QUAN LY NGOAI THUONG CUA CHINH QUYEN DANG TRONG THE KY XVII - XVIII huta e6 m@t théi ky nado trong lich sit ma chinh quyén trung vong lai 6 tam nhin khai mé vé ngoai thuong nh. thdi ky cae chtia Nguyén & Dang Trong, Jan dau tién trong lich st ma chinh quyén trung uong dat sy tén vong cia chinh quyén minh chi yéu nai ngoai thuong chit khéng phai ndi néng dan, va cing chua c6 théi ky ndo mA bang giao quée té duge chinh quyén trung wong coi trong va duge mé rng nhu thdi ky nay. Chinh vi vay, thuong mai Dang Trong sém bing phat manh mé, va thugng cing Hoi An duge coi la cla ngd quan trong nhat cua Dang ‘Trong véi thé gidi bén ngoai. Héi An véi mét vi tri giao thuong quéc té thuan li sém tré thanh thuong cang lén nhaét Dang ‘Trong thdi ky cae cha Nguyén va cing la thuong cang lén nhat Dai Viét thdi ky nay. Thuong cdng nay da déng gép cho ngan sach nha nvée nguén tai thué lén, gidp chinh quyén chia Nguyén 06 duige nguén tai chinh lén dé xay dung quan di, cing c@ chinh quyén chéng choi duge vdi ho * Duong Van Huy, Vign Nghién citu Dong Nam A DUONG VAN HUY* Trinh Dang Ngoai. Cho nén, tit s6m Hoi An c6 vj tri dae biét quan trong trong con mat ho Nguyén 4 day. Hon thé nita, vé mat quén sy con 1a mét yét hdu cia Dang Trong. Vi tém quan trong cha né ma clyia Neguyén da sém cho thiét lap b6 may quan lf & gin cdc thuong cdng nhu Héi An, DA Nang véi ddy di co cdu cd vé kinh té, chinh tri, quén sy va ngogi giao, dé 1A Dinh trén Thanh Chiém. Cho nén, khi nghién ettu bé may quan ly ngoai thuiong & day chting ta phai xem xét méi quan hé giita c&c od cfu quan ly va van hanh gitta cdc thudng cng véi trung tam chinh tri- quan sy é Quang Nam la Dinh trén Thanh Chiém va nhin nhan bé may quan ly ngosi thuong 6 day vi tu cach 1a mét hé thong co cfu kinh té- chinh tri - quan su, véi méi lién hé cht ché gida dinh tran Thanh Chiém va cée cang thi. I. M6i quan hé gitva Dinh trén Thanh Chiém vdi cae cang thi Negay sau khi Nguyén Usng bj DycDucong Van Huy - Quén 1 ngoai thuong cita chinh quyén Dang Trong... 51 quan cong Trinh Kiém giét chét, va theo nhu Idi khuyén cia Trang Trinh Nguyén Binh Khiém (1491- 1558): “Hodnh son nhét ddi, van dém dung than” (mot day nui ngang kia c6 thé nuong minh muén di), Doan quan céng Nguyén Hoang bén ha quyét tam vdi cha dich 1a lénh tai hoa va ngu trj vang dat phudng Nam viing bén. Co hGi khéi du cho sy nghiép tu chi phuong Nam la ném Canh Ngo (1570), Nguyén Hoang duge vua Lé sée phong tong tran tuéng quan kiém inh hai xt Thuan- Quang. Va réi, vao ndm 1600, dang khi tham gia tidu try quan Mec tai Bac Ha, tir Dong D6, Nguyén Hoang dot ngot bé vé phuong Nam. Dén nam 1602, Chwia (Nguyén Hoang) “sai Hoang tit thi 6 lam tran thi dinh Quang Nam, Quang Nam dat tét dan déng, san vat gidu 6, 6 thud nop vao nhiéu hon Thugn Hod ma s6 quan thi bang qué nita. Chia thutng dé ¥ kinh dinh dat nay. Dén day, di choi mii Hai Van thay mt dai mii cao ding dai may tram dim ngang dén bd bién, Chia khen ring: “Ché nay Ia dat yét hdu cda mién Thuan Quang”. Lién vugt qua nii xem xét hinh thé, dung trén dinh xa Can Hic, xay kho tang chita lugng thyc, sai Hoang ti thi 6 trén gid. Lai dung chda Long hung 6 phia Déng tréin”), Cho nén, 6 thé khang dinh rang Dinh tran Thanh Chiém da cé it nhat truée nam 1645, xét di chia Nguyén Thugng (1635- 1648) va truée nita, dai chia Sai (1613- 1635) sit khéng 06 ghi viée xay dung thanh nao Quang Nam, nén ta biét duge Dinh tran Thanh Chiém c6 ti thai Tién Vuong Nguyn Hoang (1600- 1613). Nguyén Phtic Nguyén, con thi 6 cda chia Nguy8n Hoang la trén tha ddu tien 4 Dinh nay t¥ ném 1602 dén nam 1613. Dén khi én néi nghiép chua, goi la Sai Vuong, tite Hy Tén Hiéu Van hoang dé, 6ng lai trao Dinh trén Quang Nam cho con la Nguyén Phuc Ky, sung chite Hitu pha chuéng phi sy tran tha Quang Nam. Si chép: nam giép dan 1614, Hoang ti Ky dén tran, thi An dite, cham nom quan dan, toan khu vue rét yén én. Ong mat vao mda ha nm tn ti 1631, st dan thuong tiée lém®, hic d6 chia Sai cit ngudi con thit 3 14 Chudng Co Anh lam tran tha Quang Nam, véi con thi 8 la Nguyén Phic Tit lam phé tudng. Nam &t Hgi 1635, chtia Sai chét, con thit hai la Nguyén Phiic Lan lén néi nghiép, goi 1d Cong Thuong Vuong (chtia Thugng), tite Than t6n hiéu chiéu hoang dé, chinh hic d6 Dinh tran Quang Nam xay ra sif kign nguy hai dén cd dé ca chia Nguyén d6 1a train tha Anh ghen véi anh sinh léng phan béi bi mat théng déng véi chia Trinh 4 Dang Ngoai day binh phan loan nhung that bai. Ngay tit thai chia Nguyén Hoang duge kiém lanh Quang Nam tran, deo dn téng tran tuéng quan, chinh quyén Dang Trong da cé chi trugng bao'hé, khuyén dy thuong kh&ch ngoai quéc, nhat 1a ngudi Trung Hoa. Khi tri sd cia chéa Nguyén dong tai Tra Bat, thi Dinh Cat la mot cAng khéu trong yéu. Dén luc try sd dvi vé Phudc An, nam Vinh T6 thi 2 (thang 4 nam 1626) réi dén Kim Long vao nim 1636 thi cang kh&u trong yéu lai 1a pho Thanh Ha thuéc tinh Thita Thién, cang khdu nay r&t thuan tién cho viée van chuyén phan tiéu hang hod ti Hoi An dua ra, Nhung thyc su, ké t® ki Dinh trén ‘Thanh Chiém duige thiét lap thi chinh Héi An da chiém phdn trong yéu hang ddu. Quang Nam giit vai trd kinh dé thi hai cua chia Nguyén va thudng dude giao phé52 cho cde Thé tit tite con ké nghiép cda cdc chua, chang khac nao mét thi diém tap su cho céc Chua tung lai. Vj tri Dinh train Quang Nam hay Thanh Chiém (ngudi ngoai quéc duong thdi goi la Cac Ciam hay Dinh Ciam) duge thiét lap trén ba song Sai Giang hay Sai ‘Thj Giang (s8ng Cai hay séng Chg Cui), mgt nhénh song Thu Bén. Lic 46 nhénh séng nay von' la mét con séng lén, do su hgp Iuu ca cé ba ngd nguén: Thu Bén, Chién Dan va O Da, va chdy bén thanh Dinh tréin, vi thé Dinh tran 6 bén tau va c6 chg buén bain déng dao, tap nap. Dinh trdn lai chi céch Hai Phé hay Héi An Pho c6 6 dam nén cfing réit thuan tién cho vige kiém soat xuat nhap khéu va ngoai thyong thdi dé cang nhu viée tiép xtc, giao thiép gida chinh quyén véi ngudi ngoai quéc, Thdi ky thiét lap Dinh trén Thanh Chiém thi song Thu bén edn cé m6t nhanh nita chdy ra ctia Han. Nhénh séng nay 1a mét con dudng giao théng dudng thuy rat thuan tién. Do vay, Dinh tran ndm gitta mét nga ba cia mOt con sng lén c6 hai nhanh, mét nhanh néi v6i Chean Touron tae Da Ning va nhanh kia néi véi Faifo tte Hoi An. Tat cA tau bé ngoai quéc (thuong gia hay gido si, nha du lich, chinh Kkhéch) muén vio xt Dang Trong déu phai do mt trong hai cang cha DA Ning hofe H6i An va phai chiu su kiém soat cha vi trdin tha Dinh tran Quang Nam. Vé vain dé nay, giéo sf Borri cing c6 chép: “Ngudi ta cap bén bing hai cita bién, mot goi 1a Turon (Da N&ng) va mét goi 1a Pulluciambello (Héi An). Cac ctta bién céch nhau ching ba hay bén dim, ké d6 bién chia lam ha nhénh di sau vao dat Nghién citu Dong Nam A 12/2007 lién chimg bay tém dim, lam thanh nhut hai con s6ng nhw téch réi nhau dé réi cudi cing gap nhau va dé vao mét con séng lén. Tau bé ti hai phfa t6i eting di vao con song nay"®, Cita Han va Héi An pho 1a hai cita bé dua vao mOt dia diém chung la Dinh trén Quang Nam hay Ké Chiém (Cacciam). Nhung cé thé vi Héi An pho gin dinh trén hon, lai 8 céch cita Dai Chiém bin edy s6, rt thudn tign cho viée thuc hién cdc tha tuc vé mat giao thuong cia ngudi ngoai quée, viée tiép xtic vi nha chite tréch trong céc dich vy thusng mai, cdc lién Ige chinh tri, ngoai giao, nén Héi An sém duge phén thinh va quan trong hon cita bién Touron (a Nang) thii bay gid, Mat khac, cing do sy tac déng ciia chinh quyén trung wong ma cdng 1am cho cae thyong cdng ving trén Quang Nam tang thém vai trd thuong mai cia minh, néu nhu “truée kia, thuyén bé ngudi Nhat, Trung Quéc, Ma Lai va mét sé ngudi ngoai quéc khac buén ban véi Dang Trong da ting di vao con séng nay(séng Hué). Nhung s6 lugng déng do va tinh tinh dit din cia nhiéu ngudi trong so ho da lam cho chinh quyén lo ngai. Te day trd di, ho bj chinh quyén c&im khéng cho vao con song nay nifa, réi vua chi dinh cho he con song Faifo va vinh Tourane dé lam cang, ndi thuyén bé muén buén ban véi kinh do 6 thé dau lai”, La mét trung tam chinh trj va hanh chinh quan trong, Dinh trén Thanh Chiém cén néi tiéng hon vé mat quan su. Thiét lap trén bi mot con song lén néi lién sdn cuéc véi Dai dung theo chiéu tay - déng, Dinh tran nay khéng tia qué sau vao mii non, eting khéng qué chénh vénh ngoai bién, c6 thé néi 1a mét dia diém ly tuéng cho su phong thi tan céng khi coDuong Van Huy - Quan If ngoai thuong cia chinh quyén Dang Trong... bién of va phéng thi tiy xa cho cang thj H@i An khi hoa binh. Thye té, Dinh tran ‘Thanh Chiém da lA mét c&n eit thuy Ine quan hing manh vao bac nhat cua chia Nguyén, chdc chin khong kém gi Quang Binh hay Thuan Hoa. Cugc néi loan cha tran tha Anh nam 1635 da thé hién rd sy hing manh cua lyc lugng quan su 6 day. Chinh lye lugng 6 day 48 yém hé mét each aac luc cho Kinh dé va tiép ettu cho Quang Binh dé chan diing cc cuge tén cong cia ho Trinh, déng thai tao nén mét mét ving an ninh dé phéng ¢6 ché lui binh khi edn thigt, Ngoai ra, Dinh trén nay con thita stte tung hoanh trén mat bién dé pha tan cée cuge cudp béc, xAm ling cia bon hai khéu giang hé hoa bon phutong tay cong pha bé cdi nhu cuge tan céng ham gi Hoa Lan ndm 1644, © Nh&m tréin ap phuong Nam, tréfn tha. Quang Nam, duge trao dic quyén truc tiép giao thigp vdi ngudi ngoai quéc va kiém soat ngoai thuténg, xudt nhap cdng, Quang Nam Ia tr&n quan trong, nén cde chia thudng dé mét thé té lam train tha, déng thai mdi goi thugng nhan ngoai quéc dn tigp xe budn ban tai thuong cdng ving Quang Nam nhét 14 Héi An dudi sy kiém soat cia dinh trén Thanh Chiém. Nam 1617, chia Sai viét thu mdi cong ty Déng an Ha Lan é Malacca dén Hoi An buén ban. Nam 1624, chia Sai gifi thu va tang phim cho toan quyén Ha Lan 6 Nam Duong, ngé 181 mdi cdc thuyén buén Ha Lan dén budn ban véi Dang Trong qua cita Héi An, Da Nang. Nam 1633, hai tau Ha Lan tix Batavia dén Da Nang va Hoi An, c6 hai thuong nhan Ha Lan duge phép ca Quan tran tha Quang Nam dinh cho mé cia tiém buén ban & H6i An. Nam 1634, thudng nhan Duijcker (Ha Lan) ché 53 hang dén Hoi An. Nam 1636, 06 3 tau Ha Lan dén cita Han v.v. Do chinh sach dic biét uu dai thué quan ma céng ty thuong mai Déng An (gém Ha Lan va Anh cing han vn), thuong nhén Bé Dio Nha tit Ma Cao thudng lui téi Hgi An, Nhé dé, cae chia Nguyén thu duge loi lén do qua biéu quf gid cia cde hdi buén ngoai quéc va nhing mén thué xudt nhap cdng. Bén canh vai trd chinh tri va quan su, thi Dinh trén Thanh Chiém con gid mét vai trré quan trong khéc ma khéng mot dja phung nao cé thé thay thé duge, ké ca ‘Thuan Ho, dé 1a viée trite tip giao thiép véi nguéi ngoai quéc, kiém soat xudt nhap khau ngoai thttong. Pham tau bé, thuong gia, du khach hay gido s¥ ngoai quéc vao xt Nam déu do hai cita Da Nang, H0i An va qua su kiém sot cla quan trdn tha Dinh tran Thanh Chiém. Nha st hoc Trén Trong Kim cing cé viét ring: “ngudi ngoai quéc thudng goi dat Dang Trong do chinh quyén céc chia Nguyén quan ly 1a Quang Nam quéc, vi 6 Quang Nam c6 pho Hgi An (Faifo) 14 chd thuong nhan nuée ngoai thudng ra vao", Vé phudng dién nay, chang ta c6 thé coi quan trén thi’ Quang Nam nhu mét ngudi quan cai quan cong tac ngoai giao va thugng mai cia chinh quyén chia Nguyén vay. Vao du hai nim Binh TY (1636), va Dinh Siu (1637), quan tran tha 8 day da tiép dén hai phi doan thuong mai cia Ha Lan do Abraham Duijcker cdm dau véi hai chiéc tau Warmont va Grol cap bén Da Nang. Dén khi phai doan thitong mai Anh do Chappelier dai dién cong ty an D6 dén diéu dinh viée budn ban vao nim 1684 va 1686, cing nhu phai doan Thomas Bowyear nim 1695, déu54 qua cita Dinh tran Quang Nam truée khi trinh dign chia Nguyén. Chung ta phai than phyc tinh than hiéu khach va chinh sach ngoai giao khén khéo cia gidi cdm quyén Dinh trén Quang Nam héi dé, da dua ra két qua 1a tao nén hai thuong cang quéc té phén thinh thu hut nhiéu thucng nhAn ngoai quéc nhu Hoa thudng, Nhat thuong, thuong nhaén phuong Tay dén buén ban. | Dinh tr&n Thanh Chiém véi vai trd kinh t& quan trong, d6 1a viée kiém soat hai cha ngo giao thuong véi ngoai quée quan trong vao bac nhat lA Héi An va Da Nang, viée kiém soat nay nhm bao dam cho su phén thinh cia céc thudng cang 6 day hoan toan khong phai 1a kiém soat nh&m han ché hay ngén cém thuong mai ma dé 1a su bdo dém an ninh va trét ty cho cde hoat déng trao déi thitong mai dién ra duge thudn loi va c6 né nép hon. Voi hai cng rng I6n, vj tri thuan Igi nhat vé dudng Hang hai, 1A dia diém thfch hop nh&t 6 Dang Trong cho nhiéu thuong nhan nuée ngoai dén buén ban va tré ngu. Do 6 sy quan ly va khuyén khich thuong mai cia chinh quyén cOng véi céc hoat dng thuong mai dién ra manh mé ma da tao nén sy phén thinh trong ving, gidng nhu suf ghi chép trong Dai Nam thyc luc: “Bay gid Chua 6 trén hon 10 nam, chinh sy rong rai, quan lénh nghiém trang, nhan dan déu yén cu lac nghiép, chg khéng hai gid, khéng c6 trom cudp. Thuyén buén céc nude dén nhiéu. Tran trd Ién mét noi dé hgi 1én”®. Dinh trén Thanh Chiém tuy la sd ly ciia Quéng Nam, nhung vai trd hinh t6, chinh tri, d6i ngogi, an ninh- quan sv vd vide md réng link thé, xét vé nhiéu Nghién citu Dong Nam A 12/2007 Phuong dién cdn quan trong hon cd Chink Dinh (tite Phii Xuén - Hué). Moi giao dich vi nuéc ngoai déu théng qua Dinh tran Quang Nam, va trung tam ngoai thuong van la H6i An, cdn Da Nang duge coi lA tién cdng. Véi su quan ly ti xa cha Dinh trin Thanh Chiém va co cfu quan ly ngoai thugng tryc tiép cua cac thuong cdng tiéu biéu 1a H6i An, tao nén mét hé théng cd cdu quan ly ngoai thudng cla chinh quyén ho Nguyén va phat huy duge vai trd cha minh trong viéc bao hé va phat trién thuong mai, tao sy phdn thinh cho cAc thuong cng, thu vé cho chinh quyén nguén Igi khéng 16 tit ngoai thudng. Rd rang, mét nguén thu Ién cho ngan sach nhu vay thi viée x4y dung cd céfu quan ly ngoai thugng véi viée quan ly tix xa va quan ly tric tiép 4 cdc thugng cang cang 6 tim quan trong déi vdi cae chyia Nguyén. Chinh vi vay, cing viée nay chtia Nguyén chi giao cho cdc thé tit sé néi ngoi minh true tiép diéu hanh va day ciing la bude tap dugt ban déu cho céng tée quan ly dat nude sau nay. Chinh vi cdc thé tit sdm ditge quan ly ving thiong mai phat trién nhét, tiép wie vdi nitde ngoai nhiéu nhét, cho nén sém cé tu tudng khai md vé ngoai thong. Céec thé ti, céc quan tr&n tha Dinh tran Quang Nam tiép theo da gép phén lam cho thuong cang H6i An va héi chg quéc té hang hang nim 6 day ngay cing phat trién hon. Chinh vi vay, thuong nhén Nhat Ban ngay tit budi déu buén ban tai phé Nhat 6 Héi An vao dau thé ky XVII cho én khi ho duge Iénh buée phai héi huong cda chfnh quyén Mac Pha nude Nhat vao n&m 1636, luén duge Dinh tran Thanh Chiém bdo vé, khuyén khich, trong khi 46 pho Nhat 4 Phnémpénh cia CaoDucong Vain Huy - Quan 19 ngoai thong cia chinh quyén Dang Trong.. Mién bj tan pha, thudng nhan Nhat 6 Ayutthya cia Siam bj xua dudi, tan sat. Cing trong béi canh mé cita dé, duéi thai chéa thugng Nguyén Phite Lan (1635- 1648), mét ngudi Minh Huong cé hoc thite cao & Héi An da duge ct lam quan phu trach Tai vu ty nhiéu ndm va duge phong tuée Trung Luong Hau. Khi éng qua dai vao cudi thé ky XVII, duge chia Nguyén Phtie Chu (1691- 1725) truy tang tude Vé van Hau. Cén déi véi ngudi Bé Dao Nha thi chta cing cé nhiing dai ng@ riéng theo nhu su ghi chép cia Cristophoro Borri, Chita tiing cap cho ho ba bén dam dat tét sd x Da Nang dé ho xay ct mot thanh phé véi moi sy tign Idi nhu cach ngudi Nhat va ngudi Hoa da thay mat chia Nguyén 4 Quang Nam dinh®, va théi ky trén tha cha Thé ttt Nguyén Phitc diguyén thi dng da lap Ty tai vu dé quan ly, dang kiém tau buén nude ngoai dén buén ban é cang thj Héi An va tuyén chon nhiing ngudi biét chit Han vao lam viéc 4 Ty tai vu. Mat kh4e, tran thi Quang Nam 1a ngudi ¢6 vi tri tuong déi déc lap véi chinh quyén trung wong 6 Pha Xuan. Tran thi 6 Quang Nam nay dufge goi la nhiing vi “vua tré”, béi dng c6 quyén cflp “Chau fn” cha Dang Trong cho eae tau tix ngoai vio. Chung ta cing thay ndi dén su ki¢n nay trong nhat ky cia Ed. Saris khi éng téi Dang Trong cing véi Adams nam 1617: “Ti duge ngai (vua tré) c&ip cho goshuin (ngu Chau &n) hay Chope cia ngai, tite con dau dé téi day cing vdi tau hang nam duge thiét lap mét co sd 6 bat cit noi nao trong ving dudi quyén ngai va ngai sé che ché tai", Ho&e trong Déng Tay Duong khdo, mét cong trinh nghién citu vé cée nuée Dong Nam A duge viét vao thé ky 55 XVII 6 Trong Hoa, cing xéc nh§n su hién hitu cia logi goshuin nay nhu sau: “Vién trén tha Quang Nam ding déu hét céc tiéu dja hat trong vang, con manh hon ca Dang Ngoai. Tan Chau (Quy Nhon) va Dé Gi (hai cng Dé Gi tinh Phi Yén), tat cd déu triéu céng cho Quang Nam. Tau dén ‘Tan Chau (Xin- chou) va Dé Gi (Ti- yi) dé buén ban phai bd ra nhiéu ngay dé dén Quang Nam nép thué 6 dé. Trén thi Quang Nam ciing ban thé gé cho cac thudng gia. Truéc tam thé gé nay ngudi ta luén luén phai citi chao rdi mdi duge di, khéng ai dim gay nén mot tigng dong. Danh tiéng cia Quang Nam qua gay an tugng thuc su“), Diéu nay cing néi rd. mét phan viéc quan ly thugng mai Dang Trong cua chinh quyén, tran tha Quang Nam 18 ngudi toan quyén cé quyén quyét dinh ai duge dén lénh thé cia minh buén ban va cdc thuong thuyén nude ngoai khi dén day thi bét bugc phai qua thuong cang H@i An hodc Da Nang dén Thanh Chiém dé xin edp thé. Tran thai xt Quang Nam la ngudi cé quyén thé va déc lap dén d6 vi “vua tré” gan nhu duoc coi 1a vi vua thie thu. C6 thé néi rang, thuong cang quéc té Héi An cing héi chg quéc té hang nam tai day da 1am cho Dinh trén’Quang Nam cé vi tri hang déu 6 Dang Trong dudi thoi chia Nguyén trong hoat dong ngoai thuong, quan hé buén ban vi nude ngoai. Nhiing hoat déng manh mé cia ngoai thutong néi trén é cng thj Hdi An dudi sy digu hanh eda dinh tran Thanh Chiém déng thai cing thuc day hoat dong cba néi thudng trong néi dja Quang Nam dinh va cha Dang Trong gép phan nang cao déi sng nhan‘dan va tang nguén thu ngan sch cho nha nude.54 Nghién citu Dong Nam A 12/2007 qua cua Dinh tréfn Quang Nam truée khi trinh dién chia Nguyén. Chung ta phai than phyc tinh thn hiéu khach va chinh sch ngoai giao khén khéo cia gidi cdm quyén Dinh tr&n Quang Nam hi 46, da dua ra két qua 1a tao nén hai thuong cang quéc té phén thinh thu hit nhiéu thugng nhan ngoai quéc nhu Hoa thudng, Nhat thuong, thuong nhaén phuong Tay dén buén ban. Dinh tran Thanh Chiém véi vai trd kinh té quan trong, dé la viée kiém soat hai cia ngé giao thucng véi ngoai quéc quan trong vao bac nhat 1A H@i An va DA Ning, viéc kiém soat nay nhim bao dam cho suf phén thinh cia cdc thugng cang 6 day hoan toan. khéng phai 1a kiém soat nhim han ché hay ngan céim thuong mai ma dé la su bdo dém an ninh va trét tu cho cde hoat dong trao déi thitong mai dién ra duge thudn lgi va 06 né nép hon. ‘Voi hai cdng rong Jén, vj tri thuan Igi nhat vé dudng Hang hai, 14 dia diém thich hop nhat 6 Dang Trong cho nhiéu thugng nhdn nude ngoai dén buén ban va tri ngu. Do eé su quan ly va khuyén khich thuong mai cia chinh quyén cOng véi cde hoat d6ng thuong mai dién ra manh mé ma da tao nén su phén thinh trong ving, giéng nhu sv ghi chép trong Dai Nam thuc luc: “Bay gid Chita 6 trén hon 10 nam, chinh su rong rai, quan lénh nghiém trang, nhaén dan déu yén cu lac nghiép, cho khong hai gid, khéng c6 trom cuép. Thuyén buén cac née dén nhiéu. Tran trd lén mét nai dé hdi 16n”®, Dinh trén Thanh Chiém tuy la sd ly cua Quang Nam, nhung vai trod kinh té chinh tri, d6i ngogi, an ninh- quan su va viée md réng ldnh thé, xét vé nhiéu phuong dign con quan trong hon cd Chink Dinh (tte Phi Xuan - Hué). Moi giao dich vi nuée ngoai déu théng qua Dinh tran Quang Nam, va trung tam ngoai thudng van la H@i An, con Da Nang duge coi 1a tién cdng. Vai su quan ly tt xa cha Dinh tran Thanh Chiém va co c&u quan ly ngoai thuong truc tiép cia cae thugng cang tiéu biéu 1a Hdi An, tao nén mét hé théng cd cfu quan ly ngoai thudng cia chinh quyén ho Nguyén va phat huy duge vai tré cha minh trong viéc bao hé va phat trién thuong mai, tao sy phén thinh cho cdc thuong cang, thu vé cho chinh quyén nguén Igi khéng 16 tit ngoai thugng. RO rang, mét nguén thu Ién cho ngén séch nhu vay thi viée xdy dung co c&u quan ly ngoai thuong véi viée quan ly ti xa va quan lf truc tiép 6 c4c thuong cang cang 6 tém quan trong déi vdi cée chya Nguyén. Chinh vi vay, c6ng viée nay chia Neguyén chi giao cho cdc thé’ tit sé néi ngoi minh true tiép diéu hanh va day ciing la bude tap duot ban déu cho céng téc quan Iy dt nwéc sau nay. Chinh vi cde thé tit sdm duge quan ly ving thong mai phat trién nhét, tiép xtic vdi nude ngoai nhiéu nhét, cho nén sém cé tu tudng khai md vé ngoai thuong. Cae thé tit, c&e quan trén tha Dinh tr&n Quang Nam tiép theo da gop phan lam cho thudng cang Héi An va héi chg quéc té hang hang nam é day ngay cang phat trién hon. Chinh vi vay, thuong nhan Nhat Ban ngay tit budi ddu buén ban tai phd Nhat 6 Héi An vao dau thé ky XVII cho dén khi ho duge Iénh bude phai héi huong cia chinh quyén Mac Phi nuée Nhat vao ndm 1636, luén duge Dinh tran Thanh Chiém bao vé, khuyén khich, trong khi d6 pho Nhat 4 Phnémpénh cha Cao56 Nghién citu Dong Nam A 12/2007 IL. Co c&u hoat dong cia b6 may quan ly ngoai thuong Vao thé ky XVII - XVII, ngoai thuong Dang Trong c6 sit phat trién déng kinh ngac bdi sé lugng thuyén buén téi buén ban vugt xa s6 lugng thuyén buén dén buén ban & mét 86 nuéc lin cn nhu Siam va Cao Mién, Dang Trong duge dat é ddu danh sach trong cdc nude luc dja 6 Dong Nam A cé quan hé buén ban véi Nhat Ban. Va khi Nguyér Hoang vao train thi, Dang Trong 44 dat ngay ra cho ng mét véin dé téi quan trong cén phai gidi quyét dé 1a bang cach nao dé tao dying duge mot thé ché én dinh ving chéc lau dai dé chdng choi véi ho Trinh 6 Dang Ngoai, dé gidi quyét bai’ toan nay dng da tim dén gidi phap bing cach ddy manh ngoai thuong va dua hdn vao ngoai thuong. Chinh thuong nghigp da lam cho Dang Trong chi trong mét thdi gian ngdn da trd lén gidu cé va c6 di manh dé cé thé duy tri nén déc lap cia minh déi véi phia Bde, déi véi chinh quyén Dang Trong ngoai thang khéng chi don thudn la vdn dé lam giau nita ma la vén dé tén vong cila mét chinh quyén mdi xay dung trén mét manh dat gidu tai nguyén nhung thiéu nhan lite, thiéu tién bac vd thiéu quan hé bang giao vdi ccée nutde bén ngodi. Vai trd cha thuong mai déi véi Dang trong quan trong dén mite ma nén kinh té Dang Trong tét hay xu cha yéu phy thude vao sé thuyén budn nude ngoai dén buén ban. Trong Hai ngogi Ky sy, Thich Dai San trich dn Jai Nguyén Phiic Chu (1691. 1725) dép lai dng khi dng cdu cho Dang Trong dugc mua thuan gié Hoa, Chua da nhan xét: “Céc ndm trude, thuyén ngoai ditong dén bubn bin, mét ndim chitng sdu, bay chiée, ndim nay (1695) 36 thuyén lén dén 16, 17 chiée, trong nude nhi dé tiéu dieng duge du dé”, Vai tim quan trong cia ngoai thung nhu vay déi v6i Dang Trong, cho nén, ngay tiy budi déu Chiia Nguyén da 6 § thie xay dung hé théng quan ly va thu thué ngoai thuong. ‘Tuy ring chinh quyén ho Nguyén ciing da rét quan tam dén ngoai thudng, nhat Ja théi ky chién tranh véi ho Trinh 6 Dang Ngoai, nhung cing khéng han vi thé ma chinh quyén trung uong da c6 nhiing thiét ché chat ché trong viée xy dung cd céfu hé th6ng quan ly ngoai thudng mang tinh hoan bi. Do qua cén vé nguén tai chinh 4é xdy dung chinh quyén va danh cho nhang hoat déng quan sy, nén ngay ti thai ky ddu hé théng quan lf ngoai thuong duge xAy dung tit célp trung udng (thong qua su digu phéi chi dao ca téng tran Thanh Chiém) dén efip co 8d 1a Thi bac ty duge dat 6 céc thuong cang, nhung nhiing quy dinh vé céng vige quan li ngoai thing con od dang sé khai ctia mét thé ché cé tinh huéng bién. Diéu nay phan anh chink quyén tuy cé nhitng chinh sdéch ngoai thuong cdi md nhung chua cé tién 1é do chia c6 truyén théng thuong mai va cing mét mat thé hién sw thiéu hut vé kinh nghiém xéy dung va quan ly kinh té thoi ky nay. Tuy hé thong quan Ii ngoai thugng cn chua duge hoan bi, luat 16 mang tinh cha quan, nhiéu khi cén theo sy tuy tién quyét dinh cia vua chtia, quan lai va cd nhiing ngudi truc tiép thi hanh quan é cae bén cdng thi ho lgi dung nhiing quy dinh vé ludt ngoai thudng khéng thanh van vua ban ma quy djnh moi thé 1é tay theo ¥ muén cua ho, nhung nha nuéc cing da 16 chite duge mét co c&u quan Ii giup thu thé ngoai thuong lam tang nguén thuDuong Van Huy - Quan ly ngogi thuong cita chink quyén Dang Tron... 57 ngan séch dang ké cho nha nuéc. Nhung, sy ra ddi cha hé thdng quan ly ngoai thuong day di cac cép nay cing khang dinh nha nuéc d& coi day 14 mét nganh kinh té trong hé théng kinh té cha minh, bdi thuc té tir hoat déng ngoai thuong ma ngan sich thu vé hanh nam cho chinh quyén la khong nhé. Cé thé hoan toan khang dinh duge, day 14 bude nhay vot vé nh&n thitc, déng thdi thé hign sy bitt pha manh mé cia cac chéa Nguyén trong lich sit phong kién Viet Nam. Nhu da trinh bay é phan trén, xét vé bo may quan ly ngogi thudng thi ching ta phai thy duge hé théng co cfu quan ly tir cap vi mé 1a su quan ly phan phfa trén eda hoat dong ngoai thuong va cd cfu van hanh truc tiép phfa duéi tai cae thudng cang, dién hanh 1a Héi An, Cé 1é bo phan quan ly ngoai thuong phan vi mé 6 day chung ta khéng di sau vao tim hiéu ma ching ta di vio nghién citu bd phan thi hanh truc tip va sy van hanh cia co cdu ngoai thudng 6 cac thudng cang ra sao. Vé b6 mdy tréng coi-ngogi thuong: Theo nhu Phi bién tap luc ca Lé Quy Dén ghi chép thi “Vao déi Vinh Lac nha Dai Minh cé dat Ty thj bac dé cit Thugn Héa lai c6 trudng Trou Phan. Khi ho Nguyén cat ct, thu duge thué thuyén rét nhiéu, Dat cai tau, tri tao méi chtte mot vién, cai ba tau, tri ba tau, cai phii tau, ky luc tau, thd tau ndi mai chtte hai vién, cai phong 6 nguéi, lénh st 30 nguéi toan thué binh 50 ngudi, inh tau 4 dgi 70 ngudi, thong sy 7 ngudi’O, 6 mdi cang khdu cin 6 thiét lap céi goi la “Cong dung” dé thu thué nh4p cang, chang han nhu 6 Thuan Héa khi “dén cap bén Cong dudng, Cong duting tie 1a thué quan”, Chinh sach trung thu thué? Sau khi b@ may quan If ngoai thugng duge hoan thién thi nha nuéc cing tién hanh ché d6 trung thu thé déi véi tau thuyén xudt nhap cng. Thué trung thu 3 céc bén cang 6 nhiing quy dinh nhét dinh déi véi tau nh@p bén va tau xudt bén. Theo nhu ghi chép cia Pha bién tap luc thi “tau Thugng Hai 1¢ thué dén 1a 3.000 quan, thué vé 14 300 quan, tau Quang Déng 18 thué d&n 1a 3.000 quan, thué vé 1a 300 quan, tau Phuc Kién 1¢ thué dén 1a 2.000 quan, thué vé la 200 quan, tau Hai Nam 1g thué dén 1A 500 quan thué vé 1a 50 quan, tau Tay Duong 1é thué dén 1a 8.000 quan, thué vé 1a 800 quan, tau Macao 1é thué dén 1a 4.000 quan, thué vé la 400 quan, tau Nhat Ban 1é thué dén 1a 4.000 quan, thug vé la 400 quan, tau Xiém La lé thué dén la 2.000 quan, thué vé 1a 200 quan, tau Lit Téng lé thué dén 1a 2.000 quan, thué vé 14 200 quan, tau Cyu Cang J¢ thué dén 1a 500 quan, thué vé 1a 50 quan, tau trén Ha Tién 1é thué dén 1a 300 quan, thué vé 1a 30 quan, tau Son Dé le thué dén 1a 300 quan; thué vé la 30 quan”), Va nhu vay, triéu dinh thu duge nhitng khoan thu lén ti thué tau nay , chang han nhu “nim tan mao, tau buén cae st dén H6i An 16 chiéc, tién thud la 30.800 quan; nam nhém thin 12 chiée, tién thué 1a 14.300 quan; nam quy ti 8 chiée, tién thud 1a 13.200 quan”, Dé kiém tra hoat dong kinh té déi ngoai va gitip chinh quyén vé ngoai thuong, chia Nguyén da huy dong hé thdng quan ly dia phuong vao viée diéu tra giam sat, Phi bién tap luc cing ghi rd: “Cac x@ Minh Hung, Héi An, Lao Chiém (Ca Lao Cham), Cém Tu, Lang Cau thi gidt viéc tham bdo, hé tau dén xt Quang58 Nam, vio cae xit cita Dai Chiém (tue goi cia Cham) phé Héi An, cita Da Ning (tuc goi Cita Han), Vung Lam dé buon ban, thi nop cae hang thé vat, cdn thué dén, thud vé thi dinh If theo tht bac. Tinh suét ca nam duge tién bao nhiéu thi lay 6 phan nép lam thué cang, cdn 4 phan thi quan lai quan dan déu Idy nhiéu it chia nhau. Néu c6 tau bj gid bao giat dén khong cb hang hoa khong thé chiu thué 1¢ thi trudng tau lam don xin trinh, lién truyén. cho tudn nha git ctta cing dén phi xem qua, cho mua citi, gao cho & hai ba hom thi dudi ra bién, khong cho vao cita bién dé khéi sinh su. Nhung cing c6 tau gid lam giat dén dé tam tra, Jén dé hang héa lén phé réi méi xin chiu it thud, gian déi 4 ngoai phap'luat nhu thé thi cd nhién khéng thé ngan ngita hét duge”)?, Thai ky nay, do ché dO thu ngoai thuong 6 giai doan khai md, chua hoan thién, trung thu mang tinh tity tién. Diéu nay duge thé hién ro viée trung thu thué d&i véi thuong thuyén phuong Tay, chang han nhy vio ném 1729, L.G. de la Barbinais timg nhan xét: “xit Cochinchina thué dén thué di déu rit théip, chi khoang 4% ma thoi”, Nam 1750, trung binh méi nam thuyén tit Maca vdi trong tai 500 tain phai ndp 2.000 quan, da theo quy dinh eda nha nude thi thué nhap cdng 1a phai nép 20% s6 hang, nhung khi ldn ddu dén buén bén thi duge mién thué, Méi thuyén dau gidi dinh ch&t ché 1a phai c6 mét ti gidy théng hanh, ma mdi nam phai giao nop 1a 1,000 dén 2.000 quan thué. Ngudi Bé Dao Nha méi nam nép 3.000 quan, thuong nhan Trung Quéc thi dua va kich 6 to nhé cia thuyén ma djnh thué, phai nép tix 1.500 dén 2.000 quan, ngach thug nay Chua ghi ré trén trén tam gidy phép. Nghién citu Dong Nam A 12/2007 Lai vio nam 1752, mét thuyén Ha Lan mang s6 hiéu Tulpenburg khi dén Hoi An, da nop 8.000 quan thué cAng, ngoai ra con tang 1 vat cho than tin cia nha Chia, déng théi ly 8.000 quan phan tang cho cdc quan vién thué quan. Ngoai viée 8.000 quan tién ma thuong thuyén Ha Lan nop pha hgp vdi mie thué thuyén Tay Duong dén ma trong Phi bién tap luc da ghi ra, thi thuyén tir Macao (thuyén Bé dao Nha) cho dén céc thuong thuyén Trung Hoa néi chung mite thué suat la thap, cé thé biét duge mic thué cla thuong thuyén Bé Dao Nha va thuong thuyén Trung Hoa néi chung cé tinh linh hoat tudng déi 1én("®, ‘Tinh chat tay tién nay con thé hién qua vige vao nam 1753, mét tau buén Phép tit Pondichery téi, ho Nguyan da dai 8.000 quan thay vi 4.000 quan ma ho da hita vao nam 1752, ° M6ét diéu xem ra 1a chdc chin 1a, cac thuyén buén cdn phai ndp thué hang hoa ngoai sé thué phai dong trén. C6 nguén tu ligu ndi ring thué tai Dang Trong vao cudi thé ky XVII thudng 1a 3% dén 4%. Thué nhp bén va ri bén duge coi 1A rat nhé. Mét cai pha tau ngudi Hoa é Héi An vao cuéi thé ky XVII la Khéng Thién Nhu xéc nhan diéu nay khi néi 1A mét chiéc tau tdi, ngudi ta can hang va danh thué tir 5% dén. 10%. Nhung vao thép nién 1750, loai thué nay xem ra da tang, véi mite thué hic dé la 12% gia tri hang héa®”), Su vdn hanh cia co céu quan li ngogi thuong: Theo nhu Phu bién tap luc ghi chép thi “Lé tau vu cda ho Nguyén, hang nam ett thang riéng thi cdc vién cai ba, tri ba, lénh sit, cdi pha ky luc phat cha tau Ty déu vao phd Héi An xt Quang Nam, chia sai nhimg ngudi thuée quanDutong Van Huy - Quan ly ngoai thecong cia chinh quyén Dang Trong... 59 théng hiéu tiéng nuéc ngoai di canh giit Ca lao chiém va ctta Da Ning (tite goi Cita Han), thay cé tau buén cde nuée dén day thi phdi hdi xét tat o, qué la tau budn phai chju thué thi thuyén trudng va Tai phé tau 4y vA ph Héi An, trinh quan cai ‘ba xét thue khai Ién va trinh quan cai tau dé truyén cho tudn ty dem dan phy lay dn hé thong tau ay vao cia dau d sé tudin. Lénh sit va cée nha dén xem. Thuyén trudng va tai pho ké khai sé’ khéch, diém muc xong méi cho qua sé tudn ma lén pho aé dau. Thuyén trudng soan 1é bao tin, dé Ién Nguyén lénh (tite Chia Nguyén) ché 3 cAn, cai tau 2 cén, ti try vin ban cing thai giam coi Tau vy va cai ba méi vién mét can, tri ba, cai phi, ki ue mai vién nia cfn. Don khai thi sai nép 6 Chinh dinh, Nguyén lénh xem trude rdi méi phat cho ac quan. Thuyén trudng lai soan 1é tién, ho&e 1A cdc hang gam, doan, linh, sa, dé choi, hoa qua, k@ trinh quan cai ba, sai quan dé trinh quan cai tau, vhiéu ngp cho Nguyén lénh, 16 dy khong cé dinh han, dai khai tinh tién dé 500 quan. Caing c6 tau dang mét hai thit 18, thich y thi truyén cho mién thug, kh6ng theo 16.” Va khi “tién 18 xong, thuyén trudng ké Khai hang héa trong tau méi hang mét ban. Néu cé dn gidu mét vat trd lén, xét duge thi s8 thu vé nha nuéc, lai theo lugt caa nha nude mA trj téi. Nguyén Iénh muén mua thi gi thi phai cho quan cai tau cit chiéu theo ban khai dem nop cho kho céng thu mua, thuyén trudng va tai phé theo vao dé can. Cée tht khong mua thi dem cho déi chac. C6 kéu nha nude mua bét gia qua nhiéu thi cing cho thém tin. Hanh If eta cae khach c6 dé chai thi cfing ké khai cd. Xem nha nuée mua bao nhiéu thi trit thué nhap cang, cdn thiéu tién thué bao nhiéu, cho sau khi ban hang thi nép. Vé 18 trinh dign cae vién, quan cai tau thi so véi 1é tién giam mot nia, cai ba va cae nha thi theo thi bac ma gidm dan”, Gid tri 16 tién cha méi tuyén buén dén Dang Trong buén ban thy ra so véi nhiing mén léi ma cac thuong gia dén day bun ban 1a khéng dang kéen, Nhitng uu dai va mién gidm vé thué quan: Déi nhiing tau cia nhiing dia phuong khéc nhau thi cé nhiing wu dai vé thué quan riéng, chdng han nhu trong Phi: bién tap luc c6 chép:“ Hé IA tau Thuong Hai, Quang Dong, Phe Kién, Macao thi déu c6 1é tién, tau Hai Nam thi khéng c6. Ngay tau vé, tau nao e6 1é tién thi nhiéu it c6 1¢ phat cho hode cho bac 5 hét, Iua 5 tm, tién 50 quan, gao 5 bao, hoac cho bac 3 hét, lua 3 t&m, tién 30 quan, gao 3 bao, hofe cho 2 hét, lua 2 tém, tién 20 quan, khéng cé dinh chudn. Néu thugng quée sai tau va quan dua dan bi giat trao tra, thi theo 1¢ cho quan phung sai va tau ay 50 quan tién, 3 bao gab, c&p ludng thang cho An, quan phung sai thi 3 quan, ngudi ban trudng thi 2 quan, thiy thi méi ngudi mét quan. Néu tau buén dua tré dan bj nan, nhan doa ma buén ban thi mién cho thué cang. Pham cde tau cé ché hang ban xt vé thi lam don trinh quan eai ba, giao cho ngudi phan viéc xem xét, sai quan ap digu dén thuyén, khéng duge ty tién ché riéng. Thuyén nao ché day thi trudng thuyén lam don trinh, chiéu sO khach hom dén ma dén thuyén diém 86, giao thuée quan va tudn ty dem dan phy lay hé téng ra khéi cita bién.” ‘Mat khée, déi voi “ thuyén di buén ban60 Nehién citu Dong Nam A 12/2007 & nude khée gap gié giat vao, lam don xin trinh tam dau dé sita chia, thi cho dau & cita Han va ch Ca Lao Cham, sita thuyén da xong thi dan thd 1é vi dan tiép can ap dudi ra khdi cita bé. C6 thuyén nao muén vao buén ban thi cai ba va thude quan Tau ty dén xem hang héa nhiéu hay it ma chuyén khai lén, hang nhiéu thi ba phan duge mién thué mét phdn, hang it thi duge mién m@t nia, khong c6 hang thi duge mién ca. Muén, trd thué hang va khéch thi lam don trinh, sai én xem ngudi é xt nao va thuyén Ién hay nhé, cho khéch nhiéu hay it, dinh thu thué theo 1¢ rdi mdi cho ché thué, trong d6 cing 6 khéng theo 18. Thuyén gap gid bao bj pha hing thi xem xét sé khach, cai ba giao cho hdi quén tréng git, cp phat tién nha nude, ludng thang méi ngudi 5 tién, dgi khi thuan gié thi cho phu theo ede thuyén ma vé nuéc Dudng (Trung Quéc)”?, Vigc ctu nan 4 Dang Trong duge nhiing ngudi phuong Tay danh gia cao, theo nhu héi ky eda mt cha e& Phap thi: “... khi mét con tau bi ddm, thi né duge ngudi dan Nam ky ciu gitp tét hon 6 noi kha. Ngudi ta cho thuyén ra citu nhiing ngudi di trén tau; ludi duge quang xuéng bién, 48 vét cdc hang hod; cuéi cing, ngudi ta Khéng tiéc cong sitc dé tu sita con tau”®9). Vigc mién giam thué nha nuée cing ra nhiing quy dinh cho nhiing tau nudéc ngoai duge mién gidm thué, chang han nhu trudng hgp tau buén cia Siam dén Dang Trong xin Long bai mién thué, trong Dai Nam thyc hye 6 ghi: “Mia ha, thang 4, nuéc Siam sai bay ti la Lang Phi va Khu Sa Lai Reo dem thuyén dén néi ring nuée Ay thudng sai nguéi di thuyén di sang Ha Mén, Ninh Ba va Quang Déng mua sim hod vat, c6 khi vi c6 biio ma phai ghé vao cita bién nude ta, hitu ty dénh thué dén nOi Isy mat cd hang hod. Vay xin chiéu tinh 86 bac tra lai, va xin cflp cho 10 tam Jong bai kiém diém nhan khdu 1am bing, khign khi thuyén cong eda hai nuée khi ghé vao cita bién nao déu duge mign thué. Chia bao céc quan ring: “Vige danh thué thuyén bun buéi quée sd dA 6 dinh ngach, quan sd tai chang qua chiéu 1é ma thu, ¢6 1é nao ly cd hod vat. Ngudi Siam néi thé chi 1a mudn mign danh thué ma thi, dau dam dai ta tra lai bac. Duy vide xin long bai thi célp cho ho ceding khong hai gi, bén sai giti cho mét t&m long bai va viét thy tra 1ai29, TL. M6t vai nhan xét Sy phat trién cla thuong mai khu vue cing suf gia téing tiép xtc gitta cae quéc gia, khu vue, va chau lye da dem lai cho Dang Trong nhiing co hdi mdi dé phat trién nén ngoai thuong cua minh. Cée chtia Nguyén @& véi tu tudng khai md thoat khdi nhitng tu tudng truyén thong va ciing do sif thiic déy cdia nhu cdu trong nuéc, dic biét 1a v&n dé tdn tai cha mot chinh quyén méi non tré. Cac chia Nguyén da ndm thii co nay mé rong su phat trién cia ngoai thuong khuyén khich cde thuong nhan nuéc ngoai dén buén ban, néi lién thi truéng Dang Trong véi thi trudng thuong mai quéc té. Diéu 46 da dem lai cho chia Nguyén da site manh dé xéy dung duge mét chinh thé ving manh da ste chdng choi véi thé Ive ho Trinh 6 Dang Ngoai va mé réng lanh thé cha minh vé phucng Nam. Lén dau tién trong lich sit phong kién ‘Vigt Nam, chinh quyén nha nvée coi trongDuong Van Huy - Quén ly ngoai thong cita chinh quyén Dang Trong... 61 vai trd cia ngoai thuong, dat ngoai thitong nhu mét nh4n té s6ng con cha nén. kinh té dja phuong, va céing la Idn dau tién mét chinh quyén phong kién céng khai thiva nhAn vai trd cia ngoai thong déi véi dat nuée cia minh. Tinh chat huéng bién. manh mé cia chia Nguyén thé hién mét tam nhin méi va déng théi cing ké thita phat huy mét thé ché bién da timg tdn tai @ ving dat nay d giai dogn lich sit truéc. Ho Nguyén da tip quan va xay dung nén ngoai thudng titng ndm trong tay ngudi Champa ti nhiéu thé ky truéc. Co sé néng nghigp yéu kém cia Dang Trong d thé ky XVII gan nhu khéng thé trg gidp cho mt cuge d&u tranh chéng lai ho Trinh 4 Dang Ngoai, Tinh hinh nay bat budc ho Nguyén. vao buéi ddu da tam géc lai mét bén diéu ma céc triéu dai phong kién truéc da lam @ dita vio néng nghiép 1a chit yéu dé xay dung kinh té ma Chua Nguyén ché truong dé cho phat trién ngoai thuong mét cach ty’ do. Ban than cac chia Nguyén cing rat néng nhiét d6i nén ngoai thudng va déi véi ngudi nuéc ngoai, ho di khéng bé mat co hgi dé bién Dang Trong thanh mét xich quan trong cia nén thugng mai Trung Hoa va Nhat Ban va két qua Dang Trong thé ky XVII da trd thanh ngudi ban hang sé mét cia Nhat Ban va la mét dia chi tuong déi hap din cla cdc thugng thuyén trong cae méi quan hé rgng Idn cha chau A. Su hién hitu déc lap ca Dang Trong va quyén luc cing nhu sy phong pha cia chinh ho Nguyén tuy thuge phan Ién vao nén ngoai thuong nay, mét truéng hgp déc nh&t v6 nhj trong suét lich stt Vigt Nam truée théi thc dan. Theo guong ngudi Cham, Dang Trong thé ky XVII da tim thay nguén tai nguyén va sinh luc méi dé thye hién mét giai doan phat trién lén vé dan 3, cia cdi va dat dai, mac di phai chéng choi véi phia Bac ca tram nam. Day 14 mét thanh tuu phi thuéng cia ty ban than cing nhu khi so s4nh vdi lich st Viet Nam néi chung. Cu thé hoa tdm nhin dé bang nhéng chinh séch quan ly ngoai thuong nhim thu vé cho chinh quyén nguén thué thu tir nhiing tau thuyén nuée ngoai xudt nhap cdng, méi nam sé thuyén buén dén nhiéu hay ft déu anh hudng truc tiép dén ngén sach cda chinh quyén cac chia Nguyén, hé théng quan ly ngoai thuong nay khong chi don gidn Ja nhiing vién quan thu thé dat 4 cae cng thj (H6i An) ma nha chinh quyén cén thiét lap mét hé thong lién hoan quan ly ‘tit trén xudng, ngudi truc tip diéu hanh 6 tém vi mé 1a cdc thé tir lam téng trén Thanh Chiém va bé phan thi hanh va chju sit chi phéi nay 1A he théng quan thu thué thuyén buén cac cang thj. B@ may trong coi ngoai thuong nay tuy 1a en so sai chufa ho&n bi nhung cing thé hé mét tdm nhin huéng bién cha chinh quyén Dang Trong, dat bo may quan li ngoai thuong giéng nhu nhing ban nganh khée cia chinh quyén. Nhu vay, bé may quan 1y ngoai thuong cé su théng nhat tit trén xudng tao thanh mot hé théng dan di vao hoan'chinh. B6 may nay khéng chi cé vai tré kinh t€ ma con 1am cong tac ngoai giao, quén sy dam bao cho hoat déng thuong mai é khu vue duge thudn Igi. Nhung quan trong hon dé 1a nhiing ngudi diing ddu bd may nay 1a cée thé ti, nguéi ma sau nay ké nghiép chia, dude tap dugt m6t cach thyec té va hiéu qua nhét, cdc thé ti nay sém da cé tiép xtc véi nhiing nguéi nuée ngoai, tit thuong nhén gido sy, nha tu hanh va sém c6 cdi nhin huéng bién va chién luge quan62 Nghién ctu Dong Nam A 12/2007 su. Diéu dé thé hién sy khén ngoan va tai gidi cha cée chia Nguyén ma dau tién 1a chia Nguyén Hoang,/. CHU THICH . Dai Nam thue luc tién bién, Nxb Sit hoe, Ha NGi, 1962, tr 42. . Pham Dinh Khiém; Di tim dia diém va di tich hai thanh ¢6 Qudng Nam va Phi Yén dau thé ky XVII, Viet Nam khao cé tap san, Sai Gdn 1960, tr 81. Dai Nam thuc luc tién bién, Nxb Sit hoc, Ha NGi, 1962, tr 60. Cristophoro, Borri: Xi Dang Trong ném 1621, Nxb TP. HCM, 1998, tr 91. 5. Phan Du: Quang Nam qua cdic thai dai, C6 hge ting thu, 1974, tr 62. 6. Vi Hitu Minh: Téim bn dé Hué ctia Le Floch de la Carriére ném 1787, K¥ yéu hoi thio khoa hoe 310 nim Phi Xudn- Hué, 1997, dan theo Trdn Dinh Hang: Vai tro cia Dink tréin Qudng Nam trong viée ho Nguyén dink do d Hué, hgi thao khoa hoc nhén 400 nam “Dinh tran Quang Nam”, 2002. ‘Tran Trong Kim: Viét Nam sit loc, QI, Sai Gon, 1971, tr 89. Dai Nam thu luc tién bién, Nxb Sit hoc, Ha Néi 1962, tr 36. Cristophoro Borri: Xi Dang Trong nam 1621, Nxb TP. HCM, 1998, tr 94. 10. The Log-Book of William Adams, 1614- 1619, do C.J. Purnell xugt ban, London, 1919, tr 104, din theo Li Tana: Xz Dang Trong: Lich sit kink té - xd héi Viet Nam thé ky 17 vd 18, Nxb Tré 1999, tr 221) 11. Dong Tay Duong khdo, Trung Hoa thye lye, Bae Kinh, 1981, tr 20. 12, Thich Dai San: Hai Ngoai Ky sw, Q 3, tr 24. 13. Lé Quy Dén: Phi bién tap luc, Nxb KHXH, HN, 1977, tr 231. © * @ 2 14, Thich Dai San: Hai ngoai ky su, quyén 1, Vign Dai hoc Hué, 1963, tr31. 15, 16, 17. Lé Quy Dan: Phii bién tap luc, Nxb KHXH, HN, 1977, tr 231, 282, 1977, tr 282, 1977, tr 231 18. Xem Tran Kinh Héa: Pho nguii Duting va hoat déng thuong mai ciia ho d H6i An thé’ ky XVII, XVIII. 19, 20, Li Tana: Xi Dang Trong: Lich sit kinh 18: x hGi Vidt Nam thé’ ky 17 vd 18, Nxb Tré 1999, tr 127, tr128, 21, Nam 1633, tau Ha lan dén Faifo (H6i An) va da phai hién dang nhiing 18 vat: cho Chua: 100 cat - ti (dt cét-ti la V/100 ta (60kg) bach dan, méi ta 15 ré- 6 (Red (éaux) tién I- pha- nho): 38 £115 (Fl: Pho- 16- ranh(lorins) tién Ha Lan, Méi Fl an 20 Stuy- ve), 10 tim tham dém, mdi t&m 71 stuy-ve: 35f110,10 tam vai méng rat tét moi tim 53 stuy-ve, 20 tdm vai dét day méi tam 53 stuy-ve, 3 con vet duc va mét con vet cai 11 r6-6, 12 thuée da dé; cho cai ba tau 4 yim vai mong rat tot, méi tim 53 stuy- ve, 4 tam vai dét day, mdi tém 58 stuy- ve; cho cfc ngudi hdu cia chia va nhiing ngudi cd danh vong khéc 4 ré-6; cho thé tit 12 thuée da dé; cho thong ngén ngudi Nhét: 8 tam vai méng rat tét: 47f112; cho vién quan ky luc: 4 t&m vai mong rat tét: 231116, 4 tam vai dét day: 10f112; cho cai tau: 2 tem vai dét day: 5f16. Téng cng 1a 352f11, nhung chuyén buén 46, lai Ha Lan lai duge 1.849 fl. Va s6lai cé thé cdn to hon thé néu nhiing hang ban cho chtia Nguyén da khéng phai 46 lai theo gia mua (bin von). Tham khdo ‘Thanh Thé Vy: Ngoai thiong Viet Nam hoi thé’ kj XII, XVIII va ddu XIX, Nxb Sit Hoe, HN, 1961, tr 129, 130, 22. Lé Quy Don: Phi bién tap luc, Nxb KHXH, HN, 1977, tr 232, 233, 234. 23. Héi ky vé nhiing vat phdm budn ban khac nhau liu 6 xt Nam Kj. Trich trong: Dong Duong - mé ta bdi cha cé va cdc nha du lich, tu liu Khoa Lich sit - DHQGHN. 24. Dai Nam thye lyc tién bién, Nxb Sit hoe, Ha Néi, 1962, tr 223.