49

Alma Deni
Filzofski fakultet, Tuzla
J. LYOTARD, M. EPTAJN, L. HUTCHEON, T. EAGLETON - SKICA
ZA KOMPARATIVNI PRESJEK
Pronalaenje se uvek ostvaruje u neslaganju.
(Lyotard)
1. Definicija?
ta je postmodern(a)izam centralne ideje, nema centralne definicije,
nema okvira, nema kraja uspostavio je pitanje svog postojanja, to
je, naravno, paradoksalno u o tome raspravljaju studenti knjievnosti, kulturni radnici, sociolozi, antropolozi, etnolozi, arhitekte. Ali ta
postmodern(a)izam jeste, (ve se spekulira kao o ve prevazienom
pojmu) jo uvijek postoje dvojenja i u samoj knjievnoj praksi. No,
moda je pravi krivac i sam postmodernizam? Odbacujui svaku kanonizaciju i etabliranje nema odnosu na postmoderno stanje de
facto i stanje postmoderne koje cirkulie kao takvo.
Stanovite po kojem je knjievnost tek tekst (ma ta to znailo) i da je,
uope, sve tekst, otvara u postmodernoj inicijativi procjep unutar koga
se razvija problem ta je unutra a ta izvan. Ako je sve tekst, tada se
pitanje knjievnosti i knjievne teorije iri na podruje kulture i drutva
uope. U tom svjetlu domen postmodernistike teorije knjievnosti
postaje cjelokupno ljudsko postojanje s tenjom da se pojmovi identiteta, istine (u modernizmu fetiizirani i pisani velikim slovom) uoe
kao vieznani sklopovi-tokii jednoga mehanizma svijeta u fragmentima.
1.1
Postmoderna kao epohalna pojava, globalna kultura, duhovna promjena, razvija se kao kritika nostalgija (L.Hutcheon) prema kanoniziranoj tradiciji zapadnog evropskog modernizma i njenoj Velikoj prii.
Ima i onih koji postmodernizam vide kao krizu modern(e)og misli i njenog jednodimenzionalnog cogita. Govorei o dijalektici prelaska modernizma u postmodernizam, Eptajn smatra da modernizam se moe
odrediti kao revolucija koja tei da poniti kulturnu uslovnost i relativnost znakova, ta da utvrdi bezuslovnost bia, bezuslovnost to se
nalazi izvan njih2. Upravo tu utopiju postmodernizam relativizira, i
ironizira pozitivistiku iluziju da se moe spoznati svijet nekim izvannas-sistemom koji otkriva put do posljednje istine. Postmodernizam
2

M.Eptajn, str. 6.

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

50

Alma Deni

se u tom smislu javlja kao zapadni fenomen (a uglavnom se vee za

ne-zapadne kulture!) koji suprostavljajui se metafizici prisustva kritikuje iluziju o mogunosti utvrivanja iste realnosti.
Bilo kako bilo, postmoderna se ne moe pomai a da za leima (ili
vratom) nema breme modernistikog rekvizitarija. Iz tog razloga
raz/govor o postmoderni/stikoj teoriji/kulturi poinje od dileme ta
znai prefiks post. Da li posjeduje negativan oreol odbojnosti spram
onoga to joj prethodi i signalizira protivrenu zavisnost ili nezavisnost3 od onoga to je bukvalno ini moguom4?
Krenuvi od terminolokog para moderna/postmoderna, prije negoli ga
pokuamo rascijepiti neizbjeno se nameu nekolike napomene/trenuci koji e bilo koji eventualni propust ovoga rada opravdati
ili mu priskrbiti u tom kontekstu drugaiju interpretaciju.
Prvo s obzirom da je rije o neemu aktuelnom i nedefinisanom,
svaka promjena je mogua/poeljna, a to nas odvodi/dovodi do drugoga momenta, a to je odbacivanje uoblienih kanonskih definicija
(omiljena konstatacija postmodernizma) s obzirom na nezavrenost
samoga pojma/pojave. Stoga ovaj rad pretenduje, u najboljem sluaju,
opisivanju i uporeivanju te uoavanju razliitih artikulacija pojma
postmoderne/izma i uoavanje aspekata postmodernistike teorije
knjievnosti.
Isto tako nastojat u uvati se totalizacije, kanonizacije, hijerarizacij
(kljunih antipojmova ove teorije) s obzirom na naela i strategije
postmodernizma.
2. Cjelovita partikularnost
2.1.
Pria o moderni poinje ovako: samouvjereno s prosvjetiteljskom ambicijom da racionalno pojasni svijet krenula je moderna u osvajanje
istoga. Njeno historijsko situiranje see do kartezijanskog velikog projekta u kojem ovjek treba da postane gospodar prirode. Ali to nije ilo
tako. Pritisak je vrila tradicija Zapada i, dalje je potiskivala ovjekovu
inferiornost koja je nastala zbog nemogunosti da ispuni zadau i zavlada svijetom ili pak stane rame uz rame s prirodom. Zabludu subjekt
e platiti sljepilom ne opaajui da razara, ustvari, prirodu/drugog.
Modernistika ideja o cjelovitosti i jedinstvenosti pala je na ispitu, a
kada je nauivi lekciju spoznala da sa ne mogu uspostaviti izgubljeni
oblici jedinstva sa Svijetom bilo da su to Umjetnost ili Nauka ili
Ideologija, na mjesto nje stupa postmoderna kojoj je jasno ne samo
da nema naina da se vrati jedinstvenost nego razbijajui iluziju da je
ona ikad postojala/bila mogua, uoava da se s tom injenicom to
je najgore mora i ivjeti.

3
4

L.Hutcheon, Poetika postmodernizma. Svetovi, Novi Sad, 1996, 40.str.

L. Hutcheon, str.40

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

J. Lyotard, M. Eptajn, L. Hutcheon, T. Eagleton - skica za komparativni presjek

51

Pria o kraju moderne zavrava: postmoderna se oformila kao pozicija osporavanja svih univerzalnih pravila, odnosno svih univerzalno
vaeih principa i na isti nain postojeih istina5.
2.2.
Meutim, bilo koje kulturno razdoblje shvatiti kao savreno stabilno,
konzistentno i homogeno, koncepcija je koja pripada liberalno humanistikoj teoriji i moe se u najmanju ruku smatrati problematinom. U
tom svjetlu gledano, modernizam se nije iscrpio negdje 60-ih godina
niti je postmodernizam otpoeo sa Pinchonovim Brojem 49. Ono to
se moe rei jeste da evropski kanon nije bio jedini u opticaju u periodu od 30-50-ih godina. Postmodernistika intelektualna klasa koja
je sluala Beatlese (uzgred reeno bili su otvoreniji za mijenjanje svijeta nego li pjesnici i filozofi), poznavala slike E. Warhola ali i vrednovala knjievne tekstove, bila je u diskontinuitetu sa modernistikim
predstavnicima, a trenutak pravog raskida povezuje se sa pojavom
Charlesa Janksa koji pojam postmodernizma upotrebljava u arhitekturi. I konano, stanje ili poetak postmoderne najavljuje/utvruje J.
Lyotard 1979. godine sa Postmodernim stanjem.
3. Stanje postmoderne
Naunik je neko ko pria
prie, imajui obavezu da ih
proveri.
(Lyotard)
Osvjeenje pojma postmodern/a/izam svojom studijom Postmoderno
stanje donijet e jedan od najznaajnijih teoretiara postmoderne
epohe J. Lyotard, koji jo u uvodu knjige o ovom pojmu/pojavi govori
kao o stanju kulture nakon preobraaja koji je uslijedio krajem 19. stoljea zajedno sa kapitalistikom krizom, krizom modernistikih Velikih
pria, ve poznatom kao kriza metanaracija. Naime, ne moe se vie
etablirati pria kao Pravilo budui de vie ne postoje nikakva vezujua opa vjerovanja. U tom svjetlu Lyotard govori o slijedeim aspektima: tipovi znanja, mogunosti legitimizacije znanja te njihove protivrjenosti.
Takoer, on razlikuju i dvije vrste znanja: nauno, koje nije cjelokupno,
i uvijek je u sukobu s narativnim. Vjekovni sukob nauke i prie doveden je u pitanje, gdje se narativno decentralizovano znanje postmodernizma suprostavlja modernistikom naunom znanju. Ono to postmodernizam (svakako i Lyotard) stavlja na vrh postmodernistike teorije knjievnosti jest samorefleksivni, samolegitimizujui poetski
tekst. Poesis je imenica koja oznaava stvaranje neega, u procesu,
ali nikada do kraja zavreno, nikada u potpunosti predstavljeno. I
postmodernistiko u postmodernistikom tekstu stoga jest ono
nepredstavljivo to i Lyotard podcrtava govorei o tekstu (postmodernizmu) kao o neemu uzvienome:
5

Radio Sarajevo, zbornik Postmoderna, 61, Sarajevo, 1988, 55.str.

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

Alma Deni

52

Postmodernistiko bi bilo ono to, u modernistikom, izlae

nepredstavljivo u samom predstavljanju() Postmodernistiki
umetnik ili pisac je u poloaju filozofa: tekstom koji on pie,
delom koje on proizvodi, u principu ne upravljaju ustanovljena
pravila, i o njima se ne moe suditi na osnovu nekog determinantnog prosuivanja() Ova pravila i kategorije su ono za
im traga samo umetniko delo. Umetnik i pisac, stoga, stvaraju bez ikakvih pravila u cilju formulisanja pravila onoga to
e biti stvoreno.6
Po emu se onda pria (jezike igre) razlikuje od naunog diskursa?
Lyotard kae da je osnovna razlika u tome to jedno, narativno znanje
nema pravila po kojima se vlada, ili bolje reeno proizvodi pravila samolegitimizujui ih, dok drugo, nauno znanje kojim upravljaju pravila
nastala kao koncenzus , ima uvijek krajnji cilj. Nakon gubitka metanaracija cilj nauke, meutim, nije vie denotativnost nego performativnost, dakle predstava, igra, ije namjere su sada ne da pronae
istinu, ve da uvea mo. Tako da i nauni kao i narativni diskurs
postaje samolegitiman. Pitanje legitimizacije nije otkrivanje tople vode
ono see jo do Platona a u vezi je sa pitanjem ko odluuje da je
neto opevaee. Lyotard legitimaciju vidi kao proces kojim se zakonodavac ovlauje da proglasi taj zakon kao normu. Uzmimo jedan
nauni iskaz; on je podloan pravilu: iskaz mora da sadri odreeni
skup uslova da bi bio prihvaen kao nauan. Tu je legitimacija proces
kojim se jedan zakonodavac koji se bavi naunim diskursom ovlauje
da propie navedene uslove (uglavnom uslove unutarnje konzistencije
i eksperimentalne provere) da bi jedan iskaz postao deo tog diskursa i
da bi ga mogla u razmatranje uzeti nauna zajednica.7 I nauka i naracija tako postaju dio jezikih igara o kojim je govorio Witgentajn
(prije njega Nietzsche) oznaavajui pod tim terminom odredljiva pravila gdje svaki iskaz treba posmatrati kao potez u ahu. To je metoda
kojom se u Postmodernom stanju slui i Lyotard zadovoljstvo u
igri/tekstu gdje se sam potez izvodi radi zadovoljstva u njegovom
izmiljanju8 ime se jezik evoluie i spaava od ustaljenog jezika. Za
Lyotarda, dakle sam in pisanje jest in agona, borbe. Ili drugaije
reeno koju igru igra pa u ti rei ko si. Potrebno je odgovarati na
jeziku igru njenim jezikom i njenim pravilima. Ali koju jeziku igru igra
Lyotard, pitanje postavlj i L. Naill u Postmodernistikoj teoriji knjievnosti rekavi da je to igra argumentacije i dokaza i sa aspekta filozofije anra diskursa koji je istodobno i autoritet Lyotard obrazlae i
dokazuje svoje ideje. to znai da ono to kae nije legitimno iz sebe
nego izvana, akademskom instancom.
Meutim, moramo se vratiti na Lyotardovu konstataciju u kojoj paradoksalan on ostaje u potpunosti u vodama postmodernistikoga ime
istovremeno i afirmira i negira ono to govori, gdje se tekst sam legitimizira i delegitimizira Potez se moe izvesti radi zadovoljstva u njegovom izmiljanju. Stoga, razumijevanje ne samo Lyotardova post6

Lyotard, Postmoderno stanje, Novi Sad, 1988.

Lyotard, str. 17.
8
Lyotard, str. 21.
7

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

J. Lyotard, M. Eptajn, L. Hutcheon, T. Eagleton - skica za komparativni presjek

53

modernog stanja nego ukupnih drutvenih odnosa mogue je tek u

svjetlu jezikih igara toliko da su jezike igre () minimum odnosa
potrebnih da bi drutvo uope postojalo.9
3.1.
Najbolji nain da se iskaz /igra legitimizira jest postavljanje u dijalog
jedan od bitnih momenata u raz/govoru o postmodernistikoj teoriji
knjievnosti. Narodne ili male prie koje privileguje Lyotard su najbolji
oblici samolegitimacije. Prie koje kazuju o razliitim formacijama
drutva etinost/ne-etinost, uvijek su nastale u dijalogu. U komunikacijskom lancu narod se pojavljuje u dvostrukoj ulozi on slua prie
istovremeno ih prenosei. Dakle, pripovjeda je prije tog bio i sam
sluatelj, to e rei da aktuelni sluatelj stie to isto pravo10; i ne
samo to, nego postaje i sam junak prie:
Jezike inove koji odgovaraju tom znanju ne izvrava dakle
samo govornik, nego i onaj kome se on obraa, a i trei, o
kome se govori. Znanje koje proizilazi iz takvog poretka moe
da izgleda kompaktno, u suprotnosti s onim koje nazivamo
razvijenim. Ono omoguava da se jasno sagleda kako je
tradicija pria u isto vreme i tradicija kriterijuma koji odreuju
trojaku kompetenciju: umea kazivanja, umea sluanja i
umea dejstvovanja, u okviru kojih se odigravaju odnosi zajednice s njom samom i s njenom okolinom. S priama se zapravo prenosi grupa pragmatikih pravila koja sainjava
drutvenu vezu11.
Tako bajke, legende, prie funkcioniraju kao institucije i istovremeno
budui da se priaju u istom drutvu postaju kriterijumi kompetencije.
Prie se samo/legitimiziraju. (Narativni iskazi za razliku od naunog
diskursa u mogunosti je da dopusti sebi mnotvo heterogenih jezikih
igara, gdje istovremeno ti iskazi nisu lieni ni denotativnosti. Tako naprimjer djela Balzaca koji daju sliku Francuske 19.stoljea mogu biti
istinitija od historijskih injenica, tj. narativni iskaz se moe itati i kao
nauni. ) Lyotard smatra da kultura koja njeguje narativni oblik ne
mora da se sjea svoje prolosti budui da prie koje cirkuliu u
narodu obuhvataju i prolost i sadanjost ali i budunost (norme ponaanja). Jer ono o emu te prie pripovijedaju samo naizgled pripada
prolosti a, u stvari je uvek savremeno s inom prianja(Lyotard,
1988.). One tako odreuju ta ima pravo da se kazuje i da se ini u
kulturi, a budui da su i one njen deo, samim tim su legitimne.12
Pitanje koje problematizira Postmoderno stanje ta je umjetnost i
emu ona slui u postmodernistikoj teoriji knjievnosti donekle je rijeeno nestankom velikih pria a time i pravila tradicionalnog estetskog koda, kao i samolegitimizirajuim statusom umjetnosti.
9

ibidi. str. 30.

Lyotard, 38.str.
11
Ibidem, 39.str.
12
Ibidem, 42.str.
10

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

Alma Deni
54
Ona moe biti sve i ne slui niemu izvan samog svog postojanja.13
4. Hiper - ironija
Ne moe se ne biti prvi put, ne moe se ne govoriti prvi put,
ne zato to je to pohvalno nego zato to je to neminovno.
(Eptajn)
Naivno postavljeno pitanje studentice knjievnosti profesoru ta dolazi poslije postmodernizma, sada to vidi, nije nimalo bilo naivno. Ili
kako bi Borges rekao, ne moe se u vremenu u kojem ivimo pisati
drugaije negoli kako se ivi - postmodernistiki. Nekropoetika kako
je imenuje Eptajn, ili postmodernistika poetika smrti govori o kraju
svega postavljajui sebe u ironijski dijalog sa samom sobom.
Citatnost umesto samoizraavanja, simulacija umesto istine,
igra znakova umesto prikazivanja realnosti, razlika umesto
suprotnosti to je postsentimentalni, posttragiki, postutopijski svet, opijen vlastitom ponovljivou i spremnou da sve
zavri, da sve upotrebljava kao materijal za poslednju i beskrajnu igru.14
Krenuvi od kraja Postmodernizma Mihajla Eptajna po inerciji se naemo na poetku gdje je za razmatranje aspekata postmodernistike
teorije u ovoj knjizi neizbjeno razjasniti pojam hiper to oznaava
prekomjeran, nad, pojaan.
Kada je postmodernizam postavio tezu o kraju svega, pitanje koje se
nametnulo kao osnovno - jest pitanje o odnosu ovjeka i stvarnosti.
Da li je nestankom stvarnosti nestao i ovjek, ili je nestala stvarnost, a
nastala jedna nova nad-stvarnost; stvarnost pojaana do krajnjih
granica hiperrealnost, koja iako iluzija, djeluje stvarnije od same
sebe. Jer pojava kada se dovede do krajnjeg stepena razvoja, u sebi
otkriva svoju suprotnost. O stvarnosti se ponovo moe govoriti. Ali
samo pomou sredstava komunikacije. Upravo razvojem mass-medija
realnost postaje fetiizirana jer se vie ne moe prepoznati niti predstaviti; ona se moe samo simulirati, postaje simulakrum.16
Hiperdijalektika kako je naziva Eptajn obuhvata dvije faze super i
pseudo. Sam pojam hiper oznaava prekomjernost nekog svojstva
koje kada pree granicu prelazi u svoju suprotnost falsifikat datog
svojstva.16 Dakle postmodernizam izvre modernistiku sliku svijeta i
ironijski ustanovljava pseudosvijet u kojem se ne moe spoznati ista
realnost, ili bolje reeno ne zna se kako ju postii pa nije sigurno ni da
li ona postoji, ali ni da ne postoji. Eptajn o tome govori ironizirajui
Hegelovu dijalektiku sveobuhvatne sinteze:

13

L. Najal, Postmodernistika teorija knjievnosti, Novi Sad, 1999.126.str.

M. Eptejn, 149.str.
15
Termin uvodi J. Baudrillard.
16
Ibidem, 24.str.
14

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

J. Lyotard, M. Eptajn, L. Hutcheon, T. Eagleton - skica za komparativni presjek

55
Viak datog svojstva, uznesenog u super, pretvara se u iluzornost, u pseudo tog svojstva, dok njegova suprotnost, koja
je od poetka namerno negirana, na kraju krajeva stie
nadmo.
Postmodernizam tako postaje sprint staza na kojoj se utrkuju razliiti
hiper-fenomeni, ali nijedan ne stie na cilj, jer nijedan nije samo super, svi su pseudo-super.
a) Hipertekstualnost tekst sam po sebi
Kritiari su, govorei u ime pisaca, na kraju krajeva, uspeno zamenili
pisce.17 Govorei o ovom aspektu postmodernistike teorije knjievnosti Eptajn utvruje kako je nestankom Teksta, nestankom realnosti
nestala i realnost teksta. Tekst je sada polje znakova u kojem pelicakritiar oprauje jedan/ili vie cvjetova jednim od moguih znaenja.
Tekst/knjievnost postaje tako predmet i tvorevina kritike/kritiara. U
stvari itava stvarnost je semiotizirana i pretvorena u tekst. Iz tog
razloga, i nekih drugih, podruje postmodernistike teorije knjievnosti
postaje ukupno ljudsko djelovanje, ukupna stvarnost koje nema. Ima li
onda knjievnosti ili je i ona samo jo jedan simulakrum? Ili - moda
samo knjievnost postoji i zahvaljujui njoj postoji i stvarnost? Svijet
je/se pretvoren/vraa u rije.
b) Ideoloki i estetski eklekticizam
Raspadom Velikih ujedinjujuih pria o emu govori Lyotard, nestaje i
univerzalizam, modernistiki pogled na svijet koji biva zamijenjen svijetom u fragmentima, u kojem se potencirajui na razliitosti, drugosti
ulazi u stanje eklekticizma i ideolokog i estetskog. Spajanje nespojivog, mijeanje razliitih historijskih stilova proizvodi groteskan i ironian efekat u kojem oigledno, postmodernizam uiva.
c) Citatnost
S obzirom na pseudo strategije i falsifikate, vie se ne moe raunati s
originalnou i izraavanjem autorskog ja. Smrt autora koju je najavio
Barthes odvela/dovela/svela je knjievnost na tehniku montairanja,
umetnost postaje igra citata, otvorenih podraavanja, pozajmica i varijacija na tue teme.18 Postmodernizam usvojivi/prisvojivi sve tue
sada se slobodno poigrava bez straha od plagijata.
d) Od kulture do subkulture i nazad
Siavi sa trona knjievnost/umjetnost se spustila u dolinu jer ona
vie ne poznaje/ne priznaje granice. Nestanak granica izmeu masovne i elitistike kulture jedan je od bitnih momenata postmodernizma.
Modernistiki strah od kliea i stereotipa postao je omiljena zabava
nae kulture. Pozajmljujui stereotipe postmodernizam nije lien ni
17
18

Bellow, 1967, 23, u: M. Eptajn, 12.str.

Eptajn, str. 50.

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

Alma Deni
56
poturanja jaja u tua gnijezda. Naime nova kultura je podjednako
udaljena i od vrhova i od nizija.19 U stvari, ponitavanje svih hijerarhija(da li i vrijednosnih?!) Eptajn smatra da je postmodernizam
donio vjetake kulturne proizvode.
Ako je za Lyotarda postmodernizam budunost u prolosti, odnosno
predstavljanje nepredstavljivog, odnosno stanje spoznaje u svijetu
informacijske tehnologije, Eptajn postmodernizam vidi kao veliku
utopiju koja je naslijedila sve velike utopije, stavila se na kraj svega
apsorbujui sve, zakljuivi sve sobom. ta nastaje za tim post?
isto pitanje postavio je i Eptajn. Pojava kada pree u svoju suprotnost, koja od poetka negirana, na kraju stie nadmo. Ono to bi
moglo doi poslije postmodernizma je postmodernost - dui period.
Prefiksom proto oznaen je naredni period, kultura koja prelazi iz
zavrenosti u poetnost kao modus miljenja.20 Ironizirajui sve
postmodernizam je kako kae Eptajn, zaboravio da ironizira sebe.
Svaki kraj donosi poetak, kraj se samoironizira. Dakle, postoji ironija,
zatim svijest o toj ironiji, banalnost ironije, ironiziranje banalnosti
ironije i time se ona prevazilazi. U tom smislu govorio je i Bahtin historija se ne moe zavriti unutar same historije :
Nita konano u svetu jo se nije dogodilo, poslednja re sveta i o
svetu jo nije kazana, svet je otvoren i slobodan, sve je jo u budunosti i uvek e biti u budunosti.21
5. Poetika postmodernizma
Neizbjeni su i takvi koji e distancom zauzeti medijalnu poziciju. Ve
u Predgovoru knjige Poetika postmodernizma Linda Hutcheon je poela rijeima A. Huysena Postmoderno se mora odbraniti od njegovih
zagovornika i od njegovih klevetnika ime se odrekla svakog redikalnog revolucionarizma u tenji da se iznau rjeenja onoga to ona
pokuava da oznai kao postmoderna poetika, jer ni postmodernizam
nije nikakav revolucionarni prodor s obzirom na kompromisnost
prema onome to je predmet njegovog interesovanja. Stoga pozicija
L. Hutcheon je pozicija postmodernistika, unutar granica koje sama
postavlja, osporavajui istovremeno ono to zagovara kojim postupkom pokuava ispitati granice i moi postmodernistikog
diskursa(Hutcheon, 1996, 380).
Stalna nastojanja da se shvati ta se dogaa u kulturnoj inicijativi(Hutcheon) nazvanoj postmodernizam, kulturi koja je ve izazvana ili dovedena u pitanje ili osporena, ali ne i uruena22, jest jo
jedan nain da se pokua pojasniti protivrjenost, ili elja (ili strah)
da se sauva od definiranja cjelokupne sloenosti postmodernih kul-

19

Ibidem, 52.str.
Ibidem, 126.str.
21
M.M.Bahtin: Problemi poetike Dostojevskog, 1979. U: M. Eptajn, 126.str.
22
L. Hutcheon, Poetika postmodernizma: istorija, teorija, fikcija; preveli V.
Gvozden, Lj. Stankovi. Novi Sad, Svetovi, 1996,15.str.
20

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

J. Lyotard, M. Eptajn, L. Hutcheon, T. Eagleton - skica za komparativni presjek

57
turnih praksi. Jer bilo kakvo totalizovanje, termin toliko drag postmodernizmu, stran je ovome diskursu.
Uprkos apokaliptinoj retorici koja ga esto prati, postmoderno
ne obiljeava ni radikalnu utopijsku promjenu ni alosno opadanje hiperrealnih simulakruma.23
Ovakvim stavom Hutcheon ulazi u polemiku sa Baudrillardom ( o
emu govori u ovoj studiji) ali i sa Eptajnom, suprostavljajui njegovoj
samo/ironiji pitanje ta to nije upitno. Za L. Hutcheon postmodernizam je protivrean fenomen koji upotrebljava i zloupotrebljava, gradi i
rui same pojave koje izaziva24, i ne moe se poistovjetiti sa postmodernim, neim to je savremeno, da ne govorimo internacionalno.25
Ali promjene u kulturnim aktivnostima, vezanim za kasno kapitalistiko
drutvo i propast njegove ekselencije Zapada prisutne su u veini
umjetnikih formi. Aspekti postmodernistike teorije knjievnost i poetike koje problematizira L. Hutcheon s obzirom na njenu poziciju
zlatne sredine ili ostati u granicama paradoksa u nekim sluajevima
poklapaju se sa ostalim postmodernim teoretiarima/sociolozima/filozofima, gdje se kao knjievni teoretiar uglavnom bavi
knjievnou/tekstom.
a) postmoderni koncept restitucija prolosti podrazumijeva ironijski dijalog sa prolou umjetnosti i drutva, sa eljom da se
minulo oivi, ne kao nostalgino nego kao kritiki prereeno. U
poeziji i prozi to je kritiko preispitivanje historijske naracije. Kao
posljedica takvog odnosa prema historiji javlja se novi romaneskni
anr historiogrsfska metafikcija koja spoznaje da je historija samo
jo jedan tekst, da je isto kao i fikcija, ljudska konstrukcija. Historija je jedna od velikih pria sa kojima raskida Lyotard, to su iste
one univerzalije, u koje se uljuljkivala modernistika, liberalnohumanistika kultura/tradicija.
b) afirmacija razlika postmodernizam zagovara razlike i time se
suprostavlja svakoj totalizujuoj sili. Svi drutveni dogovori(Lyotardeve igre kao institucije moi) i ugovori dovedeni su u
pitanje zahvaljujui razlikama.Koncenzus postaje iluzija koncenzusa (Hutcheon, 23), jer iluzija je da se svijet da popraviti.
c) umjetnost umjetnost je bioloki nuna za drutvene promjene,
promjene koje se ne deavaju jer su samo utjeha, samo neizbjena iluzija. Funkcija umjetnosti je kako kae S. Sontag modifikovanje svijesti, ona treba da provocira promjene iznutra, iz sisAlma Deni
tema moi, sa pozicije ideologije.
d) osporavanje institucija sve konvencije umjetnosti se osporavaju probijajui granice koje je postavila/postavlja institucija.
23

Ibidem
Ibidem, 16.str.
25
U paniji postmodernizam ima drugaije znaenje; S. Sarduy ga je oznaio
kao neobarok.
24

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

58
Umjetnost vie nije u dosluhu sa institucijom(ili ako jest uvijek? se
ta veza ironizira) koja predstavlja mo, ideoloku podlogu za mogunosti produkcije, odnosno proizvodnje znaenja. Dakle, institucija propisuje pravila igre, pravila interpretacije ali i recepcije
umjetnikog djela. To osporavanje institucija znai i prekoraenje
granica to je jo jedan aspekt postmodernistike teorije.
e) prekoraenje granica granice izmeu literarnih anrova postale su fluidne (npr. roman i kratka pria) ali ne tako da se ove
vrste ne mogu razluiti, tako kao da je dolo do spajanja, ve se
stalno vodi igra jednog protiv drugog. Meutim, najradikalnije prekoraenje granica desilo se izmeu fikcije i ne-fikcije, umjetnosti i
stvarnosti/ivota (Hutcheon). Postmoderni tekst raskida sa
sveznajuim pripovjedaem u 3. licu, a dijalog vodi narator i
zamiljeni itatelj.
f)

parodija ono to E. Said zove otvaranje prema historiji, svijetu ili preispitivanje historije, ponovno pisanje najbolji (i vjerovatno jedini mogui) nain prevazilaenja pretpostavki liberalnog
humanizma jest parodija, koja je ironijska (a ne nostalgina) prerada strukturalnog i ideolokog naslea(Hutcheon, 371). Parodija
je, u stvari nain intertekstualnog pristupa onome to se naziva
prolost, ili bolje reeno, tekstualna prolost.26 U tom svjetlu
parodija se pokazuje kao savren oblik postmodernizma: ono to
parodira istovremeno ukljuuje u sebe i izaziva. Ona nije trivijalan
ki kako smatra Eagleton, nego kritika distanca kojom se eli
ukazati na razlike unutar slinosti.

g) eks-centrino relativiziranjem historije dobija se sasvim novi

pogled na kulturna zbivanja. Decentrirana perspektiva, kako je L.
Hutcheon naziva eks-centrina postaj vizura iz ijeg se ugla
gleda/posmatra/tumai sada ukupna kultura nazvana Zapadna(muka, bjelaka, patrijarhalna), i u/njoj se suprostavlj/uoava tzv.otuena drugost, iako inferiorna nimalo
beznaajna (orijentalna, enska, crnaka). Promjena take gledita uslovila je da se budui da je sredite nestalo (to nas ui
postmoderna) akcentira se lokalno, ne-totalizujue, marginalno, a
vrijednosti, identitet sa afirmiu ali putem razlika. Ono ega se
treba uvati da margina ne postane centar (za centrom se uvijek
udi iako se porie), jer zapitanost ta je historija i relativiziranje
etinosti ne znai da iste ne postoje.
Odreivanje poetike/problematike postmodenizma prisutno je, kako
smatra Hutcheon u pojmovim kao to su historijsko znanje, tekstualnost i diskurzivni kontekst. Ali tek tu poinju, a nikako da se
zavravaju problemi. Postmoderna ne nudi odgovore, iako se u njoj i
oni mogu pronai.

26

L. Hutcheon postavlja pitanje kako moemo saznati stvarnost prolosti (to

ne znai da ona ne postoji) negoli putem tekstualnih tragova koje rekonstruiemo i kojima potom dajemo znaenja.
Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

J. Lyotard, M. Eptajn, L. Hutcheon, T. Eagleton - skica za komparativni presjek

59
6. Gaanje slamnatih meta
Poto se nijedna knjievna teorija ne bavi samo knjievnou nego i
nainima itanja stvarnosti, engleski kritiar i teoretiar Tery Eagleton
je dobar primjer kako se o kulturolokim i politiim oblicima moe govoriti bezmalo kao o knjievnom tekstovima. Teorijski pristup nazvan
marksistiki sa ije govornice besjedi Eagleton u svojim ranim tekstovima Kritika i ideologija(1976), Marksizam i knjievna
kritika(1976), ali i u najnovijim Iluzije postmodernizma(1997), ostaje
suprostavljen postmodernistikim strategijama, i njenom ukupnom
stanju duha. On pokuavajui da kritikuje sa teorijskog i politikog
aspekta, postmodernizam vidi samo kao oblik kulture koji odraava
neto od ove epohalne promene, u jednoj nedubokoj, decentriranoj,
nezasnovanoj, samorefleksivnoj, razigranoj, izvedenoj, eklektikoj,
pluralistikoj umetnosti koja rastapa granice izmeu visoke i popularne kulture, kao i izmeu umetnosti i svakodnevnog iskustva,27ali da
li je ovaj fenomen proeo sve sfere drutvenih oitovanja, o tome
Eagleton eli raspravljati. Ako uputimo kritiku Eagletonu da i on gaa
slamnate mete, karikira stavove protivnika, on e dekonstrukcijskim
postupkom posluivi se, rei da je to stoga to je postmodernizam
tako raznovrstan fenomen, da je sve to bih mogao da kaem o jednom njegovom delu gotovo sigurno netano o nekom
drugom(Eagleton, 6). Ve na prvim stranicama on dolazi u protivrjenost sa samim sobom (jedan od omiljenih postupaka postmodernizma!) gdje podcrtava da postmodernistiki aspekt ove knjige
jeste jedno bestidno preispitivanje samoga sebe (podvukla A.D).28
Postavlja se pitanje nije li ovo svjesno potiranje vlastitog pisma,
ironiziranje govora a i onda ostajemo u granicama postmodernizma. Pa zato onda Eagleton sam ne priznaje da su i njegove vrijednosti nesigurno zasnovane koliko i vrijednosti svakog
drugog?(1997, 177). ini mi se da s ovakvim stavovima izlaz iz lavirinta Eagleton nalazi u Hegelovoj dijalektici, koja kako znamo i nije ba
popularna kod postmodernista. Isto tako mi se ini da Eagletonovo
izbjegavanje svakog definisanja (svakoj tezi on suprostavlja antitezu s
pitanjima a ta da ?) u stvari je strah od nemogunosti predstavljanja, ono nepredstavljivo. Jer kako drugaije interpretirati njegovu zapitanost kako pronai neutralno ideologijsko stanovite sa
koga e sa moi potkopavati tua ideologinost. Pod pojmom
ideologije on podrazumijeva naine na koje je ono to govorimo i u
to vjetujemo povezano sa strukturom i odnosima moi drutva u kojem ivimo.29 U tom pravcu Eagleton je miljenja da treba metodiki
raz/otkrivati ideologinost knjievnih tekstova. Kako je knjievni tekst
ideologitiran isto ne moe zaobii ni knjievnu kritiku koja je institucionalizirana, odnosno sami knjievni tekstovi uglavnom upuuju na
samu instituciju koja donosi preskripcije kako i ta se moe pisati i
kako treba raditi.

27

T. Eagleton, Iluzije postmodernizma, Novi Sad, Svetovi, 1997, 5.str.

Ibidem, 8.str.
29
T. Eagleton, Knjievna teorija, Zagreb, SNL, 1986, 24.str.
28

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije

Alma Deni

60

Oni koji nose teret odgovornosti, upravljanja sistemom, svesni

su da ideologije slue da daju legitimitet njihovom delanju, a
ne da to delanj samo odravaju.30
Ali tu se sad javlja onaj problem legitimacije o kojem govori Lyotard, a
tu ve zalazimo u postmodernizam. Postmodernizam, takoer smatra
da svi diskursi imaju cilj da legitimizuju mo. Priznaje da je izazov
ideologiji sam nova ideologija (Hutcheon). Ili kako Hutcheon kae:
sam oblik ispitivanja donosi postmoderni paradoks sauesnitva sa
preovlaujuim normama i njihove kritike.31
6. 1.
Eagletonova otrica je usmjerena na postmoderni raspreni subjekt,
slobodni subjekt koji je slobodan, ne zato to nije determinisan, nego
upravo zato to je determinisan jednim procesom neodreenosti.32
Njegov subjekt (i svakog iole sofisticiranijeg liberala - Eagleton) treba
da bude produkt kulture i historijski uslovljen, subjekt koji e drutveno
i institucijski nezaraen sagledati svijet. ini nam se jo jedna zabluda.
U marksistikom smislu rijei slijedei onu Bahtinovu ideju jezika koji
se obraa narodu, bez imalo simplificiranja moe se rei da Eagleton
piui populistiki i popularistiki (postmodernistiki?!) spaja Batmana
i Dosje X, ali i Wittgensteina i Lyotarda.
Postmodernizam je deo problema, pre nego deo reenja
zavrava Eagleton studiju Iluzije postmodernizm. S njim bi se
zasigurno i sam postmodernizam sloio.

30

Eagleton, 177.str.
L. Hutcheon, 369.str.
32
Eagleton, 1997, 60.str.
31

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorije