Ivana iprani

Vodozahvat u dnu (Tirolski vodozahvat)

Rezime
U posljednjih nekoliko godina u Crnoj Gori se provode sve intenzivnije
aktivnosti na istraivanju potencijala razvoja mHE. Izueni tehniki iskoristivi
hidroenergetski potencijal malih vodotoka Crne Gore, koji je uglavnom
obraen na nivou studija u prethodnom razdoblju, izuzev malog dijela
dokumentacije koja je obradila odreene lokacije na veem nivou, procjenjuje
se u iznosu od 643 GWh/god. Prema rezultatima podloga za izradu Strategije
razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori identifikovano je ukupno 70
moguih lokacija za njihovu izgradnju. Ukupna instalisana snaga mHE iznosi
231,72 MW. Iskorienje maksimalne instalisane snage iznosi 31,7 % ili 2780
sati godinje.
U radu su izloene osnovne karakteristike i principi projektovanja Tirolskog
vodozahvata, koji se uglavnom primenjuje na planinskim rijekama, na
rijekama sa bujinim reimom oticaja....esta je primjena tog tipa
vodozahvata kod izgradnje malih hidroelektrana (mHE). Cilj ovog rada je
prezentiranje dimenzionisanja tirolskog zahvata na osnovu poznatih
empiriskih i teorijski zakonitosti i uporeivanje tih rezultata.
I Uvod
Kod vodozahvata u dnu (Tirolskog zahvata) voda se uputa u sabirni kanal
kroz horizontalnu ili nagnutu reetku. Tirolski zahvat je prvi put upotrijebljen u
junom Tirolu, gdje su ga mjetani koristili za zahvat vode iz potoka. Bitne
karakteristike: moe da kaptira i najmanje proticaje rijenog toka, radi bez
prisustva radnika u toku eksloatacije...
Legenda :

1-niski prag vodozahvata, 2reetka nad galerijom praga,

3-kanal ka talonici, 4slapite vodozahvata, 5talonica za nanos, 6-preliv
na talonici, 7-reetka nad
dovodom ka mHE, 8-dovod
vode ka mHE, 9-zatvara
nad ispustom za nanos iz
talonice, 10-zatvaranica
dovodnog kanala ka
talonici, 11-zatvara
dovodnog kanala ka
talonici, 12-kanal za
ispiranje nanosa iz talonice

Slika 1. Ilustrativni prikaz vodozahvata iz grupe vodozahvata na dnu u

sluaju mHE
Zahvat se sastoji od reetke i sabirnog kanala, koji se nalazi ispod nje.
Sastavni dio zahvata su talonica i ispust za nanos iz talonice.
Veliine koje odreuju zahvat su:
-irina reetke....B;
-duina reetke...L;
-konstruktivna dubina na uzvodnom kraju kanala .... Hu;
-konstruktivna dubina na nizvodnom kraju kanala .... Ho;
-stepen otvorenosti reetke....=a/d, gdje su:a-rastojanje izmeu dva tapa
reetke,d-osno rastojanje izmeu dva tapa reetke).
II Definisanje propusne moi vodozahvata

Slika 2. Shematski prikaz Tirolskog zahvata

U zavisnosti od navedenih veliina, koje odreuju zahvat, mijenja se
maksimalno mogui proticaj, koji se u potpunosti zahvata. Zahvaena koliina
vode (Q) se putem sabirnog kanala odvodi iz zahvata.
Razlikujemo tri oblasti koje se odnose na propusnu mo tirolskog zahvata:
1- Propusnu mo zahvata odreuje iskljuivo reetka. Sabirni kanal u
ovom sluaju je napunjen do visine koja ne ometa proputanje vode
kroz reetku.
2- Propusnu mo zahvata odreuje iskljuivo sabirni kanal. Sabirni kanal
u ovom sluaju je napunjen do vrha, i ometa proputanje vode kroz
reetku.
3- Propusna mo zahvata je odreena meusobnim uticajem reetke i
kanala. To je takozvana prelazna oblast. Dubina u kanalu je manja od
one koja se javlja u sluaju 2, a vea od one koja je u sluaju 1.
II 1. Propusnu mo zahvata odreuje iskljuivo reetka

U nastavku je izvreno poredjenje propusnih moi (Q) dobijenih na osnovu

poznatih zakonitosti.
Eksperimentalni rezultati, koje je obradio G.Hajdin [lit.1] za ovaj sluaj zahvata
daju sledeu zakonitost:
Q 0.54 L g B

(1)

(Napomena: navedena formula vai za tip reetke sa krunim poprenim presjekom

tapova)
Na osnovu rezultata iz studija iji su autori Kunzmann i Bouvard propusna mo se
moe izraziti preko bezdimenzionalne veliine:

B
hk

const ,

Gdje su :hk kritina dubina na ulazu u reetku (slika 2.),stepen

otvorenosti reetke,B irina reetke.
Kako je:

Q
hk
L g

3
(2)

to iz (1) i (2) slijedi:

1 3

1.51
hk 0.54

Formula koja se koristi za proraun zahvaene koliine vode Q je:

2
Q cBL 2 gh (3)
3
Gdje je :Qzahvaeni proticaj (m3/s),ckoeficijent reetke (zavisi od ugla i
stepena otvorenosti reetke),
3

a
c 0.6 cos 2
d

(4)

arastojanje izmeu dva tapa reetke,

3

dosno rastojanje izmeu dva tapa reetke,

koeficijent oblika tapa reetke, zavisi od oblika poprenog presjeka tapa
reetke. Ima vrijednost od =0.9 (za kruni popreni presjek) do =0.62
(za pravougaoni popreni presjek),
B irina reetke(m),
L duina reetke(m),
h visina ulaznog mlaza upravna na reetku (m), rauna se iz: h=hkr*gdje je
koeficijent koji zavisi od nagiba reetke. Zavisnost je data sledeom
formulom:
2 cos 3 3 2 1 0 (5)

Kritina visina hkr koja se ostvaruje na ulazu toka u reetku iznosi hkr=2/3*ho,
to slijedi iz jednaine odranja energije, za presjek prije reetke i presjek na
kom se ostvaruje kritina dubina (ako se uzme u obzir pretpostavka o
konstantnoj liniji energije IE=0).
Na slici 3. dati su uporedni dijagrami zavisnosti propusne moi od duine
reetke, sraunate prema jednaini (6) i prema jednaini (7). Proraun
proticaja je raunat za odnose duine i irine L/B=2.5, 5 i 10, stepena
otvorenosti krunog poprenog presjeka (=0.9), pada od 10%
(=5.71=0.946).
Prema G.Hajdinu:
Q 0.54 L g B ,
3

za Q 0.59 L B3

(6)

2
Prema jednaini: Q cBL 2 gh
3
za =0.9, =5.71=0.946 : Q 0.76BL hkr
kako je hkr 3

Q2
dobijamo: Q 0.64L B3
L2 g

(7)

Propusna mo reetke (m3/s)

Propusna mo reetke u zavisnosti od duine

reetke, za odnos L/B=2.5
80
70
60
50
prema Hajdinu

40

teorijska formula

30
20
10
0
0

10

12

Duina reetke -L (m)

Propusna mo reetke (m3/s)

Propusna mo reetke u zavisnosti od duine

reetke, za odnos L/B=5
160
140
120
100
prema Hajdinu

80

teorijska formula

60
40
20
0
0

10

15

20

25

Duina reetke -L(m)

Propusna mo reetke (m3/s)

Propusna mo reetke u zavisnosti od duine

reetke, za odnos L/B=10
300
250
200
prema Hajdinu

150

teorijska formula

100
50
0
0

10

20

30

40

50

Duina reetke -L(m)

Slika 3. Dijagrami zavisnosti propusne moi od duine reetke

Na uporednim dijagramima zavisnosti propusne moi od duine reetke,
uoava se poklapanje rezultata sraunatih prema jednaini (6) i prema
jednaini (7), naroito za duine reetke do 20m.

II 2. Propusnu mo zahvata odreuje iskljuivo sabirni kanal

U sluaju da propusnu mo zahvata odreuje iskljuivo sabirni kanal,

odreuje se proticaj koji se zahvata, a koji zavisi od dimenzija sabirnog kanala
ispod reetke, dok je reetka sposobna da prihvati i vei proticaj, slika 4.

Slika 4.

Proticaj u sabirnom kanalu je funkcija irine kanala (B) i konstruktivne dubine

na nizvodnom kraju kanala (H0), slika 5. Na osnovu niza eksperimenata [lit.1]:
dobijen je empirijski obrazac za proraun proticaja Q u sabirnom kanalu:

Q 0.45 K B gH 0

(8)

Gdje je:

K koefijent koji zavisi od odnosa konstruktivnih visina H0/Hu, i rauna se

prema formuli:
K 0.8 0.2

Hu
H0

(9)

Slika 5. Presjek kroz sabirni kanal ispod reetke

Pretpostavka je da se sabirni kanal slobodno izliva na nizvodnom kraju, tj.:

Fro=1, vo gh0
2

Proticaj koji se zahvata je:

Q Bh0 gh0

(10)

Nepoznata je jedino visina h0.

Za konstruktivnu dubinu na uzvodnom kraju jednaku polovini konstruktivne
dubine na nizvodnom kraju, tj. Hu=H0/2 i za potpuno ispunjen kanal na
uzvodnom kraju, dobijeno je rjeenje [lit.3]:
ho/H0=0.54(11)
Kako je h0 hkr 3

Q2
iz (11) slijedi:
L2 g
Q

B g

Ho

2
3

0.54

Q 0.40 B gH 0

(12)

A za sluaj kad je kanal horizontalan , tj. H u=H0, poznato je teorijsko rjeenje

(FAVRE):

h0/H0=0.58(13)
slijedi:
Q 0.44 B gH 0

(14)

Iz (13) i (14) slijedi:

Q 0.44 K B gH 0

(15)

Zavisnost proticaja od irine kanala (B) i konstruktivne dubine na nizvodnom

kraju kanala (H0) data jednainom (15) daje mala odstupanje od one date
jednainom (8), pa se moe zakljuiti da se eksperimentalni rezultati slau sa
teorijskim.
Kao to se vidi iz jednaina (8) i (15) duina kanala ne utie na propusnu mo
sabirnog kanala. U sluaju kraeg kanala proticaj je intenzivniji (za istu irinu i
dubinu) i kao takav smanjuje propusnu mo kanala uslijed uznemirenja nivoa
vode, tj. propusna mo je ak vea za dui kanal.
IV Preporuke za projektovanje
Reetku bi trebalo dimenzionisati shodno sledeim pravilima:
Preporuka je da se usvoji irina reetke Bstv=1.2*B, tj.20% vea irina od
raunske, zbog nagomilavanja kamenja, lia, granja tj. djeliminog
zapuenja kanala, pri malim proticajima. irina reetke ne bi trebalo da bude
premala jer onda slijedi iza nje uzak a dubok sabirni kanal, koji je skuplje
rjeenje a i statiki nepovoljnije.
Sabirni kanal bi trebalo dimenzionisati shodno sledeim pravilima:
-irina kanala, b, bi trebalo da je ista kao irina reetke B, odnosno za
nagnutu reetku ta irina iznosi b=Bcos;
- visina sabirnog kanala, to, bi trebalo da bude 25% vea od projektovane, da
bi se obezbjedilo da nivo vode u kanalu bude nii od ivice reetke, pa je
to=1.25*t.
Nemogue je istovremeno iskorienje propusne moi sabirnog kanala i
reetke!

Literatura:

1. Georgije Hajdin, Propusna mo vodozahvata u dnu - Opte

reenje
2. Helmut Lauterjung/Gangolf
Structures

Schmidt,

Planning

of

Intake

3. Georgije Hajdin, Sabirni kanali sa ravnomernim proticajem

4. Helmut Drobir, Volker Kienberger, Norbert Krouzecky, The
Wetted Rack Length of the Tyrolean Weir
5. Beduin project, INP Grenoble, ENSHMG
6. Ratomir ivaljevi, Osnovi hidrotehnike