Professional Documents
Culture Documents
Viet Su Tieu An - Ngo Thoi Sy PDF
Viet Su Tieu An - Ngo Thoi Sy PDF
Vit S Tiu n
Th K 18
(1775)
Ta sch:
Vit S Tiu n
Nm
Son gi:
Ng Phong Ng Thi S
1775
Dch gi:
Nh xut bn:
Chuyn sang n bn in t bi:
iu hp:
1960
1991
2001
2001
Vit S Tiu n
Vit S Tiu n
Xt theo thin V Cng, nc Vit v pha nam t Dng Chu. Theo sch
Thin Quan, t sao u mi mt qua sao Khin Ngu n sao Chc N by l tinh
k. K v sao th v ngi su, cng mt phn d tinh truyn vi nc Ng. Ci nam l
Vit mn, c rt nhiu nc nh u Vit, Mn Vit, Lc Vit, cho nn gi l Bch Vit. Bi
v min ny pha nam Dng Chu, nn li gi l Nam Vit. Vng t t ni Ng Lnh
xung pha nam thuc v Nam Vit. An Nam l min t pha nam nc Vit nay l quc
hiu thng gi.
H Hng Bng
Xt t hi Dn sinh ra loi ngi, tt c ngi xut chng lm cha t. T vua Nhn Hong n
vua Thn Nng l i th chn trong s mi chn i, gi l Thin Thng1. Cn mun nm trc , h u
l m mt c sao? Mi n i chu bn i vua Thn Nng, bt u ca mi k S Ht mi c vng
ra i sao? Vn hin khNg xt, truyn k khng truyn li, bit cn c vo u m kho cu? Nay
hy nhn m truyn thut li, chp ln u ngoi k.
Vit S Tiu n
Lc Long Qun
Con vua Kinh Dng l Sng Lm ln lm vua gi l vua Lc Long, ly b u C, c thai ngy
thng, sinh ra 100 con, Lc Long thng bo u C rng: "Ta l ging Rng, nng l ging Tin, nc vi la
khc nhau, kh chung c", bn chia nhau, 50 ngi con theo cha v min bin; 50 ngi con theo m
v min ni, suy c ngi con trng ni ngi l vua Hng Vng. Xt trong truyn chp thi by gi vua
Lc Long v trong ng nc. Dn c vic g th ku to ln rng: "B u? Li y vi ta" th Long Qun
li ngay.
By gi Lai ( l con Nghi) i tun n chi, xem phong cnh ni sng. Nng u C mt mnh
hnh cung. Ngi trong nc kh v ngi phng Bc quy nhi-u, li gi Long Qun ra, Long Qun
trng thy nng C p m bng lng ly, a v cho trong bin. S king khng ni vic y ra, ch ni l
ly con gi Lai, l v xu h vic chim chut trai gi khng khc g cm th, u l vic khng nn ni ra,
khng bng b i th hn. Trong truyn li chp: Lc Long cng vi u C chia con ra mi bn mt na,
theo cha m ln ni v xung b, c vic g cng cho nhau bit. u C a 50 con n Phong Chu, tn
ngi con trng, i i gi l Hng Vng. Nh lm s mun ly ngi theo cha lm chnh thng, nn i
li vn m ni rng: 50 con theo cha pha Nam, m ly Hng Vng i sau, khin cho vic mt s
tht, ngi c sch khng th khng nghi c, nu Long Qun khng phi l ging ng nh sinh ra th
khng cn bin lun lm g. Long Qun m qu l ging ng nh, th loi di nc tt nhin khng th
trn b c. Nhng ngi con theo m ai cng phi l thuc Long Qun, h c l tt nhng ngi theo
cha mi c th c lm vua cha, m nhng ngi theo m ch c th lm man mi ? Trong s c Ng S
Lin ni rng: i Hng Vng dng nc chia t nc lm 15 b, ngoi 15 b u c trng t, ly cc
con th chia tr tng ni: li bo rng 50 con theo m v ni, th m lm Qun trng, mi con u lm ch
mt phng, m ly tn gi l "nam ph o", "n ph o" ca bn man t ngy nay lm chng c, khng
bit thuyt y c t thut u khng? Hoc c ngi hi ra mt bc trm trng, vic y c chng? Xin tr
li rng: con rng sinh ra t nhin c ci khc phm tc, th vic trng c g l l, nhng cng l mt
thuyt khng theo l thng.
Vit S Tiu n
HNG VNG
Hng Vng l con vua Lc Long, dng nc t tn l Vn Lang, ng kinh Phong Chu
(Phong Chu theo s c: ng n b, ty n Ba Thc, bc n ng nh, nam tip gip H Tn)1 chia
nc lm 15 b; ch vua gi l Vn Lang, con trai vua gi l Quan lang, con gi vua gi l M nng,
tng vn gi l Lc hu, tng v gi l Lc tng. Quan Hu t coi vic gi l B chnh, th tp truyn i
gi chc gi l Ph o, 18 i u hiu gi l Hng Vng (15 b l: Giao Ch, Chu Din, V Ninh, Phc
Lc, Vit Thng, Ninh Hi, Dng Ton, Lc Hi, V Dinh, Hoi Hoan, Cu Chn, Bnh Vn, Tn Hng,
Cu c).
Thi by gi dn min rng ni, thy sng ngi khe lch c tm c, r nhau i bt lm n, b
ging thung lung lm hi, tu r vic vi vua, vua bo rng loi sn man cng vi loi thy tc khc nhau:
yu ci g ging mnh, ght ci g l khc mnh, nn c chuyn nh th; bn sai ly mc thch v v cc loi
thy qui vo mnh, t y thung lung trng thy khng cn lm hi na, ci tc v mnh ca Bch Vit
bt u t .
Nc Vit ta khi mi vo cng nh Chu, t xng l h Vit Thng, dng con bch tr, chn ln i
trm mi n c, ng Chu Cng y lo cho v, cho nm c xe t kim ch nam ch li v.
LP N TH
TH C PH NG
Xt s c: b V Ninh2 lng Ph ng3, c ngi nh giu sinh con trai ln 3 tui, n ung bo
nhn, nhng khng bit ni ci. Gp khi trong nc c hn, vua sai ngi i rao tm c ai nh lui c
gic, tiu nhi y t nhin ni c, bo m n mi s gi, ni rng: "Xin mt thanh kim, mt con nga, th
vua s khng lo g". Vua cho gm v ga, tiu nhi y nhy ln mnh nga, vung gm i trc, quan qun
theo sau, nh nhau vi gic chn ni V Ninh, gic quay gio li nh ln nhau, cn d ng suy sp ly
ku ln l thin tng, cng nhau u hng. Tiu nhi nhy ln nga bay ln trn khng i mt. Vua sai lp
n th. V sau vua L Thi T phong lm Xung thin Thn Vng. (n th lng Ph ng bn cha Kin
S). Li xt trong khong ni huyn Qu Dng (nay thuc tnh Bc Ninh), hy cn nga b gy lm hai
on, u nga v hai chn sau nm ng di ni, nh ni, c nn nh c, tc gi l "n vng di" b
ng Thin Vng nh ph v, ni c tre sc vng lm m, Thin Vng ci nga st, nh tre ui nh
gic, qun gic thua chy, n ni Sc Sn huyn Kim Hoa (nay thuc x Ph Linh, huyn Sc Sn, H Ni),
Thin Vng bay ln khng i mt, cho nn c n th thn Thanh Tng huynh Kim Hoa, nay n
cng c nga .
Phong Chu: Nay l vng Thnh ph Vit Tr (v ph cn) tnh Ph Th Duyn cch nc ta thi Hng Vng rng hn so vi sau ny,
pha bc rng qu bin gii hin ti thuc mt s huyn cc tnh Vn Nam, Qung Ty, Qung ng, (Trung Quc). Ba Thc, ny
thuc tnh T Xuyn (Trung Quc), ng nh ny l tnh H Nam (Trung Quc) v H Tn nay l vng cc nam Trung B (Vit
Nam).
B V Ninh, vng cc tnh Bc Ninh, Bc Giang v phn H Ni pha bc sng Hng sng ung.
Vit S Tiu n
Thc: V nc Thc, c nhiu kin khc nhau, song gn y nhiu kin cho rng nc Thc ca Thc Phn nm trong lnh th
nc Vn Lang, thuc vng Yn Bi, Lo Cai hin nay.
Vit S Tiu n
thi th u, h Triu mi khi ln t Nam Hi1, Nhin Hu mi bit cch chp s bin nin, c Bc s
cng tham kho dc. n nh Kinh Dng ti An Dng Vng, hn hai nghn su trm nm(2600) my
triu i, my th, my nin, nm gip T ny th ln, n nm Gip T sau th khng cn. H Hng Bng
khi t nm Nhm Tut, n ht nm Qy Mo, Hng Vng mt nc, An Dng ni ln, ch xc thuc
thuc v nm 57 i vua Chu non. Li ly con ton m k xem t khong i Kinh, i Hng, 20 i vua
2622 nm, nhiu t tr i b li, mi vua c 120 tui. Ngi ta khng phi l vng , sao li sng lu
c nh th?iu y li cng khng khng th hiu c. S v truyn kh v ni vn hin khng , ly
vua kh u l Kinh Dng, tt phi c v vua no l cui, nhn tin ly s nm tha, k t ng thi vi
Nghi n nm nh Tn t qun m tnh, mang s nm tr v trc cho vo i Hng Vng, tr v sau cho
v i An Dung, cho s hai k.
Nh Thc
An Dng Vng
An Dng Vng tn l Phn, ngi Ba Thc2, ngi vua 50 nm, lc trc thng nh nhau vi
Hng Vng u b thua trn, Hng Vng ni rng ta c thn lc, nc Thc khng s ta ? Th l khng
sa sang v b, sut ngy ch ly n ung lm vui, qun Thc nh n gn, cn say ru khng tnh, bn
th ra mu nhy xung ging. Quan qun u u hng. Vua Thc thn tnh c t nc ri, bn i
Quc hiu l u Lc, kinh Phong Khu3.
Theo s c, lc trc vua Thc cu hn vi con gi vua Hng Vng m khng c, ly lm gin
lm, dn li con chu phi dit cho c nc Vn Lang; n by gi Vua c sc mnh, mi ly c nc
Vn Lang.
C LOA THNH
Theo cu s: Vng p thnh t Phong Khu, rng 1.000 trng, quanh co hnh nh rut c, gi
l Loa thnh li c tn l Trung Qui thnh, ngi nh ng gi l Cn Ln thnh, c ni l thnh rt cao.
Lc u Vng xy Loa thnh, xy n u l n y, Vng lo lm, lm l- cu o xin p li, c v thn
hin ra ca thnh, Vng mi vo hi, v thn ni: Phi ch Thanh Giang s n, ni ri lin co t i;
ngy hm sau dy sm, Vng ra thnh thy con ra vng ni ln mt sng, t pha ong n, t xng l
Thanh Giang s, ni nh ngi, bn vic v sau, Vng mng lm, ly ci mm vng ng con ra y, hi
duyn c ti sao thnh , con ra ni rng: Thnh ny l linh kh ca non sng, con vua trc ph vo y,
mun bo th cho nc, n trong ni Tht Diu, trong ni c ma, l hn phch mt ngi con gi ht i
trc. Bn cnh ni c ci qun, ch qun tn l Ng Khng, c mt ngi con gi v trong nh c nui con
g trng, hn phch con ma nhp vo con g , thng lm hi ngi i ng; yu kh ngy mt thnh,
nn lm c thnh, nu git c con g y m tr yu kh i, th thnh t nhin vng bn. Vng
bn dn con Kim Qui n ch qun nm ngh, n m nghe ting con qu li g ca, con Kim Qui mng,
qu khng dm vo, n khi g gy sng th b i, con Kim Qui li bo vua ui theo, n ni Tht Diu4,
1
Thc ra, s ch nh qu ca Thc Phn BA Thc (T Xuyn - Trung quc) l sai, xem ch thch trang 10.
Vit S Tiu n
khng thy g. Khi v n qun, ch qun s lm, hi dng thut g m tr c qu. Vng ni: Git con
g ca nh ny m t, c th tr c. Khi con g b git ri, ngi con gi y cng cht, bn sai o ni y
tm c nhng c nhc kh v nm xng tn, em t ra gio, loi yu mi tuyt c. Na thng th
xy xong thnh, con Kim Qui co t i, Vua cm t, v xin choc cch g chng ngoi xm; con Kim
Qui trt ci mng trao cho vua m ni rng: Nc an hay nguy sn c thin s, ngi cng phi c phng b,
nu c gic n th ly ci mng ny m lm ci ly n, hng v pha ch m bn, th khng c s g c.
Vua sai by ti l Cao L ch ra ci n thn, ly mng ra y lm ly n, gi l Linh quang kim tro Thn n.
Khi Cao Bin nh ng bnh xong Nam Chiu1, ko qun v qua V Ninh, nm mng thy d nhn xng l
Cao L, t ni i trc gip An Dng c cng nh gic, b Lc hu dm pha, vua thng l khng c li,
thng cho mt dy non sng, qun lnh vic nh gic cp v vic ma mng cy cy, u lm ch c,
nay ti theo ng i ph ch, li v n ch B ca ti, dmxin co t i v. ng Bin thc dy, em vic
mng y ni vi cc quan liu t v c th rng:
Tt p t Giao Chu,
Mun i truyn lu.
C hin cn c thy,
Vn khng ph lng u.
Ni Tht Diu lng An Khang, huyn Yn Phong. Loa thnh l C Loa, huyn ng Ngn2.
S thn bn rng: Sch ngoi s truyn li, sao nhiu chuyn l thng nh th?
Con ra to hai thc hai tc nui, 60 nm con ra cht, ly xng ra y bi gi l
khch quy. Con ra ni: Sp v t Giang Nam khng gp dc, m cht t Tn. l
li ni ca ngi bi ra, cng cn c l. Vic ma lm thnh, c th tin c khng?
Phm vt g tri thng th gi l yu, yu kh thng th tt phi c nng ta vo ci g ,
nhng m nng ta vo con g v ngi con gi m lm c thnh, th khng c l
no, vic r lm ri.
Cn vic con ra trt mng l th no? Tr li rng: Con ra nu bit ni v xy xong thnh cho vua,
th cn tic g mt ci mng m khng cho? Ch s khng c con ra tht y m thi.
Dng Hng lm Thc Vng bn k c ni: Trng Nghi xy thnh theo ng l chn ra i m
xy, hoc gi lc vua An Dng xy thnh, ngu nhin c con ra to b n, nhn th cho l thn d, ngi
i sau theo m truyn li cho nhau, cho l mt vic l, nu khng th, hoc gi thuyt theo lt chn ra
m xy thnh, nhn lm nc Thc n, bt tt phi c s thc na. li sch Bc vt ch: Vua An Dng c
ngi thn tn l Cao Thng, ch cho nua mt ci n, bn mt pht trng 200 ngi, th vic ch ra ci n
y l thn, ch khng phi l ngi, hoc gi ly chuyn y lm cho ra chuyn l, ly mng ra lm thn
vt, da i sau chng?
Truyn L NG TRNG
Ngi nc Tn thn tnh c Lc Quc. Ngi nc ta l L ng Trng vo lm quan vi Tn.
Theo s c: ng Trng l ngi huyn T Lim, thn di 2 trng 3 thc, th t tui lm vic b
ttrng quan nh bng roi, bn vo lm quan vi nh Tn, chc Hiu u, em qun i gi qun Lm Thao1,
1
Nam Chiu, quc gia c t th k VII - X thuc khu vc Vn Nam T Xuyn v ty Qu Chu (Trung Quc).
Vit S Tiu n
ting tm lng ly, chn ng nc Hung N, khi tui gi tr v lng th cht. Vua Thy Hang cho l
chuyn l, c tng ng bng ng ca T M thnh Hm Dng, trong bng tng cha c vi
mi ngi, ngm sai lm chuyn ng, nc Hung N cho l quan Hiu u cn sng, s khng dm phm
vo t Tn, n khi Triu Xng nh ng lm quan h, nm mng cng vi ng Trng ging sch
Xun Thu, v th hi thm n ch nh xa ca ng Trng, lp n th m t. n lc sau Cao Bin ph
c Nam Chiu2, ng Trng thng hin linh gip, ng Bin lp miu th, tc tng bng g, gi l L
Hiu y, hin nay n th lng Thy Hng, huyn T Lim3.
Xt s c chp: ng Trng thn hnh cao to, cng vic u ui lm quan vi nh Tn, cha chc
l ng, xt trong Thp tht s i nh Tn c ngi di 5 trng hin ra Nham C, H Mu Knh ni: 500
nm th ch t ny tt c ngi l, l ngi ln ; thi by gi nc ta lm quan vi Tn hoc gi c ngi
thn th to ln, nhn th t tn l ng Trng. i Tn, Hn tr v sau, cung khuyt phn nhiu t ngi
hay nga trn p. Nh Tn c 12 ngi vng, tuyt i khng c danh hiu g. Vua Ngy mun ri
ngi vng y n t Nghip nhng nng khng mang i c, nhn ly ng c 3 ngi gi l ng
Trng, by ra ngoi ca T M, li bn n miu Thin thu nh ( bi ch Kinh Bng, Tin Thy) c hai
ng Trng bng i nhau, th ci tn ng Trng cng ging nh tn v sao Phi Lim, ngi i sau t ra
chuyn ng Trng thing ling, cho cu chuyn thn k thi.
Lnh Nam, vng t t Qung Ty - Qung ng (Trung Quc) tr v pha nam gi l Lnh Nam.
Tng Qun. Qun do nh Tn t, song ch c tn, cha c t v cha c b my hnh chnh cp qun. Xa nay nhiu ngi lm
Tng Qun bao gm c t Vit Nam ngy nay.
10
10
Vit S Tiu n
tin, nhn tin cu hn, vua g M Chu cho Trng Thy. Trin tri li c, mang qun n xm lng. Vua
cng vi Triu nh nhau, qun nh vua tan v, chy ra bin, nc Thc mt.
Theo s c: Lc u Triu nh nhau vi vua Thc. Vua dng n thing bn ra. Triu thua
chy, bit vua c n thn, khng th ch ni mi lp mu thng hiu, vua g con gi cho con Triu
l Trng Thy. Trng Thy d v l M Chu ly trm n thn, lm hng my m thay bng my khc, ri
Trng Thy mn c v thm cha, lc t bit M Chu, ni rng: "Sau ny ta tr li, vn nht lc y hai nc
tht ha, th c ci g lm tin li c gp nhau?". M Chu ni: "Thip c ci m gm bng lng ngng
rc ra, chng nhn c lng ngng , s bit c ch thip ". Trng Thy v ni vi Triu , Triu
bn ra qun nh vua Thc. Vua khng bit my n b mt, c ngi nh c m ci rng: " khng
bit ci n thn ca ta chng?". Qun ca n st gn bn m lp trn. Vua Thc ging n ln th my
gy, qun t tan v. Vua M Chu ngi trn mnh nga, cng chy v pha nam, Trng Thy nhn ni c
lng ngng m ui theo, vua Thc n bn b bin, cng ng, vi gi: Thanh Giang s u? Ra vng
r nc ni ln ni rng: "Ngi ngi sau nga l gic y, sao khng git i". Vua tut gm mun chm
M Chu, M Chu khn rng: "Ti vn mt lng trung tn, nguyn ha ra lm ngc trai, ra ci th ny".
Vua bn chm M Chu, mu chy xung gia dng nc, con s ngm mu y ha lm ngc trai. Vua cm
Ngc vn t by tc nhy xung bin i mt. Trng Thy thy M Chu cht, m ly thn m khc, mang
xc v tng Loa thnh, v n ch M Chu trang im tm gi ngy xa, thng tic qu bn nhy xung
ging t t. Ngi i sau bt c ht minh chu bin ng, ly nc ging y m ra th sc ht chu
cng sng bng.
Xt huyn ng Thnh, tnh Ngh An, c miu An Dng Vng ni M D, c rt nhiu chim
cng. Tc truyn rng khi vua nhy xung bin, m hm y b vt nc ln thnh ni, nhn th lp n
th, t tn l M D sn1.
Theo sch ngoi s: M Trng Thy l Trnh th ngi lng ng Xm, qun Giao Ch, (nay l
ng Xm, huyn Chn nh) ni c miu th Triu , Trnh th c tng t miu y2.
Tr ln trn y (l i vua An Dng, khi u t nm Gip Thn n nm Qu T th ht), cng 50
nm.
Ng S Lin bn rng: Vic lng ngng rc ng, hoc cng c th c, nhng
thy mt ln thi, th c. Sao v vic con gi Triu Vit Vng li cn ni n? Ngi lm
s cho nguyn nhn h Thc, h Triu mt nc, u bi chng r. Bn nhn mt vic, m
ni hai ln chng? n nh h Thc mt nc , ci n thn b i mt, h Triu mt nc,
ci u mu b mt mng; cng l mn li ni lm cho vt y thnh ra thin ling y
thi. Vic gi nc chng gic, c sn cch, ch mng ra v rng trng cy sao
c? Trng Thy n trm mng ra, M Chu ch lng ngng lm du, v vic nc ging
ra ht chu, u l chuyn ni vu, ch cn bin bit cng r.
Nguy-n Nghi-m bn rng: C xt theo l phi, th vic c hay khng, tuy cch xa
nghn nm, cng c th bit c. Mt bc con m m c ci Bch Vit, ln ba tui m
ch ni mun ngi, nhng bc hn ngi xut chng, vn c khc vi ngi thng,
khng ly g lm qui l cho lm. n nh truyn ging rng, ging tin, thuc v truyn
hoang ng, Sn Tinh, Thy Tinh s tch u l bin o, vic ma qu trn ni Tht Diu,
vic ha Tin trm Nht D Trch u l qui g khng thng c, khng th no tin
1
Nay l n Cung, thuc x Di-n An, huyn Di-n Chu, tnh Ngh An.
Nay l lng ng Xm, x Hng Thi, huyn Kin Xng, tnh Thi Bnh.
11
Vit S Tiu n
c, Khng T ni: a vn khuyt nghi (ngha l nghe nhiu ch ng th b ). Mnh T
ni: tn tn th bt nh v th, (ngha l tin c vo sch khng bng khng c sch cn
hn) ngi c sch nn so snh bng l phi, b vic qui , gi vic thng th hn.
Li thng lun: An Dng khi t t Ba Thc, tha lc h Hng Lc suy, mt trn c binh m
ly c nc c hn hai nghn nm, sao m hng cng th, nhng xt ci hnh tch c thua, n cn m
qun Bc xm tan v, n gy m chy v nam cng ng, ngoi vic mng ra ra, nhn s khng d g
n. Thi by gi bn cnh c ch quc, m c yn ngi ri, mi k cu th vo ni lng miu, t mu
chng gic vo trong bn c, n ni la i m thnh ra cu th, giang sn u Lc mt, ta xa vn c.
Than i! Con Kim Qui n ln th nht, th tng vua An Dng ci mm ha, Kim Qui n ln th hai, a
vua An Dng n ch cht, loi trng c mai kia thy chung lm tai ha cho nh Thc, nay thnh C Loa
vn cn y nguyn , nn v An Dng Vng thng tic, rn nhng k thch bn chuyn qu thn linh
ng.
Xt s c: An Dng Vng mt nc, quc thng v h Triu, chp to 4 ch: "Triu K V ".
Ngi i theo sau khng bit l vic khng phi. Than i! t Vit Nam Hi, Qu Lm khng phi l
t Vit Giao Ch, Cu Chn, Nht Nam. Triu khi Long Xuyn, lp quc Phin Ngung, mun ct
t b ci, gm c nc ta vo lm thuc qun, t ra gim ch c mi ly dn, ch cha tng n nc
ta. Nu coi l lm vua nc Vit, m n cai tr nc ta, th sau c Lm S Hong khi t Bn
Dng, Hu Nghi-m khi Qung Chu, u xng l Nam Vit Vng, cng cho theo Quc k c ?
Triu kim tnh Giao Chu, cng nh Ngy kim tnh ncThc, nu s nc Thc c th a Ngy tip
theo Lu Thin, th quc s ta cng c th a Triu tip theo An Dng. Khng th, th xin theo l ngoi
thuc phn bit vi ni thuc vy.
12
Vit S Tiu n
dy m ni rng: "Ti y lu ngy, qun mt l- ngha". Nhn tin hi rng:"Ta vi Tiu H, To Tham ai
gii hn?". Lc Gi ni rng: "Hnh nh nh vua gii hn?". Triu li hi: "Ta vi Hn nh Hn ai gii
hn?". Lc Gi ni: "Hong nh Hn ni nghip Ng , Tam Vng, thng tr c Trung Quc, t hng
mun dm, chnh quyn tay mt nh, nh vua gc b, sao dm v vi nh Hn?". Triu ni rng: "Ta
gin rng khng khi binh Trung Quc, nn phi lm vua t ny. Sao li vi bo ta khng bng nh
Hn?". Triu lu Lc Gi li vi thng, v ni: "Trong nc Vit khng c ai ni chuyn c,
nay ng li y, khin ta c nghe nhng iu m ta khng c nghe", li ban cho Lc Gi nhng hm
trang sc tr gi n nghn vng. n khi b Cao Hu xng lm vua, cm Nam Vit m ch bn st, Triu
nghe tin y ni rng: "Vua Cao Hu nghe li gim pha, phn bit Hn v Vit khc nhau, chc l mu
mo ca vua nc Trng Sa, mun nh vo oai quyn nh Hn, mu toan thn tnh nc ta t lp cng".
Ri Triu t xng l V , em qun i nh vo b ci Trng Sa. nh c vi huyn ri tr v. Nh
Hn sai Long L Hu l Chu To nh nc Vit, bo th vic nh Trng Sa. Triu nhn ly binh
uy chin ph t Mn, Vit v t Ty u, dng lng vng, c ngang hng vi nh Hn.
Vua Hn Vn ln ngi, bit m m cha m t tin Triu t Chn nh bn cho t quan
coi gi th phng, triu con em Triu cho lm quan, v cho cc th phm vt rt hu, sai Lc Gi lm s
thn a th cho Triu . Th rng:
"Trm l con v th Cao Hong , v c Vng Hu bt ho vi nhau, bt c d phi ln ni ngi
vua, c tin Vng a th cho Long L Hu yu cu cho con em sang Nam Vit, v xin bi hai tng ca
Trng Sa. Trm c th, bi ri. Cn con em Vng t Chn nh th trm sai ngi thm nom, v
cho sa sang phn m tin nhn ca Vng ri. Trc kia nghe Vng em qun n bin i cp bc mi
mi, nc Trng Sa kh v vic y, vy th nc ca Vng c li ring g khng? Tt phi git hi nhiu
tng s, c 1 phn m mt i 10 phn, trm khng n lm, c t ca Vng cng thm to no. T t
Phc Lnh tr v nam, Vng vn t tr; Vng li t hiu l , l tranh vi Trm y. Tranh ginh khng
bit nhng nhn, ngi nhn gi khng lm th, mong rng chng ta b ht him khch khi trc, li sai s
thn i li nh xa. Nay bo cho Vng bit r bn Trm, Vng nn nghe Trm, ng gy ra cp bc tai
ha na, nhn tin Trm cho a cc th o thng tr, trung tr, h tr mi th 12 ci cho Vng. Mong
Vng tiu ht mi lo bun, li thm nom ln quc nh xa".
Lc Gi n, Triu t li rng: "Xin dng t chiu vua, lm k phin thn nh vua", bn h lnh
cho trong nc rng: "Ta nghe hai k anh hng khng cng ng u nhau c, hai ngi hin khng cng
chung mt i c. Hn Hong l bc Hin Thin t, t nay ta b ch nhng vua Hn. Nhn
th th t i li vi nh Hn t xng l "Man di i trng lo phu, thn l , mo mui liu cht dng
th".
"Lo phu l quan li nc Vit xa, Cao cho lnh n lm Nam Vit Vng, n tnh rt hu. n
Cao Hu phn bit Hao, Di khc nhau, li ra lnh rng khng cho nc Vit c c cc loi kim, st,
lm rung, n nga, tru, d ch cho con c, khng cho con ci. Lo phu ring mt gc tri lu i,
t ngh khng c sa sang t l-, ng c ti cht, sai s n ba ln dng th t li, u khng thy s
tr li; li nghe ni phn m t tin b ph hy, h hng th b tru dit. V th, bn vi quan li rng:
trong i vi Hn khng c phn chn, ngoi li khng c g t cao cho khc ngi, nn mi i hiu
xng l , cng ch lm vua nc mnh, ch khng dm c g n thin h. Cao Hu tc b quc tch
Nam Vit, s thn khng c i li. Lo phu trm ngh vua ci nc Trng Sa em li gim pha, nn phi
ra qun nh vo b ci nc Trng Sa. Thy rng min nam l ni m thp man di, nc ng Mn, Ty
u u xng l Vng c, lo thn c xng , ct t vui, u dm lt tai Thin Vng. Lo phu
nc Nam Vit 49 nm, nay ch chu ri, nhng m vn dy sm thc khuya, nm khng c yn,
n khng bit ngon, l v khng c phng th nh Hn . B h thng n m cho tr li hiu c, lo
13
Vit S Tiu n
phu d c cht xng cng khng nt, vy sai s knh dng ngc bch, lng tr, t gic, qu ( c cung),
chim cng".
Lc Gi c th v bo vi vua Hn. Vua Hn bng lng lm. T y Nam, Bc xp vic binh ao,
dn c yn ngh.
TRIU VN VNG
Triu V l mt, chu l H t lp ln lm vua (con c Trng Thy) gi l Vn Vng. Thi
by gi vua Mn Vit l Snh xm phm b ci nc Vit. H gi li c vi nh Hn, khng dm thin tin
dy qun, sai ngi mang th k r vic ny vi nh Hn. Nh Hn khen H bit gi chc v, hc s v H
dy qun bn sai Vng Khi, Hn An Quc nh Mn Vit. Qun Hn cha qua Ng Linh, em vua Mn
Vit l D Thin git anh l Snh u hng. Bn Vng Khi bn bi qun v. Vua nh Hn sai Trang
Tr n d cho bit vic , H ci u ni: "Vua Hn v ta m hng binh dit Mn Vit, ta c cht cng
khng n c n", sai Thi t Anh T vo Hn lm con tin, v bo Tr rng: "Nc ta mi b gic cp, s
gi hy v, ta ang sa son hnh trang vo triu kin Thin t". Tr v ri, cc i thn can H rng: "Qun
Hn git Snh, mun lm kinh ng nc ta. V li tin vng c ni th nh Hn, l khi tht l-, khng
nn nghe li ngon ngt ca h m vo triu kin, nu m vo triu, th s khng c v, l mt nc y".
H mi ku au khng i.
TRIU AI VNG
Vua Minh Vng l Anh T mt, con l Hng ln lm vua, gi l Ai Vng, tn m l C Th lm
Thi hu. Khi trc C Th cha ly Anh T, thng gian vi ngi B Lng tn l Thiu Qu. Nay nh
Hn sai Thiu Qu sang d Hng v C Th vo chu, li sai bin s l Ngy Thn gip Chung Qun cho nn
vic. Quan V y l Lc Qung c mang qun ng n Qu Dng, i s gi. By gi Vng cn
nh tui, C Hu thy Thiu Qu sang, li t thng vi nhau. Ngi trong nc bit chuyn, nhiu ngi
khng phc, C Th s trong nc khi lon, mun cy oai quyn nh Hn khuyn Vng v qun thn cu
xin ni thuc cng nh ch hu trong ni a, b c bin thy. Vua nh Hn bng lng v ban cho Vng v
Tha tng L Gia mi ngi mt ci n bng bc, v c dng php nh Hn, s gi lu li trn ph
nhn dn, Vng Hng v C Th sa sang hnh trang v l- vt, lm cc vo triu kin. By gi L Gia
tui gi, lm tng ba triu, ngi trong nc tin cy, nhiu ngi lm tai mt cho ng. ng vn can
Hng ng xin ni ph vo Hn. Nhng Hng khng nghe, nhn th ny ra lng lm phn, xng l au,
khng ra tip kin s gi nh Hn. S nh Hn ch n L Gia, nhng cha th git c. C Th cng s
14
Vit S Tiu n
L Gia hnh ng trc, bn t tic ru n ung git L Gia. Trong tic, cc i thn u ngi chu,
khi mn ru, C Th bo L Gia rng: "Ni thuc vo nh Hn l li ca nc, sao tng qun li khng
thun?". Ni th khch gin s nh Hn, nhng nh Hn h nghi khng dm khi s. L Gia tc thi i ra
ngoi. C Th gin lm, mun cm gio m theo, Hng gt i. L Gia v n nh ngm cng vi cc i
thn mu khi lon. Vua Hn nghe bit L Gia khng chu theo, nhng ngh rng m con Vit Vng c
lng ni ph ri, mt L Gia khng lm g c, bn sai Trang Thm khi binh, mang 2.000 ngi i sang
Nam Vit. Thm ni rng: "Nu ly vic ha hiu m i, th 2.000 ngi khng lm g c". Hn Thin Thu
ng dy tu rng: "Mt nc Vit nh mn, li c Hng v C Th lm ni ng, xin cho 300 v s, tt nhin
chmd c u L Gia mang tin v bo cho nh Vua". S Hn cng vi C Lc i vo ci t Vit. L Gia
h lnh cho ngi trong nc rng: "Vua cn b, C Th vn ngi Hn, li cng vi s Hn lon dm, ch
mun ni ph vo Hn, khng ngh g n x tc h Triu", L Gia bn git Hng, C Th, v tt c bn s
gi nh Hn ri co b cho cc qun p, lp con trng Anh T l Kin c l V Dng Vng. By gi
tng nh Hn l Thin Thu mang qun vo ci nc Vit, cn cch Phin Ngung 40 dm, L Gia ra qun
nh dit c, ri sai ngi nim phong c tit ca s Hn ca i. Cho qun i gi cc ni xung yu.
Vua Hn nghe tin, sai bn L Bc c v Dng Bc mang nm o qun D Lang xung Tng
Kha, hi c Phin Ngung, nh nc Vit. Kin c v L Gia gi thnh chng c li. Dng Bc n
trc nh qun Vit, phng la t thnh. Bc c n theo, chiu ph bn qun u hng, cp cho ci
n, li sai s i cc ni chiu qun v. Trong thnh vn nghe tn Bc c, u xin hng. Kin c v L Gia
ng m chy xung bin, dng thuyn trn i. Bc c hi nhng qun hng, bit ch L Gia , sai
ui theo bt c. By gi qun D Lang ca Hn cha xung, m nc Vit b Bc c, Dng Bc
bnh nh ri, bn chia t Vit lm qun Nam Hi, Xng Ng, Ut Lm, Hp Ph cng vi Giao Ch, Cu
Chn, Nht Nam, Chu Nhai, Lam Nh cng 9 qun u t quan Th s, Thi th cai tr.
Trn y ngoi thuc Triu khi t V n V Dng Vng cng 97 nm.
Li bn. - Xt: Trong nm Kin Nguyn nh Hn, ng Mng n nc Nam Vit,
vua nc Vit ly c Cu v tng ca nc Thc cho n Mng n, ng Mng hi vt
y t u a li, vua Vit ni: t sng Tng Kha. ng Mng li hi, ngi i bun ni,
mt t Thc sao nhiu c Cu v tng em bn t D Lang? t D Lang lin sng
Tng Kha, c th i n di thnh Phin Ngung. ng Mng bn dng th ni vi vua
Hn rng: t nc Vit pha ng v ty nam rng hn mun dm, gi l ngoi thn, tha
ra ch l mt chu. Thn trm nghe t D Lang c qun tinh nhu, c sng Tng Kha
l mt k mu ch ng nc Vit. Vua Hn theo li ca ng Mng, th l nguyn
nhn gy binh ha nc Vit, khi ln t c Cu v tng, m nh Hn nh nc Vit c
lnh ra qun t t D Lang i xung sng Tng Kha, l theo li ca ng Mng.
Xt: Triu lm mt chc Lnh cui i nh Tn, tha lc lon chim c Lng
Qung; Trung Nguyn c Lu v Hnh tranh nhau, khng ri thi gi nhn n Lnh
Nam. Ri sau Cao cng chn vic binh, Vn cng s dng v la. Triu nhn
c hi thn tnh t Mn, t n, nghnh ngang lng vng xng , t cao. Nhng ri
bit th lc khng th chng vi nh Hn c, phi chu ni nhn b hiu, vui lng
vua Hn, cng thy r qu quyt ca Triu . Th mi bit Triu c tr c Tn,
c mu lc khut phc c Hn, cho nn m nc rng mun dm, ha bn dn kt
tc ra dn bit dng m o, xp gm gio m ch dng ngc la, l- ngha, m chu m
vui, gi vn khng km, cng l mt tay hng kit thi by gi. Duy i vi nc ta th Triu
khng c cng g, m cn l mi ha u tin y. Sao li ni th? L v: nc Nam t
i Hong n i nh Chu, ch c sai s sang cng, t thnh ring mt nc. Tuy hng
15
Vit S Tiu n
cng nh Tn Thy Hong, c o qun Vng Ti-n hng mnh nh u c y, m
mang Bch Vit, m cha tng ni n Giao Ch. T khi Triu chim gi Ng Lnh, li
thn tnh c nc An Dng, c vi i th mt, khin cho bn, s sch nc Nam
phi nhp vo nh Hn, lm li cho Trung Quc, no l chu bu cht y ph, qu qut
v qu vi xp thnh nh. Nu khng c Triu gy nn mi binh ao, th tuy rng Hn
V c mun m rng nc,thch lp cng, bt qu cng ch dit h Triu ly li
qun, huyn ca nh Tn xa m thi, ch cng khng nut n Giao Ch. Nc ta b ngoi
thuc vo nc Tu t i Hn n i ng, truy nguyn th ha cho Triu th cn
ai na? Hung chi Triu chia nc ta lm qun huyn, duy ch bit bin s th aa, thu
thu m, cung cp ngc bch cho nh Hn, ly ti tham ca Lc Gi thi. Cn v phn gio
ha, phong tc khng n mt cht no. Vic cy cy l ci gc ln nui dn, vit
hn th l lun thng ln ca dn sinh, li phi i n gio ha ca Tch Quang, Nhn
Din, bo l c cng c m nh th ? n vic xng ra c nghip vng trc tin,
tn tng Triu c cng to, L Vn Hu sng lp ra s chp nh th, Ng S Lin theo
cch chp hp hi y, khng bit thay i, n nh bi tng lun s ca L Trung, th vnh
s ca ng Minh Khim thay nhau m tn tng, cho Triu l bc thnh ca nc ta.
Qua hng ngn nm m khng ai ci chnh li, v th m ti phi bin bch k cng.
S thn bn rng: Ngi trc c cu: " Nc n lc lon mi mong c v tng
gii, nh lc b suy l khi s ti n b". C Th l mt gi trng hoa Hm an, may gp
c con tin ca nc Nam m nhy ln ngi Hong hu mt nc. o lm v, cch lm
m, n ca chng, mu cho con, khi hu th li m mt khng bit g sao? Li cn thm
mun trai p, cam tm lm t thip cho Hn, con n b dm in cung nh th, ch
trch lm g. Ch c v s thn ca Trung Quc h li khng c mt ngi no c th sai
c, m tt phi dng n g thiu nin tnh nhn ca C Th, c phi r ra ci a m
n ming mo, cn c ci g qu qut hn th na khng? L Gia cm quc chnh, gi
bnh quyn, nu thy c mt cht tri mt, phi ngn cm ngay, nhng li s qun khng
cho lt vo cung cm, bn con sen, con n khng c vo cung vua, ly l- m tip s
thn, ly li nhn nhn ni li cng vua, b ngoi th ht lng thnh knh nc ln, bn
trong th phng b ngn nga vic chinh chin, h bit nc mnh c ngi gii, t nhin
phi b lng tham thn tnh, m ngn c nn binh ao. Nhng li mc cho C Th t tnh
vi Thiu Qu, chng bn nhau thnh m mu i sang Hn, n lc sp sa hnh
trang ri, mi dng th can gin, bt ho trong ba tic, xy ra ci mu khi lon, n khi
qun Hn vo t nc ri, khng c k g i ph, ch lm cho chng mt nc. Xem
th th bit s dm ca C Th v s ngu mui ca L Gia, v nguyn nhn h Triu mt
nc c ngay t lc mi ly C Th lm cung phi v khi t L Gia ln ngi Tha tng
vy.
16
Vit S Tiu n
NGOI THUC TY HN
Hn dit Triu ri, th nc Nam ta thuc v nh Hn.
Khi vua V , Thch i lm Th s Giao Ch, i vua Chiu , Chc Lng lm Thi th Giao
Ch, ng Long Bin, v i ng Hn, ng Mi Linh 1.
Khi Vng Mng cp ngi, quan mc Giao Ch l ng nhng cng vi cc qun ai ny u ng
gi b ci ca mnh gi cho Giao Ch v cc qun u yn n.n khi Quang V khi binh, tng Sm
Bnh(vn quen thn vi ng Nhng) ni r cho ng Nhng bit oai c ca Hn, by gi ng
Nhng mi dn c l Thi th Giao Ch l Tch Quang vo cng hin nh Hn, Hn phong cho tt c lm
Lit hu. Tch Quang l ngi Hn Trung, khi Chu dy cho dn bit l- ngha. Li c Nhm Din, l ngi
Uyn, lm Thi th Cu Chn, dn qun Cu c ngh nh c v i sn, khng bit vic cy cy, Nhm
Din sai c ra ci cy, ci ba lm in kh, dy dn khai khn rung t, dn s no . Nhm Din li
thy dn khng bit l- php gi th, bn dy cho bit trai gi tui ngang nhau th kt lm v chng, ngi
no ngho khng c tin lm l- ci, ng ly tin lng bng gip cho, thi by gi mt lc c n 2000
ngi ly nhau, khi sinh con, mi bit h v ni ging, bo nhau rng: "Ta c a con ny l nh Nhm
qun y". Nhiu ngi cn ly tn ng a85t tn cho con mnh. Nhm Din lm quan 4 nm, c triu v
nc, ngi qun Cu Chn lp sinh t th cng ng.
Lnh Nam ta c phong tc vn minh l t hai quan Thi Th k trn y. n T nh th tham bo,
b Trng Trc Phong Chu khi binh nh ui T nh.
Trn ny nc ta thuc v Ty Hn, t nm Tn Mi nin hiu Nguyn Phong th nht, n nm K
Hi nin hiu Kin V th 15 cng 149 nm.
S thn bn rng: Nc ta xa xi gip bin Nam, vn ho ca Chu, Hn thm
nhun hi chm, c c Tch Quang dy cho bit l- ngha, Nhm Din dy cho bit lun
l v chng, gio ho i by gi thnh ra vn ho mun i, lm cho nc ta thnh mt
nc vn hin, c Bc triu trng v cc nc knh n, xt cng nguyn nhn th cng
hai ng to lm vy.
TRNG N VNG
H Trng, tn l Trc, l con Lc tng huyn M Linh2, Phong Chu3, l v Thi Sch ngi huyn
Chu Din4, khi binh hai nm, ng M Linh.
Vng l ngi con gi, h mt ting m ui c Thi th nc Tu, nh ui a n bc, ly li
c t Ng Linh, kin quc t xng lm Vua, cng l bc ho kit trong hng n lu. Nhng m ti n b
yu t ang lc vn nc cn b, khng lm trn c cng nghip.
M Linh. Nay thuc t cc huyn Ba V, Thch Tht, Quc Oai, tnh H Ty.
Chu Din. Nay thuc t cc huyn M Linh, Yn Lc, tnh Vnh Phc.
17
Vit S Tiu n
Trng Trc khi binh nh Thi th T nh ui v Tu. Xa kia chng b Trc b T nh git
cht. B Trc cm th T nh, li kh v ni T nh ly php lut rng buc dn, b bn cng em gi l b
Nh khi binh nh, vy hm chu l, T nh phi chy v Hn. B Trc rt hng dng, i n u nh gi
lt n y, dn qun Nam Hi, Cu Chn, Nht Nam, Hp Ph, nhng mn mng u hng ng theo
b, bnh nh c hn 50 thnh Lnh Nam, t lp lm Vua.
Khi b Trc ra qun, cha ht tang chng, B n mc qun o p, cc tng hi B, B tr li rng:
"Vic binh phi tng quyn, nu gi l- lm dong nhan xu x, th t lm gim nhu kh, nn ta mc p
lm cho th qun hng trng; v li l kia thy th, tm ng, nht bt ch kh tranh u, th ta c d- phn
thng". Mi ngi t rng khng ngh kp. Nh Hn thy b Trng cng hm c thnh p, bn sai qun
Trng Sa, Hp Ph sp xe thuyn, sa cha cu, ng, khi m khe, cha sn lng thc, cho M Vin
lm Phc Ba Tng qun, Lu Long lm Ph tng, a qun sang nh. M Vin theo b bin m tin
qun, tro ni, cht cy, i hn nghn dm n h Lng Bc1, nh nhau vi Trng Vng. Trng Vng
thy qun nh Hn th mnh, t ngh qun mnh hp s khng chng ni bn lui v gi Cm Kh2. Qun
lnh cng ngh Vng l ngi con gi, khng th ch vi tng Hn c, u t v chy. M Vin ui
theo n huyn Nghinh Phong, qun B Trng phi tan r. t Lnh Nam bnh nh xong, bn lp ct ng
Lnh Nam lm cng gii nh Hn. M Vin t li ch c rng buc dn chng. Sau Vit Lc
ch phng hnh vic c ca M Tng qun, nc Vit ta li thuc v nh Hn. Ngi i sau thng mn
Trng Vng lp n th hai B, b sng Ht Giang, huyn Phc Lc3.
Xt qun Hai B Trng b thua chy n ni Hy Sn, ri khng bit i u. Trong n th hai B
Trng, phm nhng th t u sn en, tuyt khng c sn , dn a phng y khng dm mc o ,
nhng khi n yt co, ai c mc o u ci b i, khng ai dm xc phm n cm l. Tc truyn rng
Trng Vng cht v vic binh ao, nn king sc , v ging nh mu.
Trn y Trng Vng khi t nm Canh T nm th 16 nin hiu Kin V, cng ba nm.
S thn bn rng: Giao Ch, Cu Chn, Nht Nam l t nc Thc, khng gi
c m b mt v h Triu, Nam Hi, Xng Ng, Ut Lm, Hp Ph l t ca h Triu,
khng gi c m b nh Hn thn tnh. B Trng l mt ngi n b ga Giao Ch,
khng c mt thc t, mt ngi dn, ch v bo th chng m khi binh nh mt trn,
c 6 qun u theo, nh c 56 thnh d- nh ly vt trong ti, lm cho bn quan li,
Th, y cai trn trong thi gian 150 nm, phi b tay khng dm lm g Than i! Ci kh anh
linh ca tri t, khng chung c vo ngi con trai, m li dung c vo ngi con gi,
nu c phi lng tri tc Lc Vit, th c th ly c c Kinh, Dng, u li ch c t
Ng Linh m thi.
Nguy-n Nghi-m bn rng: T khi C Th gy ra tai nn, qun Hn ko sang, by
qun Lnh Nam u v tay ngi Hn. Sau nhng ngi c trch nhim chn dt dn,
ngoi hai ng Nhm Din, Tch Quang ra, cn l Thch i v Chc Lng tuyt khng c
chnh s g, m cn tham lam, h khc, dn khng chu ni. Nh l T nh c th no
dung cho chng lm cn mt ngy no c na. B Trng Vng ni gin, khch l ng
bo, ngha binh i n u, gn xa u hng ng, 50 thnh Ng Linh u khi phc c
ht, dn s ang kh s ng cay, li c trng thy mt tri. B qu l bc anh hng hn
1
Cm Kh. Nay thuc Sui Vng, huyn Quc Oai, tnh H Ty.
Nay c n th Hai B Trng Ht Mn, x Ht Mn, huyn Phc Th, tnh H Ty.
18
Vit S Tiu n
ngi nhiu lm, tuy rng mt m qun mi tp hp, mi nhm ln tan v, nhng cng
h c lng phn ut ca thn, nhn. Li cn iu ng cm ng l: c nghip ph
cng ca h Triu, b cp ot v tay mt con n b Hm an, thi i lun mt ca
t nc gn thu phc c, do mt v n cha M Linh; m bn tu mi i by gi cam
chu ci u b tay lm ti t cho ngi, ch ng h thn lm sao?.
Sch thng lun bn rng: Khng g kh thu phc c l nhn tm, khng g kh nm gi c l
quc th: li cng kh na l mt ngi n b m tp hp c c nhn dn trai trng lm ng ch. Nc
ta b ngoi thuc lu, phc tng php ch cho l quen, b bn tng li thng tr cho l vic thng ngy,
hung chi ng lc nh Hn trung hng, thu thp c nhiu tay tr dng, ai dm chng cng oai h. Trng
Vng l n b ga, bi tc ng ln, nhng con trai trong nc u ci u chu B ch huy, cc quan to
nm mi thnh cng u nn hi, khng dm khng c. Lu Vn Thc l ngi dit c qun hng,
chng ni li ch, m khi tp binh khin tng, cn phi n tra ng mun lo ngh c mu. M Phc Ba
lm c nc Tin Linh, ph tan t Tham Lang, m khi ng qun Lng Bc, cng phi lo xa ngh k, nu
hnh bn h su. Ting tm hng dng ca B chn ng c Trung Hoa, c nghip m mang ca B dc
ngang trong tri t, tht l anh hng.
Trong sch Bc s v i Hn, ng, cng c vua n b, nh h L, h V, nhng u l nh th
lm mu hu ri, m nm ly quyn nhn ch, th d- dng lung lc c trong nc, ma may vi n
tr. n nh B Trng l mt n b bnh thng m khi ln c th kh lm. Xem trong Nam s khi
ngoi thuc Lng v Trn, c ng L Nam , Triu Vit Vng, sn l cng ho, hay l gia th, lng
ngi sn qui phc, th nc c hi xu hng m khi ln cn c phn d-; n nh B Trng l con
gi th li kh lm. Tuy th cng cha ly g lm k cho lm. V tr th cho chng, em gip vic cho ch,
mt l tit ph, mt l ngha n, vo c mt nh, th mi l k. ng vua b mt nc, hoc l b bt, hoc l
u hng; con gi cnh nh tan, hoc phi b i, hoc b ti nhc. B ch mt nc, b em cng tun tit
theo ch, khng chu u hng cng khng chu bt, ngi chng di t c nhm mt, k gian t
trng thy th phi ci u. Vua ti Vn Thc (tng Hn) khng lm g ni. Cht ri m ting thm vn cn.
Th mi cng k na. Than i! Hng nhan tr p xa nay chn vi bit bao ngi. Nhng t N Oa c
vic ng trid n gi, ch c hai ch em B Trng na y thi. Cn B Triu th cha ng k.
NGOI THUC NG HN
M Vin bnh c Giao Ch, ly c huyn Ty Bnh c 3 vn 3 nghn h, chia lm 2 huyn
Phong Kh, Vng Hi; li p thnh T Giang Phong Kh, thnh y trn nh con su t cho nn ly ch T
m t tn.
Dn Mn qun Nht Nam, Tng Lm l Khu Lin nh huyn thnh git trng li, quan Th s
Giao Ch l Phan Di-n nh khng ni. Vua Hn triu cc quan cng khanh vo hi phong lc, cc quan
u xin em qun Chu Kinh, Chu Dng, Chu Duyn, Chu D 4 vn ngi n ni nh gip. L C
can rng: "Gic cp Chu Kinh, Chu Dng cha bnh xong, nu li trng binh y i nh ch khc,
tt li sinh ra mi lo. Chu Duyn, Chu D xa n mun dm, nu c chiu th thc bch, tt sinh ra
phn bi hay trn trnh. t Nam nng nc, m thp, c chng kh, qun i xa xi mi mt n ni khng
th chin u c na, lm nh th l ct lng rut v vo chn tay, khng phi l c k. Trc kia
trung lang tng l Don Tu nh qun mi lm phn ch Chu, ngi ch Chu c cu ca dao rng:
"Gic n cn kh, Don n git ta". Sau Don Tu c gi v, giao qun cho Th s l Trng Kiu. Kiu
nhn c s tng li y, trong mt tun git ht c qun gic, l kinh nghim sai tng i th khng
c vic, giao cho chu huyn th vic lm nn. Chc Lng trc Chu Tinh, c chnh s, nhn hu.
Trng Kiu trc Chu ch c cng nh ph c gic, u l nhng ngi dng c". T Ph theo
19
Vit S Tiu n
ngh ca L C, tc thi cho Chc Lng lm Thi th Cu Chn. Trng Kiu tht lng yn i v v dn.
Lnh Nam li c bnh yn.
Sau Chc Lng mt, Cu Chn li ni lon, nh t qun p, th gic qu mnh, H Phng
chiu d dn v hng, dn li yn phn lm n, n khi H Phng i i Qu Dng, ngi qun Cu
Chn li chim c Nht Nam, nh Hn li phi triu H Phng lm Th s Nht Nam, H Phng i vi
dn vn c oai quyn n hu, qun gic c tin ng n qun, ko nhau li u hng.
Qun Mn H thuc phn Giao Ch lm phn, Thi th l Chu Ngung khng cm ni; ngi
trong chu l Lng Long nhn th m t tp n vi vn ngi cp bc qun huyn.
Vua Hn cho Chu Tun lm Th s Giao Ch. Tun l ngi lng Thng Phng, qun Ci K. Khi
i qua lng mnh, ng m c 5.000 ngi qu nh do hai ng tin vo Giao Ch, trc ht sai ngi i
d xem h thc, tuyn dng oai c nh vua ng lng bn ch, ri li cho hai o qun tin st n
ni nh git, bn Mn Lng Long cng phi lui v trong sn ng, n khi Chu Tun ko qun v, dn li
bt git Th s l Chu Ngung ri sai ngi n ca khuyt nh vua k ti Chu Ngung. Vua Hn xung chiu
kn chn quan gii. Tam ph tin c ngi Liu Thnh l Gi Tng lm Th s. Chu y c nhiu chu bu,
cc Th s trc u khng c c hnh thanh lim, ch v vt y ti, ri xin i i ni khc, nn dn li
lm phn; Gi Tng n ni cho hi tnh trng phn bi th no, ai ai u ni: "V dn kh v chnh s h
khc, m kinh th xa, khng ku thu c, nn t hp b trn trnh, cu c sng, ch khng phi
chn tm lm phn u". Gi Tng bn vit ra nhiu bn co th, bo cho dn yn nghip, chiu tp nhng
ngi lu tn, tha khng bt lm tp dch, ch git nhng k u s bn h ngc m thi; kn chn quan li
tt phi i cc qun huyn, trong dn gian c yn; ng qu, ng hm c cu ca rng: "Gi ph lai vn,
s ng tin phn, kim kin thanh bnh, bt cm phc bn" (ngha l: v cha ta l h Gi n mun, khin cho
ta phi lm phn, nay thy chnh s thanh bnh, ta khng dm li d do na).
Xt trong Hn th: Mnh Thng l ngi lng Thng Ngu, qun Ci K, lm quan Thi th qun
Hp Ph, trong qun khng cy c thc la, duy c bin th nhiu chu bu, lin vi qun Giao Ch,
thng thng thng bun bn vi nhau, ri ong thc go lm lng thc. Trc kia nhiu Thi th tham
tn, cng bch ngi ta i tm ht chu, khng chng mc no, ht chu dn dn ri sang ci Giao Ch.
n khi Mnh Thng n Hp Ph, b ht nhng t ca cc ngi trc, cha qu mt nm, ht chu li
tr v, dn gian u tr li ngh c, ai cng khen Mnh Thng l thn minh. Nu qu cc quan Th, Mc ai
cng u c nh Mnh Thng, th dn lm g n ni kh m phi lm phn.
Vua Hn cho S Nhip lm Thi th Giao Ch. Nhip tn t l Ngn Oai, tin t ngi nc L, chy
lon Vng Mng, di c sang nc Vit, 6 i n S Nhip. S Nhip theo Lu T K chuyn hc kinh
Xun Thu, Mu Ti, dc b lm chc Thi th, thi k Giao Chu nhi-u lon, S Nhip xin c em l
Nht lnh chc qun Hp Ph, em th l Hu lnh chc qun Cu Chn, em th na l V lnh chc qun
Nam Hi. S Nhip khim tn, knh cc vn s, ngi Trung Quc lnh nn sang nng ta vo ng n vi
trm ngi. Vin Huy a th cho Tun Quc ni rng: "Ph Qun h S hc rng li thng hiu chnh tr,
trong lc lon to m bo ton c mt qun, nhng khch ng c cng c nh n tuy c u Dong
gi ton c H Ty, cng khng hn c, anh em u lm qun th, hng trng nht chu, khi i ra
vo c chung nh g khnh, xe nga y ng, dn kinh t hng n rc hai bn ng, cho
Triu cng khng hn c". Vua Hn ban cho S Nhip bc th ng du vua, cho tng c by qun,
thi by gi ng x cch tr, m S Nhip khng b vic cng hin. Vua Hn li xung chiu cho S Nhip
lm An Vi-n tng qun, phong tc Long nh hu.
Nh Hn bt u kn chn nhng ngi Mu Ti, Hiu Lim nc ta lm chc Huyn lnh.
Trc kia Th s l L Tin dng th ni: "Nhng ngi trn di t no cng l by ti nh Vua, nay
20
Vit S Tiu n
nhng ngi lm quan triu nh l ngi Trung Quc, cha tng thy khuyn khch ngi xa xi".
Trong th ni rt cm ng, thit tha, vua Hn xung chiu, cho rng b dng nhng ngi trng li thuc
chu, khng c ch dng ngi Trung Quc. L Tin li dng s xin cho nhng ngi Hiu Lim tin
c cng c dng lm Bc s 12 chu, ly nhn ti, cc quan li s ngi xa c iu di tr, ch bai
ngi Trung Triu, khng y cho. Thi by gi ngi nc ta l L Cm lm tc v trong in i nh vua,
cng vi ngi lng l Bc Long, ng ngy triu hi tt chnh nguyn, phc xung sn m tu rng: n
vua khng c u". Cc quan hi c sao, L Cm ni: "Nc Nam Vit xa vng, khng c n che ch
ca tri, nn khng c thm nhun ma ha gi thun". Li l rt khn khit. Vua Hn xung chiu y
lo. Bn dng mt ngi Mu Ti nc ta lm quan lnh huyn Lc Hp. Sau L Cm lm n chc T l
Hiu y. Nhn ti nc Vit ta c c tuyn dng nh ngi Hn l t L Tin, L Cm m u.
Trn y ni thuc ng Hn t nm Qu Mo th 19 nin hiu Kin V, n nm K S th 14,
nin hiu Kin An, cng 167 nm.
Thng lun bn rng: T khi Kim Kh tht him, ct ng chia cng gii, ngi Hn ch c mi ly
lng dng thi, Mn Mi li dng cp bc qun Cu Chn,Nht Nam, nh cp lnh nhau, bn mn
H thuc Tng Lm dm ng Giao Ch lun lun, t c quan li tt, dn khng bit ku ai c; h4y xem
dn coi Gi Tng l cha, gi S Nhip l Vng, thi gian 160 nm, dn ngong ngng mong c c quan tt
m nng nh. nu khng c Trng Kiu, Chc Lng kho chiu d v thu np dn, th s xm lc nh
vic Khu Lin khng thi no thi c; khng c h Phng Chu Tun bit tun ti-u v v v dn, th gic
cp nh t Hoan, Hunh quy nhi-u khng nm no c yn, nu by gi c s trng tr k tham
nhng mt dn, v v an i dn ta, th dn tt phi vui mng ma ht khp ni, m t hng n
rc. n vic ngi nc ta lm quan Trung Quc c t ti vi thng quc, trc cn lm Huyn
lnh, dn ln chu Mc, ri n chc T tng, n nay ngi ta phi s, khng dm ng n, v nh c
hm beo khng ai dm ng n l rau trong ni, th th L Tin c iu ng khen.
21
Vit S Tiu n
cp, chu qun b ph. L i bnh c lon S Huy, oai ra mun dm, nhn nh u vng theo. C xem
th, s lm cho nc yn dn mn, ct ti dng c ngi gii, ngoi t hoang vng, vic ho hay phc
c nh hng nhiu lm, vy th kn nhn quan cai tr khng th khng xt k cng c". Vua Ng bn cho
L i ln Trn Nam tng qun, phong tc Phin Ngung Hu.
Sch Giao Ch ch chp: Trong ni qun Cu Chn c ngi con gi l Triu u, cao 1 trng 2, v
di ba thc, khng ly chng, kt ng cp bc qun huyn, thng mc o la vng mng, i dp sng,
ci voi ra trn chin u, b Th s l Lc Dn nh thua, sau cht lm thn, vic ny xut x sch Thin
Trung K.
S thn bn rng: T khi nc ta ngoi thuc cc quan Th, Mc thay i lun,
cha c ai chu c lu nh S Ph Qun. Theo s chp, th ng vi Hn khng b
chc cng, vi Ng cng cng hin nh thng, tuy c ting l ng c c by qun,
nhng thc ra thu thu m, chi dng n mc trng vo c Giao chu thi. Trong thi gian
40 nm cung ng cng nhiu, ti lc mt chu ly g chu ni, s d quc dn khng chn
ng, l v ng t x khim tn, kho v v dn, ngi chu lu ngy cng thm tn nhim,
khng c lng phn bi, li khng ai ku ca v ni tham khc. Nhn s Hn n nng
nh, th vui c ch yn, s thn nc Ng mi ln n, th kho th phng, cho nn
bn trong th c lng ngi Vit, bn ngoi th c vua Ng tin yu, c th gi l ngi
khn y. n con l Huy, khng bit lng sc mnh, n ni chng mt nc, ng
thng lm. Nc ta thng hiu sch v, hc tp l- ngha, thnh ra nc van hin bt u t
S Vng. Cng c y truyn mi n i sau, h ch thnh lm ru? Sau khi mai tn ng
ri, n i Tn l 160 nm sau ngi Lm p vo cp, o m ng ln, hnh th v dung
nhan vn nh ngi cn sng, chng s lm, li phi p m li nh c, ngi ta cho l
thn, lp miu th phng, gi l S Vng Tin, l v kh linh thin khng tiu tn .
T M Vim nh Tn mi nhn Vua Ngy truyn ngi cho, c Dng Tc lm Thi th Giao Ch.
Thi th ca nc Ng l o Hong chng vi Dng Tc, nh nhau Phn Thy, cht mt hai tng,
Gim qun l Tit H gin lm, bo Hong rng: "T dng biu xin nh gic m mt 2 tng, th trch
nhim ai?". a Hong tr li: "H quan khng c lm theo mnh, ch qun li khng ha thun, nn
n ni thua trn". n m em vi trm qun tp kch, ly c cc bo vt, H bn t li vi Hong. o
Hong li theo ng bin i tt n Giao Chu, cc tng u mun nh ngay, o Hong nghi rng
trong thnh c phc binh, bn ton qun cm gio di ng sau, hai bn va tip chin th qu nhin
phc binh ko ra, dng qun cm gio di n nh, bt c Dng Tc a v np nc Ng.
Hoc Gic nh Tn sai Dng Tc i ng gi Giao Chu, c li th rng: "Nu gic vy thnh cha
c mt trm ngy m thnh mt, th Th s phi chu ti". n khi Hong vy thnh cha y mt trm
ngy m lng ht, Tc xin u hng, Hong khng cho, cp lng cho m bt c phi gi thnh, ngi
Ng u can, Hong ni rng: "Hoc Gic cht, cn ai li cu, i nht k s cho, cho n n y
m khng b ti, ta ly thnh cng c ngha, ch hay hn ?". V phn Tc th lng thc ht, qun cu vin
khng n, bn nhn cho hng. Tc hng ri, quan Cng To l L T cn gi qun khng chu hng, cu
L T l T Nhip u hng, i theo khuyn T nn hng, L T tr li rng: "Cu l tng nc Ng, ti l
tng nh Tn, ch trng vo lc lng thi" v vn gi thnh khng chu hng, qua mt thi k thnh
mi b h.
Hong l ngi c mu lc, ai cng vui lng cho Hong sai khin, nn i n u l thnh
cng.
22
Vit S Tiu n
V Bnh, Cu c, Tn Xng l ni him tr, qun Mn Mi hung tn, my i khng chu thn
phc, Hong nh bnh c ht. Gp lc y vua Ng l Tn Ho u hng nh Tn, xung chiu bo
Hong quy thun, Hong nh nc mt m sai s gi a n tn n Lc Dng, vua Tn xung chiu phc
chc cho Hong. Thi by gi nc Ng bnh c ri, nh Tn xung chiu gim bt qun cc chu
qun, Hong dng s ni rng: "Giao Chu l ni hoang vng cch xa hn mt khu, pha ngoi phi chng
vi Lm p v lin vi Ph Nam, nc ny cy nc him tr khng chu thn phc, i i lm mi lo cho
bin cng Thn trc lm ngi ca nc Ng, ng gi ngoi bin gii n 10 nm, tuy git c k
c khi ca chng, nhng m t y c ni hang su xa ho lnh, vn cn nhng k n np trn trnh ,
vy cha rt bt s qun, t ra mnh l loi trng rng. S bin c xy ra bt thng, thn l ngi ca nc
mt, li ni ch ng nghe, nhng ch , s kin th no gim xin mo mui by t". Vua Tn nghe
theo. Hong chu 30 nm, c oai v n hu vi dn, khi mt c chu ku khc nh mt ngi m hin
vy.
Hong cht ri, qun n th qun Cu Chu khi lon, Th s l Ng Ngn nh bnh c,
li 25 nm, dn trong chu yn n, t dng biu xin ngi khc thay, vua Tn cho C B n thay, cha
c bao lu th cht. Dn chu y bc p con C B l Tham nhn lnh vic chu. Tham cht, em l Th c
xin thay chn Tham, nhng ngi trong chu khng nghe. c Qun b h l Lng Thc nh git Th.
Th bn gi chu, chuyn ch cng vic, s dn tnh khng thun, bn rc con Hong l Uy n lnh chc
Th s, khi ti chc rt c lng dn, n khi cht, em l Thc, con l Tuy ni nhau lm Th s. (H o
t o C n o Tuy c 4 i, u lm Th s Giao Chu).
S thn bn rng: Giao Chu ta t khi ngoi thuc Ty Hn triu nh ch trng
vic kn chn Th s, cha b phi ngi xu lm chc, cng cha tng cho Th s c
chuyn quyn. T anh em C Tham, Lng Thc, o Huy u ngoi t nhn lm Th
s, c l v nh Tn ng lc nhiu vic, cho nn cha kp hi n vic y chng?.
Lng Thc gi Giao Chu, hung bo lm mt lng dn chng. Nh Tn cho Vng Lng lm Th
s, sai nh Thc. Thc vy Lng trong thnh Long Bin, cp c tit v n ca Lng. Nh Tn cho o
Khn lm c mi vic qun Giao Chu, Khn sai Tham qun l Cao Bo nh chm c Thc, Giao
Chu mi bnh nh c.
NgI nc Lm p, Phm H vo cp qun Cu Chn, Th s l Tu nh bi qun Lm
p. Nc Lm p xin hng. Tu lm quan chu y, cm vic cng bi nhm, sa sang nh hc, nm i
th chn cp cho dn, lm vic cng k lng cng nh vic nh, nn dn yu mn lm, ca thnh b ng
c m, ngoi ng khng ai thm nht ca ri. n khi ng cht, con l Hong Vn ni chc, c tp
tc Long Bin hu. Hong Vn ba i lm Th s qun (t l Vin, cha l Tu ) n nm y b triu
v nc, i n Qung Chu th mt.
Vua nc Lm p l Phm Dng Mi li quy nhi-u bin thy, mang qun c nc vo cp. T
y hai bn bin gii mi nhiu vic.
Nc Lm p vn l t Tng Qun ca Tn, pha ng l bin, pha ty gip nc Qua Oa, pha
nam thng vi nc Chn Lp, pha Bc tip gip Hong Chu nc ta. Khi xa Dng Mi mi ra, m y
nm mng thy ngi mang cho vng, ngi man di gi vng l dng mi. Nm y a qun vo cp l
Dng Mi con, ch khng phi Dng Mi cha vy.
L Vn Hu bn rng: Khe nh Bn v Dc m cn b, cng khng th chng
ni ngi nhn tui i khp kh-nh v yu ui, nc Lm p quy nhi-u Cu Chn, li sai
s cng nh Tng, xin lnh c t Giao Chu, khng bit t lng l mnh khp kh-nh v
23
Vit S Tiu n
gy cm . Ri sau vua L Thi Tn chm vua Lm p l Ch C mi bit rng khng c
thi vn no b mi, khi khut tt c khi thn.
Thi by gi nc Lm p tuy tin cng nh Tng, m vn cp bin gii, vua Tng gin Lm p l
tri php v ngo mn, sai n Ha Chi i nh. Ngi Nam Dng l Tn Xc i i gi nghip nho, duy
c Xc thch ngh v, thng ni: "Ch mun ci gi gii, ph sng bin". n by gi i tng quan, lm
tin phng mang qun n np n nh. H c thnh t Khu Lt, tha thng th i vo Tng Ph,
Dng Mi mang qun c n nh, trang b bng voi, trc sau nhiu v k, Tn Xc ni: "Ta nghe bit loi
s t oai phc c cc loi th". Bn ch ra hnh s t chng vi voi, qu nhin voi s chy. Dng Mi
ch chy thot c thn, bt c cc qu l, u l vt khng bit gi l g, Xc khng h ly mt t g, ch
c dng s si nh qun o, khn lc, v c cng y c phong l Vn X Hu.
Nc T dng Phng Php Tha lm Th s Giao Chu. Php Tha ch thch c sch, khng lm
vic. Trng li l Phc ng Chi nhn th mi c chuyn quyn, thay i tng li, Php Tha gin giam
ng Chi vo ngc. ng Chi t lt cho Thi Cnh Thc l chng ca em gi Php Tha, c tha ra. Bn
mang qun b h ca mnh nh p chu thnh, bt Php tha giam nh ring, Php Tha li xin ch c
sch. ng Chi khng cho, bo rng: "S qun tnh dng cn s ni bnh, khng nn c sch". ng Chi
tu v triu nh rng: "Php Tha c bnh tm, khng lm vic c". Vua T cho ng Chi lm Th s
(c sch l vic hay, duy c sch m b vic, n ni ngi khc chuyn quyn, cho n mt quan, l
ci li nghin sch , phm vic g lm qu mc trung bnh, th cng l khng hay). Cha c my lu,
nc T cho L Khi lmTh s; gp lc nc Lng nhn s nhng ngi ca T, L Khi nhn th gi
Giao Chu lm phn; Trng s l L Tc nh bnh c. Vua Lng cho L Tc lm Th s.
Nc Lng chia Giao Chu, t ra i Chu.
Nguy-n Nghi-m bn rng: i Nh , tam vng o c, gio ha lan khp mi
ni, nc no mun c d, th thanh gio n ni, nc no khng mun d, th cng
khng cng bch. Xung n mt th, trong nc th trng rng, i vi nc ngoi th
tham lam, mnh khng ra g m mu toan thn tnh ngi khc, chia ra qun huyn, t
ra th mc, k nhng ly c nh l minh chu, t gic, ng voi u l vt v ch, ch
y ti cho bn hot li y thi, nht n c vic g khn cp, vn phi sai n tng s,
dn thn chy hng mun dm cu , qun s mi mt, vn lng hao tn Ngn ng c
cu rng: mun c rng t, th t tt phi b hoang. Vy ngi lm vic nc ch nn
thch lm vic to ln m lm.
Trn y ni v nc ta ngoi thuc nc Ng, nc Tn, nc Tng, nc T, nc Lng, khi t
nm Canh Dn, nm th 15 nin hiu Kin An nh Hn, cui l nm Canh Thn, nm th 6 nin hiu i
ng nc Lng cng 323 nm.
Sch Thng s bn rng: Giao Chu ta t rng, rung tt, tc dn nhu thun v chm chp, ngi
Bc li k nc ta giu, m may c dn ta yu, cho nn t i Triu V thn tnh nc ta, cc i sau
nhn chia ra lm qun huyn. Nu gy ngho nh Ngy, cng rn nh Tn h cng chng dm ng lm
g. Li xem sau S Nhip th Mc, Th thay i lun lun, tha h v vt, bn trong nc th Ng, Ngy tranh
nhau, bn ngoi th t v Mi quen thi bc lt, gic cp ca Thc, T trng t Qung khng ngy no
khng dm ng. Qun Nht Nam, qun Cu c khng nm no khng b binh ao. Dn ta kh v tham
tn, s vic nh nhau, khng lc no qu lm hn lc ny. Trong kinh Dch c ci l thuyt b vi th tt
nhin. t nc Nam ta vua nc Nam ta , cu thn ng khng di m o gii khng sai, ngi Minh c
cu: Trong di t non xanh nc bic, tt c ngi mc o vng xng l Trm. Tri sinh ra mun nc, ci
g khng phi l tri t ra, sao li gin vic trc lm g m khng c gng t cng?.
24
Vit S Tiu n
TIN L
TIN NAM
Tin Nam , h L, tn l B, ngi lng Thi Bnh huyn Long Hng1. Tin t ng l ngi Tu, di
c sang nc Nam vo cui i Hn, v by i sau thnh ngi nc Nam, ui Thi th nc Tu, bnh
nc Lm p, t xng l Nam , ngi vua 8 nm, mt ng Khut Liu. Vua Nam chn cnh ni
thuc, khi ngha binh ui Tiu T, dng thnh mt nc, i nin hiu, cng l v ho kit thi by gi, b
Trn B Tin nn, m ch kh a xung thuyn i, tht ng thng.
Nam l con nh ho hu th gia c ti vn v, lm quan vi Lng, bt c ch b v Thi Bnh;
by gi Th s l Tiu T, h khc tn bo, lm mt lng dn chng, Vua khi binh nh ui Tiu T. Lc
by gi c Tinh Thiu l ngi giu, gii vn chng, n ch tuyn ngi cu xin lm quan, Li b l Thi
Tn cho Thiu khng phi l h c danh ting, ch cho lm quan Lang Qung Dng mn. Thiu ly lm
xu h b v lng, theo Vua Nam khi ngha. T trng qun Chu Din l Triu Tc, l ngi u tin
em qun i theo Vua, bi th cc ho kit u hng ng. T bit tin, chy v Qung Chu, vua Nam
bn ra gi chu thnh. Gp lc vua nc Lm p nh cp. qun Nht Nam, vua Nam sai tng l
Phm Tu nh ph qun Lm p; oai th lng ly, nhn th t xng l Nam Vit , i nin hiu l Thin
c, quc hiu l Vn Xun, l mong x tc lu di n mun i vy.
Vua xy dng in Vn Xun, lm ni triu hi, cho Triu Tc lm Thi ph, Tinh Thiu v Phm Tu
u al2m tng v v tng vn.
Nc Lng do Thng Phiu lm Th s Giao Chu v Trn B Tin lm T m mang qun xm
lng Giao Chu. B Tin bit qun ca mnh s i nh xa, mi bo Dng Phiu rng: "Chng ta phng
mnh Vua i nh k c ti d sng d cht cng khng qun, khng nn ln chn khng tin qun, lm
cho th gic thm to, nn ch qun mnh", tc thi gic qun i trc lm tin phong. Trn th nht nh
Chu Din, trn th hai nh Gia Ninh, hai ln u thng trn. Vua Nam lui v trong ch dn Le Tn
Xng, ng nhiu chin thuyn, v ra ng n in Trit. Qun Lng s lm, ng ca h khng
dm tin. B Tin ni: "Qun ta gi yu khng c vin binh, vo ch t tm phc ngi ta, nu mt trn
nh m khng thng, ton tnh mnh sao c. Nay nh lc bn ch b chy lun, lng ngi cha vng
chc, chnh l lc ta nn quyt nh cho k c". m hm y nc sng ln mnh cao n 7 thc, chy
vo trong h, B Tin mang qun bn b theo dng nc tin ln trc, qun Lng 1nh trng reo h tin
theo, vua Nam phi lui gi trong ng Khut Liu, sai Triu Quang Phc iu khin qun nh B Tin,
qun B Tin rt mnh, Quang Phc t liu th khng chng ni, lui v gi D Trch. D Trch qun Chu
Din, quanh co khng bit bao nhiu dm, c cy rm rp, gia c t bi ni ln c th c, bn mt
bn ly, ngi v nga kh n c, ch c thuyn c mc y bng so i trn nc, c mi c th n
c. Nu khng phi ngi thuc ng th hoang mang khng bit ng no, l sa xung nc, ch lm
mi cho rn rt. Quang Phc em 2 vn qun ng trong D Trch2, ban ngy th tt ht khi la v du
vt chn ngi i, ban m th em qun ra nh p tri qun Lng, ly nhng lng thc cp c ca
ch, lm lng n chng gi lu di. B Tin cho qun theo gt m tin nh, khng th nh c.
1
Thi Bnh. Vn qu hng L B hin c nhiu cch gii thch khc nhau. C kin ch nh Thi Bnh nay thuc tnh Thi Bnh; c
kin ch nh Thi Bnh l huyn Thi Bnh nay thuc vng th x Sn Ty, tnh H Ty. Ring chng ti (inh Vn Nht - Bi Thit)
cho rng t Thi Bnh nay thuc x Tin Phong, huyn ng H, tnh Thi Nguyn, y cn nhiu du vt lin quan n L B.
25
Vit S Tiu n
Ngi trong gi Triu Quang Phc l D Trch Vng t hng khn cu tri, c ci gio di bng mng
rng, cng nh goc; t th qun lng ly, i n u cng khng ai ch ni.
Tc truyn: i Hng Vng, con gi Vua l Tin Dung M Nng ra chi ca b, khi thuyn tr v,
n bi lang Ch Gia, i b gp Ch ng T trn trung np trong bi c rm. Nng Tin Dung cho l c
duyn trc vi nhau, bn cng nhau kt lm v chng. Vua nghe bit chuyn y, nng Tin Dung s, trn
trn b sng, u th ch thnh hi.
Vua gin cho qun i nh, ng T v Tin Dung ch chu ti, bng nhin na m c ma to gi
ln, tt c nh ca ngi v g, ch u cng bay ln trn khng ch cn li nn nh tr tri, nhn th gi
bi y l T Nhin Chu, ci chm y gi l Nht D Trch, ng T ci rng vng trn tri bay xung, trt
ci mng rng trao cho Vua, bo Vua trn ci u mu m nh gic. Truyn xut x sch Lnh Nam
Trch Qui.
S thn bn rng: Nam tuy gi l kin quc nhng Lng vn cn sai Th s
cai tr chu y; Vin m Hon mt gi v nc gi n v cho con gi 4, 5 trm lng vng.
u Dng Thnh mang v nhiu trng bng ng v nhiu chu bu, nhng quan li
tham tn i li lin lin, dn th hoc phc dch cho Lng, hoc lm ti nh L, kh s
nhiu b, khng bit ku ai c, sao m nc ta khng may n th?.
Vua Nam mt ng Khut Liu. Anh Vua l L Thin Bo cng tng ngi trong h l L Pht
T thu hp nhng qun linh tinh c 3 vn ngi vo qun Cu Chn vy i Chu, b B Tin nh ph
Thin Bo chy sang nc Ai Lao, thy ch u ngun sng o Giang c ci ng D Nng, t rng mu
tt, bn xy thnh , dng quc hiu l nc D Nng, dn chng suy tn ln lm vua.
Xt trong binh php: "C ba vn qun u sc nhau, thin h kh ai ch c". Nay L Bo, L B
c qun n nm vn ngi m khng gi c nc, c phi km tng ti u, khng may gp phi B
Tin l ngi kho dng binh. Tm li gii khng c lng gip, c bin xy ra bt thng, xem lc trc c
cu sm "nht ph mc lai" nu 5 vnj ngi y u c sc mnh nh h, beo, khng c nc dng mnh,
su n nm thc, cng n bi vong m thi. (D s chp: thi by gi c con tru en ra tru con
trng, c ch rng: "nht phc mc lai", l ch Trn, sau Trn B Tin xm lng nc Nam qu nhin ng
cu sm y).
O LANG VNG
(Tn l Thin Bo, l anh vua Nam , dng nc trong ng D Nng, chng suy tn l o
Lang Vng).
PH THM: TRIU VIT VNG
(Tn l Quang Phc, l con Triu Tc, theo Nam nh dp c cng, Nam mt, bn xng l
Vua, ng Long Bin gi nc c 24 nm).
Xt cu s ly Triu Vit Vng tip theo chnh thng Tin Nam , m ph thm o Lang Vng;
nhng m Quang Phc t o Giang, cha thy c Long Bin, nhng i vi danh ngha th l thun,
v nc ca anh mnh nn vn c theo cch chp s ca T Dng1 th thng k mi khng ri lon, m
php lm s c chun ch.
Trn B Tin cho l Triu Vit Vng ch him tr cha th ph ngay c, gp lc Lng c vic
lon Hu Cnh, B Tin phi mang qun v, ch lu T tng l Dng Xn li, gi nhau vi Triu Vit
1
26
Vit S Tiu n
Vng. Vit Vng tung qun ra nh git c Xn, qun Lng tan v chy v Bc. Vit Vng tin v
trong thnh Long Bin.
o Lang Vng mt nc D Nng, khng c con, dn chng suy tn L Pht T lm tha t,
thng tr dn chng.
HU NAM
Hu Nam tn l Pht T, l tng c h vi Tin Nam , nh Vit Vng m phc quc, lm
vua 32 nm.
Vua bit dng sc i thi, m ly li c c c; nhng ly nc bng cch man tr l
ngi bt ngha v trng thy ch l u hng, l ngi v dng, tht ng khinh b.
Vua t nc D Nng xugn min ng, nh nhau vi Triu Vit Vng Thi Bnh, nm ln tip
chin, qun hi li, ng rng Triu Vit Vng c thut l, bn ging ha v nh c vi nhau; Vit Vng
thy Vua h l Tin Nam , khng n c tuyt, bn chia a gii chu Qun Thn, (nay l t Thng H
Ct, huyn T Lim) cho pha ty nam trong nc. Vua bn di kinh sang thnh Din. Nam c
con l Nh Lang c d ch, bo v rng: "Xa kia hai cha chng ta l th ch vi nhau, nay kt lm hn
nhn, ch hay lm sao, nhng m ng b v ta ngy trc nh lui c qun ch, cng phi c mo g
ch?". V mt em ci u mu rng cho xem, Nh Lang ngm thay i ci mng rng, ri ly c xin v
thm cha, co t v Din, mu tnh cng cha nh p Triu Vit Vng. Qun Nam n, Triu Vng
khng ng, thng tht c qun ra, m ci u mu i qun ch. Qun Nam tin ln, Triu Vng
khng chng c, bn dt con gi chy v phng Nam, mun chn ch t him n mnh, nhng n
u qun Nam cng ui theo sau, chy n ca bin i Nha1, b nc ngn tr, than rng: "Ta cng
ng ri", than ri, t nhy xung bin. Triu Vit Vng mt, ngi i sau cho l linh d, lp n th, nay
n th huyn i An, ca bin i Nha.
L Pht T dit c Triu Vit Vng, t xng l Nam , ng Din2.
Nh Ty mun mang qun sang xm lng Giao Chu, hi L Nghip xem ai lm tng c. L
Nghip tin c Lu Phng l ngi c ti lm tng, Vua cho L Nghip lm Tng qun. L Nghip c
qun lnh nghim chnh, m i vi dn chng th nhn t, s tt s v mn phc, tin qun vo thnh no
th hiu d cho bit ha phc. Nam s v thy qun Lu Phng mnh nn xin u hng, ngi nh Ty
mang Nam v Bc, h L mt nc.
Trn ny l Tin v Hu L, 3 vua, khi t nm Tn Du, nm th by nin hiu i ng nh
Lng, n ht nm Nhm Tut nm th hai nin hiu Nhn Th nh Ty, cng 62 nm.
Sch Thng lun bn rng: Vua Tin Nam l nh ho hu khi binh, c Long Thiu gip mu
m, Triu Tc gi vic qun, ui c Tiu T, ph nc Lm p, xng lm vua nc Nam Vit, quc hiu
l Vn Xun, chng c vi nh Ng, gi c quc thng, vo tnh th rt kh, m lp nn cng nghip
y, nc Lm p khng dm dm ng, cng ca vua Tin Nam thc l r rng. Tic cho mt ln th
nht b thua Din, ln th hai b tan v h in Trit phi lnh n ng Khut Liu, ri n mt
nc, khng phi l ti Vua bt ti, tng sy bt v, ci c s thng hay bi v thi vn di hay ngn n
khp vi nhau, u l ti tri c.
i An. Ca bin c, nay l vng cc x B Qun Liu c, nay thuc huyn Hi Hu, tnh Nam nh.
27
Vit S Tiu n
Vua o Lang l ngi ng bo vi Vua, gi ngha cu gip khi hon nn, kt hp cc ng ch,
theo ui trong bui gian nan, ng khi gp rt suy yu m khi ln c, tuy cha ch c vi B Tin,
nhng m chim c ni him tr, dng thnh mt nc, ly li c nc trong khi mt, khng th bo l
v ch c. Gp phi Triu Quang Phc l tay cng ho, c lng t li, khng c ch lp nn chnh thng,
ri nut gin n cht, cng ng thng lm. Hu nh c nghip c ca o Lang, thu thp nm la tn
ca nc D Nng. Nm trn nh Thi Bnh, chia cng gii vi Triu, lin nh p Triu, ni c
chnh thng nh L, cn c iu ng khen. Tic rng dn xp vi Triu, bnh ht Dn Lo, c ci th ni
dy c, tng x cha dt khot c vi Triu, th nn ngh dn mu chc nh hay l gi, ch khng
nn chia t v thng hn; cng nhau ha, li cn bi c, ci gio thn u mu ch ng l g, m
nghe gian mu ca tr con, theo li c ca Triu , bt tr qu lm! n khi qun Ty ko n, cha bn
mt mi tn no, chu nhc dng ngc dt d xin u hng, sao trc th tr m sau li ngu, trc th hng
m sao hn nht th? Tht l lm l!.
NGOI THUC TY V
NG
Sau khi Lu Phng bnh c Giao Chu vua Ty li nghe ngi ni nc Lm p nhiu ca
bu l, bn li sai Lu Phng i kinh lc nc Lm p. Lu Phng em qun b k ra li Vit Thng,
qun chin thuyn ra li T Cnh. Vua nc Lm p l Phm Ch chng c li, dng qun ci voi to, qun
Lu Phng nh khng li, bn o nhiu h nh, ph c ln trn, ra khiu chin gi thua chy. Qun Lm
p ui dn, voi sa xung h, ng chy ri lon, qun tinh nhu theo tin ln, my trn u thng, i
qu v pha ng tr ca M Vin, 8 ngy n kinh Lm p. Phm Ch b thnh chy ra bin. Lu
Phng vo trong thnh ly c 18 ci thn ch th trong miu, cc thn ch u bng vng; ri khc
bia ghi chin cng v mang qun v. Trn nh ny, qun s b ph thng cht mt n 4,5 phn 10, Lu
Phng cng b bnh cht dc ng.
Nh Ty cho Khu Ha lm Thi th Giao Chu. Khi nh Ty ni lon, Tiu Xn sai ngi chiu d
Khu Ha. Ha khng theo. Xn nghe tin Ha c nhiu chu bu, giu ngang nh Vua, bn sai Ninh Trng
Chn nh Ha. Ha mun ra nghinh tip, Cao S Lim can rng: "Qun ca h i xa n y, th khng
c lu, trong thnh ta c qun mnh, cn c th nh c, lm sao mi trng thy m chu ngay?".
Ha nghe li, cho S Lim lm T m, mang qun ra n nh, ph c qun Ninh Trng Chn. Sau nh
Ty mt nc, Ha theo v nh ng, nh ng cho lm chc i Tng qun Giao Chu.
Nh ng t ra An Nam h ph, ng Giao Chu.
Ti nc An Nam, c vic khi lon ca L T Tin. Nguyn theo l trc cc li h Lnh Nam ch
phi np mt na thu, h l Lu Duyn Hu bt phi np c ton s. Cc li h mi on, mu vi nhau
lm lon. T Tin lm mu ch, Duyn Hu git T Tin, ng ca T Tin l inh Kin t hp dn chng
vy ph thnh, git Duyn Hu. Quan T m Qu Chu l To Huyn Tnh nh git c Kin.
Ngi Chu Hoan l Mai Thc Loan gi chu t xng l Hc , bn ngoi giao kt vi nc Lm
p v Chn Lp, c 30 vn qun, nh ng sai tng qun l Dng T Hc nh bnh c.
Thc Loan ngi lng Hng Lm, huyn Nam ng1, nay c n th thn ch Sa Nam1, tc l
ni nh ca Thc Loan.
Mai Thc Loan, qu x Mai Ph, huyn Thanh H, tnh H Tnh, theo m ra sng Nam ng, nay l huyn Nam n, tnh Ngh
An.
28
Vit S Tiu n
29
Vit S Tiu n
Nh ng cho Trng Chu sang lm h, p thm thnh i La, sm 300 thuyn chin (mi
thuyn ch c 25 ngi, phu cho thuyn 33 ngi) thuyn i li nhanh nh bay. Thi by gi Hon
Vng khng chu triu cng nh ng. Trng Chu sai qun nh ph, bt c voi v gy, gio rt
nhiu, 2 chu thnh Hoan v i b Hon Vng t ph, Chu sai dn sa sang li hon ton.
Li-u Tn Nguyn lm bi m ch Trng Chu, ni rng: "Trng Cng t khi lm li tp quen
vic bang giao, n khi c mnh chuyn chinh, mi c ch thc hnh s hc ca mnh. p thnh ly,
him tr hn g ni, mun i khng phi lo g, s li do Trng Cng lm ra ln hn s o cng ca Cao
Bin, cng ca Trng Cng ln hn vic dng ng tr ca M Vin".
ng h l L Nguyn Bnh (c tn l Gia) ly c ca thnh c dng nc chy nghch, s ngi
trong chu sinh ra lng phn trc, ri ph l ra sng T Lch ngoi ca ng. Qun ng xy thnh nh, c
ngi xem tng ni: "ng khng sc p ni thnh ln, 50 nm sau na s c ngi h Cao ng
". n nin hiu Hm Thng, Cao Bin xy La thnh, qu ng nh li ngi xem tng.
Th s Phong Chu Vng Thng Triu lm phn, nh ng cho Hn c lnh chc h An
Nam, nh bnh c. Sau Ph Qun khi lon, Hn c chy v Qung Chu.
Kinh lc s l V Hn sai tng s sa thnh, Qun lm lon t lu thnh, cp kho ph. V Hn
chy v Qung Chu. Gim qun l on S Tc v v dp yn c bn khi lon, chu mi c yn.
Nh ng cho Vng Thc mt ngi c ti lc lm h. Khi n ph l Thc cho trng cy
gai lm giu chung quanh thnh. Ngoi ho su trng tre gai, bn gic cp khng th xn vo c. Thi
by gi c bn ngi Mn Vn Nam vo cp, ng i cn cch chu na ngy, Vng Thc vn an
nhn, sai ngi thng ngn d cho h bit r iu li v hi, mt m hp ko nhau i ht, li sai ngi t
li ni rng: "Chng ti i bt bn dn Lo lm phn y thi, ch khng phi vo n cp u".
Quan Kinh lc s trc l L Trc, h khc, c ln bt p mua mt con tru ca ngi Mn ch gi
mt u mui thi. Ngi Mn on gin lm, xui ngi Nam Chiu vo cp ph bin thy (Vua Nam Chiu
l Phong Hu sai tng vy hm ph l, gi l bch y mt mnh qun, li a ra 30 ngi ku l "chu n
kh th" gi np) Phong Chu trc c qun n th, gi l qun Phng thu, Trc b i ht, ch chuyn
giao cho Th phin lnh l L Do c mt mnh phng gi; khi qun Mn n, Do c c th phi hng. T
y nc An Nam mi c ci lo v ngi Mn. Li c bn c dn mun lm lon, ni l nghe tin Kinh lc
s l Chu Nhai sai b h l Hong u Qun i ng bin n tp kch ta. Ngay m hm y vy thnh
nh trng reo h, Vng Thc ng n cm, c ngi khuyn Thc nn lnh i. Thc ni: "Ta m bc i
th thnh v ngay" bn mc o gip, ln trn thnh trch mc, bn lm lon chy ht.
Nc Chim Thnh, Chn Lp li sai s i li nh c, nh ng triu Vng Thc v, i i lm
Qun st s t Trit ng.
Nc Nam Chiu vy hm ph thnh, h l L Hu b chu chy trn, nh ng cho Vng
Khoan thay lm h, nc Nam Chiu li vo cp. Tha c nh ph thnh, Khoan sai s co cp vi
nh ng, nh ng ra 3 vn qun chu Kinh, chu Tng, sai Thi Tp chng c, th qun thnh qu,
nc Nam Chiu s khng dm ko qun ra, by gi c chiu sai Thi Kinh kinh ch Lnh Nam, Kinh lo
Tp s thnh cng, mi tu v ng rng: "Nc An Nam khng ng lo, bn v phu mun lp cng, t
tp nhiu qun, hao tn lng thc, xin rt qun phng th v". Thi Tp c ni rng: "Khng nn, qun
Nam Chiu tt nhin tr li, xin lu li 5.000 qun, nu khng th th qun v lng thc u thiu, mi
phn tt cht". T tu v ta Trung th, T tng thi by gi tin li Thi Kinh, khng xt n; qu nhin vua
Nam Chiu l Mng Th Long li ko n nh rt gp, qun t hu Thi Tp u c sc nh khi kit sc,
nhy xung nc cht c. Tng Mn l Dng T Tn vo chim gi ph thnh, nhng Di, Lo cc kh
ng, khng c xa gn, u v hng vi Mn tng. Trong trn nh ny, tng v quan li nh ng
30
Vit S Tiu n
31
Vit S Tiu n
32
Vit S Tiu n
ng cao 3 thc, thn b gng cm, ng anh vo ming, khc tn Tin vo sau lng.
l Dng Chilm m hoc ym o Cao Bin, nht n Cao Bin tr nn ngu mui n th;
coi vi xa kia c mu lc ph qun Mn, tr khn xy La thnh1, v o hi cng ng
n thin oai, thnh ra 2 hng ngi khc hn l sao th? Ngi trong nc truyn li rng
Bin rc ht u xung t, dng ph ch cho ho ra qun tht, trc k hn o ln, th
u l non yu, khng th ng c. Li truyn rng: Cao Bin ci ci diu giy i tm
t; truyn ny cng ch nghe ngi ta ni thi. Bin hc php tin, cng vi chuyn ci
chim hc u l ngoa truyn. sch a l di co ai cng u cho y l mn hc a l
ca Cao Vng. Bin nc ta, bn vic qun, khng c thi gi nhn ri, xch ti a bn
i tm phong thy, tt l i Trn c ngi hc a l, mn tn Cao Bin lm cho thut
ca mnh thn k thi, sch a l di tho ca Hong Phc i khi cng th.
Trn y nc ta ngoi thuc v Ty, ng t nm Qu Hi n nm Bnh Dn cng 304 nm.
NAM BC
B C PHN TRANH
Nc Lng cho Lu n lm Tit s Tnh Hi, v phong lm Nam Bnh Vng. n chim c t
Phin Ngung, ngi Giao Chu l Khc Ho chim c Chu, hai bn u t xng l Tit s, lp ch mu
ln nhau. t lu n cht, em l Lu Nghi-m ln ngi Hong , i nin hiu l Kin Hanh, quc hiu l
Nam Hn, Ho sai con l Tha M lm Hoan hiu s, n Qung Chu d xem h thc th no? Ho mt,
Tha M ni ngi, sai s cu nh Lng, cho quan chc nh Lng lm Tit s, chia t lm 12 chu,
Vua nh Hn nghe tin gin lm, sai tng l L Khc Chnh nh Giao Chu, bt Tha M a v Tu. Vua
Hn ngi Ngh Phng nhn t binh, bo Tha M rng: "My cho ta l triu nh ngy, nay li b tri a
v y c l sao?". Tha M ci u chu phc, bn c tha.
H Khc l ngi Hng Chu, l h to ni i, tin t l Tha D, tnh khoan ha, yu ngi, c
nhiu ngi qui phc, khi Tng Cn b ph thnh, Tha D t xng l Tit s, xin vi triu nh ng,
vua ng nhn th nhn cho lm chc y. ng Ho nh c nghip c, chim gi La thnh, t xng l Tit
33
Vit S Tiu n
s, chia nc ra lm cc x, ph, huyn, chu, x; t chc lnh trng chnh v t, chia u thu rung,
tha khng bt dn lm nhn cng; lm s h, bin ghi h tn v nin canh, qun ch ngi dn, Gip trng
c xut lm s y. Chnh s khoan hng v gin d, dn c yn n lm n.
H Khc truyn 3 i, cng 51 nm.
Nc Nam Hn c Lu Nghi-m l th gia. T tin ng l An Nhn ly ngh bun bn sang Nam
Hi, cha l Khim, anh l n, gp thi bui nhiu bin c, vn c cng vi Lnh Nam, bn chim gi c
Nam Hi. Nghi-m ln lm vua, l lc cc tay anh hng Lnh Nam, chia nhau gi cc ni. Nghi-m
ly c chu Ung, chu Dong, li bt c Tha M Giao Chu, v tnh hay khoe khoang, tng ni l
nh mnh vn t Hm Tn, ly s gi l Man Vng, Man li lm s nhc, gi vua ng l Lc Chu Th
s. Vua ng Trang Tn cng khng th nh c. Khi cht truyn ngi cho con l Phn, chu l Trnh,
t lc xng n khi mt nc cng c 55 nm, cng l tay c hit .
Dng nh Ngh (ch nh c ch vit l ch Din), ngi i Chu lc trc lm tng cho Khc
Ho, n khi L Khc Chnh bt c Tha M, lp cch bo th cho h Khc, bn t ra trng nh vt,
chiu tp cc ho kit, ly i ngha khuyn khch h, ng mu vi nhau c binh nh ui tng Hn l
L Khc Chnh. Vua Hn cho L Tin thay lm Th s Giao Chu, inh Ngh li vy hm thnh nh Tin.
Vua Hn sai Trn Bo em qun cu L Tin. nh Ngh n nh chm c Trn Bo, bn gi ly thnh,
t xng l Tit s nhn lnh vic chu. Cha c bao lu, nha tng ca nh Ngh l Kiu Cng Ti-n
li git nh Ngh m ln thay.
nh Ngh nui 3.000 gi t (con nui) mu khi phc, L Tin bit vic y, sai ngi cp bo
vua Hn.
S thn bn rng: Cui i Hn, ng phn nhiu nui gi t, l v ng lc tr,
lc chi nhau, hay l trong khi hon nn cng theo nhau, c lc trong lc hon cp, tc th
nhn lm gi t, khng bit rng lng lang kh d. Du ca h hnh, l xui cho ngi ly
trm, thin tnh nh th khng th lm khc c. nh Ngh nui gi t n 3.000 ngi,
th b nn, cn hi sao c na.
Nha tng ca nh Ngh l Ng Quyn khi binh t i Chu nh Cng Ti-n. Cng Ti-n cu cu
vi Hn, vua Hn nhn lc lon, mun ly nc Nam, bn sai con l Hong Tho i trc, m t mnh ng
qun ca bin lm qun cu vin. Vua Hn hi mu k vi Tiu ch, ch ni: "ng b him v xa,
Ng Quyn l ngi kit hit, khng nn khinh thng". Vua Hn khng nghe, Hong Tho cho qun thuyn
t sng Bch ng tin vo. By gi Ng Quyn git c Cng Ti-n, nghe Hong Tho sp n, ni
rng: "Thng tr con ko qun i xa mi mt, qun ta ng nhn ri, i ph vi qun ca chng mi mt
sn, tt nhin ph c chng". Sau , ng sai ngi cm g nhn bt st lng sng, i nc thy triu
ln to, thuyn qun ca Tho vo ri, lp tc khiu chin, gi cch thua chy, cho qun ch ui theo.
Nc thy triu rt xung rt chng, thuyn ca ch u mc vo g nhn lt p c. Quyn tha thng
nh mnh, bt git c Hong Tho, Nghi-m thng khc, thu nht tn qun b v nc.
S thn bn rng: Lu Nghi-m ngp ng Giao Chu, tha lc nh Ngh mi mt,
cy c qun ng vin ca Cng Ti-n, chc rng c th nh mt trn ph c Ng Quyn,
nhn th ly c nc nam d- nh mc ti vy. Nu khng c mt trn nh to ha
nhu kh ca Lu Nghi-m, th ci tnh hnh ngoi thuc li dn dn thnh ln, cho nn trn
nh Bch ng l ci cn bn khi phc quc thng . Sau ny inh, L, L, Trn cn
phi nh d lit y. V cng hin hch ca Ng Quyn, ting thm nghn i, u c phi
ch khoe khoang mt lc by gi m thi.
34
Vit S Tiu n
Trn y l Nam, Bc tranh ginh, t nm inh Mo nin hiu Khai Bnh th 1 nh Lng, n nm
Mu Tut nin hiu Thin Phc th 3 nh Tn, cng 32 nm (cha con Khc Ho 24 nm, nh Ngh 8 nm).
Sch Thng lun bn rng: Chu n cp ngi vua ng mt x t Lng Bin, cn cc trn th
chia nt ra, t Qung thuc v Lu n, b Giao Chu m khng tranh n, t nh Lng n nh Chu
khng c chic xe nga no n cnh th Giao Chu. Lu Nghi-m tuy c ch hng hi mun thn tnh Giao
Chu nhng mt trn thua n Ngh, mt trn b nhc vi Ng Quyn, th ci lng chc cp t Giao Chu
ngui nh ng gio tn. H Ng c thi c y mi dng nc, truyn cho con, cng lm vua mt phng
nh Bc triu l do . Khc Tha M nhn chc quan ca Lng m b cm t Ngy nh; Dng nh
Ngh ui tng Hn nhn ly chu, m b nha tng git hi. Truyn c ni rng: nu khng c ngi b
ng, th mnh ni ln sao c, l ngha th. Tm li, cng l bi lng tri ym lon, mun m c nghip
nc ta l mt i tr bt u t y.
NH NG
TIN NG VNG
Tin Ng Vng, h Ng, tn Quyn, ngi ng Lm, git gic trong nc phc th cho cha,
git ch bn ngoi cu nn cho nc, dng quc , ni li chnh thng, cng nghip tht to ln lm.
Vua Ng i i l qu tc ng Lm1, cha l Mn lm quan Mc bn chu. Khi sinh ra vua c
ho quang sng khp nh, trn lng c 3 mn nt rui, ngi xem tng cho l k, bo rng c th lm
vua mt a phng, bn cho t tn l Ng Quyn. Mt Vng sng nh in, sc ct ni c ci vc, lm
nha tng ca nh Ngh, Ngh g con gi cho, sai qun tr Chu i.
Vng git Cng Ti-n, ph Hong Tho, t lp lm vua, tn Dng Th lm Hong hu, t 100
quan, dng ra nghi l- triu nh, nh cc sc o mc, ng C Loa thnh, lm vua c 6 nm ri mt.
HU NG VNG
Tn l Xng Vn, l con th vua Tin Ng. Dng Tam Kha nui lm con, 3 nm sau trut Tam
Kha, ly li chnh quyn, lm vua c 15 nm, quang phc c c nghip c, nhng v trong nc xy
ra vic binh ao lun, ri b git cht, ng thng.
Ph thm: Dng Tam Kha ngi lng Dng X, huyn ng Sn con Dng nh Ngh,anh b
Dng Hu, tim xng l Vua, b Ng Quyn trut ngi.
Cu s Dng Tam Kha ln u, nay theo li Hn s chp ln ln l Hu Ng Vng, m ch
Tam Kha ph theo, cho r l thng h nh Ng cha mt hn.
Khi Ng Vng Quyn au nng, dn li Tam Kha gip con mnh. Tam Kha cp ngi, t xng l
Bnh Vng. Con trng Ng Vng l Xng Cp, chy v nh phm Lnh Cng, lng Tr Hng, Nam
Hin nay c kin khc nhau v ng Lm (qu ca Ng Quyn), mt s kin ch nh l x ng Lm, th x Sn Ty, H Ty;
cn c ngi cho rng ng Lm thuc H Tnh hin nay.
35
Vit S Tiu n
Sch. Tam Kha sai Dng Ct Li, Cnh Thc i tm, ba ln i u khng tm c. Lnh Cng s, bn
giu Xng Cp vo trong sn ng.
S thn bn rng: Tam Kha cp ngi, li nui Xng Vn lm con, l c sao?
Xng Vn tt l con b Dng Hu, cho nn c tnh cu chu m dung cho, cn nh tm
bt Xng Cp n 3 ln, th lm c, y ci ha h ngoi nh th . Ng Quyn khng
bit soi gng xa, n ni ngi bu b mt, n con khng ch nng ta, Xng Vn sng
bn tc thn, Xng Cp phi nh tay ngha s, u ti st tri. Ng Quyn bo n cho nh
Ngh, Lnh Cng cng li bo n cho ng, lng trung ngha c tri n li, qu l khng
sai.
Con th Ng Vng l Xng Vn trut ph Tam Kha.
Tam Kha sai Xng Vn v 2 ng Dng v , em qun nh hai thn Thi Bnh, ng Nguy-n,
i n huyn T Lim, Xng Vn bo 2 ng rng: "n c ca Tin Vng ta dn c nh nhiu lm,
khng may Ngi mt sm, Bnh Vng lm iu bt ngha, cp ngi ca anh em ta, nay li sai ta i nh
dn v ti, nu dn khi phc, th lm th no? Hai ng ni: "Xin theo mnh lnh ca ng". Xng Vn ni:
"Ta mun mang ton qun v nh p Bnh Vng, ly li c nghip Tin Vng ta, c nn khng?" Hai
ng ni: "c lm". Bn ko qun v nh p Tam Kha, dn chng th mun git Tam Kha, nhng Xng
Vn ngh rng Tam Kha c n tnh vi mnh, khng n git, ging lm Trng Dng Cng, cho c thc p
( bn Chng Dng 1) thu thu ni m chi dng. Vng trut Tam Kha ri, ln ngi Vua t
xng l Nam Tn, rc anh l Xng Cp v, cng lm vic nc. Xng Cp xng l Thin Sch Vng.
Thi by gi c ngi Hoa L l inh B Lnh, cy c ni khe him tr, khng chu lm ti. Hai Vng khi
binh nh B Lnh, Lnh s, sai con l inh Li-n vo lm con tin; Hai Vng bt Li-n ln ngn cy tre, bo
Lnh rng: "Khng hng th git". Lnh ni: "Trng phu phi lp cng danh c u li bt chc cch n b
yu con?", ni ri sai 10 ngi cm n nhm vo Li-n m bn. Hai Vng ni: "Ta treo con n ln, ct
buc lng n phi hng, nay n tn nhn nh th, git cng v ch". Bn thu qun v.
S thn bn rng: inh Tin Hong nhm bn con, cng vi vic chia bt canh ca
Hn Cao T, u l dng cch gi thin tnh th xem sao. Nhng Hn Cao T cy c
Hng B gip , nn dm th, cn inh Tin Hong chc u vo lng bt nhn ca Ng
Vng, m dm ni nh th, l v trong tm khng c Li-n lu ri. Cho nn sau khi ly
c nc, b Li-n m lp con t l Hng Lang vy.
Thin Sch Vng chuyn quyn, Xng Vn khng d vo chnh quyn na. Hai Vng bn c
him khch vi nhau. Cha c bao lu th Thin Sch Vng mt, Xng Vn tr li ngi vua sai qun
nh 2 thn ng Nguy-n v Thi Bnh, khi ko qun vo, b thuyn ln b, Vua b tn lc ca phc binh
bn tin m cht, inh Li-n tr v Hoa L.
CHP PH
CC S QUN
Thi by gi vua Nam Tn mt, trong nc lon to, cc ni ua nhau ni ln gi huyn p, cng xu
x ln nhau.
Ng Xng X t xng l Ng S Qun chim c Bnh Kiu. (Lc Thin Sch Vng l Xng Cp t
nn c ly ngi con gi Nam Sch sinh ra Xng X tc l chu Nam Tn Vng Xng Vn).
Kiu Cng Hn t xng l Kiu Tam Ch chim c Phong Chu (nay l Thnh ph Vit Tr, tnh Ph
Th).
1
36
Vit S Tiu n
Nguy-n Khoan t xng l Thi Bnh Cng, chim c Tam i (nay l huyn Vnh Tng, Vnh
Phc).
Ng Nht Khnh t xng l Ng Lm Cng, chim c ng Lm (c ch gi l Giao Thy. (Nay l
x ng Lm, th x Sn Ty, tnh H Ty).
Cnh Thc t xng l Cnh Cng chim c ng Giang (nay thuc huyn Thanh Oai, H
Ty, chn mng thnh c hin cn).
L Khu t xng l L Lng Cng, chim c Siu Loi. (Nay l huyn Thun Thnh, Bc Ninh).
Nguy-n Th Tip t xng l Nguy-n Lnh Cng chim c Tin Du (nay thuc huyn Tin Du, Bc
Ninh. hin c n th).
L ng t xng l L T Cng chim c T Giang (nay l huyn Vn Giang, Hng Yn).
Nguy-n Siu t xng l Nguy-n Hu Cng chim c Ty Ph Lit. (Nay thuc huyn Thanh Tr, H
Ni).
Kiu Thun t xng l Kiu Lnh Cng chim c Hi H (nay l lng Trn X, huyn Cm Kh, Ph
Th, ch Hoa nay i ra ch Cm).
Phm Bch H t xng l Phm Phng t chim c ng Chu (nay l huyn Kim ng, Hng
Yn).
Trn Lm t xng l Trn Minh Cng chim c B Hi Khu (nay l x K B th x Thi Bnh, tnh
Thi Bnh).
Cc ng trn ny gi l 12 s qun.
inh B Lnh nghe ting Trn Minh Cng l ngi c c m khng c con, n theo nng ta.
Minh Cng cho lm con nui, cho gi binh quyn nh cc v anh hng khc, u nh tan c. n
khi Minh Cng mt, B Lnh thng sut c m qun y. Khi by gi bn t ca Ng Tin Cha c 500
ngi t Mng Giang ko n nh, 80 ngi vo Man, b ngi lng l Ng Ph S nh thua ri
tr v. B Lnh nghe tin c binh nh vo ng y, qun i n u cc b lc u phi hng phc, bi th
li v dn cc chu, ph u tm phc m theo B Lnh, suy tn ng lm Giao Chu sy.
Xt sch Thp quc Xun thu ch, B Lnh nh c L X Binh, ng gic tan v. Sch ny li
chp rng nh c Ng Ph S, th th Ph S tt l X Bnh khng sai na.
Vua Tin Hong bnh c 12 s qun, trn ny l trn nh then cht.
Trn y l i nh Ng c 2 vua v Tam Kha tim ngi, khi t nm K Hi n nm inh Mo,
cng 29 nm.
Sch Thng lun bn rng: Ng Tin Cha pht tch l danh gia, git Cng Ti-n bo th cho nh
Ngh lin c trn nh sng Bch ng, lm bi c Cng Hn, quc th t mnh ln, t Nam bnh
yn, ngi Tu s chy, cng nghip h Triu v h L cng cha hn c, v my nm sau ph thc
khng c ngi gii, tht ng cm khi. Tam Kha a v l h ngoi, ln la cp ngi vua, bt chc
Vng Mng, To Tho, lm u nu cho Qu Ly, ng Dung, ti c y khng bt no t xit. Hu Ng
Vng ch thm cung, nn tc thn khng ng n, gia ng quay v, m ch tng khng dm tri
, trut phc c k gian t d- nh thay bn c, 15 nm gi c nghip, ng gi l Lng Cha, con
nh th Ng Quyn cng nh l khng cht. n nh Thin Sch chuyn quyn m mnh khng c d
chnh quyn, Tam Kha cp ngi vua m khng n gia hnh, lun gi cho Xng Vn l c tc, nhng xt
bn tm ca Xng Vn th ch bit cung knh anh, knh nhng dng con trng, khng git cu, m
37
Vit S Tiu n
c yn ln, cng l ngi c t cht tt, khng th, th nu khng git anh l Xng Cp, cng khng
Tam Kha c sng. Duy ch c li l l c mu, n ni b mi tn lc, ch kh hng hi ca thiu nin
cha b i c, l ng tic thi. Ng S Qun l con ngnh th, ni ch ln ca cha ch, kh nhc ln
lt ch thn qu, mu gi li c nghip mt, ch cng ng khen, nhng v v ti, v t ngi gip,
th cng lc kit, c mt nm ri mt ngay, cng ng thng. V rng lng tri mun thu nht li cho h
inh, tt nhin trc ht phi c ngi khu tr. To ha c kh s nht nh, ngi ta lm th no m ra
ngoi vng c nn ca to ha cho c. T c n nay, chng nghim nhiu khng phi mt vic ny,
ta c th bin h cho Nam Tn Vng c.
NH INH
TIN HONG
Vua inh, tn B Lnh, ngi lng i Hong, ng Hoa L, bnh c 12 s qun, t lp lm vua,
ngi vua 12 nm, b ngi trong ni l Thch git. Vua inh qut sch qun hng, m mang thm t
nc, nhng v khng nh r ngi k v, khng phng nga khi vic cha pht, n ni bin lon khi
ngay trong cung cm m nc cng mt theo.
Thn ph Vua l Cng Tr, nha tng ca Dng nh Ngh, cai tr Hoan Chu, m l h m,
nm mng thy c mt ngi ln tay cm ci n vua n xin lm con, bn c mang m sinh ra Vua, c t
lu th thn ph dt vo trong ng, chi vi tr chn tru, l tr tn lm n anh. Mi khi chi a, giao
tay nhau cho Vua ngi ln, khing i lm xe, ly bng lao lm c, dn ra hai bn, rc i lm nh ngh v
nh vua. Trong nh nui c con ln, tha lc m i vng, Vua m ln khao bn tr ri di c n o c
Sch. B m s, mang chuyn y ni vi ch inh D, D cm dao i tm, ui n b sng, Vua chy sa
vo bn ly, thy c con rng vng, hai bn Vua sang qua sng. ng ch s b v, Vua bn theo bn ng
h lm ngh nh c, bt c ngc hu ln vo y gi. n m vo cha ng tr, nh s thy trong
ci gi c tia sng trn, hi c sao, v ni rng: "Anh ny ngy sau cao qu khng th ni c". Sau n
nng nh Trn Minh Cng, lm ch huy ca qun Trn nh u c y, gi l Vn Thng Vng. Qun
thn dng tn hiu l i Thng Minh Hong .
Nin hiu Thi Bnh nm u. Vua mi ln ngi, quc hiu l i C Vit, ng kinh Hoa L.
Vua mun ly oai quyn, ch ng thin h, t ci vc to sn, nui con mnh h trong ci, ra lnh rng,
ai tri mnh lnh phi chu ti la nu, hm nhai.
Vua lp 5 b Hong hu l: an Gia, Trinh Minh, Kiu Quc, C Quc, v Cao ng.
Mt m v mt dng gi l o. Cc b Hong hu dng nn nh H gip nh Chu, khng
nghe c n hai Hong hu, hung chi li c 5 Hong hu ?.
T nm Thin Nguyn nc Chu lp 5 Hong hu, bi sch vn phong Hong hu c cu rng:
"c v vi khn nghi, ng hnh l s 5", l ly mt cu kinh, che li ca mnh. Vua inh Hong
khng c sch, theo ring m lm cn, ng nh chuyn nc Chu; li hai bn cng nh nhau.
Vua nh phm bc ca cc quan vn, v v tng o: Nguy-n Bc lm nh Quc Cng, Lu C
lm h ph S S, L Hon lm Thp o Tng qun, Ng Chn Lu c hiu l Khung Vit Thi s,
Trng Ma N lm Tng Lc o S.
38
Vit S Tiu n
Vua inh Tin Hong khi ln Hoa L, Nguy-n Bc, Lu C, inh in, Trnh T u l nhng
ngi cng lng cng tui vi Vua, st bn cnh Vua n khi xt cng ban thng, li b st in v
T, l nh lm s chp nhm y; cn nh Tng o l hng ngi no m cng phm trt cao, c c m
vng, o en, ln ln vo hng m vng ai bc triu nh, ch cng qu lm !
Vua sai con l Li-n i sang thm ving nh Tng. Nh Tng sai s sang phong cho Vua. T ch
phong cho Vua. T ch phong y i lc ni rng: "Ni i l h to, gi c a phng xa, c ch mn
chung vn ha Trung Hoa, vn mun ph thuc vi Tu, khen ngi con c xng lm thuc quc, vy
cho cha c th phong lm Vua mt a phng".
Vua nh ra 10 o qun: mi o 10 qun, mt qun 10 l, mt l 10 tt, mt tt 10 ng, mt ng
10 ngi, u i m T phng bnh nh.
Nam Vit Vng l Li-n git Thi t l Hng Lang.
Li-n l con c ca Vua, thng d nhiu vic kh nhc, khi ly c nc c phong lm Nam
Vit Vng, li thng sang s nh Tng, sau mi Hng Lang. Vua yu Hng Lang mi lp lm Thi t.
Li-n ly chuyn y lm bt bnh, sai ngi m st Hng Lang.
Thch git vua l Li-n, Nguy-n Bc nh git Thch.
Khi xa Thch lm Li t ng Quan, m nm m trn cu, bng c ngi sao sa vo ming, cho
l im tt, tha lc vua nm chn cung, n git vua; lc by gi ng cp bt k nghch tc, Thch chui
nm rp trn mi cung, cung n trng thy, mch bo Nguy-n Bc, Bc bt Thch git i.
T xa k lon thn, dm mu nhng vic phi phn, u do im gii, m t ly di mnh,
nh vic Linh Bo cp ngi vua ca Tn, Lc Sn lm phn ng, u th c. (M ng Huyn nm
mng, nut sao sa, ri ra ng Huyn, Lc Sn khi ra c nh sng soi trong nh, cc loi chim mung
u kinh hi).
Nin hiu Thi Bnh th 5, c cu sm rng: " Thch th inh inh, L gia xut thnh minh, cnh
u a honh nhi, o l tuyt nhn hnh, thp nh xng i vng, thp c v nht lit, thp bt t ng
tin, k nhp nh thin". ( Thch git inh Tin Hong v inh Li-n, L Hon ra lm vua, ganh u
nhiu tr honh, ng x ht ngi i (hai cu ny khng hiu ra sao). 12 xng l i vng, 10 c khng
c mt iu lnh, (hai cu ny ch vo inh Tin Hong lm vua 12 nm, khng c mt iu g lnh cng
c), thp bt t l ch L, ch vo L Cng Un ln ngi vua, cn cu k nhp nh thin, khng hiu
ngha ra sao); ngi ta cho l thin s nh sn ri.
TON
Ton lm vua c tm thng b L Hon cp ngi, t lp lm vua. Nguy-n Bc, inh in
rc V Vng ln ngi vua. V Vng mi c 6 tui, bn inh in l i thn ph chnh, duy c L Hon
mt mnh gi binh quyn, ra vo cung cm, Thi hu l Dng Th trng thy t tnh vi L Hon, ra lnh
cho L Hon nhip chnh lm vic Chu Cng. Hon cy c Thi hu yu, t xng l Ph Vng. L inh
in mu bn vi nhau rng: "Hon sp lm vic bt li cho vua nh, bn ta chu n dy ca nc nu
khng qut sch c k nghch tc bn vua, th cn mt mi no trng thy Tin di sui vng na?",
bn chia ra 2 o qun thy v b. Thi hu s, bo Hon rng: "Vua cn non tr, cha kham ni c
nhiu hon nn, ng mu toan vic y i thi". Hon bn c chin, bt Nguy-n Bc nht vo ci a v
39
Vit S Tiu n
kinh k ti rng: "Tin mc nn, thn, nhn cn phn ut v h thn, nh ngi tha lc lon lm u
vic qun, ngha thn t nh th c ?". Bn chm Nguy-n Bc.
NG NHT KHNH DN NGI CHIM THNH VO CP
Nht Khnh l con chu Ng Quyn, cng 11 s qun khc chia nhau chim c t ai, t xng l
An Vng. Tin Hong dp c, ly m Nht Khnh lm Hong hu. Em gi Nht Khnh lm phu nhn ca
inh Li-n. Tin Hong s Nht Khnh on vng sinh bin, bn g cng cha cho Nht Khnh. Nht Khnh
vn khng bng lng, a c gia quyn chy sang nc Chim Thnh. i n ca bin, rt ly con dao vn
eo rch vo m cng cha m k ti rng: "Cha my c hip ta, ta u c v my m qun th c? Cho
my v, ta i tm ngi cu ta". Sau dn ngi Chim vo cp, khi i n ca bin i Nha, gp gi
to thuyn m, Nht Khnh cht ui, vua Chim Thnh thu qun v nc.
NH TNG HI QUN Li N XM LNG NC TA
By gi quan Tri Ung Chu l Hu Nhn bo dng s ni vi vua Tng rng: "Nc Giao Ch ni
lon, nc sp mt, xin n by t tnh trng c th ly c Giao Ch". L a Tn bn rng: " Nn xut k
bt , em qun tp kch, th l sm long khng kp che tai, nu gi Nhn Bo v, s mu tit l, th h bit
m phng b, khng phi l k vn ton". Vua Tng cho lm phi, xung chiu sai Tn Ton Hng mang
qun b, t ng Ung Chu tin vo, Lu Trng mang qun thy t ng Qung Chu tin vo, hn ngy
cng n. Lng Chu c tin, mang tnh trng bo co, Thi hu sai L Hon kn dng s ra chng vi qun
Tu. ng bn cch ra qun, th c ngi Nam Sch l Phm C Lng mc binh phc i thng vo trong
ph m ni rng: "Thng ngi c cng m git k khng vng mnh, l minh php khi hnh qun, nay
Cha thng cn th tr, chng ta d c ht sc chng ngoi xm, c ai bit n, khng bng trc ht tn
Thp o Tng qun ln lm vua". Qun s u h vn tu. Thi hu sai em l- b i rc L Hon vo
cung, tin ln lm Vua. Hon bn ln ngi Vua, i nin hiu l Thin Phc, ging lm V Vng.
Xt C Lng ngi huyn Ch Linh, anh l Phm Hp lm chc V y, cng vi Nguy-n Bc mu
tnh git L Hon nay li bi ngha n th. Truyn chp C Lng sau khi cht, Thng cho lm chc
Nam i, chuyn xt cc n ng, n nay hy cn th lm ngc ch, xng l Hng Thnh i Vng.
Ngi nh th, sao li c hng phc nh th?.
Vua nh Tng xung chiu ra qun, sai L a Tn mang th n d L Hon trong th i lc ni:
"Chu Vim ng c khi nung, my nu, ta lm my lnh, lm ma ngt; ng lc chng kh mt m,
phi tan my phi chy, ta gy khc n, ta lm cn gi mt, nhng v tinh t thuc v nc ngi, ngi
ta bo l khng bit, nay ta xoay sao t vi, cho ngi phi chu v, nhng ma qu t ngi, ngi ta th
s, ta nay c ci vc ln khin cho ngi khng b hi". Vua L Hon c th, lin ra qun chng c
nh Tng. Trc ht sai Giang C Vng gi lm th ca Ton cu xin ni ngi Vua. Thi by gi nh
Tng c mun ly hn nc ta, sai Trng Tn Quyn tr li rng: "H inh ngi vua ba i, Trm
mun Ton lm Thng qun m ngi lm ph, nu Ton khng c ti, khng iu g kh t, cn c tnh tr
con th nn a m con Ton v vi ta, ta tt u i, s cho ngi c lm vua; hai ng y, ngi chn
ly mt". Vua L Hon u b khng tr li.
Trn y l nh inh c hai vua, khi t nm Mu Thn, ht l nm Canh Thn cn 13 nm.
Sch Thng lun bn rng: Vua Thin Sch khng gi c quyn cng, cc s qun ng nhm
vc bu, tri sinh ra bui ti tm, inh Tin Hong ng ln m dp yn c, ni ting anh hng Vn
Thng, gm c c t ai ca 12 s qun. Nc b chia x lu, nay thnh thng nht i vi nh Tng,
th Bc Nam thng hiu, cha con lm Chn Vng, khng phi xin ai, nc C Vit c 13 nm thi bnh,
cng thnh lm, sao li mt chng nh th? L v Tin Hong v lc c tha, m hc vn khng ,
mun em ci thut tr qun ra m tr nc; lp 5 b Hong hu l phi l-, b con trng l phi php, t thy
40
Vit S Tiu n
tu lm chc quan, t vc du lm hnh pht, l phi chnh. Ch ham vui chi, khng bit phng b, cho nn
trong nh th con trng ly tm, b v tht tit, ngoi th khng t qun phng b, ngi cnh nch thnh
ra k cu th, vy l Hng Lang git Tin Hong, ch khng phi Thch. Ngi dn Chim Thnh vo
cp ngi vua ca V Vng l Dng Hu, ch khng phi Thp o Tng qun. Gc cy , cnh l
t nhin ti tn, nh inh t c, khng c g cho con chu v sau, ng thng thay!.
NH L
I HNH HONG
Vua L, tn Hong, ngi Chu i, lm vua 24 nm, hng th 65 tui.
Vua tha lc trong cung vua c hon nn m chim ly nc, nh lui c qun gic bn ngoi
yn dn, nhng v tam cng bt chnh, n ni mt nc, khng phi l s khng may. Thn ph Vua l
Mch, m l h ng, b m nm mng thy hoa sen n trong bng ri kt thnh qu, mnh khng n li
chia cho ngi khc. Ngy rm thng by, nin hiu Thin Phc th 6 nh Tn, sinh ra Vua, b ni rng:
"Thng b ny khi ln ln tt i qu, nhng chng ta khng c hng lc". c vi nm, cha m theo
nhau cht c, quan Quan St h L, v l cng h nn nui lm con. Ma ng rt, Vua p o ci m nm,
ng m ho quang sng rc khp nh, c con rng vng nm p ln trn, n khi Vua th nh inh,
thng ln n chc Thp o Tng qun, ri thay nh inh lm Vua ng Hoa L.
Nm Thin Phc th 2, nh Tng chia tng o qun sang xm lng nc ta. Hu Nhn Bo, Tn
Ton Hng ko n Lng Sn, Trn Khm T ko qun n Ty Kt, Lu Trng ko qun n sng Bch
ng, Vua t lm tng ra chng nh, sai s tt cm g ngn ca sng ri sai ngi tr hng, bt c Nhn
Bo, tha thng ui nh, li bt sng i tng l Quch Qun bin, Triu Phng Hun a v Hoa L.
Bi th m trong nc bnh nh, nh Tng bn rt qun v, git Tn Ton Hng. Vua sai s sanh nh Tng
cng cc th sn v dng biu t li.
Vua lp b Dng Th, l Hong hu ma 2inh trc, lm i Thng Minh Hong hu (b Dng
Th trc ly inh Tin Hong sinh ra V Vng) cng vi Phng Kin, Thun Thnh, v h Trnh, h Phm
l nm b Hu.
Vua thn i nh nc Chim Thnh. Trc c sai s sang nc Chim (s l T Mc v Ng T
Bu) b nc Chim bt gi, Vua gin mi nh nc Chim, cha Chim b thnh chy, Vua bt c 100
ngi k n trong cung v mt thy tng ngi Thin Trc, li thu c vng bc v qu trng k hng
vn. Vua san phng thnh, ph hy miu th, va 1 thng th ko qun v. Vua i nh nc Chim, qua ni
ng C ( x an N, huyn An nh, Chu i) n sng B Ha ( lng ng Ha, huyn Sc Sn)
ng ni him tr kh i, bn sai o hi cng mi, o xong, cng v t u cho l tin li.
Vua ct nhiu cung tht ni i Vn (tn in l Phong Lu, C Lc, Trng Xun, T Hoa) ct nh
thp vng, lp ngi bc lm ni coi chu. Thng 7 l sinh nht ca Vua, Vua cho th thuyn gia sng,
ly tre kt lm ni gi trn thuyn, gi l Nam Sn, t ra tr vui ua thuyn (Triu nh L cng ly ngy
sinh nht lm nn ni gi, l theo y).
Vua sai s sang nh Tng bo co vic nh c nc Chim Thnh, nh Tng sai L Nhc
Chuyt, L Gic sang nc ta phong vng cho vua, t ch i lc ni rng: "L Hon n c lng ngi
trong nc, li cng gi l- phin thn, khng ngi xa xi sai s sang t lng thnh, v xin nhn gi vic qun,
41
Vit S Tiu n
xa c S Nhip ha phong tc nc Vit, y knh theo mnh nh Hn, nn cho danh xng l Nguyn
Du, cng hng vi ch hu. Vy cn phi v v bn Di Lc, cho chng c bit c tn ca nh Vua".
Vua L Hon nhn sch phong rt cung knh, i s rt hu (tr li tng b bt lm t binh l Quch
Triu p l-) v bo Nhc Chuyt rng: "Bn triu nh Tng t rng mun dm, c n 400 qun c
ch bng, cng c ch him tr, a phng ny ly g lm xa?".
Nh Tng sai L Gic sang nc ta, n cha Sch Giang, vua L sai ngi thy cha tn l Thun
Gi lm quan Giang lnh i n. Gic gii vn chng, thy hai con ngng bi trn mt nc, Gic ming
c ngay rng: "Nga nga song song nga nga, ngng din hng thin nhai" (hai con ngng ngc ln trng
ch tri xa). Thun cm mi cho c ni ngay cu rng: "Bch mao ph lc thy, hng tro bi thanh ba"
(lng trng trn nc bic, chn bi trn ln sng xanh). L Gic lm l, ti s qun a bi th rng:
"Hnh ng minh thi tn un du, nht thn lng kh Giao Chu, ng ti bit tm vu luyn, Nam
Vit thin trng vng v hu. M p yn vn xuyn lng mch, xa t thanh chng phim trng lu. Thin
ngoi hu thin ng vi-n chin, kh m ba tnh kim thim thu". (May gp Minh th gip trc su, mt
mnh hai n Giao Chu, ng t bit lng vng mn, Nam Vit xa xi ngng cha thi, nga p
my m xuyn gn, xe t non bic phng thuyn theo, ngoi tri cn tri nn xt thu, khe m sng lng
thy trng thu). Thun a bi th y, Khung Vit ni rng: "Bi th ny tn vua nc Nam cng nh vua
Trung Quc", vua L Hon khen bi th y, xung chiu cho Khung Vit lm khc ht ti-n L Gic rng:
"Tng phong ho, cm phm trng, rao vng thn tin phc hng. Vn trng sn thy thip xng
lng. Cu thin quy l trng, tnh thm thit, i ly trng, phan luyn s tinh lang. Nguyn tng thm v
bin phng, phn minh tn ng hong". (Gi lnh tt, bum gm ging, xa ng thn tin v hng,
mun trng non nc vt sng xanh, ng v mun dm xa, chn ly bit, tnh vn vng, quyn luyn s
tinh lang. Mun v bin cnh di tm trng tu r vi Ng hong).
Xt s, mt i vua i Hnh, khng thy c nhc g n hc hiu v khoa c. Nhng th t i li
i by gi, nh l th xin tp v, li ni uyn chuyn v c th, n bi ni vn bi th Thin nhai, ca khc
ti-n s thn tnh lanh l, y tnh t, vn nhn cng khng th hn c, khng bit hc hnh t u?
Ngi anh hng hn i th i no cng khng thiu, cho nn tuy khng thy c dy d, hay c nhng v
nho thn khi tho v nhun sc, nhng m nh Hng Du hc uyn bc, lm n chc Thi s, Chn Lu l
cao tng m sung vic ng i vi s Tu, cng lm ni trch nhim th phng.
Vua ra cy rung tch in ni i Sn1, bt c mt chum vng, li bt c mt chum bc
Bn Hi, v th t tn rung y l rung kim ngn.
Thi s l Hng Du mt. D l ngi Tu, thng hiu kinh v s, thng theo Vua i nh gic, lm
qun s bn mu k, x on vic nc, vua tin dng nh ngi tm phc.
Vua phong cho cc con l: Thu, Ngn,Tch, Vit, nh, inh, Cn, Tung, Tng, Knh, Mang, ,
12 ngi lm tc Vng, chia i cc chu thnh. Sau ny nh L, Trn phong Vng cho cc Hong t,
ai c cng c li gia cho tc ln, l bt chc nh Tin L.
Dng Tin Lc thu thu hai chu Hoan v i, li c xut ngi trong chu theo nc Chim
Thnh, mu lm phn, Vua bt c em chm, ngi trong chu b git nhiu khng xit k. Mt mnh tn
Tin Lc lm phn thi, cn ngi trong chu th c ti g, xem th bit c trch ca Tin L di hay
ngn th no ri.
Nh Tng sai s thn sch phong Vua lm Giao Ch Qun Vng.
42
Vit S Tiu n
a Ci. Sng o thi nh L, on qua huyn Nghi Lc, tnh Ngh An hin nay.
43
Vit S Tiu n
Vng mnh nc i s, m xin mt chc quan, mun nh ting cu may vic mu phi php
thi.
TRUNG TN HONG
Tn l Long Vit, ln ngi c ba ngy, b em cng m l Long nh git cht.
Vua i Hnh l ngi anh minh, qu quyt, nhiu mu tr, dng binh kho nh thn, cho nn khu
sch cc anh ho, vang ng c qun Mn v ngi Tu. Nhng v tnh nghim khc, a nnh ht, ch ct
lm cung in cho lng ly xa x, cn ch dinh th v tri lnh th cht hp qu kch. S thn Tng thy
th ch ci.
n khi vua mt, con l Ngn, Tch, Knh v nh u khi lon, gi nhau n tm thng, Thi t
khng c ln ngi Vua, Long nh ngm sai qun gic git Thi t, qun thn u chy trn, ch cn mt
mnh L Cng Un m thy Vua m khc. Long nh ln lm Vua, cho Cng Un lm chc T Xng qun
Ch huy s.
44
Vit S Tiu n
vic y mi thi. Vua Tng sai s phong cho Long nh lm Giao Ch Qun Vng (nh i nin hiu l
Cnh Thy). Long nh sai s hin nh Tng con t, xin git vng c m o, vua Tng y cho, nh li xin
cho dn c bun bn Ung Chu, vua Tng ly c rng Ung Chu l ch him tr, c hng bin gii
nn khng cho, ch cho bun bn Chu Lim v tri Nh Hng thi.
Vua Long nh i i Chu, n sng V Lng, tng truyn sng c thy qui hung d, khng li
qua c Vua sai ng thuyn sang sng, li sai o cng, p ng, lp bia, khi t sng Vn Lng n
sng V Lng, l theo li xin ca Kiu Hnh Hin.
Trc kia nh cu xin lm Thi t khng c, gin lm, khi cp ngi ln lm vua, tha h lm c,
khi i nh ng Mn, bt c ngi Mn th dng gy m nh ngi Mn au ku to, gi m tn vua
i Hnh, th nh thch lm. Li sai con ht tung l Th Tm cm dao cn ct ln tht ra, ngi Mn au
ku thm thit th ci rng khng quen cht; hay l lm ci chung nht ngi vo ri t chy, hay l khi
thy triu xung, sai ngi lm ci chung ui ngi vo trong b xung nc, i thu triu ln to sc
nc ku ln m cht; thng tin t mi trn u nh s Quch Ngang gi cch l tay, dao chm vo
u chy mu, lm tr vui; mi khi c chu tt phi sai bn lm khi hi, lm tr ci mln, lm ln
c nhng li tu vic ca quan.
Nhng vic Long nh lm, nh l tin ma u s, buc c vo lng t t, lm chung di nc,
ging cy nung bt leo, nhng hnh pht y, d c nh Kit Tr cng khng qu n th; n nh on
cha, nh t bt gi tn cha ra m lm tr vui th li cng vi ng Hn v Thin Nguyn, cng l loi cm
th c c vy.
T Thn V l L Cng Un t lp lm Vua. Khi trc cha C Php1 c cy a b st nh , rut
cy a c ch rng: "Th cn li-u li-u, mc biu thanh thanh, ha ao mc lc, thp bt t thnh, ng a
nhp a, d mc ti sinh, chn cung xut nht, oi cung n tinh, lc tht nin gian, thin h thi bnh" (gc
cy to x, l cy xanh xanh, cy ha ao rng, thp bt t l ch L) nh ng a vo trong t (ng a l ch
Trn), cy khc li sinh (d mc l Hu L) cung chn mc mt tri (c l l ch Mc), cung oi sao n(c l
l Ty Sn) khong su, by nm, thin h thi bnh (lc tht l ch Nguy-n). Nh s Vn Hnh bo ring
cng Un rng: "c theo li sm ny, th h L phi ni ln, hin nay khng ai bng ng c". Cng Un s
cu ni y tit l, sai ngi giu Vn Hnh vo trong ni Tiu Sn. Thi by gi vua n qa kh trong rut c
ht l(ht mn) nhn li c li sm na, mt sai tm ngi h L git i, Cng Un lun bn mnh m
khng bit. ng o Cam Mc d bit Cng Un rng:"Lng dn ngong ngng, mun c c bc chn
cha, sao ng khng nhn lc ny, theo d vt vua Thang, V, bt chc vic lm ca nh inh, L, sao ch
kh kh tiu tit lm g?". Cng Un vui lng, nhng vn cn nghi, gi cch trch Cam Mc rng: "Sao li
ni th? Ta phi bt anh gii vo quan mi uc", Cam Mc ni rng: "Ti thy thin thi nhn s, nn ti
ni, ng c t gic, ti khng s cht u". Cng Un ni:" Ti n no li lm th, s cu y tit l ra thi".
Cam Mc ni:"Ngi trong nc ai cng bit ri, cn ng g na". Lp tc dem chuyn y ni vi cc quan
hp triu ng rng:"Quan Thn V l ngi t th khoan nhn, lng dn chng u ph thuc vi ng
y". Ri mang vic y tu vi Thi Hu, cng ph Cng Un ln in, ln ngi vua, trm quan la bi h vn
tu, i x cho thin h, i nin hiu sang nm l Thun Thin th nht.
St nh vo cy m thnh cu sm ch c 40 ch, m ht c h vong ca cc i trong thi gian
hn mt nghn nm. Tri c ni g u, l nh s Vn Hnh tinh thng cch sm bi, nhn vic st nh
cy a, ni thc ra cc ch y, t l thn d y thi. Vua L Nhn Tn tng cho Vn Hnh bi th
rng:"Vn Hnh dong tam t, chn ph c sm k, hng quan danh c php, qui tch trn vng k".
45
Vit S Tiu n
(Tng Vn Hnh hiu sut c ba ci, tht ph hp vi sm c, ng lng C Php, chng gy tch trn
kinh k).
Xem my cu bnh lun trn ny, bin bch r rng khng sai, t cu "chn cung" tr xung, li vn
hm h, c hun diu g khc, khng chu ni l ht ra, sau ny c k hiu s, ly ring mnh m suy
di-n ra, lm m hoc cho ngi ta, n ni nhng k gian mu toan lm vic phi phn, lon lc mi
khng thi, bit rng li sm lm hi qa lm thay.
Vua truy tn thn ph l Hin Thnh Vng, m Phm Th l Minh c Thi hu, sch phong cho
con trng l Pht M lm Thi t, phong quan tc cho cc ngi thn v nhng ngi c cng, o Cam
Mc l Ngha Tn Hu, cn nhng khc u c gi chc c.
Trn y l nh L c ba vua, khi t nm Tn T n ht l nm K Du cng 29 nm.
Sch Thng lun bn rng: Vua i Hnh ng ci mng hoa sen, hp vi im rng vng, tha lc
lng ngi chc tng v suy tn, thay nh inh m c c c nc. nh ph qun nh Tng, bnh c
nc Chim Thnh, thng hiu vi nc Tu, m Tu phi phong cho vng hiu, cng nh Triu v S
Nhip. S thn Trung Hoa phi tn qi, k t C ng ht bi phn, cng nghip thnh vng hn c nh
inh. Duy ch c n tri lun thng, trong thi gian 24 nm ch c viv g gi l c gio ha, v phng
phm nhn tm. n ni trong nh th con ln, con b tranh cp ngi, nh nh Hin Cng nc Tn, chnh
thn mnh th khi cht khng con no nhn n, y nh T Hon Cng khi xa. ch phi l n tht c
nn ni th du?
NH L
(Ngy trc Vin Vm Tuyn cha Thin Tm chu C Php, c con ch ra con sc trng, lng
c lng en, ni ln hai ch "thin t", ngi ta bn l ci im bo rng ngi sinh tui Tut s c i
qu, qu nhin vua L vo nm Gip Tut nin hiu Thi Bnh th nm).
THI T HONG
Vua h L, tn l Cng Un, ngi C Php1, tnh Bc Ninh, vua Nga Triu mt, t lp lm vua,
ngi mi tm nm, l ngi khoan nhn t th, c lng Vng, nhng v cha tn chnh hc, ch
thch d oan, l iu ng tic.
Sch s chp Phm Thi Hu i chi ni Tin Sn2, cng vi thn giao hp m sinh ra Vua. L
Khnh Vn nui lm con, nhn l h L. Bi k cha Tin Sn c ni: "Thi Hu cm tinh anh ca Bch
Hu m sinh ra Vua, nh s Vn Hnh rc v nui".
Ngoi truyn li ni: M Vua nm 20 tui ngho hn khng c chng, nng ta ngi lo Sa mn
cha ng Thin, lm vic thi nu, khi la tt v b ng ng l m, lo Sa mn ngu nhin chm phi,
git mnh tr dy ri c thai m sinh ra Vua". Th th tht khng bit ngi no l cha Vua L na.
Nm Thun Thin th nht, Vua v chi lng c Php, yt lng Thi Hu, theo th bc m thng
tin v la cho cc b lo.
1
46
Vit S Tiu n
D s ni: "M Vua quanh qun trong rng C Php ht nhin cht, kin, mi xng t y thnh
m, cao by thc c ch t tt chung linh. n by gi Vua v yt lng, trng thy cy ci xanh tt, loi
chim bay ling cm ng rt nc mt, sai o quanh m mi bn vi mi thc lm cm a, sau ny cc
triu c ph tng u gi l Th lng".
Vua sai s sang Tng cu phong, vua Tng ni:: "H L thay h inh, h L li bt chc m thay
h L, ch khc g nhau", nn mi nhn l- xnh (l- hi thm).
Vua ly c Hoa L thnh th hp, t th thp, mun thin v i La, tay vit chiu rng: "Xa
kia nh Thng n vua Bn Canh nm ln thin , nh Chu n vua Thnh Vng ba ln thin ,
khng phi l theo ring mt mnh, l ngh n k mun nm v sau. Nh inh v L khng theo li c
ca Thng, Chu, c kinh mi ni ny, trm rt au lng. Duy c thnh i La gia khu vc ca
tri t, c ci th long, h vng bn, a th rng v bng phng, t th cao m sng sa, r l khu vc
phn thnh. xt khp t Vit, ch c ni y l thng a, l ni hi tht l kinh ca mun i sau.
L cc ngi nn hiu trm. Bch quan tm u tu: "B h ngh n k lu di cho thin h, lp nn c
nghip ln v lm cho nhn dn c giu thnh, cn ai dm khng theo". Vua bng lng lm, lin sp sa
di kinh , khi thuyn vua mi n u di thnh, thy c con rng vng hin ra, nhn th t tn l
Thng Long, lin lp nhiu cung in, cng 13 s, xy thnh ly, sa sang ph kh; thng chu C Php lm
ph Thin c, Bc Giang gi l Thin c Giang, thnh Hoa L gi l Ph Thin Tng, trong ph. Thin
c lp ra tm ngi cha, u c lp bia ghi chp cng c.
S thn bn rng: Vua L Thi T sinh trng nh ca Pht, Khnh Vn nui ln,
Vn Hnh dy d, thuyt nhn qu n su trong lng, cho nn khi mi kin quc, sng
to nhiu cha, cp in tng chng, mun a c th gii vo nc Pht, bt lun hin
ngu mun cho qui Pht, n i sau nh L mi khi ln ngi cha cao st my, lp nn ct
cha bng cao vt, ly s th Pht lm vic thng phi c ca mt nc (lp hn 300
ngi cha, c qu chung nng n mt vn hai nghn cn ng). Khi khnh thnh cha
th m hi, x cc ti nhn; mt nh s t thiu, m cng t n Pht, bt mc cha Php
Vn, m lp nn cha t di mnh v di n ngi khc, trn di nh in nh di, khin
cho o thut ca s i in dm honh hnh trong cung vua, t thai ca Nguy-n Bng
u thai lm con tha t ca nc; n ni vua Hu Tn b nc cho con gi nh m xut
gia u Pht; V nh s m hng quc, li v nh s m mt nc, Pht cng khng em
chn nc cng c m cho vua cho nc c, phi chng ti v vua Thi T, cho nn
n ni th?.
Vua x ht cc th thu cho thin h trong ba nm. Nhng ngi Mn trc b vua Ngoi Triu bt
lm t binh, u cp cho o mc v lng n m tha v.
Nh Tng sai s sang phong Vng cho vua L.
S thn bn rng: Vua Thi Tn mi ln ngi vua, tc th xung chiu tha thu; nm
th 7, 8 v 9 li tha cho dn thu rung, khng bit ly g m chi dng cho ? i chnh
s triu L ch ct chm ngh nng lm cho nc c giu. Ngun ti chnh gm cc th
thu g rng, c bin, bun bn, thu th sn, thu t, cng hng nm, trong 6 hng
thu ny th ch thu 4 hng, cn 2 hng th khoan thu, cng vn lm cho nc c dng,
tht c phong tc c ca i vua Vn , Cnh nh Hn.
Vua t ra qun t, hu tc v, mi qun c 500 ngi.
Phong Thi t Pht M lm Khai Thin Vng, lp ra cung Long c ngoi thnh cho Thi t ,
mun cho hiu thu cc vic trn gian.
47
Vit S Tiu n
S thn bn rng: Mun cho Thi t bit vic dn gian, th nn kn cc quan s ph hin m dy,
bit s kh nhc ca nh nng, h tt phi lp cung ngoi thnh m bt ra ; n khi Vua mt, cc
thn vng Chinh ng v Dc Thnh ni t dm m gy ra i bin, nu khng c Phng Hiu trung
thnh, th ngi vua ca nh L nguy him nh treo bng si tc. iu ny l khng bit coi trng cn bn
ca nc v gi th thng.
NC CHN LP N CNG
Nc ny v pha nam Chim Thnh, i thuyn mt 2 ngy mi n nc ta. Tc nc y pha
ng l trn, tay bn hu l sch. i ng chia nc y ra lm 2, na v bc nhiu ni, gi l Lc Chn
Lp, na v pha nam, gn bin gi l Thy Chn Lp, t c 800 dm, vua nc y thnh B La, nay l
ng Nai; Lc Chn Lp t rng c 700 dm, gi l H Khut quc tc nay l Cao Min.
Vua thn hnh i nh Di-n Chu, khi tr v n Bin Loan, gp ma to gi ln, Vua t hng
khn rng: "Ti l k c c, khng dm cy c qun mnh, ch v Di-n Chu khng theo gio ha, khng
th nh c. n nh trong lc giao chin, k hay, k d u cht c, n ni tri qu pht d c b cht
cng ch dm on trch g, ch c qun lnh xt ra ti cng ng tha, xin Thng rng lng tha th". Ni
xong, th gi yn ma tnh.
Vua i 10 o trong nc lm 24 l, hai chu Hoan v i gi l Tri.
Vua nh th l cc hng thu thin h:
1. m ao, in th, 2. t ging du, v cy la, 3. Sn vt ni v cao nguyn, 4. Thu quan i
v mui mm, 5. Hng thm ca Mn Lo, 6. Cy g rng.
By gi trong tu nga c con nga trng, khi sp em ci th tt n phi ku ln trc, nn gi tn
n l Bch Long thn m.
Chu V Long lm phn, qui ph vi Mn, nc Nam Chiu dn tng Mn l Dng Trng Trung
vo cp, qua ng tr n Kim Hoa B, b tr qun dinh, gi l tri Ng Hoa, Vua sai Dc Thnh Vng i
nh, bt c hn mt vn qun v nga. Xung chiu sai Phng Chu sang Tng bo tin thng trn, v
dng vua Tng 100 nga Mn.
Hoan Chu dng Vua con k ln.
Ln v phng l loi m ngi khng trng thy, cho nn l im lnh. Ngi ta khng thng
c trng thy, th con chim c vn, loi th c sng m bo l phng v ln, cn ai phn bit c. Nh
L tng em dng vua Tng, b T M Quang khc t, bit u con ln em dng y, ch phi l con
ln ca Hoan Chu em dng chng?
Vua p thnh t Thng Long.
Vua li lp 3 b Hu na. Trc lp 6 b, nay li lp 3 na, cng l 9 b.
Vua i xem cc ni sng, n bn C S, thy nc sng sng, trong sut, cm ng cm chn
ru rt xung sng m ni: "Nu c v nhn kit anh linh th nhn tm lng thnh ca ta". n m c v
ch thn t xng l L Phc Man trc gip vua Nam , cho gi 2 ni ng v ng Lm, qun Di
v qun Lo khng dm phm vo t y, n khi cht, Thng khen l trung, li cho gi chc c, v li
ni: "Thin h gp bui lon lc, trung thn n du h tn, khi mt tri, mt trng sng t gia tri (lc
thnh tr) th ai cng trng thy". Vua thc dy ni: " l thn mun hin hnh", lin sai ngi t tng m
th; n thi gian Nguyn Phong nh Trn, qun Nguyn vo cp, n a gii th nga qu khng i ln
c, ngi trong thn ra c chin, gic phi b chy. Nin hiu Trng Hng, qun Nguyn li vo cp, i
48
Vit S Tiu n
49
Vit S Tiu n
Vua Thi T mt in Long An, Thi t Pht M ln ngi vua. Lc trc Vua au mt lm, ng
Chinh Vng, Dc Thnh Vng v V c Vng nghe tin, a ph binh vo phc sn Long Thnh, i
Thi t n th tp kch; Thi t bit tin ni rng: "Ta khng c iu g ph lng anh em, m 3 v vng li
lm iu bt ngha, th lm sao?". L Nhn Ngha ni: "Anh em phi hip mu vi nhau m chng k bn
nghch, nu khng th th anh em tr nn cu th. Tn xin ra quyt chin mt trn. Trc kia Chu Cng v
ng Thi Tn u phi b tnh yu ring, ch ngh n cng ngha, ngi i sau vn ca tng vic mun
che giu vic y". Thi t ni: "Ta h li khng bit th, nhng lng ta mun che giu vic xu, cho 3
vng phi bit m li i, cho ton tnh ct nhc l hn. Nu khng c th, th ta ch hu bn linh cu
Tin cn vic ngoi nht thit y thc cho nh ngi". Nhn Ngha tr li: "Chc phn ca chng ti, u
dm t nan", lin cng Phng Hiu rt gm i ra, ni rng: "Vic hm nay ch c thanh kim ny thi" ri
xng thng n trc nga git V c Vng, qun ca 3 vng ph u thua chy, ng Chinh v Dc
Thnh ch cn mt thn tho lui. Phng Hiu vo bo tip, Thi t y lo ni: "Ta xem s c c Knh c
cu nn cho vua, nay thy ng li trung v dng hn nhiu". Phng Hiu tha: " l B h c c cm
ng n tri, thn thnh li ph h na, ch chng thn lm g c". Sau ht 2 vng phi n phc ti,
Vua xung chiu tha ti, li cho phc tc c.
Phng Hiu l ngi lng Bng Sn, i Chu, khi nh tui hng dng, ba n n vi u go, sc
ung khng c chng. Khi 2 thn C Bi, m X tranh a gii, em qun ra tranh nhau, Phng Hiu bo b
lo C Bi rng: "Mt mnh ta c th nh ni chng", lin nh cy nh ngay; Thn m X s lm, phi tr
rung cho C Bi. Vua Thi T nghe ting, triu vo lm tng. n by gi c cng dp c nn ny, sau
li theo vua Thi Tn i nh gic min Nam, khi khi hon xt nh cng, Phng Hiu ni: "Khng mun
quan tc g, ch xin c ng trn ni Bng Sn1 nm thanh i ao ri xung ch no th c nhn n
ch y lm rung th nghip" (gi i truyn cho con chu). Vua y cho. Phng Hiu ln trn ni nm i ao
i xa hn 10 dm, thanh i ao ri xung t lng a My, lp tc cho ng c nhn rung n ch y,
m tha khng phi np thu, cho nn i Chu h- thng cng th c ting l nm ao.
Li xt: Trc khi Tam Vng cha lm phn, mt hm vua nm mng thy v thn, t xng l thn
ni ng C, bo Vua rng Tam Vng s gy ra bin lon phi nh bnh chng ln. n khi c vic y
ri, th sc phong v thn y lm tc Vng, lp miu th sau cha Thnh Th, pha hu La thnh, l ni
lm l- minh th, t n trong miu, c li th tc v thn rng: "Lm con m bt hiu, lm ti m bt
trung, th thn git hi i". Qun thn t ca ng i vo, ung mu m th, l ngy 25 thng y, sau ny
hng nm lm l- y, coi l l- thng phi lm.
Vua thn i nh ph trng an.
Xa kia khai quc vng l B Trng An, cy c ni sng him tr, t tp nhiu k vong mng,
vua Thi T khng bit, n by gi c xut qun trong ph lm phn, Vua phi thn chinh, bn chng u
hng. Qun Vua n di thnh, ra lnh k no cp bc ca dn th s b chm u, dn chng dng tru
b v ru cht ng, tuyn chiu ch y lo dn, xung chiu a Khai Quc Vng v kinh Thng
Long, tha ti cho c gi tc c. Qun thn tu: "Thi t l cn bn ca thin h, xin chn ngay ngi
hin c yn lng mong i ca thin h". Vua gnhe li, sch phong Hong t Nht Tn lm ng cung
Thi t.
Vua cho Lng Nhn Vn lm chc Thi s, inh Ng Thng lm chc Thi ph, o X Trung
lm chc Thi bo; li t ra chc T, Hu khu mt, T, Hu tham tri, v T, Hu phc tm.
50
Vit S Tiu n
Quan ch triu L khng th kho xt c phm cp th no; i lc chc Tam cng ch gia
hm cho cc quan, ch khng c chc vic. Nhng chc vic phi lm th chia ra: chc quan trong v quan
ngoi, quan cai tr dn l chc quan trong gi l Ph Quc Thi y, quan lm vic binh l quan ngoi, gi
l Thng Tng qun; li cn c chc Thng Phn l quan lm vic cai tr tp tng; ngoi bin gii cc
xa th t ra chc Mc, cng nhu Phc o ngy nay, u dng th ho lm chc . Cn n t cch
vo lm quanchc, th tuyn c rt cn thn ri mi n vic dng con cc quan, sau mi n cc ngi
np tin vo ngch quan. Con chu cc th v k n th khng c lc dng. Cn nh h ngoi v
Hong hu, khng cng g m lm nhn, cng c c danh hiu l An Quc, Khung Quc, Phc Tm
cng c v danh hiu T Hu, th tht l qu kch, khng k cu g.
t ra Cm qun trc in Vua, gi l cc v Qung Thnh, Quang V, Ng Long, Phng Nht
v Trng Hi, mi v chia ra T v Hu trc, tri qun ng quanh c trong Cm Thnh bo v, tng
cng gi l 10 v.
Vua ly ngy Vua sinh lm tit Thin Thnh, li lm ra ni bng tre (Trc Sn), trn ni cm xen k
x, treo ln bng loi kim, cho ngi con ht trong ni , nh xnh, thi so, ht ma cho vui.
Ma ng, Vua lm l- tng Th Lng ph Thin c, t tn l "Thn V Hong " miu hiu l
Thi T. (Vua Thi T c 7 mn nt rui di lng, nh hnh tht tinh).
THI TN HONG
Tn l Pht M, con trng vua Thi T, ngi 27 nm. Khi sinh ra vua c tng l, li c nhiu
im tt, khi cn nh, bt l tr i dn hu trc sau, nh nghi v cc quan theo hu Vua. Thi T trng
thy ni: "Con nh lm tng th nn tp vic qun, dng g n vic dn hu y". Khi ln ngi vua, nh
u c y. Nhng m lm vic g cng theo l-, ngi ta vn ch.
Nin hiu Thin Thnh th hai, nh Tng sai ng Dnh sang iu tang v l-, phong cho vua lm
Giao Ch Qun Vng.
Vua khi cng lm in Thin Khnh, lm ni xt chnh s. nh ra m, o cho cc cng, hu,
vn, v quan.
Vua i n ng, cy tch in. C ngi nh nng dng vua mt gc la chim c mt b sinh
ra 9 bng, Vua xung chiu ci tn rung l ng thin.
i nh L rt trng vic lm rung, nm no Vua cng c i xe, cy, xem gt, r chnh th ca
nh L.
Vua thn i nh, h c inh Nguyn. Khi ko qun v ng Chn ng, o i Nng em
tin ngi con gi, Vua ly lm cung phi, ri cho i v.
Xut qun ra m rc con gi v, ch cn oai v g na.
Vua xung chiu cho qun thn khi ni vic nc trc mt Vua, th gi vua l Triu nh.
Thin t t xng l Trm, l D nht thn, th m vua Thi Tn bt qun thn gi mnh l Triu
nh, Thnh Tn t xng l Vn Thng. Cao Tn bt ngi ta gi l Pht, danh khng chnh, nn li ni
khng thun.
Vua sai s sang Tng biu con voi dy thun thc, nh Tng cho gi li bng kinh i Tng.
51
Vit S Tiu n
Nin hiu Thng Thy th nht (by gi c 2 v s Nghim v Phm thiu mnh, thnh ra tht bo,
xung chiu tht bo y vo cha th cng, nhn c vic l y mi i nin hiu) ch ra ci m kim bt
gic tiu giao, (li ch th no khng xt u c).
Khi Vua thn chinh nh i Chu, trong lc ban yn cho cc tng sy v quan hu gn hnh
cung, mt ch vo Nguy-n Khnh m bo phi tn rng: "Khnh tt lm phn". Phi tn hi c g, vua ni: "V y
trng thy trm c v mt h thn, li ni v c ch tri khi bnh thng, nn bit y c lng bt trc". Qu
nhin Phng Kin Vng bo tin Khnh mu phn, phi tn kinh s ni: "ng nh cu thnh nhn bit trc
c cc vic cha xy ra".
c chung cha Trng Quang. Khi c xong khng cn n nhn lc, t nhin chung i n
cha c.
Phm cc vt hnh trn th ln i c, chung i c l v hnh trn; cy g trn y i cng th,
c g l; vic ny cng vic bt mc u do bn tng chng n t ra thi.
Vua ci tn Hoan Chu l Ngh An
Vua lp n th Hong Thnh i Vng.
Vua ly c nha H c nhiu vic n bt ng, mun cho r chn tnh, vn t hng ku cu, c
mt m nm mng thy v s o vng sc Thng cho Phm C Lng lm ch ngc, v hi rng: "C
phi v Thi y ca vua L i Hnh chng?". Khi thc dy, phong C Lng l Vng tc, lp n pha
ty nam, tu thi th cng.
S thn bn rng: Trong lng khng ngh g m t nhin nm mng, mi l chnh
mng, lng mnh c ngh n vic y, m ht nhin c mng, gi l mng ngh ra. C Lng
nh tm trong khi triu nh thay i vua, nu ni m ty m b inh in v Nguy-n
Bc t co, th t mnh khng tr li ni cho mnh, cn xt vic n nghi ng th no c;
sc ca Thng , v v s o , vic c chng hay l khng c? Mng ca vua Thi Tn
tht khng ng tin, th m ngi i sau vn th phng, tht l m hoc.
Vua ta cy tch in ca B Hi1, xy n th vua Thn Nng. Ngi t hu Vua ni rng: "Cm
ci cy i cy rung l vic con nh nng, Vua khng lm vic y". Vua ni: "Khng lm th khng xng
xut cho ngi ta c". Vua y ci cy ba ln ri thi. Vua t lm tng i nh bt c Nng Tn Phc,
duy c v n l A Nng v con l Tr Cao chy trn thot.
Tn Phc l th lnh ng Nng, git em n l Tn Lc v em v l Dng o, thn tnh c t,
sm sa gip binh, khng np cng cho triu L; i chu n gi l Trng Sinh Quc. H vn trinh tu r
tnh trng ln Vua bit, Vua thn hnh nh gic, khi qun sang Lnh Kinh, c con c trng nhy vo
thuyn. Tn Phc n np trong ni v m su, qun ui theo bt c.
Vua t Qung Nguyn ban s v, xung chiu ni: "T khi trm c t nc n gi, cc x xa l
u xin lm ti, Tn Phc dm em lng phn bi, t hp qun ong kin lm hi dn chng ngoi bin gii,
ta thy tri nh k c ti m bt u9o95c n". Va lc ng V Kin dng mt khi vng sng, Chu
nh Bin ni rng, ni c kh bc hin ln, by gi qun thn xin ci nin hiu l Kin Ph Hu o, v
tn hiu Vua 8 ch l "Kim dng ngn sinh, Nng bnh phin phc". Vua ni: "i ng, Ngu ch v ci
hnh xung t m khng ai dm phm vo, khng phi nh m khut phc c qun ch, v th nn cc
ngi sao khng tri phng hng, ma to, st ln khng b m mui, c chim phng hong n chu, cc
52
Vit S Tiu n
man mi theo phong ha. Trm nay t cht hn mn, km c, m trn thn dn, c o c g thu n
tri t, m snh c vi Nghiu , Thun, th m gic Nng bnh c, Chim Thnh qui phc, trong ng
sinh ra vng, di t chy ra bc; khng bit c sao li c n th, hay l tri mun cnh bo trm
chng? Trm rt s hi, tu ngh ca cc khanh nn bi b i". Qun thn c ku ni, mi nhn li.
Vua xung chiu ly gm (gm ca Tng) c sn Ni ph ban cho qun thn.
Trc vua bt dy cung n dt gm vc, by gi dt xong, mi em ht c gm Tng ra may o
(quan t ng phm tr ln th c o gm, t cu phm tr ln c o vc) t ra l khng phi nh Vua
dng ring.
Ngi nc ta a chung gm vc, dng ca ngi Tu; mi nm c tu bun n, th hao tn
tin khng bit u m k; c bit u rng trong i Hng c nhng mm, bt, bnh, chn dng
trong cung vua, u al2 ca nc ta ch to, khng thy ni ly ca Tu lm qu. dng ca nc ta
tinh xo ch km g Trung Hoa, c cho mu m bo th ch to, th sao li ch tinh xo c? l mt
cch b thi xa x, lm cho nc giu. Xa na th nn bt chc vua L Thi Tn, gn th ly i Hng c
lm mu mc.
Vua xung chiu: "Cc vic t tng trong nc ht thy y cho Khai Hong Vng quyt nh, ly
in Qung V lm ni xt x kin tng".
By gi vic hnh phc phin nhi-u, cc quan gi php lut ch ct dng thm c v kh khc,
nhiu vic oan ung vua ly lm thng au, sai quan Trung Th nh ra lut lnh, chm chc va phi vi
thi, chia ra mn loi, bin thnh iu mc, lm ring hn thnh hnh th ca i y, khi ban hnh, dn ly
lm tin lm. T y php lut x kin rt l minh bch, mi ly nm y lm nin hiu Minh o th 1, c
ra ng tin Minh o. Vua li nh l cho thc ti, nhng ngi tui t 70, 80 tr xung, cng nhng ngi
tt bnh yu ui, ngi c tang t 1 nm m c phm ti th cho thc ti; duy k phm vo ti thp c th
khng tha.
i nh Chu c hnh php bt ngh v tam x. Li chiu ny ca vua Thi Tn c th ni l c lng
bt nhn; duy Thi t trong cung th lm Gim quc, i ra ngoi l Ph qun, vic xt t tng khng phi l
chc s ca Thi t.
Vua cho t hn 1000 pho tng Pht, khnh thnh, t hi La Hn trong sn rng. i x, tha
nhng ngi b ti pht lu.
Vua xung chiu cc th thu ca dn np vo cng qu 10 phn ly ring ra mt phn, gi l
honh u, cng nh hin nay ngoi s thu c tin bt ch.
Nng Tr Cao li chim c chu Thng Do, i tn chu y l i Lch quc, Vua sai qun i nh,
bt sng Tr Cao aa v kinh . Vua thng y c anh v cha u b git, nn tha ti cho y, li c lm
quan Qung Nguyn (nay l Qung Uyn)1 nh c, li thm cho cc ng Li Ha, Bnh An v cho c
mang n.
Tr Cao l tn gian c, theo lt phn bi c ca cha anh n, tha ti, li cn cho thm t, s
thng v pht tht khng c php lut g. n lc n lm ri bin gii, th li bo n l vit tr cho nc
lng ging, c khc g th con h cho cn ngi ta, ri sau lo cu dn dn; l v m m v lng nhn nh
mn ca nh Pht, m qun mt i ngha lm vic nc .
Vua xung chiu: "C ngi no n giu ngi n Nam th b ti".
1
53
Vit S Tiu n
Triu L tra xt s nhn khu rt l tng t, nghim ngt; dn inh n 18 tui th bin vo s vng,
gi l hong nam, 20 tui gi l i nam; quan, chc, ch qun, cm qun, ch c nui mt tn hong
nam lm a , nu c n giu ngi i nam th quan, chc, 3 ngi y b ti nh nhau. ]
Vua bo cc ngi t hu rng: "Tin thng h 16 nm nay, nc Chim Thnh cha c cho
mt s thn no sang nc ta, c phi l oai c ca Trm cha n nc y, hay l chng ta cy c ni
sng him tr chng?. Qun thn tha: "c tuy c n chng m oai cha c rng". Vua cho l
phi.
Vua xung chiu ng tu chin tn l Long, Phng, Ng, X; gp lc y ci thun (l chn) ca vua
in Trng Xun t nhin rung ng, Vua mi xung chiu cho qun thn hi bn, u ni: "Ci thun l
binh kh, chim loan bay ln trc khi c gi, m hi trc khi c ma. Nay sp nh Chim Thnh
m ci thun t ng trc, l thn v ngi hp nhau, nn vt loi tng ng nh th, ch cn nghi
ng g na". V th Vua chinh i nh Chim Thnh, qun ng ca bin i c sng gi im lng, qun i
qua ca bin c thun li, Vua xung chiu i ca bin y lm ca i An. i n ni Mi C, c m
my nng mt tri, i qua vnh H No, c m my che trn thuyn ng. Trong ngy y nh c gi
vt qua c 2 bi ct di, i thng n ca bin T Dung (c tn l Long, thuc huyn Hng Tr, t
Thun Ha, eo bin him c, ni non khut khc, rt cao. Vua Trn Nhn Tn g Huyn Trn cng chc cho
vua Chim, thuyn u , nhn th i tn gi l T Dung. Sau Mc ng Dung ly c ng m vi tn
y, li ci tn l T Khch, ca tc l ca Thun An ngy nay), c con c trng nhy vo thuyn ng.
c tin Chim Thnh by trn voi nam ngn sng Ng B, Vua sai b thuyn ln b m nh, qun
Chim tan v, Quch Gia Di chm vua n l X u em dng, vua ko qun vo thnh Pht Th, bt cung
n cu X u, kn ly ngi no gii ht v bit ma iu khc Ty thin. Qun v n L Nhn, triu M
l v X u ln hu Vua. M t chi ni: "Ti l n b qu, v tn mn mi, khng c bng C
Khng, gp bui nc mt, chng cht, t phn ch cn mt ci cht na thi". Lp tc ly chn qun mnh
ri nhy xung nc m cht. Vua khen l ngi trinh tit, phong cho lm Hip chnh Hu thin phu nhn
(c dn ni b y cht, c m nghe c ting khc bn sng, ngy mt thy r linh ng, mi lp n th
ni y). Vua v n kinh em tin thng trn co Thi miu, ban tic ru thng cng. Qun thn dng
tn hiu ln Vua, v xin i nin hiu Thin Cm Thnh V. Ma ng nm y li c ma ln, Vua xung
chiu ni: "V a qun i nh ni xa, lm ngn tr vic nh nng, c ng u li c ma ln. Vy tha
cho dn mt na thu phi np, vui lng nhng ngi ln li xa xi".
Vua cho t ra nh trm Hoi Vi-n b sng Gia Lm, lm ni ngh cho s thn ngoi quc (tc
nh s thn qun Gia Qut ngy nay).
Vua sai ch ra ci xe Thi Bnh, sn thp bng vng mui xe lp la bt voi ko.
Vua sai Phng Tr Nng i nh Ai Lao.
T tin Ai Lao l ngi n b, tn l Sa i, trn ni Lo, li xung nc bt c, xc chm vo cy
g chm, ri c mang thai, sinh ra con trai, sau cy chm ha ra con rng ra sng. Nhn v con rng lim
vo lng con trai y, ngi trong b lc u nhn v vo thn, ging nh o v rng. i Vnh Bnh nh
Hn, vua nc y l Hin Lt Li-u Bo, xin ph thuc vo Trung Quc, by gi mi thng hiu vi nc
Tu. Vua Minh t t y lm 2 huyn Ai Lao v Bc Nam (tc l Vn Nam). t c rt nhiu b lc,
u gi l Lo. Tc x ly vi qun quanh mnh, ri vo cha trnh qun th, khng c ch ngha, ch
ly l cy ghi cc vic.
Nng Tr Cao chim c ng Vt c lm phn, vua nh khng c.
Tr Cao chim c chu An c, tim xng l Nam Thin Quc, i nin hiu l Cnh Thy, lin n
cp Ung Chu ca nh Tng, bt c ngi Tng v Nghin Mn, c bit h tht ca Trung Quc.
54
Vit S Tiu n
Mn bo Tr Cao xin ni thuc Tng, dng biu cng cc sn vt, khi by gi Tng ng ha thun vi
nc ta, ly c Qung Uyn l t thuc nc ta, t khc khng nhn. Tr Cao bn ngoi th xin ni thuc
Tng khng c, ni l b nc ta nh rit, nhn th em ng mu cp t bin gii Tng. Mt
hm y t ht so huyt, ni di dn chng rng: "Ca chc gp bao lu nay, b tri t ht, khng cn g
sng na, cng k lm ri, phi nh ly Chu Ung nc Tu m lm vua". Ni ri y lin c xut qun
nh Ung Chu. Tr Cao ch mun lm thuc quc ca Tng, chng c nc ta; n khi qun bch qu,
li sinh lng cn trm cu may. Ly c Ung Chu ri, tim xng l Nhn Hu Hong , i nin hiu
l Khi Lch. t bin gii Tng c hng thi bnh lu, khng phng b g, cho nn Tr Cao nh mt
trn c to, n u cng u c ch; ngi Tng lo lm. ch Thanh khng khi xin nh, vua Tng
cho lm Tuyn Huy s, nhnt tit vic i nh. Tr Cao c chin b thua, mi t thnh, ng m trn
chy sang ph i L, quan ph i L chm u Tr Cao ng hm dng ln vua Tng. H Nng tuyt
dit. Trc vua L xin vi Tng em qun tr chin, vua Tng cho. ch Thanh ni: "Nh qun nc
ngoi tr nn trong nc, khng phi l k hay. C mt Tr Cao, m hai tnh Qung khng lc nh
ni phi nh qun nc ngoi, nu nc ngoi y li lm phn th ly g chng ?". Vua Tng xung chiu
nh ch vin binh ca nc ta. n khi Tr Cao bi, m n l A Nng li thu nht d chng vo cp, nh
Tng sai Duy Tnh nh p git c, t y hai ng Vt c v Vt Dng li thuc vo Tng.
Vua sai t ra n X tc, 4 ma cng t cu cho c ma.
Vua t ra ty xa Long Qun (o Long Qun theo xe vua).
Vua sai t ci chung ln sn rng; dn c s oan c g th nh chung y ln, thu n tai
vua.
C con rng vng hin ra Thy Minh Cc, qun thn n mng Vua, thy Tng Php Ng ni:
"Rng th bay trn tri, nay hin ra di l bt tng".
Nh L rt thch im tt lnh, cho nn qun thn i y chiu chung phng nghinh; c mt con
th l, bo l con ln, th v vi cho r ra ln; mt cy c l, bo l c chi, li v vi cho thnh ra c chi.
Xem s mt i vua Thi Tn, thy chp c v Pht Quang, chp thn hin ra, chp c hoa u m n, v
chp ma ra thc thm in, cn nhiu hn na. Nu c Php Ng thng lun , tt khng c cc
iu y.
Vua mt, miu hiu l Thi Tn, Thi t ln ni ngi vua, ci nin hiu l Long Thy th nht.
THNH TN HONG
Vua tn l Nht Tn, l con trng ca vua Thi Tn, ngi vua 17 nm.
Vua kho c x, ni c nghip, ng gi l v vua tt, nhng c vic xy thp Bo Thin lm mt
sc dn, lm cung Dm m phao ph ca dn, l iu s on.
Nin hiu Long Thy Thi Bnh th hai, ma ng rt lm, Vua bo ngi chung quanh rng: "Trm
thm cung, t than, mc h cu m cn rt kh n th ny, ngh n t nhn trong ngc tht, b gi rt
th no. Vy bt phi cung cp cho chn chiu v n ung".
S thn bn rng: Vua Thnh Tn ng cung 27 nm, bit hu ht nhng s kh
s ca ngi ta, n tnh dn gian, n khi ln lm vua, nhn c rt mt m thng k t
giam, suy lng yu con m xt n cc vic n oan ung (Vua ngi in x n, cng cha
hu bn, Vua ch bo quan coi vic n rng: "Ta suy lng yu con ta, lm cha m dn,
55
Vit S Tiu n
ngi dn khng hiu bit, th nn khoan tha cho". Khuyn dn lm rung trng du, chn
cp k bn cng, chn chnh vic vn, xt duyt v b, cc chnh s tt, trong s chp lun
lun. Vua ti thn yu nhau, khng c s cch bit, cho nn thng hiu dn tnh, khng b
ai che lp, tht l hin qun i L, cng l do vua Thi Tn dy con c phng php .
Vua sai xy thp Bo Thin 12 tng, cao vi mi trng (c tn gi l i thng t thin bo thp,
tc truyn: An Nam t kh, l thp Bo Thin, Cha Qunh Lm, ci vc Ph Minh, chung cha Quy in).
Vua ra lnh cc quan vo chu phi i m bc u, i giy da (vo triu i m i giy t y).
Vua nh qun hiu, gi l: Ng Long, V Thng, Long Dc, Thn ip, Phng Thnh, Bo Thng,
Hng Lc, v Vn Tip, qun lnh u thch vo trn ch Thin t qun.
Ch binh lnh ca nh L i lc theo qun Ph v ca nh ng, qun Cm sng ca nh
Tng, mi thng ln c ng mt ln, gi l i canh, ht hn canh li v qu lm rung, quan khng phi cp
lng, duy c ngi trng cm qun theo hu chc tc v, c cp cho 10 b la, 1 tm vi, cho n gi l
i ha, cp cho la mch gi l chim m-. Khng c ph tn nui lnh, m c cng hiu dng sc lnh,
cng l ch hay.
Tui Vua cao (40 tui), m cha c con, nhn i du quan n lng Thng Li1, thy mt ngi
con gi hi du ng np trong m c gianh, ly v lm v, t tn l _ Lan phu nhn, n cha hnh
hng, c mang sinh ra Kin c (c thut u thai thc ha ca Nguy-n Bng).
Vua cp bng lin cho quan S s Ngy Trng Ha, ng Th T v cc ngc li, nui lng lim
khit.
S thn bn rng: "Dng Chn t khc vng, n Tu t chi tin, ngi i c
my ngi c nh th. Nu khng c th, th ngho tng tt sinh lng tham, cng l
thng tnh, m cho ra lm vic dn, l cho lng chn d, a vt nui chim ng. Kinh
Th c cu: "C c giu mi cho lm quan, cho nn rt bt s quan m cho c lng
bng l vic cn lm".
Chn Dng dng con voi trng, Vua cho l im tt, ci nin hiu l Thin Hung Bo tng.
Xa kia vua Hiu Tnh nh Nguyn Ngy bt c con voi ln Nam Duyn, th i nin hiu l
Thin Tng, ngy nay nin hiu Bo Tng ca Thnh Tn cng ging nh th; ci bnh thch im tt n
th .
Vua thn i nh nc Chim Thnh, bt c vua nc y l Ch C gii v. Ch C xin em t
ba chu: a L (nay l Qung Ninh, tnh Qung Bnh), Ma Lnh (nay l Minh Linh, tnh Qung Bnh),
chuc ti, Vua tha Ch C c v nc. Vua nh Chim Thnh lu lm khng h ni, nghe tin b Nguy-n
Phi gip vic trong cung cm, m lng dn ha vui, lin ni rng: "Mt ngi n b m lm c nh th,
nh Chim Thnh m khng h c, th bn con trai ta dng lm g c". Li i nh na, mi thu phc
c.
Vua sai sa sang Vn Miu, t tng Khng T v Chu Cng, th cng bn ma.
C nc ba triu vua, mi sa sang nh hc, ch cn c tng Pht v kinh Pht thi.
Vua mt, miu hiu l Thnh Tn. Thi t ln ni ngi vua, mi 7 tui, m l _ Lan L Th.
56
Vit S Tiu n
NHN TN HONG
Tn l Kin c, con trng vua Thi Tn, lm vua c 56 nm. Trong i vua nc ln phi
king s, nc nh mn phc, thn th gip, ngi vui theo, i c thi bnh, c th khen l v vua tt, tic
rng tn sng o Pht v thch im tt qu lm, l iu ng ch trch.
Nin hiu Thi Ninh th hai, Hong thi hu l Dng Th cng d vic chnh tr gip Vua; m
Vua l L Th ku ca vi vua rng: "M gi sinh dng kh nhc, mi c c by gi, m ngi khc c
hng ph qu, vy x tr cho m gi sao y". Vua cn nh tui khng bit xt on ra sao, lin p b
Hong thi hu phi cht theo vua Thnh Tn.
Quan Thi s L o Thnh ly chc T gin ngh i phu ra trn Ngh An.
Con chim s trng u sn cung cm.
Tin L thch im tt thnh bnh nghin, ai ai cng xu my nh in, con qui, con hu cng t cho
l im tt, ging g cng u l im tt c. Kho cu mt b s triu L, c trc sau gn 50 ln chp
tng thy, ln nh gn 30 chc bi chp v vic Pht, vic tm thng nh mn ch c g ng l im tt,
thuyt khng h tch dit ch ng gio l, khng quan h g n chnh tr, li cn lm hi lun thng, tn
cc ngi qu hn, n b ha, cc vic tm bi, nui s, nht nht chp c vo s, cch chp s nh th
sao? Than i! Ni v tng thy bt u t khi c con s trng, ri li n truyn con s trng l ht i,
vy th chp con s trng , gi l yu qui cng c.
Vua cho cc cng thn n 80 tui th cho c chng gy v ngi gh trong triu nh.
Vua mi tuyn cc ngi minh kinh v bc hc, li thi Nho hc tam trng. L Vn Thnh (ngi
lng ng Cu, huyn Gia nh)1 c d tuyn, c tin vo chu Vua ging hc.
Vua sai L Thng Kit v Tn n lnh 10 vn qun chia lm 3 o sang xm ln t Tng (1 o
i t Qung Chu, 1 o i t Khm Chu v 1 o i t Cn Lun). Khi by gi nh Tng dng Vng Anh
Thch, l ngi thch cu cng bin gii, quan Tri Chu Ung l Thm Khi theo An Thch, lp mu xm
ln t nc ta, mun kim chuyn ly c m dng binh, mi cm cc chu huyn khng c bun bn
vi dn ta. Vua ta gin lm, xung chiu cho L Thng Kit a qun nh hm Khm Chu v Lim. Quan
gim Qung Ty, nh Tng l Trng Th Tit em qun n cu vin, Thng Kit n nh Cn
Lun, chm Th Tit ti trn. Tn n tin qun ln vy Ung Chu, quan Tri chu l Tn Gim ht sc c
gi thnh, qun ta ly ti cha t xp ng chn thnh m tro ln, Gim phi t t m cht, thnh b
hm, (Gim bt 36 ngi nh y u cht trc, cho xc cht xung c mt h, ri mi t t mnh, ngi
trong thnh cm ngha kh ca Gim, khng mt ngi no chu hng, cht gn 10 vn ngi, nh Tng truy
tng cho Gim l Trung dng). Thng Kit thng trn, ra t b co ni: "V nghe Tng thi hnh phng php
"Tham miu" lm kh cho dn, nn ta phi ra qun, l mun cu vt dn". An Thch thy th cng gin lm,
cho Triu Cao lm Chiu Thi s, cho Quch Qu l ngi lo luyn v cng vic bin gii, lm ph s,
hip cng nc Chim Thnh v Chn Lp m xm ln t nc ta. Thng Kit n nh tan sng Nh
Nguyt, Quch Qu phi rt lui, li ly mt cc chu Qung Nguyn ca ta, vua ta sai o Tn Nguyn ra
a con voi dy thun ri cho nh Tng, xin li t Qung Nguyn v dn m Tng dt voi v. Nh
Tng hn vi nc ta nu tr li hn nghn dn Chu Ung bt lm t binh, th s tr ht t a gii nc
ta, Vua ta ra lnh ch tr 200 ngi, trai th thch vo trn ch "Thin t binh" gi th thch vo tay t ch
"quan khch" cho xung thuyn ch i, ly t trt kn c cc ca s, trong thuyn t nn, lm cho khng
1
57
Vit S Tiu n
bit r lc no l ngy v m, a i ng bin, vi thng mi v n ni. Ngi Tng gin vic lm,
nhng trt hn, nn gi 4 chu v cho nc ta.
Nh Tng ly c chu Qung Nguyn, i tn l Thun Chu, cho o Bt lm Tri chu. Bt b
cht ngay. Quan qun cng c nhiu ngi cht v chng kh, nn Tng chn lm, khi y nc ta tr li t
binh chu Ung v Lim nn cng gi t li cho nc ta. Tng c cu th: "V tham voi Giao Ch, mt
vng Qung Nguyn" l ch vo vic biu voi xin li t ny .
Tng truyn: Khi Thng Kit nh Tng, cm tri da theo sng Nh Nguyt, c mt m nghe c
ting c to rng: "Nam quc sn h Nam c, Tit nhin nh phn ti thin th, Nh h nghch l lai
xm phm, Nh ng hnh khan th bi h". C 2 anh em tng qun h Trng, mt ngi tn l Hng,
mt ngi tn l Ht u l danh tng ca Triu Vit Vng, sau khi mt thng c linh ng, cc triu trc
phong cho vng tc. Lc y c cng lui c qun Tng, vua L phong cho mt v l Khc Dch i
Vng n th sng Long Nhn Tam k, mt v l Cm Linh i Vng, n th sng Nh Nguyt.
S thn bn rng: Nc ta nh nhau vi qun nc Trung Hoa nhiu ln, t vua
Nam tr v trc, vic lu ri, sau ny vua Ng Tin Cha nh Bch ng, vua L
i Hnh nh trn Lng Sn, vua Trn Nhn Tn nh ui c Toa , Thot Hoan,
nhng trn c v vang l cu chuyn hnh din ca nc ta, nhng u l gic n
t nc, bt c d m phi ng chin. Cn n ng ng chnh chnh em qun vo
nc ngi, khi nh khng ai ch ni, khi ko qun v khng ai dm ui theo, nh trn
nh Ung Lim ny tht l nht v cng, t y ngi nc Tu khng dm coi thng
chng ta, n nhng cng, hnh thc th t, khng dm h trch, ch s li sinh ra him
khch. n th t ca nc ta a cho Trung Hoa ch dng c hai tm vn sn en, lit tn
vi v i thn dng n tn Trung th mn h m ng vo, th th triu L c trch vi
tng nhiu lm.
Quan Thi s L o Thnh mt. Khi trc b Thi hu Linh nhn tham d vic triu nh, L
Thng Ct cy l quan Ng v cng tham d chnh s, o Thnh khng hp vi Thng Ct, lin xin b
ra lm quan ngoi; n khi ng li vo ph chnh, kt sc tr hoch, c nhiu iu b ch cho vic trong
triu v ngoi bin gii. Nay ng mt i, ai cng tic.
L Vn Thnh i sang triu nh Tng bn vic cng gii. Vn Thnh i n Qung Ty, hi ngh vi
Thnh Trc triu Tng, vic g cng y khc, khng c bin bch, ly l gii quyt dn, c cu ni bi thn
tranh chp, vua Tng khen l cung thun, ban cho o v ai, nhn th gi cho nc ta Bo Lc 6 huyn Tc
Tang 6 ng.
Vn Thnh thung dung chu ton, khng cn ph li, m lm vua Tng phi khen, gi cho 6 huyn
b xm chim, tht l v s thn gii.
Vua cho th cc ngi c vn hc trong thin h, xung vo lm quan vin Hn lm, Mc Hin
Tch c trng tuyn, vua xung chiu c ng lm chc Hc s.
Vua lp nn B Th Cc v nh ra vic thu thu, mi mu 3 thng la, cp lng cho qun.
L Vn Thnh mu lm phn, b an tr Thao Giang. Vn Thnh c ngi thy t l ngi nc i
L, bit bin ha k thut; khi y ng lm chc Tam cng cm quyn chnh trong nc, lin manh tm khi
lon, gp khi Vua i chi h Dm m (Ty h), ng trn thuyn xem c, ht nhin khi ln m my en,
trong m ti m nghe c ting cho thuyn r nc n gn thuyn Vua, Vua ly cy giao nm, chc lt
m my en tan mt, trong thuyn thy c con h, ngi nh c l Mc Thn ly li vung ra chp ln
58
Vit S Tiu n
con h, th l quan Thi s L Vn Thnh. Vua ly c Thnh l i thn c cng gip nc, khng n git, ch
em y u tri Thao Giang1 thi.
Thi hu pht tin ni ph chuc con gi ngho em thn cm bn, v g cho ngi ha v.
Khi Thi hu gi triu chnh, th n c ti g m b git, vic y cn nhn tm lm c, nay mi
xm hi lm phc th mun lm ri.
L Gic Di-n Chu bit thut l, c th bin cy c thnh ngi, m mu khi lon, vua sai L
Thng Kit i nh, Gic chy sang Chim Thnh, ni cho bit ht h thc trong nc, vua Chim l Ch
Ma Na nhn th vo cp nc ta, ly li c 3 chu a L m Ch C dng khi trc. Thng Kit
nh c qun Chim, ngi Chim li phi np gi li t y.
L Thng Kit mt.
Thng Kit l tng ti, nhiu mu lc lc nh v c tng mo xinh p, t thin, vo lm
Hong mn ch hu, nh bi c qun Tng, bnh c gic Chim, danh vng, cng danh ngy thm
trng.
Vua p C X.
Vua kn chn con tn tht lm con tha t. Vua cao tui, cha c con tha t, nn lp nhiu b
Hu, lm n chay cu o; n by gi em vua l Sng Hin Hu sinh ra con trai l Dng c nui trong
cung, mi 2 tui m thng minh lanh l, Vua rt yu, xung chiu cho lp Dng c lm Thi t.
Phu nhn Sng Hin c mang thai, va lc v s T o Hnh ni Thch Tht n chi nh, ni
chuyn v vic cu t, v s hn rng n khi sinh tt phi bo ng trc, n lc kh sinh, Sng Hin Hu
nh ti li v s, sai ngi n bo, v s lp tc tm ra thay qun o vo trong cha Thi Gi m mt, phu
nhn lin sinh con trai, tc l Dng c. Ni Thch Tht lng Lt Si, huyn Yn Sn2, cao nhn xinh p,
mc gia t bng. Trong sn ng c vt u, lt chn in vo , hnh ging vy rng, ngi ta ni l
ni thi gi. Ngi lng ly lm l, thy vo trong khm m th, hng nm c ngy 7 thng 3 l ngy i
hi ca x y, n nm Vnh Lc, ngi Minh t xc y i, ngi lng y mi t tng th ngang vi vua
Thn Tn. Trong nm Quang Thun i L, vua sai Nguy-n c Trinh cu t trong ng, c im l l
phin bay n, mang v dng vua, b Trng Tc Thi hu nm mng thy con rng vng chui vo hng
pha hu, ri sinh ra vua Hin Tn, t y m i hin hin nhiu s anh linh.
D s ni: o Hnh l con T Vinh, nh y c ting l php thut, ch khng phi l cao tng; xem
ngay vic th gii u thai, l chuyn qui l, cn cao tng th trong lng sng sut, thy r tnh l, tt khng
a php thut lm m hoc ngi ta. Chp s th phi b ht s qui d, m ch gi ly vic thng c,
cng khng nn a cu chuyn thn qui lm m hoc i.
Thi by gi dn lu vong kinh hay qu phn nhiu lm ngh trm tru b, nn dn gian
cng qun, vi nh cy chung mt con tru,Vua ra lnh cm git tru, ai git mt con tru phi ti 80 trng.
Vua i chi ng Phong, xem dn cy rung cng. Ma thu nm y c ma, Vua li i xem dn
gt la.
B _ Lan Thi hu mt, ha tng Th Lng.
Vua ra lnh kn chn hong nam ngi no kho mnh xung vo s lnh Ngc giai Hng thnh.
1
Nay l cha Thy, ni Si Sn, x Si Sn, huyn Quc Oai, tnh H Ty.
59
Vit S Tiu n
Vua sai ng 2 thuyn Cnh Hng v Thanh Lan, tp tu chin, sa sang o gip v binh kh, vua
thn hnh i nh ng Ma Sa. Xung chiu ni: "Trm nhn ly c nghip ca t tin, thng tr dn en, coi
dn no cng nh con , nn nc khc mn lng nhn m qu phc. Dn thn ca ta, th m tn t
trng y b c tu cng, bt c d trm phi thn nh. Vy lc qun, phi nghe mnh lnh ca trm". By
gi bt u t Thin Thu B ko qun i; s kh hng hi ln trm phn, nh ph c Ma Sa, bt tn t
trng l Ngy Phang, ri h lnh chiu d nhn dn cho v an nghip. Khi qun v, khao tng s, qun
thn xin dng tn hiu, i nin hiu l Thin Ph Du V.
Vua cm dn khng c ly gy tre, g nhn nh nhau.
Vua ra lnh bt k trn trnh, (ngi i bt gi li nh ring, khng bo cho quan th pht 80
trng. Cc th gia cp ot k bt c y lm a ring cho mnh, th ti cng ng th).
Vua cho ch ra ci i ma cn khng thng. Vua cm khng c git tru. Trong t chiu ni:
"Con tru l vt h trng cho s cy cy, lm li cho ngi khng phi t, m dm git n tht l phi ti".
Nh Tng tr tn th t lm phn l Mc Hin v cho nc ta. Khi y L B Ngc nh Qung
Nguyn, bn phn lon Mc Hin 7 tn trn vo t Tng, vua a th sang nh Tng, nn nh Tng
nghim sc bt tr cho nc ta.
Vua xung chiu: phm nh ngi ta n cht, th phi ti 100 trng.
Vua cm dn gian trong ma xun khng c cht cy.
Vua sai Nghim Thng sang Tng t n (t vic bt tr Mc Hin). i n Qu Ph, yt kin ty Kinh
Lc, c bo rng: Hin nay ng Kinh ng u bt binh m nh nc Kim, ln i ny nga trm,
ngi hu ch no cng thiu, khng bng hy tr v. Thng mi tr v. Nm y nc Kim c Ly Phn
vy hm kinh Bin, bt 2 Vua em v Bc.
Sao thin cu xa xung, c ting n nh sm.
Vua au, triu qun thn vo nhn di chiu, rng: "Loi sinh vt khng c loi g l khng cht, m
ngi i ai cng thch sng ght cht, Trm khng cho l phi. Ngh nh Trm khi t tui phi chu c
nghip ln, bit knh s 56 nm nay, nh T Tn ph h, bin cnh c yn, nay cht c theo sau
Tin qun l may lm ri: Thi t Dng c sn c thng minh thnh tht, c th ni c ngi bu, quan
Thi y Lu Khnh m nn nht tm ph t, quan Ni th L B Ngc phi phng b cc iu bt ng, ng
b li Trm vic tang th 3 ngy thi, vic tng cn phi sn nht". n ngy hm sau th Vua mt, Thi t
ln ngi vua, B Ngc tuyn th cc quan phi n ngoi ca i Hng i mnh, ng ht cc ca thnh,
nghim cm c ni ngoi; mt chc ca nch pha hu m ra, cm qun ng sp hng di in, dn
qun thn vo sn rng. Vua sai B Ngc tuyn d ch rng: "Tin thng h, ngi tri khng th
khng c, Trm ln ni ngi, lo lng v cng, cc khanh phi nht tm gip Trm khng nhng khng
ph lng Tin , m cng l cng vi nc cng yn hng phc", qun thn ly mng ai ny khc c.
Vua xung chiu cho thin h c yn nghip lm n nh c
S thn bn rng: Vua Nhn Tn c hc cao minh, hiu r vic i, bit ngh n
ngi mt ngi cn, thu l t sinh, xem nh my cu ni khi sp mt, khng phi ngi
khng bit o l khng quan tm n vic sng cht. Tuy th, vua Nhn Tng ni ra l
ngi bit r o, vua Thn Tn s hnh li l tht hiu. Th l tang ngn ngy t Hn
Vn nu ra trc, v ng hc ao Hong Lo, vic g cng lui mt nc, nn mi thnh
ra c li. Vua Cnh cng theo nh th, toi thnh vic bt hiu li nghn i sau. Vua
Thn Tn cn nh tui cha hiu l-, m qun thn cng khng ai cn gin, sao th?
60
Vit S Tiu n
THN TN HONG
Vua tn l Dng c, con Sng Hin Hu, vua Nhn Tn nui, ngi 11 nm. Khi vua mi ln ngi
hy cn tnh tr con, n khi ln bit tu b chnh s, dng ngi hin ti, cng l v vua c th thnh hin
qun c, duy ch c vic sng o Pht qu, thch cc im tt, l ng ci thi.
Nin hiu Thin Thun th nht, Vua xung chiu: phm ngi dn c in th b ly sung cng v
ngi dn phi bin vo s lm in nhi v l ng, nay u tha ht. (in nhi v l ng u l ngi lm y
t ngi sai khin).
Vua tng thc v v phm trt cho cc quan vn, v. L B Ngc lm Thi ph, tc l i lin
ban, Mu du lm Gim ngh, tc v Ni Thng Ch, n cng gip vua khi mi ln ngi.
Vua xung chiu: "Trong nc c tang khng ai c ci nga v i xe lam s" (kiu xe th no
khng kho cu c).
Vua sai s thn sang Tng bo co vic Vua mi ln ngi, sai quan n nc Chim Thnh tuyn b
t chiu khi Vua ln ngi.
Nc Chn Lp vo cp t Ngh An, Vua sai Cng Bnh em qun ra nh b n Ba u B, bt
c ch tng v qun lnh ca ch, qun s v dng t binh bt c, Vua cho l nh Pht ph h mi
c th, bn n cha t n.
T lc ra qun n lc bo tip mi gn hai thng, truy nguyn cng nh ph c gic l cng
ca tng v s kh nhc ca lnh, khng c li khen ngi y lo, m ch quy cng cho Pht, th th phm
nhng ngi lng eo o gip, tay chng ngn gio, u khng c cht cng g ng khen, cn khuyn
khch tng s sao c?
Qun thn dng tn hiu ln Vua, Vua ni: "Trm tui tr ni nghip ln, th m ngi nc s oai
u nh cc khanh bit tn tm chc v, gip Trm cc iu s st khng ngh ti".
Vua cho 4 ngi lo binh lm thy tng.
Lo binh m lm thy tng, mt ht kh hng cng i ri. B kim m ln chui trng ht, ci
chin bo m khoc o c sa, ngi trong ca khng vng v, sao khng ngh n tnh ca khu ph v cc
chin s ng mong mi c vui cnh cuc rung, a cm trong lc lung tui.
Vua ci cho L B Ngc l h Trng.
H ca tri cho, khng th ngi ta lm c, yu mt v by ti m cho ci sang quc tnh, ngi
ta cn ch l cng p, nay B Ngc l i thn cho ci h L sang h Trng l ngha g? cng l vic
lm ca ngi cn tnh tr con y!
Vua tn thn ph lm Thi Thng hong, thn mu l Th lm Thi hu.
Vua Thn Tn 14 tui, tuy khng c t cht nh vua Hn Chiu, nhng sao li khng bit nh
n ci n vua Nhn Tn l cha, th Sng Hin Hu phi l Hong thc, nh vic Hiu Tn i Tng x vi
T An Hy Vng, l t ra c mt gc th mi phi, by gi li t n vi ngi ra mnh, l c sao th?
Dn bt c con hu trng, rng Giang .
Trong s i vua Thn Tn chp n 29 im tt, m im con hu n tm ln, v hu m c
lm quan n ba ln, d xt hu m c thng hai ln. Thch hu nh th, khng bit dng lm g,
tng x mt con hu lc mt, li n sai nhiu ngi vc gio i ui, tht ng ci lm.
61
Vit S Tiu n
Vua sai lm thn ch vua Nhn Tn, rc vo th Thi Tht (Thi Miu).
Ch l hnh tng thn , thn nng ta vo ci ch. T ngu th mi lm thn ch, ht t ngu
th mi i thn ch, i thn ch ri, th mi c rc vo th miu, l l- phi th . Cho nn theo
l- th phi c 2 thn ch: 1 ngu ch v 1 thn ch. Ngu ch lm bng g du, cao 1 thc 5 tc, khng
tn thy; thn ch lm bng g to, ra nc thm, lau khn la, ch mc, ri qut sn du ra ngoi.
Th ch ca nh Tng: a t cung (quan ti vua) ln hong ng, l- ym ton (b xc cht vo
quan ti m che y li) sp xong, quan Ni yt rc ngu ch n trc quan ti, tu xin thn linh nhp vo
ngu ch, lin rc ln xe a ln in, ch che y np quan ti xong th lm l- t ngu th nht. T ln t
ngu th hai n th nm u lm l- ti Hnh cung dc ng, cc quan lm l-. Ln t ngu th su lm ti
kinh , quan Chnh khanh lm l-; ln t ngu th by n th chn th vua lm l-, cc quan lm bi t. Khi
chn ln t ngu xong ri, th lm l- tt khc m rc vo th miu. L- t ngu n chn ln ny c t i nh
Chu, n i nh Tng khng thay i. Chu Vn Cng t ra ba ln t ngu, l l- t ngi s, cn lai dng
lm quc l-, theo nhau lm l m, cha c xt kho k. Ngi gi vic nc ci chnh mi c.
Vua xung chiu cm n t nh Vng, Hu khng c th nh ngi, nu phm cm lnh
th pht gia ch.
Vua xung chiu con gi cc quan n tui cp k ch tuyn vo cung cm, ngi no khng
trng tuyn nhin hu cho i ly chng.
Vua ra lnh cm con gi dn gian khng c bt chc li n mc nh quan. Cm thy t nh
quan khng c ly con gi nh quan.
Su cung ca nh vua thiu g phi tn, m cng phi kn ngi hin thc mi phi, u li c xt
khp con gi bch quan tm sc p. Xa kia Tn Hiu, v Tn V lm nh th. Nay vua Thn Tn
cng mt thi y, ham m n sc qu lm.
Vua x ti nhn thin h, li x t ph H.
Nm no cng x, th bn gian cn s g na. Trm cp c nhiu m vua Thn Tn lm cho
chng n c t hp vo so huyt rng rm. Lm dng thuyt gii st ca nh Pht, tha cc k phm ti
cht hi lng dn, li ch lm cho ngn i mnh li thi. Nh V Hu i Hn, khng x k c ti,
mi tht l bit cch tr dn.
Nc Chim Thnh sai s n cng, Vua ng nh cu, cho s nc Chim vo xem.
Vua Huy Tn i ng gii v cu, t khoe nu thi, th s trng Trng Nguyn, ngi phng
cho ni: "Nu gp phi vua Nghiu, vua Thun lm l- quan, s khng khi b ui ra mt"; li ny tht ch
ma mai lm. Vua Thn Tn em vic cu khoe vi s thn nc Chim, uy nghi ca nc u c nh
th c?
Nguy-n Mi lng Thi Bnh dng con hu trng, lnh i qun T V Tip l Khnh dng
con c vng, Vua cho l im tt. L Phng n l Hp Mn s ni rng: " l nhng vt nh mn c g l
im tt".
S thn bn rng: Vua Thi Tn thch im tt, nh vic vng bc sn sinh ra; nh
vic c rng vng hin ra, ch c mt ngi thy cha cho l bt thng. Vua Thn Tn
thch im tt, nh vic dng con hu, con c. n vic con c yt tng ch mt mnh
Phng n cho l phi thy, c triu cc quan ch u xu nnh, mt ngi nh cha li dm
ni thng, vin quan nh dm can ngn, cc quan vn v ti triu ng h thn lm.
62
Vit S Tiu n
Vng Cu l lnh i qun Thch Hng V dng con ra "Lc mu", trn lng c hnh nh qu
lu, Vua xung chiu cho quan Hc s bin lun hnh y, thnh ra 8 ch: "Thin h h th Thnh nhn vn
tu"1.
S thn bn rng: Ging ra thing l v n bo triu chng; sau vic ra Lc
Thy , u cng th, ch en ch trng gin cch nhau, c g l l, m xuyn tc, ph hi
thnh ra hai ch, bn ch, tm ch, ch l t di mnh y thi. Xa kia nc Tiu T bt
c 2 con ra, cng c ch Vn hoan, Vn t, c qu Thun tn, Thun oi, m khng
cu vn c vic mt nc, xem th r rng con ra khng phi l im tt.
2
Vua xung chiu cho L Cng Tn c ra vo trong cung cm m tu vic, khng ai c ngn
cn.
Trong cung cm khng phi l ni cc i thn c ra vo, nu m Cng Tn c t tm th b L
Hu l Dng Qu Phi ca An Lc Sn ri, cn i u n Anh V mi dm tht l-. Vic bt chnh
trong nh vua Thn Tn, l v khng bit phng b cn thn ngay t trc .
Vua cho v tng l Minh Khng lm quc s: Khi by gi vua au nng, thuc ung vo khng kin
hiu, Minh Khng cha khi, nn mi cho lm quc s.
i truyn li rng: Khi o Hnh sp thi gii (hnn trt khi xc), ly thuc v thn ch giao ph
cho hc tr l Nguy-n Ch Thnh tc l Minh Khng m bo rng: "20 nm sau quc vng c au th em
m cha", thuyt ny xut x sch trch qui. Ngoi truyn li ni: "T Vinh l thn ph o Hnh v php
thut b thy tng i in git mt, o Hnh ngh cch bo th cho cha, vo tu o cha Hng Tch, i
ng gp Khng Minh Khng kt bn cng i, n cha Vn Mng, nh thy trao cho thn thng quyt,
3 nm ri t gi tr v, o Hnh mun th php thut, np vo ni him, ha lm con h da Minh
Khng, Minh Khng bit, trch l c t hnh, v li c li thn ch, o Hnh thn v hi, t li ni: "Nghip
thai sinh cha tr b ht, dm phin gii thot cho". o Hnh v am, Minh Khng v Giao Thy. Sau nghe
o Hnh thi gii, Minh Khng ci, ni: "V ha thng ny cn m ph qu ci i chng?". n khi y
vua Thn Tn b au, ku gm mun ha ra con h, ung thuc khng kin hiu, nghe c l tr con ht
rng: "Dc y L Cu Trung, tu c Khng Minh Khng". B Thi hu nghe ting ht, mi Minh Khng n,
khi ti ni, trnh by thuyt nhn qu cho vua nghe, vua gic ng, khi bnh. Minh Khng c cu k rng:
"K ln hu mt, nguyt vng o trung thin". Ngi i by gi khng hiu. Sau vua ngi v tui th
ng nh li k.
Minh Khng ngi lng m X, huyn Gia Vi-n, li cha Ph Li, huyn Giao Thy c t tng
th, mt vo nm i nh th 2, c 76 tui.
S thn bn rng: Triu L sng o Pht, t Vn Hnh ni ting, nhiu ngi m
v bt chc, n Dng Khng L, Nguy-n Gic Hi u l ngi Thanh Hi, th H
Trch Sa Mn lm thy; li c Thng Huyn Chn Nhn cng c o php cao, cho nn
vua Nhn Tn c cu: "Gic Hi tm nh hi, Thng Huyn o hu huyn". Nhng m gi
c rng xung, phc c h d, khng phi l ti bnh lon cu nguy, bc vo chn
khng, bay c ln tri, khng phi l k sch tr dn gi nc, ch cng nh loi La Thp,
Trng thi, c ch g cho i, th m i vua no cng lm cho Pht gio thnh ra
63
Vit S Tiu n
thn d, cn n c ng vua ring mt s dn lm ngi hu cha, th m hoc qu
lm.
Trong s c chp Hong B mt, Ng S Lin cho rng: Hong B l "Bo mu".
Nu qu tht l Bo mu, th chp th no? So vi c l- th khng c, dng bng quc tm
th khng chnh ngha. C quan h g m cng chp vo s.
Ngh An c ng t, nc sng nh mu.
Gp nm i hn, vua xung chiu qun liu hi ngh. Phm Tn xin t Hu cu o.
Trong thi gian 10 nm khng nm no l khng i hn, khi th cu o cung Bo Thin, khi th
cu o cha Php Vn, may m tri ma, th quy cng cho Thch Gi, cha thy c mt li no t trch
mnh hay ban mt n in thng dn no; n by gi giao qun thn hi ngh, chnh s thi y thiu st,
dn gian au kh, li khng c vic g ng ni hay sao? Hi ngh trong mt nh, vn c m m mt mt,
ngoi s xinh t Hu cu o, khng c vic g ng can gin, by t, ch ly s dng t biu mng im
tt lm cng vic bn phn, l tn trung vi vua; nhn ti hn km, ng than th lm.
Vua b au, Hong t l Thin Lc mi 7 tui, c lp lm tha t. Khi y ba b phu nhn: Cm
Thnh, Phng Thnh v Nht Phng mun ci lp ngi khc, hi l cho T Vn Thng tn thnh vic
, va gp lc Vn Thng c triu vo tho t di chiu, Vn Thng cha dm xin ci, ch cm bt khng
chu vit, mt lt, ba b phu nhn n, cng nghn ngo ni: "L thn thip c bit i c lp con trng
khng lp con th, Thin Lc l con ngi thip yu,m m li c tnh ghen, m con l thn thip trnh khi
nn sao c?". Vua bo rng: "Thin T l con trng, nn c chu nhn c nghip ln. Thin Lc th nn
phong cho lm Minh o Vng". Ngy hm sau, vua mt, Thi t l Thin T ln ngi vua, ci nin hiu l
Thiu Minh, tn b m l Cm Thnh L Th ln lm Hong Thi hu.
Sch Qu Hi ch ca Phm Thnh t i Tng, c ni: "Vua Anh Tn c ngi anh b ph, ng
ca ngi y chy sang t co vi nh Tng, nh Tng li bt ti ngi y; tt l Thin Lc.
S thn bn rng: "Vua Nhn Tn nui ngi con nui, khng t quan S, Ph
hin dy bo, nn ni vua Thn Tn ng tui; m cha bit l- nhc. Vua mt cn
, m i rc lp Thi hu, lm con vua Nhn Tn, m tn ring ngi sinh ra mnh, u
l s li lm ln c. n s bnh c gic m t n Pht, dng con hu m cho lm quan,
v c m tha th ti, kn gi p m cm gi th, hnh vi cn by, khng c mt vic g
lm phi l. Kinh Dch, ni rng: "Gp phi v vua m nhu, tt phi c by ti dng cng
m gip , mi lm nn vic". Vua Nhn Tn 7 tui m lm vua, c o Thnh gip
cho, m mi chnh s c sa sang; Vua Cao Tn ln 2 tui ni ngi, c Hin Thnh bit
l phi m nh tan mu m ph lp, cn vua Thn Tn, Anh Tn th t hu khng c
ngi no, n ni chnh s thiu st ri ren, k gian t lm lon triu chnh. Cho nn dng
ngi ln ngi tng, khng th no khng thn trng c.
ANH TN HONG
Vua tn l Thin T, con trng vua Thn Tn, lm vua c 37 nm. Trong khi lp con n ph con
kia m khng hoc v li ngi n b, bit gi con cho ngi by ti hin cng xng ng l v vua bit
trch nhimca mnh. Nhng m khng bit phn bit k gian t, khng xt cng minh vic hnh pht, n
ni c thin tai lun lun, gic cp,ni ln, chnh s b b, l ng ch trch.
64
Vit S Tiu n
Nin hiu i nh th nht, k i bi l Thn Li t xng l con vua Nhn Tn, t ng chim c
hai chu Thng Nguyn, H Nng khi lon, tim xng l Nam Bnh Vng, ni ru rng n c thut dng
binh gii, uy hip cc ng Mn bn gii, ai cng phi s, nn nao; quan bin gii dng th tho cp,
vua xung chiu cho Lu V Xng, Ha Vin em qun n nh, ng qun sng Bc , gp ton thy
qun ca tn Li nh nhau, V Xng thua; tn Li tha th xua ui c nhn dn Chu Vnh Thng v Cm
Ha n nh ph Ph Lng, vy hm thnh ph, ko qun v cp kinh . Vua sai quan Thi y Anh
V em qun ra c chin, gp qun gic Qung Dch, qun Li thua chy, ui n sng Nam Hn, bt
c tn th lnh l Dng Mc, Chu i, ng ci gii v kinh , tn Li chy thot c thn, chay n
chu Lc Linh, quan Thi ph T Hin Thnh bt c tn Li, bo tin ln vua bit. Vua ng n Thin
Khnh nhn t binh, chm u tn Li, v cc tn th mu 20 ngi, ngi no b bt phi theo gc, th tha
cho ht, xung chiu chiu tp d ng ca gic cho v an nghip.
Nin hiu Thiu Hng th nht, i Tng, quan tnh Qung Ty ni rng: "Vua Nhn Tn nh L c
ngi con ca cung thip sinh ra, khng nhn l con, m lp vua Thn Tn. Ngi cung thip y chy sang
i L, i tn l Tr Chi. Khi vua Thn Tn mt, i L cho Tr Chi v nc mun tranh ngi vua vi Anh
Tn, xin mn qun ca nh Tng, quan tnh Qung Ty a vic y tu ln, vua Tng xung chiu khc
t. Chc rng Tr Chi vi Thn Li l mt ngi, s trn tnh xin nh Tng cho vic binh, l ni di la
nh Tng ".
Lu V Xng dng con hu trng.
Mt i nh L, chnh s phn nhiu rng qu v b b, xem nh Vn Trnh mu lm phn m
khng b cht. V Xng thua trn m khng b ti, nht v nn lng, ch trch Anh V hng hch chuyn
quyn c.
Vua nh php chuc rung, nhn rung.
Cm rung trong 20 nm c chuc, rung tranh nhau trong 20 nm c tha kin, c tha
rung b hoang b ngi canh tc m phi tranh kin, khng c qu mt nm. Rung on mi m
c vn kh hay khon c th khng c chuc. Ai tri l ny th b ti 80 trng.
Vua cm git tru ring, c t t phi tu xin, ch c ch cho mi git. Ba gia nh l mt Bo, ngi
trong Bo bit m khng co gic, cng b ti nh ngi git ring.
Vua sai xy dng cc n th thn.
(Cc n th nh l: ni Tn Vin, B Ci, ng Nghim, ng Mu v.v.).
Ngi c yu thut ca nh Tng l m Hu Lng trn vo chu T Lang, ni di l i sang s,
d ngi nc ta a ng n cp chu Qung Nguyn. Khi by gi Nam, Bc thng hiu vi nhau
lu, cht nghe c bin bo, triu nh khng hiu ra sao, va gp Ty n st Qung Ty a vn th c hn
cng ta ui bt Hu Lng, lin sai l Dng T Minh nh bnh c, bt c Hu Lng hn 20 ngi
giao tr cho nh Tng, quan Tri chu Ung ca Tng l Triu Nguyn nhn l Hu Lng em chm c.
Vua xung chiu kn ngi b sung vo Cm qun, ch kn ngi l ln, khng c ly ngi c
c.
Vua ra lnh cm ngi Mn Lo 2 trn i Thng, Quy Nhn v c khng c vo kinh .
65
Vit S Tiu n
Vua cho lp ra trang Vn n1. Khi by gi thuyn bun 3 nc Qua Oa, L Lc, Tim La vo tr
Hi ng bun bn, c nhiu qu bu ca x h, tin ln Vua, Vua sai lp ra trang Vn n cho cc
ngi bun y . (Hin nay chu Vn Ninh, c ph Lng An u ngi bun x Bc c, c t trc).
Nguy-n Dng lp mu git Anh V, khng xong, t t cht. Khi by gi vua cn nh tui, Anh V
gi c vic ni ngoi, ra vo cung cm, thng gian vi b L Thi hu. (Anh V ngi p, kho ma ht, i
vua Thn Tn c vo hu gn Vua, b L Thi hu yu ting ht v sc p, mun t thng vi y lu,
n lc y sa li cung Qung T lm rt xa x p , ngy m n nm vi Anh V m Vua khng bit)
nhn cy c b Thi hu yu li cng kiu qu, triu nh m khoa tay ni ln, sai khin cc quan nh sai
ti t. V i, Dng T Minh nh k nh Anh V, gi qun s h ln rng: "Anh V lm hung c, xu xa,
khp trong ngoi u bit, l thn xin git y i". C chiu xung bt Anh V giam vo ngc, giao quan nh
y tra n , b Thi hu sai ngi a rt tht giu kn vng bc vo trong , hi l cho V i;
Nguy-n Dng bit chuyn , bo i rng: "Lm sao anh li tham ca hi l m khng tic g n tnh
mng" bn cm gio toan m. i cp ccy gio, ngn i ni rng: "Ti Anh V ng cht, phi ch
mnh lnh ca vua, khng nn t chuyn". Dng gin lm, ni n ct i vi i v ni: "V i tt cht
v tay Anh V, ng ht rng ta khng bo trc"; n xong bit rng mnh cng khng khi cht, bn nhy
xung ging t t. Vua xt vic n Anh V, pht y i xa, lm k lm rung, b Thi hu lo bun, lp ra i
hi lun, x cho cc ti nhn, mong Anh V c d vo s , qu nhin v x ti lun m Anh V li phc
chc nh c, li cng c yu thm, khng king s g, vn ngh k bo th, mt tu vua rng: "Trc kia
V i v c chy vo cung cm, ti ln lm; nu khng tr sm i, s li sinh ra bin lon". Vua khng
xt bit g, lin y theo li tu. Anh V lp tc sai Phng quc V y (l ngi ring ca y a vo tin sai
khin) n bt i chm ngay, l Dng T Minh th by i ni chu xa kh hu c.
Dn i ln, mt cn go tr gi 70 ng tin.
Cm k ym t (b thin) khng c thin tin vo cung vua, cc quan triu khng c i li nh
cc v Hu, trong cung cm khng c t nm t ba bn ni ch bai, phng mnh h v trong cung
vua, khng c chiu th m thin tin mang binh kh i qua ni a u, u b ti.
S thn bn rng: Ci k ca b L Thi hu phng ngi ta cng chu o, nhng m ting xu
r ri, khng che giu c, s rng ting xu y thu n ngoi, khng che giu c, c k ngha kh s
bn lun g chng, v cng s bn thn qun khng bit sm hm lc no li sinh bin chng, cho nn mi
t ra nghim cm nh th. Vua Anh Tn tht l ngc di qu.
Tri ma ct vng.
Ma ng, th hc trong in (By gi php khoa c cha c th l nht nh, nhn c lc no
mun kn ngi mi thi thi).
Ngi nc Chim Thnh l Ung Minh T ip n ca nh Vua xin cho y lm vua, Vua xung
chiu sai L Mng em qun dn v nc, b vua Chim Thnh l Ch B La Bt git mt, nhn th vua
Chim dng con gi, Vua nhn, khng hi g n vic y na.
( khi binh cn by, lm cho qun thua nhc quc th, li cn nhn a con gi Mng m
khng vn ti, l c sao th?).
Nng Kh Cu chim c Trng An lm phn, vua thn hnh i nh, 10 ngy bnh c.
66
Vit S Tiu n
t Thin Trng th ni v khe sui cng khng him tr cho lm, th m Khai Minh Vng trc
kia lm phn ni y, nay Nng Kh Cu cng li lm phn ni ; v rng t y trong th thng vi
Thin quan, ngoi th lin vi t Nga Sn Tng Sn, ni rng chng chp, khe sui quanh co, c a th cho
chng nng ta c, cho nn bn phn nghch c t tp quy ri.
Vua cho thu thu rung ma h.
Vua sai xy dng nh ca ln, lm in Thy Quang, nh Thng Hoa, ao Kim Lin, cu Minh
Nguyt v thuyn i Dip, tu Vnh Chng.
Mt triu L, dng sc dn nhiu, khng vua no bng vua Anh Tn, trong thi gian 37 nm, hai ln
lm miu, ba ln lm n th, 6 ln ng thuyn, cn vic xy n, xy ca, lm nh kho, sa sang cu, u
mt ln. Nc lt, i hn lun lun, m khng thy ra n tha thu hay pht chn, n hu ca t tng n
y l tiu tan ht. Duy c hai vic xy n t tri t v lp miu Khng Minh l hp ngha m thi.
Vua cho t cc hp bng ng sn in, cho ngi no c vic g th b th vo trong .
Khi trc Nguy-n Quc i sang s nh Tng v, ni rng: "Thy sn in triu nh Tng c t
ci thng bng ng nhn s tu, cho c thng sut tnh tnh ca k di". Vua cho lm theo; va gp
c lc k u th nc danh ni Anh V khi lon. Anh V vu cho Quc lm ra, mi y Quc i Thanh
Ha, ri nh thuc c cho cht.
T c n gi bn gian thn bn trong nh cy vo Mu hu, bn ngoi chuyn ch vic triu nh,
u l v vua hy cn nh tui qu i thi. Vua Thy Hong ln ln, th Lao i phi git, gian tnh ca H
Hu l ra, th m Hin phi cht. Vua Anh Tn ngoi 20 tui, vic t tnh ca L Hu, gian trng ca
Anh V, u bit c; hung chi sau khi binh bin bt c ti nhn, m li n x lun lun cho n
c phc chc, ri n bo th V i, nh thuc c cht Nguy-n Quc, ch phi ch ngu l g?
Anh V cht.
Vua Anh Tn ln ngi vua mi 3 tui, th u hn inh Ton, L Hu t thng vi Anh V qu t hn
Dng Hu; Anh V l Thi y gi binh quyn, mnh hn Thp o, m qun thn ti triu li khng c
mt ngi no lm c nh inh in, Nguy-n Bc, L Hu cn ngh g n x tc nh L m khng em
cho ngi yu, lm nh Thng Minh Hong hu ca nh h ; trong thi gian 20 nm, vua Anh Tn
cn c xng l qu nhn gi vic bin t, khng n ni nh V Vng nh inh b mi tn lc Cng
Giang, l c sao? l tri y.
T Hin Thnh lm quan Thi y, kn ngi inh trng xung vo qun ng, chn tng hiu thng
binh php, am hiu sch v ngh nghip chia cho qun lnh qun y. Lin li cho T Hin Thnh lm
tng, a qun i tun pha bin ty nam, an trn bin gii.
Kho kha cng vic cc quan vn, v, khng phm ti li th c ln trt. inh ra 9 nm mt ln
kho, lm l vnh vi-n.
Ma thu, cc hc sinh thi.
Nc ChimThnh a qun Phong Thy vt bin vo cp, vua sai T Hin Thnh i nh,
Chim Thnh xin ha, t khi y tr i phi gi l- phin thn, khng dm b thiu cng hin.
S thn nh Tng v s thn nc Kim cng n nc ta, Vua sai ly l- tip i kn, khng cho hai
bn gp nhau.
Vua tp ci nga v bn pha nam thnh i La, cc quan vn v tp cc cch nh gic ph
trn.
67
Vit S Tiu n
Vua i tun ngoi Hi o, xem khp hnh th ni sng, hi ht cc iu tt, kh trong dn gian, v
bn v ghi chp phong tc nhn vt ri tr v.
T khi Hin Thnh cm binh quyn, vic qun c, vic canh bin gii c mt phen chn chnh li
ht. Chnh s nm Bo ng vi chnh s nm i nh, mt ng chm ch, mt ng tr- ni, khc xa nhau.
Kinh thi c cu: "Vic g cng tt ti ngi", tht l ng.
Vua sai Don T T sang thm nh Tng a cho 15 con voi dy thun ri. Cui nm i nh,
vua Cao Tn nh Tng nh vic cng voi, n lc y vua Hiu Tn mi tc v, a th sang mua nhng con
voi dy thun ri, rc khi i t giao, vua ta a cho 10 con voi lm l- mng tc v, 5 con voi dng ln
dng khi i l-, lm ci lu trn lng voi gi l La nga (lu trn lng voi) v cc buc ng, chn v
u voi, trang sc bng vng bc, ri mi em cho. T T i n qun Hoi Dch, vua Tng cho dn kin v
hi han y lo.
T khi nh Tng phi b x Bc qua sng sang min Nam, th khi s thn nc ta c sang ch i n
Qung Ty giao cng, ch cha n kinh , n khi y T T lm i s cha bao gi c 3 s thn,
n khi y cho T T lm i s, L Bang Chnh lm Chnh s, Nguy-n Vn Hin lm Ph s; ngi theo
lm ngi gii thiu u t ; Vua Tng thy xa m n, rt khen l trung thnh, l- tip i cng khc
hn, v xung chiu gi tn nc l An Nam quc,cho n bng vng.
S thn bn rng: Nc ta t i Hng Vng giao thng vi Trung Quc, nhng
cn cha c c a v Minh ng, khng c chp vo sch Xun Thu, l khinh v
nc nh. n i Triu nh vng, xng , nh Hn phi phong lm Nam Vit
Vng, ch c v vi Ch hu ni a, cng cha c g nu ra l mt nc. Sau li ngoi
thuc Hn v ng, chia nc ra thnh qun, huyn. n i inh, L th c t ring,
mi lp thnh mt nc, c gia cho chc quan Kim hiu Tam sy, sau tin ln chc
Qun vng; cc Vua triu L cng u nh th. n i vua Anh Tn mt vic bang giao,
chu ton thn mt, sai 3 s thn n quan i, gi l-, lm cho Trung Quc bit nc
vn minh, T T 2 ln i s, t c lng thnh cung thun, vua Tng phi khen, cho vua ta
c l Chn Vng, c quc hiu, sau ny vn lm theo m khng i khc c, l
cng vua Anh Tn, m T T cng ng l v s thn. Duy c iu ch "An" trn ch
"Nam", l ngi Tng c ngn nga nc ta. Nay mun chnh danh ch gi l Nam
Vit, c l phi ch n mt v anh qun.
Vua sch phong Long Hn lm Thi t, T Hin Thnh lm Thi ph dy ng cung. Trc kia
Thi t Long Sng gian dm vi cung phi, vua khng n git, ch giam thi; Vua bo T tng rng: "Mun
lp Long Hn lm con tha t, nhng tui cn nh, ta th suy yu, bit lm sao c?". Va lc , ngi
trong ni m Long Hn ra ch Vua, thy Vua i khn, Long Hn xin cho i, Vua cha cho th khc,
Vua lin b khn m i cho Long Hn th ci ngay; Vua ly lm l, mi quyt nh lp lm con tha t. B
Hong hu L Th xin lp Long Sng, Vua ni: "Lm con m bt hiu, cn tr dn sao c", bn khng
nghe li.
Thi hu quen lm vic hi l bit u Hin Thnh li khng l V i?.
Vua b au, xung chiu cho T Hin Thnh m Thi t m nhip chnh. Vua mt, b Thi hu hi
l vng bc cho v Hin Thnh, li mun lm vic ph Thi t lp ngi khc. Hin Thnh ni: "Lm i
thn gip Vua cn nh tui, l no li nhn hi l", Thi hu li triu ng vo m d d, ng trt m ra m
tha rng: "Lm iu bt ngha m c giu sang, trung thn khng ai lm th. Ti khng dm vng li".
Vic mi thi.
68
Vit S Tiu n
Trong my nm mi lm vua, Anh Tn ch l tr con si ngc, tha h cho m cng k gian thn cng
nhin lm v chng, m khng hay bit g. May m tri ta cho h L, Anh V b tri bt cht, ri c c
Hin Thnh ph t trong triu, bn tu bn ngoi; Vua cng bit rn s, dn dn c tr lc bit ging tp
v b, kn tng gii, chn s thn, nc Chim Thnh phi gi l- phin thn, nh Tng phi tn nh mt
nc ln; n my nm sau c c ngi hin m ph thc, lm cho nc yn nh sp , so vi nm
trc khc hn nh hai ngi, l v c t cht tt, nn trong nc c bnh yn sng sa.
CAO TN HONG
Vua tn l Long Hn, con th 6 ca vua Anh Tn, ngi vua c 35 nm; ch v rong chi khng
chng mc, khng minh v vic chnh tr v hnh pht, nn c nghip nh L mi suy dn.
Nin hiu Trinh Ph th nht (qua nm mi i nin hiu, bit gi l- c nh th, l v c Hin Thnh
ph t). Nh Tng phong cho vua l An Nam quc vng.
B Chiu Linh Hong Thi hu ban tic yn cho qun thn bit in, v bo rng: "Nh Vua cn
nh tui qu, trong nc b ngi Mn xm nhi-u, khng bng lp li Thi t c yn nhn tm". Qun
thn u tha: "Quan Thi ph nhn mnh lnh ca thin t, hiu lnh c nghim minh, thng pht
c cng bng, thin h mn phc, chng ti khng dm lm tri", u t n ri lui ra.
Kho xt vic lm ca bch quan, ngi no c vn hc, ti cn l mt hng, ngi nhiu tui, hnh
kim thun phc, bit thu sut vic c v kim l mt hng, ngi khng thng vn t m cn mn c
vic l mt hng, c theo th t y m cho lm quan, v no cng ng ti, khng c lm chc v nhng t.
C hai mt tri cng hin ra mt lc.
T Hin Thnh mt, bi triu 6 ngy, bo tang.
Hin Thnh b au, quan Tham chnh l V Tn ng ngy m trc hu bn, quan Gin ngh l
Trn Trung T c vic khc, khng n thm nom c, b Thi hu hi Hin Thnh: "Ai thay ng c?",
ng tha: "Trung T c th thay c", b Thi hu ni: "Tn ng ngy m hu thuc thang sao khng
ni g n", ng ni: "B ch hi ai thay ti c, nn ti tha l Trung T, nu hi n ngi hu h phng
dng, khng Tn ng th cn ai na?". Lc by gi Vua mi 3 tui, hy cn phi b m, T mu th trm
ng phn phc, ch chc ph lp, cha lc no nguy nghi nh lc y, mt mnh Hin Thnh iu t- khng
thy vn ng kh nhc g lm, m ngi vua c yn, x tc c thnh, khng phi l ngi c c vng,
ti tr, th lm sao c nh th?
Thi t c l Long Sng t do lm vic trm cp, li cn m mu khi lon,vua cho Ng L Tn
lm Thng tng qun i tun hnh bt l trm cp.
Nc Tim La sai s thn n cng.
C 2 nc Tim v Hc: t nc Tim th xu, khng cy cy c, t nc Hc th tt, c
ma lun, nc Tim phi nh nc Hc cung cp cho, sau nc Hc phi hng nc Tim, hp li gi l
Tim La, t rng nghn dm, c ni bao bc quanh, cao ngt, lm chm, kh hu th nng, c chng kh,
t Chim Thnh i 7 ngy m, mi n nc y. Tc ch thch nh nhau, th sn th c hoa, g thm,
s t v voi.
Vua Tng ly c cng voi th ng xa, nhi-u cho dn, nn bi i. Cc cng phm khc th ch ly
1/10 nh lm thng l.
Vua sai thi hc tr ngi no thng hiu thi, th th c vo hu ging sch cho nh Vua. (Ly
l ng Nghim, 15 tui tr ln).
69
Vit S Tiu n
Nin hiu Thin t Gia thy th nht (v bt c con voi trng t tn con voi l Thin T, nn mi
i nin (hiu) thy tng Ty Vc n nc ta. Vua xung chiu hic s nng g khng, thy tng tr li l
thu phc c con h, em th khng hiu nghim g.
VUA CHO RC PHT PHPVN CU MA
i by gi truyn rng: "C c Mn ng cha Phc Nghim, thy tng l Am L ngu nhin xc
phm n, c y c mang ri sinh ra con gi, em tr cho thy tng, b vo trong ci hc cy ri i v. Sau
cy y , ni ln mt nc tri n trc cha, ngi lng y ko ln khng lay chuyn c, c Mn
th cm ly, cy g lin theo tay m n vi c y. Ly lm l, th mc ct cy g y ra, lm 4 pho tng
Pht, tm n ch a tr con gi th ha ra , nhn th rc vo cha lm tng th, gi l: Php
Vn, Php V, Php Li, Php in. Ngy nay cha Php Vn1 Gia Lm v Thng Phc, gp nm no
i hn, cu o c linh ng, cc cha ny u l linh tch.
Vua i chi khp cc sng ni, n u c thn thing u cho tn hiu, lp miu th.
Theo Kinh L-: H- c cng vi dn th mi c th, tc i sau tn sng qu thn, nc ta tn sng
nhiu hn, c bn phng trong ngoi, tm kim n th cc v trung thn, hiu t, cao s v tit ph, th trm
ch th khng c ly mt, m nhng hng t dm nh l b Thng Minh i L, Anh V i L th c n to,
t tn hiu p, dn gian cng quen thi lp hi th cng, cho l thn thing, mong nh bo h cho mnh.
Dn thn qu, ngu mui nh, n cc quan Th, Lnh ci u ly lc, cha thy c ngi no ph
b dm t, lm nh ch Nhn Kit, ng phn nn than th.
Ngi gip C Hong lm phn, vua sai tng i nh bnh c, - Ngi gip y thy co vt chn
tru trn cy am la, trng ln l con tru trng, ngi xem bi ton ni: "Con tru l vt di t, m li
trn cy, l ci tng k di c trn", nhn v th ngi gip y mi lm phn.
Vua cho cc k lo t 70 tui tr ln, mi ngi mt tm la.
Ma , c hn to bng u con nga.
Vua cho thi tam gio, cho c gi l xut thn.
Danh nho i c c hc rng c bch gia, xut nhp c o Lo v Pht, nhng rt cuc vn phi
tr li cu n lc kinh; nu hc vn ln ln khng c thun nht, tm tp khng chuyn nht, th c
ch g cho vic i, m cng cho c xut thn.
Vua xung chiu cho chn lc li cc tng , l theo li m D Mng.
Triu L tn knh, l- cc thy tng: Nh vua Thi T i vi s Vn Hnh, vua Nhn Tn i vi
thy Minh Khng, thin h theo thi gt u, mc o en, nhiu bng na s dn. Vt g qu lm th tr
li gc, l l th . Vua Cao Tn khng phi l ngn cm d oan, ch v lng m qu thn, cng nh vua
ng V Tn knh cc phng s m li bi bc ph .
Ng Cng L Di-n Chu n inh Kh i Hong ng thi lm phn. (Kh t xng l con chu
nh inh phin hon dn khi lon) vua sai s nh bnh c c.
Vua sai nhc cng ch ra khc nhc, gi l m iu Chim Thnh, ting nghe ai on, ai nghe cng
phi nh l. Thy tng Nguy-n Thng ni: "Ti c bit: m thanh mt nc th nghe nh on nh gin;
nay nh Vua rong chi v , vic triu nh ri lon, ch ra m iu ny, l im mt nc ".
70
Vit S Tiu n
S thn bn rng: Thanh m vi chnh tr thng cm vi nhau; cho nn i c lm
ra nhc l bc nh hnh dung c chnh. Nhc m ca nc ta, ting th v ting da khc
nhau, nhng m t li m ra, duy c ting th thanh hay trc, cao hay thp khng khc g
Trung Hoa, em chp vo ting Trung hoa khng cch xa nhau lm; th m li dng m
ca Chim Thnh lm ra nhc khc, ru rt ting chim ku, th l khng bin theo vn minh
m bin theo d man, tht kin thc hp lm.
C chim thc n lm t cc Knh Thin, sinh ra con non. Qun thn ni rng: "Xa kia Ngy
Minh dng ln Lng Tiu Cc, con chim thc n lm t cc y". Cao ng Long ni: "E rng c
chim cu n , ngu thn ngh rng: Cc ny lm xong, tt c ngi h khc n . Vy xin vua trc ht
phi tu c m tm bi dng sc dn qu ". Vua khng nghe.
B Tr, cha Chim Thnh, b by ti l B in trc i, a gia quyn n ng b bin C La, quan
chu mc Ngh An l Phm Duyn tu rng: "N c cu xin gip ". Vua dai m D Mng lo tng vic
, D Mng tha: "N em qun i theo, th tnh hnh ca gic bt trc lm, tc ng c cu: "t kin lm v
c , tn la lm chy c c ci nh", nay xem B Tr khng phi ch l t kin, tn la m thi u;
chng ta phi phng b mi c". Duyn ni: "H tt qu nghi th". Qu nhin B Tr em qun nh p
git Phm Duyn, Ngh An tan v, B Tr cp bc ht c ri v nc.
Ph Lang i Hong dng th hch ti m D Mng mt dn hi nc, b nh n lm nhc, v
chuyn y m lng th on, t tp qun chng lm phn, triu nh khng nh ni. Khi by gi cp ni
dy nhiu ni, m Vua th ch chm v tin ca, ngy ngy cng bn cung n rong chi, qun thn u
cng nhin hi l, nghe ngoi thnh c trm cp gi lm khng bit. Vua li c tnh s sm st, Nguy- Du
t ni c thut cm c dm st, gp lc c sm, sai th thut , nhng khng c hiu nghim, hi cng
mi th y ni: "Thn nga mt ln tri c thn ch, rn cm sm st, nhng tri trn cao, m sm st
cung bo th ".
Dn Sn man Quc Oai ni ln cp ph Thanh Oai, Phm Du, Tri qun Ngh An, cng lm
phn, chu np l lu vong chia qun ng n Ty Kt, ng x b nghn khng lu thng c. Vua sai
Phm Bnh Di a qun ng Chu v Khoi Chu nh tn Du, Du phi chy i Hng Chu. Vua triu Du
v kinh , li xung chiu triu Bnh Di ko qun v. Bnh Di v n ni toan vo tu vua c ngi ngn
ni: "Li ni ca Du lt vo trc ri nn thong th m xt". Bnh Di ni: "Ti ch bit tn trung vi vua, s
g li dm pha ca qun gian tc". Di c tin vo, vua sai bt gi c con Di l Ph. Quch Bc l tng ca
Di nghe tin , em qun khua trng reo h ko vo thnh. Vua thy s th gp qu, lp tc em Bnh Di
m cht Lng Thch. Bc xn vo, ly xe ng ca vua ch xc Di v Ph ra, qua thnh xung bn ng
B, ri li vo cung Vn Duyn, lp Hong t l Thm B ln lm vua, l m D Mng u nhn ngy
chc ca Thm. Vua phi ra Quy Ha Giang. Khi by gi Thi t l Kiu i n Lu Gia Thn, nghe con gi
Trn L c sc p, ly lm v. Nh L c ngh nh c lm giu, nhiu ngi theo, cng ni ln lm gic.
Thi t ly con gi L, mi cho L lm chc Minh t, cho cu ngi con gi l T Trung T lm chc Ch
huy. H Trn chiu tp hng binh nh bnh c lon Quch Bc, rc vua t Thin Trng v kinh.
Anh Kit k ti D Mng rng: "My lm i thn m li nhn ngy chc ca l nghch, nay li cn y
m cng hng vi chng ta na hay sao?". D Mng s lui mt.
Vua sai Qung em qun rc Thi t nh T Trung T tr v. Thi t v kinh , ngi con
gi h Trn y th v nh cha m. Khi y Trn L b bn gic khc git mt, con th l Trn T Khnh thay
thng lnh qun ca cha.
Vua Cao Tn ngi vua 24 nm, oai quyn tay mnh, ngi ph t cng khng thiu, th m nghe
tn tc thn Phm Du t co by, git oan Bnh Di, m phi chy trn, ln li ni sng nc; Vua Hu Tn
71
Vit S Tiu n
lc y l Thi t i theo vua cha, ly con gi nh dn, cho h hng n lm quan, rt cc vua Cao Tn cng
nh h nh thuyn chi ph tr cho mi v c kinh , ngi ta thy rng vn v bch quan ca nh L
khng cn ai v khng c qun lnh phng b, cng l tri em vic y lm cho nh Trn ni ln .
HU TN HONG
Tn l Kiu, con trng vua Cao Tn, ngi vua 14 nm, b Trn Th git. Vua l ngi ti hn,
gp hy lon, v ngi v p m gy nn bin lon, khng bit tm ngi k t, h L mi b mt nc.
Nin hiu Kin Gia th nht, vua sai a thuyn rng i rc Trn Th v, anh Th l Trn T khnh
ly c by gi ng lon, cha cho rc v. Vua li sai Phm B i n rc vo cung lp lm Nguyn phi,
cho Trung T lm Thi y ph chnh, phong cho T Khnh lm Chng Thnh hu. By gi u u cng
c gic cp ni ln, khng ngn cm ni, Vua y nhim c vic nc cho m D Mng, m D Mng l
ngi nhu nhc, khng bit quyt on. Chnh s ngy mt ri nt, vua sai on Thng m dn Hng
Chu1 i ti-u gic, Thng thy vua cn tnh tr con, nhn c hi chuyn quyn tc oai tc phc, b un thn
hch, phi giam vo ngc tra xt. Thng rt gm mt thn chy i Hng Chu, xy n lu m , tim
hiu l Vng, triu nh khng ch ng c.
Trn T Khnh em qun phm vo kinh , xin rc Vua i, Vua sinh nghi, xung chiu gi qun
cc o bt T Khnh, ging Nguyn phi xung lm Ng n. T khnh n qun mn t ti, li xin rc Vua
i, Vua li cng ngh, mi cng Thi hu i Lng Chu; T Khnh nghe tin Vua i ri, Ng n lu nay b Thi
hu lm kh, li a qun xin rc Vua nh trc, Vua sch phong Ng n lm Phu nhn. B Thi hu cho
T Khnh l phn trc, thng ch Phu nhn l ng ca gic, bt p phi t xin rt lui, li sai ngi u c
na, Vua u ngn i c, ng m Phu nhn chy n tri qun ca T Khnh, va gp lc y T Khnh
a thuyn n n. Vua ng chu Cu Lin, gi T Khnh vo chu, cho lm Thi y Ph chnh. T
Khnh iu b qun ng, sm sa chin kh, tp v ngh, thanh th qun mi hi c chn khi.
Ngi Mn Qung Oai khi lon, Vua sai Nguy-n Nn i nh. Nn l c s cha Ph ng, bt
c vng v ngc bch khng tin Vua, c chiu bt, T Khnh ly c Nn ng mnh mun dng lc
lng ca y, tu xin tha cho Nn, cho tng qun nh gic chuc ti, nhng by gi ng lc nhi-u
hon nn, Nn chim c Ph ng t xng l Hoi o Vng, triu nh khng tr ni.
Trn T Khnh mt, Vua cho Trn Tha lm Tha Ph quc Thi y, khi c s tu khng phi xng
tn.
S thn bn rng: Vua Hu Tn tm sc p trong lng chi li, cha cht cha
chn m trc cu sai ngi i n con gi, trong cung c lc lo bun, b m m cng
chy trn vi gi, n i nh th, c g T Khnh li em qun n kinh , c g n li rc
vua, l v n mun em Hu Tn lm ca him c, gi ly tay n, sai khin thin h,
cho nn n thc ra l nh em gi, lm cho Hu Tn tin chc m giao ph thn cho n, nu
T Khnh khng cht, th n s cht c Hu Tn m cp ly ngi bu, cn i u n
truyn ngi vua cho con gi na? i l tri mun cho nh Trn ln, cho nn em Ng
n lm m hoc tm ch Hu Tn; li mun em ngi vua cho con trai Trn Tha, cho nn
li bt T Khnh cht i, cho Trn Cnh nhn ngi vua Pht Kim. y l tm tch T
Khnh v nh n nh L, nh Trn hng vong nh th .
1
72
Vit S Tiu n
Vua dn dn pht bnh cung, t xng l Thin tng ging trn, tay cm ci mc v git l c
trn bi tc m ma, mi mt ra m hi nhiu, nng ro kht nc, li ung c chnh s cho h Trn, i
quyn dn sang tay ngi.
Vua xung chiu sch phong cho con gi th l Chiu Thnh cng cha lm Thi t, Vua truyn
ngi cho Thi t ri i tu cha Chn Gio.
Truyn ngi c 8 i, tc l 8 l rng xung ri m kh sinh ra, ni nh L c 8 vua, khi mt ngi v c vua n b.
73
Vit S Tiu n
74
Vit S Tiu n
Vit S Tiu n
NH TRN
THI TN HONG
Vua tn Cnh, c b Chiu Hong truyn ngicho, lm vua c 33 nm. Tin t vn l ngi
tnh Phc Kin, nc Trung Hoa, n ng t l Kinh sang nc Nam lng Tc Mc, ph Thin Trng, sinh
ra Hp, Hp sinh ra L, L sinh ra Trn Tha, lm ngh nh c, ly b L Th lm v, n nm Mu Thn
sinh ra vua Thi Tn.
Vua l ngi khoan nhn, c lng vng, lp ra ch , in chng vn minh ng
khen, nhng ch v tam cng ln by, nhiu s xu xa trong chn bung khu.
Nin hiu Kin Trung th hai, cho Trn Th gi vic hnh qun nh gic..
Khi by gi ch no cng c gic cp ni ln, nh l cc dn Mn Tn Vin v Qung Oai, u
bnh nh c c; duy cn Nguy-n Nn chim c Bc Giang, on Thng chim c Hng Chu, th lc
ng mnh tuy c nh m khng bnh c, Th xin Vua phong Nguy-n Nn lm Hoi o Vng,
chia cho t Bc Giang, ng Ngn. Li cng c hn phong vng cho on Thng na, nhng Thng
khng n, chim c Hng Chu, ng Ho, xy thnh Yn Nhn, gi dn lm lnh t gi ly. Nn
em qun n nh nhau ng Dao, Thng b thua cht, con l Vn em c gia thuc u hng. Thanh
th ca Nguy-n Nn lng ly, Th ly lm lo, sai ngi mang th n mng Nn, v cho Ngon Thin
cng cha, xem tnh hnh Nguy-n Nn ng tnh th no. Nn lm ring nha trng cho cng cha ,
nn khng c tin tc g. Nn thn tnh c qun Thng, t xng l i Thng Vng, nhng bit
rng th khng ng vng c, hn n thng 10 th vo chu, n khi y au nng, vua sai ngi hi
thm, Nn mi-n cng n cm ri phi nga chy, lm ra vn kho mnh, cha c bao lu th Nn cht,
b tng ca Nn l Phan Ma Li n trm con nga trn i mt, khng bit i u (Ma Li l ngi nc
Chim Thnh, Nn thu dng lm a , kho bit dng binh, liu sc ch m tnh ng thng), trong nc
t y mi thng nht.
S thn bn rng: Th thm v mu, chu trch nhim chuyn chinh, khng c thnh cng g,
bt mi-n phi ct t phn phong cho Nguy-n Nn, on Thng che li mnh cm qun khng c
vic g; n khi thanh th Nn to qu, li a th n mng, cng nhin ly l- nh quc i n, thm ch g
cng cha cho na th cng t ra l v mu qu lm, khng s n ci cho hay sao?
Th git Thng hong nh L cha Chn Gio, ly b Trn Th l Thi hu nh L lm v
(ging lm Thin Cc cng cha, g cho Th cho tin). Thng hong xut gi i tu, c mt hm ngi
xm sn cha nh c, Th trng thy ni: "Phi nh ht c gc" Thng hong ni: "Ta bit my ri".
Sau nhn khi i ra chi ng Th, nhn dn trng thy Thng hong c ngi cm ng n phi khc,
Th s nhn tm nh vua c, sinh ra bin c chng, sai ngi em hng hoa n, ni rng: "Thng
ph c li thnh". Thng hong gin lm, khn rng: "Chng my ly c thin h ca nh ta, li cn
mun h thn ta na, con chu chng my sau ny cng phi chu nh th". Lp tc t i cht; Th sai
c thnh a linh cu ra, a n phng An Hoa ha tng, ct thp Bo Quang.
75
Vit S Tiu n
S thn bn rng: Th v Hu Hu tha c vua Hu Tn b bnh cung, xui gic bt phi xut
gia, cho thnh ci mu truyn quc cho nh Trn; thn dn nh L tuy bc bch v oai th; nhng sao li
ch c lng nh vua c; nht n gp vua c i trong ph phng, xa kia th nh vng c , ngt
ngng l v cu trng, nay th l i giy c, chng ci gy tre, tht thu l mt ngi nh cha, ngi c
lng tm ai khng ri l. Nhn tm nh th, khi hu khng xy ra nhng vic bt ng, cho nn tt phi
bc bch cho cht i, cng nhin ni l Hu quan i s1 ln ci nit bn, tuyt vng ca ngi ta,
m ngn nga c bin c khc; tm a Th tht nham him lm. Li cn qu t hn na l: Thi hu
l ngi n b ga ca nh L, ng triu vua Hu Tn l m ca Th , sao li n mui mt, tng
tm n th, ci ngy thy tng cha Chn Gio ln ci nit bn li l ngy Kin gia Hong hu b h gi2 tuy
i tn gi l cng cha, nhng trong h cn l anh em gn; v con nh chi li ch bit l- ngha l g,
tp tc lon lun nh th, t i Kinh, Hp c th ri. Khng may cho vua Hu Tn gp phi, t cho mnh
l giai nhn, c bit u vic dm lon trong nh h, cng nh rch khng gi ni con c ln, t lu
ri. Than i! Gy dng nn triu nh nh Trn l triu nh dm lon nh loi chim mung l t vic Th
ly Thin cc m u ra . Cn n vic Th ch b ting git vua, m nh Trn phi chu ha bo
ng. Vua Thi Tn l con r cp nc li cn git cha v, sau ny Qu Ly i vi nh Trn cng l con
r m cp nc li cn cha v m git con r; s hng vong nh gic mng, vic bo ng nh ci vng
trn, n bt ngha c ch g u?
Vua sch phong b Chiu Hong lm Hong hu tuyn con gi p con nh lng thin vo lm
cung nhn.
Vua nh th l tin tiu, dn gian s dng tnh mch tin, mt tin l 69 ng, tin thng cung mt
tin l 70 ng.
Vua xung chiu phm cc vn th, trng kh dng cch in tay vo na t giy.
Vua ra lnh thi Tam gio.
Theo th l c triu L: hng nm c ngy 4 thng 4 bch quan vo triu ri lui ra ngoi ca ty
thnh, n n th thn ng C, c li th rng: "Lm ti phi tn trung, lm quan phi thanh bch, ai tri
li th ny th thn minh hi ngi y". Trai gi n xem ng nh kin, cho l vic vui, v long trng.
Thi li vin bng cch thc B u, (th thc cng vn t i li, gi l B u).
Vua duyt nh s inh, hng nm c n ma xun, x quan phi khai bo nhn khu, ngi c
quan tc th con chu c tp m, mi c lm quan; ngi giu ln ln m khng c quan tc, th
sut i lm lnh.
Vua nh ra quc triu Thng phn Hnh lut, l- nghi cng 20 quyn. nh lut sai dch, (Ti
nng va th bt lm vic cy cng in, ti nh phi lm c Thng Long Phng Thnh, l thuc vo qun
T Sng).
Vua chia kinh thnh lm 61 phng v t ra ty Bnh Bc. Vua xung chiu: cc ty, nha xt kin,
tng th c ly tin Bnh Bc, (Bnh ngha l xt on, l ly tin xt kin), sau vua Thnh Tn i Bnh Bc
ty ra l An Ph s.
Vua cho hon quan l Nguy-n Bang Cc c lnh Ch Binh Nu. (Binh y ngha l tng, Nu
l quyn then cht).
1
76
Vit S Tiu n
Vua cho o cc ca bin Trm, Ho, t Thanh Ha vo n pha nam Di-n Chu.
Vua xung chiu: "Cc nh trm u t v tng Pht".
Tc nc ta: v nng bc, nn lp ra nhiu nh qun dc ng cho hnh khch ngh ngi, trnh
nng. Khi Vua cn hn vi, thng vo ngh mt ci nh, c thy tng bo rng: "Cu b ny ngy sau phi
i qu", ni ri, khng bit thy tng y i u mt, cho nn n khi by gi phm ch no c qun trm
u t v tng Pht.
Thi Thi hc sinh, ly : Trng Hanh, nht gip, ng Di-n, nh gip, Trn Chu Ph, tam gip.
Nc ta c khoa thi m chia ra gip, t y trc nht; sau ny nh ra 7 nm mt khoa thi, c
tam khi, iu l khoa thi ngy thm y , n in ngy mt long trng, mi sn xut lm nhn ti, so
vi triu L thnh hn nhiu.
Triu nh ban b tn hy ca nh Vua. (V c ng t xa c tn l L, nn b ch L, tuyt lng
dn trng ngng nh L na).
Vua i st ngi tn tht nh L. Vua xung chiu bt cc ngi h nh L phi n l- tin hu
Hoa Lm, Thi ng, o mt h su kn, lm nh ln trn, khi git dy th chn sng c.
Thng hong mt, cho quan Thi y l Li-u Ph chnh, sch phong lm Hin Hong. (Tn knh
anh rut n ni sch phong l Hong, ci tn tht l bt chnh, Trn Li-u manh tm khi lon, v tt khng
phi do vic ny).
Vua phong cho Phng T Chu l Hng Nhn Vng, Phm Knh n lm quan Ni hu.
Hai ngi ny u l cu thn nh L, nht n i ch, cam lm ng khuyn, tt l y u l
thn thuc h ngoi nh Trn, cng l mt phng vi Trung T, T Khnh, cho nn thy chung vn c
tin yu, n thng hn ngi khc. Nh L mt, nh Trn ln, vn l s nguyn ca nhng k y, u cn
em l- nhng m trch k n trm bao gi?
Vua xung chiu nh th l lng bng cc quan vn v, (tt phi c lng bng, nhin hu mi
bt ngi ta thanh lim c).
Nc lt ln v vo cung L Thin, Hin Hong Li-u phi i thuyn vo triu, i qua ni y thy
cung phi c ca nh L, bt p t thng; nh thn hc ti Li-u, b ging lm Hoi Vng, i tn cung y
gi l Thng Xun.
Nh Trn v dm lon m mc c quc, cho nn tri lm nc lt cnh co, Li-u li lm qu t,
dm c khng cn bit s l g, li ly ch Thng Xun m t tn cung, tht xu xa qu lm.
Vua xung chiu nh php ch in tay vo cc vn th, kh c, (Phm lp ra chc th, v vn kh
in th, vay n, th ngi lm chng in tay vo 3 hng trc, ch bn in tay vo 4 hng sau).
Vua ly v ca anh l Trn Li-u lp lm Hong hu. (Tc Thun Thin Cng cha h L), ging b
Chiu Thnh xung lm Cng cha. By gi b Chiu Thnh khng c con, m v Li-u c mang 3 thnh,
Th v b Thin Cc mt mu ly cho vua lm Hong hu, Li-u gin lm, t tp i qun i Giang
lm lon; trong lng vua bt t an, ng m ra vi Ph Vn Quc s ni Yn T (thy tng ny l bn
c vua Thi Tn), Th a qun thn n mi vua v kinh , vua ni: "Ta tui tr khng cha, cha kham
ni vic nc, nn khng dm ngi vua, lm nhc cho x tc",Th ni: "Vua ch no tc l triu
nh , xin ph ni xy dng cung in", Quc s xin vi Vua rng: "B h ln hi loan khng nn
cnh sn lm ca t b ph hy", Vua mi chu v. Li-u t ngh mnh th c, ln i thuyn c mc n
ni vua xin u hng. Th nghe tin, i thng n thuyn Vua ng, to ting rng: "Phi git gic Li-u".
77
Vit S Tiu n
Vua vi vng giu Li-u i, a thn nhn ra nhn, Th nm thanh kim ni: "Th ny l con ch sn
thi, bit u s thun hay nghch ca anh em nh Vua". Vua phi ging gii mi, ri cho Li-u t An Sinh
lm ni ring, v phong cho Li-u lm An Sinh Vng, m git nhng k theo lm lon.
Vua Thi Tn ng m quan sng Bn Than, vo cha Yn Hoa ni Yn T, tip kin Trc Mc
Thin s, mun tr tr , va gp Th i yu gi ko n. Thin s ni: "Lm vua phi ly lng dn
lm lng mnh, dn chng mun th th, xin Vua hi loan, sau ny Hong t trng thnh c th ni ngi
ln c, Nhin hu hy b vo ni m tu luyn", Vua cho l phi. By gi vua mi 4 tui, c chn trn
tc, cho nn cc Vua triu Trn u bt chc theo nh th, l v s c Trc Lm b quyt.
Vua Thi Tn lm hi nhn lun, ly b Thun Thin, Ph Trn cng thng gian vi b Chiu Thnh,
mnh cp v anh, th ngi khc li cp v mnh; tuy l t em cho, nhng cng l tri lm cho tm
thn ti tm m lm vic cng by , to ha kho tht.
Tt oan Ng, nh ving Khut Nguyn v hin nhn xa nh l Gii T Thi, t khi y hng nm
ly lm l thng.
Vua lp s inh, tuyn inh trng vo lm lnh, nh 3 bc: Thng, trung, h. Li nh ra quy ch
nh ca, thuyn, xe cho cc vng hu v cc quan vn v.
Vua thn hnh i tun bin gii, vo a gii nh Tng, i qua chu Khm v Lim, t xng l Trai
lang, b thuyn t Tng, ch dng thuyn Kim Phng v Nht Quang m i, ngi chu y khng bit l
Vua; n lc bit, lin chng xch st dng sng chn ng thy, Vua lin tr v, nh vi chc cc st
em v.
Vua Thi Tn i ln ny tht l cung by, bt qu mun xem sng ni ni a Tng, cho l ngi
Tng ch lm g c, chung quy v s i chi ny m gn b ngi Tng lm khn, thot c ming hm
l may , c phi l cn huyt kh thiu nin, cha c nh tnh chng?
Vua sai chia trong nc lm 12 l, t ra chc quan An ph, Trn ph, chnh v ph cai tr. Cc
x v xch (x nh) t ra chc i hay Tiu T x (ng phm tr ln lm chc i T x; lc phm tr
xung lm Tiu T x) hoc l kim 3, 4 x, X chnh, S gim lm x quan. Lp s h: ngi dn 20 tui l
i hong nam, 17 tui, l tiu hong nam, 60 tui l lo. Nhn inh m c in th th phi np tin v thc
(1 hay 2 mu phi np 1 quan, 3 hoc 4 mu np 2 quan, 5 mu tr ln np 3 quan. Thu rung 1 mu phi
np 100 cn thc), ngi khng c rung th c mi-n hon ton.
Theo lnh nh Thnh Chu: Ly h s hay trung s lm chc L t, L t, b quan chuyn ch chnh
s trong lng; i Hn t ra Tam lo, Sc phu, cn c ngha c; i sau coi khinh r chc x trng, cho
nhng bn hn h b i ra lm, ra khi lng th b nhc v roi vt ca quan ph, v nh ring th b cng
ho ln t, chnh h cng t coi r thn h, ch ln la lm k no bng, bc lt dn ngho, v th dn cng
kh thm, khng ch mt tham quan li lm hi dn m thi. Trong nm Cnh Tr i L c t ra x
trng, quan Huyn xt cng trng x trng t ln B. B s kn chn cho lm quan, coi trng nhim v,
cho lm chnh s trong mt lng, cng l lng php v dn. Ti trm ngh nn kn hng quan v
hu m cho lm x quan, y cho ht thy cng vic gio ha dn lng, m L Chnh phi l thuc vo x
quan, xt vic lm m phn bit, ngi ta vui lng m lm, Nhin hu mong thnh hiu c.
Vua phn phi cc vn thn nhm chc cc ph hay l. Ph c chc Tri ph, chu th c Tu Vn
s.
Vua nh qui ch qun lnh, kn ngi inh trng xung vo cc i qun: T Thin, T Khnh, T
Thn, Thin Thuc, Thin Cng, Chng Thnh, Cng Thn, Thnh Dc, Thn Sch; cn tha ra th sung
vo Tro nhi oan i.
78
Vit S Tiu n
Vua ra lnh nh ra quan trong v quan ngoi, 15 nm mt ln xt duyt. (Quan vin no khuyt th
cho Chnh kim chc Ph, Chnh v Ph u khuyt th b quan ni khc n kim, ch khi mn nm kho
duyt, mi b vo chc khuyt y). Thi by gi trong nc v s, cc quan ti chc lu qu, v no qun
v cc 10 nm mi c xut thn, v no snh v cuc th 15 nm. Chc T tng cng phi kn con
chu tn tht m hin ti mi c lm.
Vua xung chiu thi in chn ly ngi danh s. Cho : Trng nguyn l Nguy-n Hin, Bng
nhn l L Vn Hu, Thm hoa l ng Ma L, v hng xut thn c tng bc (2 khoa Nhm Thn v K Hi
duy ch gi l Gip v t) ly tam khi t khoa ny trc nht.
Vua xung chiu khi ngi thng tam gio cc khoa. (Khoa thi Bnh Thn, ly Kinh Trng nguyn
l Trn Quc Li, Tri Trng nguyn l Trng Xn. Chia trn Thanh v Ngh gi l Tri, mi phn bit ra
Kinh v Tri. L chia ra Kinh v Tri ny cng nh nh Thanh chia ra Hn v M).
S thn bn rng: o ch c mt thi, ngoi "nht trung" ra, khng cn o g na;
cng nh Trng Dung xem chim hng m hiu rng: "Ngi Vit gi l chim Ph, ngi
S gi l chim t, v ngi th c ngi Vit ngi S, ch chim Hng vn l mt loi y
thi. Nh Pht t tn o ca mnh ln, mi c thuyt 3 ngi bn l: Mao u (chng Gi
Dip B tt ging sinh l L Lo T), Na n (chng H Minh B tt sinh ra Thch Gi), th
ngi i tin tng m hoc, t ra phng php mc v n, mong c thnh tin, n
chay, tng kinh, mong c thnh Pht, xt n tn ch vn trng khng; gi l sa mn v
o s n chay tng nim, th thi lm tr g.
Vua p nh Nh t ngn ngun" sng n ca bin ngn nc ln; t ra quan H s,
c xut vic lm ; o c s in a p b mt m tnh gi tin. Bt u c p t y. Li kn
cc v quan t vic lm chc H s, hng nm c n ma ngh lm rung th p v o ngi,
phng khi b nc lt v i hn. Li bt trng cy am la1 thn .
Vua sai Thut s i quan st khp ni sng trong nc, ni no c vng kh th ym cho mt i (nh
l ni Chiu Bc, sng B L- u bt th c v o cho sai hnh i).
Th tc truyn rng: Cao Vng (Bin) xem xt mch sng ni ni no l i a, u c t thnh
bi ca, hoc l ni ch t ny lp cha, p ng, o ging v chn st ym i ri, gi u l Th
lm c, m cho Cao Vng, lm cho thut ca mnh l thn k thi.
Vua xung chiu bt: trong nc gi l quc gia, i , V, Ph gi l Tam ty vin (Phng tuyn
vin, Thanh tc vin, Hin chnh vin).
Vua bit ly bi minh cho Hong t, dy cho bit: trung hiu, ha tn, n lng, cung kim.
Con An Sinh Vng l Quc Tun ot hn, (bt c du sp ci chim o).
Thin Thnh Cng cha c ha g cho Trung Thnh Vng, nh n ngy vng thng y lm lhp cn, Vua cho m hi, by cc vt a du. Khi by gi Cng cha n nh Nhn o Vng
(cha Trung Thnh Vng), Quc Tun m v sc p, mun ot ly, ng m ln vo ni Cng cha
m thng gian. Thy B Cng cha (c Quc Tun v nui Quc Tun lm con) bit chuyn y, s c tai
ha, lp tc n g ca vua tu vua bit, v Nhn o Vng bt gi Quc Tun ri, xin vua thng cho.
Vua sai ngi n nh Nhn o Vng khng thy ng tnh g, vo bung nm ca Cng cha, th thy
Quc Tun . Nhn a Vng by gi mi bit. Thy B cng cha xin em 10 mm vng lm l- ci,
Khng bit ting Vit tn l g, ch bit trng cy y hai bn thn gi cho khi b l.
79
Vit S Tiu n
vua bt c d phi g cho Quc Tun m em 2.000 khonh rung ng Thin1 tr li l- ci ca Trung
Thnh Vng. iu ny tht l li Quc Tun thiu nin khinh bc, nhng cng do gia phong bt chnh
ca nh Trn, ai ai cng th c, nn khng bit dm lon l ng h thn na.
Vua ban yn cho qun thn, khi ru say u ng ln giang tay nhau m ht; quan Ng s Trn
Chu Ph cng giang tay nhng khng ht cu g khc, duy ch ni rng; "S thn ht" th thi, n sau yn
tic, c ngi eo ci mo g vo lm tu lnh, lm nh th cng th b lm.
Nc Chim Thnh a thuyn n cp bin gii, sai s n ni cu xin li nhng t dng
trc, vua gin lm, chnh thn i nh, bt c Vng phi nc y l B Gia La, ri tr v.
Vua lp ra Vin Quc hc, t tng Chu Cng, Khng T, Mnh T th phng. Vua xung chiu
cho nhn s trong nc n vic y ging sch ng kinh, t th.
Vua lp ra nh hc, tn chung ngh vn, dng ln ngi nh, ging tp vic v, c vn v v c v
rc r lm, cho nn c cc ng Hn Siu, Trung Ngn, Nht Dut, Ng Lo ni nhau xut hin, Vn Trinh v
Hng o l bc danh nho, danh tng lng ly thi by gi, l kt qu ca s tn chung vn v .
Vua nh ra th l cc phc sc, xe nga v ngi theo hu ca cc quan vn v, chia ra tng bc,
(Tn tht c i kiu u phng, sn , lng ta; quan tam phm tr xung i kiu Vn u, lng xanh;
quan lc phm tr xung th lng en. Ngi theo hu nhiu lm l mt nghn ngi, t l mt trm ngi.
Lng ta th 4 ci, lng xanh th 2, lng en th 1).
Vua ra lnh bn quan in, cy 1 mu th np 5 quan tin.
Vua nm mng ra i chi, thy v thn ch mt ngi m ni: "Ngi ny lm chc Hnh khin
c", n khi ra i chi ngoi honh thnh, thy ngi con trai, mt mi, hnh dng rt ging ngi
trong gic mng, Vua triu li hi, tr li ng nh cc li trong gic mng. Theo l xa: chc Hnh khin
duy ch dng ngi hu gn vua lm thi (theo vic triu L dng L Thng Kit) Vua mi cho lm chc y
m ngi kh, lin cho ngi y 400 quan tin t thin mnh, v cho tn l Phm ng Mng.
Hong t l Nht Dut mi sinh.
Xa kia o s cu t cho Vua, khi ly dng s xong ni rng: "Thng cho Chiu Vn ging
sinh trn 4 k", qu nhin sinh c con trai, trn lng c ch "Chiu Vn" nhn ly ch y t tn; n
nm 40 tui, b au, con ng Nht Dut t n chay cu o, o s ly dng s xong, ni rng: Thng
ci ni; "Lm g m quyn luyn trn tc lu th? Nhng v con c hiu m thnh, li cho thm 2 k na".
Cho nn Nht Dut hng th c 77 tui.
S thn bn rng: Vic k qui g cng c th c c, nhng l v tinh thn gy
nn, hoc gi trong khong hnh nh c v khng, ch tri c ni g u. o s bi u
m c c li truyn dy r rng th? Xa kia nh Chu c mng xin 9 tui, m cho 3, chp
L- K, th nho cn cho l v tt c; hung chi con Nht Dut u c c lng thnh
cm thu tri nh vua Vn Vng? Ch qua l nh Trn tin chung qu thn, nn vin theo
li hong ht m ph hi thm vo, cho ra thn d thi.
Don a c gia quyn chy sang Tng, (Don l con An Sinh Vng), Th quan l Hong Bnh bt
tr v cho nc ta, bi th m quan i cng thm nghim mt, Bnh nhn th a gia quyn n ca khuyt
dng ngi con gi, Vua nhn ly.
80
Vit S Tiu n
Nc Mng C ngy mnh dn, Bnh l v quan gi t cho nh Tng, bit nh Tng sp mt nc,
nn a gia quyn v vi ta, trnh nn gic H, ri gic H li xm ln nc Nam, Bnh vn khng trnh
thot. ch Tc, L X cng cho l nh Trn tt mt nc, mi em c gia quyn u hng qun Nguyn,
mong c ph qu, th m Trn khng h mt nc, ch bn chu s nhc u hng gic. Lm by ti
m phn bi nc nh c ch g u. L y khng ng ni n, nhng cng chp ln y, rn bo nhng
bn thn t m c nh tm.
Qun Mng C n xm ln nc ta. (Khi trc H Khut ch tri Quy Ha cho trm chy tu rng
"C s Mng C n", Vua xung chiu sm sa binh kh, em c qun thy v b ra chng gi bin gii,
trao quyn tit ch cho Quc Tun), Vua t lm tng ra chng gi, ng qun Sng L, tng Mng C
la Ngt Lng Hp Thai sai ngi n d Vua u hng, 3 ln n, Vua u bt giam c, ra lnh ch tng
a nhiu qun ra ch lnh, qun gic n sng Thao, vua t c chin, quan qun phi lui, duy c L Ph
Trn mt nga ra vo trong trn gic, sc mt vn thn nhin. Lc y c ngi khuyn vua ng qun li
c chin. Ph Trn ni: "b h hy lm nh nh ting bc cui cng, hy tm lnh i, ti xin chn hu".
Qun gic bn lon, Ph Trn ly vn thuyn che cho vua, c khi nn, lui v gi sng Thin Mc, theo
Vua bn vic c mt, Vua ng thuyn nh, triu Nht Kiu vn k, Nht Kiu ly ngn tay thm nc
vit 2 ch "Nhp Tng" vo mn thuyn. Th ni: "u ti cha n t, B h khng phin phi ngh g
khc c", vua lin cng Thi t ng lu thuyn, tin ln ng B u, nh nhau vi qun Mng C phi
trn v, n Quy Ho, tri ch l H Bng li tp kch ph tan qun gic. Khi y Mng C mi ly c Vn
Nam, qun du kch ko sang khng ch bng nh, nn by gi gi l Pht tc. Gic rt lui ht, Vua v kinh
, bch quan vn yn nh c, xt nh cng ban thng, cho Ph Trn lm chc Ng s i phu, g b
Hong hu c l Chiu Hong cho ng, v ni rng: "Trm khng c khanh th u c ngy nay, nn c
gng, mong sao c thnh cng".
Xa kia Vua cho t hu n qu am la, khng cho Hong C , n khi nh nhau vi qun
Nguyn ng B u, C i thuyn trn trc, i n Hong Giang, gp Thi t, C trnh mt,
quan qun gi y li hi: "Qun Nguyn u"?. C ni: Khng bit, c hi ngi n qu am la th bit".
Thi t em vic y tu ln Vua, xin git i, rn bo k bt trung. Vua ni: Xa c Dng Chu khng
c d n tht d, n ni thua v qun Trnh, ti C l li ta, tha cht cho y theo i nh gic chuc
ti".
S thn bn rng: Li can gin ca Ph Trn tht l trung, chn hu qun sng L
tht c cng, ly quan tc m n cng v lng trung thnh y l c ri; sao li lm
nhc b Hu c m g cho Ph Trn. Xa Hu Cnh em v Thi t g cho tng Quch
Nguyn Kin, Kin t chi rng: "u c Qu phi li ging lm v ngi thng", ri khng
chu trng mt b phi y. Ph Trn nhn s g y, li khng bng tn nghch tc cn c
lng tm. nc Ng c ngi a c b nt hi v, ngi v gin m cht, khng chu
nhc; nay b Chiu Thnh vui thch s g , li khng c bng ngi n b thng dn
cn c lim s. i! Dm phong ca nh Trn tp nhi-m quen; b Thin Cc l Thi hu
m ly ngi by ti, b Thun Thin l ch du m ly em chng, cho nn by gi b
Chiu Thnh cng l Hong hu m ly ngi by ti lm chng, Ph Trn l by ti m ly
b Hu lm v, m y con y, ch y em y, v y chng y, vua y ti y, tht khng bng
cm th.
S thn Mng C n i l- cng hng nm, vua sai Ph Trn di sang Tu nh l 3 nm mt ln
cng.
Vua truyn ngi cho Thi t Hong, lui v Bc Cung, Thi t ln ngi vua, i nin hiu l Thiu
Long ly con gi An Sinh Vng tn l Thiu lm Hong hu.
81
Vit S Tiu n
Li bn: My nm u vua Thi Tn c tnh t dm, u do Th xui bo c; n
my nm sau hc vn, tn ti c nhiu, li cng nghin cu in c trong kinh sch,
c lm ra sch "Kha H lc" mn cnh sn lm, coi sinh t nh nhau, tuy hi ging o
Pht khng h, nhng m ch th khong t, su xa cho nn b ngi bu coi nh trt giy
rch thi.
THNH TN HONG
Tn l Hong, con trng vua Thi Tn, ngi vua 21 nm, tnh trung hiu v nhn th, bit tn
ngi hin, trng o hc, nhng qu m tn o Pht, khng phi l thnh c ca vng.
Nin hiu Thiu Long th 4, Mn C sai Mnh Gip cm th sang d, i lc th rng: "Nc Nam
vn yn n nh xa, l- nhc phong tc nht thit y theo bn quc, khng nn thay i, c rn bo cc
tng bin gii khng c thin tin ng binh nhi-u ni b ci, khng nn s hi g".
Thi li vin bng th ton.
Vua c Quang Khi lm chc Thi y.
Ch nh Trn: cc Vng, Hu u nh ring lng ca mnh1, nh lng Vn Kip ca Quc
Tun, Quc Hng ca Quc in; n khi vo lm T tng mi gi vic nc, nhng ch cm i cng
thi, quyn hnh th v tay quan Hnh khin; cng l bo ton danh d cho tn tht. Li cn khi gic
H vo cp, th cc v y li c hng binh a ra lm o qun cn vng, li cng l th lc vng chc
gip cho nh vua na.
Thng hong i Tc Mc, i dinh ph Thin Trng lm cung Trng Quang, m ti , li
c ln cung Trung Hoa, lm ni cho vua khi n chu hu Thng hong.
Trn Th mt - 71 tui, c tng l Thng Th Trung V Vng - Th tuy khng hc vn
g, nhng c ti lc hn ngi, thn lm T tng, vic g cng , v th m gip vua gy dng nn
vng nghip, gi trn vn cng danh; Vua Thi Tn lm bi vn bia sinh t, trng i mt cch c bit.
Thng hong ban yn cho qun thn in Din Hin, c sao chi hin ra phn v sao Li-u, sng
rc tri; Thng hong ra coi, bo rng: "Sao Li-u l a phn Lm An, khng phi l thin tai nc ta", li
vn n yn n xong, thng 10 nm y th vua nh Tng mt.
Mng C sai Nu Lt inh n nc ta, Vua sai V Hon i sang thm tr li.
Mng C n bo rng: "Trc c sai s thn sang thng hiu, v ngi chp s m, lc y khng
thy tr v, nn mi c o qun sang nm trc". Trc kia Ngt Lng Hp Thai bnh xong i L, a
qun sang xm nc Nam, 3 ln sai ngi sang d u b bt c mi phm vo t H L, Thng hong
phi lnh i ra ngoi, Mng C vo kinh , tha 3 ngi s gi ra khi nh ngc, thy c tre tri vo thn,
ci tri ra th mt ngi cht, lin tha b git cp, li 9 ngy, v khng chu c nng nc phi v.
Thng hong cho n nh. Mng C li sai 2 s thn trc d Vua phi vo chu, Thng hong khng
nghe, li thy cung khuyt kinh b chng tn ph, gin qun Mng C tn bo, lin tri 2 s thn th
cho v, nn c vic Lt inh n hiu bo, c cu tri 2 s thn, l trch ta .
82
Vit S Tiu n
Vua cho php Vng hu, Cng cha c khn in lp ra trang tri. Vng hu c in trang bt
u t y.
Li nh l phong cho tn tht, y theo ng phc1.
Vua xung chiu kn chn vn hc s xung vo quan Qun v Cc, ng K c kn lm Hn
Lm Hc s, lin c thng chc Trung Th. Theo quy ch c: khng phi ngi trong h Vua th khng
c lm chc Hnh khin. Nhng ngi vn hc c gi quyn binh bt u t y.
Vua phong cho em l ch Tc v Nht Dut lm Vng. ch Tc ham hc, thng kinh s, gii vn
chng. Xy nh tp hp vn s t phng n ging tp, nh Mc nh Chi, Bi Phng do ra,
m hin qu i.
Vua cho nh ra qun ng (mi qun 30 , mi 80 ngi) kn ngi trong tn tht c hc tp v
ngh v hiu r binh php cai qun o qun ny.
Khi lui chu, vo hu ring. Vua bo tn tht rng: Thin h ny l ca t tn, nn phi cng tn tht
chung hng ph qu, khi vui khi bun c nhau, truyn cho con chu, ch qun li ny th l phc cho x
tc. Mi khi yn m Lan nh, chiu ti cha v c th Vua cho t ci gi di, chn ln cng nhau nm
lin ging. n khi c l- triu h, th li c v th r rng, v th cc Vng, Hu ai cng ha vui, knh s,
khng dm khinh li tri l-.
S thn bn rng: Nh Trn x vi tc thuc ha vui khng him nghi g, trong o
vua ti vi nhau nh ngi nh, khi v s th th t xng ha, vui v ht ng; khi hu
s th ng lng gp sc, thn hn chn tay, l phong tc tt ca i y, t ai theo kp.
Vua Thnh Tn c t cht nhn hu, c mn hc tm tnh; tng hc qua C Cu Lc
ca vua bit c cc bi tng m, Ton quy, c ngha tinh vi nhp thn; ngoi ra cu
no cng huyn diu, ch no cng thit thc, khng phi thm o khng lm c th;
cho nn gp vic m suy rng ra u l c thin l, ha vui vi anh em, c th tng tng
c tm lng ch thnh, nn mi c hiu qu chng ni gic mnh khi by gi, v s dy
bo thn yu h hng cn li v sau, tht l v vua hin.
Vua v anh l Quc Khang chu Thng hong. Quc Khang ma li H, lm tr vui, Thng
hong ci o ng ban cho; Vua cng ra ma H xin o, Quc Khang ni rng: "Qu nht l ngi Hong
, thn khng dm tranh vi Nh Lang, ng Ch Tn cho thn vt mn ny, Nh Lang mun ot li
chng?". Thng hong ci ni: "My coi ngi vua vi ci o bng nhau ?". Cng vui a vi nhau tha
mn ri mi thi.
S thn Mng C l Ht Lung Hi Nha n d v vic bin gii, Vua nhn t chiu ca vua Mng
C m khng ly. Mng C a t ip dn ngha Xun Thu m trch, vua sai phc th rng: "Quc vng
khng nn ngang vi s thn; v theo quc tc nc ti nhn t chiu th chnh in, ri lui trnh sang
nh khc, l l xa". Mng C li a ip ni: "Ngi nh Vua tuy nh, nhng c mnh ca Vua l
trng; t chiu trc th ly c nc no cng c tc ring, khng mun thay i tc c, c l no ly s
khng ly t chiu ca Vua l theo tc hay sao". Chng li d Vua phi thn vo chu, a con sang lm
con tin, bin dn s, phi chu qun dch, np thu, t quan gim tr, cng 6 vic, Vua u khng nghe. Li
c ip hi a gii c c ng tr do M Vin lp ln, Vua sai ngi tr li: "Lu nm tiu tan mt, khng c
vt tch g", Mng C li i quc hiu l Nguyn sai s thn sang d Vua phi sang yt kin, Vua chi t l
c bnh au chn khng i c.
83
Vit S Tiu n
S thn bn rng: ng lc by gi ngi Nguyn hng cng gian c, chm ch
mun nut t Nam, cho nn tm nhiu cch sang trch ta, gy nn mi dng binh, vua ta
cng t gi nghim trng, khng chu khut cht no, c th gi l ngi hng.
Ma xun khng ch cao hay thp, cnh hoa t nhin c cnh di, cnh ngn.
ng bo v tm l o n, v tm li cn cch mt ln ca na mi n o.
84
Vit S Tiu n
NHN TN HONG
Tn l Khm, con trng vua Thnh Tn, ngi vua 14 nm, tn v 5 nm, xut gia tu hnh 8 nm,
hng th 51 tui, s nghip trong i vua Nhn Tn hn c cc i trc, cng l v vua hin ca nh Trn.
Nin hiu Thiu Bo th nht, ngi Nguyn nh nh Tng, Tha tng nh Tng l Lc T Phu
cng vua Tng nhy xung bin, nhng ngi theo xung bin m b cht ui n hn 10 vn ngi. Nm
y nh Tng mt nc. (Nm trc c ngi sao ln sa v pha Nam, ri vo bin, n hn 1.000 v sao nh
cng ri theo, l im bo trc).
Ban mu quan xch (thc o g, thc o la cng mt nin hiu).
Em Khc Chung l Thin Nghi-n tranh tng vi ngi ta, tnh v l u km ht, ngi n xe
vua m by t t co, vua hi quan gi vic hnh ngc, tha rng: "n thnh ri, nhng hnh quan thoi
thc khng chun y"; Vua ni l s Khc Chung y, sai Trn Hng Thao xt li, qu nhin L Thin
Nghi-n gian. Hon quan o xanh d vo php lut bt u t Hng Thao trc.
S thn bn rng: Thin Nghi-n cy th, quan ta ngm vic, tiu dn b oan c
khng ku u c, sai quan khc xt li, l phi lm ri, nhng m trong cc quan khanh
tng khi hu khng cn ngi ng sai, m c g li sai Hng Thao l hon quan? Sau
ny quyn bnh di chuyn mt dn, s gian trong gii quan dn ny n, khi ngi ri,
khng ngn li c na, tht ng tic.
Trnh Gic Mt Giang lm phn, vua xung chiu c Nht Dut n d Gic Mt u hng.
Gic Mt xin iu khon rng "ti khng dm tri mnh vua, nu n ch qu b n ni chng ti th tc
khc ti xin u hng". Nht Dut em theo 5, 6 a nh i n ni, qun s ngn khng mun ng i,
1
ng v Vit u c vua Thi Tn, ng hiu Trinh Qun, Vit hiu Nguyn Phong, ng Thi Tn git anh l Kin Thnh, v lm
phn, Vit cng c anh l An Sinh lm phn m khng git, l hn ng Thi Tn.
85
Vit S Tiu n
Nht Dut ni: "Nu chng phn bi ta, th triu nh cn c v vng khc li n, khng lo ngi g". Khi
n ni, ngi Mn cm gm gio ng ch sn, Nht Dut khng nhn n, c i thng vo, Mt mi ng
ngi ln trn, ng vn thng hiu ting Mn, cng vi Mt n bc bng tay, ung bng mi, ngi Mn vui
lm, Mt em c gia quyn n xin u hng; khng mt mt mi tn no m bnh c Giang. Nht
Dut a Mt n ca Khuyt, vua khen ngi, lin tha cho Mt tr v.
Nht Dut i ln ny cng vi vic T Nghi mt nga n Hi Ngt, ging nh nhau, v rng sn
c danh vng ln v lng tin tht, nn qun dch bt gic phi hng phc, trong khi ng t phong v li
ni c kh phch, nhng khng phi l chnh php ca bc danh tng.
C Trn Di i (hng ch Vua) i sang Nguyn. Trc kia ngi Nguyn lin d Vua ta vo chu.
thng hong dng biu xin a con hay em vo lm con tin, n lc y ly c Di i l ngi tn tht nn
sai i, vua Nguyn gin, lin lp Di i lm quc vng sai Xun em qun h tng v nc, Xun kiu ngo
v l-, ci nga i thng vo, qun s cn li, Xun dng roi nga nh b thng u, i n in Tp
Hin, Vua sai Quang Khi tip kin khon i, Xun nm khng chu ngi dy, Quc Tun xin n ni xem
n lm tr g, lc y Quc Tun ct tc mc o vi, lm ra dng v ha thng nc Tu, Xun ng ln
vi v mi ngi, i din ung nc ch, tn hu ca Xun cm ci roi ng sau Quc Tun, t p u n
chy mu, Quc tun khng i sc mt, n khi tr ra v, Xun ti-n ra tn ca.
Bn s thn nh Nguyn kin ngo, khinh mn, khng ch mt Si xun, nh T Di-n, Hong
Thng u c khinh r, th m trong khi giao tip, hm xc t, khi cng khi nhu cng nng cao quc
th, cng l mt thut lm cho chng phi s ngi Nam.
Cm ngi lng Thin Thuc khng c vo hc.
Luyn tp qun thy v qun b. Khi by gi Nguy-n Chng i sang s Nguyn tr v, ni rng:
"Sang nm l k khi binh ca chng". Vua thn hnh c xut Vng, Hu iu ng c qun thy v b
tp chin, c Quc Tun lm quan Tit ch, kn qun hiu ngi no c tng ti th cho chia ra thng sut
cc b ng. Duyt binh ln bn ng B u, chia qun ng cc x Bnh Than, gi cc ni him yu.
Nh Nguyn sai Trn Nam Vng l Thot Hoan i nh nc Chim Thnh cy c t nc him
tr, vng chc, khng chu theo, phm cc s thn Nguyn i qua cc nc y u b bt gi. Cha Nguyn
gin cho qun n nh, Nguyn li sai Hnh Xnh t Kinh H l Toa em qun hi chin, li s nc
ta thng mu vi Chim Thnh, i nc ta cung cp lng gip cho qun, quan tnh Lng Sn l Lng
Ut tu Vua bit: "Toa ni di l mn ng, tht ra l xm ln nc ta".
C con c su n sng L, sai Nguy-n Thuyn lm bi vn nm xung gia sng, c su t nhin
b i. Vua cho vic ny ging vic Hn D lm vn ui c su, cho Thuyn i h l Hn Thuyn gii lm
vn quc ng, nhiu ngi bt chc. Nay cc th Nm gi l Hn lut, l bt u t y.
C Trn Khnh D lm Ph Tng qun. Trc kia Nguyn sang xm nc ta, Khnh D tha
lc bt ng tp kch, Thng hong khen l ngi c tr v thao lc, phong lm Thin t ngha dng
(nguyn l Nhn Hu Vng), sau v t thng vi Thin Thy Cng cha, v ti y m b mt tc, (Cng
cha l ngi ha g cho con Quc Tun l Hng V Vng Nghi-n, vua s mt lng Quc Tun, sai
nh trng cht i, nhng li tic ngi c ti, ngm bo ng nh cht), lui v Ch Linh, v trc c
ngh bn than, khi y vua i Bnh Than, hi bch quan bn nh k sch nh Nguyn hay l gi; ht nhin
c thuyn ln ch ci g, nhn c nc thy triu lui v gi to, i qua Bnh Than, ch thuyn i nn c
mc o la ngn, Vua ch vo m ni : "Ngi kia c phi Nhn Hu Vng khng?", sai qun lnh chy theo
gi li, ni:Vua triu ngi. Khnh D ni: "ng gi bun bn than, c vic g m triu?". Vua ni: "Qu tht
Nhn Hu ri, ngi thng tt khng dm ni cu y". Khi n trc mt Vua, vn mc o la ngn yt
86
Vit S Tiu n
kin. Vua ni: "Nam nhi lc phch n th kia a?". Vua ci o ra cho, cng bn vic binh, nhiu iu hp ,
nn cho lm chc y.
Hoi Vn Hu Quc Ton cng trong on h gi, v cn tr tui, khng c d ngh, ly lm
xu h lm, tay ng cm qu cam bp bp lc no khng bit, lui v nh, c xut hn nghn gia thuc,
sm sa chin thuyn v binh kh; ko c to 6 ch "Ph cng ch bo hong n" 1, thn hnh i trc
qun s, mi khi i trn vi gic, khng ai dm ng u vi ng, n khi mt, Vua rt tic, t lm bi vn
t ng.
Thng v hu l Trn Lo lm th nc danh ch trch vic nc, Vua xung chiu tr ti, b pht
vng lm lnh.
Vua sai Trn Ph sang Nguyn yu cu hon vic qun. Khi Ph tr v ni: "Nguyn sai Thot Hoan
v A L Hi Nha cm qun, gi danh l nh Chim Thnh, tht ra l chia nhiu ng sang xm nc ta",
Thng hong triu cc ph lo trong nc n in Din Hng vn k, vn ngi u cng ni nh, (gic
H vo cp ch c vic nh thi, sao li phi hi n phu lo lm g, l mun xt bit lng dn, lm cho
h cm khch, vn cn theo kht ngn ca i c).
Qun ca Thot Hoan ko n bin gii, a th cho nc ta, ni l mn ng nh Chim
Thnh. Vua sai phc th ni: "T nc ti n nc Chim Thnh, c ng thy v ng b khng ng
no tin". Thot Hoan li ni c hng binh, tht l v Chim Thnh khng phi v An Nam. Vua sai Quc
Tun em qun chn ni K n, K Cp, qun Thot Hoan khng tin ln c, phi do i Khi Ly, qua
ca Chi Lng, quan qun ta ng Vn Kip. Vua ng thuyn l i Hi ng, mun m cha n sng,
tiu tt Trn Lai dng cm go hm, vua khen l trung. Va lc y Quc Tun iu ng qun cc l n
hi, kn ngi kho mnh lm qun tin phong, qun th lng ly thm, Vua cho cu th thuyn rng;
"Ci K cu s qun tu k, Hoan, Di-n do tn thp vn binh"2. Cc v vng l Nghi-n, Ut, Tng, u c
cc ton qun n hi, di s ch huy ca Quc Tun.
Quc Tun c gia n l Gi Tng v Yt Kiu. Kiu gi thuyn bn Bi, mt mnh Tng theo
ng i; quan qun ta b tht li, Quc Tun mun noi theo ng sn cc m tin qun. Tng ni: Kiu
cha gp vng, tt khng nh thuyn i ni khc. Vi n bn Bi, qu nhin cn c mt thuyn ca
Kiu , Quc Tun mng lm ni: "Chim Hng v chim hc bay c cao, tt phi nh c lng cnh
mnh, nu khng th ch khc g chim thng; lin ko thuyn n c sng Vn Kip, chia qun ng gi
Bc Giang. Ngi Nguyn chia ra 2 o qun m nh, quan qun ta phi li, 20 vn chin thuyn b qun
gic cp mt c, qun gic tha thng ko ln Gia Lm, ng Ngn, bt c tn qun no ca ta cnh
tay u c thch 2 ch "st tht" bng mc, th gin lm, li cng chm git mnh hn. Vua mun cho ng
d tnh hnh qun gic, m kh kn c ngi, Khc Chung xin i, Vua khen l c ch kh hng hi, ni
rng: "Bit u trong m nga ko xe mui li c nga hay nh k k". Lin sai Chung i n tri qun
Nguyn xin ha, M Nhi hi vn v hai ch st tht, cho l v l-, Chung tr li: "Ch nh ngi ta cn ch
ngi v khng phi l ch n, lng trung phn ca qun lnh t thch ch , quc vng ti no bit c,
ti l cn thn sao li khng c cc ch y thch vo tay" ri gi tay cho chng xem. M Nhi ni: "i
qun xa n, sao nc ngi khng n yt kin, li dm khng c?". Chung tr li: "V tng qun khng
theo cnh ca Hn Tn bnh nc Yn, hy ng qun bin gii, cho em th n trc, nu by gi
khng chu thng hiu, mi l c li; nay li bc bch nhau qu, loi th cng qu cng phi cn li, hung
ng nn nh vic trn Ci K xa, vua Vit Cu Ti-n b qun Ng nh thua bt em v giam Ng. Thanh v Ngh cn c 10 vn
qun.
87
Vit S Tiu n
chi l ngi". M Nhi ni: "i qun ch mn ng i nh ChimThnh, Quc vng phi n tng
kin ngay, th trong nc c yn; nu khng th ch trong khonh khc, ni sng s ph bng nh bnh a,
lc y khng hi li c na". Khi Khc Chung v ri, ngi Nguyn bo nhau rng: "Chng n ng b
oai hip, m vn n ni c v mt t nhin, khng h Vua xung l tn n trm Chch, khng nnh vua ta l
vua Nghiu, tht kho ng i, nc chng c ngi gii, cha d- tnh c u". Khc Chung v th qun
Nguyn li theo gt n, c nhau vi qun ta. Thot Hoan ln sng Nh H, ct lin b vo lm cu, cho
qun qua sng; qun ta theo hai bn sng lp n c li, khng c; ngy v chiu, qun gic qua
c sng vo kinh thnh, Vua sai a Thin T Cng cha cho chng, th nn cho nc (Cng cha l
em gi t ca vua Thnh Tn, em g cho Thot Hoan tht khng cn k sch g, ng ci lm).
Trn Bnh Trng (con chu vua L i Hnh, lm quan vi Trn, c i h Trn, phong lm Bo
Ngha Vng) nh nhau vi qun Nguyn bi Mc, thua, b bt, qun gic hi quc s, ng khng tr
li, ng ni: Th ta lm qu nc Nam, khng thm lm vng t Bc", ri b chng git, Vua c tin
thng xt qu.
Vua triu Quc Tun n vn k. By gi qun Nguyn by hng thuyn t Hong Giang tr ln,
y khp hai bn sng, Quc Tun thng lu sng ghp tre lm b, cha si, tha lc gi bc thun
dng th xung, chin thuyn theo sau, thuyn ca Nguyn b b tre na vng cht, qun ta nhn c hi y
nh gip li, ph c qun gic.
Vua rc Thng hong i Tam Tr Nguyn, Thot Hoan vo thnh bit Vua i ri, ui theo
cng gp. Khi by gi xa gi chy trn, Quc Tun c ting l ngi c k ti, li c iu him khch ca
An Sinh Vng, dn chng lng ng vc; khi y ng theo vua i tay cm gy g u c bt st nhn, ai
cng ngp ngh nhn xem sao, Quc Tun lp tc tho b st nhn y i, ch cn gy g khng, dn chng
mi c yn lng.
By gi qun Nguyn d bit vua ni no ri, li gp lc tng Nguyn l Toa em qun t
Chim Thnh v, hp vi qun ca Thot Hoan, chia cho T tha i ng thy, Hu tha i ng b,
cng tin qun; Vua phi b thuyn ln ng b, dn qun v pha ng, cn chin thuyn th b qun
Nguyn bt mt c, Vua li phi ly thuyn do ca bin Nam Triu vo Thanh Ha.
Con Quc Khang l Kin cng thuc h l L X u hng qun Nguyn (Toa a Kin v Yn
Kinh, gia n ca Quc Tun n ng bn cht Kin).
L Trn ch Tc cng a gia quyn u hng qun Nguyn. ch Tc 15 tui thng hiu th s, t
ph l thng minh, vn ngm ngm c lng cp ngi con c, tng gi th ring nh bn li bun Vn
n a i, xin qun Nguyn sang nc Nam, n khi y qun Nguyn n xm lng th y lin u hng,
mong c c c nc Nam. (Xa vua Thi Tn nm mng thy v thn 3 mt, ni rng b thng pht,
ging xung trn xin k thc vo Vua, sau li i v bc. n lc sinh ra ch Tc trn trn c vt n trong
nh mt mt na).
Chiu Vn Vng l Nht Dut nh bi qun Nguyn Hm T Quan, hi trc Toa t Chim
Thnh ra, hi qun R, lin n cp t Hoan v i, tin ln ng Ty Kt, Vua v qun thn bn
rng: "Qun gic bao nm i xa, vn lng hng vn dm, th tt mi mt, qun ta th th nh qun b kh
nhc sn, tt ph c chng". Sai khinh binh n nh, nh nhau Hm T Quan, trong qun ca Nht
Dut c ngi n mc li ngi Tng, cm cung tn ra nh, Thng hong ly c ngi Tng v ngi Tht
t ting ni v n mc ging nhau, s khng phn bit, sai ngi truyn co rng: l ngi Tht t ca
Chiu Vn Vng y, ln nhn k. Ngi Nguyn thy c ngi n mc li nh Tng, cho l c ngi Tng
gip sc, u tan v chy mt. Xa lc Tng mt nc, c nhiu ngi chy v nc ta trong bn c Triu
88
Vit S Tiu n
Trung l ngi mnh gii, Nht Dut thu dng lm gia tng. Cho nn cng nh c Nguyn, l cng
Nht Dut nhiu hn c.
Vua rc Thng hong thn chinh, nh bi ln qun Nguyn Trng An, git v bt c v k.
Lc by gi Toa cng Thot Hoan ng qun cch nhau 200 dm, qun Thot Hoan thua, m qun Toa
cn cha bit, cng vi M Nhi t ng bin i n sng Thin Mc, mun n lm vin binh cho
Thot Hoan, qun du kch i n Ph Ninh, Ph o l H c ln ng Tr Sn c th, ly tre an
thnh hnh ngi to ln, cho mc o, c m th dn ra, dn vo; li khot thng cy ln, cm mi tn ln
vo , cho gic nghi sc tn bn mnh n th; qu nhin gic s khng dm giao chin, qun ta nhn
th c sc nh ph c. Em c l Chng ly trm c c x trn v dng Vua, xin dng hiu c gi
lm qun gic, ng m n ph qun dinh, gic khng ng l qun ca ta, lin tan v. Vua tin qun ln
ng i Mang, Tng qun ca Nguyn l Trng Hin u hng, i ph qun Nguyn Ty Kt, chm
c Nguyn sy Toa , bt c ng ca chng 5 vn ngi, M Nhi phi trn, dng mt thuyn
nh ra bin c thot cht. Thot Hoan cng phi thu qun chy v nc, L Hong i tp hu; n Sch
Giang cha kp qua . Quc Tun mai phc sn trong rng na, dng n bn ra, Hong b trng mi tn
cht; qun ta ui theo, qun Nguyn mt n qu na, tng s nh th t mi h v Thot Hoan ra c
khi a gii, ri v Tu. Vua trng thy th cp Toa , ng lng ni "Lm ti phi nh th ny", ri sai
em mai tng. Sau li v Toa t cung in, tn bo bch tnh, sai tm du ci u y m t i, rn
bo dn chng.
S thn bn rng: Mi ln c tin bo qun Nguyn sang cp, th tt l Vua thn
hnh ra ngoi trng coi qun, khi i ng, i ty, khng i nht nh ng no, khi trn
b, khi thy khng ng nht nh u, khng phi l rt, l v Vua bn ngoi, th
d- hiu triu thin h. C l lng hng hi ca qun s, ch tng th tin vic tu xin mnh
lnh, tam qun th vui lng xng pha, lnh trng u l qun ca nc, ca nh giu l ca
nc, c c hi no th c ng qun s xng vo trc, gp tnh th khng may th ty tin
m chng gi; khi tin qun th nhanh nh chp nhong, khi lui v th nh rng rn n thn,
gic khng bit u m lng c c, nu ch np gi trong thnh, th ch coi l
so huyt, chng s chn ng khng cho vn lng n, v gi vin binh khng vo
c, n ni lng ht, lc cng, ch nguy lm sao. C tin gic n m Vua lp tc i ra
ngoi, l k k, liu sc gic v tnh cch nh ca nh Trn.
Vua rc Thng hong v kinh , tuyn cng trng v phong chc tc cho cng thn, tr ti k
hng qun gic.
Cho a t binh Chim Thnh tr v nc (ngi Chim Thnh b Toa bt th u cho v ht).
Vua xung chiu nh s nhn khu trong nc. Triu thn can rng: "Dn ng lao kh, m
nh s nhn khu, khng phi l vic cp". Vua ni: "Lc ny chnh l lc nn xt nh, cho chng ng
d s iu tn ca ta". Qun thn u phc l phi.
Lc y qun gic mi rt lui, dn b thng au cha khi, dn lu tn cha ko v, thn xm ng
rung iu tn x xc, chiu tp v v dn cn chua xong, m vi vng lm s inh; trong vic lm y th
phi quan chc tra xt, dn chng hi hp, ph tn v n ung; con g, i ln trnh sao khi ph, s mi, l
c so snh kh u, sau khi binh la, m phi b ngh nghip i hu tra cu nhi-u dn qu lm; qun thn
bit ni phi cha li lm, Vua trn li tri li can m t iu che li; th m qun thn khng c can
gin, m li khen phc, c phi gn nh xim nnh khng?
Thot Hoan thu v nc, vua Nguyn gin lm, bi qun nh Nht Bn, a ht qun sang nh
Nam, hn n thng 8 th xut qun sang xm ln nc Nam; phong Trn ch Tc lm vua nc Nam, sai
89
Vit S Tiu n
a v nc. Lu Tuyn can rng: "Lin lin nm no cng dng binh, tt bnh cha li sc, nay li a
qun n vim nhit, t dn u phi b ngh nghip m i nh, khng phi l k sch hay". Vua Nguyn
nghe theo, tha qun tnh no v tnh y, cho ch Tc Ngc Chu, cp cho khu rung Hn Dng m
sinh nhai.
Vua hi Quc Tun rng: "Nm nay qun Nguyn tt li sang, cha bit tnh th chng th no?".
Quc Tun tr li: "Nc ta hng thi bnh lu, dn khng bit n vic binh, v th, nm trc qun
gic n c k u hng, c k trn trnh, may nh oai linh t tin v thn v ca B h, m nh ui
chng. Nu ln ny chng li sang, th qun ta quen chin u ri, qun chng th s phi i xa xi, tt l
ph c".
Nh Nguyn li sai Thot Hoan c sut 7 vn qun Mng C, Hn Khon sang xm ln nc ta,
Trng Vn H vn ti 17 vn thch1 vn lng thc i theo. Khi y ht nhin c bin bo, nh cm quyn
xin kn trng inh xung vo qun ng, Quc Tun ni: "Cn luyn tp qun cho tinh, ch khng cn nhiu;
tng x c 10 vn qun nh qun B Kin m khng tinh luyn c lm g c". Vua hi: "Gic n th lm
th no?". Quc Tun tr li: "Nm nay th gic d- nh, khng ng lo".
Qun Thot Hoan n Nam Quan, chia ra ba o tin sang. (Tnh Bng Phi do o ty i vo Vnh
Bnh, M Nhi i ng bin vo An Bang, o L Ma i theo ca N Nhi Quan). Tng b qun ca
Nguyn l Bng Phi nh tri Ph Sn, qun ta n nh, bn bng tn thuc c, qun gic hi phi rt lui,
chin thuyn ca Nguyn n ca bin An Bang, qun ta thng tht khng phng b sn, phi b thuyn
chy, b qun gic ly mt nhiu chin thuyn; Nhn c c lc c nh, qun gic cht ui mt nhiu,
ly li c thuyn chin. Thot Hoan sai Bng Phi ko qun nh Vn Kip, hp vi qun M Nhi thun
theo dng sng xung pha ng, n thng kinh , qua sng Ph Lng, ng qun bn thnh, quan
qun ta n nh, khng c li. Vua phi rc Thng hong i v pha nam. Khi by gi Quc Tun lm
Thng tng, nht thit cc vic bin gii n y cho Ph tng Vn n l Trn Khnh D. n lc ny
M Nhi a thy qun ra ca bin i Bng n thuyn lng ca Vn H, nhng khng gp, Khnh D
n nh khng li, Thng hong c tin, sai trung s kha tay gii n ni Vua ng qun, Khnh D
ni: "Xin chu nhn qun k, nhng xin rng cho 3 ngy lo nh li", Trung s theo li xin; Khnh D
on chng thuyn qun ca gic i qua ri, thuyn lng tt phi theo sau, lin thu thp tn tt ch ,
lt sau, qu nhiu thuyn lng ca Vn H ko n, n nh i ph c, go phi chm xung bin, bt
c nhiu qun s v kh gii, dng th bo tip, Thng hong tha ti trc khng hi n, v ni: "Qun
gic ch trng nh vo lng thc, nay b ta bt mt, khng th no lu c". Mi th bn qun bt
c tr v tri qun Nguyn cho chng bit. Qun Nguyn thiu lng n, khng cn ch chin u
na, cho nn nm nay bch tnh khng b thm khc qu nh nm trc, tht l cng Khnh D.
Lc trc Khnh D Vn n, tc ni y ch c ngh bun bn sinh nhai, n mc u nh vo
bn dn Tu, nn ci g cng theo phong tc Tu. Khnh D h lnh ni: "Qun trn gi Vn n, l
ngn phng gic H, khng nn i ni ca Tu, s khi vi vng kh phn bit, nn i nn Ma L2 cho
phn bit". Khnh D mua th ni y ch y thuyn em v, ngi tri Vn n tranh nhau n mua
nn, gi bn cao lm, 1 ci nn tr gi 1 tm vi, c li k hng nghn tm vi; ngi Tu lm th mng
ng c cu: "G ch Vn n u phi s", ni thc l ngi ta s oai danh ca ng, nhng tht l ch bai
ngm . S tham b ca ng i loi nh th.
90
Vit S Tiu n
Khi Khnh D trn Vn n, c ngi co gic l tham b, quan Hnh khin a s trng tu Vua,
Khnh D ni: "Tng l chim ng, qun l con vt, a con vt nui chim ng, c g l l".
Vic nh lui c gic trong i Trng Hng, ai cng khen nhiu v trn thng sng Bch ng
ca Hng o, nhng khng bng trn thng Vn n ca Khnh D, l trng bn ca cc trn thng
khc .
Thot Hoan vo chim thnh Thng Long, tht ra ly ch Vn Kip lm i n, m Ph Li lm ni
ta, ngy m mong i thuyn lng ca Vn H vn theo ng bin n. n lc ny qun tuyt lng
i, lin dn qun v Vn Kip, sai A Bt Xch i cp lng thc ca lng xm ln cn, c hn 4 vn
go, mu toan chia cho cc n, lm k c th; tng s cp di nhn nho ku rng: "Khng cn kho
tng no c th lm lng c, khng g bng ko qun v l hn". Thot Hoan nghe li y, lin quyt
ko qun v, sai M Nhi a chin thuyn i ng thy ko v trc. Trc kia, Quc Tun ly c An
Bang1 l con ng m qun Ngun v Bc tt phi i qua, sai cm g sn lng sng Bch ng che c
ln trn, ch qun gic. n khi qun gic ca M Nhi ko v, Quc Tun tha lc thy triu ln, ra
khiu chin, gi thua chy, qun gic ui theo, mc nc xung thp, thuyn mc vo cy, Nguy-n Khoi
lnh o qun Thnh Dc giao chin, li gp c i qun ca Vua n theo, tung ra nh mnh, i ph
c qun gic, nc triu lui rt gp, thuyn ca gic u vng vo cc g, lt p c, cht ui v k,
nc sng ngu, bt c M Nhi dng ln Thng hong, khi dn y ln thuyn ng, rt ru cho
ung. Bng Phi i ng b, h v Thot Hoan trn v, quan qun ta chn n trc i Ni Bng.
Ngi Nguyn t c, khng thot c, va nh va chy, qun ta ng trn cao dng n bn xung;
tng s Nguyn ng nh r, Thot Hoan ch mt thn i ng tt an Ba trn v.
S thn bn rng: Ng Tin Cha ph qun Lu Hong Tho, Trn Hng o bt
c M Nhi, u sng Bch ng, l v cng v vang nht ca nc ta, danh ting
cc v ho kit y cng vi non sng nghn i nh mi, du vt hi tanh ca Hn v
Nguyn, cng theo mi vi nc non. Giang sn nc Nam, sch tri nh r, ngi Bc
tuy c cy tr lc chc chim c, nhng d c ly c cng khng th no gi c, vy
th tham binh c lm g c. Trng Hn Siu lm bi ph sng Bch ng c cu: "Binh
kh chn vi trong ng ct, xng kh cht ng thnh non cao; trn i thng sng ny
l do t i Vng nh liu trc", nghin ngm k li v cu vn, m t c trn
thua ca Hn v Nguyn, rt l thit thc.
Vua rc Thng hong v ph Long Hng, dng t binh qun Nguyn ln Chiu Lng - Lc trc
ngi Nguyn khai qut Chiu Lng, khng phm vo T cung2; n khi qun gic thua, th thy chn
nga lng u lm bn, cho nn khi yt lng c cu th: "X tc lng hi lao thch m, sn h thin c
in kim u"3, l cm thy thn linh ca ng cha ph h ngm cho mi c th. Khi xe Vua v kinh
, cung in b gic t ph, vo tm nh th v. i x cho trong nc, phm x no b binh la th c
tha thu kha hon ton, ngoi ra tha c tng hng mt.
L c: Ta Hn Lm ngh son t chiu, quan Hnh khin tuyn c chiu. Nn d tho t chiu th
a n trc tp c, khi tuyn c hiu c m v ngha, cho dn d- hiu. By gi quan T ph L
Tng Gio cng quan Hn lm inh Cng Vin bt ha vi nhau, Cng Vin khng a bn tho trc,
Tng Gio i khng c; n ngy l-, Vua ra ri, mi giao t chiu, Tng Gio c khng c thng,
1
Quan ti ca vua.
91
Vit S Tiu n
ch ci u lng yn, Vua bo Cng Vin ng ng sau mch bo, Tng Gio xu h. Vua d rng: "Cng
Vin l vn s, ngi l Trung quan sao li bt ha vi nhau n th? Ngi lm quan Lu th Thin
Trng c th sn nh tm bin, cam ngt, tng tng qua li nhau, th c hi g". T y tr i hai ngi li
thn mt vi nhau lm.
S thn bn rng: Vua ti triu Trn thn nhau nh mt, ngi xa khng him l
xa m king k; ngi gn khng dm cy gn vua m khen ch by; li bit kinh l- s
phu, nn cc bc nho c v c vn hc m t trng, m c phong tc tt ca c nhn. C
ngi ni: Vua bo Tng Gio nh th, ch l m li cho ngi by ti giao thip t i
chng? Tr li: vic lm th hi ging th, nhng tht khng phi th, kia nh Xun Thu ch
T B t giao, kinh Thi c cu ca: Tng cho qu da, tr li qu mn, t giao y khng
ging vic ny.
Vua sai Thin Nghi-n i sang Nguyn (Thin Nguy-n l em Khc Chung, c cng v vic i
s Nguyn, nay li tin c em). Trong t biu em i, i lc ni: "i qun v ri, m thin s cha thy
n, vy xin sai bi thn knh dng l- mn, n trc ca vua trn tnh, l- th nc ln ti khng dm thiu.
M Nhi khi hnh v nc, ngi trong nc ai cng bit, gip cho hnh trang v sai ngi h tng
i li ng bin, sm mun s v n kinh ".
a M Nhi tr v nc. Dng k ca Hng o; kn ngi tho ngh i bin lm phu thuyn,
ng m c thng thuyn cho chm, M Nhi cht ui.
Tr t binh Nguyn cho v nh l Tch L C, ng Ngt Phn, ng thi khi trnh vi M Nhi,
u c i thun tin c; duy c M Nhi l ngi gian hit qu, m li a st, khi qun Nguyn n, y
bo ngi nc ta rng: "Chng my i ln tri hay xung t, ta cng ui theo; chng my trn ln ni,
xung bin ta cng theo i". Nn ngi nc ta gin y lm, duy c mt mnh y b cht ui: m tr li vi
Nguyn rng: Nc ln thuyn chm quan Tham chnh ngi cao ln, kh vt ln lm. Nguyn cng bit l
ni di, khng hi vn lm g.
Ch tn l qu bu nht ca nc; bo cho v, li cn dng k git i, qu quyt nh th, th tn
vi ln bang sao c. n sau ny vua L Thi T cng tr ngi Minh v nc, c ngi ni n s c
thuyn cho m. Vua khng dng: ngi Minh cng khng nghi g. Nh th mi tht l Vng gi c i tn.
Khi Thot Hoan tr v, Vua sai Nguy-n c Vinh, on Khi Khung mang l- vt theo i; Vua
Nguyn gin lm, mun cho qun sang ln na, nn gi c s thn li khng cho v; n khi a l Tch
L C v n ni, mi cho s thn ta v nc, v li sai Lu nh Trc sang tuyn d, gic Vua mau vo
chu, nh Trc i n ca in xung nga; Vua sai Quc Tun mi vo vin Tp Hin, bo cho bit
duyn c M Nhi b cht m v ni l Vua tui gi khng i xa c. n lc nh Trc co t tr v,
Hng o vn knh thun nh li trong t biu ni: T y hai bn Nam v Bc li thng hiu vi nhau.
nh cng nh c Nguyn, tin phong Quc Tun lm Hng o i Vng. Khc Chung
c i l h Trn, cn cc ngi c cng tin ln trc tin m ph trn gic, u c ghi h tn m v
hnh tng; hoc c ngi cn on vng khng va , th d bo rng: "Cc ngi bit chc qun gic khng
n na, th tuy c cho ln n cc ng, Trm cng khng tic; vn nht chng li n na, m cc ngi
li c cng, th ly bc g m thng cho c". Ai cng vui v phc li . Duy c Phng S Chu th lc
qun Nguyn n, Vua sai ng bi, tu rng: Tt i thng, Vua mng r ni: "Nu qu ng nh li ngi,
th s c trng thng"; n khi bnh c gic, Vua ni: "Thin t khng c a", nn cho S Chu lm chc
Hnh Khin; li c Trn Khin, Vua cng sai bi, bi c qu D v Chn, ni rng: Ma h sang nm th
qun Nguyn thua, n khi Nguyn li sang, li sai bi, c qu Qun v Hon, ni rng: "Sng Bch ng
l ni qun Nguyn tu tn. Hai qu u ng nghim c, cho nn cng cho lm chc An Ph". Li phong
92
Vit S Tiu n
Nguy-n Khoi lm lit hu, cho mt qun lm ni hng lc, gi l Khoi L (Tc l ph Khoi Chu,
Hng Yn).
Tr ti nhng k u hng gic, (Trn kin, Trn Lng u b tc xa tn trong s h nh vua, ci l
h Mai, duy c ch Tc v c anh em rut tht nh vua, khng n pht, ch gi tn l t Trn, bo l nhu
nhc hn nh n b, cho nn thi by gi c tn gi l t Trn v Mai Kin).
Lc qun Nguyn n xm lng trong bn thn liu nhiu k i li biu xn tri gic, n khi gic
tan, bt c nhiu trp y t biu xin u hng. Thng hong sai t tt c i, yn lng k phn trc.
Duy c ngi u hng ri th tuy thn triu nh ca ch, nhng cng tuyn x ti lu y hay t
hnh, tch thu in sn; cn cc qun v dn m hng gic th tha cho ti cht, ch bt chuyn ch g, lm
cung in chuc ti, c 2 lng Ba im, Bng H khi gic n u hng trc, th bt ti dn 2 lng y
ch b sai khin lm ti t, khng c vo lm quan.
Vua Thi Tn t t hng biu, cng nh vua Quang V t vn th, lng vng rng ln
n th.
Thng hong tr v Thin Trng, trng thy cung khuyt khng b gic xm hi n, c lm th
rng:
"Cnh thanh u vt dic thanh u,
"Thp nh thn chu th nht chu,
"Bch b sinh ca cm bch thit,
"Thin hng n bc qut thin u,
"Nguyt v s chiu nhn v s,
"Thy hu thu hm thin hu thu,
"T hi d thanh trn d tnh,
"Kim nin du thng tch nin du".
T nm Thiu Bo ni vic binh ao, hai ln nh qun Nguyn, may m x tc li yn, giang sn y
nh c, tuy rng lng tri gip cho, nhng nhn s cng rt gian nan, hp vng hu Bnh Than, i ph
lo Din Hng, khng hng no l khng hi n; khi vo Thanh Ha, khi ra Hi ng, lc i i Bng,
lc v Thin Trng, khng ni no l khng i n. Nht n ra rch bi H, li yn th nc, v thm c
hng, mt trong cnh p, tai nghe chim ca, chn ru di trng, ting n trn sui, ngh li khi i Ch
Linh, Vn Kip, trn nh i Than, Bch ng, nhng lc con thuyn lnh nh, dng bt com hm, vua
ti, cha con vn nht tm lo sao cho qua cn sng gi, s d v c hoi cm y m lm bi th trn ny.
1
Vua thn i nh nc Ai Lao. Triu thn can rng: "Gic H mi lui, vt thng ca dn cha lnh,
sao li hng binh". Vua ni: "Ch nn xut binh vo lc ny; ln bang s bo ta c bao nhiu qun s, voi
nga mt ht, sp c s khinh r ta, nn phi i c th oai". Qun thn u ni: "Thnh nhn lo xa,
khng ai ngh kp"
Thng hong mt ( Quc K ni: thn c bit khi c tang khng lm cho ai au thng, xin
vua nn ci nga thay cho kiu do ngi khing. Vua nghe li, nn ch dng yn nga mc).
C Ph Mnh lm quan An ph Di-n Chu. Mnh ni lm quan, c ting tham , Vua triu v
nh trng, sau li c ting l cng bnh, thanh limk, dn Di-n Chu c cu ca: "Di-n Chu An ph
thanh nh thy"2.
Vnh cnh vt Thin Trng, mng rng bnh c gic, ln i ny vui hn ln i trc.
93
Vit S Tiu n
Lp Hong t Thuyn lm Thi t.
Nh Nguyn sai Trng Lp o n ni: "Qun sang nm trc khng phi ch ca vua, l v
bin thn dm pha m sinh ra "; nhn tin li yu cu Vua phi vo chu, Vua co t l c tang, lin sai
Nguy-n i Php dng biu ln t li: S thn i n Ngc Chu, thy ch Tc ngi snh ng, ni rng:
"My c phi l th nhi nh Chiu o Vng chng?". (Chiu o Vng l con vua Thi Tn, anh cng
m vi ch Tc). i Php ni: "Vic i bin chuyn, ta trc l th nhi, nay l v s thn mt nc, cng
nh quan Bnh Chng (chc ca Nguyn cho ch Tc) xa l con vua ny li l tn gic u hng" ch Tc
xu h lm, t 61y khi trng thy s thn nc ta, khng dm ngi snh ng na.
(T khi ch Tc u hng, ngi Nguyn thng cho quan dn v nc, nhng khng xong, th cho
Ngc Chu, tri qua cc i vua Th T, Thanh Tn v V Tn nh Nguyn, chng thng tui gi vn
trng i, li trong t ch co phong ch Tc i lc c cu: Qun nh vua vi ln a v, cng nh vi
k cht ui, cu k b chy, gn 30 nm tnh H, c c quan tc v nh , tri qua 4 triu, vn mt d
trung thnh. ch Tc 76 tui th mt).
Vua i chi, gp gia ng cc nh vng hu, tt gi tn n hi: Ch my u? Vn rn bo cc v
s khng c qut mng nhng ngi y, v khi c hon nn xa, ch c l chng li, vua cm cng lao
h tng, m cho n hu .
Li bn: Khi nc rt th b bn mi hin ra, gp vn cng th lng tit ngha mi r
rt; khi v s v khi lm nn, hon cnh khc m lng ngi thng thay i mi bit
nhng k mm mp, st sng khng bng ngi lo thc m chuyn nht. Hai ln nh lui
qun Nguyn, tro non li bin, gi gio nm sng, tht l cng lao to ln ca ch thn,
yn ngi m yu ly c chim qu u nc nh, quen mt nh tn, gp ng cng n
cn thm hi, c tnh ch bc thn yu nhau. Vua Nhn Tn nh th tht l khoan hu.
Vua truyn ngi cho Thi t, Thi t Thuyn ln ngi Vua, ci nin hiu l Hng Long.
Vua Nhn Tn 16 tui lm Thi t, c ch i tu, xin nhng ngi vua cho em, vua Thnh Tn
khng cho, n khi nhn truyn ngi, ban ngy th lm vic nc, ban m vn tng kinh, n y li cng
cc v tng Php Loa (ng Kin Cng), Huyn Quang (L o Ti) vn du cc ni An T, Li m, ging
cu ni in nh Pht.
Khi trc Nguyn i Php sang s Nguyn, v t thn lm t biu, lm cc li ko di li vn, c
c hn sang nm s n ca vua Nguyn; n lc y Nguyn li sai Lng Tng n trch, gic phi vo
chu. Thng hong t chi l b au, li sai o T K a t biu sch bng vng chc tng vn th dng
Nguyn, vua Nguyn gin, cu lu T K Giang Lng, ngh li em qun sang, sai Quc Kiu, Ct i chia
2 ng thy v b cng sang, m cho ch Tc i theo qun n Trng Sa, gp lc vua Th T nh Nguyn
mt, vua Thnh Tn ln ni ngi, mi xung chiu bi vic sai qun y, lin cho T K v nc. Nguyn li
sai L Hn lm t chiu d, i lc ni: "V vua Nguyn mi ln ngi, khoan tha c mi vic, c sc bi
qun An Nam ri, t nay tr i th nn ngh k v vic s oai tri, th nc ln".
B Khm T Hong Thi hu mt (Thng hong lm chung h, sai qun s bt h, Vua trn lu
xem, v thm lu thp, con h thot ra khi chung, ri nhy ln lu, Hong hu cng thi n ly chiu che
cho Thng hong, con h vi vng nhy xung, khng ng chm g n Thng hong. Li mt ln xem
u voi sn rng, con voi t nhp, t hu chy c, duy ch cn mt Thi hu li, xem th bit Thi
hu cng l bc anh hng trong n lu).
94
Vit S Tiu n
B Khm T Thi hu mt ri, b Truyn T Hong hu mi c ch vic trong nh; tnh b thng
m dy bo th nghim, vua Anh Tn li phng tha rt cn trng, Thng hong khen lm, ni bng tn gi
vua l Hiu Hong, khng thn g vi tn , th nn ly tn y m gi Quan gia1 sau ny.
ANH TN HONG
Tn l Thuyn, Thi t ca Vua Nhn Tn, ngi vua 21 nm. Vua kho tha k nghip vua, lm
cho nc thnh tr, thi bnh, cng l v vua anh minh trong i Trn.
Nin hiu Hng Long th hai. Thng tng l Quang Khi mt.
Quang Khi c hc thc, thng hiu cc th ting Mn mi, v ngoi quc mi khi c s nc Tu
sang, tt c ng xung vo bn tip. Khi xa theo vua Thnh Tn nh gic, vua Thi Tn triu Quc Tun
mun cho lm chc T , ng t chi ni: "Vua i xa, Quang Khi h gi, m B h t tin cho thn quan
chc, e c iu khng tin, Thn khng dm nhn, n khi vua Thnh Tn tr v kinh , vic y mi thi
Quc Tun v Quang Khi vn khng hip vi nhau, n sau th li thn mt vi nhau, ng tm m gip
nh vua, hai ng l c cng n hn c. Khi mt, ng 54 tui, con ng l Vn Tc c ting v vn hc thi
by gi, chi l Oai Tc, tng tn l Nguyn n cng u c ting; phc trch su dy, cng vi nh Vua
lu di mi mi.
Khen thng tit ph l L Th (chng l Phm Mu sang s Nguyn ri mt) L Th c tin, thng
xt khng n, cht theo, Vua xung chiu cho vng v la an i.
Trn Thi Kin lm quan An Ph s Thin Trng, c ngi dn qu em biu ng mm c, hi l
do, th ngi y tr li; v gn cng ng ca ng, ch khng thnh cu iu g, c vi hm, qu nhin
ngi y nh ng c vic, ng mc hng th ra. n lc y lm quan kim php, c vic kin, ly l do m
on quyt, c vic g th ng ph theo php, ngi ta u khen l ngi x kin gii, sau lm chc Gin
ngh i phu (Thi Kin ngi lng C X, huyn ng Triu, tnh cng trc, l mn khch nh Hng
o). Vua cho ng ci ht, ng ch bi minh khc vo ci hi y rng2 "Thi Sn tinh cao, tng ht trinh
lit, linh tr chi gc, v ht nam chit".
C on Nh Hi lm Ng s Trung Tn. Khi by gi Thng hong v kinh , cc ngi trong v
ngoi khng ai bit, i bch b xem khp cung in, khng thy Vua u, ly lm l, mi hi, bit rng Vua
ung ru xng b say qu, cung nhn vo gi khng dy c, Thng hong gin lm, lp tc v Thin
Trng, xung chiu cho bch quan phi hp im mc, n qu tra, Vua mi tnh, s lm, i b qua
cha T Phc, trng thy hc sinh on Nh Hi, bo rng: "Ta v qu say ru, c ti vi Thng hong,
mun c t biu t li, ngi tho cho ta". Nh Hi phng ch lm xong ngay, lp tc dng thuyn nhanh
ng m v Thin Trng, sai Nh Hi mang t biu i theo. Thng hong hi l ngi no, ni thn
tu l ngi ca quan gia dng biu, Thng hong khng tr li. n chiu, gi ma to ko n, Nh Hi
vn qu khng ng ln. Thng hong hi ngi qu gia sn cn khng, sai a t biu vo xem,
thy t rt khn thit, mi triu Vua vo bo rng: "Trm cn c con khc c th ni ngi vua c, trm
cn sng m cn nh th, sau ny cn bit n th no". Vua ci u t li, Thng hong li hi ai lm bi
biu , Vua tr li: "Ngi hc tr l on Nh Hi" Thng hong triu Nh Hi bo rng: "T biu ca
ngi son ra , rt va lng ta". Lin cho quan gia li c phc v, bch quan li tr v triu nh nh c.
1
95
Vit S Tiu n
Vua cho Nh Hi lm chc Trung Tn, khi y Nh Hi mi 20 tui, c k ch gi-u rng: "Phong hin lun
m truyn c ng, khu tn nh x on Trung Tn"1.
(Nh Hi ngi lng Trng Tn huyn Gia Lc, l cn thn nh Vua, mt li ni hay mt c ch
ca Vua u bit r. Xem thc lc c ch no lm lin ci chnh ngay).
Nh Hi l ngi hc tr, c Vua bit n trong khi bt ng, tho bi biu, theo Vua i, mt mn
sn sc bn vua, trong lc lm by biu by t ht c ca vua Anh Tn, sut mt ngy ng ngoi tri,
vn hi c lng Thng hong. Trong ch cha con c iu rt kh t c, th m lm Thng hong hi
tm mt cch d- dng nh th, c phi l bc k ti i y v c duyn sn chng? Cu gi-u ct ming
hi sa ch bi xu c no?
Thng hong i tu hnh Long ng ni An T, t bit cc cung tn, cho c t tin hoc i
hoc li ngi no khng mun v qu th cp cho nh v rung chn ni m sinh nhai. Mt hm
Thng hong v n Thin Trng, Vua v Quc Tun n triu, Thng hong ni: "Nh ta vn thuc
hng lm ngh chi li, i no cng chung hng dng c thch hnh con rng vo i". Lc y th thch
ch ch sn, vua tha lc Thng hong nhn i ni khc, lin ln chy, Thng hong cng khng bt
p phi thch vo i. Vua nh Trn khng thch hnh rng vo i, t vic ny u tin.
Thch vo i nh y, cng l loi thch ch vo trn k c ti; vua Chu Cao T ni: C l u Vua
li cn v xanh vo ngi; tuy l cu ni gii s nghi ng hoc ca ngi ta, cng l cu ni cng quyt
khng nn lm nh th. Tc thch rng vo i ca nh Trn, theo mi khng bit i, t h mnh bng
ngi mi r v mnh tht h lu qu.
Vua thch i vi hnh, thng m ra xm qun lnh , c l v li nm gch ngi trng vo trn Vua,
Thng hong thy vt thng hi bit duyn c, tm tc lu lm (Vic ny nh vic vua Hn V Bch
Cc; i nh th cng nguy him lm).
Nh Lm vng mnh i s sang Nguyn, mt v bn cung in v giu mang theo cm th; vic
pht gic, vua Nguyn khng n tr ti, ch sai ui v, v d bo t nay tr i c sai s thn phi kn chn
cn thn. (i s m khng cn thn, gn lm l vic nc, l gng sng cho cc v s thn, v cng
c bit nh Nguyn i vi nc ta x hu qu tht).
Tc nh Trn ngi cng h ly lm v chng ln vi nhau, c mt ngi tn l Quc Khang v lm
quan qun Di-n Chu, ly con gi ngi trong chu lm v, sinh ra con l T Ngha, Quc Trinh. T y
u cho con chu Quc Khang lm chc Tri chu.
Hng o i Vng Trn Quc Tun mt t ti Vn Kip. Vua c n hi thm bnh ng v
ni: "Nu qun Tu li sang xm ln, th dng k sch no?". ng tu:" Xa kia Triu V cho tiu dn yn
tnh, dn quang ng rung, i qun mi ra nh Trng Sa; nh inh v L p c thnh Bnh L m ph
c qun Tng, thi th by gi khc, nh L dng Thng Kit nh chu Khm v Lim, l v c th. bn
triu ta vua ti hp sc, m Toa b bt, l tri xui khin nn th. i khi l chng cy c li nh bng
binh kh di, ta th cy c on ao, em binh kh ngn chng vi th di, l li thng ca binh php. Nu
thy qun chng n mnh nh gi v la, th d- chng; nu chng li ln dn nh tm n, khng cn
chng c, th phi xem xt c bin nh th c, ty thi m hnh ng, cn nht l dng t sc ca dn, gi
vng cn bn, l thng sch.
Quc Tun l con An Sinh Vng, c ti lc c vn v v, xa An Sinh Vng c s him khch
vi vua Thi Tn, lc sp mt, dn Quc tun rng: "My khng ly c thin h cho ta th ta cht khng
1
96
Vit S Tiu n
nhm mt c". Quc tun tha vng, nhng trong lng vn khng cho l phi. n khi trong nc b gic
cp, binh quyn c tay ng, ng em vic y ra hi hai gia n l Gi Tng, Yt Kiu, th hai ngi cng
ni: "i vng ph qu ri, cn chng ti th th n gi vn lm gia n, khng mun lm nh th,
ting xu nghn i". Quc Tun cm ng pht khc.
Lc by gi qun Nguyn c th rt mnh, vua thnh Tn hi th Quc Tun: "Hay l ta hy u
hng i?". ng tu: "Trc ht chm u thn , ri hy u hng". Vua Thnh Tn khen lm, lm bi
vn bia sinh t ca ng, coi l Thng ph. Li cho ng c t tin cho ai tc v g
cng c, ri
s tu sau, nhng ng gi phn ngi by ti, khng dm cho mt ai (c ngi nh giu b thc ra cp cho
qun lnh, ng ch cho tn lang tng gi, nhng vn i tu c c, nhin hu mi cho). ng li cn tin
c ngi hin ti cho nc (Gi Tng, Yt Kiu u l gia thn ca ng, c cng to vo vic bt c Toa
. Cc ng Trng Hn Siu, Ng S Thng, Nguy-n Th Trc, Phm Ng Lo, Trn Thi Kin u l mn
khch ca ng, u c vn chng, chnh s ni ting i by gi) khi sp mt c dn con phi ha tng,
em tro tn chn trong vn An Lc lp t, trng cy li nh c, khng cho ai bit chn u. ng c
em vic cha ng dn ra hi cc con ng, Hng V Vng ni: "H khc cn khng nn, hung chi ngi
cng h". Quc Tng ni: "Tng Thi T l ng lm rung, m bit tha thi y thin h". Quc Tun cho li
Hng V l phi, rt gm k ti Quc Tng. Khi chu Lng Sn b c tt dch, ngi ta phn nhiu cu o
n th ng. Khi c gic, th n n th ng m cu xin, h- nghe thy ting ku hp kim, th tt i
thng.
Hng o son mt b sch Ch Gia binh Php gil sch Binh th yu lc, do tp Ch gia
binh php lm ra Bt qui cu cung , gi l Vn Kip tn truyn, Khnh D lm bi ta.
Ngoi truyn c ni: Nguy-n S Thnh cht ri li c sng li, t ni ra vic trn thin nh rng:
ng triu c ngi con gi l v tn khch bun Phc Kin, nm mng giao cu vi con long tinh, ra
con lm lon tc nc Nam, Thng nghe thy th, lp tc sai thanh y ng t xung trn tr gic .
By gi b Phu nh Trn Li-u nm mng thy a b mc o xanh chy vo trong bc m sinh ra Quc
Tun. n khi qun Nguyn sang xm ln nc Nam, c tn Nguy-n B Linh lm tng, l con ca ngi
con gi ng Triu, qu nhin b Quc Tun bt c An Bang ri git i. Tn y cht ri lm yu qui,
n b con gi tip xc vi n l b bnh, gi l Phm Nhan, ph ch khng tr ni n, ch xin c ci
chiu n th Hng o em v nm, th n phi chy xa, khng dm phm n. Hin nay Vn Kip
n th Hng o, sng Nam Sch c n th Phm Nhan.
Thng lun bn rng: Hng o cng nh Phn Dng1, m cnh ng li kh hn, l ngi h nh
vua, gi binh quyn, b ting ng vc, c ti vn ,v, m khng dm cy ti; anh hng lng danh hai nc,
m khng dm khoe cng; th lc c th lt ni lp sng m lc no cng knh cn nh c vua trc mt,
xem n vic lm ca ng, th i ngha ch khng theo li cha, ch bit c nc ch khng bit n nh, b
ci sc nhn u gy i h gi, rt gm m k ti con, s trung thnh y t nh mt tri. V vi Phn
Dng cn cao hn mt bc.
Hong t tn l Chiu mi sinh, khi by gi hu cung kh khn v s nui con tr, Vua y cho Nht
Dut nui h.
Vua nh th ch m o cc quan vn v (quan v i khn v o li mi, quan vn i m ench
inh, quan hu th i m xanh c hoa nh li c. o cc quan vn, v vt trc di 1 thc lm chun
ch; cc quan vn v khng c mc o tay rng, quan hu khng c mc xim. Li xung chiu cho
cc quan vn v ton dng m ch inh, thu hoa ta c xen ln sc bic).
1
97
Vit S Tiu n
98
Vit S Tiu n
3 v ny gi l Trc Lm tam t.
Khi nng bc th qut c dng nh Y Don, Chu Cng, khi ma ng gi rt th xp x nh B Di, Thc T b cht i.
99
Vit S Tiu n
Lu Kim thc thch thin a vi l, nh t thi h Y Chu c nho;
Bc phong k th v tuyt ti , nh t thi h Di T ng phu.
Y, dng chi tc hnh, x chi tc lng, duy ng d nh hu thi ph1.
Khi rc di hi vua Nhn Tn v tng c Lng, lc t cung2 sp a ra, ngi xem cht c cung,
ly roi m m li i cng khng c, vua sai Trnh Trng T dp m ng. Trng T n sn rng gi o
qun Long Dc ht khc Long Ngm, dn chng ko n xem, cung in mi rng ch i c, li ly
nhng cu ht dc ng, ph vo khc ht, lm cho c ting ht lin mi, khng cn phi truyn bo g,
m khi i ln, i xung, quanh chuyn, khng cn lo nghing lch na. Ngi i by gi khen l c xo t.
X l ca vua Nhn Tn chia lm hai phn: mt a v tng c Lng, mt th thp An T.
C thy tng cha Siu Loi l Tr Thng t tay chy t bn tay n cnh tay, c ngi nghi-m nhin khng
i sc mt. Vua Nhn Tn hi, tr li rng: "Thn t n ", la tt ri v tng vin ng k, n khi thc
dy ch phng ln u khi c. n lc y x l vua Nhn Tn a bo thp, thy tng y lin ln ni
hu h.
Vua t ra o binh Ta Kim Cng , thch 3 ch tn o qun vo trn, theo l o binh Chn
Thng (binh m gi l , l theo l c ca nh L).
Vua ly con gi thy tng ngi H vo cung (thy tng ny v mt gi, c knh, t ni l 300
tui, i c trn mt nc, li c th thu gn c ng Lng ln trn lng ngc, cho trong rut trng rng,
ch n lu hong, mt, rau ci v h).
Vua thn i nh Chim Thnh. Lc trc vua Chim l Ch Chi sai ngi vo cng (Ngi y l
ch tri Cu Chim). vua sai Nh Hi mt c hn vi ngi y; n khi vua thn i nh, sai Nh Hi n
trc chiu d; n Cu Chim, nhc li ch tri li c hn khi trc, y bo Ch Ch a c gia quyn i
ng bin n u hng. Khnh D tha c theo sau mun cp cng. Nh Hi nghe bit, tu ln Vua,
Vua gin xung chiu bt ct chn gim qun l Nguy-n Ngi, Khnh D s t li v ni: "Thn s l chng
ra ngoi bin li i lng chng, nn i theo thi". Vic ny khng ph mt mi tn m bnh c Chim
Thnh l cng Nh Hi (Khi by gi Vua ng qun Cu Chim, Minh Hin Vng bn lun lm cho lng
qun hoang mang, Vua gin, ui ra ngoi dinh, xung chiu cho Ch qun khng c thu nhn, Minh
Hin phi nm ngoi cnh ng, Phm Ng Lo mi vo trong tri qun, ni rng: "Vua trch m ui Minh
Hin, vn nht b qun gic bt c, chng s ni l bt c thn vng ca ta, s nhc n quc th. Ti
nh chu ti tri mnh Vua, ch khng n cho qun gic li dng". Vua bit chuyn cng khng xt n
vic y na).
Vua v n sng Thm Th, ht nhin gp trn gi to, dy thuyn u t c, thuyn ng tri ra gia
dng sng, Vua ln u mui thuyn xy chn, c (tn n quan) bm vo cng ln c trn mui, cc
thuyn khc u mc vo bi ct. Vua xung chiu sp chnh li nghi trng ri v kinh (Khi Vua i thn
chinh, n ca Cu Hi, ban m nm mng thy v thn n khc ni: "Thip l cung phi nh Tng, b gic
bc bch, khn kh v sng gi, Thng thng cho lm Hi thn. Nay xin gip Vua lp cng". Khi
tnh dy, Vua triu cc c lo n hi k s tht, sai t ri mi ko qun i. Chuyn i ny bin yn lng
khng sng, li cn bt c qun gic, Vua sai lp n th ca bin, t thi cng t).
on trn cng nh bi ca s Triu Tin, c thm c on ch sch Lun Ng, l: Ai dng ta th ta lm, ai khng dng ta th
ta . iu y ch my vi ta mi c c thi. Hay hn v cu ny m li c l ch sch c nhn, dng rt t.
100
Vit S Tiu n
Vua truyn ngi cho Thi t Chiu, Thi t ln ngi vua, i nin hiu l i Khnh. Vua nhn
ngi ri, c s thn nh Nguyn n, Vua mc o giao lnh la vng, khn vng. S gi khen rng: "Phng
pht nhu ngi trong lng tin". Sau c s gi no n cng ni: "Ta nghe ni Thi t v ngi thanh t, nh
thn tin c phi khng?".
Tr li: "C tht nh th. cng l phong vn, tiu biu ca nc".
Vua tin tn Chiu Vng ln lm Nguyn t, Cung Vng ln lm Ninh t, Vng ln lm Mc
t, Vng th tn ln lm , Phu nhn th tn ln lm Hu.
Vua Chu V lm vua, th truy tn hai v T ln lm Vng; vua Tng T c nc, cng truy tn
bn i lm , l l- phi vy . Nh Trn c thin h, cho phong t tin lm Vng, l vic m nhn
tm bt an. n lc y qua bn i vua, mi gia tn hiu lm , l li chm. Nhng m vua Anh Tn
cng cn c hnh vic tin tn y, ch cn hn khng lm, c b mi hay sao?
MINH TN HONG
Tn l Chiu, con th t vua Anh Tn, ngi vua 15 nm, tn v 28 nm, hng th 85 tui.
Vua bit sa sang chnh tr tin n vn minh, lm sng t cng nghip ca tin nhn; c lng trung
hu, m ng li cho con chu theo; duy ch tic rng khng xt r s gian ca Khc Chung n ni Quc
Chn phi cht, l km sng sut.
Nin hiu i Khnh th hai, Vua xung chiu: "Cha con, chng v v gia n khng c tha kin
ln nhau".
nh Hn c iu lut trong ngi h (5 bc tang) phi dung th, che ch ln nhau, i vua
Thi Tn nh ng c l cm cc gia n co gic ch nh; v c quan h n lun thng, lm cho
phong ha c thun hu. Vua Minh Tn vn l ngi hu vi h hng, ngi di c trng tn vi ngi
tn trng, tt phi ci tn i; ngy gi cc b c, ng ch u c ci thip nh k ra giao cho Hong t,
suy lng tt y ra, nn mi c li chiu ny. Nhng m Quc Chn l h nh vua, v c tn gia n Trn Phu
t co m b giam vo ngc, iu ny th cn dy dn sao c?
Nguyn s chp: Nm y qun nc ta n chu Trn Yn, lp sang 2 chu Quy Thun v Dng
Li; ni rng Tri chu l Triu Gic bt ngi bun nc ta ly mt khi vng, xm ln mt nghn khonh
t, cho nn n bo th, s gi nh Nguyn l Lu Nguyn Hanh xt hi vic ny, a ip d nc ta,
i lc ni: "Hn t ra 9 qun, ng lp ra 5 qun, An Nam thuc vo trong s y, dng bn sang
v cng, phn trn di r rng, hai bn i li vn c n hu, lm sao li khng yn phn, m u s xm
lc t ai, tuy vic xm lc ny l nh, nhng c y mu toan ln lm. Ai by ra mu ny, ai ch trng
vic ny, nn xt r ngi y, em n m trng pht ngay ni t ny". Nc ta phc ip ni: "L chut
bin gii t chng gy nn ln vic khng hay ny. Bn quc bit sao c?". Vic n triu nh
Nguyn, vua Nguyn xung ch phi ch s thn An Nam n s hiu bo. l vic ln thuc v b ci,
m khng thy trong s chp, c l nh lm s b st, vy bin chp ln y bit r ca nh Nguyn
ct mun yn khng mun ng n binh ao.
i quan dng s ni: Trn Khc Chung lm tng khng lm cho m dng iu ha, n ni c
nc lt v i hn. Khng lm c cng trng g, xin bi chc Khc Chung. Khc Chung ni: "Ti lm
chc quan gn Vua, ch bit lm iu g ng lm, cn nh i hn th nn hi long vng, qui cu cho ti
th no c?". Sau nc sng ln to, Vua thn i sa tr , i quan ni rng: "B h nn sa sang c
101
Vit S Tiu n
chnh". Khc Chung ni: "Dn ng b nn nc lt, vic cu cha cn cp lm, cn c c chnh no ln
hn vic y na. Tt phi ngi yn nh thn mi gi l tu c chng?".
Li bn: "Quan T tng li cho Long vng, i quan ch trch vic nh nht;
hai bn u c li c. Xa kia Bnh Ct hi vic con tru ho, mi nghe th l vin vng,
nhng cn bit trng chc v ca mnh. Nay Khc Chung li cho Long vng, vy th
chc v ca y l g? Cn dng y lm g na.
Nguy-n Bnh l mt ngi thanh lim, thng thn, khi i s Nguyn tr v, khng mua mt vt g;
n lc y i Ngh An lm s inh dn, khi v triu, em bao nhiu tin bng thu c tin np ln, Vua sai
thu nhn, ni rng: " t ra Bnh khng gian di". Li c Ph Trc l ngi sng sut, lc by gi Thin
Trng c trm cp ni ln nh ong, tn Vn Khnh lm u ng, c k nhn l bt c, gii ln quan,
tra hi u th nhn, ai cng cho l tht, duy c Trc hi vn mi, vic n y lu khng x c. Thng
hong ni: "N tha nhn ri, cn nghi g na?". Trc tu: "Khng b roi vt tra kho m t nhin n th
nhn, thn nghi lm". mt thng sau, qu nhin bt c tn Vn Khnh tht, t y Thng hong khen
Trc l gii.
Thng hong mt, Thng hong c tnh khim tn, yu mn ngi cng h; phng th vua Nhn
Tn rt knh cn, nm trc ham ung ru, vua Nhn Tn rn bo, th tuyt khng ung na. Ban quan
tc cho nhiu ngi, vua Nhn Tn ni: "C mt nc bng bn tay, sao quan triu nhiu n th"; t y
tr i rt tic tc phm. Khi vua Nhn Tn mt, b Tuyn T Thi hu cn sng, dn Thng hong rng:
"Ngy sau s coi l d m ph tng bn lng, c v a v huyt tng m trao tay Thng hong, n khi
Thi hu mt, Thng hong theo di mnh ph tng c Lng, bch quan tu: "Lng tm khng nn ng
no". Thng hong ni: "Mnh ca tin , ta khng dm tri; nu c s g bt li th ta t nhn c". n
my nm nay, li cng cn thn vic hnh n, c k gia n nh quan l Hong Hc b ngi lng kin, dng
k gian xo c khi ti. Thng hong bit vic y, bo v Hnh quan rng: "Ngi gii xt n phi dng
c tnh v l; tnh ngay l gian, khng nn ly l m b tnh, bit tnh ngay hay gian ri, li cn phi xt
n l ngay hay gian na, th gian trng s by ra. Tn Hc gian v cn kit hit, c trnh khi hnh pht,
l quan khng lm ht chc v". Sau khi tn v, vn cn t xt x mi vic, lc nhn h th lu tm sch
v, c lm ra bi tp "Thy Vn ty bt", n khi mt sai t ht i.
Gc thin h ti gia nh, c dy bo c gia nh, nhin hu mi dy c ngi trong nc.
Kinh Th khen vua Nghiu trong nc c thi bnh thnh tr, tt do thn mn cu tc lm u; Kinh Thi
khen vua Vn Vng c hiu qu tr gia bang, tt phi lm khun php cho v trong nh trc . Xem
nh vua Anh Tn th cha m knh cn, x vi h hng ha thun, vua Nhn Tn khen l c hiu, vua Minh
Tn noi theo np y, trong nc c vn minh thnh tr, dn c giu c, thun hu; ch phi l gc
bi tu thn t gia l g?.
Gia php nh Trn rt nghim v danh phn trn di, Hong phi Huy T l v vua Anh Tn v m
Minh Tn; ng thi vua Anh Tn, ci kiu ca Hong phi i l ca Bo T Hong hu ban cho, vua Anh
Tn cho l khng phi php cha ng c i, khng cho dng. n lc t cung ca vua Anh Tn t Thin
Trng a i, thuyn ca Bo T Thi hu c 8 thuyn ko dy dt, thuyn ca Huy T Hong phi c 2
thuyn dt, c k chiu ly thm dy buc vo thuyn Hong phi Trn Hu ni: "Thuyn ca Thi hu c
8 thuyn ko dy l ng php tc, phn k trn ngi di r rng lm, sao cn c thm dy ko vo
thuyn ca Hong phi?", ni ri rt gm ct dy ko thuyn ca Hong phi, th m Hong phi khng gin,
vua Minh Tn li cn khen, khuyn khch ngi c kh tit nh th, lo g khng c by ti trung thc.
Thng tng l Phm Ng Lo mt. Khi Ng Lo mi ngoi 20 tui, Hng o trng thy lm l,
g con gi nui cho. ng xut thn trong hng ng, m hnh nh khng lu vo ngh v lm,nhng tr
102
Vit S Tiu n
qun rt c k lut, i i vi tng hiu nh ngi trong nh, nn cc o qun ca ng tt l qun lnh
thn nhau nh cha con, nh u cng thng; ng li thch ngm th, c cu rng:
"Honh so giang sn cp k thu (hay chu),
"Tam qun t h kh thn ngu;
"Nam nhi v li-u cng danh tri,
"Ta thch nhn gian thuyt V Hu".
ng ngi lng Ph ng, huyn ng Ho, v l danh tng i by gi, khi mt 66 tui, ch
nh ng nay lm n th, c lit vo hng quc t. (Danh tng i Trn nh Hng o c bi hch, Ng
Lo thch lm th, khng phi chuyn v v m thi u).
Con gi Ng Lo l th phi vua Anh Tn, khi Anh Tn mt, v cha ng Bo Sn, lng Ph ng,
than rng: "Cha ny do Tin qun lp ra, lm nh ni y c th th phng Tin qun, ton c trung
v hiu l nguyn ca ti", lin sa li cha m n .
By ti nh Trn c ng To, L Chung ngi th bng ci h trong cung cm, ngi th xch ci
ti trong dinh tri, chc quan cn nh cha c ngi cao sang nh Tam Cng, giu c n vn chung,
duy c c vinh hnh tri k, ch mt mnh bit thi; cho nn c tm lng nh mn vua, n ni lng tm
m th phng, bo n tri ng n trn i cng l mt cch t lng trung vi vua, cng ng khen.
i by gi cc quan trong triu nh l: Trn Thi Kin, on Nh Hi, Thin L, Mc nh Chi
(Vua bit nh Chi l ngi lim khit, sai ngi em 10 vn quan tin trong ca nh ng, nh Chi em
vic tu Vua bit, Vua ni: "Khng ai nhn tin y, th cho khanh ly m chi dng"), Nguy-n D, Phm
Mi, Phm Ng ( 2 ng ny h Chc, Vua ly c h Chc khng phi l phong tc, cho i l h Phm. Cc
ng ny lm quan c phong , ngnh trc dm ni thng, c phong i thn). Nguy-n Trung Ngn
(nguyn tn l Ct, vua Anh Tn cho i tn l Trung Ngn), L Qut, Phm S Mnh, L Duy (ngi lng
C inh, huyn An Khang), L C Nhn, l lc nhn ti thnh nht hn triu cc vua khc. (Thi by gi s
gi nh Nguyn l Hp Mu n bo vua Nguyn mi ln ngi, ci nga i n tn cu Ty Thu m
khng xung nga, ngi bn tip tranh bin khng c; Vua sai Trung Ngn ra n, ly l m bin chit,
Hp Mu lp tc xung nga i b).
Trn Bang Cn lm quan i Hnh khin, l ngi nho nh c thao th, gin d, trm tnh khng le
lot, Vua cho bi th vo bc tng v ca ng rng:
"Hnh dung ct cch ni ng hn.
Tng mo ng ng ric kh khan,
"Phong lu nht on hn miu tn,
Tn l nan miu cnh cnh an"1
Nin hiu Khai Thi th nht, Vua c tin km ri li cm lin.
Ci chc Hnh khin lm chc Mn H snh, chc Ni th Ha cc vn theo c gi l Ni Mt
vin.
Nguy-n Trung Ngn lm chc Tri Thnh T Cung s, tnh ng s lc, by gi c Bo V Vng
c ban o en vo hng Thng v hu, Trung Ngn li vo hng o ta. Vua thng ngi c ti,
vic ng lm ch l lm ln, nn cho ra lm chc An Ph s Thanh Ha. ng c bi th t ph rng:
"Gii hin tin sinh lang miu kh,
"Din linh d hu thn ngu ch,
1
103
Vit S Tiu n
T k hnh trng: Khi t tui c ch ln; 12 tui l Thi hc sinh; 16 tui thi nh, 24 tui i s sang Yn Kinh.
104
Vit S Tiu n
li (Thng hong i n sng Bch Hc, c ng gia dng sng, cc thuyn phn nhiu mc cn
, cu o v thn sng y. Ph V i Vng ni: "Thuyn ng i c yn lnh, th s c khen thng".
Sau nm mng v v thn ni cha c phong thng g, lin phong thm cho 2 ch).
HIN TN HONG
Tn l Vng, con th ca vua Minh Tn, ngi vua c 12 nm, Vua c thin t sng sut, li
gp lc nc thi bnh, tic rng lm vua khng bao lu, cha thy lm c vic g.
Nin hiu Khai Hu th hai, Bo T Thi hu mt. Tnh b rt nhn t, yu con cc th thip cng
nh con mnh sinh ra, i i phi, tn rt c n hu; c ch cc t gia, khng em n in cho by ai bao
gi. i by gi khen l hn c cc v mu hu.
Chiu Vn Vng l Nht Dut mt (77 tui). ng thng hiu khp th s, bit r m lut, i by
gi khen l ngi uyn bc, cc ch tc triu nh u do tay ng lm ra. C s thn Chim Thnh hay s
Mn n, th ng ni chuyn bng ting Chim hay ting Mn, vua Nhn Tn khen l ngi phin lc thc
sinh, s gi nh Nguyn n, khng cn ai phi phin dch, ng tip chuyn vui v nh thng, s Nguyn
ng ng l ngi Chn nh (nc Tu) sang lm quan nc Nam. ng rt gii v liu tnh th ca bn
ch, trn nh Chng Dng, l chin cng ca ng to nht trong nm Trng Hng. Cao sang v thn
vng, th 4 triu vua, 33 ln chuyn gi mt trn quan trng; trong nh khng ngy no l khng c cho
ht vui chi, ngi ta v ng cng nh Quch Phn Dng i ng.
Trn Khc Chung mt, Khc Chung l ngi kiu m tm a nh nht, lm ra b cn thn, m vn
khng giu c bn tnh. Thng cng S C nh c bc, sut ngy khng h ngh, c c hay thua mt
vi quan tin, ly lm kh tm lm. Bn b c tic y tui con, khnh thnh nh mi, mi n l i lin;
nh lang thuc c mn n ngon cng n; qun lnhc biu mn n, th khen nnh v n; ngi thc gi
khinh y lm.
Khc Chung v l- lm nhc b Huyn Trn, mu git Quc Chn v ti, ci a vi thin
tai khng lng knh tri; i hn m li cho Long vng, khinh khi c qu thn; ch vic xim nnh lun
ci, m cc vua i by gi khng bit l k gian t.
Khi ph tng Bo T Thi hu Thi Lng, Vua sai bch quan chn ngy tt, c ngi ni nm nay
bt li, bc b ngy chn y i. Thng hong hi rng: "Ngi bit sang nm ta cht hay sao?". Tha
rng: "Khng bit". Li hi: "Nu sang nm cha cht th nn hon vic ha tng; nu sang nm cht m
tng c Mu hu, ch hn cht m khng lm c vic hay sao? Trong l- c s chn ngy l trng vic
m thi, sao li cu n vic ha hay phc th c". Vic tng vn thi hnh.
Xa kia: Khi a m tang vua i Tn i ng, vua c Tn thy xe tang khng i chnh ng
t sn li i trnh sang hng inh v V, hi c ti sao? Cc quan tha: "V bn mnh B h ti hng
Ng, nn xe tang trnh hng Ng". Vua ni: "C l no mu t li cho mnh, m bt xe tang i khng
chnh hng nh th", lin truyn lnh c thng hng Ng m i. Nay vua Minh Tn bc li chn ngy,
u l c hiu tm, khng m hoc v h tc.
Thng hong thn i nh nc Ai Lao, c Nguy-n Trung Ngn lm Pht Vn s, thanh th qun
lng ly, qun nc Ai Lao trng thy phi trn xa, Vua xung chiu choTrung Ngn mi vch ni ghi
chp chin cng vo , ri ko qun v, cha c my lu, li kin ngh vua thn i nh na, nhng b
chng au mt, c ngi xin hon vic y, Vua khng nghe; i n Ngh An, nghe tin nc Ai Lao xm ln
Nam Nhung, ng au cng c i, sai on Nh Hi lm c tng, cc o qun u do ng iu khin,
105
Vit S Tiu n
Nh Hi ngh rng qun Ai Lao yu th, nh tt phi c, mun lp k cng kiu ngo vi ng bi;
n khi nh nhau, qun gic phc sn voi m nh gip vo, quan qun to thua to, Nh Hi cng ng
xung nc, Thng hong nghe tin ni: "Khng phi Nh Hi khng bit liu tnh th qun gic, ch v lm
to qu m n ni". Th mi bit ngi ta khng nn mong c qu phn hn ca mnh.
Trong vic ny, Thin L cng ng au m c xin h gi, ni rng: "Th cht ngoi qun
dinh, ch khng chu cht trn ging m". Thng hong khen l kh khi, cho i theo, cng b cht
t gic.
Vua th gng au m xut qun, Tng th gng au m i h gi, ly s cht trn ging m
l hn, ly s cht bc thy bng da nga lm hng trng; i c ngi mang chn vo trc trc, mi c
mt m; vng nh, t kiu ngo vi bn t thip, tht ng ci.
C Nguy-n Trung Ngn lm Tao Vn s, kin ngh lp ra kho cha thc, chc cc thc thu in
phng chn cp cho dn b i, vua xung chiu bt cc l phi thi hnh.
l di kho Thng Bnh i c, n ma th bn v ong, khi chn cp c sn, khng n ni
lm s mi ht hong i lm, dn khng phi dt nhau i li kh s, quan khng phi c thu phin bn,
pht ra c chng chia ra khp, cng l mt chnh s hay.
Hng Hiu Vng i nh qun Mn Ngu Hng bnh c. Khi ko qun v, vin l c khi Nhn
Hu nh c Nam Nhung, m xin thng cho k gi thuyn. Thng hong ni: "Khi xa Khnh D nh
Nam Nhung, phi ly g ng ly thuyn, l thuyn coi gi t gic, khng phi thuyn gi Ngh An
ca mnh. Vic ny nay khc vi vic trc". Tha rng: "Nu khng c thuyn gi, th chin s gi lu th
no c?" Thng hong ni: "Nu th, trc ht phi thng ngi trong triu nh; Kinh khng gi
c yn, qun s i nh gic th no c?". Hng Hiu khng tr li c.
Vua i quyn lch Th thi gi l Hip k lch. By gi ng L l quan Hu Nghi Lang, lm ra
"Linh lung nghi", kho nghim hnh tng trn tri, u c ph hp.
Vua mt, (hiu l Hin Tn) Hong t Cao ln ngi, Vua ci nin hiu l Thin Phong.
C Nguy-n Trung Ngn lm chc Tri Khu mt vin s. Quy ch c: Cm qun thuc vo Thng
Th snh n khi y t ra vin Khu mt qun lnh o qun y. Trung Ngn kn inh trng xung vo s
khuyt trong cm qun, lp ra s sch. Vin Khu Mt qun lnh cm qun t Trung Ngn trc nht.
D TN HONG
Tn l Cao, con th 10 ca vua Minh Tn, ngi vua 38 nm. Vic vn v u sa sang chu o,
trong nc bnh yn, ngoi bang mn phc, khi nc c i tr ri, th sinh ra ham m chi bi, c nghip
nh Trn t y suy dn.
Ph chp: Hn c Cng Dng Nht L-.
Nin hiu Thiu Phong th hai, sa li ta Ng s i xong. Thng hong n thm, v cung ri
quan Gim st Don nh mi n, dng s khng ngh: Thng hong khng nn n Ng s i, li l rt
kch thit, Thng hong ni: "i cng l mt trong cung in, sao li khng vo c? V li trong i
trc kia c ch Thin t ging hc, l l c c vo Ng s i". nh cn c sc tranh chp, bn b
mt chc (nh cng l in cung, ni iu khng ng ni, ct che li mnh khng cng s, b mt
chc l phi).
106
Vit S Tiu n
By gi i km, mt ma, phn nhiu dn t hp lm trm cp, cng c nhiu ngi lm thy
tng v lm a cho cc th gia; gia n cc nh Vng hu cng nhiu lm.
t ra 20 phong on cc l bt trm cp (Dn b cng kh i lm trm cp, khng pht
thc kho chun cp cho dn lu vong, ch nh vo sc Phong on lng bt bn gic c, tht l cng
k).
Thi Thi hc sinh. Cch thi: m t c vn, kinh ngha v th ph.
Nh Nguyn sai Vng S Hnh n hi vic lp ng tr, Vua sai Phm S Mnh n bin lun.
Xa kia, thuyn bun ngui nh Tng n nc ta, tin ngi Tiu Nhn Quc (thn di 7 tc, ting
nh rui nhng, khng hiu ting ni) li tin vi Ha cn (git bng la, gi mi thc 300 quan tin, ch ra
o ng dng Ni Ph). Bo Oai Vng tn l Nghi-n t tnh vi cung n, n trm th o y; mt hm
mc vo trong m vo chu, khi tu vic l ca tay o ra, Thng hong trng thy ly lm nghi, sai kim
duyt li, qu nhin c b mt, cung nhn b mt ly li, em vo cung tin ln, Nghi-n v vic y m b ti.
Cho ngi hc sinh T Bnh lm chc Th ging.
Li bn: Nc n khi sp mt, th tri tt sinh ra mt ngi ph hoi. T y tr
i, vic hn khch bin gii Nht Nam ngm ngm m ra dn, tai ha ca Du Tn
phc sn, cho nn em chuyn mt ngi hc sinh m chp ln sch, l nh du bt u
lon t y.
Vua t ra trn Vn n. Xa i L cc thuyn bun do cc ca bin thuc Di-n Chu i n, n
lc by gi ng bin i ri dn, ca bin th nng cn, phn nhiu cc thuyn bun n u Vn n
bun bn, cho nn mi c lnh t ra trn ny.
Lng Thin Cng, trn Ngh An, c ngi con gi bin thnh con trai.
Tru Canh c ti, c tha khi cht. Xa Vua mi ln 4 tui, m trung thu chi thuyn trn Ty
h, b chm xung nc, tm thy trong ci nh c, gn tt th, Thng hong sai lang thuc l Canh
cu cha, Canh ni: "Chm chch th sng li, nhng ch b dng nuy thi". n khi Vua ln ln, Canh li
tin phng thuc ly mt ngi ng nam ha vi Dng khi thch m ung, ri t thng vi ngi con
gi cng cha m, th ng nghim; V th Vua t thng vi Thin Ninh Cng cha, qu nhin kin hiu; Canh
v c y c ra vo trong cung trng nom thuc, lin t thng vi cung n; vic pht gic, v c cng cha
Vua sng li, nnc mi-n ti cht.
Tn Canh l ngi nc Tu, con Tru Tn, khi qun Nguyn sang xm ln nc ta, v c ngh lm
thuc c theo qun lnh i, n lc qun Tu thua, li ni Long Chu, lm ngh thuc nn giu, v cng
nhn v m tht bi, ngi ta truyn li v ni c ni bc p, nn giu c khng c lu).
Ch M nc Chim Thnh chy sang nc ta, dng mt con kin ln di 1 thc 9 tc, v voi
trng, nga mi th mt con.
Lc trc cha Chim l A Nan cn sng, con l Ch M lm con r B in; B v B b
ngoi tuy thn vi nhau, nhng bn trong vn tranh quyn, n khi A Nan cht, B ui Ch M i m t
lp lm vua, Ch M phi chy sang nc ta, xin cho qun a v nc. Khi by gi Hng Hiu Vng trn
Ho Chu, phi m nhn vic y, nhng chm tr- ngy ny sang ngy khc; cha bit bao gi c
c thi k v nuc. Ch M nhn k chuyn c Chim Thnh: Xa quc vng nui mt con kh, rao hi
ngi trong nc c ai dy kh bit ni, th cho vn bc, c mt ngi n xin nhn, ni rng phi dng ht
100 bc thuc mi kin hiu, quc vng mng m nhn li. ngi ngh rng trong thi gian 3 nm,
quc vng , chnh mnh v con kh, tt c mt ngi cht, th l ch nhn bc m bt tt phi thnh vic.
107
Vit S Tiu n
Ch M sang cu xin, mong c v nc, cng ging nh th. Triu nh nghe bit chuyn y, mi ngh ct
qun i, sau ngn tr v vic vn ti lng, qun li ko v, Ch M lin sau cng cht.
S thn bn rng: Nc nh phng s nuc ln, l v nc ln lm yn c hon
nn m gi cho nc nh khi b mt nc; sao li khng em qun cu gip, lm mt lng
thnh ca Ch M qui thun, cho b c thnh ti c git nghch; cho chng thy
mnh bt lc, t lng coi khinh; Cha my lc m nc Chim vo cp Ho Chu, quan
qun b thua, n ni chng ko qun bc bch n kinh , ui xe Vua. Nc Chim
quy ri mi n khi nh Trn mt nc, tht l ti vic ny lm cho chng coi khinh ,
Trung Ngn khng nhn li c, khi by gi binh quyn tay Trung Ngn, m khng bit
mu tnh vic nc, cho nn b ch trch.
Trn Hu Lng khi binh Giang Chu, sai s gi sang nc ta xin ha. (Hu Lng l con ca ch
Tc, cui i Nguyn cng vua Minh Thi T khi binh).
Chu Hng o Vng t hp cc gia n trn ch ca cc nh Vng, Hu lm trm cp bc cc
x Lng Sn v Nam Sch.
Lc nh Trn ng thnh, nh c nh H, nh sc cc gia n ca Vng, Hu nhiu lm;
khi nh Trn gn suy, chng t tp lm trm cp, b tai hi v gia n ca Vng, Hu li cng nhiu; c
ngi ni v nh Trn cho Vng, Hu c m ph ring, nui ring gia n cho nn di hi v sau n
th, nhng khng phi. Lc mi u c nhiu v tn tht hin ti nh l Quc Tun, Nht Dut, ng no
cng sng sut tri nhn, bit ch ng ngi di, ngi ln ngi nh ai cng t ht ti nng, ngi lng
thin, ngi h tin ai cng c lng; hn th nh Phm Ng Lo km th cng c nh D Tng, Yt
Kiu nh vo sc cc ngi y rt nhiu cn n cc ng Hu Tc, Bo Oai th km ci, gian t, ch bit ua
nga, chi chim v thch n ngon, bn mn khnh mi c cu ca ngh n c ngon, gia n mi c c
nguyn c mi-n roi vt; cho nn k thc th1 th thch nghu ngao trong phong trn, k hn km th ch
ngh n ci ming bng, nh th khng xoay ra lm trm cp sao c? i! V khin, Phn Nhc Thy
c mt chc quan, th khng ai qua vt ni ni him Thi Thch; Vng nh Tu c thuc vo o
qun no, th cha n ni pht ra ci nn L Long. Ngi lm vic nc phi bit r nhng vic .
Trng Hn Siu mt. Siu c ti vn chng v chnh s, rt thch bi kch di oan. Vua ch gi ng
l thy ch khng gi tn, ni ng l Phc Am, cch An ng c mt bn sng, ng yu mn sn thy ni
Dc Thy, dng nh , nay hy cn di tch khc vo , ai trng thy cng mn chung. C iu s on
l: khng cho giao du vi ngi ng lit, ch quen thn bn trung quan (hu cn vua); nh tn t trng
Lng Giang, tn thy t cha Qunh Lm, u m chng giu m g con gi cho bn phi lon, i by gi
ch lm. L C Nhn gi ng l ngi nh qu cu, v ngi thn qu cu phn nhiu khng trng,
v vi ng tnh vic nhiu iu khng ng l phi.
L C Nhn mt, C Nhn lm Hnh quan, xt vic n nh ring, b i quan hch, Vua hi n,
ng tu tht, Vua ni: "Sao khng hi h ni trnh i". ng tha: "Th rng thn b ti, ch khng dm bng
bt vua, lm quan m ni di qun thng, th cn lm gng mu chi lin thuc sao c?".
Chu c D khi binh (ngi lng Thi Bnh nc Tu, sau i tn l Chu Nguyn Chng, l vua
Minh Thi T).
Thng hong i chi ni Kit c, khi tr v, trong thuyn ng c con ong vng t vo m bn t,
b au ri mt, (ngi i ni l Quc Chn ha yu m lm ra th ).
108
Vit S Tiu n
Vua Minh Tn ln ngi vua lu, ri b ch mu mi sinh ra con trai, n ngy y nm, c ngi
xin hnh l- theo Thi t, cc quan ly lm vic kh x. Vua Minh Tn ni: "Cn l- nghi g na? Trc v
cha sinh con c, nn tm ngi vua thi, nay sinh ri, i ln ln th ta tr li ngi, c kh g u". Ni
rng: Vic nh th t tin c n gi sinh nhiu s nguy him. Vua Minh Tn ni: "C thun ngha phi m
lm, c g ng lo" ri phi lm theo l- Thi t, nhng cha c bao lu th con v con c y cht.
Vua Minh Tn khuyn bo cc con rng: "Bin ln m c giu, ch th tn ti cho ngho, d c b
thiu thn, nhng khng mt hnh kim ca qu nhn".
n lc Vua au nng triu nh ngh lm chay, mun em thn thay cho Vua, nhng Vua khng
nghe. B Thi hu th cc sinh vt cu cho Vua bnh phc, Vua ni: "Thn ta khng th em d, ln ra m
i c".
Tru Canh xem mch, ni l chng phin mun; lp tc Vua c ra bi th:
"Chn mch hu ngn phin mun a,
"Y sinh lng l- yu iu ha,
"Nhc ngn phin mun v hu yt,
"Ch khng trng chiu phin mun a"1.
Vua li sai ly tp th ca Vua lm ra m t i, th thn chn ch mi, Vua ni: "Vt ng tic g
cn ch tic c, th cn tic g ci y na". Cc con n thnh gio, Vua ni rng: "Chng my xem c
nhn, iu thin th theo, cn phi dy g".
Thi by gi lin nm i km, mt thng go gi mt tin ng. Vua i x cho thin h, ci nin
hiu l i Tr, xung chiu cho cc ngi giu cc l b thc ra cho ngi ngho, cc quan s ti c
lng gi tin m pht cho.
Ng B t tp dn chng ni Yn Ph, ko c yt bng rng: "Chn cu bn dn" t i Liu n
Ch Linh thuc v y ht. Vua xung chiu cho cc l phi bt n tn y, a v kinh chm u.
Vua Minh Thi T nh nhau vi Trn Hu Lng sai s sang nc ta thng hiu, Vua sai L Knh
Ph i s sang nc Tu xem tnh hnh h thc th no.
Vua ng ngy Lng Phong ng, ch mt mnh T Lai hu bn, rt gm ra xem, Vua thc
dy, sai em chm T Lai.
Vua bt cc nh Vng, Hu lm cc tr ht vt, Vua duyt nh, ngi no hn th thng. Khi
trc lc nh ph Toa , bt c con ht l L Ct ht gii, cc thiu nin, con hu u tp li ht Bc,
thut tch c Ty Vng Mu hin o, 12 ngi mc o gm nh trng, thi tiu, thay nhau tr ra, tr vo
lm tr vui (Ting ht rt th thm, lm cho ai cng ng lng cm khi). Nc ta c truyn tch ht cho
trc y. Li hp cc nh giu nh l lng nh Bng, tnh Bc Giang, lng Nga nh Quc Oai, vo
trong cung nh bc lm vui, mt ting bc nghn quan tin. Li sai trng vn hnh, lm ci qut em bn
ly li. (C nhng khc ht Ging Hong Long, Yn Giao Tr, m v iu gn u nh c).
Lm vua mt nc m m sng nh bc ly h, trng rau bn ly li, v vi Ty Vin i Hn,
th cng ng b hn na.
C tn Ng Dn l Tri ch i Li, cha tn y c vin ngc con rt, mang sang Vn n bn
cho thuyn bun, nhn v th m giu, vua Minh Tn g Nguyt Sn cng cha cho n, tn Dn cy giu,
1
Xem mch khng nn ni phin mun, ch nn iu ha thuc m cha, nu c ni n phin mun mi, e rng sinh mi phin mun
khng ht.
109
Vit S Tiu n
ch n t ring c t thip, li cn c nhiu cu khinh khi Cng cha, cng cha tu ln Vua, tch thu gia
sn ca n. Lc trc th m n giu m g con gi cho, n sau nhn ci li ca con r si ngc m tch thu
ti sn; lng thch ca nng qu lm.
Vua khi lm cc vin th mc ln, o ao vn rau, xp lm ni, 4 mt u khi sng lu
thng, trng hoa c khp ni, nui nhiu ging cm th; pha ty ao trng hai cy qu. Dng cung in t
tn l Lc Thanh in, li o ring ci ao nh, bt ngi Hi ng tr nc bin mn v cha ,
nui con i mi, c, thung lung v cc ging hi vt; bt ngi Ha Chu ch c su v th . (Cha
nc mn, nui c su, li l k tng, vua Ty Dng , Tng Huy Tn cng c ni c bin, li khng
c ci chn th ny).
Nc Chim Thnh cp bin gii Ha Chu. Tc Ha Chu hng nm c u ma xun th hi c
trai gi chi nh u B Dng. Ngi Chim phc ngn ngun, nhn ngy hi p n, bt ngi chi
xun em v nc.
Quan Phng Ng s Lng Giang l Thiu Thn (ngi Thanh Ha) kho v v qun s, ai cng vui
v, sau v c em kiu ngo b ti ly, mt chc, qun s lm cu ca rng: "Tri khng r oan, Thiu Cng mt
quan". Khi xp hnh trang sp v, li c cu: "Thiu Cng ty qui, lng ta thng bi". Triu nh nghe bit
chuyn, li cho phc chc, li c cu: "Tri r oan, Thiu Cng phc quan".
Thiu Thn l v bin tng, m trong qun ng nh tic v vui mng r ra ba cu ca nh th, v
khi trong qun mt lng v v an i, cng nhau cam kh m khng y chng vo ni au bun.
(L Qut l quan Hu Bc X, ngi Thanh Ha, khi nh tui du hc kinh , c ngi bn i s
sang Yn Kinh, Qut c th ti-n rng:
1
110
Vit S Tiu n
"Vin Tn sn thanh L thy bch,
Ty phong trc nhp ng vn phi"1
Lng on rng ngy sau tt ln ngi vua, qu ng nh li.
B Hin T Thi hu a con th ca Dc, (Cung Tc Vng) l Nht L- ln lm vua, ci nin hiu
l i nh (Nht L- l con ngi ht cho Dng Khng, m y ng tn ht Ty Vng Mu hin o, lc
y ng c thai, nhan sc kiu di-m, Dc yu v sc p ly lm v, n khi , nhn lm con mnh. B
Thi hu ly c Dc l ch trng m mt sm, nn lp con lm vua). Nht L- ln ngi, c ngi ni l
ht cho v loi, gim mo nhn c ngi bu, Thi hu hi hn lm, Nht L- trong cung b thuc
c cho b, b mt. Thi hu c tnh nhn hu, tuy l phn v c, v l khc nhau, nhng vn n nhn t,
trong tnh ct nhc khng iu g ng ch trch, ht o lm m, i gn y cha c ngi no c
nh b. Khi xa vua Minh Tn ng Bc Cung, ngi gi ca bt c con c trong ging Nghim Quang,
trong mm c vt g, mc ra, c li ch ym tn hy vua D Tn, Cung Tc v Thin Ninh, xt hi kn bit
rng b th phi mua con cc . Cung Tnh Vng Nguyn Trc l con th phi. Vua Minh Tn mun xt cho
ra m tr ti, Thi hu xin b vic i; n i vua D Tn, c ngi li em vic y ra, Thi hu c sc
cu, nhiu ngi can vo vic mi khi ti).
NGH TN HONG
Vua Ngh Tn tn l Chn, con th ba vua Minh Tn, ngi vua c ba nm. Vua bnh c nn
trong triu, ly li c ngi bu, c cng dng nn Trung Hng, sng t trong tri t, m vn tm v
s im m, khng cho s c ngi lm vui thch, cng l v hin quan i Trn. Tic rng c nhn t
th c d, m tnh cng on th khng , cho nc ngoi xm ln, trong triu c k gian thn, nhm
ng ngi bu, dn d n ni mt nc.
Nin hiu Thiu Khnh th nht, Nht L- c ngi vua ri, ch chm chi bi yn tic; li quay li
h Dng, bch quan v tn tht u tht vng, quan Thi t l Nguyn Trc cng Thin Ninh Cng cha
ng m a cc tn tht vo trong thnh git Nht L-. Nht L- tro qua tng phc di Tn Kiu, tm
khng c, lin tan tc ko v. n khi tri gn sng, Nht L- vo cung, chia ngi lng bt 18 ngi ch
mu; Nguyn Trc b hi, Thin Ninh Cng cha mt bo Cung nh Vng rng: "Thin h ca t tin ta,
sao li b cho ngi khc, ng nn trnh i, ti a gia n i bnh ci nn ny". Nguy-n Nhin cng bit
Nht L- mun hi Cung nh Vng khuyn ng phi i ngay, Cung nh Vng lin i Giang, c hn
kn vi em l Knh hi vi qun Thanh Ha m khi binh. Lc y Nht L- tin dng tn Ng Lang, Ng Lang
m mu vi Cung nh Vng. Mi ln em qun i nh, th li mt bo phi theo Cung nh Vng, nn
bao ln cho qun i khng c ngi no tr v c. Ng Lang lm ni ng, bch quan cng th i theo, c
ni xin Cung nh Vng tr v triu, qut sch ni nn. Qun ca Cung nh Vng i n Kin Hng,
h lnh ph Nht L- lm Hn c Cng; ri lm l- co Thi miu, ni rng: "Vic ngy nay tht tng ti
khng c ng, v cho x tc khi ri lon m ti khng trnh c, tht t h thn lm". Ngay hm y ln
ngi vua, i nin hiu, xung chiu cc xe kiu u dng sn en, khng c sn son thp vng. Qun
tin n ng bn ng B u, Ng Lang bo Nht L- phi t tay vit th k ti mnh, b ngi ra n.
Vua trng thy Nht L- y lo mi, cc tng u c lng phn, rt gm h to rng: "K c ti bt c
ri, sao li ly nhn c n b m b mt ngha vic nh gic ny". Lin ui Nht L- ra, bt giam
phng Giang Khu. Nht L- triu Ng Lang n, ni di rng: "C l vng chn ct trong cung, nh ly
111
Vit S Tiu n
h"; Ng Lang qu xung nghe li. L- lin nh Lang n cht, vic n tai Vua, Vua sai nh bng tay
chn khng git Nht L- v truy tng cho Ng Lang chc Nhp ni T m, tn thy l Trung Mn. Nht thit
cc ch u theo nh c.
Vua ni: "Tin triu ta lp quc cng c php ring, khng theo ch nh Tng, v rng Nam
v Bc mi bn lm vua mt nc, khng nn rp theo ca h, trong nm i Tr, bn th sinh lm vic
nc, khng hiu r s khi lp php, lin b c php c ca t tin, theo v tc Bc. Nay l lc s
chnh, nht thit theo th l trong nm Khai Thi". Vua ly c Nguy-n Nhin c n vi mnh, cho lm chc
Hnh khin, Nhin khng bit ch, ph ph vic g phi vch ch r m bo cho y vit.
Quan Quc t T nghip l Chu Vn An mt, Vua sai quan d t, cho tn l Vn Trinh, c th
Vn Miu theo hng tin hin.
Vn An l ngi thanh tnh, gi tit hnh rt khc kh, khng cu g li lc cao sang, ch nh c
sch, c nhiu hc tr lm nn to, nh cc ng Phm S Mnh, L B Qut lm n chc Hnh khin,
cng phi gi l- thy tr, ly di ging ng ngi; c iu g khng phi l trch mng ngay; ng l ngi
nghim ngh ng s l th. Vua Minh Tn c lm quan T nghip, dy Thi t; vua D Tn ham chi nhiu
quyn thn lm phm php, ng dng s xin chm 7 tn nnh thn, khng c tr li, ng lin treo tr m o
ri tr v qu. ng mn cnh ni Ch Linh, n lm nh . Vua D Tn mun y thc chnh quyn cho
ng, nhng ng khng nhn. Thi hu ni: "Bc hin s thanh cao, vua cng khng bt ngi ta lm ti c,
giao chnh quyn cho ng ta th no c". Thin h ai cng khen l c kh tit cao. Khi bnh xong ni nn,
ng mng lm, chng gy ln yt mng Vua, ri li tr v ni.
Chu Vn An ngi lng Quang Lit, huyn Thanh m1, ch ng lin vi trng i hc, ng xy
mt nh c sch g ln, trc l ci m nc trong, hin nay c n th ng ni . ng n c ni
Phng Hong, huyn Ch Linh. (n th c bi vn bia l Nguy-n Cng Thi, tin s triu L, son ra. ni
Phng Hong c bia v bi k, do tin s L Duy n lp ln). L Qut hiu l Mai Phong bc cao hc tr
cao ca Chu Vn An.
Sch Xu D K: Long vng c con t ham hc, nghe bit Chu Vn An dy hc tr, lin ln ci
trn vo hc, m khng ai bit, gp lc nng h, nh lm rung mt ma, tin sinh ging xong bi, ngi
yn c v lo bun, mi n hi tin sinh c sao li bun, Tin sinh ni: "V gian thn cm quyn, khng bit
vic iu ha m dng, n ni c i hn, ngi c lng nhn u phi au xt, ta cng khng sao qun
c", lin ng ra tha rng: "Tiu sinh c ti g u, lm th no ko c my to ha c, nhng cng
xin th lm cht t, may ra cng sc" bn cm h nc vo nghin mc, mt lc c cn ma nh gii;
ri ly t thy, t y xin thi hc. Khi v n bn sng Nhu Giang, cht gp v thin s hi c lm ma ;
lin ng xung t ha ra con giao long, ng trong lng o t lp ln, gi l "giao long hc tc", i ngn
vi Qun s, hn thng sau thy c linh ng, ngi lng lp n th, nay vn hy cn.
Vua tr b cch ct chn rung bi ct bi, b lnh im duyt ti sn.
Trc kia, vng hu c rung ven sng th bi ct mi bi lin rung, u thuc quyn s hu;
n thi b Chiu T Thi hu mi lp ra php lut ct chn, chn ly rung mi bi, thu ly thu. Nh
quyn qu no cht hay b i, th ti sn thuc v con chu, n i vua D Tn mi c lnh phi kim
duyt, chu bu np ht vo cng, u l nhng ngi by ti ch thu nht m mo ra . Nay u b ht c
l y i.
112
Vit S Tiu n
DU
DU TN HONG
Tn l Knh, con th 11 vua Minh Tn, em vua Ngh Tn, khi vua Ngh Tn chy lon, th qun lnh
v binh kh u do tay vua thu nht, cho nn mi c truyn ngi.
Nin niu Long Khnh th nht, Vua b sung qun ng, sa sang chin thuyn phng c vic
nh Chim Thnh.
Thi Tin s, ly : Trng nguyn: o S Tch, Bng nhn: L Hiu Ph, Thm hoa: Trn nh
Thm.
V c cc hng xut thn. L c: 7 nm mt ln thi, cn thi nh khng c l nht nh. (Hc sinh
Tam qun thuc quan, hc sinh th thn, hc sinh tng ph, c phm tc ri, u c d thi).
Tuyn dn inh xung vo qun ng, xa kia qun tc v ch c o qun T Thin, T Thnh, T
Thn, sau t thm o Oai Tip, Bo Tip, T Ban, Hu Ban u ct ra qun hiu, c chc i i
trng v ph.
Vua nh ngch quan hu, t ra 6 cc Cn th Chi hu, ly cc v vng hu, tn tht lm chc
Chnh chng.
Vua cm qun nhn khng c mc li o qun ngi Tu v bt chc ting ni nc Chim v
Lo.
113
Vit S Tiu n
Vua i duyt c qun thy v qun b sng Bch Hc, xung chiu cho Thanh Ho, Ngh An
vn lng n Ho Chu, i Vua s thn i nh Chim Thnh, quan Trung tn l L Tch ni: "Vic em
qun i nh l vic ln nguy him, v phn tng sy th khng nn mun c cng trng m mun nh
lc no cng c; hung chi mi bnh xong ni nn, vt thng au ca dn, ca nc cha lnh, thn
trm ngh khng nn hng s". Vua khng nghe, khi ko qun i n sng Bt Trng, c ngi dn qu
ng c hnh m tang, vua xung chiu bt pht 30 quan tin.
Trc kia cha Chim Thnh l Ch Bng Nga quy nhi-u bin gii, Vua sai T Bnh em qun
trn gi Ho Chu, ngi nc Chim em vng dng Vua, T Bnh ly vng y lm ca ring mnh, m
ni rng ngi Chim v l-, nn nh, Vua mi quyt thn i nh Chim, quan qun i ng bin n
Nht L, th ng qun thao luyn, ri li tin ng ng _ Mang; ngi Chim lp n ly ngoi
thnh Bn, ni y ng ni th hp, t vi u l rng rm; qun gic phc trong rng Tng Lm, quan
qun ta khng bit, gic sai dng th tr hng, ni rng Cha n trn i ri, ch cn thnh trng khng,
nn tin mau vo, khng nn l c hi; Vua tin li, lp tc ci nga vy qun tin ln. L can rng:
"Chng xin u hng, th ta hy sai mt ngi bin s a th vn ti, d xt tnh hnh h hay thc ca
chng, nh k ca Hn Tn ph qun nc Yn khi xa, mi c". Vua ni: "Qun ta i vo su ri,
khng mt ngi no dm xung phong; vic binh cn phi thn tc, chn ch th no c; ngi tht gan
d n b", bn cho mc o n b, ri quan qun nh n c ni nhau ko i, i trc i sau xa cch
nhau, b phc binh gic xng ra cht t lm i, qun ta v, Vua mt trong m lon qun, T Bnh
thng lnh ton hu qun khng ng cu, chy thot ly thn; L Qu Ly c vn lng, c tin trn v
trc. ngy hm y kinh ban ngy m m ti, ch v ph x phi t uc bun bn. Khi ko qun
v, T Bnh b bt xung lm lnh.
Vic hnh binh ny, h L v 3 ln dng s can ngn, m Vua khng nghe, lin treo tr m b
i. ( l ngi Ph i, tnh thch thng, c ch kh ln; khi nh tui sang hc Ty H, xem cc tng tp
bn, ni rng: "Ngh ny lm khng kh g". Cc tng ni: "My c bn trng c khng?", tr li: "Xin
bn th"; bn ba pht trng c ba. Mt tng mun em v nui, nhng ng khng chu theo, c du hc, sau
Tin s, lm quan thanh lim v ngho, khng tu nh, rung; con chu ni i lm quan, vn gi c
n np nh, c ting i by gi).
Li bn: Vua Du Tn mt mu vic ngha c, qut sch ni nn, khng phi ti
anh hng khng lm c th; n vic ny th nhn li u hng ca gic m khng xt l
tht hay gi, vo ni him tr m khng d xt cn thn, c ko qun l lt n, n ni
mc nu tr hng, ba qun tan ht, lm tr ci cho qun Mn, tht l li khinh ch, c
gin, rc ly tai v vo mnh.
Thng hong ly c Vua b cht v quc nn, mi lp con Vua l Nghi-n ni ngi vua, ci nin
hiu l Xng Ph.
Nc Chim Thnh li vo cp, do ca bin Thin Ph ko vo, thng n kinh .
S thn bn: Lc nh Trn ng thnh, mi ln qun Nguyn sang l b thua ko
v; n lc nh Trn suy, mi ln qun Chim n, cp bc no chn ri v; qun Nguyn
l gic mnh, qun Chim l mn r nh, sao nh Trn i vi qun Nguyn th mnh th,
i vi qun Chim th yu th, ch qua l ti ngi c; Vua Ngh Tn, rt rt, khng c
bng vua Nhn Tn c hng ti; m by ti cng km na, khng bn mu k vi ai c,
khng giao ph bin gii cho ai c, ca bin khng c qun phng, trn sng khng c
n canh gi, qun gic n th m man, qun gic i th li c tc; thm ch em c thn
tng chy n An Sinh, em ht ca bu giu Thin Kin, khng k g t th, thy
114
Vit S Tiu n
gic i lm mng; nu m Bng Nga cha cht, khng bit nh trn lc y chng bng
cch g. T Bnh gii v ngh n cp vng, khng bit tr liu vic binh, Qu Ly gii v n
cp nc, khng bit cch lm tng , ng than phin cho thi vn v nhn ti khi by
gi nhiu lm.
Vua sai Trn nh Tham sanh nh minh bo tang, ni rng vua Du Tn i tun v bin gii b cht
ui. Nh Minh t chi rng: "Theo l- c 3 iu khng nn ving l: B khip s m cht, b p bc m cht
v b cht ui". nh Tham tranh bin mi, ni rng: "V Chim Thnh bn nghch, vua Du Tn v vic
nc m b nn, th l c cng vi dn, sao li khng ving?". Nh minh i phi sai s sanh ving thm.
Thi by gi nh minh ng nhm ng nc ta, ch mun tm c, L Thin Trng ni: "Nc
ngi ta em cht v quc nn, m anh lp ngay con ngi em lm Vua, nhn s nh th, th c th bit thin
mnh th no"; vic y mi b i.
PH
Ph tn l Nghi-n, con trng vua Du Tn. Vua Du Tn i nh min Nam m b mt, vua
Ngh Tn mi lp lm vua, sau b ging lm Linh c Vng, ngi vua 12 nm, l ngi hn m, hn km
khng lm c vic, quyn v tay k di, lm cho x tc nghin , n thn cng khng gi c,
ng thng lm.
Nin hiu Xng Ph th hai, nc Chim Thnh li vo cp, Vua sai T Bnh chng c, quan
qun t tan v, qun gic tha k n kinh , L Gic b gic bt, chng bt phi ly chng, Gic ni: "Ta
lm i thn mt nc ln, u phi ly chng my", qun gic gin em git i. ( Gic l con L Qut, c
truy phong l Trung V Hu; con l bnh lm chc Cn th Chi hu cc Chnh chng).
Thi by gi ng c vic qun, m ph kho trng rng; T Bnh kin ngh theo php nh
thu dong ca nh ng, mi mt h phi np 3 quan tin, t y thu mi nng thm. ( L c: rung cy
hay bi du mi ng thu, khng cy trng th mi-n thu. Rung phi np thc, bi du phi np la,
nh sn thnh nghch, sinh thm ra th khng tnh n, cht i th khng tr; n by gi li bt phi cung
rao dch ( bt i lm vic).
Qu Ly tin c Nguy-n a Phng lm Tng qun. ( Qu Ly khi nh hc S T, dy cho ngh v,
a Phng l con S T, b qun Chin bt, nay mi trn v, c Qu Ly tin c, ngi i by gi bo
l ng lo v chng gy nn vy cnh).
Vua sai qun dn chuyn vn ca ci ca nc n giu nc Thin Kin, cc thn tng lng
cng v rc v An Sinh, phng khi c qun Chim Thnh li vo cp Di-n Chu, vua sai L Qu Ly thng
lnh thy qun, T Bnh thng lnh b qun phng ng. Khi giao chin, Nguy-n Ton Ngao quay thuyn
tr li trnh tn n cua gic, Qu Ly chm u em rao cc tri qun. Cc tri qun thc trng reo h m
tin ln, cha Chim l Ch Bng Nga thua trn trn chy. T y T Bnh ku l c bnh, xin gii binh
quyn ( ri cht lin), Qu Ly mt mnh lnh chc Nguyn nhung.
Vua sai c xut cc ngi tng chng cng trng thin h tm lm lnh, nh Chin Thnh.
By gi qun Chim cp Thanh Ha, quan qun ng ni Long i; Nguy-n a Phng cm g ngn
gi ca bin Thn u, ngi Chim a c qun thy v b ln trn ni, ly nm xung, thuyn qun b
tn hi nhiu, a Phng khng i lnh ca Qu Ly m g cm ca bin ra m nh, qun Chim thua
to, tn mt vo ni. a Phng t ht c rhuyn ca gic, li c qun vy ni, gic cht i nhiu, d
115
Vit S Tiu n
chnh phi b chy, qun ta ui theo n Ha Chu ri mi v. c tin thng trn, Vua cho a Phng
lm Kim Ng V i Tng qun.
Khi L Qu Ly lnh chin thuyn i nh Chim Thnh, mi ng thuyn ln c hiu l Dim D,
Ngc t, Nha Tip, khi ra bin b sng gi nh b nt nhiu, lin tr v; ngi Chim nghe tin, dn qun
i ng b theo chn ni ng Qung Oai m n kinh , Thng hong sai L Mt n chng gi, i
n chn Tam k (thuc Qung Oai), qun gic phc sn, lng v voi u xng ra, quan qun ta thua
chy. c tin bo, Thng hong i ng Ngn trnh gic, mt ngi hc tr l Nguy-n Mng Hoa ko
thuyn ng xin li nh gic, nhng Thng hong khng nghe.
T i nh L v L tr li, qun Chim Thnhrt hn nht, h- qun ta n th gic chy hoc hng;
n by gi Bng Nga ngh thay i tc c, dy cho bit phng php nh trn, ngi Chim t y mi
dng mnh chu quen kh s, nn thng lm mi lo cho bin gii ca ta.
Thng hong cung Bo Ha, cc by ti chia phin trc bn, hi cc vic c, bin tp thnh
tm quyn, nhan Bo Ha d bt.
Nh Minh nh Vn Nam, sai Dng Bn n i qun lng, Vua sai Trn Nghiu Du vn lng
n u a gii Thy V a cho; nh Minh li yu cu 20 thy tng. Xa kia nc ta a Nguy-n Tn o
(hon quan) n Kim Lng, Tn o ni thy tng ngi Nam l o trng khoa cng l- hn thy tng ngi
Bc, nn by gi mi cu xin. Tn o li ni phng nam nhiu hoa qu tt, nn nh Minh cu xin cc cy
cau, vi, mt, long nhn, nc ta c a cho, nhng v khng chu c rt, cht kh c.
Tn tht i thn l Nguyn n thy quyn bnh ngy mt xung tay k di, bit rng Qu Ly tt
cp nc, mu trnh hu ha, bn xin co lo, v Cn Sn vui cng trc , t hiu l Bng H, ngm
y thc con l Mng D cho Qu Ly, sau ny tn tht nh Trn u b git hi, duy c con chu Nguyn
n l cn.
(Nguyn n hay th, c tp th Bng H pht hnh i, c th gi cho lin hu ni nhng vic
hng vong c kim c th lm gng, cc ng sao n khng can gin g. Li gi cho Trang nh, i ni
m nay co vo chung g, ch xi c m tt l xi con. Trang nh ch cn bit than th).
Minh s n mn ng i nh Chim Thnh, i 50 con voi, t Ngh An t nh trm cp lng
c, a n Vn Nam.
Li bn: T khi Tn o a tnh hnh trong nc mch cho nn nh Minh, cc
ngn nhn vt thnh, vng ngc giu, cho nn nh Minh mc yu cu, no i lng i
voi, khng nm no ngi. Qun gian nnh ko phng nghnh d- c lng ngi. Nh Trn
sai Tn o sang Bc m hng vic nc, nh Minh tin Tn o ln t Nam m m ra hn
khch bin gii, n c gia nh Tn o cng tan nt theo, ng ly lm rn.
H Tn Thc lm quan An Ph, c xm n ca dn, vua Ngh Tn ly lm l m hi, th t li
rng: "Mt ngi c n vua, c nh c hng thin lc. " Vua tha ti cho (Tn Thc ngi Di-n Chn,
Ngh An, nh tui , cha c ting, gp tit Nguyn tiu, c v php quan h L m hi treo n, Tn
Thc ngay trn m tic lm 100 bi th, t y ting lng kinh ).
Vua cho Qu Ly l c v thanh kim: (l c rng: "Vn v ton ti, qun thn ng c").
Qu Ly ly d ch ca Thng hong ph Vua lm Linh c Vng. Khi trc c sao chi, Vua
cng Thi y Thch bn mu ni: "Thng hong yu dng h ngoi, Qu Ly mun lm g c ny; nu
khng tnh trc, tt sau ny kh ch ng c". Mu y tit l, Qu Ly bit, a Phng khuyn nn ra ni
i Li, ch bin chuyn, C Lun ni: "Khng c, ra ngoi ri, th kh lng gi c ton". Qu Ly
116
Vit S Tiu n
ni: "Tng x khng phng k g, th ta phi t tn, khng th nh tay ngi khc c". C Lun ni:
"Thng hong c nhiu con trng ch xut, m li lp chu lm vua, tc ng c cu: "Cha thy ai bn
con nui chu" em cu y ng n tai, ri ci lp Chiu nh, tr tai ha thnh ra phc, d- nh tr bn
tay. Qu Ly mt tu, Thng hong cho l phi. Sng sm hm y, ni thc rng Thng hong i An Sinh,
triu Vua n bn vic nc, Vua cha n cm n ngay, lp tc b dn ra cha T Phc giam kn, ri ra
ni chiu ni: "Vua Du Tn mt khng tr v, th ly con ch lm Vua, l theo li c , nhng v quan gia
ln ni ngi, hy cn tnh tr con, c tnh tht thng, khng th lm ch mt nc c", nn ging lm
Linh c Vng, rc Chiu nh vo ni ngi Vua. Cha c my lu, li em buc c cho cht.
Cung nhn ca vua Du Tn, l m Linh c Vng l em gi h ca Qu Ly. Vua Du Tn i nh
min Nam b cht, b ny ct tc lm ni c, n khi vua Ngh Tn lp Linh c lm vua, b c t chi
khng c, li vo trong cung, ni chuyn vi Thi y Thch c v lo lm: "Con ti bc phc, kh kham
c trch nhim to. Tin hong mt i, ti khng cht theo c, khng cn mun trng n vic i na,
hung chi cn n trng thy con nguy n thn hay sao". Ri b mt.
Con t vua Ngh Tn l Chiu nh Vng Ngung c lp ln lm vua, ci nin hiu l Quang
Thi.
Li bn: Vua Ngh Tn gi ln qu lm, trc kia nhng ngi cho em, li lp
chu lm vua, khng coi ngi vua l ca ring, lng sao quang minh th. n khi tui
gi, m hoc v cu bn con nui chu, chia ra khinh v trng trong ch con chu, khng
ngh rng: x tc l trng, ngi no hin c th lp ln, cn phn bit con vi chu lm g.
V li trong hng con vua Ngh Tn duy ch Trang nh ln tui m hin c, Qu Ly vn
s xa nay, thanh ngn rng tt phi lp ng y lm vua, cho ng c li t chi; ng
t chi ri; lin khen ng l i c, ngn Ngh Tn khng nh kin g, lm tin s gi
di ca n lm cho tht. Lo gi 60 tui, trao ngi vua cho a tr 10 tui; gi con cho qu
gi, m dn n: "ng tht con ta, ng ph hy nh ta", khng bit rng con qu gi c tin
c u. Than i! Lng ngi mun lm mt nc ca ngi ta, tt phi lm hn m tr l
ca k ng cc, nh c vt g che mt mt i, ngi ng xem bn ngoi tuy c sng
sut, nhng v hon cnh d dang tri ngc, khng lm g c, nn mi n ni th .
THUN TN HONG
Thun Tn tn l Ngung, con t ca vua Ngh Tn, ngi vua 9 nm, b Qu Ly git. Tuy lm vua
m ch gi h v, lm v vua b nhn. Nm v ngy cht u b t thn cm vn mnh, tht ng thng.
Nin hiu Quang Thi nm th hai, ngi Thanh Ha l Nguy-n Thanh mo xng l Linh c,
lnh nn vo Lng Giang, dn hng ng theo.
Ngi Chim Thnh vo cp Thanh Ha, Qu Ly em qun chng c; qun gic p ngn thng
lu sng, quan qun ta cm g Bn Nha i ly vi nhau. Qun gic phc voi, gi tng nh tri v, Qu Ly
kn dng s ui theo, thy qun m cy g ra nh nhau, qun gic tho p nc, a voi ra xng vo
trn, quan qun ta thua to, Qu Ly trn v, xin thm chin thuyn chng c. Thng hong khng cho, v
th y xin tr li binh quyn, khng i nh na.
Thng hong sai Trn Kht Chn i nh gic, qun ra n Hong Giang, gp qun gic, Trn
Nguyn Diu ko qun u hng gic trc.
117
Vit S Tiu n
Vic ny Qu Ly trn trc, a Phng trn theo, th m cn cho rng: ton qun i gi gn sau
cng, l cng ca mnh, c v kheo khoang, th l nhng ngi thua b chy 50 bc ci ngi chy 100
bc, li khng xu h vi qun lnh buc thuyn gi cy g hay sao? Cn ti cn g m khoe khoang.
Qu Ly ni dm pha vi Thng hong rng mi trn Bn Nha, v a Phng m n ni thua.
Thng hong ni nn trng pht bng ti nh; Qu Ly ni: "a Phng dng mnh, thi s n s b i sang
Minh hay sang Chim mt, th h di hon, khng bng git i l xong" lin bt phi t t. a Phng than
rng: "V c ti m c sang cng li v c ti m n cht, ta ch tic rng khng cht trong chin trn
thi".
Yu tng l Phm S n chiu tp bn v li t Quc Oai, 2 vua phi i v pha bc tr nn; S
n vo trong cung khuyt 3 ngy; Thng hong sai Phng Th nh bt c, S n chu ti cht, cc
tn b bt phi theo, c tha cht khng hi g.
Cui i Trn, h- qun gic n l lnh i, nh rng bn cung khu kh chng c, n l gic i
thn qu cng vo c cung khuyt, m cng khng dm khng c, sao li nht n th. Vua Ngh Tn
tr quc th khng sa sang v b, Qu Ly gi ch bnh th khng quen tng lc, cc thnh tr, n canh
ch lu g n, mt tn yu tng khi ln m vua phi chy vt v, th cn gi l trong nc c ngi ti
sao? Trc kia vua Nhn Tn khng ngi trong thnh m gi, ra ngoi m liu cch nh gic, c hn nht
nh th u?
Cha Chim Thnh Ch Bng Nga cng tng l La Khi em qun n xm lc nc ta, vua sai
Trn Kht Chn chng c, gp nhau Hi Triu; ngi Chim cha t qun c ht, Bng Nga ra trc
xem tnh th, tiu thn ca y l B Lu K b ti, chy v vi quan qun ta, ch thuyn sn mu xanh m bo
rng: l thuyn quc vng; Kht Chn sai ha sng c nhm thuyn y m bn n mt lc, bn sut
qua Bng Nga, qun gic tan v c. Nguyn Diu ly xc Bng Nga chy v vi qun ta, Kht Chn ng
hm th cp dng ln Vua, Thng hong ni: "Ta v qun Chim gi nhau mi, nay mi c trng thy
u ny, khc g Cao T trng thy u Hng V". Bch quan u h mng "vn tu". Tng Chim l La
Khi thu tn qun i ng b theo ven ni chy v nc, gi nc t lp lm vua, con Bng Nga l Ma N
s b git, chy v nc ta.
M kho tng ni Thin Kin ly cc ca ci bn giu khi trc, b ni l, khng khai c,
lin b .
Quan T Nguyn n mt. Thng hong n hi thm v hi v hu s, ng u khng ni g,
ch xin knh nh Minh nh cha, yu nc Chim nh con, th nc c v s; ng c lm th rng:
"Nhn ngn k t d lo nha.
"Bt thc lo nha lin i phn"1.
L khuyn can Thng hong vic gi vua Thun Tn cho Qu Ly.
Nguyn n c c con gi tn Thi, sai nho sinh Nguy-n ng Long dy hc, ng Long t tnh vi
c Thi, Nguyn n lin g cho, sau sinh ra con l Nguy-n Tri khai quc cng thn i L. Nguyn n
ng Thanh H, ni Cn Sn, chu ngoi l Nguy-n Tri c lm bi ca. (Chp Hong Vit vn tuyn).
Li bn: "Nguyn n l tn tht nh Trn, gp vn nc khng may, ch ly s rt
lui ton thn l c sch, bit chi thng cnh ng Thanh H, m khng hi n x
tc Thin Trng an hay nguy; ch mu tnh cho anh em Mng D, m khng nhn g n
cha con vua Ngh Tn c li hay b hi; n khi vua hi n hu s, cng khng ni r;
1
118
Vit S Tiu n
khng bit rng: Qu Ly khng che ch g cho mnh, th sao cn a Mng D gi n?
Vua mt nc, by ti ton mt mnh th no c? Li rn dy ca c nhn ng lm.
Trang nh Vng xa cng Linh c mu tnh git Qu Ly, vic tit l, b n on, vn lng nghi
v lo s, phi trn i, n Vn Ninh, ngi tri khng cho , Thng hong sai Nhn Lit chy theo gi
v; Qu Ly ngm sai ngi git i.
Li bn: Trang nh l con Vua m trn i, gp phi ngi tri c d tm, tn
tng mn h c th; trn c vua cha khng xt cho ci c phi b i, cng khng bit
n nguyn do n ni cht. Vua Ngh Tn gi ln n th, tht ng gin lm.
Ma h i hn, Vua xung chiu cu c ngi ni thng vic triu chnh by gi. Bi Mng Hoa
dng th: "Thn nghe cu tr con ht rng: "Thm tai L s", tt nhin Qu Ly c d ch. Thng hong em
li y bo Qu Ly, v th Mng Hoa nh n lnh khng dm ra.
Khng r Mng Hoa xut thn l hng th no, tng x ni giang h m c lng lo cho Vua, li
cng t l kh tit chi s, t cao nh chim hng bay lng tri, Qu Ly lm th no m li by c. Tht
ng l ho kit
t chc Giang quan Tun th cc x, trng coi vic lng bt gic cp.
Mng Trang bn rng: K n trm ci vng th b git, k n trm c nc th c
phong tc hu; t ra chc phng gi giang quan, ch qua l k bt trm nh mc ti
cp np thi. Trong dn gian khng c vic o tng, ln ca, m nh Trn c mi
lo i ngc thay vc ri.
Qu Ly lm ra 14 thin minh o dng ln Vua; Chu Cng lm tin thnh, ngi hng mt pha
nam, Khng T lm tin s, ngi hng mt pha bc. Trong sch Lun Ng c 4 ch ng ng, nh l: Yt
kin Nng Nam T, khi nc Trn b Tuyt Lng v Cng sn Pht Mt mi. Khng T mun n v.v...
cho Hm D l o Nho, bn Chu, Trnh, Chu t th hc bc tp m ti hn, ch chm trm cp ngha c
nhn. Thng hong khen ngi lm. on Xun Li tr gio trng Quc T chng li ni l khng nn lm
th, b lu y ra chu gn.
Li bn: Nhan Uyn ni: o ca Phu t ln lm, thin h khng ch dung np ni,
cho nn L b trc, T b cng khn, V b thit hi, Thi b vy, b Yn Anh dm
pha, b V Thc ch trch, l li ngi ng thi, li c k trut xung lm trung hin, ging
lm tin s, tht l ngi m ch mt tri, mt trng khng nh sng, c lm tn hi g c
cc v sng . Cn n bo Xng L1 l o Nho, Lim, Lc2 l trm cp. o hc cc v
ny khi Bc, b khut trong thi by gi, sang n Nam, li cng b i sau bi bc, cc
ng tht l gp ch vn, ng than.
Qu Ly tm kn c dng mu h H, mun tr li h c, bn ly tn H Cng lm ngi tm
phc.
Thng hong sai v hnh tng Chu Cng, Hoc Quang, Ch Ct Lng, Hin Thnh lm bc T
ph (4 v gip vua) cho Qu Ly, li d rng: "Nu vua c th gip c th gip, nu hn km qu th c
t nhn ly". Qu Ly th rng: "u dm c mu khc, nu c th tri khng chng". By gi Thng
hong nm mng thy vua Du Tn a qun lnh n, ming c th rng:
1
Tn Hn D.
Chu n Di v Trnh T.
119
Vit S Tiu n
120
Vit S Tiu n
Nay thuc x Vnh Tin, Vnh Long, huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha.
121
Vit S Tiu n
Qu Ly bc bch Vua phi thin . Ng gi i n n i Li, 2 ngi cung nhn l Trn Ngc
C, Trn Ngc Kim ni mt vi Vua rng: "Thin tt c s cp ngi, cp nc". Qu Ly nghe bit, git
2 cung nhn y i; v c trt c li th vi vua Ngh Tn, (cu tnh nguyn gip con Vua) nhng vn
mun tri li th lu, mi ngm sai o si Nguy-n Khnh thuyt vi Vua rng: "Ni cnh p thanh u,
khc chn trn gian, bn triu ch sng Pht gio, cha c theo tin chn du, Cha Thng mt nhc v vic
nc, khng g bn truyn ngi cho ng Cung, gi ly sc kho", lin lp nn Bo Thanh Cung pha
nam ni i Li, rc Vua n , truyn ngi cho Hong t n, i nin hiu l Kin Tn, Qu Ly ly l
Quc T nhip chnh, ci bng rng: "Cai gio Hong thnh ch" ngay ngy hm y ln ng in
kinh mi.
THIU
Tn l n, con trng vua Thun Tn, ngi vua c 2 nm, Qu Ly ph lm Bo Ninh i
Vng.
Ph thm H Qu Ly, v Hn Xng.
Qu Ly tn ng l L Nguyn, t xt vn t tin l H Hng Dt, ngi Trit Giang (nc Tu) i
hu Hn n lm quan Di-n Chu, sau li lng Bo t1 chu y, i no cng lm ch tri, chu 12 i
H Lim ri n lng i Li, trn Thanh Ha, lm con nui L Hun, mi i ra h L, 4 i sau n Qu
Ly, lm quan trong triu Trn Ngh Tn, ln n chc Thi s nhip chnh, ri cp ngi ca nh Trn,
quc hiu l i Ngu, tr li h H; cha c my lu li truyn ngi cho con l Hn Thng, tim v 6
nm, sau c 2 cha con b ngi minh bt.
Nin hiu Kin Tn th hai, Qu Ly bt p Vua xut gia i tu, Ngc Thanh Quan thn m Thy,
lm bi th a cho Vua i ni: "Trc c v Vua kn km l Hn c v Linh c, sao by gi khng
bit sm t liu ly mnh, phi mt sc ngi khc?". Li mt sai Nguy-n Cn i theo coi chng, bo rng:
"Nguyn qun khng cht, th my nn cht i". Cn dng thuc c ln, nhng Vua khng cht, lin sai
Phm Kh Vnh treo c Vua ln cho cht.
Qu Ly hi minh th n Sn, ngi nh lu ca Kht Chn, thch khch Phm Ngu Tt mu
toan git Qu Ly, cm kim ng bn, Kht Chn a mt bo thi, nn khng lm c vic, Qu Ly thy
trong lng khng yn, ng ln. Ngu Tt nm kim i, ni: "Ch cht ung thi". Vic pht gic, l Kht
Chn hn 370 ngi u b git.
V vic ny m lng bt d ng, lin hng nm khng thi, i ng nhn ngi quen ch ly mt
nhn, khng dm ng ni chuyn; hnh khch c tr u, th hi k giy t, thn xm u t im canh,
hi xt rt ngt, trn ng vng ngi i.
Kht Chn ngi H Lng, huyn Vnh Phc, khi em ra hnh hnh th ln ni n Sn, ku to 3
ting. Cht 3 ngy, mt vn nh cn sng, rui b khng dm u ln. Hin cn c n th, khi gp i
hn, cu o tt c linh ng.
Qu Ly t xng l Quc t Chng hong, mc o mu b hong. Nhn Th cung, (hy cn xng
l D, cha dm xng l Trm), Nguy-n Dng Ph, ngi lng C ng, trn Thanh Ha, a th ni:
122
Vit S Tiu n
123
Vit S Tiu n
124
Vit S Tiu n
125
Vit S Tiu n
tp dn lm k lu di, cp ht ca bu, con gi, thiu cc ng nam, thu nht cng, cho trm a v
Kim Lng.
HU TRN
VUA GIN NH
Vua tn l Ngi, con th vua Ngh Tn, hiu l Gin nh. Cui i H, Vua khi binh phc hng
nh Trn, ngi vua hai nm, b qun Minh bt, tuy l lng tri, nhng cng ti ngi lm hng vic.
Thng 2, nin hiu Hng Khnh th nht, H Trng tin qun n L Giang, ngi Minh chim c
hai bn b sng nh gip li, qun Trng thua, Qu Ly, Hn Thng cng v Thanh Ha, dn chng kinh
v cc l, phn nhiu theo gic Minh m phn h H, ri u hng qun Minh, ngi Kinh v ngi cc
l b ngi Minh x tn khc, ai cng c d ch mu phn li Minh.
Nh Minh xung chiu tm con chu h Trn, k lo ni: "B L Qu Ly git ht c, khng cn ai ni
di h Trn c. An Nam vn xa l t Giao Chu, xin phc li qun huyn nh xa, i mi cho
dn". Nh Minh bn t ra qun Giao Ch, c chc B chnh n st v cc ph huyn nha mn. (Nh Minh
cu con chu nh Trn, u phi l chn tm, ct che tai mt ngi nc Nam ; quc dn cng bit
nh th, chng l thun theo chng cho xong, ch c thch g lp ra ph huyn).
Qu Ly chy ra ca bin in Canh, ngi Minh ui theo, qun H b thuyn t tan v, Ngy
Thc xin 2 cha con H t t mnh, ni rng: "Vua nc mt, khng chu cht tay ngi khc". Qu Ly
gin chm Tha; li chy i K La1, dn ni y c b lo n yt kin, ni: "Ni ny tn l C L, c im
khng hay, xin ng li y" (B lo ny khng mun cha con H y, nn phin vn i, da y ),
Qu Ly li chm ngi ny. Ngi Minh ko thng n Nht Nam, bt c Qu Ly bi bin Ch Ch, bt
c Hn Thng ca bin K La, bt c Quc Trng ni Cao Vng, ngoi ra cn bao nhiu ngi
u b bt ht; duy c quan Hnh khin Ng Mi-n nhy xung nc cht, v y l Nguy-n Th ni: "Chng ti
t tit, th l c s ri; nu ti cn sng l ph chng ti, ti khng n th"; ri cng nhy xung nc m
cht.
K La c ni Thin Cm2, l ni 2 cha con H b bt, nn gi tn l Thin Cm. Li trong cu s:
Khi thng chi , nghe ting so tri, nn gi tn l Thin Cm, ch Cm l n vit lm ch cm l
bt.
Ngi Minh tnh ly c 48 ph, chu, 3.169.500 h, 121 con voi, 420 con nga, 35.700 con tru,
8.865 ci thuyn.
Trc Hong Hi Khanh trn Thng Hoa, ly th quan l ng Tt, Phm Th Cng lm ngi tm
phc. Tt cng Chu Phn, Nguy-n L, v cng trng m ght nhau, gp lc y cha con H b ngi Minh
bc bch, vit th cho Hi Khanh sai L thng lnh dn thin c, lm qun cn vng, li sc phong Ma N
lm qun vng, v v dn chng Chim Thnh; Hi Khanh u n gii khng bo cho dn chng. n
126
Vit S Tiu n
1
2
127
Vit S Tiu n
128
Vit S Tiu n
ng mc ngi Thanh Ha, L Nh ngi Thanh Oai, L Khang ngi Thanh m, Ci ngi Ngh An,
git v tn ph qun Minh v k; li c Nguy-n Ngn H, cng l ngi hn ht trong m ho kit, cm
qun ra khng c vi ch, nhng v s tit ch khng thng nht, khng ngi sai khin c qun, nn u
khng c cng g.
Nh Minh xung chiu, i lc ni: "Giao Ch thuc v bn nc Tu, dn u l con ca
trm, v nht thi khng ngh m theo gic, n ni phi b git chc, nhng m ch qua ch c vi ngi
gian c, nhn dn phi hip bc m thi, khng phi l bn tm. Nu bit hi ci, th cho c duy tn cng
vn dn. Trong nu c ngi kin thc, bt c l gian y em dng np, khng nhng tha ti cho, li
cn cho lm quan chc na".
Vua Trng Quang sai H Ngn Thn, Bi Nt ngn lm s thn i cu phong. Trc sai L Ngn
sang triu Minh xin phong, b git mt, n khi y Ngn Thn n Yn Kinh, vua Minh hi s tht quc
vng mnh yu th no. Ngn Thn ni ht cc vic; nh Minh gi di cho vua Trng Quang chc B
Chnh S, Ngn Thn chc Tri ph. n khi tr v nc, Nt Ngn tu r vic Ngn Thn tit l vic nc
vi Vua, Ngn Thn lin b git.
Gii Tn l Tham ngh ca nh Minh ni: "Chia Giao Ch ra lm ph huyn, khng bng nhn theo
li phong kin c". Vua Minh gin giam vo t.
Ngi Minh bt Gio th L Cnh Tun a v Kim Lng. Trc Cnh Tun l vn ngn th a cho
Bi B K, c 3 k sch: thng, trung v h, i lc ni: "Nh Minh trc c sc cho B K theo qun i
nh gic, ha ch khi bt c cha con H ri, th kn cho chu nh Trn m lp lmVua, cho li nc
m gip Vua. Nay en chia nc ta lm qun huyn, ch cp cho tn xi phu coi miu th ca nh Trn.
Nu chp li trc m tu, bin bch l k lo ni vu, h Trn cha tuyt t, c xin li phong vng cho nh
Trn, l thng sch. Nu khng c th, th xin lm quan coi t ng nh Trn, l trung sch. Cn
n lm chc Tham ngh ca Minh, tham tc lc th l h sch. Lm c thng sch th xin a thn
ng dng, nh sm qu trong t thuc ca ng; nu trung sch th xin ng sai bo cm ci mm, ci nm
ru, trong khi t l- t ng; khng c th, th xin v qu nh, nhn tn cho qua tui gi". Khi tch bin
nh Bi B K, bt c th y, sai bt tra hi; gp khi lon khng bit Cnh Tun i u; n khi t nh
hc Giao Chu mi bt c, gii v giam vo ngc.
Li bn: B K ln li nghn dm i co nn vi Minh, c lng trung nh Thn Bao
T ng khc sn nc Tn; Cnh Tun ngh ra 3 k sch mong phc li nh Trn, c ch
nh o Uyn Minh vn gi nin hiu Ngha Hy; nhng m mt ngi th khng t b
quan, v chc th ty m thay i tit tho; mt ngi khng bit trn n, v mt gio chc
m mt thn danh. Mi bit gi c ch kh, gi c tit tho kh l th.
Trng Ph, Mc Thanh dn qun vo xm Ngh An, gp Nguy-n Xut, Cnh D M , hai bn
nh nhau cha phn thng ph, v M ng x him tr, k binh khng tin c, Ph i ln vo trong
rng na, na m nh p qun Nguy-n Xut, Xut khng ch c, phi dng thuyn ra bin trn.
Ph ui bc bch qu, Ngh An, Di-n Chu u b hm.
Nh Minh sc d i lc ni: "Vng mnh tri m thng tr, ch mun dn thin h u cng c
yn; Giao Chu l t c ca Trung Quc, nay li tr v; kn chn ngi hin m ph tr, cn lo rng
nhn trch cha ra khp mi ni. L cc ngi phi th trm, hng li cho dn, dy dn bit l- ngha, bit
chm ngh nng trang, cho yn nghip lm n, hng hnh phc thi bnh".
Li bn: Ngi Minh thng tr nc ta, t ngh c th ly oai lc m p ch c;
nhnh t thng 5 inh Hi bt c H ri, thng 10 vua Gin nh li ln ngi, ni n
vua Trng Quang, trong 5, 6 nm, chin tranh khng thi, mi bit l kh bnh c. By
129
Vit S Tiu n
gi cn quyn ban chiu sc, ngh cch y d dn; nhng m Trng Ph i n u, d
hn h ci, Hong Phc ra mnh lnh ri nh lng ln, vua Minh xa cch, khng bit
dn thuc quc khn kh n th, bo sao m dn ch nh nc c, m coi Minh l cu
th.
130
Vit S Tiu n
m qun gic vn chim phn tin nghi hn; t Qung, Thun him tr coi nh c th ta nng c,
nhng tnh th t y no b qun phn bi ch r cho gic ri, tai nn b bt Lo Qua tht cng ng
thng!
131
Vit S Tiu n
Bnh nh Vng i ph qun Minh Mang Thi. Trc Vng khi binh Lam Sn, th qun
km v t, ngi Minh lng bt mi, bn mu cng tng t rng ai c th em thn ra thay ta, cho ta i
n np, giu tng tch m cho qun ngh, mu c binh ln sau. L Lai xin em thn nhn ly vic y,
Vng ly khn tri ni: "L Lai em thn thay cha, nu sau ny khng nh n cng, nguyn cung in
ha thnh rng ni, bo n ha thnh ng, thn kim ha thnh dao cn". L Lai lin t xng l Bnh nh
Vng, khiu chin vi qun Minh ri cht. u cng truyn i l Bnh nh Vng cht ri, ngi Minh
cng tin l tht, khng lu . n lc ny Vng ri n n Mang Thi; L Bn, Phng Chnh em 10 vn
qun n vy, Vng phc binh Thi Lang tp kch, Bn v Chnh ch chy thot c thn, b ht n ly,
lui v Ty , t y xa gn nghe tin hng ng, qun th ni ln ln lm.
Bnh nh Vng chim c Ba Lm, tham tng nh Minh l Trn Tr c hi vi Ai Lao n nh,
Vng bo tng t rng: "Thng hay bi ti tng, khng phi ti s qun t hay nhiu; qun chng xa
n, ta th th ngi ch qun ca chng i vt v, tt l phi thng". Lp tc ng m nh p qun dinh
ca Tr, qun Tr hi li, va gp t trng Ai Lao l Mn St ko qun n, Vng thn ra c chin, chm
v bt c rt nhiu. Trc Vng kt hiu vi Ai Lao, t y tuyt giao.
Trn Tr li a qun Ai Lao sang chia lm 4 o qun nh qun ca Vng ca Ngc Gia;
Vng bo ch tng rng: "Ta bn mt u c qun ch, binh php gi l t a, nh mau th cn, khng
nh mau th cht". Tng s u nh th t, i ph c qun Minh, qun Ai Lao cng trn chy, qun
ca Vng n Linh Sn tuyt lng, hng ngy phi n rau v mng tre; sai ngi n qun Minh xin ha,
M K v nh bt li mi, cng cho ha.
Nm y l nm Qu Mo, Vng sinh c con trng l Nguyn Long (sau l vua Thi Tn).
Vua Minh thn i nh Mng C, mt sng Du Mc, di mnh truyn ngi vua cho Thi t Cao X,
ci nin hiu l Hng Hi. Thi by gi vua Minh mi lp, qun thn phn nhiu ni n s li v hi v vic
ly hay b An Nam, vua Minh khng quyt nh c, mi triu Phc v, hi vic bin gii. Phc ni: "Nu
c ngi gii ph ng An Nam, th c th gi c v s". Vua Minh cho l phi.
Bnh nh Vng a qun i tun Ngh An, ly c ph Tr Ln. Tng Minh l Trn Tr v
Phng Chnh ko qun n cu vin, Vng phc qun v voi trong rng, nh ph c; Tr chy v
Ngh An, Vng tha th dn qun vy thnh Ngh An. Khi by gi ngi Ngh An ng kh v chnh s
bo ngc ca ngi Minh, thy Vng n, tranh nhau mang tru b v ru n rc khao qun, ni rng
khng ng hm nay li trng thy uy nghi ca c quc. Gp khi tng Minh l L An t thnh ng Quan
ko qun n cu vin. Trng Hng lnh 300 thuyn lng thc cng t ng Quan ko n. Vng chia
cc tng phc binh hai b sng ca Chuyt Giang nh mnh, qun Minh thua to; Trn Tr chy v ng
Quan, L An cng vi Hng li vo thnh Ngh An c cht gi. Vng bo ch tng rng: "Binh php ni:
b ch mnh nh ch yu, trnh ni tht lc nh ni h, th t dng sc m cng gp bi. Nay qun Minh
c cht gi thnh Ngh An, tuyt hn tin tc vi ng lu, Thun Ha v Tn Bnh th ng rt xa,
khng c th thng tin vi nhau c. Nay ta em o qun khc n nh, tt l thng". Bn sai Trn Hn,
L N ko qun n thng Tn Thun, L Ngn, L Bi em chin thuyn i ng bin m tip ng; qun
v dn Tn Thun ht thy quy thun vi Vng, tng Minh l Nhm Nng nh khng li, vo thnh c
th, trong v ngoi cch tuyt nhau, hiu lnh ca Minh khng thi hnh c. T Ty n Tn Thun u
vo tay Bnh nh Vng, ch tng tn Vng l i Thin Hnh Ha, sau c bng d vic g, u dng 4
ch .
Vua Minh mt, Thi t Chiu C ln ni ngi, ci nin hiu l Tuyn c, xung chiu i x, i
lc rng: "Phng php thng tr nht l yn dn; c lng thng dn, trc ht phi tha li lm. Giao Chu
thuc vo nc Tu 20 nm, vn gi ln bn nghch, phi dng n qun. Nhn tnh ai ch mun yn,
132
Vit S Tiu n
dng n binh cng khng bn ch triu nh; u bi ngi cm quyn, ph tuy khng phi ng, mi
sinh ra nguy bin, l bt c d, bt ti tht cng ng thng. Nay ra n khoan tha, phm cc nghch
phm bt c hay cha bt c, lm ti hay cha, th ngy chiu th ny n, v lun ti ln hay
nh, u khoan tha ht. Ngoi tr thu chnh cung qun lng, cn nht thit cc vic m chu, i vng,
nu mui, ly ch u phi nh bi, trong nc c giao dch vi nhau, khng cm on".
Bnh nh Vng tin nh thnh ng Quan. Khi by gi trong thnh trng rng. Trn Tr t Ngh
An trn v, p ly c th; bao nhiu tinh binh mnh tng cn Ngh An c. Vng ly c gic nhiu
qun mt thnh vng chc, cha th nh ly ngay c, bn chia cho L Trin, L Kh dn qun tun
gii t Giang, Tuyn Quang, chn ng vin binh Vn Nam ko sang; L B, L i dn qun tun
gii t Khoi, Hng, Bc, Lng, tuyt ng vin binh Qung Ty; L L-, L X thm qun tin bc cc
thnh thuc ng , thanh th qun rt ln. Tr a th bc sp cp bo cho L An, Phng Chnh phi v
cu ni cn bn, hai ngi lin vt bin v ng , ch Thi Phc li gi thnh Ngh An. Vng sai
L Ngn vy thnh Ngh An, t mnh em i qun theo chn An, n u qun huyn u hng. Vua Minh
nghe thnh ng Quan nguy cp, sai Vng Thng, M Anh lnh 5 vn qun, gm c vin binh Vn Nam
tin sang. L Kh n nh cu Xa Lc ph c ton qun . Vng Thng, Phng Chnh, M K li
chia lm 3 o qun (C S, Sa i, Thanh Oai) n nh, L Trin phc binh cnh ni C Lm (Thuc
Thanh Oai) nh ngang hng qun M K, K cng Phng Chnh phi lui, hi vi Vng Thng; khi qun
Minh vo su, phc binh bn mt ni ln, nh nhau to Tt ng, Chc ng, chm c Thng th
Trn Hp, qun Minh thua to, cht ui rt nhiu, dng sng Ninh Giang y xc, nc khng chy c.
Thng, Chnh v K ch chy c mt thn, L L- tha thng ui theo, tin st n ng . Vng c
bo tip, sai Trn Hn em thy qun tin ln sng Nghi Lng ra Ht Giang, hi hp vi b binh bn ng
B u, Vng t cm qun n thng pha nam thnh i La, nh gip bn mt, cc ho kit kinh v l,
th t cc bin trn u ko n qun mn, xin ra sc c nh, Thng v Chnh trong thnh, qun kh tn
mt ht c, u phi ph chung Quy in v vc Ph Minh ra c sng n, ngy mt cng qun, duy ch
liu cht ngi i vin binh; chng mt sai H Trung mang bin ln ra i xin thm qun, b phc binh ca ta
bt c. T y cc ph huyn thuc ng u hng ng vi Vng, hiu lnh ca Minh khng thi
hnh c na.
Vng chia cc l thuc ng lm 4 o, t ra quan thuc, v tun kim ca bin, bt qun
Minh chc mang th trn v Bc.
Thi by gi thnh ng Quan cng qun qu, Vng mun nhn lc chng khn n bt hip
chng phi ha ko qun v Bc. Vng Thng k cng, qun vin tuyt, cng phi sai ngi cu ha, m
li s vua Minh bt ti, xin theo chiu th nm Vnh Lc, bo phi lp con chu nh Trn, khuyn Vng tm
ly con chu nh Trn m lp ln. Gp lc by gi c H ng l con c n my, gi xng l chu 3 i
Trn Hc tn l Du, Vng mun nh vo hng ng vi ngi Minh, mi lp tn y ln, i tn l
Cao (nin hiu Thiu Khnh), t y a th cho ngi Minh ly tn Trn Cao lm Thng quc. Thng cng
mn c cho chng thnh ha ngh. Ngi trong nc c l tn Trn Phong nhn quan tc ca
Minh, s ha ngh m thnh th tt cht, a li phn gin, vin dn vic Trn Hng o sai c thuyn
cho ngi Nguyn cht chm m da Vng Thng, Thng tin li , li o ho, t n canh, lm k c
th, Vng gin, lin tuyt giao vi Vng Thng, sai ch tng nh thnh Tam Giang. (Ch huy ca Minh
l Lu Thanh u hng, qun th c k ni li khinh mn, Thanh mng rng: thng Mn v l-, y l Hong
ca l my) cc thnh ln lt a tin xin qui thun. Vng tin ng B (b bc sng Nh, c 2 cy
b , nn ly m gi tn y y), xy tng lu b sng, cao ngang thp Bo Thin, xem ng tnh ca
ngi Minh. Ho kit cc l vn ght s h ngc ca ngi Minh, tranh nhau n dng k sch xin
Vng nh gp (c V C Luyn, ngi ng An dng kiu xe c mui gi l Phi m, Vng sai theo mu
y m ch ra). Thng trong thnh khng bit lm cch no c, li sai s cu ha, m sai Phng Chnh
133
Vit S Tiu n
ln em qun ra tp kch; Vng sai L L-, L X a qun thit t xng ra nh qun Minh My ng
(nay l Hong Mai); Thng em ht qun tinh nhu trong thnh ra gip cng, voi ca L- v X sa xung ly,
b qun Minh bt c (L- khng chu khut, b hi; X trn thot, n yt kin Vng B , ku ln 3 ln
sinh hon). Vng ni: "Li ti L- quen thng ri khinh ch, ta nhiu ln rn bo ri, qu nhin b hi".
Li cng thc qun vy ca thnh. Thng li a th cho Vng xin bi binh m cu phong cho Trn Cao,
sai s sang cng nh Minh. Vng bng lng nghe theo.
Trc kia trn thua Tt ng, Thng th Trn Hp t trn, vic n tai vua Minh, nh thn Minh
tranh nhau ni: "T khi Hong Phc b triu v, trung quan M K sang thay, khch thnh bin lon Giao
Ch, xin li cho Hong Phc sang nhm chc c, th lon Giao Ch t nhin yn c, vua Minh nghe li,
sai Li-u Thng em qun cu vin thnh ng Quan, v sai Phc i tng qun, chia lm 2 o qun: Li-u
Thng i ra ca Pha Ly (Lng Sn l chnh binh, Mc Thnh i ra ca L Hoa (Tuyn Quang) lm qun ng
cu cho Li-u Thng, Bnh nh Vng nghe tin vin binh ca Minh sp n, tng s u khuyn Vng
nh gp thnh ng Quan, tuyt qun ni ng. Vng ni: "nh thnh l h sch; khng bng dng
lc sc nhu ch vin binh ca chng, ph tan vin binh, tt chng phi hng: th l nht c lng c,
mi l k vn ton". Vng bn t qun phng th nghim mt, chun b i ph vi ch; ly c thnh
Xng Giang l con ng m ngi Minh i hay v tt phi qua, trc ht sai Trn Hn nh ly thnh ,
v bt cc o Lng Sn, Bc Giang, Tuyn Quang, Tam i dn quang cnh ng trnh vin binh ca
ch. Vng li bo ch tng rng: "Qun gic vn khinh ta dt dt, chng ngh rng i qun chng ko
n, ta nghe tt s, khng bn n tnh hnh c hay thua, qun cu cp ch cn n mau chng l hn. i
gp mt ngy bng hai ba ngy, chnh l phm vo binh php, trong binh php ni: "i hng 500 dm xu
li l thng tng qu". Nay ta nhn ri, i i ph vi qun chng i vt v, kh nhc, th lm g m
khng thng. Bn sai L St, L Nhn em qun mai phc i Chi Lng i qun ch. By gi L Lu l
tng gi ca Pha Ly b qun i lui v gi Chi Lng, Li-u Thng tha thng ui theo, i n u cng
khng ai dm khng c, cng t ra mt kiu ngo; Vng li sai ngi n qun mn ca Thng xin lp Trn
Cao, Thng nhn th khng thm m xem, c dn qun thng tin. Trn Dong ni vi L Khnh rng: "Ch
ca Thng binh kiu lm ri, qun cg quyt tr lm, bit u chng khng lm ra th yu d ta; hung
chi trong sc th dn rng L Li ch chuyn dng cch mai phc m thng, ta khng nn khinh ch",
Khnh bo vi Thng, Thng khng h , i thng n ch mai phc, L St tung phc binh ra nh gip
bn mt, chm Li-u Thng ni M Yn. Thi T ngh rng thnh Xng Giang cha b ph, thu nht d
chng ko n, khi n ni bit thnh b hm ri, lin p ly gia cnh ng rung t v, gp lc c
ma gi to, ngi v nga ch trng nhau khng i c bc no; Vng sai ch qun n vy kn, bt
sng c Thi T, Hong Phc v vi vn t binh. T khng chu khut, Vng truyn git i. Cn Phc v
trc nhm chc B chnh, hi c lng dn, khng n gia hi. Phc nhn xin tng kin vi Vng
Thng iu nh vic ging ha bi binh.
Lc by gi qun Minh chy trn u b bt v tay tr mc ng, hoc tay ngi tiu phu, khng st
c mng no.
Tng binh Vn Nam l Mc Thnh gi nhau vi L Kh ca L Hoa, Vng liu tnh Mc Thnh
tui gi tng tri nhiu, tt l ngi xem Li-u Thng thnh bi th no, cha chu khinh tin, bn mt bo L
Kh c t phc binh m ch, ch c nh; n khi qun Thng b hi, Vng ly sc th, n tn bt
c a n cho Thnh bit, qun Thnh s tan v, L Kh tha th i ph Thnh ngi Lnh Thy,
Thnh ch chy c mt ngi mt nga. Vng a Hong Phc n thnh ng Quan, Thng lo s, tp
hp tng s bn lun rng: "Thnh khng th gi c, m nh khng th thng, khng g bng ton qun
tr v Bc". Bn sai Sn Th a th cu ha, xin m cho con ng v nc, Vng ng cho, tng s v
quc dn phn nhiu on gin qun gic, xin vi Vng git ht i, duy Nguy-n Tri trong vn phng ca
Vng, thy th bc sp ca thng ni rng khng nn v mt mnh , m bt qun lnh i xa xi vn dm,
134
Vit S Tiu n
tng x c ly c, cng khng th gi c; cho nn Tri ch ha ngh. Sau cng, Vng cng theo li
y, sau gii vy, cng Vng Thng th pha nam thnh, hn n ngy 12 thng 12 th ban s. Vua Minh
xung chiu bi qun Nam chinh.
Trc kia Bnh nh Vng sai Nguy-n Tri lm bc th ng tn Trn Cao trn tnh cu phong (1
bn a vio qun mn Li-u Thng, 1 bn a qun mn Mc Thnh), th a ln vua Minh hp qun
thn bn nh. Trng Ph ni: "Qun s kh nhc n vi nm, mi ly c t y, sao li nghe li xin xo
quyt ca l Li, xin c cho qun i nh". Kin Ngha, H Nguyn Ct cng ni: "Khng c danh nga g m
b t, ch thin h thy s suy yu ca mnh". Ch c mt mnh Dng S K ni: "T nm Vnh Lc n
nay, qun mi mt, dn cng khn, khng g bng theo y li xin ca ch, c th chuyn ha ra phc c,
v li vua Thnh T s tm l lp con chu h Trn, l vic thnh c, sao li bo l v danh? i Hn b
Chu Nhai, tin s cho l vinh, sao li bo l th nhc?". Vua Minh nghe theo li ny. n khi Li-u Thng b
hi, bo tin n, lin sai La Nh Knh mang th sang phong cho Trn Co lm An Nam Vng, m triu
Vng Thng v Bc. Chiu th cha n ni, Vng Thng thin tin cng Vng lm l- di thnh.
Vng sai bi thn L Cnh Quang m t biu cng gia n ca Thng a v Yn Kinh, v gi c n H ph
bng bc ca Li-u Thng, cng sch k s mc quan qun v nga n Yn Kinh.
Vng Thng gii binh quyn v Bc, qun b i qua sng trc, qun thy ni theo, quc dn on
ngi Minh tn khc, xin Vng git i, Vng hiu d rng: "Phc th bo on l thng tnh ca dn
chng, nhng khng mun git ngi l lng ngi c nhn; d k tha lng cm gin mt lc, chu ting
git ngi u hng; sao bng sng mng c vn ngi tt c ni kh chin tranh". lin truyn
lnh cp cho thuyn, do Phng Chnh nhn lnh, ng b cp lng n, do Hong Phc nhn lng, u
n dinh B bi bit, l Phng Chnh xu h v cm ng n chy nc mt.
Vng Thng v Bc, tnh s tn thng, cn sng tr v c 2 phn 10. Vua Minh hi ti Vng
Thng b t m ban s, ri giam vo nh ngc Cm Y, tha khi cht, xa b tn trong quan tch, v gi t
d sang nc ta, v vic triu cng nht thit phi theo l c nm Hng V.
CHUNG TT