike7 i dejstvo
arbitražnog sporazuma na treća lica8), proširenje arbitražnog sporazuma (koji ima
tri varijante – proširenje dejstva arbitražnog sporazuma na treća lica,9 proširenje
arbitražnog sporazuma na nepotpisnike10 i proširenje arbitražnog sporazuma na
neugovornike11), prebacivanje subjektivnih granica arbitražnog sporazuma12 i su-
bjektivni domašaj arbitražnog sporazuma i treća lica.13
Terminologija u pravu ima veliki značaj, a naročito u pogledu komplikova-
nih pitanja poput subjektivnog domašaja arbitražnog sporazuma. Neprecizna ter-
minologija može dovesti do, ili biti odraz, pogrešnog shvatanja prirode problema
kojim se bavimo, što je vidljivo u pogledu akademskog tretmana subjektivnog do-
mašaja arbitražnog sporazuma.
Termini poput “treća lica”, “proširenje” i “neugovornici” su povezani sa spe-
cifičnim shvatanjem ugovornog prava. Po ovom shvatanju, koje se može nazva-
ti klasičnim, tipičan ugovor je izolovan, tržišni, bilateralni odnos između dva lica
koja između sebe uspostavljaju relativno ograničena prava i obaveze. Sva ostala
lica su “treća lica” ili “neugovornici” koja nisu pokrivena ugovorom. Arbitražni
sporazum je ugovor koji proizvodi određena procesnopravna dejstva. Sa pozici-
7 Vladimir Pavić, “Osvrt na praksu Vrhovnog kasacionog suda u arbitražnoj materiji”,
Usklađivanje poslovnog prava Srbije sa pravom Evropske unije – 2019, (ur. Vuk Radović), Beograd,
2019, 370, 391.
8 M. Cukavac, op. cit. (u celini).
9 Dejan Janićijević, “Proširenje dejstva arbitražnog sporazuma”, Zbornik radova Pravnog
fakulteta u Nišu, tom LXII, 2012, 283, 291; Gašo Knežević, Vladimir Pavić, Arbitraža i ADR, Beo-
grad, 2009, 58 (koji govore o “rastezanju” domašaja arbitražnog sporazuma na treća lica).
10 Rajko Ignjačević, “Proširenje arbitražnog sporazuma na nepotpisnika sa osvrtom na dve
arbitražne odluke”, Liber amicorum: Gašo Knežević, (ur. Tibor Varady i ostali), Beograd, 2016, 267.
11 Mirko Vasiljević, “Arbitraža bez arbitražnog ugovora (direktnog ili indirektnog)”, Pravo i
privreda, br. 10–12, tom LVII, 2019, 7. V. takođe Maja Stanivuković, Međunarodna arbitraža, Beo-
grad, 2013, 3.182.
12 M. Cukavac, op. cit., 325.
13 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., 2019, 58; Uroš Živković, “Subjektivni domašaj arbitražnog
sporazuma i treća lica: izuzeci od principa inter partes u zasnivanju nadležnosti arbitraže”, Pravo i
privreda, Tom XLX, br. 7–9, 2013, 437.
81
je klasičnog ugovornog prava, pitanje da li je nepotpisnik obavezan arbitražnim

sporazumom se javlja kao pitanje “proširenja” arbitražnog sporazuma na “treće
lice” ili “neugovornika”. Ovo shvatanje je jasno izraženo u literaturi koja ovo pita-
nje vidi kao izuzetak od principa inter partes14 ili kršenje principa relativnog dej-
stva ugovora.15
Postoje, međutim, složeni oblici koordinacije ekonomske aktivnosti (npr.
ugovorne mreže) koji ponekad dovode do uspostavljanja ugovornih prava i oba-
veza između više od dva lica. U pojedinim slučajevima, učesnici složenog oblika
koordinacije ekonomske aktivnosti potpisuju pisani tekst ugovora kojim reguli-
šu svoje odnose. U drugim slučajevima, međutim, jedan ili više učesnika složenog
oblika koordinacije ekonomske aktivnosti se ne pojavljuju kao potpisnici pisanog
teksta ugovora, ali ih pravo ipak tretira kao strane ugovornice, bilo usled njihove
volje da budu obavezani ugovorom, a koja je iskazana u obliku koji nije potpisi-
vanje pisanog teksta ugovora, bilo nametanjem statusa strane ugovornice pozitiv-
nim propisom. Ovakve strane ugovornice nisu “treća lica” ili “neugovornici”. Isto
tako se ne može reći da strane ugovornice koje su iskazale volju da budu obaveza-
ne ugovorom u obliku koji nije potpisivanje pisanog teksta ugovora postaju oba-
vezane ugovorom usled njegovog “proširenja”. Drugim rečima, treba razlikovati
ugovor od pisanog teksta ugovora. Pisani tekst ugovora ne mora biti potpun zapis
ugovora. Ukoliko je jedna strana ugovornica obavezana ugovorom usled svoje vo-
lje da bude obavezana ugovorom, a koja je iskazana u obliku koji nije potpisivanje
pisanog teksta ugovora, onda treba smatrati da je pisani tekst ugovora nepotpun
zapis ugovora, a ne da se ugovor “proširuje” na tu stranu ugovornicu.
Korišćenje termina poput “treća lica” i “neugovornici” može dovesti do po-
grešnog shvatanja prirode problema subjektivnog domašaja arbitražnog sporazu-
ma. Pojedini autori koji subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma posmatraju
kroz prizmu proširenja arbitražnog sporazuma na treća lica ili neugovornike po-
grešno prave analogiju između ovog fenomena, sa jedne strane, i fenomena “ar-
bitration without privity”16 i pokrivenosti međunarodnim investicionim spo-
razumima i zakonima o stranim ulaganjima indirektnih ulagača i indirektnih
ulaganja, sa druge strane.17 Ovi fenomeni su, međutim, potpuno različite priro-
de. U međunarodnom pravu stranih ulaganja, država primalac stranih ulaganja
14 Ibidem.
15 M. Cukavac, op. cit, (u celini); M. Stanivuković, op. cit., 3.182–3.187.
Jan Paulsson, “Arbitration without privity”, ICSID Review – Foreign Investment Law Jour-
16
nal, Tom 10, br. 2, 1995, 232.

17 M. Cukavac, op. cit. (u celini); M. Stanivuković, op. cit., 3.181, 3.188; M. Vasiljević, op. cit.
(u celini).
82
zaključuje međunarodni investicioni sporazum sa državom odakle dolaze strana

ulaganja. Država primalac stranih ulaganja tim sporazumom unapred daje sagla-
snost da će pokriveni ulagači moći protiv nje da pokrenu investicioni spor u po-
gledu pokrivenih ulaganja. Država primalac stranih ulaganja može takođe dati
svoju saglasnost za pokretanje investicionog spora u svom zakonu o stranim ula-
ganjima. Pokrivenost indirektnih ulagača i indirektnih ulaganja ovakvom sagla-
snošću je pitanje tumačenja međunarodnih investicionih sporazuma i zakona o
stranim ulaganjima, a u skladu sa pravilima tumačenja međunarodnih ugovora i
jednostranih državnih akata iz međunarodnog javnog prava. Subjektivni doma-
šaj arbitražnog sporazuma je potpuno drugačije pitanje kruga lica koja su obave-
zana arbitražnim sporazumom. Pravljenje analogije između ovih fenomena može
stoga dovesti do pogrešnog shvatanja prirode problema subjektivnog domaša-
ja arbitražnog sporazuma, što je na primer vidljivo u shvatanju da “proširenje”
arbitražnog sporazuma dovodi do trgovinske arbitraže “bez arbitražnog ugovora
(direktnog ili indirektnog)”.18
Ovo ne znači da je termin “proširenje” arbitražnog sporazuma potpuno ne-
prikladan. Već je pomenuto da postoje slučajevi u kojima pravo tretira kao stra-
ne ugovornice jednog ili više učesnika složenog oblika koordinacije ekonomske
aktivnosti koji se ne pojavljuju kao potpisnici pisanog teksta ugovora, bilo usled
njihove volje da budu obavezani ugovorom, a koja je iskazana u obliku koji nije
potpisivanje pisanog teksta ugovora, bilo nametanjem statusa strane ugovornice
pozitivnim propisom. Ova lica se mogu nazvati “nepotpisnicima” pisanog teksta
ugovora, iako ih pravo tretira kao strane ugovornice. Ukoliko je osnov obaveza-
nosti ugovorom ovih lica nametanje statusa strane ugovornice pozitivnim propi-
som, onda se takođe može reći da je ugovor “proširen” na ta lica. Ukoliko je, me-
đutim, osnov obavezanosti ugovorom ovih lica njihova volja da budu obavezana
ugovorom, a koja je iskazana u obliku koji nije potpisivanje pisanog teksta ugovo-
ra, termin “proširenje” nije prikladan.
Iz ovih razloga, ovaj članak koristi termin “subjektivni domašaj arbitražnog
sporazuma”, za koji se može reći da obuhvata pitanja (1) da li jedno lice treba da
se tretira kao strana arbitražnog sporazuma na osnovu njegove volje da bude oba-
vezano arbitražnim sporazumom, čak i ukoliko je ta volja iskazana u obliku koji
nije potpisivanje pisanog teksta ugovora i (2) da li jedno lice treba da se tretira
kao strana arbitražnog sporazuma na osnovu proširenja arbitražnog sporazuma
na to lice pozitivnim propisom.19
18 M. Vasiljević, op. cit., (u celini).
19 I ovi autori prave razliku između proširenja arbitražnog sporazuma uz saglasnost i bez
saglasnosti: Vladimir Pavić, ”’Non-Signatories’ and the Long Arm of Arbitral Jurisdiction”, Resolving
83
MERODAVNO PRAVO
Već je rečeno da arbitražno pravo u dobroj meri zadržava svoj nacionalni

karakter u pogledu pitanja koja nisu jednoobrazno uređena Njujorškom konven-
cijom ili UNCITRAL Model Zakonom. Tačno određivanje merodavnog prava je
od velikog značaja u pogledu ovih pitanja.
Određivanje merodavnog prava za postojanje, punovažnost i dejstva arbi-
tražnog sporazuma nije lako. Arbitražni sporazum je punovažno zaključen uko-
liko su ispunjeni uslovi koji se tiču sposobnosti ugovaranja, saglasnosti volja, do-
zvoljenosti predmeta i forme ugovora20 i proizvodi dejstva u pogledu lica koja
su njime obavezana. Ukoliko se postavi pitanje subjektivnog domašaja arbitraž-
nog sporazuma, pitanja saglasnosti volja, forme ugovora i kruga lica koja su njime
obavezana mogu biti naročito problematična. Ukoliko je arbitraža međunarodna,
merodavno pravo se neminovno mora odrediti. Problem određivanja merodav-
nog prava se javlja u drugačijem obliku pred arbitrima i pred sudovima.
Prihvatanjem uloge arbitra, arbitar zaključuje poseban ugovor – receptum
arbitri – sa strankama arbitražnog postupka, kojim se uređuju međusobna pra-
va i obaveze. Osnovna dužnost arbitra je da reši spor donošenjem odluke koja
je “činjenično i pravno obrazložena i formulisana, tako da može da bude izvrše-
na u zemljama u kojima se očekuje da će biti traženo njeno izvršenje”.21 Budu-
ći da Njujorška konvencija propisuje poništaj u zemlji sedišta arbitraže kao jedan
od razloga za odbijanje priznanja i izvršenja stranih arbitražnih odluka,22 duž-
nost arbitra da učini sve što može da donese izvršivu arbitražnu odluku obuhvata
dužnost da učini sve što može da donese odluku koja neće biti poništena u zem-
lji sedišta arbitraže. U tom smislu, arbitar koji odlučuje o subjektivnom domaša-
ju arbitražnog sporazuma mora da uzme u obzir odredbe Njujorške konvencije,
odredbe o priznanju i izvršenju stranih arbitražnih odluka u zemljama u kojima
se očekuje da će biti traženo izvršenje arbitražne odluke (u meri u kojoj je to mo-
guće i razumno), kao i odredbe o poništaju arbitražnih odluka u zemlji sedišta ar-
bitraže. Neke od ovih odredaba su kolizione norme.
International Conflicts – Liber Amicorum Tibor Varady, (ur. Tibor Varady, Peter Hay, Lajos Vekas, Ye-
huda Elkana, Nenad Dimitrijević), Budimpešta, 2009, 213, 218–225; U. Živković, op. cit., 441–448.
20 Jelena Perović Vujačić, “Ništavost ugovora o arbitraži”, Pravo i privreda, br. 4–6, Tom
LVII, 2019, 555.

21 Pravilnik o Stalnoj arbitraži pri Privrednoj komori Srbije, Službeni glasnik RS, br.
101/2016, čl. 43 st. 2.

22
Njujorška konvencija, čl. V st. 1 t. (e). V. takođe, čl. 42 (“Opšte pravilo”) Arbitražnih
pravila Međunarodne trgovinske komore u Parizu.
84
Pitanje subjektivnog domašaja arbitražnog sporazuma se može javiti u vidu

problema forme arbitražnog sporazuma. Njujorška konvencija sadrži, u čl. II st.
2, supstancijalno pravilo o formi arbitražnog sporazuma, koje je poznato po svo-
joj prevaziđenosti. UNCITRAL stoga preporučuje da se forma arbitražnog spora-
zuma ceni sa pozivom na čl. VII Njujorške konvencije,23 koji upućuje na primenu
prava suda ukoliko to pravo sadrži liberalnije odredbe o formi arbitražnog spora-
zuma od čl. II st. 2 Njujorške konvencije. Pošto Zakon o arbitraži sadrži liberalni-
je odredbe o formi arbitražnog sporazuma od odredaba Njujorške konvencije,24
srpski sudovi treba da primenjuju odredbe Zakona o arbitraži kada se pred nji-
ma postavi pitanje forme arbitražnog sporazuma. Isto bi trebalo da važi i za arbi-
tre ukoliko je sedište arbitraže u Srbiji – primena liberalnije odredbe o formi arbi-
tražnog sporazuma od odredaba Zakona o arbitraži bi mogla dovesti do poništaja
arbitražne odluke na osnovu nepunovažnosti arbitražnog sporazuma,25 što je ra-
zlog za odbijanje priznanja i izvršenja stranih arbitražnih odluka po Njujorškoj
konvenciji.26
Pitanje subjektivnog domašaja arbitražnog sporazuma se može javiti i u
obliku pitanja saglasnosti volja, tj. pitanja da li je nepotpisnik obavezan arbitraž-
nim sporazumom na osnovu volje tog lica, a koja je iskazana u obliku koji nije
potpisivanje pisanog teksta arbitražnog sporazuma. Njujorška konvencija i Za-
kon o arbitraži propisuju da se pitanje saglasnosti volja ceni prema pravu koje su
stranke sporazumno odredile ili po pravu zemlje sedišta arbitraže ako se stranke
nisu drukčije sporazumele.27
Pitanje subjektivnog domašaja arbitražnog sporazuma se može javiti i u
obliku pitanja postojanja lica koja su njime obavezana nametanjem statusa strane
arbitražnog sporazuma pozitivnim propisom, nezavisno od volje stranaka u arbi-
tražnom postupku. U tom slučaju se postavlja pitanje merodavnog prava po kome
se ceni proširenje arbitražnog sporazuma na nepotpisnika. Ni Njujorška konven-
cija, ni Zakon o arbitraži ne daju odgovor na ovo pitanje. Domaća sudska praksa
je takođe od male pomoći.
23 “Recommendation regarding the interpretation of article II, paragraph 2, and article VII,
paragraph 1, of the Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards,
done in New York, 10 June 1958 (2006)”, https://uncitral.un.org/en/texts/arbitration/explanatory-
texts/recommendations/foreign_arbitral_awards, 30.09.2020.
24 Zakon o arbitraži, čl. 12.
25 Zakon o arbitraži, čl. 58 st. 1 t. 4, sa pozivom na čl. 51 st. 1, čl. 10 st. 1 t. 2 i čl. 12.
26 Njujorška konvencija, čl. V st. 1 t. (e).
27 Njujorška konvencija, čl. V st. 1 t. (a); Zakon o arbitraži, čl. 58 st. 1 t. 1.
85
U Prev 58/201628 Vrhovni kasacioni sud se bavio prenosom arbitražnog

sporazuma usled ustupanja potraživanja iz osnovnog ugovora. Tužilac je pod-
neo tužbu srpskom sudu protiv tuženog radi isplate određenog iznosa, obrazla-
žući tužbeni zahtev da je potraživanje u utuženom iznosu stekao na osnovu dva
ugovora o prenosu potraživanja zaključenih sa ogrankom slovenačkog privred-
nog društva. Ogranak slovenačkog privrednog društva je kao podizvođač sa tuže-
nim kao naručiocem zaključio podizvođački ugovor o izgradnji mosta preko Save
u Beogradu. Ogranak slovenačkog privrednog društva je potraživanja po osno-
vu tog ugovora preneo na tužioca, a radi namirenja potraživanja tužioca, koje je
imao prema slovenačkom privrednom društvu. Podizvođački ugovor je sadržao
arbitražnu klauzulu kojom je predviđena nadležnost Privredne komore Sloveni-
je. Tuženi je po osnovu ovog arbitražnog sporazuma istakao prigovor nenadlež-
nosti srpskog suda.
Vrhovni kasacioni sud se složio sa drugostepenim sudom koji je našao da je
srpsko pravo izabrano kao merodavno za arbitražni sporazum: “obzirom da nije
ugovoreno merodavno pravo za arbitražni sporazum, a u situaciji kada osnovni
ugovor sadrži klauzulu o izboru merodavnog prava, a to je pravo Republike Srbi-
je, taj izbor određuje ne samo merodavno pravo za ugovor, već i merodavno pra-
vo za arbitražni sporazum, te se stoga u konkretnom slučaju ima primeniti Zakon
o arbitraži Republike Srbije.” Vrhovni kasacioni sud se takođe složio sa nalazom
drugostepenog suda da je došlo do prenosa arbitražnog sporazuma po osnovu čl.
13 st. 1 Zakona o arbitraži koji propisuje da arbitražni sporazum ostaje na snazi i
u slučaju ustupanja (cesije) ugovora ili potraživanja, osim ako nije drugačije ugo-
voreno.
Iako je ishod valjan, rezonovanje Vrhovnog kasacionog suda je problema-
tično iz pet razloga. Prvi razlog je taj što Sud nije utvrdio sedište arbitraže. Ovo
je bitno, jer od sedišta arbitraže zavisi odgovor na mnoga pitanja. Sud je prime-
nio čl. 14 Zakona o arbitraži da odluči o prigovoru nenadležnosti. Ovaj član pro-
pisuje da se sud kome je podneta tužba u stvari koja je predmet sporazuma o ar-
bitraži oglašava nenadležnim i odbacuje tužbu po prigovoru stranke koji mora
da bude podnet pre upuštanja u raspravljanje o predmetu spora, osim ako utvr-
di da je sporazum o arbitraži očigledno ništav, da je bez dejstva ili da ga nije mo-
guće izvršiti. Nije jasno da li se ovo pravilo primenjuje na arbitraže sa sedištem u
inostranstvu. Sa jedne strane, čl. 2 Zakona o arbitraži definiše oblast primene Za-
kona i u st. 1 predviđa da se odredbe ovog Zakona primenjuju na arbitražu i ar-
bitražni postupak kada je mesto arbitraže na teritoriji Srbije. Ova odredba ukazu-
28 Presuda je dostupna na www.vk.sud.rs/sr-lat/prev-582016-arbitražni-sporazum-ustupanje-
ugovora-ili-potraživanjaćl13-zakona-o-arbitražu, 30.09.2020.
86
je na primenu čl. 14 samo na arbitraže sa sedištem u Srbiji. Ovakvo tumačenje ne

stvara pravnu prazninu budući da sudovi mogu odlučiti o prigovoru nenadležno-
sti usled postojanja arbitražnog sporazuma kojim je predviđena nadležnost arbi-
traže sa sedištem u inostranstvu direktnom primenom čl. II st. 3 Njujorške kon-
vencije.29 Čl. II st. 3 Njujorške konvencije ne sadrži standard očigledne ništavosti
i obavezuje sud države ugovornice kome je podnet na rešavanje spor po nekom
pitanju o kome su stranke zaključile arbitražni sporazum da uputi stranke na ar-
bitražu, na zahtev jedne od njih, osim ako ustanovi da je taj ugovor prestao da
bude valjan, da je bez dejstva ili nepodoban za primenu. Direktna primena čl. II
st. 3 Njujorške konvencije daje srpskim sudovima mogućnost kontrole arbitraž-
nih sporazuma u slučajevima u kojima nemaju nadležnost da kontrolišu postoja-
nje, punovažnost i dejstvo arbitražnih sporazuma u postupku poništaja arbitraž-
ne odluke.30
Rezonovanje Vrhovnog kasacionog suda je problematično i zbog toga što
Sud nije objasnio zašto je pristupio određivanju merodavnog prava za prenos ar-
bitražnog sporazuma. Pod pretpostavkom da je standard očigledne ništavosti bio
relevantan, nije bilo neminovno određivanje merodavnog prava. Arbitražni spo-
razum je prenet sa ogranka slovenačkog privrednog društva na tužioca po čl. 13
st. 1 Zakona o arbitraži, a Sud nije pojasnio da li su postojale indicije da arbitražni
sporazum nije prenet ili je iz nekog drugog razloga bio bez dejstva u odnosu izme-
đu tužioca i tuženog po jedinom drugom potencijalno merodavnom pravu, slove-
načkom pravu. Ukoliko takve indicije nisu postojale, arbitražni sporazum nije mo-
gao da bude očigledno ništav, te je prigovor nenadležnosti mogao biti usvojen i bez
određivanja merodavnog prava za prenos arbitražnog sporazuma.
Treći razlog zbog kojeg je rezonovanje Vrhovnog kasacionog suda proble-
matično jeste taj što, pod pretpostavkom da je bilo potrebno odrediti merodavno
pravo za prenos arbitražnog sporazuma, Sud nije objasnio kako je došao do koli-
zione norme koju je primenio. Sud je primenio sledeću kolizionu normu: mero-
davno pravo za arbitražni sporazum (što uključuje prenos arbitražnog sporazu-
ma) jeste pravo koje su stranke ugovorile kao merodavno; ukoliko stranke nisu
ugovorile merodavno pravo za arbitražni sporazum, a u situaciji kada osnovni
ugovor sadrži klauzulu o izboru srpskog prava kao merodavnog, pravo Srbije je
merodavno kako za ugovor, tako i za arbitražnu klauzulu u ugovoru. Ni čl. 14 Za-
kona o arbitraži, ni čl. II st. 3 Njujorške konvencije ne određuju merodavno pra-
29 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006, čl. 16 st. 2 propisuje da su potvr-
đeni međunarodni ugovori sastavni deo pravnog poretka Republike Srbije i neposredno se prime-
njuju, pod uslovom da su u skladu sa Ustavom.
30 M. Stanivuković, op. cit., 3.197–3.198; V. Pavić, op. cit., 2019, 387.
87
vo za arbitražni sporazum i prenos arbitražnog sporazuma. Sud je stoga kolizio-

nu normu našao na drugom mestu. Postoje dva kandidata u ovom pogledu. Prvi
kandidat je čl. 2 st. 1 Zakona o arbitraži koji predviđa da se odredbe ovog Zako-
na, uključujući i čl. 13, primenjuju na arbitražu i arbitražni postupak kada je me-
sto arbitraže na teritoriji Srbije. Ova norma se može bilateralizovati u smislu da se
na pitanja koja uređuje Zakon o arbitraži primenjuje pravo sedišta arbitraže. Dru-
gi kandidat je analogna primena čl. 58 st. 1 Zakona o arbitraži, odnosno čl. V st. 1
t. (a) Njujorške konvencije, po kojima se punovažnost sporazuma o arbitraži ceni
po pravu koje su stranke sporazumno odredile ili po pravu sedišta arbitraže ako
se stranke nisu drukčije sporazumele. Pitanje prenosa arbitražnog sporazuma nije
pitanje punovažnosti, već pitanje postojanja i obavezujuće snage arbitražnog spo-
razuma u odnosu između jedne ugovorne strane i strane na koju je osnovni ugo-
vor, ili potraživanja iz tog ugovora, prenet. Čini se da je Sud kolizionu normu za
prenos arbitražnog sporazuma našao u analognoj primeni čl. 58 st. 1 Zakona o
arbitraži, odnosno čl. V st. 1 t. (a) Njujorške konvencije.31 Ovo rešenje je logič-
no iz tri razloga. Pitanje postojanja i obavezujuće snage arbitražnog sporazuma
je blisko pitanju punovažnosti arbitražnog sporazuma. Pravilo po kome se pre-
nos arbitražnog sporazuma ceni po pravu koje je merodavno za punovažnost ar-
bitražnog sporazuma je u skladu sa opštom kolizionom normom iz čl. 24 Zakona
o međunarodnom privatnom pravu32 o dejstvu ustupanja potraživanja ili preu-
zimanja duga po kojoj se na dejstvo ustupanja potraživanja ili preuzimanja duga
prema dužniku, odnosno poveriocu koji nisu učestvovali u ustupanju, odnosno
preuzimanju, primenjuje pravo koje je merodavno za potraživanje, odnosno dug.
I čl. 58 st. 1 Zakona o arbitraži i čl. V st. 1 t. (a) Njujorške konvencije sadrže bila-
teralne kolizione norme koje se podjednako lako primenjuju u slučajevima kada
je sedište arbitraže u Srbiji, kao i u slučajevima kada je sedište arbitraže van Srbije.
Četvrti razlog zbog kojeg je rezonovanje Vrhovnog kasacionog suda pro-
blematično je sledeći. Pod pretpostavkom da je bilo potrebno utvrditi merodav-
no pravo za prenos arbitražnog sporazuma primenom kolizione norme po ko-
joj se prenos i punovažnost arbitražnog sporazuma cene po pravu koje su stranke
sporazumno odredile ili po pravu sedišta arbitraže ako se stranke nisu drukčije
sporazumele, Sud je trebalo da se bavi pitanjem da li izbor prava merodavnog za
osnovni ugovor dovodi do prećutnog izbora merodavnog prava za arbitražnu kla-
uzulu. Ovo je jedan od klasičnih problema u arbitražnom pravu. Sud je, bez ika-
31 V. Pavić, op. cit., 2009, 388.
32 Zakon o rešavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja, Službeni list SFRJ, br.
43/82 i 72/82, Službeni list SRJ, br. 46/96, Službeni glasnik RS, br. 46/2006.
88
kvog obrazloženja, prihvatio shvatanje po kome je izbor srpskog prava za osnovni

ugovor istovremeno i prećutni izbor srpskog prava za arbitražnu klauzulu sadrža-
nu u tom ugovoru. Suočen sa drugačijim činjenicama, ukoliko želi da bude kon-
zistentan, Sud bi trebalo da prihvati shvatanje po kome je izbor stranog prava za
osnovni ugovor istovremeno i prećutni izbor tog stranog prava za arbitražnu kla-
uzulu sadržanu u tom ugovoru. Ovo rešenje je, međutim, problematično u sluča-
jevima u kojima je arbitražna klauzula nepostojeća, ništava ili neobavezujuća po
pravu merodavnom za osnovni ugovor, a postojeća, punovažna i obavezujuća po
pravu sedišta arbitraže. Bolje rešenje je ono koje se zasniva na principu in favo-
rem validitatis.33 Primenom ovog principa, izbor jednog prava kao merodavnog
za osnovni ugovor je istovremeno i prećutni izbor tog prava za arbitražnu klazu-
lu sadržanu u tom ugovoru. Postoji jedan izuzetak, koji se primenjuje u slučajevi-
ma u kojima je arbitražna klazula nepostojeća, ništava ili neobavezujuća po pravu
merodavnom za osnovni ugovor, a postojeća, punovažna i obavezujuća po pra-
vu sedišta arbitraže. U tom slučaju treba smatrati da su stranke želele da zaključe
punovažnu i obavezujući arbitražnu klazulu i stoga prećutno izabrale pravo sedi-
šta arbitraže kao pravo merodavno za arbitražni sporazum. Ovo shvatanje na naj-
bolji mogući način balansira dve činjenice. S jedne strane, da su lica koji zaklju-
čuju arbitražne klauzule i klauzule o izboru merodavnog prava poslovni ljudi, od
kojih se ne očekuje znanje doktrina samostalne pravne prirode arbitražne klauzu-
le i njene nezavisne pozicije u odnosu na osnovni ugovor, a za koje je potpis pi-
sanog teksta ugovora potpis svih klauzula sadržanih u tom tekstu. S druge strane,
da ti poslovni ljudi kada stave svoj potpis na arbitražnu klauzulu žele da ta klau-
zula bude punovažna i obavezujuća.
Poslednji razlog zbog kojeg je rezonovanje Vrhovnog kasacionog suda pro-
blematično jeste taj što, pod pretpostavkom da je srpsko pravo zaista bilo mero-
davno za prenos arbitražnog sporazuma, Sud nije objasnio zašto se primenjuje čl.
13 Zakona o arbitraži. Ukoliko je sedište arbitraže (što sud ne pojašnjava) bilo u
Srbiji, čl. 13 bi se nesumnjivo primenio sa pozivom na čl. 2 st. 1 Zakona. Ukoliko
je, međutim, sedište arbitraže bilo u inostranstvu, nije jasno zašto je Sud primenio
ovu odredbu imajući u vidu da čl. 2 st. 1 Zakona predviđa da se odredbe ovog Za-
kona primenjuju na arbitražu i arbitražni postupak kada je mesto arbitraže na te-
ritoriji Srbije. Iako ima dobrih razloga da se čl. 13 primeni i u slučajevima u ko-
jima je srpsko pravo merodavno za prenos arbitražnog sporazuma iako je sedište
33 O primeni ovog principa prilikom određivanja merodavnog prava u kontekstu arbitraže,
v. Milena Petrović, “Međunarodna trgovačka arbitraža i međunarodno privatno pravo”, Revija
Kopaoničke škole prirodnog prava, br. 1, Beograd, 2019, 167.
89
arbitraže u inostranstvu,34 rezonovanje Suda je problematično, jer je Sud propu-

stio da identifikuje problem, a još manje da ga reši.
Prenos arbitražnog sporazuma usled ustupanja osnovnog ugovora ili potra-
živanja iz osnovnog ugovora je jedan od slučajeva u kojima se pitanje subjektiv-
nog domašaja arbitražnog sporazuma javlja u obliku pitanja postojanja lica koja
su njime obavezana nametanjem statusa strane arbitražnog sporazuma pozitiv-
nim propisom. Drugi primer je univerzalna sukcesija, do koje može doći u sluča-
ju smrti fizičkog lica ili statusnom promenom pravnog lica. Kolizione norme iz čl.
58 st. 1 Zakona o arbitraži i čl. V st. 1 t. (a) Njujorške konvencije nisu prikladne za
određivanje merodavnog prava za pitanje da li je jedno lice univerzalni sukcesor
potpisnika arbitražnog sporazuma, te se po tom osnovu treba smatrati obaveza-
nim arbitražnim sporazumom. Ovo pitanje nije uređeno drugim normama Zako-
na o arbitraži, te nema mestu rešavanju ovog kolizionopravnog problema prime-
nom čl. 2 st. 1 Zakona. Na pitanje da li je jedno lice univerzalni sukcesor fizičkog
lica koje je potpisnik arbitražnog sporazuma, te se po tom osnovu treba smatra-
ti obavezanim arbitražnim sporazumom, treba primeniti pravo do kojeg se dolazi
primenom opšte kolizione norme za nasleđivanje iz čl. 30 i 31 Zakona o međuna-
rodnom privatnom pravu. Na pitanje da li je jedno lice univerzalni sukcesor prav-
nog lica koje je potpisnik arbitražnog sporazuma, te se po tom osnovu treba sma-
trati obavezanim arbitražnim sporazumom, treba primeniti lex societatis.35
FORMA ARBITRAŽNOG SPORAZUMA
Pitanje subjektivnog domašaja arbitražnog sporazuma se može javiti u vidu

problema forme arbitražnog sporazuma. Do ovog problema dolazi kada se utvr-
di da postoje razlozi da nepotpisnik bude vezan arbitražnim sporazumom (tj. vo-
lja nepotpisnika ili pozitivni propis), a merodavno pravo propisuje pisanu formu
za arbitražni sporazum. Postoje dva načina na koji ovaj problem može da se reši.
Prvo, arbitri i sudovi mogu stati na strogo stanovište da je forma neophodan uslov
postojanja, punovažnosti i dejstva arbitražnog sporazuma, te da niko ne može biti
vezan arbitražnim sporazumom ukoliko ga nije prihvatio u formi koju priznaje
pravo koje je merodavno za formalnu punovažnost arbitražnog sporazuma. Dru-
go, arbitri i sudovi mogu stati na liberalno stanovište po kome je forma neop-
hodan uslov postojanja i punovažnosti arbitražnog sporazuma, ali da arbitražni
34 V. Pavić, op. cit., 2019, 389–390; M. Stanivuković, op. cit., 3.176.
35
Uporedi V. Pavić, op. cit., 2019, 395, po kome u slučaju statusnih promena koje vode soli-
darnoj odgovornosti, treba primeniti “lex societatis ili lex contractus”.
90
sporazum koji je zaključen u formi koju priznaje pravo koje je merodavno za for-
malnu punovažnost arbitražnog sporazuma može da obavezuje i nepotpisnike.
U arbitražnom pravu, pisana forma je uslov punovažnosti arbitražnog spo-
razuma, tj. konstitutivni sastojak ugovora. Kao takva, ona ima dva osnovna cilja.
Prvo, pisana forma služi kao sredstvo dokazivanja postojanja i sadržine arbitraž-
nog sporazuma. Drugo, pisana forma služi kao upozorenje licima koja žele da za-
ključe arbitražni sporazum na značaj ovog sporazuma, koji ne samo što daje nad-
ležnost arbitrima da u jednostepenom postupku donesu odluku koja je po svojim
dejstvima izjednačena kao konačna sudska odluka, već i derogira nadležnost su-
dova da reše meritum spora i stoga predstavlja odricanje od osnovnog prava na
pravično suđenje pred nadležnim sudom. Prva uloga pisane forme arbitražnog
sporazuma je uglavnom ispunjena čak i ako arbitri ili sud nađu da je nepotpisnik
obavezan arbitražnim sporazumom. Ovo je stoga što u ovom slučaju arbitraž-
ni sporazum koji je zaključen u pisanoj formi dokazuje postojanje i sadržaj arbi-
tražnog sporazuma. Druga uloga pisane forme takođe može biti ispunjena. Ne-
potpisnik koji iskazuje svoju volju da bude obavezan arbitražnom sporazumom
u obliku koji ne zadovoljava propisanu formu to čini u pogledu arbitražnog spo-
razuma koji između potpisnika zadovoljava propisanu formu. Nepotpisnik stoga
može imati tu formu u vidu kada iskazuje svoju volju da bude obavezan arbitraž-
nim sporazumom. Na taj način nepotpisnik može biti upozoren na značaj tog ar-
bitražnog sporazuma. Ukoliko je nepotpisnik obavezan arbitražnim sporazumom
usled primene pozitivnog propisa, onda taj pozitivni propis ima prvenstvo u od-
nosu na propisanu formu. Međutim, glavni razlog za obavezivanje nepotpisnika
arbitražnim sporazumom leži u želji da se izbegne zloupotreba, odnosno da se za-
dovolji cilj pozitivnog propisa koji služi kao osnov proširenja arbitražnog spora-
zuma.36 Stoga je i dominantno rešenje u uporednoj arbitražnoj i sudskoj praksi da
je pitanje kruga lica koje arbitražni sporazum obavezuje odvojeno od pitanja da li
arbitražni sporazum zadovoljava pisanu formu.
Iz ovih razloga je domaća sudska praksa zabrinjavajuća. U Prev 37/2018,
u kojoj se, između ostalog, bavio subjektivnim domašajem arbitražnog sporazu-
ma u srpskom pravu, Vrhovni kasacioni sud je usvojio veoma nezadovoljavajuće
tumačenje čl. 12 Zakona o arbitraži. Agencija za privatizaciju je 2007. godine za-
ključila ugovor o prodaji akcija jednog srpskog akcionarskog društva. Ugovor je
sadržao arbitražnu klauzulu koja je u slučaju spora predvidela nadležnost Spolj-
notrgovinske arbitraže pri Privrednoj komori Srbije i sedište arbitraže u Beogra-
du. Merodavno pravo je stoga bilo srpsko. Agencija za privatizaciju je 2010. godi-
ne podnela zahtev za arbitražu sa zahtevom da se kupac obaveže da plati Agenciji
36 V. Pavić, op. cit., 2009, 216–218; V. Pavić, op. cit., 2019, 395–396; M. Vasiljević, op. cit., 10–11.
91
određeni iznos cene zbog povrede privatizacionog ugovora. Agencija za privati-

zaciju je potom 2011. godine zahtevala da se nepotpisnik arbitražne klauzule soli-
darno obaveže zajedno sa kupcem da plati traženi iznos.
Okolnosti koje su dovele do zahteva za proširenje arbitražne klauzule i do-
nošenja delimične odluke o nadležnosti su bile sledeće:
“Arbitražno veće je donelo prvo delimičnu odluku kojom je utvrdilo svoju
nadležnost i u odnosu na drugotuženika po proširenom tužbenom zahtevu (koji
nije postojao u vreme zaključenja predmetnog ugovora o privatizaciji i nije mo-
gao biti potpisnik tog ugovora sa arbitražnom klauzulom o nadležnosti ove ar-
bitraže, kao što je to slučaj sa prvotuženikom kao potpisnikom ovog ugovora, a
koga je statusnom promenom izdvajanja osnovao upravo prvotuženik, prebacu-
jući na njega svu imovinu i zaposlene i time izazivanjem sopstvenog stečajnog ra-
zloga, nakon čega je i otvoren stečaj nad njim u toku arbitražnog postupka)...”37
Nepotpisnik je bio lice koje:
“Ne postoji u vreme zaključenja ugovora o privatizaciji sa arbitražnom kla-
uzulom i koga upravo potpisnik ovog ugovora sa ovom klauzulom osniva u toku
arbitražnog postupka, prebacujući na njega svu svoju imovinu i zaposlene (u ne-
spornoj nameri oštećenja poverilaca, uključujući i tužioca u ovom arbitražnom
postupku), a ostavljajući u svojoj “imovini” samo prava i obaveze iz privatizacio-
nog ugovora i pratećih kredita, ne hajući za ugovorne (ugovor o privatizaciji) i za-
konske zabrane menjanja svog statusa bez obezbeđenja interesa poverilaca (kon-
kretno Agencije za privatizaciju Republike Srbije)”.38
Sud je, međutim, odbio da prihvati proširenje arbitražne klauzule. Kao je-
dan od razloga je naveo neispunjenje forme arbitražnog sporazuma koja je propi-
sana u čl. 12 Zakona o arbitraži. Sud je zaključio da je propisana forma neopho-
dan uslov postojanja, punovažnosti i dejstva arbitražnog sporazuma. Sud je dalje
ukazao da Zakon o arbitraži propisuje, u čl. 13 izuzetke od ovog pravila u kojima
dozvoljava proširenje arbitražnog sporazuma na nepotpisnike. Budući da statusna
promena nije navedena kao izuzetak, arbitražna klauzula nije mogla biti prošire-
na zbog neispunjenosti propisane forme arbitražnog sporazuma.
Ova presuda Vrhovnog kasacionog suda je zabrinjavajuća iz više razloga.
Prvo, Sud ne pokušava da utvrdi kako se u uporednom pravu rešava problem for-
me arbitražnog sporazuma kada se taj problem postavlja u kontekstu odlučiva-
nja o subjektivnom domašaju arbitražnog sporazuma. Ovo se može smatrati kao
nedostatak u rezonovanju Suda, jer je srpski Zakon o arbitraži donet po mode-
37 M. Vasiljević, op. cit., 17 (fusnote uklonjene).
38 Ibidem, 19.
92
lu UNCITRAL Model zakona, koji je poslužio kao uzor za zakonodavna rešenja u

ukupno 116 jurisdikcija u 83 zemalja,39 a u kojima su se mnogi sudovi bavili pro-
blemom forme arbitražnog sporazuma u kontekstu odlučivanja o subjektivnom
domašaju arbitražnog sporazuma. Drugo, Sud ne pokušava da utvrdi svrhu pro-
pisivanja pisane forme u čl. 12 Zakona o arbitraži, kao ni svrhu osnova za prenos
arbitražnog sporazuma na nepotpisnike iz čl. 13. Svrha čl. 12, kao što je rečeno,
nije ugrožena nalazom da arbitražni sporazum obavezuje nepotpisnike u pojedi-
nim slučajevima koji nisu predviđeni čl. 13. Treće, Sud ne pokušava da utvrdi da li
je potpisnik postupio u lošoj veri i zloupotrebio svoje pravo da osnuje nepotpisni-
ka statusnom promenom izdvajanja radi izbegavanja obaveza iz arbitražnog spo-
razuma. Nevoljnost suda da ovo učini je frapantna, budući da otvara vrata svim
pravnim licima koja žele da izađu iz nepovoljne arbitražne ili prorogacione klau-
zule da to učine prostim osnivanjem trećeg lica statusnom promenom izdvajanja i
prenošenjem imovine na to lice.
ODREĐIVANJE KRUGA LICA KOJA SU OBAVEZANA

ARBITRAŽNIM SPORAZUMOM
Iz razloga koji su navedeni u prethodnom odeljku, pitanje da li arbitražni

sporazum zadovoljava pisanu formu je odvojeno od pitanja određivanja kruga
lica koje arbitražni sporazum obavezuje. Arbitražni sporazum obavezuje lica koja
su ga potpisala. U srpskom pravu, a po tumačenju Vrhovnog kasacionog suda u
Prev 37/2018, krug lica koja su obavezana arbitražnim sporazumom može da se
obuhvata i druga lica isključivo u skladu sa čl. 13 Zakona o arbitraži. Čl. 13 propi-
suje: “Sporazum o arbitraži ostaje na snazi i u slučaju ustupanja (cesije) ugovora
ili potraživanja, osim ako nije drukčije ugovoreno. Sporazum o arbitraži ostaje na
snazi u slučaju subrogacije, osim ako nije drukčije ugovoreno. Odredbe st. 1. i 2.
ovog člana primenjuju se i u drugim slučajevima prenosa potraživanja, osim ako
nije drukčije ugovoreno”.
Jedan od nedostataka presude Vrhovnog kasacionog suda u Prev 37/2018 je
taj što Sud nije pokušao da utvrdi svrhu osnova prenosa arbitražnog sporazuma
na nepotpisnike iz čl. 13, što uključuje pitanje da li je namera zakonodavca bila
da u čl. 13 uspostavi numerus clausus osnove po kojima subjektivni domašaj ar-
bitražnog sporazuma može obuhvatiti širi krug lica od potpisnika. Svrha čl. 13 se,
međutim, može nazreti iz odgovora na pitanje privrednih sudova koji je utvrđen
39 https://uncitral.un.org/en/texts/arbitration/modellaw/commercial_arbitration/status,
30.09.2020.
93
na sednici Odeljenja za privredne sporove Privrednog apelacionog suda održa-

noj 23.10.2012. godine.40 Jedno od pitanja privrednih sudova bilo je da li se ugo-
vorom o cesiji prenosi procesna odredba iz osnovnog ugovora o ugovorenoj nad-
ležnosti stranog suda (prema sedištu cedenta). Dajući pozitivan odgovor na ovo
pitanje, Privredni apelacioni sud je izneo sledeću argumentaciju u prilog stava
da je prenos prorogacionog sporazuma posledica cesije – prenosa potraživanja iz
osnovnog ugovora, koja je analogna svrsi osnova prenosa arbitražnog sporazuma
na nepotpisnike u slučaju ustupanja (cesije) potraživanja iz čl. 13: “Pretpostavlja
se da je dužnik dao pristanak za prenos prorogacionog sporazuma, jer se od njega
ne zahteva ni saglasnost za prenošenje potraživanja sa cedenta na cesionara. Do-
puna prezumpcije je, takođe, da, ukoliko nema drugačijih elemenata u ugovoru
o cesiji, cesionar prihvata ugovor u celini, podrazumevajući i onaj deo – klauzu-
lu, koja se odnosi na prorogacioni sporazum u pogledu rešavanja budućih sporo-
va. Osnovni argument za ovo treba videti u tome što se ne može dozvoliti da duž-
nik prenosom potraživanja bude lišen prava na izabrani sud, koji je sporazumom
sa ustupiocem stekao. Ustupanjem potraživanja ne menja se sadržina obligacije.
Položaj dužnika i nakon ustupanja potraživanja ostaje isti, tako da prijemnik pre-
ma dužniku ima ista prava koja je ustupilac imao prema dužniku do ustupanja...
U teoriji se na pitanje da li sporazum o nadležnosti obavezuje i pravne sledbeni-
ke (univerzalne i singularne) stranke koja ga je zaključila, uglavnom odgovara po-
tvrdno. Ovo stajalište našlo je odjeka i u našoj judikaturi...”.41
Osnovi prenosa arbitražnog sporazuma na nepotpisnike u slučaju ustupanja
(cesije) ugovora ili subrogacije iz čl. 13 mogu se argumentovati na sličan način.
Razlozi za prenos arbitražnog sporazuma u ovim slučajevima su još jači, jer je i za
ustupanje ugovora i za subrogaciju (tj. ispunjenje sa prelaskom prava na ispunio-
ca) potreban pristanak druge ugovorne strane, odnosno poverioca.
Stoga, ništa u čl. 13 ne ukazuje da je svrha ove odredbe da uspostavi nume-
rus clausus osnove po kojima subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma može
obuhvatiti širi krug lica od potpisnika. Svrha čl. 13 jeste zaštita dužnika, druge
ugovorne strane u slučaju ustupanja i poverioca u slučaju ispunjenja sa prelaskom
prava na ispunioca. Tumačenje po kome čl. 13 uspostavlja numerus clausus osno-
ve po kojima subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma može obuhvatiti širi
krug lica od potpisnika je stoga u direktnoj suprotnosti sa svrhom čl. 13 jer, kao
što presuda u Prev 37/2018 pokazuje, otvara vrata zloupotrebama i obesmišlja-
vanju arbitražnih sporazuma. Pored toga, ovakvo tumačenje čl. 13 onemoguća-
40 Bilten Privrednog apelacionog suda, br. 3, 2012, pitanje 2.
41 Ibidem.
94
va prenos arbitražnog sporazuma u slučaju univerzalne sukcesije do koje dolazi

usled smrti fizičkog lica ili usled statusnih promena poput spajanja, pripajanja ili
podele, kao i u slučaju probijanja pravne ličnosti.
Postoji još jedan aspekt Prev 37/2018 koji vredi pomenuti. Sud je naveo
da je do prenosa arbitražnog sporazuma u ovom slučaju moglo doći da su stan-
ke predvidele privatizacionim ugovorom prenos arbitražnog sporazuma za slu-
čaj statusne promene kupca kapitala nastale posle zaključenja tog ugovora: “Samo
u tom slučaju bi izvršena podela kupca kapitala osnivanjem tužioca na koga su
preneta većinska potraživanja mogla dovesti i do prenosa arbitražnog sporazu-
ma.” Ovaj pristup je u neskladu sa principom da ugovori nemaju dejstvo prema
trećim licima. Ukoliko je posledica statusne promene izdvajanja nastanak novog
pravnog lica i ukoliko je osnovna pozicija da statusna promena izdvajanja nema
za posledicu prenos arbitražnog sporazuma na izdvojeno pravno lice, nejasno je
kako to novo pravno lice može biti vezano sporazumom zaključenim između tre-
ćih lica. Ova logička kontradiktornost ukazuje na nesigurne temelje na kojima je
presuda u Prev 37/2018 postavljena i na potrebu da sudovi preinače praksu uspo-
stavljenu ovom presudom čim se ukaže prilika.
ZAKLJUČAK
Ovaj članak se bavio subjektivnim domašajem arbitražne klauzule u srp-

skom pravu, i to terminologijom, merodavnim pravom, formom arbitražnog spo-
razuma i određivanjem kruga lica koja su obavezana arbitražnim sporazumom.
Dva opšta zaključka se mogu izvesti iz prethodne diskusije. Prvi zaključak je da
je odstupanje od UNCITRAL Model Zakona u čl. 13 srpskog Zakona o arbitra-
ži dovelo do nepredviđenih problema i neprihvatljivog tumačenja po kome ova
odredba uspostavlja numerus clausus osnove po kojima subjektivni domašaj ar-
bitražnog sporazuma može obuhvatiti širi krug lica od potpisnika. Čl. 13 nije bio
neophodan budući da bi srpski sudovi i bez čl. 13 usvojili isto rešenje, imajući
u vidu da je takvo rešenje bilo predlagano u pravnoj nauci i usvojeno od stra-
ne sudova za prenos prorogacionih sporazuma. Drugi zaključak je da srpski su-
dovi nisu sasvim dorasli zadatku kreiranja povoljnog pravnog okruženja za ra-
zvoj arbitraže u Srbiji. Da bi se ovaj cilj postigao, sudovi bi morali da u većoj meri
uzimaju u obzir svrhu pravnih odredbi koje se tiču arbitraže, da ozbiljnije pristu-
pe problemu određivanja merodavnog prava za pitanja koja se postavljaju u vezi
sa arbitražom, kao i da počnu da uzimaju u obzir bogatu uporednu sudsku i arbi-
tražnu praksu iz UNCITRAL Model zakon jurisdikcija.
95
Dr. UGLJEŠA GRUŠIĆ

Associate Professor, University College London
PERSONAL SCOPE OF ARBITRATION AGREEMENTS

IN SERBIAN LAW
Summary
This article deals with the personal scope of arbitration agreements in Serbian law and cov-
ers issues of terminology, applicable law, form of the arbitration agreement and determination of
persons covered by the arbitration agreement. The judgments of the Supreme Court of Cassation in
Prev 58/2016 and Prev 37/2018 are criticed. The article reaches two general conclusions. First, the
departure from the UNCITRAL Model Law in Article 13 of the Serbian Law on Arbitration has led
to unpredicted problems and an unacceptable interpretation of Article 13, according to which this
provisions lays down a numerus clausus of the grounds on which an arbitration agreement can be
held to be coveringnon-signatories. Second, Serbian courts have not shown that they are up to the
task of establishing a favourable environment for the development of arbitration in Serbia.
Key words: arbitration, arbitration agreement, personal scope, Serbian law, Supreme Court of
Cassation
Literatura
Cukavac M., “Dejstvo arbitražnog sporazuma na treća lica”, Pravo i privreda, br. 4–6, Tom
LVI, Beograd, 2018.
Ignjačević R., “Proširenje arbitražnog sporazuma na nepotpisnika sa osvrtom na dve arbi-
tražne odluke”, Liber amicorum: Gašo Knežević, (ur. Tibor Varady i ostali), Beograd,
2016.
Janićijević D., “Proširenje dejstva arbitražnog sporazuma”, Zbornik radova Pravnog fakul-
teta u Nišu, Tom LXII, 2012.
Knežević G., Pavić V., Arbitraža i ADR, Beograd, 2009.
Paulsson J., “Arbitration without privity”, ICSID Review – Foreign Investment Law Journal,
Tom 10, br. 2, 1995.
Pavić V., “Non-Signatories” and the Long Arm of Arbitral Jurisdiction”, Resolving Interna-
tional Conflicts – Liber Amicorum Tibor Varady, (ur. Tibor Varady, Peter Hay, Lajos
Vekas, Yehuda Elkana, Nenad Dimitrijević), Budimpešta, 2009.
Pavić V., “Osvrt na praksu Vrhovnog kasacionog suda u arbitražnoj materiji”, Usklađiva-
nje poslovnog prava Srbije sa pravom Evropske unije – 2019, (ur. V. Radović), Beo-
grad, 2019.
Perović Vujačić J., “Ništavost ugovora o arbitraži”, Pravo i privreda, Tom LVII, br. 4–6,
2019.
96
Petrović M., “Međunarodna trgovačka arbitraža i međunarodno privatno pravo”, Revija

Kopaoničke škole prirodnog prava, br. 1, Beograd, 2019.
M. Stanivuković, Međunarodna arbitraža, Beograd, 2013.
Vasiljević M., “Arbitraža bez arbitražnog ugovora (direktnog ili indirektnog)”, Pravo i pri-
vreda, Tom LVII, br. 10–12, 2019.
Živković U., “Subjektivni domašaj arbitražnog sporazuma i treća lica: izuzeci od principa
inter partes u zasnivanju nadležnosti arbitraže”, Pravo i privreda, Tom XLX, br. 7–9,
2013.
Datumi prijema i prihvatanja rada

Primljen: 02.10.2020.
Prihvaćen: 23.10.2020.
ORIGINALAN NAUČNI RAD
97
UDK 341.62
DOI: 10.5937/RKSPP2002099P
MILENA PETROVIĆ
ODBOR ZA RAZMATRANJE/REŠAVANJE SPOROVA:

JOŠ JEDNA ALTERNATIVA DRŽAVNIM SUDOVIMA
Odbori za razmatranje/rešavanje sporova su relativno nov, drugačiji ADR metod, na-

stao prevashodno zbog potreba velikih infrastrukturnih projekata, kao segmenta građevin-
ske industrije, ali se zbog benefita koje nosi sa sobom, može koristiti kao metod rešavanja
sporova i u drugim oblastima. Odbori predstavljaju od stranaka izabrano telo koje u dobro-
voljnom, poverljivom i neformalnom postupku, razmatra i rešava sve nesporazume i sporove
koji nastanu između ugovornih strana. Čine ih jedna ili (obično) tri nepristrasna i nezavi-
sna stručna lica koja su upoznata sa ugovorom, projektom i licima koja su uključena u pro-
jekat, koji su eksperti za oblast za koju se ugovor i eventualni spor vezuju, koji imaju znanja
iz ugovornog prava, kao i iskustvo i određene veštine kako bi bili sposobni da prate izvrše-
nje ugovora i kako bi mogli da donose obrazložene i uverljive preporuke ili odluke povodom
nesporazuma ili sporova među strankama. Glavni cilj odbora je da pomogne strankama da
kroz proaktivnu, živu komunikaciju izbegnu ili prevaziđu svaki nesporazum koji nastane u
toku izvršenja ugovora, i to kroz mišljenja, preporuke ili savete, a ako ti napori ostanu neus-
pešni i spor ipak nastane, odbor treba da ga reši brzo i efikasno i o tome donese odluku. Od-
bori su centralna tema ovog rada u kome će biti predstavljeni neki njihovi aspekti, vezani za
pojam, karakteristike, te vrste odbora za rešavanje sporova, kao i ključni elementi aktivnosti
članova odbora koji sprovode postupak i kvalifikacija koje treba da poseduju.
Ključne reči: odbor za sporove, spor, preporuka, odluka
Prof. dr Milena Petrović, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, u

penziji, e-mail: spetrovickg@sbb.rs.
99
UVOD
Poslednjih decenija je nastalo i razvilo se mnoštvo alternativnih metoda re-

šavanja sporova (Alternative Dispute Resolution – ADR). Nije to bio nikakav ek-
speriment, niti bilo čiji hir, već jednostavan odgovor na slabosti državnog sudo-
vanja koje su viđene pre svega u njegovoj (ne)efikasnosti (veliki broj predmeta,
dugotrajni postupci, te sporo izvršenje presuda), ali i visokim troškovima.
Lepeza ADR metoda se kreće od arbitraže, kao adjudikativnog postupka u
kome arbitar sudi i donosi odluku koja se izjednačuje sa sudskom presudom, do
konsensualnih postupaka u kome treće, neutralno lice ne nameće stranama re-
šenje, već im upotrebom različitih alata pomaže da samostalno donesu odluku
o vlastitom sporu. Radi se o već gotovo svuda prepoznatljivoj medijaciji, zatim
koncilijaciji, ranoj neutralnoj evaluaciji, mini-suđenju itd. Osim arbitraže koja već
godinama predstavlja dominantan forum posebno za rešavanje sporova nastalih
iz međunarodnih poslovnih odnosa, ostali ADR metodi su tokom vremena posti-
gli različit uspeh. U zemljama u kojima vlada pragmatičan pristup rešavanju spo-
rova, prepoznate su prednosti koje pružaju ovi metodi pa se oni koriste u velikoj
meri, dok u drugim zemljama oni nisu doživeli očekivani prosperitet.
Ono što karakteriše sve ADR metode jeste to da postaju aktuelni i da se ko-
riste samo kada se spor među strankama iskristališe i kada je očito da stranke nisu
u stanju same da ga reše.1 U takvim situacijama sam postupak rešavanja nastalog
spora postaje na neki način svojevrstan test poverenja među strankama koje može
biti ne samo narušeno, već i izgubljeno, a što nikako nije dobro za već zaključe-
ne poslove, naročito za one koji su obimni, složeni, koji predstavljaju finansijski
značajnu investiciju i koje treba obaviti u dužem, jasno omeđenom vremenskom
periodu. Ova vrsta poslova nužno zahteva, koliko god je to moguće, izbegava-
nje ili bar minimiziranje mogućih sporova. Ukoliko oni ipak nastanu, trebalo bi
ih rešavati u jednom relativno neformalnom postupku koji ne zahteva niti puno
vremena, niti puno novca, u postupku u kome bi se povratilo i ojačalo poverenje
stranaka koje bi zasigurno pozitivno uticalo na dalje obavljanje poslova, odnosno
izvršenje ugovora. U ovu vrstu poslova spadaju pre svega infrastrukturni projekti
(autoputevi, brane, hidroelektrane, sistemi za navodnjavanje, gasovodi, veliki me-
đunarodni aerodromi itd.) i nema sumnje da baš oni imaju potrebu za posebnim
postupkom koji bi pre imao za cilj sprečavanje ili bar minimiziranje spora, nego
njegovo rešavanje. Upravo sa ovim ciljem nastali su odbori za razmatranje sporo-
1 Robert Hunt, Dispute Resolution Boards, dostupno na: www.roberthuntbarrister.com/Dis-
pute.pdf, 1.
100
M. Petrović: Odbor za razmatranje/rešavanje sporova: još jedna alternativa ...
va (Dispute Review Board – DRB) koji strankama, povodom nesporazuma i kon-

flikata nastalih tokom realizacije ugovora daju mišljenja ili preporuke i odbori za
rešavanje spora (Dispute Adjudication Board – DAB) koji donose odluku kojom bi
trebalo da se reši spor među strankama. Delovanje ovih odbora se zbog osobeno-
sti koje poseduju izdvojilo kao poseban, drugačiji ADR metod.
Postupak koji sprovode odbori prvi put počinje da se koristi u SAD šez-
desetih godina prošlog veka, dok je prvo zvanično delovanje odbora zabeleže-
no 1975. godine u toku izgradnje tunela Ajzenhauer u Koloradu.2 Postupak koji
je odbor sproveo u ovom slučaju pokazao se kao izuzetno delotvoran pa se ovaj
metod do 1985. godine koristio u nešto manje od deset novih projekata.3 Delo-
tvornost novog ADR metoda koji se koristio širom Amerike uticala je na njego-
vo širenje i na međunarodne projekte. Tako je prva upotreba odbora na međuna-
rodnom planu zabeležena u hidro projektu u Hondurasu kada je Svetska banka,
za deo projekta koji je finansirala, insistirala da se u ugovor unese DRB klauzu-
la.4 Tokom vremena, opravdani interes za upotrebom ovog metoda je doveo do
njegovog širenja i razvoja kako na međunarodnom, tako i na nacionalnom ni-
vou.5 FIDIC (međunarodni savez inženjera konsultanata)6 tako u svojim mnogo-
2 Prvi zabeležen slučaj je Boundary Dam u Vašingtonu, poznat kao “Joint Consulting Board”,
dok je prvo zvanično delovanje Odbora za rešavanje sporova bilo 1975. godine u toku izgradn-
je tunela Ajzenhauer u Koloradu. Potreba za njegovim formiranjem i delovanjem je nastala zbog
prekoračenja i vremena i novca utrošenih na rešavanje brojnih sporova prilikom izgradnje prve tu-
nelske cevi u okviru ovog projekta. Uvođenje odbora u rešavanje sporova se pokazalo kao veoma
uspešno budući da su sporovi koji su se javljali i prilikom izgradnje druge cevi tunela rešavani brzo
i efikasno pa je ova praksa počela da se sprovodi širom SAD. V. M. Goodrich, Dispute Adjudication
Boards: Are they the future of dispute resolution?, dostupno na: https://www.whitecase.com/publica-
tions/article/dispute-adjudication-boards-are-they-future-dispute-resolution.
3 R. Hunt, op. cit., 1.
4 Svetska banka od 1995. godine preporučuje DRB klauzulu za ugovore koji prelaze 50 mil-
iona dolara. Praksa je pokazala da je upotreba odbora finansijski isplativa upravo pri ovoj vrednosti
ugovora. V. R. Hunt, op. cit., 4.
5 U godinama između 1988 i 2001, broj projekata u kojima je korišćen ovaj metod je po-
rastao sa 18 na 800. V. R. Hunt, op. cit., 1. Prema podacima iz 2018. godine, prosečno svake go-
dine preko 200 građevinskih projekata započinje sa ugovornom klauzulom da će se sporovi rešavati
preko jednog ili drugog oblika odbora. Pri tome, praksa pokazuje da manje od 3% sporova koji
su upućeni na odbore završavaju pred arbitražom ili sudom. V. Stephen Rayment, The use of Dis-
pute Boards for International Disputes, Februar 19, 2018, dostupno na: www.systech-int.com/use-
dispute-boards-international-disputes/
6 FIDIC je osnovan 1913. godine u Francuskoj. Sedište mu je u Ženevi i danas okuplja 94
nacionalna inženjersko-konsultantska udruženja locirana širom sveta, kao i milion i po stručnjaka

u domenu građevinarstva i srodnih disciplina. V. Lj. Rudić-Dimić, FIDIC ugovori kao najviši stan-
dardi u građevinarstvu, dostupno na: https://www.legeartis.rs/fidic-ugovori-kao-najviši-standardi-u-
101
brojnim tipskim ugovorima koji predstavljaju najviše standarde u građevinarstvu,

predviđa upravo odbore kao metod za rešavanje sporova. Isto čine institucije i
veći i značajniji centri koji pružaju ADR usluge budući da su doneli Pravila o od-
borima kojima se uređuje njihovo formiranje i delovanje. Među njima su Fonda-
cija odbora za rešavanje sporova (Dispute Resolution Board Foundation- DRBF),7
Svetska banka i druge međunarodne razvojne banke, američka arbitražna asocija-
cija (AAA Dispute Board Rules-2000.), engleski Arbitražni institut (Dispute Board
Rules of Chartered Institute of Arbitrators-2014.-CIArb), američko Udruženje gra-
đevinskih inženjera (American Society of Civil Engineers –ASCE), Centar za ADR
Međunarodne trgovačke komore (ICCDispute Board Rules-2015.) itd. Sva ova tela
su u svojim Pravilima prihvatila različite tipove odbora. Tako su na primer AAA
i DRBF predvideli DRB klauzulu, FIDIC je predvideo DAB klauzulu, dok je ICC
ponudio strankama oba navedena tipa plus jedan treći tip odbora, nazvan hibrid-
ni ili kombinovani tip odbora.
Nekoliko ključnih pitanja se vezuje za postupanje odbora i ona se prevas-
hodno odnose na odluke koje oni donose, a tiču se njene pravne prirode. Preci-
znije, odnose se na obaveznost, konačnost i način izvršenja odluka koje odbori
donose. Odgovore na ova, ali i na druga pitanja svakako treba tražiti u odgovara-
jućim ugovornim odredbama i u ugovoru kao celini. Međutim, kako se ugovor ne
može posmatrati izolovano, izvesno je da se sva pitanja vezana za rad odbora mo-
raju pažljivo analizirati i u svetlu merodavnog prava za dati ugovor, zatim materi-
jalnog i procesnog prava države u kojoj se o ovim pitanjima raspravlja, kao što se
mora voditi računa o pravima one ili onih zemalja u kojima će se tražiti izvršenje
odluka donetih od strane odbora.
Kao što će se videti, odbori za razmatranje/rešavanje sporova su sasvim
izvesno još jedna, ali drugačija alternativa državnom pravosuđu. Kao takvi, oni su
centralna tema ovog rada u kome će biti predstavljeni neki njihovi aspekti, veza-
ni za pojam, karakteristike, te vrste odbora za rešavanje sporova, kao i ključni ele-
menti aktivnosti članova odbora koji sprovode postupak i kvalifikacije koje treba
da poseduju. U okviru ovih pitanja biće razmotrena i ona koja se kao ključna ve-
zuju za samu odluku koju odbori donose.
građevinarstvu/. Odbori za rešavanje sporova su postali sastavni deo brojnih FIDIC tipskih ugovo-
ra, pa se DAB klauzule mogu naći u ’Narandžastoj knjizi’ iz 1995. g (Orange Book), ’Crvenoj knjizi’
iz 1996. g (Red Book) ili ’Žutoj knjizi’ iz 1997. g. (Yellow Book). Više: Carroll S. Dorgan, “The ICC’s
New Dispute Board Rules”, The Intern. Construction Law Review, 2005. 143, 144.
7 DRBF je osnovan 1996. godine kao tehnička klirinška ustanova sa ciljem da promoviše
upotrebu DRB i unapređuje izvršenje DRB/DAB odluka.
102
POJAM I KARAKTERISTIKE ODBORA ZA REŠAVANJE SPOROVA
Generalno, odbor za sporove (Dispute Board - DB) je od stranaka izabra-

no telo koje u dobrovoljnom, poverljivom i neformalnom postupku, razmatra i
rešava sve nesporazume i sporna pitanja koja nastanu između ugovornih strana.
On je tvorevina stranaka pa je osnov njegovog delovanja u sporazumu koji stran-
ke sačinjavaju, a on može biti izražen u klauzuli koja je sastavni deo glavnog ugo-
vora ili u posebnom pismenu.8 Konstituiše se dakle, na osnovu ugovora strana-
ka, pre (što je najčešći slučaj) ili posle nastanka spora, a čine ga jedna ili (obično)
tri nepristrasna i nezavisna stručna lica koja su upoznata sa ugovorom, projek-
tom i licima koja su uključena u projekat. Pored stručnosti, članovi odbora mora-
ju imati i iskustvo kako bi bili sposobni da prate izvršenje ugovora i kako bi mo-
gli da donose obrazložene i uverljive preporuke ili odluke povodom nesporazuma
ili sporova među strankama.9 Odbor uglavnom deluje od samog početka ugovo-
ra o osnovnom poslu i tokom čitavog njegovog “života” sa ciljem, ne samo da reši
eventualni spor, već, kad god je to moguće, da spreči njegovo nastajanje (kroz ne-
formalnu pomoć, preporuke o rešenju svakog spornog pitanja ili odluke kojima
se rešava spor),10 a može delovati i samo onda kada je spor već nastao i to isključi-
vo u cilju njegovog rešavanja.
Glavni cilj odbora je da pomogne strankama da kroz proaktivnu, živu ko-
munikaciju izbegnu ili prevaziđu svaki nesporazum koji nastane u toku izvršenja
ugovora, i to kroz mišljenja, preporuke ili savete, a ako ti napori ostanu neuspešni
i spor ipak nastane, odbor treba da ga reši brzo i efikasno i o tome donese odluku.
Praktično, čim članovi odbora uoče mogući nesporazum, treba da ga identifikuju
i da ohrabre stranke da ga neposrednim pregovorima same reše, bez uplitanja od-
bora. Ukoliko to nije moguće ili ukoliko je nesporazum čvrsto ukorenjen, odbor
može da interveniše tako što će neformalnom asistencijom pomoći strankama da
prevaziđu problem i reše nesporazum ili tako što će kroz preporuke ili odluke
koje donosi posle sprovedene formalne procedure, rešiti spor. Svaka od navede-
nih aktivnosti odbora je jednako važna u smanjenju rizika i troškova zbog povre-
de ili raskida ugovora. Kroz ovakvo delovanje, odbor praktično treba da unapredi
8 Arbitražni centri koji pružaju usluge ove vrste (ICC, AAA, itd.) strankama nude i stan-
dardne DAB ili DRB klauzule ukoliko one nisu već sadržane u ugovoru o osnovnom poslu kao što
je npr. slučaj sa FIDIC građevinskim ugovorima.
9 C. S. Dorgan, op. cit., 144.
10 Cyril Chern, Chern on Dispute Boards, 3th edition, Informal Law, 2015, 4; Nicholas
Gould, Enforcing a Dispute Board’s Decisions: Issues and Considerations, dostupno na: www.fenwick-
elliott.co.uk., 3.
103
saradnju između stranaka koja će omogućiti brzo i efikasno rešavanje nesporazu-

ma, pre nego što oni eskaliraju u potencijalno skupe sporove.
Postupak koji sprovodi odbor je naročito pogodan za rešavanje konflikata i
sporova koji nastaju tokom realizacije velikih infrastrukturnih projekata koji po
pravilu obuhvataju mnoštvo različitih poslova (projektovanje, gradnju, inženje-
ring, elektro-mašinske radove itd.), mnoštvo različitih ugovora i ugovornih stra-
na, kao i mnoštvo nesporazuma i spornih pitanja koja se mogu javiti prilikom nji-
hove realizacije. U pitanju su značajni, složeni i obimni poslovi koji imaju strogo
predviđene rokove u kojima ih treba realizovati, pa je zbog održanja dinamike
građenja izuzetno važno da se svaki mogući nesporazum ili spor između investi-
tora i izvođača radova reši brzo i efikasno. Koreni odbora su nesumnjivo u sek-
toru građevinarstva, međutim, polje njihovog mogućeg delovanja je znatno šire.
Jednako uspešno oni mogu delovati u sektoru finansijskih usluga, pomorstva, du-
goročnih koncesionih projekata, kao i u IT sektoru.
Odbor za sporove deluje u skladu sa svim principima i načelima koji karak-
terišu ostale metode alternativnog rešavanja sporova. Najpre, u pitanju je dobro-
voljan postupak pa je za mandat odbora neophodan izričit sporazum stranaka,
što znači da njegovo formiranje i delovanje zavisi isključivo i samo od volje stra-
naka. Nadalje, nepristrasnost i nezavisnost članova odbora su osnovna obeležja
koja treba da prate njihov rad i tako osiguraju fer i pošteno razmatranje i rešava-
nje spornih činjeničnih ili pravnih situacija. Zato se u klauzuli osnovnog ugovo-
ra kojom se spor poverava odboru, ugovoru o formiranju odbora ili Pravilima o
radu odbora na koje su se stranke pozvale, uvek izričito navodi da članovi odbo-
ra moraju biti nezavisni i nepristrasni.11 Poverljivost je još jedno načelo koje od-
bor mora slediti i poštovati, pa sve informacije do kojih dođe tokom svog manda-
ta, odbor mora smatrati poverljivim i koristiti ih samo za sprečavanje ili rešavanje
spora, osim ako su se stranke dogovorile drugačije ili ako to zahteva merodavno
pravo.12 Sam postupak je fleksibilan, relativno neformalan (budući da uključuje
dokazni postupak koji je znatno neformalniji od uobičajenog sudskog postupka)
i jednostavan. Ne određuje ga niti zakonodavac, niti neka međunarodna konven-
cija, već ga kreiraju stranke sa članovima odbora ili se pozivaju na pravilnike rele-
vantnih institucija ili arbitražnih centara koje pružaju ovu vrstu usluga.
Status odluka koje odbor donosi je različit, zavisno od toga da li su stranke
ugovorile odbor za razmatranje (DRB) ili odbor za rešavanje spora (DAB). U pr-
11 Čl. 8. ICC Dispute Board Rules u kome se eksplicitno navodi da članovi odbora moraju
biti i ostati nepristrasni i nezavisni u odnosu na stranke. Istu odredbu sadrži i čl. 8. CIArb Dispute
Board Rules, 2015.
12 V. npr., čl. 7(2) CIArb Dispute Board Rules.
104
vom slučaju odbor donosi preporuke ili mišljenja, a u drugom slučaju donosi od-
luku. Preporuke su neobavezujuće, pa stranka koja je nezadovoljna njenom sadr-
žinom nije obavezna da je izvrši. Za razliku od preporuke, odluka je obavezujuća
za stranke i ako je obe stranke prihvate trebalo bi odmah i da je izvrše. Međutim,
kako se radi o postupku koji je generalno dobrovoljan, i u ovom slučaju je mogu-
će da jedna od stranaka odbije da prihvati odluku, ali onda to mora učiniti na for-
malan način, propisan pravilima kojima se uređuje postupak. Očigledno da obe
vrste odluka stranke mogu prihvatiti ili ne prihvatiti. Ukoliko ih prihvate, stran-
ke bi trebalo odmah da ispune obaveze utvrđene preporukom ili odlukom, a uko-
liko ih ne prihvate i spor ostane nerešen, one ga uvek mogu rešiti pred arbitražom
ukoliko su je ugovorili, ili u redovnoj sudskoj proceduri (u praksi ređi slučaj).
Odbori za razmatranje/rešavanje sporova su uspešni iz više razloga. Naj-
pre, oni delaju zato što stranke same žele da treća neutralna osoba (e) donosi od-
luku ili preporuku o tome kako da reše spor. Moglo bi se pomisliti ’zar to nije
isto što čini medijator ili arbitar?’ Međutim, to svakako nije. Odbor je mnogo
više uključen u ceo proces i to uglavnom od samog početka projekta, prateći nje-
govo izvršenje do samog kraja, pa je očekivano da su članovi odbora uključe-
ni i da razumeju inpute i autpute projekta. Oni obilaze gradilišta, prate izvršenje
obaveza iz ugovora i što je izuzetno važno, oni razumeju odnos između stranaka.
Njihov fokus je na upravljanju konfliktom od njegove najranije faze, a taj sistem
uključuje mehanizam prevencije i mehanizam kontrole spora i to kroz unapre-
đenje saradnje između stranaka kao poslovnih partnera. Drugim rečima, najpre
neformalnim, a onda i formalnim pristupom, članovi odbora rešavaju sporove u
njihovoj najranijoj mogućoj fazi. To je očit benefit budući da se time minimizi-
raju advokatski troškovi, umanjuje moguća šteta zbog gubitka produktivnog vre-
mena i loših odnosa među strankama,13 štiti profit, kao što se štite odnosi, ali i
reputacija stranaka koja treba da obezbedi i sačuva njihovu kompetitivnu po-
slovnu prednost.
VRSTE ODBORA ZA SPOROVE
Odbori za sporove mogu biti različiti s obzirom da se mogu klasifikovati

prema različitim kriterijumima. Razlike se najčešće prave s obzirom na momenat
konstituisanja i perioda u kome odbor deluje (stalnost, odnosno privremenost),
kao i s obzirom na vrstu odluka koju odbor donosi. Tako se u prvom slučaju razli-
13 Nicholas Gould, Christina Lockwood, (Introduction) Dispute Board Rules Chartered Insti-
tute of Arbitrators (Introduction), Practice and Standard Committee, August 2014, Chartered Insti-
tute of Arbitrators, dostupno na https://www.fenwickelliott.com/sites/default/files/dbr.pdf.
105
kuju stalni (Standing Dispute Board) i Ad hoc odbori, dok se u drugom slučaju ra-
zlikuju odbori za razmatranje sporova (Dispute Review Board – DRB) i odbori za
rešavanje sporova (Dispute Adjudication Board – DAB).
Stalni odbori za rešavanje sporova se formiraju na samom početku “živo-
ta” osnovnog ugovora i traju tokom čitave njegove implementacije. Pravilo je da
su članovi odbora upoznati sa projektom, sa svim odredbama osnovnog ugovo-
ra čiju realizaciju prate i da su upoznati sa ugovornim stranama zbog čega se, na
neki način, smatraju članovima projektnog tima za koje se veruje da će biti sa-
vesni i nepristrasni, te da će njihovi saveti, mišljenja i preporuke biti rado pri-
hvaćeni od svih ugovornih strana.14 Njihova obaveza je da periodično posećuju
gradilišta, primaju izveštaje i druge dokumente i da budu u toku sa izvršavanjem
ugovornih obaveza. Na ovaj način odbori su dostupni ugovornim stranama kad
god je potrebno da im pruže savete i daju mišljenja o stvarima koje mogu prerasti
u spor, a ukoliko on nastane i stranke ga upute odboru, on će bez odlaganja pri-
stupiti njegovom rešavanju. Za svoj rad članovi odbora su plaćeni na mesečnom
nivou tokom implementacije ugovora što obuhvata troškove obilaska gradilišta,
troškove sastanaka sa strankama i saveta i mišljenja koja im se pružaju, što realno
nije mali novčani iznos, naročito ako se radi o dugoročnim projektima.15
AD hoc odbori se formiraju tek posle nastanka spora i traju dok ne donesu
odluku kojom rešavaju spor, osim ako se stranke o tome nisu drugačije sporazu-
mele. Jedina uloga ovog odbora je da reši spor koji su mu stranke poverile budu-
ći da njegovi članovi nisu na ’’licu mesta’’ kako bi mogli da pruže savete i daju pre-
poruke kojima bi se spor prevazišao. Procedura izbora i imenovanja članova ad
hoc odbora sigurno zahteva određeno vreme, pa čak i kada se imenovanje okon-
ča, članovima je potrebno vreme da se upoznaju sa projektom, ugovorom i okol-
nostima zbog kojih je došlo do spora. Sve ovo upućuje na to da se brzo rešenje
spora ipak ne može očekivati.
Određene prednosti stalnih odbora su očigledne. Normalno je očekivati da
će se stranke lakše dogovoriti oko izbora članova odbora na samom početku pro-
jekta, nego kada nastane spor. Druga, možda i glavna prednost ove vrste odbora
je u tome što su članovi upoznati sa projektom, odnosno ugovorom, što prate nje-
govu realizaciju i u stanju su da brže donesu odluku o spornim pitanjima. S druge
strane, međutim, stalni odbori su mnogo skuplji od ad hoc odbora, ali strankama
koje ta činjenica brine treba predočiti troškove arbitraže ili suda, pa i ad hoc od-
14 Ibidem.
106
bora, kako bi ih uporedile i donele konačnu odluku o načinu na koji žele da reše
eventualne sporove.16 U ovom kontekstu svakako treba napomenuti da ima i mi-
šljenja da odbori ne treba da budu stalni jer ad hoc odbori mogu da ponude eko-
nomsko rešenje za one projekte koji nisu ‘jako veliki’.17
Odbori za razmatranje sporova (Dispute Review Board – DRB) u jednom ne-
formalnom postupanju pomažu strankama da izbegnu konflikte i sporove tako
što im daju mišljenja o svim pitanjima koja bi mogla da eskaliraju u spor, a ukoli-
ko spor ipak nastane, na nešto formalniji način, dostavljaju im preporuku o nači-
nu na koji bi se taj spor rešio.18 Stranke se dakle, u svakom momentu mogu obra-
titi odboru za stvari koje mogu ili su već postale predmet nesporazuma, a koje
proizilaze iz ugovora ili su u vezi sa njim. Odbor o tome iznosi mišljenje ili do-
nosi preporuku koju stranke do određenog vremena treba da razmotre. One je
mogu prihvatiti i dobrovoljno postupiti u skladu s njom, ali je mogu i odbiti bu-
dući da ih ona ne obavezuje. Smatra se da su stranke prihvatile preporuku uko-
liko su to učinile izričito, pismenim putem ili ukoliko nijedna od njih u predvi-
đenom roku nije izrazila nezadovoljstvo njenim sadržajem ili nije izričito odbila
rešenja koja su preporukom predložena. U ovom slučaju preporuka će postati ko-
načna i za stranke obavezujuća.19 Nadalje, to znači da stranke bez odlaganja treba
da se ponašaju u skladu sa preporukom. Suprotno, ako se jedna ili obe strane ne
slažu sa rešenjem predloženim preporukom, potrebno je da se u određenom roku
pismenim putem izjasne o tome navodeći razloge neprihvatanja preporuke. Bu-
dući da spor među stranama u toj situaciji ostaje, on će biti rešen od strane arbi-
traže, ako među strankama o tome postoji sporazum, ili ako to nije slučaj, biće re-
šen od strane nadležnog suda.
Odbori za rešavanje sporova (Dispute Adjudication Boards – DAB) su nasta-
li iz odbora za razmatranje sporova, pa njihovo delovanje ima iste ciljeve – pre-
venciju mogućih i rešavanje nastalih sporova od strane nepristrasnih, nezavisnih
i stručnih lica koja su upoznata sa ugovorom. Ključna razlika između ovog i pret-
hodnog tipa odbora je u tome što DAB donosi odluku o sporu koja je obavezujuća
za stranke od momenta kada je prime, bez obzira na to da li su one zadovoljne re-
16 Ibidem
17
Mahnken, Volker, “Why International Dispute Settlement Institutions Should Offer Ad
Hoc Dispute Board Rules”, ICLR, 2006. 433.
18 V. čl. 4(1) ICC Dispute Board Rules (2015); čl. 3(2) CIArb Dispute Board Rules (2014).
19 V. čl. 4(3) ICC Dispute Board Rules (2015); čl. 3(4) CIArb Dispute Board Rules.
107
šenjem sadržanim u njoj, ili ne,20 osim ako i dok ne bude izmenjena od strane sa-
mih stranaka, arbitraže ili suda.21
Ključna pitanja koja se nužno nameću pri pomenu odluke su kako tumači-
ti njenu obaveznost, kako se ona izvršava i da li je ona konačna. U pogledu obave-
znosti, relevantna pravila koja uređuju odbore su jasna i izričita - odluka obave-
zuje stranke i one su dužne da je izvrše bez odlaganja. Ovo nije sporno ukoliko su
stranke saglasne sa sadržinom odluke. U toj situaciji odluka za njih ostaje obave-
zujuća, ali što je jako važno, postaje i konačna, što znači da bi stranke trebalo od-
mah da je izvrše.22 Pravilima o odborima je uglavnom predviđeno da od momen-
ta kada odluka postane konačna, stranke nemaju prava da je osporavaju, osim
ako merodavno pravo za ugovor to zabranjuje. Međutim, ako jedna od stranaka
ne izvrši odluku (iako je prihvatila) ili se u roku predviđenom pravilima23 izričito
izjasni da ne prihvata odluku, druga strana, u cilju rešenja spora, može pokrenuti
postupak pred arbitražom ili pred nadležnim sudom.24 Iz ovoga sledi da DAB od-
luka obavezuje stranke samo do pokretanja arbitražnog ili sudskog postupka. Me-
đutim, to nije jedini trenutak dokle odluka obavezuje stranke. Naime, one mogu
odluku odbora da iskoriste kao osnov za neposredno pregovaranje o konačnom
rešenju datog spora što znači da odluku odbora mogu da izmene i to sporazu-
mom u vidu poravnanja tako da ih odluka odbora od momenta njegovog zaklju-
čenja više ne obavezuje.25 Takođe, odluka odbora obavezuje stranke samo ako je
odbor donese u jasno određenom roku koji je propisan procesnim pravilima koja
se u datom slučaju primenjuju.26 Ovo dalje ukazuje da DAB odluka nije automat-
20 V. čl. 5(2) ICC DB Rules; čl. 4(3) CIArb Dispute Board Rules.
21 V. čl. 5(4) ICC DB Rules; V. čl. 4(3) CIArb Dispute Board Rules; čl. 20(4) FIDIC Red
Book.
22 V. čl. 5(3) ICC DB Rules; prema čl. 20.4. Opštih uslova FIDIC građevinskih ugovora, ’ako
je DAB doneo odluku o sporu na čiji sadržaj stranke nisu u roku od 28 dana od dana prijema od-
luke istakle svoje nezadovoljstvo, onda odluka postaje konačna i obavezujuća za stranke’.
23 Taj rok može biti 30 dana (čl. 5(5) ICC DB Rules; 21 dan (čl. 3(4) CIArb Dispute Board
Rules).
24 V. čl. 5(4) ICC DB Rules; čl. 4(5) CIArb Dispute Board Rules (2014). Čl. 20.6. Opštih uslo-
va FIDIC građevinskih ugovora sadrži arbitražnu klauzulu budući da izričito predviđa da ’osim ako
stranke nisu mirnim putem rešile spor, svaki spor o kome je DAB doneo odluku koja nije postala
konačna, biće konačno rešen od strane arbitraže’.
Gerald McEniry, “It’s Time for More DRBs in Canada”, The Revay Report, Vol. 29. No. 2.
25
June 2010, 4.
26
Pod uslovom da se stranke i odbor nisu sporazumeli da se rok za donošenje odluke
produži, on je prema čl. 22(1) ICC DB Rules 90 dana od dana kada je zahtev za rešenje spora odbor
primio ili 84 dana koliko propisuje čl. 15(2) CIArb Dispute Board Rules.
108
ski konačna, već da može, ali ne mora biti konačna. Razlog je u činjenici da po-
stupak koji sprovodi odbor nije adjudikativan pa i odluka nema efekat pravosnaž-
nosti i izvršnosti koje imaju sudske i arbitražne odluke, a posledica je da se ona ne
može prinudno izvršiti. Odluka odbora ima dakle, samo materijalnopravno dej-
stvo i njeno izvršenje zavisi isključivo i samo od volje stranaka.
Kombinovani ili hibridni odbori (Combined Dispute Boards – CDBs) su tvo-
revina ICC budući da su njenim Pravilima (ICC Dispute Board Rules) uvedeni u
ADR metode. Prema ovom pristupu, u jednom neformalnom postupku CDB po-
maže strankama da izbegnu nesporazume, ali isto tako, na njihov zahtev, pomaže
im da nesporazum reše tako što donosi mišljenje o spornom pitanju, a može do-
neti i preporuku, kao i odluku.27 Ukoliko jedna ugovorna strana zahteva od odbo-
ra da donese odluku o datom sporu, odbor će je doneti ako se druga strana tome
ne protivi. U suprotnom, odbor treba da razmotri i odluči da li će doneti pre-
poruku ili odluku s obzirom da imaju različita dejstva. U tom procesu, između
ostalog, odbor uzima u obzir: da li bi odluka zbog urgentnosti slučaja, ili drugog
razloga, omogućila izvršenje ugovora ili sprečila gubitak ili štetu koju bi stranke
pretrpele; da li bi sprečila raskid ugovora ili, da li je odluka neophodna kao do-
kaz.28 U svakom slučaju, ova vrsta odbora predstavlja miks postupaka za koji bi se
na prvi pogled moglo reći da na neki način predstavlja trapav pristup u pokušaju
da se kompletiraju benefiti DRB i DAB postupaka. Međutim, čak i da je tako, po-
stupak koji sprovodi CDB se može pokazati kao koristan za one stranke koje nisu
sigurne ili nisu odlučile da li im je potreban DRB ili DAB.
Postupci koje sprovode svi navedeni tipovi odbora ukazuju na to da se ovaj
ADR metod koristi uobičajeno kao inicijalni ili srednji korak u sveukupnom me-
hanizmu rešavanja sporova, ali da može biti i završni korak ukoliko stranke pri-
hvate odluku odbora i izvrše je. Ako odbor ne uspe da reši spor predmet se uo-
bičajeno prosleđuje arbitraži,29 a ako ona nije ugovorena, stranke mogu zaštitu
prava tražiti u redovnoj sudskoj proceduri.
Ono što između ostalog, povezuje rad svih odbora jeste činjenica da se nji-
hove preporuke i odluke generalno mogu koristiti u kasnijem arbitražnom ili
sudskom postupku.30 Ta činjenica može da ohrabri nezadovoljnu stranu da pri-
hvati odluke odbora bez obzira što su one neobavezujuće ili nisu konačne.31 Ovo
27 V. čl. 6(1) ICC DB Rules.
28 V. čl. 6(3) ICC DB Rules.
29 U svojim brojnim ugovorima FIDIC na primer, predviđa nadležnost ICC arbitraže kada
stranke nisu voljne da prihvate odluku odbora.
30 V. čl. 27. ICC DB Rules; čl. 3(6) i čl. 4(6) CIArb Dispute Board Rules.
109
tim pre što preporuke i odluke odbora u ovim postupcima mogu imati ogroman
uticaj na arbitre ili sud koji će ih verovatno prihvatiti, s obzirom da dolaze od ek-
sperata za tu vrstu pitanja i s obzirom da su te eksperte same stranke izabrale.
Između neobavezujućih preporuka i obavezujućih odluka razlike očigled-
no postoje. Međutim, one nisu od velikog značaja u praksi s obzirom da ih stran-
ke u velikoj meri prihvataju. Naime, nepristrasnost i nezavisnost članova odbora,
kombinovana sa njihovim znanjem i iskustvom, daju njihovim odlukama razu-
mljivo ubedljivu snagu. Na to ukazuju podaci DRBF prema kojima je u periodu
između 1985-2005. godine broj projekata u kojima su angažovani odbori stalno
rastao da bi samo u 2005. godini on iznosio preko 1300 projekata čija je ukupna
vrednost bila preko 100 milijardi dolara. Stopa uspešnosti odbora iznosila je 98%
što predstavlja postotak sporova koji su okončani bez obraćanja stranaka arbitra-
ži ili sudu radi rešenja spora.32
AKTIVNOSTI I KVALIFIKACIJE ČLANOVA ODBORA

ZA RAZMATRANJE/REŠAVANJE SPOROVA
U skladu sa ciljevima DRB/DAB, procesna pravila kojima se uređuje nji-

hovo konstituisanje i delovanje predviđaju dva pristupa u rešavanju sporova. �� Je-
dan je neformalan i odnosi se na sprečavanje spora, drugi je relativno formalan i
odnosi se na rešavanje spora. Navedeni pristupi opredeljuju i aktivnosti članova
odbora koje bi se mogle označiti i kao usluge koje odbor svojim delanjem pruža
ugovornim stranama. Za svaku od njih je pored tehničkog i pravnog znanja neo-
phodno da članovi odbora znaju da upravljaju postupkom rešavanja sporova i da
poseduju veštine i proaktivne tehnike kojima će sprečiti eskaliranje problema u
spor.
Prava misija odbora nije presuđenje spora, već više sprečavanje njegovog
nastanka. Zato članovi odbora periodično, u skladu sa ugovorom, ali i u dogovo-
ru sa strankama, obilaze gradilišta upoznajući se sa uslovima i napretkom rado-
va (koje u međuvremenu prate kroz izveštaje i dopunsku dokumentaciju) i sas-
taju se sa predstavnicima ugovornih strana. Svrha ovih obilazaka i sastanaka je u
tome da se članovi odbora informišu o svakom aktuelnom ili potencijalnom pro-
blemu ili nesporazumu između stranaka. Ukoliko oni postoje odbor će podstaći
stranke da najpre pokušaju same da ih reše bez uplitanja odbora. Ukoliko one ne
uspeju u tome, odbor će u svakom slučaju, kroz neformalnu diskusiju, mišljenja
i sugestije ukazati strankama na koji način bi mogle nesporazum da izbegnu ili
reše, jasno im stavljajući do znanja da je on spreman da samoinicijativno ili na za-
32 G. McEniry, op. cit., 3.
110
htev bilo koje strane (ali uz saglasnost druge strane) pored neformalne pomoći
donese i odluku o spornoj stvaru.33 Ukoliko svi napori da se nesporazum izbegne
ostanu bezuspešni i on preraste u spor, svaka strana ga uz formalni zahtev može
uputiti odboru koji onda u jednoj formalnijoj proceduri donosi preporuku ili
odluku (zavisno da li je u pitanju DRB ili DAB). Strana koja inicira ovaj postupak
je dužna da podnese pisanu izjavu o spornoj stvari sa dokazima koji je potkre-
pljuju i to kako odboru, tako i drugoj strani. Vodeći računa o tome da se izbegnu
nepotrebno odugovlačenje postupka, kao i troškovi, odbor treba da izabere onu
proceduru koja odgovara vrednosti, prirodi i složenosti spora.34 Uglavnom se za-
kazuje ročište na ili blizu gradilišta i održava se relativno neformalno. Svedoci,
eksperti i drugi resursi koji odboru mogu da pruže informacije koje su od pomoći
za donošenje odluke, mogu takođe prisustvovati ročištu. U roku koji je predviđen
procesnim pravilima odbor je dužan da donese obrazloženu preporuku, odnosno
odluku, zavisno od toga da li je u pitanju DRB ili DAB.
Budući da se suočavaju sa ozbiljnim i složenim zadacima, od članova odbo-
ra se zahteva da poseduju određene kvalifikacije ukoliko žele da ih stranke ime-
nuju za ovu vrstu posla. Tako, oni moraju posedovati neophodna stručna znan-
ja iz oblasti za koju se ugovor i eventualni spor vezuju, moraju imati znanja iz
ugovornog prava, s obzirom da će morati tumačiti ugovor i dokumenta koja ga
prate i moraće pratiti njegovo izvršenje, ali isto tako, moraju posedovati određene
veštine koje će im omogućiti da kroz jedan proaktivni odnos pomognu stranka-
ma da se suoče sa problemom, da pokušaju da ga reše pre nego što on eskali-
ra u spor, a ukoliko on nastane, da su kvalifikovani za njegovo rešavanje.35 Uz to,
članovi odbora moraju imati određeno iskustvo u svim navedenim oblastima36
i što je imperativ svih ADR metoda, moraju biti nepristrasni i nezavisni kako u
odnosu na stranke, tako i u odnosu na predmet spora i celokupni projekat. Na-
dalje, oni moraju biti dostupni za vreme trajanja projekta i sposobni da se od-
mah suoče sa svakim problemom ili nesporazumom kako ne bi prerastao u spor.
Takođe, članovi odbora moraju dobro govoriti jezik na kome se obavlja komuni-
kacija kako i na tom polju ne bi nastali nesporazumi. Imajući u vidu da je za ve-
33 V. čl. 16. ICC DB Rules.
34 V. čl. 14(4) CIArb Dispute Board Rules.
35 V. čl. 7(1) CIArb Dispute Board Rules.
36 Lica koja ispunjavaju uslove i mogu biti izabrana za rad u DRB/DAB se uglavnom nalaze
na listama koje preporučuju institucije koje se bave ovim poslovima (na primer DRBF, FIDIC itd.)
Srbija ima svoju nacionalnu PRO listu stručnjaka (eksperti tehničkih disciplina, advokati, adjudika-
tori) koju je objavilo Udruženje ACES koje kao stalna članica FIDIC koja zastupa interese FIDIC u
Republici Srbiji.
111
like infrastrukturne projekte izuzetno važno da se sporovi koji se pojave u toku

radova rešavaju brzo i efikasno, čini se da bi za ove potrebe najpogodniji odbor
činio miks eksperata tehničkih disciplina, zatim advokata kao i eksperata eko-
nomskog profila.
ZAKLJUČAK
Odbori za razmatranje/rešavanje sporova su danas međunarodno priznati

ADR metod u sveukupnom mehanizmu rešavanja sporova. Nastali su zbog potre-
ba velikih infrastrukturnih projekata koje su godinama pratili kompleksni i sku-
pi sporovi, ali građevinska industrija nije jedina oblast u kojoj se ovaj metod može
koristiti. Primarni cilj delovanja odbora je da se na konstruktivan i delotvoran na-
čin, koliko god je to moguće, minimiziraju štetne posledice svakog mogućeg spo-
ra. Takođe, oni treba da budu garancija da će nesporazum koji je eskalirao u spor
biti rešen pravično, efikasno i sa što manje troškova, što bi trebalo da popravi od-
nose između ugovornih strana za ubuduće i da stvori uslove za nesmetan nasta-
vak radova.
Odluke koje odbor donosi su po svojim dejstvima prema strankama razli-
čite. Preporuke ih ne obavezuju, dok ih odluke obavezuju, ali u praksi one vode
istom rezultatu. Da li će ih stranke izvršiti zavisi isključivo od njihove volje budu-
ći da se radi o dobrovoljnom, neadjukativnom postupku. Ono što praksa pokazu-
je je da ih stranke u velikoj meri prihvataju. Jedan od razloga je činjenica da ne-
pristrasnost i nezavisnost članova odbora, kombinovana sa njihovim znanjem i
iskustvom, daju njihovim odlukama razumljivo ubedljivu snagu. S druge strane,
preporuke i odluke odbora se generalno mogu koristiti u kasnijem arbitražnom
ili sudskom postupku što može da ohrabri nezadovoljnu stranu da prihvati odlu-
ke odbora bez obzira što su one neobavezujuće ili nisu konačne, tim pre što pre-
poruke i odluke odbora u ovim postupcima mogu imati ogroman uticaj na arbitre
ili sud koji će ih verovatno prihvatiti, s obzirom da dolaze od eksperata za tu vrstu
pitanja i s obzirom da su te eksperte same stranke izabrale.
Brojne su i različite aktivnosti koje obavljaju članovi odbora pa je za njihov
uspešan rad neophodno da imaju određena znanja, sposobnosti i iskustvo koji
ih mogu kvalifikovati za ovaj posao. Oni moraju posedovati neophodna stručna
znanja iz oblasti za koju se ugovor i eventualni spor vezuju, moraju imati zna-
nja iz ugovornog prava, ali isto tako, moraju posedovati određene veštine koje će
im omogućiti da kroz jedan proaktivni odnos pomognu strankama da se suoče sa
problemom, da pokušaju da ga reše pre nego što on eskalira u spor, a ukoliko on
nastane, da su kvalifikovani za njegovo rešavanje.
112
Prof. Dr. MILENA PETROVIĆ

Retired full-professor, Faculty of Law
University of Kragujevac
DISPUTE REVIEW/ADJUDICATION BOARDS:

ONE MORE ALTERNATIVE TO COURT LITIGATION
Summary
Dispute board is a relatively new, internationally recognised ADR method, a regular feature
of international construction and infrastructure contracts. It is composed of three independent and
impartial persons selected by the contracting parties. It’s basic function is not only to resolve dis-
putes among the parties, but also, if at all possible, to prevent them from happening. So, the board
members help the parties avoid or overcome any disagreements or disputes that arise during the
implementation of the contract. They also serve to ensure that, where differences between parties
escalate into disputes, issues are resolved equitably and as expeditiously and cost-effectively as pos-
sible, so that relationships are enhanced (rather than harmed) for the future. The DBprocess is de-
signed to be fast, cheap and well suited for construction disputes. The parties carefully pick their
own panel based on integrity, knowledge of the work, and experience in dispute settlement. Dispute
boards are certainly not new but experience over the last twenty years has proven them to be high-
ly successful, relatively inexpensive and the only proactive form of ADR which promotes the avoid-
ance of disputes.
Key words: dispute board, dispute, recommendation, decision
Literatura
Chern C., Chern on Dispute Boards, 3th edition, Informal Law, New York, 2015.
Dorgan S. C., “The ICC’s New Dispute Board Rules”, The Intern. Construction Law Re-
view, 2005.
Goodrich M., Dispute Adjudication Boards: Are they the future of dispute resolution?, do-
stupno na: https://www.whitecase.com/publications/article/dispute-adjudication-boar-
ds-are-they-future-dispute-resolution.
Gould N., Enforcing a Dispute Board’s Decisions: Issues and Considerations, dostupno na:
www.fenwickelliott.co.uk.
Gould N., Lockwood C., (Introduction) Dispute Board Rules Chartered Institute of Arbitra-
tors (Introduction), Practice and Standard Committee, August 2014, Chartered Insti-
tute of Arbitrators, dostupno na: https://www.fenwickelliott.com/sites/default/files/dbr.
pdf
Hunt R., Dispute Resolution Boards, dostupno na: www.roberthuntbarrister.com/Dispute.
pdf.
113
McEniry G., “It’s Time for More DRBs in Canada”, The Revay Report, Vol. 29. No. 2. June
2010.
Rayment S., The use of Dispute Boards for International Disputes, February 19, 2018, do-
stupno na: www.systech-int.com/use-dispute-boards-international-disputes/.
Rudić-Dimić Lj., FIDIC ugovori kao najviši standardi u građevinarstvu, dostupno na:
https://www.legeartis.rs/fidic-ugovori-kao-najviši-standardi-u-građevinarstvu/.
Volker M., “Why International Dispute Settlement Institutions Should Offer Ad Hoc Dis-
pute Board Rules”, ICLR, 2006.

Primljen: 04.10.2020.
PREGLEDNI RAD
114
TREĆA SEKCIJA
PRAVO EU
UDK 347(4-672EU)
DOI: 10.5937/RKSPP2002117J
TATJANA JOSIPOVIĆ
ZAŠTITA TEMELJNIH PRAVA U PRIVATNOM PRAVU

EUROPSKE UNIJE
U članku se razmatraju i komentiraju instrumenti zaštite temeljnih prava Unije u pri-

vatnopravnim odnosima koji spadaju u područje primjene prava Unije. Posebna se pozor-
nost posvećuje utjecaju zaštite temeljnih prava Unije na privatnu autonomiju i slobodu ugo-
varanja u privatnopravnim odnosima ovisno o tome da li se temeljna prava štite temeljem
nacionalnog prava usklađenog s pravom Unije ili temeljem horizontalnih izravnih učinaka
Povelje ili općih načela. Cilj rada je utvrditi kojom se metodom u privatnopravnim odnosi-
ma može uspostaviti optimalna ravnoteža između zaštite temeljnih prava Unije i načela pri-
vatne autonomije i slobode ugovaranja uređenog nacionalnim pravom država članica. Autor
se zalaže za zaštitu temeljnih prava u privatnopravnim odnosima primjenom odgovaraju-
ćih mjera kojima se ostvaruju posredni horizontalni učinci odredbi prava Unije o temeljnim
pravima. Radi se o nacionalnim mjerama kojima se tumačenjem i primjenom nacionalnog
prava sukladno pravu Unije u privatnopravnim odnosima također može osigurati odgovara-
juća zaštita temeljnih prava.
Ključne riječi: temeljna prava, horizontalni izravni učinci, posredni horizontalni
učinci, zabrana diskriminacije, privatno pravo Europske unije
Prof. dr. sc. Tatjana Josipović, redovna profesorica na Pravnom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
e-mail: tatjana.josipovic@pravo.hr.
117
UVOD
U pravu Europske unije temeljna prava uživaju posebnu zaštitu.1 Povelja

Europske unije o temeljnim pravima (dalje: Povelja)2 ima istu obvezujuću prav-
nu snagu kao i drugi primarni izvori prava Unije, tj. Ugovor o Europskoj uniji/
UEU3 i Ugovor o funkcioniranju Europske unije/UFEU4 (dalje: Ugovori)5. U čl.
6/1 Ugovora o Europskoj uniji izričito je propisano da Unija priznaje prava, slo-
bode i načela određena Poveljom Europske Unije o temeljnim pravima. Primar-
nim pravom Unije izričito je propisano i da se temeljna prava, kako su zajamčena
Europskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda i kako pro-
izlaze iz ustavnih tradicija država članica, smatraju općim načelima prava Unije
(čl. 6/3. UEU). Ta opća načela također imaju istu obvezujuću pravnu snagu kao i
ostali primarni izvori prava Unije. Na važnost zaštite temeljnih prava i sloboda u
pravu Unije ukazuje se i u brojnim drugim odredbama primarnog prava Unije.6
Zaštita temeljnih prava uređena primarnim pravom Unije dolazi do izraža-
ja i u privatnopravnim odnosima uređenim pravom Europske unije. S jedne stra-
ne, na to upućuju odredbe iz čl. 6. UEU o Povelji i općim načelima koje se primje-
njuju na sve pravne odnose uređene pravom Unije, uključujući i privatnopravne
odnose, a to potvrđuju i brojni sekundarni pravni akti Unije koji uređuju zaštitu
određenih temeljnih prava neovisno o tome da li se radi o privatnom ili javnom
sektoru. S druge strane, i iz prakse Suda Europske unije (dalje: Sud EU) proizlazi
da se i prilikom uređenja privatnopravnih odnosa u pravu Unije mora voditi ra-
čuna o zaštiti temeljnih prava. Sud EU je u velikom broju odluka tumačio pojedi-
ne odredbe Povelje i opća načela u kontekstu privatnopravnih odnosa. Zbog toga
je u privatnom pravu Unije vrlo izražen trend konstitucionalizacije privatnoprav-
1 U ovom se radu u sažetom i prerađenom obliku prikazuju rezultati opsežnog istraživa-
nja primjene prava Unije, a u okviru toga i primjene Povelje EU o temeljnim pravima i općih načela
prava Unije, na privatnopravne odnose koji su detaljno prikazani, analizirani i komentirani u knjizi
Tatjane Josipović, Privatno pravo Europske unije – opći dio, Narodne novine, Zagreb, 2020.
2 Službeni list EU (dalje: Sl.l. EU) C 202, 7.6.2016, s. 389–405.
3 Sl.l. EU C 202, 7.6.2016, s. 1–46.
4 Sl.l. EU C 202, 7.6.2016, s. 47–388.
5 U čl. 51/1 Povelje izričito je propisano da se odredbe Povelje odnose na institucije, tijela,
urede i agencije Unije, te na države članice kad provode pravo Unije. Prilikom primjene prava Uni-
je oni moraju poštovati temeljna prava i načela uređena Poveljom te promicati njihovu primjenu. U
čl. 52/1 Povelje izričito je propisano da svako ograničenje prilikom ostvarivanja prava i sloboda pri-
znatih Poveljom mora biti predviđeno zakonom, da se, pritom, mora poštovati bit tih prava i slobo-
da, te da ograničenja moraju biti u skladu s načelom proporcionalnosti.
6 V. npr. čl. 2., čl. 3/3/reč.3. Sl.l. EU.
118
T. Josipović: Zaštita temeljnih prava u privatnom pravu Europske unije
nih odnosa. Koncept zaštite temeljnih prava u pravu Unije značajno utječe i na
uređenje određenih privatnopravnih odnosa, a posebno na ostvarivanje privat-
ne autonomije i slobode ugovaranja u privatnopravnim odnosima.7 Tradicionalni
koncept privatne autonomije i slobode ugovaranja razvijen u nacionalnim privat-
nopravnim porecima prilagođen je u privatnom pravu Unije naglašenim zahtje-
vima u pravu Unije za efikasnom zaštitom temeljnih prava u privatnopravnim
odnosima. U nekim se slučajevima u pravu Unije zbog zaštite temeljnih prava
privatna autonomija i sloboda ugovaranja ostvaruju u ograničenom opsegu kako
bi se osiguralo ostvarivanje socijalnih prava (čl. 3/3/reč.2. UEU), razvoj socijal-
nog tržišnog gospodarstva (čl. 3/2/rel.1. UEU), socijalna pravda u privatnoprav-
nim odnosima. U nekim slučajevima se uređuju posebni pravni instrumenti za
zaštitu pojedinaca čija su temeljna prava povrijeđena u određenim privatnoprav-
nim odnosima. Glavni razlog za takav pristup uređenju i zaštiti temeljnih pra-
va u privatnopravnim odnosima jeste važnost zaštite temeljnih prava za ostva-
rivanje ciljeva Unije. Zaštita temeljnih prava u kontekstu uspostave unutarnjeg
tržišta predstavlja ustavnopravni okvir za uspostavu i funkcioniranje unutarnjeg
tržišta.8 S obzirom na to da je uređenje unutarnjeg tržišta u pravu Unije determi-
nirano i različitim javnim interesima Unije, a ne samo privatnopravnim intere-
sima sudionika na unutarnjem tržištu, europski standardi zaštite temeljnih pra-
va svojevrsni su korektiv za uređenje pravnih odnosa na unutarnjem tržištu. U
tom smislu zaštita temeljenih prava u pravu Unije determinira i uređenje poje-
dinih privatnopravnih odnosa kako sekundarnim pravnim aktima Unije9 tako
i u nacionalnom privatnom pravu. Sekundarni akti Unije koji uređuju pojedine
privatnopravne odnose moraju biti u skladu sa zahtjevima zaštite temeljnih pra-
va Unije.10 Sekundarni akti Unije moraju se tumačiti sukladno primarnom pravu
7 V. Hans-Wolfgang Micklitz, “Introduction”, Constitutionalization of European Private
Law, (ur. H.W. Micklitz), Oxford, 2014, 5.

8 V. Stephen Weatherill, “The internal market and EU Fundamental rights”, Research
handbook on EU Law and Human Rights, (ur. Sionaidh Douglas-Scott, Nicholas Hatzis), Chelten-
ham, 2017, 365.
9 Npr. na području radnog prava, prava zaštite osobnih podataka, antidiskriminacijskog
prava, zaštite potrošača, transportnog prava i sl.

10 U slučaju povrede temeljnih prava sekundarnim aktima Unije koji uređuju privatnoprav-
ne odnose sudska kontrola u pogledu usklađenosti sa zahtjevima zaštite temeljnih prava moguća
je temeljem više odredbi UFEU. Npr. čl. 263. UFEU propisuje da Sud EU ispituje zakonitost akata
Unije, a u okviru toga i usklađenost s temeljnim pravima. Temeljem čl. 263. UEU moguće je ospo-
ravati valjanost akta Unije zbog toga što nadležne institucije i tijela Unije prilikom njihovog dono-
šenja ili provedbe nisu uvažavala temeljna prava Unije npr. uređenjem neosnovanog i/ili nepropor-
cionalnog ograničenja temeljnog prava. Povreda temeljnog prava iz općeg načela prava Unije ili iz
odredbe Povelje u smislu čl. 263/2 UFEU smatra se, naime, povredom pravnog pravila koji se odno-
119
Unije, a to uključuje i obvezu tumačenja sekundarnih pravnih akata Unije suklad-

no odredbama o temeljnim pravima Unije.11 Smatra se da upravo uvažavanje te-
meljnih prava prilikom tumačenja sekundarnih pravnih akata može otkloniti ili
ublažiti socijalne deficite koji u pogledu zaštite temeljnih prava proizlaze iz neo-
dređenosti ili nepotpunosti određenih odredbi sekundarnih pravnih akata.12Isto
tako i nacionalno pravo kad se primjenjuje u područjima na koje se odnosi pravo
Unije mora biti usklađeno s temeljnim pravima Unije i standardima njihove zašti-
te, te se mora, u granicama u kojima je to dopušteno nacionalnim pravom, tuma-
čiti sukladno odredbama primarnog prava Unije o temeljenim pravima.13 Tada se
koncept i sadržaj temeljnih prava iz prava Unije moraju tumačiti autonomno i uz
uvažavanje ciljeva i politika Unije i standarda Unije u zaštiti tih prava, te ustavnih
vrijednosti država članica iz kojih su ta temeljna prava proizašla, a ne na način
kako se ta temeljna prava tumače u okviru nacionalnog pravnog poretka.14
Specifičan europski pristup zaštite temeljnih prava Unije u privatnopravnim
odnosima uređenim pravom Unije dovodi do toga da se u određenim slučajevima
si na primjenu Ugovora. Čl. 267/1/b UFEU propisuje nadležnost Suda da odlučuje o prethodnim pi-
tanjima koja se tiču valjanosti i tumačenja akata Unije. Temeljem čl. 267/1/b UFEU moguće je u po-
stupku povodom prethodnog pitanja postaviti pitanje valjanosti akta Unije zbog povrede temeljnog
prava priznatog pravom Unije.
11 V. Koen Lenaerts, José Gutiérrez-Fons, “To say what the law on the EU: methods of inter-
pretation and the European Court of Justice”, The Columbia Journal of European Law, No. 2, Vol. 20,
2014, 20; Bernhard Wegener, “Kom.Art. 19. EUV”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. Christian Calliess,
Matthias Ruffert), München, 2016, 313–314; Stefan Leible, Ronny Domröse, “Interpretation in con-
formity with primary law”, European Legal Methodology, (ur. Karl Riesenhuber), Cambridge, 2017,
176; Thomas Oppermann, Claus Dieter Classen, Martin Nettesheim, Europarecht, München, 2014,
142; Robert Schütze, “Direct effects and indirect effects of Union law”, Oxford Principles of European
Union Law, (ur: R. Schütze, Takis Tridimas), Vol. 1, Oxford, 2018, 292–293; Jörg Gundel, “Kom. Art.
288 AEUV”, Frankfurter Kommentar EUV•GRC•AEUV, (ur: Matthias Pechstein, Carsten Nowak,
Ulrich Häde), Band, IV, Tübingen, 2017, 869.
12 V. H.W. Micklitz, op. cit., 21.
13 V. S. Leible, R. Domröse, op. cit., 194. Takva obveza za nacionalne sudove proizlazi iz čl.
4/3 UEU o načelu lojalne suradnje kojim je propisano da države članice poduzimaju sve odgovara-
juće mjere kako bi osigurale ispunjavanje obveza koje za njih proizlaze iz Ugovora ili akata institu-
cija Unije. Obveza tumačenja nacionalnog prava sukladno temeljnim pravima Unije vrijedi za na-
cionalnih mjere kojima je provedeno usklađivanje s pravom Unije (npr. nacionalni propis kojim
je transponirana direktiva), ali i za druge nacionalne propise koji se primjenjuju na privatnoprav-
ne odnose koji spadaju u područje primjene prava Unije. V. Takis Tridimas, The General Princi-
ples of EU Law, Oxford, 2006, 29; Koen Lenaerts, José Gutiérrez-Fons, The constitutional allocati-
on of powers and general principles of EU Law, CMLR, 2010, 1636, 1638; Anthony Arnull, “What is
a General Principle of EU Law?”, Prohibition of abuse of law, (ur. Rita de la Féria, Stefan Vogenauer),
Oxford, 2011, 12.
14 V. K. Lenaerts, J.A. Gutiérrez-Fons, op. cit., 1663; T. Tridimas, op. cit., 339,341.
120
pojedinac u privatnopravnim odnosima može radi zaštite svog temeljenog pra-

va izravno pozvati na učinke odredbe Povelje ili općeg načela koji se odnose na
određeno temeljno pravo. Zbog zahtjeva za zaštitom temeljnih prava, u takvim
slučajevima za druge pojedince koji sudjeluju u privatnopravnom odnosu izrav-
no temeljem odredbi Povelje ili općih načela nastaju određene obveze koje utječu
na valjanost ispunjenja ugovornih obveza i na sadržaj privatnopravnog odnosa. U
nekim, pak, privatnopravnim odnosima uređenim pravom Unije dolazi i do svo-
jevrsnog konflikta između više temeljnih prava ili između temeljnih prava i prava
proizašlih iz tržišnih sloboda uređenih primarnim pravom Unije15 priznatih po-
jedinim sudionicima u privatnopravnim odnosima. Tada će biti potrebno u pri-
vatnopravnom odnosu uspostaviti odgovarajuću ravnotežu u zaštiti međusobno
suprotstavljenih subjektivnih privatnih prava proizašlih iz odredbi istog ranga vo-
deći računa o opravdanosti i proporcionalnosti međusobnih ograničenja prizna-
tih subjektivnih prava.16
Zaštita temeljenih prava u privatnopravnim odnosima uređenim pravom
Unije ostvaruje se različitim instrumentima na različite načine i s različitim po-
dručjem primjene. S jedne strane, u čl. 6. UEU zaštita temeljnih prava priznata je
u okviru primarnog prava Unije. Iz odredbi UFEU proizlazi i da je u pravu Uni-
je zabranjena diskriminacija na temelju spola, rasnog ili etničkog podrijetla, vjere
ili uvjerenja, invaliditeta, dobi ili sporne orijentacije (čl. 19/1 UFEU), te je uređe-
no načelo o jednakim plaćama muškaraca i žena za jednak rad ili za rad jedna-
ke vrijednosti (čl. 157/1 UFEU). Sve su te odredbe UFEU povezane s odredbama
Povelje o zabrani diskriminacije po bilo kojoj osnovi (čl. 21), o garanciji jedna-
kosti žena i muškaraca u svim područjima uključujući i zapošljavanje, rad i pla-
ću (čl. 23), te s općim načelima prava Unije iz kojih također proizlaze zabrane dis-
kriminacije koje vrijede u području primjene prava Unije.17 U slučajevima kad je
nacionalno privatno pravo suprotno odredbama primarnog prava Unije o zašti-
ti temeljnih prava, temeljem načela nadređenosti prava Unije prednost u primje-
15 Tržišnim slobodama u pravu Unije smatraju se sloboda kretanja robe, sloboda kretanja
radnika, sloboda pružanja usluga, sloboda poslovnog nastana, sloboda kretanja kapitala (čl. 28–32,
45–66 UFEU).
16 V. K. Lenaerts, J.A. Gutiérrez-Fons, op. cit., 1663; T. Tridimas, op. cit., 299, 337; Alan Das-
hwood, Michael Dougan, Barry J. Rodger, Derrick Wyatt, Wyatt and Dashwood’s European Union
Law, Oxford, 2011, 349; Antonio Tizzano, “The Role of the ECJ in the Protection of Fundamen-
tal Rights”, Continuity and Change in EU Law, (ur. A. Arnull, Piet Eeckhout, T. Tridimas), Oxford,
2008, 130.
17
V. Stefan Leible, “Prinzipen und Konzepte des Diskriminierungsschutzes im Europäis-
chen Privatrecht”, Non-Discrimination in European Private Law, (ur. Reiner Schulze), Tübingen,
2011, 33–35.
121
ni imaju odredbe primarnog prava Unije. S druge strane, zaštita temeljnih pra-
va provodi se i na temelju brojnih sekundarnih akata Unije (direktiva i uredbi).
Nadležna tijela Unije donijela su čitav niz direktiva radi suzbijanja diskriminacije
usklađivanjem pravnih poredaka država članica ili radi zaštite određenih temelj-
nih prava u različitim pravnim područjima. O zaštiti temeljnih prava mora se, ta-
kođer, voditi računa i prilikom donošenja svih drugih sekundarnih pravnih akata
Unije kojima se uređuju privatnopravni odnosi.18 Naposljetku, na obvezu efika-
sne zaštite temeljnih prava u privatnopravnim odnosima ukazuje i praksa Suda
Europske unije. Iz prakse Suda EU proizlaze važna pravila o načinu i opsegu za-
štite temeljnih prava u privatnopravnim odnosima, posebno u slučajevima kad
države članice nisu pravilno ili pravovremeno transponirale direktive kojima se,
između ostalog, osigurava i zaštita temeljnih prava u privatnopravnim odnosima.
U takvim slučajevima Sud EU priznaje odredbama Povelje ili općim načelima o
temeljnim pravima tzv. horizontalne izravne učinke na koje se mogu pozvati po-
jedinci prilikom zaštite svojih subjektivnih prava u privatnopravnim odnosima.
U tekstu se razmatraju i komentiraju instrumenti zaštite temeljnih prava
Unije u privatnopravnim odnosima koji spadaju u područje primjene prava Uni-
je. Posebna se pozornost posvećuje utjecaju zaštite temeljnih prava Unije na pri-
vatnu autonomiju i slobodu ugovaranja u privatnopravnim odnosima ovisno o
tome da li se temeljna prava štite temeljem nacionalnog prava usklađenog s pra-
vom Unije ili temeljem izravnih učinaka Povelje ili općih načela. Cilj je analize
utvrditi kojom se metodom u privatnopravnim odnosima može uspostaviti op-
timalna ravnoteža između zaštite temeljnih prava Unije i načela privatne autono-
mije i slobode ugovaranja uređenog nacionalnim pravom država članica.
ZAŠTITA TEMELJENIH PRAVA U PRIVATNOPRAVNIM ODNOSIMA

U SEKUNDARNIM PRAVNIM AKTIMA UNIJE
Prilikom uređenja privatnopravnih odnosa u pravu Unije posebno se mora

voditi računa o načelu zabrane diskriminacije. Zabrana diskriminacije smatra se
18 Sekundarni akti Unije koji uređuju privatnopravne odnose koji nisu u skladu s načelom
zabrane diskriminacije i jednakog postupanja smatrat će se nevaljanim. V. npr. presudu od 1. ožuj-

ka 2011., Test-Achats i dr., C-236/09, ECLI:EU:C:2011:100 u kojoj je Sud smatrao da je nevaljan čl.
5/2 Direktive 2004/113/EZ o provedbi načela jednakog postupanja prema muškarcima i ženama u
pristupu i nabavi robe, odnosno pružanju usluga kojom je uređena mogućnost derogacije od jedna-
kog postupanja prema muškarcima i ženama prilikom sklapanja ugovora o osiguranju. Sud je sma-
trao da ta odredba nije u skladu s čl. 21. i 23. Povelje o općoj zabrani diskriminacije odnosno o rav-
nopravnosti žena i muškaraca.
122
u pravu Unije jednim od konstitutivnih elemenata privatnog prava Unije.19 20 Ona

daje privatnom pravu Unije specifičnu socijalnu komponentu važnu za uređenje
privatnopravnih odnosa na unutarnjem tržištu. Zabranu diskriminacije radi za-
štite temeljenih prava u privatnopravnim odnosima treba tumačiti autonomno u
kontekstu ciljeva koji se u pravu Unije njezinom primjenom trebaju osigurati.
Učinci primjene zabrane diskriminacije radi zaštite temeljnih prava u pri-
vatnopravnim odnosima koji se osnivaju na unutarnjem tržištu sastoje se u tome
da za jednu stranu u privatnopravnom odnosu nastaje subjektivno pravo na ne-
diskriminatorno postupanje u okviru određenog privatnopravnog odnosa dok za
drugu stranu nastaje obveza na nediskriminatorno postupanje prema drugoj stra-
ni (npr. neovisno o njezinoj dobi, spolu, vjeri i sl.). U konačnici je zbog toga, ba-
rem za jednu stranu u privatnopravnom odnosu, ograničena privatna autonomija
i sloboda ugovaranja prilikom osnivanja, realizacije i prestanka privatnopravnih
odnosa.21 Obveza nediskriminatornog postupanja u okviru privatnopravnog od-
nosa može se u konačnici sastojati u obvezi sklapanja ugovora, obvezi sklapanja
ugovora određenog sadržaja, preuzimanju određenih obveza, obvezi naknade šte-
te, sklapanju ugovora određenog trajanja, nemogućnosti raskida ugovora, ogra-
ničavanju prava na raskid ugovora i sl. Stoga je ključno pitanje prilikom uređenja
zabrane diskriminacije u privatnopravnim odnosima u pravu Unije kako usposta-
viti odgovarajuću ravnotežu između zaštite pojedinaca od diskriminacije u pri-
vatnopravnim odnosima i ostvarivanja privatne autonomije i slobode ugovaranja.
Ograničenja privatne autonomije i slobode ugovaranja proizašla iz zabrane dis-
kriminacije mogu se, naime, opravdati interesima Unije u vezi uspostave i funk-
cioniranja unutarnjeg tržišta i ostvarivanja tržišnih sloboda u korist drugih po-
jedinaca i/ili zaštitom temeljnih prava drugih pojedinaca kako bi im se osigurao
pristup tržištu. Međutim, upravo su privatna autonomija i sloboda ugovaranja te-
melj efikasnog funkcioniranja unutarnjeg tržišta kojima se osigurava prekogra-
nično sklapanje ugovora, promet robe, kapitala, prekogranično pružanje usluga.
Zbog toga je zabrana diskriminacije u privatnopravnim odnosima uređenim pra-
vom Unije opravdana samo onda kad je to zaista nužno za funkcioniranje unu-
tarnjeg tržišta ili zaštitu temeljenih prava. Zabrana diskriminacije u pravu Unije
ne vrijedi neograničeno i općenito za sve privatnopravne odnose.22 Ona u privat-
nopravnim odnosima vrijedi samo kad je to izričito uređeno pravom Unije i to
samo za one privatnopravne odnose za koje je to izričito uređeno pravom Uni-
19 V. S. Leible, op. cit., 36, 51.
20 V. Bettina Heiderhoff, Europäisches Privatrecht, Heidelbeg, 2016, 120.
21 V. Norbert Reich, General Principles of EU Civil Law, Cambridge, 2014, 87.
22 V. B. Heiderhoff, op. cit., 123.
123
je. Međutim, s obzirom da se radi o privatnopravnim odnosima koji nastaju prili-

kom ostvarivanja tržišnih sloboda tj. najčešće o ugovornim odnosima važnim za
funkcioniranje unutarnjeg tržišta kao što su zapošljavanje, prodaja robe i usluge,
u konačnici je ipak značajan broj privatnopravnih odnosa podvrgnut zabrani dis-
kriminacije i primjeni načela jednakog postupanja.23
U privatnopravnim odnosima zabrana diskriminacije temeljem spola, dobi,
vjeri i dr. najčešće je konkretizirana u tzv. antidiskriminacijskim direktivama koje
obvezuju države članice da svoje nacionalno pravo usklade s pravilima o zabrani
diskriminacije i načelom jednakog postupanja, u direktivama koje uređuju pru-
žanje javnih i univerzalnih usluga kao što su npr. isporuka različitih oblika ener-
gija, poštanske usluge, elektroničke komunikacije, audivizualne usluge, transport,
te u uredbama koje uređuju različite vrste transporta.24 Uvijek se radi o kogen-
tnim odredbama čiju primjenu stranke ne mogu isključiti i čiji je cilj da se osigu-
ra jednaki i nediskriminatorni pristup tržištu rada, usluga i robe. Slijedom toga se
u javnom, ali i u privatnom sektoru, zabranjuje diskriminacija u vezi sa zapošlja-
vanjem i u vezi s prodajom robe i pružanjem usluga, prilikom pristupa univerzal-
nim i javnim uslugama, sklapanja ugovora o osiguranju, ugovora o prijevozu i sl.
S druge se strane, zahtijeva se jednako postupanje u pristupu i nabavi robe odno-
sno pružanju usluga neovisno o spolu, rasnom ili etničkom porijeklu. Pritom su
zabrana diskriminacije i zahtjev za jednakim postupanjem prošireni i na privat-
nopravne odnose.25 Obveza nediskriminatornog postupanja prema drugoj ugo-
vornoj strani na području zapošljavanja, socijalne zaštite, obrazovanja, prodaje
robe, pružanja usluga, u području stanovanja, transporta, univerzalnih usluga vri-
23 V. Karl Riesenhuber, EU-Vertragsrecht, Tübingen, 2013, 101, 102; B. Heiderhoff, op. cit.,
120; N. Reich, op. cit., 74.
24 V. N. Reich, op. cit, 81–84.
25 V. npr. čl. 1,4,14. i dr. Direktive 2006/54/EZ o provedbi načela jednakih mogućno-
sti i jednakog postupanja prema muškarcima i ženama u pitanjima zapošljavanja i rada (SL L 204,
26.7.2006., str. 23–36); čl. 3/1 Direktive 2000/78/EZ o uspostavi općeg okvira za jednako postupanje
pri zapošljavanju i obavljanju zanimanja (SL L 303, 2.12.2000., str. 16–22); čl. 3. Direktive 2000/43/
EZ od 29. lipnja 2000. o provedbi načela jednakog postupanja prema osobama bez obzira na nji-
hovo rasno ili etničko podrijetlo (SL L 180, 19.7.2000., str. 22–26); čl. 3/1 Direktive 2004/113/EZ o
provedbi načela jednakog postupanja prema muškarcima i ženama u pristupu i nabavi robe, odno-
sno pružanju usluga (SL L 373, 21.12.2004., str. 37–43). Pritom se izričito uređuje da se ta Direk-
tiva ne dovodi u pitanje slobodu pojedinca da odabere ugovornog partnera, ako se taj odabir po-
jedinca ne temelji na spolu ugovornog partnera (čl. 3/2). V. npr. Čl. 4. Uredbe (EU) br. 181/2011
o pravima putnika u autobusnom prijevozu (SL L 55, 28.2.2011., str. 1–12); Čl. 23./2 Uredbe (EZ)
br. 1008/2008 o zajedničkim pravilima za obavljanje zračnog prijevoza u Zajednici (SL L 293,
31.10.2008., str. 3–20). V. npr. čl. 3/2 Direktive 2002/22/EZ o univerzalnoj usluzi i pravima korisnika
u vezi s elektroničkim komunikacijskim mrežama i uslugama (SL L 108, 24.4.2002., str. 51–77)
124
jedi i za privatne poslodavce odnosno privatne osobe koje se bave pružanjem ta-
kvih usluga odnosno prodajom robe. Za te je osobe, u području primjene zabrane
diskriminacije, ograničena sloboda ugovaranja. Za njih vrijedi obveza uvažavanja
subjektivnog prava drugih pojedinaca na nediskriminatorno postupanje prilikom
sklapanja ugovora u privatnopravnim odnosima na koje se odnose te direktive ili
uredbe. Drugim riječima, u području primjene zabrane diskriminacije uređenog
pojedinim sekundarnim aktom Unije ne bi bilo dopušteno odbiti sklapanje ugo-
vora isključivo zbog spola, rasnog ili etničkog porijekla i dr. drugog pojedinca26
niti bi bila dopuštena bilo kakva izravna ili neizravna diskriminacija u ugovornim
odnosima, već bi postojala obveza sklapanja ugovora ako su za to ispunjene sve
druge pretpostavke određene zakonom. Takvo se ograničenje slobode ugovaranja
i privatne autonomije opravdava potrebom za efikasnim ostvarivanjem politika
Unije i funkcioniranjem unutarnje tržišta na kojem bi korisnicima usluga, zapo-
slenicima, potrošačima trebalo osigurati slobodu izbora i pristupa uslugama, robi
i zapošljavanju, 27 te odgovarajuća zaštita njihovih temeljnih prava.
Međutim, privatna autonomija i sloboda ugovaranja u svim su navedenim
slučajevima ograničene na način kojim se osigurava odgovarajuća ravnoteža iz-
među zaštite temeljnih prava i slobode ugovaranja u pravu Unije. Prije svega, ob-
veza nediskriminatornog postupanja nije obveza koja obvezuje sve pojedince u
svim privatnopravnim odnosima uređenim pravom Unije.28 Obveza nediskri-
mintaornog postupanja u privatnopravnim odnosima uređena je samo za odre-
đene privatnopravne odnose u kojima se smatralo da je potrebno izravno zašti-
ti temeljna prava pojedinaca zabranom diskriminatornog postupanja i u kojima je
sukladno primarnom pravu Unije bilo potrebno konkretizirati opću zabranu dis-
kriminacije.29 U tom je smislu zabrana diskriminacije uređena prvenstveno u pri-
vatnopravnim odnosima u kojima i inače postoji izraženija potreba za zaštitom
socijalnih prava i interesa pojedinaca kao što su zapošljavanje, stanovanje, pristup
univerzalnim uslugama i sl. No, niti u tim područjima zabrana diskriminacije u
privatnopravnim odnosima nije apsolutna. U sekundarnim pravnim aktima koji
26 V. S. Leible, op. cit., 29.
27 V. Nobert Reich, “The Impact of the Non-Discrimination Principle on Private Auto-
nomy”, The Involvement of EU Law in Private Law Relationships, (ur. Dorota Leczykiewicz, S. We-
atherill), Oxford, 2013, 269–270.
28 V. npr. presudu od 15. listopada 2009., Audiolux SA, C-101/08, ECLI:EU:C:2009:626C101/08.
V. više Jürgen Basedow, “General Principles of European Private Law and Interest Analysis – Some
Reflections in the Light of Mangold and Audiolux”, European Review of Public Law, Vol. 3–4, 2016,
336–338.
29 V. N. Reich, op. cit., 74.
125
uređuju zabranu diskriminacije na isti način za javni i privatni sektor izričito su

nekad određene i iznimke odnosno opravdani razlozi za isključenje zabrane dis-
kriminacije.30 Nadalje, ravnoteža u zaštiti pojedinaca od diskriminacije i u ostva-
rivanju slobode ugovaranja osigurava se u pravu Unije i specifičnim pristupom u
uređenju posljedica povrede zabrane diskriminacije. U sekundarnim pravnim ak-
tima Unije koji uređuju zabranu diskriminacije u privatnom sektoru tj. u privat-
nopravni odnosima nisu izričito uređene sankcije za postupanje protivno toj za-
brani. Ne postoje npr. odredbe u pravu Unije koje bi izričito određivale da je zbog
toga ugovor sklopljen protivno zabrani diskriminacije nevaljan niti je izričito pra-
vom Unije propisana obveza privatnopravnog subjekta na sklapanje ugovora,31
Pravo Unije kao sankcije za povredu zabrane diskriminacije nekad samo propisu-
je obvezu naknade štete ili restitucije,32 a moguće je odrediti i javnopravne sank-
cije zbog povrede zabrane diskriminacije u privatnopravnim odnosima. Uređenje
sankcija za povredu zabrane diskriminacije prepušteno je državama članicama.
Države članice, stoga, mogu pravnu narav i sadržaj sankcija za povredu za-
brane diskriminacije u privatnopravnim odnosima prilagoditi svom nacionalnom
uređenju privatne autonomije i u okviru svog nacionalnog privatnopravnog pore-
tka izbalansirati ostvarivanje slobode ugovaranja i zaštitu od diskriminacije u pri-
vatnopravnim odnosima. Svaka država članica odlučuje da li će kao sankciju za
povredu zabrane diskriminacije tj. zaštitu temeljnih prava u privatnopravnim od-
nosima za koje je pravom Unije ta zabrana propisana urediti privatnopravnom
sankcijom (npr. nevaljanost ugovora, naknada štete i sl.) i/ili javnopravnom sank-
cijom (npr. prekršaj). Upravo će o tome koje su naravi i sadržaja sankcije za po-
vredu zabrane diskriminacije ovisiti i kako će zabrana diskriminacije u konačnici
30 V. npr. čl. 4/5 Direktive 2004/113/EZ o provedbi načela jednakog postupanja prema muš-
karcima i ženama u pristupu i nabavi robe, odnosno pružanju usluga kojom je propisano da ta Di-
rektiva ne zabranjuje razlike u postupanju, ako se dostava robe i pružanje usluga isključivo ili pr-
venstveno osobama jednog spola opravdava zakonitim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su
prikladna i potrebna. V. N. Reich, op. cit., 63.
31 V. Moritz Zoppel, Europäische Diskrimierungsverbote und Privatrecht, Tübingen, 2015,
169, 198; Nobert Reich, “Effective Private Law Remedies in Discimination Cases”, Non-Discrimina-
tion in European Private Law, (ur. R. Schulze), Tübingen, 2011, 59.
32 Naknada štete se ostvaruje temeljem odredbi mjerodavnog nacionalnog prava. Pritom
pravo Unije uređuje obvezu naknade potpune štete. V. npr. čl. 18. Direktive 2006/54/EZ o proved-
bi načela jednakih mogućnosti i jednakog postupanja prema muškarcima i ženama u pitanjima za-
pošljavanja i rada. V. K. Riesenhuber, op. cit., 103, 110; N. Reich, op. cit., 69. Kako bi se osigurala efi-
kasna zaštita od diskriminacije obveza odgovornosti za štetu zbog povrede zabrane diskriminacije,
kad je ta odgovornost uređena kao građanskopravna odgovornosti, trebala bi se urediti kao objek-
tivna odgovornost za štetu bez obzira na krivnju. Vi. u tom smislu presudu od 22. travnja 1997.,
Draehmpaehl, C-180/95, ECLI:EU:C:1997:208, t. 21,22 ; V. M. Zoppel, op. cit., 153.
126
utjecati na nacionalni koncept privatne autonomije i slobodu ugovaranja. Sa sta-

jališta prava Unije važno je samo da se radi o sankcijama (privatnopravne i/ili jav-
nopravne naravi) koje su učinkovite, proporcionalne i odvraćujuće.33,34
HORIZONTALNI IZRAVNI UČINCI ODREDBI PRAVA UNIJE

O TEMELJNIM PRAVIMA
Općenito o izravnim učincima prava Unije
U pravu Unije uređen je specifičan europski koncept subjektivnih prava. U

pravu Unije postoji nekoliko pravnih temelja za stjecanje pojedinačnih subjektiv-
nih prava. Subjektivna prava pojedincima nekad izričito priznaju odredbe prava
Unije koje imaju izravnu primjenu i koja bez posebnog implementacijskog akta
vrijede izravno u svim državama članicama (npr. prava putnika u ugovorima o
prijevozu uređena uredbama na području transporta35). Subjektivna prava poje-
dinaca uređuju se i direktivama koje su države članice obavezne transponirati u
nacionalno zakonodavstvo. Tada se subjektivna prava stječu u temeljem nacional-
nih propisa kojima su transponirane direktive (npr. pravo potrošača na odusta-
nak od potrošačkog ugovora o kreditu36), ali se i tada smatra da se radi o subjek-
tivnim pravima koja za pojedince priznaje pravo Unije i za koja vrijede europski
standardi zaštite.
Uz tradicionalni koncept uređenja subjektivnih prava, u pravu Unije poje-
dinačna subjektivna prava nekad proizlaze iz specifičnih učinaka prava Unije koji
se nazivaju izravni učinci prava Unije. Uz određene pretpostavke iz odredbi pra-
va Unije, čak i onda kad to nije izričito uređeno odredbom prava Unije, za po-
jedince neposredno proizlaze određena subjektivna prava koja njihovi nositelji
33 V. npr. čl. 17. Direktive 2006/54/EZ o provedbi načela jednakih mogućnosti i jednakog
postupanja prema muškarcima i ženama u pitanjima zapošljavanja i rada. V. K. Riesenhuber, op. cit.,
109; S. Leible, op. cit., 46; M. Zoppel, op. cit., 135.
34 V. npr. presudu od 10. travnja 1984., van Colson i Kamann, C-14/83, ECLI:EU:C:1984:153
u kojoj je Sud tumačio da u slučaju kad je država članica izabrala naknadu štete kao sankciju za po-
vredu zabrane diskriminacije temeljem spola, visina te štete mora biti primjerena pretrpljenoj šte-
ti tj. mora biti potpuna. Slijedom toga šteta ne može obuhvaćati samo troškove u vezi s prijavom na
radno mjesto, jer i sankcija u obliku naknade štete mora biti djelotvorna i mora imati odvraćujući
učinak.
35 V. npr. čl.5,6 Uredbe (EZ) br. 261/2004 o utvrđivanju općih pravila odštete i pomoći put-
nicima u slučaju uskraćenog ukrcaja i otkazivanja ili dužeg kašnjenja leta, Sl.l. L 46, 17.2.2004, s. 1–8
o pravima putnika prema zračnom prijevozniku u slučaju otkazivanja leta ili kašnjenja leta.
36 V. čl. 14. Direktive 2008/48/EZ o ugovorima o potrošačkim kreditima, Sl.l. L 133,
22.5.2008, s. 66–92.
127
mogu štititi pred nacionalnim sudovima izravno se pozivajući na odredbu pra-

va Unije iz koje ta prava proizlaze. Radi se o posebnim učincima prava Unije koje
je definirao Sud EU tumačeći pravo Unije37 kojima je cilj osigurati ujednačenu i
efikasnu zaštitu pojedinaca u pravnim odnosima uređenim pravom Unije, te je-
dinstvenu i učinkovitu primjenu prava Unije. Tako će npr. subjektivno pravo na
nediskriminatorno postupanje temeljem državljanstva proizlaziti za pojedince te-
meljem odredbi UFEU koje uređuju slobodu kretanja osoba, usluga i kapitala (čl.
45, 49,63 UFEU).38 Radi se o odredbama primarnog prava Unije kojima je izriči-
to samo za države članice propisana zabrana svake diskriminacije i ograničenja
na temelju državljanstva za državljane drugih država članica u vezi zapošljavanja,
ostvarivanja poslovnog nastana, pružanja usluga, kretanja kapitala. Međutim, iz
tih odredbi UFEU, iako to nije izričito propisano, proizlaze ujedno i subjektivna
prava pojedinaca na nediskriminatorno postupanje prilikom ostvarivanja slobode
kretanja osoba, usluga i kapitala. Pojedinci koji su diskriminirani temeljem držav-
ljanstva prilikom ostvarivanja prava na zapošljavanje u drugoj državi članici, pri-
likom prekograničnog pružanja usluga ili ulaganja kapitala u drugoj državi članici
izravno se mogu pozvati na odredbe UFEU o pojedinoj tržišnoj slobodi i zahtije-
vati zaštitu ako je povrijeđeno njihovo subjektivno pravo na nediskriminatorno
postupanje. Takav specifični europski koncept subjektivnih prava omogućuje da
se čak i onda kad pravom Unije određeno subjektivno pravo nije izričito uređeno
i izričito priznato, ako su ispunjene odredbe za izravne učinke, ostvari učinkovita
zaštita pojedinaca koji sudjeluju na unutarnjem tržištu. Koncept izravnih učinaka
u tom smislu premošćuje nedostatak izričitog uređenja subjektivnih prava u pra-
vu Unije. Izravni učinci u tom smislu imaju isto značenje u pravu Unije kao i izri-
čito uređivanje subjektivnih prava koja pojedincima priznaje pravo Unije. Taj je
koncept važan, ne samo za zaštitu pojedinaca i njihovih privatnih interesa na po-
dručju Unije, već i za ostvarivanje javnih interesa Unije. Zaštitom i ostvarivanjem
37 Koncept izravnih učinaka prava Unije Sud je prvi put tumačio u presudi od 5. veljače
1963., Van Gend en Loos, C-26/62, ECLI:EU:C:1963:1.

38 Iz prakse Suda proizlazi da sve odredbe UFEU o tržišnim slobodama imaju izrav-
ne učinke. Za slobodu kretanja robe v. npr. presudu od 5. veljače 1963., Van Gend en Loos
, C-26/62, ECLI:EU:C:1963:1; za slobodu kretanja radnika v. presudu od 14. srpnja 1976.,
Donà, C-13/76, ECLI:EU:C:1976:115; za poslovni nastan presudu od 21. lipnja 1974., Reyners,
C-2/74, ECLI:EU:C:1974:68; za usluge presudu od 3. prosinca 1974.,van Binsbergen, C-33/74,
ECLI:EU:C:1974:131; za promet kapitala presudu od 14. prosinca 1995., Sanz de Lera i dr, spojeni
predmeti C-163/94, C-165/94 i C-250/94, ECLI:EU:C:1995:451.
128
svojih pojedinačnih subjektivnih prava proizašlih iz izravnih učinaka prava Unije,

pojedinci zapravo doprinose i ostvarivanju ciljeva Unije.39
Izravni učinci odredbe prava Unije odnosno subjektivna prava temeljem
izravnih učinaka prava Unije priznaju se samo ako su u odnosu na odredbu pra-
va Unije ispunjene određene pretpostavke. Te je pretpostavke definirao Sud EU
tumačeći pravo Unije. Da bi određena odredba prava Unije imala izravne učin-
ke tj. da bi iz nje izravno za pojedince proizlazila subjektivna prava moraju se is-
puniti tri osnovne pretpostavke: 1) odredba mora biti jasna, potpuna i određena;
2) odredba mora sadržavati obvezu na neko činjenje ili propuštanje i 3) primjena
odredbe od strane sudova i upravnih tijela države članice ne smije biti uvjetovana
donošenjem nekog posebnog pravnog akta ili poduzimanje neke druge mjere od
strane države članice.40Ako su kumulativno ispunjene sve navedene pretpostav-
ke, već na temelju same odredbe prava Unije nastaju za pojedince određena su-
bjektivna prava koja se pred nacionalnim sudovima štite izravnim pozivanjem na
odredbu prava Unije. Nacionalni sudovi dužni su tada pružiti zaštitu pojedinač-
nom subjektivnom pravu izravnom primjenom odredbe prava Unije s izravnim
učincima.41 Pritom se najčešće radi o tzv. vertikalnim izravnim učincima prava
Unije koji nastaju između pojedinca i države članice i temeljem kojih za državu
članicu nastaje obveza uvažavanja pojedinačnog subjektivnog prava stečenog te-
meljem izravnih učinaka prava Unije. Države članice, naime, obavezne su postu-
pati sukladno pravu Unije, a time i uvažavati i štititi subjektivna prava pojedinaca
koja proizlaze iz prava Unije (čl. 4/3 UEU). U nekim će slučajevima izravni učin-
ci prava Unije djelovati i u privatnopravnim odnosima (tzv. horizontalni izrav-
ni učinci).42 Tada će izravno već temeljem odredbe prava Unije u međusobnim
39 Radi se o tzv. privatnoj provedbi prava Unije. V. Folkert Wilman, Private enforcement of
EU law before national courts, Cheltenham, 2015, 4–10.

40 V. T. Oppermann, C.D. Classen, M. Nettesheim, op. cit., 110; M. Ruffert, “Kom. Art. 1.
AEUV”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. C. Calliess, M. Ruffert), München, 2016, 495; Maria Ge-
ismann, “Kom. Art. 288. AEUV”, Europäisches Unionsrecht, Band 4, (ur. Hans von der Groeben,
Jürgen Schwarze, Armin Hatje), Baden-Baden, 2015, 1348; Paul Craig, Gráinne de Búrca, EU Law,
Oxford, 2015, 184; Werner Schroeder, “Kom. Art. 288. AEUV”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. Rudo-
lf Streinz), München, 2012, 2427; R. Schütze, op. cit., 270.
41 V. M. Ruffert, op. cit., 495; T. Oppermann, C.D. Classen, M. Nettesheim, op. cit., 110; R.
Schütze, op. cit., 271.

42 V. Bernd Biervert, “Kom. Art. 288 AEUV”, EU-Kommentar, (ur. J. Schwarze), Baden-Ba-
den, 2019, 3015; R. Schütze, op. cit., 272.
129
odnosima između privatnopravnih subjekata za njih nastati određena prava i

obveze.43
Odredbe prava Unije koje uređuju temeljna prava također mogu imati
izravne učinke ako ispunjavaju sve pretpostavke za izravne učinke. U pravilu se
radi o vertikalnim izravnim učincima temeljem kojih pojedinci svoja subjektivna
temeljna prava mogu štititi i ostvarivati u odnosu na institucije i tijela Unije, te u
odnosu na institucije i tijela država članica. Upravo su zbog toga kao adresati Po-
velje u čl. 51/1 određene institucije, tijela, uredi i agencije Unije, te države članice.
Tako npr. pojedine odredbe Povelje koje uređuju temeljna prava imaju vertikalne
izravne učinke i priznaju pojedincima različita subjektivna prava (npr. pravo na
poštivanje privatnog i obiteljskog života, pravo za zaštitu osobnih podataka, pra-
vo na obrazovanje, pravo na poduzetničku djelatnosti, pravo na zaštitu vlasništva,
pravo na nediskriminatorno postupanje i dr.).44 Isto tako vertikalne izravne učin-
ke imaju i neka opća načela iz kojih proizlaze temeljna prava.45
Pitanje je, međutim, imaju li odredbe Povelje ili općih načela o temeljnim
pravima horizontalne izravne učinke odnosno da li odredbe primarnog pra-
va Unije o temeljnim pravima temeljem izravnih učinaka obvezuju i pojedince
u njihovim međusobnim privatnopravnim odnosima.46 U čl. 51/1 Povelje izriči-
43
Tako npr. horizontalne izravne učinke imaju odredbe UFEU iz čl. 101. i 102. UFEU po
kojima su ništavi ugovori kojima se narušava tržišno natjecanje na unutarnjem tržištu. Iz prak-
se Suda proizlazi da horizontalne izravne učinke ima i odredba iz čl. 157. UFEU o jednakim pla-
ćama muškaraca i žena za jednak rad. V. presudu od 8. travnja 1976., Defrenne II, C-43/75,
ECLI:EU:C:1976:56.
44 V. Hans D. Jarass, Charta der Grundrechte, Einleitung Rn. 51, 52, (e-book), München,
2016, 21; Thorsten Kingreen, “Kom. Art. 51. GRCh”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. C. Calliess, M.
Ruffert), München, 2016, 2952; Tamara Ćapeta, Siniša Rodin, Osnove prava Europske unije, Zagreb,
2018, 17–18; A. Dashwood, M. Dougan, B.J. Rodger, D. Wyatt, op. cit., 254; Michael Dougan, “In
defence of Mangold?”, A constitutional order of states? (ur. Catherine Barnard, M. Dougan, Elea-
nor Spaventa), Oxford, 2011, 225; Eleanor Spaventa, “The Horizontal Application of Fundamental
Rights ad General Principles of Union law”, A constitutional order of states? (ur. C. Barnard, M. Do-
ugan, E. Spaventa), Oxford, 2011, 201,203; Christoph Busch, Hans Schulte-Nölke, EU Compendium
– Fundamental Rights and Private Law, München, 2011, 4; Jürgen Kühling, “Fundamental Rights”,
Principles of European Constitutional Law, (ur. Armin von Bogdandy, Jürgen Bast), München, 2011,
496; T. Oppermann, C.D. Classen, M. Nettesheim, op. cit., 117; Eckhard Pache, “Kom. Art. 6. UEU”,
Frankfurter Kommentar EUV•GRC•AEUV, (ur. M. Pechstein, C. Nowak, U. Häde), Band, I, Tübin-
gen, 2017, 284.
45 V. A. Arnull, op. cit., 13; A. Dashwood, M. Dougan, B.J. Rodger, D. Wyatt, op. cit., 254; P.
Craig, G. de Búrca: op. cit., 194.
46 U literaturi o tome imaju li odredbe Povelje horizontalne izravne učinke postoje različita
stajališta. S jedne se strane, naglašava da iz odredbe čl. 51/1 Povelje jasno proizlazi da Povelja obve-
zuje tijela i institucije Unije i država članica. V. T. Kingreen, op. cit., 2761; Dirk Ehlers, Europäische
130
to je određeno da se odredbe Povelje odnose na tijela Unije i država članica. Opća

načela prava Unije također obvezuju Uniju i države članice na određena postu-
panja kad primjenjuju pravo Unije. To bi upućivalo na to da odredbe Povelje i
opća načela prava Unije ne obvezuju izravno privatnopravne subjekte.47 Iz prakse
Suda proizlazi, međutim, da odredbe Povelje o temeljnim pravima i opća načela
o temeljnim pravima mogu u određenim slučajevima imati i horizontalne izravne
učinke tj. da se pojedinci i u privatnopravnim odnosima mogu pozvati na zaštitu
svojih subjektivnih temeljnih prava. Okolnost da su određene odredbe primarnog
prava Unije izričito upućene državama članicama ne isključuje nužno mogućnost
da se te odredbe primijene i u privatnopravnim odnosima odnosno da obvezu-
ju i pojedince.48 Radi se o iznimnim slučajevima u kojima je radi zaštite temelj-
nih prava pojedinaca u određenim privatnopravnim odnosima potrebno obvezati
i privatnopravne subjekte na poštivanje temeljenih prava priznatih pravom Unije.
Horizontalni izravni učinci odredbe Povelje ili općih načela tada nesporno dovo-
de do ograničenja privatne autonomije i slobode ugovaranja u privatnopravnim
odnosima.49 Takva se ograničenja tumače vrlo restriktivno, a opravdavaju potre-
bom za efikasnom zaštitom samo određenih temeljenih prava u određenim pri-
Grundrechte und Grundfreiheiten, Berlin, 2009, 469–470; Paul Craig, The Lisbon Treaty, Law, Poli-
tics and Treaty Reform, Oxford, 2010, 207; E. Pache, “Kom. Art. 51. GRCh”, Frankfurter Kommen-
tar EUV•GRC•AEUV, (ur. M. Pechstein, C. Nowak, U. Häde), Band, I, Tübingen, 2017, 1678–1679.;
A. Hatje, “Kom. Art. 51. GRCh”, EU-Kommentar, (ur. J. Schwarze), Baden-Baden, 2019, 3537. S dru-
ge strane se, međutim, upozorava i na to da čl. 51. Povelje ne isključuje izričito izravne učinke u od-
nosu na privatnopravne subjekte odnosno da nije izričito isključeno da odredbe o temeljnim pra-
vima obvezuju i privatnopravne subjekte. V. E. Pache, op. cit., 1678; Sebastian Lohsse, R. Schulze,
“EU-Grundrechte im Privatrecht – Entwicklung, Interaktion und Perspektiven”, EU-Grundrechte
und Privatrecht, (ur. B. Heiderhoff, S. Lohsse, R. Schulze), Baden-Baden, 2016, 16–17; M. Zoppel,
op. cit., 109. Posebno se, pritom, naglašava važnost horizontalnih izravnih učinaka Povelje za osigu-
ranje socijalne pravde u privatnopravnim odnosima i zaštitu slabije ugovorne strane što je od važ-
nosti za određene ugovorne odnose (npr. ugovor o radu). V. Saša Sever, “Horizontal effect and the
Charter”, CYELP, Vol. 10, 2014, 41–42, 64; Eleni Frantziou, “The Horizontal Effect of the Charter of
Fundamental Rights of the EU: Rediscovering the Reasons for Horizontality”, European Law Jour-
nal, Vol. 21, 2015, 676.
47 V. E. Spaventa, op. cit., 202; C. Busch, H. Schulte-Nölke, op. cit., 5; T. Tridimas, op. cit., 47;
Filippo Fontanelli, “General Principles of the EU and a Glimpse of Solidarity in the Aftermath of
Mangold and Kücükdeveci”, European Law Journal, 2011, 233. V. npr. presuda od 24. ožujka 1994.,
Bostock, C-2/92, ECLI:EU:C:1994:116 u kojoj je Sud tumačio da u kontekstu ugovornih obveza
proizašlih iz ugovora o zakupu farme opće načelo zaštite vlasništva, načelo zabrane diskriminacije i
načelo neosnovanog bogaćenja nemaju horizontalne izravne učinke.
48 V. npr. presudu od 6. studenoga 2018., Bauer, spojeni predmeti C-569/16 i C-570/16,
ECLI:EU:C:2018:871, t. 88; mišljenje nezavisnog odvjetnika Yvesa Bota od 29. svibnja 2018., spojeni
predmeti C-569 i C-570/16, ECLI:EU:C:2018:337, t. 77.
49 V. E. Pache, op. cit. u fusnoti 46, 1679.
131
vatnopravnim odnosima koja su od posebne važnosti za ostvarivanje socijalne

pravednosti u privatnopravnim odnosima i smatraju se ključnim elementima eu-
ropskog radnog prava i socijalne politike.
Horizontalni izravni učinci Povelje i općih načela prava Unije
Iz prakse Suda proizlazi da se horizontalni izravni učinci ne vrijede za sve

odredbe prava Unije o temeljnim pravima. Horizontalne izravne učinke odredbi
prava Unije o temeljnim pravima Sud EU je tumačio samo u vrlo specifičnim slu-
čajevima i samo u odnosu na određena temeljna prava. Praksa Suda EU uvijek se
odnosi na temeljna prava koja proizlaze iz zabrane diskriminacije (npr. čl. 21. Po-
velje), na temeljna prava u vezi s poštenim i pravičnim radnim uvjetima (čl. 31.
Povelje), o pravu na djelotvoran pravni lijek (čl. 47). Radi se o slučajevima u koji-
ma je zaštita temeljnih prava iz Povelje ili općih načela prava Unije konkretizirana
direktivama temeljem kojih su države članice u svom nacionalnom zakonodav-
stvu bile obvezne uskladiti zaštitu tih temeljnih prava i u privatnopravnim odno-
sima (npr. u radnopravnim odnosima),50 a država članica je propustila transpo-
nirati direktivu ili ju je nepravilno transponirala. Tada u nacionalnom pravu nije
osigurana efikasna zaštita temeljenog prava priznatog Poveljom ili općim načelom
prava Unije. Pojedinci tada ne mogu pred nacionalnim sudovima ostvarivati pot-
punu i efikasnu zaštitu svog temeljnog prava u određenom privatnopravnom od-
nosu. Problem, naime, nastaje zbog toga što odredbe netransponirane ili nepravil-
no transponirane direktive ne mogu izravno obvezivati privatnopravne subjekte u
privatnopravni odnosima odnosno ne mogu imati horizontalne izravne učinke.
Ustaljena je praksa Suda EU da se pojedinac u privatnopravnom odnosu ne može
izravno pozvati na odredbe netransponirane ili nepravilno transponirane direkti-
ve radi zaštite subjektivnih prava koje bi stekao da je direktiva bila pravilno tran-
sponirana. Odredbe netransponirane direktive ne mogu izravno obvezivati poje-
dince u privatnopravnim odnosima.51 Radi ostvarivanja pune učinkovitosti prava
Unije i ujednačene zaštite temeljnih prava na razini Unije Sud EU u takvim sluča-
jevima tumači da nacionalni sudovi, prije svega, imaju obvezu nacionalno pravo
50 Npr. čl. 32/2 Povelje o pravu radnika na plaćeni godišnji odmor i Direktiva 2003/88/EZ o
određenim vidovima organizacije radnog vremena; čl. 10 Povelje o slobodi mišljenja, savjesti i vje-
roispovjesti i Direktiva 2000/78/EZ o uspostavi općeg okvira za jednako postupanje pri zapošljava-
nju i obavljanju zanimanja; čl. 21. Povelje o zabrani diskriminacije i čl. 47. Povelje o pravu na dje-
lotvoran pravni lijek; čl. 27. Povelje o pravu radnika na informiranje i savjetovanje u poduzeću i
Direktiva 2002/14/EZ o uspostavljanju općeg okvira za obavješćavanje i savjetovanje radnicima u
Europskoj zajednici.
51 V. npr. presudu C-91/92 Facini dori t. 20.
132
tumačiti sukladno ciljevima netransponirane ili pogrešno transponirane direktive

kako bi pružili zaštitu pojedinaca čija su temeljna prava povrijeđena u privatno-
pravnom odnosu. Ako se zaštita ne može pružiti odgovarajućim tumačenjem na-
cionalnog prava sukladno ciljevima direktive, Sud EU tumači da se zaštita pojedi-
naca u privatnopravnim odnosima ostvaruje temeljem izravnih učinaka odredbe
Povelje odnosno općeg načela i to neovisno o tome što se radi o sporu između po-
jedinaca. Drugim riječima, Sud EU tumači da u nedostatku nacionalnog uređenja
zaštite temeljnog prava koje bi se osiguralo pravilnim transponiranjem direkti-
ve, za pojedinca već temeljem odredbe Povelje odnosno općeg načela i u privat-
nopravnom odnosu nastaje subjektivno pravo zahtijevati zaštitu temeljnog prava
priznatog pravom Unije. Tada za drugu stranu u privatnopravnom odnosu nasta-
je obveza uvažavanja i poštivanja temeljenog prava drugog pojedinca. Priznava-
njem horizontalnih izravnih učinaka odredbi Povelje ili općeg načela tako se za-
pravo sanira nemogućnost pružanja zaštite temeljnog prava do koje je došlo zbog
propusta države članice da svoje nacionalno pravo uskladi s direktivom kojom se
na razini Unije usklađuje i konkretizira zaštita određenih temeljnih prava prizna-
tih Poveljom ili općim načelima prava Unije.
Iz prakse Suda EU proizlazi da se horizontalni izravni učinci najčešće pri-
znaju temeljnim pravima u radnopravnim odnosima. Cilj je spriječiti diskrimi-
naciju na tržištu rada i osigurati ostvarivanje slobode kretanja osoba i radnika u
Uniji.52 Zabrana diskriminacije i načelo jednakog postupanja smatraju se, naime,
jednim od najvažnijih općih načela na kojem se temelji pravni poredak Unije, an-
tidiskriminacijska i socijalna politika Unije.53 Upravo zbog toga je Unija na teme-
lju čl. 19. i čl. 157. UFEU donijela čitav niz direktiva kojima su države članice bile
obavezne da za tržište rada i pružanje usluga, uključujući i privatni sektor, ure-
de zabranu diskriminacije po različitim osnovama, kao i zaštitu drugih temeljnih
prava u radnopravnim odnosima.54 Njihovim transponiranjem u nacionalno za-
52 U određenom smislu tumačenjem horizontalnih izravnih učinaka općih načela i odredbi
Povelje u vezi s temeljnim pravom na nediskriminatorno postupanje Sud je proširio koncept hori-
zontalnih izravnih učinaka koji je tumačio u pogledu načela o jednakim plaćama muškaraca i žena
za jednak rad ili za rad jednake vrijednosti (čl. 157. UFEU) kojeg je Sud prvi put tumačio u presudi
od 8. travnja 1976., Defrenne, C-43/75, ECLI:EU:C:1976:56��
C-43/75. V. i sudsku praksu Suda nave-
denu u Gert Brüggemeier, ”Aurelia Colombi Ciacchi, Giovanni Comandé”, Fundamental Rights and
Private law in the European Union, Vol. I, Cambrige, 2010, Annex A-Table of cases.
53 Na njihovu se važnost upozorava u brojnim odredbama primarnog prava Unije i na ko-
jem se temelji antidiskriminacijska politika Unije. V. npr. čl. 2. UEU, čl. 8., 18, 19, 157. UFEU, čl. 21,
23 Povelje.
54 V. npr. Direktivu 2000/43/EZ o provedbi načela jednakog postupanja prema osobama bez
obzira na njihovo rasno ili etničko podrijetlo; Direktivu 2000/78/EZ o uspostavi općeg okvira za
jednako postupanje pri zapošljavanju i obavljanju zanimanja; Direktivu 2006/54/EZ o provedbi na-
133
konodavstvo i za privatnopravne subjekte nastala bi obveza uvažavanja temeljnih

prava u određenim privatnopravnim odnosima (npr. obveza na nediskriminator-
no postupanje) iz iznimke određene sukladno direktivi. Ako je, međutim, drža-
va članica propustila transponirati ili je nepravilno transponirala direktivu, zašti-
ta temeljnog prava (npr. zaštita od diskriminacije) u privatnopravnim odnosima
osigurava se tumačenjem odredbi nacionalnog prava sukladno ciljevima direkti-
ve. Ako se zaštita ne može osigurati tumačenjem odredbi nacionalnog prava pri-
mjenom dopuštenih nacionalnih metoda tumačenja prava, nacionalni sud ne bi
trebao primijeniti nacionalnu odredbu koja je suprotna pravu Unije koja priznaje
pojedincima određeno temeljno pravo (npr. diskriminatornu odredbu nacional-
nog prava).55 Nacionalni sud tada je dužan pojedincu pružiti zaštitu u privatno-
pravnom odnosu temeljem horizontalnih izravnih učinaka odredbi Povelje ili op-
ćeg načela o temeljnom pravu.
Takav je koncept zaštite temeljnih prava proizašlih iz općih načela prava
Unije u privatnopravni odnosima Sud EU prvi put tumačio u predmetu C-144/04
Mangold.56 U tom se predmetu pitanje zaštite od diskriminacije temeljem dobi
pojavilo u radnom sporu u vezi s ugovorom o radu na određeno vrijeme skloplje-
nog između zaposlenika u dobi od 56 godina i odvjetnika kao poslodavca. Ugo-
vor na određeno vrijeme bio je sklopljen temeljem odredbe njemačkog zakona
koji je određivao da se sa zaposlenicima starijim od 52 godine može sklopiti ugo-
vor na određeno vrijeme neovisno o tome što nisu ispunjene sve pretpostavke uz
koje je inače bilo dopušteno iznimno sklapati ugovore na određeno vrijeme. Tu-
žitelj (zaposlenik) je osporavao valjanost ugovora o radu sklopljenog na određe-
no vrijeme pozivajući se na to da je taj ugovor suprotan Direktivi 2000/78/EZ o
uspostavi okvira za jednak tretman na području zapošljavanja i odabira zvanja.
Ugovor o radu bio je, međutim, sklopljen prije nego što je istekao rok za transpo-
niranje te Direktive i prije nego što je Direktiva bila transponirana u njemačko
pravo. Sud EU je smatrao da odredba njemačkog zakona kojom se za zaposlenike
starije od 52 godine drugačije uređuju uvjeti za sklapanje ugovora o radu na odre-
đeno vrijeme predstavlja izravnu, neopravdanu i neproporcionalnu diskriminaci-
čela jednakih mogućnosti i jednakog postupanja prema muškarcima i ženama u pitanjima zapošlja-
vanja i rad; Direktivu 2006/54/EZ o provedbi načela jednakih mogućnosti i jednakog postupanja
prema muškarcima i ženama u pitanjima zapošljavanja i rada; Direktivu 2010/41/EU o primjeni na-
čela jednakog postupanja prema muškarcima i ženama koji su samozaposleni
55 Tada dolazi do izražaja načelo nadređenosti (načelo prvenstva) prava Unije po kojem u
slučaju kolizije između odredbe prava Unije i odredbe nacionalnog prava, kad se radi o pravnom od-
nosu koji spada u područje primjene prava Unije, prednost u primjeni ima odredba prava Unije. V.
Elise Muir, “Of ages in – and edges of – EU law”, The Canadian Modern Language Review, 2011, 52.
56 Presuda od 22. studenog 2005, Mangold, C-144/04, ECLI:EU:C:2005:709.
134
ju temeljem dobi koja nije u skladu s pravom Unije tj. s čl. 6. Direktive 2000/78/
EZ o razlozima kojima se može opravdati diskriminacija. Međutim, u predme-
tu Mangold, tužitelj se nije mogao pozvati na izravne učinke Direktive 2000/78/
EZ i to iz dva razloga. U vrijeme sklapanja ugovora o radu još uvijek nije bio iste-
kao rok za transponiranje Direktive, a izravni učinci odredbi direktive eventual-
no mogu nastupiti tek nakon što istekne rok za transponiranje. Drugi razlog bio
je još važniji. S obzirom na to da se radilo o privatnopravnom odnosu, odredbe
direktive nikad ne mogu imati horizontalne izravne učinke. Slijedom toga je Sud
tumačio da se u tom sporu radi zapravo o povredi načela zabrane diskriminaci-
je na temelju dobi koje se smatra općim načelom prava Unije. Provedba tog na-
čela samo se konkretizira u Direktivi 2000/78/EZ, jer to načelo proizlazi iz među-
narodnih ugovora i ustavnopravnih tradicija zajedničkih državama članicama i
zbog toga se smatra općim načelom prava Unije.57 Opće načelo o zabrani diskri-
minacije temeljem dobi isključuje primjenu odredbu nacionalnog prava kojom se
u pogledu uvjeta za sklapanje ugovora o radu na određeno vrijeme diskriminira-
ju zaposlenici stariji od 52 godine. Stoga je Sud EU naglasio da je nacionalni sud
dužan osigurati efikasnu primjenu općeg načela zabrane diskriminacije temeljem
dobi i to na način da ne primijeni odredbu nacionalnog prava koja je suprotna toj
zabrani diskriminacije. Tako je Sud EU u biti tumačio da se opće načelo koje ure-
đuje temeljno pravo na nediskriminatorno postupanje temeljem dobi primjenjuje
u privatnopravnom odnosu tj. na ugovor o radu sklopljen između privatnoprav-
nih subjekata odnosno da opće načelo zabrane diskriminacije ima horizontalne
izravne učinke. U konačnici je to značilo da se privatni poslodavac, kad sklapa
ugovore o radu s osobama starijim od 52 godine, ne može pozvati na posebne
odredbe nacionalnog zakonodavstva koje uređuju iznimke od pravila o sklapanju
ugovora o radu na određeno vrijeme.
Isti je stav Sud EU zauzeo i u predmetu C-555/07 Kücükdeveci58 u kojem se
također radilo o diskriminaciji temeljem dobi, ali prilikom otkaza ugovora o radu
sklopljenog između zaposlenika i privatnog poslodavca. Njemački Građanski za-
konik uređivao je različite otkazne rokove za ugovor o radu ovisno o tome koli-
ko je trajao ugovor o radu pri čemu je izričito bilo određeno da se u otkazni rok
ne uračunava vrijeme zaposlenja koje je proteklo do 25 godine života zaposleni-
ka. Tužiteljica je osporila valjanost otkaza ugovora o radu zbog toga što joj traja-
nje zaposlenja nisu bile uračunate i godine rada prije njezine 25 godine smatraju-
57 O kritici takvog stajališta Suda EU V. M. Dougan, op. cit., 221; F. Fontanelli, op. cit., 228;
Lüder Gerken, Volker Rieble, Günther H. Roth, Torsten Stein, R. Streinz, “Mangold” als ausbrechen-
der Rechtsakt, München, 2011, 21; J. Basedow, op. cit., 340.
58 Presuda od 19. siječnja 2010., Kücükdeveci, C-555/07, ECLI:EU:C:2010:21.
135
ći da se radi o izravnoj diskriminaciji temeljem dobi. U vrijeme kad je bio otkazan

ugovor o radu Republika Njemačka je bila u zakašnjenju s transponiranjem Di-
rektive 2000/78/EZ o uspostavi okvira za jednak tretman na području zapošljava-
nja i odabira zvanja. Sud EU je, kao i u predmetu Mangold, smatrao da je odredba
njemačkog Građanskog zakonika suprotna načelu zabrane diskriminacije teme-
ljem dobi koje se smatra općim načelom prava Unije, te da se različit tretman te-
meljem dobi prilikom otkaza ugovora o radu ne može opravdati razlozima iz čl. 6.
čl. 6. Direktive 2000/78/EZ koji određuje kriterije za opravdane razloge za razli-
čit tretman zaposlenika u ugovoru o radu. Zbog toga je Sud EU tumačio da pra-
vo Unije isključuje primjenu odredbe njemačkog Građanskog zakonika koja razli-
čito tretira zaposlenike prilikom otkaza ugovora o radu ovisno o njihovoj dobi tj.
da nacionalni sud prilikom rješavanja radnopravnog spora u vezi s otkazom ugo-
vora o radu ne može primijeniti tu odredbu nacionalnog prava. Postupanje na-
cionalnog suda u takvom slučaju bilo je determinirano okolnošću da se radilo o
privatnopravnom odnosu u kojem odredbe netransponirane direktive ne mogu
imati horizontalne izravne učinke pa se zaposlenik prilikom ostvarivanja zaštite
svojih prava nije mogao izravno pozvati na odredbe Direktive 2000/78/EEZ o za-
brani diskriminacije temeljem dobi. Sud EU je tumačio da je u takvom slučaju na-
cionalni sud obavezan ne primijeniti odredbu nacionalnog prava suprotnu pravu
Unije. Zaštita se treba pružiti temeljem drugih odredbi nacionalnog prava koje se
moraju tumačiti sukladno ciljevima netransponirane direktive. Ako takvo tuma-
čenje nije moguće59 odnosno ako se dopuštenim metodama tumačenja nacional-
nog prava ne može zaposleniku pružiti zaštita koja bi odgovarala zaštiti od diskri-
minacije koja bi se pružila da je transponirana direktiva, zaštita se treba pružiti
izravno na temelju općeg načela prava Unije o zabrani diskriminacije temeljem
dobi. Sud EU je opet tumačio da opće načelo zabrane diskriminacije temeljem
dobi ima horizontalne izravne učinke i da se na njih osoba koja je diskriminirana
u privatnopravnom odnosu može izravno pozvati radi zaštite svojih subjektivnih
prava. Drugim riječima, Sud EU je, kao i u predmetu Mangold, tumačio da opće
načelo zabrane diskriminacije temeljem dobi obvezuje i privatnopravnog poslo-
davca kako prilikom zasnivanja tako i prilikom otkaza ugovora o radu.
Kasnije je isto stajalište o horizontalnim izravnim učincima općeg načela
zabrane diskriminacije temeljem dobi Sud EU potvrdio i u predmetu C-441/14
Dansk Industri (DI).60 U tom je predmetu nacionalni propis suprotno tom op-
ćem načelu i Direktivi 2000/78/EZ o uspostavi okvira za jednak tretman na po-
59 U konkretnom slučaju Sud je utvrdio da odredbu njemačkog Građanskog zakonika zbog
njezine jasnoće i preciznosti nije moguće tumačiti na način sukladan Direktivi 2000/78/EZ.
60 Presuda od 19. travnja 2016., Dansk Industri (DI), C-441/14, ECLI:EU:C:2016:278.
136
dručju zapošljavanja i odabira zvanja diskriminirao zaposlenike u pogledu prava

na otpremninu ovisno o godinama života u kojima im je otkazan ugovor o radu.
Zaposlenici koji su ispunjavali uvjete za starosnu mirovinu nisu prilikom otka-
za ugovara o radu imali prava na otpremninu. Osim što je Sud potvrdio horizon-
talne izravne učinke zabrane diskriminacije temeljem dobi, Sud EU je u ovom
predmetu tumačio i odnos horizontalnih izravnih učinaka općeg načela zabrane
diskriminacije temeljem dobi prema načelu pravne sigurnosti i načelu zaštite legi-
timnih očekivanja. U prvostupanjskom postupku nacionalni sud je, naime, usvo-
jio tužbeni zahtjev za isplatu otpremnine smatrajući da je odredba danskog zako-
na kojom se uskraćuje otpremnina u slučajevima kad zaposlenik ispunjava uvjete
za starosnu mirovinu suprotna općem načelu prava Unije o zabrani diskriminaci-
je temeljem dobi. Drugostupanjski sud koji je odlučivao o žalbi protiv odluke ko-
jom je usvojen tužbeni zahtjev zaposlenika radi isplate otpremnine smatrao je da
je takvo tumačenje prvostupanjskog suda contra legem, te da je suprotno načelu
pravne sigurnosti i načelu legitimnih očekivanja. Sud EU je tumačio da se općem
načelu zabrane diskriminacije temeljem dobi protivi odredba nacionalnog prava
kojom se u pogledu prava na otpremninu u slučaju otkaza ugovora o radu zapo-
slenici diskriminiraju temeljem dobi. Slijedom toga, ako se zaštita zaposlenika od
diskriminacije temeljem dobi ne može osigurati tumačenjem odredbi nacional-
nog prava sukladno ciljevima direktive, nacionalni sud obavezan je izuzeti iz pri-
mijene diskriminirajuću odredbu nacionalnog prava i u sporu između pojedinaca
(privatnopravnih subjekata) pružiti zaštitu temeljem horizontalnih izravnih uči-
naka općeg načela zabrane diskriminacije temeljem dobi. Takvo postupanje naci-
onalnog suda ne može dovesti u pitanje načelo pravne sigurnosti i načelo zaštite
legitimnih očekivanja, kao ni mogućnost pojedinca (u ovom slučaju poslodavca)
koji se smatra oštećenim primjenom nacionalne odredbe suprotne pravu Unije da
se pozove na odgovornost države za štetu. Sud EU je, dakle, dao apsolutnu pred-
nost primjeni horizontalnih izravnih učinaka općem načelu zabrane diskrimina-
cije temeljem dobi pred načelom pravne sigurnosti i načelom zaštite legitimnih
očekivanja. S druge strane, Sud EU je otvorio i mogućnost da druga strana (po-
slodavac) pretrpljenu štetu ostvaruje od države članice koja nije pravilno transpo-
nirala direktivu.
Sud EU i zaštitu temeljnih prava uređenih Poveljom u privatnoprav-
nom odnosima također temelji na istom tumačenju horizontalnih izravnih
učinaka temeljnih prava. U spojenim predmetima C-569/16 i C-570/16, Ba-
uer61 Sud EU je tumačio horizontalne izravne učinke čl. 31/2 Povelje o temelj-
61 Presuda od 6. studenoga 2018., Bauer, spojeni predmeti C-569/16 i C-570/16,
ECLI:EU:C:2018:871.
137
nom pravu na plaćeni godišnji odmor u vezi s Direktivom 2003/88/EZ o odre-

đenim vidovima organizacije radnog vremena. Njemački Građanski zakonik
isključivao je mogućnost da naknada za neiskorišteni godišnje odmor bude
dio ostavine tj. isključivao je pravo nasljednika (npr. bračnog druga) da ostva-
ruje prema poslodavcu preminulog bračnog druga imovinskopravni zahtjev na
isplatu naknade za godišnji odmor koja nije bila isplaćena preminulom brač-
nom drugu. Sud EU je tumačio da je pravo na naknadu za godišnji odmor za-
jamčeno čl. 31/2 Povelje. S druge strane, Sud EU je tumačio da je već stečeno
pravo na naknadu za plaćeni godišnji odmor imovinsko pravo koje je dio imo-
vine radnika. Zbog toga smrt radnika ne može retroaktivno dovesti do gubit-
ka tog imovinskog prava te može biti predmet nasljeđivanja. Ako nacional-
no pravo nije usklađeno s Direktivom 2003/88/EZ kojom je to temeljno pravo
konkretizirano, s obzirom na to da odredbe nepravilno transponirane direkti-
ve ne mogu imati horizontalne izravne učinke, o imovinskopravnom zahtjevu
nasljednika radi isplate naknade za godišnji odmor protiv privatnog poslodav-
ca nacionalni sud mora odlučiti odgovarajućim tumačenjem nacionalnog pra-
va sukladno ciljevima direktive. Ako takvo tumačenje nije moguće, zaštita te-
meljnog prava na naknadu za godišnji odmor ostvaruje se prema privatnom
poslodavcu temeljem izravnih učinaka čl. 31/2 Povelje. Drugim riječima Sud
EU je odredbi iz čl. 31/2 Povelje o temeljnom pravu na naknadu za godišnji od-
mor priznao horizontalne izravne učinke. Nasljednici radnika stekli su naslje-
đivanjem pravo na naknadu za godišnji odmor kojeg je imao ostavitelj. Ujed-
no je za privatnog poslodavca nastala obveza na isplatu naknade neovisno o
tome što nacionalnim pravom ta obveza nije propisana u odnosu na nasljednike
zaposlenika.62
U predmetu C-414/16, Egenberger63 Sud EU je koristeći se istom metodolo-
gijom tumačio da čl. 21. Povelje o zabrani diskriminacije temeljem vjeroispovje-
sti i čl. 47. Povelje o pravu na djelotvoran pravni lijek imaju horizontalne izrav-
ne učinke u privatnopravnom odnosu koji nastaju u vezi zapošljavanja, a u vezi s
62 Horizontalne izravne učinke čl. 31/2 Povelje u vezi s Direktivom 2003/88/EZ Sud EU je
potvrdio i u presudi od 6. studenoga 2018., Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaf-

ten, C-684/16, ECLI:EU:C:2018:874. U tom je predmetu bilo sporno da li pravo radnika na plaćeni
godišnji odmor podrazumijeva i obvezu privatnog poslodavca na plaćanje naknade za neiskorište-
ni godišnji odmor prilikom prestanka radnog odnosa. S obzirom na to da se radilo o privatnom po-
slodavcu, Sud je tumačio da čl. 32/1 Povelje isključuje primjenu odredbe nacionalnog prava koja ne
priznaje pravo na naknadu za neiskorišteni godišnji odmor, te da zaposlenik na temelju horizontal-
nih izravnih učinaka čl. 32/1 Povelje može prema privatnopravnom poslodavcu ostvarivati imovin-
skopravni zahtjev u vezi naknade za neiskorišteni godišnji odmor.
63 Presuda od 17. travnja 2018., Egenberger, C-414/16, ECLI:EU:C:2018:257.
138
čl. 4/2 Direktive 2000/78/EZ o uspostavi općeg okvira za jednako postupanje pri
zapošljavanju i obavljanju zanimanja. Tom je odredbom Direktive bilo dopušte-
no državama članicama da zadrže nacionalne odredbe koje dopuštaju kod pro-
fesionalnih djelatnosti crkvama i drugim privatnim organizacijama, čiji se su-
stav vrijednosti temelji na vjeri, različito postupanje zbog vjere, ali samo ako vjera
predstavlja stvarni, legitimni i opravdani uvjet za obavljanje zanimanja. U tom se
predmetu vodio spor između osobe koja se prijavila na natječaj za posao i poslo-
davca koji je u uvjetima za natječaj izričito naveo kao uvjet za zaposlenje pripad-
nost evangeličkoj crkvi ili crkvi koja je članica zajednice kršćanskih crkava u Nje-
mačkoj te poistovjećivanje s đakonskim poslanjem. Na radno mjesto je izabrana
osoba koja se deklarirala kao kršćanin koji pripada regionalnoj evangeličkoj cr-
kvi u Berlinu. Tužiteljica, koja se prijavila na natječaj i deklarirala da ne pripada
niti jednoj vjeroispovijesti, smatrala je da je odbijanjem njezine prijave za zapo-
slenje diskriminirana na temelju vjere te je zahtijevala da joj se temeljem njemač-
kog Općeg zakona o jednakom postupanju isplati uzrokovana šteta, uključujući i
neimovinsku štetu. Tuženi poslodavac osporavao je tužbeni zahtjev smatrajući da
je različito postupanje na temelju vjere bilo opravdano te se pozivao na odredbe
njemačkog zakona kojim je bila transponirana Direktiva 2000/78/EZ. Sud EU je
prvo tumačio čl. 4/2 Direktive u vezi s čl. 47. Povelje o djelotvornom pravnom li-
jeku. Sud EU je smatrao da je tvrdnja crkve o postojanju legitimnog i opravdanog
uvjeta vjere za obavljanje zanimanja načelno dopuštena, ali da mora biti predmet
djelotvornog sudskog nadzora, te da mora biti u skladu s načelom proporcional-
nosti. Nadalje, Sud EU je tumačio da je zabrana diskriminacije na temelju vje-
re opće načelo prava Unije koje je utvrđeno u čl. 21. Povelje te da s obzirom na
svoj sadržaj ta odredba Povelje ima sve uvjete za izravne učinke. Isto je tako Sud
EU tumačio i da čl. 47. Povelje ispunjava pretpostavke za izravne učinke. Slijedom
toga je ako nacionalni sud u sporu između pojedinaca, kad ne može osigurati za-
štitu odgovarajućim tumačenjem nacionalnog prava, dužan osigurati pravnu za-
štitu pojedincu u slučaju diskriminacije temeljem vjeroispovjesti neprimjenjiva-
njem nacionalne odredbe protivne pravu Unije i to temeljem izravnih učinaka čl.
21. i 47. Povelje. To pravilo vrijedi i u sporovima između pojedinaca tj. u sporo-
vima u privatnopravnim odnosima. Ukratko, Sud EU je opet priznao horizontal-
ne izravne učinke temeljnom pravu iz čl. 21. Povelje (zabrana diskriminacije te-
meljem vjeroispovijesti) i temeljnom pravu iz čl. 47. Povelje (pravo na djelotvorni
pravni lijek) temeljem kojim za privatnog poslodavca nastaje obveza nediskrimi-
natornog postupanja temeljem vjeroispovijesti odnosno obveza obrazlaganja ra-
139
zličitog tretmana temeljem vjere stvarnim, legitimnim i opravdanim uvjetima čija

opravdanost može biti predmet sudske kontrole.64
Horizontalne izravne učinke čl. 21. Povelje u vezi s Direktivom 2000/78/
EZ Sud EU je tumačio i u predmetu C-193/17, Cresco Investigation.65 U tom je
predmetu Sud EU, između ostalog, tumačio i kako bi zbog horizontalnih izrav-
nih učinaka čl. 21. Povelje o temeljnom pravu na nediskriminatorno postupanje
temeljem vjeroispovijesti trebao postupati privatni poslodavac dok se nacional-
no zakonodavstvo ne uskladi s Direktivom 2000/78/EZ kojom se konkretizira za-
brana diskriminacije temeljem vjeroispovijesti. Prema austrijskom zakonodav-
stvu Veliki petak je bio plaćeni neradni dan samo za pripadnike određenih crkava
tj. vjeroispovijesti. Tužitelj, zaposlen kod privatnog poslodavca, smatrao je da je,
s obzirom na to da nije bio pripadnik niti jedne od tih vjeroispovijesti, diskrimi-
niran jer nije imao pravo na naknadu plaće za neradni dan kad je radio na Veli-
ki petak. Zbog toga je od poslodavca tužbom zahtijevao naknadu za neradni dan.
Sud EU je tumačio da odredba austrijskog zakona predstavlja izravnu diskrimi-
naciju temeljem vjeroispovijesti, te da ne postoje opravdanja za odstupanja od za-
brane diskriminacije. Slijedom toga, dok se austrijsko zakonodavstvo ne uskla-
di s pravom Unije, s obzirom na to da čl. 21. Povelje o zabrani diskriminacije ima
izravne učinke na sve zaposlenike, neovisno o njihovoj vjeroispovijesti, na sve za-
poslenike treba primjenjivati odredbe austrijskog zakona kojima se samo zaposle-
nicima određene vjere priznaje pravo na naknadu za rad na Veliki petak. Drugim
riječima, Sud EU tumačio je da se personalno područje primjene nacionalne dis-
64 U predmetu C-68/17-IR Sud je također tumačio Direktivu 2000/78/EZ o uspostavi op-
ćeg okvira za jednako postupanje i zapošljavanju i obavljanju zanimanja i čl. 21. Povelje o zabrani
diskriminacije na temelju vjere. Radilo se otkazu ugovora o radu liječniku, katoličke vjeroispovije-
sti, od stranke poslodavca – društva s ograničenom odgovornošću čiji se sustav vrijednosti temelji
na vjeri ili uvjerenju, a čiji se cilj ispuniti zadaće Caritasa, osobito upravljanjem bolničkom ustano-
vom. Razlog otkaza o ugovora o radu bila je okolnost da se zaposlenik, čiji je brak bio sklopljen ka-
toličkim obredom, razveo, a potom je s novom partnericom sklopio građanski brak, a prvi brak nije
bio crkveno poništen. Tužitelj je osporavao da razlog za otkaz nije valjan, jer je diskriminatoran te-
meljem vjere, dok je poslodavac otkaz opravdavao pozivom na odredbu njemačkog zakona kojim je
transponiran čl. 4/4 Direktive 2000/78/EZ o opravdanim razlozima za različito postupanje temeljem
vjere. Sud je, kao i u predmetu Egenberger, tumačio čl. 4/2 Direktive 2000/78/EZ na način da ra-
zlog za različito postupanje temeljem vjere mora biti stvaran, legitiman i opravdan s obzirom na su-
stav vrijednosti predmetne crkve, da mora biti proporcionalan te da mora biti osigurana djelotvorna
sudska kontrola odluke o različitom postupanju. Ako se nacionalna odredba ne može tumačiti su-
kladno čl. 4/2 Direktive 2000/78/EZ, nacionalni sud je u sporu koji se vodi između privatnopravnih
subjekata dužan izuzeti nacionalnu odredbu protivnu pravu Unije i pružiti zaštitu temeljem učinaka
koji proizlaze iz čl. 21. Povelje. Sud je, dakle, opet priznao horizontalne izravne učinke temeljenog
prava na nediskriminatorno postupanje temeljem vjeroispovijesti iz čl. 21. Povelje.
65 Presuda od 22. siječnja 2019., Cresco Investigation, C-193/17, ECLI:EU:C:2019:43.
140
kriminirajuće odredbe treba proširiti na sve zaposlenike neovisno o vjeri kako bi

se otklonila diskriminacija temeljem vjere. U konačnici to je značilo da je teme-
ljem horizontalnih izravni učinaka čl. 21. Povelje nastala za privatnog poslodav-
ca nova obveza isplate naknade za rad na Veliki petak svim zaposlenicima neovi-
sno o tome da li su bili ili ne pripadnici crkava za koje je to pravo bilo propisano
u zakonu.
Iz prikazane prakse Suda EU nedvojbeno proizlazi da koncept horizontal-
nih izravnih učinaka temeljnih prava priznatih pravom Unije ima ograničeno
područje primjene i da ne postoji tendencija u pravu Unije da se u svim privat-
nopravnim odnosima priznaju horizontalni izravni učinci svih temeljnih pra-
va. Glavni je cilj horizontalnih izravnih učinaka odredbi prava Unije o temeljnim
pravima supstituirati nemogućnost nastupanja horizontalnih izravnih učina-
ka netransponirane ili nepravilno transponirane direktive kojom se konkretizi-
ra zaštita i ostvarivanje temeljnih prava u određenim privatnopravnim odnosi-
ma. Cilj je zapravo uspostaviti za pojedince čija su temeljna prava povrijeđena
isti efikasni režim zaštite kao da je direktiva koja uređuje zaštitu tog temeljnog
prava u privatnopravnim odnosima pravilno transponirana.66 Zato je i područ-
je primjene horizontalnih izravnih učinaka temeljnih prava svedeno na područje
primjene direktiva kojima se na razini Unije harmonizira njihova zaštita i ostva-
rivanje. Ta okolnost determinira i pretpostavke za djelovanje horizontalnih izrav-
nih učinaka temeljnih prava. Kumulativno se mora ispuniti čak deset važnih pret-
postavki. To su: 1) radi se o temeljnom pravu priznatom pravom Unije; 2) zaštita
tog temeljnog prava konkretizirana je direktivom temeljem koje su države člani-
ce svoje nacionalno zakonodavstvo trebale uskladiti s europskim standardima efi-
kasne zaštite tog temeljnog prava; 3) područje primjene direktive odnosi se i na
privatni sektor tj. i na određene privatnopravne odnose;67 4) privatnopravni od-
66 V. M. Dougan, op. cit., 232; Arthur S. Hartkamp, “The General Principles of EU Law and
Private Law”, Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht, Bd. 75, H. 2, 2011,
246; Gregor Thüsing, Sally Horler, “Case C-555/07, Seda Kücükdeveci”, The Canadian Modern Lan-
guage Review, 2010, 1170; V. K. Lenaerts, J.A. Gutiérrez-Fons, op. cit., 1669.
67 Iz te bi pretpostavke proizlazilo da u vrlo malo slučajeva postoji mogućnost da se proši-
re horizontalni izravni učinci temeljnih prava Unije i na druga područja. To bi, npr. eventualno bilo
moguće u području zaštite osobnih podataka jer čl. 16. UFEU slično kao i čl. 19. UFEU predstavlja
osnovu za donošenje mjera za zaštitu osobnih podataka, a čl. 16/1. UFEU izričito propisuje da svaka
osoba ima pravo na zaštitu svojih osobnih podataka. To je ujedno i jedno od temeljenih prava ure-
đenih Poveljom čl. 8. V. E. Muir, op. cit., 61. Takvo tumačenje potvrđuje okolnost da je 2016. godi-
ne donesena posebna Uredba (EU) 2016/679 o zaštiti pojedinaca u vezi s obradom osobnih poda-
taka i o slobodnom kretanju takvih podataka (Opća uredba o zaštiti podataka), Sl.l. L 119, 4.5.2016,
s. 1–88 kojom se, između ostalog, uređuje zaštita i u različitim privatnopravnim odnosima temeljnog
141
nos koji je predmet spora spada u područje primjene direktive;68 5) u privatno-

pravnom odnosu je povrijeđeno temeljno pravo priznato pravom Unije; 6) država
članica je povrijedila obvezu na pravovremeno i/ili pravilno transponiranje direk-
tive; 7) ciljevi direktive ne mogu se ostvariti tumačenjem nacionalnog prava su-
kladno ciljevima direktive; 8) odredba netransponirane/nepravilno transponira-
ne direktive ne može imati horizontalne izravne učinke; 9) odredba prava Unije
o temeljnom pravu može, s obzirom, na svoj sadržaj imati izravne učinke i 10)
nacionalne odredbe za koje nastaje obveza neprimjenjivanja zbog suprotnosti te-
meljnom pravu spadaju u područje primjene prava Unije tj. radi se o nacionalnoj
odredbi kojom se provodi pravo Unije.69
Sve navedene pretpostavke u svakom bi konkretnom slučaju morao utvrditi
nacionalni sud od kojeg se zahtijeva zaštita određenog temeljnog prava u privat-
nopravnom odnosu. Pritom je važno i kojim će redoslijedom nacionalni sud utvr-
đivati te pretpostavke i postupati kako bi pružio efikasnu zaštitu temeljnog prava
u privatnopravnom odnosu. Nakon što nacionalni sud utvrdi da se radi o zaštiti
temeljnog prava priznatog pravom Unije čija se zaštita ostvaruje u okviru određe-
nog privatnopravnog odnosa, nacionalni sud mora utvrditi da li se radi o privat-
nopravnom odnosu koji spada u područje primjene direktive koja uređuje zaštitu
tog temeljnog prava. Drugi je korak procjena da li je u nacionalnom pravu direk-
tiva transponirana i da li je pravilno i u potpunosti transponirana odnosno da
li se primjenom nacionalnog prava usklađenog s direktivom ostvaruje efikasna i
potpuna zaštita temeljnog prava sukladno ciljevima direktive. Tek ako nacional-
ni sud procijeni da nacionalno pravo nije usklađeno s direktivom, nacionalni sud
obvezan je temeljem čl. 4/3 UEU o načelu lojalne suradnje tumačiti nacionalno
pravo sukladno ciljevima direktive. Ako to nije moguće nacionalni sud mora pro-
vjeriti da li su ispunjene pretpostavke za izravne učinke odredbe Povelje odnosno
općeg načela o temeljnom pravu i ako da,70 izuzeti iz primjene nacionalnu odred-
prava na zaštitu osobnih podataka. Tada temeljno pravo na zaštitu osobnih podataka ima horizontal-
ne izravne učinke temeljem izravno primjenjivih odredbi Uredbe.
68 V. u tom smislu presudu Presuda od 23. rujna 2008., Bartsch, C-427/06,
ECLI:EU:C:2008:517 u kojoj je Sud prethodno razmatrao da li postoji veza između diskriminator-
nog nacionalnog propisa i prava Unije, jer je to osnovna pretpostavka za razmatranje usklađenosti
nacionalnog propisa s pravom Unije, te eventualne opravdanosti i proporcionalnosti iznimki od za-
brane diskriminacije.
69 Slično i E. Muir, op. cit., 60.
70 Ako odredba Povelje ne ispunjava pretpostavke za izravne učinke, zaštita pojedinca može
se ostvariti samo pravnim sredstvima kojima se od države članice zahtijeva naknada štete zbog pro-
pust u usklađivanju nacionalnog prava s pravom Unije. V. presudu od 15. siječnja 2014., Association
de médiation sociale, C‑176/12, ECLI:EU:C:2014:2, t. 50.
142
bu suprotnu pravu Unije te pružiti zaštitu temeljnom pravu temeljem horizontal-

nih izravnih učinaka odredbe o temeljnom pravu.
Utjecaj horizontalnih izravnih učinaka temeljnih prava

na privatnopravne odnose
Priznavanje horizontalnih pravnih učinaka određenih temeljnih prava u

privatnopravnim odnosima dovodi do toga da u sporu između privatnopravnih
subjekata nacionalni sudovi ne primjenjuju odredbe nacionalnog prava suprot-
ne pravu Unije tj. odredbama Povelje i općih načela koje priznaju temeljna pra-
va i odredbama direktiva koje konkretiziraju njihovu zaštitu (načelo nadređenosti
prava Unije). Zaštita temeljnog prava u privatnopravnom odnosu pruža se teme-
ljem horizontalnih izravnih učinaka odredbe Povelje ili općeg načela. Za pojedin-
ca čija su temeljna prava povrijeđena u privatnopravnom odnosu na taj se način
uspostavlja pravni položaj kojim se uvažava njegovo temeljno pravo tj. otklanja se
povreda njihovog temeljnog prava (npr. neprimjenjivanjem posebnih odredbi o
ugovorima na određeno vrijeme, otkaznim rokovima, isplati otpremnine, isplati
naknade za neradne dane ili za godišnji odmor i sl).
Pružanje zaštite temeljnih prava u privatnopravnim odnosima temeljem ho-
rizontalnih izravnih učinaka može, ujedno, dovesti i do osnivanja novih subjek-
tivnih prava i obveza za privatnopravne subjekte i/ili do preobražaja postojećih
privatnopravnih odnosa. Moguće je da posljedica primjene horizontalnih izrav-
nih učinaka odredbe Povelje o temeljnom pravu ili općeg načela budu konverzija
ugovora, poništenje ugovora, proglašenje ugovora ništavim, proglašenje nevalja-
nim otkaza o radu, nastavak ugovora o radu, produženje otkaznog roka, nastanak
obveze naknade štete, obveze na isplatu veće otpremnine, obveze na naknadu ne-
isplaćenih plaća, obveze isplate naknada koje se do tada uopće nisu morale plaća-
ti, novih obveza u vezi plaćanja drugih dodataka, doprinosa u vezi s radom, i sl.
U najvećem broju slučajeva radit će se o promjenama u privatnopravnom odno-
su, novim pravima i obvezama koji izlaze izvan okvira legitimnih očekivanja koje
su stranke imale u trenutku osnivanja privatnopravnog odnosa odnosno poduzi-
manja određenih pravnih radnji postupajući sukladno nacionalnom pravu koje
uređuje takve privatnopravne odnose. Sud EU jasno je, međutim, tumačio da se
stranke ne mogu u pogledu posljedica horizontalnih izravnih učinaka temeljenih
prava pozvati na tu okolnost. Sud EU je u predmetu Dansk Industri izričito tu-
mačio primjenu horizontalnih izravnih učinaka i načela nadređenosti prava Uni-
je koji ne mogu biti isključeni zbog načela zaštite legitimnih očekivanja i načela
143
pravne sigurnosti.71 Horizontalne izravne učinke stoga ne isključuje niti okolnost

da će zbog njihove primjene drugi privatnopravni subjekt pretrpjeti štetu.
Horizontalni izravni učinci temeljnih prava mogu značajno utjecati i na
ograničenje privatne autonomije i slobode ugovaranja u privatnopravnim odno-
sima. Za privatnopravnog subjekta može nastati obveza da s određenom osobom
mora sklopiti ugovor, da taj ugovor mora biti određenog sadržaja i trajanja. Pri-
vatnopravni subjekti mogu radi zaštite temeljnih prava drugih sudionika u privat-
nopravnom odnosu biti ograničeni prilikom odlučivanja o tome da li će s određe-
nom osobom sklopiti ugovor, kojeg će sadržaja taj ugovor biti, koje će se obveze
preuzeti ugovorom, da li će ugovor biti sklopljen na određeno ili neodređeno vri-
jeme, kako i kad će se otkazati ugovor i sl. Ta se ograničenja u pravu Unije oprav-
davaju potrebom za efikasnom zaštitom najvažnijih temeljnih prava u pravu Uni-
je i uspostavljanjem socijalne pravde u određenim privatnopravnim odnosima.
Ravnoteža između ograničenja slobode privatne autonomije i zaštite temeljnih
prava horizontalnim izravnim učincima pokušava se, pritom, uspostaviti na ne-
koliko načina. Do ograničenja privatne autonomije radi zaštite temeljnih prava
Unije dolazi samo u određenim privatnopravnim odnosima u kojima je zaštita te-
meljnih prava posebno uređena primarnim pravom Unije i direktivama. Radi se,
po pravilu, o privatnopravnim odnosima s izraženim socijalnim elementima (npr.
radnopravni odnosi). Uvijek kad je to moguće prioritet se u rješavanju sporova u
vezi zaštite temeljnog prava u privatnopravnom odnosu daje primjeni nacional-
nog prava koje se tumači sukladno ciljevima netransponirane direktive. Na taj se
način za privatnopravne subjekte ipak uspostavlja određena razina pravne sigur-
nosti i izvjesnosti, jer se na privatnopravni odnos primjenjuje nacionalno pravo
koje je i inače mjerodavno za taj privatnopravni odnos. I konačno, privatnoprav-
nom subjektu (npr. poslodavcu) čija je privatna autonomija u privatnopravnom
odnosu ograničena zbog horizontalnih izravnih učinaka temeljnog prava i koji
zbog toga trpi štetu priznaje se pravo zahtijevati naknadu štete od države članice
zbog povrede prava Unije koja se sastoji u nepravilnom transponiranju direktive.
Zbog propusta u transponiranju direktive koja uređuje zaštitu određenog temelj-
nog prava, povrijeđena su legitimna očekivanja druge strane u privatnopravnom
odnosu koja je postupala pouzdajući se u nacionalno pravo koje uređuje taj pri-
vatnopravni odnos za koji se kasnije pokazalo da je suprotno pravu Unije. Ako je,
pritom, za tog privatnopravnog subjekta nastala neka šteta (npr. nova obveza pla-
ćanja nekih naknada, plaća, dodataka i sl) ta se šteta može nadoknaditi od države
71 V. Arthur Hartkamp, Carla Sieburg, Wouter Devroe, Cases, Materials and Text on Europe-
an Law and Private Law, Oxford, 2017, 324.
144
članice po pravilima o izvanugovornoj odgovornosti države članice za štetu zbog

povrede prava Unije.
ZAKLJUČAK
Zaštita temeljnih prava značajno utječe na uređenje privatnopravnih od-

nosa koji spadaju u područje primjene prava Unije. Zbog zaštite temeljenih pra-
va bilo temeljem sekundarnih pravnih akata Unije koji uređuju zaštitu temeljnih
prava u privatnopravnim odnosima bilo temeljem horizontalnih izravnih učinaka
odredbi primarnog prava Unije o temeljnim pravima značajno je promijenjen tra-
dicionalni koncept privatne autonomije i slobode ugovaranja. Zbog toga je od po-
sebne važnosti da je u pravu Unije i u pravu država članica detaljno i jasno odre-
đeno u kojim se sve privatnopravnim odnosima i na koji način ostvaruje zaštita
temeljnih prava Unije, koje su posljedice povrede temeljnih prava u pogledu va-
ljanosti i postojanja privatnopravnog odnosa, koje su moguće sankcije za povre-
du obveze na poštivanje određenog temeljnog prava u privatnopravnom odnosu.
Za privatnopravne odnose koji spadaju u područje primjene prava Uni-
je potrebno je uspostaviti odgovarajuću ravnotežu između zahtjeva za efikasnom
zaštitom temeljnih prava u privatnopravnim odnosima, s jedne strane, i privat-
ne autonomije i slobode ugovaranja na unutarnjem tržištu, s druge strane. Do-
sadašnja praksa Suda EU i pravni akti Unije o temeljnim pravima pokazuju da se
u privatnopravnim odnosima ne daje apsolutna prednost zaštiti temeljnih prava.
Neograničeno proširivanje zaštite temeljnih prava u svim privatnopravnim odno-
sima, posebno putem priznavanja horizontalnih izravnih učinaka svim odredba-
ma prava Unije o temeljnim pravima, neovisno o tome postoji li ili ne funkcional-
na povezanost s nekim sekundarnim pravnim aktom koji tu zaštitu konkretizira,
značajno bi ugrozilo koncept privatne autonomije i slobode ugovaranja koji je
prihvaćen u pojedinim državama članicama. Nesporno je, naime, da se i u privat-
nopravnim odnosima moraju štititi temeljena prava i da se prilikom uređenja pri-
vatnopravnih odnosa mora voditi računa i o odgovarajućoj zaštiti temeljnih pra-
va. Međutim, priznavanje horizontalnih izravnih učinaka svim odredbama prava
Unije o temeljnim pravima i u svim privatnopravnim odnosima, moglo bi pre-
komjerno ograničiti slobodu ugovaranja i privatnu autonomiju, pravnu sigurnost
u privatnopravnim odnosima, načelo zaštite legitimnih očekivanja i dr. To bi u
konačnici moglo negativno utjecati i na funkcioniranje unutarnjeg tržišta čije se
uređenje temelji upravo na načelu privatne autonomije i slobodi ugovaranja svih
sudionika na tržištu. Da bi se na unutarnjem tržištu ostvarivala prekogranična
privatna autonomija u privatnom pravu Unije uređen je čitav niz različitih prav-
nih instrumenata kojima je upravo cilj osigurati slobodno i informirano odluči-
145
vanje o prekograničnom sklapanju ugovora. Neograničeni horizontalni izravni

učinci temeljnih prava u svim privatnopravnim odnosima mogli bi ugroziti nji-
hovu svrhu i pozitivan utjecaj na prekograničnu privatnu autonomiju. Zbog svega
toga bi horizontalni izravni učinci odredbi prava Unije o temeljnim pravima tre-
bali biti samo iznimno dopušteni. S obzirom na to da se radi o vrlo specifičnom
autonomnom europskom konceptu koji u praksi može dovesti do različitih tuma-
čenja sadržaja pojedinih subjektivnih temeljnih prava, standarda njihove efikasne
zaštite i njihovog sadržaja, pravna sigurnost bila bi značajno veća kad bi se zaštita
temeljnih prava u privatnopravnim odnosima u pravu Unije izričito uredila i to,
prvenstveno, privatnopravnim instrumentima kojima se i inače u okviru privat-
nog prava uređuje zaštita socijalnih vrijednosti i socijalne pravde u privatnoprav-
nim odnosima. Razvoj koncepta horizontalnih izravnih učinaka temeljnih prava
kroz praksu Suda EU nije dovoljno sustavan da bi u konačnici mogao doprinijeti
efikasnoj i usklađenoj zaštiti temeljnih prava u privatnopravnim odnosima i nji-
hovoj uravnoteženoj zaštiti s obzirom na načelo privatne autonomije.
S obzirom na to da horizontalni izravni učinci temeljnih prava mogu zna-
čajno promijeniti privatnopravni odnos u kojem se ostvaruje zaštita temeljnog
prava, za sigurnost uređenja privatnopravnih odnosa, privatnu autonomiju i slo-
bodu ugovaranja bilo bi povoljnije da se zaštita temeljnih prava ostvaruje drugim
nacionalnim mjerama kojima se postižu tzv. posredni horizontalni učinci temelj-
nih prava Unije.72 Radi se o različitim postupanjima tijela javne vlasti država čla-
nica sukladno obvezama iz čl. 51 Povelje73 i čl. 4/3 UEU o načelu lojalne surad-
nje74 koja u konačnici dovode do toga da se, posredno, posredstvom javne vlasti
osigurava zaštita temeljnih prava u privatnopravnim odnosima. To mogu biti ra-
zličite nacionalne mjere koju poduzimaju zakonodavna tijela ili nacionalni sudo-
vi kao što su npr. tumačenje sekundarnih pravnih akata Unije sukladno primar-
nom pravu Unije o temeljnim pravima, tumačenje nacionalnog prava sukladno
72 V. Carsten Herrestahl, “Grundrechtcharta und Privatrecht – Die Bedeutung der Charta
der Grundrechte für das europäische und nationale Privatrecht”, Zeitschrift für europäisches Priva-
trecht, No. 2, 2014, 255, 277–278.
73 ČL. 51. Povelje obvezuje tijela i institucije Unije i država članica da u području primjene
prava Unije poštuju temeljna prava iz Povelje i promiču njihovu primjenu.

74 Obveza država članica da poduzimaju sve odgovarajuće mjere kako bi ispunile obveze iz
Ugovora (čl. 4/3 UEU) obuhvaća i obvezu da se u svim nacionalnim mjerama koje spadaju u pod-
ručje primjene prava Unije poštuju temeljne vrijednosti na kojima se temelji Unija (čl. 2 UEU) uk-
ljučujući i temeljna prava.
146
odredbama primarnog i sekundarnog prava Unije o temeljnim pravima,75,76 po-

stupanje sukladno načelu nadređenosti prava Unije i neprimjenjivanje nacional-
ne odredbe suprotne odredbama prava Unije o temeljnim pravima,77 uređenje u
nacionalnom pravu privatnopravnih odnosa uz uvažavanje temeljnih prava Unije,
uvažavanje temeljnih prava Unije prilikom usklađivanja nacionalnog prava s pra-
vom Unije čak i u slučajevima kad se usklađivanje provodi s direktivama koje se
ne odnose izravno na zaštitu temeljnih prava, propisivanje pravnih instrumenata
za efikasnu zaštitu temeljnih prava Unije u privatnopravnim odnosima,78 propi-
sivanje proporcionalnih i učinkovitih sankcija za povredu temeljnih prava, izriči-
to zakonsko uređenje opravdanih ograničenja u ostvarivanju temeljnih prava su-
kladno kriterijima određenim u čl. 52. Povelje i sl.
Takvim se mjerama u privatnopravnim odnosima i bez izravne primjene
odredbi prava Unije o temeljnim pravima također mogu ostvariti pretpostavke
za efikasno ostvarivanje i zaštitu temeljnih prava Unije, te spriječiti postupanja
ili propuštanja privatnopravnih subjekata kojima se neopravdano onemoguća-
va ili ograničava ostvarivanje temeljnih prava drugih privatnopravnih subjeka-
ta.79 Zaštita temeljnih prava Unije u privatnopravnim odnosima tada se ostvaruje
posredstvom nacionalnog prava (tzv. posredni horizontalni učinci temeljnih pra-
va). Primjenom nacionalnog prava sukladno pravu Unije temeljna prava posred-
no postaju jedan od relevantnih elemenata za rješavanje sporova između privat-
nopravnih subjekata. Zaštita i ostvarivanje privatnih prava, pa čak i sam sadržaj
privatnopravnih odnosa, na određeni se način prilagođava i modificira standar-
75 V. P. Craig, op. cit., 210; H.D. Jarass, op. cit., Kom. Art., 51. Rn. 34.; S. Lohsse, R. Schulze,
op. cit., 23; Marek Safjan, “The Horizontal effect of Fundamental Rights in Private Law – on Actors,
Vectors, and Factors of Influence”, Varieties of European Economic Law and Regulation, Heidelberg,
(ur. Kai Prunhagen, Peter Rott), 2014, 140–141; C. Herrestahl, op. cit., 272, 275.
76 Obveze koje za nacionalne sudove vrijede u pogledu primjene i tumačenja nacionalnog
prava sukladno primarnom pravu Unije (čl. 4/3. UEU) na odgovarajući način vrijede i za tumače-
nje Povelje. To bi značilo da su nacionalni sudovi obvezni i u sporovima između privatnopravnih
subjekata za koje je mjerodavno pravo Unije privatnopravne odredbe nacionalnog prava tumači-
ti na način sukladan odredbama Povelje kako bi se u spornom privatnopravnom odnosu uvažava-
la i temeljna prava stranaka. Ta će obveza postojati za one norme privatnog prva koje su mjerodav-
ne za rješavanje privatnopravnog spora koji spada u područje primjene prava Unije.V. H.D. Jarass,
op. cit., Kom. Art. 51. Rn. 34.; Christoph Busch, “Europäischer Grundrechtsschutz im Privatrecht
nach Lisabon: Die EU-Grundrechtcharta als neuer Prüfunsmassstab für Umsetzugsgesetze”, Deutsc-
he Richterzeitung, No. 2, 2010, 65.
77 V. C. Herrestahl, op. cit., 270–272; S. Lohsse, R. Schulze, op. cit., 25–26.
V. H.D. Jarass, op. cit., Kom. Art. 51. Rn. 5.; C. Calliess, “Kom. Art. 1 GRCh”, EUV/AEUV,
78
Kommentar, (ur. C. Calliess, M. Ruffert), München, 2016, 2761; C. Herrestahl, op. cit., 247–249, 251.
79 V. H.D. Jarass, op. cit., Kom. Art. 51. Rn. 33–35.; S. Lohsse, R. Schulze, op. cit., 22–23.
147
dima koje je Unija postavila za zaštitu određenih temeljnih prava. S obzirom na

to da se posredni horizontalni učinci ostvaruju nacionalnim mjerama, zaštitu te-
meljnih prava u privatnopravnim odnosima tada je moguće prilagoditi i stupnju
razvoja društvenih i pravnih odnosa u nacionalnom poretku, nacionalnim stan-
dardima zaštite temeljnih prava, nacionalnom konceptu privatne autonomije, za-
htjevima usklađene i koordinirane zaštite međusobno konkurirajućih temeljnih
prava i sl. Ostvarivanjem zaštite temeljnih prava Unije putem posrednih horizon-
talnih učinaka ne zadire se stoga izravno u ključne elemente za uređenje privat-
nopravnih odnosa na nacionalnoj razini kao što su privatna autonomija strana-
ka, načelo slobode ugovaranja, načelo dispozitivnosti, načelo pravne sigurnosti.
Zaštita temeljnih prava Unije zapravo se ostvaruje sukladno standardima kojima
je u nacionalnom pravu uspostavljena zaštita temeljnih prava u privatnopravnim
odnosima. Osim toga, davanje prednosti posrednim horizontalnim učincima u
zaštiti temeljnih prava Unije u skladu je i s podjelom nadležnosti za uređenje pri-
vatnopravnih odnosa između Unije i država članica sukladno načelu supsidijar-
nosti i načelu proporcionalnosti (čl. 5 UEU). Konačno i iz prakse Suda EU u vezi
s tumačenjem zaštite temeljnih prava u privatnopravnim odnosima proizlazi da
se prilikom zaštite temeljnih prava u privatnopravnim odnosima prednost daje
posrednim horizontalnim učincima temeljnih prava. Sud EU uvijek naglašava da
u slučaju neusklađenosti nacionalnog prava s pravom Unije nacionalni sud za-
štitu temeljnih prava u sporovima između pojedinaca prvo treba pokušati pruži-
ti tumačenjem nacionalnog prava sukladno pravu Unije. Takvim se tumačenjem
nacionalnog prava ostvaruju upravo posredni horizontalni učinci temeljnog pra-
va u konkretnom sporu između pojedinaca. Iz prakse Suda EU proizlazi da se ho-
rizontalni izravni učinci temeljnih prava aktiviraju tek ako nije moguće primje-
nom nacionalnog prava osigurati efikasnu zaštitu temeljnog prava.
Efikasnost zaštite temeljnih prava u privatnopravnim odnosima uređenim
pravom Unije temeljem posrednih horizontalnih učinaka temeljnih prava ovisit
će, međutim, o čitavom nizu čimbenika. Velikim dijelom će zaštita temeljnih pra-
va Unije u privatnopravnim odnosima ovisiti o tome u kojoj se mjeri i inače na-
cionalnim privatnim pravom štite temeljna prava u privatnopravnim odnosima.
Važno je i kako su uređena pravna sredstva za zaštitu temeljnih prava, kao i kako
su u nacionalnom privatnom pravu uređeni različiti pravni standardi čijim se tu-
mačenjem najčešće u praksi i ostvaruju posredni horizontalni učinci temeljnih
prava Unije (npr. postupanje u dobroj vjeri, načelo savjesnosti i poštenja, načelo
148
jednakosti ugovornih stranaka, zabrana prouzrokovanja štete, zabrana zloupora-

be prava i sl.).80
Ipak, u najvećoj će mjeri efikasnost zaštite temeljenih prava putem posred-
nih horizontalnih učinaka temeljnih prava Unije u privatnopravnim odnosi-
ma ovisiti o postupanju nacionalnih sudova. Doprinos posrednih horizontalnih
učinaka zaštiti temeljnih prava u privatnopravnim odnosima ovisi, ponajprije, o
metodama kojima je u okviru nacionalnog pravnog poretka dopušteno tumači-
ti nacionalno pravo sukladno pravu Unije i o tome kako su određene granice do-
puštenog tumačenja. S druge strane, o nacionalnom sudu ovisi i kako će tuma-
čiti standarde efikasnosti zaštite temeljnih prava, te kako će u slučajevima kad je
izuzeo iz primjene određenu odredbu nacionalnog prava suprotnu pravu Unije o
temeljnim pravima procjenjivati koja je nacionalna odredba mjerodavna za pru-
žanje zaštite temeljnom pravu. O nacionalnom će sudu ovisiti i kako će u kon-
kretnom sporu između pojedinaca u kojima su međusobno suprotstavljena ra-
zličita temeljna prava Unije uspostaviti optimalnu ravnotežu u njihovoj zaštiti,
vodeći računa o načelu proporcionalnosti (npr. pravo na nediskriminatorno po-
stupanje, s jedne strane, te pravo na poduzetničku slobodu i slobodu ugovara-
nja, s druge strane). 81 Sve to zahtijeva od nacionalnih sudova posebnu senzibili-
ziranost za zaštitu temeljnih prava Unije u privatnopravnim odnosima uređenim
nacionalnim pravom, ali i drugačiji pristup tumačenju nacionalnog prava. Naci-
onalni sudovi moraju se prilikom pružanja zaštite temeljnih prava Unije u pri-
vatnopravnim odnosima prvenstveno rukovoditi razlozima zbog kojih se u pravu
Unije određenom temeljnom pravu pruža zaštita, funkciji koje to temeljno pravo
ima u pravu Unije te ciljevima koji se tom zaštitom ostvaruju u pravu Unije. Sadr-
žaj, svrha i koncept zaštite pojedinog temeljnog prava Unije može se, naime, razli-
kovati od svrhe i koncepta zaštite istog tog temeljnog prava u okviru nacionalnog
pravnog poretka. Osim toga, nacionalni će sudovi morati voditi računa i o nara-
vi privatnopravnih odnosa, a posebno okolnosti da u najvećem broju slučajeva
privatnopravni odnosi nastaju dobrovoljno i da u njima u velikoj mjeri dolazi do
izražaja dispozitivnost stranačkog postupanja. Ta okolnost može u nekim slučaje-
vima biti posebno važna za procjenu opravdanosti ograničenja nekog temeljnog
prava koje proizlazi iz dobrovoljnog raspolaganja pojedinca.
80 V. Sebastian Heselhaus, C. Nowak, Handbuch der Europäischen Grundrechte, München,
2006, 246; S. Lohsse, R. Schulze, op. cit., 24.

81 Sud EU je tumačio da se nacionalni sud može rukovoditi upravo ravnotežom koja je u
zaštiti međusobno suprotstavljenih interesa uspostavljena odredbama sporne direktive kako bi se

utvrdile obveze koje za pojedince proizlaze iz odredbe Povelje. V. presudu od 17. travnja 2018., Ege-
nberger, C-414/16, ECLI:EU:C:2018:257, t. 80, 81.
149
Pred nacionalnim je sudovima, vrlo zahtjevan zadatak da u privatnoprav-

nom sporu tumačenjem nacionalnog prava sukladno odredbi prava Unije o te-
meljnom načelu uspostave optimalni balans između efikasne i potpune zaštite te-
meljnog prava Unije, zahtjeva za pravnom sigurnošću i zahtjeva za očuvanjem
temeljne strukture nacionalnog privatnopravnog pravnog poretka.82 Tek tada će
se posrednim horizontalnim učincima temeljnih prava Unije na odgovarajući na-
čin osigurati zaštita temeljnih prava Unije u privatnopravnim odnosima, a time
i isključiti potreba da se nedostaci efikasne zaštite temeljnih prava saniraju hori-
zontalnim izravnim učincima odredbi prava Unije o temeljnim pravima.
Prof. Dr. TATJANA JOSIPOVIĆ

Full Professor, Faculty of Law
University of Zagreb
PROTECTION OF FUNDAMENTAL RIGHTS IN THE PRIVATE LAW

OF THE EUROPEAN UNION
Summary
The paper considers and comments on the instruments of protection of the fundamental
rights of the Union in private law relationships that are in the scope of applicable EU law. Spe-
cial attention is paid to the influence of fundamental rights of the Union on private autonomy and
the freedom of contract in private law relationships depending on whether fundamental rights are
protected by national law harmonized with EU law, or by horizontal effects of the Charter of gen-
eral principles. The goal of the paper is to determine the method in private law relationships that
can attain the optimal balance between the protection of fundamental rights of the Union and the
principle of private autonomy and the freedom of contract regulated by national law of a member
state. The author favors the protection of fundamental rights in private law relationships by apply-
ing adequate measures that create indirect horizontal effects of the provisions of EU law on funda-
mental rights. These concern national measures that can also secure adequate protection of funda-
mental rights via interpretation and application of national law in line with EU law in private law
relationships.
Key words: fundamental rights, horizontal direct effect, indirect horizontal effects, prohibi-
tion of discrimination, EU private law
Literatura
Arnull A., “What is a General Principle of EU Law?”, Prohibition of abuse of law, (ur. Rita
de la Féria, Stefan Vogenauer), Oxford, 2011.
82 V. B. Wegener, op. cit., 326.
150
Basedow J., “General Principles of European Private Law and Interest Analysis – Some
Reflections in the Light of Mangold and Audiolux”, European Review of Public Law,
Vol. 3–4, 2016.
Biervert B., “Kom. Art. 288 AEUV”, EU-Kommentar, (ur. J. Schwarze), Baden-Baden,
2019.
Brüggemeier G., ”Aurelia Colombi Ciacchi, Giovanni Comandé”, Fundamental Rights and
Private law in the European Union, Vol. I, Cambrige, 2010.
Busch C., “Europäischer Grundrechtsschutz im Privatrecht nach Lisabon: Die EU-Grun-
drechtcharta als neuer Prüfunsmassstab für Umsetzugsgesetze”, Deutsche Richterzei-
tung, No. 2, 2010.
Busch C., Schulte-Nölke H., EU Compendium – Fundamental Rights and Private Law,
München, 2011.
Calliess C., “Kom. Art. 1 GRCh”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. C. Calliess, M. Ruffert),
München, 2016.
Craig P., Gráinne de Búrca, EU Law, Oxford, 2015, 184; Werner Schroeder, “Kom. Art.
288. AEUV”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. Rudolf Streinz), München, 2012.
Craig P., The Lisbon Treaty, Law, Politics and Treaty Reform, Oxford, 2010.
Dashwood A., Dougan M., Rodger B.J., Wyatt D., Wyatt and Dashwood’s European Union
Law, Oxford, 2011.
Dougan M., “In defence of Mangold?”, A constitutional order of states? (ur. Catherine Bar-
nard, M. Dougan, Eleanor Spaventa), Oxford, 2011.
Ehlers D., Europäische Grundrechte und Grundfreiheiten, Berlin, 2009.
Fontanelli F., “General Principles of the EU and a Glimpse of Solidarity in the Aftermath
of Mangold and Kücükdeveci”, European Law Journal, 2011.
Frantziou E., “The Horizontal Effect of the Charter of Fundamental Rights of the EU: Re-
discovering the Reasons for Horizontality”, European Law Journal, Vol. 21, 2015.
Geismann M., “Kom. Art. 288. AEUV”, Europäisches Unionsrecht, Band 4, (ur. Hans von
der Groeben, Jürgen Schwarze, Armin Hatje), Baden-Baden, 2015.
Gerken L., Rieble V., Roth G.H., Stein T., Streinz R., “Mangold” als ausbrechender Recht-
sakt, München, 2011.
Gundel J., “Kom. Art. 288 AEUV”, Frankfurter Kommentar EUV•GRC•AEUV, (ur: Matt-
hias Pechstein, Carsten Nowak, Ulrich Häde), Band, IV, Tübingen, 2017.
Hartkamp A., Sieburg C., Devroe W., Cases, Materials and Text on European Law and Pri-
vate Law, Oxford, 2017.
Hartkamp A.S., “The General Principles of EU Law and Private Law”, Rabels Zeitschrift für
ausländisches und internationales Privatrecht, Bd. 75, H. 2, 2011.
Hatje A., “Kom. Art. 51. GRCh”, EU-Kommentar, (ur. J. Schwarze), Baden-Baden, 2019.
Heiderhoff B., Europäisches Privatrecht, Heidelbeg, 2016.
151
Herrestahl C., “Grundrechtcharta und Privatrecht – Die Bedeutung der Charta der Grun-
drechte für das europäische und nationale Privatrecht”, Zeitschrift für europäisches
Privatrecht, No. 2, 2014.
Heselhaus S., Nowak C., Handbuch der Europäischen Grundrechte, München, 2006.
Jarass H.D., Charta der Grundrechte, Einleitung Rn. 51, 52, (e-book), München, 2016.
Josipović T., Privatno pravo Europske unije – opći dio, Narodne novine, Zagreb, 2020.
Kingreen T., “Kom. Art. 51. GRCh”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. C. Calliess, M. Ruffert),
München, 2016, 2952; Tamara Ćapeta, Siniša Rodin, Osnove prava Europske unije,
Zagreb, 2018.
Kühling J., “Fundamental Rights”, Principles of European Constitutional Law, (ur. Armin
von Bogdandy, Jürgen Bast), München, 2011.
Leible S., “Prinzipen und Konzepte des Diskriminierungsschutzes im Europäischen Pri-
vatrecht”, Non-Discrimination in European Private Law, (ur. Reiner Schulze), Tübin-
gen, 2011.
Leible S., Domröse R., “Interpretation in conformity with primary law”, European Legal
Methodology, (ur. Karl Riesenhuber), Cambridge, 2017.
Lenaerts K., Gutiérrez-Fons J., “To say what the law on the EU: methods of interpretati-
on and the European Court of Justice”, The Columbia Journal of European Law, No. 2,
Vol. 20, 2014.
Lenaerts K., Gutiérrez-Fons J., The constitutional allocation of powers and general princi-
ples of EU Law, CMLR, 2010.
Lohsse S., Schulze R., “EU-Grundrechte im Privatrecht – Entwicklung, Interaktion und
Perspektiven”, EU-Grundrechte und Privatrecht, (ur. B. Heiderhoff, S. Lohsse, R.
Schulze), Baden-Baden, 2016.
Micklitz H.W., “Introduction”, Constitutionalization of European Private Law, (ur. H.W.
Micklitz), Oxford, 2014, 5.
Muir E., “Of ages in – and edges of – EU law”, The Canadian Modern Language Review,
2011.
Nobert Reich, “Effective Private Law Remedies in Discimination Cases”, Non-Discrimina-
tion in European Private Law, (ur. R. Schulze), Tübingen, 2011.
Oppermann T., Classen C.D., Nettesheim M., Europarecht, München, 2014, 142; Robert
Schütze, “Direct effects and indirect effects of Union law”, Oxford Principles of Euro-
pean Union Law, (ur: R. Schütze, Takis Tridimas), Vol. 1, Oxford, 2018.
Pache E., “Kom. Art. 51. GRCh”, Frankfurter Kommentar EUV•GRC•AEUV, (ur. M.
Pechstein, C. Nowak, U. Häde), Band, I, Tübingen, 2017.
Pache E., “Kom. Art. 6. UEU”, Frankfurter Kommentar EUV•GRC•AEUV, (ur. M. Pechste-
in, C. Nowak, U. Häde), Band, I, Tübingen, 2017.
152
Reich N., “The Impact of the Non-Discrimination Principle on Private Autonomy”, The
Involvement of EU Law in Private Law Relationships, (ur. Dorota Leczykiewicz, S.
Weatherill), Oxford, 2013.
Reich N., General Principles of EU Civil Law, Cambridge, 2014.
Riesenhuber K., EU-Vertragsrecht, Tübingen, 2013.
Ruffert M., “Kom. Art. 1. AEUV”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. C. Calliess, M. Ruffert),
München, 2016.
Safjan M., “The Horizontal effect of Fundamental Rights in Private Law – on Actors, Vec-
tors, and Factors of Influence”, Varieties of European Economic Law and Regulation,
Heidelberg, (ur. Kai Prunhagen, Peter Rott), 2014.
Sever S., “Horizontal effect and the Charter”, CYELP, Vol. 10, 2014.
Spaventa E., “The Horizontal Application of Fundamental Rights ad General Principles of
Union law”, A constitutional order of states? (ur. C. Barnard, M. Dougan, E. Spaven-
ta), Oxford, 2011.
Thüsing G., Horler S., “Case C-555/07, Seda Kücükdeveci”, The Canadian Modern Lan-
guage Review, 2010.
Tizzano A., “The Role of the ECJ in the Protection of Fundamental Rights”, Continuity
and Change in EU Law, (ur. A. Arnull, Piet Eeckhout, T. Tridimas), Oxford, 2008.
Tridimas T., The General Principles of EU Law, Oxford, 2006.
Weatherill S., “The internal market and EU Fundamental rights”, Research handbook on
EU Law and Human Rights, (ur. Sionaidh Douglas-Scott, Nicholas Hatzis), Chelten-
ham, 2017.
Wegener B., “Kom.Art. 19. EUV”, EUV/AEUV, Kommentar, (ur. Christian Calliess, Matt-
hias Ruffert), München, 2016.
Wilman F., Private enforcement of EU law before national courts, Cheltenham, 2015.
Zoppel M., Europäische Diskrimierungsverbote und Privatrecht, Tübingen, 2015.

Primljen: 27.09.2020.
153
UDK 340.137
DOI: 10.5937/RKSPP2002155B
GIAN ANTONIO BENACCHIO
EVROPSKO PRAVO, NACIONALNO PRAVO

I PRAVNA (NE)SIGURNOST
Jedna od osnovnih vrednosti svakog pravnog poretka je pravna sigurnost, čija konso-
lidacija u zakonicima predstavlja njen najviši izraz. Ovu vrednost je, međutim, u današnje
vreme u velikoj meri, ali nenamerno, dovela u pitanje Evropska unija, posebno putem niza
mehanizama čiji je cilj da obezbede standardizaciju prava u Državama članicama. Princip
nadređenosti evropskih propisa nacionalnim propisima, princip neprimene nacionalnih pra-
va koja nisu kompatibilna s evropskim pravom (uključujući i pravo sadržano u direktivama
koje još uvek nisu sprovedene ili koje su pogrešno sprovedene), princip usklađene interpreta-
cije nacionalnog prava u odnosu na evropsko pravo, a posebno obavezujuća i obavezna sna-
ga presuda Suda pravde, čak i kada ove presude nude “originalnu” interpretaciju, koja nije
izričito predviđena u evropskom zakonodavstvu, predstavljaju konsolidovane principe koji
su se afirmisali i na nivou nacionalnih sudova. Sve ovo je dovelo do radikalne promene siste-
ma izvora prava i njihove hijerarhije u svim pravnim porecima Država članica, čija su žrtva
građanin i preduzetnik, a naročito pravnik i sudija koji moraju da se snalaze i neprekidno
tragaju za korektnim zakonom koji treba primeniti na konkretni slučaj.
Ključne reči: pravna sigurnost, Evropska unija, nadređenost, Sud pravde, neprimena
nacionalnog prava
Prof. dr Gian Antonio Benacchio, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Trentu,
Italija, e-mail: g.benacchio@unitn.it.
155
PREDGOVOR
U Francuskoj je 1. oktobra 2016. godine stupila na snagu temeljna i opsežna

reforma Napoleonovog građanskog zakonika, koja predstavlja najznačajniju re-
formu izvršenu u poslednja dva veka,1 podstaknutu, između ostalog, potrebom
da se ovaj Građanski zakonik prilagodi novim zahtevima Evropske zajednice.
Pre nekoliko godina, Nemačka2 je u značajnoj meri revidirala svoj Građan-
ski zakonik (BGB) iz 1900. godine u cilju njegove “modernizacije”; iako je ovaj
Zakonik i dalje veoma aktuelan po pitanju strukture i osnovnih načela, ipak je
postojala potreba da se on ažurira s obzirom na brojne novine koje je donelo za-
konodavstvo Evropske zajednice, kao i međunarodno pravo, ali i sam razvoj pra-
va u ovoj zemlji.
I Građanski zakonik Italije iz 1942. godine nije pošteđen izmena, dopuna,
brisanja i revizija koje su usledile jedna za drugom (naročito) u poslednjih tride-
set godina. Poslednjih decenija na stotine članova ovog Zakonika je revidirano,
dodate su nove odredbe kako bi se usvojili novi propisi Evropske zajednice, kao
što su na primer oni koji su nastali prenosom direktiva, pogotovo u oblasti kom-
panijskog prava i ugovora. Ovim “strukturnim” izmenama kodeksa dodate su i
dalje se dodaju, često mahnitim ritmom, brojne odredbe sadržane u zakonskim
uredbama. Tim putem, one obrazuju skup “specijalnih” propisa, koji uređuju, u
velikom broju slučajeva, ugovorne odnose gde je jedna strana često “slaba” strana
ili strana kojoj je potrebna zaštita, kao što su, po pravilu, potrošači. Međutim, baš
zbog te njihove specifične svrhe, ovi specijalni propisi često se mogu postaviti kao
antiteza propisima Građanskog zakonika, ili čak mogu pobijati propise Građan-
skog zakonika i tako oslabiti centralnu ulogu koju Građanski zakonik ima u obla-
sti savremenih ekonomskih transakcija. Na taj način traganje za ispravnim zakon-
skim propisima koje treba primeniti na konkretne slučajeve učinjeno je manje
sigurnim odnosno kompleksnijim. S ove tačke gledišta, širenje specijalnih propisa
1 Enrico Gabrielli, Andrea Fusaro, “La riforma dei contratti in Francia”, Giurisprudenza ita-
liana, 2018, 5, 1216 i dalje; prvi broj časopisa Persona e Mercato iz 2018. godine u celini je posvećen
reformi Građanskog zakonika i sadrži priloge kao što su na primer: Giuseppe Vettori, “L’ordonnance
sulla riforma del contratto in Francia” (3–8), Emanuela Navarretta, “La causa e la rèforme du Code
civil francese” (31–37), Giulia Terlizzi, “Erosione e scomparsa della clausola dei “buoni costumi”
come limite all’autonomia contrattuale” (135–144); “La riforma del Code civil: una prospettiva ita-
lo-francese”, (ed. D. Valentino), Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli, 2018.
2 V. Gesetz zur Modernisierung des Schuldrechts, koji je stupio na snagu 1. januara 2002. go-
dine. Reinhard Zimmermann, “Il BGB e l’evoluzione del diritto civile”, Contratto e impresa : Europa,
2004, 625 i dalje, kao i ostali zanimljivi članci sadržani u istom broju časopisa.
156
Gian Antonio Benacchio: Evropsko pravo, nacionalno pravo i pravna (nes)sigurnost
inspirisanih evropskim pravom na štetu građanskih zakonika možda je jedna od

najmodernijih posledica onoga što je Natalino Irti nazvao erom dekodifikacije.3
Godine 2014. u Mađarskoj4 i u Češkoj5 izvršena je ponovna kodifikacija
građanskog prava, a 2011. godine u Rumuniji.6 U Srbiji je vladina Komisija osno-
vana 2006. godine nedavno završila projekat kodifikacije građanskog prava. U
Poljskoj i u Slovačkoj postojali su brojni projekti, koji međutim još uvek nisu do-
veli do usvajanja reforme.
U skoro svim evropskim zemljama, bilo da su članice Evropske unije ili ne,
na dnevnom redu je problem modernizacije građanskog prava i njegova ponov-
na kodifikacija koja mora uzeti u obzir i brojne zakonske odredbe Evropske unije
donete u poslednjih trideset godina.
Ali kako se uklapaju ove nove kodifikacije građanskog prava u trenutni
okvir izvora prava? Imaju li istu ulogu koja im je oduvek pripadala? Ili se uklapaju
u obnovljeni pravni poredak u kojem poprimaju drugačiji značaj u odnosu na nji-
hovu tradicionalnu funkciju?
Kako tvrdi Salvatore Patti u veoma zanimljivom članku koji govori baš o
ovom aspektu nove kodifikacije,7 “cilj građanskih zakonika bio je da se garantuje
sigurnost u građanskim odnosima, bilo prevladavanjem pravnog pluralizma, budu-
ći da je zakonodavcu poveren “pravni monopol” (...), bilo zato što su građanski za-
konici identifikovali pravni propis u propisu koji je odredio zakonodavac i iskristali-
sali isti (…). Sigurnost koja proizilazi iz zakona, a posebno iz građanskih zakonika,
smatrala se, dakle, neuništivim načelom pravnog poretka, koje je neophodno da osi-
gura uređeno odvijanje društvenih i poslovnih aktivnosti (...) ““
Međutim, danas više nije tako. Kodeksi uopšteno, a posebno građanski za-
konici, ne preslikavaju uvek tačno propise koji su na snazi u pravnom sistemu ko-
3 Natalino Irti, L’età della decodificazione, Giuffrè, Milano, 1999. U vezi s predmetnom te-
mom v. i Paolo Grossi, “Codici: qualche conclusione tra un millennio e l’altro”, Codici. Una rifles-
sione di fine millennio, (ed. P. Cappellini, B. Sordi) zbornik studija sa seminara u Firenci, 26–28.
oktobar 2000, Giuffrè, Milano, 2001, 580 i dalje, Rodolfo Sacco, “Codificazione, ricodificazione, de-
codificazione”, Digesto, discipline privatistiche - Sez. Civ., Torino, 2010, aggiornamento, V, 319 i dalje.
4 New Civil Codes in Hungary and Romania, (ed. A. Menyhárd, E. Veress), Springer, Cham,
2017.
5
David Elischer, Ondrej Frinta, Monika Pauknerová, “Recodification of Private Law in the
Czech Republic”, The Scope and Structure of Civil Codes, (ed. J.C. Rivera), Springer, Dordrecht, 2013.
6 Denise Marino, Il nuovo codice civile rumeno fra tradizione e innovazione, EUT, Edizioni
Università Trieste, Trieste, 2020.
7 Salvatore Patti, “Ricodificazione”, Rivista di diritto civile, br. 2, 2018, 435 i dalje. Rečenica
navedena u tekstu sadrži napomene sa citatima Paolo Grossi, Mitologie giuridiche della modernità,
Giuffrè, Milano, 2007 i citatima Stefan Zweig, Il mondo di ieri, Garzanti, Milano, 2014.
157
jem pripadaju i ne izražavaju uvek istu sigurnost i solidnost kojima su se oduvek

isticali i koje su bile glavni razlog njihovog postojanja.
Najproblematičniji aspekat ove nove “sezone” ponovne kodifikacije, poseb-
no kada su u pitanju zemlje članice Evropske unije, upravo je nužna horizontal-
na i vertikalna povezanost između nacionalnih pravnih poredaka i između ovih
pravnih poredaka i pravnog poretka Evropske unije. Drugim rečima, nacionalna
prava zemalja članica ne razvijaju se više na osnovu isključivo internih inovaci-
ja ili podsticaja, kao što su na primer organske reforme zakonika, skup posebnih
propisa, elaboracija doktrina ili formiranje novih pravnih orijentacija.
Zakonodavstvo zemalja Evropske unije razvija se, u sve većoj meri, kako na
osnovu razvoja nacionalnog zakonodavstva drugih Država (na primer usled opo-
našanja posebno pouzdanih ili efikasnih stranih modela), tako i u meri u kojoj
se razvija zakonodavstvo koje je proizvela Evropska unija, i to ne samo pravo koje
reguliše Ugovore, već i obimno sekundarno zakonodavstvo, kao i presude Suda
pravde koje imaju sve veći značaj i koje tumače zakonodavstvo Evropske unije
prema mehanizmima prethodnog pitanja.
Iz navedenog pre svega proizilazi formalni podatak: na teritoriji Evrop-
ske unije u opticaju je sve veći broj pravnih propisa, kao i njihova inovacija, a ovi
pravni propisi predstavljaju brojne referentne tačke prilikom interpretacije zako-
na na koje sudija jedne Zemlje mora da obrati pažnju.
Ovaj proces pravne “fragmentacije” problematičniji je u odnosu na obič-
nu inovaciju, ma koliko da je ona brza i kompleksna. Pravo je kao ljudski feno-
men uvek bilo podložno više ili manje brzim procesima evolucije i prilagođavanja
društvenoj stvarnosti, razvoju ekonomsko-proizvodnog konteksta, promenama u
kulturi i mentalitetu zajednice pozvane da primeni i poštuje pravne propise. Us-
peh, prestiž, racionalnost ili praktična izvodljivost inovacija mogu varirati, baš
kao što se može dogoditi da s dubokim društveno-ekonomskim promenama ne
dođe odmah i do odgovarajućih promena propisa u pravnom poretku. Međutim,
čak i u ovim slučajevima, jaz između zakona i istorijskog napretka podstiče so-
cijalne sukobe, odraze doktrine i praktična rešenja onih koji primenjuju zakone,
što zapravo i potvrđuje prirodnu sklonost pravnog poretka promenama. Sasvim
je očigledno da glavnu ulogu u definisanju opsega i ograničenja ovih promena
ima pravna nauka koja je, sve češće i “hrabrije” poslednjih godina, na neki način
preduhitrila praktična rešenja koja je tek naknadno usvojio i formalizovao zako-
nodavac. Primer navedenog možemo naći u brojnim sektorima, kao što su na pri-
mer pitanja civilnih partnerstava, biološkog testamenta, garancije samoodređenja
158
pojedinaca u odnosu na poznavanja koja su moguća zahvaljujući upotrebi velikih

podataka (big data), usvajanju, promeni pola itd.8
Promena propisa nije, dakle, uzrok nesigurnosti: pravni poredak poznaje
kriterijume (pre svega hronološki redosled zakona koji su tokom vremena usledi-
li jedan za drugim) za upravljanje fenomenom inovacije. Novi propis koji je for-
malizovan na prirodan način zamenjuje prethodni propis. Isto se dešava (mada s
različitim intenzitetom u sistemu opšteg prava - comon low i građanskog prava -
civil law) kada nove pravne orijentacije promene interpretaciju zakona ili rešenja
koja se odnose na konkretne slučajeve. Novina otvara novi period, koji može biti
period sukoba, prilagođavanja, rasprava, dijalektike između različitih mišljenja,
ali ako bolje sagledamo, radi se o prirodnom istorijskom procesu koji određu-
je postepenu konsolidaciju novog propisa u pravnom sistemu. Isto tako, inovaci-
ja koju donese zakonodavac može da zahteva period uhodavanja i prilagođavanja
kroz koji treba da prođu oni koji taj novi propis treba da primene (javna upra-
va, sudovi ili obični građani), a da to ne stvori nesigurnost. Prepoznavanje propi-
sa nije uvek jednostavno, ali i kada je jednostavno, problem je da se on tačno pro-
tumači i primeni.
Šta je, dakle, to što stvara nesigurnost? Rekao bih da se radi, ne toliko o pro-
meni propisa, koliko o mehanizmu koji dovodi do te promene i koji orijentiše tu
promenu. Reč je o sistemskoj nesigurnosti koja progoni sudiju, sudskog službeni-
ka, firmu i građane u pokušaju da prepoznaju pravne propise koji se mogu prime-
niti na konkretne slučajeve. Navedena nesigurnost u velikoj meri zavisi i od uskih
veza koje postoje između različitih pravnih poredaka o kojima je bilo reči.
Analiza koja sledi ima za cilj da ponudi sažetu, ali iscrpnu sliku značenja i
rezultata ove nesigurnosti.
Kako je već rečeno, na razvoj nacionalnog zakonodavstva utiču propisi
usvojeni u Luksemburgu. Još više, međutim, na ovaj razvoj utiču mehanizmi ko-
jima se ovi propisi prenose i sprovode u nacionalni pravni poredak; drugim reči-
ma, na ovu evoluciju utiče funkcionisanje “anomalnog” sistema, jedinstvenog u
svetu te vrste, koji je efikasan kada treba da dostigne svoje ciljeve, ali koji ostav-
lja teške posledice kada je u pitanju pravna sigurnost i zahteva veliki napor da se
održi ravnoteža i pojasne nacionalni zakoni.
8 Ako se posebno osvrnemo na situaciju u Italiji, “upečatljiv” primer opisanog mehanizma
ticao se evolucije zakonodavstva o civilnim partnerstvima i prevladavanja tradicionalnog pravnog
pristupa koji je na brak (između muškarca i žene) imao čitav niz pravnih dejstava i odredio uzajam-
na prava i obaveze i po pitanju imovine. Postepeno otvaranje prema pravnim oblicima odnosa koji
ne predstavljaju brak, a koje je zakonodavac formalizovao 2015. godine, započelo je prvo od prome-
na u društvenoj svesti, a zatim od važnih novina u oblasti prava.
159
Kao što je poznato, odnosi između evropskog prava i nacionalnih prava

strukturisani su prema hijerarhiji inspirisanoj nekim osnovnim konceptualnim
stožerima. Na prvom mestu nalazi se princip primata evropskog prava u odno-
su na nacionalno pravo, koji se smatra ključnim preduslovom za funkcionisa-
nje evropskog pravnog sistema, dakle stožerom tog sistema.9 Iz principa prven-
stva proizilazi niz drugih principa, koji su neka vrsta operativnih posledica: a)
neprimenljivost nacionalnog prava koje je u konfliktu s evropskim pravom, koje
sprovodi nacionalni sud; b) vertikalni učinak direktiva koje nisu sprovedene ili
se sprovode pogrešno; c) usklađena interpretacija nacionalnog prava u odnosu na
evropsko pravo; d) obavezujući učinak presuda i interpretativnih presuda i presu-
da izrečenih zbog nepoštovanja propisa, koje je doneo Sud pravde.
U pitanju su sredstva za implementaciju evropskog prava koja su priznale
i prihvatile sve države članice. Iako u prvim decenijama evropske integracije Vr-
hovni i Ustavni sud nisu bili skloni da podele operativne posledice principa pri-
mata, oni su se sada faktički “uskladili” sa stavovima evropskog Suda pravde. Ra-
spravlja se o osnovnim mehanizmima koji garantuju razvoj nacionalnog prava
kao posledice razvoja evropskog prava i u funkciji razvoja ovog prava.
S jedne strane, ovi mehanizmi su bez sumnje dozvolili relativno ujednačen
razvoj nacionalnih prava “inspirisan” evropskim propisima, a u isto vreme su oja-
čali stvarnu primenu evropskog prava koja ne bi bila toliko zastupljena da je im-
plementacija propisa Evropske unije ostavljena ličnom nahođenju država članica
koje imaju različit pravni poredak i različite interese.
S druge strane, međutim, učinci primene ovih operativnih principa mogu
biti poražavajući što se tiče sigurnosti propisa, ako se posmatraju iz perspektive
onih subjekata na koje se propisi primenjuju ili subjekta koji te propise treba da
primeni.
NEPRIMENA NACIONALNOG PROPISA I POTRAGA

ZA PROPISOM KOJI SE MOŽE PRIMENITI
S obzirom na to da princip prvenstva evropskog prava nad nacionalnim pra-

vom nije sporan, treba razmotriti posledice njegove primene, a pre svega princip
neprimenljivosti nacionalnog prava koje nije kompatibilno s evropskim pravom.
Ovom principu su se do polovine osamdesetih oštro protivili nacionalni sudovi,
pa čak i Ustavni sud, kao i doktrina. Poslednjih decenija ovaj princip je doživeo
radikalnu evoluciju: u početku je mehanizam neprimene bio ograničen samo na
slučajeve u kojima je postojao konflikt između nacionalnog prava i prava Ugovo-
9 O ovom principu pogledati čuvenu presudu Suda pravde u sporu C-6/64, Costa v. Enel.
160
ra ili evropskog propisa. Nakon toga, njegovo područje je prošireno i na kontra-

ste između nacionalnih propisa i nekih direktiva (onih koje su “dovoljno precizne
i bezuslovne”), pod uslovom da se one ne sprovedu u utvrđenim rokovima.
Prema ovom principu, nacionalni sud od koga građanin traži da ne prime-
ni nacionalni propis koji nije kompatibilan s evropskim pravom (ugovori, propisi,
nesprovedene direktive), “mora da usvoji ovaj zahtev svaki put kada je ta njegova
obaveza bezuslovna i dovoljno precizna”. Kada su u pitanju direktive, one se mora-
ju primeniti u svim slučajevima u kojima direktiva ne dozvoljava da države odstu-
pe od njenog sprovođenja, niti dozvoljava posebne uslove sprovođenja, ukoliko je
sigurna obaveza suda sadržana u direktivi da istu mora da sprovede.
Neprimena nacionalnih propisa, za koju se činilo da se u početku odnosi-
la samo na nacionalne sudove, naknadno se “proširila” do te mere da se sada tiče i
lokalnih i teritorijalnih organa vlasti, javne uprave i bilo kog drugog organa vlasti
zaduženog za pružanje usluga od javnog interesa.10
U tu svrhu treba uzeti u obzir poznatu presudu F.lli Costanzo.11 Uz pret-
hodnu žalbu na osnovu čl. 267. Ugovora o funkcionisanju Evropske unije, sud u
Milanu pitao je evropski Sud pravde da li je i opštinska uprava (u ovom slučaju
opština Milano) takođe dužna da primeni direktivu Veća br. 71/305, u oblasti jav-
ne nabavke, koju Italija nije pravilno sprovela uprkos isteku roka, što znači da po-
ništi nekompatibilne propise Republike Italije. Prema mišljenju evropskog Suda
pravde, bilo bi kontradiktorno tvrditi da se pojedinci mogu pred nacionalnim su-
dovima pozivati n a odredbe direktive koja nije sprovedena – ali koja ima rekvizite
za direktnu primenu – u cilju kritike rada ove opštinske uprave, a s druge strane
smatrati da ova opštinska uprava nije dužna da primeni odredbe direktive, a da
ne primeni neusklađeno nacionalno pravo. Drugim rečima, država članica koja
ne poštuje prenošenje i sprovođenje direktive, “ne može da prigovori pojedincima
to što oni ne ispunjavaju obaveze koje proizlaze iz same direktive”. To znači da pra-
vosuđe smatra se da je već urađeno ono što treba uraditi.
Engleski pravnici potvrđuju isti princip po pitanju pravičnosti (equity). Ku-
poprodajnim ugovorom, prema opštem pravu (common low) kupac ne stiče vla-
sništvo (jer samo conveyance ima taj učinak); po principu pravičnosti (equity),
međutim, on stiče equitable interest.
Ova dinamika, međutim, stvara konceptualnu razliku između slučaja direk-
tive koja nameće obavezu izvršenja A i slučaja direktive koja nameće alternativnu
obavezu (uraditi A ili B). U drugom slučaju ovaj mehanizam ne može da funkci-
10 Sud pravde, 12. jul 1990. C-188/89, Foster i dr. v. Britisch Gas plc.
11 Sud pravde, 22. jun 1989. C-103/88, Soc. F.lli Costanzo v. Comune di Milano.
161
oniše. Ni A ni B ne mogu se smatrati ispunjenim obavezama, jer ni jedan ni drugi

ne predstavljaju bezuslovnu obavezu, s obzirom da su jedan drugom alternativa.
Osim studije o rekvizitima primenljivosti istekle direktive, u presudi F.lli
Costanzo evropski Sud pravde je prvi put izjavio da “poput nacionalnog suda, svi
upravni organi, uključujući i teritorijalne organe vlasti, kao što su opštine, dužni su
da primene odredbe direktive, a ne odredbe nacionalnog zakona koje nisu u skladu s
odredbama direktive.”12
Takvu presudu su bez očiglednih poteškoća prihvatili i sudovi Republike
Italije, na prvom mestu Ustavni sud i Državno veće. U presudi Industria Giampa-
oli iz 1991. Godine,13 sudije Veća su bez problema prihvatile princip po kojem ne-
sprovedene direktive moraju da sprovode, ne samo nacionalni sudovi, već i javna
uprava. Isto smatra i Državno veće koje je navelo da su ove direktive, pod uslo-
vom da su dovoljno definisane i bezuslovne, “podložne neposrednoj primeni, sa-
moizvršive su i ne zahtevaju propisivanje i razradu”.14 Kako dalje tvrdi Državno
veće, sudovi i javne uprave dužni su da poštuju zakonske propise Evropske unije,
koji su već postali sastavni deo novog sistema, tako što neće primeniti nacionalno
pravo koje je u konfliktu s evropskim pravom, bez obzira da li je ono usvojeno pre
ili posle dotične direktive.
Pored navedenog, treba dodati i činjenicu da je praksa evropskih organa
vlasti pogodovala izmeni izvornog sadržaja direktiva i promenila njihov značaj.
Umesto da samo navedu ciljeve, rezultate koje treba postići, opšte principe i kri-
terijume koje treba uvesti u nacionalni pravni poredak - koji su navedeni u de-
taljnim internim propisima ali nisu po svaku cenu ujednačeni - direktive (po-
sebno one koje slede tzv. maksimalnu usklađenost) su sve češće veoma detaljne
i precizne, tako da ponekad država može odlučiti samo o izboru pravnog oblika
koji, na nacionalnom nivou, treba dati propisu koji je evropski zakonodavac već
definisao.
Stoga, obavezu primene direktiva nemaju samo odgovarajući nadležni pra-
vosudni organi, što implicira značajne operativne posledice.
Na taj način se otvara put za priznanje da ovu obavezu ima veliki broj su-
bjekata, koji treba da primene evropsko pravo odnosno ne treba da primene na-
cionalno pravo koje je u konfliktu s evropskim pravom. Sam evropski Sud pravde
već je izjavio da se određene direktive mogu sprovoditi pred poreskim organima
12 Ibidem.
13 Ustavni sud, 18. april 1991.g., br. 168, Industria Dolciaria Giampaoli Spa v. Ufficio del
Registro di Ancona.
14 Državno veće, 20. maj 1995, odelj. VI, br. 498, Ferrovie dello Stato v. Soc. impr. costruz.
edili ferr. Ventura.
162
vlasti,15 teritorijalnim jedinicama,16 javnim organima koji pružaju javne zdrav-

stvene usluge,17 kao i pred bilo kojim organom vlasti koji je, bez obzira na pravni
oblik, “zadužen rešenjem javnog organa vlasti da, pod nadzorom istog, pruži uslu-
gu od javnog interesa i koji u tu svrhu ima ovlašćenja koja prelaze granice ovlašće-
nja koja proizilaze iz propisa koji se primenjuju na odnose između pojedinaca”.18
Proširenje subjektivnog područja obaveze primene nesprovedenih evrop-
skih direktiva nesumnjivo dovodi do ubrzanja procesa usklađivanja prava država
članica ali u isto vreme podrazumeva i kritične tačke koje se ne mogu zanemariti.
Prva i najvažnija kritična tačka odnosi se upravo na nivo pravne sigurnosti,
kao i na odgovornost subjekata pozvanih da odluče da li hoće da primene propis
koji u suštini nikada nije usvojen ili propis koji je u konfliktu s evropskim pravom
tako da dovodi do radikalizacije konflikta između propisa.
Široka primena principa neprimenjivanja nacionalnog prava podrazumeva
pre svega da javna uprava, opštinska uprava, poreska uprava i ostali javni zavo-
di uopšte, kao i svi zavodi ili subjekti zaduženi za pružanje javnih usluga, moraju
biti u stanju da (pre)poznaju nesprovedene direktive i moraju ih smatrati drugim
izvorima prava nakon isteka roka za usvajanje direktive. Drugo, potrebno je da ti
subjekti i zavodi budu u stanju da prepoznaju da li neka direktiva poseduje karak-
teristike zahvaljujući kojima će moći direktno da se primeni. Isti će, zatim, morati
da ocene da li postoji nacionalni propis za sprovođenje predmetne direktive i da li
ovaj propis pravilno ispunjava “dužnost” da bude sproveden.
U pitanju je vrlo složen logički postupak, po čijem okončanju lice pozvano
da primeni direktivu mora samo da preuzme odgovornost za primenu ili nepri-
menu nacionalnog propisa, a za to potencijalno može prekršajno, pa čak i krivič-
no da odgovara.
Jasno je da postoji niz problema kada je u pitanju neprimena ili primena
evropskog prava od strane odgovornog lica. Pre svega, problem poznavanja pro-
pisa Evropske unije i njihovog direktnog učinka; drugo, problem potencijalne zlo-
upotrebe službenog položaja od strane službenika; treće, problem koji se odno-
si na zakonitost konačne odluke donete na kraju ovog logičkog procesa, odnosno
15 Sud pravde, 22. februar 1990.g., C-221/88, CECA v. Busseni.
16 Sud pravde, 19. januar 1982.g., C-8/81, Becker v. Finanzamt Münster-Innenstad.
Sud pravde, 26. februar 1986.g., C-152/84, Marshall v. Southampton and South-West
17
Hampshire Area Health Authority.

18 Sud pravde, 12. jul 1990, C-188/89, Foster i dr. v. Britisch Gas plc. Kasnije je isti sud doneo
odluku da čak i privatna firma, kao što je na primer firma koja upravlja autoputevima Brennero, ima
obavezu da direktno primeni Direktive 93/89 i 99/62 u ugovorima s klijentima i to u meri u kojoj je
država poverila ovom privatniku zadatak da naplati putarinu i u meri u kojoj Država direktno ili in-
direktno kontroliše ovog privatnika (Sud pravde, 5. februar 2004.g., C-157/2002).
163
odredbe koja, u zavisnosti od toga šta je odabralo odgovorno lice, može biti u
skladu sa nacionalnim zakonom ali i suprotna evropskom pravu i obratno. Baš
zbog ovog kompleksnog preplitanja faktora koje treba uzeti u obzir, čini se da je
pravna sigurnost nužno oslabljena. Stoga bi bilo poželjno da pravna nauka i sam
zakonodavac pokušaju da reše bar neke od ovih konceptualnih problematičnih
čvorova koji proizlaze iz mogućnosti direktne primene nesprovedenih direktiva.
Ovo pitanje se, nadalje, tiče i krajnjih subjekata na koje ova pravila treba
primeniti tj. privatnih lica, firmi i drugih pravnih subjekata, koji ne moraju biti
upoznati sa propisima koji se primenjuju na njihove sporove, a ti propisi mogu
biti nacionalni propisi koji su na snazi ili propisi sadržani u direktivi koja je če-
sto nepoznata jer se ne sprovodi, a za koju nije sigurno da se može direktno pri-
meniti.
Od kada je potvrđen direktni učinak nesprovedenih direktiva, Sud u Luk-
semburgu uvek je bio čvrsto uveren da ovaj učinak ima efekta samo u vertikal-
nim odnosima (država-građanin), a ne i u horizontalnim (privatni subjekt-pri-
vatni subjekt), čak i po cenu nejednakog tretiranja građana, u zavisnosti od toga
da li su oni u pravnom odnosu sa državom ili drugim javnim organom ili s nekim
drugim privatnim licem.19 Sud je opravdao takav pristup, tvrdeći da bi proširiva-
nje direktnog učinka na horizontalne odnose značilo priznavanje prava Evropskoj
zajednici da koristi direktive kako bi definisala propise iz kojih bi odmah nastale
obaveze građana, dok “to pravo Evropskoj zajednici pripada samo kada joj je dode-
ljeno pravo da usvoji propise”.20
Još veći nivo nesigurnosti u vezi s utvrđivanjem propisa koji se mogu pri-
meniti, proizlazi iz presuda u kojima je Sud pravde, premda nije direktno po-
tvrdio princip vodoravnog učinka direktiva, predložio interpretacije nacional-
nog prava po kojima nesprovedene direktive Evropske zajednice imaju indirektni
učinak i u odnosima između privatnih lica. U tu svrhu tipični su prvi slučajevi
19 Sud je potpuno svestan da bi ovaj princip mogao dovesti do nejednakog tretiranja rad-
nika, u zavisnosti od toga da li imaju državni posao ili rade kod privatnika: dok bi u prvom slučaju
radnici mogli iskoristiti prilike koje nudi neprenesena direktiva, radnicima zaposlenim kod privat-
nika ne bi se ni na koji način mogla priznati prava koja proizlaze iz direktive. Ipak, sudije odgovara-
ju na ovaj prigovor, koji je izrazila sama britanska vlada, navodeći da se ta razlika u tretiranju rad-
nika “lako mogla izbeći da je dotična država članica pravilno prenela direktivu u svoje nacionalno
pravo” (presuda Marshall, cit.).
20 Sud pravde, 14. jul 1994.g., C-91/92, Faccini Dori v. Soc. Recreb.
164
Marleasing,21 Bernaldez,22 Bellone,23 Océano Grupo Editorial,24 nakon kojih su

usledili i drugi takvi slučajevi.
PRAVNA FIKCIJA: USKLAĐENA INTERPRETACIJA KAO ANTIDOT

ZA NEPRIMENU NACIONALNOG PROPISA
Ako uzmemo u obzir činjenice, priznavanjem samo vertikalnog učinka di-

rektiva, neće se postupiti pravedno u svim onim situacijama u kojima privatno
lice ne može da zahteva prava koja proizlaze iz evropskog zakonodavstva zbog ne-
aktivnosti njegove zemlje. Da bi otklonio ovu kritičnu tačku, Sud u Luksembur-
gu je ustanovio još jedan princip, poznat kao princip usklađene interpretacije,25
na osnovu kojeg u trenutku primene nacionalnog prava “sud mora da protumači
sopstveno pravo prema sadržaju i svrsi direktive, a princip usklađene interpretacije
obavezuje nacionalni sud da odabere, od sistema interpretacije koji postoje u njego-
vom pravnom poretku, sistem koji će mu omogućiti da odredbama nacionalnog pra-
va dâ značenje koje je kompatibilno s direktivom”, čak i ukoliko ova direktiva još
nije usvojena ili nije pravilno usvojena.
U suštini, ovaj princip, koji se može primeniti na bilo koji nacionalni pro-
pis, može dati rezultate koji su veoma slični onima koje može ostvariti direktno
primenljivi propis, kao što je propis neke uredbe, pa se tim putem mogu priznati
i horizontalni učinci direktive. Naime, ako nacionalni propis, bez obzira na vezu
koju ima sa nesprovedenom direktivom, može da se protumači na način koji je
usklađen s ovom direktovom, proizilazi da nacionalni sud ponovo konfiguriše na-
cionalno pravo26 i tako obavezuje privatno lice na hermeneutičku operaciju na
osnovu nacionalnog propisa koji je usklađen sa sadržajem nesprovedene direkti-
ve, koja nikada nije faktički stupila u pravni poredak.
Sud pravde, 13. novembar 1990.g., C-106/89, Marleasing S.A. v. Comercial Internacional
21
de Alimentacion.
22 Sud pravde, 28. mart 1996.g., C‑129/94, Ruiz Bernáldez.
23 Sud pravde, 30. april 1998, C-215/97, Barbara Bellone v. Yokohama S.p.A. U istom smislu
pogledati i Sud pravde, 13. jul 2000.g., C-456/98, Centrosteel Srl c. Adipol GmbH.
24 Sud pravde, 27. jun 2000.g., sporova od C-240/98 do C-244/98, Océano Grupo Editorial i
Salvat Editores SA v. Rocío Murciano Quintero i ostali.

25 Uporediti Sud pravde, 13. novembar 1990.g., C-106/89, Marleasing, cit.
26 Primer Luigi Daniele, “Tendenza attuale della giurisprudenza comunitaria in merito alla
nozione di norme direttamente efficaci”, Diritto comunitario e degli scambi internazionali, 1, 1995,
225.
165
Tako se ulazi u sivu zonu punu dvosmislenosti, u kojoj se tetura i luksem-

burško zakonodavstvo. U istoj presudi Faccini Dori, gde se princip usklađene in-
terpretacije jasno afirmisao, Sud je oscilirao između ponovnog potvrđenog negi-
ranja horizontalnih učinaka na nesprovedene direktive i potvrđivanja mogućnosti
da, indirektno i kroz filter usklađene interpretacije nacionalnog zakona, te iste di-
rektive utiču na horizontalne odnose među privatnim licima.
Na konkretnoj osnovi, ukoliko ne dođe do sprovođenja neke direktive, od-
nosno ako se pojedincima ne daju prava koja proizilaze iz evropskog pravnog po-
retka, nacionalni sud će morati da proveri, od slučaja do slučaja, pre svega da li
lice u vezi s kojim se poziva na direktivu, ima javni karakter ili ne. Ako je odgovor
potvrdan, sud može sigurno da primeni direktivu na osnovu njenog vertikalnog
učinka. Ako ne, treba proveriti da li postoji odredba u nacionalnom pravu koja se
može protumačiti u skladu s odredbama nesprovedene direktive: ako ta odred-
ba postoji, onda će se nacionalni propis interpretirati u skladu s ovom direkti-
vom; ako ne postoji, povoljna prava i obaveze koje proizlaze iz direktive ne mogu
se proširiti na vodoravni odnos, čak ni na interpretativni način, tako da kao jedi-
no rešenje preostaje da se podnese zahtev za naknadu štete protiv države koja ne
ispunjava svoje obaveze, prema kriterijima sudske prakse Francovich.
KADA SE INTERPRETACIJA SUDA PRAVDE TRANSFORMIŠE

U STVARANJE NOVIH PROPISA
Ostaje činjenica da je, na osnovu principa direktnog učinka direktiva i uskla-

đene interpretacije nacionalnog prava, sve više slučajeva u kojima je sprovođenje
neke direktive rezultat pravne delatnosti, prepušteno osetljivosti pojedinačnog
sudije i to na način koji uveliko prelazi okvire nacionalnog zakona koji je formal-
no na snazi.
U pitanju je pomeranje ravnoteže između zakonodavca i pravne nauke, koja
na evropskom nivou odražava slabo proučeni mehanizam, koji zaslužuje posebnu
pažnju. Reč je o mehanizmu, pomalo “podmuklom”, koji omogućava Sudu pravde
da izvrši standardizaciju pravnih propisa država članica.
Sud u Luksemburgu, koji se kao institucija poziva da tumači zakonske
odredbe Evropske unije, ponekad se ne ograničava samo na vršenje obične her-
meneutičke delatnosti, već kao i svako drugo pravosudno telo, ide dalje, popu-
njava eventualne praznine i formuliše pravila koja nisu izražena ili barem koja
nisu izričita, a koja ovaj Sud tumači i koja se primenjuju u nacionalnim pravnim
poretcima. To se može dogoditi i u kontekstu prekršajnog postupka kao i kroz
postupak prethodnog pitanja, a rezultat je da odluke suda na kraju ne samo da
interpretativno objašnjavaju evropsko pravo, već i na neki način “dopunjuju” za-
166
kone, a pre svega usaglašavaju nacionalne pravne propise, tako da imaju veći uči-
nak u odnosu na neku direktivu ili pravilnik, s obzirom da presuda, u formulisa-
nju ili ponavljanju pravila, izražava jedinu dozvoljenu interpretaciju koju zahteva i
od nacionalnih sudova.
Međutim, funkcionalnost evropskih presuda ističe granice ovog načina for-
mulisanja pravila. Specifikacija putem pravnih propisa instituta i pojmova koji se
odlikuju primenom propisa po slobodnom nahođenju svakako je korisna i vred-
na poštovanja, ali treba primetiti da postoji značajan nedostatak sistematičnosti i
pravne sigurnosti, koji je rezultat naglašene autonomije koju sudovi imaju po pi-
tanju procenjivanja.27
Sud pravde često koristi ovo osnovno sredstvo “pravne standardizacije”
tamo gde direktive, bilo zbog pravnih ili političkih razloga, bilo zbog nesposob-
nosti evropskog zakonodavca, nisu htele ili nisu znale na koji način da stignu. Na
taj način se potvrđuju propisi koji nisu izričito navedeni u direktivama za usklađi-
vanje zakonskih propisa.
Drugim rečima, zahvaljujući interpretaciji, Sud pravde formuliše propise
koji važe i za države i za privatna lica, a koji se direktno mogu primeniti, iako ih
nije usvojio nacionalni zakonodavac, pa su ovi propisi često u više ili manje oči-
glednom kontrastu s nacionalnim “izraženim” propisima. Pometnja koja se stvara
u nacionalnim pravnim porecima je evidentna, a s njom i nesigurnost koja nasta-
je i kod sudije i kod građana.
Neki primeri u području privatnog prava i u području javnog prava mogu
pomoći da se razume koliko su ozbiljne posledice ove neusklađenosti.
… U OBLASTI PRIVATNOG PRAVA
Direktiva o nepoštenim uslovima u potrošačkim ugovorima 93/13/EZ28

utvrđuje da države moraju garantovati da u ugovorima između preduzetnika i po-
27 Na ovu temu Gianmaria Ajani, “Trapianto di norme ‘informato’ e globalizzazione: alcu-
ne considerazioni”, Studi in onore di Aldo Frignani : nuovi orizzonti del diritto comparato europeo
e transnazionale, (ed. G. Ajani et al.), Napoli, 2011, 33 i dalje; Michele Graziadei, “The Functiona-
list Heritage”, Comparative Legal Studies: Traditions and Transitions, (ed. P. Legrand, R. Munday),
Cambridge, 2003, 100; Maria Alessandra Sandulli, “Riflessioni sulla responsabilità civile degli or-
gani giurisdizionali”, L’Europa del diritto: i Giudici e gli ordinamenti, (ed. P.G. Portaluri), Università
del Salento, Napoli, 2012, 513, potvrđuje “prirodna nesigurnost prava čija je podloga u suštini pravna
s posebnim osvrtom na područje javnih ugovora”; v. i Michele Cozzio, “Il ruolo creativo della giuri-
sprudenza nella disciplina degli appalti pubblici”, Gli appalti pubblici tra regole europee e nazionali,
(ed. G.A. Benacchio, M. Cozzio), Milano, EGEA, 2012, 30 i dalje.
28
Direktiva 93/13/EEZ od 5. aprila 1993. godine o nepoštenim uslovima u potrošačkim
ugovorima.
167
trošača eventualne klauzule o odstupanju od redovnog pravila po kojem nadležni

sud treba da bude sud na čijem se području nalazi prebivalište (boravište) potro-
šača ne proizvode pravno dejstvo. Prilikom usvajanja direktive, neke države člani-
ce, kao što je Italija, odlučile su da ovu klauzulu smatraju ništavom po pitanju ka-
žnjavanja.
Međutim, ova direktiva ne precizira koja strana ima pravo da pokrene pita-
nje nepoštenih uslova pred sudom.
S obzirom da u direktivi o tome nema reči, smatralo se da svaka država čla-
nica može slobodno da odluči ko, kako i kada može postaviti pitanje o nevalja-
nosti klauzule o odstupanju od redovnog pravila po kojem nadležni sud treba da
bude sud na čijem se području nalazi prebivalište (boravište) potrošača ili zaklju-
čiti da ona nema pravno dejstvo.
Međutim, Sud pravde je u presudi Oceano Grupo Editorial29 odlučio da su-
dija po službenoj dužnosti mora da pokrene pitanje nezakonitosti (dakle nevalja-
nosti) klauzule o odstupanju od redovnog pravila po kojem nadležni sud treba
da bude sud na čijem se području nalazi prebivalište (boravište) potrošača, a ne
samo zainteresovana strana. Sud je svoju odluku, između ostalog, zasnovao na
potrebi da se osigura efektivna primena evropskog prava, koristeći na taj način
efektivnost kao opšti princip koji faktički opravdava uvođenje novog pravila.
Štaviše, pravilo koje je uveo sud više nije pravilo za usklađivanje propisa,
kao što je to referentna direktiva, već pravilo za standardizaciju, jer je interpre-
tacija koju je predložio Sud obavezujuća, ne samo za sud na koji se upućuje (u
ovom slučaju prvostepeni Sud u Barseloni), već i za sve nacionalne sudove svih
zemalja Evropske unije, koji više neće moći da primene nacionalno pravo svo-
je države na drugačiji način od onog na koji je Sud protumačio Direktivu 93/13.
Još jedan tipičan slučaj nepovezanosti između formalnih propisa i propisa
koji se primenjuju predstavlja Direktiva 85/577/EZ za zaštitu potrošača u pogle-
du ugovora sklopljenih van poslovnih prostorija30 koja, u trenutku davanja prava
na odustajanje kupcu-potrošaču, nije naznačila nikakav rok za ostvarivanje pra-
va na odustajanje u slučaju da kupac-potrošač nije dobio odgovarajuće informa-
cije o postojanju samog prava, kao i o načinu na koji ovo pravo može iskoristiti.
Formulaciji člana 4. Direktive po kojoj “države članice garantuju da njihovo nacio-
nalno zakonodavstvo predviđa odgovarajuće mere za zaštitu potrošača u slučaju da
isti nisu primili informaciju iz ovog člana”, kao da implicira da države članice ima-
ju određenu diskrecionalnost u rešavanju ovog pitanja.
29 Sud pravde, 27. jun 2000, sporova od C-240/98 do C-244/98, Océano Grupo Editorial, cit.
30 Direktiva 85/577/EEZ od 20. decembra 1985. godine za zaštitu potrošača u pogledu ugo-
vora sklopljenih van poslovnih prostorija.
168
Na osnovu ovog pristupa, zakonodavac Nemačke odredio je rok od godinu

dana od dana potpisivanja ugovora u kojem ovo pravo zastareva, polazeći od toga
da se potreba za sigurnošću prava ne može žrtvovati, izvan određenih granica, za-
rad zaštite potrošača.
Sud pravde, međutim, smatra da ovaj propis Nemačke nije u skladu sa di-
rektivom. Tako je Sud pravde u presudi Heininger31 naveo da uopštenost direkti-
ve (“nacionalni zakonodavac mora da preduzme potrebne mere za zaštitu potro-
šača”) ne daje pravo državama da odrede rok isteka ili rok zastarevanja prava na
odustajanje. 32
Ovom presudom rešen je odnos između dva građanina (preduzetnika i po-
trošača) koji su predmet spora - a što je u deklarisanoj i jasnoj suprotnosti s naci-
onalnim propisom građanskog zakonika Nemačke (BGB) koji se može primeni-
ti na predmetni spor – i to na osnovu propisa koji je izrečen u Luksemburgu, ali
koji nije naveden ni u jednom drugom dokumentu, ni evropskom dokumentu, ni
nacionalnom dokumentu, pa ga dakle nijedna od strana koje su uključene u spor
(nemački zakonodavac, nemački sud, parničke stranke) očigledno nisu mogle po-
znavati.
Slična zapažanja mogu se izvući iz slučajeva u kojima se može primeniti Di-
rektiva 85/374 od 25. jula 1985. godine33 o odgovornosti proizvođača, koja je dr-
žavama članicama ostavila široku mogućnost odlučivanja po vlastitom nahođenju
kada je u pitanju određivanje detaljnih pravila u ovoj oblasti, s obzirom da se na-
cionalni zakoni koji uređuju ovu oblast dosta razlikuju jedan od drugog. Uprkos
tome, Sud pravde je više puta intervenisao kako bi potvrdio neka nedvosmislena
i obavezujuća rešenja i formulisao određena pravila koja su prilično smanjila slo-
bodu izbora koju je Direktiva, po svemu sudeći, dala nacionalnim zakonodavci-
ma ili nacionalnoj sudskoj praksi, pa je tako pomela one koji su oduvek smatrali
da je direktiva dovela do minimalne usklađenosti odgovornosti proizvođača.
Dakle, u presudi Commissione v. Repubblica francese34 utvrđeno je da fran-
cuski zakonodavac ne ispunjava obavezu kada je u pitanju regulisanje jednog od
najvažnijih aspekata odgovornosti proizvođača, tzv. “rizik razvoja”. Podsećamo
da je, upravo zbog nepostizanja sporazuma između Francuske (koja tradicional-
31 Sud pravde, 13. decembar 2002, C-481/99, Heininger v. Bayerische Hypo und Vereinsbank AG.
32 Tako tvrde sudije Suda u slučaju Heininger, cit.: “Directive 85/577 precludes the nation-
al legislature from imposing a time-limit of one year from the conclusion of the contract within which
the right of cancellation provided for in Article 5 of that directive may be exercised, where the consum-
er has not received the information specified in Article 4”.
33 Direktiva 85/374/EEZ od 25. jula 1985. g., u vezi s odgovornošću za neispravne proizvode.
34 Sud pravde, 25. april 2002. g., C-52/00.
169
no teži da pripiše rizik razvoja proizvođaču) i Velike Britanije (koja tradicionalno

teži da pripiše rizik razvoja oštećenoj strani), direktiva izabrala kao zadato pravilo
ono koje pripisuje rizik razvoja oštećenoj strani ali je u isto vreme dala državama
članicama mogućnost da odstupe od toga i da rizik pripišu proizvođaču.
Prilikom prenošenja direktive, francuski zakonodavac se, verovatno pod
pritiskom i nacionalnih proizvođača u strahu da budu oštećeni u odnosu na nji-
hove kolege iz drugih zemalja članica,35 odrekao svog prethodnog modela i više
se približio ovom drugom modelu i, pored toga što rizik razvoja pripisuje pro-
izvođaču, dozvolio je istom da ne odgovara ukoliko dokaže da je primenio sve
mere potrebne za sprečavanje posledica neispravnosti proizvoda (čl. 13 loi br. 98-
389 od 19. maja 1998. godine).
Sud pravde, međutim, smatra da ovakav izbor nije primeren. On je odre-
dio da je direktiva trebalo da dozvoli da se odabere isključivo jedan od dva pred-
viđena modela (čl. 7., slovo e, odnosno čl. 15., slovo a), a ne da dozvoli model koji
je između ova dva. Drugim rečima, direktiva je navodno dozvolila da se elimini-
še rasterećenje odgovornosti za rizik razvoja, ali navodno nije dozvolila da se pro-
mene uslovi primene ovog rasterećenja.36
Tako se, paradoksalno, smatra da francuski zakon po kojem je odlučeno da
se više ne koristi odstupanje koje je izričito odobrio evropski zakonodavac i koji
je pokušao da se približi drugom modelu koji direktiva predviđa, odnosno mo-
delu koji su države članice većinom usvojile, nije u skladu s direktivom pa se zato
ovaj francuski zakon ne može primeniti.
Još jedan primer odgovornosti proizvođača ali u okviru postupka prethod-
nog pitanja u skladu s čl. 234. Ugovora o EZ, jeste kada je sudija u Oviedu posta-
vio pitanje može li građanin koji je teško oštećen, s obzirom da mu je izvršena
transfuzija zaražene krvi, da se pozove na španski zakon iz 1984. godine, prema
kome je mogao dobiti naknadu štete, ili pak, treba da se primeni zakon iz 1994.
godine o sprovođenju direktive 85/374/EZ, koja oštećenom ne bi dozvolila da do-
bije naknadu štete. U sporu o kojem je odlučeno 25. aprila 2002., C-183/00, Gon-
zales Sanchez, Sud pravde, suprotno od onoga što se tvrdi u Direktivi 85/374/EZ,
nije dao građaninu mogućnost da se pozove na nacionalni zakon koji je za njega
bio povoljniji od propisa iz direktive.
35
O raspravi koja se odvila u Francuskoj u periodu primene direktive 85/374, v. Jacques
Ghestin, «Le nouveau titre IV bis du Livre III du Code civil», Semaine juridique, 1998, br. 27,
1201–1211.
36 V. § 47 citirane presude C-52/00 od 25. aprila 2002. godine, Commissione v. Repubblica
francese.
170
Ovako je odlučeno uprkos činjenici da direktiva po tom pitanju uopšte nije

jasna, štaviše davala je mogućnost interpretacije po kojoj je povoljnije da se pri-
mene prethodni propisi, ako su oni povoljniji za oštećenu stranu.37 Sud je dao su-
protno tumačenje38 prema kome oštećena strana nema mogućnost da se pozo-
ve na propise koji se razlikuju od propisa predviđenih direktivom o odgovornosti
proizvođača, čak i ako su ti propisi za njega povoljniji.39
U skladu s predmetnim podsticajem za standardizaciju nacionalnih pro-
pisa, 2006. godine, u presudi Skov v. Bilka,40 Sud je utvrdio da dansko zakono-
davstvo nije primenljivo tamo gde uvodi, osim odgovornosti proizvođača, i au-
tonomnu odgovornost prodavca, prema sudskoj tradiciji ove Zemlje. Zapravo, za
Sud direktiva podrazumeva potpuno usklađivanje tačaka koje ona sama uređuje,
a utvrđivanje odgovornih osoba je obavezno;41 stoga nacionalni zakonodavac ne
može pripisati drugim subjektima osim proizvođaču odgovornost koja je analo-
gna odgovornosti predviđenoj za proizvođača, koji ostaje jedini subjekt protiv ko-
jeg oštećenik može postupiti kad mu neispravni proizvod nanese štetu.
… I U OBLASTI JAVNOG PRAVA
Analogna nesigurnost po pitanju propisa koji se može primeniti, uprkos

tome što postoji jasan i precizan nacionalni propis, može se naći i u javnom pravu.
Tipičan primer u Italiji je nedavni slučaj Vitali v. Autostrade iz 2019. godi-
42
ne. Usvajanjem direktive 2014/24 EU u oblasti javnih radova, italijanski zako-
37 U čl. 13. direktive 85/374 navedeno je sledeće: “Ova Direktiva nema utjecaja ni na koja
prava koja bi oštećena osoba mogla imati u skladu sa zakonskim propisima o ugovornoj ili drugoj
odgovornosti ili posebnim sustavom odgovornosti koji je postojao u trenutku kada je ova Direktiva
priopćena”.
38 Sud pravde, 25. aprila 2002.g., C-183/00, Gonzales-Sanchez doslovno potvrđuje da pozi-
vanje, u čl. 13 direktive, na prava koja oštećena strana može da koristi na osnovu ugovorne ili vanu-
govorne odgovornosti, u smislu što ono “not preclude the application of other systems of contractual
or non-contractual liability based on other grounds, such as fault or a warranty in respect of latent de-
fects” (uporediti § 31).
39 “Article 13 of Directive 85/374 … must be interpreted as meaning that the rights conferred
under the legislation of a Member State on the victims of damage caused by a defective product under
a general system of liability having the same basis as that put in place by the Directive may be limited
or restricted as a result of the Directive’s transposition into the domestic law of that State” (uporediti iz-
reku presude Gonzales Sanchez, cit.).
40 Sud pravde, 10. januar 2006., Skov v. Bilka.
41 Uporediti § 33 Sud pravde, Skov v. Bilka, cit.
Sud pravde, 26. septembar 2019. godine, C-63/18, Vitali Spa v. Autostrade Spa. Na ovu
42
temu videti i Michele Cozzio, Edoardo Tozzo, “Subcontracting Limitation as Expressed by Italian
171
nodavac odredio je u Zakonu o javnim nabavkama da uspešni ponuđač ne može

da dâ u podzakup trećim stranama deo ugovora u iznosu većem od 30% (čl. 105,
2. stav zakonske uredbe br. 50/2016, tzv. Zakon o javnim nabavkama). Namera
zakonodavca je da se bori protiv kriminala tako da učestvovanje kriminalnih or-
ganizacija u javnim radovima bude manje privlačno, dakle da ograniči fenomen
infiltracije mafije.
Međutim, mišljenje Suda je sledeće: “čak i ako se može smatrati da bi se ko-
ličinskim ograničenjem korišćenja podugovaranja moglo boriti protiv takve pojave,
ograničenjem poput onoga o kojem je reč u glavnom postupku prekoračuje se ono
što je nužno za postizanje tog cilja” (br. 38). Drugim rečima, ako je istina da prema
evropskom propisu zakonodavac u priličnoj meri može da odluči po sopstvenom
nahođenju, istina je takođe da se to slobodno nahođenje mora izvršavati u skladu
s principom proporcionalnosti i jednakog tretmana. Tako sudije iz Luksembur-
ga tvrde da “Direktivu 2014/24/UE treba tumačiti na način da joj se protivi nacio-
nalni propis, poput onoga o kojem je reč u glavnom postupku, kojim se deo ugovo-
ra koji je ponuđač ovlašćen dati u podugovor trećim stranama ograničava na 30%”.
To ne znači da nije moguće postaviti ograničenja na neki drugi, manji pro-
cenat. Prema mišljenju Suda, mogućnost da se definiše ograničenje za davanje
dela ugovora u podugovor može se eventualno oceniti pojedinačno od slučaja do
slučaja i prepustiti ličnom nahođenju (i odgovornosti) administracije koja zaku-
pljuje radove imajući u vidu dotični ekonomski sektor, prirodu radova, identitet
podugovarača.
U tom kontekstu, nametanje ograničenja davanja dela ugovora u podugo-
vor može biti legitimno ako se sprovodi u skladu s osnovnim pravilima i opštim
principima Ugovora o funkcionisanju Evropske unije (par condicio, transparen-
tnost, proporcionalnost), što međutim, znači da ovu procenu po sopstvenom na-
hođenju treba da izvrši administracija koja raspisuje javnu nabavku; iako evrop-
ski propisi prihvataju ovo sopstveno nahođenje, ono može izazvati nesigurnost
i nepoverenje kod preduzetnika koji žele da izbegnu ocenjivanje po sopstvenom
nahođenju administracije i koji su za to da se primene sigurni postupci, uređeni
precizno i detaljno.
U sledećem razmatranju istaknuto je kako pravilo koje je iskazao Sud prav-
de, a čiji su okviri nesigurni, postaje još teže protumačiti kako se ispituju implika-
cije koje se mogu primeniti u nacionalnom kontekstu.
Uzmimo na primer da se ispitani slučaj odnosi na javnu nabavku u vredno-
sti iznad praga (tj. podleže evropskim propisima Direktive 2014/24/EU). Među-
Legislation of Public Contracts Does Not Comply with European Law”, u European Procurement &
Public Private Partnership Law Review, 2020, 2, 174-178.
172
tim, ostaje otvoreno pitanje da li se ista zabrana da se postavi unapred utvrđeno

ograničenje za podzakup može primeniti ili ne i za vrednosti ispod praga (od-
nosno koji ne podleže evropskim pravilima); zabrana ograničavanja podzakupa
formulisana je pozivajući se na niz principa (par condicio, transparentnost i pro-
porcionalnost) čija primena, opet prema sudskoj praksi EU, premašuje područje
gornjeg praga, da bi se primenila u situacijama u kojima nacionalni zakonodav-
ci imaju veću autonomiju, budući da ne moraju da slede ciljeve koje su nametnu-
le evropske direktive.
Još jednom, uprkos jasnoj formulaciji nacionalnog propisa, preduzetnik će
morati da se pridržava stava koji zauzme javna uprava (ili, u slučaju žalbe, mora
prihvatiti interpretaciju nacionalnog suda), koja će morati da oceni da li svrha
koja je u nacionalnom zakonodavstvu obrazložila restrikcije za podzakup, prona-
lazi u vrednostima ispod praga opravdanja takva da može da dovede do drugači-
je procene.
ZAKLJUČAK
Kratko navedeni primeri predstavljaju samo minimalni deo onoga što nude
postojeći slučajevi. Iz njih, međutim, proizlazi nesporna činjenica u odnosu izme-
đu prava Evropske unije i nacionalnog prava, odnosno sposobnost odluka Suda
pravde da standardizuje pravo država članica. Presude, koje su obavezujuće za
sve jurisdikcije svih država članica, ne samo da mnogo više standardizuju propise
nego što to čini zakonodavstvo Zajednice, koje se čak i direktno može primeni-
ti kao pravilnik EU, s obzirom da i ovaj pravilnik može biti predmet različitih tu-
mačenja i primena od strane nacionalnih organa vlasti, već su u stanju da odred-
be sadržane u direktivama odmah učine efikasnim i obavezujućim za privatna
lica, a ove direktive, po svojoj definiciji, ne bi trebale da obavežu građane, već
samo države.
Istovremeno, ovaj fenomen podstiče sve veću nesigurnost u utvrđivanju
propisa koji se konkretno mogu primeniti na sporove, posebno “horizontalnih
propisa”, odnosno propisa koji uređuju odnose između privatnih lica.
Kao što je istaknuto u uvodu, predmetna nesigurnost poprima sistemski
karakter. S tim u vezi, trebalo bi razmisliti o neskladu koji dovodi u međusob-
ni sukob neke principe evropskog prava, poput principa o procesnoj autonomi-
ji država članica, s intervencijama Suda pravde, koje su se često oslanjale na cilj
efektivne primene evropskog prava da bi formulisale (ili protumačile) nacionalna
prava koja se odnose na službeno utvrđivanje pitanja nevaljanosti ugovornih kla-
uzula, propisa itd. Ako se, u cilju postupnog usklađivanja i konsolidacije standar-
da za zaštitu Unije, intervencija Suda pravde može opravdati i ako je ona poželj-
173
na, ne sme se ignorisati da sredstvo odabrano za postizanje ovog cilja predstavlja

jasno i invazivno mešanje evropskog suda u nacionalno pravo,43 tako da je u su-
protnosti i sa samim principom procesne autonomije koja tradicionalno upravlja
(ili bi trebalo da upravlja) odnosima između evropskog zakonodavstva i nacional-
nog zakonodavstva.
U ovakvom kontekstu radikalno se menja i odnos između izvora evrop-
skog prava. Danas više nije moguće podržati jasne razlike po pitanju struktu-
re i svrhe koje postoje između propisa i direktiva, s obzirom da direktive, s jedne
strane, sve više imaju za cilj da ograniče slobodno nahođenje (uključujući i slo-
bodu postupanja) država članica (štaviše delimično u suprotnosti sa samom pri-
rodom “izvora” direktive); s druge strane, direktive se mogu direktno primeniti,
čak i ako nisu sprovedene, i to samo na osnovu interpretacije koju je Sud pravde
odlučio da im dâ.
Zapravo izgleda da su uloga i autonomija sudske prakse EU stvarna vari-
jabila koja podriva ravnotežu sistema. Suočeni sa zakonodavnom (i, na opštem
nivou, političkom) delatnošću koja se sve više bori da izmiri posebne interese
država članica, njihove predrasude i nepoverenje u same procese integracije za-
kona, sudije Suda u Luksemburgu preuzele su velik deo tereta pravne standardi-
zacije unutar Unije, koristeći opšte referencije u odnosu na ideju korisnog učin-
ka ugovora, koji se efektivno mogu primeniti ili u odnosu na svrhu integracije,
kako bi faktički obavljali kreativnu delatnost. Uostalom, privilegovani sagovornik
Suda pravde nije nacionalni zakonodavac, već nacionalni sudija (ili drugi subjek-
ti koji treba da primene evropsko pravo) koji, “preskače” formalni podatak koji
predstavlja interni propis i njegova formulacija i koji koristi usklađeno tumače-
nje i pridržava se presuda Suda pravde i tako uticajno deluje na razvoj nacional-
nog prava.
Jasno je da se ova logika zasniva na izvodljivosti dijaloga između sudija/or-
gana vlasti (evropskih i nacionalnih organa vlasti), dok isključuje zakonodavce,
čija aktivnost tradicionalno garantuje sigurnost i ujednačenost propisa.
Ako se doda činjenica da su odluke koje donese Sud pravde obavezujuće,
ne samo za sudiju (ako su u pitanju interpretativne odluke) ili za Državu kojoj su
upućene (ako se radi o odlukama koje utvrđuju prekršaj), već i za sve sudije svih
država članica u kojima postoje situacije identične (a ne samo slične) onoj koja je
predmet odluke Evropskog suda, proizilazi da rekonstrukcija primenljivih propi-
sa, koju treba da izvrši nacionalni sud ili subjekt koji taj propis treba da primeni,
43
Na ovu temu, Diana Urania Galetta, “Rinvio pregiudiziale alla Corte di giustizia UE”,
L’Europa del diritto: i giudici e gli ordinamenti, (ed. P.L. Portaluri), cit., 121 i dalje, zadržava se na
prethodnom pitanju i na kritičnim profilima koji se javljaju.
174
često treba da se izvrši iznova, s obzirom da je teško da se poklope odluke donete

u sporovima koji se skoro nikada ne mogu u potpunosti preklopiti, već su eventu-
alno slični, ali se ne podudaraju.
Uostalom, ovo je učinak principa direktne primene i usklađene interpretaci-
je, od kojih je prvi princip usredsređen na jačanje evropskog prava, pa tako pre-
skače zakonodavca, dok drugi princip garantuje prostor nacionalnom tumaču
propisa da može da postupa ali uz poštovanje ciljeva zakonodavstva EU. Na kraju
ovog dugog “lanca” međuinstitucionalnog dijaloga nalazi se građanin koji je du-
žan da poštuje zakonski propis ili koji iz tog propisa crpi svoja prava. Taj isti gra-
đanin nalazi se faktički u teškoj situaciji jer ne poznaje konkretno rešenje koje se
može primeniti na njegov lični slučaj, a koje zavisi od nestalnih interpretacija koje
su date u cilju usklađivanja propisa. Ishod logičkog procesa je neizvestan ili ga je
barem teško unapred proračunati.
Iz navedenog proizilazi da pravna nesigurnost predstavlja, barem delimič-
no, visoku cenu koju treba platiti za evropsku integraciju.
Prof. Dr. GIAN ANTONIO BENACCHIO

Trento University
EUROPEAN LAW, NATIONAL LAW AND

(UN)CERTAINTY OF LAW
Summary
One of the fundamental values of any legal system is the principle of certainty of law, whose
highest expression is its encoding in the various bodies of law. However, today this value is strong-
ly, albeit inadvertently, called into question by the European Union – in particular, by a set of prin-
ciples, and related mechanisms, designed to ensure uniformity of law across the EU Member States.
These include the principle of primacy of EU law over the laws of its Member States, the principle
of the disapplication of national laws that are incompatible with EU law (including the provisions of
directives that have not yet been implemented, or that have implemented in a manner deemed in-
correct), the principle of interpretation of national law in conformity with EU law and, above all,
the conclusive and binding effect of the judgments of the EU Court of Justice even when they pro-
vide a ‘unique’ or unusual interpretation, not expressly provided for in EU law. These principles are
now well-established benchmarks in supreme and national courts as well, to the extent that there
has been a radical shift in the system and hierarchy of sources of law in each legal system of the EU
Member States, at the expense of citizens, businesspeople and legal practitioners, who all find it
hard to identify the exact rule to apply to specific cases.
Key words: certainity of law, European Union, primacy of EU law, Court of Justice, disappli-
cation of national law
175
Literatura
Ajani G., “Trapianto di norme ’informato’ e globalizzazione: alcune considerazioni”, Studi

in onore di Aldo Frignani : nuovi orizzonti del diritto comparato europeo e transnazio-
nale, (ed. G. Ajani et al.), Jovene, Napoli, 2011.
Cozzio M, “Il ruolo creativo della giurisprudenza nella disciplina degli appalti pubblici”,
Gli appalti pubblici tra regole europee e nazionali, (ed. G.A. Benacchio, M. Cozzio),
EGEA, Milano, EGEA, 2012.
Cozzio M., Tozzo E., “Subcontracting Limitation as Expressed by Italian Legislation of
Public Contracts Does Not Comply with European Law”, European Procurement &
Public Private Partnership Law Review, 2020.
Daniele L., “Tendenza attuale della giurisprudenza comunitaria in merito alla nozione di
norme direttamente efficaci”, Diritto comunitario e degli scambi internazionali, 1995.
Elischer D., Frinta O., Pauknerová M., “Recodification of Private Law in the Czech Re-
public”, The Scope and Structure of Civil Codes, (ed. J.C. Rivera), Springer, Dordrecht,
2013.
Gabrielli E., Fusaro A., “La riforma dei contratti in Francia”, Giurisprudenza italiana,
2018.
Galetta D.U., “Rinvio pregiudiziale alla Corte di giustizia UE”, L’Europa del diritto: i giu-
dici e gli ordinamenti, (ed. P.L. Portaluri), Edizioni scientifiche italiane, Napoli, 2012.
Graziadei M., “The Functionalist Heritage”, Comparative Legal Studies: Traditions and
Transitions, (ed. P. Legrand, R. Munday), Cambridge University Press, Cambridge,
2003.
Grossi P., “Codici: qualche conclusione tra un millennio e l’altro”, Codici. Una riflessione di
fine millennio, (ed. P. Cappellini, B. Sordi), Giuffrè, Milano, 2001.
Grossi P., Mitologie giuridiche della modernità, Giuffrè, Milano, 2007.
Irti N., L’età della decodificazione, Giuffrè, Milano, 1999.
Marino D., Il nuovo codice civile rumeno fra tradizione e innovazione, EUT, Edizioni
Università Trieste, 2020.
Navarretta E., “La causa e la rèforme du Code civil francese”, Persona e Mercato, 2018.
New Civil Codes in Hungary and Romania, (ed. A. Menyhárd, E. Veress E.��
, Cham), Sprin-
ger, 2017.
Patti S., “Ricodificazione”, Rivista di diritto civile, 2018,
La riforma del Code civil: una prospettiva italo-francese, (ed. D. Valentino), Edizioni Scien-
tifiche Italiane, Napoli, 2018.
Sacco R., “Codificazione, ricodificazione, decodificazione”, Digesto, discipline privatistiche
– Sez. Civ., Torino, 2010.
176
Sandulli M.A., “Riflessioni sulla responsabilità civile degli organi giurisdizionali”, L’Europa
del diritto: i Giudici e gli ordinamenti, (ed. P.G. Portaluri), Università del Salento, Na-
poli, 2012.
Terlizzi G., “Erosione e scomparsa della clausola dei ’buoni costumi’ come limite
all’autonomia contrattuale”, Persona e Mercato, 2018.
Vettori G., “L’ordonnance sulla riforma del contratto in Francia”, Persona e Mercato, 2018.
Zimmermann R., “Il BGB e l’evoluzione del diritto civile”, Contratto e impresa: Europa,
2004.
Zweig S., Il mondo di ieri, Garzanti, Milano, 2014.

Primljen: 03.10.2020.
177
ČETVRTA SEKCIJA
MEĐUNARODNO PRIVATNO PRAVO

UDK 347.441:347.235]:347.961
DOI: 10.5937/RKSPP2002181D
SLAVKO ĐORĐEVIĆ
POSTUPANJE JAVNOG BELEŽNIKA PRILIKOM ZAKLJUČENJA

UGOVORA KOJI ZA PREDMET IMA STICANJE STVARNOG PRAVA
NA NEPOKRETNOSTI KOJA SE NALAZI U INOSTRANSTVU
– Nekoliko napomena iz ugla međunarodnog privatnog prava –
U ovom radu se obrađuju određena pitanja međunarodnog privatnog prava sa ko-

jima se suočavaju javni beležnici kada obavljaju javnobeležničke poslove kod zaključenja
ugovora koji za predmet imaju sticanje stvarnih prava na nepokretnostima koje se nalaze
u inostranstvu. Autor se, najpre, bavi pitanjem da li su domaći javni beležnici međunarod-
no nadležni da obavljaju javnobeležničke poslove kod ovih ugovora. Zatim, imajući u vidu
da je za ove ugovore, shodno čl. 21 ZRSZ, merodavno pravo strane države u kojoj se nepo-
kretnost nalazi, autor pokušava da razjasni da li javni beležnik primenjuje pravila o formi
ugovora koje sadrži ovo strano pravo ili, pak, mora da se pridržava domaćih pravila o formi
(koji su za njega pravila procesnopravne prirode), uz istovremeno uvažavanje pravila stra-
nog prava na odgovarajući način. Najzad, autor objašnjava na koji način, posmatrano iz
ugla međunarodnog privatnog prava, javni beležnik treba da postupa prilikom zaključenja
Prof. dr Slavko Đorđević, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu,

e-mail: slavko.djordjevic77@gmail.com. Ovaj rad je nastao kao rezultat ekspertskog rada autora na te-
mu “Izrada modela uputstva za primenu međunarodnog privatnog prava u javnobeležničkoj praksi”
u okviru projekta “Economic empowerment of women” koji finansira Nemačka organizacija za me-
đunarodnu saradnju – Kancelarija za pravnu reformu (Organisation for International Cooperation –
GIZ, ORF Legal Reform). Dokument o primeni međunarodnog privatnog prava u praksi javnih be-
ležnika, koji je napisao autor i iz kojeg proistekao ovaj rad, može se naći na vebsajtu Javnobeležničke
komore Republike Srbije: Slavko Đorđević, Primena međunarodnog privatnog prava u javnobelež-
ničkoj praksi, 2020, http://beleznik.org/index.php/sr/, 01.10.2020.
181
ugovora o razmeni nepokretnosti od kojih se jedna nalazi u Srbiji a druga u stranoj državi, s
obzirom da u ovom slučaju koliziona norma iz čl. 21 ZRSZ upućuje na dva merodavna pra-
va – kako na domaće tako i na strano pravo.
Ključne reči: javni beležnik, međunarodna nadležnost, strani lex rei sitae, javnobelež-
nička forma ugovora, utvrđivanje ekvivalentnosti formi
POSTAVLJANJE PROBLEMA
Prema pravu Republike Srbije, za punovažno zaključenje ugovora koji za

predmet imaju sticanje ili prenos stvarnih prava na nepokretnosti neophodno je
učešće javnog beležnika koji treba da im da određenu formu (oblik) koja je propi-
sana zakonom. Ovi ugovori moraju biti zaključeni bilo u formi javnobeležničkog
zapisa (ugovor o raspolaganju nepokretnostima poslovno nesposobnih lica i ugo-
vor o hipoteci koji sadrži izričitu izjavu obvezanog lica da se na osnovu ugovora o
hipoteci može po dospelosti obaveze neposredno sprovesti prinudno izvršenje1),
bilo u formi javno potvrđene (solemnizovane) privatne isprave (ugovor o pro-
metu nepokretnosti, ugovor kojim se zasnivaju stvarne i lične službenosti, ugo-
vor o hipoteci koji ne sadrži izjavu obvezanog lica o neposrednom prinudnom
izvršenju2).3 Prilikom sačinjavanja javnobeležničkog zapisa odnosno solemniza-
cije privatne isprave, javni beležnik vodi računa i o materijalnim propisima koji
uređuju sadržinu ovih ugovora, s obzirom da je dužan da objasni strankama smi-
sao ugovora, da im ukaže na njegove posledice (dejstva) i da ispita da li je ugovor
dozvoljen, odnosno da nije u suprotnosti sa prinudnim propisima, javnim poret-
kom i dobrim običajima.4 Ukoliko kod ovih ugovora postoji element inostranosti,
javni beležnik je tada dužan da primeni odgovarajuće norme međunarodnog pri-
vatnog prava – u prvom redu, kolizione norme na osnovu kojih određuje mero-
davno pravo za ugovor odnosno konkretno pravno pitanje koje proizilazi iz ugo-
vora (ili je u vezi sa njim), kao i druge norme koje uređuju pojedina pitanja sa
elementom inostranosti (npr. pitanje postojanja reciprociteta kada svojinu na ne-
pokretnosti stiče stranac).
1 Čl. 82 Zakona o javnom beležništvu (ZJB), Službeni glasnik RS, br. 31/2011, 85/2012,
19/2013, 55/2014 – dr. zakon, 93/2014 – dr. zakon, 121/2014, 6/2015 i 106/2015.
2 Čl. 93 st. 2 ZJB.
3 U ove ugovore spadaju i ugovor o doživotnom izdržavanju i ugovor o ustupanju i raspo-
deli imovine za života koji imaju za predmet prenos svojine na nepokretnosti, koje u ovom radu
ostavljamo po strani.
4 Čl. 172 st. 1 Zakona o vanparničnom postupku (ZVP), Službeni glasnik SRS, br. 25/82 i
48/88 i Službeni glasnik RS, br. 46/95 – dr. zakon, 18/2005 – dr. zakon, 85/2012, 45/2013 – dr. zakon,
55/2014, 6/2015 i 106/2015 – dr. zakon, čl. 83 st. 1 tač. 8) i čl. 93đ ZJB.
182
S. Đorđević: Postupanje javnog beležnika prilikom zaključenja ugovora ...
Merodavno pravo za ugovore koji za predmet imaju sticanje stvarnih pra-

va na nepokretnosti određuje se na osnovu kolizione norme iz čl. 21 Zakona o re-
šavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja (u daljem tekstu: ZRSZ) koja
upućuje na isključivu primenu prava države u kojoj se nepokretnost nalazi (lex rei
sitae). To znači da se na sva formalna i sadržinska pitanja ovih ugovora isključivo
primenjuje lex rei sitae, te da je primena svih drugih kolizionih normi za ugovore
iz ZRSZ-a isključena5 (dakle, isključena je primena čl. 19 i 20 ZRSZ, kao i prime-
na čl. 7 ZRSZ koji sadrži opšte koliziono pravilo za formu ugovora). Otuda, ako se
nepokretnost koja je predmet ugovora nalazi u Srbiji, za sva formalna i sadržinska
pitanja takvog ugovora merodavno je domaće pravo, tako da javni beležnik nema
nekih posebnih teškoća prilikom postupanja: u pogledu forme ugovora, on po-
stupa u skladu sa pravilima koje predviđa domaće pravo, tj. sačiniće ugovor u for-
mi javnobeležničkog zapisa odnosno javno potvrđene (solemnizovane) privatne
isprave. Takođe, u skladu sa merodavnim domaćim pravom ispituje da li je ugo-
vor dopušten odnosno utvrđuje njegov smisao i njegove pravne posledice, o čemu
poučava ugovornike.6 Iz ugla međunarodnog privatnog prava, jedino o čemu jav-
ni beležnik mora posebno da vodi računa jesu domaći imperativni propisi koji
se odnose na ugovornika koji je strano fizičko ili pravno lice i ima ulogu sticao-
ca svojine na nepokretnosti7 odnosno poljoprivrednom zemljištu8 koje se nala-
zi u Srbiji.
5 V. Mihajlo Dika, Gašo Knežević, Srđan Stojanović, Komentar Zakona o međunarodnom
privatnom i procesnom pravu, Nomos, Beograd, 1991, 82–83.

6 Posebna dužnost poučavanja i upozoravanja predviđena je i u čl. 4a i 4b Zakona o prome-
tu nepokretnosti, Službeni glasnik RS, br. 93/2014, 121/2014 i 6/2015.

7 Ako se u ulozi sticaoca prava svojine na nepokretnosti koja se nalazi u Srbiji pojavi stra-
no fizičko ili pravno lice, javni beležnik mora da utvrdi postojanje uzajamnosti (reciprociteta) u po-
gledu sticanja svojine na nepokretnosti između Srbije i strane države čije državljanstvo ima fizičko
lice odnosno kojoj pripada pravno lice u pitanju, s obzirom da strana fizička i pravna lica mogu ste-
ći svojinu na nepokretnosti u Srbiji samo pod uslovom uzajamnosti (vidi čl. 82a i čl. 82v Zakona o
osnovama svojinskopravnih odnosa, Službeni list SFRJ, br. 6/80 i 36/90, Službeni list SRJ, br. 29/96 i
Službeni glasnik RS, br. 115/2005 – dr. Zakon). Javni beležnik može od ministarstva pravde zatražiti
objašnjenje o postojanju uzajamnosti, a isto mogu učiniti i same stranke (Čl. 82v st. 3 Zakona o os-
novama svojinskopravnih odnosa).
8 Prema čl. 1 st. 4 Zakona o poljoprivrednom zemljištu (Službeni glasnik RS, br. 62/2006,
65/2008 – dr. zakon, 41/2009, 112/2015, 80/2017 i 95/2018 – dr. zakon), strano fizičko ili pravno lice
ne može biti vlasnik poljoprivrednog zemljišta koje se nalazi u Republici Srbiji, osim ako je reč o
državljaninu države članice Evropske unije koji može, na osnovu pravnog posla, steći poljoprivred-
no zemljište u privatnoj svojini pod (veoma strogim) uslovima koji su predviđeni odredbama čl. 72đ
pomenutog zakona. Javni beležnik je dužan da vodi računa o ovim odredbama odnosno da o njima
pouči ugovornike i odbije zaključenje ugovora ako se u ulozi sticaoca poljoprivrednog zemljišta na-
lazi strano fizičko ili pravno lice odnosno ako se u ulozi sticaoca nalazi državljanin države članice
183
Međutim, ako se nepokretnost koje je predmet ugovora nalazi u stranoj dr-

žavi, za formu i sadržinu takvog ugovora merodavno je, shodno čl. 21 ZRSZ, pra-
vo te strane države. Pored toga što po službenoj dužnosti utvrđuje sadržinu me-
rodavnog stranog prava i primenjuje ga na ovaj ugovor (u skladu sa čl. 13 i čl.
9 ZRSZ9), javni beležnik se dodatno suočava sa nekoliko važnih pravnih pitanja
na koja se moraju dati odgovori. Najpre, pre nego što utvrdi sadržinu merodav-
nog stranog prava, pred domaćim javnim beležnikom se postavlja pitanje da li
on uopšte može da obavlja javno beležničke poslove kod ugovora koji za predmet
imaju sticanje stvarnih prava na nepokretnosti koje se nalaze u inostranstvu, tj.
da li je za te poslove međunarodno nadležan. Zatim, ako se utvrdi da jeste nadle-
žan, postavlja se pitanje da li javni beležnik može da primeni pravila o formi ugo-
vora koje sadrži strano pravo ili, pak, mora da se pridržava domaćih pravila o for-
mi, uz istovremeno uvažavanje pravila stranog prava (ukoliko važi ovo poslednje,
postavlja se pitanja na koji način se to može sprovesti). Najzad, postavlja se i pita-
nje kako javni beležnik treba da postupi prilikom zaključenja ugovora o razmeni
nepokretnosti, od kojih se jedna nalazi u Srbiji a druga u stranoj državi, s obzirom
da u ovom slučaju koliziona norma iz čl. 21 ZRSZ upućuje na dva merodavna
prava – domaće pravo i pravo strane države. U izlaganjima koja slede pokušaće-
mo da damo odgovore na postavljena pitanja.
NADLEŽNOST DOMAĆEG JAVNOG BELEŽNIKA

Utvrđivanje međunarodne i mesne nadležnosti
Kada se u razgovoru sa domaćim pravnicima otvori pitanje, da li javni be-

ležnici mogu sačinjavati javne isprave o ugovorima koji za predmet imaju sticanje
stvarnih prava na nepokretnosti koje se nalaze u inostranstvu (tj. da li su za te po-
slove međunarodno nadležni), često se razvija ozbiljna pravnička diskusija koja
se, neretko, završava bez jasnog odgovora ili, pak, odrečnim odgovorom. Prema
našem mišljenju, dva su razloga za nedoumice odnosno odrečni odgovor.
EU a, pri tom, nisu ispunjeni propisani uslovi za sticanje poljoprivrednog zemljišta u privatnom
vlasništvu.
9 O tumačenju i primeni ovih čl. 9 i 13 ZRSZ, v. M. Dika, G. Knežević, S. Stojanović, op.
cit., 41–42, 49–50; Slavko Đorđević, Zlatan Meškić, Međunarodno privatno pravo I, opšti deo, Prav-
ni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac, 2016, 116–126; Maja Stanivuković, Mirko Živko-
vić, Međunarodno privatno pravo, opšti deo, Službeni glasnik, Beograd, 2010, 302 i dalje; Tibor Vara-
di, Bernadet Bordaš, Gašo Knežević, Vladimir Pavić, Međunarodno privatno pravo, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2012, 114–115.
184
Prvi razlog se može tražiti u nekakvom “osećaju” domaćih pravnika da o

pravnim poslovima koji za predmet imaju sticanje stvarnih prava na nepokretno-
sti treba da se pitaju sudovi i drugi organi države u kojoj se nepokretnost nalazi,
što često ima za posledicu “upoređivanje” i “izjednačavanje” međunarodne nad-
ležnosti sudova za sporove o stvarnim pravima na nepokretnosti iz čl. 56 ZRSZ10
i međunarodne nadležnosti javnih beležnika za obavljanje izvornih javnobelež-
ničkih poslova u pogledu ugovora koji za predmet imaju sticanje stvarnih prava
na nepokretnosti. Naime, prema čl. 56 ZRSZ, domaći sudovi su isključivo nadlež-
ni da odlučuju o stvarnopravnim sporovima u vezi sa nepokretnosti koja se nala-
zi u Srbiji, što istovremeno vodi zaključku da je nadležnost domaćih sudova za ta-
kve sporove u pogledu nepokretnosti u inostranstvu isključena (argumentum a
contrario)11. Ako bi se primena ovog pravila o isključivoj međunarodnoj nadlež-
nosti sudova “prenela” na međunarodnu nadležnost javnih beležnika, to bi zna-
čilo da su javni beležnici isključivo međunarodno nadležni da sačinjavaju javne
isprave o pravim poslovima koji za predmet imaju stvarna prava na nepokretnosti
koja se nalazi u Srbiji, dok bi njihova nadležnost bila isključena za pravne poslo-
ve u vezi sa nepokretnostima koje se nalaze u inostranstvu. Drugi razlog je blisko
povezan sa prvim, a tiče se pravila iz čl. 4 st. 2 i 4 Zakona o prometu nepokret-
nosti12 (u daljem tekstu: ZPN) koji uređuje isključivu mesnu nadležnost doma-
ćih javnih beležnika. Prema ovim pravilima, javni beležnik je isključivo nadležan
da sačinjava javne isprave o ugovorima o prometu nepokretnosti koje se nalaze na
njegovom području, što znači da ove poslove ne može obavljati u pogledu ugovo-
ra koji za predmet imaju nepokretnost koje se nalaze na području drugog javnog
beležnika. Otuda, mogao bi se “izvući” zaključak da domaći javni beležnici nisu
uopšte (međunarodno) nadležni da sačinjavaju javne isprave o ugovorima o pro-
metu nepokretnosti koje se nalaze u inostranstvu, s obzirom da se te nepokretno-
sti ne nalaze na području nijednog javnog beležnika u Srbiji.
Međutim, prema našem mišljenju, domaći javni beležnici jesu međunarod-
no nadležni da obavljaju javnobeležničke poslove kod ugovora koji za predmet
imaju sticanje stvarnih prava na nepokretnosti koje se nalaze u inostranstvu, s ob-
zirom da njihova nadležnost za ove ugovore nije izričito isključena. Oni, dakle,
ne mogu odbiti da sačine javnobeležnički zapis ili da solemnizuju privatnu ispra-
10 O isključivoj nadležnosti domaćih sudova na osnovu čl. 56 ZRSZ, kao i o isključenju nad-
ležnosti domaćih sudova za stvarnopravne sporove u pogledu nepokretnosti koje se nalaze u ino-
stranstvu, v. Slavko Đorđević, “Isključiva nadležnost stranog suda i sprečavanje pozitivnog sukoba
međunarodne nadležnosti”, Pravni život, br. 12, Beograd, 2009, 686–688.
11 Ibidem.
12 Službeni glasnik RS, br. 93/2014, 121/2014 i 6/2015.
185
vu o ovim ugovorima pozivajući se samo na činjenicu da se nepokretnost koja je

predmet ugovora nalazi u stranoj državi, jer se za takvo postupanje ne može pro-
naći osnov u domaćim propisima.13 Pokušaji da se ishodi shodna primena pravi-
la o međunarodnoj nadležnosti sudova iz ZRSZ ili da se pravilo o isključivoj me-
snoj nadležnosti “iskoristi” za odbijanje preduzimanja javnobeležničkih poslova
pogrešni su i pravno neutemeljeni.
Naime, pravilo o isključivoj međunarodnoj nadležnosti domaćih sudova za
stvarnopravne sporove iz čl. 56 ZRSZ ne može se shodno primeniti na utvrđiva-
nje nadležnosti javnih beležnika za obavljanje poslova sačinjavanja javnih isprava
i solemnizacije privatnih isprava o ugovorima koji za predmet imaju sticanje (pre-
nos) stvarnih prava na nepokretnosti. Osnovni razlog za ovu tvrdnju ogleda se u
činjenici da javni beležnici prilikom obavljanja izvornih poslova u vezi sa zaklju-
čenjem takvih ugovora ne raspravljaju odnosno ne rešavaju stvarnopravne sporo-
ve (niti bilo koje druge sporove) čiji bi se ishod ogledao u donošenju meritorne
odluke (kao što čine sudovi), nego kao predstavnici službe od javnog poverenja
učestvuju u zaključenju ugovora kako bi im obezbedili pravnu valjanost. Otuda,
javni beležnici su, kao organi od javnog poverenja, uvek međunarodno nadležni
da sačinjavaju javne isprave i solemnizuju privatne isprave o pravnim poslovima
sa elementom inostranosti, osim ako ova nadležnost za određene pravne poslove
nije izričito isključena.14 Pošto domaći propisi ne predviđaju takvo isključenje za
ugovore koji se odnose na nepokretnosti koje se nalaze u inostranstvu, javni be-
ležnik može sačinjavati javne isprave odnosno solemnizovati privatne isprave o
takvim ugovorima.
Kada je reč o pravilima o isključivoj mesnoj nadležnosti javnih beležnika iz
čl. 4 st. 2 i 4 ZPN, važno je podvući da je ovde reč o isključivoj mesnoj nadležno-
sti, a ne međunarodnoj nadležnosti.15 To, najpre, znači da domaći javni beležnici
nisu isključivo međunarodno nadležni da sačinjavaju javne isprave o ugovorima
o prometu nepokretnosti koje se nalaze u Srbiji, a zatim i da njihova međunarod-
na nadležnost nije isključena za sačinjavanje javnih isprava u pogledu ugovora o
prometu nepokretnosti koje se nalaze u inostranstvu. Prema tome, pravila iz čl. 4
st. 2 i 4 ZPN jednostavno služe da se poslovi iz nadležnosti javnih beležnika rav-
13 V. i uporedi Pitanja i odgovori (pitanje br. 12), Stručni savet Javnobeležničke komore Srbi-
je, 03. februar 2016. godine.

14 Ibidem.
15 O odnosu međunarodne i mesne nadležnosti i njihovim međusobnim razlikama, v. T. Va-
radi, B. Bordaš, G. Knežević, V. Pavić, op. cit., 489–491; M. Stanivuković, M. Živković, op. cit., 180 i
dalje.
186
nomerno rasporede među njima na teritoriji Republike Srbije.16 Pri tom, treba
pomenuti da čl. 26 st. 2 Zakona o parničnom postupku17 pruža mogućnost da se
pravila o mesnoj nadležnosti “uzdignu” na nivo pravila o međunarodnoj nadlež-
nosti, s tim što to važi samo za nadležnost sudova,18 pri čemu se ova mogućnost
ne može (prema stanovištu jednog dela domaće literature19 koje podržavamo)
primeniti na pravila o isključivoj mesnoj nadležnosti, s obzirom da čl. 47 ZRSZ
zahteva da isključiva međunarodna nadležnost domaćih sudova mora biti izriči-
to određena zakonom (tj. do nje se ne može doći posrednim putem, tj. primenom
pravila o isključivoj mesnoj nadležnosti sudova). Otuda, odredba čl. 26 st. 2 ZPP
se ne može primeniti na nadležnost javnih beležnika jer se njihova delatnost ja-
sno i nedvosmisleno razlikuje od sudske delatnosti, a i kada bi se mogla primeni-
ti, njena primena ne bi važila za pravila o isključivoj mesnoj nadležnosti iz čl. 4 st.
2 i 4 ZPN. Ova konstatacija nas vraća na već izneti zaključak da su javni beležni-
ci, kao predstavnici službe od javnog poverenja, uvek međunarodno nadležni da
obavljaju svoju izvornu delatnost, izuzev ako za neke poslove njihova nadležnost
nije izričito isključena.
Najzad, imajući u vidu da domaći javni beležnici jesu međunarodno nad-
ležni da sačinjavaju ugovore koji imaju za predmet sticanje stvarnih prava na ne-
pokretnosti koje se nalaze u inostranstvu, postavlja se pitanje kako utvrditi koji je
javni beležnik na teritoriji Srbije mesno nadležan za sačinjavanje takvih ugovora.
Kako u domaćem pravu nema posebnog propisa o mesnoj nadležnosti javnih be-
ležnika za ove ugovore, za njihovo zaključenje mogao bi biti mesno nadležan bilo
koji javni beležnik u Srbiji.20
Odbijanje preduzimanja radnji uprkos postojanju

međunarodne nadležnosti
Iako smo utvrdili da je međunarodno nadležan da učestvuje u zaključenju

ugovora koji za predmet imaju sticanje stvarnih prava na nepokretnosti koje se
nalaze u inostranstvu, to ne znači da javni beležnik mora u svakom slučaju predu-
zeti sve radnje za njihovo zaključenje. Naime, jedna od dužnosti domaćeg javnog
16 U tom smislu, v. Pitanja i odgovori (pitanje br. 12), Stručni savet Javnobeležničke komore
Srbije, 03. februar 2016. godine.

17 Službeni glasnik RS, br. 72/2011, 49/2013 – odluka US, 55/2014, 87/2018 i 18/2020.
18 V. M. Stanivuković, M. Živković, op. cit., 68–69.
Tako Borivoje Poznić, “Osvrt na neke procesnopravne odredbe ZRSZ”, Pravni život, br.
19
6–7, Beograd, 1983, 714.

20 V. čl. 165 st. 1 ZVP.
187
beležnika jeste i ispitivanje da li je pravni posao, koji stranke preduzimaju, dopu-

šten.21 Dopuštenost pravnog posla javni beležnik ceni odnosno utvrđuje u skla-
du sa propisima prava države koje je merodavno za taj pravni posao. Imajući ovo
u vidu, domaći javni beležnik je dužan da utvrdi da li je ugovor, koji za predmet
ima nepokretnost koja se nalazi u stranoj državi, dopušten prema pravu te stra-
ne države koje je, shodno čl. 21 ZRSZ, merodavno za ugovor. Pri tom, razlog za
nedopuštenost ugovora u merodavnom stranom pravu može biti kako materijal-
nopravne tako i procesnopravne prirode. Procesnopravni razlog bi postojao kada
bi pravo strane države predviđalo da su njeni javni beležnici isključivo međuna-
rodno nadležni za zaključenje ugovora koji za predmet imaju nepokretnosti koje
se nalaze na njenoj teritoriji, te da su takvi ugovori apsolutno ništavi (nedopušte-
ni) u toj državi ukoliko su zaključeni pred javnim beležnikom neke druge drža-
ve. Ako merodavno strano pravo zaista predviđa ovakav razlog, domaći javni be-
ležnik će odbiti da učestvuje u zaključenju takvog ugovora, tj. da preduzima dalje
radnje za njegovo zaključenje, s obzirom da je ugovor ništav prema merodavnom
stranom pravu. Naravno, ugovor može biti nedopušten i iz bilo kod drugog razlo-
ga u skladu sa merodavnim stranim pravom, što je javni beležnik takođe dužan
da ispita i utvrdi.
Pretpostavimo, primera radi,22 da ugovornici, državljani Srbije sa prebivali-
štem u Beogradu, odlaze kod domaćeg javnog beležnika i od njega zahtevaju sole-
mnizaciju ugovora o prodaji stana koji se nalazi u Budvi (Crna Gora). S obzirom
da je za ovaj ugovor, shodno čl. 21 ZRSZ, merodavno pravo Crne Gore, domaći
javni beležnik mora, najpre, da ispita da li pravo Crne Gore dopušta da se ugovori
o prometu nepokretnosti koja se nalazi u Crnoj Gori zaključuju pred srpskim jav-
nim beležnikom. Prilikom ovog ispitivanja, javni beležnik će utvrditi da nadležni
državni organi Crne Gore tumače svoje propise o nadležnosti na način da su cr-
nogorski javni beležnici isključivo međunarodno nadležni za zaključenje ugovora
o prometu nepokretnosti koje se nalaze u Crnoj Gori odnosno da su takvi ugovo-
ri ništavi u Crnoj Gori ukoliko su zaključeni pred stranim (u ovom primeru srp-
skim) javnim beležnikom.23 Iz tog razloga domaći javni beležnik će odbiti da so-
lemnizuje ugovor o prodaji stana koji se nalazi u Budvi.
21 V. Čl. 172 st. 1 ZVP, čl. 83 st. 1 tač. 8) i čl. 93đ ZJB.
22 V. S. Đorđević, Primena međunarodnog privatnog prava u javnobeležničkoj praksi, http://
beleznik.org/index.php/sr/, 01.10.2020, 23.
23 Ovo proizilazi iz dopisa Ministarstva pravde Republike Crne Gore od aprila 2016. godine
u kojem se daje obaveštenje o propisima Crne Gore koji uređuju nadležnosti sudova i drugih organa
(dopis se nalazi u privatnoj arhivi autora).
188
KAKO “UDOVOLJITI” ZAHTEVIMA FORME KOJU PREDVIĐA

STRANO PRAVO?
Kada domaći javni beležnik utvrdi da je zaključenje ugovora dopušteno

prema merodavnom stranom lex rei sitae, on bi trebao, takođe, da ugovor sačini
u skladu sa pravilima o formi koje sadrži to merodavno strano pravo. Međutim,
treba imati u vidu da domaći propisi koji uređuju sačinjavanje javnobeležničkih
isprava o pravnim poslovima predstavljaju za domaćeg javnog beležnika norme
procesnog karaktera koje su imperativne i moraju se primenjivati ex officio, te za
koje (kao i za ostale procesnopravne norme) važi lex fori princip.24 S druge stra-
ne, to ne znači da će javni beležnici isključivo (striktno) postupati po pravilima
domaćeg prava, uz potpuno ignorisanje pravila o formi merodavnog stranog pra-
va. Oni, naime, ne mogu zanemariti činjenicu da je domaća koliziona norma iz čl.
21 ZRSZ takođe imperativna norma koja upućuje na strano pravo koje se, takođe,
primenjuje ex officio. Imajući ovo u vidu, neophodno je rešiti međusobnu “supro-
stavljenost” imperativnih domaćih normi o formi, s jedne strane, i normi o for-
mi merodavnog stranog prava (na koje upućuje koliziona norma), s druge strane.
Pri tom, zadovoljavajuće rešenje može biti samo ono koje na odgovarajući način
“uvažava” sve ove norme prilikom sačinjavanja ugovora. Kako odnosno na koji
način se dolazi do takvog rešenja?
Prema našem mišljenju, opisani problem treba rešiti na sledeći način.25 Na-
ime, javni beležnik je, najpre, dužan da utvrdi kakvu formu za ugovor predviđa
merodavno strano pravo (tj. pravo strane države u kojoj se nepokretnost nala-
zi). Kada utvrdi kakva je forma potrebna prema stranom pravu, on zatim treba
da odredi koja forma domaćeg prava je ekvivalentna odnosno bitno slična toj for-
mi koju predviđa strano pravo. Najzad, kada “pronađe” ekvivalentnu formu u do-
maćem pravu, javni beležnik dalje postupa u skladu sa pravilima domaćeg prava
koje važe za tu formu,26 s obzirom da su ova domaća pravila za njega pravila pro-
cesnopravnog karaktera od kojih ne može odstupiti (tzv. lex fori princip koji važi
za primenu procesnih pravila – javni beležnik ne može sačinjavati javne ispra-
24 O načelnoj obaveznoj primeni domaćeg procesnog prava (lex fori), v. M. Stanivuković, M.
Živković, op. cit., 156–157; T. Varadi, G. Knežević, S. Stojanović, op. cit., 104.
25 V. i S. Đorđević , op. cit., 22.
26 Utvrđivanje ekvivaletnosti formi treba sprovesti i prilikom priznanja stranih javnobelež-
ničkih isprava o pravnim poslovima, v. u nemačkoj literaturi Jan von Hein, Einl. IPR, Internatio-
nales Privatrecht I, MükoBGB, C. H. Beck, München, 2015, 236–237; Ulrich Spellenberg, Art. 11,
MükoBGB – EGBGB, C. H. Beck, München, 1983, 10.
189
ve u skladu sa propisima stranog prava, jer su ona za njega strana procesna pra-
vila). Pri tom, treba istaći da je, uprkos razlikama koje postoje između našeg pra-
va i prava stranih država, gotovo uvek moguće utvrditi da li strani pravni propisi
za konkretni ugovor zahtevaju neku od formi koja odgovara (tj. koja je ekvivalen-
tna) formi koju poznaje naše pravo (javnobeležnički zapis, javno potvrđena ispra-
va, pisana forma sa overenim potpisima ugovornika). Ako to, ipak, nije moguće,
domaći javni beležnik će primeniti pravila o formi koje za taj ugovor predviđa do-
maće pravo. Prema tome, možemo zaključiti da se javni beležnik mora pridržava-
ti pravila o formi domaćeg prava koji se, dakle, kao lex fori procesnopravni pro-
pisi primenjuju na formu ugovora, s tim da istovremeno, na gore opisani način,
mora uzeti u obzir pravila o formi koju predviđa strano pravo (na koje upućuje čl.
21 ZRSZ), jer od toga zavisi pravilna primena domaćih pravila o formi.
Pretpostavimo, na primer,27 da zajmodavac i zajmoprimac žele da sačine
ugovor o hipoteci kojim zajmoprimac ustanovaljava u korist zajmodavca pravo
hipoteke na nepokretnosti koja se nalazi u Bjeljini u Republici Srpskoj (BIH), te
odlaze kod domaćeg javnog beležnika da ovom ugovoru da odgovarajuću formu.
S obzirom da je u ovom slučaju za ugovor o hipoteci merodavno, shodno čl. 21
ZRSZ (u vezi sa čl. 10 ZRSZ28), pravo Republike Srpske, javni beležnik će ispita-
ti kakvu formu za ugovor o hipoteci predviđa pravo Republike Srpske.29 Prema čl.
68 st. 1 tač. 4 Zakona o notarima Republike Srpske,30 svi ugovori o sticanju i pre-
nosu stvarnih prava na nepokretnosti (uključujući i ugovor o hipoteci) zaključu-
ju se u formi notarski obrađene isprave čiji je postupak sastavljanja detaljno ure-
đen odredbama čl. 70–86 ovog zakona. Iz ovih odredaba se može zaključiti da je
“notarski obrađena isprava” koju predviđa pravo Republike Srpske ekvivalentna
formi “javnobeležničkog zapisa” koju predviđa pravo Republike Srbije, tako da će
srpski javni beležnik ovaj ugovor o hipoteci sačiniti u formi javnobeležničkog za-
pisa po pravilima Zakona o javnom beležništvu Republike Srbije (ZJB). Najzad,
27 S. Đorđević, op. cit., 23.
28 O tumačenju i primeni čl. 10 ZRZS (koji rešava problem upućivanja na nejedinstveni
pravni poredak kakav je u BiH), v. S. Đorđević, Z. Meškić, op. cit., 55 i dalje; M. Dika, G. Knežević,
S. Stojanović, op. cit., 42 i dalje.
29 Prethodno će utvrditi da pravo Republike Srpske ne zabranjuje da se pred javnim beležni-
kom Republike Srbije zaključi ugovor o hipoteci koji se odnosi na nepokretnost koja se nalazi na te-
ritoriji Republike Srpske.
Službeni glasnik Republike Srpske, br. 86/2004, 2/2005, 74/2005, 76/2005 – ispr., 91/2006,
30
37/2007, 74/2007 – odluka US, 50/2010, 78/2011, 20/2014, 68/2017, 113/2018 – odluka US i
82/2019.
190
prilikom sačinjavanja javnobeležničkog zapisa javni beležnik će objasniti stran-

kama smisao ugovora o hipoteci i njegove pravne posledice u skladu sa materijal-
nim pravom Republike Srpske.
Opisano postupanje javnog beležnika u pogledu forme ugovora odgovara
tzv. metodi transpozicije koja se, u najširem smislu, određuje kao osobeno meto-
dološko sredstvo međunarodnog privatnog prava kojim se odgovarajući pravni
institut (pravni odnos ili pravno pitanje) jednog stranog pravnog poretka “tran-
sponuje” odnosno “pretvara” u pravni institut (pravni odnos ili pravno pitanje)
domaćeg pravnog poretka čije se norme primenjuju na taj pravni institut, pod
uslovom da domaći pravni poredak uređuje pravni institut koji je ekvivalentan
institutu stranog prava.31 Imajući ovo u vidu, možemo zaključiti da se opisano
postupanje javnog beležnika u velikoj meri podudara sa metodom transpozicije,
te se može smatrati jednim od njenih oblika.
Takođe, treba ukazati na dva posebna pitanja sa kojima se javni beležnik
može suočiti kod utvrđivanja forme ugovora koji za predmet ima stvarna prava
na nepokretnosti koja se nalazi u inostranstvu. Najpre, postavlja se pitanje kako
javni beležnik treba da postupi kada pravo strane države u kojoj se nalazi nepo-
kretnost predviđa “blažu” formu od one koju za isti takav ugovor zahteva doma-
će pravo. Iako smo stanovišta da treba ispoštovati “volju” stranog prava (naravno,
pod uslovom da takva “blaža” forma ima svoj ekvivalent u našem pravu), smatra-
mo da nema smetnji da domaći javni beležnik postupa u skladu sa propisima do-
maćeg prava koji zahtevaju “strožu” formu, jer zaključenjem ugovora u “strožoj”
formi koju predviđa domaće pravo neće se povrediti pravila o “blažoj” formi me-
rodavnog stranog prava (tj. ugovor zaključen u strožoj formi domaćeg prava sma-
traće se formalno punovažnim i u državi u kojoj se nepokretnost nalazi).32 Drugo
pitanje, koje se postavlja, glasi: kako javni beležnik treba da postupi kada pra-
vo strane države u kojoj se nepokretnost nalazi predviđa “strožu” formu za ugo-
vor od one koju zahteva domaće pravo? Prema našem mišljenju, javni beležnik
se mora pridržavati ove strože forme stranog prava, jer u suprotnom ugovor neće
proizvoditi dejstva u državi u kojoj se nepokretnost nalazi.
31 V. i uporedi S. Đorđević, Z. Meškić, op. cit., 169; Gerharad Dannemann, Die ungewollte
Diskriminierung in der internationalen Rechtsanwendung, Mohr Siebeck, Tübingen, 2004, 98–99;

Dirk Looschelders, Die Anpassung im internationalen Privatrecht, Heidelberg, 1995, 183 i dalje;
Slavko Đorđević, Rešavanje mobilnih sukoba zakona u stvarnopravnim odnosima sa elementom in-
ostranosti, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac, 2015, 46 i dalje.
32 V. S. Đorđević, op. cit., 23.
191
Na kraju, važno je istaći da javni beležnik, nakon što odredi kakva forma je,
u skladu sa merodavnim stranim pravom, potrebna za ugovor i na nju primeni
odgovarajuća pravila domaćeg prava, utvrđuje smisao ugovora i njegove pravne
posledice u skladu sa pravom strane države u kojoj se nalazi nepokretnost koja je
predmet ugovora (s obzirom da je ono merodavno za sadržinu ugovora) i o tome
poučava stranke.
UGOVOR O RAZMENI DVE NEPOKRETNOSTI OD KOJIH SE JEDNA

NALAZI U SRBIJI A DRUGA U INOSTRANSTVU
Ako se pred javnim beležnikom pojavi ugovor o razmeni (trampi) dve ne-
pokretnosti od kojih se jedna nalazi u Srbiji a druga u stranoj državi, situacija se u
određenoj meri usložnjava, jer koliziona norma iz čl. 21 ZRSZ upućuje na prime-
nu dva merodavna prava – domaće pravo i pravo te strane države.33 U tom slučaju
domaći javni beležnik treba da postupi na sledeći način.34
Kao i kod ugovora koji za predmet ima samo jednu nepokretnost koja se
nalazi u stranoj državi, javni beležnik treba, najpre, da ispita da li pravo strane dr-
žave u kojoj se nalazi nepokretnost koja je predmet ugovora o razmeni dozvo-
ljava da se ugovori koji se odnose na nepokretnosti na njenoj teritoriji zaključu-
ju pred srpskim javnim beležnikom. Takođe, javni beležnik treba da ispita da li
je prema stranom pravu i/ili prema domaćem pravu (koje je takođe merodavno)
ovaj ugovor zabranjen odnosno nedopušten iz nekog drugog razloga. Ako utvrdi
da zaključenje ugovora o razmeni nije dopušteno bilo prema stranom bilo prema
domaćem pravu, domaći javni beležnik će odbiti da sačini javnobeležnički zapis
odnosno solemnizuje privatnu ispravu o takvom ugovoru.
Kada je reč o formi ugovora o razmeni, domaći javni beležnik treba primar-
no da postupa u skladu sa domaćim pravom, tj. da zaključi ugovor u formi koju
predviđa domaće pravo jer je dužan da obezbedi da ugovor proizvede dejstva u
domaćem pravnom poretku. Ako pravo strane države, koje je merodavno u po-
gledu nepokretnosti koja se nalazi u toj državi, zahteva strožu formu od one koju
33 Ovde je reč o tzv. cepanju ugovora koje vodi primeni dva pravna poretka na ugovor o raz-
meni nepokretnosti koje se nalaze u različitim državama. U međunarodnom privatnom pravu EU

(tačnije prema Rim I Uredbi o merodavnom pravu za ugovorne obaveze) tzv. cepanje ugovora o raz-
meni nepokretnosti nije moguće na osnovu čl. 4 st. 1c Rim I Uredbe (koji, takođe, upućuje na lex rei
sitae), s obzirom da se i na ugovore koji za predmet imaju nepokretnosti primenjuje klauzula odstu-
panja iz čl. 4 st. 4 Rim I Uredbe. To znači da se, u skladu sa ovim odredbama, na ugovor o razmeni
nepokretnosti najčešće primenjuje jedan lex rei sitae i to onaj sa kojim postoji bliža veza (v. Andreas
Köhler, Artikel 4 Rome I–VO, BeckOKG, Rom I-VO, Beck-online, München, 2016, 196, 221).
34 V. S. Đorđević, op. cit., 24.
192
predviđa domaće pravo, domaći javni beležnik treba to da prihvati i ugovor za-
ključi u toj strožoj formi (naravno, u skladu sa pravilima domaćeg prava), jer na
taj način obezbeđuje da ugovor bude punovažan i proizvode dejstva u oba mero-
davna pravna poretka (stranom i domaćem). Zaključenje ugovora u strožoj formi
od one koju predviđa domaće pravo nije zabranjeno. Ako, primera radi, domaće
pravo za konkretni ugovor predviđa solemnizaciju privatne isprave a strano pravo
javnobeležnički zapis, domaći javni beležnik može da sačini ugovor u obliku jav-
nobeležničkog zapisa i on će biti punovažan prema našem pravu iako ono zahteva
“blažu” formu. Pri tom, sve što je rečeno o utvrđivanju ekvivalentnosti formi do-
maćeg i stranog prava odnosno o primeni metode transpozicije, važi i ovde.
Najzad, kada je reč o poučavanju ugovornika o smislu ugovora o razmeni i
njegovim pravnim posledicama, javni beležnik će ova pitanja ceniti kako prema
domaćem pravu koje je merodavno u pogledu nepokretnosti koja se nalazi u Sr-
biji, tako i prema stranom pravu koje je merodavno u pogledu nepokretnosti koja
se nalazi u stranoj državi.
ZAKLJUČAK – SUMARNO O POSTUPANJU

DOMAĆEG JAVNOG BELEŽNIKA
Domaći javni beležnik je međunarodno nadležan da sačinjava javne isprave

o ugovorima koji za predmet imaju sticanje stvarnih prava na nepokretnosti koja
se nalazi u stranoj državi, kao i o ugovorima koji za predmet imaju razmenu ne-
pokretnosti od kojih se jedna nalazi u Srbiji a druga u stranoj državi. Pri tom, za
ove poslove mesno je nadležan svaki javni beležnik u Republici Srbiji.
Kada je reč o ugovoru koji za predmet ima sticanje stvarnih prava na ne-
pokretnosti koja se nalazi u stranoj državi, javni beležnik je dužan, shodno čl.
21 ZRSZ, da prilikom zaključenja takvog ugovora primeni pravo te strane drža-
ve (kao lex rei sitae) na ugovor odnosno da uzme u obzir njegove norme o formi
ugovora. Ovakvo postupanje javnog beležnika se odvija na sledeći način.35
1) Javni beležnik, najpre, ispituje da li merodavno strano pravo (tj. pravo
strane države u kojoj se nalazi nepokretnost/lex rei sitae) dozvoljava da se ugo-
vori koji za predmet imaju nepokretnosti na njenoj teritoriji zaključuju pred srp-
skim javnim beležnikom. Takođe, ispituje da li je prema ovom stranom pravu ta-
kav ugovor nedopušten iz nekog drugog razloga. Ako utvrdi da je prema stranom
pravu zabranjeno zaključenje ugovora pred srpskim javnim beležnikom odnosno
35 Ibidem, 22–23.
193
da je ugovor nedopušten iz nekog drugog razloga, domaći javni beležnik će odbiti

da preduzima radnje radi zaključenja takvog ugovora.
2) Ukoliko je ugovor dopušten prema stranom lex rei sitae, javni beležnik je
dužan da utvrdi kakvu formu za ugovor predviđa to strano pravo. Kada utvrdi ka-
kva je forma potrebna prema stranom pravu, javni beležnik treba da odredi koja
forma domaćeg prava je ekvivalentna odnosno bitno slična formi koju predviđa
strano pravo. Nakon toga, javni beležnik postupa u skladu sa pravilima domaćeg
prava koje važe za tu formu.
3) Javni beležnik će, po pravilu, uspeti da “pronađe” formu domaćeg pra-
va koja je ekvivalentna formi koju zahteva strani lex rei sitae. Ako utvrdi da nema
odgovarajućeg ekvivalenta, domaći javni beležnik striktno primenjuje pravila o
formi koja za taj ugovor predviđa domaće pravo.
4) Ako strani lex rei sitae predviđa “blažu” formu od one koju za isti takav
ugovor zahteva domaće pravo, nema smetnji da domaći javni beležnik postupa u
skladu sa propisima domaćeg prava koji zahtevaju “strožu” formu, s obzirom da
će ugovor, koji je zaključen u strožoj formi domaćeg prava, biti formalno puno-
važan i u državi u kojoj se nepokretnost nalazi (čije pravo zahteva blažu formu).
5) Prilikom sastavljanja odnosno solemnizacije isprave javni beležnik utvr-
đuje smisao ugovora i njegove pravne posledice u skladu sa stranim lex rei sitae
(koje je merodavno za sadržinska pitanja ugovora) i o tome poučava stranke.
Kada je reč o ugovoru o razmeni nepokretnosti od koji se jedna nalazi u Sr-
biji a druga u stranoj državi, javni beležnik se mora, shodno čl. 21 ZRSZ, pridrža-
vati normi dva merodavna prava – domaćeg i stranog lex rei sitae. Prvi “korak” u
njegovom postupanju kod ovog ugovora gotovo je identičan kao kod ugovora koji
za predmet imaju jednu nepokretnost koja se nalazi u inostranstvu, s tim što jav-
ni beležnik dodatno mora da ispita da li je ugovor o razmeni dopušten i prema
domaćem pravu (koje je merodavno u pogledu nepokretnosti koja se nalazi u Sr-
biji). Zatim, u pogledu forme ugovora domaći javni beležnik mora primarno da
postupa u skladu sa pravilima o formi merodavnog domaćeg prava, jer je prven-
stveno dužan da obezbedi da ugovor bude punovažan u domaćem pravnom po-
retku. Međutim, ako strani lex rei sitae (koji je merodavan u pogledu nepokret-
nosti koja se nalazi u stranoj državi) zahteva strožu formu od one koju predviđa
domaće pravo, javni beležnik treba to da prihvati i sačini ugovor u toj strožoj for-
mi u skladu sa pravilma domaćeg prava, pod uslovom da ta forma ima svoj ekvi-
valent u domaćem pravu. Najzad, poslednji “korak”, koji se odnosi na poučava-
nje o smislu ugovora o razmeni i njegovim pravnim posledicama, javni beležnik
obavlja kako u skladu sa merodavnim domaćim pravom tako i u skladu sa mero-
davnim stranim pravom.
194
Prof. Dr. SLAVKO ĐORĐEVIĆ

University of Kragujevac
PERFORMING NOTARIAL DUTIES IN THE PROCESS OF CONCLUSION

OF CONTRACTS WHOSE SUBJECT MATTER IS THE ACQUISITION
OF RIGHTS IN REM IN IMMOVABLE PROPERTY LOCATED ABROAD
– A FEW REMARKS FROM THE VIEW OF PRIVATE INTERNATIONAL LAW
Summary
This paper deals with certain issues of private international law that Serbian notaries public
must resolve when performing notarial duties in the process of the conclusion of a contract whose
subject matter is the acquisition of rights in rem in immovable property located abroad. The au-
thor first deals with the question of whether Serbian notaries public have international jurisdiction
to perform notarial duties with regard to these contracts. After that and bearing in mind that the
governing law for these contracts is, pursuant to Art. 21 of Serbian Private International Law Act
(SPILA), the law of the foreign state in which the immovable property is located, the author tries
to clarify whether the notary public applies the rules of this applicable foreign law on the form of
the contract or must comply with lex fori (domestic) rules on the form (which are, from the point
of view of Serbian notaries public, of procedural nature). Finally, the author explains how, from the
point of view of private international law, the notary public should proceed when concluding the
contracts on exchange of two immovables, one of which is located in Serbia and the other in a for-
eign country, given that in such case the conflict-of-law rule of Art. 21 SPILA refers to two applica-
ble laws – Serbian (domestic) law and foreign law.
Key words: notary public, international jurisdiction, foreign lex rei sitae, notarial form of the
contract, determining the equivalence of the forms
Literatura
Dannemann G., Die ungewollte Diskriminierung in der internationalen Rechtsanwendung,

Mohr Siebeck, Tübingen, 2004.
Dika M., Knežević G., Stojanović S., Komentar Zakona o međunarodnom privatnom i pro-
cesnom pravu, Nomos, Beograd, 1991.
Đ��
orđević S., “Isključiva nadležnost stranog suda i sprečavanje pozitivnog sukoba među-
narodne nadležnosti”, Pravni život, br. 12, Beograd, 2009.
Đorđević S., Meškić Z., Međunarodno privatno pravo I, opšti deo, Pravni fakulutet Univer-
ziteta u Kragujevcu, Kragujevac, 2016.
Đorđević S., Primena međunarodnog privatnog prava u javnobeležničkoj praksi, http://be-
leznik.org/index.php/sr/, 01.10.2020.
Đorđević S., Rešavanje mobilnih sukoba zakona u stvarnopravnim odnosima sa elementom
inostranosti, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac, 2015.
195
Hein J. von, Einl. IPR, Internationales Privatrecht I, MükoBGB, C.H. Beck, München,
2015.
Köhler A., Artikel 4 Rome I-VO, BeckOKG, Rom I-VO, Beck-online, München, 2016.
Looschelders D., Die Anpassung im internationalen Privatrecht, Heidelberg, 1995.
Pitanja i odgovori (pitanje br. 12), Stručni savet Javnobeležničke komore Srbije, 03. fe-
bruar 2016. godine.
Poznić B., “Osvrt na neke procesnopravne odredbe ZRSZ”, Pravni život, br. 6–7, Beograd,
1983.
Spellenberg U., Art. 11, MükoBGB – EGBGB, C. H. Beck, München, 1983.
Stanivuković M., Živković M., Međunarodno privatno pravo, opšti deo, Službeni glasnik,
Beograd, 2010.
Varadi T., Bordaš B., Knežević G., Pavić V., Međunarodno privatno pravo, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2012.

Primljen: 05.10.2020.
196
UDK 34:929 Stojković S.
DOI: 10.5937/RKSPP2002197S
MAJA STANIVUKOVIĆ
SANJA ĐAJIĆ
HOMMAGE JEDNOM ZASTUPNIKU PRED

MEĐUNARODNIM SUDOVIMA:
PROFESOR DR SLAVKO STOJKOVIĆ
U radu je ukratko prikazan životni put i radni doprinos profesora dr Slavka Stojkovi-
ća, diplomate i državnog zastupnika Kraljevine Jugoslavije. Rad je podeljen na uvod, krat-
ku biografiju i tri dela u kojima je izložena njegova osnovna delatnost – zastupanje u me-
đunarodnim arbitražnim i sudskim sporovima – u kojoj je pružio najveće domete, sporedna
delatnost – diplomatija, i na kraju, pravna nauka u kojoj je takođe zabeležio nekoliko zvez-
danih trenutaka. U prvom delu koji se odnosi na zastupanje naznačeni su najvažniji pred-
meti u kojima je učestvovao pred Stalnim međunarodnim sudom u Hagu – Lozinger (1935)
i Pajž, Čaki, Esterhazi (1935), zatim patološka arbitraža SEEE protiv Jugoslavije, te zastu-
panje države pred mešovitim arbitražnim sudovima sa Mađarskom i Nemačkom. U drugom
delu koji se odnosi na diplomatiju, pomenute su njegove aktivnosti kao službenika Ministar-
stva inostranih poslova i predstavnika naše države u Društvu naroda i na međunarodnim
konferencijama. U trećem delu, navedeni su njegovi naučni i stručni radovi, uključujući i
Prof. dr Maja Stanivuković, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu,
e-mail: maja@stanivukovic.rs.
Prof. dr Sanja Đajić, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, e-mail:
sdjajic@pf.uns.ac.rs. Autorke se zahvaljuju na pomoći u sastavljanju biografije i pribavljanju foto-
grafija: Arhivu Jugoslavije, Biblioteci Matice srpske, Slobodanu Markoviću, advokatu iz Beograda,
†Mikici Đuriću, bivšem direktoru pravnog odeljenja Energoprojekta, Ratomiru Veljkoviću, prija-
telju porodice Stojković, dr Urošu Stankoviću, asistentu sa doktoratom Pravnog fakulteta u Novom
Sadu, doktorandu Vladislavu Đaniću, Mili Stojković iz Njujorka, unuci i Milenku Kristijanu Rolfu
Stojkoviću, iz Knivste, u Švedskoj, unuku profesora Stojkovića.
197
doktorsku disertaciju. U zaključku data je ocena da je reč o pravnom ekspertu interdiscipli-

narnog i internacionalnog profila, koji se, bez dileme, može svrstati u najeminentnije prav-
nike Kraljevine Jugoslavije i rodonačelnike arbitražnog prava u Jugoslaviji i Srbiji.
Ključne reči: Slavko Stojković, Slavco Stoykovitch, Losinger (Switzerland v. Yugosla-
via), The Pajzs, Csáky, Esterházy Case (Hungary v. Yugoslavia), SEEE v. Yugoslavia
UVOD
Posetilac koji bi u leto 2000. godine posetio veličanstvenu biblioteku Evrop-

skog instituta u Firenci, naišao bi u sekciji za arbitražno pravo na fotokopiranu
doktorsku disertaciju o pravnoj snazi arbitražne odluke u međunarodnom jav-
nom pravu objavljenu 1924. godine u Parizu, na francuskom jeziku. Autor na ko-
ricama: Slavco Stoykovitch. To ime možda bi nekome tog leta bilo maglovito po-
znato po nekoliko starih udžbenika koji čame prašnjavi u bibliotekama pravnih
fakulteta u Srbiji, ali ne i ova disertacija. Možda bi se neko setio da je bio profesor
prava na Ekonomskom fakultetu u Beogradu, ali retko ko od pravnika kod nas, pa
čak i međunarodnih pravnika, znao bi da navede nešto više o ovom autoru. Do-
bro, zaključio bi, verovatno je to bio još jedan francuski đak među našim profeso-
rima prava, takvih je bilo puno između dva rata. Ni po čemu jedinstven ili različit
od ostalih. Ipak, zbog čega su bibliotekari Evropskog instituta u Firenci, jedne od
najboljih pravnih biblioteka u ovom kraju sveta, odabrali da kopiraju baš tu diser-
taciju? Zašto je Džekson Ralston u svojoj istoriji arbitraže (1929)1 citirao čak šest
puta disertaciju mladog doktora nauka, navodeći verbatim pojedine pasuse? Pri-
kupljajući i saznavajući tokom godina razne detalje o autoru i njegovom radu, po-
setilac biblioteke u Firenci će sve teže moći da poveruje da se to ime nije našlo ni
u jednom udžbeniku, da nije pomenuto ni na jednom času predavanja međuna-
rodnog ili arbitražnog prava u Srbiji osamdesetih i devedesetih godina XX veka.
Iz želje da to ne ostane tako, nastala je kratka biografija, čiji je cilj da otrgne od za-
borava jednog od naših najeminentnijih stručnjaka za međunarodnu arbitražu.
Posle biografije sledi prikaz njegovog doprinosa u oblasti: (1) zastupanja u među-
narodnim arbitražnim i sudskim sporovima; (2) diplomatije, i (3) pravne nauke.
U zaključku je data opšta ocena njegovog značaja za našu pravnu tradiciju.
KRATKA BIOGRAFIJA
Slavko Stojković bio je jugoslovenski pravnik, diplomata, i profesor beo-

gradskog univerziteta. Rođen je u Negotinu 22. IX 1900, kao peto dete Leposave i
1 Jackson H. Ralston, International Arbitration from Athens to Locarno, Stanford University
Press, Stanford, 1929.
198
M. Stanivuković, S. Đajić: Hommage jednom zastupniku pred međunarodnim sudovima
Đorđa Đoke S. Stojkovića (3. februara 1862-?), upravnika gimnazije u Negotinu,

u porodici koja se tradicionalno bavila politikom. Prema porodičnom preda-
nju, Stojkovići potiču od vojvode Milenka, važnog aktera Prvog srpskog ustan-
ka, koji je 11. januara 1811. izabran za prvog popečitelja inostranih dela (mada
nije prihvatio taj položaj).2 Deda Stanko, trgovac iz Šarkamena, bio je član Sve-
toandrejske skupštine,3 a otac Đorđe je izabran za člana Narodne skupštine 1893.
Posle Ivanjdanskog atentata, Đorđe je izveden pred preki sud kao jedan od optu-
ženih radikala, ali je oslobođen optužbe i kasnije (1901) ponovo biran za posla-
nika Narodne skupštine Srbije u kojoj je u više navrata vršio funkciju sekretara i
potpredsednika.4 Slavko pohađa Drugu mušku realnu beogradsku gimnaziju. Če-
tvrti razred završava u junu 1914, a viši tečajni ispit zbog rata polaže sa jednom
godinom zakašnjenja, 24. septembra 1919. Na Univerzitetu Sorbona u Parizu za-
vršava Pravni fakultet i doktorat 14. marta 1924. Doktorsku disertaciju na temu
De l’autorité de la sentence arbitrale en droit international public (O autoritetu ar-
bitražne odluke u međunarodnom javnom pravu) brani pred komisijom kojom
predsedava Antoan Pije (Antoine Pillet).5 Vojni rok služi u Sarajevu, u Školi za re-
zervne pešadijske i artiljerijske oficire, od 1. avgusta 1924. do 11. februara 1925,
kada biva privremeno oslobođen.
Javlja se kao pripravnik Ministarstvu inostranih dela 1. maja 1925.6 Počet-
kom 1929. upućen je kao pisar na rad u Kraljevsku delegaciju pri Reparacionoj
komisiji u Parizu, a 1930. premešten u Kraljevsko poslanstvo u Hagu. Sledeće go-
dine promovisan je za sekretara. Po zatvaranju poslanstva, januara 1933. vraća se
u pravno odeljenje Ministarstva inostranih poslova u Beogradu.
U proleće konkuriše za nastavničko mesto docenta na Katedri za međuna-
rodno javno pravo Pravnog fakulteta u Beogradu, ali ubrzo povlači prijavu, “po-
što se na taj konkurs prijavio kandidat sa Pravnog fakulteta”7 (Ilija Pržić, prim.
2 Srđan Mićić, Od birokratije do diplomatije: istorija jugoslovenske diplomatske službe 1918–
1939, Beograd, 2018, 41.
3 Andrija Radenić, Svetoandrejska skupština, Beograd, 1964, 209.
4 Dragiša Stojadinović, Srpska narodna skupština: 1908–1912, Beograd, 1911, 119–120. Srp-
ska narodna skupština u vreme Ustava od 1903. godine (1903–1918), http://www.parlament.gov.rs/.
Đoka Stojković se povukao sa mesta predsednika skupštine 13. maja 1913, a na njegovo mesto je
stupio Stanojlo Vukčević. Le Temps, 14 mai 1913.
5 De l’autorité de la sentence arbitrale en droit international public (O autoritetu arbitražne
odluke u međunarodnom javnom pravu), Université de Paris, Faculté de droit, thèse pour le doctor-
at, Publication: E. Sagot, Paris, 1924 (264 p.).
6 V. Arhiv Jugoslavije, fond 334, broj fascikle 195, personalni dosije činovnika i službenika
MIP-a KJ.
7 Ljubica Kandić, Istorija Pravnog fakulteta u Beogradu 1905-1941, II knjiga, 2. tom, Zavod
za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2002, 333.
199
aut.). Oktobra iste godine, na predlog profesora Perića, Aranđelovića, Spasojevi-

ća i Bartoša, Savet Pravnog fakulteta bira ga za honorarnog nastavnika na Katedri
građanskog prava sa međunarodnim privatnim pravom. U međuvremenu, sep-
tembra 1933. imenovan je za sekretara Stalne delegaciju Kraljevine Jugoslavije pri
Društvu naroda u Ženevi, “pa je tako Fakultet ostao bez odličnog stručnjaka za
Međunarodno javno i Međunarodno privatno pravo”.8
Za zastupnika Kraljevine Jugoslavije pred jugoslovensko-mađarskim mešo-
vitim arbitražnim sudom imenovan je 9. oktobra 1934,9 a 1. avgusta 1935. unapre-
đen je u generalnog zastupnika države u svim parnicama pred jugoslovensko-ne-
mačkim i jugoslovensko-mađarskim mešovitim arbitražnim sudovima.10 Zastupa
Kraljevinu Jugoslaviju pred Stalnim sudom međunarodne pravde u Hagu u spo-
ru sa Švajcarskom u predmetu Lozinger (the Losinger Case, 1935-1936),11 kao i u
sporu sa Mađarskom oko primene agrarne reforme na mađarske državljane Paj-
ža, Čakija i Esterhazija (The Pajzs, Czáky, Esterházy Case, 1935-1936).12 Ukazom
Ministra prosvete od 1. jula 1937. postavljen je za redovnog profesora međuna-
rodnog prava i diplomatske istorije na novoosnovanoj Školi za visoke ekonomske
i komercijalne studije u Beogradu (današnji Ekonomski fakultet u Beogradu).13 U
septembru 1937, odlukom Predsednika Ministarskog saveta i Ministra inostranih
poslova, Milana Stojadinovića, imenovan je za stalnog pravnog savetnika pri Poli-
tičkom odeljenju Ministarstva inostranih poslova. Ukazom kraljevskih namesni-
ka od 15. septembra 1939. postavljen je za načelnika Pravnog odeljenja Ministar-
stva inostranih poslova.
Ovaj blistavi uspon u karijeri prekida izbijanje Drugog svetskog rata i oku-
pacija. Odlukom Predsednika Ministarskog saveta od 7. novembra 1941. stavljen
je na raspolaganje, a zatim penzionisan 17. oktobra 1942. Tokom rata nije radio
i porodica je živela u besparici. Postoje indicije da je kao bivši državni službenik
bio lojalan jugoslovenskoj vojsci u otadžbini, ali ne kao ratnik – pominje se u po-
jedinim izvorima, kao član odbora stručnjaka pri Vrhovnoj komandi četničkog
pokreta.14 Takođe, u više usmenih i jednom pisanom izvoru navodi se da je uhap-
8 Ibidem.
9 AJ, fond 338, MIP KJ, Državni zastupnik Kraljevine Jugoslavije pri mešovitim izabranim
sudovima sa Nemačkom, Austrijom, Bugarskom i Mađarskom, godina 1931–1939, broj fascikle: 4.
10 AJ, fond 334-195-518, MIP KJ, personalni dosijei.
11 PCIJ, Losinger & Co., Switzerland v. Yugoslavia, Ser. A/B, Nos. 67 & 69.
12 PCIJ, Pajzs, Csáky, Esterházy, Hungary v. Yugoslavia,PCIJ, Ser. A/B, Nos. 66 & 68.
14 Nikola Milovanović, Slom, Slovo ljubve, Beograd, 1983, 150.
200
šen 1945. prilikom pokušaja prelaska italijanske granice sa porodicom, bez put-
nih isprava. Zadržan je i osuđen od jednog suda u Istri na pet godina strogog za-
tvora.15 Ostalo nam je nepoznato kako je uspeo da dobije otpust iz zatvora. Posle
Drugog svetskog rata bio je pravni savetnik u Privrednom savetu i Ministarstvu
finansija FNRJ i glavni pravni savetnik Narodne banke Jugoslavije. Već 1950. pu-
tovao je sa jugoslovenskom delegacijom na pregovore sa francuskom vladom u
Parizu. Država ga je 1970. godine imenovala na listu nacionalnih eksperata i spe-
cijalista za međunarodno trgovinsko pravo pri UNCITRAL-u.16 Krajem sedam-
desetih on i supruga Milica, rođ. Saković, rodom iz Kuršumlije, preselili su se u
Nju Džersi kod sina Stanka. Međutim, nedostajao im je Beograd i vratili su se po-
sle dve godine. Umro je 4. aprila u 83. godini u Beogradu i sahranjen je na Novom
Groblju 6. aprila 1983.
ZASTUPANJE U MEĐUNARODNIM ARBITRAŽNIM

I SUDSKIM SPOROVIMA
Najveći domet je ostvario i istakao se na polju međunarodnog suđenja i ar-

bitraže. U tome mu je pored pravničkog znanja i veštine, pomoglo i odlično po-
znavanje francuskog i engleskog jezika.
Pre rata bio je aktivan kao zastupnik države u međudržavnim i prvim inve-
sticionim sporovima, a posle rata kao zastupnik jugoslovenskih preduzeća u me-
đunarodnim trgovinskim arbitražama. U oba perioda postupao je povremeno i
kao međunarodni arbitar.
Vrlo rano, kao dvadesetpetogodišnjak koji je tek doputovao kući sa dokto-
ratom iz Pariza, dobija priliku da zajedno sa državnim savetnikom Velisavom Vu-
lovićem zastupa državu pred izbranim (arbitražnim) sudom u Cirihu u međuna-
rodnom sporu Ministarstva saobraćaja sa firmom Genc Danubius iz Budimpešte,
radi odštete za izgorele železničke vagone u radionici navedenog društva.17 Ovo je
bio početak njegovog bavljenja “železničkim sporovima”, među kojima će kasnije
biti i čuveni slučajevi Lozinger i SEEE. U njegovoj karakteristici iz 1925. navo-
di se da je tačan i savestan, da je marljivo učio međunarodno pravo i da sa razu-
15 Lazo M. Kostić, Sve su to laži i obmane: fraze i parole komunističke Jugoslavije, Minhen,
1977, 333.
16 Nations Unies, Assemblee generale, A/CN.9/61 5 janvier 1972, Commission des Nations
Unies pour le droit commercial international, Quatrieme session, Registre d’experts et de specia-
listes du droit commercial international. http://www.uncitral.org/pdf/french/commissionsessions/unc/
unc-4/acn9_61_f_ocr.pdf.
201
mevanjem ulazi u kompleks naših saobraćajnopravnih pitanja. “Usled toga može

se očekivati da će moći inicijativno raditi, te se osposobiti i za samostalan rad.”18
Jesen 1934. zatiče ga u Ženevi na funkciji sekretara Stalne jugoslovenske
kraljevske delegacije pri Društvu naroda. Krajem te godine putuje u Pariz kao ar-
bitar Kraljevine Jugoslavije u prvom sporu (posle Drugog svetskog rata izbiće i
drugi spor) sa Evropskim društvom za proučavanje i preduzeća19 da bi se sastao
sa arbitrom koga je imenovalo to društvo, Polom Rejnoom (Paul Reynaud), u to
vreme bivšim ministrom, a kasnije premijerom Treće francuske republike. Spor
se odnosi na ugovor o izgradnji pruge Veles–Prilep. Položaj državnog zastupni-
ka pred mešovitim arbitražnim sudovima, na koji tih dana takođe stupa, može se
smatrati za jedno od najviših zvanja u državnoj službi.
Mešoviti arbitražni sudovi bili su obrazovani na osnovu Versajskog, Trija-
nonskog i drugih mirovnih ugovora posle Prvog svetskog rata sa ciljem da rešava-
ju o zahtevima pojedinaca koji su pretrpeli štetu usled sprovođenja ratnih mera.20
Zahtevi za naknadu štete i restituciju bili su upereni protiv država ugovornica. Za
našu zemlju, posebno važan, bio je jugoslovensko-mađarski arbitražni sud pred
kojim je pokrenuto više od sedamsto sporova, od kojih se značajan deo odno-
sio na agrarnu reformu u Jugoslaviji. Pred petočlanim većem arbitara čiji je jedi-
ni jugoslovenski član bio profesor Dragoljub Aranđelović, uspeva sa svojom argu-
mentacijom da posle sklapanja Pariskih sporazuma 1930, eksproprisani mađarski
veleposednici nemaju više pravo da potražuju naknadu od jugoslovenske drža-
ve, već isključivo od međunarodnog agrarnog fonda u Bazelu koji je osnovan tim
sporazumima sa ciljem da se mađarski veleposednici obeštete. Koristeći novou-
stanovljeno pravno sredstvo – žalbu protiv odluke mešovitog arbitražnog suda,
Mađarska se 1935. u ime svojih državljana Pajža, Čakija i Esterhazija obraća Stal-
nom sudu međunarodne pravde u Hagu – sa zahtevom da se odluka mešovitog
arbitražnog suda preinači. Zastupajući u ovom sporu jugoslovensku državu “dao
[je] jedno veoma iscrpno i pravnički ubedljivo pledoaje (govorio je pet dana pre
podne i četiri po podne!).”21 Vrednost spora koji je okončan presudom Međuna-
19 Maja Stanivuković, “Evropsko društvo protiv Jugoslavije: Saga o najpoznatijoj patološkoj
arbitraži XX veka: Société Européenne des Études et d’Enteprises v. Yougoslavie”, u štampi.
20 Maja Stanivuković, Sanja Đajić, “Something Old, Something New: The 1930 Reform of
the Trianon MATs and the Contemporary Discussion of the Appeal Mechanism in Investment Ar-
bitration”, u štampi.
21 Ilija Pržić, “Naša agrarna reforma pred Stalnim sudom međunarodne pravde”, Arhiv za
pravne i društvene nauke, br. 5, tom XXXIV, Beograd, 1937, 458–463.
202
rodnog suda sa 8 prema 6 glasova u korist Kraljevine Jugoslavije iznosila je oko

40 miliona tadašnjih dinara.22
Gotovo u isto vreme, tačnije samo nedelju dana pre Mađarske, i Švajcar-
ska je pokrenula spor pred Stalnim međunarodnim sudom protiv Jugoslavije, vr-
šeći diplomatsku zaštitu svog državljanina, privrednog društva Lozinger.23 Povod
je bila arbitraža koju je društvo Lozinger pokrenulo protiv Jugoslavije na osno-
vu arbitražne klauzule iz ugovora o izgradnji železničke pruge Požarevac–Kuče-
vo. Švajcarska je tvrdila da jugoslovenska vlada ne može da traži oslobođenje od
arbitražne klauzule iz ugovora sa Lozingerom pozivanjem na jugoslovenski zakon
koji je naknadno donet i koji je propisivao da se sporovi sa državom mogu rešava-
ti isključivo pred redovnim sudovima Jugoslavije. Drugo, da je prigovor nenadlež-
nosti, zasnovan na tom zakonu, koji je državni pravobranilac izneo u arbitražnom
postupku koji se vodi između Lozingera i Kraljevine, suprotan pravilima među-
narodnog prava. Kao zastupnik Jugoslavije pred Stalnim međunarodnim sudom,
odbranu je zasnovao na argumentu da nema povrede međunarodnog prava niti
uskraćivanja pravde jer tekst osporene zakonske odredbe ne ukazuje da se ona re-
troaktivno primenjuje, a sudovima Jugoslavije nije pružena prilika da odluče o
tome da li se ovaj zakon uopšte primenjuje na arbitražu sa Lozingerom. Može se
reći da je i ovaj spor dobio, jer je Švajcarska povukla tužbu pošto su se stranke
u arbitražnom sporu poravnale.24 Mnogo godina kasnije, bivši sudija Međuna-
rodnog suda u Hagu i poznati arbitar Stefan Švebel, odabrao je i prikazao u svo-
joj knjizi ovaj predmet kao primer na kome se mogu objasniti mnoga važna pita-
nja arbitražnog prava. Govoreći, između ostalog, o obavezi iscrpljivanja lokalnih
pravnih lekova, on je ocenio da je “suština problema razotkrivena u argumentima
zastupnika Švajcarske i Jugoslavije u predmetu Lozinger”.25
22
D.S., “Po presudi međunarodnog suda u Hagu naša država nije dužna da plati Mađarima
40 miliona dinara za posede koji su došli pod udar agrarne reforme posle pariskih sporazuma”,
Vreme, četvrtak, 31. decembar 1936.
23
Maja Stanivuković, Sanja Đajić, “From Losinger to ATA v. Jordan: Retroactive applica-
tion of national law to arbitration agreements”, Yearbook on International Arbitration and ADR,
(eds. Roth Marianne Herausgeber, Michael Geistlinger), Vol. VI, NWV, Wien, 2019, 149-170; Maja
Stanivuković, Sanja Đajić, “Retroaktivna primena zakona na arbitražni sporazum i arbitralnost”,
1. Međunarodna konferencija “Preoblikovanje granica arbitrabilnosti: da li napredujemo?”, Stalna
arbitraža pri Privrednoj komori Srbije, 6-7 Oktobar, Beograd, 2017, 116–128.
24 PCIJ, Losinger & Co., Switzerland v. Yugoslavia, Order of 14 December 1936, Ser. A/B,
no. 69.
Stephen M. Schwebel, Justice in International Law: Selected Writings of Judge Stephen M.
25
Schwebel, Cambridge, 1994, 175 (u vezi sa lokalnim pravnim lekovima).
203
Uspešno zastupajući državu u dva od tri spora koje je Kraljevina Jugoslavija

imala pred Stalnim sudom međunarodne pravde u Hagu, stekao je veliki ugled i
ostavio sjajan trag u analima međunarodnog pravosuđa.26 Posle Drugog svetskog
rata, nastavio je da se bavi arbitražom, ali na drukčijem nivou. Učestvovao je kao
arbitar i predsednik arbitražnih veća u više sporova vođenih po pravilniku Spolj-
notrgovinske arbitraže pri Privrednoj komori Jugoslavije. Zastupao je jugosloven-
sko preduzeće Energoprojekt u više arbitražnih postupaka u inostranstvu koji su
se odnosili na građevinske poduhvate u Pakistanu, Zambiji i Gvineji.27
DIPLOMATIJA
Važan je i njegov doprinos u diplomatiji u kojoj služi sedamnaest godi-

na. Kao član delegacije Kraljevine Jugoslavije učestvuje u zasedanjima Skupštine
Društva naroda održanim od 1933. do 1938. i zastupa državu u raznim stručnim
odborima. U proleće 1934. zajedno sa dr Franom Bončinom, načelnikom Mini-
starstva saobraćaja, zastupa gledište Jugoslavije po pitanju vicinalnih železnica
pred Stalnim pravnim odborom Društva naroda.28 U jesen 1934. godine, kao se-
kretaru delegacije Kraljevine Jugoslavije u Društvu naroda, poveren mu je zada-
tak da sastavi tekst tužbe protiv Mađarske za saučesništvo u Marseljskom atenta-
tu29 koju na sednici Društva naroda izlaže Bogoljub Jevtić, ministar inostranih
poslova.30 Naročito treba istaći njegovu odbranu jugoslovenske teze o međuna-
rodnom suzbijanju terorizma na XVII zasedanju Skupštine Društva naroda u Že-
nevi održanoj od 23. septembra do 8. oktobra 1936. U Prvom odboru za ustav-
26 Pored Švebela, o ovom predmetu su pisali i sledeći autori: Francis A. Mann, “State Con-
tracts and International Arbitration”, British Yearbook of International Law, vol. 42, London, 1967,
26, 29; Jan Paulsson, Denial of Justice in International Law, Cambridge University Press, Cambridge,
2005, 13; Muthucumaraswamy Sornarajah, The Pursuit of Nationalized Property, Dordrecht, 1986,
98–99; Munir A. F. Maniruzzaman, “International Development Law as Applicable Law to Econom-
ic Development Agreements: A Prognostic View”, Wisconsin International Law Journal, no. 1, vol.
20, 2001, 1, 3 i dalje.
27 Intervju avgusta 2017. godine sa †Mikicom Đurićem, bivšim direktorom pravnog odelje-
nja Energoprojekta.
28 Pitanje naših vicinalnih železnica pred Društvom naroda – pošto nije postignuta saglas-
nost u Stalnom pravnom komitetu spor će se rešiti u Savetu Društva naroda, Pravda, 13. april 1934.
29 AJ, 334-195-170, MIP KJ, personalni dosijei.
30 League of Nations 15 Official Journal (1934), pp. 1765 i 1772. V. takođe: “G. Bogoljub
Jevtić optužio je pred Savetom Društva naroda Mađarsku vladu za saučesništvo u Marseljskom
zločinu”, Vreme, naslovnica: subota 8. decembar 1934.
204
na i pravna pitanja, snažno i argumentovano se zalaže za zakazivanje diplomatske

konferencije na kojoj bi bio usvojen tekst predloženog nacrta konvencije koji je
sastavio odbor eksperata osnovan u skladu sa rezolucijom Saveta društva naro-
da od 10. decembra 1934.31 Između ostalog i njegovom zaslugom, konferencija je
zakazana i održana od 1–16. novembra 1937. u Ženevi.32 Razmotrivši predlože-
ne nacrte usvojila je, po prvi put u istoriji, Konvenciju o prevenciji i suzbijanju te-
rorizma (Convention pour la prévention et la répression du terrorisme) i Konvenci-
ju o stvaranju međunarodnog krivičnog suda (Convention pour la création d’une
cour pénale internationale).33
Naredne godine imenovan je za izvestioca pred Skupštinom Društva naro-
da o Evropskoj konferenciji o ruralnom životu.34 U svojstvu načelnika pravnog
odeljenja Ministarstva spoljnih poslova, prisustvovao je potpisivanju Protokola
o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941, u dvorcu Belvedere u
Beču. “Tokom potpisivanja, pred oko 150 nemačkih i stranih novinara, ‘protivno
protokolu, jugoslovenski poslanik u Berlinu, Ivo Andrić, i načelnik Ministarstva
spoljnih poslova, dr Slavko Stojković, koji je bio u jugoslovenskoj delegaciji, nisu
stajali iza Cvetkovića i Cincar-Markovića, već negde u uglu dvorane sa još nekoli-
ko jugoslovenskih predstavnika’“, navodi Dušan Glišović u svojoj studiji o Ivi An-
driću, citirajući Danila Gregorića, redaktora germanofilskih novina “Vreme”.35 U
avgustu 1944. kao član odbora stručnjaka pri Vrhovnoj komandi četničkog po-
kreta razgovarao je sa američkim poručnikom Musulinom, šefom misije koja je
imala za cilj prebacivanje palih američkih avijatičara u Italiju (Halyard Mission).36
31 League of Nations Official Journal, Special Supplement 156 L.
32
Stojković je delegat Jugoslavije na ovoj konferenciji zajedno sa profesorom Tomom
Živanovićem.
33 World Digital Library, Library of Congress, https://www.wdl.org/en/item/11579/, 16.9.2020.
34 European Conference on Rural Life, Report Of The Second And Seventh Committees
to the Assembly Rapporteur : M. Stoykovitch (Yugoslavia). (1938) 190 League of Nations OJ, Spec
Supp 77. Imenovanje: 190 League of Nations OJ, Spec Supp. 58.Ova inicijativa je ne tako davno
doživela renesansu. Generalna skupština UN je 17. decembra 2018. godine usvojila Deklaraciju o
pravima seljaka i ostalih koji žive u ruralnim područjima (United Nations Declaration on the Rights
of Peasants and Other People Working in Rural Areas, UN GA Res. 73/165).
35 Dušan Glišović, Ivo Andrić, Kraljevina Jugoslavija i Treći rajh 1939–1941 – Prilog prouča-
vanju jugoslovenskih i srpskih političkih i kulturnih odnosa sa Nemačkom, Austro-Ugarskom i Austri-
jom, I tom, Službeni glasnik, Beograd, 2012, 710.
36 Vlada Srbije izdvojila je dotaciju 2019. i 2020. godine Fondaciji “Halyard Mission” za
izgradnju spomenika u Pranjanima, posvećenog spasavanju američkih vazduhoplovaca od strane

četničkog pokreta Draže Mihailovaića.
205
Kao član jugoslovenske delegacije na čijem je čelu bio pomoćnik ministra

spoljne trgovine Bogdan Crnobrnja, učestvovao je u pregovorima sa francuskom
vladom o trgovinskim i drugim sporazumima između FNRJ i Francuske Republi-
ke koji su zaključeni u Parizu, 14. aprila 1951.37 Igrom sudbine, jedan od spora-
zuma odnosio se na poravnanje vezano za potraživanje Evropskog društva prema
Jugoslaviji na osnovu izdatih državnih bonova. Evropsko društvo nezadovoljno
iznosom poravnanja usled devalvacije francuskog franka, pokrenulo je 1954. dru-
gu (posleratnu) arbitražu protiv FNRJ. Jugoslavija nije učestvovala u arbitražnom
postupku, ali je kasnije pred kantonalnim sudom u Lozani zahtevala poništaj ar-
bitražne odluke donete u korist tužioca. Mada je državu ovog puta zastupao po-
moćnik saveznog javnog pravobranioca dr Mirko Besarović, arhivski dokumenti
ukazuju da je podnesak (Mémoire) jugoslovenske vlade od 4. februara 1955. go-
dine kao i opaske jugoslovenske vlade (Observations du Gouvernment Yougoslave)
od 9. maja 1955. sastavljao na francuskom jeziku dr Slavko Stojković, tada glav-
ni pravni savetnik Narodne banke FNRJ. Spor je posle mnogo peripetija okon-
čan tek 1987. tako što je Francuska pristala da isplati 50 miliona franaka Evrop-
skom društvu da bi ono odustalo od prinudnog izvršenja arbitražne odluke protiv
Jugoslavije.38
PRAVNA NAUKA
Uprkos brojnim zastupničkim i diplomatskim obavezama, u periodu iz-

među 1927. i 1937, uspeo je da objavi značajan broj naučnih radova i to upra-
vo iz oblasti međunarodnog javnog i privatnog prava i međunarodne arbitraže.39
Posebno treba izdvojiti rad o mešovitim arbitražnim sudovima, objavljen 1931.
na francuskom jeziku u Godišnjaku jugoslovenskog udruženja za međunarodno
pravo, kao gotovo jedini prikaz u domaćoj literaturi ovih, po mnogo čemu značaj-
37 Međunarodni ugovori FNRJ, sveska br. 27, godina 1956, str. 1.
38 Maja Stanivuković, “Evropsko društvo protiv Jugoslavije: Saga o najpoznatijoj patološkoj
arbitraži XX veka: Société Européenne des Études et d’Enteprises v. Yougoslavie”, u štampi.
39 To su sledeći radovi: “Osnovi teorije o međunarodnoj odgovornosti država”, Arhiv za
pravne i društvene nauke, br. 1–2, tom XV (XXXII), 1927 (preštampano u Arhivu br. 3, 1997, 449–
472); Hipoteka na rečnim brodovima u slovenskim državama, glavni referat za prvi Kongres pravni-
ka slovenskih država u Bratislavi, 1933 (koautor sa Ivanom V. Subbotićem); “La Petite Entente et
l’Entente Balkanique (Mala Antanta i Balkanska Antanta)”, Études centro-européennes, 1937, 203–
224. (predavanje održano na Čehoslovačkoj letnjoj školi u Tatranskoj Lomnici u avgustu 1937) itd.
(kompletan spisak nalazi se na kraju rada).
206
nih institucija.40 Jedno vreme bio je dopisnik uglednog holandskog pravnog časo-
pisa Bulletin de l’Institut Intermediaire International.
Ono što je vrlo uočljivo, i što ga razlikuje od njegovih kolega i savremenika,
jeste da suvereno vlada međunarodnim privatnim, međunarodnim javnim i arbi-
tražnim pravom. U većini radova prepoznaju se argumenti i izvori koji su iz ra-
zličitih međunarodnopravnih oblasti – po tome je bio, da se poslužimo La Prade-
lovim (La Pradelle) rečima u opisu profesora Pijea “‘un internationaliste complet’,
‘de ceux qui, rares, prennent également les deux aspects, public et privé, du droit
international’“ (u prevodu: potpuni internacionalista, od onih retkih poznavalaca
oba aspekta međunarodnog prava – javnog i privatnog).41
Njegova doktorska disertacija predstavlja prvi značajniji rad srpskog auto-
ra o savremenoj međunarodnoj arbitraži. Više puta je citirana u inostranstvu, ne
samo kada je objavljena nego i u novije vreme.42 U odluci Međunarodnog suda
pravde iz 1991. godine koja se odnosila na poništaj arbitražne odluke donete u
sporu između Gvineje-Bisau i Senegala, preciznije, u odvojenom mišljenju sudije
Nija, pomenut je kao “eminentan autor”, rame uz rame sa Vatelom (Vattel), Ope-
nhajmom (Oppenheim) i Kalvom (Calvo).43 Septembra 1937. godine učestvovao
je na Kongresu pravnika slovenskih država u Bratislavi, sa referatom o hipoteci na
40 “Les Tribunaux arbitraux mixtes et leur jurisprudence” (Mešoviti arbitražni sudovi i nji-
hova praksa), Annuaire de l’Association Yougoslave de Droit International, 1ère année, Belgra-
de-Paris, 1931, 255–263; Citiran u: Rudolf Blüdhorn, “Le fonctionnement et la jurisprudence des
tribunaux arbitraux mixtes créés par les Traités de Paris”, Recueil des Cours de l’Académie de droit in-
ternational de la Haye, t. 41, 1932, 137–244, 241. V. takođe: Maja Stanivuković, “Marking the Cen-
tennial of International Arbitration in Serbia: Remembering the Mixed Hungaro-Yugoslav Arbitral
Tribunal established in the Treaty of Trianon”, u štampi.
41 Société française pour le droit international, Antoine Pillet (1857-1926), http://www.sfdi.
org/internationalistes/pillet/, 16.9.2020.
42 Joseph Limburg, “L’autorité de chose jugée des juridictions internationales”, Recueil des
Cours de l’Académie de droit international de la Haye, t. 30, 1929, 523–617, 526; Sir Hersch Laut-
erpacht, The Function of Law in the International Community, Oxford University Press, (First pub-
lished 1933), 2011, 207; Lassa Oppenhaim, International Law, a Treatise, 7th ed., 1952, 26; Oscar
Schachter, “The Enforcement of International Judicial and Arbitral Decisions”, American Journal of
International Law, Vol. 54, No. 1, 1960, 3; Leonard N. C. Brant, L’autorité de la chose jugée en droit
international public, Paris, 2003, 367; Charles Brower, “The Functions and Limits of Arbitration and
Judicial Settlement under Private and Public International Law”, Duke Journal of Comparative and
International Law, Vol. 18, No. 2, 2008, 271.
43
Case concerning the Arbitral Award of 31 July 1989 (Guinea-Bissau v. Senegal), Interna-
tional Court of Justice, Judgment (1991) 1991 International Court of Justice Report of Judgments,
Advisory Opinions & Orders 53.
207
rečnim brodovima u slovenskim državama, napisanim u koautorstvu sa Ivanom

Subbotićem.44 Izražavajući žaljenje zbog njegovog povlačenja sa raspisanog kon-
kursa za mesto profesora Pravnog fakulteta 1933, Slobodan Jovanović istakao je
njegovu izuzetnu stručnost i nazvao ga je “pravničkim talentom”.45
I posle rata je nastavio da objavljuje radove o međunarodnoj arbitraži i me-
đunarodnom pravu,46 kao i nekoliko udžbenika iz raznih pravnih predmeta.47
Među njima, posebnu pažnju zaslužuje rad “Mogućnost postojanja međunarod-
44 V. fusnotu br. 42. Pored dr Ivana Subbotića i dr Slavka Stojkovića, od jugoslovenskih
pravnika na ovom Kongresu referisali su: Živojin Perić, dr Toma Živanović, dr Čedomir Marković,
dr Metod Dolenc, dr Lavoslav Henigsberg, dr Stanko Frank, dr Gregor Krek, dr Čedomilj Mitrović,
dr Stanko Lapajne, dr Otmar Pirkmajer, dr Ivo Krbek, dr Ivo Belin, dr Vidan Blagojević, dr Milan
Bartoš i dr Pavao Rastovčan.
45 Lj. Kandić, op. cit., 110.
46 “Razmatranja o međunarodnim elementima u međunarodnom privatnom pravu”, Ju-
goslovenska revija za međunarodno pravo, br. 3, t. VI, 1959, 334–365 (sa apstraktom na francus-
kom: Considérations sur les éléments internationaux en droit international privé, Jugoslovenska
revija za međunarodno pravo, no. 3, vol. VI, 1959, 363–365; “Međunarodno privatno pravo u svet-
losti dosadašnjih iskustava”, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, br. 3, t. VII, 1960, 462–
498; “Savremene tendencije međunarodnog privatnog prava”, Jugoslovenska revija za međunarodno
pravo, br. 1, t. VIII, 1961, 20–48; “Prenos svojine, prelazak rizika i čuvanje stvari. Rokovi isporuke”,
Savetovanje o nacrtu uniformnog zakona o međunarodnoj kupoprodaji telesnih pokretnih stvari,
1961 (22 strane); “Nekoliko aktuelnih pitanja međunarodne trgovinske arbitraže”, Jugoslovens-
ka revija za međunarodno pravo, br. 3, t. IX, 1962, 321–359; “O nekim problemima u stvaranju i
izjednačenju prava međunarodnih privrednih odnosa”, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo,
br. 3, t. X, 1963, 338–367; “Materijalno pravo koje se primenjuje u arbitraži za meritorno rešavanje
sporova”, Savetovanje o spoljnotrgovinskoj arbitraži, Beograd, 1964; takođe objavljen u: Jugosloven-
ska revija za međunarodno pravo, br. 2, t. XI, 1964, 201–234; “Razvoj međunarodnog rečnog pra-
va i značaj izgradnje hidroenergetskog i plovidbenog sistema u Đerdapu za međunarodnu plo-
vidbu”, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo”, br. 1, t. XII, 1965, 1–28; “Anerkennung und
Vollstreckung ausländischer Schiedsspüche in Jugoslawien”, Rabels Zeitschrift für ausländisches und
internationales Privatrecht, 1966, 685-700. “L’importance de la construction du système hydro-élec-
trique et de navigation dans le secteur des portes de fer pour la navigation international”, Jugoslov-
enska revija za međunarodno pravo, br. 1–2, t. 15, 1968, 120–135; “Bankarski poslovi u spoljnoj
trgovini”, (predavanje sa simpozijuma Pravna problematika ekonomskih odnosa (posebno spoljne
trgovine) između Jugoslavije i SAD, 1968 (15 strana); “Primena međunarodnog prava na ugovo-
re koje zaključuju države i međunarodne privredne organizacije u vršenju ekonomsko-finansijskih
delatnosti međunarodnog karaktera”, dopuna skripte: Majhsner, Vjekoslav, Pravni aspekt novca u
domaćem i međunarodnom pravu, Ekonomski fakultet Univerziteta u Skopju, nastava trećeg stepena
iz monetarno-kreditnih problema, Skopje, 1967, štampano u: Anali Pravnog fakulteta, br. 1, t. XVII,
Beograd, 1969, 17–40.
47 Osnovi građanskog prava, Beograd, 1940; Enciklopedija prava, Beograd, 1941; Osnovi
međunarodnog prava, Beograd, 1947; Osnovi građanskog prava, Beograd, 1948; Obligacioni odno-
si sa elementom inostranosti, Beograd, 1959; Kupoprodajni ugovor u spoljnoj trgovini, Beograd, 1959;
Pravni izvori i instrumenti međunarodne trgovine, Beograd 1964.
208
ne arbitraže nezavisne od nacionalnih zakona”48 u kojem je, prvi od naših autora,

prepoznao novi trend u međunarodnoj arbitraži, a to je “insulacija” arbitraže od
nacionalnih pravnih poredaka i njeno vezivanje za međunarodno pravo (lex mer-
catoria i međunarodno pravo). U radu pominje i različite praktične inicijative i
doktrinarne rasprave “o ideji arbitraže između država i pojedinaca odnosno izme-
đu krupnih inostranih grupa i koncerna, za poslove koji mogu nastati iz raznih
ugovora sa izvesnim elementima inostranosti, kao što su: međunarodni zajmovi,
investicije međunarodnog karaktera, itd.”49
Iz ovoga sledi da je prof. Stojković pažljivo pratio dešavanja u svetu me-
đunarodne arbitraže i uočio trendove koji će se i realizovati u vidu međunarod-
ne investicione arbitraže, gotovo istovremeno kada je i objavljen ovaj njegov rad.
Naime, rad je objavljen neposredno posle usvajanja Konvencije o rešavanju inve-
sticionih sporova (Convention on the Settlement of Investment Disputes between
States and Nationals of Other States – the ICSID Convention),50 koja je, kao što je i
predvideo, dala impuls razvoju međunarodne investicione arbitraže između poje-
dinaca i država.
ZAKLJUČAK
Životni put Slavka Stojkovića vezan je za uspon arbitraže u međunarodnim

odnosima i za stvaranje međunarodnog pravosuđa. Čitajući o predmetima u koji-
ma je zastupao i o pravnim pitanjima koja je pokretao, možemo učiti na zanimljiv
i uzbudljiv način o stvaranju savremenih načina rešavanja međunarodnih sporo-
va u prvoj polovini dvadesetog veka. Kada se uzme u obzir da je bio zastupnik u
jednom od prvih sporova između stranog ulagača (Lozingera) i države, da je ar-
gumentovao u jednom od prvih postupaka po žalbi Međunarodnom sudu pro-
tiv odluke arbitražnog tribunala (Pajž, Čaki Esterhazi), da je na razne načine uče-
stvovao u jednoj od najpoznatijih patoloških arbitraža dvadesetog veka (Evropsko
društvo za proučavanje i preduzeća), onda se mora zaključiti da ovaj međunarod-
ni zastupnik zaslužuje počasno mesto u našim udžbenicima arbitražnog i među-
narodnog prava i u sećanju na našu slavnu pravnu tradiciju. Bio je izuzetno mo-
derna pojava, pravni ekspert interdisciplinarnog i internacionalnog profila. Mada
nedovoljno poznat današnjoj publici i marginalizovan posle rata, može se, bez di-
48 Spoljnotrgovinska arbitraža III, Poništaj i izvršenja arbitražnih odluka, Beograd, 1966,
101–108.
49 Ibidem, 105.
50 575 UNTS 159, no. 8359 1966. Otvorena za potpisivanje 18. marta 1968. a stupila na sna-
gu 14. oktobra 1966.
209
leme, svrstati u najeminentnije pravnike Kraljevine Jugoslavije i rodonačelnike

arbitražnog prava u Jugoslaviji i Srbiji.
Prof. Dr. MAJA STANIVUKOVIĆ

Full Professor, Faculty of Law University of Novi Sad
Prof. Dr. SANJA ĐAJIĆ
Full Professor, Faculty of Law University of Novi Sad
HOMMAGE TO AN AGENT BEFORE INTERNATIONAL COURTS

AND TRIBUNALS: PROFESSOR DR. SLAVKO STOJKOVIĆ
Summary
This paper pays tribute to life and work of professor Dr. Slavko Stojković, a diplomat and
state agent of the Kingdom of Yugoslavia. It is divided into five parts – introduction, short biogra-
phy and three fields of his work – representation in international arbitral and judicial proceedings,
where he made his principal achievements, diplomacy, and finally, legal writing, in which he also
left a mark. The part on representation briefly mentions the cases Losinger (1935) and Pajzs, Csaky,
Esterhazy (1935) before the Permanent Court of International Justice in which he acted as the state
agent of Yugoslavia, the pathological arbitration S.E.E.E. v. Yugoslavia in which he was involved in
various ways, and his role as the state agent of Yugoslavia before the German-Yugoslav and Hunga-
ro-Yugoslav Mixed Arbitral Tribunals. Reference is made to sources that cover these cases in more
detail. His diplomatic activity includes participation in the sessions of the League of Nations, and in
particular his role in advocating the adoption of the Convention for the Prevention and Punishment
of Terrorism (1937), as well as his participation in negotiating with the Halyard Mission (1944) and
with the French Government (1950). Among his legal writings, the most remarkable are his doctor-
al thesis De l’autorité de la sentence arbitrale en droit international public obtained at the Sorbonne
in 1924 under the presidency of Antoine Pillet, and often cited even in modern times, his article on
Mixed Arbitral Tribunals (1931) published in French, and his article on the “Possibility of Existence
of International Arbitration Independent of National Laws” (1966) anticipating the appearance of
investment arbitration. The authors conclude that Dr. Slavko Stojković was one of the most eminent
lawyers of the Kingdom of Yugoslavia and the forefather of arbitration law in Yugoslavia and Serbia.
Key words: Slavco Stoykovitch, Losinger (Switzerland v. Yugoslavia), The Pajzs, Csáky, Ester-
házy Case (Hungary v. Yugoslavia), SEEE v. Yugoslavia
Literatura
Blüdhorn R., “Le fonctionnement et la jurisprudence des tribunaux arbitraux mixtes créés
par les Traités de Paris”, Recueil des Cours de l’Académie de droit international de la
Haye, t. 41, 1932.
Brant L. N. C., L’autorité de la chose jugée en droit international public, Paris, 2003.
210
Brower C., “The Functions and Limits of Arbitration and Judicial Settlement under Pri-
vate and Public International Law”, Duke Journal of Comparative and International
Law, Vol. 18, No. 2, 2008.
Glišović D., Ivo Andrić, Kraljevina Jugoslavija i Treći rajh 1939–1941. – Prilog proučavanju
jugoslovenskih i srpskih političkih i kulturnih odnosa sa Nemačkom, Austro-Ugarskom
i Austrijom, I tom, Službeni glasnik, Beograd, 2012.
Kandić Lj., Istorija Pravnog fakulteta u Beogradu 1905–1941, II knjiga, 2. tom, Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2002.
Kostić L. M., Sve su to laži i obmane: fraze i parole komunističke Jugoslavije, Minhen, 1977.
Lauterpacht S. H., The Function of Law in the International Community, Oxford Univer-
sity Press, (First published 1933), 2011.
Limburg J., “L’autorité de chose jugée des juridictions internationales”, Recueil des Cours
de l’Académie de droit international de la Haye, t. 30, 1929.
Maniruzzaman M. A. F., “International Development Law as Applicable Law to Economic
Development Agreements: A Prognostic View”, Wisconsin International Law Journal,
Vol. 20, No. 1, 2001.
Mann F. A., “State Contracts and International Arbitration”, British Yearbook of Internatio-
nal Law, Vol. 42, London, 1967.
Mićić S., Od birokratije do diplomatije: istorija jugoslovenske diplomatske službe 1918-1939,
Beograd, 2018.
Milovanović N., Slom, Slovo ljubve, Beograd, 1983.
Oppenhaim L., International Law, a Treatise, 7th ed. 1952.
Paulsson J., Denial of Justice in International Law, Cambridge University Press, Cambrid-
ge, 2005.
Pržić I., “Naša agrarna reforma pred Stalnim sudom međunarodne pravde”, Arhiv za prav-
ne i društvene nauke, br. 5, tom XXXIV, Beograd, 1937.
Radenić A., Svetoandrejska skupština, Beograd, 1964.
Ralston J. H., International Arbitration from Athens to Locarno, Stanford University Pre-
ss, Stanford, 1929.
Schachter O., “The Enforcement of International Judicial and Arbitral Decisions”, Ameri-
can Journal of International Law, No. 1, Vol. 54, 1960.
Schwebel S. M., Justice in International Law: Selected Writings of Judge Stephen M. Schwe-
bel, Cambridge, 1994.
Sornarajah M., The Pursuit of Nationalized Property, Dordrecht, 1986.
Stanivuković M., “Marking the Centennial of International Arbitration in Serbia: Remem-
bering the Mixed Hungaro-Yugoslav Arbitral Tribunal established in the Treaty of
Trianon”, u štampi.
211
Stanivuković M., “Evropsko društvo protiv Jugoslavije: Saga o najpoznatijoj patološkoj

arbitraži XX veka: Société Européenne des Études et d’Enteprises v. Yougoslavie”, u
štampi.
Stanivuković M., Đajić S., “From Losinger to ATA v. Jordan: Retroactive application of na-
tional law to arbitration agreements”, Yearbook on International Arbitration and ADR,
(eds. Roth Marianne Herausgeber, Michael Geistlinger), Vol. VI, NWV, Wien, 2019.
Stanivuković M., Đajić S., “Something Old, Something New: The 1930 Reform of the Tri-
anon MATs and the Contemporary Discussion of the Appeal Mechanism in Inves-
tment Arbitration”, u štampi.
Stanivuković M., Đajić S., “Retroaktivna primena zakona na arbitražni sporazum i arbi-
tralnost”, 1. Međunarodna konferencija “Preoblikovanje granica arbitrabilnosti: da li
napredujemo?”, Stalna arbitraža pri Privrednoj komori Srbije, 6-7 Oktobar, Beograd,
2017.
Stojadinović D., Srpska narodna skupština: 1908–1912, Beograd, 1911.
Stojković S., “Bankarski poslovi u spoljnoj trgovini”, (predavanje sa simpozijuma Pravna
problematika ekonomskih odnosa (posebno spoljne trgovine) između Jugoslavije i
SAD, 1968.
Stojković S., “Diplomatska i konzularna služba”, Jubilarni zbornik Života i rada S.H.S., t.
II, 1929.
Stojković S., “Evropska i američka doktrina mira”, Srpski književni glasnik, t. XXXVIII,
1933.
Stojković S., “Materijalno pravo koje se primenjuje u arbitraži za meritorno rešavanje spo-
rova”, Savetovanje o spoljnotrgovinskoj arbitraži, Beograd, 1964; takođe objavljen
u: Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, br. 2, t. XI, 1964.
Stojković S., “Međunarodno privatno pravo u svetlosti dosadašnjih iskustava”, Jugosloven-
ska revija za međunarodno pravo, br. 3, t. VII, 1960.
Stojković S., “Mogućnost postojanja međunarodne arbitraže nezavisne od nacionalnih za-
kona”, Spoljnotrgovinska arbitraža III, Poništaj i izvršenja arbitražnih odluka, Beo-
grad, 1966.
Stojković S., “Nekoliko primedaba o primeni pravila Locus regit actum u našem bračnom
pravu”, Arhiv za pravne i društvene nauke, t. XLIII, 1933.
Stojković S., “Nekoliko aktuelnih pitanja međunarodne trgovinske arbitraže”, Jugosloven-
ska revija za međunarodno pravo, br. 3, t. IX, 1962.
Stojković S., “O priznavanju stranih statutskih presuda i o primeni haške konvencije o
braku kod nas”, Arhiv za pravne i društvene nauke, t. XLIII, 1933.
Stojković S., “O nekim problemima u stvaranju i izjednačenju prava međunarodnih pri-
vrednih odnosa”, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, br. 3, t. X, 1963.
Stojković S., “Osnovi teorije o međunarodnoj odgovornosti država”, Arhiv za pravne i
društvene nauke, br. 1–2, tom XV (XXXII), 1927 (preštampano u Arhivu br. 3, 1997.
212
Stojković S., “Pitanje Sv. Nauma”, Novi život, t. XXII, 1925.

Stojković S., “Pitanje briselskih konvencija iz međunarodnog pomorskog prava”, Spome-
nica za III glavnu skupštinu Kongresa pravnika Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u
Sarajevu, 1927.
Stojković S., “Prenos svojine, prelazak rizika i čuvanje stvari. Rokovi isporuke”, Savetova-
nje o nacrtu uniformnog zakona o međunarodnoj kupoprodaji telesnih pokretnih stva-
ri, 1961.
Stojković S., “Primena međunarodnog prava na ugovore koje zaključuju države i među-
narodne privredne organizacije u vršenju ekonomsko-finansijskih delatnosti među-
narodnog karaktera”, dopuna skripte: Majhsner, Vjekoslav, Pravni aspekt novca u do-
maćem i međunarodnom pravu, Ekonomski fakultet Univerziteta u Skopju, nastava
trećeg stepena iz monetarno-kreditnih problema, Skopje, 1967, štampano u Anali
Pravnog fakulteta, br. 1, t. XVII, Beograd, 1969.
Stojković S., “ Problem evropske sigurnosti”, Raskrsnica, t. IV, 1924.
Stojković S., “Razvoj međunarodnog rečnog prava i značaj izgradnje hidroenergetskog i
plovidbenog sistema u Đerdapu za međunarodnu plovidbu”, Jugoslovenska revija za
međunarodno pravo”, br. 1, t. XII, 1965.
Stojković S., “Razmatranja o međunarodnim elementima u međunarodnom privatnom
pravu”, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, br. 3, t. VI, 1959.
Stojković S., “Savremene tendencije međunarodnog privatnog prava”, Jugoslovenska revija
za međunarodno pravo, br. 1, t. VIII, 1961.
Stojković S., “Stalni sud međunarodne pravde u Hagu”, Raskrsnica, t. III, sv. 13 i 14, sv. 15,
sv. 17 i 18, 1924.
Stojković S., Enciklopedija prava, Beograd, 1941.
Stojković S., Osnovi građanskog prava, Beograd, 1948.
Stojković S., Kupoprodajni ugovor u spoljnoj trgovini, Beograd, 1959.
Stojković S., Obligacioni odnosi sa elementom inostranosti, Beograd, 1959.
Stojković S., Osnovi građanskog prava, Beograd, 1940.
Stojković S., Osnovi međunarodnog prava, Beograd, 1947.
Stojković S., Pravni izvori i instrumenti međunarodne trgovine, Beograd, 1964.
Stojković S., Subbotić I., Hipoteka na rečnim brodovima u slovenskim državama, glavni re-
ferat za prvi Kongres pravnika slovenskih država u Bratislavi, 1933.

Primljen: 19.09.2020.
213
PRILOG
UDK 340.12
GORDANA VUKADINOVIĆ
DRAGAN MITROVIĆ
PRAVNE ISKRICE
Iz najnovije knjige G. Vukadinović i D. Mitrovića Uvod u teoriju
i filozofiju prava, (2 prošireno i dopunjeno izdanje, izd. Dosije studio,
Beograd 2020)
Autoritet
Mora da je strašno verovati u neki autoritet kao istinu umesto u istinu kao
jedini autoritet.
Pravni autoritet može samo propisati, dok pravna nauka može samo opisati
ono što je pravni autoritet propisao.
Argument
Ako je uverenje argument u religiji ili filozofiji, nije u nauci.
Vrednost
Vrednost je uverenje da je nešto dobro zato što je istinito, ispravno, korisno,
poželjno. Postoji i tamna strana: “ne-vrednost”, koja je nepoželjna ili nedopustiva.
Prof. dr Gordana Vukadinović, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Novom Sa-
du, u penziji, e-mail: gordvuk@gmail.com.
Prof. dr Dragan Mitrović, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, u
penziji, e-mail: draganm@ius.bg.ac.rs.
217
Vrlina
Vrlina (kao vrednost na delu) označava prepoznatu moralnu izvrsnost lič-
nosti. Ona je najviša tačka dosegnute vrednosti.
Tamnu stranu vrline predstavlja porok. Već iz ove razlike jasno proizilazi
da je vrlina uže i strože doživljena vrsta vrednosti, jer nije svaka vrednost vrlina.
Biti obdaren vrlinama znači biti izuzetno vredan u pozitivnom, a ne u negativnom
smislu. I zlo je vredno, ali se ne smatra poželjnom vrednošću, a još manje vrlinom.
Vlast
Umesto dekreta samodržaca kojima su nekad zarobljavali ljudska tela (duše
su već zarobile duhovne vlasti), danas to čine “armije pravnika” donošenjem bez-
brojnih propisa koje niko ne može da pročita, a kamoli da upozna i razume. Sve
to se čini tako da se svetovnim putem zarobe i ljudske duše, a ne samo ljudska
tela, jer su moći tradicionalnih duhovnih vlasti u opadanju.
Građanin
Građani ne mogu biti vlasništvo države ni pod kakvim uslovima ili izgovo-
rima, ali mogu da budu vlasnici svoje države.
Dostojanstvo
Uvek kad postoji, dostojanstvo začinjava slobodu kao milosrđe pravdu.
Ljudsko dostojanstvo se ne poklanja već osvaja.
Jedino lično ljudsko dostojanstvo ne može da se proda, ustupi niti zameni
dostojanstvom nekog drugog čoveka.
Zbilja, i dalje treba razmišljati šta će u budućnosti biti s ljudskim dostojan-
stvom i hoće li ga uopšte biti u ovom sve više dehumanizovanom svetu?
Estetika
Estetika bavi pojmovima lepog i skladnog, naročito u umetnosti kao poseb-
nom obliku ljudskog stvaralaštva, što nije slučaj sa etikom koja se bavi izučava-
njem morala, tj. pojmovima dobrog i ispravnog. Budući da sve pojave u svetu sa-
drže vrednosti – to sve one mogu na neki način i u nekoj meri da budu lepe, čak i
kad nisu dobre ili ispravne.
Estetske teorije i shvatanja su tragično uzaludni. Moguće je da ljudi pose-
duju nekakav prethodni pojam o lepom, pod uslovom da im je osećaj za estetsko
urođen (npr., kao za moral ili pravdu), ali je gotovo nemoguće načelno pouzda-
218
G. Vukadinović, D. Mitrović: Pravne iskrice
no razgraničiti lepo od ružnog i stvoriti tačna estetska merila ili pouzdane estet-
ske teorije i shvatanja. Ne kaže se bez razloga da se o ukusima (kao skupu ličnih
ili srodnih estetskih /vrednosnih/ sudova do kojih um dolazi uz pomoć čula) ne
raspravlja (De gustibus non est disputandum).
Ako su lepo i skladno glavni i obuhvatni predmeti estetike, tada se može
ustvrditi kako je ono što je lepo univerzalna estetska vrednost, slično onom što je
dobro, koje je univerzalna moralna vrednost zbog svoje ispravnosti, kao što je tvr-
dio Platon u dijalogu Hipija. Nevolja je u tome što ne može načelno tačno ni una-
pred da se odredi šta je lepo, a šta dobro (npr., ono što je lepo, ne mora da bude
dobro ili ono što je dobro, ne mora da bude lepo, odn. ono što je skladno, ne
mora da bude ispravno ili ono što je ispravno ne mora da bude skladno).
Kad god se govori o lepom, posredno se govori o ružnom. Reč je o korela-
tivnim pojmovima: da nije ružnog ne bi se uopšte moglo znati šta je lepo, i obrat-
no. Lepo nije moguće izvoditi iz lepog. (Ni ružno nije moguće izvoditi iz ružnog.)
I sam svet je suštinski lep, kao vrhunsko umetničko delo, jer sadrži najvišu
moguću estetičnost posle Boga kao njegovog tvorca.
Izgleda da je težnja ka lepom urođena, a ka ružnom stečena.
Možda je pravo zbilja ars poetica, a pesnici “nepriznati zakonodavci sveta”.
Znanje
Neznanje proizvodi zlo, a zlo se otklanja znanjem.
Zakon
Nepravedan zakon, kad odstupa od prirodnog, nije zakon već “izopačenost

zakona” (legis corruption).
Ljudski zakoni,��
��
umesto da počivaju na sili, treba da budu nadahnuti prav-
dom, a njihova primena začinjena milosrđem kad god je to moguće.
Istinitost
Kad se za nešto tvrdi da je istinito, samo se kaže kako se za to nešto pretpo-

stavlja da je istinito. Ipak, ljudima je prihvatljivije da se koriste pretpostavljenom
ličnom istinitošću nego opovrgljivim stepenima objektivizovane istinitosti. Zbog
toga se može reći kako osnovno istraživačevo rukovodno načelo treba da bude
pogodnost za rad, a ne istinitost dobijenih iskaza. To je nužno jer je čovek tako
“srećno udešen da nema nikakvog tačnog merila istinitosti”, ali ima “više izvrsnih
merila netačnosti”.
219
Ispravnost
Ispravnost je pravilno postupanje, ali ono nije obavezno istinito i (u tom

smislu) pravedno postupanje. Tu se, dakle, ispravnost pojavljuje kao sredstvo a
istinitost kao cilj ili poželjan rezultat. I to je to “istinito” viđenje stvari. Ispravno
pravno postupanje ne mora da bude istinito, kao što ni ono što je pravno utvrđeno
kao istinito ne mora da bude pravedno.
Kad bi samo ispravno sprovođenje procedure moglo pozitivnom pravu da
pribavi svojstvo pravednosti, veoma brzo bi došlo do pravne anarhije. Štaviše,
svaki poredak bi mogao da se nazove pravednim zbog ispravne primene prava.
To znači da bi legitimnim mogao da se smatra i pravni poredak u kome se pravo
uvek ne primenjuje ispravno. Očigledno, ispravnost je nužan uslov za primenu i
normalno ostvarivanje prava, ali nije osnov njegove pravednosti.
Istina
Istina uvek ide uz čoveka.

Istina se ipak saznaje a pravda uliva u pozitivno pravo, tj.povremeno se ova-
ploćuje u njemu u obliku pravičnosti.
Nešto što je istinito ne mora da bude ispravno s proceduralnog stanovi-
šta (npr., kad sud utvrdi materijalnu istinu, ali zbog neispravno izvedenih pravi-
la procedure mora krivca da oslobodi krivice). I obratno, nešto što je ispravno ne
mora da bude istinito (npr., kad se pravila procedure ispravno izvode ali rezultat
nije istinit zbog pogrešno utvrđene materijalne istine).
Izgleda da dosezanje istine više nije cilj, već uveravanje u istinitost. A to više
nije teren znanja, već moći. Tako nastaju makulature.
Istorija
Istorija je prepuna nasilja dok su vrednosti uvek miroljubive.
Izreka
Pravne izreke potvrđuju da su pravnici oduvek pokušavali da pravo izra-

ze tačno, jasno, kratko, jednostavno i lepo uprkos tome što se za pravni jezik kaže
da je hladan, kompaktan, bez osećanja ili poduka, zapovedan. To je jezik državne
moći koja se nameće. Ali, pravni jezik je u isto vreme jezik borbe za pravo, bor-
be za etičke i estetske vrednosti prava koje pravna misao i sudska praksa preta-
ču u elegantna rešenja, očaravajuće logičko zaključivanje i mudre izreke. Ove po-
slednje su dovoljan razlog da se ukaže na njihovu estetsku stranu koju čini spoj
220
idealnog i realnog u pravu, sapostojanja “siromaštva lapidarnog stila” i “bogatog

osećaja pravde”. Zajednička odlika pravnih izreka može se sabrati u formuli: “jed-
nostavnost je znak istine” (simplex sigillum veri).
Poenta svih izreka je u sledećem: uvek primenjuj pravo, ispravno koristi pro-
cedure, postupaj časno, budi kulturan i pristojan, nadahnjuj se pravdom i pokaži
spremnost za milosrđe. Lepota nije obavezna, ali je poželjna.
Jurisprudencija
Jurisprudencija je prvo zbir pa tek zatim sistem, dok su teorija prava i filo-
zofija prava uvek sistemi višeg i najvišeg stepena apstraktnosti.
Korisnost
Korisnost potiče iz nužde, majke najvažnijih tekovina civilizacije. Tako je i s

pravom. I ono postoji zbog toga što je korisno. Nekorisno pravo ne postoji, jer ni-
kome ne treba.
Karakter
Karakter je sudbina. Ne može se promeniti, ali se može popraviti ili pokvariti.
Karitativni princip
Karitativni princip ne može da preraste u pravdu. Tada bi najbogatiji daro-

davci bili najpravedniji.
Ljudi
Ljudima nije dato da saznaju suštinu stvari, konačnu istinu, krajnje uzroke i
svrhu sveta kako bi sa njima uskladili pravno regulisanje.
Ljudska bića lišena osećaja za moralnost pripadaju zoološkom svetu, a ne
humanoidnom. Budući da su samo biološki sazdana kao ljudska bića, danas se u
medicinskom rečniku jednostavno nazivaju − psihopate.
Možda tvrdnja da se više uči iz promašaja nego iz pogodaka važi za sve ljud-
ske poduhvate, a ne samo za pravne poduhvate.
Ljudski rod je oduvek težio ne samo ka dostizanju istinitosti i ispravnosti,
već i lepote.
Milosrđe
Milosrđe je poželjno ali nije dovoljno, jer se njime ne menjaju pravila druš-
tvenog iskorišćavanja siromašnijih od bogatijih.
221
Pravda i milosrđe su u isto vreme vrhovni ciljevi svake normalne države i

normalnog prava. Oni to nisu samo kad su država i pravo izopačeni, a izopačeni
su kad su tiranski.
Nauka
Kao da je zaboravljeno da ispravno naučno gledište mora da polazi od onog

što je naučno dokazano ili barem objektivizovano, a ne od onog što je rezultat vla-
stitog uviđanja stalnog ili neizbežnog u ljudskoj prirodi i društvu, jer je uviđanje
krajnje promenljivo, pa dakle, relativno, a time naučno nevažno.
Ontologija
Ontologija je radoznalost ljudskog duha i duše na delu, sučeljena sa bezda-

nima neznanja, nepoznanica i nemogućnosti. Nastala je iz očaja ljudske duše koja
nije sposobna da do kraja spozna sebe. To ograničenje čoveka čini tragičnim (te-
odicijskim) bićem.
Pravo
Čak i najjednostavnije pravo mora da pronađe zadovoljavajuća rešenja u

svim situacijama koje nastaju u ljudskim i društvenim odnosima u kojima se po-
javljuju sporovi i sukobi.
Budući da se pojam prava proširuje do skoro nezamislivih granica, to se
može pomisliti da se ono iz jedne tradicionalne idealističko-realističke pojave
pretvara u jednu nadrealističku pojavu.
Postoji pravo i postoje tvrdnje o tome šta je pravo. Ta nesrazmera jasno po-
kazuje da se pravo nikada ne podudara sa svojim pojmom i definicijom. Prav-
ni svet pokazuje da je dualizam prirodnog i pozitivnog prava suštinski prividan.
Definicije su uvek siromašnije od pojma i pojave. Kad se određuje pojam
prava, kreće se od pojave, a kad se definiše pravo, od njegovog pojma. I nikada se
ne dešava da se ove stvari sasvim podudare. Glavni uzrok je nesavršenost pojmo-
va i jezika. Očigledno, stvarne ljudske mogućnosti za saznavanje, određivanje i
definisanje prava ograničene su, a granice nepouzdane.
Pravo postoji zbog ljudi, a ne ljudi zbog prava.
Pojam prava je relativan i promenljiv, jer je naše znanje o pravu uvek nedo-
voljno i nepouzdano.
Obim prava nije moguće pouzdano odrediti, kao ni njegov sadržaj. Iako je
pravo lako nazvati pravednim, teško je učiniti da ono zbilja bude pravedno.
Pravo nikad ne može da postane sama pravda, ali ponekad može da bude
pravično.
222
Svako pravo je suštinski nepravedno i tek ponekad pravično. Ali, pravo ne

sme da postane izopačeno i da postojano proizvodi nepravdu. Pravičnost je ta
koja koja ga spasava od iskušenja da postane potpuno nepravedno.
Izgleda da pravo danas gubi svoj izvorni smisao i postaje sve više vrednost
po sebi, a možda i “religija” jednog dehumanizovanog, transhumanistički zami-
šljenog sveta u nastajanju zasnovanog na strahu, svepoznatosti i preciznosti.
Kad bi se pravo potpuno odvojilo od pravde, tad bi postalo jedna “razobru-
čena sila” koja bi na kraju samu sebe uništila.
Pravo i kultura
Svaka država raspolaže pravom. Gde nema prava, tamo je varvarstvo. A
varvarstvo je oznaka za bezvlašće i anarhiju. Ono je per definitionem negiranje
svake civilizacije i kulture, svakog prava i države. Zbog toga se kaže: pravo – to je
civilizacija!
Pravilo je da svako pravo sadrži u sebi odgovarajući civilizacijski i kultur-
ni obrazac. Ako se može smatrati da svaka civilizacija sadrži u sebi izvestan ste-
pen kulture, to još nije dovoljno da njene izvedene pojave, kakva je pojava i pra-
vo, odmah i po nekakvom automatizmu steknu to svojstvo. Pravo, dakle, može
da bude civilizovano a nekulturno sa stanovišta nekog drugog kulturnog obras-
ca. Ali, pravo ne može da bude kulturno a necivilizovano.
Nema “boljih” i “gorih” u istom kulturnom krugu. Postoje samo uspešno i
neuspešno primenjeni kulturni obrasci.
Civilizacija��
��
i��
��
kultura��
��
nisu��
��
isto��
, ��
izuzev��
��
ako��
��
se��
��
kulturi��
��
prida��
��
toliko��
š��
iroko��
��
zna-
čenje da se ona izjednači s civilizacijom. Unutar iste civilizacije može da postoji
više kultura, ali unutar iste kulture ne može da postoji više civilizacija.
Država i pravo ne mogu da budu necivilizovani, ali mogu da budu nekul-
turni.
Nije svaki oblik države kulturan samo zato što predstavlja civilizacijski obrazac.
Budući da pravo i umetnost pripadaju istom civilizacijskom i kulturnom
krugu, to dele iste vrednosti i sredstva izražavanja (govor, gestikulacija, odeća,
oznake, objekte itd.).
Pravo se često smatra jednim “modus operandi”, pukim sredstvom ili do-
datkom obezljuđenom i umreženom (bivšem) ljudskom biću. A to više ne može
da bude predmet estetike, jer je ona odbačena zajedno sa ljudskošću. Te pogubne
ideje se danas sve češće unose u sisteme prava najrazvijenijih zemalja s ciljem da
se njihovom zloupotrebom pravno ograniči i zatre još nešto malo preostale ljud-
ske slobode. Savremena razvijena društva slobodu napuštaju u korist sigurnosti,
a demokratiju u korist bezbednosti. Sve češće se podržavaju militaristički i poli-
223
cijski obrasci estetičnosti (od amblema i uniformi do službenih procedura i para-

da) zasnovani na sveobuhvatnom i neprestanom praćenju i kontroli ljudskih misli
i postupaka. U takvim totalitarnim društvima individualnost postaje greh. Greh
postaje i sposobnost ljudi da u svojim delima izraze lepotu koja je svetu od Boga
data, a ne stvorena nekakvim spontanim samouređivanjem pojava u njemu.
Pravna država
Zapamćeno i dokumentovano dvovekovno iskustvo potvrđuje da su ide-

ja, oblik i sadržina pravne države često i rado zloupotrebljavani od autokrata koji
su smatrali da je za njih korisnije da pravnu državu prilagode svojim zahtevima,
nego da je formalno ukinu. To je (npr.) bio slučaj s nacionalsocijalističkom ili so-
cijalističkom pravnom državom, a slično se događa i danas zloupotrebom ustano-
ve vanrednog stanja u nekim razvijenim pravnim državama Zapada, u kojima kao
da je zaboravljeno da opšta obavezanost pravom isključuje čak i prikrivenu auto-
kratsku samovolju i pravnu neodgovornost nosilaca javne vlasti.
Ukrštanjem sile i prava nastaje civilizacija, a etike i estetike kultura.
Da su ljudi želeli pravdu, pravna država im ne bi bila potrebna. Dovoljno bi
bilo pridržavanje Dekaloga, tj. Deset Božjih zapovesti.
Pravda
Pravda predstavlja vrhunsku vrednost kao istina, jer neistinita pravda ne

postoji. Takva “pravda” je krivda. A krivda nije poželjna vrednost, osim u izopa-
čenim (“trogloditskim”) društvima. U njima se postojano nanošenje krivde pred-
stavlja i doživljava kao pravda iako se radi o najvećoj mogućoj izopačenosti koja
je sušta suprotnost ideji, vrednosti i vrlini pravde. Stalno nanositi krivdu, ako je to
uopšte moguće (jer ni đavo nije sasvim crn) – dosadno je, barem kao i biti stalno
lično pravedan i zbog toga blažen. Tajna je u promeni koja pokreće ljudske živo-
te i zajednice.
Pravda ne dozvoljava da neistina bude istinita, dok pravo to dozvoljava.
Glavni cilj prava je ispravna primena pravila, a ne njihova istinitost.
I pravda se menja uporedo s promenom shvatanja istine zasnovane na na-
učno utvrđenim činjenicama. Upravo je obratno slučaj s pravom koje se menja i
kad se istina zasnovana na nespornim činjenicama ne menja, jer se stvaranje i pri-
mena prava u najboljem slučaju zasnivaju na ispravnom i tačnom tumačenju či-
njenica koje čak ne moraju da budu naučno utvrđene kao istinite, niti filozofski
naznačene kao moguće istinite.
Pojam pravde je krajnje neodređen, a prava nepouzdan.
224
Iako ljudski nikad ne može da se dosegne apsolutno saznanje pojma pravde,

pa čak ni pojma prava, mogu barem da se predlože sve bolji odgovori na tu večitu
ljudsku zapitanost. A možda je odgovor sasvim očigledan. Dao ga je Pindar (Pin-
dar), lirski pesnik iz Tebe u V–IV veku pre n. e., koji je ustvrdio: “Jedan rod bogo-
va su i ljudi”.
Pravda predstavlja vrednost po sebi, i to vrhunsku ljudsku vrednost, jer po-
tiče od istine a teži ka milosrđu. I uvek je srazmerna. Može da odstupi, ali samo
u korist, a ne na štetu počinoca ogrešenja. Zbog toga se kaže da je srazmernost
pravde najbolja kad je istina začinjena milosrđem.
Pravda se sastoji u srazmernosti, a ne jednakosti koja je želja potlačenih.
Pravda ne teži ka slobodi već ka istinitosti, dok pravo dodatno ograničava
slobodu ljudi budući da ne mora da bude istinito već samo ispravno primenjeno,
Pravda i pravo su najveće dobro mira.
Pravičnost
Pravičnost je pravda na delu.
Pravda i pravo
Pravda predsedava nad pravom kao istina nad zabludama i lažima.

Koliko je veliki značaj pravde pokazuje i ovo: nijedan sud se ne zove sud
prava, ali se mnogi nazivaju sudovima pravde. Možda bi trebalo da se zovu “Su-
dovi pravičnosti”, a ne “Sudovi pravde”. Pravda je ljudski nedostižna, ali pravič-
nost nije i bliža je pojmu “normalnog” prava koje zahvaljujući pravičnosti može
nezasluženo da se smatra “pravednim” pravom.
Pravda ili barem osećaj za nju predstavlja generičko čovekovo svojstvo, dok
to s pravom nije slučaj jer nije reč o urođenom već stečenom osećaju za društve-
nost koji nameće civilizovanost;
Pravda je sinonim za istinu, a pravo za ispravnost. Pravda ne dozvoljava da
neistina bude istinita, dok pravo to dozvoljava.
Pravda predsedava nad pravom, a ne pravo nad pravdom, jer sila nije do-
voljna i bez pravde je besmislena.
Bez spoja pravde i prava, pravda postaje nepouzdana a pravo nasilničko.
Potrebno je da pravo bude barem nadahnuto pravdom, kao i da se pravda barem
jednim svojim delom preliva u pravo i operacionalizuje u njemu. To je mesto su-
sreta i spajanja istinitosti pravde sa ispravnošću prava.
Ukrštanjem pravde i prava stvoren je pojam pravne pravde. To se može sma-
trati uspešnim pokušajem pravnika da uzvise pravo njegovim približavanjem pravdi.
225
Jednako postupati s nejednakima predstavlja istu nepravdu kao i neposred-

no činiti krivdu. To se ne može smatrati stanjem uspostavljene pravednosti. Ako
je opšte dobro ikad dosegnuto, to je bila kratkotrajna pojava u malobrojnim civi-
lizovanim ljudskim zajednicama.
Pravo se nužno izopačuje kad se odvoji od pravde, čija srazmernost pred-
stavlja njeno glavno obeležje. Srazmernost pokazuje da postoje organizacija i red.
Ali, dostizanje, održavanje i usavršavanje srazmernosti kao merila i sklada kao
stanja uspostavljene pravednosti povezano je s naprezanjem, s trošenjem ljudske
energije nasuprot delovanju univerzalnog zakona entropije. Na primer, četiri do
pet puta je teže uspostaviti red, nego narušiti ga; mnogo je lakše razarati nego
stvarati, rušiti nego graditi, biti nepravedan nego pravedan, zlonameran umesto
dobronameran. Ovog prvog se većina ljudi redovno pridržava. Verovatno se u toj
činjenici nalazi odgovor zašto ljudi jedni drugima nanose zlo i krivdu, kao i zašto
se svi ljudski poreci menjaju i propadaju. Uvek je lakše delati poduprt snagom en-
tropije nego nasuprot njoj. Red je naporan, a pravda teško dostupna. Ipak, sraz-
mernost, sklad, pa čak i harmonija, postoje u svetu i ispoljavaju se u obliku prav-
de koja se povremeno preliva u pravo zahvaljujući “tihim i pristojnim ljudima”
koji još postoje i nisu lišeni osećaja za pravdu. Za uzvrat, i da ne bi bilo nasilnič-
ko, pravo treba da bude što je moguće više ljudsko. A ljudsko je kad je saobraženo
s pravdom i moralom.
Da li se može govoriti i o stepenima pravednosti? Upravo to žele da posti-
gnu zagovornici proceduralne pravde, da pokažu kako i relativizovana pravda
može da bude istinita, a ne samo ispravna. Tako nešto se susreće i u svakodnev-
nom životu, kad ljudi za poluistinu tvrde da je istina. Da li se to može tvrditi i za
nekakvu “polupravdu-polukrivdu” – da uopšte nije krivda, već pravda?
Iako slepa i spora, pravda ne postoji zbog prava već zbog istine, a pravo če-
sto nije istina, pa čak ni ispravnost.
Proceduralna pravda
Proceduralna pravda ne postoji dok pravda postoji, samo ona nije proce-
duralna, kao ni pravičnost, koja se može smatrati operativnim i primenjivačkim
oblikom pravde, “pravdom na delu”.
Pravo samo preko pravičnosti može da služi ostvarenju ideje pravde, a ne
preko proceduralne pravde.
Proceduralna pravda ne postoji, ali se do pravde može doći ispravnim po-
stupcima. I obratno, pravda postoji, ali ona nije proceduralna, što nije ni pravič-
nost. Procedura je jedino ispravno sredstvo prava, ali pravo nije jedino ispravno
sredstvo pravde.
226
Pravda i moral
Prednost treba dati moralu nad pravdom, tj. dobru nad istinom, čovekolju-
blju nad činjenicama, jer je ljudsko milosrđe iznad pravde. Ono začinjava pravdu
kao što pravda začinjava pravo.
Pravo i moral
Budući da je nastanak morala suštinski povezan s nastankom modernog čo-
veka (homo sapiens), to je očigledno da su prvo morale da nastanu moralne nor-
me. One su najstarije i takoreći prvobitne u odnosu na sve druge.
Može se živeti bez prava, ali nije moguće živeti bez morala. U odnosu na
moral, sve druge vrste normi predstavljaju kasnije stvorene ljudske konvencije.
Samo je moral praroditeljski izvoran.
Moralne su sve norme koje nalažu poštenje i istinoljubivost. Budući da je
čovekovo generičko svojstvo da je moralno biće, nasuprot moralnim nakazama,
osećajem za moralnost natopljeni su svi čovekovi postupci i sve čovekove tvorevi-
ne. Nevolja je što nisu natopljeni istim sadržajem ili barem ne u istoj meri.
Najvažnija je da moral ili osećaj za moralnost predstavlja generičko čove-
kovo svojstvo. Reč je o izvornom osećaju za ljudskost koji je urođen ljudskim je-
dinkama. Sa pravom to nije slučaj. Ono je proisteklo iz nužnosti održavanja za-
jedničkog života ljudskih jedinki, njihovog saživota. Reč je o stečenom osećaju za
društvenost koji nameće civilizovanost.
Razdvajanje morala od prava je dovelo do krajnjeg relativizovanja nekad
apsolutno shvaćenih vrednosti o tome šta je dobro a šta loše, kao i do moralne i
pravne korumpiranosti. Geslo savremenog etičkog relativizma, koje danas vlada u
porodici kao i u društvu, glasi: uradi sve što ti se čini ispravnim, čak i kad to nije,
jer je sve dozvoljeno.
Pravo se nužno izopačuje kad se odvoji od morala, dok podudaranje mora-
la i prava treba da spreči da se mudrost koristi za spletke, pamet za podlost, a hra-
brost za bezobrazluk.
Svet
Ovaj svet se zbilja menja zbog uticaja podsticajnih i prihvatljivih ideja, ali
ovom svetu same ideje i zamisli nisu dovoljne.
Savremena društva su konformistička. Neizvesnost slobode su zamenila za
sigurnost udobnosti.
Srazmernost
Srazmerno je i ono što je jednako, i ono što je nejednako. Ali, nije svaka
srazmernost pravedna.
227
Srazmernost je oznaka za pravdu, koja kao najviša vrednost nije samo isti-
nita već je i lepa zbog svoje istinitosti.
Sloboda
Sloboda nije samovolja jer je samovolja nedosledna i nepouzdana.
Ne kaže se tek tako da je cena ljudske slobode neprestana budnost građana.
Bez slobode čovek nije ništa više od jednog biološki sazdanog bića.
Čovek se rađa slobodan, a čim se rodi postaje neslobodan. To je neizmerno
kratak trenutak odistinske slobode, zbog čega se možda vredi roditi.
Sloboda je pre stanje svesti nego stanje stvari, jer od pamtiveka postoji samo
jedan poredak. Zove se robovlasništvo. A ono je smrtni neprijatelj ljudske slobode.
Svojina
Ono što je “Moje”, to nije “Tvoje”, ili, ono što je moje, to nije ni “Naše” ni
“Vaše”. Samo je Moje. Ipak, shvatanje svojine je vremenom preoblikovano: prvo
tako da ono što je moje bude i tvoje (npr., ortakluk), zatim da ono što je moje i
tvoje bude naše (npr., korporacija), a na kraju i da ono što je moje i naše postane
vaše (npr., potpuno podržavljenje svojine u tzv. socijalističkim porecima).
Tolerancija
Tolerancija pokazuje da još nije iščezla razumnost podržana osećajem za
pravdu i lično poštenje.
Teorija i filozofija
Veza teorije i filozofije je tanana, a nauke i filozofije relativna, jer između
njih postoji bezbroj finih preliva koje samo treba otkriti novim istraživanjima.
Čovek
Čovek nije samo racionalno već i intuitivno biće. Time se može objasniti
zašto ima toliko pogrešnih predstava o istini, pravdi i njenim vrstama.
228
S ADRŽ AJ
REČ UREDNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
I. MEĐUNARODNI PRIVREDNI UGOVORI

Michael G. Bridge
INTERNATIONAL TRADE AND TRANSNATIONAL LAW . . . . . . 9
Cristina Poncibò
A CONTRACT LAW FOR FUTURE GENERATIONS . . . . . . . . . . . . 35
Almir Gagula
Zlatan Meškić
– THE PERSPECTIVE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA . . . . . . . 57
II. ARBITRAŽA, ALTERNATIVNO REŠAVANJE SPOROVA

Uglješa Grušić
SUBJEKTIVNI DOMAŠAJ ARBITRAŽNOG SPORAZUMA
U SRPSKOM PRAVU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Milena Petrović
JOŠ JEDNA ALTERNATIVA DRŽAVNIM SUDOVIMA . . . . . . . . . . 99
III. PRAVO EU
Tatjana Josipović
ZAŠTITA TEMELJNIH PRAVA U PRIVATNOM PRAVU
EUROPSKE UNIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Gian Antonio Benacchio

EVROPSKO PRAVO, NACIONALNO PRAVO I PRAVNA
(NE)SIGURNOST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Sadržaj
IV. MEĐUNARODNO PRIVATNO PRAVO

Slavko Đorđević
POSTUPANJE JAVNOG BELEŽNIKA PRILIKOM ZAKLJUČENJA
UGOVORA KOJI ZA PREDMET IMA STICANJE STVARNOG
PRAVA NA NEPOKRETNOSTI KOJA SE NALAZI U
INOSTRANSTVU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Maja Stanivuković
Sanja Đajić
HOMMAGE JEDNOM ZASTUPNIKU PRED MEĐUNARODNIM
SUDOVIMA: PROFESOR DR SLAVKO STOJKOVIĆ . . . . . . . . . . . . . 197
PRILOG
Gordana Vukadinović
Dragan Mitrović
PRAVNE ISKRICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
CIP - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд
34
REVIJA Kopaoničke škole prirodnog prava : časopis
za pravnu teoriju i praksu / glavni i odgovorni urednik
Jelena S. Perović Vujačić. - God. 1, br. 1 (2019)- . -
Beograd : Kopaonička škola prirodnog prava - Slobodan
Perović, 2019- (Novi Sad : Futura). - 24 cm
Dva puta godišnje. - Tekst na srp. i engl. jeziku.

ISSN 2683-443X = Revija Kopaoničke škole prirodnog prava
COBISS.SR-ID 281038348
REVIJA
KOPAONIČKE ŠKOLE
PRIRODNOG PRAVA
SADRŽAJ BROJA
Michael G. Bridge
INTERNATIONAL TRADE AND TRANSNATIONAL LAW
Cristina Poncibò
A CONTRACT LAW FOR FUTURE GENERATIONS
Almir Gagula, Zlatan Meškić

– THE PERSPECTIVE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
Uglješa Grušić
SUBJEKTIVNI DOMAŠAJ ARBITRAŽNOG SPORAZUMA U SRPSKOM PRAVU
Milena Petrović
JOŠ JEDNA ALTERNATIVA DRŽAVNIM SUDOVIMA
Tatjana Josipović
ZAŠTITA TEMELJNIH PRAVA U PRIVATNOM PRAVU EUROPSKE UNIJE
Gian Antonio Benacchio

EVROPSKO PRAVO, NACIONALNO PRAVO I PRAVNA (NE)SIGURNOST
Slavko Đorđević
POSTUPANJE JAVNOG BELEŽNIKA PRILIKOM ZAKLJUČENJA UGOVORA KOJI ZA PREDMET IMA
STICANJE STVARNOG PRAVA NA NEPOKRETNOSTI KOJA SE NALAZI U INOSTRANSTVU
Maja Stanivuković, Sanja Đajić

HOMMAGE JEDNOM ZASTUPNIKU PRED MEĐUNARODNIM SUDOVIMA:
PROFESOR DR SLAVKO STOJKOVIĆ
Gordana Vukadinović, Dragan Mitrović

PRAVNE ISKRICE – IZ NAJNOVIJE KNJIGE G. VUKADINOVIĆ I D. MITROVIĆA
UVOD U TEORIJU I FILOZOFIJU PRAVA
KOPAONIČKA ŠKOLA
PRIRODNOG PRAVA
SLOBODAN PEROVIĆ
KOPAONIKSCHOOL.ORG

Kop Revija 2 2020 Web

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kop Revija 2 2020 Web

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN 2683-443X

KOPAONIČKE ŠKOLE No. 2/2020

KOPAONIČKE ŠKOLE No. 2/2020

PRIRODNOG PRAVA BEOGRAD

Naučni časopis Kopaoničke škole prirodnog prava Revija Kopaoničke

KOPAONIČKA ŠKOLA PRIRODNOG PRAVA

Broj 2/2020 / Godina II/ BEOGRAD

Prof. dr Jelena S. Perović Vujačić

MEĐUNARODNI PRIVREDNI UGOVORI

INTERNATIONAL TRADE AND TRANSNATIONAL LAW

London, 2020, 29.

the court of King’s Bench.

Introduction to Private Law, Cambridge, 1992, 67-71.

National law is no longer being exported in a wave of conquest and coloni-

ber of physical cargoes.

some cases, signed it).

ted on-shore operations, such as inland carriage, warehousing and stevedoring.

As a result of the creation of UNCITRAL, 62 countries (as well as eight or-

then later 36 states).

formance and non-conforming performance.39 In the reported decisions, never-

known in common law countries.

in Morris v CW Martin & Sons Ltd [1966] 1 QB 716.

stated circumstances is permitted to correct a non-conforming tender or delivery.

Conjunction of civil law and common law

law objectivism in the meaning of language and contracts. It gives primacy to

Maintaining uniformity in the CISG

A uniform instrument in force in more than 90 countries, implemented

formity in the application of the CISG by respecting its international character.

The Principles of International Commercial Contracts, promulgated by

press duty of good faith binding on the contracting parties.

MICHAEL G. BRIDGE QC (Hon), FBA

MEĐUNARODNA TRGOVINA I TRANSNACIONALNO PRAVO

A CONTRACT LAW FOR FUTURE GENERATIONS

Sustainability contractual clauses (hereinafter: “SCCs”) concern some of the

emerged as an expression of neoliberal globalisation policies.4 In particular, legal

Unilateral provisions (controlling GVCs by contract)

Up in New Differences”, Modern Law Review, Vol. 61, 1998, 11–32.

of the sustainability clause of Pirelli Group has been accessed at www.pirelli.com/asset/index.

ENFORCING SCCS BETWEEN THE PARTIES

At least three scenarios have to be distinguished here. First, the enforce-

regulation of long-term contractual relations, such as: consensual adjustment of

RELATIONAL CONTRACT THEORY AND REMEDIES: TRAINING,

Again, the article suggests considering the example of sustainability clause

Precisely, strategies to prevent the risk of a breach of SCCs include, for

First of all, the reliance on informal remedies may contribute in explaining

THE “SHADOW” OF FORMAL REMEDIES

Our point consists in noting that enforcement occurs in the “shadow” of

Fundamental Breach/Termination /Damages

The breach of SCCs might constitute a fundamental breach of the agree-

Non-conformity of the goods

ENFORCEMENT BY THIRD PARTIES TO CONTRACT

The enforcement down in the chain of suppliers and sub-suppliers is an im-

Now, traditional approaches to third party’s rights to contracts under Euro-

THE MANY FUNCTIONS OF CONTRACT LAW

A contractual clause is generally designed for enforcement. Here the ques-

the expressive and communicative functions in law in “making legal statements”

Legitimizing the current method of mass production

Here a central question is whether SCCs really have an impact in advancing

The interaction of international trade and SDGs currently appears to be su-

Private contracts, private values

Are SCCs enforceable?

in Law and Interdisciplinary Research, Oxford, 2015.

UGOVORNO PRAVO ZA BUDUĆE GENERACIJE

Poncibò C., “The Contractualisation of Environmental Sustainability”, European Review of