Nguyn Hu, Nguyn nh v vua Cn Long

Tc Gi: Nguyn Duy Chnh

Mt c duyn may mn ht sc k l l ti mua c trong hng sch c mt b Encyclopedia Brittannica in
ln th nht trng thi vi nhng kin thc m gim mc Pigneau em v cho cha Nguyn.
Qua b sch ba volumes (tp DCVOnline) ny, ti o su vo nhng mc xy thnh, c sng, hun
luyn hi qun l cn bn vn minh Ty phng m ngi ngoi quc gip cho cha Nguyn khin thc lc
ca ng gia tng vt tri trong mt thi gian ngn. chnh l nhng c s ng ch nht trong vic thot
xc a Nguyn nh ti thnh cng.
Trc y, B a Lc(i) vn b nhn di con mt thiu thin cm v ngi ta cho rng s tham gia ca ng c
manh tm a ng cho thc dn vo chim nc ta. B ra ngoi l do chnh tr, nhng n lc trong vn
kin thit v gii thiu ng li t chc theo khun mu Ty phng cn nhiu im phi o su thm
nhng hng mi. cng l vn then cht nu a ln bn cn mt min Nam (Gia Long) ng theo ci
cch kiu Ty Phng v min Bc (Quang Trung) hc i theo cch thc ca Trung Hoa.

Tu s Pierre Joseph Georges Pigneau

Ngun: allposters.com

iu ng ni l chnh triu Nguyn v mun nng cao thin mnh cho vua Gia Long nn hu nh khng
mun cp n nhng im theo cht ny, coi nhng ngi u ch nh mt s lnh nh thu ch khng
phi nh c vn k thut. Khi thnh cng, vua Gia Long ch tr n h bng chc tc bng lc ch khng
hn, nu khng ni rng c tnh giam lng h trong lp o l nghi ph phim ca triu nh. Trong mt thi
gian ngn, nhng ngi u b i gn ht. Do chng ta bit v h rt t qua mt s tng thut mt ngoi.
Cng trong thi k m cha Nguyn ang n lc canh tn, Nguyn Quang Bnh (Nguyn Hu) li vng mc
vo ci vng kim c ca Trung Hoa, t gii tr tnh chnh thng ca L triu (cuc chin Thanh Vit 1788-9, cu
phong nm 1789 n qua Bc Kinh d l Bt Tun Khnh Th nm 1790) sang vic lm nhim v ca mt
phin thuc. Sau khi v nc, vua Quang Trung mau mn thi hnh nhng yu cu ca nh Thanh (sai Ng
Vn S lm thu s c tiu tr gic b) chng t kh nng v an phng Nam. Trong cng mt lc,
ng tung ra nhiu chin dch nh nh sang Lo, dp L Duy Ch, truy st cp bin ng thi dn sc xy
dng kinh mi nh khoe v cng vi Trung Hoa nh triu Nguyn nhn xt. Mt s s gia cn i
cho rng Nguyn Hu lm kit tn sc dn trong my nm tr v.(1)
Nm 1792, khi thy cha Nguyn t nhin vn ln thnh mt ch th ng ngi, nht l ch trong mt trn
th la t sch ton b chin thuyn ca vua Thi c ca Th Ni, Nguyn Quang Bnh mi tnh gic
vi vng quay xung i ph vi phng Nam. Trn ha cng kinh hong khin vua Thi c phi vit
th cu cu nn vua Quang Trung lp tc gi hch cho dn chng thuc vng Qung Ngi trn an v thng
bo vic em qun chinh tho.
Tuy nhin, cn bnh thng hn ng nc ti pht hay mi nhim sau khi thn chinh nh sang Lo ??
a ng n ci cht kh mau chng tui 39. Ngi k v ng khng c nh cha, triu nh li chia ra
nhiu phe phi, k ng Thng, ngi ng Trt(2), nh git ln nhau. Nhiu cng thn li lc b loi tr a
n nn ngoi thch Phm Vn Hng, Bi c Tuyn, Trn (Nguyn?) Quang Diu, Bi Th Xun ... thu tm
quyn hnh trong tay.
Ti t hi, nu nh Nguyn Hu nghe li vua anh ch pht trin thc lc lm cha phng Nam, khng
nh ra Bc v tp trung n lc vo vic loi tr d ng nh Nguyn, th vng triu k tip s l nh Nguyn
Ty Sn ch khng phi l Nguyn Gia Miu. ng nh d tnh ca Nguyn Nhc, vng triu Ty Sn s bnh
trng th lc sang Chn Lp v Xim La, hnh thnh mt quc gia trn tra hn, t ai ph nhiu hn ng
vai mt ca ng quc t v nht l khng tip cn vi Trung Hoa, trnh c nhng e do trc tip t
phng Bc.
a) Chin dch Vit Thanh, hay ng hn trn nh Tt K Du m t trc n nay vn c coi l mt chin
cng hin hch cn c xt n di nhiu kha cnh mi, trong s can thip ca Thanh nh c nhng
nguyn nhn ch quan v khch quan. Chin thng nm ngy ch l mt khc nhc do (prelude) m u
cho tng quan Thanh Vit khng kht nm nm k tip cn nghin cu k cng hn.

T trc n nay, vic ca tng chin thng lun lun l mt ti c a chung. Tuy nhin, thng li
cha hn mang li nhng hu qu tt p khi chng ta li ra xa mt cht nhn vn cho c rng ri.
c cng nhn lm ch nc Nam, vua Quang Trung phi tun th nhng yu cu ca nh Thanh trong
m hnh thin triu phin thuc. Tng bc mt, ci danh v An Nam quc vng tr thnh mt h ly
nn trong sut hai nm lin (1789-1790) triu nh Ty Sn ch thun ty lo vic nghi l cho ph hp vi tnh
hnh mi. Mt ngoi, vua Quang Trung c coi nh mt phin thuc hng u, bn thn Nguyn Quang Bnh
thc khng khc g mt ngi con yu ca vua Cn Long vi mi u i nhng nhn vo i th, An Nam
thnh mt hnh tinh quay chung quanh mt tri v cng ln theo s suy bi ca Trung Hoa.
Gii nho s min bc, trong tm t hng v nh Thanh nh mt mu mc tr thnh cung nhit v ho
hng khi c du hc Bc Kinh. Tuy b xo m trong thi nh Nguyn, th vn v nhng chuyn nh
Thanh (sang nc Thanh) thi Ty Sn vn chim mt mc phong ph ng ngc nhin so vi cc thi k
khc. Chnh s lng vt tri v nhn s v mt nhng chuyn i trong thi k ngn ngi triu Quang
Trung khin chng ta phi nh gi li nhiu vn , k c vic Quang Trung tht, Quang Trung gi.

Tin Nh Ty Sn (Ngun: TCN-NCT)

Ch trong vi nm, lin h gia nc ta v Trung Hoa ln n nh cao a ti vic Nguyn Quang Bnh
m li cu hn mt hong n(3) v t xin Thanh triu nng cp t ba nm ln hai nm mt ln triu
cng,(4) mt ng thi ngoi giao a n nhng hu qu cn nhiu n s. Trong gn mt trm nm triu
Nguyn, qui ch ny lm nc ta hao tn thm bao nhiu ca ci cha bao gi c tnh n.(5)
b) V cuc i vua L Chiu Thng, ng i din cho s phn ha v bc nhc ca min Bc sau khi h thng
quyn lc ca h Trnh tan r. L triu trong khong hn 200 nm sau cng ch l mt cy tm gi c treo
ln lm cnh cho x hi nhng thc t khng sc t tn. Khi ti cho vua L lm tay sai, bn nc,
ngi chp s n gin ha qu ng mt tnh trng chnh tr phc tp.

Thc ra, trong khung cnh v m hnh thin triu phin thuc, vai tr ca nc ta i vi Trung Hoa khng
ch hn ch vo vic ng h hay gip mt c nhn m di quan im v m, li v hi. Mc tiu ti hu
ca Thanh triu l mt phng nam n nh lm phn giu cho h, thn phc v tun th nhng g h yu cu
nn d L Duy K, Nguyn Quang Bnh hay Nguyn Phc nh th cng khng c g khc. Tuy yu ght c nhn
c th nh hng phn no nhng mt khi thy l bi ca mnh mt hiu lc th Trung Hoa sn sng thay
nga.
Nm 1802, khi Nguyn nh ang trn thng th vua Gia Khnh khng cho s gi ca Nguyn Quang
Ton ln Bc Kinh cu vin trnh mt tnh hung kh x, cng chng ln ting yu cu vua Gia Long cho
php thn nhn ca Nguyn Quang Bnh c an thp Trung Hoa nh vua cha Cn Long tng cu gip L
Duy K. Nu vua Cn Long cn sng, c th anh em vua Cnh Thnh cng s i vo vt xe ca vua Chiu Thng
v triu i Ty Sn cng s b ln n mt cch nghim khc c khi cn t hn c triu L.
Mt trong nhng iu kin vit s cho thc l nu nghin cu v mt giai on no m chng ta li c
mt hon cnh tng ng vi thi i th cng d thng cm. Vic thn quyn nh L chy lon v b truy
st thc khng khc g cnh ng ca nhng ngi b nc ra i 30 nm trc cn vua L v by ti sng lu
vong Trung Hoa cng tht gn vi nhng chnh khch min Nam lu lc nc ngoi.
C iu ngy hm nay, trong khung cnh mi, nhng ngi ra ngoi khng n ni phi ti h, nhc nhn nh
c nhn v khng phi gic tc, i o m vn c quyn t do, mun lm g th lm, nu khng ni rng cuc
i i xem ra c nhiu, mt t. Vy m sau 36 nm chng ta vn cn nghe ting on hn th vua L v tng
vong trong khung cnh ng cay chc chn khng th t nc mt. Khi b truy vn v vic c lin lc vi trong
nc phin lon(6) hay khng, vua Chiu Thng khai rt mi lng:
Duy K t khi n kinh , c n tri ca i hong , cho gia nhp vo k binh, cho chc v bng lc. Duy
K v nhm ln nghe li Hong ch Hiu xin c an thp Cao Bng, Lng Sn cc ni n ni b cch c
chm m v ai (tc chc tc ca nh Thanh, phn bit theo chm m v mu ai) cng bng lc, b cm c
khng cho i u, do thng ca chng ti (L Duy K b nhp vo k binh di quyn ca thng) l Kim
i nhn (Kim Gin) qun thc cc k nghim mt.
Nhng ngi c tr v An Nam u khi hnh cch bit, Duy K cha tng c gp h bao gi, cng
chng c bit vic h c tr v An Nam th lm th no m ln lt dn d h a tin v.
n nh nm trc Duy K v mt lc h nghe li Hong ch Hiu nn mo mui trnh xin, ti nay hi hn
khng kp th u cn dm vng tng g na. Vic Duy K m thng tin tc hon ton khng c tht, ch
mong minh st cho.(7)
Tht ng l Cht lng trinh bch t nay xin cha (Kiu). Chnh v th, khi lm mt nghin cu nh v nhng
ngi b hu nhn nguyn ra kia, ngi vit khng th khng ngh n chnh mnh.

Khi o su vo chi tit, chng ta mi thy rng quan nim d di ca ngi bnh dn v tng quan Hoa
Vit trong cc truyn tiu lm hon ton khng st vi thc t nu khng ni rng cn c nhng h qu o
ngc khi nhng khi hi v li kia s to ra mt tm cm khng bit mnh, khng bit ngi m h ly s
v cng to ln.
D ba bi vit a ra kh nhiu chi tit, chng ti ch mi gii thiu c mnh vn trc ca cn nh.
Vic giao thip vi Trung Hoa l nhng nn ln m mi khi xch gn li vi h, d tht s mi h rng lnh
nh ngi ta ru rao hay ch l ci th chng ng ng th hu qu sau cng vn cha hn tt p nh
mong i.
Tr li vi vic nghin cu v bang giao Thanh Vit thi Ty Sn, vic t trng tm qu cao vo trn nh
Thng Long khin cho s quan ca chng ta mt qun bnh. Cho n nay, vi tt c nhng g ti bit,
c, triu nh Quang Trung cng phi i theo nhng thng l m nc ta phi chp nhn: thn phc lm
phin thuc trong khung cnh th nc ln nh mi triu i khc.
Lit k li din tin ti lp ha bnh, vic bang giao gia Trung Hoa v i Vit s d c tin hnh sm sa v
nhanh chng cng v c hai u c nhu cu xch li gn nhau: vua Quang Trung cn gii quyt vn chnh
danh lo ni tr trc khi quay sang i ph nhng e da t pha Ty v pha Nam, Thanh triu tri li cng
cn c mt phin thuc gn gi p ng c mong i trc y l mt phin vng ch thn sang chc
th vua Cn Long nm 80 tui.
Chnh v nhng ng thun nh th, kh khn ban u chng qua ch ra mt cho phi php v mt khi
vn th din xong, tc bang giao tr nn phi thng, hn hn nhng triu i khc.
Trong khi phi on Nguyn Quang Hin ln Bc Kinh nhn sc n th s thn nh Thanh thc gic triu nh
Ty Sn chun b lm l phong vng. y cng l ln u tin trong lch s m s thn Trung Hoa phi ch
Nam Quan nghe ngng tin tc, li phi tr hon nhiu ln v Nguyn Quang Bnh b bnh bt ng khng ra
kp a n nhng cu hi cn lu li n ngy nay.
DCVOnline - (i) B a Lc l phin m t ting Hn (Bch a Lc) hay (B a Lc) m ngi
Trung Hoa phin m t Pedro (Portugese), Petrus (Latin), Pierre (French) tn ca tu s Php, Pierre Joseph
Georges Pigneau hay Pigneau de Bhaine cn gi l Cha C. (Ngun: Stochastikon GmbH, Wikipedia).
DCVOnline bin tp, minh ho v ta. Ch thch ca tc gi.
(1) Nguyn Hu theo ngh ca Ng Th Nhm p dng chnh sch h khu, bt dn eo tn bi. Chnh sch
ny c bi b khi vua Cnh Thnh ln ni ngi.

(2) Nguyn Quang Thy c gi nm na l ng hong Thng, Nguyn Quang Ton l ng hong Trt m c
ngi cho rng chnh l Trt v ng ta c mi tr.
(3) Theo ni dung cc l th ca vua Quang Trung th qu ng c nhm n mt cng cha nh Thanh nhng
c l ng khng bit rng khi vua Cn Long khng cn mt ngi con gi no cha g chng.
(4) Triu L, nc ta ba nm mt ln triu cng Trung Hoa, su nm gp hai ln lm mt cho ngi em sang.
T nm Quang Trung th 5, l thay i thnh hai nm mt ln, bn nm sai s em sang.
(5) Theo cc vn th chnh thc th ngy mng 2 thng Nm Cn Long 57 (1792), trc khi qua i chng vi
thng Nguyn Quang Bnh tu ln xin i l triu cng. Cng vt ca nc ta trc y l: L hng bng
vng, bnh hoa bn ci tt c tng cng nng 209 lng. Vng vn 21 thoi (mi thoi 10 lng). Chu bng bc
12 ci, nng tng cng 691 lng. Bc vn 69 thoi (690 lng). Trm hng 960 lng. Tc hng 2368
lng. Trong vn th tr li chp thun, nh Thanh khng ni g n vic thay i s lng v tra trong in l
i Nguyn, danh s mi ln triu cng vn gi nguyn.
(6) Phin lon () nguyn ngha l qut bng ln gy ri
(7) An Nam ng, ti liu 3 (bn dch NDC). Vn Hin Tng Bin (i Bc, Quc Phong, 1964) tr. 412