KüresellesmeSurecindeTurkiyedeIslam PDF

KRESELLEME SRECNDE
TRKYEDE SLAM
CANER TASLAMAN
stanbul Yaynevi 2011

www.istanbulyayinevi.net
stanbul Yaynevi
Eser Ad: Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Yazar: Caner Taslaman
Redaktr: Mecit Demir

Sayfa Dzeni: Adem enel
ISBN: 978-605-88082-0-1
Bask ve Cilt: Seil Ofset
MASST Matbaaclar Sitesi 4. Cd. No:77
Tel: (0212) 629 06 15
Bask Tarihi: Ocak 2011
GENEL DAITIM
stanbul Yaynevi
Caalolu Yokuu Evren Han No:17 Kat:1 Daire:33
SRKEC STANBUL
Tel: (0212) 519 62 72 Fax: (0212) 513 73 86
www.istanbulyayinevi.net
bilgi@istanbulyayinevi.net
KRESELLEME SRECNDE
TRKYEDE SLAM
CANER TASLAMAN
Kzm Meliha Taslamana
NDEKLER
NSZ ...................................................................................................13
GR.......................................................................................................15
I. BLM
OSMANLIDA MODERNLEME VE SLAM
A. Osmanlda Yukardan-Aa Deiim................................................37
1. Osmanlda Gl Merkez, Dank evre.....................................37
2. Osmanl Modernlemesi ve Kadn Konusu.....................................40
B. Osmanlnn deolojik Aygtlar............................................................46
1. deoloji, Althusser ve Devletin deolojik Aygtlar.........................46
2. deolojik Aygtlar ve Millet Sistemi................................................48
3. Osmanlda Dinsel deolojik Aygt..................................................49
4. Osmanlda Eitimsel deolojik Aygt.............................................52
C. Osmanldaki Ynetici Zihniyet...........................................................56
1. Din- Devlet deolojisi....................................................................56
2. slam nancna Nfuzun nemi......................................................62
3- Osmanldaki Yeni Aydnlar, Karm Kimlikleri
ve Hermentik Yaklam.....................................................................64
D. Osmanldaki Deiim Asndan slami Kesimin
nemli Sreleri: Muhammed Abduh rnei......................................69
1- slami Kimlikleri Lakatosun ekirdek-Kuak
Ayrmyla Dnmek..........................................................................69
2- Bilisel eliki Teorisi ve ten Eletiri..........................................74
3- Abduh ve Hocas Cemaleddin Afgani.............................................76
4- Abduh, Akla Verilen nem ve Mezhepilie Eletiri.....................79
Kreselleme Srecinde Trkiyede slam
5- Abduh ve Kadn Konusu.................................................................81

6- Abduhun Ekonomi, Sanat ve Tasavvuf Konusundaki Grleri...83
7- Abduhun Etkisi..............................................................................85
II. BLM
1980LERDEN NCE TRKYE CUMHURYETNDE
MODERNLEME ve SLAM
A. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinde
Yukardan-Aa Deiim.........................................................................91
1. Yukardan-Aa Youn Deiim Dnemi
ve Patrimonyalizmin Devam..........................................................91
2. Uluslararas Gelimelerin ve Oyun Gcnn Ortaya
kmasyla Merkezin Kontrolnn Azalmas..................................95
3. Ekonomik Yapdaki Deiimlerle
Merkezin Kontrolnn Azalmas.....................................................98
4. Sivil Toplum Kurulular,
Merkezin Kontrol ve Kadn Konusu............................................100
5. Uluslararas Sistemden Kaynaklanan Etkilerle Deiim..............102
B. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar.......106
1- Althusser, Platon, Gadamer, Popper, Kant,
Aristoteles ve deoloji....................................................................106
2- Yeni Sosyal-Siyasi Yapnn ve ehirlemenin nemi...................108
3- Eitimsel deolojik Aygtlar..........................................................109
4- Dinsel deolojik Aygtlar: Diyanet leri Bakanl ve Camiler..114
5- Dinsel deolojik Aygtlar: mam Hatip Liseleri
ve lahiyat Faklteleri....................................................................116
6- deolojik Aygt Olarak Medya.......................................................118
7- ehirleme Sonucunda deolojik Aygtlarn Artan nemi,
Kadnlarda Deiim, slami Sembollerle Karlama................120
C. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet.....127
1- Batclk, Pozitivizm, Sosyal Darwinizm ve
Hermentik Yaklam.....................................................................127
indekiler
2- Teleolojik Tarih Anlay, Karl Popper ve Tarihsicilik.................129

3- Ynetici Merkezin Kar Karya Kald Paradokslar
ve Hermentik Yaklam................................................................133
4- Trkiyenin Kendi Durumundan Kaynaklanan
Paradokslar ve Batdan thal Edilen Paradokslar.........................135
D. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetindeki Deiim Asndan
slami Kesimin nemli Sreleri: Said Nursi rnei........................138
1- Nursinin, Abduh ve Ankara Okulu ile Karlatrlmas..............138
2- Nursinin Uzlatrcl ve Diyalogculuu...................................140
3- Nursinin Bilim-Din Uzlatrmas.................................................141
4- Nursinin Devletin deolojik Aygtlarnda
Mevzi Kazanmann nn Amas............................................144
5- Nursinin Taktikleri ve Yorumlarnn slami Kesimin
G Arttrmndaki nemi.............................................................146
6- Ehli Snnet slamda Snnetin Anlam:
Hermentik Yaklam...................................................................148
7- Bilisel Ztln Karizmatik Otoriteyle Almas:
Nursi rnei.................................................................................150
8- Nursi ve Kadn Konusu.................................................................151
9- Nursinin Tasavvufi Dnceye ve
Tarikatlamaya Kar Tavr...........................................................154
10- Moderniteye Uygun Mekn, Organizasyon ve
Taktiklerle Oluan Karm Kimlikler ve Artan G...............157
III. BLM
1980LERDEN SONRA TRKYE CUMHURYETNDE
KRESELLEME SREC VE SLAM
A. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinde
Aadan-Yukar Deiim.......................................................................163
1. Askeri Darbe Dnemleri................................................................163
2. Uluslararas Sistemde Neo-Liberalizmin Ykselii......................167
3. Trkiyede Neo-Liberal Fikirlerin Ykselmesi ve
Kreselleme Srecinin Hzlanmas.............................................168
4. Neo-Liberal Ekonomi Politikalar ve Kreselleme
Srecinde slami Kesimin Gcn Arttrmas . ...........................170
10
5. Avrupa Birliine Entegrasyon ve Sivil Toplumun Artan Gc ..175

6. slami Kesimin Aadan-Yukar Etkileme Gcn
Kazanmas/Arttrmas ve Trkiyedeki slamla lgili
Yanl Bir Algnn Dzeltilmesi....................................................179
a. Devrimci slam ve Gelenek..................................................181
b. Devrimci slam ve thal Fikirler: Mevdudi ve
Seyyid Kutub.........................................................................183
c. Devrimci slam ve Trkiyedeki Etkin Cemaatler:
Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendi-Kotku Cemaati.......185
B. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar.......189
1.Kreselleme Srecinde Kitle letiim Aralarnn Artan nemi..190
2. zel Radyolar ve slami Kesimin Radyolar.................................195
3. zel Televizyonlar ve slami Kesimin Televizyonlar..................199
4. nternet ve slami Kesim...............................................................205
5. Eitimsel deolojik Aygtlar..........................................................209
6. Dinsel deolojik Aygtlar: Diyanet leri Bakanl ve Camiler..213
7. Dinsel deolojik Aygtlar: mam Hatip Liseleri ve
lahiyat Faklteleri........................................................................220
C. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetindeki
Ynetici Zihniyet ...................................................................................225
1. 1980lerden Sonra Merkezde deolojilerin eitlenmesi..............227
a. Kemalizm.................................................................................230
b. Trk-slam Sentezi .................................................................233
c. Neo-liberalizm.........................................................................237
d. slam........................................................................................241
2. slami Kesim, Karm Kimlikler ve
Kamusal Alanda eitlenme..........................................................246
3. Kamusal Alanda slami Kesimden Kadnlar ve
Barts/Trban Sorunu..............................................................253
D. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetindeki Deiim Asndan
slami Kesimin nemli Sreleri: Ankara Okulu rnei...................259
1. Ankara Okulu ile Kimleri Kastediyorum?....................................261
2. Ankara Okulunun Etkisi ve nemi..............................................265
indekiler
3. Ankara Okulunun Temel Fikirleri................................................269

4. Ankara Okulunun Referanslar....................................................273
5. Ankara Okulunun Yaklamnn Sanat Asndan Sonular........277
6. Ankara Okulunun Yaklamnn Erkekleri Grnr
Klan Semboller Asndan Sonular............................................279
7. Ehli Snnetin Kaynaklarnda Kadn ve Ankara
Okulunun Yol At Epistemolojik Fark.....................................280
8. Ankara Okulu ve Kadn Konusuyla lgili Yaklamlar.................284
9. Ankara Okulu ve Demokrasi, Sivil Toplum, Siyaset.....................287
10. Bilisel Ztln Entelektel lahiyatlarla
Almas: Ankara Okulu rnei........................................................291
SONU..................................................................................................295
KAYNAKA..........................................................................................315
11
NSZ
nya genelinde, slam ile ilgili olgular gndemde n plana kmakta; hem srekli olarak medyada yer almakta hem de birok akademik almann odak noktas olmaktadr. Kreselleme
srecinde Trkiyedeki slamn sosyoloji ve siyasal bilimler alanlaryla ilgili olgularysa bu almann konusudur. Trkiyedeki slami kesimin hzl bir deiim srecinden getii ve gcn arttrd, geni bir kesimin -benim de paylatm- ortak bir kabuldr.
Bu olgudan memnun olanlar ve olmayanlar arasnda ciddi bir kutuplama kendini iddetle hissettirmektedir. Bu kitap, bu konuyla
ilgili olgularn iyi veya kt olduuna dair bir tavr belirlenmeden, mevcut kamplamalarda bir kamplamann taraf olmadan;
slami kesimle ilgili olgularn nasl aa kt, deiimlere ve
mevcut yapya sebep olan dinamiklerin neler olduu, slami kesimdeki deiikliin boyutunun ne lde olduu, bunlar zmlemek iin nerelere bakmamz gerektii eklindeki sorularn cevabn aa karmak amacyla yazld. Bahsedilen konuyla ilgili sosyal ve siyasi srelere odaklanarak, bu hususlarda zmlemelerde bulunmak; bunu yaparken teolojik, felsefi, ideolojik deer yarglarndan kanmak, bu almay yaparken en ok dikkat ettiim
hususlardan biri oldu. Bu kitap temelde sosyoloji ve siyasi bilimler
alanlaryla ilgili olmakla beraber psikoloji, felsefe ve teoloji gibi
farkl alanlarndaki bilgilerden de istifade etmeye, tm bu alanlarn
bilgisini birletirmeye; disiplinler aras almann salayaca verimden ve ufuk aclktan faydalanmaya altm.
Bu kitabn ortaya kmasnda birok deerli akademisyenin ve
dostumun katklar oldu. erif Mardin malum dehasyla almam en ince ayrntsna kadar inceledi ve ok nemli katklarda bu-
14
lundu. Tayfun Ammann hassas tetkikleri ve deerli nerileri ok

aydnlatc oldu. Birsen rs, Din Alada ve Sevgi ubuku deerli
nerileriyle kitabn mevcut ekline brnmesinde pay sahibidirler.
Akademisyen dostlarm Emre Dorman, Alper Bilgili ve Ali Engin
Uygur da desteklerini esirgemediler. Bu kitap balangta bir doktora tezi olarak yazld; bu tezden nceyse Felsefe ve Din Bilimleri alannda ilk doktoram bitirmi, doentlik unvanm da almtm.
zellikle tez danmanm Fatmagl Berktayn katklaryla, hi heyecanm yitirmeden, byk bir zevkle, doentlikten sonra, bu kitaptaki almamla ikinci doktoram bitirdim. Berktay bu almayla ilgili her aamada nemli bir paya sahiptir. Tm bu akademisyenlere ve dostlarma bu kitabn ortaya kmasndaki katklarndan
dolay teekkr bir bor bilirim. Bu almann alan iin deerli
bir katk salamasn ve ilgililere yararl olmasn dilerim. Bu kitab okuyan siz deerli okurlarma da ilginizden dolay teekkr ediyor; yorumlarnz, eletirilerinizi ve nerilerinizi www.canertaslaman.com adresine iletmenizi rica ediyorum.
GR
u kitabn blm balklarnda kullanlan modernleme kavramna ve isminde kullanlan kreselleme kavramna farkl anlamlar yklenmi ve bu kavramlarn anlamnn ne olduu zerine birok tartma yaplmtr. Bu yzden, ncelikle, birbirleriyle
ilikili olan bu iki kavramn hangi anlamlarda kullanldnn akla kavuturulmas faydal olacaktr. Bu almada, modernleme kavramnn nasl anlalmas gerektiiyle ilgili bir tartmaya girilmeden; bu kavram, Trk modernlemesini gerekletiren
ynetici elitin alglad ve bu algnn eylemlerini ynlendirdii
anlamda kullanlmtr. Bat Avrupann, Prusyann, Japonyann
iinde bulunduklar toplumsal koullarda ve modernleme modellerinde farkllklar olduu gibi, Osmanl-Trk modernlemesinin
de kendisine mahsus koullar ve farkllklar olmutur. Trk modernlemesi -genel olarak- Bat modernlemesinden farkl bir tarzda, toplumun dinamikleriyle deerlerinden bamsz bir ekilde1
yukardan-aa (siyasetten topluma) gerekletirilmeye allmtr. Modernizm teorisyenlerinin bir ksm, modernizmin Batllamayla zdeletirilmesine kar ksalar da2 bahsedilen ynetici elit iin modernleme; Batnn kltrel birok unsurunu almaya nem atfeden, Batllama ile zde olduu sylenebilecek bir sreti. Alain Tourainein dikkat ektii gibi Batdaki en
gl modernlik yaklam; aklclamaya sreci belirleyici bir
nem atfederek, aklcln geleneksel toplumsal balar, duy1
2
Nilfer Gle, Modern Mahrem, 8. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2004, s. 171.
Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, Princeton, Princeton
University Press, 1997, s. 11.
16
gular ve inanlar ykmas gerektiini vurgulamtr.3 Cumhuriyet

Trkiyesinin ynetici elitinin modernlik yaklamnda da geleneksel olann yklmasyla ilgili bu yaklam -geleneksel olanla sentez
araynn olduu rnekler de olmasna ramen- n plana kmtr.
Modernlemeyle ilgili olgularn nemli bir blm, Ferdinand
Tnniesin gemeinschafttan gesellschafta (cemaatten topluma)
gei olarak ifade ettii, tarma dayal geleneksel yapdan ehre dayal modern hayata geilme sreleriyle ilikilidir.4 Fakat 1950lere
kadar Trkiyede, ehirlemedeki art yok denecek kadar azd.
Bat modernlemesinin nemli bir unsuru olan bireycilik de -ilerleyen sayfalarda grlecei gibi- devlet merkezinin yukardan-aa
modernletirici gcne -paradoksal bir ekilde- tehdit olarak grld iin feda edildi. Ayrca modernleme projesinin siyasal yap
alannda da rol modeli Bat olmasna ramen, 1950den nce Batl anlamda ok partili demokrasiye geilmedi. Bahsettiim ynetici elit, modernleme srecini, toplumu harekete geirerek gerekletirmekten ok, yasalar oluturarak, ideoloji alayarak ve ideoloji alayacak kurumlar kurarak gerekletirmeye arlk verdi.5 rnein laiklik ve kadn haklar gibi konularda Cumhuriyet balangcnda byk bir hzla yasalar karlm ve dzenlemeler yaplm olmakla beraber; ehirleme, teknoloji ithalat veya sivil toplumun glendirilmesi gibi toplumu mobilize edecek hususlarda ciddi atlmlar yaplamamtr. Sonuta Osmanlda, ideolojisi -merkezin ounca- benimsenmeden temelleri atlan modernleme sreci, Cumhuriyet dneminin balangcnda -merkezce- ideolojisi benimsenerek, buna uygun olduu dnlen yasal ve kltrel deiiklikler yaplarak devam etti. Modernlemenin ideolojisini benimseyen erken dnem Cumhuriyet kadrolar, Batl anlamda bir mo3
4
5
Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, 4. bs., ev. Hlya Tufan, stanbul, Yap
Kredi Yaynlar, 2002, s. 25.
Ferdinand Tnnies, Community and Society, ev. Charles P. Loomis, New
York, Dover Publications, 2002.
erif Mardin, Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm, ev. Levent Kker,
Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 236; erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar,
1990, s. 53.
Giri
17
dernleme gerekletirme hususunda birok alanda baarl olamasalar da modernlemeyi; ehirleme, sanayileme, yeni teknolojinin elde edilmesi, her seviyede eitimin artmas, kitle iletiim aralarnn yaygnlamas olarak gren genel tanmla ve daha tartmal olan modernlemeyi siyasal gelimeyle zdeletiren yaklamla
mutabk olduklar sylenebilir.6 Modernlemeyi, Batlamayla zdeletiren yaklamlar, Bat dnyasnn iinden getii ehirleme ile bireyselleme gibi sreleri yaamay ve Batdaki gibi demokratik kurumlara sahip olmay; bunlar hususunda, yasa karma
srecinde olunduu kadar baarl ve istekli olun(a)masa da modernlemenin iaret ettii hedefler iinde tutmutur.
Kitabn balnda kullanlan kreselleme kavram, dnyann farkl noktalar arasnda ilikinin ve karlkl bamllk ile etkinin artmasn ifade etmektedir. nceden buharl gemiler, demiryollar ve otomobil gibi ulam aralarnn icad ve yaygn imalat kreselleme srecine yn veren en nemli unsurlarken; gnmzde bilgisayarlar, mikroipler, fiber optik teknolojisi, internet gibi icatlar ve bunlarn gelitirilmesi ile yaygnlatrlmas dnyay birbirine kenetleyen ve kreselleme srecine yn veren en
nemli unsurlar olmutur.7 Kresellemeyi bazlar ekonomi temelinde, bazlar siyaset temelinde, bazlar kltr temelinde, bazlarysa -benim gibi- bunlarn hepsinin birleimiyle ok ynl olarak anlamaktadr.8 Bu kitapta kullandm anlamyla kreselleme kavram asndan, uluslararas ekonomiyle btnleerek deiime sebep olan teknolojileri almak ve yabanc sermayenin deerler sisteminde deiime sebep olan yatrmlarn ekmek gibi
6
7
8
Modernlemeyi belirleyen temel zellikler ve siyasal gelimenin bu srecin bir

paras olup olmadnn tartmal bir konu olmasyla ilgili baknz: H. Birsen
rs, Siyasal Gelime ve Modernleme Kuramlar, stanbul, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Masa st Yaynclk, 1997, s. 4-5.
Thomas Friedman, Kresellemenin Gelecei, 3. bs., ev. Elif zsayar, stanbul, Boyner Yaynlar, 2003, s.17.
Sayres S. Rudy, Subjectivity, Political Evaluation, and Islamist Trajectories, Globalization and the Muslim World, Ed. Birgit Schaebler ve Leif Stenberg, New York, Syracuse University Press, 2004, s. 44-56. Fuat Keyman da
1990l yllarda gelien kreselleme kuramlarnda ok-nedenselliin ve okboyutluluun n plana ktna dikkat ekmitir: E. Fuat Keyman, Globalleme ve Trkiye: Radikal Demokrasi Olasl, Kreselleme, Sivil Toplum ve
slam, Der: Fuat Keyman ve Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998, s.39.
18
ekonomik kreselleme unsurlarnn nemli olmasnn yannda;

Trkiyenin uluslararas sistemde ortaya kan ift kutuplu sistemde Amerikann ban ektii kutupta yer almas veya uluslararas siyasal kurumlara ye olmas gibi siyasal kreselleme unsurlar;
ayrca -zellikle de- McLuhann nl kresel ky (global village) ifadesiyle dikkat ektii, iletiim ve ulam aralarnn kltrel
homojenlemeye sebep olmas gibi kltrel kreselleme unsurlar da nemlidir.9 Kresellemenin bir paras olunduka; dnyann
geri kalanyla ilikiler arttka, yeni teknoloji rnleri ithal edildike, yeni iletiim aralaryla dnyann geri kalanyla daha ok irtibat kurulduka, kresel kltr maazada -ithal veya taklit- rnlerle veya televizyon programlaryla kitlelerin karsna ktka,
devletin devrimci yaklamlar olmadan da (yukardan-aa empoze edilmeden de) modernleme srecinin birok unsuru yaygnlamtr. rnein traktr gibi modern tarm aletlerinin ithalatnn modernlemenin en nemli unsurlarndan olan ehirlemedeki etkisi
(ilerleyen sayfalarda bu konuyla ilgili saysal veriler verilecektir),
Cumhuriyetin kurucu kadrolarnn yukardan-aa deiim projesinden ok daha etkili olmutur veya kylere kadar yaylan televizyonun gsterdii yabanc diziler ile bunlardan esinlenmi yerli dizilerin, kadn-erkek ilikilerini ve moderniteye bal birok kltrel unsuru geni kitlelere yaygnlatrmasnn etkisi de azmsanmayacak ldedir.
Bu rneklerdeki ve benzeri birok ynyle kreselleme;
Trkiyenin, modernle(tir)me projesinde ortaya konan, Batya
benzemesiyle ilgili hedeflerini gerekletirmesini salayan bir
sre olmutur. Fakat kreselleme ile ortaya kan btn olgularn Cumhuriyetin kurucu merkezinin modernleme projesiyle uyumlu olmad da bilinmelidir. rnein Cumhuriyet merkezinin modernle(tir)me projesinin en nemli unsurlarndan birinin
toplumun seklarizasyonu10 olmasna karn, -ilerleyen sayfalarda
9
Marshall McLuhan, Bruce R. Powers, The Global Village, New York, Oxford
University Press, 1989.
10 Laiklik ve seklerlik kavramlarnn anlam ve bu iki kavram arasndaki fark
zerine deiik grler ileri srlmtr. Dier yandan bu iki kavramn tamamen ayn anlamda kullanldna, szlklerde birinin dieriyle aklandna ve
-yabanc dillerde de- bu kavramlardan birinin dieriyle tercme edildiine rastla-
Giri
19
grlecei gibi- kreselleme srecinde, merkezin toplum zerindeki denetimi azalmtr; bunun sonucunda Cumhuriyetin kurucu ideolojisinden -seklerle(tir)me bu ideolojinin en temel unsurlarndan biriydi- eskisine oranla bamszlama sreleri yaanm
ve toplum seviyesinde etkili olan slami dnya gr, g alanlarnda etkili olmaya balamtr. Hatta slami dnya grn benimseyen bireylerin ve de zellikle bu bireylerin nemli bir ksmn ynlendiren cemaatlerin/tarikatlarn/gruplarn kazandklar g;
bunlarn isteklerinin siyasette deiiklik oluturmasna yol aarak,
aadan-yukar etkiyle merkezdeki tavizsiz seklarizasyon ideolojisinin tartlmasna da yol amtr. Modernlemenin nemli bir
unsuru olan seklarizasyonun birok yerde kar karya kald
paradoks -zellikle modernleme projesinin yukardan-aa uyguland slam lkelerinde- bu olmutur; bu projenin uygulayc aktrleri zne yaratmaya ynelmitir ama ortaya kan zne (bilinli varlk) doas gerei kendi tercihlerini yapmaya ynelmektedir
ve bu tercih, kimi zaman seklarizasyon politikalaryla arzu edilenin aksine dindarlama (dini referanslara hayat kurarken nemli bir yer verme) ve dini cemaatlere balanma ynnde olmaktadr.
Kreselleme srecinin yol at deiimlerin birounda siyasal merkezin rol, siyasal merkezin gerekletirdii yukardanaa modernletirme srecine nazaran hayli dktr. rnein kresel ekonomiyle btnleerek yeni teknolojinin ithal edilmesinin
ve sanayilemenin artmasnn ehirlemeyi, ehirlemenin ise kadnlarn kamusal alana k orann arttrmasndaki veya televiznr. Bu yzden, bu kitapta, benim bu kavramlar hangi anlamda kullandm belirtmekte fayda gryorum. Laiklik kavramn, devletin dine referanstan arnmas anlamnda; seklarizm kavramn ise toplumu oluturan bireylerin, yaantlarnda dine referanstan uzaklamalar anlamnda -dnyevilemeye yakn
anlamda- kullanyorum. Laiklik kavram genelde din ile devletin ayrlmas
gibi mehur bir genel tarife sahip olsa da; Trkiye rneinde, devlet dine referanslardan ayrlrken, din devletten ayrlmam ve devlet din zerindeki kontroln srdrmeye almtr. Bu yzden, Trkiye rneinde, laiklik ifadesiyle,
sadece devletin sisteminde, uygulamalarnda ve yasalarnda, dini temellendirmelerden ayrlmasna vurgu yapldna dikkat etmek yerinde olacaktr. Genel kullanmda laiklik birey hayatndan ok, devletle ilikilendirildii iin bireylerle ilgili alanda dine referanslardan uzaklamay ise seklarizasyon ifadesiyle
-Batda bu kavram hem birey hem de devleti kapsayacak daha geni anlamlarda kullananlar olsa da- karlamaya altm.
20
yon ya da internet aracyla yaylan kresel kltrn kadn erkek

g ilikilerinin biimini etkileyerek habituslarn11 dnmesi
srecindeki siyasal merkezin rol; siyasal merkezin, modernletirme projesine bal olarak kadnlara yeni haklar tanyan yasalar kartarak toplumu yukardan-aa dntrme srecindeki rolnden hayli dktr. Kreselleme srecinden bamsz olan modernlemede, siyasal merkezin yukardan-aa deitirmesi temel dnm unsuru olduu iin modernleme
kavramn devlet merkezindeki ynetici elit onu nasl anladysa
o anlamda kullandm; fakat kresellemede, etki eden -kreselleme srecinin alglanma biimlerinden ziyade- kreselleme
srecinin kendisi olduu iin kreselleme ifadesini bu sre nasl gerekleiyorsa o anlamda kullandm. Bu srete ekonomik, siyasi ve kltrel unsurlarn hepsi bir arada olduu iin;
bu sreci belirten kreselleme ifadesini, tm bu ynleriyle,
ok ynl anlamyla ele aldm. Siyaset felsefesi dinsel bir yapya dn(trl)m Konfiys, her eyin birbirine bal ve etkileim iinde olduuna, kreselleme gibi bir srecin yaanmad bir dnemde, baka bir balamda dikkat ekmiti; birbirine
ballk ve etkileim, kreselleme srecinin etkisinin youn ekilde hissedildii gnmzde ise sosyoloji ve siyasetin yksek
oranda nem atfettii kavramlar olmak durumundadrlar.12 Kresellemeyi bahsedilen tm ynleriyle -ekonomik, siyasal ve
kltrel- deerlendiren bu almamda, kitabn konusu asndan nemli, birbirine baml etkileimleri aa karma amacn tayorum; Trkiyedeki slamla ilgili zmlemelerde
bunu gerekletirmeye alacam.
11 Habitus Fransz sosyolog ve filozof Pierre Bourdieunun mehur ettii bir terimdir; edinilmi davran, beeni ve dnce kalplar iin kullanlr. Pierre Bourdieu, Outline of a Theory of Practice, ev. Richard Nice, Cambridge, Cambridge University Press, 1974. Bourdieuya gre habituslar snflayc emalardan ve nihai deerlerden meydana gelirler ve dille bilinten daha temel olabilirler. nsanlar, iinde bulunduklar sosyal dnyann zelliklerini daha ocukluk yllarndan edindikleri habituslar ile benimserler. Bkz: Paradigma Felsefe Szl, Habitus maddesi, 6. bs., Der: Ahmet Cevizci, stanbul, Paradigma Yaynclk, 2005, s. 791.
12 Fatmagl Berktay, Sunu, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, No: 40, Mart 2009.
Giri
21
Manfred Steger sre olarak kreselleme (globalization) ile

kresellemeci ideoloji (globalism) arasnda ayrm yapar. Sre olarak kreselleme ile tarihsel olarak artan ekonomik, siyasi, kltrel alverileri ve entegrasyonu -bu kitabn balnda kastettiim anlam- anlar. Kresellemeci ideoloji ise mevcut kreselleme srecinde belirleyici olan Neo-liberal pazar ideolojisidir.13
Bazlar bunu pazar kktencilii (market fundamentalism) olarak
da ifade etmektedir, buna gre kreselleme doaldr/kanlmazdr
ve yolu her lke iin ayndr; bu yol pazarn liberizasyonudur.14 Bu
kitapta kresellemeci ideoloji yerine kreselleme srecinin
etkilerine odaklandm belirtmeliyim. Hi phesiz bu sre etki
ederken hkim ideolojisinden bamsz deildir, bu kitapta, deiimlerini belirleyen sebeplere odaklandm slami kesimin nemli bir ksm da bu ideolojinin etki alanna girdiklerinin farknda bile
olmadan kresellemenin (globalization) iinde kresellemeci (globalist) olmulardr. Her ne kadar Neo-liberalizmin ykseldii 1980ler-1990larda ve sonrasnda kreselleme sreci Trkiye iin hzlanm olsa da bu sre uzun bir dnem boyunca evrilen bir sretir; bir anda ortaya kmamtr. Bu yllardan nce
Neo-liberalizm ile nemli ayrlklar olan Keynesi ekonomi politikalarnn dnya sisteminin nemli aktrleri olan devletlerce takip
edildii dnemde de kreselleme srecinin evrimi srmtr.
Neo-liberalizme kart, devletin ekonomiye mdahalesinin gerekliliini savunan -Keynesi gre yakn- bir yaklam, hatta sosyalist bir yaklam savunan birok kii; kresellemeci ideolojiye
kart olurken bile kreselleme srecinin etkisinde kalmtr. Kreselleme btn uluslarn menfaatinedir veya Kreselleme demokratiklemeyi yaygnlatracaktr gibi kresellemeci ideoloji
adna savunulan grleri benimsemeyen birok kii de kreselleme srecinin ierisinde deiim yaamtr. Kreselleme ile yaylan tketim alkanlklarnn veya kadn-erkek ilikileriyle ilgili farkllamalarn sadece Neo-liberal yaklam benimseyenleri etkiledii sylenemez; en hzl kresellemeci ideoloji kartlarnn
13 Manfred B. Steger, Globalism: The New Market Ideology, Lanham, Rowman
and Littlefield Publishers, 2001.
14 Joseph E. Stiglitz, Globalization and Its Discontents, New York, W. W. Norton
and Company, 2002, s. 114, 138, 219.
22
da bu sreten etkilendikleri gzlemlenmektedir. Bu kitabn amac, ideolojisinin etkisi ne derecede olursa olsun, bu srecin ierisinde slami kesimin deiimini analiz etmek olduundan, bu kitabn balnda kastedilen sre olarak kresellemedir. Kreselleilirken etki eden ideolojiyse, bu srecin tad bir unsur olmas asndan elbette ilgi alanmdadr.
Kitabn balndaki Trkiye ifadesi ise bu kitabn corafya
olarak odakland blgeyi gstermektedir. Kreselleme srecinde
dnyadaki hzl deiimden farkl lkelerde yaayan birok Mslman etkilenmitir. Bu deiimlerde birok ortak nokta olmakla beraber, her blgenin kendine has koullar ve buralarda yaayanlarn
farkl tarihsel miraslar deiik tablolar da ortaya karmtr. ran
iiliinin, Suudi Vehhabiliinin, Afganistandaki El-Kaidenin
ve Trkiyedeki slamn her birinin dierlerinden nemli farkllklar vardr.15 Mslmanlarn yaad farkl corafyalardaki tm
deiimleri ortak noktalar, farkllklar ve farkllklarn sebepleriyle deerlendirmem bu kitabn ngrlen snrlarn ok aaca iin
sadece Trkiye zerine odaklanacam; balkta Trkiye ifadesini kullanma sebebim bunu vurgulamak iindir. Fakat Trkiye ile
ilgili bu almadan, gerek dier corafyalardaki Mslmanlarn
kreselleme srecindeki deiimlerinin karlatrmasnn yaplmasnda gerekse kreselleme srecinin dtan etkisiyle slamn
nasl anlalmas gerektiine dair iten tartmalarn birleerek
deiime sebep olduuna vurgu yapan modelin, dier lkelere uygulanmasnda faydalanlabileceini dnyorum.
Zaman dilimi olarak aklanmasna odaklandm dnem ise
kreselleme srecinin etkilerinin daha ok hissedildii 1980lerden gnmze kadarki dnemdir. Fakat bu dnemi gereince anlamak iin bu dnemdeki oluumlarn tarihsel kkeninin bilinmesi gerekmektedir. Bu dnemde oluan deiimlerin dinamiklerinin
nemli bir ksm nceki dnemlerdeki birikimsel srelerden kaynaklanmtr. Ayrca bu dnemdeki deiimlerin boyutunun iyice
kavranabilmesi iin bu dnemi nceki dnemlerle karlatrmak
faydal olacaktr. Osmanl ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda y15 Nilfer Gle, Islamic Visibilities and Public Sphere, Islam in Public, Ed. Nilfer Gle ve Ludwig Ammann, stanbul, Bilgi University Press, 2006, s. 6-7.
Giri
23
netim ekli, toplum yaps ve devletin ideolojisi asndan nemli

farkllklar bulunmaktadr. Bu yzden birinci blmde Osmanly,
ikinci blmde 1980lerden nceki Trkiye Cumhuriyetini ele aldm. Bylece kitabn odak noktas olan -nc blmde incelediim- 1980ler sonras dneme yol aan srelerin; birincisi kkenini anlamay, ikincisi nceki dnemleri 1980ler sonrasyla mukayese ederek deiimin boyutlarn ve ieriini aa kartmay hedefledim.
Kitabn balnda geen slam ifadesi 6.8 milyarlk dnya
nfusunun % 23nn (1.57 milyarn), 74 milyonluk Trkiye nfusunun % 98inin inand dinin ismidir. Trkiyenin % 85-90
Snni iken, Snnilikten sonraki en yksek poplasyona sahip mezhep olan Alevilik ise 74 milyonluk nfusun % 10-15i kadar olan
7-11 milyonluk bir poplasyona sahiptir.16 Trkiyedeki Mslmanlar, kabaca, Snniler ve Aleviler diye ikiye ayrmak yaygn
bir yaklam olsa da kendilerini Snni ve Alevi olarak niteleyenler
kendi ilerinde hayli farkl grlere ve yaklamlara sahiptirler.
Bu kitabn odak noktasnda daha ok Snniliin olduunu belirtmeliyiz. Snnilik, toplumun en geni kesiminin gr olmasnn
yan sra Osmanlda devletin ideolojisini belirleyen, Cumhuriyet
devrimlerinin birounun kendisine kar konumland, dier yandan -paradoksal gibi gzkse de- Diyanet leri ve imam hatipler
gibi kurumlarn rettii ve zerine bina edildikleri inancn ieriini oluturan, Trkiyedeki siyasal slamn kkenini dayandrd,
Ankara Okulu gibi -nc blmde inceleyeceimiz- slamc entelektellerin inceleme ve eletirilerinin merkezinde olan, toplumdaki etkin cemaat ve tarikatlarn ideolojisini oluturan mezheptir.17
16 The Pew Forumun 2009da bitirip yaymlad aratrma, Mslmanlar hakknda yaplm en kapsaml aratrma olarak gsterilmektedir. Bu aratrmadaki Trkiye ile ilgili verilerde TESEVin almalarndan faydalanlmtr. Bu almann verilerine gre Trkiyedeki Mslmanlarn ounluunu oluturan Snniler dnya Mslmanlarnn da % 87-90n oluturmaktadrlar. Bkz: (evrimii)
http://pewforum.org/docs/?DocID=450
17 Snni slam oluturan yaayan drt mezhep Hanefilik, afilik, Malikilik ve
Hanbeliliktir. Trkiyedeki Snni nfusun byk blm Hanefi, az bir ksm
afiidir; Maliki ve Hanbelilik mezhebine tabi olanlar yok denecek kadar azdr. Bu almada Snnilik ve ayn anlamdaki Ehli Snnet ifadeleri -aksi belirtilmedike- bu mezheplerin hepsini kapsayacak anlamda kullanlmtr. Fakat
Trkiye nfusunun byk kesimini oluturan Hanefiliin, birok kiinin zihnin-
24
Bu kitapta slam ifadesiyle asl dikkat ekmeye altm

ise Hz. Muhammed araclyla bildirilen dinden ziyade insanlarn/
gruplarn bu dini nasl anladdr; ksacas slami kesim(ler)in18
dnce ve yaamlarnda ortaya kan olgulardr. Bu kitaptaki
amacm slamn nasl anlalmas gerektiine dair teoloji alanna giren tartmalar zmek veya bu konuda gr beyan etmek
deildir.19 Fakat slamn belli ekilde anlalarak zihinsel kalplar oluturmasnn ve bu anlayla ilgili kanaatlerin, tartmalarn
ve deiimlerin bireylerin habituslarnda ve eylemlerinde yol at
sonular ile deiim; ksacas slamn ne olduuna dair kanaatlerin sosyoloji ve de siyasal bilimler asndan nemli sonular bu
kitaptaki ilgi alanm oluturmaktadr. Sonuta dinle ilgili dncelere, bu dncelerin doruluk derecelerini tespit etmek iin deil;
dncenin de toplumsal yapy belirlediini kabul eden -Weber
gibi- bir sosyolojik anlaya sahip olduum iin odaklanacam.
Bunun iin teoloji alanyla ilgili tartmalarda ortaya kan grler
(rnein kadnlarn kamusal alana kyla ilgili olanlar), bu grlerin hangisinin doru olduuna dair bir tartmaya giriilmeksizin, Mslman toplumun modernleme ve kreselleme srecine
verdikleri tepkilerle, ksacas slami kesim(ler)le ilgili gzlenen olgularla nemli ilikileri olduklar iin belirlenmeye allacaktr.
de Snnilik ile zde olduu hatrlanmaldr. Ayn mezhebe bal olduunu ifade eden birey veya cemaatlerin grlerinde byk bir eitlilik olduu da unutulmamaldr. Ayrca Ehli Snnet inancn benimseyen aile kkeninden gelen (istatistiklerde Snni olarak gzken) gerek halktan, gerek slami evrenin iindeki
entelektellerden -Ankara Okulu gibi- birok kiinin, Ehli Snnet inan ve uygulamalarla uyumsuz dinsel uygulamalar ve dnceleri benimseyebildikleri, hatta Ehli Snnet anlay iindeki grleri ska eletirdikleri -din adna reddettikleri- de gz nnde bulundurulmaldr.
18 slami kesim(ler) ifadesiyle, dncelerini ve yaamlarn kurgularken slama
(slamdan her ne anlyorlarsa ona) referanslar youn olan kiileri kastediyorum.
Bu ifadeyle kastedilen kesim arasnda byk farklar olduuna dikkat edilmelidir. Bu ifadeyle Muhammed Abduhtan Nurculara, Ankara Okulundan Cbbeli Ahmetin cemaatine birbirleriyle hayli farkl dinsel anlaylar olan ve hayli
farkl grntler sunan geni bir kesim anlalabilmektedir. Tm bu farkl kiileri slami kesim(ler) bal altnda toplatan unsur; tm bu kiilerin dnya gr, inan ve hayat pratiklerini slama referanslarla kurmalardr.
19 Bu konuyla ilgili teolojik tartmalar da ilgi alanmdadr, fakat slam diniyle ilgili teolojik ve felsefi fikirlerimi merak edenler dier kitaplarm okumallar. Ayrca www.canertaslaman.com internet sitemden de bu konudaki grlerimi takip
edebilirler.
Giri
25
Modernleme ve kreselleme srelerinin sonunda karmza

byk bir deiimin ktn gzlemliyoruz. Trkiyedeki slam
da bu deiim srecinin dnda kalmamtr. Bir asr ncesinin
dindar bireyi ile gnmzn dindar bireyi, bir asr ncesinin dini gruplaryla gnmzn dini gruplar arasnda byk
farkllamalar olduu, bugne kadar yaplm birok almadan
anlalmaktadr. rnein eskinin sakall, cbbeli dindar erkei
yerine tral, ceket kravatl tebli yapan dindar erkei; eskinin
evinin kadn olmada idealleen ve kamusal alandan uzak dindar
kadn yerine mcadeleci olan ve kamusal alanda daha ok rol
alabilmek iin gayret eden dindar kadn; eskinin tekkede belli ritelleri gerekletirmeye alan ve toplumdan tecritte erdem gren dini gruplar yerine holdingler kuran ve medya kurulularyla
yayn yapan, devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmaya
alan dini gruplar gibi gemiteki rneklerden hayli farkl yeni
olgular, bu olgulara sebep olan etkenleriyle aklanmaya muhtatr. Bu kitabn amac, deimez olduu kabul edilen bir ontoloji ve epistemolojiye sahip olan, slam ve Ehli Snnet slam gibi tarihsel sreklilii ifade eden isimlerle ifade edilen kesimde, neyin nasl bu deiimi gerekletirdiini, bu sreteki
ok-boyutluluu sergileyerek gstermektir. Ayrca Cumhuriyetle
slamn devletin ideolojisi olmaktan kartlmasndan, seklerleme dorultusundaki tm devlet politikalarndan, modernleme
ve kreselleme srelerinden doksan yl kadar sonra nasl olup
da slami kesimin gcn arttrdn zmlemektir. Bahsedilen
olgularn aa kartlmas iin u drt konuya odaklanmann verimli sonular verecei kanaatindeyim:
A- Siyaset ile toplum arasndaki ilikilerdeki yapya ve bu yapdaki deiikliklere;
B- Devletin ideolojik aygtlaryla ideolojisini yaymadaki ve
kart ideolojilerin bu aygtlarda mevzi kazanmadaki
baarsna;
C- Devleti yneten zihniyet yapsna ve bundaki deiikliklere;
E- slami kesimin iinden olanlarn yaptklar dinle ilgili yorumlarn ve gelitirdikleri taktiklerin deiimdeki yerlerine.
26
Bu kitabn blmndeki farkl dnemin her biri, bu drt

konuyla ilgili balklara ayrlarak deerlendirilecek; bylece slami kesimle ilgili gnmzde tank olduumuz olgularn hem tarihsel kkeni saptanmaya hem de bu farkl dnemlerin mukayesesi yoluyla deiimin boyutlar aa kartlmaya allacaktr. Bu
drt konu asndan yaplacak deerlendirmeler hakknda ksaca u
bilgileri verebilirim:
A- Gzlenen deiimin nemli bir boyutunun siyaset (merkez/yukars) ile toplum (evre/aas) arasndaki ilikiler ve bu
ilikilerdeki deiimle ilgili olduu kanaatindeyim. Bu hususla ilgili olarak, daha nce baka almalarda da kullanlan merkezevre ilikileri ve yukardan-aa/aadan-yukar eklindeki terminolojiden faydalanacam. Merkez-evre ilikileri deerlendirilirken, ou zaman ihmal edilen, uluslararas sistemin de
merkez-evre ilikilerinde etkili olduu hususu bu kitapta vurgulanacaktr. Uluslararas ilikilerde, devletlerin davranlaryla ilgili analizin, kresel durumun (global environment), yani byk
resmin (big picture) belirlenmesiyle balamas gerektiini syleyen kresellemeci yaklamn etkisi bu kitabn birok yerinde gzkecektir.20 Merkez ve evre terminolojisi Trkiye iin
kullanldnda, ama, genelde siyasetle toplum aras genel ilikiyi zmlemek olmutur. Bu almadaki odak noktasysa, merkez ve evre ilikileriyle ilgili yapnn ve deiimin, Trkiyedeki
slamn dnmndeki roln gstermektir. Bu almada siyasetle toplum arasndaki ilikilerin ynnn yukardan-aayadan
aadan-yukarya doru deitiine dair daha nce ifade edilmi
kimi grler paylalacaktr. Fakat Trkiyedeki slami kesimin,
bu deiimle paralel olarak yaklamlarn deitirdiklerine dair
gr; yani nceden, siyasi merkezi iddet kullanarak ele geirerek yukardan-aa toplumu dntrme abalarnn, sonradan,
toplum seviyesinde gcn arttrma abasna doru farkllatna
dair gr dzeltilecektir. Trkiyedeki slami oluumlarn (cemaatlerin, tarikatlarn, gruplarn) byk ksmnn -dier yaklam be20 Paul R. Viotti, Mark V. Kauppi, International Relations Theory, Boston, Longman Publishers, 1999, s. 9.
Giri
27
nimseyen bir aznla karn- en batan beri merkezi iddet kullanarak zapt etmeye -devrime- deil, toplum seviyesinde g kazanmaya arlk veren bir strateji benimsedikleri gsterilmeye allacaktr. Bu terminolojiyle toplumdaki genel deiim ynne iaret
etmeye altm; yukardan-aa deiimin olduunu ifade ettiim dnemlerde siyasi merkezden bamsz toplumda deiimler
olduu gibi aadan-yukar deiimin arlnn arttn ifade ettiim dnemlerde, siyasetin toplumsal talepler olmadan toplumu belirlemeye alt rnekler de vardr. Yukardan-aa ve
aadan-yukar ifadeleriyle kullandm terminoloji, sadece deiimin genel ynn ifade etmek iindir, yoksa belli bir dnemdeki deiimin tamamen bu ekilde olduunu anlatmak iin kullanlmamaktadr. Fakat bu istisnai rneklere kar hedefim, dnemlere
gre, siyasetle toplum arasndaki ilikilerdeki genel durumu ve genel durumdaki deiimleri tespit etmek olacaktr.
B- Trkiyedeki slamla ilgili olgular ve deiimi ok boyutlu bir ekilde anlamak iin devletin topluma ideolojisini alamakta kulland somut kurumlara da odaklanmamz gerektii kanaatindeyim. Bu konuda, Althusserin devletin ideolojik aygtlar
ile ilgili yaklam ve terminolojisinden faydalanacam. Althusser,
devletin ideolojisini topluma tayan somut kurumlar olarak devletin ideolojik aygtlarna dikkat ektii gibi devletinkine alternatif
ideolojilerin ideolojik aygtlarda mevzi kazanabileceine de dikkat ekmitir.21 Trkiye hakkndaki olgular aklamakta devletin
ideolojik aygtlar ile ilgili terminolojiyi kullananlar, Althusserin
bu ilk yaklamna odaklanmlar ve genelde alternatif ideolojilerin
mevzi kazanmas ile ilgili ksmn kullanmamlardr. Oysa bu
almada devletin ideolojik aygtlaryla ideolojisini yayarak toplumu ve slami kesimi dntrmesine olduu kadar slami ideolojiyi benimseyenlerin bu aygtlarda mevzi kazanmasna da dikkat
ekilecektir. ehirlemenin artmasyla, krsal kesimden gelenlerin
tadklar slami/geleneksel deerlerle beraber Cumhuriyetin ideolojik aygtlaryla yeni deerler de edinmeleri; Diyanet ve imam
21 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Ayglar, 3. bs., ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki, 2003, s. 172.
28
hatipler gibi kurumlarn devletin ideolojisiyle sorunlu ilikileri ve

devletin ideolojik aygtlar vazifesini de grdkleri; kreselleme srecinde kitle iletiim aygtlarnn bireyleri ekillendiren yeni
aralar olarak artan neminin, devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltt gibi hususlar, bu maddenin altnda ilenecektir.
C- Kitabn konusu asndan irdelenmesini nemli bulduum
dier bir husus ise devleti yneten zihniyetin ve bundaki deiimlerin zmlenmesidir. Osmanldaki -Ehli Snnet slamn iinde nemli bir unsur olduu- din- devlet ideolojisinin ynetici zihniyete hkim olduu yap; 1980lerden nce Trkiyedeki Batclk, laiklik, pozitivizm, ilerlemecilik, milliyetilik gibi kavramlarn
ve bu kavramlarla ilikili teleolojik dnceye gre eylem plannn
ynetici zihniyeti ekillendirdii yap; 1980lerden sonraki liberalizmin, bireyciliin, oulculuun nceki dnemlere gre bir deer
olarak ykseldii, -nceki dnemlerdeki tek bir ideolojinin hkim
olduu yap yerine- merkezde ideolojilerin eitlenmesinin ve ekimesinin iyice hissedildii yap arasnda ciddi farklar vardr. Bu
nemli farkllamalarla beraber ideolojik kopularn keskin olduu dnemlerde ciddi sreklilikler de bulunmaktadr; Osmanldan
Trkiye Cumhuriyetine geite radikal deiimlerle beraber patrimonyal iliki kalplarnn nemli lde korunmas bunun nemli rneklerinden birisidir. Ynetici zihniyetin yaps ve deiimi, siyasi merkezin slami kesimle ilikilerinin ekillenmesinde ve bu
ilikilerin deiiminde hayati neme sahiptir. Burada slami kesimin sadece pasif-etkilenen bir pozisyonda olmad, zellikle kreselleme srecinin etkilerinin hissedildii son dnemde merkezdeki etkisini arttrdna dikkat edilmelidir. Farkl dnemlerdeki ynetici zihniyetlere hermentik yntemle nfuz etmeye alacam.
Ayrca Sosyal Darwinizm, Pozitivizm, Karl Poppern tarihsicilik eletirisi ve Neo-liberalizm gibi siyaset felsefesinin ilgi alanndaki konulara da ynetici zihniyetlerin zmlenmesiyle ilgili blmlerde deineceim. Trkiyedeki birok kiinin davranlarn
ve kimlik yaplarn Batl/modern slami/geleneksel gibi ikili ayrmlar temelinde anlamak nemli yanllara sebep olmaktadr. Bu
yanllarn almasnda Batl/modern unsurlarla slami/geleneksel
Giri
29
unsurlarn beraberce kimlikleri ekillendirmesine vurgu yapmann

nemli olduunu dnyorum. Beraberce ekillendirmeye vurgu
yapan, ztlklar kadar birleme ve kaynamalara da dikkat eken,
kar karya olunan paradokslar -zmeye deil- tespit etmeye
ynelen hermentik bir yaklam benimseyeceim.
D- Bu kitapta en nem verdiim hususlardan biri; modernleme ve kreselleme srelerinin slami kesimi dntrmesinin, slami kesimin i tartmalarndan ve kararlarndan bamsz anlalamayacann anlalmasdr. Bu konuyla ilgili olarak,
Lakatosun bilim felsefesindeki grnden esinlendiim modeli
slami kesimin kimlikleriyle ilgili olgular anlamada kullanmam ve
psikolojideki bilisel eliki teorisinden yararlanmam, bu kitaptaki zgn yaklamlara rneklerdir. Sadece modernleme ve kreselleme srelerinin etkisiyle toplumsal deiimi anlamaya alarak, deiimde, halkn geni kesiminde etkin olmu slami kesimin kanaat/cemaat nderlerinin ve entelektellerin, tartmalar ile
kararlarna yeterli nemi vermeyen aratrmalar; Trkiyedeki slami kesimin deiiminin dinamiklerini ve nedenlerini anlamada yetersiz kalmlardr. Bu kitabn temel hedeflerinden biri bu noktadaki eksiklii gidermektir. Bunun iin ieride gerekleen tartma ve kararlara da yer vererek, dtan etkiyle bunlarn birleerek,
slami kesimde karm kimliklerin ortaya kmasnda rol oynadklarn gstermeye alacam. slami kesimin iindeki tartma
ve kararlarn, bahsedilen deiimdeki nemine dikkat ekmek iin
bu kesimin iindeki birok kanaat/cemaat nderi ve entelektelden
her dnemle ilgili birer rnek belirledim: Osmanl iin ttihat ve
Terakkiciler dahil birok kii zerinde nemli etkisi olan Muhammed Abduhu; 1980ler ncesi Trkiye Cumhuriyeti iin Cumhuriyet dneminin en etkili kanaat/cemaat nderlerinden biri olan Said
Nursiyi setim. zerinde odaklanacamz dnem olan 1980ler
sonras Cumhuriyet dnemi iin ise bir grup akademisyenden oluan Ankara Okulunu inceledim. Bu grup hakknda siyaset ve sosyoloji alannda bir alma daha nce yaplmad iin bu grupla ilgili -grmelerle desteklenen- alma, bir boluu da dolduracaktr. Ele aldm farkl dnemdeki kiiler arasnda nemli fi-
30
kirsel farkllklar olmakla beraber, bu kiilerin grlerinin, bireylerin kimliklerinin ve toplumsal deiimin bir unsuru olmalar asndan bir ortaklklar vardr.
Tm bunlar yaparken, insan bilimlerinin doa bilimlerinden
farkllna vurgu yapan hermentik yntemden yararlanmaya zel
bir nem vereceim. Hermentik yaklam devletin ynetici zihniyetine nfuz etmede olduu kadar slamla -zellikle Ehli Snnet
slamla- ilgili anlay ve kavramlar kavramada nemli bir anahtar olarak deerlendiriyorum. Hermentik yaklam kullanrken
tek bir felsefecinin hermentikle ilgili btn yaklamn benimsemek yerine; Dilthey ve Gadamer gibi -birbirlerine nemli ztlklar da olan- felsefecilerden yararlanmaya alan eklektik bir yaklam benimseyeceim. Diltheye gre eylemi gerekletiren bireylerin zihinsel durumlaryla empati kurmak, bu bireylerin eylemlerine hermentik yaklamn baars iin arttr;22 bu empati ise ancak bireylerin inan sistemine ve kavramlarna nfuz etmeye almayla, onlarn kavramlarn kendi kavramlarmz arasna katmaya
alan bir abayla mmkn olabilir. Dilthey bireylerin znelliine
ulamann, tikeli btnle ve btn tikelle aklamann, deneyden
genelgeer bilgi karmann hermentikte karaca epistemolojik sorunlarn farkndayd.23 Gorgias pheciliine kar Dilthey,
insanlarn doasndaki ortakla, anlamamza olanak veren unsur
olarak dikkat ekmitir; nitekim dinlerin insanlar iin ortak ahlak
yasalar vazetmelerinden nsan Haklar Evrensel Beyannamesi gibi
uluslararas geni kabul gren metinlere, Aydnlanmann aklclndan Kant ahlakna, tm bunlarn temelinde insanlarn ortak bir
doay paylamalaryla ilgili kabul vardr. Diltheyin kendisinin de
dikkat ektii sorunlara verdii cevaplar sorunlar tamamen zmemitir; fakat insan bilimlerinde hermentik yaklam deerli
grenler iin bu cevaplarn nemi de yadsnamaz. Diltheyin ortaya koyduu ideale yzde yz ulamak mmkn ol(a)masa da koyduu hedefleri ideal tip olarak deerlendiriyorum.
22 Wilhelm Dilthey, Selected Works: Introduction to the Human Sciences, C. I,
Ed. Rudolf A. Maakreel, Frithtjof Rodi, Princeton, Princeton University Press,
1991.
23 Wilhelm Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, ev. Doan zlem, stanbul,
Paradigma Yaynlar, 1999, s.111-113.
Giri
31
Ayrca hermentikte dier nemli bir isim olan Gadamerin

vurgulad; yorumcunun da tarihe ait olduuna, kendi tarihsel ve
ahsi pozisyonuna has nyarglar bulunduuna ve yorumlama faaliyetine bu nyarglarn katlmasnn kanlmazlna dair uyarlarn da gz nnde bulunduracam.24 Gadamer, bilgiyi nyargsz bir ekilde ina etmeyi, Aydnlanmann btn nyarglara kar
nyargs olarak grm ve bunun, gerekletirilmesinin imknsz
bir hedef olduunu gstermitir.25 nemli olan doru anlamay
engelleyici nyarglar tespit ederek yorumlamalarda dzeltmeler yapmaktr; yoksa nyarglarmzdan tamamen kurtulmamz ve
tabula rasa bir zihinle olgular deerlendirmemiz mmkn deildir. Gadamerin bu dorultudaki grlerinden faydalanarak, yorumlama srecine elik eden engelleyici nyarglar tespit etmek
ve yorumlarm buna gre dzeltmeye almak, hermentik yaklamda gz nnde bulunduracam dier bir rehberim olacaktr.
Zihinsel durumlara nfuz etmeye hermentik yaklamda nem vermeme karlk, nl sosyolog-iktisat Paretonun
da dikkat ektii gibi, kiilerin gerekletirdikleri eylemlerle benimsedikleri teorileri (zihinsel durumlar) arasnda fark olduu;
Paretonun mantk-d (non-logical) eylem dedii bir alann bulunduu sylenebilir.26 Hi phesiz bazen insanlarn inanlaryla veya teorileriyle elikili eylemde bulunduklar; rnein slam
inancna inandn syleyenlerin dolandrclk yapmalar veya
Marxist ideolojiyi benimsediini syleyenlerin i ilikilerinde ka24 Hang-Georg Gadamer, Truth and Method, ev. Joel Weinsheimer ve Donald
Marshall, 2. bs., New York, Continuum International Publishing, 1989.
25 Shaun Gallagher, Hermeneutics and Education, Albany, State University of
New York Press, 1992, s. 88-89.
26 Vilfredo Pareto, The Mind and Society, New York, Harcourt Brace, 1983. Pareto, sosyolojiye deneysel yntemi hkim klmak iin, deneysel olarak ulalmaz
gzken zihinsel alan, eylemle arasndaki ban zannedildii kadar gl olmadn syleyerek dlamaya almtr. Bu yaklam, insani eylemin farkn vurgulayarak hermentik yaklam n plana karan ve davran anlamak iin zihinsel duruma nfuz etmeye alan -benim de dahil olduum- yaklamlara zttr. Fakat hermentik yaklam kullanacak olmam, insanlarn benimsedikleri teorileri/tutumlar ve pratikleri/davranlar arasnda yzde yz bir paralellik olduuna inandm anlamna gelmez. Paretonun teoriyle pratik arasnda kopukluk
olduuna dair uyars, genel durumu ifade etmek yerine olmas mmkn fakat daha az muhtemel bir durumla ilgili uyarya evrildiinde, bylesi bir yaklama ben de katlrm.
32
pitalistlerden daha ok iiyi smrmeleri, biroumuzun tanklk

ettii olgulardr. Sonuta dinsel-felsefi inanla veya amalarla gerekletirilen eylem arasnda, tutum ve davran arasnda, her zaman bir rtme olmad dorudur. Fakat kiilerin eylemlerini anlamlandrmak -hermentik yaklam- iin btn zorluklarna ramen, kiilerin dnce dnyalaryla ilgili zmlemelere girimekten daha iyi bir yol da gzkmemektedir. Tutum ve davran arasndaki elikileri n plana karan psikologlar ve sosyologlar olmutur. Fakat psikolojide Gestalt gr ve sosyolojide Summer gibi
tutum ve davran arasndaki uyumu asli durum, aksi halleri istisna ve anomali halleri olarak grenler ounluktadr. idem Katba, tutum ve davran arasndaki elikinin, ortamsal etkenlerle aklanmas gerekli veya istisnai bir durum olduunu; doal durumun, tutum davran tutarll olduunu, birok bilimsel aratrmayla desteklenen bu olgunun gerek yaamda daha ok gzlemlendiini syler.27 Ben de bu anlay dorultusunda, zihinsel durum ve davran (teori ile pratik ya da dnce ile madde) arasnda sk bir ba bulunduunu kabul eden yaklamlarn yannda yer
alyorum ve bu kitabn konusu asndan nemli insani davranlarn analizi iin zihinsel durumlarla/tutumlarla bu davranlar arasndaki balanty, hermentik yaklamdan faydalanarak zmlemeye alacam.
Hermentik yaklamla; insani davranlarn, kendine mahsusluuyla, doa bilimlerinden farkl bir yntemle deerlendirilmesi gerektiini ve insani eylemlerin dncelerle bana nem verilmesi gerektiini dnyorum. Hermentii faydalanlmas gerekli bir metot olarak gryorum ama konumuzla ilgili olgularn,
hangi sreler sonunda nasl ortaya ktklarn ve nedenlerini tespit etmede yegne metot olarak da benimsemiyorum. Nitekim -pozitivizm/davranlk gibi metodolojilerde zel bir nem verilensaysal verilerden kitabn konusuyla ilgili nemli grdklerimi de
yeri geldike kullanacam. Zihinsel durumlarla ilgili zmlemeler kadar, toplumsal olgularla ilgili matematiksel veriler de toplumsal ve siyasi olana nfuz edilmesi iin nemli aralardr. rnein
27 idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar,10. bs., stanbul, Evrim Yaynevi,
1999, s. 149.
Giri
33
zihinlere nfuz etmeye alan bir hermentik yaklamn gerei

olarak, ban rten kadnlarn bu eylemlerine sebep olan anlaya nfuz etmeye almakla beraber; Trkiyedeki kadnlarn yzde kann ban rtt ve bu orann azalp azalmadyla ilgili
saysal verileri veya barts ile ilikili anketlerdeki verileri deerlendirmek de bu konuyla ilgili zmlemeler yapmak asndan faydal olacaktr. Sosyal bilimlerde verimli sonularn, zihinlere nfuz etmeye alan bir hermentik metotla matematiksel verilere nem veren metodolojilerin -birbirlerini dlayan metodolojiler olarak deerlendirilmeden- glerinin birletirilmesiyle elde
edileceini dnmekteyim. Fakat bu yaplrken, sosyal bilimlerde, hermentik yaklama ncelik verilmesi, matematiksel verilerin ise hermentik metodun denetiminde kullanlmas gerektii kanaatindeyim. Hi phesiz hermentik metotla matematiksel verilere nem veren metodolojiler arasndaki ilikiyle ilgili teorik tartma daha uzun ele alnmay hak etmektedir. Fakat burada sadece
yaklamm aklayarak, bu konudaki uzun tartmalara girmiyorum. Bahsedilen yntemler arasnda mutlak bir ztlk grmememle beraber, bu kitapta n plana kan yaklamn hermentik metot
olduu bilinmelidir.
Birinci Blm
OSMANLIDA MODERNLEME VE SLAM
A. Osmanlda
Yukardan-Aa Deiim
rkiyede, kreselleme srecinin tketim alkanlklar, ekonomi, bilgi ve kltr gibi alanlarda etkisini iyice gsterdii
1980lerden sonraki dnemde; toplum seviyesinde nemli farkllamalarn olutuu, merkezin toplum zerindeki belirleyiciliinin
azald ve bu deiimin ise slami kesimden bireylerin, cemaatlerin/tarikatlarn ve siyasal slamn deiiminin nemli unsurlarndan biri olduu, bu kitabn hipotezlerinden birisidir. Toplumun merkezden bamszlamasn, slami kesim(ler)in glerini arttrmalarnn ve siyaset gibi kurumlarn deiiminin nedenlerinden biri olarak grdmden, bu sreci aadan-yukar deiim olarak niteliyorum. Bu aadan-yukar srecin farknn ortaya kmas iin
daha nceki yukardan-aa deiim dnemlerinin incelenmesi yerinde olacaktr. Osmanl dnemi; hem ynetim biiminde slama
referanslar olmas hem millet sistemi gibi deiik sosyal ve hukuki yaps hem de kurumlaryla Trkiye Cumhuriyetinden -nemli devamllklarla ilgili birok dier hususla beraber- nemli lde
farkldr. Bu yzden, 1980lere kadar Trkiye Cumhuriyetindeki
deiimin genel ynnn de yukardan-aa olduunu dnmeme ramen, Osmanly ve 1980lere kadarki Cumhuriyet dnemini farkl balklarda incelemeyi uygun buluyorum.
1. Osmanlda Gl Merkez, Dank evre

Kreselleme srecinde Trkiyedeki slami dnya grn benimseyen toplumsal kesimlerin deiimi, daha nceki srelerden
kopuk deildir. Bu olguyu tarihsel kkenlerinden yaltmak, gereince anlalamamasna sebep olacaktr. Daha nceki dnemlerde-
38
ki modernleme ve Batllama gibi sreler olmasayd, gnmzde Trkiyedeki slami dnya grn benimseyenlerin nasl bir
grnmle karmza kacan ortaya koymak zordur; fakat bu
sreler yaanmasayd, bu kesimin hayli farkl bir durumda olacan tahmin etmek zor deildir. Bu yzden, Osmanldan balayarak, bu sreleri inceleyerek gnmze kadar gelmeye alacam. Osmanldaki bahsedilen sreleri gereince anlamak iin
Osmanlnn toplumsal ve siyasi yapsn analiz etmek faydal olacaktr. Halil nalckn snflamas takip edilerek Osmanl -kabaca- iki snftan oluan bir imparatorluk olarak deerlendirilebilir.
Birinci snf saray, brokrasiyi, ulemay ve askeri erkn kapsayan
ynetimdeki snftr. kinci snf ise reayadr; yani ynetimde bir etkinlii olmayan halk kesimidir ve sistemin varlnda bu kesimin
verdii vergilerin rol nemlidir.28 Osmanl hanedan dnda, ynetici elitin iinde bulunduu birinci grubun yesi olmak -her zaman olmasa da genelde- soy-sop ilikisine bal deildir ve bu snfn yesi olmak genelde padiahn iradesine baldr. Ynetici elitin iinde brokrasinin zel bir nemi vardr; brokrasi, tm sistemin sinir merkezi (nerve centre) hkmndedir, sistemin politikalarnn uygulanmasna ve padiahn otoritesinin mutlaklnn salanmasna hizmet eder.29
Osmanldaki sosyal-siyasi yapnn anlalmasnda, ilk olarak
erif Mardinin Osmanlya uygulad ve mehur ettii merkezevre yaklamndan da faydalanlabilir. (Bu yaklam, toplumun
yapsnn mutlak olarak ikiye blnm bir yapda olduunu iddia
ederek kullanmyorum; fakat bu yaklamn, Osmanldaki genel
yapy anlamada iyi bir anahtar olduu kanaatindeyim.) Osmanlda
28 Halil nalck, The Nature of Traditional Society: Turkey, Political Modernization in Japan and Turkey, Ed. Robert E. Ward, Dankwart Rustow, Princeton,
Princeton University Press, 1964, s. 43-45.
29 Halil nalck, Turkey Between Europe and the Middle East, Perceptions: Journal of International Affairs, Vol.3, No:1, Mart-Mays 1998, s. 6. Bu ikili ayrm Osmanl iin bir ideal tip olarak grmek gerekir. Osmanldaki kendilerine mahsus zel konumlar olan Evrenosoullar, Malkooullar gibi n yapm
aileler bu ikili snflamaya tam oturmazlar: erif Mardin, Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiyede Toplumsal Snf ve Snf Bilinci, Trkiyede
Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990, s. 75.
Osmanlda Modernleme ve slam
39
merkezi oluturan; padiah ve onun otoritesini mutlaklatrmaya

alan, konumlarn padiahn iradesi sayesinde elde eden, bahsedilen birinci snftr. evre ise temelde reayadan oluan ikinci snftr. Osmanlda, Bat Avrupada rneklerine daha ok rastlanan,
merkezin evreyle atmalarn, uzlamalar yaparak ve evreyle
btnleerek zd sreler pek yaanmamtr. evre glerinin ciddi anlamda bir zerkliine de Osmanlda pek rastlanmaz.30
Merkez, askeri gc denetiminde tutarak ve harekete geirme kabiliyetine sahip olarak, kendi gcn korumaya almtr. evrenin ayrklna kyasla merkezin derli toplu olmas, evrede kk meta zerine oturan kk apl mlkiyetlerin varlna karn padiahn topraklarn ou zerindeki mlkiyeti ve merkezin
ekonomi zerindeki denetimi; evrenin merkeze kar glenmesini nleyen olgulard.31 Batda, merkezlerin, esnaftan ok tccarlar
desteklemelerine karn Osmanldaki merkez, daha ok loncalar
tccarlara kar korudu ve tccar kapitalist oligarilerin kurulmasna engel oldu.32 Bu tip politikalar, merkez dndakilerin servet elde
ederek glerini arttrmalarnn -merkeze kar alternatif g odaklar oluturmalarnn- nn kesti. Osmanlda, evreyle btnleerek atmalar nleme anlayndan ok evrenin glenmesi suretiyle olumas muhtemel, merkezin gcn snrlandracak potansiyel tehlikelere kar nlem alma dncesi, hkim anlay olmutur. Osmanlnn bu yaps, ekonomik ilikilerin siyaset gibi styaplar belirlediini syleyen klasik Marxist paradigmadan ok, styapnn (bu rnekte siyasetin, devletin bekas ile ilgili endielerinden dolay) da altyapy belirlemesini ieren ve bu konuda hep klasik Marxist paradigmaya kar konumlandrlan Weberyen paradigmay dorular niteliktedir.33
Osmanldaki sosyal-siyasi yapda, merkez dnda, toplumun
genelinde ciddi bir deiiklik yapabilecek, bireyleri dntrebilecek bir g gzkmemektedir. Devletten ksmen bamsz olan
30 erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, s. 31-32.
31 A.e., s. 35-36.
32 erif Mardin, Din ve deoloji, 3. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 82.
33 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, 2. bs., ev. Taha Parla, stanbul, Hrriyet Vakf
Yaynlar, 1982, s. 155-191.
40
Ermeni, Rum ve Musevi gibi milletlerin liderleri topluluklarnn

kltrel ve dinsel ilerinde etkiliydiler; fakat bu sistem statkoyu
muhafazann bir aracyd, merkez bu sistemin kendisine bir tehdit oluturmadan ilemesini denetlemekteydi. Kavalal Mehmet
Ali Paa gibi merkezden ald yetkiye kar daha sonra merkezden
bamszlap geni bir alanda etkili olmu rnekler vardr. Fakat
bu ve benzeri baz rnekler, Osmanl sistemi asndan bir anomalidir, sistemden bir isyanla bamszlamadr. Merkezden, Kavalal gibi isyanla bamszlamadan da ayanlarn, Yrk-Trkmen
airetlerinin ve Alevilik/Kzlbalk gibi ideolojilerin liderlerinin, merkezden bamsz olarak bireyleri deitirme gc olduu
sylenebilir.34 Bu dorudur, fakat Osmanl leinde baktmzda
bu etkinin dk olduu grlr. Osmanlda, merkez dnda bireyleri dntrme kudreti olan gler hep yerel kalmtr. Merkezin siyasi alternatifi olabilecek bir muhalefeti engellemek, Osmanl siyasetinin temel hedeflerinden biri olmutur.35
2. Osmanl Modernlemesi ve Kadn Konusu

Sonuta, Osmanl sistemi iinde ciddi bir deiimi gerekletirebilecek kapasiteye sahip merkezden baka bir aktr yoktu. Sistemin iinde bireyleri dntrc gc olan ne alternatif bir muhalefet ne de gnmzde olduu gibi siyasal merkezden bamsz
olarak bireyleri deitirme gc olan bir kreselleme sreci vard. Bu sosyal-siyasi yap ierisinde nemli bir deiimin olabilecek
tek yn yukardan-aayayd. Osmanl sistemi iinde merkezin,
nemli deiimi oluturabilecek tek aktr olmas, merkezin her trl etkiden bamsz olarak deiimleri bir tek kendi arzusuyla oluturduu anlamna gelmez. Tam tersine, Osmanl merkezi, askeri yenilgi ve toprak kayb gibi kendi arzusuyla gelimeyen sebepler zerine devletin bekas gibi en temel endiesi zemininde; askeriye,
brokrasi, eitim ve teknoloji gibi alanlarda reformlara girimitir.
34 Halil nalck, Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman, Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar,
1998, s. 81-82
35 erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, ev. Mehmet zden, Trk
Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul,
letiim Yaynlar, 2004, s. 179.
41
Osmanl merkezinin, tehdit algsna kar Bat dncesi ve teknik

gelimelerini Osmanl toplumuna uyarlamasna Tanzimattan nce
18. yzyldan balanarak rastlanr.36 Batdaki endstri devrimine
bal olarak gelien modernlemeye karlk (Batda, zellikle en
nemli rnek olan ngilterede, bu sre Osmanldan farkl olarak
yukardan-aa bir sreten ziyade toplumsal dinamikler erevesinde geliti) Osmanlda, toplumun iindeki dinamiklerden ok,
askeri yenilgi ve toprak kayb, merkezi, deiime zorlad.
Osmanl modernlemesinde, 1839da, Sultan Abdlmecid dneminde okunan Tanzimat Ferman nemli bir dneme olarak kabul edilir. Bu tarihten Merutiyete, Osmanl mparatorluunun k srecine ve Cumhuriyetin kuruluuna dek askeri alanda, eitimde, hukukta, ekonomide ve teknolojide nemli yenilikler gerekletirildi. Osmanl brokrasisindeki kadrolarn ou, modernlemenin ideolojisine sahip olmasalar da modernlemenin birok
gereini yerine getirdiler.37 Merkez, bu srete, evreye nfuz yeteneini arttrd, hukuk, -Weberin deyiiyle- yasal-ussal bir otoriteye daha ok dayanmaya balad.38 Sonuta Osmanlnn modernleme srecinde merkez-evre ilikilerinin ieriinde deiiklikler oldu, fakat modernlemeden asl etkilenen merkezdeki brokratik ve askeri erknd; telgraf gibi modernlemenin yeni unsurlar baz vilayetlerde nemli deiimlere sebep oldularsa da toplumun geni kesimindeki bireylerin habituslarnda nemli bir deiiklik yaanmad.
Modernleme ve kreselleme srelerinin Trkiye Cumhuriyetinde yaayan bireylerin (slami dnya grn benimseyenler
dahil) habituslarnda oluturduklar en nemli deiikliklerden birou kadnn yeri ile ilgilidir. Kadnlar, bu sreler sonunda daha
grnr olmular, kamusal alana kmlar; i, eitim ve gnlk
36 Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, Tanzimat: Modernleme Aray ve Politik Deime, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 6.
37 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 16. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s. 30.
38 Mehmet . Alkan, Resmi deolojinin Douu ve Evrimi zerine Bir Deneme,
Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 6. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 378.
42
aktivitelerde erkeklerle ayn meknlar paylap, beraber faaliyette bulunmulardr. Toplumun kltrnde ve Ehli Snnet slamn
dnya grn benimseyen bireylerin habituslarnda oluan deiimleri gzlemek iin eer rnek olarak bir konuya odaklanlacaksa; bu husus, kadnlarn kamusal alana k olmaldr. Kadn bedenini denetleyerek g ilikilerini dzenlemede, en nemli husus,
kadnn tecrit edilerek g kazanlan alanlara girmesinin nlenmesi olmutur.39 Kadnlar kamusal alana daha ok ktka, g ilikileriyle ilikili toplumsal yap daha kkl bir deiiklik geirmitir. Toplumun yarsn tekil eden kadnlarn; eitim seviyelerindeki
art, ticaret-sanayi gibi g kazanlan alanlara girileri, kendilerine
gvenlerini kazanmalar, ynetim srelerinde sz sahibi olmalar
hep kamusal alana klaryla ilikilidir. Toplumun dier yarsn
tekil eden erkekler de bu olguyla beraber, aile gibi kurumlarda ortaya kan yeni g ilikileri, ticaret, brokrasi ve siyaset gibi g
alanlarn kadnlarla paylamalar sonucunda habituslarnda nemli deiimler yaamlardr. Gnmzde de kadn konusu; zellikle kadnlarn siyasal, ekonomik ve dier g alanlarna katlmlarna ve bu olgunun toplumsal yap ve g ilikilerinde oluturduu deiime odaklanlarak, hibir dnemde olmad kadar inceleme oda haline gelmitir.40 Kadnlarn kamusal alana knn bu
nemine binaen, slami dnya grn benimseyen kesim(ler)in
ve bireylerin deiimi, bu hususa zel vurgu yaplarak -baka olgularla da beraber- tartlacaktr.41
39 Fatmagl Berktay, Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, 2. bs., stanbul, Metis
Yaynlar, 2000, s. 16, 23-25, 151-154, 157.
40 A.e., s. 27.
41 Nilfer Glenin yapt gibi barts/trban veya genel anlamda tesettr
sorunu zerine odaklanarak da slami kesimden bireylerin deiimini tartmak
mmkndr. Kadnlarn kapanmas meselesi, slamn Batya gre tekiliini arpc bir ekilde yanstt, cinsiyet sorununun merkeziliini ierdii, kadn
meselesine ve kadn-erkek aras g ilikilerine odaklanmaya imkn verdii iin
elbette ok nemlidir: Nilfer Gle, Modern Mahrem, s.11-14. (Nitekim ilerleyen blmlerde bu konuya deinilecektir.) Fakat bence, kadnlarn kamusal alana k; kadnlarn kapanma meselesiyle de alakal olmakla beraber, bu meseleden daha hayati bir neme sahiptir. nk kadnlarn g ilikilerinde deien rol en ok bu hususla alakaldr. niversitede okuyan, doktor veya avukat
gibi bir meslek sahibi olabilen, fabrika veya maaza gibi bir iyerinde erkeklerle beraber alan kadnlarn, bartl de olsalar, g ilikilerinde glerinin ve
habituslarnn deiimindeki orann, kamusal alana klar engellenen bart-
43
Osmanlnn son dnemlerinde, zellikle II. Merutiyet dneminde saylar artan kadn dergileri ve kadn dernekleri, toplumun
tabannda; kadnlarn zgrlemeleri, eitim gibi haklarn elde etmeleri ve kamusal alana klarnn nndeki engellerin kaldrlmas hususlarnda bilin olumasnda etkili olmulardr.42 Ayrca bu dergiler ve dernekler alternatif bir kamusal alan oluumuna da katkda bulundular.43 Fakat bu, Osmanlnn son yllarndaki ksa bir dneme karlk gelmektedir ve toplumun tabanndaki (yukardan-aaya deiim genellememize dahil olmayan) bu
oluumlar, belli bir kadn zmresinin -ounluun iinde ufak bir
aznlk olan okuryazar ve varlkl kesimden kadnlardan oluan- bilincinde nemli deiiklikler oluturmu olsa da, Osmanlnn son
dnemlerine dek, toplumun geni kesimini dntrme potansiyelini elinde bulundurma hususunda merkezden baka nemli aktr ve merkezin bu ynde ciddi bir deiiklik politikas olmamtr. Osmanlda Tanzimat sonras dnemde de meknlarn cinsiyete gre blnmesi devam etmi ve kadnlarla erkeklerin karmasn nlemek iin yasal dzenlemeler yaplmtr.44 stanbulda ve
birka ilde, 1862den itibaren kz rencilerin ortaretim kurumlarna alnmaya balamas -ki bu yenilik kadnlarn meslek kazanmas asndan nemliydi- gibi aslnda nemli atlmlar olmutur.45
Fakat snrl bir blgede az sayda kiiye ynelik olan bu tip uygulamalara karn bu dnemde, kadnlar kocalaryla beraber lokanta
ve gazino gibi yerlere gidemez; tramvay, vapur gibi aralarda ayr
bir alanda, araya perde ekili bir ekilde otururlard. Kzlarn niversite ve yksekokullara girmesi ise ancak Osmanlnn son yllarnda -I. Dnya Sava yllarnda- mmkn oldu. O zaman da perdeyle ayrlan farkl blmlerde veya farkl snflarda ders yaptk-
42
43
44
45
sz kadnlardan daha yksek olduu aktr. Bu yzden, rnek olarak en ok kadnlarn kamusal alana kna odaklanmay setim.
Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, stanbul, Metis Yaynlar, 1994, s. 22,
32, 46.
Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Cumhuriyete
Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 351.
A.e., s. 353.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, 7.bs., Yayna Hazrlayan: Ahmet Kuya, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2004, s. 231.
44
lar oluyordu.46 Kzlarn erkeklerle ayn snfta bir arada oturamayacaklarna dair verilen fetvaya karn, ancak 1921 ylnda, Edebiyat Fakltesi Mderrisler Meclisi Reisi smayl Hakk Baltacolu
kzlarla erkeklerin ayn snfta ders yapabileceklerini beyan etti.47
Osmanlnn son dnemlerinde drt kez eyhlislamlk yapan Musa Kazm Efendi (1858-1920), kadnlarn, yaratl gayelerinin ocuk dourmak ve bytmek olduunu, bu vazifelerini aksatacak ilere ve yksekretime gitmemeleri gerektiini, ancak kendi aralarnda olmak artyla konser ve konferans
dzenlemelerinin caiz olabileceini ifade etmitir.48 stanbul
Muhafzlnn 1913 ylndaki beyannamesinde ise kadnlarn
alveri bahanesi ile her yere girip kmamas gibi isteklerde bulunuldu, bu isteklere uymayanlara ise iddetli kanuni meyyidelerin tatbik edilecei ikaz edildi.49 Jn Trk iktidarnn olduu II. Merutiyet dneminde bile, nemli deiiklikler yapma
ynndeki niyetlere ve teebbslere ramen, toplumun geni kesimlerinin habituslarnda ciddi bir deiiklik olmadn, Prenses
Seniha Sultann Fransz arkadana yazd mektuplarn u nkteli satrlarndan okuyoruz:
Ah, ah, siz de sanyordunuz ki Abdlhamidin devrildii gnn
ertesi Trk kadnl ok eyler kazanacak deil mi? Deien hibir ey yok sevgili iki gzm!.. Ah sevgili hemirem, unutmuyorum Daha bir yl nceydi, bana Trkiyede feminizmin er ge
bir zemin bulacandan bahsediyordunuz Bugn nerede olduumuzu biliyor musunuz? uradayz: Mslman kadn, st ste
pee de rtnse, ak arabada gezemez. Landolarn st rtk,
camlar kapal, perdeleri indirilmi olacak. Abdlhamid zamannda byle ey grmemitik.50
46 A.e., s. 446.
47 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi 1, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966, s. 311.
48 Musa Kazm, Tesettr-i Nisvn, slamiyat, C. I, No: 2, Nisan-Haziran 2000, s.
184-187.
49 Tark Zafer Tunaya, slamclk Akm, 2. bs., stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007, s. 94.
50 Claude Farrere, Trklerin Manevi Gc, stanbul, Tercman: 1001 Temel Eser,
28 Temmuz 1911 ve 10 Austos 1912 tarihli iki mektuptan; bu kaynaktan aktaran: Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 72-73.
45
Tam da bu noktada, Osmanldaki ve gnmzdeki slami kesimin farknn altn izmek gerekmektedir: Osmanlnn modernleme srecinde bile, kadnlarn kamusal alana kmas, Ehli Snnet
slama referanslarla nlenmeye allmtr;51 gnmzde ise Ehli
Snnet dnya grn benimseyenlerin birounun en nemli hedeflerinden biri kendi dnya grlerini benimseyen kadnlarn kamusal alana kmas nndeki engelleri kaldrmaktr. Eitimde trban yasan kaldrmak, Trkiyedeki Ehli Snnet kesimin, gereklemesi iin en ok mcadele ettii hedeflerden biri olmutur. Bu
yasan kalkmas ise kadnlarn; daha ok kamusal alana kmalar, erkeklerle kark olarak ayn meknlar daha ok paylamalar,
daha ok grnrlklerinin artmas, g ilikilerinde daha nemli
aktrler haline gelmeleri demektir. Burada sorulmas gerekli soru
udur: Ne olmutur ve nasl olmutur da Osmanlda Ehli Snnet
inanca referanslarla kamusal alana kmas engellenen kadnlarn,
daha ok grnr olmalarn ve kamusal alana kmalarn engelleyen yasaklarn kaldrlmas, gnmzdeki Ehli Snnet dnya grn benimseyenlerin en nemli hedeflerinden biri haline gelmitir? Bu tip olgularn anlalmasna k tutmak bu kitabn en temel amalarndan birisidir ve ilerleyen sayfalarda bunu gerekletirmeye alacam. Kadn konusu ve bu konuyla ilikili sreler, modernleme ve kreselleme srelerinde slami kesimi anlamak iin merkezi konumdadr; bununla ilgili yaplacak zmlemeler, sz konusu srelerle ilgili birok noktay aydnlatacaktr.
51 Berktay, din adna gelitirilen yaklamlarn, fiziksel mekna da yansyan etkisinin, Osmanldaki kadnlarn konumlaryla ilgili analizlere dahil edilmesi gerektii kansndadr: Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, s.
351. slam adna yapld ileri srlen baz yorumlarn, fiziksel meknla ilgili olgular deerlendirmedeki nemine binaen; ilerleyen sayfalarda, dine referanslarla kadnlarn kamusal alana kmasnn engellenmesini irdeleyeceimiz
gibi, slami kesimin iindeki nemli bir entelektel olan Muhammed Abduh gibi
etkin dnrlerin, dinsel temellendirmeyle kadnlarn kamusal alana kmasnn nn amaya almasn da irdeleyeceiz.
46
B. Osmanlnn deolojik Aygtlar
erkezin ideolojisinin ne olduu kadar, bu ideolojisini evreye ne kadar alayabildii de Osmanl ve Trkiyedeki slami kesimin durumunu ve deiimini anlamada nemlidir. Merkezin topluma ideolojisini tayan ve bylece evreye nfuzunu salayan somut kurumlar ve bunlarla ilgili deiimleri incelememiz;
siyasetin topluma nfuz gcn anlamakta, merkezle evre arasndaki ilikilerin durumunu ve deiimini tespit etmekte nemlidir.
Bu balkta bu konu irdelenmeye allacaktr.
1. deoloji, Althusser ve Devletin deolojik Aygtlar

deoloji kavram 18. yzyln sonunda retilmitir ve siyaset felsefesinde tartlan birok kavram gibi bu kavramn kullanmnda
da konsenss yoktur. Bu kitapta, bu kavram, hayli geni bir ekilde; yol haritas veren, tercihleri belirleyen, inanlar, normlar, deerler btn anlamnda, ksa ekilde ifade etmek gerekirse dnya gr anlamnda kullanyorum.52 Zamanla bu kavram; dogmatiklik, arlk, bilimsellikten uzaklk gibi anlamlarda kullanlmtr, hl da birok kii bylesi olumsuz anlamlaryla bu kavram
kullanmaktadr.53 Fakat bu kitapta, bu kavram, hibir olumlu veya
olumsuz anlam yklemeden -Gramsci gibi- kullandm hatrlatrm. Devletin ideolojik aygtlar terimini sosyal bilimlere kazandran ise Fransz filozof Louis Althusser (1918-1990) olmutur.
52 H. Birsen rs, deoloji: Karmak Dnyay Anlalr Klmak, 19. Yzyldan
20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2.bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, s. 6, 9-10.
53 A.e., s.14-15, 22-23. Gramscinin bu kavram kullanm iin baknz: Antonio
Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, ev. Quintin Hoare, New
York, International Publishers, 1971.
47
Althusser, klasik Marxist yaklamn, kapitalist retim ilikilerinin

nasl korunup yeniden retildiklerini gstermekte yetersiz kald
kanaatine varm ve devletin ideolojik aygtlar ile ilgili yaklamyla buradaki eksiklii tamamlamaya almtr.54 Althussere
gre devletin, bask aygtnn yan sra eitimsel, dinsel, hukuksal,
sendikal, iletiimsel, kltrel gibi farkl ideolojik aygtlar vardr.
Althusser, devletin, bask aygtn ve ideolojik aygtlarn, iktidaryla bir arada tuttuunu; bask aygtyla dorudan, ideolojik aygtlaryla ise dolayl olarak etkin olduunu syler.55 Althusserden bu
terimi dn almama karlk, devletin ideolojik aygtlarn Althusser gibi, snf mcadelesiyle ilgili bir analiz iin kullanmadm batan belirtmekte fayda gryorum.56
Burada bizim iin nemli olan devletin polis, asker, hapishane gibi baskc aygtnn unsurlar dnda, ideolojik aygtlaryla da etki ettiine dikkat ekilmesidir. Her iktidar kendisini merulatrmak ister; Althusserin yaklam, merkezin evreye etkisinin sadece bask aygtyla olmadn, iktidar muhafaza etmenin
bir ynteminin de ideolojik aygtlarn kullanm olduunu grmemize; analizimizde bu aygtlara da yer vermemize olanaklar sunar.
Osmanlda ve Trkiye Cumhuriyetinde, gerek statkonun korunmas, gerek deiimin salanmas ile ilgili kararlarn uygulanmasnda, devletin evreye nasl nfuz ettiini anlamamza yardmc
olacak devletin ideolojik aygtlarn analiz etmek nemlidir. Bu
yzden bu aygtlar, dnemlere gre artan veya azalan etki dereceleriyle beraber incelenecektir.
54 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Ayglar, s. 113-118, 173-182.
55 A.e., s. 54-58.
56 Althusser devletin ideolojik aygtlarn snf mcadelesinin hem sahnesi hem
de nesnesi olarak gryordu. Analizinin temelinde de Marxist yaklamn odak
noktas olan snf mcadelesi vard. Ayrca Althusser, Marxist yaklamn eylemi ycelten syleminin etkisindeydi ve burjuva egemenliinden kurtulmak iin
burjuva devletin ideolojik aygtlarn paralamak iin uzun sreli bir mcadele
vermeyi tlyordu. Oysa burada, Althusserden dn aldm bu terminoloji, reeteler yazmak iin deil, sadece belli dnemlerdeki sosyolojik ve siyasi yaplar, bunlarn muhafaza ve deiimlerini daha iyi analiz edebilmek iin kullanlmaktadr: A.e., s. 19, 83.
48
2. deolojik Aygtlar ve Millet Sistemi

Osmanlnn farkl dinlerin mensuplarn ayr milletler olarak deerlendiren siyasal ve hukuksal sisteminde, Mslmanlarn haricindeki milletler din, eitim ve ksmen hukuk gibi alanlarda zerk
bir yapya sahip olduklarndan;57 bu milletler, merkez tarafndan,
en nemli ideolojik aygtlar olan eitimsel ve dinsel kurumlarla
Mslman nfus gibi etki altna alnamamaktayd. (Devirme usul gibi yollarla dier milletlerin bir ksm fertlerine yaplan etki gibi
istisnalar da hatrlanmaldr.) Mslman olmayan milletler, ideolojik aygtlardan ok g ilikileriyle ve tannan haklarla kontrol
ediliyorlard ve nalckn temel Osmanl devlet politikas olarak
grd hazine-iktidar-hazine58 politikasna verdikleri vergilerle
hizmet ediyorlard. Balkan Savalarnda ve I. Dnya Savanda,
bu milletlerin birok yesinin Osmanlnn kar safna gemesi ve
Osmanldan kopmalar da devletin ideolojik aygtlar yaklamyla anlalmaya allabilir. Buna gre Osmanldan bu milletlerin kopma sebeplerinden biri, Osmanlnn bunlara Mslman nfusa olduu oranda ideolojik aygtlar ile -II. Mahmut dneminden
balayan tm abalara ve ksmi baarlara ramen- gereince nfuz edememesi, Osmanlnn en gl ideolojik aygt olan dinsel ideolojik aygtnn ise farkl dinlerden olan milletler iin bir
nemi olmamasdr. Osmanllk ideolojisinin uygulanmas yoluyla Mslman olmayan bireylere de nfuz edilmeye allm
ve bunun iin Galatasaray Lisesinin kurulmas gibi somut admlar
atlmtr,59 fakat bu tip giriimlerle daha ok merkezde brokratlk gibi vazifesi olacak snrl sayda bireye ulamak mmkn olmutur. G ilikileri ve tannan haklar temelinde duran bir balln, Osmanlnn gc azaldnda ve uluslama sreleri baladnda sona ermesi normaldi. Mslmanlar dndaki milletlere de
nfuz etmeyi amalayan Osmanllk ideolojisi karsndaki zorluklar, Galatasaray Lisesine gsterilen tepkiler zerinden okunabilir;
bu okula sadece medrese mensuplar deil, ayn zamanda cemaatleri zerindeki otoritelerini kaybedecekleri endiesiyle Rum Orto57 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 177.
58 Halil nalck, Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, s. 75.
59 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s. 242-243.
49
doks Patrikhanesi, Musevi Hahambalk ve Vatikandaki Papalk

da muhalefet etmilerdir.60
Osmanlnn dier milletler dnda kalan Mslman halkn hepsine ideolojik aygtlaryla nfuz edebildiini sylemek
de mmkn deildir. Osmanlda halkn % 90dan fazlas tarmla urayordu.61 Bu kesimin (evrenin) byk bir ksm ya ok az
ya da hi eitim almyordu. Bu yzden en nemli ideolojik aygtlardan biri olan eitimle, evreye ok fazla nfuz edildii sylenemez. (Osmanlnn ancak sonlarnda; Abdlhamid dneminde
-1876-1908- bu hususta kayda deer bir deiiklik olduuna ilerleyen satrlarda deineceim.) Osmanl dneminde radyo, televizyon
gibi iletiim aralar da olmadndan, Trkiye Cumhuriyetinde
olduu gibi, eitim aygtyla ulalamayan kesimlere ulamak iin
bylesi alternatifler de mevcut deildi; Osmanlnn en nemli ideolojik aygt -ulalamayan nemli bir kitleye ramen- dinsel ideolojik aygt idi.
3. Osmanlda Dinsel deolojik Aygt

Thomas Hobbesa gre Leviathann62 gereince gl olmas iin
siyasi otoriteyle dinsel otorite ayn yerde olmalyd.63 Hobbesun
Leviathan iin ngrd ideale Osmanl, kendi tebaasnn en byk ksmn oluturan Mslmanlarn, en byk ksmn oluturan Ehli Snnet toplumun kurumsal liderlii olan halifelii elinde bulundurmakla yaklayordu. Halifelik messesesinin getirdii g, eyhlislamlk, medreseler gibi kurumlarn varl ve ayn
dinin ayn mezhebinin yesi olmann verdii btnletirici duygu,
hep beraber; merkezin, Ehli Snnet inanc benimseyen geni bir
kesime nfuzunda avantaj salyordu. Merkezin -zellikle Yavuz
60 Mehmet . Alkan, mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk
Srecinde Eitim, Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, Ed. Kemal H.
Karpat, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004, s. 97.
61 Halil nalck, a.g.e., s. 77.
62 Leviathan, Eski Ahitte bahsedilen bir deniz canavardr. Hobbes, devleti bu canavara benzetir ve devletin bireyler karsnda gl olmas gerektiini ifade etmek iin bu metaforu kullanr.
63 Thomas Hobbes, Leviathan, 3.bs., ev. Semih Lim, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001, s. 263-304.
50
Sultan Selim dneminden itibaren iyice belirginleen- Ehli Snnet kimlii; halifeliin sadece Ehli Snnet iin geerli bir kurum
olmas ve Ehli Snnet fkhnn hukukta referans kayna olmas
gibi temel gstergelerden, padiahlarn lkeyi ynetmek iin hkm devralmasn sembolize eden kl kuanma treninde en sk
kullanlan kllardan birisinin ikinci halife Hz. merin klc olmasna kadar detaylarda kendini gsterir.64 Hatrlanaca gibi Aleviler, Hz. merin, haksz olarak halife olduunu dnr ve bu
yzden ocuklarna ismini koymazlar. Ayn ekilde Aleviler, Hz.
Osman da Hz. Aliye kar hakszlk eden bir kii olarak grrler
ve ocuklarna onun adn da koymazlar, ama Osmanl Alevilerin iinde yaadklar imparatorluun adyd. Osmanl merkezinin
siyaseti, genelde, Ehli Snnet d mezhepleri -Alevilik gibi- grmezden gelme ynnde olmutur ve Ehli Snnet d gruplarn,
Hristiyan mezhepler gibi rgtlenmeleri ve merkezce onaylanan
idari bir hiyerari iinde kendi liderlerini belirlemeleri sz konusu olmamtr.65 Ancak Aleviler, kendi ilerinde kurduklar hiyerariyle, dedelik gibi messeselerle ve kendi gelenek greneklerinin yaptrmlaryla, dzenlerini muhafaza etmi ve sistemlerini
srdrmlerdir.66
Osmanl topraklarndaki birok Ehli Snnet olmayan gruba,
hatta Ehli Snnet izgisindeki baz tarikatlara dahi, devletin, dinsel
ideolojik aygtyla nfuzu mmkn olmuyordu. Ehli Snnet dndaki Kzlbalk/Abdallk gibi mezheplerle/ideolojilerle Trkmenler gibi baz topluluklar, devlete kart bir tutum taknabiliyorlard.
Kutb-l Aktablk veya Mehdilik gibi inanlar kullanan tarikat liderleri, bireyleri kendilerine bal tutarak, devletin merkezinin nfuz alannn dna karyorlar ve gerekirse bireyleri devlete kar harekete geirebiliyorlard.67 11 Eyll olaynda yer alan nemli
isimlerin Vehhabi mezhebine ballklar anlaldktan sonra Veh64 Bu trende en ok kullanlan kllardan birinin Hz. merin klc olduuyla ilgili olarak baknz: Hakan T. Karateke, Padiahm ok Yaa: Osmanl Devletinin Son Yzylnda Merasimler, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004, s. 52-56.
65 lber Ortayl, Batllama Yolunda, 4. bs., stanbul, Merkez Kitaplk, 2007,
s.162-163.
66 Bu hususun vurgulanmas gerektiine Prof. Dr. zzettin Doan dikkatimi ekti.
67 Halil nalck, a.g.e., s. 82-84.
51
habilik dnya kamuoyunda geni ilgi uyandrmtr. Vehhabiler de

Osmanlya dinsel konularda muhalefet eden, Osmanl ile atmaya giren, Osmanl merkezinin, Mslman olmasna ramen dinsel
ideolojik aygtla nfuz edemedii topluluklara bir rnektir.68
Alevilik, Vehhabilik gibi mezheplere ve kimi tarikatlara bal bireylere, Osmanl merkezinin dinsel ideolojik aygtyla nfuz
edememesi; Osmanldaki bu ideolojik aygtn etkisiz olduu anlamna gelmez. Osmanlda dinsel ideolojik aygtn nfuz gc,
-nfuz edemedii dier milletlerin ve bahsedilen gruplarn varlna ramen- Osmanly mukayese ettiimiz 1980ler ncesi ve
sonras Trkiye Cumhuriyetinden daha glyd. Diyebiliriz ki
Osmanlnn, kendinden sonraki bu dnemlerden ideolojik aygtlar daha az etkili olmasna ramen, bir tek dinsel ideolojik aygt
noktasnda daha etkili olduu sylenebilir. Merkezin ideolojisinin
nemli bir unsuru Ehli Snnet inant; merkez, Cumhuriyetten
farkl olarak dine referanslarla meruiyetini salyordu ve de bu
unsur Osmanlnn, Cumhuriyet dneminden daha gl bir ekilde dinsel ideolojik aygtla bireylere etki edebilmesine olanak tanyordu. evrede Ehli Snnet gr paylaanlar, Hristiyan veya
Alevi unsurlardan (tekilerden) Mslman ve Ehli Snnet
kimlikleriyle ayrlyorlard. teki kendi kimliimizi tanmlamada ve ina etmede nemli bir referans noktasdr; genelde, uzakta
olup irtibatmz zayf olanlardan ziyade, gerek teki vazifesini, yaknmzda olup onu tekiletirerek kendimizi tanmladklarmz grrler.69 evredekilerin ounluunun kimliinin nemli bir
unsuru olan Ehli Snnet slamn, merkezin resmi ideolojisi olmas; slamn bu mezhebine bal bireyler ile merkez arasnda oluan
bada nemli bir unsurdu.
Bunlar, ideolojik anlamda merkezin, evredeki zellikle Ehli
Snnet tebaasna -ki ounluktu- nfuz edebilen bir ba olduunu
gsterir. Bu nfuz etmeyi gerekletirmede medreseler, hem dinsel hem eitimsel ideolojik aygt olarak nemli fonksiyonlar icra
68 Kemal H. Karpat, slamn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul, stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, (2004), s. 39-45.
69 eyla Benhabib, Critique, Norm and Utopia, New York, Columbia University
Presss, 1986, s. 11.
52
ediyorlard. Fakat merkezin, ideolojisini yeniden rettii aygtlardan biri olan medreselerde, Tanzimat dneminde bile ciddi bir modernletirme abas olmadn hatrlamak gerekir.70 slami kesimin habituslarn ciddi ekilde deitirme potansiyeli olan tek g,
yukardan-aa etki potansiyeli ile merkezdi; fakat merkezin bu
ynde etkin bir politikas olmamtr ve medreseler gibi Osmanl
iin nemli bir ideolojik aygtta nemli bir deiiklie gidilmemesi de bunun bir rneidir. Bu gibi sebepler yzndendir ki kadnlarn kamusal alana kmalarnn engellenmesi ve grnmez klnmalaryla ilgili gelenein devam gibi -daha nce deinilen- konumuz asndan nemli olgular, Osmanlnn modernleme dnemi
olarak kabul edilen dnemde de devam etmitir.
4. Osmanlda Eitimsel deolojik Aygt

Osmanlnn modernleme dneminde temel hedefler; askeri ve
teknolojik alanlarda modernleerek savalarda yenilmemek, brokrasiyi modernletirerek evreye daha etkin ekilde nfuz edebilmekti. II. Abdlhamid kurduu okullar ideolojik aygt olarak da
deerlendirdi ve bunlarla, merkezin evreye nfuz gcn gelitirmeye ve brokrasi, askeriye gibi merkezin gcn salayan kurumlara eleman yetitirmeye alt. II. Abdlhamidin 10 bin yardinsel zellikli sbyan mektebi at, 200 ilkokul (ibtidai) saysn 4000e, 250 ortaokul (rdiye) saysn 600e, 5 lise (idadi) saysn 104e, muallim mekteplerinin saysn 4ten 32ye kard
sylenir.71 Mehmet Alkann dikkat ektii gibi, II. Abdlhamidin
eitim konusunda salad gelimeleri olduundan daha byk
gstermek iin, nceki dnemdeki okul saysnn dk gsterilmi
olmas mmkndr,72 fakat II. Abdlhamid dneminde okul saysnda byk bir art olduu tartlmamaktadr. Birok kimsenin
Osmanlda seklerlemenin gstergesi olarak grd bu okullarn ders programlar incelenirse, aslnda bu okullarn eitimsel ide70 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 231.
71 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, ev. Ahmet Yldz, stanbul, Kitap
Yaynevi, 2005, s. 68.
Srecinde Eitim, s. 110.
53
olojik aygt olmann yannda, medreseler gibi dinsel ideolojik aygt

vazifesini de yerine getirdii anlalr. Benjamin Fortna, bu okullarn kurucularnn, genliin; dinlerinden, dnce yaplarndan, giyimleri gibi yaam tarzlarndan, yabanc etkilerle uzaklatrlacaklar endiesini tadklarn ve buna gre okullarn eitim programn ekillendirdiklerini ifade eder.73 Fortna, bu okullarn slam ahlakn alamaya altklarn, Hz. Peygamberin ve yaknlarnn
ve Ehli Snnet din bilginlerinin hayat hikyelerini, slam hukukunu (fkh), Arapay, Kuran tefsiri ve hadis bilgisini retmeye altklarn syler; bu okullar sekler okullar olarak deerlendirenlerin, bu okullardaki ders programlarn incelemediklerini belirtir.74
Tanzimat dneminde okullarn ders programlarnda azaltlan dini
ierik, II. Abdlhamid dneminde nemli lde arttrlmtr.75
Bu okullar bir ynyle dinsel bir eitim programna sahipken,
dier yandan Batl birok eyi de barndrmaktaydlar.76 Cumhuriyet dneminde grlecek ciddi boyuttaki habitus deiimlerine
bu dnemde rastlanmaz; fakat Batl ve slami olann bir arada, ncesine nazaran genie bir kesime ulatrld bir zemin olan Abdlhamid okullar -Tanzimat dneminde bu dneme kyasla okul
says hayli azd- ilerleyen sayfalarda zerinde duracam karm
kimliklerin ortaya kmasnda nemli bir basamaktr. Osmanlda
olduundan daha iddetli yukardan-aa deiim gerekletirecek olan ve bunun iin daha fazla ideolojik aygta sahip olan
Cumhuriyetin merkezinin yneticilerinin de Abdlhamidin bu
okullarnda yetimi olmalar, bu okullarn nemini arttrmaktadr.
73 Benjamin C. Fortna, Morality in Late Ottoman Secular Schools, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, Vol. 32, No:
3, Austos, 2000, s. 374.
74 A.e., s. 375-378, 382-387. Fortnann belirttii bu dini ilimlerin Ehli Snnet
anlayyla zde olduuna dikkat etmek nemlidir. Bu yzden Fortnann ulema ifadesini Ehli Snnet din bilginleri diye evirdim. nk farkl mezhepler
farkl kiileri dinde otorite olarak grrler; Osmanl iin ulema Ehli Snnet din
bilginleridir. 1980lerden sonraki dnemi ele alrken kendilerinden rnekler vereceim Ankara Okulu gibi slami kesimden entelekteller, Ehli Snnet anlayn
slamla zdeletirilmesini eletirerek, slami kesimden bireylerin deiiminde
etki sahibi olacaklardr. slami bir eitim tanmlamas Hangi slam sorusunu
da beraberinde getirmelidir.
75 Mehmet . Alkan, a.g.e., s. 80-81, 107, 121, 126, 161.
76 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 388-389.
54
Althusser, devletlerin, ideolojik aygtlarna bask aygtna olduu kadar hkim olamayacaklarn; devletlerin ideolojik aygtlarnn alternatif ideolojilerin mevzi kazanma alanlar da olabileceini sylemitir.77 Osmanlnn modernleme dneminde merkez, modernletirdii eitim kurumlarn devletin dinsel aygt olarak da kullanmaya almtr; dier yandan, modernleme srecindeki eitim faaliyetleriyle materyalizm ve Sosyal Darwinizm
gibi devletin ideolojisine zt felsefeler de Osmanlya tanmtr.78
Osmanlda devletin bekas iin, silah teknolojilerinde veya tp
gibi alanlarda Batl bilgiye sahip olmak, tp fakltesi gibi okullara hoca yetitirmek gerektii fikri hkim olunca; bata Fransa olmak zere Avrupa lkelerine renciler gnderildi.79 Modernlemeyle ilgili Osmanl merkezinin bataki ideali, hi phesiz Batl
olan, kendi menfaatsel ve ahlaki szgelerinden geirerek kullanmak ynndeydi. Fakat bahsedilen srelerin sonunda Avrupadan
Osmanlya, merkezin ideolojisine aykr fikirler de tand. zellikle Tbbiyede, bu okulun ders programlarnn farkll, buraya Fransadan getirilen pozitivist-materyalist kitaplar ve buradaki eitimcilerin etkisiyle, Osmanldaki deerler sistemiyle atan
bir aydn tipi ortaya kt.80 Tbbiyeyi gezen yabanclar bile, buradaki materyalist -Baron dHolbach, Diderot ve Cabanis gibi nl
Fransz materyalist yazarlarn- kitaplarn okluu ve bu kitaplardaki fikirlerin yaygnlamas karsnda hayretler iinde kaldlar.81 ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk olarak ttihad- Osman adyla Askeri Tbbiyede kurulduunu hatrlarsak, Tbbiyedeki bu gelimelerin nemi daha da iyi anlalr.82 Bu tip olgular, sosyolojide ska dikkat ekilen, eylemlerin amalanmam sonular olabilece77 Louis Althusser, a.g.e., s. 172.
78 M. kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, New York, Oxford University Press, 1995, s. 208-216.
79 Atila Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, stanbul, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, 2006, s. 149.
80 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve
Dnemi, stanbul, dal Neriyat, 1981, s. 8.
81 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 232-233.
82 erif Mardin, 19. Yzylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 98.
55
iyle ilgili vurguyu hatrlatmaktadr. Osmanlnn son dnemlerinde yukardan-aa deitirme gcyle eitimde nemli modernletirme faaliyetlerinde bulunulmutur; fakat bata Askeri Tbbiye
olmak zere baz yeni eitim kurumlar, devletin ideolojik aygt
olmak bir yana devlete kar ideolojik aygt vazifesini grmeye
balamlar, Osmanl sisteminin hep engellemeye alt muhalefetin ideolojik merkezi roln stlenmilerdir.
56
C. Osmanldaki Ynetici Zihniyet
rkiyedeki slam ile ilgili olgular anlamak iin ynetici zihniyete hkim olan anlay ve bu anlayn hangi srelerle nasl deitiini ve ortaya ktn belirlemeye alacam. Bunun
iin bu blmde, Osmanldaki ynetici zihniyeti inceleyeceim.
Bylece 1980ler ncesi ve sonrasndaki Trkiye ile ilgili ayn konunun ilenecei C blmlerinde ele alnacak ynetici zihniyetle, bu dnem arasndaki farklarn ve deiimin boyutlarnn anlalmas kolaylaacaktr.
1. Din- Devlet deolojisi

Osmanldaki ynetici zihniyete din- devlet ideolojisinin hkim
olduu klasik bir tanmdr. Buna gre devletin srekliliini ve menfaatini salamakla beraber slama hizmet etmek, slama referansla temel ilkeleri belirlemek ve dinsel kayglar gz nnde bulundurmak; Osmanl ynetici zihniyetini oluturan temel prensiplerdir. Bu ksa tanmlamann yannda devletin menfaatleriyle
slamn temel prensipleri arasnda atma kt zaman bunlarn nasl zld ve slamn Ehli Snnet yorumunun ne ekilde
olduu gibi ortaya konulmas gerekli nemli hususlar vardr. Tarihi anlama, tarihteki insanlarn zihin yaplarn ve eylemlerini aklama faaliyeti olarak, tarihsel bir mesafeyle gerekletirilir. Salkl bir yorumlama faaliyeti iin eylemde bulunan kiilerin zihin
dnyalar ile kavramlarna -mmkn olduunca- nfuz etmeye almamz ve onlarn kavramlarn kendi kavramlarmz arasna katmamz gerekmektedir. Yorumlanan bir metin gibi, yorumlanan zaman dilimi ve tarihteki eylemlerle girieceimiz diyalog; ufukla-
57
rn kesimesi83 yani nyarglarmzn onay veya deitirilmesi sonucuna bizi gtrmelidir. Osmanldaki ynetici zihniyetin yorumlanmasnda da hermentikle ilgili bu uyarlarn faydal olaca kanaatindeyim.
ncelikle Osmanlnn din- devlet ideolojisinde, din ve
devletin birbirlerine gre konumlarn tespit etmemiz faydal olacaktr. Osmanldaki ynetici zihniyeti ifade eden din- devlet
kavramsallatrmasnda, dinin devletten nce vurgulanmas, teorik olarak dinin her eyden stn bir konumda olduunu gstermektedir. Fakat birok Osmanl tarihi uzmannn vurgulad gibi
pratikteki kimi hususlar iin devletin karlar dinin zerine kartlm ve din devletin karlar iin arasallatrlmtr.84 (Bu konuyla ilgili uygulamalarda Bizanstan devralnan sezaro-papizm
geleneinin etkileri de vardr.) Bu konudaki en iyi tespiti; slami
unsurlarla devletin (padiahn) karlarnn kesin bir ekilde kar
karya geldii olgularn zerinden gerekletirebiliriz. Bu husustaki iyi bir rnek, baz padiahlarn, kendilerine rakip olan/olabilecek kardelerini veya ocuklarn, slami yasalar asndan masum
bir insan ldrmek byk bir gnah olarak kabul edilmesine ramen ldrtmeleridir.85 Bu ldrme faaliyetinin dine uygun olduuna dair eyhlislamdan fetva alnmas ise eyhlislamlarn kimi
zaman padiahn iradesini gerekletiren -padiahlarn taleplerini
kimi zaman slami ilkelerin nnde tutan- bir memur konumunda
olduklarn gstermektedir. Yirmi dokuz yllk sreyle en uzun sre
eyhlislamlk yapan kii unvanna sahip Ebusuud, Kanuninin,
olu Bayezidi -isyan suundan dolay- ldrebilecei konusunda
fetva vermi ve bu uzun sreli grevi padiahla kurduu baarl ilikiler sayesinde srdrmtr.86 Burada bir isyan suu olduu
sylenip bu eylem merulatrlmaya allabilir; bu yzden daha
arpc rnekler masumluu tartmasz olan ocuklarn ldrl83 Hans Georg Gademer, Truth and Method, s. 349-350.
84 Kemal H. Karpat, slamn Siyasallamas, s. 413.
85 Kuranda masum bir insan ldrmeyi gnah sayan ayetler iin baknz: 4. sure,
Nisa Suresi, 92.-93. ayetler; 5. sure, Maide Suresi, 32. ayet; 17. sure, sra Suresi,
33. ayet.
86 Michael M. Pixley, The Development and Role of the eyhlislam in Early Otoman History, Journal of the American Oriental Society, Vol. 96, No:1, OcakMart 1976, s. 91-95.
58
mesi konusunda ortaya kar. Fatih Kanunnamesinde, kendilerine saltanat gelen ehzadelerin masum kardelerini, devletin menfaati iin ldrebilecekleri ve birok din bilgininin bunu onaylad ifade edilir.87
Kant, ahlakn ilkelerini ne alp, siyaseti ahlakn ilkelerine uygun hale getirmeye alan ve gereinde bunun iin kiisel menfaatlerini feda eden ahlakl siyaseti (moral politician) ve ahlaki ilkeleri kendi menfaatine uygun ekilde deitiren siyasal ahlak
(political moralist) arasnda ayrm yapar.88 Osmanl padiahlarnn
kimi hususlarda, zellikle kendi tahtlar veya -kendi bak alarndan- devletin karlar sz konusu olduunda siyasal ahlak
tanmna uygun davrandklarn, slami -ve evrensel- en temel ahlaki prensipleri yorumla atklarn sylemek dorudur. Fakat Osmanl padiahlarnn siyasal ahlak zelliklerinin aa kt
bu kadar apak olan rnekleri oaltmak zordur.
Konumuz asndan ilgin olabilecek dier bir rnek, bir devletin baka devletlere, kar devletin saldrgan tutumu olmamasna
ramen cihad ilan edip edemeyecei hususundadr. Kurann, saldrya uramadan kar tarafa saldrmay ve ganimeti bir zihniyetle sava amay yasaklamasna ramen,89 Ehli Snnet slamn
mezhepleri arasnda, hatta mezheplerin iinde bu konuda farkl grler ifade edilmitir.90 Hz. Muhammedin vefatndan 2-3 yzyl sonra kurulan Ehli Snnet mezhepler, kendi dnemlerinin siyasal alkantlarndan aldklar farkl etkiler gibi sebepler dolaysyla farkl birok gr ilerinde barndrrlar. Ehli Snnetin mehur drt mezhebinin (Hanefi, afi, Maliki, Hanbeli) birbirlerinden
87 Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C. I, stanbul, OSAV, 1990.
88 Immanuel Kant, To Perpetual Peace: A Philosophical Sketch, Perpetual Peace
and Other Essays, ev. Ted Humphrey, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1983, s. 128.
89 Bu konuda u Kuran ayetlerine baknz: 2. sure, Bakara Suresi, 190. ayet; 8. sure,
Enfal Suresi, 61. ayet; 22. sure, Hac Suresi, 39. ayet; 60. sure, Mmtehine Suresi, 8. ayet. Ayrca u makaleme baknz: Caner Taslaman, The Rhetoric of Terror and the Rhetoric of Jihad: A Philosophical and Theological Evaluation, Annals of Japan Association for Middle East Studies, No: 22-2, 2006, s. 81-93.
90 Ahmet zel, Cihad, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. VII, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 1993, s. 528-529.
59
farkl grlerinin yan sra, bir mezhebin iinde de farkl grler vardr. Bu durum, Osmanl merkezinin durumunu kolaylatrm, yapacaklar savalarda dinin motive ve mobilize edici gcnden faydalanmak isteyen merkezin, kar devletlere fetih siyaseti
iin sava aarken cihad kavramn rahatlkla kullanmasna sebep olmutur.91 Birok zaman padiahn bir memuru gibi davranan
eyhlislamlar, Ehli Snnet literatrde zaten var olan grlerden
kimini kimine tercih ederken bir zorluk ekmemilerdir.
Ehli Snnet literatrdeki baz konudaki farkl grlerin bolluu, din- devlet politikas uygulanrken kolaylatrc bir unsur olmutur. Din- devlet politikasnn uygulanmasnda, Ehli Snnetle
ilgili bu zelliin kolaylatrclnn gereince altnn izilmedii
kanaatindeyim. Bunun nemli bir sebebi, bence, din- devlet politikasndaki dinin kendisine karlk geldii Ehli Snnet inanca
nfuz etmenin gerekliliiyle ilgili hermentik kaygnn olmamas olmutur. Ehli Snnet slama gre Kurann yannda hadisler ve
Ehli Snnet din adamlarnn yorumlar (itihat, kyas) da dini beraberce oluturmaktadr. 6200-6300 aras Kuran ayetine kar yz
binlerce hadis ve birok itihadn -bazlar birbirine zt olan- iinde yer ald kaln hacimli mezhep kitaplar vardr. Osmanldan
ok nce Emevi ve Abbasi devletlerinde (mezheplerin kurulu srecinde) ortaya kan siyasi ihtiyalar da bu hadislerin ve itihatlarn oluumunda etkin olmutur. rnein bir fetih siyasetini mmkn klacak cihad yorumuna ihtiya, daha Emevi ve Abbasi dnemlerinde ortaya km ve Kurann bu konudaki izahlar baz
mezhep yorumlaryla almtr. Bu yzden, Osmanl fetih siyaseti, din (Ehli Snnet gr) ile devletin menfaatlerini kar karya getirmemi; ocuk katlinde olduu gibi yepyeni bir yorumla
dinsel alan din ile amak gerekmemi, Ehli Snnet kaynaklardan, Osmanlnn dneminin artlarndaki ihtiyalara uygun itihadn seilmesi yeterli olmutur. Ehli Snnetteki baz hususlardaki
bahsedilen yorum bolluu, eyhlislamlarn padiahlarn menfaatini gzetmesi gibi unsurlarla birleince din- devlet politikasn yrtmek kolaylamtr.
91 James Turner Johnson, The Holly War Idea in Western and Islamic Traditions, 4. bs., Pennsylvania, The Pennsylvania State University Press, 2005, s. 96.
60
ocuk katli gibi istisnai olaylarda aka dinle eliki knca eyhlislam fetvasyla bu olgunun merulatrlmas ve devletin
menfaatinin Ehli Snnet literatrden arzulanann seilmesinde belirleyici olmas; Osmanlda dine, kimi durumlarda, devletin rasyonel sebepleri iin arasal bir rol biildiine delil tekil etmektedir. Bu durum, uluslararas ilikiler alannda Hans Morgenthau
gibi isimlerin de savunduu ekilde, devletlerin objektif, rasyonel,
duygusal olmayan, g arttrmay en merkezi deer kabul eden kar hesaplarnn belirleyici olduunu syleyen realist teorinin,92
Osmanlya da uygulanabileceini savunmakta kullananlar olabilir. Kanaatime gre, tam da bu noktada, Osmanlda dinin oynad roln gereince anlalamamasna sebep olabilecek engelleyici nyargya dikkat etmek gerekir. Bu engelleyici nyarg; dinin
arasallatrld baz rneklerden hareketle, dinin, Osmanldaki
roln salt arasal bir role indirgemektir. Yanllna inandm
bu yaklama gre; din- devlet ideali grnte vardr, aslnda var
olan sadece devletle ilgili endielerdir. Bu engelleyici nyargya
sebep olan unsurlardan biri uluslararas ilikilerde nemli bir paradigma olan ve devletin dinsel veya ideolojik hedeflerini kmseyen siyasal realizm grdr. Dier bir sebep ise dinin, bir devletin kurucu ilkesi olmad iinde bulunduumuz tarihteki bu zaman dilimindeki, sekler bir eitim sistemiyle ekillenmi mevcut
pozisyonumuzdan, tarihe bakmzn neticesinde; tarihteki din-
devlet sylemindeki din ksmnda bir sahtelik bulmamza yol
aan, kendi dnemimizle o dnem arasnda kurduumuz engelleyici analojidir.
Eer bu nyarglardan arnrsak, Osmanldaki din- devlet
syleminin otantik ynn grebiliriz. Buna gre Osmanldaki
devletin menfaatini dinin prensiplerinin nne alm olan kimi
uygulamalar, Osmanl merkezinin dine, siyasal hedefleri iin
salt arasal bir rol bitiini gstermez. Michael Walzer, bir sorunun yaamsal olduuyla ilgili alglardan doan sorunlarn, bizi
zorunluluk yasas ile (the rule of necessity) kar karya getire92 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York, Alfred A. Knopf, 1978.
61
ceini ve zorunluluun hibir yasa tanmayacan syler.93 John

Rawls, Walzerin zorunlulukla ilgili grlerini tekrarlar ve siyaset teorisinde -Kant ahlak gibi istisna kabul etmeyen ahlaki grlerden farkl olarak- olaanst aciliyet istisnasna (supreme
emergency exemption) yer verir. Buna gre olaanst durumlarda, sivillerin savatan zarar grmemesi gerektii gibi herkesin
uymas gereken yasalar bir kenara braklabilir.94 Sonuta Rawls,
istisnai durumlarda sivillerin ldrlmesini meru grmekle bir
adalet teorisi oluturmak idealinden ayrlmad gibi, Osmanl
padiahlar da kendi tahtlarnn gvencesiyle devletin menfaatini
zdeletiren sistemlerinin ierisinde, istisnai durumlarda karde, ocuk katlini caiz grmekle -slami ve evrensel ahlak kurallarndan uzaklasalar da- din- devlet idealinden ayrlp, dini sadece ve sadece arasal rol olan bir konuma indirgemi olmazlar.
Gl bir devletin koruyucu gcnden yararlanmayan dinin sreklilii de salanamaz95 dncesi, devletin hayati menfaatlerinin dinin prensiplerinin nne geirildii yerde; bu seimin de
din iin olduu gerekesiyle -merulatrlarak- kabul edilmesine yol amtr.
Gerek Osmanl merkezi, gerekse Osmanl merkezine muhalefet eden -ilerleyen sayfalarda deineceim- Yeni Osmanllar ve
Jn Trkler gibi aydnlarn, dinsel sylemi kullanmalarnda retorikten ve arasallatrmadan daha fazla bir eyin olduunu saptamak nemlidir. nk retorik ve arasallatrmayla ilgili sylem
(engelleyici nyarglar ile ilikili olduunu dndm bu sylem), gerek merkezin gerek muhalefetin kimlik ve zihniyetlerinde
slamn oynad roln gereince tespit edilmesine engel olmakta; ocukluklarndan beri dinsel eitimden geen ve dini kltrle
egzistansiyel dnyalar yorulan bu kiilerin, kimliklerinin ierisindeki slami unsurun kmsenmesine ve eylemlerinde dinsel
olann etkisinin yeterince takdir edilememesine yol amaktadr.
93 Michael Walzer, Just and Unjust Wars, New York, Basic Books, 1992, s. 252.
94 John Rawls, The Law of Peoples, Cambridge, Harvard University Press, 2002,
s. 98.
95 erif Mardin, Yenileme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim
Yaynlar, 1990, s. 180.
62
2. slam nancna Nfuzun nemi

Osmanl merkezinin ve toplumunun hayatnda nemli belirleyici
rol olan genel anlamda slama ve zel anlamda Ehli Snnet gre nfuz edebilmek iin; ontolojisini, eskatolojisini, varolusal
boyutunu, epistemolojisini ve kaynaklarnda tikel konularn (rnein kadnlarn kamusal alana kmas gibi bu kitap asndan
nemli konularn) nasl getiini anlamak nemlidir. Genel anlamda slam ve zelde Ehli Snnet slam gerei gibi anlamadan,
yani din- devlet siyasetindeki arasallktan ok daha nemli bir
rol olduuna inandmz dini ve modernlemeyle ortaya kmaya balayan karm kimliklerin en nemli unsurlarndan birisi olan dini anlamadan; dinle ilgili olgular salkl bir ekilde
yorumlamamz (isabetli hermentik yaklamlarda bulunmamz)
mmkn olmayacaktr. slamn ontolojisine gre Tanr; her eyi
yaratan, tm varla gre ontolojik ncelii olan Varlktr. Tanr
her eyi yapma kudretine sahiptir, tm varlk var oluunu Tanrya
borludur. slamn eskatolojisine gre bu dnyadaki ksa yaama
karn, bu dnyadan sonraki yaam ebedidir ve o hayattaki bireylerin konumlar, bu dnyadaki fiillerinin neticesidir. 96
Din, Durkheimn da dikkat ektii gibi, dnyann nasl anlamlandrlacan ve yorumlanacan sunarken, bireylerin karakterlerinin iinde ekillenecei toplumsal btnl de salar.97 Dine
balanm birok bireyin; toplumsal kalplar benimsemelerinde,
imgelerini oluturmalarnda ve hayatlarnda rol alan birok unsuru
merulatrmalarnda din nemli kaynaklardan birisidir.98 Bu blmde ele alnan Osmanl merkezinin hanedanyla muhalif aydnlarnn ve Osmanl evresindeki bireylerin ounluunun kimliinin,
bahsedilen ontoloji ve eskatolojiyi benimsemi ailelerde, retim
kurumlarnda ve toplumda ekillendii; bu ortamn toplumsal kalplar, imgeleri ve merulatrmalaryla yorulduklar unutulmamaldr. Bu ontoloji ve eskatolojiyi benimseyen bireylerin, dnyay96 Ehli Snnetin epistemolojik anlaynn gerei olarak zel nem atfedilen kaynaklarda, konumuz asndan nemli grdm -rnein kadn konusunda- konulardaki baz grleri, Ankara Okulu ile ilgili son blmde rneklendireceim.
97 Emile Durkheim, The Division of Labor in Society, ev. W. D. Halls, New
York, The Free Press, 1997, s. 119-122.
98 Fatmagl Berktay, Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, s. 16-18.
63
la ilikilerini ekillendiren egzistansiyel yaklamlarnn, benimsedikleri bu inanlaryla ilikili olmas beklenmesi gereken tutarl durumdur. Bu ontoloji bireye Tanrnn sahibi olduu bir dnyadasn ve Tanrnn varl yannda geri kalan tm varln nemi ikincildir derken, eskatoloji ise Bu dnya geici ve gerek ahiret hayatnn yannda nemsizdir demektedir. Birok kimse slam sadece bir toplulua isim olan bir kavram olarak dar anlamda kullanmaktadr; oysa bireylerin eylemlerinin onunla ne kadar rtt
tartmal olsa da slam, ncelikle bahsettiimiz ontoloji ve eskatolojiyi ieren, egzistansiyel bak as veren bir inan sistemidir. slami dnya grn benimseyen bireyin, zihin yapsnn bir
unsuru olan slamn kavramsal zmlemesi, karmza bireylerin egzistansiyel dnyasn ekillendiren bahsettiimiz inanlar karr.
Mardin, slamiyetin bireylerin fikri kalplarn nasl etkilediini zmlemenin, toplumsal ve siyasal eylemin anlamlandrlmas iin art olduunu dnmektedir.99 (Mardinin, bu artn gereince yerine getirilmedii kanaatinde olduu yazlarndan anlalmaktadr.) Eer analiz edilen kiilerin kavramlarna nfuz etmeye
almak hermentik yaklam iin zaruri grlyorsa; yorumlayc kii ister ateist ister agnostik isterse slam dndaki bir dine sahip olsun, davranlar yorumlanan slam inancn benimsemi ve
bu kltrle yorulmu bireylerin, benimsedikleri slamn, kavramsal olarak neleri ihtiva ettiine olabildiince nfuz edilmeye almaldr. Bana gre, yorumlama faaliyetinde, kavramlara nfuz etmeyle ilgili bu endienin yeterince olmamas, Osmanlda dinin,
ounlukla arasal bir konuma indirgenerek yorumlanmasna sebep olmutur. Dinin arasallamasyla ilgili hakl da olan tespitler,
haksz bir ekilde adeta din hep arasal bir roldeymi gibi yorumlara geniletilmitir. Oysa Tanry tm varln stnde kabul eden
ve bu dnya hayatn geici kabul eden bir ontoloji ve eskatolojiyi benimseyenlerin, dine arasal bir rol vermesinden ok, geri kalan her eyi din uruna arasallatrmalarn -teori ile pratik, ilke ile
eylem arasndaki mesafeyle ilgili sorunlar unutmadan- beklemek
gerekir. slami inan asndan Tanrya gre tm varln ontolo99 erif Mardin, Din ve deoloji, s. 51.
64
jik derecesi ok dk olduuna gre, Tanrsal olan dine kar insani tm kurum ve isteklerin ontolojik derecesi dk demektir. Psikolojideki tutarllk teorileri, doal durumun, insan dnce ve eylemleri arasnda uyum beklemek olduunu gsterir. nsan psikolojisinin karmakl, psikolojinin fizik gibi bir bilim dal olarak ele
alnmasna ve fizikteki anlamnda ngrnn bu alanda olmasna
izin vermez. Fakat slam inancnn analizi, slam hayatlarnda temel referans noktas yapan bireylerin eylemlerinde; dinsel olann
ontolojik ncelii olmas gerektiine dair bir ideal tip davran beklememiz gerektiini de bize syler ve psikolojideki bilisel
eliki gibi tutarllk kuramlar -ilerleyen sayfalarda bu kuramdan
bahsedeceim- da bunu destekler.100 Dier yandan, birok yorumda
ideal tip (genel beklenti) dinin arasallatrlmas ve bir retorik
unsuru olarak kullanlmasna dntrlmtr; bence, slamn
toplumsal olan belirleyiciliindeki nemini idrak etmeyi nleyen,
hayli yaygn olan bu hatal yaklam dzeltilmelidir.
3. Osmanldaki Yeni Aydnlar, Karm Kimlikleri ve

Hermentik Yaklam
Osmanlnn son dnemlerinde, merkezde etkili yeni bir aydn
grup ortaya kmtr. Bu aydnlarn zihniyet yapsn ve kimliklerini analiz etmemiz, Osmanlnn son dnemindeki ynetici zihniyete nfuz etmemiz asndan nemlidir. Batnn kltrel yaps, 19. yzylda Fransz Devrimi ile poplerlemi zgrlk gibi
deerleri, Fransz Devriminin temelindeki fikirleri hazrlayan Rousseau gibi filozoflarn toplum szlemesi kuramlar101 ve o dnemin pozitivizm,102 Sosyal Darwinizm103 gibi popler felsefeleriyle
100 Bunu sylerken psikolojideki bilisel eliki teorisinin fizikteki izafiyet teorisi
gibi byk bir konsenssle kabul edildii sanlmamaldr. Tersine, psikolojideki
hemen hemen her teori gibi bu teori de kimi psikologlarca eletirilmitir: Charles Lord, Was Cognitive Dissonance Theory A Mistake, Psychological Inquiry, No: 3, 1992. Buna ramen, birok psikologla beraber ben de bu teorinin, genel insan eylemleriyle ilgili ideal tip vermede baarl olduunu dnyorum.
Dnemi, s. 162-163.
102 Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 2. bs., Ankara, Hece Yaynlar, 2002, s.139-174.
103 Atila Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, s.147-203.
65
karlaan yeni aydn tipinin zihniyet yapsnda, bu kltrel ve dnsel karlamalarn nemli etkileri oldu. Baty gren ve Tbbiye gibi okullarda okuma imkn bulan kii says elbette ok dkt. Fakat bu az saydaki kiiyi nemli klan faktrlerin banda, bunlarn Merutiyetin ve Cumhuriyetin kurulmasnda ve bu
yeni yaplarn merkezlerinde oynadklar rolle, kendi zihinsel dnya ve habituslarndaki deiimi, zellikle Cumhuriyet dneminde
yukardan-aa bir ekilde, glenen ideolojik aygtlarla milyonlara aktarmalar gelmektedir.
Kreselleme srecinde slami dnya grn benimseyen kiilerde kendini iyice belli ettiini savunacamz karm
kimlik104 olgusu, nceden, bahsettiimiz aydn tiplerinde gzlemlenmitir. Bahsettiimiz aydn tipinin homojen olmad, bir ksmnda Batl kimliin, bir ksmnda slami kimliin baskn olduu,
bu dnemi anlatan birok almadan anlalabilir.105 Osmanlnn
ideolojisine belki de en zt eitimin verildii Tbbiyede okuyanlarn, Tbbiyeye girmeden nce slami unsurlar hayli youn ekilde ihtiva eden ilk ve ortaokullarda okuduklar hatrlanmaldr. Gerek bu aydnlarn kkenleri gerekse halkn slami kimlii; bu aydnlarn, Batda grdkleri yaam biimlerini veya Batl kaynaklardan edindikleri dnceleri, halka aktarrken slami referanslar kullanmalarnn sebeplerindendir. Bahsedilen aydnlarn kurduklar ve Abdlhamide muhalefetin ba olan ttihat ve Terakkinin
marnn szlerinde Abdlhamidi dinsizlik ile sulamalar,
Abdlhamidin idamnn dinen de gerekli olduunu gsterebilmek
iin fetva bulup kullanmalar, onlar iin slami referansn nemi104 Yeni oluan kimliklerde, slami unsur ile Batl (modern) unsur bir arada olduu
iin, bu tip kimliklere, yaygn olarak kullanld gibi melez kimlikler de denebilir: Nilfer Gle, Melez Desenler, 2. bs., stanbul, Metis, 2002. Fakat melezlik ifadesi; daha ziyade bir Finlandiyal ile bir Arapn veya bir beyazla zencinin
evlenip melez ocuklara sahip olmalar gibi anlamlar artrmaktadr. Oysa
Bat ile slamn kar karya bir durumdayken, bireylerin kimliklerinde beraberce bulumas; balangc bir arzuya dayanmadan, rastgele ve karmak srelerin sonucunda olmutur. Bu yzden melez kimlikler demek yerine karm
kimlikler demeyi tercih ettim.
105 erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, 5. bs., stanbul, letiim
Yaynlar, 2004; smail Kara, slamclarn Siyasi Grleri 1, 2. bs., stanbul,
Dergh Yaynlar, 2001, s. 61-63.
66
ni gstermektedir.106 ttihat ve Terakki yeri geldiinde Mevlit okutmak gibi dinsel trenler organize etmi ve kendi kulplerinde din
adamlarna dini konularda dersler verdirmitir.107 Manastrl smail Hakk, Mustafa Sabri Efendi ve Said Nursi gibi slami kesimden
nemli birok kii; birok konuma, yaz ve eylemleriyle ttihat ve
Terakkiye destek vermilerdir.108
ttihat ve Terakkicilerin sylem ve eylemlerini, birok kiinin yorumlad gibi -ki bizce sadece ksmen dorudur- bahsettiimiz zmrenin dini arasallatrmas ve dinsel sylemi retorikletirerek halk ikna etmede kullanmas olarak yorumlamak mmkndr. Dier yandan arasallatrma ve retorik deerlendirmelerini, bu aydnlarn dinsel sylemi kullanmalarnn tm sebeplerini aktaryormu gibi sunan hermentik bir yaklam; bahsedilen kiiler iin dinin sadece arasal ve retoriksel bir yn olduunun, bu kiilerin kimlik ve eylemlerinde dinin gerek bir nemi olmadnn dnlmesine sebep olmaktadr. Bahsedilen yorumlama biimi, birok zaman, bu bireylerin zihniyetlerinde ve karm
kimliklerinde slami unsurun da bir rol olduunun grlememesine sebep olmaktadr. Bu tip eylemlerin alternatif ve bence daha
doru bir hermentik okumas; bu eylemleri gerekletirenlerin en
azndan bir ksmnn, ayn zamanda, kendi zihin dnyalarn oluturan en temel unsurlardan biri olan slam nezdinde, kendi inan
dnyalar asndan halifeye kar eylemleri iin bir meruiyete ihtiya duyduklarndan, kendilerini de ikna etmi olan -samimi olarak da inandklar- Abdlhamidin tahtan indirilmesinin dini adan
da olumlu olduuyla ilgili fetvay, halkla paylayor olmalardr.109
106 M. kr Haniolu, a.g.e., s.141-142,148.
107 smail Kara, a.g.e., s. 61-63.
108 A.e., s. 64-70.
109 Bu yaklamm, kr Haniolunun, Muhammed Abduhtan slami kaynaklar yorumlamak konusunda nemli etkiler alm olan bu zmrenin kasten slami kaynaklar yanl yorumladklarn (deliberately misinterpreting Islamic sources) syleyen yorumundan farkl bir ekilde -en azndan bir ksmnn- slami konulardaki yaklamlarn yorumlayabileceimizi grmeye olanak tanr. M.
kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, s.203. smail Karann Yeni
Osmanllarn, Jntrklerin ve ttihatlarn slamdan bir muhalefet ve nfuz arac, bir silah ve sosyal pekitirici, bir bayrak ve bir ara olarak yararlandklarn ifade eden sylemi de bahsedilen kiilerin kimliklerindeki slami unsuru gzden karmamza sebep olabilir: smail Kara, a.g.e., s.22-23. Ayr-
67
Bu tarz hermentik bir yaklam, bu bireylerin kimliklerinde slami unsurun da etkin olduunu, bunlarn sadece Batdan -moderniteden- aldklar etkiyle kimliklerini ekillendirmediklerini anlamamza katkda bulunabilir. zerinde fazla durulmam bir konu olsa
da eyhlerin ve tarikat evrelerinin nemli bir blmnn ttihat
olmas;110 ttihatl modernite ve seklarite, Osmanl merkezini
ise slami ideolojiyle zdeletiren iki kamp yaklamlarn ksrln anlamamzda yardmc olabilir.
Bu konuda nemli aratrmalar olanlarn gsterdii gibi, bahsedilen aydnlar arasnda nemli farklar olmakla beraber, bunlarn birounun zihninin nemli bir yapta slami inantr.111 slam ise egzistansiyalist adan ok kuatc bir inantr; kiinin, nereden gelip nereye gittiinden, neden var olduundan, ahiret mutluluunu nasl elde edeceine kadar en temel konularda inanlar
sunar. Osmanldaki bahsedilen aydnlarn dine referanslarn sadece dini arasallatrmalaryla anlamaya almann altnda, Gadamerci ekilde ifade edersem, engelleyici nyarglar olduunu
syleyebilirim.112 Arasallatrma ile ilgili yorumlar yaygnlatrd kanaatinde olduum engelleyici nyarglardan biri, moca Haniolunun Jn Trklerin slam bir muhalefet arac olarak kullandklarn syleyen yaklam da byle deerlendirilebilir. M. kr Haniolu, a.g.e.,
s. 141. Bylesi sylemlerin yaygnl, bu sylemleri kullananlarn birok yerde
-gerek niyetleri belki de bu olmasa da- istisna vurgusunu yapmadan arasallatrma ve retorik sylemlerini kullanmalar; bahsedilen kiiler iin slamn
salt arasal bir konumda olduunun zannedilmesine yol aabilmektedir. Haniolu, Comtecu pozitivizmin ve biyolojik materyalizmin Abdullah Cevdet gibi kiilerdeki etkisini grdnden, Abdullah Cevdetin dini kasten yanl yorumladn sylemekte ve dini ara olarak kullandn sylemekte hakl gerekelere sahip olabilir. Fakat bu zmrenin hepsinin kimliklerinde slami unsurun etkinliinin ayn derecede olmad, bunlardan bazlarnn slami kimliklerinden vazgemeden pozitivizmin etkisinde olabilecekleri ve bu zmreden birok kii iin
slamn ara olmaktan daha fazla egzistansiyel bir deere sahip olduu gzden karlmamaldr.
110 smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, 2. bs., stanbul, Dergh Yaynlar, 2008, s.246.
111 rnek olarak baknz: Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi
1, s. 307. Hilmi Ziya lken, siyasi gerginlikler arttka slami kesimden modernist olarak nitelenebilecek isimlerin (bu isimleri etkileyenlerin banda nmzdeki blmde incelenecek olan Muhammed Abduh ve hocas Cemaleddin Afgani gelmektedir) ttihatlarla birlemelerine karlk gelenee bal kesimin,
daha ok Hrriyet ve tilaf Partisi iinde yer aldna dikkat eker.
112 Hang-Georg Gadamer, Truth and Method.
68
derniteyle tananlarn dinsel referanslarndan kurtulacana dair

nyargdr. Bu nyarg, bahsedilen aydnlarn dinsel referanslarnn -modernletikleri iin- gerek olarak grlmemesi gerektiine
dair bir kanaate sebep olmakta, bu referanslarn sadece halk ikna/
kandrmak iin kullanlan bir retorik olarak yorumlanmasna sebep olmaktadr. kili ayrmlardan kaynaklanan dier bir engelleyici nyarg; slam ile Baty hep atan iki dnya olarak ele alarak, Osmanlda bahsedilen aydnlar bu ema iinde Batnn, halifeye ballar ise slamn yanna koymaktan kaynaklanmaktadr.
Bu yerletirmede, padiahn grevine son verilmesini dinen de zaruri olarak deerlendiren ttihatlarn sylemi, salt bir retorik olarak alglanacak; kampn Bat tarafna, ksaca dinin ve halifenin
karsna yerletirilenlerin dinsel sylemi otomatikman sahteleecektir! Fakat karm kimlikler ile ilgili yaklam, Gadamerin,
yorumlama srecinde bizi hatalara gtrdne dikkat ektii engelleyici nyarglarn almasnda ve ikili ayrmlarn srecin karmakln anlamamz engellememesinde nemli bir ara olabilir;
modernleenin hatta modernlemenin ncln yapanlarn, Batl unsurlarla beraber slami unsurlar ayn bnyede birletirmelerinin (ister bu elikili olsun, ister olmasn) -gerek, salt halk kandrmak iin kurgulanmam- karm kimliklerinden kaynaklanan bir olgu olarak da yorumlanabilmesine olanak sunar.
69
D. Osmanldaki Deiim Asndan

slami Kesimin nemli Sreleri:
Muhammed Abduh rnei
u blmde ncelikle slami kimlikleri anlamada, zclk ve

inaclktan farkl bir bak as veren, ayn zamanda bunlarn ikisindeki kimi zellikleri kendinde birletiren bir yaklam;
Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan esinlenerek dile getireceim. Daha sonra ise ele alnacak sosyal olgularla balantlandracam psikolojinin nemli bir kuram olan bilisel eliki
teorisini ksaca tantacam. Kitabn hem bu, hem sonraki iki blmnn D ksmnda, dtan gelen kreselleme sreci ve bu
srecin bireyleri etkilemesiyle beraber, slami kesimden entelektellerin iten grlerinin, eletirilerinin ve taktiklerinin beraberce bulumasnn verdii sinerjinin, slami kesimden bireylerin kimliklerinin ve habituslarnn deiiminde, nemli bir rol oynadn
gstermeye alacam. Bu olguya rnek olarak bu ksmda Muhammed Abduh incelenecektir.
1. slami Kimlikleri Lakatosun ekirdek-Kuak

Ayrmyla Dnmek
slami kimlikleri anlamaya alan birok akademisyen -Bernard
Lewis gibi- slamn deimeyen zne, bu deimeyen zn temel nedeni olan metinsel kaynaklara vurgu yapm ve sreklilie odaklanmtr. Dier yandan bylesi zc yaklamlara karn, genelde slam ve de Trkiyedeki slam anlamak iin evresel sosyo-ekonomik artlarn sebep olduu deiimleri vurgulayan
balamsalc yaklamlar ve -Hakan Yavuz gibi- beeri ina ile oklu yorum ve etkilere odaklanan inac yaklamlar savunanlar da
70
vardr.113 Gle de benzer ekilde, zc yaklamlara kar sosyal

hareketler kuram ile deiimi ve dinamizmi merkeze alan bir zmlemeyle slami kesimleri analiz etmeye arlk vermektedir.114
slami kimlikler sz konusu olduunda, zc yaklamlarn
vurgulad; deimeyen, sreklilii salayan bir zn bulunduu
ve bu zn metinsel balamnn srekliliin temeli olduu tezinin; gerekliin, yegne olmasa da nemli bir boyutunu sunduu kanaatindeyim. 1400 yl nceki bir Mslmanla bugnk bir
Mslmann; ayn ekilde, Tanr merkezli bir ontolojiyle varl
deerlendirmeleri, lmden sonraki yaam asl hayat gren bir eskatolojiye sahip olmalar, Ramazan aynda ayn ekilde belirli bir
disiplini ve ritelleri takip etmeleri, domuz etini ayn dinsel endieyle yememeleri deimeyen bir z ile ilgilidir. Varla bu ortak bak, hayat hakkndaki bu ortak gr, ortak disiplin, ortak yasak ve ortak ritellerin takipisi olmak; kimliklerin benzer ekilde
ekillenmesine de sebep olmaktadr. Bu ortaklklar, slami kimliklerdeki deimeyen z gz ard etmememiz gerektiini gsterirler. Dier yandan ilikiselliin, balamsalln ve deiimin de
kimliklerin nemli bir unsuru olduu anlalmaktadr. Son bir asrda slami kesimin geirdii deiimler bunu gstermektedir. O zaman, zc yaklamlarla deiimi mmkn gren yaklamlar birletirme zarureti olduu aa kmaktadr. Bunu yapmak iin Imre
Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan ilham alabileceimiz kanaatindeyim.
Lakatosun yaklam; Kuhnun, bilimsel faaliyeti, belli bir paradigmann temel kabullerini deitirmeksizin apriori olarak kabul
eden -paradigmaya zt verileri dikkate almayan- yaklamyla (analojimizde zcle benzeyen),115 Poppern, bilimsel faaliyeti, srekli, yanllamayla ilerleyen, bilimsel kabulleri deitiren (analojimizde zclk kart yaklamlara benzeyen) yaklamnn;116
hem her ikisinin eksiklerini gideren hem de her ikisinin kimi yn113 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 30-37
114 Nilfer Gle, Melez Desenler, s. 21.
115 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 2. bs., Chicago, The
University of Chicago Press, 1970, s. 43-51.
116 Karl R. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev. lknur Aka ve brahim
Turan, stanbul, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1998, s. 101-115.
71
lerinden istifade eden yeni bir yaklam olarak kendini gstermitir. Bilim metodolojisi olarak ileri srlen tm metodolojileri -Lakatosunki dahil- reddeden, bilim felsefesinde savunduu
epistemolojik anarizm ile mehur Feyerabend; bilim felsefecilerince ileri srlen metodolojiler ierisinde, Lakatosun yaklamnn, en sofistikesi olduunu ifade etmektedir.117 Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan slami kimlikleri anlamada u
hususta faydalanlabileceini dnyorum:
1- Lakatosa gre bilimsel faaliyetin iinde gerekletii bilimsel aratrma programlar (scientific research programs), yapsal btnl ile ele alnmaldr.118 Bu husus, tikel dorulamalardan hareket eden tmevarmcln ve tikel yanllamalara vurgu yapan yanllamacln btnsellikten kopuk yaklamlarndan
farkldr; Kuhnun, ancak bir paradigmann btnl iinde bilimsel faaliyetin gerekletiini ifade eden yaklamna, bu hususta benzerdir. Ayn ekilde slami kimlikleri anlamak iin de btnsel bir yaklam gsterilmelidir. Psikolojideki Festingerin bilisel
eliki kuram ve Gestalt kuram gibi yaklamlar da insan doasnn temel eiliminin tutumlarda tutarll yakalamak olduunu
syleyen ve btnsellie nem veren yaklamlardr.119 Psikolojideki tutarllk kuramlar -psikolojideki hemen her kuram gibi- her
kltr ve her bireyde eit oranda geerli olmasalar da nemli deneysel destee sahiptirler.120 Kimlikteki btnsellik, bize, kreselleme srecinde yeni bir olguyla karlaan slami kimlii benimsemi bireyin; kimliindeki slami unsurlarla beraber yeni olgulara reaksiyon verdiini hatrlatr. Eer, zahiren, slami kimlikle verilen tepki arasnda bir eliki varsa; gerekte de bir elikinin
olup olmadn, bir eliki varsa bunun nasl zldn veya
bu elikiyle nasl ba edildiini incelememiz gerektii hususunda
bizi uyarr. Bu blmde ele alacam Abduhun ve ilerleyen blm117 Alan F. Chalmers, Bilim Dedikleri, ev. Hsamettin Arslan, stanbul, Paradigma Yaynclk, 2008, s. 229.
118 Imre Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, s. 110-117.
119 idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 149-159.
120 A.e., s. 166-169.
72
lerde inceleyeceim Nursinin ve Ankara Okulunun yaklamlarnn nemi de burada ortaya kmaktadr; onlar, gerek slam gerek
Mslmanlarn taktiksel yol haritasn yorumlama ve tanmlama
ekilleriyle, slami kesimden bireylerin din, dolaysyla kimlik
alglarnn ekline etki etmiler, bylece modernleme ve kresellemeye verilecek tepkilerin niteliinde de belirleyici olmulardr.
2- Lakatosa gre her bilimsel aratrma programnn deitirilemez bir kat ekirdei (hard core) vardr.121 Bu ekirdekte
deiiklik yapmak, iinde olunan aratrma programn terk etmek
demektir; Lakatos, bu hususta da paradigmaya bal alan bilim
adamlarnn paradigmay sorgulayamayacan, paradigmann ancak -din deitirir gibi- baka bir paradigmaya geilmesiyle terk
edilebileceini syleyen Kuhna benzer.122 slam kabul eden bireylerin kimliklerinde de bylesi deiime kapal bir kat ekirdek bulunur. Lakatosun yaklamna ilave olarak, bu ekirdein
de kendi iinde merkeze doru gidildike daha da katlaan farkl
hiyerarik yaplardaki tabakalardan olutuunu syleyebilirim. ekirdein en merkezi ksmnda Tanr merkezli bir ontolojiye ve ahirete odakl bir eskatolojiye inan vardr. ekirdein kat ksmnn
dier unsurlar, namaz gibi farzlara ve domuz eti yememek gibi
haramlara olan inantr. (Bunlarn uygulanmas da nemli olmakla beraber, ncelikle bunlara inan, slami kimliin temel unsuru kabul edilir.) Bu ksmda deiiklik yapmak, kiinin gerek anlamda -Kuhnda mecazi anlamdayd- dinini terk etmesini gerektirir. Fakat slamn anlalmasyla ilgili hermentik eitlilik, neyin kat ekirdekte olup neyin olmadyla ilgili farkl tariflerin
de yaplmasna yol amaktadr. rnein bu hermentik eitliliin
bir misali olarak bu blmde ele alacam Abduhun yaklam, bir
Mslmann neyi kat ekirdekte grp grmemesi gerektiiyle ilgili sunduu tarifle; modernleme ve kreselleme srelerine
verilen tepkilerde farka yol amaktadr. Mesela kadnlarn kamusal
alana kmasna kart izahlarn dinde yerinin olmadn savunarak, bunu haram kategorisinde ve kat ekirdek ierisinde g121 Imre Lakatos, a.g.e., s. 48-49.
122 Thomas Kuhn, a.g.e., s. 111-135.
73
renlerden farkl bir slami kimlik ina etmektedir. Bu hermentik

yaklamdaki farklln dourduu teolojik sonularn sebep olduu slami kimlik ise sosyal olgularda fark oluturmaktadr.
3- Lakatosa gre her bilimsel aratrma programnn, deitirilemez kat ekirdeinin yannda, deiime ak bir koruyucu kua (protective belt) vardr. Bu kuakta gzlem nermeleri
ve yardmc hipotezler gibi unsurlar bulunur; bilim adamnn alma ve deiiklik yapabilme alan burasdr.123 Lakatosun yaklamna ilave olarak, bu kuan da hiyerarik katmanlar eklinde dnlmesinin daha ufuk ac olaca kanaatindeyim.
Farzlardan ayr bir kategori olan snnetlerin uygulanmasnn
-snnetlere inan ayr dnlmelidir- Ehli Snnet slami kimlikler asndan koruyucu kuak iinde yer aldn syleyebilirim. Ayrca mezhepler aras veya belli bir mezhebin iinde tartmal olan hususlarn da bu alanda olduunu dnebiliriz. Koruyucu kuan d halkalarnda ise tarihsel srete oluan ve yerel detlerle/geleneklerle ilikili unsurlarn olduunu dnebiliriz; slami metinlere atfla temellendirilmeyen bu unsurlar deiime daha az direnlidir.
Lakatosun teorisi yzlerce bilimsel teoriye uygulandnda, bu
teorilerin bazlarnda aklayamad unsurlarn olduu grlr.124
slami kimliklerle ilgili bu yaklam da slami kesimden yz milyonlarca bireye uyguladmzda; insan psikolojisinin karmakl
ve bireysel olgularn okluu da dnldnde, aklayamad
ve uygunsuz kaaca birok olgunun var olaca muhakkaktr. Fakat Feyerabendin her metodolojideki eksiklii tespit edip epistemolojik anarizme varmas gibi bir pozisyonu; slami kimliklerle ve bunlarn sosyal tezahrleriyle ilgili olgular deerlendirirken
tercih etmiyorsak, aklama modeli olarak ideal tip(ler) bulmak
zorundayz. Lakatostan esinlenerek slami kimliklere uyguladm
bu yaklamn; zc ve zclk-kart yaklamlardan ideal tipe
daha uygun bir modeli sunduu kanaatindeyim.
123 Imre Lakatos, a.g.e., s. 49-52.
124 Alan F. Chalmers, a.g.e., s. 130-135.
74
Bu yaklam, slami kesimin i tartmalarna neden odaklanlmas gerektiini ve slami kesimle ilgili sosyal-siyasi srelerin anlalmasnn, bylesi bir iten anlamay, yani bunlar amlayacak hermentik yaklamlar, gerekli kldn da gstermektedir. Bu i sreler, slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine kar szgelerini de ekillendirmekte; szgecin ald ekil ise neyin benimsenip neyin benimsenmeyeceini belirlemektedir. slami kesimin eitlilii bu konudaki zorluktur; bu blmde Abduha, sonraki blmlerde Nursi ve Ankara Okuluna rnek olarak odaklanlmas, Trkiyedeki slami kesimin hepsine nfuz edebilme olanan sunamaz. Fakat Trkiyedeki slami kesimi anlamamz iin modernleme ve kreselleme srelerinde neler olduuyla beraber, slami kesimin iinde olup bitenlerin de deiimin niteliini belirlediini anlamamz iin bize farkl rnekler
sunmaktadrlar.
2. Bilisel eliki Teorisi ve ten Eletiri

Aslnda tektanrc dinlerin doas, bu dinlerin ballar eer bir deiim geireceklerse vurguladmz ekildeki bir iten eletiriyi -ki bu eletiri aslnda dinin yaplan deiikliklere onay verip vermediinin, karlalan yeni olgulara nasl tepki verileceinin belirlenmesi demektir- gerekli klmaktadr. Tektanrl dinler, ontolojilerinde Tanr zeri veya Tanrya denk bir varlk, epistemolojilerinde kendi kutsal metinlerinin zerinde veya onlara denk bir bilgi kayna kabul etmezler. Bylesine gl ontolojik ve epistemolojik inanlar olan dinleriyle apak bir elikiye dme olasln gze alarak bir habitus deiikliine gitmek, dinine bal bireyin
bilincinde rahatszlk verici bilisel bir elikiye yol aacaktr.
Psikolojideki125 tutarllk kuramlar ve de bunlarn en n plana kan olan Leon Festingerin bilisel eliki (cognitive dissonance)
teorisiyle gsterildii gibi; insan zihni, elikili davran ve dn125 erif Mardin, siyasal bilimlerle ilgili almalarda psikolojinin alanna girerek snr atlamann siyasal bilimler iin kazan olaca kanaatindedir. Mardin deoloji, biri yap, dieri de ahsiyetin teekkl planlarnda iki fonksiyon ifa ediyorsa bunlardan birini dierinden ayrmak mmkn deildir demektedir. Bkz: erif Mardin, Din ve deoloji, s. 24.
75
celere bir arada sahip olmaktan rahatsz olur ve bu elikiyi, birbirine zt davran veya dncelerinde eitli ekillerde deiiklikler
veya dzenlemeler yaparak gidermeye alr. Festinger, teorisinin
kimi ynlerinin sosyologlar psikologlardan daha ok ilgilendirmesi gerektiine de dikkat ekmitir.126
Buradan u gei yaplabilir; slami inancn temel bir kimlik
ve kltr belirleyicisi olduu toplumda yetien ve modernlemeyle
karlaan yeni aydn tipleri, zihinsel eliki yaamamak veya olan
elikilerini zmek iin u alternatiflerle kar karyaydlar: slami inanla modernlemeyi ayn anda kabul etmeyi zihinsel adan
elikili kabul ediyorlarsa, birincisi slami inanlarndan vazgemek, ikincisi modernlemeye kar kmak durumundaydlar. Eer
bunlar tamamen elikili kabul etmiyorlarsa, ncs modernlemeyi sadece teknoloji alanyla snrlamaya benzer bir yorumlama
suretiyle, slamla ayn bnyede birlemesine olanak tanyabilirlerdi. Drdncs ise bazlarnn slam olarak sunduu inanlarn aslnda gerek slam ile ilgisi olmadn, geleneklerin dinle karmas veya dinlere hatal hermentik yaklamlar (tefsirler) sonucunda bunlarn din sanldn, modernleme ile ilgili birok husus
slamla elimedii iin, bunlar zihnen ve davran olarak benimsemenin dinle hibir eliki oluturmayacan savunma alternatifi de mevcuttu. Bahsedilen aydnlardan bu drt alternatifin her birini benimseyenlerin olduu grlmektedir. Eer davran metodolojiyi (sylemin gerek inanc yansttn) bu hususta takip edersek, bu aydnlarn slami referanslarnn okluu birinci alternatifi,
kullandklar yeni kavramlar ve davranlarndaki deiimlerin younluu ise ikinci alternatifi dierlerinden daha az tercih ettiklerini gstermektedir. En ok bavurulanlarn nc ve drdnc alternatifler, birok zaman ise bu iki alternatifin beraberce kullanlmas olduu anlalmaktadr. Japonyann farkllyla beraber modernlemesini alklayan tm izahlarda, -modernlemenin evrenselliiyle yerelin ztln badatran bu izahlarda- nc alterna126 Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Stanford, Stanford University Press, 1962, s. 275.
76
tifle, yani modernlemeyi de bir szgeten geirerek kabul eden bir

yaklamla karlarz.127
Drdnc alternatifin ise bu kitabn odak noktalarndan birisiyle ilgili olmas asndan alt izilmelidir ve modernlemeyle
karlaan Osmanl aydnlar iin bu, kayda deer bir seenek olmutur. Festingerin teorisine birok ynden benzeyen bir tutarllk
teorisi olan Rosenberg ve Abelsonun bilisel dengeleme (cognitive balancing) teorisine gre bilisel dengeyi salama yntemlerinden biri; elikili olduu zannedilen elerden birinin ayrtrlarak yeniden tanmlanmasdr.128 Buradaki rnekte slam yeniden tanmlanmakta, slam bal altnda sunulmu olanlar ayrtrlmakta ve bunlardan birok enin dinle ilgisi olmad tespit
edilip, zihne rahatszlk veren elikili durum giderilmektedir. rnein kadnlarn kamusal alana knn engellenmesinin slam
ile bir ilgisi olmad savunularak sorun giderilmektedir.
3. Abduh ve Hocas Cemaleddin Afgani

Osmanl dneminde Abduh gibi dnrlerden alnan etkiler, bu
alternatifin felsefi-teolojik-teorik tabannn olumasnda nemli olmutur. Abduh, bugnk stanbul niversitesi olan Darlfnunun
kapatlmasna -1871 sonu veya 1872 banda- sebep olan al konumasn yapan Cemaleddin Afganinin talebesidir.129 Afgani de
slam adna yanl anlaylarn savunulmasna iten eletiri getirmi; Abduhla beraber Yeni Osmanllardan Jn Trklere, baz
Trklerden Mehmet Akif ve Said Nursi gibi slami kesimce
nemsenen isimlerden babakanlk yapm emseddin Gnaltaya
kadar farkl birok kiiyi ve farkl fikir akmn etkilemilerdir.130
Afgani, zndklk sulamasyla stanbuldan srlecek kadar ok
127 Ahmet idem, Batllama, Modernite ve Modernizasyon, Modernleme ve
Batclk, 2. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 79-80.
128 idem Katba, a.g.e., s.155-156.
129 Niyazi Berkes, Afganinin konumasnn, okulun kapanmasn zaten arzu
eden eyhlislam iin bir bahane oluturduunu ve bu konumay kullanan
eyhlislamn etkisiyle kan ayaklanmann okulun kapanmasna sebep olduunu aktarr: Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s. 240-241.
130 Reid Riza, Gerek slamda Birlik, ev. Hayreddin Karaman, stanbul, z Yaynclk, s. 44-45.
77
tepki almtr.131 Afgani felsefi ve siyasi konulara arlk vermitir; Abduh ise felsefi ve siyasi konularla beraber hadis, fkh, tefsir
gibi temel slami bilimlerle ilgili birok gr de beyan etmitir.132
Abduh, Msrda dodu, aile kkeninde Trkmenlik de olan bir
dnrd. Kk yalarda Kuran ezberleyerek hafz oldu ve fkh gibi slami ilimlerin renimini grd. Daha sonra 17 yanda
(1866da) slami ilimler konusunda nl Ezherde renimine devam etti. Fakat fen, matematik, tarih, corafya gibi derslerin okutulmad Ezherdeki ders program ve yaklamlar onu tatmin etmedi. Afgani ile tanan Abduh, Ezherdeki tatminsizliini onunla
giderdi; Afganiden felsefeyle olduu kadar sosyal ve siyasal meselelerle ilgili derslerden oluan be yllk bir eitim ald.133 Abduh
birok makalesinde eylemin nemine atf yapan bir dnrd; eylem savunuculuunu kendi pratiinde de gsterdi ve ngiliz smrge ynetimine kar eylemleri dolaysyla 1882de yl srgn cezasna arptrld. Abduh, 1883 ylnda Afganinin daveti zerine
Parise gitti ve orada beraber, Dou milletlerinin esaretine son vermeyi ve ngiliz igalini durdurmay hedef edinen el-Urvetul Vuska
dergisini kardlar. Dergiyi kartanlar Abduh (yazar), Afgani (siyasi lider) ve bir tercmandan oluan kii olmasna ramen dergi slam dnyasnda byk yanklar uyandrd. ngilizler, bu derginin Hindistana ve Msra giriini yasaklayarak, bu derginin zararl fikirlerinden korunmaya altlar.134 Abduh, yabanc dildeki
hukuk kitaplarn okuyabilmek iin Franszca rendi. Daha sonra
Herbert Spencer gibi nl filozoflarla grt, Oxford ve Cambridge niversitesini ziyaret ederek incelemelerde bulundu.135 Ktphanesinde Rousseaunun Emilei, Spencerin Education isimli kitab ve didaktik yazlar, Tolstoyun romanlar, Straussun sann
131 A.e., s.54.
132 brahim Hatipolu, adalama ve Hadis Tartmalar, stanbul, Hadisevi,
2004, s. 143.
133 Mehmet Zeki can, Muhammed Abduhun Dini ve Siyasi Grleri, 2. bs.,
stanbul, Dergh Yaynlar, 1998, s. 17-18, 22-31.
134 Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, Urvetul Vuska, ev. brahim Aydn,
stanbul, Bir Yaynclk, 1987, s. 25-26, 34-35, 445-447. Bu kitap derginin tm
saylarnn -18 say- Trkeye tercmelerinden olumaktadr.
135 M. Sait zervarl, Muhammed Abduh, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.XXX, stanbul, SAM, 2005, s. 483.
78
Hayat kitab, Renann eserleri bulunmas Batl kaynaklara ilgisini gstermektedir.136 Bat ile temaslar slam dnyasnn yannda Bat dnyas hakknda da bilgi sahibi olmasn salad. Abduha
gre slam dnyasnn iinde bulunduu kt durumdan kurtulmak
iin deiikliklere ihtiyac vard ve yaplmas gerekli reformlar u
alanlarda olmalyd:
1- slamiyetin eski -orijinal- haline dndrlmek
suretiyle slah
2- Arap dilinin yenilenmesi
3- Eitim-retim reformu
4- Ezher reformu ve ada ilimlerin retim
programna alnmas
5- Siyasi reform; halk haklarnn tannmas137
Abduh stanbula geldiinde Abdlhamidle ve eyhlislamla

da grt.138 Ziya Gkalp ve slam Mecmuas etrafndaki modernistler, hatta ctihad grubunda yer alan Abdullah Cevdet ve Celal
Nuri gibi laik-Batc isimler zerinde de nemli etkiler brakt.139
En ok Srat- Mstakim ve Sebilr Read dergileri, Afganinin
ve Abduhun fikirlerinin Osmanl aydnlar arasnda yaylmasnda rol oynad. Afgani ve Abduhtan nemli lde etkilenmi olan
Sebilr Read dergisi yazarlarndan ve sonra 1949da 18. babakan olan (kendisi ayrca Darlfunun/stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi dekanl da yapmtr) emseddin Gnaltayn Afgani hakkndaki u szleri, onlarn nemli isimler zerindeki derin etkilerini gsteren bir delildir: eyh (Afgani), Peygamber kadar ayan- hrmet, ona itiraz edenler Ebu Cehil kadar lanete mstehaktr. nk eyh, Peygamberin zamanndaki slaml diriltmeye kalkmtr.140 Bu szlerin sahibi Gnaltay, 1928 ylnda,
136 Reid Riza, a.g.e., s. 67.
137 Abdullah Alperen, Trkiyede slam ve Modernleme, Adana, Karahan Kitabevi, 2003, s.156.
138 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 72.
139 M. Sait zervarl, a.g.e., s. 486.
140 Abdullah Alperen, a.g.e., s.152.
79
stanbul niversitesinde kurulan, ibadet dilinin Trke olmasn

neren komisyonda da yer almtr.141
4. Abduh, Akla Verilen nem ve Mezhepilie Eletiri

Abduh, slamda akla gereken nemin verilmesi iin srar etmi,
dinle akln uzlamasn, insanlarn ykselmesi iin art grm;
Kurani yaklamn da bunu gerektirdiini belirtmitir.142 Doru
kullanlan aklla ve bilimle gerek dinin atmayaca konusunda
Abduh, slam felsefesinin nemli ismi bn Rde benzer fikirler
beyan etmitir.143 Modern bilimlerin nemi ve Mslmanlarn bu
bilimleri kavramasnn zorunluluu iledii en nemli temalardan
biri olmutur. Yazlarnda birok yerde slamn akla uygunluunu
savunmu ve akld yaklamlar dine sokanlar din adna eletirmitir. Birok kii onun fikirlerinde, slamn ilk dnemlerindeki
Mutezile aklclnn izlerini grm ve onu Yeni Mutezile olarak adlandrmtr.144 Seklerlik adna toplumda deitirilmesi istenen birok husus, Abduha gre din ve akl adna deitirilmeliydi.
Abduhun grlerinin en nemli sonularndan biri, dnyay ilgilendiren konularn -slami yasaklarla elimemek kaydyla- insan
aklna emanet edilmi olmasdr.145
Hayatn geni bir alann aklla alnan kararlarla bireylerin belirleyebileceini savunmak, gnlk somut olaylarda Mslmanlarn davranlar ve modernleme ile kreselleme srelerine verecekleri tepkilerle ilgili ciddi farkllklar oluturur. Baz mezheplerin yaklamlarnda dinin bir hkmym gibi gsterilen snrlarn,
bireylerin inisiyatifine braklmas; modernleme ve kreselleme
srelerinde ortaya kan, slamla bu sreler arasnda olduu dnlen birok atknn ortadan kalkmasna sebep olur. Oysa Ehli
Snnet slam adna savunulan kimi anlaylara gre hayatn hemen
141 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, 12. bs., ev. Metin ulhaolu,
stanbul, letiim Yaynlar, 2007, s. 230.
142 Fazlur Rahman, slam, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 1999, s. 298-301.
143 bn Rd, Fasll Makal, ev. Bekir Karla, stanbul, aret, 1992.
144 Tark Ramadan, slami Yenilenmenin Kkenleri, ev. Aye Meral, stanbul,
Anka Yaynlar, 2005, s. 128.
145 Muhammed Abduh, Tevhid Risalesi, ev. Sabri Hizmetli, Ankara, Fecr Yaynlar, 1986, s. 73-88; Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 149-164.
80
her alanyla ilgili hkmler mezheplerce kararlatrlmtr; itihat

(yeni hkmler oluturmak) yapmak gereksizdir, yaplmas gerekli olan mezheplerin mukallidi (taklitisi) olmaktr. Abduh, slam
dncesi ve hayatn dondurduuna, ekilcilii yaygnlatrp, maneviyat ve faziletleri arka plana ittiine inand bu anlay -slami referanslarla- iddetle eletirmi ve fkh alannda yaplan hatalar ve mezhepilii, ortaya kan tablonun ba sorumlular olarak
grmtr.146 Abduha gre itihat kapsnn kapatlmas taklitiliin ba sorumlusuydu. O, slam toplumlarnn ihtiyac olan deiimin; Tanrnn vahyi olan slamn kendisinde deil, insan rn
olan dondurulmu-mezhepi slam anlaylarnda/yorumlarnda reform yaplarak gereklemesi gerektiini, slamn zne dnn
zm olduunu savunmutur. Bunu yaparken felsefi formasyonunu slami temel ilimlerdeki bilgisiyle birletirmi, slami kaynaklara giderek ve mezheplerin var olmad slamn ilk asrndan deliller getirerek pozisyonunu savunmu;147 iinde Merutiyet ve Cumhuriyet srelerinde nemli grevler stlenenlerin de olduu geni
bir kitleyi etkilemitir.
Abduh, slamn bidat ve hurafelerden arndrlmas iin mcadele ettiini,148 din adna uydurulan hadislerin dini anlaytan dlanmas gerektiini ve mezhepi taassubun durdurulmas gerektiini savunmutur.149 (nc blmde Ankara Okulu tarafndan
da uydurma hadis ve mezhep taassubu eletirisine zel bir nem
verildii ilenecektir.) Abduh, hadis nakledenlerin birounu dar
ve donuk dncelilikle vasflandrm; birok Ehli Snnet bilgininin, Kurandan sonraki en nemli kitap olarak grdkleri, hatta bazlarnn bir hadisini reddedenin kfir olacan syledikleri
Buharideki hadislerden bazlarn da uydurma olduklarn syleyerek eletirmitir.150
146 Muhammed Abduh, a.g.e., s. 50; Abdullah Alperen, a.g.e., s. 164-166, 170.
147 Abduhun mezhep taklitilii ve bu taklitilik yznden kfir ilan etmelere kar slamn ilk dnemlerinden rnekler getirerek eletiriler yapmasnn bir rnei: Muhammed Abduh, slamn Msamahasna Dn, Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 19, 1973, s.151-154.
148 Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, a.g.e., s. 98-99.
149 Muhammed Abduh, Tevhid Risalesi, s. 50-51.
150 Mahmud Ebu Reyye, Muhammedi Snnetin Aydnlatlmas, stanbul, Yneli
Yaynlar, 1988, s. 331, 383.
81
Abduhun hadis eletirisiyle ilgili fikirlerine, ondan etkilenen

isimlerde de rastlanmaktadr, bunlardan biri olan Mehmed Akif Ersoy, u iiriyle, -din adna- hadis eletirisi yapmaktadr:
Ykp, eriati bambaka bir bina kurduk;
Nebiye atf ile binlerce herze uydurduk!
..
Hadisi vazediyorken sevab uman bile var!
Sevab var m imi, bir zaman gelir anlar!
..
Lisan- pk-i Nebiden yalanlar uyduruyor;
Sklmadan da sevab iledim deyip duruyor! 151
5. Abduh ve Kadn Konusu

Modernleme ve kresellemeyle yaylan kltrdeki birok unsura diren gsterilirken hadisler nemli bir dayanak olmutur. Kadnlarn kamusal alana kmasn ve erkeklerle ayn ortamlar paylamasn engellemede temel referans noktas da zellikle hadisler -Ankara Okulu hakkndaki nc blmde rneklendireceimiz- ve eitli mezhep grleri olmutur. Nitekim hadislere kar eletirel bir yaklam benimseyen Abduh, kadnlarla erkeklerin kamusal alanda bir arada bulunabileceklerini ve kadnlarn erkeklerle beraber alabileceklerini savunmutur.152 Abduh, srailiyatn (Yahudi hikyelerinin) dinselletirilmesini eletirmi ve
Havvann Ademin kaburga kemiinden yaratlmas gibi anlatmlarn, Kuranda yer almadn vurgulam; Mslmanlarn buna
inanmasn, slama yabanc unsurlarn girmesinin delili olarak
gstermitir.153 okelilie msaade edilmesine ramen, tekeliliin Kurani ifadelere daha uygun olduunu sylemitir.154 Ayr151 brahim Hatipolu, a.g.e., s. 188.
152 Reid Riza, a.g.e., s. 114.
153 Barbara Freyer Stowasser, Women in the Quran, Traditions, and Interpretation, Oxford, Oxford University Press, 1996, s. 35.
154 John Esposito, slam Tehdidi Efsanesi, ev. mer Baldk, Talip Kkcan, Ali
Kse, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002, s. 116.
82
ca boanma hukukunda kadnn lehine dzenlemeler yaplmas ynnde grler de beyan etmitir.155
Abduhun, slami kaynaklara giderek, erkeklerin, dinsel kurumlar kadnlarn aleyhlerine kullandklarn ve geleneksel olan
birok uygulamann slamla bir ilgisi olmadn gstermesini;
Msr gibi slam lkelerindeki feminist hareketler, kendi hareketlerinin meruiyetini temellendirmede kullandlar.156 Osmanldaki
kadn hareketleri de Abduha benzer fikirler ileri sren din bilginlerinin iten eletirilerinden, mcadelelerinin meruiyetini temellendirmekte yararlandlar. rnein Abduhun birok nemli yesini etkiledii ttihat ve Terakki Cemiyetinin, Kadnlar ubesinin
bakan yardmcs Emine Semiye Erkeklerimizden lim ve hakinas olanlar, slam kadnnn terakkisi iin er-i erifin (dini hkmlerin) ne derece msait olduunu teslim ediyorlar157 diyerek haklarnn peinde olduklarn beyan ederken, slamla ilgili
Abduhunkine benzer yaklamlarn kadn hareketleri iin nemini ifade etmektedir. Bu tip ifadeleriyle Osmanldaki kadn hareketlerinin, geleneksel yapnn kadn zgrlklerini kstlamasna kar, slamn iinden slam adna getirilen eletirilerin takipisi olduklarn gstermektedir.
Abduhun bahsedilen konuda talebeleri araclyla etkisi de
nemlidir; Kasm Emin tarafndan 1898de Tahrirul Mere (Kadnn zgrletirilmesi) ve 1900de el-Mere Cedide (Yeni Kadn)
adyla yaymlanan kitaplar, onun dolayl etkisinin rnekleridir.158
Abduh, yanl dini yorumlarla kadnlarn eitim almalarnn engellenmesine kar yle demitir: Dinimizin kadna verdii haklarn farknda olmayan Mslmanlar, kadnn eitimi konusunda
yanlageldiklerinden, biz de kadnn eitimine kar bir konuma
155 Tark Ramadan, a.g.e., s. 137.
156 Margot Badran, Competing Agenda: Feminists, Islam and the State in Nineteenth and Twentieth Century Egypt, Woman, Islam and the State, Ed. Deniz
Kandiyoti, Philadelphia, Temple University Press, 1991, s. 204.
157 Sabah Gazetesi, 7 Austos 1908den aktaran mer Sami Coar, Atatrk Ansiklopedisi, C. II, s. 59; Bu kaynaktan aktaran: Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, s. 55-56.
158 Recep entrk, slam Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim, 2. bs., stanbul, z Yaynclk, s. 215.
83
dtk.159 Abduh, eitimli kadnlarn, kzlarn eitimine ynelik

kadn dernekleri kurmalarna da destek vermitir.160 Kadnlarn eitim grmeleri ve kamusal alana kmalarnn nnn almas gibi
g ilikilerinde kadnlar asndan en kritik konularda Abduhun
teorik temel oluturan izahlar ve eylemsel pratii desteklemesi hayati nemde olmutur. Onu nemli ve farkl klan, birok kii gibi
modernite adna bunlar yapmamas; slam ile merulatrlmaya allan bir gelenek adna kadnlarn nne engeller kartanlara kar slam adna iten bu grleri ve eylemleri savunmas
ve derin dini-felsefi bilgisiyle slami kaynaklara giderek grlerini temellendirmesi, kadnlarn g arttrmalar ve haklarn geniletmeleriyle ilgili hususlarda, kimliklerinde slamn nemli bir rol
oynad kesimin iindeki direnleri krmasdr.
6. Abduhun Ekonomi, Sanat ve Tasavvuf

Konusundaki Grleri
Abduh yaad dnemde bir din bilgininin ykselebilecei en
nemli grevlerden biri olan Msr Mftl makamna getirilmitir. Buradaki grevinde verdii fetvalar (dinsel hkmler) youn eletiriler almasna da sebep olmutur. rnein sigorta ve tasarruf sandklarnn caiz (dinen meru) olduuna dair verdii fetvalar bunlara rnektir.161 Modernleme ve kreselleme srelerinin nemli bir boyutu ekonomiyle ilikilidir; sigortalama gibi dnyadaki ekonomik sistem asndan hayati neme sahip bir uygulamann dine aykr bir yn olmadnn mftlk makamnca sylenmesi -bu ynde aksi gr beyan eden ve din adna buna kar kanlarn varl da dnldnde- slami kesimin dnyann
ekonomik sistemine entegre olmas asndan nemli bir olayd.
Abduhun tapnma ve kutsallk tanmayla ilikili olmayacak
ekilde resim ve heykel yapmnn, slama aykr olmadn dile
159 Zuheyr
Hseyin, Muhammed Abduh (1849-1905), Hamdard

Islamicustan ev. M. Hilmi Ba, Haksz Dergisi, No: 6/7, Eyll-Ekim
1991.
160 Tark Ramadan, a.g.e., s. 136.

161 M. Sait zervarl, Muhammed Abduh, s. 484.
84
getirmesi de onun hadislere eletirel yaklamyla ilikilidir.162 Modernleme ve kreselleme sreleri sadece ekonomi ve teknolojiyle ilgili deildir, sanat, bu srelerle yaylan kltrn, iletiimin,
dnmn nemli bir esidir; sanatsal faaliyetlere kar slam
iinden msamahal yaklamlar, bu faaliyetlere kar din adna yaplan kar koymalara kar bir set olmutur. Abduhun yaklam,
sanatsal faaliyetlere bu faaliyetlerin yapsndan dolay kar kmamay gerektirir; rnein resime resim olduu, sinemaya sinema olduu iin ontolojik bir kar k yaplmamaldr, fakat bunlara ieriinden dolay -pornografi iermeleri gibi sebeplerden- itiraz edilebilir.
Abduh, genliinde tasavvuf dncesinin bireylerin kiilik geliimi zerinde olumlu katklar olabileceini -kendi tecrbesiyle- gzlemlemitir. Fakat onun eletiri oklar, fkhlar ve
hadisiler gibi tasavvuf dncesine ve bu dncenin yaatld merkez olan tarikatlara da yneldi. Tasavvuf dncesi adna
Tanr ile insan arasnda araclar oluturulmasn, llerden medet
umulmasn, dinde olmayan trenler icat edilmesini, tarikat uygulamalarnn dinin stne karlmasn ve eyhten el alma gibi
anlaylar tenkit etti.163 Tasavvuf dncesi ve bu dnceyi merkeze alan tarikatlara slamn iinden gelen buna benzer eletirilerin, slami kesimin sosyal deiimi asndan -birok aratrmac bu hususun zerinde gereince durmam olsa da- kritik
neme sahip olduunu dnyorum. Tarikatlarn slami kesimin
kimlikleri zerindeki -Osmanl dnemindeki- yksek dntrc gcnn azalmasnda, varln srdren tarikatlarn ciddi bir
deiim geirmelerinde, Nurculuk gibi etkin slami kesimin cemaatlerinin -ikinci blmde incelenecek- tarikat anlay dnda
yeni bir sosyal yaplanma modelini benimsemelerinde, slamn
iinden ykselen Abduh gibi seslerin de etkisi gz nnde bulundurulmaldr.
Abduhun Hz. Muhammedin vefatndan sonra hibir dinsel
otorite kalmadn; slamda bir ruhban snf bulunmadna gre
dini anlama, yorumlama ve aklama tekelinin kimsenin elinde ola162 Reid Riza, a.g.e., s. 115.
163 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 228-230; M. Sait zervarl, a.g.e., s. 484.
85
mayacan savunmu olmas da nemlidir. Abduh, Peygamberin

bile baskc olmadna, sadece dini duyurma ve uyarma vazifeleri bulunduuna dikkat ekmitir.164 Sylemde birok kii slamda,
Katolik Kilisesinde olduu gibi, Tanry yeryznde temsil eden
hi kimse olmadn syler. Fakat kimi zaman pratikte; tarikatlarn/
cemaatlerin iinde eyhlere/liderlere atfedilen velilik (Allahn
sevgili/zel kulu) veya Mehdilik165 gibi makamlarla bu ahslarn
epistemolojik ayrcalklar savunulmu ve bundan dolay dinsel
yorumlarda ve bireylerin hayatlarnn ekillenmesinde bu ayrcalk
iddialar etkin olmutur. Bu yzden, uygulamada, bireylerin zgrlklerini kazanmalar ve kimliklerini kendi inisiyatifleriyle ekillendirmeleri asndan; Hz. Muhammedin vefatndan sonra epistemolojik ayrcalklar olan hibir kiinin bulunmad ynndeki
-Abduhun da savunduu- inan yksek nemdedir.
7. Abduhun Etkisi
Abduhun, Mslmanlar mcadelecilikten alkoyan yanl kader, kaza, tevekkl anlaylarn slam adna eletirdii sylemleri; slam kimliklerinin en nemli yapta olan ynlar harekete geirmek isteyenler tarafndan benimsenmi ve kullanlmtr.166
Abduh apka ve benzeri kyafetler giymenin de caiz olacan sylemitir.167 Trkiyedeki apka devrimine kar direnlerin
idamlara giden sonular olduu dnldnde -apka giyenin
kfir olacana dair de fetva verilmiti- Abduhun verdii fetvalarn kendi dnemindeki tartma konular asndan ne kadar nemli olduu anlalr.
164 can, A.e., s. 184-185.
165 Mehdi, hadislere gre, dnyann sonuna doru gelerek slam dnyasnn bana
geecek ve kfirlere kar zaferler kazanacak, Allah tarafndan seilmi stn
bir kiidir. Ali Durmu ve Hayri Krbaoluna gre bu hadisler, siyasi sebeplerle Peygamberin vefatndan sonra retilmitir. Bu konuda, Durmuun nce akademik tez olarak hazrlayp, sonradan kitap olarak yaymlanan almas: M. Ali
Durmu, Haberlerin Inda Mehdi, Ankara, Anlam Yaynlar, 2003. (Bu alma ilerde incelenecek olan Ankara Okulundan Hayri Krbaolunun danmanlnda hazrlanmtr.)
166 Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, a.g.e., s. 139-153.
167 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 70-71.
86
Kurana dn olarak isimlendirilebilecek bir hareketin nclerinden olan Abduh,168 Kuran dndaki dini kutsiyet atfedilen
kaynaklarn (uydurma hadislerin, fkh kitaplarnn, Peygamber dnda mutlaklatrlan dinsel otoritelerin) slama zt fikirlerle dolu
olduunu savunurken Kurana ise sahip kmtr:
-Ezherde okutulan ve benzeri kitaplar kastederek- bu kitaplar
var olduu mddete, bu mmet ayaa kalkamaz. mmeti kaldracak ruh, ilk dnemde hkim olan Kurann ruhudur. Kuran dnda
her ey, Kuranla bilmek ve yaamak arasna konmu engellerdir.169
Abduhtan etkiler alan emseddin Gnaltayn Zulmetten

Nura adl kitab; slamn, kimliin nemli bir paras olarak varln devam ettirmesiyle beraber modernleme srecinin yaanabileceinin savunulmasna bir rnektir.170 Bu ve benzeri birok iten eletiri, Osmanl ve Trk modernlemesinde nemli bir rol oynamtr. Sonuta modernleme ve kreselleme gibi sreler sadece dtan ie bir etki yaratarak bireyleri deitirmemi, Mslman
aydnlarn slamla ilgili tartmalar, slam kendilerinden nceki nesillerden daha farkl tanmlamalar; bunun iin gerekirse slami kaynaklara ve slamn ilk nesillerine atflar yapmalar gibi sreler dtan gelen etkiyle birlemi ve bu birleimin yaratt sinerji ile bahsettiimiz dnmler yaanm ve karm kimlikler olumutur. Birok almada sadece dtan ie olan etkilerin
kimliklerdeki deitirici etkisi ilenmi; birok almada ise slami kesimin i tartmalar aktarlm ama bunlarn birleiminin
yaratt sinerjinin kimliklerin dnmndeki etkisine gereince
dikkat ekilmemitir. slamn kimlikler zerindeki gl belirleyici etkisi ve bireylerdeki egzistansiyel nemi gz nnde bulundurulduunda; slamla ilgili i tartmalarn etkisi olmasayd, dtan gelen etkinin, bireyleri slama ramen deitirmesinin ok snrl kalaca kanaatindeyim. rnein Abduh ve onun gibi dnen
daha birok kii, kadnlarn kamusal alana knn engellenmesinin slamla bir ilgisi olmadn savunmasalard, modernleme srecinin nemli bir unsuru olan kadnlarn daha ok kamusal alana
168 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 259.
169 Mahmud Ebu Reyye, Muhammedi Snnetin Aydnlatlmas, s. 408.
170 emseddin Gnaltay, Zulmetten Nura, stanbul, Kakns Yaynlar, 1998.
87
kmas, Osmanlda birok aydnca ve Trkiye Cumhuriyetinde

ise slami kesimlerin de iinde olduu bu kadar geni kitlelerce benimsenmeyecekti.
Modern Trkiyenin ortaya kmasnn nemli aktrleri Jn
Trklerin, lmnn ardndan Abduhu saygyla anmalar, onun
etkisinin boyutunun gstergelerinden birisidir.171 inde bulunduklar toplumsal ortamdaki deiimler ve altst olular, Afgani ve Abduhun seslerine kulak kabartlmasnn toplumsal artlarn oluturmutur.172 Bir Hristiyann veya ateistin, slamn, kadnlarn kamusal alana kmasn engellemediini sylemesi veya
slama ramen kadnlarn kamusal alana kmas gerektiinin ifade edilmesi; kimliklerinin nemli bir unsuru slam olan kiiler zerinde ciddi bir etkiye sahip olamazd. Abduh ve onun gibi dnenler, birok kiiyi, moderniteyi toptan, kategorik olarak reddetmek
gerektii ya da modernizasyon iin slamdan vazgemek gerektii gibi modernite-slam aras youn atmac grlerden kurtarmlardr.

Dnemi, s. 137-138.
172 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, s. 352.
kinci Blm
1980LERDEN NCE
TRKYE CUMHURYETNDE
MODERNLEME VE SLAM
A. 1980lerden nce Trkiye

Cumhuriyetinde
Yukardan-Aa Deiim
1. Yukardan-Aa Youn Deiim Dnemi ve

Patrimonyalizmin Devam
Merkezin evre zerindeki kontrolnn ve belirleyiciliinin yksek olduu 1920li ve 1930lu yllar, yukardan-aa deiimin en
yksek oranda yaand dnemdir. nk:
1- Cumhuriyetin kurucu ideolojisi Osmanldan nemli lde farklyd ve merkez, toplumu yeni ideolojiye gre en
hzl ekilde ekillendirmek istiyordu.
2- Uluslararas sisteme (Avrupa merkezli) hkim olan ideolojiyle Cumhuriyet ideolojisinin akmas sreci destekliyordu.
3- ok partili sistemin olmamas gibi sebeplerle evre, merkezde ciddi boyutta bir deiiklie sebep olamad ve deiime direnemedi.
4- Gl bir burjuva snf veya sivil toplum kurulular gibi
merkeze diren gsterebilecek g odaklar da yoktu.
5- Yukardan-aa deiimi gerekletiren kadro, Kurtulu
Savanda nemli grevlerde bulunmutu. rnein deiimin en nemli aktr olan Mustafa Kemal bu savan nemli bir komutanyd. Bu durum, Mustafa Kemale
yksek bir karizma, ona ve arkadalarna toplum nezdinde itibar veriyordu. Karizmatik otoritenin gc de dev-
92
rimlerin yukardan- aa uygulanmasn kolaylatran bir

faktrd.173
Sonuta merkezin derli toplu rgtsel birliine ve bu birliin
karizmatik desteine karn evresel gler derli toplu deildi ve
merkeze direnmeleri mmkn deildi.174 Merkeze isyan eklindeki
eyh Sait syan gibi baz meydan okumalar ise bastrld.175 Msait
sosyal-siyasi yapy, sava kazanan komutann liderliinin getirdii
karizmay ve uluslararas sisteme hkim glerin ideolojisiyle akmay deerlendiren ve Osmanldaki dine vurgu yapan dnya grnden farkl bir ideolojiye gei yapan merkez, yapt u devrimsel deiikliklerle toplumu yukardan-aa deitirme yoluna gitti:
1. Saltanatn, hilafetten ayrlarak kaldrlmas (1922).
2. Cumhuriyetin ilan (1923).
3. Ehli Snnet slamn en st kurumu olan halifeliin kaldrlmas (1924).
4. Osmanldaki en yksek dini makam olan eyhlislamln kaldrlmas (1924).
5. eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas (1924).
6. Ehli Snnet fkhna (hukukuna) gre karar veren eri mahkemelerin kaldrlmas (1924).
7. Ehli Snnet anlayl bir din eitiminin yapld medreselerin kapatlmas (1924).
8. Tekke, zaviye ve tarikatlarn kapatlmas. Bylece ksmen
sivil toplum kuruluunun vazifelerini yerine getiren bu yaplar kaldrlp, merkeze kar oluabilecek g odaklarnn
n kesilmeye alld (1925).
173 Karizmatik otorite iin baknz: Max Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 218-220.
Karizmatik lider etki alannda olan bireylerin davranlarn olduu kadar
inan ve tutumlarn deitirebilme yetenei olan; takipilerinin bireysel performanslarn arttrma, hatta gereinde karlarndan vazgeirme kabiliyeti olan kiidir. Katba, karizmatik liderlik modellerini ve karizmatik liderin zelliklerini anlatrken, bu modelle ilgili aratrmalarn eksikliine de dikkat eker: idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 301-302.
174 erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, s. 55.
175 Tark Zafer Tunaya, slamclk Akm, s. 149, 157-159, 163-164.
1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinde Modernleme ve slam
93
9. Fesi yasaklayan, apka giyilmesini gerektiren yasann kabul (1925). Kadnlarn kyafetiyle ilgili bylesi yasalar karlmadysa da yukardan- aa deitirme programnda
merkezi bir konumda olan kadnlarn, kyafetinin deitirilmesiyle ilgili politikalar da takip edildi.
10. Hicri takvim yerine miladi takvimin kabul (1925).
11. svire Medeni Kanununu esas alan Trk Medeni
Kanununun hazrlanmas. Kadn konusuyla ilgili nemli yasal deiimler yeni medeni kanunla gerekletirildi
(1926).
12. Arap Alfabesi yerine Latin Alfabesinin kabul (1928).
13. Uluslararas kullanlan rakamlarn kabul (1928).
14. Devletin dini slamdr ibaresinin anayasadan karlmas ve yemin ifadelerinin deitirilmesi (1928).
15. Arapa ve Farsa renimin okul programlarndan karlmas (1929).
16. Belediye seimlerinde kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi (1930).
17. Metrik sistemin kabul (1931).
18. Trk Dil Kurumunun kuruluuyla Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin Trke dilinden karlma srecinin balatlmas (1932).
19. Kadnlara milletvekili seme ve seilme hakknn tannmas (1934).
20. Soyadyla ilgili kanunun kabul (1934).
21. Efendi, bey, paa gibi lakap ve unvanlarn kaldrlmas
(1934).
22. Ortaretimde geleneksel Trk mzii retimine ve radyoda bu mziin yaynlarna bir sreliine son verilmesi (1934).
23. Tatil gnnn Cumadan Pazara alnmas (1935).176
176 Bu liste hazrlanrken u kaynaklardan faydalanlmtr: Blent Tanr, Kurtulu
Kurulu, 9.bs., stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2009, s. 224-225, 298-308; erif Mardin, Atatrkln Kkenleri, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der:
94
Grld gibi Batda, toplumda (aada) ortaya kan ihtiyalarn ve yzlerce yln birikiminin nemli bir sebebi olduu modernizm sreci, Cumhuriyet Trkiyesinde yukardan-aa emirle,
ok ksa srede gerekletirilmeye allmtr. Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine geite merkezin ideolojisinde kkl deiiklikler olsa da merkez, patrimonyal geleneini srdrd. Ali Kazancgil, Kemalist brokrasinin Osmanl brokrasisinde olduu gibi;
devletin sivil topluma egemenliini temel almada, meruiyetle otoritenin, devlet sekinlerinin tekelinde olduunu ve sivil sekinlerle paylalamayacan savunmada, Weberin patrimonyal gelenek
olarak grd yapy devam ettirdiini syler. Kazancgil, Osmanl brokrasisinden gelen Jn Trkler ve Kemalistlerin bu gelenei srdrdn, ilk Byk Millet Meclisinin (1920) brokratik kkenli yelerinin % 60a vardn, Harbiye mezunlarnn
% 93nn ve Mlkiye mezunlarnn % 85inin Cumhuriyet dneminde grev aldn, bu oranlarn brokratik devamllk olgusunu gsterdiini ifade eder.177 lk Mecliste % 20ye varan orandaki din adamna karlk daha sonraki meclislerde laikleme politikalar neticesinde bu oran dm, rnein drdnc, beinci, altnc ve yedinci meclislerde hi din adam olmamtr.178 deolojide laikliin getirdii bylesi radikal deiiklikler olmasna karn,
Osmanl brokrasisinin Trkiye Cumhuriyetine brakt kadro ve
zihniyet miras, Cumhuriyet dneminde uzun yllar etkili olmutur.
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde, Osmanlda olduu gibi, merkezin gcn zayflatmaktan (bu gc evreyle/halkla paylamaktan)
kanlarak, merkezde paralanma ve kaosa sebebiyet verebilecei endiesiyle kuvvetler ayrl ilkesine kar kuvvetler birlii tercih edilmitir.179
Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, s. 159-160;
Binnaz Toprak, Dinci Sa, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3.
bs, Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar,
1998, s. 243-244; smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak
slam, s. 31-32.
177 Ali Kazancgil, Trkiyede Modern Devletin Oluumu ve Kemalizm,
Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, s. 147.
178 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 243.
179 Tark Zafer Tunaya, Hkimiyet-i Siyasiye ve Milli Egemenlik: Trkiyede Siyasal Rejimin Meruluunun Dayand Temeller, Trkiyede Politik Deiim
95
Jn Trklerin kurduu Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti

kolektif iradenin merkezi dzeydeki somutlam hali olmak iddiasndayd; kolektif iradenin somutlamasnn, partilerinde tezahr ettiinin savunulmasyla ilgili gelenek Cumhuriyet Halk Frkas/Partisi (CHP) ile devam etti.180 Jn Trklerin muhalefeti yok
etme gelenei de Cumhuriyet dneminde devam etti. Jn Trkler,
Osmanl dneminde ilk muhalefet partisi olan Fedakran- Millet
Frkasn devlete ihanetle sulayarak bastrm ve seimleri yenilemeden kendi baskc iktidarlarn kurmulard. CHP iktidar dneminde ise 1924te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve
1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas kapatld.181 Bu partilerin kapatlmas irtica sulamas gibi nedenlere balanm olsa
da bahsedilen dnemi inceleyen akademisyenlerin birou, asl nedeni bu partilerin etkili muhalefetine balamaktadrlar.182 Bylece padiahtan ttihat Terakkiye, ttihat Terakkiden CHPye muhalefete tahammlszlk gelenei devam etti. Mardinin de dikkat ektii gibi Osmanl ve Cumhuriyet merkezlerine hkim olan
sapmaya kar tahammlszlk eiliminin gizli epistemolojik
ncllerinin aratrlmas gerekmektedir.183 Merkeze hkim olan
bu anlayla ekillenen Cumhuriyetteki sosyal yapda, deiimi
gerekletirecek g, muhalefeti bastrm merkezdeki siyaseti ve
brokratlardayd. Sonuta kkl bir deiimin muhtemel tek yn
siyasetten/brokrasiden-topluma yani yukardan-aaya idi.
2. Uluslararas Gelimelerin ve Oyun Gcnn Ortaya

kmasyla Merkezin Kontrolnn Azalmas
II. Dnya Sava sonrasnda, Trkiye Cumhuriyetinin siyasi, askeri ve ekonomik ynden nemli derecede bamllnn olduu ABDnin etkisi gibi d tesirler, i dinamiklerle de birleerek;
1946daki ilk ok partili seimlerin gerekletirilmesinde etkin olve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa BasmYaym Datm, 2000, s. 172-174.
180 Nilfer Gle, Mhendisler ve deoloji, 3. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2004, s. 78.
181 Cemil Koak, Siyasal Tarih (1923-1950), ada Trkiye 1908-1980, 6.bs.,
Ed. Sina Akin, stanbul, Cem Yaynlar, 2000, s. 132-133.
182 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 243.
183 erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, s. 191.
96
mutur. Trkiye iindeki slamla ilgili birok nemli olguyla ilikili sosyal-siyasi deiikliklerde, dnya sisteminden gelen etkilerin roln vurgulamann nemli olduu inancndaym. II. Dnya
Savann galiplerinden olan Sovyetler, savan hemen sonrasnda, Trkiyeden toprak ve boazlarda s istediini ifade etmitir.184
Trkiyenin d politikasyla ilgili olarak ortaya kan bu tehdit
algs ve II. Dnya Sava sonrasndaki yeni uluslararas durum,
ABDnin isteklerinin Trkiye iin nemini arttrmtr. Dardan
kaynaklanan bu sebeplerin yannda Recep Peker liderliindeki sert
devleti politikalar ve halkn sava dneminde ektii maddi skntlar i sebepleri oluturmu ve ok partili sisteme geilmesinde yardmc olmulardr.185 Fakat demokratik bir seimin en temel
elerinin gizli oy ve ak tasnif olmasna karn, 1946 seimlerinde ak oy ve gizli tasnif uyguland. Gerek anlamda ok partili
sisteme gei 1950 ylnda oldu. ktidar kaybetmeyecei varsaymyla hareket eden CHP, muhalefetin demokratik bir ortamda yaayaca yasal dzenlemeleri yapmadan 1950 seimine gitti.186 DP
ve ok partili sistemle, merkez-evre ilikilerinde yeni bir dneme
girilmi olsa da muhalefete tahammlszlk olgusunda ciddi bir
deiim olmad.187
Fakat ok partili sistemle oyun gc ortaya kt; bylece evrenin (aasnn) merkezde (yukarda), kulland oylarla nemli deiiklikler yapabilecei bir dnem balad. Anayasann ve ordu gibi kurumlarn varl, evrenin oylaryla yapaca deiimleri snrlasa da evrenin, merkez tarafndan ekillendii, buna karn merkezin alaca ekilde nemli etkisi olmad sistemde nemli bir farkllama ortaya kt. evrenin talepleri bu dnemden sonra daha nemli olmutur, fakat ok partili dneme geilene kadar merkezin evreye ideolojik aygtlary184 Erel Tellal, SSCB ile likiler, Trk D Politikas, 4. bs., Ed. Baskn Oran, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 507.
185 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, 2. bs., ev. Yavuz Alogan, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999, s. 126.
186 Nihal Kara-nciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu
ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 213-214.
187 Taner Timur, Osmanl Miras, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 31.
97
la -okullar, Halkevleri, Ky Enstitleri gibi- nfuz ettii unutulmamaldr. (Bir sonraki balkta bu ideolojik aygtlar irdeleyeceim.) Cumhuriyetin ilanndan itibaren -Cumhuriyetin ideolojik aygtlaryla nfuz etme sreci olmadan- ok partili sisteme
geilseydi, evrenin devrimlere verecei reaksiyonlarn etkisinin,
Cumhuriyeti farkl bir noktaya doru ynlendirebilme olaslnn olduu rahatlkla sylenebilir.
evrenin oyun gcn elde etmesinin sebep olduu deiiklik, DP iktidar balamadan kendini gsterdi. zellikle evrenin taleplerinin nemli bir blmn oluturduuna inanlan dinle ilgili konularda nemli almlar yapld. 1946daki seimlerden sonra
CHPnin kendi iinde de din politikas eletirildi ve deitirilmeye baland.188 mam-hatip Yetitirme Kurslar ald, Ankara lahiyat Fakltesi kuruldu.189 (Kitabn nc blmnde incelenecek
olan Ankara Okulu zellikle bu faklteyle balantldr.) lkokullara semeli din dersi kondu, 1925teki bir yasayla kapatlan trbelerin 19 tanesi ald, hac iin Mekkeye gideceklerin dviz almasna izin verildi.190 Dini konularn dnda, CHPliler 1946-1950
arasnda liberal bir ekonomik sistem ynnde dzenlemeler yapmaya da altlar; 1946nn 7 Eyll kararlar bu yndeki ilk admd, Babakan Peker hkmetin btn nlemlerinin rekabet ve liberal sistem ilkelerine dayandn aklad. CHP ve DPnin seim
bildirgelerinde de temel bir farkllk bulunmamaktayd.191 Bylece
oyun gcnn (sistemde deiikliin) ortaya kmasyla, DP iktidar balamadan yukardan-aa olan deiim ynnde ksmi deiiklikler ortaya kt. Deiime sebep olan olgular, siyasi aktr
olarak DP iktidarnn icraatlarndan daha ok oyun gcne; oy
kullanmann sistemde oluturduu deiiklie vurgu yaparak aklamann nemli olduu kanaatindeyim. DP iktidar 1950de balamadan CHP tarafndan yaplan deiiklikler ve DP kurucu kadro188 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 247-248.
189 Bahattin Akit, Trkiyede slami Eitim, Osmanlnn Son Dnemlerinde
Medrese Reformu ve Cumhuriyette mam-Hatip Okullar, ada Trkiyede
slam, Ed. Richard Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991, s. 100-101.
190 tar Gzaydn, Diyanet, stanbul, letiim Yaynlar, 2009, s. 69; Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 190-191; Binnaz Toprak, a.g.e., s. 248.
191 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), 2. bs., stanbul, Hil
Yaynlar, 1996, s. 128.
98
sunun en nemli isimlerinin daha nce CHPde siyaset yapm olmas gibi olgular bu yaklamm desteklemektedir.
3. Ekonomik Yapdaki Deiimlerle

Merkezin Kontrolnn Azalmas
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde merkezin gc ve evreyi ekillendirici potansiyeli, sadece ok partili sisteme geii engellemek suretiyle muhafaza edilmeye allmad. Atatrk, birok milyonerin, hatta milyarderin olumasna allacan beyan etmi
ve 1920li yllarda kapitalist mlkiyet ilikilerine dayal bir kanun
sistemi oluturulmutu.192 Fakat iktisadi ilerin ve tccar zmrenin devletin kontrolnde tutulmas, Cumhuriyetin kuruluundan
sonra da merkezin gerek politikas olmutur. Osmanlnn son dnemlerinde, Le Play Okulundan etkilenen Prens Sabahaddin gibi,
ilerlemenin ancak giriimcilerin inisiyatifiyle gerekleebileceini savunan bir rnek olmutur. Ona gre bireyci bir toplum yapsna gemek ve eitim sistemini bireyci genler yetitirecek ekilde kurmak zmd. Sabahaddine gre ngiltere bu konuda en iyi
rnekti.193 Sabahaddinin, adem-i merkeziyeti grleri ve siyasetin egemenliindeki merkezi zayflatp, zm toplumsal alanda
arayan yaklam; hem Osmanlnn son dnemindeki ttihat ve Terakki iktidarnca (Prens Sabahaddinin ilk Jn Trk Kongresinin
organizatr olduu hatrlanmaldr) hem de Cumhuriyetin kurucu
kadrolarnca benimsenmedi.194 Kamu karnn bireyden stn olduuna dair Ziya Gkalp gibi dnrlerin savunduu fikirler daha
ok rabet grd.195
Cumhuriyet merkezinin, iktisadi kontrolle ilgili bu eilimi,
Osmanl merkezinin davransal zelliklerine benzerdir.196 alar Keyder, Cumhuriyet dnemindeki iktisadi yaklamda Osman192 rvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, Uluslararas Boyut: Ticaret, Yardm
ve Borlanma, Gei Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 359-360.
193 Osman Kafadar, Trk Eitim Dncesinde Batllama, stanbul, Vadi, 1997,
s. 198-203.
194 Nilfer Gle, a.g.e., s. 75-77.
195 A.e., s. 84.
196 erif Mardin, Din ve deoloji, s. 108-109.
99
l gemile temel kopuun ancak II. Dnya Savan izleyen on

yl ierisinde mmkn olduunu; bu dnemden sonra burjuvazinin,
brokrasinin vesayetinden kurtulduunu ve Anadolu tarmnn retici ynlarnn, kendilerini bireysel giriimin egemen olduu bir
ortamn iinde bulduklarn syler.197 II. Dnya Sava sonrasnda
Trkiyeye Truman Doktrini ve Marshall Plan erevesinde yardmlar yapld. ABD bu yardmlar karlnda piyasa ekonomisine geilmesini talep etti ve Trkiye, ABD nderliindeki yeni dnya sistemine uyum gstermeye alt.198 CHP iktidar dnemindeki 1947 Kalknma Plan, kkl bir ekonomi politikas deiikliini
ifade eder; bu plana gre zel sektr gvenceye alnacakt, yatrmlar d kaynaklarla salanacakt -daha nceden mmkn olduunca
yatrmlar ulusal kaynaklarla salanmaya allmt- ve zelletirmeler yaplacakt. Bu plan, ekonomide, kresellemeye ve liberal
politikalara yaklalmas anlamn tayordu; bu plan tam uygulanamamakla beraber, ekonomiyle ilgili zihniyette nemli bir farkllama eilimini gstermektedir.199 ktisadi zihniyetteki kreselleme ve liberalizm ynndeki deiiklikleri -birok kiinin yapt
gibi- aktr olarak DPnin eylemlerinden ziyade, uluslararas sistemdeki deiikliklere ve Trkiyenin bu sistemde ABDnin olduu blokta yer almasna balamann daha nemli olduu kanaatindeyim; nitekim bu zihniyet deiikliindeki nemli bir dnm noktas olan 1947 Kalknma Plan, CHP iktidar dneminde gereklemitir.
Osmanlda, siyasal iktidara sahip olmann, piyasa ekonomisinde baarl olmaktan daha nemli bir meta olduu zihin yaps hkimdi. Batnn ekonomik ahlakna ve sembolizmine ise parann ekonomik olduu kadar siyasal bir ara da olduu bir anlay hkimdi.200 Osmanl bu ynyle de sosyal yaplarn analizin197 alar Keyder, ktisadi Gelime ve Bunalm: 1950-1980, ev. Ahmet Gnlk,
Aydn Pesen, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 310.
198 alar Keyder, ktisadi Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye
Tarihi Ansiklopedisi, C. IV, stanbul, letiim Yaynlar, 1993, s.1065-1073; Feroz Ahmad, a.g.e., s. 127.
199 Yavuz Kepenek, Nurhan Yenitrk, Trkiye Ekonomisi, 12. bs., stanbul, Remzi
Kitabevi, 2001, s. 91-93.
200 erif Mardin, Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm, s. 210-211.
100
de stat kavramnn nemli olduunu, sadece ekonomi temelli

snf analizi yapmann yeterince aklayc olamayacan syleyen Weberin sosyolojisine uygun bir yap gstermitir.201 Cumhuriyet Trkiyesi, Osmanldan miras ald, bahsedilen zihin yapsn ve buna gre olumu kurumlar, uluslararas sistemle etkileimin belirleyiciliindeki birikimsel srelerin sonucunda deitirdi. Bu srelerin sonucu, merkezden bamsz olarak sermaye
sahiplerinin veya sermayeye sahip olmadan da onu ynlendirmesi mmkn olan cemaatler gibi topluluklarn g kazanmas, merkezin yukardan-aa deiim oluturma gcnn azalmas oldu.
4. Sivil Toplum Kurulular,

Merkezin Kontrol ve Kadn Konusu
Cumhuriyetin kuruluundan sonraki uzunca bir dnemde, merkezin gcn muhafaza etme ve evreden gelebilecek potansiyel
tehditleri engelleme politikasnn sonunda -sivil toplumun devletten bamsz ekonomik byme salamasnn yan sra- bamsz
sivil toplum kurulularnn ortaya kmasna, yaamasna ve glenmesine de izin verilmedi. Sivil toplum farkl dnrlerce farkl ekillerde alglanm bir kavramdr. Tocqueville, devletin sivil
topluma mdahalesinin zgrlklerin yok edilmesi anlamna geleceini syleyerek, bu mdahalelere kar karken;202 dier yandan Hegel, sivil toplumun devletin mdahalesi ve korumas altnda var olabileceini sylemi ve felsefesinde nemli bir yeri olan
akn devlet kavramna uygun ekilde bir sivil toplum kavram oluturmutur.203 Benim bu kitapta kullandm anlamyla sivil
toplum; devletten zerk, gnll, zel alanla devlet arasnda arac
zellii olan, rgtl bir sosyal yaplanma olarak tarif edilebilir.204
201 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 182-189.
202 Alexis de Tocqueville, Democracy in America, ev. Arthur Goldhammer, New
York, Library of America, 2004.
203 G. W. F. Hegel, Elements of the Philosophy of Right, Ed. Allen W. Wood, ev.
H. B. Nisbet, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, s. 272-274.
204 Ali Yaar Sarbay, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, stanbul, Alfa Basm
Yaym Datm, 2001, s. 26-27; Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman, A. Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, s. 90.
101
Ali Yaar Sarbay, sivil toplum fikrinin; toplum karsnda birey,

kamu karsnda zel, zgecilik karsnda bencillik, duyu karsnda akl gibi kartlklar arasnda bir sentez arayna bal olarak gelitiini syler.205 Birok lkeyi kapsayan Dnya Deerler Aratrmasnda (The World Values Survey), Tocqueville ve
Putnamn, gnll organizasyonlara yelikle, demokratik istikrarn birbirleriyle sk skya bal olduklarna dair hipotezlerini destekleyen sonulara ulalmtr.206 Osmanl, Montesquieunn de
dikkat ektii zere Batdaki gibi, merkez ile halk arasnda araclk edecek ara tabakalardan (sivil toplumdan) yoksundu.207 Gene
de tarikatlar ve ulema-vakf ilikisi erevesinde, ara yaplar ilevini yerine getiren, halkn maddi-manevi ihtiyalarn karlayan kurumlar mevcuttu.208 Bu kurumlar, maddi adan zora dm veya
evlenememek gibi sorunlar olan bireylerin, sorunlarn giderme
gibi sosyal fonksiyonlar stlenirlerdi. Fakat aadan-yukar talepleri ileterek yukarnn/merkezin politikalarnda ciddi bir deiiklik yaplmasna sebep ol(a)mazlard; sivil toplum, eer zelle devlet arasnda, devletin politikalarnda da gereinde deiiklie sebep
olacak ekilde araclk rol olan bir yap olarak tarif edilecekse, bu
kurumlarn bu tarifin artlarn gereince yerine getirdikleri sylenemez. rnein bir evreci rgtn taleplerinin, evreyi kirletecek
bir sanayileme politikasnn durdurulmasn salamaya almas
eklinde bir fonksiyonu genelde icra etmezlerdi.
Cumhuriyet devrimlerinin gereklemesinde de ciddi anlamda
bir gc olmayan sivil toplumdan gelen isteklerin nemli bir rol
olmamtr. rnein devrimlerde merkezi bir neme sahip olan kadnlarla ilgili konularda -mesela kadnlarn kamusal alana knn
kolaylatrlmasnda- kadn kurulularnn belli bir oranda etkisi olmusa da tm sre iinde bu etki hayli snrldr. Kadnlar Dnyas dergisi gibi; Osmanlnn son dnemlerinde bir kadn topluluunda, feminist savlara yakn olduu sylenebilecek ve yeni bir
205 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, s. 107-108.
206 Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, s. 188-190.
208 Ali Bayramolu, erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne, Tuncay nder,
stanbul, letiim Yaynlar, 1990, s. 107-113.
102
bilincin ina edilmesinde etkili olmu hareketler olmutur.209 Fakat

merkezce, kadnlar tarafndan gerekletirilen ilk siyasi parti giriimi kabul edilmemi, 1924te kurulan Trk Kadnlar Birlii kadn haklarnn saland gerekesiyle kendini feshetmitir; daha
dorusu feshetmek zorunda braklmtr. Merkezin kadnlarla ilgili
politikalarnda bile patrimonyal bir feminizm hkim olmutur.210
Fatmagl Berktayn dikkat ektii gibi; Trk modernlemesinde,
kadnlara bir yandan Batllama ve modernliin taycl rol
verilirken, dier yandan bu roln snrlar erkeklerce izilmitir.211
Toplumdaki kadn hareketlerinin taleplerinden hayli bamsz bir
yasal feminizm (feminist talepleri kard yasalarla karlamada mahir, feminist idealleri gerekletirecek toplumsal dinamikleri oluturmada ayn lde istekli/baarl olmayan) erevesinde
merkezin politikalar belirlenmitir.
5. Uluslararas Sistemden Kaynaklanan Etkilerle Deiim

Sivil toplum kurulular, merkeze kar tek bana zayf olan bireyin, kendisiyle ortak menfaatleri veya fikirleri paylaan bireylerle
birleerek, bir g odann paras olmasna ve tek bana gerekletirmesine ve duyurmasna imkn olmayan isteklerini gerekletirmesine ve duyurmasna olanaklar sunar. Osmanlda bu fonksiyonu icra edecek ciddi anlamda bir sivil toplumun olmamas, aann/evrenin taleplerinin yukarnn/merkezin politikalarn
ekillendirememesinin nemli sebeplerindendir. Bu yapda, merkezi deitirecek potansiyel g, evreden daha ok dier lkelerle sava gibi ilikilerden ve uluslararas sistemden kaynaklanmtr.
Nitekim Osmanl modernlemesine yol aan itici gcn en nemli unsuru da d lkelere kar kaybedilen savalardan, bu lkelere
benzeyerek gcn koruma ve arttrma -devletin bekas- arzusuyla taklide ynelmekten ve uluslararas arenada var olan g dengesi sisteminde, Osmanly destekleyerek ayakta tutanlarn taleplerinden kaynaklanmtr.212 Cumhuriyet dnemine geite merke209 Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, s. 37, 79-312, 316.
210 Blent Tanr, a.g.e., s. 324.
211 Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, s. 356.
212 G dengesi kavram uluslararas siyasal sistemin baz zelliklerine dik-
103
zin ideolojisinde deiiklik olmu, teknolojide olduu gibi kltrel alanda da Batya benzemek ideolojinin bir paras olmutur.
Bylece Cumhuriyetin kuruluundan sonra d talep ve dayatmalar olmadan, merkezin modernleme ideolojisini benimsemesiyle,
yukardan-aa yaplan kkl deiikliklerle modernleme sreci ivme kazanmtr. Fakat merkezin gcn evreyle paylamas ve yukardan-aa deitirme gcnden (patrimonyal yapdan)
feragat etmesi anlamna gelecek farkllamalarn temel itici gc
yine dardan gelmitir. Daha nce deindiim gibi ok partili sisteme geite ve piyasa ekonomisine daha uygun bir ekonomik yapya geite nemli bir itici g, II. Dnya Sava sonras
ortaya kan iki kutuplu sistemin213 lideri ABDye olan bamllmz olmutur.214 Cumhuriyet dneminin d politikasnn en az
deien unsuru Lozana ballk olmutur; Kurtulu Savayla de
facto, Lozanla de jure egemenlik altna alnan topraklarn,215 II.
kat ekmek iin kullanlr. Bu sistemin ortaya k 1648deki Westphalia
Antlamasna kadar gtrlr ve kinci Dnya Savann sonuna kadar bu sistemin -sistemin tipik zelliklerini gstermeyen gei dnemleriyle beraber- devam
ettii sylenir. Bu sistemin tipik davransal zelliklerinden bazlar; sistemin tmne hkim olmaya kalkp g dengesini bozmaya yeltenen aktrleri (devletleri)
nlemek, esnek (deiebilen) koalisyonlara gitmek, ideolojilerdense g ilikilerinin koalisyonlar belirlemesidir. Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve
D Politika Analizi, 4. bs., stanbul, Filiz Kitabevi, 2005, s. 667-669, 693-697.
Osmanl merkezi, devletin hayati menfaatlerini gzeterek, uluslararas sisteme
(bu sistem zellikle Avrupa merkezliydi) hkim olan g dengesi sisteminin
imknlarndan yararlanm ve bu sistemin gerei olarak ittifaklara gitmitir; bu
ittifaklarn ise Osmanl modernlemesinde nemli rol olmutur. rnein klasik g dengesi sisteminin bir gerei olarak ngiltere, Rusyann genileme ve
glenmesini nlemek iin Osmanl ise tek bana Rusyaya kar koyamayaca iin ittifaka gitmilerdir. ngiltere, desteine karlk Osmanl modernlemesi
asndan nemli olan talep ve telkinlerde bulunmutur.
213 ki kutuplu sistem bir uluslararas siyasal sistem trdr. kinci Dnya
Savandan 1990lara kadar olan dnemi ifade etmek iin kullanlr. Bu sistemde ittifaklar, g dengesi sisteminin aksine uzun nitelikli ve ideolojik temellidir. ki kutbun da -ABD ve Sovyet Rusya- liderleri vardr. ki kutuplu sistemde,
aktrlerin (devletlerin) birbirlerine bamllklar nemli lde artmtr. A.e., s.
715-728.
214 Bahsedilen srelerde dtan gelen etkinin i dinamiklerden daha belirleyici olduunu savunan bir alma olarak baknz: Nihal Kara-nciolu, Trkiyede
ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, s. 205-207.
215 Faruk Snmezolu, Trkiye Cumhuriyetinin D Politikasnda Sreklilik ve
Deiim, Trk D Politikasnn Analizi, Der: Faruk Snmezolu, stabul, Der
Yaynlar, 2004, s. 1046.
104
Dnya Sava sonras Sovyetler tarafndan tehdit edildiiyle ilgili

alg, Trkiyenin, zaten yznn dnk olduu Bat blokunun iinde yer almasnda etkili bir unsur olmutur.
Cumhuriyet merkezinin, kontrol dnda partilerin, muhalefetin, burjuvazinin ve sivil toplumun olumasna izin vermeyen, Osmanl zihniyet ve sistemini devam ettiren eiliminin krlmasnda
dardan gelen sz konusu etkilerin belirleyici rol hayli yksektir. Cumhuriyetin ideolojik olarak bir paras/benzeri olma hedefini koyduu Bat dnyasnda, devlete kar bireyi ycelten liberal deerlerin hkim olmas, merkezin gcn muhafaza etme ynnde politikalar benimseyen Kemalistler ve CHP iin paradoksal
bir durum oluturuyordu. Osmanldan miras kalan merkezi/devleti
glendirme eilimiyle beraber 1920ler ve 1930larda uluslararas
sistemde ortaya kan gelimeler, devletilik politikalarnn gelimesine ve merkez-evre ilikilerinde nemli bir farkllama ol(a)mamasna sebep oldu. 1929 buhran gibi Cumhuriyetin gen yalarnda Bat dnyasn yakalayan bir kriz, Cumhuriyet Trkiyesinin
dnya ekonomisiyle btnleme srecini sekteye uratt.216 Fakat
Cumhuriyetin kurucu ideolojisine ikin olan Batya benzeme ideali, kurucu kadro grmezden gelse de aslnda bireyi n plana karan liberalizmin deerlerine uygun politikalar benimsenmesini
iinde barndryordu.217 Batnn ideolojisiyle paradoksal bir ekilde zt olan ve Cumhuriyetin kurucularnn zihinlerine ikin olan
merkezi kuvvetlendirici, sekinci, devleti eilimler; Batyla temaslar arttka, 1929 buhran, iki dnya sava arasnda faizmin
ykselmesi ve II. Dnya Sava gibi uluslararas sistem asndan
anomali durumlar getike giderek zld.
216 Ronnie Magulies, Ergin Yldzolu, Tarmsal Deiim: 1923-70, ev. Nehir
Kalaycolu, Gei Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 290.
217 Liberalizm Bat kltryle balantl olmakla beraber farkl ekillerde tanmlanm bir kavramdr. Bu kitapta kullandm anlamyla liberalizm Aydnlanma
geleneine dayanan ve siyasal iktidar snrlandrarak, bireysel hak ve zgrlkleri tanmlayp savunmaya ynelen siyasal ve ekonomik felsefe olarak tarif edilebilir: Fatmagl Berktay, Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona ndirgenmesi Olanaksz Bir deoloji, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2. bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
2008, s. 50.
105
ok partili sisteme geite, pazar ekonomisinin yaylmasnda, burjuvazinin merkezden bamsz olarak gcn arttrmasnda ve sivil toplum kurulularnn neminin artmasna yol aan srelerde dtan ie gelen etkilerin izlerini grmek gerekir; elbette bu dtan ie etkiye vurgu yapmak, toplumda gelien ve bu srele birleen dinamikleri grmezlikten gelmek anlamn tamamaldr. Sonuta merkez-evre ilikilerinin deiim srecini; uluslararas sistemdeki deiimler, anomaliler ve bu sistemin iindeki Osmanlnn veya Cumhuriyetin bu sistemle ilikileri ve bunlarla beraber i dinamikler erevesinde btnsel bir bakla deerlendirmek gerekir.218 Dtan gelen etkilerin toplumda oluan
dinamiklerle birlemesi, bahsedilen deiimlerin gereklemesinde etkili olmutur. 1946dan itibaren merkez-evre ilikilerinde nemli farkllamalar yaanmaya balam, daha sonra sosyal
olann siyasal olandan bamszlamasnda ve sivil toplumun gcn arttrmasnda 1980li yllarda kkl deiimler gzlenmitir.
(1980ler ve sonras nc blmde ele alnacaktr.) Tm bu srelerde merkezden evreye, yani siyasal olandan toplumsal olana g transferi olmutur; bu g transferiyse merkezin yukardanaa deiim yapma potansiyelini gittike azaltmtr. Bu oluumlar, Trkiyedeki slam ile ilikili olgular -ilerleyen sayfalarda grlecei gibi- anlamak iin hayati nemdedir.
218 Mardin, yapt bir rportajda Osmanl ve Trk Cumhuriyetinin sosyal-siyasi

yapsn anlamada merkez-evre yaklamnn dnya sistemi ile beraber deerlendirilmesinin yeni almlar salayabileceine dikkat ekmiti: Ali Bayramolu, erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, s. 135.
106
B. 1980lerden nce Trkiye

Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar
1. Althusser, Platon, Gadamer,

Popper, Kant, Aristoteles ve deoloji
Bir devletin sadece bask aygtyla; yani polisi, askeri, mahkemesi,
hapishanesiyle bireyleri istediince ekillendirmesine ve ynlendirmesine olanak yoktur. Althusserin dikkat ektii gibi btn bireylerin bana bir polis dikmek, mmkn olmad iin btn bireylerin istee gre ynlendirilmesi (bask olmadan da istenen ekilde hareket etmesinin salanmas), ideoloji ve bu ideolojiyi bireylere alayan devletin ideolojik aygtlar sayesinde gerekletirilmeye allmtr. Althusser, Platonun da bunun farknda olduunu syler; Platon, kleler ile zanaatkrlar gzaltnda tutmak iin
muhafzlar ngrmt ama her kle ve zanaatkrn bana bir muhafz dikilemeyeceini, bu mmkn olsa bile muhafzlarn bana kimin dikilecei probleminin var olduunu biliyordu. Bu yzden Platon, daha ocuk yatan ocuklarn tek bana ileyebilmesinin salanmas -dilee gre ekillenmesi- iin ocuklarn gzel
yalanlar ile eitilmesi gerektiini syledi.219 Althusser, Platonun
bu yaklamyla, toplumun kontrol -Althusser iin bu, retim ilikilerinin yeniden retimidir- iin basknn dnda ideolojiye ihtiya duyulduunu, kefettiini tespit eder. Althusser modern anarist devrimci yneticileri ideolojinin bu roln kefedemedikleri
iin eletirir ve iflah olmaz bir gerici olarak niteledii Platonu,
bu yneticilerin okumasn tavsiye eder.220
219 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, s. 87. Platonun ocuklarn gzel yalanlar ile eitilmesini tavsiye etmesi iin baknz: Platon,
Devlet, 6. bs., ev. Sabahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1988, 3. Kitap, s. 77-107.
220 Louis Althusser, a.g.e., s. 87-88.
107
Siyaset ve sosyolojiyle ilgili yaklamlarn -Freuddan ald etkiler sonucunda- psikolojiyle zenginletiren Althusser; bir Freudcu olarak Lacann bilindna uygulad terimleri devralarak,
ideolojiyi tanma-kabul etme ve tanmama-kabul etmeme olarak tanmlar.221 Althusser, ideolojinin iinde olduumuz birok durumda, kendimizi ideolojinin dnda sanmamza dikkat ekmitir:
deolojinin ideolojik kimliinin ideoloji tarafndan yadsnmas da
ideolojinin yol at sonulardan biridir te yandan, gayet iyi
bilindii gibi, ideolojide olma sulamasn bir tek bakalarna yaktrr insan, asla kendine yaktrmaz222
Olgular deerlendirirken tabula rasa zihin yoktur, ideolojiler renkli ve numaral gzlkler gibi olgular nasl grdmz
ekillendirir. Kantn, zaman ve nedensellik gibi apriori zihinsel
kategorilerin gzlkleriyle numen lemi gzlediimizi, algladmz fenomenlerin kendinde ey (numen lem) olmadna dikkat ekmesine bu durumu benzetebiliriz.223 Dier yandan Gadamer,
hermentikte nyarglardan tamamen kurtulmu bir ekilde olgular yorumlayamayacamza, yani nyarg gzlyle yorumlamalarda bulunduumuza, nyarglar vastasyla tecrbelerimizi gerekletirdiimize vurgu yapmtr.224 Karl Popper ise en objektif
bilim olarak kabul edilen fizikte bile, kuramn gzlkleriyle gzlem yaptmza, tabula rasa zihinle gzlem olmadna dikkat
ekmitir.225 Kantta algmz nceleyen ve etkileyen zihinsel kategoriler, Gadamerde yorumlamamz nceleyen ve etkileyen nyarglar, Popperda gzlemimizi nceleyen ve etkileyen kuramlar
olduu gibi Althusserde kabul etme ve reddetme srelerimizi nceleyen ve etkileyen ideolojilerimiz vardr. Aristotelesin nsan siyasal bir hayvandr226 sz Althusserde, nsan doas gerei ide221 A.e., s. 77.
222 A.e., s. 104.
223 Kant, The Critique of Pure Reason, ev. J. M. D. Meiklejohn, Chicago, William Benton, 1971, s. 54-56, 93-98.
224 Hans-Georg Gadamer, Hermeneutik Problemin Evrensellii, ev. ve Der: Hsamettin Arslan, Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, stanbul, Paradigma
Yaynlar, 2002, s. 65-66.
225 Karl R. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, s. 130-137.
226 Aristoteles, Politika, 6. bs., ev. Mete Tunay, stanbul, Remzi Kitabevi, 2002,
s. 9.
108
olojik bir hayvandr ekline dnr.227 Althusser iin ideoloji

maddi bir var olua sahiptir: Maddi ideolojik aygt tarafndan tanmlanan, maddi kurallarca belirlenen, maddi pratiklerde yer alan
maddi edimlerdir.228 Devletin ideolojik aygtlar varlk ve pratikleriyle, ideolojinin somut maddi halidir.229
2. Yeni Sosyal-Siyasi Yapnn nemi

Devletin ideolojik aygtlar, merkezin ideolojisini evreye tayacak
somut kurumlar olarak, merkezin evredeki bireyleri dilediince
ekillendirmesine yardmc olmaktadr. Trkiye Cumhuriyetinin
merkezi, ideolojisini; kurduu somut kurumlarla (devletin ideolojik aygtlar), bu somut kurumlarn evreye nfuzuna daha ok
olanak tanyan yeni sosyal-siyasi yapnn imknlar, ehirlemenin
artmas ve 20. yzyl teknolojisi sayesinde evreye daha etkin ekilde tayarak bu hususta Osmanldan daha baarl bir konuma
ykseldi. Bu olgu, Cumhuriyetin yukardan-aa deitirme gcnn artmasnn ve Cumhuriyetle, yzlerce yln geleneine zt
bir deiimin, ksa saylacak bir srede, geni bir kitleye benimsetilmesinin en belirleyici faktrlerindendir.
Cumhuriyet dnemindeki sosyal-siyasi yapda, Osmanlda
olduu gibi ideolojik aygtlarla ulalamayan geni bir kesim kalmad. (Bu olguda, II. Mahmuttan itibaren gelien srelerin katks vardr.) Osmanldaki millet sisteminde din ve eitimle ilgili
ilerinde zerk olan milletler, merkezin ideolojik aygtlarnn nfuz alannn dnda kalyordu. Millet liderlerinin merkezce kontrol gibi g ilikileri ve devletin baskc aygt, milletlerin merkeze bamlln salayan en nemli unsurlard. 20. yzyln balarnda, Cumhuriyetin kuruluuna kadar olan evrede Hristiyan nfus iyice azalmt. 1906da Trkiyedeki 15 milyonluk toplam nfus iinde 1,5 milyon kadar Rum vard, 1923e gelindiinde ise 400
bin Rum kalmt. 1906da 1 milyon kadar olan Ermeni nfus ise
227 Louis Althusser, a.g.e., s. 100.
228 A.e., s. 97.
229 A.e., s. 93-94.
109
1927ye gelindiinde 100 binin altna inmiti.230 Cumhuriyet dneminde Mslman olmayan nfusun orannda srekli azalma oldu;
artk merkezin nfuz gc dnda kalan geni bir kitle yoktu.
3. Eitimsel deolojik Aygtlar

Osmanlnn en nemli ideolojik aygtnn dinsel ideolojik aygt olmasna karn, Cumhuriyetin en nemli ideolojik aygt eitimsel ideolojik aygt olmutur. Eitimsel ideolojik aygtn, dinsel ideolojik aygtn yerini almas, Trkiyeye zg bir durum deildir;
Trkiyenin rol modeli olan Batda da ayns olmutur.231 Modern
eitim temelde yazl metinler zerinden yaplmaktadr. Eitimin
ilk aamalarnda okuma yazma retilirken, geri kalan eitim tamamen okuma yazma zerinde ykselir. Bu yzden, bir lkedeki okuryazar oran, o lkenin yzde kana eitimsel ideolojik aygtn nfuz edip etmediini/edemeyeceini anlamamz iin nemli bir gstergedir. Osmanl, Cumhuriyete % 10un altnda okuryazar devretti.232 Cumhuriyetin ilk yllarnda da -1927de- okuryazar
oran % 11 gibi ok dk bir seviyedeydi. Okuryazarlk oran dzlemsele yakn bir art gstermi ve 1981 ylnda okuryazar oran %
69a ykselmitir.233 Aadaki tablolarda grlecei gibi ilkretimde de ortaokul ve liselerde de gerek renci gerek kurum says
asndan dorusala yakn bir art yaanmtr. Ayrca tablolardaki, kzlarn toplam rencilere ve kadn retmenlerin toplam retmenlere gre art oranlarnda; kadnlarn eitim kurumlarna gidi, dolaysyla kamusal alana k oranlarndaki -Cumhuriyetin
balangcna oranla- arta da tank olunabilir. Kadnlar daha ok
eitim olanana kavuup meslek sahibi olduka, Cumhuriyetin
ilk yllarndaki annelerine nazaran ataerkil kalplar daha ok sorgulam ve kendi ayaklar zerinde durabilme yeteneine daha ok
230 alar Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, ev. Nail Satlgan,
Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 43.
231 Louis Althusser, a.g.e., s. 176-177.
Srecinde Eitim, s. 76.
233 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi Balangtan 1982ye, Ankara, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 1987, s. 217.
110
kavumulardr.234 Bu okullar, birok kzn kamusal alana kt

ilk ortam olmalarnn yannda, kzlarn kamusal alana kmalarna
ve g ilikilerinin paylald alanlarda yer almalarna hazrlandklar bir ortam da olmulardr. lk ve ortaretim kurumlarndaki
dorusala yakn art niversitelerde de yaanmtr.235
Cumhuriyet dneminde ilk ve ortaretimdeki saysal gelimeler aadaki tablolarda grlmektedir: 236
retim
Yl
Okul
Erkek
renci
Kz
renci
Toplam
Kzlarn Erkek
Kadn
Kadnlarn
Toplam
Oran retmen retmen
Oran
1923-24
4.894
273.107
62.954
341.941
%18.4
9.021
1.217
10.238
%11.9
1930-31
6.598
315.072
174.227
489.299
%35.6
11.504
4.814
16.318
%29.5
1940-41
10.596
661.279
294.468
955.747
%30.8
14.583
5.981
20.564
%29.1
1950-51
17.428
1.016.915 599.711 1.616.626
%37.1
26.714
9.157
35.871
%25.5
1960-61
24.398
1.800.026 1.066.475 2.866.501
%37.2
48.944
14.032
62.526
%22.4
1970-71
38.234
2.892.654 2.120.754 5.013.408
%42.3
87.469
45.252
132.721
%34.1
1980-81
45.507
3.086.135 2.566.934 5.653.069
%45.4
126.105
85.468
211.573
%40.4
Cumhuriyet dneminde resmi ve zel ilkokullarda saysal gelimeler

retim
Yl
Okul
Erkek
renci
Kz
renci
Toplam
Kzlarn Erkek
Kadn
Kadnlarn
Toplam
Oran retmen retmen
Oran
1923-24
72
5.095
796
1930-31
83
20.148
6.945
27.093
%25.6
845
233
1.068
%21.8
1940-41
252
69.097
26.235
95.332
%27.5
2.422
1.445
3.876
%37.3
1950-51
440
50.262
19.037
68.765
%27.7
2.437
2.091
4.528
%46.2
1960-61
776
241.261
76.877
318.138
%24.2
9.110
4.159
13.269
%31.3
1970-71
1.842
569.719
213.752
783.471
%27.3
18.587
9.874
28.452
%34.7
1980-81
4.103
786.550
393.683 1.180.233
%33.4
20.355
10.575
30.930
%34.2
Cumhuriyet dneminde resmi ve zel ortaokullarda saysal gelimeler

234 Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, s. 359.
235 Yahya Akyz, a.g.e., s. 225-229.
236 A.e., s. 216, 222. Kzlarn toplam rencilere ve kadn retmenlerin toplam retmenlere oran tarafmzdan hesaplanp tablolara eklenmitir.
111
retim
Yl
Okul
Erkek
renci
Kz
renci
Toplam
Kzlarn
Erkek
Kadn
Kadnlarn
Toplam
Oran retmen retmen
Oran
1923-24
23
1.241
513
1930-31
57
4.333
1.366
5.699
%24.0
542
95
637
%14.9
1940-41
82
18.881
5.981
24.862
%24.1
1.110
434
1.544
%28.1
1950-51
88
17.526
4.643
22.169
%20.9
1.120
834
1.954
%42.7
1960-61
194
56.016
19.616
75.632
%25.9
2.394
1.825
4.219
%43.3
1970-71
518
173.885
70.684
244.569
%28.9
6.977
4.242
11.219
%37.8
1980-81
1.108
341.969
189.791
531.760
%35.7
22.438
13.760
36.198
%38.0
Cumhuriyet dneminde resmi ve zel liselerde saysal gelimeler
Cumhuriyetin balangcnda, eitimsel ideolojik aygtla nfuz edilebilen vatandalarn nfusa oran hayli dkt. Fakat Cumhuriyetin siyaset, ordu, brokrasi ve yarg gibi merkezini oluturan kurumlarnda yer alan bireylerin hemen hepsinin
belli bir oranda eitim almasnn zaruri olduunu dnrsek;
Cumhuriyetin balangcnda merkezin, kendisini yeniden retmesine yetecek kadar kitleye ideolojik aygtlaryla nfuz edebildiini
syleyebiliriz. Tarikatlarn daha ok toplumun evresini oluturan
orta ve alt snflarda etkin oluunun sebeplerini anlamada da ideolojik aygtlarla buralara nfuz edilememesi anahtarlardan birisi olabilir.237
237 Dier yandan, Mardinin dikkat ektii gibi, Cumhuriyetin kkeni Osmanlda
da tarikatlarn daha ok orta ve alt snflarda etkin olmas ise tarikatlarn Cumhuriyet dneminde de daha ok orta ve alt snflarda (evrede) etkin olmasnn sebeplerini anlamada ikinci bir anahtar olabilir. Mardin bunu vurgularken, toplumun merkezindeki baz elit kiilerin de tarikatlarla bann olduunu syler, fakat genel durumun bu ekilde olduunu belirtir. erif Mardin, Ideology and Religion in Turkish Revolution, International Journal of Middle East Studies,
Vol. 2, No: 3, Temmuz 1971, s. 206. Weberin, tarikatlarn, daha ok, toplumsal
hiyerarinin altnda bulunanlar zerinde etkili olmasn; bu tarikatlarn yelerine
kurtulmu ve aydnlanm olduklar hissini verip, onlarn maddi mahrumiyetlerine karn manevi cihetten elit olduklar kanaatine ulatrmalaryla izah
etmeye almas ise Trkiyedeki tarikatlarn evredeki etkinliinin daha yksek olmasnn nedenlerini anlamada nc bir anahtar olabilir. Ian Thompson,
Odaktaki Sosyoloji, ev. Bekir Zakir oban, stanbul, Birey Yaynclk, 2004,
s. 71-72. (Btn bu durumlara uymayan, bu yaklamlarla aklanamayan nem-
112
Dinsel kimliin, Osmanldaki Mslman toplumun en nemli birletirici unsuru olmasna karn Cumhuriyet merkezi, laiklik/
seklerlik politikalaryla kimlikteki dinsel enin nemini bir yandan azaltrken, dier yandan milliyetilik politikalaryla kimliklerde oluacak boluun yerini doldurmasn arzulad yeni birletirici ideolojiyi yaymaya alt. Cumhuriyetin okullar bu hedefi gerekletiren en nemli ideolojik aygtlard. 1960larda liselerde yaplan bir anket, bu hedefe ulamada Cumhuriyet merkezinin
nemli baarlar kazandn gstermektedir. (Milliyetilik ideolojisi Batdan alnm olsa da Trkiyeye has koullar ve kltrel
ortam Trk milliyetiliinin geliimini ekillendirmitir.) Bahsedilen anketteki ocuklara retilmesi gerekli en nemli iki ders nelerdir ve Okullardaki renim hayatnzdan bu yana rendiiniz en nemli ey nedir sorularna lkemin hizmetinde olmak,
Tanry ve lkemi sevmek, Terbiyeli ve vatansever olmak en
sk verilmi olan cevaplardr. Bu tip cevaplar, anketi yapanlar -doal olarak- Trk liselerindeki eitimin/genlerin yksek oranda
milliyeti olduu sonucuna ulatrmtr.238 Bireylerin egzistansiyel dnyalarnda nemli bir yeri olan slamn, Osmanldan gelen kltrn ve dnce kalplarnn, zellikle devletin ideolojik
aygtlaryla alanan milliyetilik ideolojisiyle beraber (milliyetilik slami birletiriciliin yerini alacak bir ideoloji olarak empoze edilmi olsa da bu ideolojiyi slama aykr bulmadan, onunla
birletirerek karma bir ideoloji oluturanlarn olduu gzden kamamaldr) bireyleri ekillendirmesi; Cumhuriyet Trkiyesinde
nemli bir taraftar kitlesi bulmu olan Trk-slam Sentezine dayal ideoloji ve sylemin yaygnlamasna yol aan artlarn oluumunda nemli bir rol oynamtr. Bahsedilen anketin dier nemli bir yan ise -dinsel ideolojinin yerine milliyeti ideolojinin okullardaki rencilerde arlk kazanmas gibi radikal deiikliklerle beraber- Osmanldan gelen patrimonyal davran kalplar ve
zihniyetin devam ettiinin tespit edilmesidir. Bir insan eer kenli miktarda tarikat yesi bulunmaktadr. Bu yaklam genel durumu anlamada
ipular olarak deerlendirilmelidir.)
238 Andreas M. Kazamias, Potential Elites in Turkey: Exploring the Values and Attitudes of Lise Youth, Comperative Education Review, Vol. 11, No: 1, ubat
1967, s. 34-35.
113
dinizden yalysa, nasl bir insan olursa olsun saygy hak eder
nermesine % 70ten fazla kiinin katldn beyan etmesi bunun
gstergelerindendir.239
Cumhuriyet dneminde merkezin ideolojisini evreye tayan eitim aygtlar okullarla snrl kalmamtr. Halkevleri, Halkodalar ve Ky Enstitleri gibi aygtlar da olmutur. Halkevleri,
Merutiyette kurulan Trk Ocaklarnn yerini ald. Halkodalar
ise Cumhuriyet dneminde, kk yerleim birimlerinde kurulan,
Halkevleri ile ayn izgideki kurululard. nklb yaymak, slami
ideolojinin gcn krmak gibi amalarla kurulan ve faaliyet gsteren bu kurumlarn, kapatlana kadar CHPye bamll srd.240
1950ye gelindiinde 477 Halkevi ve 4332 Halkodas vard; en etkin dnemleri 1923-1940 aras olan bu kurumlar, 1951 ylnda DP
tarafndan kapatld.241
Ky Enstits projesinin fikri arka plannda, 1924 ylnda Trk
eitim sistemi iin rapor hazrlayan John Dewey ve ayrca William
James gibi filozoflarn pragmatist felsefesi olduu sylenebilir.242
Dier yandan kye gre retmen yetitirmek, modernlemeyi
kye ina edilecek kurumlarla gerekletirmek fikrinin kkeni II.
Merutiyete kadar gider.243 Kyn iinden kye retmen yetitirme hedefini gden bu kurumlardan 17 bin kadar ky ocuu retmen olarak yetimi ve geni bir kitleyi bunlar eitmilerdir. Bu
kurumlar teorik bilginin yannda pratik uygulamaya da nem vermi; makine kullanm, hastalkla sava, kooperatifilik ve hayvanclk gibi birok konuda kyly eitmilerdir. Ky Enstitleri fikri arka planlarnda var olan pragmatizme uygun eitimlerinin yannda, Cumhuriyet merkezinin ideolojisini; kyde, imamn yerine
Cumhuriyetin yetitirdii retmeni nder yaparak yerletirmeye
239 A.e., s. 31-32.
240 Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, s. 313-314.
241 A.e., s. 314-315.
242 Tanl Bora, Trkiyede Siyasal deolojilerde ABD/Amerika mgesi: Amerika:
En Bat ve Baka Bat, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora,
Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002, s. 149.
243 Osman Kafadar, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tartmalar, Modernleme ve
Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora, Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar,
2002, s. 369.
114
almlardr.244 1948e kadar saylar 21e ulaan Ky Enstitleri, 1954 ylnda DP iktidar tarafndan retmen okullarna dntrlerek ortadan kaldrld.245 Kurulduklarndan itibaren ideolojik
tartmalarn iinde olan ve pragmatik amalarnn yannda kurucu
ideolojiyi yaygnlatrmaya alan bu kurumlarn, kapatl sebeplerinden biri ise bu kurumlarda yetien yeni neslin toprak reformunu desteklemesi ve buna kar olan byk toprak sahiplerinin bu
kurumlarn kapatlmasna almalar olmutur.246
4. Dinsel deolojik Aygtlar:

Diyanet leri Bakanl ve Camiler
Cumhuriyetin merkezi, dinsel kurumlara farkl ekillerde yaklamtr: Bu farkl yaklamlar gcn yok etme, kontrol etme ve ideolojik aygt olarak kullanma olarak zetlenebilir. Yeni devletin ideolojisine ve kurduu ideolojik aygtlara rakip olabilecek halifelik
gibi nceki dnemin aygtlar kaldrlarak, yeni devletin ideolojisine kar -yeni merkeze kar- kitleleri seferber edebilme potansiyeli bulunan kurumlar yok edilmi oldu. Camilerin nasl kontrol altna alnmas gerektiiyle ilgili bir endie ise hep vard; camilerin,
cemaatlerin kontrolne gemesinden korkuluyordu. 1931 ylnda
karlan bir kanunla cami ve mescitlerin ynetimiyle grevlilerin
atanmas Evkaf Umum Mdrlne geti. 1950 ylnda karlan
bir kanunla ise buralarn ynetimi ve grevlilerinin atanmas tekrar
Diyanet leri Bakanlna devredildi.247 Tm bu deiikliklerde
camiyi, hutbeyi ve imamla mezzin gibi grevlileri kontrol altnda
tutma, gereinde bunlar devletin ideolojisi ve menfaatleri dorultusunda kullanma yaklam deimedi.
Camilerde verilen vaazlarn ve de zellikle cuma gn camilerde okunan hutbelerin kontrol hep Cumhuriyet merkezinin ilgi alannda oldu. Eski Diyanet leri Bakan Ahmet Hamdi Aksekinin,
245 Osman Kafadar, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tartmalar, s. 372.
247 Mehmet Grmez, Trk Hukuk Mevzuatnda Dini Kurumlarn Yeri ve Uygulama, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007, s. 489-490.
115
Diyanet leri Bakan olmadan nce 1920lerde yazd hutbe kitabnda yer alan hutbe balklar, camilerin nasl ideolojik aygt
olarak kullanld konusunda fikir verici niteliktedir. Bu balklarn bir ksm yledir: alan mkfatn grr, Vatan Mdafaas, Trk Hava Kurumuna yardm, Askerlik erefi.248 Camilerin minarelerinin arasna mahyalar -kl yazlar- yoluyla yazlan
yazlar incelememiz bile ayn ynde bir kanaat verecektir. Minarelerin arasna mahyalarla yazlan baz sloganlar yledir: Varol
nn, Trk ylmaz, Yaasn gaziler, Vatan sevgisi imandandr, Yaasn misak- milli.249 Diyanetin ideolojik aygt olarak
kullanm, Diyanetin, Cumhuriyet merkezinin rahatszlk duyduu
Nurculuk ve Sleymanclk gibi akmlara kar raporlar hazrlamasndan da anlalabilir. rnein, Nurculuk hakkndaki raporda Nurculuk; slami esaslara uymayan yorumlar yapmak, Said Nursiyi
ar yceltmek, Kuran ve snnete aykr akld yaklamlarda bulunmak, Atatrke saldrmak, Krtl krklemek, apka devrimine kar kmak gibi hususlarda eletirilmitir.250 (lerleyen
sayfalarda Said Nursi ayrntlca deerlendirilecektir.)
Cumhuriyetin kurucu kadrolar, caminin halka nfuz etmedeki neminin farkndaydlar. Cumhuriyetin karizmatik lideri Atatrkn bizzat kendisinin camilerde hutbe vermi olmas da
bu farkndaln bir gstergesidir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde okuryazar orannn dkl, televizyon gibi aralarla kitlelere ulamn mmkn olmad hatrlanrsa; kitaplarn veya televizyon programlarnn insan zihnini uyandrmasna, yeni sorunlarla karlamasna ve bunlar hakknda yeni zmler benimsemesine olanak vermeyen bu ortamda, sz ile nfuzun belki de en etkili ortam olan hutbelerin ve vaazlarn nemi daha iyi anlalr.
Cumhuriyetin merkezi pheyle yaklat imamn yerine liderlii retmene vermeye almtr ama dier yandan szl kltrn etkin ve dinsel merulatrmann insanlarn zihinlerinde nemli olduu bir ortamda, imamlarn etkileme gcnden faydalanmaya
ve imamlar ile camileri ideolojik aygt olarak kullanmaya da al248 smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, s. 74.
249 A.e., s. 75, 82, 83.
250 A.e., s. 152-161.
116
mtr. Buna ramen Cumhuriyetin 1940larn sonuna kadarki dneminde camiyi, imam, mezzini ideolojik aygt olarak kullanma
eiliminden daha fazla gcn yok etme ve kontrol etme eilimlerinin hkim olduunu syleyebilirim. 1927de nfusun 13.6 milyon olduu dnemde Diyanete bal cami grevlilerinin 5668 kii
olmasna karn, nfusun 20.9 milyon olduu 1950 ylnda, cami
grevlilerinin saysnn nfustaki bu byk arta ramen 4503e
dmesi de bunu gstermektedir.251

mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri
Cumhuriyet merkezinin, bir yandan dinsel ideolojinin tehdidinden
korunma, bir yandan dinsel kurumlar ideolojik aygt olarak kullanma, 1946dan sonra ise evrenin taleplerine cevap verme arzularnn ekillendirdii Diyanet dndaki Trkiye Cumhuriyetinin
deneyimine mahsus kurumlarn banda imam hatipler ve ilahiyat
faklteleri gelmektedir. slam dnyasnda laiklik ilkesi dorultusunda, din hizmetini kamu hizmeti olarak gren, din grevlisini
kamu grevlisi olarak deerlendiren Diyanet gibi bir kuruma pek
rastlanmaz. Dier yandan matematik, fizik, kimya dersleriyle beraber tefsir, hadis ve fkh derslerini beraber okutan ve Milli Eitim
Bakanlna bal olan imam hatip liseleri deneyimi de hem Osmanl medreselerinden hem de dier Mslman lkelerdeki dinsel
eitim kurumlarndan nemli lde farkldr.252 YKe bal olan
ilahiyat faklteleri de gerek kurumsal yaps gerek ders programlaryla Trkiye Cumhuriyetine zg bir deneyimi yanstmaktadr.
Bir ynyle devletin ideolojisine hizmet eden, bir ynyle devletin ideolojisine zt ideolojilere kaynaklk etmesinden ekinilen bu
kurumlar, Cumhuriyet tarihi boyunca birok tartmann odanda
olmutur.
Cumhuriyetin ok partili hayata geie kadar olan dneminde,
imam hatip liselerini ve ilahiyat fakltelerini de ideolojik aygt ola251 Diyanetteki 1927den 1950ye grevli saysndaki deiim iin baknz: A.e., s.
110. 1927den 1950ye nfus deiimi iin baknz: Hseyin Bal, Kent Sosyolojisi, Isparta, Faklte Kitabevi, 2006, s. 77.
252 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 487-488.
117
rak kullanmaktan ok, bunlardan doabilecek potansiyel tehlikeleri yok etme eiliminin hkim olduunu syleyebilirim. Medreselerin kapatlmasndan sonra Milli Eitim Bakanlna bal, eitim
sresi drt yl olan imam ve hatip mektepleri almtr. 1924-1925
retim ylnda ise Darlfnun (stanbul niversitesi) lahiyat Fakltesi 400 rencisiyle retime balamtr. mam hatip mektepleri 1931-1932 retim ylnda rencisizlik gerekesiyle kapatld gibi, 1933 ylnda stanbul lahiyat da rencisizlik gerekesiyle kapatlmtr.253 rencisizlik gerekesiyle kapatmann arka
planna baktmzda; Cumhuriyet merkezinin, dinsel ideolojinin
glenip kontrolden kmasyla ve merkezin ideolojisine rakip olmasyla ilgili endielerine tank oluruz. Cumhuriyetin ilanndan
sonra 1924te liselerin, 1927de ortaokullarn, 1929da ise ilkokullarn ders programlarndan dini ierikli dersler kaldrlmtr. Bylece ilahiyat fakltelerinin mezunlarnn Milli Eitim Bakanlna
bal kurumlarda alabilmelerinin olana ortadan kalkt. Kapatlan imam ve hatip mektepleri ile ilahiyat faklteleri mezunlarna
alternatif bir alma olana sunacak ortam da yok oldu. lahiyat
faklteleri ve imam hatiplere ayrlan deneklerin kesilmesi, din grevlisi olmann toplumsal stat asndan eski itibarndan uzaklamas da bu kurumlarn 1930larn banda ortadan kalkma sebeplerini oluturmaktadr.254
Oyun gcnn -bu, evrenin merkeze kar belli bir oranda g kazanmas demekti- ortaya kmasyla, evrenin istekleri de Cumhuriyet merkezinin politikalarnn belirlenmesinde etken olmaya balad. CHP iktidarnn devam ettii 1948de verilen bir teklifle imam hatip yetitirme kurslar ald. DP iktidar 1951de ortaokul seviyesinde drt yllk imam hatip okullarn, 1955te bu okullarn yllk lise ksmn eitime balatt.
1960 ihtilaline kadar 19 imam hatip kuruldu. htilal sonras hkmetler dneminde; 1962-1963te 7 tane, 1965ten sonraki Sleyman Demirel bakanlndaki hkmetler dneminde ise 46 tane
imam hatip kurularak, 1971deki muhtraya gelindiinde 72 say253 Mustafa cal, Trk Hukuk Mevzuatnda Din Eitim ve retiminin Yeri ve
Uygulama Biimi, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi,
Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007, s. 520-522.
254 A.e., s. 524-525.
118
sna ulald. 1971 askeri mdahalesinde bu okullarn orta ksmlar yla indirildi ve ders programlarnda dier ortaokullarda
okutulan din bilgisi dersi dnda dini ierikli bir ders braklmad. Ayrca bu 72 okulun son dnemlerde alanlarnn liselerinin
almasna izin verilmeyerek, lise seviyesinde bu okullarn says 42ye drld.255 1971 askeri darbesinin gdmndeki Nihat
Erim hkmeti, imam hatiplerin sadece kendi alanlarnda yksekretime hazrlayacana dair 1972 ylnda bir ynetmelik de kard. Fakat bir yl sonra imam hatip okullar, imam hatip liselerine dntrld ve yaplan yeni dzenlemeyle bu liselerin mezunlarnn, edebiyat kolu mezunlarnn girebildii yksekretim
blmlerine girmelerinin n ald. 1951-1952 renim dneminde bu okullarda sadece 876 renci varken; 1969-1970te bu
okullarn orta ksmnda 36.655, lise ksmnda 5.235 renci renim grmeye balad.256 1971 muhtrasndan sonra 1973-1974
retim ylnda ise imam hatiplerde 34.482 renci varken 19801981 retim ylnda bu say 201.004e ulat. Ecevit hkmetince 33, Demirel hkmetlerince 269 imam hatip alarak toplam
374 saysna ulald. Ecevit hkmetinde ve Demirel hkmetlerinde koalisyon orta olan Milli Selamet Partisinin abalar, bu
kurumlarn saysnn nfusun art hzna oranla bylesi yksek
bir ekilde oalmasnda etkili oldu.257
6. deolojik Aygt Olarak Medya

Cumhuriyet merkezi asndan iletiimsel ideolojik aygtlar da evreye nfuz etmede nemli olmulardr. Gazeteler ve dergiler gibi
iletiim aralar zerinde devletin tekeli olmamtr. Nitekim bunlar, uzunca bir dnem merkezin ideolojisine aykr fikirleri seslendirmede -mevcut olan kuvvetli sansr uygulamalarna ramen- en
nemli aralar olmulardr. Dier yandan Cumhuriyetin kuruluundan 1980lerin sonuna kadar, devletin, radyo ve televizyon yayncl zerinde tekeli olmutur. Cumhuriyetin daha balarnda
255 A.e., s. 529-531.
256 rfan Bozan, Devlet ile Toplum Arasnda Bir Okul: mam Hatip Liseleri, Bir
Kurum: Diyanet leri Bakanl, stanbul, TESEV Yaynlar, 2007, s. 16-17.
257 Mustafa cal, a.g.e., s. 534-535.
119
1927 ylnda radyo yayncl balamtr.258 Radyo, byk ksm

okuryazar olmayan bir topluma, Cumhuriyetin szle ulamasnn
arac olmutur. Bylece devletin, dier ideolojik aygtlaryla ulaamad bir kitleye ulama arac bu iletiimsel ideolojik aygt olmutur. 1961 Anayasasnda Radyo ve televizyon istasyonlarnn
idaresi, zerk kamu tzelkiilii halinde, kanunla dzenlenir eklinde bahsi geen televizyon yayn ise dnyaya gre hayli ge bir
tarihte, 1968 ylnda, deneme yaynlarna balad259 ve szle beraber grntyle de etki olana domu oldu. ehirlemenin artmas, kylere elektrik gitmesi, vericilerin lkede daha ok yaylmas, televizyonlarn gittike ucuzlamas ve yayn saatlerinin artmas gibi unsurlar televizyonla etki olanan arttrmtr. Fakat televizyonla tam da geni kitlelere ulalmas mmkn olmuken, bu
alanda devlet tekeline son verilerek, zel radyolarla beraber zel
televizyonlarn da faaliyete gemesi, bu ok etkin iletiim aralarnn ideolojik aygt olarak nemini azaltmtr. Devlet merkezinin
1980lerden sonra yukardan-aa deitirme gcnn azalmasna yol aan nemli unsurlardan biri de -nc blmde grlecei gibi- radyo, televizyon gibi iletiim aralarnda devletin tekelinin kalkmas olmutur.
Sonuta Cumhuriyet dneminde merkez, Osmanl merkezinden ok daha fazla ideolojik aygtlaryla nfuz etme potansiyeline sahip olmutur. Osmanl merkezinin ideolojisine uygunluuyla gcnden faydalanlan dinsel ideolojik aygt dndaki hukuksal, kltrel, iletiimsel ve de zellikle eitimsel ideolojik aygtlarla Cumhuriyet merkezi, nceki dnemden vatandalarna ok daha
fazla nfuz edebildi ve dntrd. Cumhuriyet merkezinin ideolojik aygtlaryla bu nfuzu; yeni sosyal-siyasi yapnn olanaklar, yeni teknolojinin imknlar ve karizmatik liderin (Atatrk) halk
zerindeki etkisi gibi faktrlerle birleip slam lkelerinde benzeri grlmedik boyuttaki devrimci bir deiim srecinin yaanmasna sebep oldu.
258 Douglas A. Howard, The History of Turkey, Westport, Greenwood Press, 2001,
s.14.
259 Vedat Demir, Trkiyede Medya Siyaset likisi, stanbul, Beta, 2007, s. 172.
120
7. ehirleme Sonucunda deolojik Aygtlarn Artan nemi,

Kadnlarda Deiim, slami Sembollerle Karlama
Merkezin evreye ideolojisini yayabilmesi, ideolojik aygtlaryla evredeki bireylerin karlaabilmesine, ayrca teknolojik
imknlarn kullanlabilmesine baldr. Bu kar karya gelme olgusunu mmkn klan en nemli sosyal faktrlerden biri ise ehirleme olmutur. ehirlemenin getirdii artlar, bireylerin daha ok
eitim almasn gerektirmi ve devletin eitimsel ideolojik aygt, bireyleri biimlendiren en nemli aralardan biri olmutur. ehirleen bireyler hukuk ilerini zmekte daha ok devletin hukuki aygtyla kar karya gelmeye balamlardr. rnein evlilik
ve boanma gibi olaylarda bireyler artk devletle daha ok muhatap olma durumunda kalmlardr. ehirlemeyle beraber bireyler, her nesilde daha fazla; devletin edebiyat, gzel sanatlar ve dier kltrel alanlarla ilikili ideolojik aygtlaryla karlamlardr.
ehre gle beraber, birok kiinin elektrii olmayan blgelerden,
elektrii olan ehirlere tandn hatrlamak gerekir (1980lerden
nce Trkiyedeki kylerin ounluunda elektrik yoktu). Elektrii olan ve verici sinyalleri daha iyi alglayan ehirlerde, devletin resmi radyosu gibi ideolojik aygtlarnn etkisi altna girmek de
mmkn oluyordu.
ehirleme olgusu, evredeki bireylere ideolojik aygtlarla
daha ok nfuz edilmesine olanak tanmasnn yannda, oluturduu yeni sosyal yap ve g ilikilerini yeniden ekillendirmesiyle de bireyleri dntrd. rnein Trkiyedeki krsal kesimlerden ehre g eden kadnlarla ilgili olan aratrmalar, zellikle ehirlerde oluan yeni durum neticesinde almak zorunda kalan kadnlarn ve de onlardan daha da ok devletin eitimsel ideolojik aygtyla ekillenen kzlarnn; aile iindeki gcnn arttn ve klasik patrimonyal gelenei sorguladklarn ve dntrdklerini gstermektedir.260 Bu kitapta zellikle odaklanlan konulardan biri olan kadnlarn kamusal alana k orann arttran
260 Bu aratrmalara rnek olarak baknz: Tahire Erman, The Impact of Migration
on Turkish Rural Woman: Four Emergent Patterns, Gender and Society, Vol.
12, No:2, Nisan 1998, 161-164.
121
en nemli etkenlerden biri ehirleme olmutur. Kadnlarn kamusal alana knn artmas Cumhuriyet merkezinin ideolojisiyle rtmtr; fakat bunun yannda, Berktayn dikkat ektii gibi, birok Kemalist aydnn, toplumsal cinsiyet ilikilerinin
deimesine ok hevesli olmadklar, hem ailevi hem de itimai
vazifelerini mdrik uysal kadn rol modeli olarak sunduklar da
gzden kamamaldr.261 ehirleme ve Cumhuriyetin ideolojisinin kadnlar zerinde yol at deiime karlk, Kemalist aydnlarn da iinde olduu geni bir kesimin, geleneksel cinsiyet
rollerini muhafaza etmeye almalarnn beraberce kadnlar ve
cinsiyet ilikileri zerindeki etkisi karm kimliklerin oluma
sebeplerinden birisidir.
Dnyann dier blgelerinde olduu gibi, ehirlemeyle beraber, bykanne ve bykbabalar gibi yelerin de iinde yer ald geni ailelerden anne, baba ve ocuklardan oluan ekirdek aileye gei yaplmtr. Osmanldan Cumhuriyet dnemine geite, yeni devletin ideolojisine ve bu ideolojisini kurduu ideolojik
aygtlaryla aktarmasna sorun tekil edecek Osmanl ile irtibatl iki tane kurum vard. Bunlardan birincisi dinsel ideolojik aygtt; Cumhuriyet -daha nce deinildii gibi- bu aygtn tehlikesine kar halifelik gibi kurumlarn kaldrarak ve Diyanet gibi kendi kontrolnde yeni aygtlar kurarak, tutum belirledi. Dier yandan Althusserin de dikkat ektii gibi, aile kurumu da bir ideolojik aygt vazifesi grebilmektedir,262 fakat Cumhuriyetin eitimsel, hukuki, ideolojik, dinsel aygtlardaki tasarruf gc bu kurumda yoktu, Cumhuriyetin balangcnda bu kurumun devletin ideolojik aygt gibi fonksiyon grd sylenemez. Devletin sek261 Fatmagl Berktay, Dou ile Batnn Birletii Yer: Kadn mgesinin Kurgulan, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 284.
262 Louis Althusser, a.g.e., s. 105-107. Her ne kadar Althusser bu ideolojik aygtn
etkinliinin anlalmasnda Freud psikolojisinin yardmlar olacan dnse de;
Freuda atf yaplsa da yaplmasa da bireylerin tutum, hayat gr ve ideolojilerini edinmelerinde ailenin nemli rol tartlmazdr. Yaplan aratrmalarda, ocuklarn, politikadan sigaraya kadar birok farkl konudaki tutumlarnda, ailelerinin rolnn belirleyici olduu anlalmtr: idem Katba, Yeni nsan ve
nsanlar, s. 120.
122
lerletirici ideolojisine kar bireylere slami bir hayat gr veren en nemli kurum aile olmutur. ehirleme, bunu yok etmemitir ama ailenin ekirdek aile olmasna yol aarak; nceki dnemin
ideolojisine gre hayatlarnn daha uzun bir dnemini geirmi ve
Cumhuriyetin dntrc yeni ideolojik aygtlaryla daha az karlam olan bykanne ve bykbabalarn yeni nesiller zerindeki etkisinin azalmasna yol amtr. Kocalarnn aileleriyle yaamaktan uzaklama, kadnlarn, erkek egemenliine dayal deerlere gre ileyen geni ailelerden uzaklamalar ve daha ok otonomi
kazanmalarna da sebep olmutur.263 Devletin ideolojik aygtlaryla krsala nazaran daha sk karlaan ve retmen gibi Cumhuriyet
ideolojisini tayan aktrlerin daha ok etkisine giren bireylerin hayatlarnda, ekirdek ailelerinin de -eskisine oranla- belirleyici rol
azalmtr. Eitimin ve retimin aile dnda yaplmasnn yannda,
modern devletin salk ve emeklilik sigortas gibi hizmetleri kapsayan sosyal yapsyla, ailenin gvenlik birimi olmakla ilgili fonksiyonlarn azaltmas da ailelerin bireyler zerindeki etkisini azaltan faktrler olmutur.264
Modernlemeyle ilgili birok deiim ehirlemenin artmasyla ilikilidir; fakat 1950ye kadar ehirlemenin yok denecek kadar dk dzeylerde olduu grlmektedir. Aadaki tablodan da
grlecei gibi 1927 ylnda krsal kesimde yaayan nfus % 75,8
orannda iken, 1950de ok ufak bir deiiklikle bu oran % 75,0 olmutur. Bu oran, Batdaki modernlemeyle Trk modernlemesi
arasndaki nemli bir farkll anlamamz salayabilir. Batdaki
modernleme toplum seviyesindeki deiimler zerinde ykselmitir ve ehirlemenin getirdii yeni toplumsal yap ve retim ilikilerindeki farkllama, Bat modernlemesinin en nemli dinamiklerinden biri olmutur. Oysa Trk modernlemesinin en devrimci
kltrel deiikliklerinin iinde yapld 1950ye kadarki dnemde ehirleme oran ancak % 1 kadar artmtr.
263 June Starr, The Role of Turkish Secular Law in Changing the Lives of Rural
Muslim Woman 1950-1970, Law and Society Review, Vol. 23, No: 3, 1989, s.
519.
264 Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, s. 40.
123
Toplam nfus, kent ve kr nfuslar,

kent ve kr nfuslarnn toplam iindeki yeri265
Saym Yl
Toplam N.
(milyon)
Kent N.
(milyon)
Kr N.
(milyon)
Kent (%)
Kr (%)
1927
13.6
3.3
10.3
24.2
75.8
1940
17.8
4.3
13.5
24.3
75.6
1950
20.9
5.2
15.7
25.0
75.0
1960
27.7
8.8
18.9
31.9
68.1
1970
35.6
13.6
22.0
38.5
61.5
1980
44.7
19.6
25.1
43.9
56.1
1985
50.6
26.8
23.7
53.0
47.0
1990
2000
56.4
67.8
33.3
44.0
23.1
23.8
59.1
64.9
40.9
35.1
Oyun gcnn ortaya kt, evrenin slami kltrle ilgili

taleplerinin merkez politikalarn deitirmeye balad 1946dan
nce, merkezin ideolojik aygtlarnn evrenin nemli bir blmn tekil eden krsal kesime daha az nfuz etmesi ve krsal kesimin
slamiyetle balantl olan kltrn geni aile (krsal kesimde bykanneler, bykbabalar, daylar, halalar ayn hanede yaamad zaman da birey zerinde etkin olurlar) gibi unsurlarla muhafaza etmesi sayesinde slami kltr zellikle evrede muhafaza edildi. Bu dnemden sonra ise glerle beraber, slami unsurlara referanslar iinde barndran geleneksel kltr ehre tand;
bylece bu dneme kadar belli oranda seklerlemi olan merkez,
slami kltr ile kar karya gelmesinin nemli bir blmn
g eden bu kesimle karlamas zerinden yaad. Burada alt izilmesi gereken olgu, eskiden slami kltrn ortodoks temsilcisi olarak daha ok merkezin yksek kltr kabul edilmesine karlk; bu dnemden itibaren slami kltrn evrenin alak kltr ile temsil edildiine dair oluan algdr. Mardin, -Robert Redfieldten dn ald kavramlarla- Osmanldaki merkezin, Farsa ve Arapa kelimelerle dolu dilini, elit yaamn ve orto265 Hseyin Bal, Kent Sosyolojisi, s. 77.
124
doks slamla temsilini yksek (great) kltr olarak niteler. evrenin, halk Trkesinden oluan dilini, gebe veya tarma dayanan yaam ekillerini ve heterodoks dini akmlar da barndran eitliliini ise alak (little) kltr olarak tanmlar.266 Daha nce,
birok kiinin gznde -slami teoloji asndan bu doru olmasa da- slamn en yksek temsilcisi olan halife ayn zamanda padiaht, padiahsa sarayn elit yaamnn, lkeyi ynetecek bir eitimin ve hiyeraride stnln sembolyd. Kyden ehre gle merkeze gelen, slami kltrle ilikilendirilen barts, takke
veya alvar267 gibi sembolleri grnr klan tipik bireyler ise fabrika iileri veya kapclar gibi,268 elit olmayan bir yaamn, az eitimin ve hiyeraride toplumun alt tabakalarnn yeleriydi.
Elbette ehirlemenin hzla artt dnemlerde, slami ideolojiyi benimseyen ve slami olduu ileri srlen sembolleri grnr
klanlar, ky kltr ile slamiyete referansl birok eyi kartrm olan ve ehre gle grnr olmaya balam olan kesimden
ibaret deildi. Fakat bunlar nemli bir blm oluturuyordu. Nitekim slami kimliiyle Kemalist merkezin tekisi olan, dier yandan ehirliliiyle ve elit kesimin okulu Galatasarayl olmas gibi
zellikleriyle g eden bahsedilen kesimin de tekisi olan Mehmet evket Eygi gibi kiilerin; kyllk ile slamn kartrlmasndan ve bu karmda ortaya kan estetik yoksunluundan duyduklar rahatszl ska beyan etmeleri de,269 bahsedilen g eden
kesimin, birok kesimin zihninde, slami kltrle zdeletirilmi
olmalarndan kaynaklanmaktadr. Zamanla, kyden kente g eden
267 Burada, teolojik olarak, bu sembollerin hepsinin slami olduu savunulmamaktadr. Nitekim Ankara Okulu gibi evrelerden birok dinbilimci entelektel, takke ve alvarn -bazlar buna bartsn de dahil edecektir- slam dininin bir
unsuru olmadn sylemektedirler. Ama ben, burada, teolojik gerekliin ne olduuna deil, sosyolojik unsurlara ve bunla ilikili insanlarn zihinlerindeki alg
biimlerine odaklanyorum.
268 Geleneksel ve modernin karlamasyla ortaya kan karmakln bir rnei
olarak kapclarn incelenmesiyle ilgili bir alma: Gl zyein, The Doorkeeper, the Maid and the Tenant: Troubling Encounters in the Turkish Urban
Landscape, Fragments of Culture, Ed. Deniz Kandiyoti, Aye Saktanber, London, I. B. Tauris and Co. Publishers, 2002, s. 43-69.
269 Mehmet evket Eygi, areler zmler Teklifler Tenkitler, stanbul, Mavi
Yaynclk, 1997, s. 109-111.
125
bu kesimden birok kii, ehrin sunduu frsatlardan yararlanarak

(ehirlemenin artt dnemlerde liberal ekonomi uygulamalar ile
zihniyetinin yaygnlamas ve merkezin onay olmadan zenginleme imknlarnn daha fazla mmkn olmas sayesinde), toplumun
st tabakalarna doru hareket etti. Kapitalist sistemin yaygnlat toplumlarda soy sop yelii, eitim seviyesi gibi unsurlardan ncelikli olarak toplumsal tabakalamann; sahip olunan maddi g
erevesinde gereklemesi, bahsedilen birok kiinin yukar tabakalara doru hareketinde etkili oldu. Fakat kapitalizmin kanaat yerine hrs, toplum yerine bireye nem veren sisteminin bir paras
olan bu kesimden birok kii; kapitalizmin retim ilikilerine girmenin ve her nesilde daha fazla Cumhuriyetin ideolojik aygtlaryla ekillenmenin neticesinde, kimliklerinde de nemli deiimler
yaad. 1946dan sonraki grece zgr ortam, bu kesimden birok
kiinin, slami kimliklerini yitirmeden bu deiimleri yaamalarnda nemli bir unsurdu. Sonuta bu kesimden birok kii, kapitalist
ilikilerin ve Cumhuriyetin ideolojik aygtlarnn ekillendirmesiyle beraber kimliklerindeki slami unsurlar da muhafaza etti; bu
sreler karm kimlik olgularna kaynaklk eden unsurlardandr. Lakatosu terminolojiyi kullanarak; slami ekirdek muhafaza edilirken, kimliin kuak ksmnda nemli deiimler yaandn, muhafaza edilen z ile beraber yeni inalarn gerekletiini syleyebilirim. Trkiyede -Msr, ran ve Pakistan gibi birok slam lkesinde olduu gibi- slami kesimin nemli yeni aktrlerinin, yeni kentlemi ve eitimli (ideolojik aygtlarla karlam) kesimin iinden kmas, bahsettiimiz kesimin kimliklerinde
yaad deiimi nemli klmaktadr.270
Burada dikkat edilmesi gerekli bir husus yukardan-aa modernleme kresellemeye dntke, yani kresel ekonomi ve
kltr ile irtibatlar arttka ve dnyadaki ekonomiyle btnleilip,
modern retim aralar ve i ilikileri Trkiyeye girdike, dtan ie gelen etkinin toplumsal dnmlere yol aarak bahsedilen sreleri tetiklediidir. Kresel retim ilikileri ve retim aralaryla btnlemenin getirdii bu deiim, 1920li yllardaki merkezin yukardan-aa, devrimci emirler ile oluturduu deiim270 Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 69.
126
den farkldr. Makinelemenin artmas ve dnyadaki yeni teknolojilerin ithalat ehirlemeyle ilgili sre asndan kritik neme sahiptir. rnein bir traktrn alt tane tarm iisinin ii brakmasna
sebep olduu hesaplanmaktadr; her iinin ortalama drt kiilik bir
ailesi olduu kabul edilirse, bir traktr 24 kiinin gmen olmasna
sebep olmu demektir. 1950 ylnda 16.585 olan traktr saysnn
1980 ylnda 436.369 olduunu dnrsek,271 ehirlemeyle oluan mobilizasyonun arkasndaki itici kuvvetin nemli bir unsurunu idrak etmi oluruz. ehirleme ise hem krsal kesimdeki kltrle karm haldeki slami kltrn merkezin yanna tanmasna
hem de merkezin ideolojik aygtlarnn bu kesimin zerinde daha
etkin olmasna sebep olmutur. ehirleme yukardan-aa emirle oluan bir deiimden ziyade, -nitekim yukardan-aa emirle deiimin en youn olduu yllarda ehirleme oran ok dkt- modernleme ve kreselleme gibi srelerin sonunda, dnyadaki birok blgede kullanlana benzer teknolojiyi ithal etmek gibi
dinamikler sonucunda yaanm bir sretir. Dier yandan ehirlere g edenler, krsal blgelere oranla daha ok muhatab olduklar ideolojik aygtlarla yukardan-aa bir srecin sonucunda ekillenmilerdir.
271 1940ta 1065 olan traktr says, 1950de 16.585, 1960ta 42.136, 1970te 105.865,
1980de 436.369, 1990da ise 689.343 olmutur: Hseyin Bal, a.g.e., s. 75.
127
C. 1980lerden nce Trkiye

Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet
1. Batclk, Pozitivizm, Sosyal Darwinizm ve

Hermentik Yaklam
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla devletin ynetici zihniyetinde paradigmal bir deiiklik yaand. Tocquevillein Hibir toplum hazr olmad bir devrimi yapamaz gr Trkiye toplumu iin ksmen geerlidir;272 toplumun btn olmasa da toplumu yukardan-aa ekillendirme gcn elinde bulunduran yeni
merkezin yneticileri, devrimci deiimlere yol aacak fikirlere
hazrlanmlard. Cumhuriyet merkezinin yeni yneticilerinin zihni, Osmanl modernlemesi dneminde, bata Fransa olmak zere Bat dnyasndan gelen yeni grlerin etki alanna girmiti ve
Osmanlnn yklyla kurulan yeni devlet, bu yeni grlerin rehberliinde devrimci deiikliklerin yaplabilecei frsat hazrlamt. Cumhuriyetin hemen ilk yllarnda Osmanlnn din- devlet idealindeki din devletin ynetici zihniyetinden karld ve
din ile problemli bir ilikiler dnemine girildi. Batclk, Pozitivizm, laiklik, ilerlemecilik, milliyetilik gibi kavramlar yeni ynetici zihniyetin temel unsurlar oldu. Kurucu zihniyete hermentik yaklamn; bu zihniyetin zmlenmesi ve Cumhuriyet merkezinin dinle ilikisinin belirlenmesi asndan verimli olaca kanaatindeyim. Hermentik yaklamla, Cumhuriyet merkezinin, iinde olduu paradokslar zmek yerine anlamaya ynelmeyi ve yorumlama srecine elik eden engelleyici nyarglar kefedip,
yorumlamalar bu farkndalkla dzeltmeyi hedefliyorum.
272 Mehmet Ali Klbay, Atatrklk ya da Trk Aydnlanmas, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 158.
128
Cumhuriyet merkezinin toplumsal mhendisliinin teleolojik

yaklamnn, kendisini ulalmas gerekli hedef olarak niteledii
Batllama; Atlantikin iki tarafndaki Amerika ve Avrupa ktalarna benzemekten ok daha soyut bir anlam ieriyordu. Bu anlam,
Pozitivizm ve Sosyal Darwinizm gibi felsefi ve sosyolojik teorilerle de ilikiliydi. Buna gre tarihsel yasalarn kanlmaz bir sonucu olarak toplumlar ilkel aamalardan daha gelimi aamalara geerler; Bat ise bu aamalara daha erken ulat iin rol modeldir. Bu yzdendir ki Kurtulu Savann kendisine kar yapld,
Trkiye zerinde hain emelleri olduuna inanlan Avrupa devletlerine benzemeye almak -Batllamak- sorun olmuyordu; asl
hedef evrimsel basamaklarn daha stne doru trmanmak, yani
gelimek ve ilerlemekti. Bat ise bu soyut hedefe -modernlemeulamakta baarl olmu somut bir rol modeldi. Cumhuriyetin ynetici zihniyetine hkim olan ilerlemeci-teleolojik tarih anlay,
Osmanlnn uzun dnemler zihnine hkim olan; statiklii idealletiren, deiimi ktyle zdeletiren, ktyle iyi arasnda dngsel
tarih anlayndan nemli bir farkllamadr.273
Osmanl modernlemesinden itibaren Auguste Comteun Pozitivizmi ve Herbert Spencerin Sosyal Darwinizmi Trk aydnlarnda nemli etkiler oluturdu. Comte (1798-1857), insanln iinden getii, her biri bir ncekinden gelimi duruma karlk gelen
aama olduunu syler: Bunlardan birincisi olan teolojik aama; fetiizm, oktanrclk ve tektanrclk gibi alt aamalara ayrlr. Comte, ikinci aama olan metafizik aamay, birinci aamann
dnm olarak deerlendirir ve Descartes gibi bu aamann temsilcisi olarak grd isimleri eletirir. En son aama olan pozitivizmde ise bilimsel dnce dinlerin yerini alacaktr.274 Comteta
ucu kapal evrim dncesi vardr; pozitivizmle en mkemmel
hale ulalr. Comteun evrimcilii kadar, bilime yapt vurgu ve
evrimsel son merhalede bilimsel dncenin dinlerin yerini alacana dair grleri de Trkiye merkezindeki ynetici elit asndan
273 erif Mardin, Trk Dncesinde Bat Sorunu, Trk Modernlemesi, 14. bs.,
Der: Mmtazer Trkne, Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.
246-247.
274 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, ev. Erkan Ataay, stanbul, Sosyal
Yaynlar, 2001, s. 32-33.
129
nemli olmutur. Buna gre, Osmanlnn iinde bulunduu durum

pozitivizm ncesi aamalara denk geliyordu, Trkiye Cumhuriyeti
ise bilimi dinin yerine ikame ederek pozitivist aamaya gemeliydi.
Batllama da zaten bu ileri aamaya gemeyi temsil ediyordu.
Herbert Spencer (1820-1903) ise felsefe tarihinde evrim
kavramna en merkezi yeri vermi olan filozoftur. Spencer, evrimi; Gne Sisteminden canllarn bedenlerinden toplumsal yapya kadar her alanda geerli bir yasa olarak grmtr.275 O, evrimi; Bilinmeyen-Kavranamayan bir Kudretin kendini belli etmesi olarak deerlendirirken,276 Comteun materyalist yaklamyla Hegelin idealist izgisinin arasnda bir yerdedir. Spencer,
evrimdeki her bir sonraki aamann, ncekinden daha gelimi olduunu syler; konumuz asndan nemli olan toplumlarn geirdii aamalar da bunda istisna tekil etmez. Trk aydnlar, Sosyal Darwinist grle Alman (Bchner, Haeckel) ve Fransz (Le Bon, Demolins) dnrler zerinden tanmlardr.277
Cumhuriyetin kurulduu dnemde Marxn materyalist tarih anlay gibi; insanlk tarihine ikin evrimsel tarih yasalarnn olduunu syleyen, etkin, teleolojik felsefi-sosyolojik bir gr de vard;
fakat snf atmas temelinde teorisini oluturan Marxist yaklama, blclkten nefret eden Cumhuriyet merkezinin aydnlarnn
ounluu sempatiyle yaklamad.278
2. Teleolojik Tarih Anlay, Karl Popper ve Tarihsicilik

Andrew Dawison, Cumhuriyet Trkiyesini Gadamerci hermentikten faydalanarak anlamaya alr. Dawison; teleolojik beklentilerden, sekler ballklardan ve sosyal bilimlerdeki modernist
unsurlardan kaynaklanan engelleyici nyarglarn tarihi anlama
faaliyetine -hermentik yaklama- zarar verdiini ileri srer.279
Dawisonun dikkat ektii engelleyici nyarglar hem Cumhu275 Herbert Spencer, lk Prensipler, ev. Selmin Evrim, stanbul Milli Eitim Basmevi, 1947, s. 3-22.
276 A.e., s. 143-145, 361.
277 Atilla Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, s. 335.
278 erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, s. 185-186.
279 Andrew Dawison, Trkiyede Seklarizm ve Modernlik, 2. bs, ev. Tuncay
Birkan, stanbul, letiim Yaynlar, 2006, s. 37-38.
130
riyet merkezini oluturanlarn tarihi anlama ve toplumu ynlendirme faaliyetlerine elik etmeleri asndan hem de merkezdeki
yneticilerin eylemlerini deerlendiren sosyal bilimcilerin aratrma ve eserlerine rehberlik etmeleri asndan deerlendirilebilir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde merkezdeki birok nemli kiinin, modern olan ilerici yani teleolojik tarih anlayna gre
daha gelimi bir aamayla zdeletirmesi; Osmanlnn zellikle dine referanslarla oluturulmu kltryle ilgili unsurlarn gerici olarak nitelemesi ve devletin ideolojisini ve ideolojik aygtlarn ileri aamaya ulaacak ekilde tasarmlamas da dnsel temelini teleolojik felsefi-sosyolojik yaklamlardan almtr.280
Cumhuriyet merkezinin Batdan ithal ettii paradigmadaki teleolojik fikirler, kendi ilerindeki paradokslarla Trkiye
Cumhuriyetine gemitir. Bu paradokslarn en nemlilerinden
biri; modernitenin en nemli unsurlarndan birinin bireycilik olmasna karn, moderniteyi devletle gerekletirmek ve teleolojik zihniyetle hareket etmek ideallerinin bireycilie kar tehdit oluturmasdr. Teleolojik tarih anlaynn ve bu anlayn insan bireyselliine/zgrlne oluturduu tehdide dikkat eken filozoflardan
biri Karl Popperdr. Popper, yanl ve tehlikeli grd; tarihin temelinde yatan kanunlar veya ynelimler olduunu ve tarihsel ngrnn mmkn olduunu ileri sren teleolojik yaklamlar tarihsici (historicism) olarak niteleyerek eletirir.281 Tarihsicilii
Popper, ak toplum (the open society) iin bir tehdit olarak grr. Bu yaklam benimseyenlerin, sosyal bilimlere; doa bilimlerinde Ay tutulmasnn tahmin edilmesine benzer ekilde, gelecekle
ilgili ngr vazifesini yklediklerini syler.282 Popper, tarihe yn
veren yasalar olduuyla ilgili her gr reddeder; Platonun dei280 Cumhuriyet merkezini oluturan nemli simalarn iinde yer ald ttihat ve Terakki Cemiyetinin ismindeki terakki kelimesinin kalknma, ilerleme anlamlarna gelmesi ynetici elitteki teleolojik zihniyetin nemine iaret eder. Dier
yandan birlik anlamna gelen ittihat ifadesinde ise blcle kar nefretin
izlerini grebiliriz; bu nefret, snf atmasna dayanan Marxizme pek rabet
edilmemesinin nemli sebeplerindendir.
281 Karl R. Popper, Popper Selections, Ed. David Miller, Princeton, Princeton University Press, 1985, s. 290.
282 Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies: The Spell of Plato, Londra, Routledge Classics, 2005, s. 318-319.
131
imi dejenerasyon olarak gren yasas, Herakleitusun mevsimlere benzer dngsel yasalarn tarihte olduunu sylemesi,283 Machiavelli, Vico, Spengler ve Toynbeenin de benzer ekilde medeniyetlerin hayat devrelerinin yasalar olduunu dnmesi, ayn dorusal evrimci yaklamlar gibi Poppern eletiri oklarnn hedefleri olmulardr.284
Popper, Comte ve Marx gibi materyalist tarihsicilerin olduu kadar Platon ve Hegel gibi idealist tarihsicilerin yaklamlarn da reddeder. Popper, tarihsici grleri reddini; tarihin aknn insan bilgisinden ve bunlarn rn olan bululardan etkilendii, bilimsel/rasyonel metotlarla ise bilgimizin artn ve bilimsel
bulular nceden hesaplayamayacamz, bu yzden gelecekle ilgili ngrde bulunamayacamz ve bu yzden teorik fizie benzer bir tarih teorisi olamayaca argmanna dayandrr.285 Tarihle
ilgili yaplan ngrnn, tarihten bamsz olmad ve ngrnn
ngrleni etkileyebilecei; Poppern Oedipus etkisi dedii etki
de tarihsiciliin objektif ngrsnn imknszln gsterir.286
Comte ve Millin, tarihsel ilerlemeyi insan doasyla temellendirmeye alan yaklamlar da tarihsiciliin hibir dayana olamayacann gsterilmesi adna Popper tarafndan reddedilmitir.287
Poppern yaklam, sosyal bilimler ve felsefede olduu gibi iktisat alannda da determinist yaklam yerine indeterminizmin ve gelecekle ilgili ngrlerde kesinlik iddiasnda bulunmayan bir anlayn desteklenmesinde kullanlmtr.288
Tarihin yasalar olduu gr, bu yaklamn bireylerin yapp etmelerini nemsizletirdii ve tarihi znesiz bir sre olarak
sunduu iin de eletirilmitir. Kierkegaardn varoluu felsefe283 A.e., s. 16.
284 Karl R. Popper, Tarihsiciliin Sefaleti, 4. bs., ev. Sabri Orman, stanbul, nsan
Yaynlar, 2000, s. 114.
285 A.e., s. 23-24.
286 A.e., s. 37.
287 Karl R. Popper, Popper Selections, s. 301-303; Karl R. Popper, Tarihsiciliin
Sefaleti, s. 141.
288 Din Alada, ktisat Dncesinde Felsefi Yaklamn nemi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. LIX, No: 2, Nisan-Haziran 2004, s.
10-11, 15.
132
siyle, Hegelin tarihsiciliine kar knda bunu grebiliriz.289

Hannah Arendtin tarihe doa yasalarnn zorunluluunun hkim
olduunu syleyen yaklamlara eletirilerinin nemli bir boyutu
da Arendtin, totaliterlik eletirisine merkezi bir yer veren siyaset
felsefesi kadar felsefesindeki varoluu unsurlarla ilgilidir. Arendt,
her bireyi esiz bir varlk olarak deerlendirir; bireylerin zgrce
eylemde bulunmalarnn bireylerden umulmayann (unexpected)
zuhur etmesi anlamna geldiini syler.290 Arendtin felsefi yaklamnda nemli bir yeri olan doumluluk (natality) da bireylerin
zgrce tahmin edilemeyen, beklenmedik eylemi gerekletirebilmelerine baldr; eylem ise Arendt iin politik aktivite demektir.291
Eer tarihin zorunluluk ifade eden yasalar varsa ve tarih znesiz
bir sre ise bireylerin umulmayan gerekletirebilmeleri mmkn deildir. Poppern tarihsici diye niteleyerek eletirdiklerini
Arendt, zgrl zorunlulua feda ettikleri iin eletirir.292
Popper ve Arendtin dikkat ektii gibi, tarihe yn veren yasalar bildiini dnenler, yani gelecek hakknda bilimsel
kehanette (scientific prophecy) bulunabileceini dnenler; bireylerin hayatlarna yn verme vazifesini stlenme eilimi gstermilerdir. Tarihe bu determinist yaklam, bireylerin demokratik sorumluluk anlayn; tarihin akna kendi zgr eylemleriyle
katkda bulunmalar gerektiine dair anlay tahrip etmitir. Cumhuriyet merkezinin devrimci politikalarn en iyi ifade eden sloganlardan birinin ilericilik, deyilerden birinin ise halk iin halka ramen olmas da ynetici zihniyetin teleolojik dnce yapsn ve bu dnce yapsna gre gerekletirilen toplumu yaplandrma projesini gsterir. Bireycilik kadar bireycilie tehdit olan bu
dnce yaps da Bat felsefesinden nakledilen paradigmayla ilikilidir. Cumhuriyet merkezi, Bat dncesini ithal etmekle, bu dnce yapsndaki bahsedilen paradoksal unsurlar da ithal etmi
289 Soren Kierkegaard, Concluding Unscientific Postcript to Philosophical Fragments, ev. Howard V. Hong ve Edna H. Hong, Princeton, Princeton University
Press, 1992.
290 Hannah Arendt, The Human Condition, New York, Doubleday Anchor Books,
1959, s. 157-158.
291 A.e., s. 11.
292 Hannah Arendt, On Revolution, New York, The Viking Press, 1965, s. 59.
133
oldu. Devletin birey karsnda oluturabilecei tehdide Popper ve

Arendtten nce de dikkat ekilmiti. rnein Kantn, insann zgr olduu ve mutlu olmak iin zorlanamayaca -halk iin halka ramen politikalarnn uygulanamayaca- ynnde Hobbesun
Leviathanna kar nerdii ilkeler de bireyin zgrl ile ilgili endielerden kaynaklanmtr.293 Fakat Kanttan hemen sonra gelen Hegelin ve ondan sonra Comtela Marxn teleolojik tarihsici felsefeleri, -birok nemli farkllklarna ramen tarihsicilik
ortak paydasnda buluan bu felsefeler- modernitenin srekli gelime ngren doas ve 16. yzyldan sonra teknoloji retimindeki
srekli baarlar; Popper ve Arendtin bireysel zgrlk karsnda
tehdit olarak grdkleri teleolojik dnceyi ve bu dnceye gre
devlet merkezinin halk ynlendirmesiyle ilgili iradeyi gelitirmitir. Modernitede ve Bat felsefesinin bahsedilen dnce sistemlerinde bireye/oulculua kar ikin olan tehditler, postmodernitenin ortaya kmasnn da belirleyici unsurlarndandr.
3. Ynetici Merkezin Kar Karya Kald Paradokslar

ve Hermentik Yaklam
Devletin zorlayc gcne kar bireyciliin gelimesi iin sivil
toplumun gl olduu ve gcn merkezde toplanmad toplumsal bir yapya ihtiya vardr. Hatta bugne kadar yaplm olan en
kapsaml sosyal bilimler aratrmalarndan biri olan Dnya Deerler Aratrmasnda ortaya kt gibi bireyciliin glenmesiyle ekonomik refah seviyesinin artmas arasnda nemli balantlar
bulunmaktadr.294 Cumhuriyet merkezinin kurulduu dnemde ise
g merkezde toplanmt, sivil toplum zayft ve ekonomik refah
seviyesi dkt. Bireycilie uygun koullar sunmayan toplumsal
yapnn yannda merkezin yukardan-aa deitirme potansiyeli,
Osmanldan miras kalan muhalefete tahammlszlk olgusu ve
Batya yetimeyi, yani ilerlemeyi talep eden teleolojik zihniyetten kaynaklanan arzular mevcuttu. Sonuta Cumhuriyet merkezi,
yukardan-aa deitirici gcn teleolojik zihniyeti rehberliin293 Karl Popper, Hayat Problem zmektir, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005,
s. 181.
294 Ronald Inglehart, a.g.e., s. 22, 28.
134
de kulland; feda edilen, demokrasi ve bireycilikti. z itibariyle

Cumhuriyet, farkllklarn bileimi olmas gerekirken, bireyler aynlamaya zorland ve teleolojik zihniyetle belirlenen politikalarla
bugnler, aydnlk yarnlar iin feda edildi.295
Durkheim, dini, toplumsal yapy destekleyen, ilevsel bir unsur olarak deerlendirmitir.296 Cumhuriyetteki dine ynelik yaklamlarda da bu ilevsel bak as nemli bir yer tutmutur. Fakat
dinin ilevsel vazifesini kurumsallam bir denetleme mekanizmas iinde yapmas arzu edilmitir. Diyanet leri camiyi, Milli Eitim imam hatipleri, daha sonra YK ilahiyat fakltelerini, hukuk
sistemi ise Cumhuriyet ideolojisine ve devrimlere aykr eylemleri
kontrol etmekle vazifelendirilmitir. Bir yandan kontroln kurumsallamas yaanrken; halifelik ile tekkeler ve zaviyeler gibi dinsel
kurumlar ise yok edilmitir. Dinin ilevselliinden yararlanlrken,
dier yandan kontrol etmeyle ilgili endieler ve kimi dinsel kurumlarn yok edilerek yeni ideolojiye tehditlerin nlenmesiyle ilgili arzular; Cumhuriyet Trkiyesinin, kendine model ald Batdan
farkl olarak, devletle dini ayrmamasna sebebiyet vermitir. Diyanet leri Bakanlnn on binlerce kiilik personeliyle devletin bir kurumu olmas bunun en somut gstergesidir. Dawison, hermentik olmayan yaklamlar kullananlarn ve Bat seklerlemesinin yapsal ayrlmasn evrensel bir model olarak grenlerin (btn seklerleme srelerine tek-tipi yaklamlarn) Cumhuriyet Trkiyesinin kurucu karmakln anlayamayacan ifade eder: Dawison, Kontrol, ama sadece kontrol deil; ayrlma ama
bir kontrol yaps iinde; kurumsal gcn yok etme ama sonra kurumsal gcn yeniden kurma; klerikalizm-kart, ama sadece bir
dereceye kadar diye tarif ettii laiklikle balantl deiken politikalarn, kontrol ele geirme iinde kavramsallatrldn ve
bu srecin ancak hermentik yaklamla aydnlanabileceini ifade eder;297 Dawisona bu hususta tamamen katlmaktaym. Herme295 Faruk Birtek, Bir adalama/adalaamama Projesi: Bir Deneme, Cogito, No: 15, 1998, s. 178.
296 Emile Durkheim, The Elemetary forms of Religious Life, ev. Karen E. Fields,
New York, Free Press, 1995.
297 Andrew Dawsion, Trkiyede Seklarizm ve Modernlik, s. 304-306.
135
ntik yaklam yerine Comtecu pozitivist bir sosyolojiyi benimseyenler, fizikteki eik at yasas gibi evrensel bir toplum yasas bularak Cumhuriyet Trkiyesini aklamaya alacaklardr; bylesi
bir metodoloji ise Trkiyeye has olann anlalmasna hibir ekilde olanak vermez. Katlmadm bu tip yaklamlar benimseyenler
iin modernleme teorilerine bal teleolojik beklentilerle, devletin ve dinin kurumlarnn ayrlacana dair seklerliin evrensel bir
modeli olduu kanaatinden kaynaklanan beklentiler n plana kacaktr. Bu tip modeller, fizikte kendine mahsus bir eik at yasas
olamayaca gibi, Trkiyede de kendine mahsus yaplanmalar, zmler olamayaca anlayna yol aacaktr. Dawison gibi ben de
bu yaklamlarn yanl olduu ve hermentik yaklamlarn; kurucu karmakl ve Trkiye deneyimine zel olan anlamada, nemli bir ara olaca kanaatindeyim.
4. Trkiyenin Kendi Durumundan Kaynaklanan

Paradokslar ve Batdan thal Edilen Paradokslar
Trkiye deneyimini farkl klan unsurlardan biri; yeni Cumhuriyetin
kuruluuna yol aan Kurtulu Savanda rol alanlarn byk ounluunun -Bernard Lewisin dikkat ektii gibi- kendilerini
Trklk adna yabancya kar savayordan ziyade slam adna
kfire kar savayor olarak grm olmalar;298 buna karlk kurulan Cumhuriyetin radikal laiklik/seklerleme politikalar izlemi olmasdr. Faruk Birtek, gen Cumhuriyetin, modernist kuramsal z gerei, dinden arndrlmas gerektiini ve Mslmanln Kurtulu Savandaki neminin, bu arndrma srecini radikalletirdiini belirtir. Birtek, bu radikal srecin toplumsal amazlara yol atn; radikal seklarizminin aralar iktidarla bezendike kurumsallatn, kurumsallatka iktidarlatn ve bu srecin ivme kazanarak iktidar olmann payandas olduunu syler.
Birtek, iktidar pragmatizmi ile kavimselliin dinle radikal mcadelede kullanldna; bunun ise bireyi dar bir alana hapsettiine
ve Cumhuriyetin gerek nitelii olmas gereken bireylerin hak ve
298 Bernard Lewis, The Ottoman Empire and Its Aftermath, Journal of Contemporary History, Vol. 15, no:1, Haziran 1980, s. 28.
136
hrriyetlerini salayan bir yaplanma olmasna, farkllklarn eitliine dayal bir vatandalk kurumunu ihtiva etmesine, bu srelerin
engel olduuna dikkat eker.299 Bu srelerde kamu yarar bireysel
haklarn stne karlm ve zel alana kamu adna mdahale edilmi; vatandalk kavramsallatrmas bireylerin haklarndan ziyade
grevleri stne kurulmutur.300
Tm bu srelerde, ynetici zihniyeti etkileyen ve eylemlerini belirleyen olgularn; Batdan farkllklarna ve bu farkllklarn
modernleme srecinin Trkiyeye zel durumunu nasl oluturduuna dikkat edilmelidir: Din adna yaplan Kurtulu Savandan
sonra radikal bir seklarizasyon sreci; Bat ile savatan sonra Batllamann devlet ideolojisinde merkezi bir yere oturmas; Batda
toplumsal birok gelime, dinamikler ve tarihe yaylan bir srele
gerekleen modernizm srecinin yukardan-aa hzl bir ekilde
gerekletirilmeye allmas; Osmanldan miras kalan zihniyetle hareket eden siyaseti ve brokratlarla Osmanly ama; Trk
modernlemesini Bat modernlemesinden farkl klan ve ynetici
merkezin zihniyeti ile kararlarn etkileyen paradokslard.
Bu paradokslarn etkileriyle beraber, Cumhuriyetin ynetici
sekinleri; dinsel kurumlar yok etme, kontrol etme, Durkheimc
bir rolle dinin ilevselliinden yararlanma ve dinsel kurumlar ideolojik aygt olarak kullanma eklindeki farkl yaklamlardan kimi
zaman birini tercih etti, kimi zaman bunlarn karmndan oluan
bir tavr belirledi. Milliyetiliin dinsel ideolojinin yerine geirilmesi ve milliyetilikle dinsel ideolojinin kartrlp bir Trk-slam
Sentezi benimsenmesi gibi sorunlu gzken tercihlerde genelde
pragmatist yaklamlar belirleyici oldu. Cumhuriyetin ynetici
sekinleri Trkiyeye mahsus paradokslarla beraber Bat dncesinde de var olan devlet ile birey, teleolojik dnce ile bireysel
hak ve zgrlkler arasndaki paradokslarla, ayrca dier slam lkelerinde de var olan laiklik ile demokrasi arasndaki paradokslarla ba etmeye alt (3. blm C balnda bu paradoksa deineceim) ve bu paradokslarda genelde devlet, teleolojik dn299 Faruk Birtek, a.g.e., s. 178-180.
300 A.e., s. 183.
137
ce ve laiklikten yana tavrlar daha ar bast. II. Dnya Savandan

sonra dnyadaki konjonktrle uyumlu olarak birey, bireysel hak ve
zgrlkler ile demokrasi lehine yaplan dzenlemeler, 1980li yllarda ve sonrasnda ayn ynde yaplan -nc blmde grlecek
olan- dzenlemelerle devam etti.
138
D. 1980lerden nce Trkiye

Cumhuriyetindeki Deiim Asndan
Said Nursi rnei
1. Nursinin, Abduh ve Ankara Okulu ile Karlatrlmas

Modernleme ve kreselleme srelerinde Trkiyedeki slam ile
ilgili olgularn ortaya knda; slam ile ilgili yaplan i tartmalarn ve slami dnya grn benimseyenlerin dini yorumlay
biimlerinin, aldklar kararlarn, taktiklerinin ve uygulamalarnn da nemli bir yer igal ettii, bu kitabn temel yaklamlarndan birisidir. Bunu rneklendirmek iin Osmanl dneminde Muhammed Abduhu incedim; 1980ler sonras Cumhuriyet dnemini ele alacam kitabn nc blmnde ise Ankara Okulunu
inceleyeceim. 1980lere kadar Cumhuriyetin incelendii bu blmde ise Said Nursiyi (1876-1960) ele alacam. Nursinin nceden incelenen Abduh ve nc blmde incelenecek olan Ankara Okulundan nemli farkllklar vardr. Abduh ve Ankara Okulu,
Ehli Snnet paradigmaya nemli eletiriler getirerek bahsedilen srelerde bir rol sahibidirler. Nursi ise ortaya koyduu bak alar
ve taktiklerin hep Ehli Snnet adna olduunu savunmutur. Dier
nemli bir farkllk ise udur; Abduh ve Ankara Okulu entelektel tanmna uygun derlerken, Nursi cemaat lideri tanmna
daha uygun dmekte ve tam manasyla bir karizmatik otorite figr oluturmaktadr. Nursinin kitleler zerindeki dorudan etkileme gc de dierlerinden hayli yksektir; gerek Nursinin yaam
srecinde ondan etkilenen Nur talebeleri, gerek vefatndan sonra oluan Yeni Asya, Zafer, Glen Cemaati gibi gruplar Nursiden
nemli etkiler almlardr.
139
Buradaki amacm, teolojik adan, Nursinin yorumlarnn

doruluk derecesini irdelemek deildir. Nursinin teolojik yaklamnn doruluk derecesi (slami ilimlerden daha ziyade tefsir, kelam ve fkh gibi alanlar ilgilendiren) ne olursa olsun, bu kitabn
konusu asndan nemli olan; ortaya kan yeni kltr yaps ve
kimlikler, teolojik fikirlerin etkisinin ekillenmesinde pay sahibi
olduu yeni toplumsal yap ve siyasetle ilgili ortaya kan olgulardr. Buradaki odak konularndan biri Nursinin, gelenei muhafaza
ederken gelenekte -bunun sonucunda kimlik, kltr ve sosyal yapda- sebep olduu deiimi saptamaktr. Nursi, Trkiyedeki geni bir kitlenin kimliklerinde, slami unsurun etkisinin oalmasnda nemli aktrlerden biri olduu gibi; geni bir slami kesimin
kimliklerinde karmlara yol aan srelerin ortaya kmasnda da
nemli aktrlerden birisi olmutur.
Nursi, Abduh ve onun hocas Afganiyi baz meselelerdeki selefleri olarak anmtr.301 Abduhun Kuranla kaynama ve
kitlelere uzanma giriiminin de Nursinin retileriyle kesitii
grlmektedir.302 Fakat Nursi, Afgani ve Abduhtan baz etkiler alm olsa da kendisini asl yakn grd ve eserlerinde isimlerini
ska saygyla and isimler mam Gazali ve Abdlkadir Geylani
gibi Ehli Snnet paradigmann nemli dnrleri olmutur. Ehli
Snnet slamn iindeki kimi kesimlerin mason, reformcu ve
din tahripisi gibi sfatlarla sulad Abduh ve hocas Afganiye
kar; Nursinin bu kesimlerin byk bir ounluu zerinde olaanst bir prestiji olmutur.303 Nursinin Ehli Snnet gr benimsemi geni bir kitlenin gzndeki prestijinin birok sebebi vardr.
ncelikle o, Kemalist merkezin tekisi olmu ve bunun iin yllarca hapislerde yatm ve srgnlerde hayatn geirmitir.304 slami kesimin gzndeyse -misyon sahibi birok kesimde olduu
301 Bedizzaman Said Nursi, Divan- Harb-i rfi, stanbul, Yeni Asya Neriyat,
2000, s. 29.
303 Afgani ve Abduhu bahsedilen sfatlarla niteleyen Yksek slam Enstitsnn
eski mdrnn bir almas olarak baknz: Ahmed Davudolu, Dini Tamir
Davasnda Din Tahripileri, 5. bs., stanbul, Huzur Yayn Datm, 1989, s. 57116.
304 Nursinin hapis ve srgn hayatnn okunabilecei en temel kitab: Bedizzaman
Said Nursi, Tarihe-i Hayat, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007.
140
gibi- davann ilesini ekmi olmak nemli bir prestij kaynadr. Ayrca o, Kemalist merkezin politikalarna kar geni bir kesimi rgtlemesinde oynad rolle ve Ehli Snnet paradigmaya sahip kmas nedeniyle Ehli Snnet kesimde geni bir hayran kitlesine sahiptir. Abduh, Afgani ve ilerleyen sayfalarda incelenecek olan
Ankara Okulu ile tm nemli farkllklarna ramen Nursi, karm kimliklere yol aan srelerde rol sahibi olmak noktasnda
onlara benzerdir. Geni bir takipi kitlesi olmas, Ehli Snnet kesim zerindeki yksek prestiji ve bu kesimin onu ilerinden alglamalar gibi sebeplerle -Trkiyede- yapt dorudan etki, Abduh
ve Afganininkinden, ayrca ilerleyen sayfalarda ele alnacak olan
Ankara Okulundan ok daha byk olmutur.305
2. Nursinin Uzlatrcl ve Diyalogculuu

Nursinin en nemli hususiyetlerinden biri eklektizmi ve uzlatrcldr. Din ile bilimi, vahiy ile akl uzlatrmaya almas,
onun kitaplarnda en geni yer ayrd, en nemli zelliklerindendir. Materyalizme kar, Ehli Snnet ve Alevilerin ittifak yapmasn istemesi,306 birok Ehli Snnet nderin Alevileri irtibata gerek olmayan tekiler gren yaklamndan farkldr. Bu ynleriyle Nursi, Batnn dinle-bilimi ve Hristiyan mezhepleri uzlatrmaya alan filozofu Leibnize benzetilebilir. zellikle dinle bilim, vahiyle akl uzlatrmasnda Nursi ile Leibniz daha ok benzerdir. Dier yandan Leibniz, Katoliklikle Protestanln birlemesini arzu ederken, bunu sadece kendi mezhebi olan Protestanlk adna yapmamtr.307 Nursinin Alevilie yaklamysa tamamen kendi mezhebi Ehli Snnet bak asndandr. Nursi, kitaplar
olan Risale-i Nurlar sayesinde iiler ile Snnilerin glerini birletirebileceini dnrken de308 dier birok Ehli Snnet ndere
305 Nursinin, kendi takipilerinin dndaki slami kesim zerinde de yksek oranda prestiji bulunduu hakknda baknz: Ruen akr, Ayet ve Slogan, stanbul,
Metis Yaynlar, 1990, s. 86.
306 Bedizzaman Said Nursi, Lemalar, stanbul, Szler Yaynevi, 2005, s. 20-27.
307 Marcelo Dascal, G. W. Leibniz: The Art of Controversies, Dordrecht, Springer,
2008.
141
gre iilere daha msamahaldr; fakat Nursinin bak burada da

mezhepler st deil, Ehli Snnet nokta-i nazarndandr.
Nursinin, Hristiyanla kar yaklam da birok Ehli Snnet grup nderinden daha lml olmu ve Hristiyanl materyalizme kar bir mttefik olarak grmtr.309 Nursi, Papala kitaplarn yollayarak ve stanbul Fenerdeki Patrik Athenagorasla grerek de birok Ehli Snnet nderden farkl bir tablo izmitir.310
Nursinin bu yaklamlar takipileri ve kitaplarn okuyanlar zerinde nemli etkiler brakmtr. Bunlarn en etkilisi olan Glen
Cemaatinin, Alevi grup nderleriyle iletiim kurmasnn311 ve gerek siyasi evrelerde gerekse kamuoyunda ok ses getiren, dier
dinlerle bir diyalog platformu da olan Abant Platformunu oluturmasnda, Nursiden devraldklar zihin yapsnn etkisi byktr.
3. Nursinin Bilim-Din Uzlatrmas

Weberin dnyann bysnn bozulduunu (disenchantment of
the world) ve Bryan Wilsonn kutsallktan arnmaya (desacralization) doru gidiin olduunu ifade eden sylemlerinde; rasyonellemenin ve bilimin artan otoritesinin dinin fonksiyonlarn stlendii/stlenecei ifade edilmitir.312 Alain Touraine de modernizmin
en nemli zelliklerinden birinin, toplumda, Tanrnn yerine bilimi yerletirmeye almas olduunu sylemitir.313 Bu srecin kanlmazlna inanan ve Cumhuriyetin ilk dnemlerinde merkezde yer alanlarn nemli bir ksm da dinin toplum zerindeki otoritesini azaltmaya alrken, bunun yerine yerletirmeye altklar
unsurlardan biri bilimin otoritesi olmutur. Bu tip sebeplerden dolay slami kesim iin bilim-din arasndaki ilikinin nasl kurulaca ok nemli bir sorundu.
309 Bedizzaman Said Nursi, Mnazarat, 5. bs., stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007,
s. 160-190.
310 Necmeddin ahiner, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizzaman Said Nursi, s.
374-375, 393.
311 Cem Vakf ve bu vakfn genel bakan zzettin Doan temas kurulanlara rnektir. Bu yzden Alevilerin bir ksm Doana tepki de gstermilerdir: (evrimii) www.hurhaber.com/news_detail.php?id=2707730.
312 Ian Thompson, a.g.e., s. 39-41.
313 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, s. 24.
142
Bilim-din ilikisi konusunda nemli bir filozof olan Ian

Barbourn snflamasn takip ederek, bu ilikinin drt farkl ekilde kurulabileceini syleyebilirim: Bunlarn birincisi atmac yaklamdr; buna gre bilimle din birbirleriyle atma halindedir ve uzlatrlamazlar. kincisi bamszlk yaklamdr; bu
kompartmantalizasyoncu yaklama gre bilim ile din ayr dnyalar hakknda farkl dillerle konuurlar, bu yzden ayr kompartmanlardaki bu iki faaliyet arasnda ne iliki ne de atma vardr.
ncs diyalog yaklamdr; buna gre bilimle dinin kendilerine mahsus metotlar ve farkl alanlar vardr ama bunlar arasnda
verimli bir diyalog mmkndr. Drdncs entegrasyon yaklamdr; buna gre bilimle din aras daha yakn ilikiler kurulup,
bu alanlardan birindeki verilerle dier alana geilip, o alana katkda bulunulabilir.314 Bu drt ktan birincisi, Kemalist merkezde yer
alan birok kiinin savunduu Pozitivizm gibi felsefeler adna benimsenmi ve bilimin dini otoritenin yerini almas gerektii, bu anlay benimseyenlerin nemli bir ksmnn gr olmutur. kinci
k ise hem slami hem de bunun dndaki evreler arasnda birok
taraftar bulmutur. Akldan ok gnle atf yapan, akln otoritesini
kmsemek genel yaklamlar olan tarikatlarn yelerinin birou, bu kta ifade edilen gre yakndrlar. slami dnya grn
benimseyen entelektellerin bir ksmnn, akln otoritesinin mutlak bilgiye ulamadaki yetersizliini savunan Kant;315 ayrca bilimsel bilginin ancak bir paradigma iinde doruluundan bahsedilebileceini, paradigmadan bamsz evrensel dorular olamayacan syleyerek, bilimin Pozitivizm gzndeki otoritesini kmseyen Thomas Kuhn316 gibi filozoflara ve ayn dorultuya yakn
fikirleri olan postmodernist dnrlere sempatiyle yaklamalarnn ardndaki nemli sebeplerden biri de bu filozoflardan hareketle
bilim-din ilikisine kompartmantalizasyoncu yaklam temellendirme istekleri olmutur.
Nursi ise bahsedilen klardan ncsne ve de zellikle drdncsne daha yakndr. Nursinin bu yaklamna, Abduhun
314 Ian G. Barbour, When Science Meets Religion, New York, Harper Collins Publishers, 2000, s. 2-3.
315 Kant, The Critique of Pure Reason.
316 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions.
143
yan sra ehbenderzade Ahmed Hilmi ve smail Fenni Erturul

gibi Nursinin ada olmu birok nemli isim yakn olmutur.317
Fakat bahsedilen isimlerden hibirinin onun kadar geni takipi ve
okuyucu kitlesi olmamtr. Nursinin bu yaklamnn dnsel
neminin yan sra toplumsal sonular olan taktiksel nemi de byktr. nk Nursi, ballarna sadece nasl dnecekleri konusunda deil, nasl davranmalar gerektii konusunda da telkinlerde
bulunan, etkin bir cemaat nderi olmutur. Nursinin bu konudaki
yaklamlarnn, devletin ideolojik aygt olarak ilev gren okullarda nasl nemli olabildiini, Nursinin anlatt u olaydan anlayabiliriz: Kastamonuda Nursinin yanna lise talebeleri gelirler ve
okullardaki retmenlerinin Allahtan bahsetmediini syleyerek,
dini konularda ondan yardm isterler. Nursi ise okullardaki hocalar dorudan Allahtan bahsetmese de okullarda retilen derslerdeki fizikle, kimyayla, biyolojiyle ilgili bilgilerin Allahn varln gsterdiini syler ve bu balantnn nasl kurulacan anlatr.318
Nursi muzr olarak nitelendirdii materyalist felsefeyi eletirirken, felsefecilerin dinle uyumlu argmanlarna sahip kar.319
Fizik ve biyoloji gibi bilim dallarndaki verilerden Tanrnn varlyla ve dier dinsel temel doktrinlerle ilgili sonulara ykselmek,
Nursinin kitaplarnda en geni yer ayrd konulardan biridir.320
Doadan yola karak teolojik karmlar yapan bylesi yaklamlar doal teoloji olarak da bilinir; Bat dnyasnda bu akl yrtme biiminin en nemli temsilcilerinden biri olarak William Paley n plana kmtr.321 slam dnyasnda ise bu yaklam tarzn, Kurann ifadelerine en uygun akl yrtme biimi olduunu
syleyerek savunan kiilerden biri bn Rd olmutur.322 Bilim317 Hilmi Ziya lken, Trkiye ada Dnce Tarihi 2, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966, s. 459-485.
318 Bedizzaman Said Nursi, Asa-y Musa, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008, s.
40-46.
319 Neet Toku, Risale-i Nurda Felsefe Eletirisi, stanbul, Nesil Yaynlar, 2009,
s. 192.
320 Bkz: Bedizzaman Said Nursi, Szler, stanbul, Szler Yaynevi, 1993.
321 William Paley, Natural Theology, Philosophy of Biology, Ed. Michael Ruse,
New Jersey, Prentice Hall, 1989.
322 Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, stanbul, Klasik, 2003, s. 222-225. Tasarm delili ve bu delilin modern bilimin verileri erevesinde nasl formle edilebilecei konusundaki ahsi grlerimi u kitabmdan okuyabilirsiniz: Caner
144
le dini karde ve arkada olarak niteleyerek bilim-din (akl-vahiy

veya felsefe-din diye de okunabilir) aras ilikiyi kurmakta, ayrca bilimle/aklla dinin/vahyin atmayacan, eer zahiren atma gibi gzken bir husus varsa hatann bizde olduunu ve dinsel
alanda tevil (yorumlama) yaplmas gerektiini sylerken de bn
Rd323 ve Nursi -hatta Muhammed Abduh da- birbirlerine benzerler. Nursinin evrende gzlemlenen olgulardan Tanrnn varl gibi temel slami inanlara ykselinebileceini sylerken kulland metot, ayr ayr alanlardan gelen bilginin birletirilmesiyle
yaplan birlemeli tmevarm (consilience of induction) olarak
tanmlanabilir.324 Nursiye gre bu akl yrtmenin hammaddesini
renciler eitim kurumlarnda edinilen bilgiyle kazanabilirler. Fakat bu bilgilerden nasl sonu karlmas gerektiinde en iyi rehber Nursinin yazd kitaplardan oluan Risale-i Nur Klliyatdr.
4. Nursinin Devletin deolojik Aygtlarnda

Mevzi Kazanmann nn Amas
Nursinin yaklamlar, retim kurumlarn kanlmas gerekli kurumlar olarak gren zihniyet yerine (Cumhuriyetin ilk dneminde slami dnya grn benimseyen birok kii bylesi bir
yaklam da gstermitir) mevzi kazanlmas mmkn, hatta gerekli kurumlar olarak gren zihniyete yol amtr. Nurside, ideolojik aygtlarda mevzi kazanma ynnde ciddi bir organizasyon
karmza kmaz; fakat o, kitaplar ve taktikleriyle ina ettii zihinlerle buna yol amtr. Althusserin daha nceden deindiimiz grn burada bir kez daha hatrlayabiliriz; devletin, baskc aygtndaki hkimiyeti ideolojik aygtlarnda yoktur ve devletin
ideolojisine muhalif ideolojiler burada mevzi kazanabilirler.325
Althusserin idealinin Marxist ideolojinin devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmas olmasna kar; Nursinin ideali, CumTaslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul, stanbul Yaynevi, 2007, s.
220-317.
323 Fasll Makal bn Rdn bu konudaki fikirlerinin yer ald en temel eseridir.
324 Birlemeli tmevarm eklinde bir ifadeyi Nursi kullanmaz, fakat yaklamnn
incelenmesi sonucunda, bu metodu kulland ve ideal metot olarak benimsedii
gzkmektedir.
145
huriyet Trkiyesinin ideolojik aygtlarnn halk slami inan ve

deerlerden uzaklatrmasn nlemek olmutur. Nursinin kitaplarndan okuduumuz kadaryla birok eitim kurumunda birok
takipisi olduunu gryoruz ki; bu da onun, idealine -ksmen
de olsa- yaarken de ulatn gsterir. Dier yandan, Nursiden
nemli etkiler alan gruplar -bata Glen Cemaati olmak zereCumhuriyetin eitim kurumlarnda taraftar bulma baarsn daha
da ileri gtrm, hatta bu kurumlardan yzlercesini kurmutur.
Nursinin dikkatini, onun hayatnda devlet tekelinde olan radyo yayn da ekmi; o, bir yandan radyo yaynlarnn verebilecei zararlara kar kitleleri uyarm,326 dier yandan bu ideolojik aygtn da
kendi davalar iin kullanlmas gerektiine dikkatleri ekmitir.327
Devletin ideolojik aygtlarndan kama veya toplumdan tecrit yoluyla bunlardan korunma yerine; bu aygtlarda mevzi kazanma
ve bunlar kullanma birok Nurcu grubun temel yaklam olmutur. Nursinin memuriyetten ve devletin ideolojik aygtlarndan saknlmasn tavsiye ettii rneklere de rastlamak mmkndr. Fakat duruma ve ahsa gre pragmatist tavsiyeleri bir kenara brakrsak ve Nursinin ina ettii zihin yapsna ve bunun sonularna odaklanrsak; onun yaklamlarnn, takipilerinin devletin ideolojik aygtlar gibi g alanlarnda baarl olmasnn yolunu nasl atn grebiliriz. Gnmz Trkiyesinde, Nursiden
etkilenenlerin medyada nemli bir g oda olmas da onun ektii dnsel tohumlar ve ncln yapt taktiksel yaklamlarla ilikilidir.
Nursi iin teki ile -burada teki zellikle Kemalizm, materyalizm ve Boleviklik gibi ideolojilerin etkisindekilerdir- irtibat; tekini deitirmek, tekini hidayete erdirmek iindir.
Fakat teki ile irtibatlar arttka, teki ile yan yana gelinip,
ayn meknlar paylaldka, tekinin koyduu kurallara uyulup,
tekinin dili paylaldka, tekinden etkilenmemek mmkn
deildir; bahsedilen etki ise slami kimlikli kiilerin yeni etkiler altna girip kimliklerinde karmlarn olumasnn sebeplerinden biri
326 Bedizzaman Said Nursi, Kastamonu Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat,
2007, s. 66-67.
327 Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 620.
146
olmutur. rnein Nursinin takipilerinin Cumhuriyet eitim kurumlarnda taraftar toplamas ve bu yeni taraftarlarn baka taraftar toplamak gayesiyle bu okullardaki eitimlerini devam ettirmesiyle ilgili olguyu ele alalm. Nursinin retileri, bu okullardaki
eitim yznden bu rencilerin materyalist grlerin etki alanna girmemeleri ve slam inancyla ahlakndan ayrlmamalar hususunda etkili olmutur. Fakat dier yandan, bu renciler, bir yandan
bu eitimle aktarlan modern unsurlarla ska kar karya gelmek,
ayrca kendilerini grnr klacak Ortodoks-Ehli Snnet yorumlarda sevap olarak nitelenen birok snnetten vazgemek durumundaydlar. rnein sakal brakmadan her gn tra olmak veya
sark, cbbe gibi snnet saylan giysiler yerine asri saylan ceket, pantolon gibi giysiler giymek zorundaydlar. Nursi, kendisi sakal brakmayarak, her gn tra olarak talebelerine bu konuda rnek
olmutur.328 Nursi, geleneksel ve sarkl kyafetlerini dnemindeki iddetli basklara ramen giymeyi srdrmtr ama etrafndaki talebelere ceket, pantolon ve kravat giydirerek onlarn bu konuda da nn amtr.329
5. Nursinin Taktikleri ve Yorumlarnn slami Kesimin

G Arttrmndaki nemi
Nursinin ina ettii zihin yapsnn ve taktiksel nerilerinin, slami
dnya grnn kamusal alanda gcn arttrmasnda ve bu gr benimseyenlerin kimliklerinin yeni bir ekle evrilip karm
kimliklerin olumasnda neminin ok byk olduu kanaatindeyim. Bu olgunun, nemine ramen, -benim okuduum almalarda- altnn gerekli ekilde izilmediini syleyebilirim. Nursiye
yakn olan Nur talebeleri, daha ok onun imani konular anlatmadaki baarlarnn ve davas iin fedakrlklarnn altn izerler. Nursiye eletirel yaklaanlar ise daha ok onun rejim iin bir
328 Necmeddin ahiner, Son ahitler 1: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, s. 253; Necmeddin ahiner, Son ahitler 2: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, s. 265-266.
329 Nursinin Tarihe-i Hayat kitab ve Nursinin yaknlarnn yazdklarn Necmeddin ahinerin derlemesinden oluan alt ciltlik Son ahitler: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor kitaplarndaki birok resimden bu anlalmaktadr.
147
tehlike olmasnn altn izerler. Nursinin bir an iin -kendi dnemindeki birok tarikat liderinin yapt gibi- takipilerinin sakal
brakmasn talep ettiini varsayalm (klasik bir Ehli Snnet liderden beklenen buydu). Srf bu varsaymn sonunda ortaya kacak
tabloyu hayal etmemiz bile, Nursinin bu konudaki uygulamasnn, Trkiyedeki Ehli Snnet slam anlay iin ne kadar kritik olduunu anlamamz salayacaktr. Byle bir durumda, Nurculuun
kamusal alanda g kazanmas imknszlard diyebilirim. Kamusal alandaki birok yere sakalla girmenin yasak olmas veya yadrganmas bunu imknszlatrrd. Kamusal alanda sakalla girmenin
serbest olduu alanlarn bir ksmnn ise trban yasa gibi bir yasakla Nurcularn penetrasyonuna kapatlmas mmkn olabilirdi.
Trkiyede slami dnya grnn g kazanmasna vurgu yapanlar, bunun, lkenin farkl yerlerinde slami gettolar (toplumun dier kesimlerinden izole alanlar) olumasyla veya bu gettolarn
saysnn artmasyla pek de ilikilendirmezler. Asl vurguyu, slami
ideolojinin, her seviyeden okullar (renciler, retmenler, akademisyenler arasnda) veya hukuk kurumlar gibi nemli birok alanda taraftar bulmasna ve rgtlenmesine; kamusal alanda g arttrmna yaparlar. Sakaldan vazgemek gibi bazlarna basit gzkebilecek bir karar alnmasyd; slami ideolojinin, devletin ideolojik aygtlarnda ve kamusal alanda gcn arttrmasyla ilgili srecin nemli lde daha az baarl olaca -bence- aktr. (Ehli
Snnette sakal brakmak, erkekler iin zel nemdeki bir snnet
olarak alglanmtr, sakal kesmenin haram olduuna dair izahlar
bile yaplmtr.)330 Ehli Snnet dnya grn benimseyen erkekleri, grnr klacak sakal ve dier snnetlerden vazgeirme srecinde en nemli aktr -Ehli Snnet kesimden youn eletirileri
de gze alarak- Nursi olmutur diyebilirim. Nurcu cemaatlerin ve
de zellikle Glen Cemaatinin, Nursinin zamanndan ok daha
fazla kamusal alanda g kazanmalarnn ardnda da Nursinin bu
330 Devletin kontrolndeki Diyanet leri Bakanlnn bakanlar, Ehli Snnetin
grnr sembollerinin biroundan ilk dnemlerden balayarak vazgemilerdir.
Fakat sakal terk edilen sembollerin sonuncularndan biri olmutur, 1979 ylnda greve balayan Tayyar Altkulala bakanlar, bu snneti de uygulamaktan
vazgemilerdir: smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak
slam, s. 59, 110.
148
ynde ald kararlar ve yaptrd uygulamalar takip etmelerinin

nemi byktr. Fakat bunun yannda, Glenin taktiksel, organizasyonel baarsnn ve karizmatik kiiliinin etkisinin, Nursiden
alnan nemli mirasla birlemesinin oluturduu sinerjinin, baarnn ardndaki temel sebep olduu gzden kamamaldr. Ayrca,
Nursinin takipilerinin kazandklar baarnn, Nurcu kategorisinde deerlendirilmeyen dier birok cemaate ve gruba da rol model tekil ettiini syleyebilirim.
6. Ehli Snnet slamda Snnetin Anlam:

Hermentik Yaklam
Nursinin bu taktiksel yaklamlarn gereince yorumlamamz
iin (baarl bir hermentik yaklam iin), Ehli Snnet slamda
snnetin ne anlam tadna (Ehli Snnet zihniyet ve kavramlara), ayrca Nursinin snnetin terkini nasl merulatrdna
nfuz etmeye almamz gerekmektedir. Snnet Arapada izlenen yol, tavr, davran tarz gibi anlamlara sahiptir ve yaygn
kullanmda Hz. Muhammedin davranlarn, szlerini ve uygulamalarn ifade eder.331 Bazlar, Ehli Snnet slamdaki snnetin
yerinin eksik bir tanmn yaparak; snnetin, Peygamberin Kuran hkmlerini (farzlar) nasl uyguladyla ilgili olduunu sylemektedirler. Buna gre snnetten, namazn nasl klnaca veya hac ibadetinin nasl gerekletirilecei gibi Kuranda yer
alan hkmlerin detaylar anlalmaktadr. Bu tip tanmlarn eksiklii, Ortodoks-Ehli Snnet yaklamca benimsenen snnet kavramnn geniliine nfuz etmeyi engellemektedir. Ortodoks-Ehli
Snnet yaklamca yaygn olarak benimsenmi olan snnet tanm; Peygamberin gndelik hayattaki birok uygulamasn, davrann ve tercihlerini kapsayacak ekilde genitir. rnein sakal brakmak, cbbe giymek, sark takmak, yerde oturmak, parmakla yemek, oturarak tuvaletini yapmak, sa taraf zerinde uyumak
uzun snnetler listesinin ufak bir blmdr.332 Snnetler ne331 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, stanbul, Beyan Yaynlar, 2006,
s.619-621.
332 Gnmzde, kendini Ehli Snnet paradigma iinde gren ve grmeyen birok
ilahiyat snnet kavramnn bu kadar geni anlalmasna kar kmaktadr-
149
lere kar nelerin tercih edilecei hususunda hayatn geni bir alann slamiletirmekte ve bu konuda bir tercih ynergesi sunmaktadrlar. Snnetin takipisi bir Ortodoks-Ehli Snnet bireyin, unlara kar unlar tercih etmesi gerekir: Tra olmaya kar sakal brakmay, cekete kar cbbeyi, apkaya kar sar, koltukta oturmaya kar yerde oturmay, atalla yemek yerine parmakla yemeyi, alafranga tuvalet yerine alaturkay
Bahsedilen snnetlerin yaplmasyla ibadet sevab umulur.
Bu snnetlerin tercihi grld gibi birok alternatifi dlar
ama snnetlerin terki, farzlarn terkinde (rnein namaz klnmadnda veya zekat verilmediinde) veya haramlara girildiinde (rnein arap iildiinde veya domuz eti yenildiinde) olduu
gibi gnah kabul edilmez. Sonuta Ehli Snnet slam, farzlarla
beraber snnetleri de kapsar ama farzlar ile snnetler arasnda kategorik bir fark vardr ve bu fark, Nursinin snnetlerin terki konusundaki taktiksel yaklamnn meruiyetini temellendirmesinde
hareket noktasdr. Nursi, slami inan asndan, hakiki imann
elde edilmesini her eyin zerinde grr ve Risale-i Nur talebelerinin, bu yoldaki uralaryla; slamdaki cihad (mcadele) ve
emri bil maruf, nehyi anil mnker (iyiyi emredip, ktlkten sakndrmak) vazifelerini (farz) yerine getirdiini dnr.333 man
hakikatlerini savunmaya dayal mcadelenin nemi, Nursinin,
erkeklere, kendilerini grnr klan snnetleri terk ettiren yaklamnn temelidir.
Nursinin, dier blmlerde ele aldm Abduh ve Ankara
Okulundan farkn, Lakatosun teorisiyle daha nceki sayfalarda
yaptm analoji zerinden anlamaya alabiliriz. Buna gre Nursi; kat ekirdein en merkezinde yer alan imani hususlar iin
koruyucu kuak iinde yer alan snnetler ile ilikili uygulamalar. Bu kitapta teolojik tartmalardan uzak durmaya almakla birlikte, snnet
kavramna bylesi geni bir anlam yklenmesini eletiren ilahiyatlarla -bu tartmann detaylarna girmeden- ayn fikirde olduumu belirtmek istiyorum. Fakat Ortodoks-Ehli Snnet anlayta snnet kavramnn bahsedilen geni anlamyla kullanld da bilinmelidir.
333 Nursinin hakiki iman mcadelesini her eyden nemli grdne ve tm hayatn buna adadna dair birok ifadesine bir rnek: Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 960.
150
larn terk edilmesiyle ilgili taktiksel bir yaklam benimse(t)mitir.

Abduh ve Ankara Okulu ise bazlarnn, kat ekirdekte yer verdikleri kadnlarla ilgili haram olarak nitelenen kimi hususlar ve
koruyucu kuakta yer verdikleri erkekleri grnr klan snnet
olarak nitelenen uygulamalar gibi unsurlar; koruyucu kuan
en d halkalarndan biri olan gelenek alannda veya tamamen slami kimliin dnda tanmlamlar, kendi yaklamlarn benimseyenlerin modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri tepkilerin niteliinde fark oluturmulardr.
Nursi ise Ehli Snnet anlaya ve geni anlamyla -talebelerinin terk ettikleri dahil- snnetlere sahip kmaktadr -Ortodoks
Ehli Snnet izgiden farkl bir slami kimlik tanm yapmamaktadr- ama onun benimsedii taktikler teki ile irtibat kolaylatrarak oaltmakta, tekinin koyduu kurallarn geerli olduu kurumlara girmeyi rahatlatmakta, bu yaklam benimseyen erkekler
kendilerini grnr klacak snnetlerden vazgemektedirler. tekiler ile irtibat ve vazgeilen snnetler ise Nursiden etkiler alm
olan slami dnya grn benimseyen kimselerin habituslarnda kimi deiimlere sebep olmutur/olmaktadr. Sakalsz, cbbesiz,
sarksz d grnml slami dnya grn benimseyen bireyler; Abant Platformu gibi ortamlarda misafirlerinin yerde oturup,
parmakla yemek yemelerini talep etmemekte, tekinin kltrne uygun bir ekilde koltuklarda, masalarda oturulmakta ve sofra
dzeninde yemek yenmektedir. Bylece tekine kendileriyle ilgili mesaj verenler, tekini kendilerine yaklatrrken, ortaya kan yeni grnt, yeni kltr ve slamn en temel esi olmaya devam ettii karm kimlikleri ile bir yandan da tekine yaklam olmaktadrlar.
7. Bilisel Ztln Karizmatik Otoriteyle Almas:

Nursi rnei
Nursinin yorumlarnn ve iman hakikatleri uruna belirledii
taktiklerin, takipilerinde ve kendisinden etkilenenlerde ortaya kard byk deiimi grmek isteyenler; eer bir Ehli Snnet izgide olduunu syleyen Nursinin talebelerinin ortaya kardkla-
151
r grntlere, bir de yine Ehli Snnet izgide olduunu syleyen

stanbulun Fatih aramba semtindeki smail Aa Cemaatinin
ortaya kard grntlere bakarlarsa, meydana gelen deiimin
bykl daha iyi anlalabilir. Cbbeli, sarkl, sakall smail Aa
Cemaatinin yeleri, Ortodoks-Ehli Snnet teoriyle, grnr slami sembolleri tama hususunda daha uyumludur. Burada yine sosyal psikolojideki tutarllk kuramlar ve de zellikle Festingerin
bilisel eliki teorisi aklma gelmektedir.334 Kabul edilen teoriyle (Ehli Snnet) yaanan hayat tarz (sarksz, cbbesiz, sakalsz)
arasndaki farkllk, Ehli Snnet inanc paylatn syleyen bireylerin zihnini rahatsz edecek ve bir zm isteyecek dzeydedir. Bu
hususla ilgili olarak, Weberin karizmatik otorite terminolojisini
kullanarak Festingerin teorisine bir katkda bulunulabilir. zellikle dini konularda, inanlan teoriyle yaanan hayat arasnda oluan
elikinin oluturaca zihinsel rahatszlk durumu, birok durumda karizmatik otoritenin yorumlaryla (aslnda bir eliki durumu
olmadn gstermesi gibi) alabilir/almtr. Burada karizmatik otorite, Festingerin veya Rosenberg ve Abelsonun gsterdii
bilisel elikileri giderme yntemlerinden birini kullanr; fakat burada farkl olan, bireylerin kendilerinin, doan ihtiyalar neticesinde bu yntemleri dorudan kullanmamalar, otoritesine gvendikleri karizmatik kiinin bunu onlara sunmas, onlarn da ondan bunu
alarak bilisel dengeyi kurmalardr. Nursinin sakalsz, cbbesiz, sarksz bir Ehli Snnet anlay, iman hakikatleri iin yaplan
fedakrlk olarak yorumlayan ve bilisel elikilerden doacak
rahatszlk durumunun nn kesen yorumlamalar buna rnektir.
Burada bir kez daha, slami dnya grn benimseyen bireylerin
kltr ve kimliklerindeki deiimi, sadece kreselleme gibi dtan
-veya daryla btnlemeden- gelen etkilerle veya merkezin ideolojisini yukardan-aa empoze etmesiyle anlayamayacamz;
334 Festinger bilisel eliki teorisinin zn basitletirerek yle zetler: 1-Zihinsel unsurlar arasnda eliik veya uyumsuz ilikiler olabilir. 2-elikinin varl, bu elikileri azaltmaya ve elikileri oaltmaktan kanmaya ynelik baskya sebep olur. 3- Bu basknn etkisi davran deiikliine, bilisel deiiklie ve
yeni bilgilerle fikirlere ihtiyatl bir ekilde almaya sebep olur. Festinger, teorinin znn basit olmasna karn, birbirinden ok farkl gzken eitli durumlarla ilgili implikasyonlarnn ve uygulama alanlarnn hayli geni olduunu vurgular: Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, s. 31.
152
bunlarla beraber, slami dnya grn benimseyenlerin i srelerini analiz etmenin de deiime yol aan sreleri kavramak asndan zaruri olduunu, bunlarn birleiminin oluturduu sinerjinin, gnmz slamna ekil verdiini vurgulamak istiyorum.
8. Nursi ve Kadn Konusu

Nursinin yorumlar ve taktikleri, daha ok slam hayatlarnda temel referans kayna yapan erkeklerin kamusal alanda g kazanmasnn nn amtr. Abduhta ve ilerleyen sayfalarda incelenecek olan Ankara Okulunda olduu gibi, slami dnya grn benimseyen kadnlarn kamusal alana kn kolaylatrmak Nursinin
yaklam deildir. Dini hkmlere yaklam olumsuz kocalarla evlenmektense kadnlarn almasnn daha uygun olacan belirtse
de335 Nursinin yaklamnda, kadnlarn erkeklerle karmas olumlu karlanmamtr. Nursinin kitaplarnda ve talebelerinin onun iin
yazdklarnda, onun kadnlarla temastan zenle kand vgyle
anlatlr.336 Kadnlarn yuvalarndan kmasnn felaket olduu, gerek huzuru ancak evlerinde, ailelerinin yannda bulabilecei eklindeki fikirlerini; Nursinin u satrlarndan okuyabilirsiniz:
Mimsiz medeniyet, tife-i nisy yuvalardan uurmu, hrmetleri de krm mebzul met yapm. er-i slam onlar rahmeten davet eder eski yuvalarna. Hrmetleri orada, rahatlar evlerde, hayat- ailede. Temizlik zinetleri; hametleri, hsn- hulk;
ltf-u cemali, ismet; hsn- kemli, efkat; elencesi, evld
Bir meclis-i ihvanda gzel kar girdike riya ile rekabet, hased ile
hodgmlk debretir damarlar!...Tife-i nisda serbest inkiaf, sebep olmu beerde ahlak- seyyienin birdenbire inkiaf.337
Nursi, kadnlarn mutluluunu evde, aile hayatnda bulacan ve arafn kadnlar ktlklerden koruyacak bir unsur olduunu syler.338 Gnmzde slami kesimde ortaya kan kar335 Said Nursi, Hanmlar Rehberi, stanbul, ahdamar Yaynlar, 2009, s. 13-14.
336 Necmeddin ahiner, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizzaman Said Nursi, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, s. 234, 264; Necmeddin ahiner, Son ahitler 1: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, s. 129, 253.
337 Bedizzaman Said Nursi, Szler, s. 702-703.
338 Said Nursi, Lemalar, s. 203-213.
153
m kimlik olgusunun nemli bir unsuru, bu kesimden kadnlarn daha fazla kamusal alanda grnr olmas ve g ilikilerinde artan rolleridir; fakat karm kimliklerin ortaya kmasnda
nemli bir aktr olduunu dndm Nursinin, bu hususu izahlaryla dorudan tevik ettii iddia edilemez. Nursinin bu yaklamnn arkasndaki nemli sebeplerden birinin, kadnlarn kamusal alana kmasnn haramlara yol aacayla ilgili dncesi olduunu, haramlarn ise snnetlerin terkinden kategorik olarak
farkl olduunu syleyebilirim. Dier yandan Nursinin izahlar ve
onun takipisi cemaatlerin taktikleri, tekiyle irtibat oaltm, erkek Nur talebelerinin birou kendilerini grnr klacak sembollerden arnarak devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanm -burada mecburen kadnlarla ayn ortamlar paylam- ve bu srelerde kendi kimlik ve kltrlerinde bir deiim de yaamlardr. Erkek Nur talebelerinin kamusal alanda daha ok grnr olmasna,
devletin ideolojik aygtlaryla daha ok yz yze gelmelerine sebep olan bu srelerin, bu erkeklerin eleri ve de daha ok kzlaryla torunlar zerinde etkisinin olmamas mmkn deildir. Nitekim
Nursinin kitaplaryla zihinleri yorulmu olan Glen Cemaatinin
gazete ve televizyonlarnda339 hem ba ak hem de ba kapal kadnlarn yer almas (bunlarn bir blm bu cemaatten olmasalar
da), okullarda trban yasann kalkmasn savunmalar (bu yasan kalkmas bartl kzlarn daha ok sokaa ve kamusal alana
kmas, daha ok ev alanndan kopup g ilikilerinde yeni konum
kazanacaklar i alanlarna girmeleri demektir) gibi olgular, ilerleyen srelerde Nur talebelerinin kadnlarn kamusal alana knn artmasyla ilgili olguya daha hogrl -bazlar tavizkr diyecektir- yaklatklarn gstermektedir. Ayrca, Almanyada Risale-i
Nur kitaplarn okuyarak toplant yapan kadnlarn, geldikleri kylerine nazaran daha bamsz bir kimlik kazandn gsteren almalar da vardr.340 Bunlar, Nursinin dorudan izahlaryla tevik etmese de tetikledii srelerle slami dnya grn benimseyen
339 Glen Cemaati, bata Zaman gazetesi ve Samanyolu televizyon kanallar olmak
zere, yurtiinde ve yurtdnda birok medya kuruluuna sahiptir.
340 Werner Schiffauer, Religion und Identiat, Revue Suisse de Sociologie, No: 2,
s. 485-516; Bu kaynaktan aktaran: erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, s. 46.
154
kadnlarn kamusal alanda daha fazla grnr olmalarnda da pay

sahibi olduunu gstermektedir.
9. Nursinin Tasavvufi Dnceye ve

Tarikatlamaya Kar Tavr
Nursinin dier nemli bir zellii, tasavvuf dncesinden ve
bu dncenin Abdlkadir Geylani gibi nl isimlerinden etkilenmi olmakla beraber tasavvuf bal altnda ifade edilen birok
fikre kar mesafeli oluudur. (Tasavvuf bal altnda incelenebilecek fikirlerde byk bir eitlilik vardr; btn mutasavvflarn tm konularda gr birliinde olmadn belirtmekte fayda gryorum.) Gzlenen lemin hayali bir varlk olduu gibi grler tasavvufi dnce adna savunuluyordu. Gzlenen lemden
Tanrnn varln temellendirmeye alma, kitaplarnn nemli
zelliklerinden biri olan Nursinin bylesi yaklamlar benimsemesi dnlemezdi. Nitekim ll bir dille, gzlenen evrenin hayali olduuna benzer fikirleri ve vahdet-i vcut felsefesini yceltenleri; drt halife (Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz.
Ali) ve sahabelerin (Peygamber yaarken onu gren Mslmanlar)
bylesi yaklamlar olmadn syleyerek eletirdi.341 Nursinin
yaklam, tasavvufi fikirlerin kendisine dayandrld Muhyiddin bn Arabiden ok Aristotelesi Batnn tekrar kefetmesinde
nemli bir arac olan bn Rde yaknd; slami inanlar bilimselfelsefi delillerle desteklemek ve akl-iman arasnda aklcl dlamayan bir iliki kurmak temel hedefleriydi. Bunu yaparken, kucaklayc ve uzlatrc yaklamlarnn bir gerei olarak kitaplarnda
bn Arabinin isminin getii yerlerde ondan saygyla bahsetti.342
Fakat yeri geldike bn Arabiyi eletirdi de ama bu eletirilerde
hibir zaman, eyh-i Ekber (En Byk eyh) lakapl bn Arabiyi,
eyh-i Ekfer (En Byk Kfir Olan eyh) olarak adlandranlarn
tavrn taknmad.343 Bata Geylani olmak zere tasavvuf dncesi
asndan birok nemli isme kar zel sevgisini kitaplarnda bir341 Bedizzaman Said Nursi, Mektubat, stanbul, Szler Yaynevi, 1977, s. 76-77.
342 rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, ualar, stanbul, Yeni Asya
Neriyat, 2007, s. 646.
343 Bedizzaman Said Nursi, Mektubat, s. 74.
155
ok yerde vurgulad. Ayrca tasavvufun hedefi olan duygusal ktan faydalanmak da istedi.344
Nursi, Risale-i Nur kitaplarnn okunmas ve okutulmas vastasyla yaplacak mcadelenin, kendi dnemindeki Mslmanlarn ihtiyalarna cevap verecei kanaatindeydi; bu kitaplarn imanla ilgili ekmek kadar nemli sorunlar zeceini dnyordu,
tasavvufun faydalarn ise meyve gibi gryor ve imanla ilgili meselelerin yannda bunlar ikincil konumda niteliyordu. Tasavvuf alannda yaygn olarak ifade edilmi, insanlardan tecrit olarak
kamusal hayattan uzaklalmasyla ilgili tavsiyeler ve evreni hayali bir varlk gibi tarif eden yaklamlar; devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmann yolunu aan ve Kemalist merkezin
yukardan-aa seklerletirdii bireyleri, onlar ikna edici bir mcadelenin iine girerek slamiletirmeye alan Nurculuk iin
uygun dmyordu. Nurculuk, slami kesim iinde, genel tasavvuf
yaklamlarndan daha rasyonel bir yaklam ne kard; slami
kesimin iinden tasavvufa ynelik bu tip yaklamlar -baka sebeplerle de birleerek- tasavvufa, geni bir kitle zerindeki otoritesini
ve kimliklerin inasndaki tesir gcn kaybettirdi. Tecrit (kamusal
alana girmekten kanma diye de okunabilir) yerine katlmn, hrslardan arnma yerine mcadeleciliin, gnle atf yerine rasyonellie vurgu yapmann, slami dnya grn benimseyenlerin kimliklerinde n plana kmasnda; Osmanl dneminde bireyler zerinde nemli lde belirleyici gc olan tasavvufi dncenin etkinliinin azalmasnn rol de hesaba katlmaldr. (Nursinin, etkin
bir tarikat olan Nakibendilikin Halidi kolundan ald etkiler de
tarikatlarn nemli bir blmnden farkl olarak, tecrit yerine katlm n plana karmasnda etkili olmutur.)
Nursi, dnce olarak tasavvufa mesafeli yaklamasnn yannda, birou tasavvuf dncesini temel felsefeleri yapan kurumlar olan tarikatlar tipi yaplanmalara gitmeye de -birok farkl sebeple- kar kt. Bunu yaparken tarikatlara da gerekli saygy gsterdi, onlarn gemiteki birok katksn kabul etti; ona gre sorun
iinde bulunulan zamandayd, yoksa tarikat yaplanmalar zsel
olarak hatal deildi. Nursi, Nurculuun mmkn olduu kadar ge344 erif Mardin, a.g.e., s. 281.
156
ni kitlelere yaylmasn istiyordu. Tarikat hayatnn merkezi olan

tekkeler yasal olarak kapatlmt; bu yzden, tarikat faaliyeti yapmay semek illegal olmay semek demekti. Hapis ve srgn yllar Nursinin illegal bir grnt vermekten kolay kurtulmadn
gstermektedir; fakat mahkeme savunmalarnda tarikat olmadn
birok kereler belirtme durumunda kalan Nursi; tekkelerle zaviyelerin kapatlmas gibi bir yasaya muhalefetten ceza almam, kitaplar mahkemelerde beraat etmitir.345 Bu da Nursinin bu konudaki
taktiksel yaklamnn, Nurculuk hareketinin yaylmasnda nemli
bir husus olduunu gsterir.
Nursinin, kitaplarndaki birok yerde Zaman tarikat zaman deil, belki iman kurtarmak zamandr346 demesinin, yasalarn nnde illegal bir konuma dmeyi ve kitaplarnn yasaklanmasn arzu etmemesinden ok daha fazla sebebi vardr. Nursi, slam
leminin materyalizm ve komnizm gibi felsefelerden kurtuluu
iin en iyi reete olarak Risale-i Nur Klliyatnn okunmasn gryordu. Bu kitaplarn datlmas, oaltlmas ve okunmas Nurcu faaliyetin zerinde odakland cihad metoduydu. (Nursi, eitli tarikatlara bal olanlarn ve tasavvufi dncelere yakn olanlarn da kitaplarn okumalarn tavsiye etmi; tarikatlardan veya tasavvufi dnceden ayrlmay kendi dncelerine yaklamak iin
mutlak art olarak ileri srmemitir.) Tarikatlarn toplumdan tecrit
olma ve Allahn baz isimlerini belirli saylarda zikretme -tekrar
etme- gibi uygulamalara odaklanmasysa; aktif olarak topluma girme, kitap okuma ve okutmaya dayanan Nurcularn dinsel mcadele ve yaay biimlerinden hayli farklyd. (Tarikatlardaki dnyadan tecrit ve dnyay terk gibi yaklamlarn, birok zaman
dnyay toptan almaya alet edindiinden, birok nl sufi dnrn bile ikyeti olduu hatrlanmaldr.347 Tarikatlarn, gnmzde, kreselleme srelerine nasl reaksiyon verdikleri nemli
345 Said Nursinin Emirda Lahikas, Tarihe-i Hayat ve ualar gibi kitaplarndaki birok yerden, bu mahkeme aamalar ve buralarda tarikat olmadn
vurgulamas okunabilir. rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Emirda Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007, s. 67, 833.
346 rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 727.
347 Sabri F. lgener, Zihniyet ve Din: slam, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat
Ahlak, stanbul, Derin Yaynlar, 2006, s. 125-129.
157
bir konu olmakla beraber, kitabmn planladm hacmini aan bu

konuya yer vermedim. Fakat Trkiyedeki slamn daha iyi anlalmas iin bu hususa da nfuz eden hermentik yaklamlara ihtiya olduunu belirtmeliyim.) Nursi, slama kar hcumlara kar
durma ve iman kurtarma vazifelerini tarikatlarn gereince yerine
getiremeyeceine; Risale-i Nur Klliyatnda dile getirilen dncelerin ise bu vazifeleri gereince yerine getireceine inanyordu.348
Ayrca Nursinin Zaman tarikat zaman deil derken, tarikatlardaki kimi uygulamalarn, iinde olunan zamanda, birok kiiye hitap etmeyecei kanaatinde olduunu tahmin edebiliriz. rnein tarikatlardaki eyhle rabta uygulamasn ele alalm. Rabta yapan mrid, abdest alp, kbleye dnerek, gzlerini kapar ve eyhinin iki kann ortasn gznn nne getirip, Allahn isimlerini
zikreder Mridin, lnn, l ykaycsna kendisini teslim ettii gibi eyhine kendini teslim etmesi gerektiini syleyen klasik tarikat dsturlarn ve eyh-mrid ilikilerini uygulayarak ve
savunarak da kitlelere almak, kitap okuyarak ve okutarak slami
mcadelenin yaplmas gerektiini dnen bir hareketi yrtmek
hayli zordu.349 (Bu kitapta ele alnmayan birok tarikatn, gelitirdikleri yorumlar ve taktiklerle, tasavvufi felsefe(ler)den ve tarikat
olmaktan vazgemeden de modernleme ve kreselleme srelerine eitli ekillerde adapte olduklar hatrlanmaldr.)
10. Moderniteye Uygun Mekn, Organizasyon ve

Taktiklerle Oluan Karm Kimlikler ve Artan G
Nurculuk, tarikat zikri yerine Risale-i Nur okumay, tekke yerine Nurcu evlerini -dershaneleri- geirerek; Ehli Snnetin geleneksel uygulamalarnn ve meknlarnn dnmnde rol sahibi oldu. Nurculuktan nce merkezden bamsz slami gruplamalarn ve organizasyonlarn temel adresi tarikatlard. Mevlevi derviler gibi dnerek sema yapmak, Kadiri sufiler gibi topluca sesli bir ekilde Hu (O; Allah anlamnda) ekerek ritelleri348 A.e., s. 654; Bedizzaman Said Nursi, Kastamonu Lahikas, s. 104.
349 Nursi, kitaplarndaki birok yerde Ben eyh deil ancak bir hocaym diye vurgular: Bedizzaman Said Nursi, Barla Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat,
2007, s. 481.
158
ni gerekletirmek yerine; Nurcular, Risale-i Nur okuyarak, okutarak ve datarak -moderniteyle daha uyumlu- ritellerini/mcadelelerini gerekletirdi. Ortak riteller, ayn hayat grn paylamak, mcadelede beraberlik ve merkezin ortak isimle -Nurcu- tekiletirdii olmak gibi unsurlarla Nurcular kendi aralarnda saflarn sklatrd. (Nursinin lmnden sonra birbirleriyle ihtilaflar olan ama her biri kendi iinde dayanmaya nem
veren birok grup olutu.)
Nurculuk geleneksel slamn nemli kurumu tarikatlardan
farkl, moderniteye daha yakn yapsyla, sivil toplum kurulularna
benzer fonksiyonlar stlendi. Nur talebelerinin maddi-manevi ihtiyalarn karlama fonksiyonundan daha fazlasn bu yaplar gerekletirdi. rnein Demokrat Partiye verdikleri destekle, merkezin slami dnya gr konusundaki politikalarnn yumuamasnda pay sahibi olarak; sivil toplum kurulularnn halkn -aann- isteklerini devlete -yukarya- ileterek toplumsal srelerde
rol oynamasna benzer bir fonksiyonu stlendiler.350 DP hkmeti, batan Nurcular bastrmay dnm olmakla ve kendi iktidar dneminde Nurculara ynelik tutuklamalar yapmakla beraber,
daha sonra Nurcular ile olumlu ilikiler kurma yolunu benimsedi.
(zellikle parann yzde 400 devale edildii 1958 ylndan sonra,
bozulan ekonomik artlar DPyi slami kesimin daha da ok desteini aramaya srkledi.) 1960larn bana gelindiinde DP iktidar
dnemindeki yaylmann da etkisiyle Nurcular, Trkiye apnda taraftar olan bir cemaat oluturdular.351 Nurcular, moderniteyle -kendi dnemlerindeki dier slami gruplardan- daha uyumlu taktikler,
riteller, meknlar oluturarak moderniteye meydan okudular; bir
yandan birok bireyin kimliindeki slami unsuru glendirirken,
dier yandan geleneksel kimlikleri dntrerek karm kimliklere giden yolda nemli almlara sebep oldular. Oluturduklar
sosyal hareket, birok ynyle, modern sosyal hareketlere benzerdi ama amalar gelenee sahip kmakt.
350 Nursinin kitaplarnn birok yerinde siyasetten uzak kalma tavsiyelerinin yannda Demokrat Partiye destekle ilgili ifadeler grlr. rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Emirda Lahikas, s. 812-815.
351 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, s. 370, 378.
159
Nursi, kendisinin kitaplarn yazd ve taktiklerini belirledii Nurcu hareketin, tarikat faaliyetlerinin yerini almas gerektiini dnyordu. Fakat bunu yaparken, Snneti savunarak baz
snnetleri terk ettirdii, bn Arabiye sayg gstererek birok fikrini dlad gibi, tarikatlara ve tarikat kurucularna gerekli saygy gstererek, zamann tarikat zaman olmadn syledi ve slami
kesimden nemli bir blm tasavvuf ve tarikatlarn etki alanndan
kard.352 Nursiyi, Abduh ve Ankara Okulundan farkl klan husus buradadr; o, Ehli Snnet paradigmann iinde kalmaya zen
gstermi, Ehli Snnet kltr ve kimliin en temel elerine sahip km; dier yandan bu elerin bir ksmn Ehli Snnet Mslmanlarn hayatndan karmtr. Tarikatlarn, tasavvufun ve baz
-rnein erkekleri grnr klan- snnetlerin, kltr ve kimlikleri
belirlemedeki etkisinin azalmasnda Cumhuriyet dnemindeki slami kesimin en nemli karizmatik otoritelerinden olan Nursinin
etkisi byktr. Dier yandan, bu yaklamlaryla, Ehli Snnet slami kesimin, kamusal alanda gcn arttrmasnda en nemli aktrlerden birisi -belki de en nemlisi- Nursi olmutur.
352 Nursinin tarikatlara kar -zellikle Kadirilik ve Nakibendilik- ve bunlarn kurucularna kar saygl ifadelerine rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybi, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008, s. 29, 124, 211,
234.
nc BLM
1980LERDEN SONRA
TRKYE CUMHURYETNDE
KRESELLEME SREC VE SLAM
A. 1980lerden Sonra Trkiye

Cumhuriyetinde
Aadan-Yukar Deiim
smanlda ve Trkiye Cumhuriyetinin ilk dnemlerinde, siyasetin ve brokrasinin iinde bulunduu merkezin, toplumun deiiminde temel belirleyici unsur olduu yukardan-aa
deiim dneminden, 1946da oyun gcnn ortaya kmasyla balayan srete, toplum kesimine g kayma sreci balam
ve kreselleme srecinin hzland 1980lerde, toplumun, merkeze kar g kazanma sreci iyice hzlanmtr. Kitabn ikinci blmnde 1946dan itibaren oyun gcnn ortaya kmas, devletin ekonomideki kontrolnn azalmas ve sivil toplumun -ekonomi dnda da- gcnn artmasyla; merkezden evreye g transferinin gerekletiini gstermeye altm. Bu g transferi, merkezin ideolojisinin tekisi olan ve evrede etkili olan slami dncenin ve bu dncenin hkim olduu cemaatlerin/tarikatlarn
g kazanmas sonucunu dourmutur. Bu blmde, 1980lerde ve
sonrasnda, evreye doru bu g transferinin devam ettiini, merkezin yukardan-aa belirleme gcnn daha da azaldn; bylece slami kesimin ve bu kesimin cemaat/tarikat gibi gruplarnn,
gcn daha ok arttrmalarna imkn veren siyasi, sosyal ve ekonomik yapnn olutuunu gstermeye alacam.
1. Askeri Darbe Dnemleri

Bu yaklammla paradoksal bir grnt verecek ekilde; 1980 ylnda askeri darbe olmu ve hem siyasetin iinde olduu merkez
kurucu Kemalist ideoloji erevesinde ekillendirilmeye hem de
toplum bu ideoloji erevesinde yukardan-aa dzenlenmeye
164
allmtr. Fakat daha nceki 1960 ve 1971 darbeleri gibi, 1980

darbesi de merkezden evreye g kaymasyla ilgili sreci -ksmen
kesintiye urattysa da- deitir(e)medi. Bunun sebeplerini -birbirleriyle ilikili- drt maddede zetleyebilirim:
1- Darbelerin ideolojisi Kemalizm; Kemalizmin en nemli
unsurlarndan biriyse Batllamayd. Darbeler Trkiyeyi,
Batdan ve Batl kurumlardan koparmad; Batnn, darbecilikle elikili olan demokratik ve liberal deerleri ise
siyasi-brokratik merkeze kar toplumun g kazanaca
siyasi, sosyal ve ekonomik yapy gerekli klyordu. Darbelerden ksa saylabilecek bir sre sonra ordunun klaya dnmesinin nemli sebeplerinden biri de Bat ile olan
bu yaknlkt. Ordunun, klaya dnd dnemlerde, siyasete mdahalesinin bittii ve Batl anlamda sivil bir demokrasiye dnld sylenemez. Fakat pratikte nemli
eksiklikler olsa da Batl anlamda bir demokrasi hep ideal tip olarak model olmutur. Rol modelin deimemesi, toplumun merkezden bamszlama sreci asndan
nemlidir.
2- Darbeler, evrenin aadan-yukar deiim yapmasn
olanakl klan ok partili sistemi deitirmedi ve seimlere ok uzun aralar verilmedi. Trkiyedeki askeri darbeler,
Brezilya gibi yirmi yllk sreyle iktidar olunan rneklere kyasla ksa sreli gei dnemleri eklinde olmutur.353
stelik darbelerden sonraki ilk seimlerin bile darbecilerin istedii ekilde sonuland sylenemez. 1960 darbesinden sonra ordu, APyi zayflatp seimleri CHPye
kazandrmak iin elinden gelen her eyi yapm olmasna ramen, darbelerden bir yl sonra olan seimler -CHP
birinci parti olarak km olmasna ramen- ordunun istedii gibi gemedi.354 1971 darbesinden sonraki ilk se353 Ziya ni, Post-War Development Performance of the Turkish Economy: A
Political Economy Perspective, 2003. (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/
fall02/postwar.PDF, s. 7, 21.03.2010.
354 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), s. 174-175.
1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinde Kreselleme Sreci ve slam 165
im olan 1973 seimlerinin, sancl bir srecin sonunda

1974te kard CHP-MSP koalisyonunda, 1972de kapatlan MNPnin devam olan ve siyasal slamc olarak nitelenen MSPnin iktidar orta olmas da darbecilerin istedii bir sonu deildi.355 1980 darbesinden sonra 1983
ylndaki ilk genel seimde ise ordunun, emekli general
Turgut Sunalpin banda olduu MDPyi desteklemesine ve seime bir gn kala Turgut zaln liderliindeki ANAPn aka eletirilmesine ramen ANAP tek bana iktidar oldu.356 Her darbeden sonraki ilk genel seimlerin ordunun istedii sonular vermemesi; askeriyenin yukardan-aa dzenlemelerine kar toplumun, seime gidildiinde tercihlerini, kendi istekleri dorultusunda belirlemeye devam edip aadan-yukar merkezin yapsn etkilediinin bir delilidir.
3- Darbelerde, ordu merkezi ele geirdiinde, oluturulan
yeni anayasalar ve alnan kararlarla devletiliin dozu arttrlp, ekonominin kontrol devletin tekeline alnmad. Sivil toplumun g kazanmasnda merkezin ekonomi zerindeki denetiminin azalmas ve teebbs hrriyetinin salanmas nemlidir. Askeri darbelerin bu srece katkda bulunduu hususlar da olmutur. Ekonomiyi piyasa artlarna gre dntrmeyi amalayan ve darbeden ksa sre
nce 24 Ocak 1980 Kararlarn hazrlayan Turgut zal,
askeri rejim dneminde de ekonomiden sorumlu olmu
ve muhalefetin olmad dnemde zihnindeki politikalar daha rahat uygulama imkn bulmutur.357
4- Darbelerde, Kemalist ideolojinin toplum zerindeki belirleyiciliini srdrmesi iin muhalif sivil toplum kurulularnn gc yok edilmeye allmtr. Fakat bu da siyaset ve brokrasinin olduu merkezin g kaybedip, sivil toplumun iinde olduu evrenin g kazanma sreci355 A.e., s. 311-324.
356 Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, Oxford University
Press, 2003, s. 75.
357 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 359; Ziya ni, a.g.e., s. 11.
166
ni durdurmamtr. Merkezi ele geiren ordu, sivil toplumdan gelebilecek tehditlerle ilgili endielerinden dolay, kard yasalar ve eylemleriyle358 bir yandan sivil toplumu tahrip ederken dier yandan sivil toplumun gelime
srecine katklarda da bulunmutur. 1961 Anayasasnn
getirdii hak ve zgrlkler ile rgtlenme olanaklar;359
1980 darbesiyle sivil toplumun gelimesi iin nemli bir
unsur olan iddetin durmas bunlarn arasndadr. Nitekim
darbeden sonra oluan iddetsiz ortam, 1983ten sonra uzlamac sylemi benimseyen ANAP iktidarna, sivil toplumun gelitirilebilecei artlar salamtr.360 Ayrca irdelenen konuyla ilgili asl hedefin, merkezden bamszlaarak evrede etkili olan slami kesimin gcn arttrmasn tespit etmek olduunu hatrlarsak; askeri darbelerin, slami dnya grne alternatif olan Marxist ideolojinin, sivil toplumdaki gcnn yok edilmesi dorultusunda politikalar benimsediinin de alt izilmelidir. zellikle 1980 darbesinde, slama toplumun imentosu olma vazifesi yklenmi, devleti ele geirmeye almayan bir slam anlay komnizm tehlikesine kar etkili bir silah
olarak deerlendirilmitir.361
Sonuta askeri darbeler, yukardan-aa deiim srecinin aadan-yukar doru deimesinde nemli drt konuda; 1Batdan kopmama, 2- ok partili sistemin devam, 3- ekonominin
liberallemesi, 4- ekonomi dnda da sivil toplumun g kazanmas, srelerinde kalc bir kesintiye sebep ol(a)mad. Bu maddelerin birincisi toplumun/bireylerin merkeze kar g kazanmasndaki rol modelin muhafazasna, dier tanesi ise toplumun si358 Binnaz Toprak, Civil Society in Turkey, Civil Society in the Middle East,
C.II, Ed. Richard Norton, Leiden, Brill, 1996, s. 95-96.
359 Ersin Kalaycolu, 1960 Sonras Trk Politik Hayatna Bir Bak: Demokrasi,
Neo-Patrimonyalizm ve stikrar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 390.
360 Ali Yaar Sarbay, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, s. 125.
361 Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, s. 71.
yasete ve brokrasiye kar g kazanaca siyasi, sosyal ve ekonomik yapnn oluumuna sebep oldu. (Bu maddelerle ifade edilen
srecin, askeri iktidarn bittii 1983 ylndan sonra hzlanarak devam ettii aada ilenecektir.) Bu konudaki yaklamma gre askeri darbe dnemleri; siyaset ve brokrasinin toplumu ekillendirdii ve kontrol ettii sreten gittike toplumun siyaset ve brokrasiye kar g kazand srelere geite -bu sreci zorlatrc
ve kolaylatrc ynleri olmakla beraber- genel gidiat deitirmeyen anomali dnemleridir.
2. Uluslararas Sistemde Neo-Liberalizmin Ykselii

Deien merkez-evre ilikilerini uluslararas sistemdeki gelimelerden bamsz dnmemek gerektiini daha nce belirtmitim.
evrenin oyun gc ile merkezde deiiklik yapabilecei yapnn olumasnda, II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas bir fenomen olarak iki kutuplu sistemin ortaya kmas ve Trkiyenin
Bat blokunda yer almas nemli olduu gibi; 1980ler ve sonras Trkiyesinde merkezin, ekonomi zerindeki denetiminin azalmas suretiyle evre zerindeki denetim kabiliyetinin azalmasnda
uluslararas sistemde Neo-liberalizmin ykselie gemesi nemli
olmutur. 1980li yllarda Trkiyenin iinde bulunduu kutbun lideri Amerikadaki Ronald Reagann bakanlnn ve dier nemli bir uluslararas aktr olan ngilteredeki Margaret Thatcher hkmetlerinin, devletin rolnn kltlecei ekonomik liberalizm politikalarn savunmalar; bu anlayn yaygnlamasnda ve
Trkiyeyi etkilemesinde nemli olmutur. zel sektrn iyi, devletin mdahaleciliinin kt olduunu belirtmek iin Reagann
syledii Hkmet zm deil, sorundur sz, bu dnemde
ykselite olan anlay ifade etmektedir.362 Finansal kresellemenin ok daha gerilere giden tarihsel kkleri olsa da 1980ler, finansal kresellemenin hzlanma yllardr; Manuel Castells bu hzlan362 Eric Hobsbawm, Reagann ABDsinde ve Thatchern ngilteresinde, duruma
gre Keynesi yntemlerin ve isel ulusalcln da uygulandna ve bu elikilerin de gzden karlmamas gerektiine dikkat eker: Eric Hobsbawm, Ksa
20. Yzyl (1914-1991), ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaynclk, 2003, s.
497-498.
168
ma srecinin balangc olarak -sembolik bir olay olarak- 27 Ekim

1987 tarihinde Londrada, sermaye ve borsann devlet tarafndan
dzenlenmesine son verilmesini kabul edebileceimizi belirtir.363
Neo-liberalist yaklama gre kreselleen dnyada, devletin
aktif rol oynad, ithal ikameci ve baskc finans politikalaryla
baarl bir ekilde gelime salanamaz. Devlet mdahalesine zel
nem atfeden, daha nceden etkin olan Keynesi iktisat felsefesine
kar Neo-liberalizme gre devlet mdahalesi btn iktisadi ktlklerin ve zmszlklerin kaynadr. Ortodoks Neo-liberaller
bireycilie, piyasa liberalizmine, da gre yaplanmaya ve devletin roln azaltmaya ynelik bir kalknma stratejisini savundular.364
Neo-liberalizm ile uluslararas ekonomi politikas olarak devletin
ekonomideki rolnn azald, ticari liberalizasyonun saland,
zelletirmenin artt, kamu harcamalarnn drld ve kurlar
zerinde denetimin azald bir yap nerildi. Neo-liberal ortodoksiye gre bu yap, kamu menfaati iin mdahalelerde bulunan,
milli kalknma modelleri savunan bir devlet anlayndan vazgeilerek oluturulabilirdi. Bu yaklama gre siyasetilerin ve brokratlarn, menfaatlerini arttrma abalarnda, devletin mdahaleciliini ve ekonomideki roln kullanmalar tehlikesi mevcuttu. Siyasetilere ve ekonomik mdahalecilie bu karamsar yaklam, toplumun menfaatinin ve ekonomik bymenin; devleti kltmekle,
politikaclarn ve brokratlarn elindeki gereksiz gc azaltmakla gerekletirilebileceinin savunulmasna yol at.365
3. Trkiyede Neo-Liberal Fikirlerin Ykselmesi ve

Kreselleme Srecinin Hzlanmas
Uluslararas arenada Neo-liberal fikirlerin ykselmesinin ve IMF,
Dnya Bankas gibi bu fikirleri hayata geiren somut kurumlarn
yannda, Trkiye Cumhuriyetinin 1980li yllarna damgasn vu363 Manuel Castells, Enformasyon Teknolojisi ve Kresel Kapitalizm, Kresel
Kuatma Karsnda, Ed. Mustafa Armaan, stanbul, Ufuk Kitap, 2004, s. 143.
364 Ziya ni, Fikret enses, Rethinking the Emerging Post-Washington Consensus: A Critical Appraisal, Development and Change, No: 32, Bahar 2005, s.
263-264.
365 A.e., s. 264-265.
ran Turgut zaln ve partisi ANAPn, bu politikalar Trkiyede

uygulam olmas da konumuz asndan nemlidir. Liberalleme
ve zelletirme ile ilgili sylem -rakamsal olarak, Trkiye leinde, zall yllardaki zelletirme ok yksek olmasa da- zal
dneminde geni bir taraftar kitlesi buldu.366 Fakat 1980li yllara
kadar lkemize gelen toplam yabanc sermaye yatrmnn sadece
228 milyon USD civarnda olduunu hatrlarsak, zalla balayan
dnmn ne kadar byk olduunu anlarz.367 Yabanc sermaye,
ekonomik bamll -kresellemeyi- arttrd gibi kltr taycs fonksiyonunu da yerine getirmitir.368
zaln sra d kariyeri ve portresi, etkinliinin nemli unsurlar oldu. zal, Dnya Bankas gibi nemli bir uluslararas kurumda, DPT gibi nemli bir devlet kurumunda ve Sabanc Holding gibi
nemli bir zel irkette alarak; iktisatla ilgili farkl faaliyet alanlarnn iinde bulunmutu. Ayrca hem Erbakann partisinden aday
olarak hem de Demirelle beraber alarak siyasette -Trk sann
iinde- tecrbe sahibiydi. Aileden gelen dindarl ve slami kesime yaknlyla slami kesimden de destek ald.369 zal, Kemalist
merkezin tekisi slami kesimlerin sempatisini kazanrken ayn
zamanda savunduu ekonomi politikalaryla Kemalist projeyle en
uygun ekilde habituslara sahip TSADn elit kesiminin desteini de kazanmay becerebildi. Siyasi doktrinler yerine piyasa ekonomisiyle ilgili sylemlerin n plana kmasnda, devrimci aktrler yerine homo economicusun yceltilmesinde, en nemli birey
aktr zal olmutur denilebilir.370
366 James Pettifer, The Turkish Labyrinth: Atatrk and The New Islam, London,
Penguin Books, 1998, s. 27.
367 Nee Algan, Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Beklentiler, stanbul, YASED, 1988, s. 10.
368 1980li yllar ve sonrasndaki yabanc sermaye girii iin baknz: Trkiyede
Yllara Gre Yabanc Sermaye Yatrmlar, T.C. Babakanlk Hazine Mstearl, (evrimii) http://www.hazine.gov.tr/irj/go/km/docs/documents/Hazine%20
Web/%C4%B0statistikler/Uluslararas%C4%B1%20Do%C4%9Frudan%20
Ya t % C 4 % B 1 r % C 4 % B 1 m % 2 0 % C 4 % B 0 s t a t i s t i k l e r i / 4 8 7 5 % 2 0
Say%C4%B1l%C4%B1%20Kanundan%20%C3%96nceki%20
B%C3%BClten%20ve%20%C4%B0statistikler/T%C3%BCrkiyede%20
Y%C4%B1llara%20G%C3%B6re%20Yabanc%C4%B1%20Sermaye%20
Yat%C4%B1r%C4%B1mlar%C4%B1%20(1980-2003).xls, 15.06.2010.
369 Hakan Yavuz, Islamic Political Identitiy in Turkey, s. 75-76.
370 Nilfer Gle, Mhendisler ve deoloji, s. 28.
170
Trkiyenin ekonomik kresellemesinin nemli bir gstergesi

olan ihracat ve ithalat rakamlar, 1980ler ve sonrasndaki dnemde
dorusala yakn art gstermitir. thal edilen mallarn kresel kltr tamas, ihra edilen mallarda genelde Avrupa standartlarna
uyulmaya allmas ve Avrupai zevk ile ihtiyalarn, retimi belirleyen nemli unsurlar olmas (d ticaretin en yksek blm Avrupa lkeleriyledir); ihracat ve ithalat oranlarnn artyla ilgili istatistikleri, ayn zamanda, kltrel kresellemenin nasl gerekletiinin bir boyutunu ifade eden gstergelere de dntrmektedir.371
4. Neo-Liberal Ekonomi Politikalar ve Kreselleme

Srecinde slami Kesimin Gcn Arttrmas
Siyaset, ekonomi yoluyla, toplumdaki kesimlerin bamszlamasnn nn atka; merkezin/siyasetin nasl olacan belirleme
konusunda, toplumun sermayeyi kontrol eden kesimlerinin ynelimlerinin nemi artmtr. Trkiye Neo-liberal politikalarla dnya
ekonomik sistemiyle btnletike (kreselleme sreci hzlandka) ve devletilik politikalarndan vazgeildike, merkezin ekonomi zerindeki hkimiyeti azald; bu ise gc azalan merkezin, patrimonyal sistemdeki babalk vazifesinin nemli lde deimesi
demekti. Turgut zaln, zmir Ticaret Odasndaki -baka yerlerde de tekrarlad- u sz de devletin patrimonyal rolnde deime yaanmas gerektiine dair o dnemin anlayn ifade etmektedir: Modern bir lkede artk devlet, baba olarak grlmyor. Bu i
gemitir. nk baba olarak grdnz zaman benim bir tabirim
var, eline bir gn sopay alr sizi dver; bir ey diyemezsiniz.372
Patrimonyal yapsnda farkllama olan merkezin, yukardanaa deitirme gcnde de azalma oldu ve toplumdaki deiimin temel ynnn aadan-yukar olduu srelere geilmesinde, merkezin ekonomide deien rolnn etkisi oldu. Bu kitabn
odak konusu olan slami kesimin gcn arttrmasnda, merkez371 Bu konudaki istatistikler iin baknz: TK, D Ticaret statistikleri, Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_
id=12&ust_id=4, 13.05.2010.
372 Cokun Can Aktan, Turgut zaln Anayasal Demokrasi ve Anayasal ktisat
zerine Dnceleri, Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 1999, s. 621.
evre ilikilerindeki bu deiimin; merkezin yukardan-aa belirleme kabiliyetinin azalmasnn nemi byktr. Merkezden bamsz olarak gelien birok toplumsal hareketin gcnn nemli bir boyutunun ekonomiyle ilgili olduunu hatrlayalm. Osmanl ve Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki gibi ekonomik bir yapda, evrede nemli bir sermaye birikimi olumas mmkn deildi;
mmkn olsayd bile, merkezin denetimindeki bu sermayenin merkezce istenmeyen bir eyleminin gereklemesi durumunda, merkez bu hareketin elindeki sermaye gcn rahatlkla etkisizletirebilirdi. rnein gnmzdeki en etkin dini cemaat olan ve binden fazla373 okul aacak kadar byk bir sermaye gcn ynlendirebilen Glen Cemaati,374 Cumhuriyetin nceki dnemlerinin siyasi, sosyal ve ekonomik yapsnda bu kadar yksek bir sermayeyi
ynlendiremezdi; eer ynlendirebilseydi bile, ekonomiyi nemli lde kontrol eden merkez, bu sermaye gcn rahatlkla etkisizletirebilirdi. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde olduu ekilde
devlet ekonomiyi kontrol etmeye devam etseydi; bu durum, Glen
Cemaatini muhtemelen yok etmezdi, nitekim bu hareketin ncln yapan -bir nceki blmde ayrntl ekilde incelenen- Nursi,
yukardan-aa deiimin yaand, merkezin ekonomideki kontrolnn yksek olduu dnemde faaliyetlerini srdrebilmiti.375
Fakat gc merkezde younlatran nceki siyasi, sosyal ve ekonomik sistemin devam; Glen Cemaatinin, binden fazla okul ve
birok medya kurumu kuraca kaynaklarn elde edilebilecei ve
kullanlabilecei ortamn olumasna olanak tanmazd. Sonuta
373 Glen Cemaatinin nemli isimlerinden biri olan Hseyin Glerce, cemaatin
okul saysnn bini atn sylemektedir. Bkz: Vahap Munyar, Glen Okullar 3 Milyon Kiiye Ulayor, imdi effaflk Yolu Aryor, Hrriyet Gazetesi, 5
Haziran 2009, s. 18.
374 Fethullah Glenle balantl okullarla ilgili baknz: Thomas Michel, Eitimci
Olarak Fethullah Glen, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah
Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004, s. 111-127.
375 Glen hareketinin Said Nursi hareketinin devam olmas ve kendisine has farkllklar ihtiva etmesiyle ilgili baknz: Yasin Aktay, Diaspora ve stikrar: Bir Bilgi Yapsndaki Kurucu Elementler, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve
Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004, s. 191; Hakan
Yavuz Kamusal Alanda slam: Nur Hareketi rnei, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, s.
55-56.
172
Trkiyedeki slami kesimle ilgili yeni olgular ancak Trkiyenin

deien siyasi, sosyal ve ekonomik yaps gz nnde bulundurularak gereince anlalabilir.
Merkezin ekonomi zerindeki denetimi azalnca, slami kesimden gruplar sadece yeni zengin kesimden desteki sempatizanlar/taraftarlar bularak deil; dorudan holdingler, finans kurumlar ve irketler kurarak da piyasa ekonomisinin nimetlerinden yararlanma yoluna gittiler. rnein Iklar olarak bilinen grup hlas Holding, hlas Finans, hlas naat gibi birok irketi ve Trkiye Gazetesi, TGRT gibi medya kurulularn kurdu.376 Ksa srede byk ticari ve sanayi hamleleri yapan Anadolu Kaplanlar
da kendilerine zg slami yorumlar ve modernlemeyle gelenein izlerini tayan karm kimlikleri ile yeni oluan siyasi, sosyal ve ekonomik yapda slami kesimin gcn arttrmasnn aralar oldular.377 hlas Finans dndaki slami kesimin bankacla alternatif dier finans kurulular da kayda deer bir sermayeyi toplamay baardlar.378 slami kesimden saylar gittike oalan burjuvazi, serbest piyasa kapitalizminin erdemlerini iddetli bir ekilde savunan MSAD gibi (1990 ylnda kuruldu) kendi iadam
derneklerini de kurdu. 1997de 2897 yesi olan bu dernein yelerinin irketlerinin byk ksmnn 1983ten sonra kurulmu olmas;
merkezin youn kontrol ve sivil toplumun zayf olduu 1950lerden nce sadece 27 yenin irketinin kurulmu olmas;379 devletin ekonomideki rol ve denetimi azaldka slami kesimin nnn
aldna dair analizlerimi teyit eden bir veridir. 1980lerden sonra kreselleme srecinin ve Trkiyedeki serbestleen ekonominin sunduu imknlarla byme gsteren kk ve orta byklkte iletmeler (MSADn yelerinin nemli bir ksmn da bunlarn sahipleri oluturmutur), slami kesimin gcn arttrmasnda
ve slami sylemi kullanan partilerin ykselie gemesinde nemli bir yere sahiptirler.380
376 Faik Bulut, Tarikat Sermayesinin Ykselii, 2. bs., Ankara, Doruk Yaynevi, s.
220-223.
377 Yasin Aktay, Trk Dininin Sosyolojik mkn, 3. bs., stanbul, letiim Yaynlar, s. 136-144.
378 Faik Bulut, a.g.e., s. 212-216.
379 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 131-132.
380 Haldun Glalp, Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkeys
Welfare Party, International Journal of Middle East Studies, Vol. 33, No: 3,
Austos 2001, s. 436-440.
Ekonomik olarak g arttrma, beraberinde Kemalist ideolojiden bamszlamay da getirdi. slami kesim, kontrol ettii ekonomik aktivite araclyla alternatif eitim kurumlar (ideolojik aygtlar) kurmak, rencilere burs vermek, taraftarlarn istihdam etmek, medya kurulular kurmak ve benzer yollar suretiyle gcn
arttrd. Hatta ekonomik sermayenin, siyasi partilerin iktidara gelmesi gibi srelerdeki nemini dnrsek; merkezden bamszlaan slami sermayenin, merkezin yeniden dzenlenmesi srecindeki nemini grebiliriz. Birok kiinin siyasal slamc olarak
niteledii AKPnin (AKPliler bu tanmlama yerine muhafazakr
demokrat tanmn kendilerine uygun grmektedirler) iktidarnn
sebeplerinden bir tanesi de kendisini iktidara tayacak bir sermaye
taban bulmas olmutur. ktidar olabilecek ekilde organize olacak
yeni bir partinin kurulmas ve propagandasnn yaplmas gl bir
sermaye taban gerektirmektedir.
Tm bu analizler, neden AKP iktidarnn kresellemeci ve piyasa ekonomisine yakn ekonomi politikalar benimsediinin sebeplerinin nemli bir ksmn aklar. Piyasa ekonomisi, slami kesimin etkili gruplar iin Kemalist ideolojiden bamszlama ve
yeni frsat alanlar bulma anlamna gelmitir. Bu gruplarn nemli bir ksm; hem oylaryla hem etki alanlarndaki kitleleri -sahip
olduklar medya gibi aralar da kullanarak- AKPye ynlendirerek hem de sermaye desteiyle AKPnin iktidara tanmasna katkda bulunmulardr. AKP, liberalizm ile muhafazakrln sentezini yapmaya almtr; piyasa ekonomisiyle beraber sosyal yardmlamayla ilgili politikalar da benimsemi, devleti demokratikletirerek sivil toplumu glendirmeye alt gibi, sosyal yardmlama politikalarnda devleti ara olarak da kullanma yoluna
gitmitir.381 Sonuta AKP zelletirme gibi alanlardaki politikalaryla liberal politikalara uygun icraatlar gerekletirmitir; fakat dier yandan sosyal yardmlama projelerinin getirdii avantajlardan
yararlanmak isteyerek (fakirlere kmr datma veya belediyelerin
ucuz fiyatla hizmet verdii iletmeleri elinde tutmas gibi) devletin
sosyal ynne vurgu yapan icraatlar da olmutur.
381 E. Fuat Keyman, Ziya ni, Globalization and Social Democracy in the European Periphery: Paradoxes of the Turkish Experience, Globalizations, Vol. 4, No:
2, Haziran 2007, s. 220-221.
174
Kendi dnemlerindeki iktidara alternatif olma potansiyeli tayan rakipleriyle (Mecliste gruplar olan CHP ve MHP) karlatrldnda, AKP, liberalizme ve kreselleme srecine en pozitif yaklaan parti olarak gzkmektedir. Bunun nemli bir nedeni Trkiyedeki slami kesimin kresellemeyle gelien artlardan istifade etmi olmasdr. Haldun Glalp, Trkiyedeki siyasal slamn kresellemenin oluturduu artlarn bir sonucu olarak glendiine; ekonomik refahn artmasyla dinin toplumdaki
neminin azalacan syleyen modernizasyon teorisinin, Trkiye
rneinde yanldna iaret etmektedir.382 Ziya ni ise AKPyi
muhafazakr kresellemeci (conservative globalist) olarak nitelendirirken, Mecliste grubu olan rakiplerini savunmac millici
(defensive nationalists) olarak niteler.383
Mardin, Kemalist ideolojinin, devletin toplum zerindeki etkisini kaybetmemek endiesiyle, liberalizmin (Mardin burjuva ideolojisi terimini kullanr) nemli bir unsuru olan teebbs hrriyetini engellediini; fakat bunun bireycilii engellediini, bylelikle
dinin mmetiliine kart bir ideolojiye yol verilmeyerek, dine rakip olabilecek bir ideolojinin nnn -istenmeden- kesildiine dikkat ekmitir.384 Burada ironik olan, Mardinin hakl ekilde dini
dnya grnn mmetiliinin yerine bireycilie -tevekkl yerine hrsa, ahiret yerine bugne, dini ahlak yerine kr odaklla da
buna eklenmelidir- yol aacak ideoloji olarak niteledii ekonomik
liberalizmin, Trkiyede, Kemalizm adna engellenmesine karlk,
slami kesimin kendine yakn bulduu isimlerce yaygnlatrlm
olmasdr. zal ve Erdoann tek parti hkmetleri; uzun sreli iktidarlarndaki sylemleri, kardklar yasalar ve zelletirme gibi
uygulamalaryla bu konuda n plana kmaktadrlar. slami kesi382 Glalp, siyasal slam ile RPyi kastetmektedir, ama ayn analizin AKP iin de geerli olduu rahatlkla sylenebilir: Haldun Glalp, Globalization and Political
Islam: The Social Bases of Turkeys Welfare Party, s. 435.
383 Ziya ni, Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol. 9, No: 3, Aralk 2007, s. 247-250. ni, merkez-evre
paradigmas iinden AKP ve ana muhalefet partisi CHPyi deerlendirdiimizde; CHPnin devleti/merkezi AKPnin ise evreyi, yani toplumu temsil eden bir
grnt verdiklerini syler. A.e., s. 249.
min geni bir blm, devletten bamszlamay salad ve kendilerine yeni frsat alanlar sunduu iin liberal politikalar severek
kabul ettiler; fakat bylelikle kendi dnya grlerine rakip bir ideolojiye de barlarn am oldular. Nitekim slami kesimde karm kimliklere yol aan olgulardan biri de liberalizmle slami deerlerin beraberce slami kesimden bireylerin kimliklerini ekillendirmesi olmutur. (Bu konuyu ilerleyen sayfalarda irdeleyeceim.)
5. Avrupa Birliine Entegrasyon ve

Sivil Toplumun Artan Gc
Kreselleme ekonomik, siyasi ve kltrel boyutlar olan bir sretir; kresellemenin bu yn ise birbirlerinden bamsz deil, birbirleriyle ilikilidir. Trkiyenin Amerikann banda olduu kutupta ve NATOda yer almas ile ilgili siyasi kararyla kreselleme srecini hzlandran Neo-liberal ekonomik politikalarnn
benimsenmesi ilikili olduu gibi; benimsenen bu ekonomi politikalaryla yeni tketim alkanlklarnn ve deerlerin olutuu bir
kltrel yapnn olumas da ilikilidir. thal edilen yeni bilgisayar
oyunlar veya McDonalds ve Starbucks gibi markalar sadece yeni
ekonomik metalar deil; ayn zamanda kreselleen dnyadaki birok farkl lkenin farkl vatandann Trkiyeli birok vatandala
paylat ortak kresel kltr rnleridir.
Trkiyenin ekonomik ve kltrel kreselleme srecini hzlandrmasnn yannda, slami kesimin merkezden bamszlamas sonucunu douran kritik bir siyasi karar ise AB ile btnleme
sreci olmutur. Dnyann btnn etkileyecek kresel bir aktr
olma g ve kapasitesine sahip olmayan Trkiye, kresel nemli
glerin atma alan olan bir corafyada bulunmas gibi sebeplerin de etkisiyle uluslararas sistemde mttefik araynda olmutur.
ki kutuplu sistemin srd 1990l yllara kadar bu mttefik birok Avrupa devletinin ve ABDnin iinde olduu Bat blokuydu.
Dier kutbun lideri SSCBnin komnist ideolojiden vazgemesi ve
bu bloun 1990larn banda zlmesinden sonra uluslararas sistem, hiyerarik ve ok merkezli bir zellik gstermeye balamtr. Bir yandan uluslararas sistemde kreselleme yaanrken dier
176
yandan blgesel rgtlenme biiminde rekabet eden alt-sistemler

olumutur.385 Bu yeni oluan sistemde Trkiyenin, gvenlik politikalar asndan ABDnin lideri olduu -AB lkelerinin ounun
da iinde yer ald- NATO yaplanmasnda yer almaya devam etmesi temel bir siyaset olmakla beraber; ekonomik bamllkta ve
demokratiklemeyle ilgili srelerin geliiminde -nceden de var
olan- AB ile btnleme yolundaki siyasi iradenin devam ettirilmesi en temel belirleyici unsur olmutur.386
Trkiyenin AB ile ilikileri, Yunanistann ortaklk bavurusu
yapt 1959 ylnda, hemen Yunanistann ardndan -iki hafta sonra- ortaklk bavurusu yapmasna kadar gider. Bundan sonra darbelerle srecin kesintiye uramas, 1963 Ankara Antlamas ile ortaklk antlamas imzalanmas gibi ileri-geri admlarla 1980li yllara kadar gelindi.387 1987de ATye388 tam yelik bavurusunun
sunulmas ve 1989da -tarih verilmeden- Trkiyenin ye olmasnn mmkn olduunun, yerine getirmesi gerekli politik ve ekonomik artlarla beraber beyan edilmesi nemli dnemelerdir.389 Zaten zalla uygulanan ve poplerleen zelletirmeci, gmrkleri
indirmeye ve devletin ekonomideki roln kltmeye ynelik politikalar, ABye tam yelik iin gerekli abann gsterilmesi dorultusundaki siyasi kararla daha da g kazand. ABye girmek ynndeki siyasi irade ve Trkiyenin ekonomik artlar yerine getirip getirmediiyle ilgili kontroller, merkezin ekonomi zerindeki kontrolnn azalmasyla ilgili srecin siyasi gvencesi oldu. 1
Ocak 1996da yrrle giren gmrk birliiyle, Trkiye ekonomisinin Avrupa Birlii ile btnleme srecinde nemli bir adm
atlm oldu.390
385 Beril Dedeolu, Deien Uluslararas Sistemde Trkiye-ABD likilerinin
Trkiye-Avrupa Birlii likilerine Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, 3.
bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der. Yaynevi, 2004, s. 405-406.
386 A.e., s. 421-422.
387 Heinz Kramer, A Changing Turkey, Washington D. C., Brookings Institution
Press, 2000, s. 181-201.
388 Avrupa Birlii nceden Avrupa Topluluu olarak, ondan nce ise Avrupa Ekonomik Topluluu olarak anlyordu; bu isim deiiklikleri, bu birlie yklenen anlamdaki deiiklikleri ve btnlemenin artmas ynndeki eilimi gstermektedir.
389 Deniz Vardar, Trkiye Avrupa Topluluu/Avrupa Birlii likileri, Trk D
Politikasnn Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der Yaynevi,
2004, s. 447-448.
390 A.e., s. 449.
Avrupa Birlii sreci Trkiyedeki sivil toplumun -ekonomi

dnda da- gcn arttrmasnda nemli bir siyasi karar olmutur.
Gle, 1980 ncesine tek aktr patolojisinin, yani teki ideolojilerin ve birbirlerini dlayan aktrlerin hkim olduunu syler. Gle,
1980lerden itibaren balayan srele devlet-toplum-Bat l ilikisinin deitiini, deiimin dinamiinin devlet ve sekinlerden
topluma kaydn syler.391 Topluma doru bu g kaynn arkasndaki en nemli unsurlardan biriyse; Avrupa Birliinin sadece ekonomiyle deil, ayn zamanda demokratiklemeyle ilgili kriterler koymas ve sivil toplumun g kazanmasna ynelik srecin
Avrupa tarz bir demokrasinin nemli bir unsuru olmasdr. Aslnda 1980ler ve sonrasndaki hibir iktidar; politik liberalizme ve
sivil toplum kurulularnn g kazanmasna, ekonomik liberalizme gsterdii lde istekli bir yaklam sergilemedi. (ktidarlarn kendilerine muhalif sivil toplum kurulularyla ilikilerinden
bu anlalmaktadr. Her iktidarn sivil toplum kurulularn bizden ve teki olarak deerlendirip, sivil toplum kurulularn salt
demokratik ilkeler erevesinde deerlendirmedii gzlenmektedir.) Ekonomik liberalleme toplumun zenginlemesinin, toplumun zenginlemesi ise iktidarn srekliliinin art olarak algland iin yksek oranda bir destek buldu; fakat sivil toplum kurulularnn g kazanmas, sadece yandalarn deil, ayn zamanda
iktidara kar muhalefetin glendirilmesi anlamn da tad iin
iktidarlarca pheyle karland. Bu yzden, AB srecinin getirdii yasal dzenlemelerin ve bu srete Trkiyenin izlenmesinin,
ekonomik liberalizmden belki de daha ok politik liberalizme hizmet ettii sylenebilir. slami kesim, 1990l yllardan nce komnizm tehlikesine kar toplumun imentosu olan slami deerleri savunarak uluslararas sistemdeki iki kutuplu sistemden istifade etmitir; 1990larda komnizm tehlikesi ortadan kalknca ise
kreselleme srecinde Trkiyenin belki de en nemli siyasi projesi olan Avrupa Birlii ile entegrasyon srecinin gerei olan demokratik ve sivil toplumu glendirici yap ynnde yaplan giriimlerden istifade etmitir. zellikle ordunun darbe yapmadan si391 Nilfer Gle, 80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 428-430.
178
yasete mdahale ettii, birok kiinin post-modern darbe olarak

niteledii 28 ubat -1997- srecinde, slami kesim iin zor bir dnem yaandnda; AB sreciyle garanti altna alnan demokrasiyi
ve sivil toplum kurulularn koruyan demokratik haklarn nemi,
slami kesim tarafndan daha iyi anlalmtr. 28 ubat srecinden
sonraki dnemde kurulan AKPnin, ABye girme srecinin -bu srecin, ideolojisi asndan muhtemel sorunlar tekil edebilecek olmasna ramen- en nemli savunucusu olmasnn sebeplerinden birisi de budur.
ABye entegrasyon yolunda Trkiye siyasetilerinin gsterdii irade ve bu srete yaplan yasal dzenlemeler ile zihniyet deiiklii, kreselleen deerler ve ykselen Neo-liberalizmin etkileriyle -ki tm bunlar birbirleriyle ilikilidir- birleince 1980lerden
sonra sivil toplum kurulular -nceki dnemlere nazaran- glerini hayli arttrd ve eitlendi. adamlar, farkl ideolojiler, menfaat
gruplar devletin merkezinden bamszlaabildikleri oranda sivil
toplum rgtlenmesi daha da glenmekte ve yaygnlamaktadr.392
Vakflar, dernekler, mesleki rgtlenmeler, tartma gruplar, dergiler veya yaynevleri eklinde kendini gsteren sivil toplum kurulular; slami ideoloji erevesinde yaplandklar gibi Atatrk derneklerle Kemalist milliyetilii, Rotaryenler gibi derneklerle evrensel-aydnlanmac deerleri, feminist hareketlerle siyasi
partiler d/st sylemi seslendirmektedirler. Sonuta sivil toplum kurulularnn gcnn artmas; slami kesim(ler)e kar rakip ideolojinin daha ziyade merkezde olduu dnemlerden, sivil
toplumda rgtlendii dnemlere geii de ifade etmektedir. Bunun nemli bir kaynann, daha nce grld gibi, Cumhuriyet
merkezinin ideolojik aygtlaryla 1920lerden beri yapt etkinin;
sivil toplumda sekler, modernist, pozitivist deerleri benimsemi
bir kitle oluturmas ve bu kitlenin uygun ortamda merkezden bamsz hareket etmeye balamas olduunu syleyebilirim. Artk
slami ideoloji merkezde temsil edilmeye balarken dier yandan
alternatif ideolojiler evrede rgtlenmekte ve merkez-evre ayrl kaybolmakta; rekabet hem merkezin hem de evrenin iinde olmaktadr.
392 Nilfer Gle, Merkez Desenler, s. 52.
Tm bunlarla beraber sivil toplum kurulularnn gcnn artmasndan en ok istifade eden kesimin slami kesim olduu da tespit edilmelidir. slami kesimin iinde etkin olan gruplar, zaten toplum kesiminde geni bir taraftar kitlesine, slami dnya grnden kaynaklanan balaycla, aktivasyon enerjisinin gcne ve
ekonomik sermayeye sahiptiler. Sivil toplum kurulularnn n
aldka, bu gruplar, illegal grntlerini (1991de kaldrlmadan
nce be partinin kapatlmasna ve birok kiinin hapse girmesine
sebep olan 163. maddeye,393 tekkeler, zaviyeler ve toplantyla ilgili yasalar gibi dzenlemelere ters dtklerinden dolay) legal bir
grntye evirecek, glerini arttrmalarnda ve kurumsal kimliklerini salamlatrmalarnda arac olacak resmi kurulular olan vakflar ile dernekler gibi kurumlar kurma yoluna gittiler. 1979 ylnda Trkiyedeki dini vakf says 200den az iken bu say 1987 ylnda 1258e, 1996da 4500 kadara km394 ve bu tarihten gnmze daha da artmtr. zal dnemi liberallemesiyle 1980lerde
n alan derneklerin says, komnizm tehlikesi yznden derneklere pheli bakn, bu tehlikenin 1990larn bana gelindiinde ortadan kalkmasyla daha da artt. 1995 ylna gelindiinde
srf dini derneklerin says 14.743t; gnmzde bu say da ok
daha yksek noktalara erimitir.395 Bu vakflar ve dernekler, slami bilin ve kimlik inasnn ortamlar oldular; bylece modern
demokrasinin, sivil toplum kurulularna g kazandran ilkeleri, Trkiyedeki slami hareketlerin g kazanmasnn ve sistemin
iinde kurucu ideolojiye muhalefetin glenmesinin arac oldu.
6. slami Kesimin Aadan-Yukar Etkileme Gcn

Kazanmas/Arttrmas ve Trkiyedeki slamla lgili Yanl
Bir Algnn Dzeltilmesi
Mardin -daha nce deinildii gibi- Osmanlda, tarikatlar gibi dini
kurumlarn, halkn maddi-manevi ihtiyalarn karlayarak, si393 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 108-109.
394 Faik Bulut, 1979 ve 1987 ylyla ilgili rakamlar Turkish Daily News, 22 Mays
1989 tarihli gazeteden alntlam, 1996 yln ise kendi hesaplamtr: Faik Bulut, a.g.e., s. 418-423.
180
vil toplum kurumlarnn vazifelerini ksmen karladklarna; fakat Batda olduu gibi merkezle halk arasnda araclk eden bir
ara tabaka vazifesini -Montesquieunun sivil toplum tanmna karlk gelen- gremediklerine dikkat ekmitir.396 1946 ile balayan
ve 1980lerde hzlanan srele ise slami kesimin cemaatleri, tarikatlar gibi gruplar, bu kesimin isteklerini merkeze ileterek merkezin politikalarn etkileyebilecek gce kavutular. Sonuta slami kesimin rgtlenmeleri, Batl anlamda sivil toplumun fonksiyonlarn karladka sistemin iinde daha ok g odaklar oldular. Batda dorusal bir tarzda sivil toplumun gcn arttrmasyla paralel olarak ilerleyen seklerlemeye kar; Trkiyede, Batl anlamda kurumlarn kurulduu Cumhuriyetin balangcnda,
slamn devletin ideolojisinden kartlmasyla slami kesim g
kaybetti, kurumlarn Batl tarza daha ok yaknlatrlmasyla ise
slami kesim g arttrmna geti. Sonuta Trkiyedeki modernleme ve kreselleme sreleriyle, slami kesimin g kaybetme
ve arttrma grafii paralel deildir; bu sre Batdakinden farkldr. Modernleme srecini evrensel grenler (Batdaki srecin her
yerde ayn ekilde olacan bekleyenler); Gadamerci ekilde tekrar ifade edersek, bu engelleyici nyargya sahip olanlar; Popperc ekilde ifade edersek tarihsici anlayla evrensel tarih yasalarnn varlna inananlar; Trkiyenin sosyal-siyasi yapsyla -demokrasinin ve sivil toplumun gcnn artmasyla- Batya benzedike, slami kesimin gcn arttracan -aslnda slam lkelerinin birounda olan demokrasi ve seklerleme arasndaki bu paradoksu- gremediler.
Tam da bu noktada, kendileriyle benzer ekilde yukardanaa deiimden aadan-yukar deiime geildiine dair
terminolojiyi kullandm baz sosyal bilimcilerle farkl olduum
bir hususun -yanl anlalmalardan ekinerek- altn izmekte
yarar gryorum. Gilles Kepel 1980lerden nce slamc hareketlerin siyasi iktidar atarak, dorudan ele geirme yoluyla
(Gle bu stratejiyi devrimci slam ve devleti slamclk olarak adlandrr), toplumu, sistemi deitirerek yukardan-aa
396 Ali Bayramolu, erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, s. 107-113; erif Mardin, Din ve deoloji, s. 86-87.
dzenleme stratejisini benimsediklerini belirtir. Kepel, 1980lerden sonra ise slamc hareketlerin siyasi iktidar ele geirmekten
ok, kar cemaatler oluturarak, bireylerin i dnyalarn dntrme yoluyla (Gle bu stratejiyi kltrel slam ve sivil slamclk olarak adlandrr), kltrel boyutu ar basan aadanyukar slamiletirme stratejisi benimsediklerini belirtir. Bu kltrel arlkl yaklamn siyasi bir yan da olduu kabul edilir, fakat ncelik devleti ele geirmek deil, bireyleri dntrmektir.397
Oysa ben, Osmanlda ve Trkiye Cumhuriyetinde siyaset ve brokrasinin iinde olduu merkezin toplumu belirledii yukardanaa dnemden 1946dan balayarak 1980lerde hzlanarak
aadan-yukar deiim dnemlerine geildiini sylyorum.
Bu sylediim genel sosyal-siyasi tabloyu vermektedir; hibir ekilde bu yaklammla slami kesimin, 1980lerden sonra, devrimci yukardan-aa bir stratejiden kltrel aadan-yukar
bir stratejiye evrildiini sylemi olmuyorum.
Devleti atarak ele geirmeye ve toplumu yukardan-aa
dzenlemeye ynelik eilim, Trkiyedeki slami kesimin iinde hibir zaman ciddi bir taraftar kitlesi bulamamtr. Bu ynde eilim gsteren rgtler olmusa da bunlarn etkisi ok snrl olmutur. Bunun nedenlerini; (a) bu yaklamn gelenekten miras alnmamas, (b) dardan ithal edilen bu yndeki fikri retimin Trkiyede ciddi bir etkiye sahip olamamas ve (c) ieride etkili hibir grubun bu ynde bir strateji retmemeleri ve uygulamamalar eklinde maddede zetleyebilirim. imdi bu maddeyi
ksaca deerlendirelim:
a. Devrimci slam ve Gelenek

ncelikle devrimci slami hareketlerin Trkiye corafyasnda tarihsel kk yoktur. Osmanldaki tarikatlar temelde bireyleri dntrecek bir sosyal yapya, gelenee ve eylem planna sahiptiler.
Nefis terbiyesini merkeze alan bu tarikatlar, devleti ynetecek
397 Gilles Kepel, La Revanche de Dieu, Paris, Seuil, 1991, bu kaynaktan aktaran Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 144-146; Gilles Kepel, Muslim Extremism in
Egypt, Berkeley, University of California Press, 1985, bu kaynaktan aktaran Nilfer Gle, Melez Desenler, s. 71-72.
182
bir organizasyondan ve sylemden uzaktlar. Devlette etkin olmaya

altklar baz rnekler olsa da bu hibir zaman iin sistemi devrimci bir ekilde ele geirmek ynnde ciddi bir giriime dnmedi. Tarikatlarn sylem ve eylem plan; bir eyhten kendi halefi olacak yeni eyhe -eski mride- szl gelenekle aktarlmaktayd.
Trkiyedeki tarikat ve gruplarca aktarlan bu gelenekte ise devleti devrimci bir ekilde deitirecek sylem ile eylem plan ve buna
uygun bir rgtlenme yoktu.
randa da 1979da yaanan devrimin iilikte tarihsel bir kkeni olmad sylenebilir; fakat randa, btn halkn etrafnda toplanabilecei tek bir otorite (Humeyni) vard; -velayet-i
fakih398 teorisinin de desteiyle- onun bu yndeki yorumu ve geni kitlelerdeki etkisi sayesinde devrimi gerekletirdi. Oysa Osmanl ve Trkiyedeki Ehli Snnet yapnn dini gruplar asndan
olaylara bakarsak; her grubun kendi liderine/eyhine bal olduu
ok-merkezli toplumsal bir yap olduunu grrz, mrid kazanarak g elde etmek iin birbirlerine rakip de olan bu gruplarn hepsi ayr bir g odayd/odadr, bunlar merkezi bir g etrafnda
toplayacak hibir teori/yap yoktu(r). Tarikat geleneiyle terbiyesinin ve tarikattaki hiyerarik yapnn bir gerei olarak, birok tarikatn mridi, kendisini eyhine lnn l ykaycsna brakt
gibi brakr ve eyhini, yaayan insanlarn en stn, hayatn ynlendirecek en nemli otorite olarak grr(d). Osmanl dneminde, merkezi tek dini otorite olan halifenin, bireyler zerindeki etkisi de tarikatn bals iin eyhinkine gre ikinci plandayd. stelik Cumhuriyet balangcnda halifelik kaldrlarak, Ehli Snnet
kesim iin merkezi konumu olabilecek tek dini otorite yok edilmi
oldu. (Bu kesime ise devletin kontrolndeki bir slam anlayn savunan Diyanet gibi kurumlarla nfuz edilmeye alld.) Ksacas
miras alnan gelenekte, ne devleti ele geirmeye ynelik bir eylem
plan ve sosyal rgtlenme biimi ne de devleti ele geirecek gc
etrafnda toplayabilecek merkezi bir otorite vard(r). Trkiyedeki
dini gruplarn ok-merkezli dank-gl sosyal yapsn ana398 Geleneksel ii anlaynda dini otoritelere dini cepheyle snrl otorite atfedilirken, Humeyninin bunu velayet-i fakih teorisiyle siyasi alana da tamas, bu
teorinin tanm ve iilikte dinsel otoritenin gcyle ilgili baknz: Mazlum Uyar,
ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, stanbul, Kakns Yaynlar, 2004.
lizlerinde gz nnde bulundur(a)mayanlarn; bir gn Trkiyede,

randaki gibi bir devrimin oluabileceine dair yanl kanaatler
beyan ettikleri kansndaym.
b. Devrimci slam ve thal Fikirler:

Mevdudi ve Seyyid Kutub
Sonuta geleneinden devrimci slam ynnde bir sosyal yaplanma, sylem ve eylem plan devralmayan slami kesimin; devleti
devrimci bir ekilde deitirebilmesi iin bunun iin gerekli olanlar, Cumhuriyet dneminde bir yerden ithal etmesi veya kendisinin retmesi gerekliydi. Aslnda Mevdudi ve ondan etkilenen -fikirleri hapis dneminde sertleen- Seyyid Kutubla dardan gelen bir etki olmutur.399 Kutuba gre demokrasi slamla uzlamas mmkn olmayan yabanc bir ideolojidir; fikirleriyle o, slamn
beyat ve ra kavramlaryla demokrasi arasnda olumlu iliki kuran slami kesimden dnrlerden, rnein Kutubdan nce
Msrda yaam etkin bir dnr olan -birinci blmde incelenen- Abduhtan ayrlr.400 Kutub, Abduhu, dini anlayta aklcla yapt vurgu sebebiyle eletirmitir.401 Kutub, sava anlamna gelen cihadn, ancak kar tarafn saldry balatmas sonucu meru olabileceini savunan din bilginlerini eletirmi; Mslmanlar kendilerinden olmayanlara -hem yabanc dmana hem Mslman grntsndeki idarecilere- kar bir savan iinde olduk399 Abubaker Bagader; Mevdudi ve Kutubdan etkilenen slami hareketlerin Arap
dnyada yaygnlamasnn sebeplerini drt maddede aklamaktadr: Birincisi, Mslman Kardeler ve ran Devriminin baarsyla alakaldr. kincisi,
Arap milliyetilii 1967 srail savandan sonra de gemi ve 1970lerdeki ekonomik-sosyal sorunlar, genleri yeni alternatif araylarna itmitir. ncs, modernizasyon ile ortaya kan yeni orta snfn, ynetime daha rahat kar koyabilecek olmasdr. Sonuncusu ise Batllaan ve seklerleen elitle halk ynlar arasndaki mesafenin almas ve halkn bu elitin liderliini reddetmesidir.
Abubaker A. Bagader, Contemporary Islamic Movements in the Arab World,
Islam, Globalization and Postmodernity, Ed. Akbar S. Ahmed ve Hastings
Donnan, London, Routledge, 1994, s. 117-118.
400 Azam Tamimi, ada Arap Dnyasnda Demokrasiye Geiin nndeki Engeller, ev. Recep entrk, slam ve Demokrasi, stanbul, Ensar Neriyat,
2000, s. 216.
401 Leonard Binder, Islamic Liberalism, Chicago, The University of Chicago Press,
s. 196.
184
lar ruh halini alam ve devrimci slam olarak nitelenen zihniyeti yaygnlatrmtr. Bu yaklam, toplum seviyesinde yz yze
grerek ve yaynlar yaparak slam yaymay alan bir strateji benimseyen ve bunu daha sonraki bir devrimin basama olarak
da grmeyen/sunmayan cemaatlerin, rnein bir nceki blmde
detaylca incelenen Nursinin yaklamlarndan tamamen farkldr.
(Nitekim Kutubun sempatizanlar Nurcu gruplar toplumu pasifize etmekle sulamlardr.) Kutub, nl eseri Fizill-il Kuranda
(Kurann Glgesinde) yle demektedir:
Adlarndan baka bir eyleri Mslman olmayan, slam d
grnyle anlayan, yabanc fikirlerin aklen ve ruhen tesiri altnda kalanlar slamn gya savunmak iin cihad ettiini, cihadn bir mdafaa harbi olduunu ileri srerler. slamdaki cihad gerek manasndan karmakla gya slama iyilik yaptklarn sanyorlar.402
Mevdudi ve Kutubun eserleri bir dnem Trkiyesinde byk yanklar uyandrmsa da, bu etki hibir zaman iin Nurculuk ve Sleymanclk gibi Trkiye apnda yaygn-organize bir taraftar kitlesine dnmemitir. Bu dnrlerin tercme edilen kitaplarn okuyanlar etkili, devrimle iktidar ele geirip yukardanaa dzenleme yapacak bir organizasyon kur(a)mamlardr.
Trkiyede, Seyyid Kutubun nl Kuran tefsiri Fizill-il Kuran
gibi eserleri birok kiinin zihninde nemli izler brakmtr, fakat
bu birok cilt kalnlndaki tefsiri ok beendiini beyan eden kiilerin ou bile cihad Kutubtan farkl anlamlardr. rnein
bu tefsiri tercme edenlerden biri olan Bekir Karla, diyalog yanls Abant Platformunda yer alm ve devleti ele geirmeye ynelik izgideki hareketleri eletiren bir ilahiyat/slam felsefecisi olmutur.403 Mevdudi ve ondan daha gl ekilde Kutub izgisi, 20. yzylda modernlemeye ve modernizme kar modern fenomenler olarak kendilerini gstermilerdir; Trkiyede bu izginin
etkisi sistem iin ciddi bir tehdit oluturmamsa da Msr gibi lke402 Seyyid Kutub, Fizill-il Kuran, 7. cilt, ev. Hakk engler, Emin Sara ve Bekir Karla, stanbul, Hikmet Yaynevi, t.y., s. 141.
403 Karlann Kutub izgisine uzak fikirleri iin bir rnek: Bekir Karla, Cihad
ve Terr, Karizma, Mart 2002.
lerde yukardan-aa slamile(tir)meyle ilgili bu proje, Msrn

rejimi iin nemli bir tehdit olmutur.404 Kutub, slami olmayan
tm idarelerin cahiliye (genelde slam ncesi putperestleri ifade
etmek iin kullanlan bu deyimi Kutub; hem Bat iin hem de Mslmanlar yneten slamdan uzak bulduu ynetimler iin kullanmtr) olduunu syleyerek, bunlarla yaplan savan cihad olduunu savunmutur.405 Msr iktidarn ve toplumdaki -kendilerini Mslman olarak niteleyen- destekilerini kfir/cahiliye olarak niteleyen Kutubun yaklam, Msrn kendini Mslman olarak niteleyen halk iinde Mslmanlar ve kfirler gibi kutuplamalara sebep olmutur.406
c. Devrimci slam ve Trkiyedeki Etkin Cemaatler:

Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendi-Kotku Cemaati
eride ise Trkiye apnda bilinen etkili hibir slami grup, devrimci -iddet kullanarak- bir ekilde merkezi ele geirerek, halk
yukardan-aa slamiletirme stratejisi benimsememi ve uygulamamtr. Aslnda birok ilde taraftar ve nemli lde etkisi
bulunan Trkiye apnda etkili olan/olmu gruplar bellidir. Bunlar
teker teker incelenerek de bahsettiim gr teyit edilebilir.
1- Nurcular: Bahsedilen gruplarn en yaygn ve en etkin olan
Nurcu gruplardr; Trkiyenin tartmasz en ok taraftara sahip ve
en etkin grubu olan Glen Cemaati de bu kategoriye girmektedir.
Nurculuun kollarnn temel stratejisi bireyleri yz yze grerek;
kitap, dergi ve gazete gibi yaynlarn okutarak Ehli Snnet slami
gre ve kendi gruplarna yaknlatrmak olmutur.407 Devleti id404 Mohammed Ayoob, The Many Faces of Political Islam, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 2008, s. 66-74.
405 Leonard Binder, Islamic Liberalism, s. 177-181.
406 Tark Ramadan, slami Yenilenmenin Kkenleri, s. 442.
407 Nurculuun bu yaklam, daha nce alntlar yaptm Nursinin ve Glenin kitaplarndan, ayrca Glen Cemaatinin yaynlarndan bellidir. Glen Cemaatinin
idaresindeki Samanyolu televizyonu ve Zaman gazetesinin yaynlar da bunu teyit etmektedir. Daha da nemlisi, bu gruplarn bugne kadarki eylem pratiini
incelediimizde de hep bireyleri kendi cemaatlerine ekmeye altklarna, fakat devletin merkezini iddet ieren eylemlerle ele geirerek yukardan-aa dzenleme yapma ynnde bir giriimleri olmadklarna tanklk etmekteyiz. Ayr-
186
det vastasyla ele geirerek, toplumu, yukardan-aa slamiletirmeyi dnen radikal/devrimci zmcler, slami kesimi kendi
taraflarna ekerek gelimelerini engelleyen Nurcu stratejiyi u rnekteki gibi eletirmilerdir: Fethullah Hoca ve dier Nurcular
tabandan gelerek slami bir sisteme sahip olamayacaklarn anlamayacak kadar cahiller. nce devleti kontrol etmek ve sonra onu
yukardan-aaya yaratmak zorundasnz.408
2- Sleymanclar: kinci byk grup Nakibendi ekolnden
olan ve bu ekoln dier mensuplarna gre kendisine has zellikler ihtiva eden Sleymanclardr; bunlarn eylem plan ise zellikle atklar Kuran kurslarnda ders verdikleri yz binlerce genci Ehli Snnet slam grne ve cemaatlerine yaknlatrmak olmu, fakat devletin merkezini iddet kullanarak ele geirerek
yukardan-aa dzenleme yapmak eklinde bir strateji ve eylemleri gzlenmemitir.409 Nurculuk ve Sleymanclk dnda ballarnn says milyonlara ulam baka bir slami grup gstermek
mmkn deildir.
3- Nakibendi-Kotku Cemaati: Siyasal slamdaki etkisinin
nemi sebebiyle Gmhanevi-Nakibendi tarikatn da deerlendirmemize katabiliriz.410 Bu tarikatn eyhi Abdlaziz Bekkinenin
ca baknz: John O. Voll, Fethullah Glen: Yeni slami Sylemde Modernitenin
Almas, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004, s. 290-298.
408 Bunu, Sezgin Koak, Hakan Yavuza, Konyada yaptklar grmede beyan etmitir: Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 272.
409 Sleymanclar; -Ruen akrn kitabnn ilk basksnn tarihi olan 1990dan nceki tespitlerine gre- binin stnde zel binada yz binden fazla gence kurs vermekte, Avrupay a gibi saran 215 slam Kltr Merkezini bnyelerinde barndrmaktadrlar: Ruen akr, Ayet ve Slogan, s. 125-138. Hakan Yavuza gre
Sleymanclar drt milyonluk mrid saysyla ikinci byk cemaattir. (Bence bu
tahmin abartl olsa da Sleymanclarn tahmin edilen gc hakknda bir kanaat
verebilir.): Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 196-202.
410 Ayrca Nakibendiliin nemli kollar olan Erenky Cemaati, smail Aa Cemaati ve Menzil Cemaati saylabilir. Ele alnanlardan sonraki en geni taraftar kitlesine sahip cemaatler bunlardr. Bu cemaatlerin de sylem ve yaynlar; devletin
merkezini iddet kullanarak ele geirmeye ynelik bir strateji benimsemediklerini, bireylerin nefsini terbiye suretiyle maneviyatlarn ilerletme ve vaazlar, yaynlar, yz yze grme suretiyle ballarn arttrma stratejilerini benimsediklerini gstermektedir: Ruen akr, Ayet ve Slogan, s.56-72.
1952deki lmnden sonra baa geen Mehmet Zahid Kotku

(1897-1980)411 Erbakann lideri olduu MNP ve MSPnin kuruluunda rol oynad. Babakan ve cumhurbakan olmu Turgut
zaln, babakan olmu Necmettin Erbakann, Babakan Recep
Tayyip Erdoann ve daha nl birok ismin bu tarikattan etkilenmesi; ayrca slami kesimin siyasete olduu kadar ekonomik hayata girmesinde de bu tarikatn tevikleri nemlidir.412 Bu tarikatn hedefi de toplumu yukardan-aa iddet kullanarak deitirmek olmam; fakat Ehli Snnet slami gr vaazlaryla, yaynlaryla ve yz yze grerek yaygnlatrmak ve cemaatin halkasn geniletmek olmutur. Burada, bu tarikatn kuruluunda rol oynad MNP ve MSP izgisinin; Kepelin, 1980lerden nce slam
dnyasnda var grd, merkezi ele geirerek yukardan-aa
dzenleme yapmaya alan eilime karlk gelip gelmedii sorulabilir. Kepelin yukardan-aa dzenleme ile kast devrimci,
iddet kullanarak (randa 1979da olduu gibi) sistem deiikliidir. Eer gizli niyetlere atf yapan bir sylemle hareket edilmez ve
bu partilerin tzel kiiliklerine ve eylemlerine baklrsa; bu partilerin, anayasa erevesinde kurulmu, sistem ierisinde demokrasinin kurallaryla dnm yapmaya alan, kendi taraftarlarna sivil toplumda daha fazla g aktarmnda bulunma ve onlar devletin basksndan bamszlatrma hedefleri gden, kurucu ideolojiye zt bir konumda olmalarna ramen -bu partilerin kapatlma sebebi budur- legalitelerini muhafaza etmeye ve iddet kullanmndan uzak durmaya alm olan kurumlar olduklar anlalr.
Sonuta, Trkiye Cumhuriyetindeki slami kesimin yaygn ve
nemli hareketlerinin hibiri; Kepel ve Glenin devrimci slam
olarak grdkleri, 1980lerden nce olduklar var saylan hareketlere karlk gelmemektedir. Trkiyede, 1980lerden hem sonra
hem de nce yukardan-aa iddetle devleti ele geirmeye ynelik devrimci bir strateji benimsemi nemli/etkili hibir hareket
yoktur; devrimci sylemi benimsemi gruplar ve bireyler marjinal
kalmlardr. Trkiyedeki nemli slami hareketlerin temel strate411 erif Mardin, Trk Tarihinde Nakibendi Tarikat, ada Trkiyede slam,
Ed. Richard Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991, s. 86-87.
412 Hakan Yavuz, a.g.e., s. 191-192.
188
jisi ve eylem pratii; yz yze, vaazlarla ve yaynlarla bireyleri dntrmek ynnde gereklemitir. Bu gruplarn benimsedikleri
temel strateji yukardan-aa devrimci deitirme deil, aann iinde alarak aay deitirme ve aadaki gle yukary yaplandrma eklinde olmutur. Fakat bu gruplar iin devletin
yukardan-aa belirleyici gcnn azalmas; devletin ideolojisine
aykr aann iindeki faaliyetleri devlet basksyla engellendii iin, nemli olmutur. Bu gruplar, nceden bahsedilen srelerin
sonunda, kendi dnya grlerine zt devletin sekler ideolojisinden bamszlaarak ve yeni frsat alanlarnn sunduu imknlarla
holdingler, finans kurulular, radyolar ve televizyonlar gibi aralara sahip olarak etkilerini ve glerini arttrmlar; sivil toplum kurulularnn, temsil ettikleri kitlenin szcs olma fonksiyonunu,
etkin biimde gerekletirmeye balamlardr. Aadan-yukar
etkinin (evrenin de merkezi belirledii/etkiledii) yeni oluan siyasi, sosyal ve ekonomik ortamn belirgin bir unsuru olarak ortaya
kt gnmzdeki yapda; evrenin nemli bir unsuru olan slami kesimin gc, merkezin politikalarnn ve yapsnn belirlenmesinde ciddi derecede etkide bulunabilecei/bulunduu bir seviyeye
-devrimci ve iddet temelli bir strateji uygulanmadan- ulamtr.
B. 1980lerden Sonra Trkiye

Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar
smanldan Trkiye Cumhuriyetine geildikten sonra, zellikle kurulan birok yeni eitim kurumu sayesinde, devletin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn arttn grdk. Ayrca
Cumhuriyette devletin ideolojik aygtlaryla daha geni bir toplulua ulaabilmesi ve 1950lerden sonra ehirlemenin artmas gibi,
halkn daha ok bu aygtlarn etkisi altna girmesini salayan siyasi ve sosyal yapdaki deiikliklerin olduunu iledik. Aslnda
1980lerden sonra, eitim kurumlarnn ve ehirlemenin artmasnda dorusal bir art grafiinin gzlenmesiyle, devletin ideolojik
aygtlaryla daha ok kiiye daha youn ekilde ulalmas mmkn olmutur. Fakat bu olgulara ramen, burada savunduum tez,
Trkiye Cumhuriyetinde devletin ideolojik aygtlarnn toplumu dntrme kapasitesinin dorusal bir art grafii izle(ye)medii; 1- devletin ideolojik aygtlarndan bamsz olarak kitle iletiim aralar gibi unsurlarla kresellemenin toplumu dntrme
kapasitesinin artmas ve 2- merkezin kurucu ideolojisine muhalif
olan unsurlarn, zellikle slami hayat grn benimseyenlerin,
kitle iletiim aralar ve eitimsel aygt gibi ortamlarda mevzi kazanmas ve kendi medyalaryla eitim kurumlarn kurmalar gibi
nedenlerle, devletin ideolojik aygtlaryla dntrme kapasitesinin, 1980ler ve sonrasndaki srelerde azalddr. Kurucu ideolojinin, ideolojik aygtlarla nfuz ettirilme kapasitesinin azalmas,
devletin kurucu sekler ideolojisine muhalif slami hayat grn
savunan bireylerin ve gruplarn bamszlklarn ve glerini arttrmalarnn nemli sebeplerinden birisidir. Bu blmde bunu gstermeye alacam. Dier yandan bu konu asndan nemli bir
husus olan, 1980lerden sonra, merkezde kurucu ideolojiden farkl
190
grlerin de seslendirilmesinin artmas daha sonraki balkta tartlacaktr. (Bu blmn C maddesinde ele alnacak; merkezde
farkl ideolojiler etkili olunca, bahsedilen aygtlarn kurucu ideoloji ynnde kullanlmas azalmtr.)
1. Kreselleme Srecinde
Kitle letiim Aralarnn Artan nemi
Kitle iletiimi birok medya kurumunu ve rnn dile getirmekte kullanlan yaygn bir terimdir; fakat bu ifadedeki iletiim
szc yanltc olmamaldr. letiim szcyle zellikle karlkl bir alveri kastedilmekle beraber, bu terimde kastedilen
daha ok ileticiden alcya tek ynl olarak gerekleen bir mesaj
akdr.413 McLuhan, iletiim teknolojisindeki gelimelerin, toplumun yapsnda ve dncesinde yol at devasa deiikliklerin
gerekli ilgiyi grmediini; birok dnrn, bu konuda, devekuu
gibi kafalarn topraa gmdklerini ifade etmektedir. O, elektromanyetik keiflerin, btn insani ilikilerde ezamanl alan yaratm olduunu syler ve insan ailesinin artk kresel kyde yaad gz nnde bulundurularak, kresel ve toplumsal analizlerin
yaplmas gerektiini savunur.414 McLuhan, medyay, insann uzantlar olarak dnr; nasl tekerlek ayan, giysi bedenin uzantsysa ayn ekilde radyo kulan, televizyon gzn uzantsdr. Bu duyularn deimesi ise insann, dnce ve davranlaryla deiimi
anlamn tar. nsan, bu uzantlarnn farkna varmaz, merkezi sinir sistemi adeta anestezi ile kendini uyuturmaktadr; McLuhan
buna Narcissus miti der. (Bu, Freudun bastrma diye ifade ettii mekanizmaya benzer.)415
413 John B. Thompson, Kitle letiiminin Baz zellikleri, ev ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005, s. 210-211.
414 Marshall McLuhan, Gutenberg Galaksisi, 2. bs., ev. Gl aal Gven, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2007, s. 47-48.
415 Erol Mutlu, Televizyon ve Toplum, Ankara, TRT Yaynlar, 1999, s. 57-58. Mutlu, McLuhann bu durumu niye Narcissus miti olarak nitelediini yle aktarr: Narcissus sylencesine gre gen Narcissus -ki bu narkoz, kendinden geme, dumura urama anlamlarna gelen bir szcktr- suda grd kendi yansyan grntsnn bir bakasna ait olduunu zanneder. Kendisinin ayna sayesinde gerekleen uzants, kendisinin bir paras haline gelene kadar alglar dumura urar. Kendi uzantsna uyarlanm ve kapal bir sistem haline gelmitir. Bu
Baudrillard, ada toplumun mevcut durumunda medyann etkisine dikkat ekmitir. ktidar ilikilerini incelerken Foucaultnun,
medya olgusuna gereince yer vermemi olmas; Baudrillardn,
Foucaultya getirdii yerinde bir eletiridir.416 Baudrillard, medya
araclyla bugne gelinmesini teknolojik determinist yaklamyla aklarken; bir simlasyonlar dnyasnda yaandna, medyann
sunduu modeller ile gerek arasndaki ayrmn bulanklatna
dikkat eker. rnein bir TV dizisindeki doktor simlasyonu veya
ideal ev, ideal model, ideal seks hakkndaki simlasyonlar hipergereklii oluturup, gereklii dntrmeye bile balarlar.417
Televizyonun insanlar etkilemedeki bu gc, birok kiiyi karamsar grlere itmitir. Neil Postman bunlardan birisidir; televizyonu bizi iten fetheden, kendisine isteyerek teslim olduumuz,
bizi gle oynaya yiyip bitiren bir canavara benzetir. Kendimizi teslim ediimizin nedeni ise elence ve oyalanmamzdan aldmz
hazdr.418 Herbert Marcuse ise medyann, bilgi aktarma ve elendirme gibi gzken fonksiyonlarnn ardnda maniplasyon ve endoktrinasyon yattna dikkat ekmitir. Marcusea gre insanlarn
tek boyutlu kalma ve kendileriyle toplumlar zerinde salkl
deerlendirme yapamamalarnn en nemli sorumlusu medyadr.419
Max Horkheimer ve Theodor Adorno da kitle iletiim aralarnn, insanlar ve kltrel biimleri metalar haline dntrmelerine; insann, gerekle kurguyu, rasyonelle irrasyoneli ayrma yetisini ykmalarn eletirmilerdir. Horkheimer ve Adornoya gre kitle
iletiim aralar, kapitalizmin tahakkmn yaygnlatrma aralar
olup; zihnin zerkliini ve bireyin znelliini tahrip etmilerdir.420
Bu ynyle Horkheimer ve Adorno iin medya, sistemin ideolojik aygtdr. Nitekim Althusser de medyay, devletin mevcut resylencenin ana fikri, insanlarn kendilerinin baka bir maddedeki uzantlar karsnda derhal bylenmeleridir. (s. 58)
416 Steven Best, Douglas Kellner, Postmodern Teori, ev. Mehmet Kk, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998, s. 154.
417 A.e., s. 148-150.
418 Erol Mutlu, Televizyon ve Toplum, s. 163.
419 Herbert Marcuse, One-Dimensional Man, Boston, Beacon Press, 1991, s. 8,
245-246.
420 Jack Zipes, Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi, ev ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005, s. 227-229.
192
tim ilikilerini yeniden retmesini mmkn klan ideolojik aygtlar arasnda saymtr.421 Burada, bahsedilen dnrlerin, kapitalist
retim ilikilerinin muhafazasnda, medyay, devletin ideolojik aygt olarak deerlendirmeleriyle; benim, Trkiye Cumhuriyetinin,
ideolojisini nfuz ettirmede kulland ideolojik aygtlarnn nfuz
gcnn, medyann etkisinin artmas ve zellemesiyle nasl deitiini deerlendirmem arasndaki farka dikkat edilmelidir. Buraya
kadar alntlar yaptm yazarlarla, ayn ekilde, iinde bulunduumuz dnemde medyann toplumu dntrmede ve dnceleri etkilemede nemli unsurlarn banda geldiini; bu etkiyi hesaba katmayan aklamalarn mutlaka ksr kalacan ve bu etkinin, farknda olunmadan, elenirken gerekletiini savunuyorum. Fakat benim odak noktam; Trkiye Cumhuriyeti merkezinin, ideolojik aygtlaryla nfuz gcndeki deiimin, slami kesim iin yol at
deiikliklerdir. Bu odak noktas asndan, kreselleme srecinde etki eden kitle iletiim aralarnn -zellikle elektronik medyay kastediyorum- Trkiyedeki slami kesim iin sonucu; devletin,
ideolojik aygtlaryla toplumu ve toplumun bir paras olan slami
kesimi dntrme kapasitesinin azalmas olmutur. Bunun balca iki nedeni vardr:
1- Medya araclyla, devletin ideolojik aygtlarndan bamsz bir ekilde kresel kltr -zellikle konumuz asndan nemli Neo-liberal deerler- toplumu dntrmektedir. Medyann bilgi ve hayat gr aktarmada artan
rol, devletin ideolojik aygtlarndan rol almak anlamna
gelmektedir.
2- slami kesim, kurduu medya organlaryla, alternatif bir
ideolojiyi yaygnlatrmaktadr.
nceden bireyin kimliini ekillendirmede ailenin ve dinsel
ideolojik aygtlarn rol birincilken; sonradan dinsel ideolojik aygtlarn yerini, Althusserin de dikkat ektii gibi eitimsel ideolojik aygtlar almtr.422 Gittike medyann etkisinin artmasyla,
Trkiyedeki eitim kurumlarnn da Diyanet gibi dinsel ideolojik aygtlarn da bireyleri ekillendirme kapasitesi azalmtr. Ayr421 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, s. 169.
422 A.e., s. 176-177.
ca Marcuseun dikkat ektii gibi ailenin, medya ile rekabeti ok

zordur ve medyann ykselen nemi, ailenin de bireyler zerindeki etkisini azaltmtr. Marcusea gre toplumsallama etkeni olarak aile kerken kitle iletiim aralar ykselmitir.423
Medyann ykseliiyle yeni kontrol biimleri ykselie geerken, eski kontrol biimlerinde deiimler de olmutur. rnein Trkiye merkezinin -dier birok lke gibi- medya zerindeki hkimiyeti, eitimsel ideolojik aygtlarna nazaran ok dktr.
RTK gibi kimi kurumlar devletin ideolojisine uygunluu denetlese de bu kontrol, devletin eitimsel ideolojik aygtlarndaki kontrolyle mukayese edilemez. stelik kablolu yaynlarda kan kanallar ve internette yaynlanan ierik zerindeki kontrol yok denecek kadar azdr. Sonuta, bata devletin eitimsel ideolojik aygtlarndan olmak zere, medyaya transfer olan bireyleri ekillendirme
kapasitesi; devletin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn azalmas
demektir. Elektronik medyay devletin ideolojik aygtlarndan biri
olarak saymak 1990lara kadar ksmen doru olabilir. (Devlet kontroll zelletirme ncesi yaynlarda da yaymlanan filmler, -Dallas
gibi- yabanc diziler gibi yaynlarla kresel kltrn, devletten bamsz bir etki gc vard.) Fakat TV ve radyo kanallarnn zelletii, uluslararas yaynlarn Trkiyede ok rahat seyredilmeye baland ve dier medya organlarna gre devletin zerindeki kontrolnn daha az olduu internetin yaygnlat 1990lardan sonra;
medyay, devletin ideolojik aygtlarndan ziyade devletin ideolojik
nfuz gcn azaltan aygtlar olarak grmek gerekir.424
423 Douglas Kellner, Kltr Endstrileri, ev. ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim
Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005, s. 238.
424 Althusserin dikkat ektii gibi devletin ideolojik aygtlarnn devlet kurumu olmas art deildir; bunlar zel kurulular da olabilir. Althusser zel ya da kamusal olmas pek nemli deildir. nemli olan ileyileridir demektedir: Louis Althusser, a.g.e., s. 170. Trkiyedeki medyaya, rnein slami kesimin ynettii medyaya baktmzda; bunlarn ileyilerinin, devletin kurucu ideolojisiyle
uyumlu olmad aktr. Bunun yannda bu uyumsuzluk her hususu kapsamaz;
birok zel medya organyla beraber slami kesimin medya organlarnn ou da
devletin blnmez btnl veya mevcut ekonomik sistemin devam gibi baz
hususlarda devletin ideolojik aygtlar gibi fonksiyon grmektedirler. Sonuta,
zel elektronik medyann k, tamamyla, her hususta devletin ideolojisine muhalif aygtlarn kurulmas deildir; fakat devletin eskisi kadar toplumu maniple
194
Trkiyenin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn azalmas, bu

aygtlarla seklerletirilmeye allan slami kesimin zgrlemesi anlamna geldii iin konumuz asndan nemlidir. Fakat dier yandan, devletin ideolojik aygtlarnn seklerletirici etkisinden kurtulan slami kesim; McLuhann Narcissus miti ile dikkat
ektii gibi, uyumu bir vaziyette, elenirken farknda olmadan,
kresel kltrn seklerletirici, tketimi her trl deerin stne karan deerleriyle dnmektedir. Devletin merkezi, ideolojik
aygtlaryla Batllatrma gcn kaybederken; ortaya kan yeni
g medya, gcn hissettirmeden, organlarn genilemesi ile
Batl deerleri -en yeni formuyla Baty- aktarmaktadr. Sonuta devletin merkezinin ideolojik aygtlarndaki g kayb, mutlak
olarak ideolojisinin tm unsurlarnn Trk toplumunda g kaybettii anlamna gelmez. rnein kadnlarn kamusal alana daha ok
kmas veya Batl kyafetlerin benimsenmesi gibi Cumhuriyetin
kurucu ideolojisine de uygun kimi unsurlar, medyann ykselen
etkisi ile yaygnlamtr. Fakat bu dnmlerde devlet merkezinin -ve devletin ideolojik aygtlarnn- nemi ve kontrol azalmtr. rnein medyann oluturduu, -Baudrillardn deyiiyle
hipergerekilikteki- kadn imgesi; bireyci, kendi hazzna ncelik veren zellikleriyle, Kemalist ideolojinin vatansever-fedakr
kadn imgesinden de uzaktr.
Burada birok yerde medya olarak vurgu yaplann, zellikle Bat, hatta Amerikan merkezli bir kltr yayan medya olduuna dikkat edilmelidir. Bu medya bir yandan genelde Bat, zelde
ise Amerikan kltrn yaymaktadr; nitekim Fransada bile birok entelektel, medyayla yaylan kltr sonucunda Coca Colann
-simgesel neminden dolay Coca Colaya zellikle vurgu yaplmaktadr- yaygnlamas ve Fransz olmann anlamn yitirmesi karsnda endielerini ifade etmilerdir.425 Aadaki satrlarda
hem McLuhan, Baudrillard, Horkheimer, Adorno, Marcuse gibi
dnrlerin dikkat ektikleri, Batl, zellikle de Amerika merkezli, Neo-liberal deerleri yayan hkim medyann (daha ok elektetme gc kalmadn tespit etmek nemlidir.
425 Jean-Noel Jeanneney, Balangcndan Gnmze Medya Tarihi, 3. bs., ev.
Esra Atuk, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, s. 322.
ronik medyann) yaygnlamasyla, Trkiyedeki devletin ideolojik aygtlarnn azalan etki gcne deineceim; hem de konumuz
asndan nemli, bu hkim medya dnda gelien (bir yandan da
bu hkim medyann etkisindeki) slami kesimin alternatif medyasnn yaygnlamasyla, bu aygtlarn azalan etki gcne temas edeceim. Buradaki tespitim, siyasi ve sosyolojik bir olgu olarak Trkiye merkezinin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn azalddr.
Aslnda bu olgu, Stephen Cohenin dikkat ektii, dnyann hemen her yerinde devletlerin bilgi zerindeki tekele yakn denetiminin, yeni oluan elektronik medya olgusuyla zayflama srecinin, Trkiyede de yaanmasdr.426 Bu tespit, tam olarak devletin
ideolojisinin gcnn her ynyle azald anlamna gelmez. nk medyann ykselen gc, bir yandan devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltrken; bu medyann devletin ideolojisine hizmet
ettii kimi hususlar da vardr. Ak olan bir durum vardr ki; o da
hkim medyayla yaylan yeni kltrle ve alternatif medyayla yeni
g odaklarnn glenmesiyle, siyaset ve toplumla ilgili denklemin daha kark ve analizi zor bir hl alddr.
2. zel Radyolar ve slami Kesimin Radyolar

Radius kelimesinden treyen ve ma anlamna gelen radyo
okuma yazma bilmeyen kitlelere bile szle ulamay mmkn klan
bir kitle iletiim aracdr ve 1920ler-1930lardan itibaren kurumsallaarak dnyada yaygnlamtr.427 Ekonomik liberalizmin bir
dogma olarak benimsendii Amerikada, en bandan itibaren radyolar zel teebbs tarafndan yaygnlatrld.428 Fakat Avrupada,
radyolarn devletin ideolojik aygt olmaktan kmasndan duyulan
endieyle radyolardaki devleti tekel uzun bir sre srd. Nitekim
II. Dnya Savanda radyolarn halk ynlendirmedeki gc gzlemlenmiti; bu topyekn savan bir boyutu da savaan devletle426 Stephen P. Cohen, U.S. Security in a Separatist Season, Toward The TwentyFirst Century, Ed. Glenn Hastedt, Kay Knickrehm, New Jersey, James Madison
University, 1994, s. 432-433.
427 evket Saylgan, Kreselleme Srecinde Trkiyede Yabanc Sermayenin Medyaya Girii, Kreselletirme Makinesi: Medya, stanbul, Beta, 2008, s. 217.
428 Jean-Noel Jeanneney, a.g.e., s. 146.
196
rin radyolar arasnda yaanmt.429 Avrupadaki birok yerde zel

radyolarn faaliyet gstermesi ancak 1970lerden sonra mmkn
oldu. ngilterede BBC, radyolarn zerindeki tekelini 1972de kaldrd, talyada 1975ten sonra zel radyolar yaygnlamaya balad, Belikada ise bu sre 1970lerin sonunda, 1980lerin banda yaand.430
Kreselleme srecinin hzland dnyada Neo-liberal deerlerin ykselmesi ve Trkiyede bu deerlerin yaygnlatrcs
zal hkmetleriyle, 1980ler Trkiyesinde zelleme ykselen deer olmutu. Amerikada en bandan itibaren olduu gibi,
Batnn, Atlantikin dier yakasndaki blm Avrupada da zel
radyolarn yaygnlamasyla; Trkiyenin, rol modeli ve referans
noktas olan Baty takip etmesinin, radyolarn zelletirilmesini
ierecei iyice aa kt. Trkiyenin d politikasnn 1980lerden sonraki temel hedefi olan ABye girme hedefi de bu sreci destekliyordu. Sonuta dnyadaki ve Trkiyedeki konjonktrn sonucu olarak 1990larda Trkiye zel radyolarla tant. Avrupada
zgr radyolar mcadelenin ve kamuoyunun desteiyle kuruldu,431 Trkiyede de uygun konjonktrn iinde yaplan mcadele ve kamuoyu desteiyle zgr radyolar olutu. nce yasal
olmayan bir ekilde balayan ve tartmalara konu olan zel radyo yayncl, daha sonra gerekli yasal dzenlemeler erevesinde yaplmaya baland. Kamuoyundan gelen youn basknn da etkisiyle 8 Temmuz 1993te, TBMMnin 3913 sayl kararyla, 1982
Anayasasnn 133. Maddesi Radyo ve televizyon istasyonlar
kurmak ve iletmek kanunlarla dzenlenecek artlar erevesinde
serbesttir eklinde deitirilerek, zel radyo ve televizyonlar merulatrlm oldu.432
Radyolarn zellemesi televizyonlarla ayn dneme geldii
iin hem gze hem de kulaa hitap eden televizyonlarn yannda
radyolar ikinci planda kalmtr. Fakat radyo dinleyenlerin gnn
ne kadarn radyo dinleyerek geirdiine bakldnda, ortaya kan
429 A.e., s. 167-190.
430 A.e., s. 250-252.
431 A.e., s. 250-255.
432 Vedat Demir, Trkiyede Medya Siyaset likisi, s. 191.
zaman diliminin hi de azmsanmayacak lde olduu gzkmektedir. RTKn yaptrd ankette, radyo dinlediini beyan edenlerin oran % 59,4e gelmektedir.433 Radyo dinleyicilerinin, hafta
ii radyo dinleme miktar 3,41 saatken, hafta sonu 3,27 saattir. (Bu
anketten nce 2007 ylnda yaplan ankette radyo dinleme miktar
daha da yksek kmtr.434 Aadaki tabloda hafta ii radyo dinleme oranlarn gryorsunuz:435
Hem kurulmas daha az sermayeyle mmkn olduu hem de

yerelleriyle birlikte says bini geen radyolarn denetimi zor olduu
iin; slami kesim, radyoculuu, g arttrmnda ve ideoloji yayma433 RTKn yaptrd aratrmada 4376 kiiyle grlm; bunlarn 2600 radyo dinlediini, 1776s ise radyo dinlemediini beyan etmitir: Radyo Dinleme
Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, 2009, (evrimii) http://www.rtuk.org.tr/upload/File/Radyo2_DinlemeEgilimleri10sub2010.pdf. 17.06.2010. s. 25.
434 A.e., s. 34-37.
435 A.e., s. 29-33.
198
da -slami terminolojiyle tebli faaliyetinde- nemli bir ara olarak benimsedi. Birou yerel olan bu radyolarn ne kadarnn slami radyo olduunu tam olarak belirlemek hayli zor olsa da bu konuyla ilgilenen bir gazeteci-yazar, 1997 ylnda, Trkiyedeki 1057
radyodan 500nn slami izgide olduunu ifade etmitir.436 rnein Glen Cemaatinin Bur FMi ve skenderpaa Cemaatinin
Akra FMi, saylar yzlerle ifade edilen slami kesimin radyolar iinde popler olan radyolardandr. kisi de 1993 ylnda kurulan
bu radyolar, benzerleri birok radyo gibi hem slami grleri yaygnlatrma, hem kendi cemaatlerine ulaarak cemaatlerinin birliini salama fonksiyonunu yerine getirmekte; bu radyolarda cemaatlerin liderleri olan Fethullah Glen ve Esat Coann (2001de vefat etti) vaazlar yaymlanmaktadr.437 slami kesimin yaygn olarak dinlenen dier radyolar Kanal 7 ve Meltem FMdir.438 Bu drt
radyo, en ok dinlenen 20-30 radyo arasndadr. Fakat dini ierikli
yayn merkezli politikas olmayan radyolarn, dini ierikli olanlardan daha fazla dinlendii de hatrlanmaldr.439 Radyo dinleyicilerinin en ok mzik dinlemek iin radyoyu kullanmalar,440 radyo yaynclarn talep edilen mzik yaynlarn yapmaya zorlamakta, fakat bu hususta Ehli Snnet baz yorumlardan kaynaklanan ekinceleri olan Ortodoks-Ehli Snnet slami kesim, dier radyolarla yarta dezavantajl bir duruma gelmektedir. slami kesimin radyolar dier radyolardan daha az dinlenseler de zel radyolarn olmad dnemle kyaslandnda, tebli yapmalarnda ve cemaatlerinin birliini salamalarnda, slami kesimin gruplar iin ortaya kan bu yeni imkn kayda deerdir.
slami kesimin iinden, radyo gibi medya teknolojisinin bakalar tarafndan retildiini, bunlarn slami bir pakette sunulmasnn hibir eyi deitirmeyeceini; McLuhann ifade ettii gibi,
aracn mesajn ta kendisi olduunu syleyerek, bu yeni tketim
436 Faruk Bildirici, Bu Radyolar m stedik?, Hrriyet, 14.10.1997.
437 Alper Bilgili, The Re-Organization of the Main Islamic Communities In Turkey, Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul 2006, s. 60, 70-71.
438 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, s. 11.
439 A.e., s. 47-50.
440 A.e., s. 14.
ve iletiim biimlerini eletirenler oldu.441 Gerekten de slami radyoculuk, slami kesimin; g kazanmasnda bir ara olduu gibi, dnmne sebep olan bir ara da olmutur. Ehli Snnet slami kesim
arasnda, kadn sesinin -zellikle ark sylerken- duyulmamas gerektiiyle ilgili ve mzik aletlerinin caiz olmadyla ilgili yaklamlar442 her geen gn azalmaktadr. Fakat McLuhan takip ederek;
aracn, mesajn ta kendisi olduunu, dnmn sorumlusunun radyonun kullanl tarzndan ziyade bizatihi radyonun kendisi olduunu dnmek -bu yaklam nemli baz hususlara dikkat ekiyor olsa
da- bence, temelde, doru gzkmemektedir. Nitekim Francis Fukuyama da iletiim teknolojisindeki gelimelerin, deer ynnden ntr
olduuna; deiik ideolojilerin farkl deerler iin bu teknolojiyi kullanmasnn mmkn olduuna dikkat ekmitir.443
3. zel Televizyonlar ve slami Kesimin Televizyonlar

1939 Londrasnda, BBCnin haftada 24 saat olarak yapt yaynlar alabilen 20.000 televizyon alcs vard. Amerikann savaa
girdii yl olan 1941de ise Amerikada sadece 5.000 televizyon
alcs vard. II. Dnya Sava radyonun yldzn parlatrken mhendislerin baka yne kayan dikkatleri televizyonun gelimesini
nledi. Sava sonras yllarda ise radyonunkine benzer bir hikye
yaand; Amerikada yine ekonomik liberalizme uygun bir ekilde televizyonculuk zel sektrn giriimleriyle geliti, Avrupada
ise televizyonun devletin ideolojik aygt olmaktan kmasnn endiesiyle devlet tekeli korundu. Fakat radyolarda olduu gibi televizyonlarda da halkn artan talepleri ve basks sonucunda devlet tekeline son verildi.444 Televizyonlarda devlet tekeline son verilmesi radyolara yakn dnemdedir; talyada 1970lerin sonunda
kargaal bir srele zel televizyonlar yaylmaya balad, 1985te
Fransada zel kanaln almas byk yenilikti, Almanyada ise
ilk zel kanal 1985 ylnda faaliyete geti.445
441 Umut Azak, slami Radyolar ve Trbanl Spikerler, slamn Yeni Kamusal
Yzleri, 2. bs., Ed. Nilfer Gle, stanbul, Metis Yaynlar, 2000, s. 96.
442 A.e., s. 105-106.
443 Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, New York, Harper
Collins Publishers, 2002, s. 7.
444 Jean-Noel Jeanneney, a.g.e., s. 260-262.
445 A.e., s. 293, 295, 301.
200
Bylece Trkiyenin referans noktas Batnn her iki blgesinde de zel televizyonlar yaylm oldu. Bu d etken, Trkiyenin
AB sreciyle Batya yaknlamasn arttrmas ve zalla zellemenin ykselen deer olmasyla birleince; zel televizyonculuk
da -zel radyoculuk gibi- Trkiye iin kanlmaz oldu. 1968 ylnda TRTnin ilk deneme yaynn yapmasndan 1990 ylna kadar
TRTnin tekeli srd; bu tekel 1990 yl banda, Magic Box adl
kuruluun STAR 1 adyla Trkiye dndan yayn yapmasyla ykld. 1993 ylnda yaplan anayasa deiikliiyle zel radyoculukla
beraber zel televizyonculuk da merulam oldu ve kanallarn saysnn hzla artt bir srece girildi.446
Trkiyenin ilk zel televizyonlarnn sahibi Uzan Grubu ve
Erol Aksoy gibi bankaclk ve dier alanlarda faaliyeti olan byk
sermaye sahipleriyle Doan ve Sabah Grubu gibi yazl basnn
gl isimleri oldu.447 Bu yeni televizyon kanallarnn sahiplerinin
ou TSADn yeleriydiler; zelleme, devletin klmesi ve
sivil toplumun glenmesi gibi Neo-liberalizmle iyice ykselmi
olan deerlerin yaygnlamas, bu kiilerin ideolojisinin -ounlukla bu kesim bu grleri ideoloji olarak anmasa da- bir gereiydi. Sonuta bu yeni medya, Neo-liberal deerlerin yaygnlamasna
hizmet etti; rnein, iler Dursunun bu televizyonlarn haberleri
sunu biimlerini analiz ederek gsterdii gibi, bu televizyonlarla zellemenin toplumun tm kesimleri iin iyi ve gerekli olduu bir anlay yerletirildi.448 Daha nceki balklarda (zellikle 3.
blm A altndaki balklarda) grld gibi evrede etkili slami kesimin, merkezin denetiminden kurtularak gcn arttrmasnn en nemli sebeplerinden biri kreselleme srecinde yaylan
Neo-liberalizmin Trkiyeyi de etkisi altna almasdr. Bu deerlerin toplumda yaygnlatrlmasnda ise zelleen elektronik medyann fonksiyonu dikkat edilmesi gerekli bir neme sahiptir. Byk
sermaye sahiplerinin kontrol ettii medyann; slamn tekisi
olarak alglanan Batl deerlere uygun dizi ve elence programlarn yaymlarken, slami kesimin g arttrmna yol aan sosyal
446 Vedat Demir, Trkiyede Medya Siyaset likisi, s. 190-191.
447 iler Dursun, TV Haberlerinde deoloji, Ankara, mge Kitabevi, 2001, s. 146148.
448 A.e., s. 145-259.
yapnn oluumuna katkda bulunduu birok kii tarafndan anlalamamtr. Dier yandan slami kesim de McLuhann Narcissus miti atfyla gnderme yapt etkinin altnda, bu medyay seyrederken nasl deiimler yaadn fark edememitir. Medya, bireyleri pasif alclara evirerek, elendirirken dntrmekte ve ne
kadar byk bir sosyal ve kimliksel deiime sebep olduunu hissettirmeden etki etmektedir.
Trkiyede televizyonlarn gnde ka saat izlendiini tespit etmek, bireylerin bilgi edinmelerinde, kimlik ve hayat grlerinin
oluumunda; devletin eitimsel aygtlar gibi ideolojik aygtlarnn
neminin neden azaldn ve televizyonun bilgiyle kltr aktarmnda dikkate alnmas gerekli ok nemli bir unsur olarak ortaya
ktn vurgulamamn nedenini gsterecektir. Bu konuda yaplan
en ciddi aratrmalardan biri olan RTKn aratrmasna gre hafta ii gnde ortalama 4.3 saat televizyon seyredilmektedir. Aadaki grafikte toplumun yzde kann, hafta ii ne kadar televizyon
seyrettiini grmektesiniz:449
449 RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, Subat 2009, (evrimii)
http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=0ff756b8292d-4269-9dbc-2bbfe6782cf0, 17.06.2010. s. 38
202
Hafta sonu ise televizyon izlenme oranlar ortalama 4.6 saate kmaktadr.450 (2008de yaplan bu aratrmadaki televizyon izlenme oranlarnn, 2006ya nazaran -hem hafta ii hem hafta sonu
oranlarnda- dt gzlenmitir.451 Bunun bir nedeninin, hzla
yaylan internetin televizyonun izlenme oranlarn drmesi olduu tahmin edilebilir.) Bir kiinin 7-8 saat kadar uyuduunu dndmzde, televizyon izlenen sre uyank olunan srenin drtte birine yakn bir zamana karlk gelmektedir ki bu ok nemli bir sredir ve bireylerin ekillenmesinde neden televizyonun
dikkate alnmas gerekli bir aygt olduunu gstermektedir. Televizyon, hem grnt hem de sesle etki etmesiyle, tm kitle iletiim aygtlar arasnda ayrcalkl bir yere sahiptir. Adorno, baml bireylerin oluumunun en nemli sorumlularnn banda kltr
endstrisinin temel sektr sinemann geldiini ifade eder;452 televizyonlarn yaygnlamasyla sinemalarda izlenen filmler, sinemalardan ok daha fazla evde televizyonlarda izlenmeye balanmtr, televizyonun nemli programlarnn banda filmler -benzer yapdaki diziler ve sitkomlar gibi yapmlar da buna dahil edilmelidir- gelmektedir. McLuhan da zellikle televizyonun, beyni
dumura uratarak, farknda olunmadan, muazzam lde etki yapan zelliine dikkat ekmitir.453 ada felsefedeki medya eletirisi, felsefe tarihinde Platona kadar geri gtrlebilecek, sanatn aldatc potansiyeline dikkat eken eletirinin bir devamdr;454
Eski Yunanda sanatn aldatcl en ok iir-tragedya araclyla gerekletii gibi, gnmzde daha ok televizyon araclyla
seyredilen filmler, diziler, sitkomlar ile gereklemektedir. Dier
yandan yine Platonun dikkat ektii gibi, sanat, insanlarn olumlu ynde eitilmeleri iin kullanmak da mmkndr; fakat olumlu ve doru olann ne olduu ideolojilerin iinde anlam kazanmakta, ksacas ideolojiden ideolojiye deimektedir.
450 A.e., s. 51.
451 A.e., s. 39, 52.
452 Theoodor W. Adorno, Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Kitle letiim
Kuramlar, Der. ve ev. Erol Mutlu, Ankara, topya Yaynevi, 2005, s. 242,
249.
453 Marshall McLuhan, Bruce R. Powers, The Global Village, s. 63-64.
454 Platon, Devlet, 10. Kitap, s. 281-306.
Her ne kadar Trkiyedeki televizyon istasyonlarnn byk

blm slami cemaatlerin dndaki medya sahiplerinin kontrolndeyse de slami kesimin kontrol ettii televizyonlarn da nemli
bir gc vardr. En ok izlenen televizyonlar arasnda, genel izlenme oranlarnda 5. srada yer alan Glen Cemaatinin Samanyolu ve
7. srada yer alan Kanal 7 televizyonlar n plana kmaktadr.455 Bu
televizyonlar; mzik, elence ve magazin programlarnn izlenme
oranlarnda ok izlenen televizyonlarn arasna girememektedir.456
Fakat yerli diziler gibi halkn en ok izledii programlar arasnda
yer alan yaptlarda; Samanyolu 4. (% 6.2), Kanal 7 ise 8. (% 1.9)
sradadr.457 Dini programlarn izlenme oranlarnda ise Samanyolu
1. (% 39.3), Kanal 7 ise 2. (% 23.1) sradadr.458
Bu arada birok kiiye anlalmas zor gelebilecek bir veri ise
Glen Cemaatinin Samanyolu televizyonunun belgesel programlarda birinci olmasdr. stelik ikinci srada yer alan TRTnin (%
19.7), nc srada yer alan Discoverynin (% 7), drdnc srada
yer alan National Geographicin (% 4.4) ve beinci sradaki Yaban
TVnin (% 4.2) toplam izlenme oranlar (% 35.3); Samanyolunun
izlenme orannn (% 37.2) altnda kalmaktadr.459 Bahsettiim istatistik, sadece Glen Cemaatinin belgesellerde baarsn ifade
eder; fakat bu arpc sonucun nedenlerini, slami kesimin dnce ve kavramlarna nfuz etmeyle ilgili bir endie tamayan, hermentik olmayan yaklamlar anlayamaz. Daha nceden (2. blm
D balnda) gsterdiim gibi, Glen Cemaatinin fikri temellerini atan Said Nursi; doadaki olgulardan din lehine karmlar yaplmasn; daha nceden slam felsefesinde bn Rd gibi felsefecilerin benimsedii bu yaklam savunmu ve Nurcu zihinler bu grle ina olunmutur. Belgeseller, uygun ekilde yorumlanarak, bu
amaca hizmet iin kullanlmaktadr. Nursinin, kitaplarnda gndermeler yapt doadaki olgular, Samanyolunun belgeselleri,
grsel olarak zihinlere sunmaktadr; elbette Nursininkine uygun
455 RTK, a.g.e., s. 84.
456 A.e., s. 115-116.
457 A.e., s. 96.
458 A.e., s. 108.
459 A.e., s. 113.
204
yorumlarla. Nursinin radyo gibi aralarn slam iin kullanlabileceine, devletin tekelinin olduu dnemde dikkat eken vizyonu;
daha nce belirttiim gibi, Nurcu gruplarn, bu aralardan kanma
yerine kullanma yolunda tereddtsz giriimde bulunmalarnda ve
bu konuda slami gruplar iinde liderlii ellerinde bulundurmalarnda nemli olmutur.460 (Burada Glenin organizasyon becerisinin ve vizyonunun etkisi de unutulmamaldr.) Sonuta radyolar ve
televizyonlar, Ortodoks-Ehli Snnet slami kesimlerin nne -kadn sesi veya mzik enstrmanlarnda olduu gibi- baz ikilemler
karsa da; bu kesimlerin dnya grlerini yaygnlatrmalarnda,
g arttrmalarnda ve cemaatlerinin birliini salamalarnda byk avantajlar salamtr.
Radyo ve televizyon; 1980ler, 1990lar, 2000ler boyunca kesintisiz devam eden ehirlemenin artmas, elektriin ulamad
ok az yer kalmas, vericilerin yaygnlamas sreciyle ve ulalmas ok kolay metalar haline gelmeleriyle geni bir kesimin dinledii/izledii kitle iletiim aralar oldular. Toplumun sosyal ve
altyapsal deiiklikleri; toplumun eitimi, bilgilendirilmesi ve
elenmesinde bu aralar daha da nemli kld. Bu dnem iinde bu kitle iletiim aralar zelletiler ve zel sektr tarafndan
daha cazip, daha eitli programlar sunan aralara dntrldler. McLuhann dikkat ektii gibi gnmzn kitle iletiim aralar duvarsz snflar oluturarak, klasik snflardaki retimi tehdit etmektedirler; bu iletiim aralarnn aktard bilgi miktar
okullardakini amtr.461 Radyonun ve ondan daha fazla televizyonun artan nemine karn, bireyleri ekillendirmede nceden etkili olan aygtlarn etkileme gcnde bir d oldu; bunlar zellikle aile ve devletin en nemli ideolojik aygtlar olan eitim kurumlardr. Devletin ideolojik aygtlaryla etkileme gcndeki kaypsa,
Trkiyedeki slami kesimle ilgili analizlerde mutlaka gz nnde
bulundurulmaldr.
460 Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 620.
461 Marshall McLuhan, Classroom without Walls, Explorations in Communication, 4. bs., Ed. Edmund Carpenter, Marshall McLuhan, Boston, Beacon Press,
1968, s. 1-3.
4. nternet ve slami Kesim

nternet 1990larda ve 2000lerde dnyaya ok hzl bir ekilde yayld; milyarlarla ifade edilen geni bir kitlenin faydaland nemli bir bilgi, ticaret, elence ve iletiim kaynana dnt. nternet,
bilgiye ucuz ve hzl eriimi mmkn klmas, iletiimi ucuzlatp
younlatrmasyla kreselleme srecinin ok nemli bir unsuru
oldu. Joseph Stiglitzin dikkat ektii gibi; internet sayesinde gelimekte olan lkelerdeki bir kiinin bilgiye ulamasndaki kolaylk, bir asr ncesinde en gelimi lkedeki imknlarn ok zerine
kt ve kreselleme kart hareketler bile kreselletirici teknoloji -internet- sayesinde organize oldular.462
nternetin Trkiyeye giri hz, dier birok teknolojiye gre
-rnein televizyona gre- ok hzl oldu. 1990lardan balayarak
internet 1990lar ve 2000ler boyunca hzla yayld. 1995te 10-15
bin kadar gnlk internet kullancs varken,463 2009a gelindiinde
20 milyondan fazla internet kullancsna ulald. Aadaki grafikte 2007-2009 arasnda, Trkiyedeki, bilgisayar ve internet kullanm oranlarn gryorsunuz: 464
(*) 2007 ve 2008 yl sonular yeni nfus projeksiyonlarna gre revize edilmitir.
462 Joseph E. Stiglitz, Globalization and its Discontents, s. 4-5.
463 Peter Wolcott, Seymour Goodman, The Internet in Turkey and Pakistan, Stanford, Center for International Security and Cooperation, 2000, (evrimii)

http://iis-db.stanford.edu/pubs/11911/turkpakinternet.pdf., s. 28.
464 TK, 2009 Yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas Sonular, T.C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say:147, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=4104, 18 Austos 2009.
206
nternetteki sosyalleme alanlar olan sitelere kar

Trkiyedeki ilginin hayli yksek bir boyutta olduu grlmektedir. Bu sitelerin en nls olan Facebookun, 2010 yl 1 Temmuz itibariyle Trkiyedeki kullanc says 22.552.540tr. Trkiye ABD, Birleik Krallk ve Endonezyann arkasndan drdnc
srada gzkmektedir.465 (Facebook, bir kullancsnn, ortalama 55
dakikadan fazla sreyi Facebookta geirdiini aklamaktadr.)466
Comscoreun 2009 ylnda yapt internet istatistiklerinde,
Trkiyenin internet kullancs saysnda Avrupada 7. olduu grlmektedir. Fakat daha ilgin olan, Trkiyenin ortalama
ayda 32 saatini internette geirme ve 3044 sayfa grntlemeyle
Avrupann internette en ok vakit geiren kullanclarna sahip olmasdr. Comscore, Trkiyede 17 milyon civar gzken kiisel
kullanclarn; internet kafeler gibi toplu kullanmlar ve mobil telefonlarla kullanm hesaba katldnda 26 milyonu geeceini ifade
etmektedir ve bu saylar her gn artmaktadr.467
nternetin gittike artan nemine kar yaygnl ve etkinlii hl televizyonun hayli gerisindedir. Dnyadaki nfusun % 70.8
kadar evlerinde TV seyredebilirken, % 27.3ne yakn bir ksmn
evlerinde bilgisayar eriimleri mmkndr.468 Fakat tm dnyada
ve Trkiyede aradaki fark sratle kapanmaktadr. Dier medya organlarnn yanna internetin eklenmesiyle, dier lkelerde olduu
gibi Trkiyedeki devlet merkezinin de, bireylere bilgi akn denetleme ve ynlendirme gc iyice dmtr. Ksacas, internetin yeni bir olgu olarak ortaya kmas, devletin ideolojik aygtlaryla nfuz gcn azaltan nemli etkenlerdendir. Bu ise devletin ideolojik aygtlaryla dntrlen/dntrlmeye allan s465 Nickburcher, Facebook Usage Statistics by Country, 2 July 2010, (evrimii) http://www.nickburcher.com/2009/12/facebook-usage-statistics-by-country.
html. 09.07.2010
466 Facebook Average User Figures, (evrimii) http://www.facebook.com/press/
info.php?statistics, 12.07.2010.
467 Comscore Turkey Has 7th Largest and Most Engaged Online Audience in Europe, 27 Mays 2009, (evrimii) http://www.comscore.com/Press_Events/
Press_Releases/2009/5/Turkey_has_Seventh_Largest_Online_Audience_in_Europe, 20.08.2010.
468 ITU The World in 2009: ICT Facts and Figures, ITU World Telecommunication/ICT Indicators Database, International Telecommunication Union, (evrimii) http://www.itu.int/ITU-D/ict/material/Telecom09_flyer.pdf, 20.09.2010.
lami kesim ile ilgili analizlerde, bu yeni olgunun da hesaba katlmasn gerektirmektedir. Bu yeni olgu, bir yandan slami kesimin
tekisi olan bir ideolojinin nfuz gcnden zgrlemesi, dier
yandan yeni tekiler ile karlamas demektir. nternetle beraber slamn tm tekileri ile; satanizm, ateizm, Scientology gibi
New-Age dinler, her trl porno yayn, Hristiyan misyonerlik
faaliyetleri ve slama ynelik saldrlar/eletirilerle karlamak da
hi olmad kadar kolaylamtr. nternetteki denetimin zorluu
ve ok az parayla -hatta parasz- internete bilgi yklemenin kolayl, interneti her trl ieriin bulunduu bir ortama evirmektedir. nternet ortamnda kontrol en yksek g olan ABD bile internetin, kendi aleyhinde, rnein cihad arlaryla dijital bir kl gibi kullanmn durduramamaktadr.469 ABD iin mmkn olmayan, Trkiyenin merkezi iin de slami kesimi iin de mmkn
deildir. nternetle beraber, devletin merkezinin, vatandalar zerinde de slami cemaatlerin mntesipleri zerinde de bilgi akn
denetlemek suretiyle kontrol salamalar stratejisi, hibir zaman
olmad kadar zorlamtr.
1990lardan nce Trk vatandalarnn -zellikle krsal kesimde- byk blmnn satanizm hakknda, New Age dinler hakknda, hatta ateizm hakknda hibir ey duymadan veya ok az ey
duyarak hayatlarn geirdiklerini syleyebiliriz. Fakat artk, gittike eve daha ok giren internetle, krsal kesimdeki bir kii bile
birka tua basarak; slamn tekisi tm bu grler hakknda
en detayl bilgilerle karlamaktadr. Bu karlamalarn kanlmazlnn, slami kesim iinde rasyonaliteye nem atfeden alma alanlarnn; din zerine rasyonel bir sorgulama biimi olan din
felsefesinin ve slami temel bilimlerden slam-d grlere cevap verme misyonunu stlenen kelam dallarnn nemini arttraca kanaatindeyim. Dier yandan, nemli bir blm tecrit ve izolasyona nem veren bir gelenee sahip, tasavvuf dncesini benimseyen tarikatlarn; ciddi bir deiim geirmezlerse, toplumun geni kesiminde etkin yaplar olmalar zor gzkmektedir. (Nitekim Sleymanclar ve skender Paa gibi etkin slami gruplar, Nurculuk gibi
469 Gary R. Bunt, Islam in the Digital Age, London, Pluto Press, 2003, s. 25-34.
208
tarikat-d yaplar olmak yolunu benimsememilerse de bir asr nceki kendi geleneklerinin temsilcilerinden nemli lde farkllamlardr.) kinci blmde detaylca incelenen Nursinin, kelam
alanna dhil edebilecek kitaplarnda -kendisi daha ok tefsir olarak niteler- tarikat yapy ve tecridi reddederek, muhalif grlerle hesaplamas; medyann dier aralarnn ve internetin hesaplamay kanlmaz kld iinde bulunduumuz dnemde, Nurculara bir avantaj salamtr. Nursinin takipisi Glen Cemaati de muhalif grlerle hesaplamay tecride tercih eden bir taktiksel anlay devam ettirmi; Asrn Getirdii Tereddtler470 isimli ve benzeri hesaplama kitaplarn ve ynlendirdii kendi cemaatinin medyas ile dier kurumlarn, kanlmaz hesaplamada kullanmtr. Hem
eitim kurumlarnda hem medyada hem taraftar saysnda Glen
Cemaatinin btn slami gruplarn nnde olmasnn birok sebebinden biri -bence- budur: Tecrit yerine hesaplamay benimseyen
Nursi ekoln devam ettirmesi ve bunu kendi almalaryla olduu
kadar, kurduu ve ynlendirdii kurumlarla gelitirmesi.471
nternet, bir yandan devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltrken, bir yandan slami kesim iin yeni sorunlarn kayna olmu,
bir yandan ise slami kesimin fikirlerini yaygnlatrmas ve slami
gruplara dahil olanlarn arasndaki balarn glendirilmesi iin yeni
imknlar sunmutur. Aa yukar btn slami gruplar kendi internet sitelerini kurup, hedef kitlelerine ulamaya almaktadrlar.472
nternet sitesi kurmann ve Facebook gibi nl sosyalleme sitelerinde hesap oluturmann ok kolay olmas sebebiyle sadece slami gruplar deil, slami kesimden bireyler de tek balarna veya birka kiiyle, slamla ilgili bilgileri internet ortamna tamakta ve interneti; slami konular hakknda tartmak, konumak ve ikna etmek
iin kullanmaktadrlar. Bylece internet, slami kesimden bireylerin; taraftar veya paras bol cemaatlerden veya medya kurumlarndan destek almadan etkin olmalarnn yolunu da amaktadr. rnein
470 Fethullah Glen, Asrn Getirdii Tereddtler 1-4, zmir, Nil Yaynlar, 1998.
471 Bu hesaplamada verilen cevaplarn ne kadar baarl olduu felsefi ve teolojik
bir deerlendirme konusu olup; sosyolojik-siyasi sonulara odaklanan bu almann ilgi alannn dndadr.
472 Bu konudaki binlerce siteye rnek olarak skenderpaa Cemaatinin www.iskenderpasa.com, Sleymanclarn www.tunahan.org ve Glen Cemaatinin
tr.fgulen.com adreslerini verebilirim.
EFENDMZN KUTLU DOUM HAFTASINA KADAR KAK OLACAIZ?... (Sitede isim byk harfli ve bu ekilde yazl) diye bir Facebook grubunda 999.414 ye, Kuran-Kerimdiye bir
facebook sayfasnda 573.815 ye, KURANI KERM diye baka
bir facebook sayfasnda ise 349.460 ye vardr ve bu siteler yelere
dini ierikli mesajlar gndermek gibi fonksiyonlara sahiptir.473 nternetin sunduu imknlarla btn grler, hi olmad kadar rahat ve
ucuz bir ekilde kitlelere ulama imkn bulmulardr. slami kesim
iin sorunlar ve frsatlar anlamna gelen bu yeni durumun, slami kesim iin nasl bir gelecek hazrladn ngrmek hayli zordur. Fakat
bu yeni durumun btn toplumun ve slami kesimin geleceinde oynayaca nemli rol hesaba katmayan sosyolojik-siyasi analizlerin
eksik kalacan rahatlkla syleyebilirim.
5. Eitimsel deolojik Aygtlar

Althusser modern devletin en nemli ideolojik aygtnn eitim kurumlar olduunu sylemitir;474 bu tespit, -daha nce grld
gibi- 1980lere kadarki Trkiye iin doru olduu gibi, 1980lerden
gnmze kadarki Trkiye iin de dorudur. 1980lerden gnmze dorusal bir grafik eklinde okuryazarlarn, ilkretimi, ortaretimi, niversiteyi bitirenlerin says ve nfusa oran artmtr.475
Bu, devletin ideolojik aygtlarnn daha ok kiiye daha uzun zaman etki etmesi anlamna gelmektedir. Bu olguya ramen, gnmzde, devletin eitimsel ideolojik aygtlarnn bireyler zerindeki belirleyiciliinin azaldn iddia ediyorum. Bunun nedenlerini
yle sralayabilirim:
1- zelleen radyo, televizyon gibi kitle iletiim aralarnn
ve internetin bireyleri ekillendirme ve bilgi aktarmndaki
artan nemi, eitimsel ideolojik aygtlarn nemini azaltmtr. (Bence bu en nemli sebeptir, bunu nceki balkta inceledim.)
473 Genelde bu tip birok sayfann kurucusu ve gelitiricisi birka kii olmaktadr.
Bu ye saylar 1 Mart 2010 tarihli itibariyledir ve yelerin byk bir hzla artt gzlenmektedir. Bkz: www.facebook.com
474 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, s. 172.
475 TK Nfus ve Kalknma Gstergeleri, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/
YayinListe.do?method=YayinListe&tb_id=63&ust_id=11, 10.07.2010.
210
2- Devletin merkezinde, iinde slami dnya grnn de

olduu farkl ideolojiler temsil edilmeye balanmtr.
(Bunu bu blmn C balnda inceleyeceim.) Merkezde eitli ideolojilerin temsil edilmesi, devletin eitimsel ideolojik aygtlarnn kurucu Kemalist ideoloji ynnde nceden olduu kadar etkin kullanmn nlemektedir.
3- Trkiyenin dnyann birok yeriyle, zellikle Bat ile yz
yze temaslar artmtr. Trkiyeden, bata AB lkeleri ve ABD olmak zere yurtdna giden retim grevlisi ve renci says artmtr. Yurtdyla artan bu temaslar; Kemalist szgeten gememi Batl anlay ile kar karya gelmeye sebep olmakta, resmi tarihe ve kurucu
ideolojiye eletirel bak -zellikle niversitelerde- eitim
kurumlarna tamaktadr. Bu tip olgularsa, eitim kurumlaryla kurucu ideolojinin arzu edildii ekilde yaygnlatrlmasn sekteye uratan bir sebep olmutur. Sadece bir
Avrupa Birlii program olan Erasmus ile ilgili istatistiklere baklmas bile Avrupaya giden renci ve retmen
saysndaki art hakknda bilgi verebilir. 2004-2005 eitim dneminde 1142, 2005-2006da 2852, 2006-2007de
4438 renci bu programla yurtdna gitmitir. Ayrca
2004-2005te 339, 2005-2006da 581, 2006-2007de 666
retmen bu programla yurtdna gitmitir.476 2003-2004
eitim dneminde yurtdna giden toplam renci says
19.248 iken, 2004-2005te 20.531, 2005-2006da 19.062,
2006-2007de 19.658, 2007-2008de ise 21.891 olmutur. Bu 21.891 kiinin 1579u doktorasn tamamlamak
iin yurtdna gitmitir; bunlarn nemli bir blmnn
geni bir kitleyi eitecek potansiyel niversite hocalar olduu dnldnde, bu temaslarn nemi daha iyi
anlalr.477 Daha nce grld gibi slami kesim, Batl tarzda bir demokrasi anlayndan -bir ynyle- istifade etmekte; devletin ideolojisinin ve ideolojik aygtlarnn
476 Trk Eitim Sisteminin rgtlenmesi: 2008-2009 Eurybase Raporu, eacea.
ec.europa.eu, s. 271.
477 Trkiye Yurtdna Erkek renci Gnderiyor, te statistikler, 16 Nisan 2008,
www.memurlar.net/haber/107623
nfuzundan bamszlama, slami kesime hareket kabiliyeti getirmektedir. Batya giden says gittike artan renciler, potansiyel retmenler ve fiili olarak grevdeki
retmenler; slami kesimin istifade ettii fikirleri, akademik dnyaya ve devletin ideolojik aygtlarna tamlardr. Siyasal liberalizmle ilgili Batdan tanan fikirler, bir
yandan slami kesimin gcn arttrmasna hizmet ederken dier yandan slami kesimin kimlikleri iin tehditler
de iermektedir. (Bat ile artan temasn karm kimliklere yol amas bu blmn C balnda ilenecektir.)
slami kesim ve gruplar iin daha nceden sorun devletin
ceberutluuyken, gittike sorun Batl tketim, bireycilik ve hedonizm ile daha ok yz yze gelmeye dnmektedir.
4- 1980lerden gnmze zgrln ve gcn arttran slami kesim, hem devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanarak hem de kendi eitim kurumlarn kurarak; eitim
kurumlarnn, devletin ideolojisini nfuz ettirme gcn
azalttlar. Daha nce ele alnd gibi, kimi slami gruplar
ve kanaat nderleri, devletin eitim kurumlarndan uzak
durmay, tecrit olmay benimsedikleri bir dnemde Nursi bu kurumlarda mevzi kazanmaya olanak tanyan bir
yaklamn dnsel altyapsn oluturmutur. Bu altyap zerinde ykselen, Glenin vizyonu ve disiplinli taktikleriyle hareket eden Glen Cemaati, eitimsel ideolojik
aygtlarda mevzi kazanma konusunda en n plana kan
grup olmutur. Trkiyede snav sistemleri nedeniyle dershanecilik nemli bir retim faaliyeti olmu; Glen Cemaati ise Trkiyenin en byk dershanecilik organizasyonunu kurmutur. Bu dershaneler yoluyla cemaate dahil
olan birok kii, cemaatin, devletin eitimsel aygtlarndaki mevzileri ve yaylma noktalar olmutur. Bu cemaat, stanbulda birok yurt ileten Trkiye Yksek Tahsil
Genlii retim ve htisas Vakf, birok yurt ileten Marmara Eitim ve Kltr Vakf gibi vakflar da bnyesinde bulundurmaktadr. Bata Boazii ve Orta Dou Tek-
212
nik niversitesi olmak zere, birok niversiteden yetien

binlerle ifade edilen retmen kadrosu, bu hareketin eitim kurumlarndaki nemli g kaynaklarndandr.478 Devletin birok okulunda cemaatin yeleri varken, bunun dnda bu hareket binden fazla -niversitelerin de iinde olduu- okulu dnya genelinde kurarak kendi aygtlarn da
oluturmutur.479 Glen, Nursinin att temelde ykseldiyse de yapt yorumlarla, eitim kurumlarnda mevzi
kazanma ve kurduu eitim kurumlarn yaatma hususundaki taktikleriyle, Nursiden, moderniteye daha da yakn bir noktaya geldi. Nursinin kadn konusundaki nceden bahsedilen tavrna kar Glen, bartsnn farz da
olsa fruat (dinin inan konular gibi ana gvdesinin yannda yan dal hkmnde) olduunu ve eitimi bartsne tercih edeceini syledi.480 Glenin okullar, sistemin
mecbur tuttuu gibi kadn-erkek kark eitim verdiler;
Glenin takipisi kzlar, hizmetin de gerei olarak, annelerine gre kamusal alana daha ok kmaya baladlar.
(Dier slami gruplar da eitim kurumlar kurdular, fakat
Glen Cemaati, geri kalan tm slami gruplarn toplamndan ok daha fazla eitim kurumu kurdu.)

Btn bu saydm maddeler, 1980lerden sonra devletin eitim kurumlarnn adedi ve buralardaki renci saysnn artmasna ramen; bu kurumlarn, bireyleri ekillendirmede neden eskisi kadar etkili olamadklarn gstermektedir. Bu sre, Trkiye
Cumhuriyetinin seklerle(tir)me projesinin en nemli ideolojik
aygtlar olan eitimsel aygtlarnn etkinliinin azalmas anlamna
geldii iin slami kesimle ilgili analizlerde nemlidir. Dier yandan, bu aygtlarn nemini azaltan medya ve Batl eitim kurumlaryla daha ok karlama gibi etkenler; slami kesimi deiik bir
srele Batllatrc, seklerletirici ve dntrc etkileriyle, bu
kesim iin yeni sorunlar dourmulardr.
479 Vahap Munyar, Glen Okullar 3 Milyon Kiiye Ulayor, imdi effaflk Yolu
Aryor, s. 18.
480 Hakan Yavuz, a.g.e., s. 267.

Diyanet leri Bakanl ve Camiler
slami gruplarn, camileri kullanarak, devletin merkezine ve laiklie kar, slami hassasiyetleri olan kesimleri kkrtmalaryla ilgili
endie 1980lerden sonra da devam etti. Bu endieye kar devletin
merkezinin, Diyanetle camileri kontrol etmeye ve slami konularda halk bilgilendirmeye devam etmesi gerektii konusundaki kararllk 1982 Anayasasna yansd. 1982 Anayasasnn 136. maddesi olarak yrrle giren yasa u ekildedir: Genel dare iinde
yer alan Diyanet leri Bakanl, laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek zel kanununda gsterilen
grevleri yerine getirir. 481
Yasa koyucunun amalarna odaklanmayan hermentik bir
yaklam, 1982 Anayasasnn, kendi iinde elikili olduu kanaatine varacaktr. Batdan alnan bir ilke olan laiklik altndaki Batl uygulamalara ve szlksel anlamlandrmalara baklrsa; bu kavram, dini kurumlar ile devletin kurumlarnn ayrlmas gerektiini ifade eder. Buna gre, 1982 Anayasasnn, devletin denetiminde bir Diyanetin varln ngrmesi laiklik ilkesine aykrdr,
stelik ayn anayasaya gre bu kurum laiklik ilkesi dorultusunda vazifesini yapacaktr. Dier yandan, laiklik kavramyla neyin amalandna ve Trkiye zelinde bu kavrama hangi anlamlarn yklendiine ve yasa koyucunun amacna odaklanan bir hermentik yaklam benimsenirse ortada bir eliki kalmaz. Trkiye
zelinde laiklik kavram; sadece, dinin, devlet iin bir referans
kayna olmamas ve bylesi bir duruma mahal verilmemesi anlamnda kullanlmtr. Devletin amalar iin dine mdahale edilmesi, Cumhuriyetin uygulamalarnn ve anayasasnn, anlamn
Trkiyeye gre ekillendirdii laiklie aykr kabul edilmemitir, hatta gerekli grlmtr. Bu yap ierisinde Diyanet, devletin
ideolojisinin en nemli unsurlarndan olan laikliin -dini yaplanmalarn kontrol suretiyle- korunmasn, ayrca dinin, Durkheimc bir rol icra ederek milletin btnln salamasn gerekletirmek iin kurulan ve yaatlan, hem bir kontrol mekanizmas
481 tar Gzaydn, Diyanet, s. 84.
214
hem de ideolojik bir aygt olmutur. Diyanetin 2008de, 83.000i

aan personel saysna sahip olmas, kurum olarak nemini gsteren verilerden birisidir.482
Gnmz Trkiyesinde 80.000 civarnda olan cami says
1971de 42.744 iken, 1981de 47.645e, 1991de 66.674e, 2001de
ise 75.369a ykselmitir.483 Yasaya gre Trkiyedeki tm cami ve
mescitlerin idaresi Diyanete braklmtr; fakat kadro yetersizlii sebebiyle Diyanet ancak camilerin % 70inde personel bulundurmaktadr. Nitekim Diyanet leri Eski Bakan Ali Bardakolu, btn camilerde personel bulunduramamaktan ve bu camilerde istenmeyen oluumlarn gereklemesinden rahatszln ifade
etmitir.484 Her eye ramen bu kadar geni bir kadroya sahip olmak ve ehirlerdeki byk camilerin hemen hepsinin iinde olduu
% 70lik bir oranda personel bulundurmak nemli bir gtr. 7230
Kuran kursunda din eitim faaliyetlerini yrtmek, Diyanetin
nemini ortaya koyan dikkate deer dier bir gstergedir.485 Ayrca internet siteleri ve yaynevleriyle halka ulamak, vaazlar tertip
etmek, devletin bir kurumu olarak din adna resmi aklamalarda bulunmak, Diyanetin gcn arttran dier unsurlardr. Diyanet leri Bakanlna yardm ve desteki olmak amalar arasnda olan, yaynclk ve matbaaclk faaliyetleri yrten, slam Ansiklopedisi gibi nemli bir projeyi gerekletiren ve slam Aratrmalar Merkezi (SAM) gibi nemli bir bilimsel faaliyet merkezini kuran Diyanet leri Vakfnn gc, Diyanetin gcne g katan unsurlardandr.486 (2010 yl itibariyle bu vakf stanbul 29 Mays niversitesini de kurmutur.)
482 Diyanet leri Bakanl Personel Says, (evrimii) http://www.diyanet.gov.
tr/turkish/tanitim/istatistiksel_tablolar/1_personel/1_1_personel_sayisi.xls, 25
Temmuz 2010.
483 Ruen akr, rfan Bozan, Sivil, effaf ve Demokratik Bir Diyanet leri Bakanl Mmkn M?, stanbul, TESEV Yaynlar, 2005, s. 73; Diyanet leri Bakanl, Cami Says, (evrimii) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistiksel_tablolar/2_cami/2_1_cami_sayisi.xls, 3 Nisan 2010.
484 Ruen akr, rfan Bozan, a.g.e., s. 70-71.
485 Bu Kuran kurslarnn 4200 il ve ile merkezlerinde, 1382si beldelerde, 2343
kylerdedir: (evrimii)http://www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistiksel_
tablolar/3_Kuran_kursu/3_1_yerlesim_yerine_gore_Kuran_kursu_sayisi.xls, 15
Temmuz 2010.
486 tar Gzaydn, Diyanet, s. 230-233.
Diyanetin, Cumhuriyetin balangcndan beri devletin ilgi alannda olan hutbelerin kontrol konusundaki nemli rol, 2000lerdeki hutbelerin incelenmesiyle de anlalmaktadr. (28 ubat srecinden sonra camilerde okunan hutbeler, Diyanet leri Bakanl tarafndan hazrlanp camilere yollanmaktadr.)487 2003-2005
yllar arasndaki hutbeler zerine yaplan bir aratrmada; vatan,
millet, milli ve Trk kelimelerinin 263 kez kullanlmasna karn insan haklar, eitlik, zgrlk ve slam kardelii gibi kavramlarn 29 kez kullanld; vatan sevgisinin 6 kez konu edilmesine karn Allah sevgisinin 5 kez konu edildii saptanmtr.
Ocak 2003teki bir hutbede Milli hasletlerimize ve dini inanlarmza ters den gr ve iddialar, kimler tarafndan ortaya atlrsa
atlsn, bunlara itibar etmemek gerekir denirken, Eyll 2003teki
bir hutbede Mslman Trk milletinin dmanlar hi uyumam,
hep sinsi emeller beslemi ifadesi kullanlmtr.488 Tm bu veriler, Trkiye apnda yaygn bir a olan Diyanetin nasl ideolojik
aygt olarak fonksiyon grdn gstermektedir.
Diyanet, kadnlarn kamusal alana kmasn Ehli Snnet
slama referanslarla engelleyen -birinci blmde deinilen- yorumlara kar Ehli Snnet kadnlarn eitimini, i hayatnda ve ynetimde yer almalarn desteklemitir.489 Diyanet leri Eski Bakan Ali Bardakolu, Kurann, okelilii deil tekelilii tevik
ettiini beyan etmitir.490 Modernleme ve kreselleme srecinde yaylan kltrde, en temel sorunsallarn banda kadn konusu
gelmektedir; Diyanetin bu konudaki yaklamn, tarihsel mirass olduu eyhlislamlk ile devamllklaryla olduu kadar farkllklaryla deerlendirmek nemlidir. Diyanetin, devletin ideolojik
aygtln yaptna yaplan vurgu, sadece moderniteye uygun yorumlar yayd gibi bir dnceye sebep olmamaldr; nitekim 28
ubat srecinde Diyanetin Barts Allahn emridir diye fetva vermesi, Diyanetin merkezin ideolojisine her zaman iin zde
487 smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, s. 70-71.
488 Bu aratrmay Nezir Akyeilmen Diyanet Hutbelerinde nsan Haklar bal
ile yapmtr; bu kaynaktan aktaran: tar Gzaydn, a.g.e., s. 166.
489 tar Gzaydn, a.g.e., s. 163.
490 Fikret Bila, Bardakolunun Verdii Mesajlar, Milliyet, 5 Haziran 2008.
216
bir konumda olmad, kimi durumlarda zerk davranlar gsterebildiini de ortaya koymaktadr.491
Diyanet; halktan birok kiinin itimatla takip ettii, birok kesim ve kiinin ise iddetle eletirdii bir kurum olarak ilgi odadr.
Diyanetin zellikle Alevi kesimden ald en nemli eletirilerden
biri toplumun btnnden vergi alnmasna karn, Aleviler bata
olmak zere, Ehli Snnet kesim dndaki kesimlerin yok saylmas ve Snni-Hanefi mezhebine gre hizmet verilmesidir.492 Resmi
din retisine eletirel yaklaan Ehli Snnet slami kesimin iinden Abdurrahman Dilipak gibi isimler de Diyanetin Mslmanlar temsilini eletirmilerdir.493 smail Kara ise Diyanetin, hurafe, batl inan gibi balklarla halk dindarlna kar at sava ve devletin snrlar tayin edilmi bir din anlayn empoze etmek iin bu kurumu kullanmasn eletirmitir.494 2006 ylnda yaplan TESEV anketinde; Diyanetin devlet btesinden deil, halkn gnll katklaryla desteklenmesi gerektiine % 49.3lk bir
kesim katlm, buna kar % 25.4 bu gre katlmam, % 21 kararsz kalm, % 4.3 cevap vermemitir.495 Bu da halktan nemli
bir kesimin, mevcut yapsyla Diyanete tepkisini gsteren bir veridir. Farkl kesimlerden gelen eletirilere ramen Diyanet, kalabalk kadrosu ve kabark btesiyle fonksiyonlarn icraya devam etmektedir. stelik Siyasi Partiler Kanununun 89. maddesi, Diyanet
leri Bakanlnn kapatlmasn neren partilerin kapatlmasn
gerektirerek Diyaneti tartmaya aacak bir siyasi partinin kmasn bile engellemektedir.496
Trkiyedeki slam ile ilgili olgular tespit etmede, Diyanetin
gcn ve devletin ideolojisini halka tamadaki roln anlamak
nemlidir. Diyanetin, geni kadrosu ve tm imknlarna karn,
ideolojik aygt olarak neminin azald iddiasndaym. Bunun sebeplerini yle sralayabilirim:
491 Ruen akr, rfan Bozan, a.g.e., s. 36.
492 Alevi kesimden gelen eletirilere bir rnek: Battal Pehlivan, Aleviler ve Diyanet, 2. bs., stanbul, Pencere Yaynlar, 1994.
494 smail Kara, a.g.e., s. 79-80.
495 Ali arkolu, Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, stanbul, TESEV Yaynlar, 2006, s. 80.
1- slami kesimin yzlerce radyosu ve onlarca televizyonu, ulusal ve yerel yaynlaryla dini bilgi aktarmaktadr. rnein dini programlar televizyondan izleyenlerin % 39.3 Glen Cemaatinin Samanyolu televizyonunu, % 23.1i Kanal 7yi takip etmektedirler.497
Evin iine giren medya aygtlarnn etki gc, Diyanetin dini bilgi
aktarmaktaki nemini nemli lde azaltmtr.
2- Dini cemaatlerin sahip olduklar yayn organlarnn yannda, slami kesimden entelekteller, Diyanetten bamsz bir ekilde, zellikle televizyon araclyla etki etmektedirler. nceki yllarda bu konuda en ne kan isim olan Yaar Nuri ztrkn poplaritesi, Time dergisinin Dnya genelindeki 20. Yzyln En
nemli Kiileri anketinin En nemli Bilim nsanlar ve Islahatlar blmnde 7. olmasna sebep olmutur.498 Son yllarda n
plana kan Nihat Hatipolu (sylemiyle ztrk kadar Diyaneti
rahatsz etmemekle beraber, Diyanetin kontrol dndaki dini etkileri saptamak nemlidir) ise Televizyon programlarnda en beenilen kii veya kahraman ile ilgili anketteki sralamada % 3.6
ile 7. olmutur.499 Hatipolunun performans, slami medya tanmlamas iinde yer almayan Star televizyonunun, dini programlar izleyenlerin tercih ettii kanallar arasnda nc olmasna sebep olmutur.500 Vatan gazetesi yazar Sleyman Ate ve Habertrk yazar Bayraktar Bayrakl gibi baka isimler de yazl ve grsel medya araclyla geni kitlelere ulaabilmektedirler. zel televizyon kanallar kurulmadan nce TRTnin dini yayn yapmasndan bile rahatsz olan Diyanetin, artk dini bilgi aktarmadaki rol
hayli azalmtr.501 Babakan Tayyip Erdoann Bizi medya vaizlerinden kurtarn diye Diyanete ar yapmas da Diyanetin
kontrol dndaki, medyada gerekleen din ierikli bilgi aktarmlarndan olan rahatszl gstermektedir.502
497 RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas -2 s. 108.
498 Time, The Most Important People of 20th Century, Time, 2001; bu kaynaktan
aktaran: (evrimii)http://www.hurriyet.com.tr/yasarnuriozturk/9137926.asp,
02, 07, 2010.
499 RTK, a.g.e., s. 136.
500 A.e., s. 108.
501 Tayyar Altkula 1989da bir gazeteyle yapt rportajda bu konudaki rahatszln aklamt: smail Kara, a.g.e., s. 74.
502 Sabah Gazetesi, Demokratik Alm En yi Vaizler Anlatr, Sabah Gazetesi,
218
3- Medyann gittike artan etkisiyle ulat kii says ve kiilere ulat zaman sresi, camilere giden kii says ve camilerde kalnan zaman sresinden ok yksektir. (Cuma namaz dndaki namazlarn evde de klnabileceine inanld iin birok kii
namazn evde klmaktadr.) Diyanetin 1996da yaptrd bir aratrmaya gre le namazn nfusun % 9.3, yats namazn nfusun % 8.6s, en ok camide klnan namaz olup haftada bir klnan
cuma namazn ise nfusun % 39.5u (Bu orann % 90dan fazlas
erkeklerdir) camide klmaktadr.503 le ve yats namazlarnn yarmar saatten az, Cuma namaznn haftada bir yarm saat-bir saat
aras srdn hatrlatrsak, bu sreyi, gnde ortalama drt saatten fazla geni kitlelerce izlenen televizyonla kyasladmzda bu
srenin ne kadar dk olduu anlalr.
4- Camilerde Diyanet grevlileriyle kar karya gelinen srenin ok az bir ksmnda Trke bilgi aktarm yaplmaktadr.
En nemli aktarm kayna cuma namaznda okunan 15 dakika kadar sren (bir ksm da Arapa olan) hutbedir. Ayrca cuma namaz
ve Ramazanda teravih namaz balamadan erken gelenlere verilen
Trke vaazlar vardr; fakat Diyanetin merkezince gnderilmeyen
bu vaazlarn devletin ideolojisini aktarma gc, hem Cuma namazndaki kadar geni bir kitle olmadndan hem de merkezce gnderilen hutbeler kadar bu ama gdlmediinden ok yksek deildir. Toplumun ounun okuryazar olmad ve medya gibi etki
aralarnn bulunmad nceki dnemlerde, szle etkinin aralar
olan hutbeler ile vaazlarn nemi yksekti. Fakat medyann etkisi
altna girilmesinin yan sra okuryazarln artarak kitaplardan dini
ve din-d bilgilerin okunmaya balanmas, toplumda szle etkinin
aralar olan hutbeler ile vaazlarn nemini azaltmtr.
5- Hem Bakanlkn, hem de vakfn internet siteleri
mevcuttur.504 Bunlar takip edilen nemli siteler olsa da cemaatlerin ve bireylerin hazrlad binlerce dini internet sitesi ve Facebook sayfalarnn yannda nemsiz kalmaktadr.
4 Mart 2010, (evrimii)http://www.sabah.com.tr/Siyaset/2010/03/04/demokratik_acilimi_en_iyi_vaizler_anlatir_35699792689, 20.05.2010.
503 Ruen akr, rfan Bozan, a.g.e., s. 73-74.
504 Bunlarn belli ballar unlardr: www.diyanet.gov.tr, www.diyanetvakfi.org.tr,
www.diyanetvakfi.gov.tr, www.isam.ogr.tr.
6- Diyanet leri Bakanl ve vakfnn yaynlar da olmakla beraber (bunlarn arasnda zellikle vakfn slam Ansiklopedisi
nemlidir), slami gruplarn ve bireylerin sahip olduu yzlerce yaynevinin yannda bu yaynlar nemsiz kalmaktadr.
7- Daha nceden deindiim gibi, ilk dnemdeki Diyanet leri; Nurcular gibi gruplar aleyhine raporlar hazrlayacak ekilde devletin ideolojik aygt ilevini grmt.505 1980lerden sonra ANAP ve AKP gibi uzun dnem iktidarda kalan tek parti hkmetleri, slami kesimden nemli bir tabana sahiptiler; bu partiler, tabanlarnn ve ideolojilerinin de gerei olarak, Diyaneti etkili slami cemaatlere kar kullanmadlar. Tayyip Erdoan medya
vaizlerine geit verilmemesini isterken, cemaatlere geit verilmemesi gibi bir talepte bulunmad, oysa cemaatlerin kendi medyalaryla dini bilgi aktarmadaki etki glerinin, bamsz entelektellerden daha yksek olduu aktr. Bu partilerin tavr dnda, 1980lerle artan siyasal liberalizm eilimi ve dier partilerin
de nemli potansiyeli olan bu cemaatlerle ters dmek istememesi
cemaatlere zgrlk getirdi. Sonuta merkezde farkl ideolojilerin
temsil edilmeye balanmas ve sivil toplumu kontrolle ilgili eilimde yaanan d; Diyanetin kurucu ideoloji dorultusunda eskisi
gibi kullanlmamasna sebep olmutur/olmaktadr.
Cumhuriyetin balangcndan bugne Diyanet, ideolojik aygt olarak kullanlrken deimeyen unsurlar da mevcuttur. Diyanet, birinci olarak yukardan-aa devrimle rejim deitirmeye
kalkacak hareketlere geit vermemekte, ikincisi Durkheimc bir
rolle toplumu btnletirmekte ve ncs Trk milliyetiliiyle uyumlu bir slam anlayn oluturmakta kullanlmaktadr.506
Diyanetin bu amalar gerekletirmede baarl bir ideolojik aygt olduu sylenebilir. Dier yandan, devletin kurucu ideolojisinin nemli bir unsurunun, bireylerin hayatlarnda dinsel referanslarn azald bir seklerleme gerekletirilmesi olduunu dnrsek; Diyanetin bu amaca hizmet ettii sylenemez. slamn mesaj -dier tektanrl dinlerde olduu gibi- dinin, her trl hayat gr505 smail Kara, a.g.e., s. 152-161.
506 2009dan itibaren yaylan Krt alm ile ilgili srecin, bu nc kla ilgili
ne lde deiime sebep olaca tartlmaldr.
220
nn/felsefenin zerinde olduu bir ontolojik, epistemolojik anlaya gre bireylerin varolusal felsefesini biimlendirir. Bu dnya
gr, doas gerei, dinsel referanslarn hayatta azaltlmasn isteyecek bir ideolojiye zttr. Dinsel kaynaklar temelli gr aklayan, Kuran kurslar aan, namazlar dzenleyen bir kurumun; toplumun seklerlemesiyle ilgili bir ideolojiye temelde zt olduu
aktr. Bundan, devletin kurucu ideolojisindeki ilkeler arasnda bir
hiyerarik yap olduu anlalmaldr. Devletin merkezi iin dinin
devleti ele geirme ve yasalar dine referansla oluturmasnn engellenmesi -laiklikle balantl- ncelikli ideolojik ilke olmutur,
Diyanet bu ilkeye hizmet etmitir/etmektedir. Dier yandan bu kurumun faaliyetleri, halkn hayatnda dinsel referanslarn devamna,
yaatlmasna ve oaltlmasna hizmet etmektedir; burada kurucu
ideolojinin seklerlik ilkesi feda edilmitir/edilmektedir.507 Ksacas Diyanet, devletin slamilemesini nlemeye hizmet ederken halkn slamilemesine hizmet eden bir kurumdur; halk slamiletirirken, slam hakknda yapt yorumlarla, Seyyid Kutubu anlaya
benzer devrimci slami yorumlarn ne kmasnn nlenmesinde nemli bir paya sahiptir. Fakat nceden saydm, kreselleme
srecinde oluan koullar dolaysyla, devletin eitimsel ideolojik
aygt gibi bu aygtnn da nemi azalm; halkn kontrol ve dinsel
bilgiye ulamasnda Diyanetin rol klmtr.

mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri
1980lerin banda yaplan iki yasal dzenleme imam hatip liseleri ve ilahiyat fakltelerinin gelimesine nemli katkda bulundu. Bunlardan birincisi, 1982 Anayasasnn, din kltr ve ahlak
retimini zorunlu ders olarak kabul etmesidir. 1980 askeri darbesinin lideri olan ve ayn anayasayla beraber cumhurbakan olan
Kenan Evren, Kuran kurslarnn almasn nlemek niyetiyle bu
maddeyi anayasaya koyduklarn beyan etmitir.508 (Dier bir nedenin ise o yllarda hl var olduu kabul edilen komnist tehlikeye
507 Bu kitapta, kullanmnda kiiden kiiye farkllklar gzlemlenen iki kavramdan
laiklik kavramn, devletin, dini referanslardan arnmas; seklerlik kavramn ise bireylerin, hayatlarnda, dini referanslardan uzaklamalar anlamnda kullandm, bir kez daha hatrlatmakta fayda gryorum..
508 tar Gzaydn, a.g.e., s. 46-47.
kar dinden yararlanmak olduu sylenebilir.) Bu dersler, ilahiyat

fakltesi mezunlar iin i imkn oluturdu. Ayrca bu fakltelerin
mezunlar, eitim kurumlarnda toplumun geni bir kesimiyle yz
yze gelme ve dncelerini aktarma imkn buldular. Her ne kadar bu dersler din kltr balnda zorunlu ders haline getirilmise de bu derslerin ilenii, ou zaman pratiiyle ve teorisiyle
slam odakl oldu.509 2006 ylnda yaplan bir aratrmada Sizce
devlet okullarnda mecburi din eitimi verilmeli midir sorusuna %
82.1 orannda Evet cevabnn verilmesi, bu uygulamann halk tabannda bulduu geni destei ve farkl hkmetler dneminde bu
uygulamann srdrlme nedenlerinden birini gstermektedir (%
15.4lk bir kitle Hayr ve % 2.5 ise Cevap yok yantlarn vermitir). Bu derslerde abdest ve namaz gibi dini pratiklerin retilmesi gerektiini dnenler de % 85.5 gibi yksek bir oranda gzkmektedir (Hayr, retilmemeli diyenler % 11.1 ve Cevap
yok diyenler % 3.5 gibi hayli dk bir yzdedir).510
1983 ylnda kan 2842 sayl yasa ise imam hatip liselerinin
geliimi asndan kritik neme sahiptir. Bu yasayla, bu okullar bitirenlerin ilahiyat fakltesi dndaki okullara devam edebilmelerinin n ald. Bu okullar, adlarnda getii gibi imam ve hatip
yetitiren okullar olmaktan ziyade; ailelerin, ocuklarn, ortaretimle hayata hazrlanrken ayn zamanda youn bir dini eitim de
almalar arzusuyla yolladklar kurumlar oldular. 1990 yl itibariyle bu okullardan gemi olan 433.277 rencinin sadece 39.907sinin Diyanet lerinde grev almas bunu gstermektedir. Ayrca
1988-1989 retim ylnda, yksekretime kayt yaptran 9931
imam hatiplinin sadece 988inin ilahiyat fakltesini semesi; dierlerinin siyasal, mhendislik, tp, hukuk gibi branlara ynelmesi
de511 bu liselere devam edenlerin -ya da velilerinin- ounun mesleki bir eitim kaygs gtmediklerini, ortaretimde dini bir eitim alma arzusunda olduklarn gstermektedir.
1983 ylndan sonra kurulan iki ANAP hkmetinde 374 imam
hatip lisesi 406ya (16s Anadolu mam Hatip) kt. Daha sonraki hkmetler dneminde yenileri alan imam hatipler, maksimum
509 A.e.
510 Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 55.
222
renci saysna 1996-1997 retim ylnda ulat; bu yla gelindiinde 601 imam hatipte 511.502 renci bulunuyordu.512 28 ubat
srecini takip eden 1997 ylnn Austos ayndaki yasal bir dzenlemeyle ilkretim sekiz yla karld; bylece dier meslek ortaokullaryla beraber imam hatiplerin de orta ksm kapatld.513 28 ubat srecinde niversiteye giri snavnda yaplan katsay dzenlemesiyle; imam hatiplerden siyasal, tp, hukuk gibi branlara gei
yaplmas nlendi. Bu tarihten sonra imam hatiplerdeki renci says dt; AKP hkmetlerinde bir toparlanma olduysa da eski duruma dn olmad. (2011 yl itibariyle, imam hatiplerden ilahiyat
dndaki alanlara gei yaplp yaplmamas ve bununla ilgili katsays sorunu, Trkiyenin tartt meselelerden biri olmaya devam etmektedir.) 2006da yaplan bir ankette % 82.4lk bir oran,
bu faklte mezunlarnn istedikleri faklteye girebilmeleri gerektiini beyan etmitir.514 Bu yksek eilimin, bu lise mezunlarnn istedii okullara girmesini nemli bir politik hedef edinen AKPnin
oylarn arttran bir unsur olduu tahmin edilebilir. Aadaki tabloda 28 ubat srecinden sonra yaanan byk d ve AKP ile
yaanan art grebilirsiniz:515
Yl
1996-1997
1997-1998
1998-1999
1999-2000
2000-2001
2001-2002
2002-2003
2003-2004
2004-2005
2006-2007
2007-2008
2008-2009
2009-2010
Okul Says
601
605
604
604
600
558
536
452
452
455
456
458
465
renci Says
511.502
396.677
307.385
151.580
102.042
77.392
71.100
97.489
103.788
120.668
129.274
143.637
198.531
retmen Says
18.809
18.702
18.145
15.922
11.877
8.504
7.431
7.631
8.140
---------------------
512 Mustafa cal, Din Eitim ve retiminin Yeri ve Uygulama Biimi, s. 536-540.
513 tar Gzaydn, a.g.e., s. 213-214.
514 % 14.5lik bir kesim bu durumu sakncal bulmu, % 3.1 ise cevap vermemitir:
Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 55-56.
515 Bu tablonun 2006-2007 retim yl ve sonrasyla ilgili verileri: Pervin Kaplan,
mam Hatipli Says 198.531, Habertrk, 13 Mart, 2010, s. 19; bu tarihten nceki veriler: Mustafa cal, a.g.e., s. 546, kaynaklarndan alnp birletirilmitir.
mam hatip okulu ismiyle bu okullarn ortaokullar 1951-1952

retim ylnda faaliyete baladnda 876 rencisi vard. Bu tarihten ortaokullara son defa kayt tarihi olan 1996-1997 ylna dek
bu okullarda 1.500.000 kadar kii okudu, bunlarn 1.000.000 kadar mezun oldu. mam hatip okullarnn lise ksmnn faaliyete balama tarihi olan 1955-1956da ise 254 rencisi vard. Bu tarihten
2006-2007 retim dnemine dek bu okullara 1.100.00 civarnda
renci kayt yaptrd, bunlarn 650.000 kadar mezun oldu.516
1982de yaymlanan 41 sayl kanun hkmnde kararname
ile Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi ayn isimle niversiteye
bal kald, Erzurumdaki slami limler Fakltesi ve Yksek slam
Enstits ise lahiyat Fakltesi adyla birleti. Alt ildeki Yksek
slam Enstitleri ise niversitelere balanarak ilahiyat fakltelerine dntler, bylece 8 tane ilahiyat fakltesi oldu. 1983-1984 retim dneminden 2006-2007 dnemine kadar bu okullara 40.000
civarnda renci kayt olmutur. Bundan nceki dnemde Ankara lahiyat Fakltesi ve Yksek slam Enstitlerine kayt yaptranlarn ise 10-12 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir.517 2010
yl itibariyle 25 tane ilahiyat fakltesinde retim faaliyeti devam
etmektedir.518
mam hatipler ve ilahiyat faklteleri, ideolojik aygt olarak
kullanlma amacndan ok, evrenin talepleriyle ilikili bir ekilde
kurulmutur. Fakat bu kurumlar hep Cumhuriyet merkezinin denetimindeki Milli Eitim Bakanl ve YK gibi kurumlarn denetiminde olmulardr. Dier okullarda okutulan nklp Tarihi, Trke
gibi devletin ve devrimlerin ideolojisini rencilere ulatrlan birok ders, dier retim kurumlarndaki ayn kitaplarla burada da
okutulmutur. Bu kurumlarn kuruluuna sebep olan unsurlar -halkn talepleri gibi- farkl olsa da bunlar, ideolojik aygt olarak da ilev grmtr. Althusserin de dikkat ektii gibi devlet, ideolojik
aygtlarnda bask aygtlarnda olduu kadar gl deildir; devletin ideolojisine kar olanlarn bu aygtlarda mevzi kazanma an516 Mustafa cal, a.g.e., s. 548.
517 A.e., s. 551-552.
518 Diyanet leri Bakanl, lahiyat Faklteleri, T. C. Diyanet leri Bakanl, (evrimii) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/linkler/linklerkatagori.asp? kategori=5, 25 Temmuz 2010.
224
s vardr.519 Bu okullar, bir ynyle bu ekilde de deerlendirilebilir; bu ynyle onlar Osmanl modernlemesinde devlet eliyle kurulan, fakat devletin ideolojisiyle rtmeyen bir ideolojiye kaynaklk yapan Tbbiyeye benzetilebilirler. mam hatiplerin ve ilahiyatlarn, Cumhuriyetin kurucu ideolojisinin seklerleme hedefine uygun bireyler yetitirmedii sylenebilir. Fakat Cumhuriyetin
mfredatna gre okumu, giyinmi ve Cumhuriyetin kurumlarnn paras olmu burada yetimi bireylerin modernleme ve kreselleme srelerinin ne kadar etkisinde kaldklar, Osmanldaki
din adamlarndan ne kadar farkllatklar da gzden kamamaldr. Eitimlerinde tefsir, hadis, kelam gibi slami unsurlarla modern eitimi bir arada gren bu bireylerin mfredatlarndaki melezlik, karm kimliklerinin inasnda nemli bir rol oynamtr. Siyasal slamn Cumhuriyet dnemindeki en nemli isimlerinden biri olan Tayyip Erdoann ve siyasal slamla ilikili kadrolarn nemli bir blmnn bu okullarda yetimi olmas da nemlidir. Trkiyedeki siyasal slam gibi, imam hatip okullar ve ilahiyat faklteleri de, merkezin ideolojisinin ve kltrnn birok esine alternatif bir ideolojinin ve kltrn szcs ve kayna olmulardr; fakat bunu yaparken, sistemin iinde kalmak ve sistemin
olanaklarn kullanmak gibi hususlarda benzer davran kalplarna
gre hareket etmilerdir.
C. 1980lerden Sonra Trkiye

Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet
umhuriyetin kuruluundan 1980lere kadar -ikinci blmde

grld gibi- ynetici zihniyete Batclk, laiklik, milliyetilik, pozitivizm, teleolojik tarih anlay gibi unsurlar ve bunlarn
Trkiyeye has bir tatbikat olan Kemalist ideoloji hkimdi. Her ne
kadar 1946dan itibaren oyun gcnn ortaya kmasyla, evrenin talepleri, merkezde dzenlemeler yaplmasnda etkili olmaya baladysa da bu dnemden 1980lere dek, merkezin ynetici
zihniyetinde ciddi bir eitlenmenin olduu -1980lerden sonrasyla kyaslandnda- sylenemez. Fakat merkezde eitli ideolojilerin kendini gstermesinde ve ynetici zihniyetin monolitik yapsnn krlmasnda 1946nn bir dnm noktas olduu sylenebilir. 1980lerden nce merkezin politikalarnn belirlenmesinde etkinlii yksek olan ordunun Kemalist ideolojiye bal olmas ve
bu dnemdeki cumhurbakanlarnn ounun asker kkenli olmas, ayrca siyasi yelpazede merkezin dnda tanmlanan partilerin
1980ler sonrasna nazaran dk oy almalar; 1980ler ncesinde
ynetici zihniyette, 1980ler sonrasna nazaran daha az eitliliin
olduunu gsteren olgulardr.
Trkiyenin ynetici zihniyetinin en temel unsurlar siyasi partilerle beraber Cumhurbakanl, ordu, Anayasa Mahkemesi gibi
kurumlar olmutur. Bunlarn iinde en nemli unsurun siyasi partiler olmaya balad gzkmektedir. Meclisin yasama vazifesi
siyasi partilerden seilen milletvekilleriyle gerekletii gibi, yrtmeyi yapan hkmetler de siyasi partilerden kmaktadr. Ayrca yakn zamana dek cumhurbakanlar da partililerin ounluunu oluturduu Meclis tarafndan seilmekteydi -yaplan anaya-
226
sa deiiklii bundan sonraki ilk seimi halkn yapmasn gerektirmektedir- nitekim 1980lerden sonraki darbe ynetiminin ba Kenan Evrenin cumhurbakanlndan sonra seilen zal ve Demirel cumhurbakan seildikleri dnemdeki iktidar partisinin liderleriydiler, Gl iktidar partisinin nde gelenlerindendi, Sezer ise koalisyondaki partilerin zerinde uzlatklar isimdi. Anayasa Mahkemesi yelerini de tarafsz olan cumhurbakanlar semitir ama
cumhurbakanlarn seen partiler iin dnya gr, konulara bak as etkili olmutur; bu da Anayasa Mahkemesi ve YK gibi
ynetimin etkili kurumlarnn da belirlenmesinde partilerin dolayl
da olsa nemli rol olduunu gsterir. Siyasi partilerin dorudan ve
dolayl nfuzundan en bamsz kurum ordu olarak gzkmektedir
ama AB sreci, liberalizmin ykselmesi ve sivil toplumun glenmesi gibi sreler ordunun etkinliini azaltmtr. Sonuta merkezin ynetici zihniyetini analiz etmekte, yegne aktr olmasalar da
en n plana kan aktrler siyasi partilerdir. Bu yzden, bu blmde, ynetici zihniyetteki ideoloji eitlenmesine atf yaparken zellikle siyasi partilere odaklanacam.520
Bu blmde, 1980lerden sonraki ynetici zihniyetteki eitlenmeyi deerlendirirken merkezde etkili olan ideolojileri drde
ayrarak inceleyeceim. Ayrca, konumuz asndan zel neme
sahip olan slami ideolojiye bal olanlarn geirdikleri deiimleri; zihniyet ve kimliklerinde oluan karmlar ve farkllamalarla ele alacam. slami kesimin artan etkinliini saptamak kadar yaad deiimi saptamak da nemlidir. nk bu kesimin
deiimi, etkisinin biimini de belirlemektedir. Bir asr nce slami sylemi kullananlarla, gnmzde slami sylemi kullananlar arasnda ciddi farkllamalar vardr. Ortaya kan farkllamalarn alt izilmeden, bu kesimleri slam bal altnda bir arada, aralarnda nemli farklar yokmuasna deerlendirmek yanltc olacaktr.
520 Partilere oy verme davran ideoloji dnda baka unsurlarla da ilgilidir. rnein liderlerin hitabet kabiliyetleri ve karizmalar, partilerin gsterdii adaylarn
kim olduu, drstlk algs, seim barajndan dolay yaplan tahminler, maduriyetle ilgili alglar gibi unsurlar da verilen oyu etkiler. Partilerin sz konusu edildii yerlerde, bu tip unsurlar deerlendirilmeden, partilerin sadece ideolojileriyle ele alnacaklarn hatrlatmakta fayda gryorum.
1. 1980lerden Sonra Merkezde deolojilerin eitlenmesi

deolojiler yaadmz dnyann nasl olduunu anlatan, seenekler karsnda rota belirlemeye yarayan dnya grleridir.
deolojiler, bireyi ve toplumu belli bir amaca sevk eder, Ben kimim sorusuna cevap verirler ve bireyin hayatta stlenmesi gerektii rol ve misyonu belirleyecek ekilde kimlik kazandrrlar.521
1950li yllardan itibaren ideolojilerin sonunun geldii, ideolojik gibi sunulan birok hususun aslnda teknik konu olduu ve liberalizmin ideoloji olmad eklinde fikirler beyan edilmise de
birok sosyal bilimcinin dikkat ektii gibi ideolojilerin sonu
retoriiyle yaplan bu yaklamlar dahi ideolojiktir.522 deolojiler yoktur diyerek ideoloji yapmaya benzer paradokslarn dnce tarihinde rnekleri oktur. Kindi, felsefeye kar kanlarn
felsefeye kar yaptklar akl yrtmelerin de bir felsefe olduuna, bylece felsefeye ihtiyac dillendirdiklerine dikkat ekerken
bylesi bir paradoksu ortaya koyar.523 Kantn saf akln otoritesini
krmak iin yazd Saf Akln Kritii de saf akln bir eseri olarak bylesi bir paradoksu iinde barndrr.524 Wittgenstein dilin
dnyayla ilikisini ele ald Tractatus kitabnda, dilin kendisi
zerine konumakla, kendi koyduu epistemolojik snrlar ihlal
ettiinin farkndadr ve beni anlayan, sonunda bunlarn sama
olduklarn grr onlarla-onlara trmanarak-onlarn stne ktnda (sanki stne trmandktan sonra merdiveni devirip ykmas gerekir.) bu tmceleri amas gerekir, o zaman dnyay doru
grr der.525 Wittgensteinn iinde olduu paradoksun farknda
olmasna karn liberalizm dndaki grleri ideolojik olarak
niteleyenlerin nemli bir ksm, birok zaman yaptklar eletirilerin, liberalizm ideolojisi adna olduunu ve bir paradoksun
iinde bulunduklarn fark edememilerdir.
521 Birsen rs, Postmodern Dnyada deolojinin Dnm, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, no: 40, Mart 2009, s. 2-4.
522 Fatmagl Berktay, Liberalizm, s. 96; Birsen rs, a.g.e., 7-8.
523 Kindi, lk Felsefe zerine, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, 2. bs.,
Ed. ve ev. Mahmut Kaya, stanbul, Klasik, 2005, s. 10-11.
524 Kant, a.g.e., s. 14-22.
525 Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 4. bs., ev. Oru Aruoba, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2003, s. 171.
228
1980ler sonrasnda Trkiyede merkezdeki ideoloji eitliliinin artmasnda dnm noktas Neo-liberalizmin, dnyadaki ve
buna paralel olarak Trkiyedeki ykselii oldu. Neo-liberalizm
ideoloji deilmi gibi sunularak adeta u denir: Bir kpry
inde, Avrupada, Afrikada ve Trkiyede yaparken uygulanan
statik hesaplar, bunun matematii ve mhendislii nasl ideolojiden bamsz ve evrenselse; ekonomide ve siyasette bu politikalar
uygulamak da yle evrenseldir. Bu yaklam siyasette, entelekteller arasnda ve halkta geni destek buldu ve Neo-liberal politikalarn uygulanmas, merkezin toplum zerindeki denetimini, dolaysyla slami kesim zerindeki kontroln azaltt, bylece slami kesimin gcn arttrmasnn ve ideolojisinin merkeze tanmasnn
nn aan siyasi, sosyal, yasal zeminin oluumuna katkda bulundu. (Bu blmn A ksmnda bu sre incelendi.) Dier yandan
Cumhuriyetin balangcndan beri ideolojik aygtlarla geni kitlelere aktarlarak, geni bir taraftar kitlesi olan Kemalist ideoloji
de merkezdeki varln devam ettirdi. Ayrca Trk milliyetiliiyle
slamn sentezinden oluan Trk-slam ideolojisi; bu dnem iinde gelien Gneydoudaki olaylarla ilikili olarak ortaya kan sreten de beslenerek g kazand. Sonuta gnmze gelindiinde
merkezde etkili drt tane ideoloji olduunu syleyebilirim:
a- Kemalizm
b- Trk-slam Sentezi
c- Neo-liberalizm
d- slam
Bu ayrm, merkezin veya evrenin, bu drt tane ideoloji erevesinde kompartmanlatn; bireylerin, gruplarn veya siyasi
partilerin, bu ideolojilerden sadece birine kat bir ekilde bal olduklar anlamna gelmemektedir. Birok zaman bu ideolojiler arasnda senteze ve sentezin doasnn kanlmaz sonucu olan yorumlamalara, yani benimsenen ideolojinin yeniden tanmlanmas,
otantikliinin bozulmas veya gerek otantik yorumun temsilcisi
olunduunun esitli yorumlamalarla iddia edilmesine rastlanr.
Devletin merkezindeki ideoloji eitlenmesi, devletin ideolojik
aygtlarnn eskisi kadar toplumun ideolojisini/dnya grn belirle-
yememesi de demektir; nk artk toplumdaki ideoloji eitlilii merkeze yansmaktadr, -merkez ve evre ayrm azalmaktadr- merkezi
oluturanlar, devletin ideolojik aygtlarna kendi farkl ideolojilerine
bal kadrolarn yerletirmekte, kendi ideolojileri erevesinde dzenlemeler yapmaktadrlar. rnein eitim kurumlarnda dersin ieriinin
ne olduu kadar hangi hocann dersi anlatt (mevcut konuyu nasl yorumlad), mdrn kimlii, mfettiin kimlii, hangi zel okula alma izni verilecei gibi faktrler de nemlidir; iktidar partilerinin bakanlklarnn tasarrufunun hkim olduu bu alanlar, bu partilerin, ideolojik aygtlar, kendi ideolojilerine gre dzenlemesinin olanan sunarlar. Bu yzden merkezdeki ideoloji eitlenmesi, Kemalist ideoloji erevesinde toplumun ideolojik aygtlarla dntrlme srecinin
yavalamas/sekteye uramas anlamna da gelmektedir. Bu da slami
dnya grne bal bireylerin ve gruplarn, devletin ideolojik aygtlarnn seklerletirici etkisini daha az hissetmelerine, glerini arttrmalarna daha msait sosyal bir ortam bulmalarna neden olmutur.
Merkezde etkili aada ele alacam drt ideolojinin yannda; biri lkenin bir blmnde, br ise entelektel kesim
arasnda etkili olan iki ideolojiye, merkezde nemli bir etkileri olmad iin yer vermedim. Bunlardan birincisi Krt kimlii zerinden politika yapan Krtlk ideolojisidir. Bu ideoloji
Cumhuriyetin kuruluundan itibaren merkezin tekisi olmutur; Mecliste bu ideolojiye yakn olduu sylenecek siyasi partiler aznlkta kald gibi, ordu gibi merkezin nemli kurumlar, bu ideolojiyi en tehlikeli grlerden birisi olarak kabul etmektedir. Bata Krtln, daha ok ezilen halklar retoriine sahip sosyalist grlerle ittifak iinde olduu, fakat gittike
merkezden bamszlamadaki yardmndan dolay -slami kesimin yapt gibi- liberalizmle ittifaka doru kayd sylenebilir. (Ayrca baz slami gruplara ball olan ve Krtlkle slami dnya grn sentezlemeye alanlarn da olduu hatrlanmaldr.) Liberal ideolojinin baskn olduu Avrupa Birliine
girii bu kesimden birok kiinin -slami kesim gibi- desteklemesinden -bu destein farkl birok etkenleri olsa da- liberal gre doru kaymalar olduu tespit edilebilir.526
526 Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, s. 255.
230
Akademisyenler, sanatlar ve basn mensuplar gibi entelektel kesim arasnda etkin olmasna ramen halkta geni bir taban
olmayan ideoloji ise sosyalizmdir.527 zal dneminde 141. ve 142.
maddelerin kalkmas, Trkiye Komnist Partisi (TKP) gibi partilerin legal bir ekilde seimlere katlmasn salad, fakat halkta
geni bir taban olmayan bu partiler, 1990larda Sovyetlerin knden sonra daha da ok kan kaybetti ve Mecliste bir varlk
gsteremediler.528 Merkezin nemli kurumu olan ordunun tekileri listesinden de sosyalist-komnist grler hi kmad.
Trkiyeyi anlamak asndan gc artyor gzken Krtln
ve azalm gzken Sosyalizmin incelenmesi nemli olsa da merkezdeki etkileri, aada ele alnan ideolojilere gre dk olan bu
ideolojileri incelemedim.
a. Kemalizm
Kemalizm ikinci blmde incelenen laiklik, Batclk, pozitivizm,
teleolojik tarih anlay, milliyetilik gibi temel ilkeler erevesinde ekillenen ve bunlarn Trkiyeye pragmatist uygulamasn ifade eden bir ideolojidir. Liberalizm ve slamn merkezde etkinliinin
artmas, Trkiye Cumhuriyeti iin deime ve merkezde eitlenmeye karlk gelmesine kar, Kemalizm kurucu statkoyu ve hafzay temsil eder. Toplumsal deiim kadar toplumsal hafzada devamll yakalamak da nemlidir; Cumhuriyetin kurumlarnca (ideolojik aygtlarnca) ekillenen bireyler, Kemalizmin kurduu kurumlar,
yaplar, Kemalist fikirler dorultusunda baslan kitaplar gibi unsurlar
bu hafzann tayclardr.529 Bunlarn ierisinden devletin ideolojik aygtlarnn ve bunlardan zellikle eitim kurumlarnn bireyleri
uzun yllar bu ideoloji dorultusunda ekillendirmesi, hafzann de527 Murat Belge, Sol, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der:
rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, 1998, s. 185.
528 Sosyalist grleri temsil eden parti olarak en byk baary Trkiye i Partisi (TP) 1960larda gsterdi, sonra bu baary tekrar eden hibir parti olmad. TPin ald oylarn byk ksm da yoksul ii semtlerinden ok orta snfn
oturduu semtlerden geldi: Murat Belge, Sol, s. 169-172.
529 Hafzadaki devamlla ve bu devamlln kurulan binalar, baslan kitaplar ve
yetitirilen bireyler gibi unsurlarla devamnn nemine erif Mardin yaptmz
grmede dikkatimi ekti: Caner Taslaman, erif Mardin ile Grme, stanbul, 4 Nisan 2010.
vamnda en nemli unsur olarak karmza kmaktadr. Ayrca anayasa gibi en temel hukuk metninin bu ideolojiyi korumas, ordu gibi
etkin bir kurumun bu ideolojiyi benimsemesi,530 yarg gibi nemli bir
kurumda bu ideolojinin birok kii zerinde etkili olmas, bu ideolojinin g alanlarn oluturmaktadr.
Halkn ierisinde geni bir taban olan bu ideolojinin
Meclisteki en nemli taycs olarak Mustafa Kemalin kurucusu olduu CHP gzkmektedir. CHPnin en nemli zelliklerinden biri, laiklik ve demokrasi arasnda kan paradoksta, laikliin
yannda yer almasdr. Batdan devralnan paradigmann bir gerei olarak laiklik, demokrasinin nkoulu olarak kabul edilir. Fakat
Mslman lkelerin birounda laiklik ve demokrasi arasnda bir
paradoks yaanmtr. Halk egemenlii demokrasinin belirleyici
ilkesidir, fakat bu ilkenin, slami deerlerin ykselmesine ve kamusal alanda slami dnya grn benimseyenlerin gcnn artmasna yol amasndan ekinilmektedir.531 Cumhuriyetin kurucu zihniyeti iin demokrasi ilkesinin, laikliin yannda ikincil kalmasnn ve alt kurulu ilkesi arasnda yer almamas da bahsedilen paradoksta, laikliin demokrasiye tercih edilmesiyle ilikilidir.532 Oliver
Roy, Batda laikliin/seklerliin, demokrasinin nkoulu olarak
grlmesine karn, Trkiyenin de iinde olduu Mslman lkelerin birounda laikleme/seklerleme srelerinin demokrasiye
aykr yollarla gerekletirildiine; zgrlk ve demokrasinin
devlet otoritarizmine kar slami kesimden birok kiinin benimsedii sloganlar olduuna dikkat ekmitir.533
CHP kurucu ideolojinin (eski dzenin) temsilcisi olarak deerlendirilmektedir ve slamc korkusu ile Atatrk
iin oy vermek istei bu partiyi ayakta tutan dinamikler olarak
gzkmektedir.534 Yaplan anket almalar CHP ve AKP semen530 Pnar Tank, Political Islam in Turkey: A State of Controlled Secularity, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 11.
532 A.e., s. 63-64.
533 Oliver Roy, Globalized Islam, New York, Columbia University Press, 2004, s. 1-5.
534 Michael M. Gunter, Hakan Yavuz, Turkish Paradox: Progressive Islamists versus Reactionary Secularists, Middle East Critique, London, Routledge, No:
16-3, 2007, s. 299.
232
lerini birbirinden ayrt eden en nemli unsurun dindarlk olduunu gstermitir.535 rnein TESEV anketinde, AKPlilerin % 60,
CHPlilerin ise % 20.9u kendilerini ncelikle Mslman olarak iaretlemilerdir.536 Ayrca AKP semenlerinin kendilerini daha
dindar olarak tanmladklar da tespit edilmitir.537 Yine ayn ankette laiklii tehdit altnda grenlerin en ok % 49 ile CHPli semen
olduu grlmektedir, bunun ardndan ANAP-DYP-GP grubunda
bu oran % 32ye, MHP-BBP grubunda % 20.5e ve AKP semeninde % 12ye dmektedir. (Trkiye genelinde % 22.1 laikliin tehdit altnda olduunu, % 73.1 olmadn sylemi, % 4.8 ise cevap
vermemitir.)538
CHP laiklik tehdidi zerinden politika yaparak tabannn eilimine uygun hareket etmektedir. Fakat paradoksal durum Avrupa Birliine giri srecini desteklemek gibi bir konuda kendini gstermektedir. CHPnin semenlerinin bir blmnn Avrupa Birliine giri srecini destekledii anketlerden
anlalmaktadr.539 Ayrca kurucu ideolojinin nemli unsuru
olan Batclk asndan da bu sre bulunmaz frsat olarak gzkmektedir. Fakat -baka baz sebeplerle beraber- slami kesimin sivil toplumda g arttrmas iin demokratiklemeye, demokratikleme iin ise Avrupa Birlii srecine nem veren AKPye kar; bu srecin, AKPnin istedii sonular vereceinden ekinen
CHP -ve tabannn bir blm- bu srece pheli yaklamaktadr.
Bir yandan Kemalizmin Batclk ilkesi ve ycelttii Batl habituslar asndan Avrupa Birliinin desteklenmesi gerekmektedir; dier yandan slami kesimin sivil toplumda g arttrm gibi
CHPnin ve tabannn ounluunun istemedii bir sonu aa
kmaktadr. Bu paradoks karsnda, CHP, ak ve net bir tavr
yerine, pragmatist bir tutum taknmaktadr. Buna kar AKP, Avrupa Birliine giri srecinde daha istekli bir politika benimsemi olarak gzkmektedir.
535 Ali arkolu, Ersin Kalaycolu, Turkish Democracy Today, London, I. B. Tauris, 2007, s. 216.
536 Ali arkolu, Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, s. 42.
537 A.e., s. 40.
538 A.e., s. 75-76.
539 Ali arkolu, Ersin Kalaycolu, a.g.e., s. 184.
CHPnin Kemalizmin en nemli siyasi aktr olmas, merkezde bu ideolojinin siyasi parti olarak yegne taycs olduunu; Kemalist ideolojiye bal ve bu ideolojinin etkisi altnda olanlarn, sadece CHPde olduklar ve CHPye blok ekilde oylarn verdiklerini gstermez. nceden Mecliste etkili olan ve Atatrk dnceye birok atflar yapm olan ANAP, DYP, DSP ve
u anda -2011- etkili olan MHP ve AKP gibi partilere oy verenler ile bu partilerin milletvekillerinin ve dier nemli isimlerinin
de Kemalizmin ideolojik aygtlaryla ekillendikleri hatrlanmaldr. MHPnin ideolojisinin temel unsurlarndan olan milliyetilik
Kemalizmin en temel ilkelerinden birisidir. slami dnya grn savunanlar arasnda yaylan karm kimlik olgusuna sebep
olan unsurlarn en nemlilerinden biri de devletin, Kemalist ideoloji dorultusunda eitim veren ideolojik aygtlar olmutur. Sonuta gnmzde de Kemalizm Trkiye Cumhuriyetinin ynetici zihniyetinin en nemli unsurlarndan birisidir. Fakat merkezdeki ideoloji eitlenmesi bu ideolojinin aleyhine olmu; bu ideoloji,
nceki dnemdeki, merkezin monolitie yakn yapsnn ideolojisi
olma vasfn kaybetmitir.
b. Trk-slam Sentezi
Kemalizm adna benimsenen teleolojik tarih anlaynn gerei
olarak, toplumun seklerlemesinin dorusal olarak artt bir sre ngrlmtr. Dine, Durkheimc bir rol biilerek, birletirici
unsur olarak kullanlmas zaman zaman Kemalist ideolojiye bal baz uygulamalarda ortaya ksa da toplumun tutkal olma vazifesi yklenen asl ilke milliyetilik olmutur. Kemalistlerin
birou, klasik modernizm teorilerine uygun olarak tarihin ileri
evrelerinde dinin rolnn azalmasn beklemilerdir; bu yzden
slam ideolojinin bir paras yapma, milliyetilikle slam birletirip eklektik bir ideoloji oluturmak, laiklik endiesinin en temel endie olduu Kemalistler iin kabul edilemeyecek bir yaklam olmutur.
Kemalizmin yukardan-aa toplumu ekillendirme ve teleolojik anlayla tarihin daha st merdivenlerine halk tama
yaklamlarna kar oyun gcnn ortaya kmasyla, halkta ta-
234
ban bulma endiesi nem kazand. Halkn birounun, benimsedii milliyetilik ideolojisinin ve kimliinin nemli bir unsuru olan
slamn, ikisinin birden, zt grlmeden kucakland yaklamlarn siyasette benimsenmesinin taban bulaca bir ortam dodu. Demokrat Parti, Adalet Partisi gibi merkez partilerinin ve 1980 askeri
darbesini yapanlarn yaklamlarnn iinde de bylesine bir anlayn izleri grlmektedir. Anavatan Partisinin lideri Turgut zaln
ellerini bann stnde birletirerek farkl eilimleri birletirdiini/kucakladn beyan ettii eilimlerden biri milliyetilik, dieri ise muhafazakrlkt (bununla zellikle slami deerlere atf yaplmtr).
slama, ilk dnemlerdeki Kemalist milliyetilik anlayndan daha lml bakan, milliyetilie ideolojisinde merkezi bir yer
veren, birok anlay sonradan yaygnlamtr; fakat Trk-slam
Sentezini parti ideolojisinin merkezi unsuru yapan en nemli siyasi aktr MHP olmutur. MHP ilk dnemlerinde Turanc ideolojiye daha yakn olmu ve slamla sentezi n plana karmayan bir
milliyetilik anlayn benimsemise de sonradan, slami unsurlara
sylemlerinde daha ok yer vermitir. Bu partinin lideri Alparslan
Trkein 1969 ylnda syledii Biz Tanr Da kadar Trk, Hira
Da kadar Mslmanz. Her iki felsefe bizim iarmzdr sz
parti ideolojisini ifade eden nl bir sz olmutur. Partinin Trkslam Sentezine ynelme srecinde slamclk ile sentezi kabul etmeyen bir milliyetilik anlayna sahip Nihal Atsz ve arkadalar ise partiden ayrlmlardr.540 MHPnin hilali parti amblemi olarak semesi, tarikatlar ve dindar kesimlerle yaknlk kurmas
ve de onlardan destek almas, MHPli eylemcilerin hapiste Kuran
Kerim kurslar dzenlemesi, din eitimi vermeleri/almalar da milliyetilii slamla sentezlemelerinin rnekleridir. Trkein Milliyetilii reddeden bir dincilik anlay bize yabancdr, bizim dmzdadr Trklkle slamiyet, bin yldan beri ayn mukaddes potada kaynam, etle trnak misali ayrlmas imknsz bir hale gelmitir sz de bahsedilen sentezin bir gstergesidir.541
540 Mehmet Ali Aaoullar, Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde Trkiye, 13.
bs., Der: Irvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar,
1998, s. 222-223.
541 A.e., s. 223.
MHP 1965te % 2.2, 1969da % 3, 1973te % 3.4, 1977de %

6.4 oy almtr.542 (1961de % 14e yakn oy alnan Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinin -CKMP- partisinin ideolojisinde Trkslam Sentezi deil milliyetilik ideolojisi hkimdi.) 1970lerde kurulan Milliyeti Cephe hkmetlerinde birka tane bakanlk
alan ve brokraside kendi kadrolarn ykselten MHPnin ideolojisi merkezde etkili olmutur. Fakat 1990lardan sonra MHPnin artan oy oranlar, 1980lerden sonra merkezde ideoloji eitliliinin
olutuunu desteklemektedir. MHP 1999da % 18 (129 milletvekili) oy alarak tarihinin en byk kn yapm ve iktidarn orta
olup birok bakanlk alm, 2002de % 8,4 oy alp barajn altnda
kalm, 2007de % 14,3 (71 milletvekili) oy oranyla baraj geebilen partiden biri olmutur.543 MHPnin oy artna sebep olan unsurlarn banda 1980li yllarda balayan PKKya bal olaylarn
ve Krt ayrlk hareketinin geldii yaygn kanaattir.544
Modernizmin nemli bir unsuru olan liberalizmle slamn ittifakn temsil eden AKPye kar; MHP, modernizmin nemli bir
unsuru olan milliyetilikle slamn ittifakn temsil etmektedir.
AKPnin ynetici kadrolar asndan slami unsurun liberalizme
gre ontolojik nceliine kar, MHPdeki slami ve Trk unsurlar arasnda bylesi bir ontolojik nceliin belirgin olmad, daha
kaynam bir yap gzkmektedir. MHPnin milliyetilik ortak
paydasnda bulumas mmkn olduundan DSP ile koalisyon kurduu sylenebilir; birok kiinin CHPnin gelecekteki muhtemel
koalisyon orta olarak MHPyi grmesinin sebeplerinden birisi de
bu milliyetilik ortak paydasdr. Dier yandan MHP, Trk-slam
Sentezi ideolojisindeki slam unsuruyla AKP ile de ortak bir paydaya sahip olarak, u an (2011) itibariyle Meclisteki grubu olan
partiler arasnda, ilerde ayn partilerin Mecliste gruba sahip olaca farz edilirse ve bir koalisyon gerekli olursa, en esnek ideolojiye
sahip parti olarak gzkmektedir. (Koalisyonlarda bu ideolojik es542 A.e., s. 226.
543 TK Milletvekili Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/secimdagitimapp/secim.zul,
20.06.2010.
544 Ali arkolu, Ideology or Economic Pragmatism?: Profiling Turkish Voters in
2007, Turkish Studies, Vol. 9, No: 2, 2007, s. 324.
236
neklikler dnda birok unsur da rol oynad iin iddial bir tahmin yapmak mmkn deildir.)
AKPnin ABye giri ynndeki kararl tavrna, kresellemenin nimetlerinden faydalanmaya istekli politikalarna ve slami deerlerle liberalizmin bir sentezini oluturmasna karn MHP,
Mecliste grubu olan partiler arasnda ABye ve kreselleme srecine -bunlara kar apak bir kar pozisyonu benimsemese deen pheci yaklaan parti grnmndedir. MHP, AB sreci bahane edilerek Krte eitim yaplmas, Kbrs konusunda taviz
verilmesi gibi hususlardan tedirginlik duyarak AB srecine kar eletirel yaklamtr.545 Milliyetilik, ulus olarak isimlendirilen
toplumda blnmeleri istemeyen; ulus iinde dil, ortak tarih, lk
gibi ilkeler temelinde birlik ngren, ulus-alt ve ulus-st ballklar ortak ulus kimliinden kopartc etkiler olarak deerlendirip tehlikeli bulan bir ideolojidir.546 Avrupa Birliine giri srecinde Krte ile ilgili almlarn ulusun en nemli birlik ilkelerinden kabul edilen dil birliini andraca, ayrca hem ulus-alt kimlik olarak Krt kimliini, hem ulus-st kimlik olarak Avrupall glendirecei endieleri; milliyeti ideoloji adna neden AB srecine pheyle bakldn aklamaktadr. Bu endieler, MHPnin
ABye teslim olma sylemiyle AKPye kar eletiriler yneltmesine sebep olmaktadr.547 CHPde AB srecinin toplumun seklerlemesi srecine zarar verecei endiesinin n plana kmasna
kar, MHPde bu srecin Krt sorununu arttraca endiesi n
plana kmaktadr.
MHP, milliyetiliin, dine kar bir ideoloji olarak konumlandrlmasna kart bir pozisyonu ve Kemalist yorumun tekelinden kurtarlmasn temsil etmektedir. MHPnin 1980 ncesi dneme gre artan gc, merkezdeki ideoloji eitlenmesinin bir gstergesidir. Merkezdeki Trk-slam ideolojisinin en nemli taycs
olan MHP, bir ynyle slam dnda bir ideolojinin temsilcisi, bir
545 Filiz Bakan, At The Crossroads of Ideological Divides: Cooperation Between Leftists and Ultranationalists in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart
2005, s. 61-62.
546 Haldun Glalp, Kimlikler, Toplum ve ktidar, stanbul niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 138.
547 Michael M. Gunter, Hakan Yavuz, a.g.e., s. 296.
ynyle slami ideolojinin bir taycsdr. slami deerleri benimsemi kesimden nemli bir taban olan MHP, yapt koalisyonlarda, slami deerleri benimseyen kadrolarnn brokraside grev almalarn salamtr. MHP, bir ynyle, slami dnya grnn
merkeze tanmasnn aralarndan birisi de olmaktadr.
c. Neo-liberalizm
Daha nceden deinildii gibi Amerika/Reagan ve ngiltere/Thatcher gibi nemli uluslararas aktrlerle yaylan Neo-liberalizm,
Trkiyede zalla nemli bir k yapt. zal iin piyasa ekonomisinin gereince ilemesi en temel konuydu ve yasalara ballktan veya sendikal haklardan da daha nemliydi. Bu konudaki tavrn hem sylemi hem de davranlaryla aka ortaya koydu.548
zal, benimsedii pragmatizm ile Trkiyenin ekonomisinin da
almasnda ve toplumun transformasyon yaamasnda nemli
bir aktr oldu. zaln, siyasetin gcn kullanarak yapt deiiklikler, toplumun siyasetten bamszlama srecine hz verdi. Sivil toplumu gl klan en nemli unsurlardan biri; aktrlerinin, piyasa ekonomisi araclyla deiimi ynlendirebilmesidir.549 Trkiye ekonomisinin kreselleme srecinin hzland 1980li yllarn, nemli bir dnm noktas olduu sre; ihracat ve ithalatn arttrlmas suretiyle d sisteme daha ok entegre olunarak, devletin
ekonomideki rol azaltlarak, zellemeler gerekletirilerek, zel
sektr bytlerek ve bu sreci destekleyen IMF gibi kurumlarla
ibirlii devam ettirilerek 1990l ve 2000li yllarda da srd. IMF
ve Dnya Bankas gibi nemli uluslararas aktrlerin Neo-liberal
politikalar benimsemeleri, bu ideolojinin dnyada yaylmasnda
nemlidir. 1980ler ve sonrasnda Trkiyede de IMF, Dnya Bankas ve OECDden gelen para ak ve bu kurumlarn hkmetlerle
yaptklar ekonomik programlar Neo-liberal yaplanmalarn oluumunda kritik neme sahip oldu.550
548 Ziya ni, Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neo-Liberalism in
Critical Perspective, Middle Eastern Studies, Vol. 40/4, 2004, s. 114-121,122.
549 Nilfer Gle, Mhendisler ve deoloji, s. 30.
550 Ziya ni, Post-War Development Performance of the Turkish Economy: A
Political Economy Perspective, s. 7.
238
Neo-liberalizmin dnyaya yaylmasnda nemli aktrler

olan Thatcher, Reagan ve Bush hkmetleri ekonomik liberalizmle, din ve aile gibi deerlere atf yapan Neo-muhafazakrl
harmanlamlard.551 Trkiyenin 1980lerden sonraki tek parti iktidarlarn oluturan ANAP ve AKP hkmetlerinde de ayn harmanlamaya -AKPde muhafazakrln oran daha yksek bir ekildetank olunmutur. AKP, ANAP gibi, AB srecini de destekleyerek
Neo-liberalizme yakn bir izgiyi srdrd. (Bu destein, ekonomik liberalizmle beraber siyasal liberalizmi de kapsadna dikkat
edilmelidir.) Kemalizmin rol modeli olan Batya liberal deerler
hkimdi; bu ise Kemalizmin laiklik/seklerlik gibi ilkeleri adna
sivil toplumu bask altnda tutmak isteyenlere kar Kemalizmin
de benimsedii rol modele atf yaparak merkezin basksndan korunmay mmkn klyordu. Kemalistlerin genel tavr, seklerleme endiesini n plana alarak slami deerler etrafnda rgtlenmi
cemaatler, dernekler, gruplar gibi yaplanmalar bask altnda tutmakt. Liberaller ise demokrasi endiesini n plana kartarak, sivil toplumun merkezden bamszlaaca yapy oluturmaya altlar; bunun sonucu ise toplumda etkili olan slami cemaatlerin
g kazanmas oldu. slami kesimin nemli bir blmnn, siyasette liberalizmi desteklemelerinde ise kendileri asndan avantajl
bu durumu tespitleri etkili oldu. slami dnya grn merkeze tayan en nemli aktr olarak gzken AKPnin liberalizmle slami
deerleri harmanlamasnn ve slami kesimlerin tekisi olan Bat
ile kaynamann en nemli projesi olan Avrupa Birliini desteklemesinin nemli sebepleri arasnda da liberalizmin slami kesime
salad bahsedilen frsat alanlar vardr. Fakat AKPnin bu politikasnn, sivil toplumda slami cemaatlerin, gruplarn ve bireylerin
g kazanmasnn nn amasna karlk; dier yandan, devletin,
iddet kullanarak ele geirilmesi suretiyle Ehli Snnet slama referanslarla dzenlenmesi projesinden -devrimci slam olarak adlandrlan projeden- Trkiyeyi iyice uzaklatrdna dikkat edilmelidir. Sonuta AKPnin, ABye girmeyi temel bir politika olarak benimsemesinin ve dier liberal politikalarnn, devletin huku551 Zeynep Gambetti, ktidarn Dnen ehresi: Neoliberalizm, iddet ve Kurumsal Siyasetin Tasfiyesi, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 152.
ki yapsnn dine referansla kurulmamas gerektiini syleyen laiklik ilkesini destekledii, fakat sivil toplumun dinden uzaklaarak dnyevilemesi anlamnda seklerlik ilkesine zt sonular
verdii kanaatindeyim.
Liberalizmin benimsenmesi 1980lerden sonra iktidar olmu
ANAP veya bu izgiye yakn DYP gibi Neo-muhafazakr olarak
isimlendirilebilecek partilerle veya siyasal slamn tm Trkiye Cumhuriyeti tarihindeki en nemli aktr olarak kabul edebileceimiz AKP ile snrl deildir. 1990larn banda Sovyetlerin
knden sonra liberalizmin en nemli rakibi olarak gzken
sosyalizmin byk lde g kaybettii sre yaand; bu olgu
1980lerdeki liberalizmin yaygnlamasyla birleince liberalizmle ifade edilen deerler/politikalar ykselilerini hzlandrdlar.
Dnyada ve Trkiyede ykselen liberal deerler, Kemalizmin
Meclisteki en nemli aktr CHPyi, Trk-slam Sentezinin en
nemli aktr MHPyi de etkiledi. Bu partiler yaplan zelletirmelere ve bireysel haklar arttracak yasal dzenlemelere kar baz
eletiriler getirdilerse de iktidar orta olduklar zaman ne bir devletletirme hamlesini hayata geirdiler ne liberal ilkeler aleyhine
ciddi yasa dzenlemelerine teebbs ettiler ne de AB srecini durdurmaya kalktlar. Genel olarak bakldnda CHPnin liberalizm
ideolojisinden ok, bu ideolojinin unsurlarnn seklerleme srecine zarar vermesinden, MHPnin ise Krt sorununu kendisinin istemeyecei ekilde gelitirmesinden ekindii, fakat kendi korktuklar sonular olmayacak olsa; liberalizmin zelletirme, serbest
ticaret, devletin ekonomideki rolnn klmesi gibi ekonomik ve
birey haklarnn glendirilmesi gibi siyasi ilkelerinden ciddi boyutta rahatszlk duymayacaklar sylenebilir.
Sonuta Kemalizm, Trk-slam Sentezi ve slam ideolojilerini
benimseyenlerin, liberalizmle ifade edilen ilkelere kar ontolojik
ncelikleri vardr; fakat bu daha derin kayglarna zarar gelmeyeceine kanaat getirdikleri zaman liberalizmin birok ilkesine ynelik
ak bir kartlklar da yoktur, zellikle ekonomik liberal deerleri
-sosyalizm gibi- kategorik olarak bir inkr iinde deillerdir. Bunun yannda liberal ilkelerin, geri kalan tm ideolojilerin ilkelerinden ontolojik ncelii olduunu savunan bir kesim de vardr. Eer
240
Trkiyenin bugnk durumunda, bu ideolojiye yakn olanlarn,

kendilerininki dnda zerinde konsensse varacaklar bir ideoloji
aranacak olsa, bu vasfa sahip tek ideoloji olarak -zellikle ekonomik- liberalizm gzkmektedir. Srf bu olgu bile 1980ler sonras
Trkiyesinin ynetici zihniyetinde ykselen en nemli bileenlerden birinin Neo-liberalizm olduunu gstermektedir.
Anketlerde Trkiyenin en nemli sorunu nedir diye sorulduunda birinci cevap sizlik, ikinci cevap ise Enflasyon/Hayat pahall olmaktadr.552 Yabanc yatrmn getirilmesi veya d
ticaretin arttrlmas gibi liberalizmle ilikili sylemler, 1980lerden sonra iktidara tek parti veya koalisyon orta olarak gelen her
partinin benimsedii politikalar olmutur. Ksacas liberal yaklamlar, toplumun en nemli sorun olarak grdklerini zmekte,
geni bir kesim tarafndan doru reeteler olarak benimsenmektedir. Bu sorunlarn zmnde baz partiler zelletirmelere kar kmak gibi liberalizme uzak gzken yaklamlar benimsemilerdir; fakat zelletirmelere kar kan Mecliste grubu olan partilerin hibiri KTlerin saysnn arttrlmas, devletin yeni sektrlere girmesi, gmrk duvarlarnn ykseltilmesi, yabanc yatrmlarn zorlatrlmas gibi ekonomik liberalizmin ilkeleri aleyhinde
ve birey haklarn devletin lehine kstlayan yeni yasal dzenlemeler yaplmas553 veya ABnin Kopenhag Kriterlerinin benimsenmemesi gibi -bu konuyla ilgili seklerlik ve Gneydou ile ilikili sorunlardan kaynakl pheler ifade edilse de- siyasi liberalizmin
perspektiflerine aykr gzkebilecek grler temelinde -baz istisnalar olsa da- siyaset belirlememi ve parti programlarn oluturmamlardr. Aslnda bu olgu bile liberalizmin, kimi ilkelerini
eletirenler dahil, Trkiyedeki kesimlerin birou zerinde nasl geni kabul grm bir ideoloji haline dntn gstermektedir. Trkiyenin ynetici zihniyetinde bu ideolojinin ykselmesi de nceden merkezin ideolojisinde tekele yakn hkimiyeti olan
Kemalizmin aleyhine olmutur. Liberal deerlere atf yaplarak
552 Ali arkolu, Binnaz Toprak a.g.e., s. 45.
553 rnein eskinin 141., 142. ve 163. maddeleri gibi yasalarnn geri getirilmesi
gibi temel dzenlemeler yaplmas Mecliste grubu olan hibir partinin temel politikas olmamtr; yoksa Gneydouda olan olaylar gibi olgulardan dolay birey haklarnn kstland birok rnek bulmak mmkndr.
yaplan uygulamalar, Kemalizmin laiklik/seklerlik ilkeleri adna

gerekleen kontrolc/baskc reflekslerin almasnda slami kesime yardmc olmutur; ksacas nceden bahsettiim laiklik ve demokrasi paradoksunda, liberalizm ile demokrasiye verilen nemin
ykseltilmesi, laiklik adna konulan engellerin almasn salamtr. Bundan ise slami kesim istifade etmitir.
d. slam
1946da oyun gcnn ortaya kmasyla CHP daha iktidardayken toplumun ynetici kesimlerinin slamla ilikisinde farkllamalar balad. Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduhtan etkiler alan, ilahiyat fakltesi dekanl yapan emseddin Gnaltayn
1949da CHP iktidarnda babakan olmas da bunun bir gstergesidir. Daha sonra DP ve AP hkmetleri, slami kesimden cemaatlerle, gruplarla olumlu ilikiler kurdular ve bunlardan baz kimseleri
Meclise tadlar. Fakat slami deerlerle ilgili endieler temelinde
kurulan, birok kiinin -etkili bir hareket olarak- siyasal slamn
balangc olarak niteledii, bu ideolojiyi merkeze tamaya odaklanan ve tarihsel sre iinde bunu baaran giriim 1970lerde
Necmettin Erbakan ve arkadalarnca kurulan Milli Nizam Partisi (MNP) oldu. skender Paa Cemaatinin eyhi Mehmet Zahit
Kotkunun tevik ve destei bu hareketin oluumuna vcut verdi.554
1971 ylnda, askeri darbenin hemen ardndan Anayasa Mahkemesi
laiklie aykrlk gerekesiyle MNPyi kapatt; daha sonra bu partinin yerine kurulan birok parti de ayn akbete urad.555 Milli Selamet Partisi 1972de kurulup askeri darbenin ardndan 1981de
kapatld, Refah Partisi 1983te kurulup 1998de kapatld, Fazilet
Partisi 1997de kurulup 2001de kapatld, bu partinin devam niteliindeki 2001de kurulan Saadet Partisi ve bu partiden ayrlanlarn
ekirdek kadrosunu oluturup farkl bir izgiyi temsil eden AKP ise
hl siyasi hayatlarn devam ettirmektedirler.556
554 Kotkunun vefatndan sonra yerine geen damad Esad Coan dneminde partiyle cemaatin aras ald. Partinin liderlii ve kontrol tamamen Erbakana geti:
Ruen akr, Ayet ve Slogan, s. 223-224.
555 hsan Da, Turkeys AKP in Power, Journal of Democracy, Vol. 19, No: 3,
The Johns Hopkins University Press, Temmuz 2008, s. 26.
556 Pnar Tank, a.g.e., s. 7.
242
MSP, 1973 seimlerinde toplam oylarn % 11,8ini, 1977 seimlerinde % 8,6sn kazand.557 nce 1974te CHP ile bir koalisyon kurup alt bakanlk ald, daha sonra AP Genel Bakan Sleyman Demirelin babakan olduu ve MHPnin de iinde yer ald
Milli Cephe hkmetlerinde yer alarak baz bakanlklar elde etti.
Daha nceden Kemalist ideolojiye kar siyasal klar olmu olsa
da siyasal sistem iinde kalarak slami deerler temelli siyasi k
ilk kurumsallatran ve tabannn oylaryla slami ideolojiyi ilk kez
merkeze/ynetime tayan kurum MSP oldu. Bylece MSP, merkezde/ynetimde bir ideoloji eitlenmesine 1970li yllarda sebep
oldu. Fakat 1980lerden sonra oluan ideoloji eitlenmesine gre
ve siyasal slam olarak nitelenen partilerin ynetimde sz sahibi
olma derecelerine gre bu hayli dk orandadr.
MSP kapatlnca yerine kurulan RP, 1994 yerel seimlerinde,
siyasal slam olarak nitelenen partilerin ilk byk kn yapt;
parti, oylarn % 19unu ald ve stanbul, Ankara dahil 28 ilde belediye bakanlklarn kazand.558 1995 genel seimlerinde ise RP
% 21,4 oy oranyla birinci parti kt.559 Bylece ilk defa, Kemalist
ideolojinin tekisi olan bir parti bir seimde birinci km oldu.
RP lideri Erbakan, DYP ile kurulan koalisyonda babakan oldu.
slami ideolojinin, ynetici zihniyetin nemli bir unsuru olmasna
ynelik bu k, merkezin, siyasi partiler dndaki dier aktrlerinin de abalaryla etkisizletirildi. Bu aktrler zellikle ordu, Cumhurbakan Demirel, kapatma davasn aan Yargtay Basavcs ve
Anayasa Mahkemesiydi. Birok kiinin post-modern darbe ve
28 ubat sreci olarak adlandrd sreteki kritik olay 28 ubat 1997de Milli Gvenlik Kurulunda (MGK), askerlerin, bir l557 TK, Milletvekili Genel Seimi, 1973 ve 1977 Genel Seim Sonular, T. C.
Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/
reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1_5077.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_
s2=2&p_s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_kod=1&desformat=html
&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
558 hsan Da, Transformation of Islamic Political Identity in Turkey: Rethinking
the West and Westernization, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 25.
559 TK, Milletvekili Genel Seimi, 1995 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_
s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desfor
mat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
timatom eklinde, 18 maddelik i gvenliin tehdit edildiine dair

listeyi Erbakana imzalatmaya almas oldu. Erbakan, biraz direnmesine ramen 5 Mart 1997de imzay att. ubat 1997 iinde
ordunun, Sincanda tanklar yrterek balans ayar yapmas gibi
g gsterileri de ordunun kararlln gsteren, bu srecin paras eylemlerdi.560 Ordu 19 gazete, 20 televizyon istasyonu, 51 radyo
istasyonu, 110 dergi, 800 okul, 2500 dernek ve 1200 renci yurdunun irticai yaplanmay desteklediklerini duyurdu, bunlar hedef tahtasna koydu ve basnn geri kalanyla, ayrca YK gibi kurumlarla ibirliine yneldi.561 Bu arada askeri darbe gibi olaslklardan ekinen Erbakan, iktidar orta partinin lideri Tansu illere
babakanl devredip, iktidar orta kalmaya alt ve bu niyetle
Haziran 1997de babakanlktan istifa etti. Fakat Cumhurbakan
Demirel, hkmeti kurma vazifesini bakasna verdi ve koalisyon
partilerinden kopan milletvekillerinin de desteiyle bu koalisyon
bitti/bitirildi. Merkezin dier nemli bir aktr olan Anayasa Mahkemesi ise Ocak 1998de RPyi laiklik kart eylemlerin oda olduu gerekesiyle kapatt; partinin lideri Erbakana ise be yl siyaset yasa getirildi.562 RP, genel seimden birinci karak siyasal
slamn en byk baarsn gerekletirmi ve kadrolarn brokraside kritik yerlere tamakta ksmen baarl olmu olsa da merkezin ynetici zihniyetinde, seimdeki baarsyla orantl bir ideoloji eitlenmesi oluturamad.
28 ubat srecinin nemli sonularndan biri, siyasal slamda
blnmenin yaanmas oldu. Bu blnme hemen olmad; nce
Erbakann manevi liderlii altnda FP kuruldu. Bu parti girdii 1999 seimlerinden oy oranlarn drerek % 15,4 oy ald.563
Bu partinin yine kapatlmas zerine ise biri yine Erbakann manevi liderliinde, kapatlan partinin devam niteliinde SP ve di560 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 328.
561 A.e., s. 330-333.
562 hsan Da, a.g.e., s. 27.
563 TK, Milletvekili Genel Seimi, 1999 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_
s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desfor
mat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
244
eri kapatlan partinin kadrolarnn nclnde, fakat birok adan ciddi farkllklar da olan AKP kuruldu. AKP, 28 ubat srecinde yaananlardan ve parti kapatmalarndan nemli dersler kard;
hkmet kurmann lkeyi idare etmek iin yetmediini anlad.564
Ordu, Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakan gibi merkezin dier
aktrlerinin, hkmet olsalar bile diledikleri dzenlemeleri yapmalarna engel olabilecekleri nceki tecrbelerden belliydi. Buna
karn AB sreci, siyasal liberalizmle ilgili ilkelerin yasallamasn ve uygulanmasn, bylece Avrupa tipi bir demokrasiyle ordunun siyasetteki mdahalesinin yok edilmesini ve halkn oylaryla
aadan-yukar iktidar tayan siyasi partilerin, toplumun ynetimindeki daha nemli aktrler olmasn destekliyordu. Ekonomik
liberalizme dair ilkeler ise sivil toplumdaki slami deerleri benimsemi aktrlerin daha rahat hareket etmelerine olanak tanyordu,
ayrca bu ilkelerin uygulanmas TSAD gibi nemli aktrlerin bu
parti hakkndaki kukularn azaltacak nitelikteydi. Ayrca ekonomik liberalizmin uygulanmasnn, halkn zenginlemesini salayacana; bunun ise en nemli sorunlarnn ekonomik olduunu ifade eden halkn, oylarn almakta arac olacana da AKPnin kanaat
getirdii gzkmektedir. Bunun sonucunda AKP, siyasal slamn
Bat kart retoriini terk etti, kresellemeyi sorun deil frsat olarak deerlendirdi; sk sk atfta bulunduklar ve kadrolarndan bir
ksmn partilerine aldklar zal gibi -zaldan dozu daha yksek
oranda- muhafazakrlkla liberalizmin bir sentezini yaptlar. slami
deerlere sahip ktklar gibi Bat ile btnlemedeki en nemli siyasi proje olan AB srecinin nderliine de soyundular. AKPnin
yaklamlar, birok kiinin bu partiyi liberal slamn baarl bir
rnei olarak nitelemesine sebep oldu.565
AKPnin muhafazakrlkla liberalizmi kendisine has bir ekilde evlendirmesi gerekli etkiyi gsterdi. Ayrca 28 ubat srecinde hapse atlan, eski stanbul Belediye Bakan Tayyip Erdoann
madurluu, dinamiklii, etkileyicilii, siyasal slamn eski reto564 hsan Da, Turkeys AKP in Power, s. 27.
565 Graham E. Fuller, Siyasal slamn Gelecei, ev. Mustafa Acar, stanbul, Tima Yaynlar, 2004, s. 9, 119, 319.
riini terk etmesi de nemliydi. Erdoan, stanbul Belediye Bakanyken pragmatizmin ne kadar ie yaradn deneyerek grmt; bu tecrbesini partisine tad.566 AKPden nceki parti koalisyonunda Cumhuriyet tarihinin en byk krizlerinden biri
olan 2002 ekonomik krizinin yaanmasndan doan konjonktr,
AKPnin byk seim baarlarn destekleyen nemli bir faktr
oldu.567 Sonuta AKP, 2002 seimlerinde % 34,3 ve 2007 seimlerinde % 46,6 oy alarak tek bana iktidar oldu.568 Ayrca iki yerel seimden de birinci parti olarak kt ve 2010daki referandumda istedii onay almay becerdi. Partinin Erdoandan sonraki ikinci adam olan Abdullah Gl Austos 2007de cumhurbakan oldu; bylece slami dnya grne sahip bir kii ynetimin
dier nemli bir kurumunun bana geti. Cumhurbakannn,
Anayasa Mahkemesi yelerini ve YK gibi kurumlarn yelerini atama hususundaki yetkileri gibi sistemin tand haklarla; bu
grn, merkezdeki kadrolar arasndaki yaylmas srmektedir.
RPnin hkmet olup iktidar olamamasyla ilgili sorunu AKP yaamad; liberalizmle yapt evlilik, AB srecini desteklemesiyle ald d destek, kendisini hem ordunun mdahalesinden korudu hem de halkn desteini almasna katk salad. AKP, hem slami kesimin sivil toplumdaki gcn arttrmay hem de ekonomik
bymeyi gerekletirip iktidarn salamlatrmay becerebildi.
AKP ile ynetici zihniyetteki eitlenme iyice artt; hem zaln
merkezin ideolojisi olarak ykselttii liberalizmin ynetimin ideolojisi olmaktaki rol iyice pekitirildi hem slami dnya grne sahip kiiler Cumhuriyet tarihinde hi olmad kadar merkezde/ynetimde yer aldlar. Sonuta slami dnya gr sivil toplumda olduu gibi merkezde de gcn arttrd.
566 hsan Da, a.g.e., s. 28.
567 Ziya ni, The Political Economy of Turkeys Justice and Development
Party, (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/publications.htm, 20 Austos
2010. s. 3-4.
568 TK, Milletvekili Genel Seimi, 2002 ve 2007 Genel Seim Sonular, T.
C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.
gov.tr/reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_
s2=2&p_s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=
1&desformat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
246
2. slami Kesim, Karm Kimlikler ve

Kamusal Alanda eitlenme
Trkiyedeki AKP, Msrn Mslman Kardeleri, Hindistann
Cemaat-i slamisi, Afganistann Taliban; hepsi siyasal slam
veya slam ortak balnda incelenseler de birbirlerinden hayli farkldrlar. Trkiyenin siyasal slam, laik bir devletin koyduu kurallara gre hareket eden, demokratik bir sistem iinde halkn
oylaryla g elde etmi, aadan-yukarya doru bir harekettir.
Halkn oylarndan g alan Trk siyasal slamn fakl klan dinamiklerin nemli bir blm, toplumun geni bir kesiminde ve slami kesim olarak anlan ksmnda ortaya kan karm kimlik olgusuyla balantldr. Sonuta karm kimlikler ile olgular tespit etmek; hem toplumun nemli bir kesimini analiz etmek hem
de siyasal slam daha iyi anlamak demektir. Trkiyedeki siyasal slamn en etkili aktr AKPnin, slami deerleri liberalizmle; Trk siyasetinin dier nemli bir aktr MHPnin ise slami deerleri milliyetilikle harmanlamasnn altnda toplumda ortaya kan karm kimlik olgusunun nemli bir rol vardr.569 Karm
kimlik (literatrde melez kimlik olarak da anlr) bir kltrn
dieri tarafndan zmsenmesi deildir, fakat yeni bir olgudur.570
Karm, zt olarak konumlandrlanlar (slami ve modern, milliyeti ve mmeti gibi) beraber iermeyi ve uzlamay dlayan;
sadece ikili ztlklara ve dlamalara odaklanan -Gadamerci ekilde ifade etmem gerekirse- engelleyici nyarglar ile yaplan hermentik yaklamlar, karm kimlikler ile ilgili sylemle yaplan
hermentik yaklam kadar toplumsal olgular deerlendirmekte
baarl olamaz. rnein, karm kimlikler ile olguyu gz nnde bulundurmayanlar, AKPnin liberal politikalar benimsemesini
salt bir takiyye (dinen meru olduu iddia edilen hile) olarak grmekle; AKPnin ynetici kadrolarnn ve AKP tabannn nemli bir
569 AKPnin liberal politikalar benimsemesini; Kemalist ideolojiden toplumun bamszlaabilmesi ve ordunun siyasete mdahalesinden korunma ile aklayan
nceki yaklamm buna zt deildir. Tm bu dinamiklerin (siyasal stratejilerle
beraber partinin yneticilerinin ve tabannn durumunun) bir araya gelmesi, siyasal slam ile -zellikle ekonomik- liberalizmin birlikteliine sebep olmutur.
570 Gordon Marshall, Kimlik, Sosyoloji Szl, Ed. Gordon Marshall, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat, 1999, s. 407.
blm olan slami kesimin kimliklerinde, ekonomik liberalizmin

temel bir unsura dnmesinin bundaki etkisini saptayamamaktadrlar.
Trkiyedeki karm kimlik olgusu; yukardan-aa modernletirme projesinin, ehirleme gibi srelerde toplumda ortaya kan dinamiklerin, kreselleme srecinde kresel kltrle
daha ok karlama gibi sebeplerin ve slami kesimden kanaat nderleriyle cemaat liderlerinin bu konudaki kararlarnn/yaklamlarnn birleiminin bir sonucudur. Karm kimliklere yol aan
balca sebepleri (slami kesimin iindeki yorumlarn/yaklamlarn dndaki) drt maddede toplayabilirim:
1- Devletin ideolojik aygtlarnn ekillendirmesi
2- ehirlemenin sebep olduu dinamikler
3- Bata televizyon olmak zere medyann tad kltr
4- Artan yabanc sermaye yatrmlar, ithalat, yabanc patentlerle/taklitle yaplan retimler sonucunda kresel kltr
tayan rnlerle artan karlama.
Devletin ideolojik aygtlarnn laiklii ve seklerlemeyi uzun
bir dnem alamalaryla beraber, ailelerinin nemli bir ksm ve
cemaatler gibi ortamlar ise slami deerleri aladlar. Bu konuda makale ve kitap yazan birok kiinin, birbirlerine taban tabana zt grd bu deerleri, birok kii ise zt grmeden kimliinde birletirdi. 2006da yaymlanan TESEV anketinde Seimlerde bir partiye oy verirken hangi etmenler ne derece rol oynar sorusuna verilen cevaplardan da bunu gzleyebiliriz: Laik Cumhuriyet deerlerine sahip kyor olmas kkna % 84.2 nemli rol
oynar demitir. (% 7.6 Kararsz, % 6.4 nemli rol oynamaz
klarn semitir). Dier yandan slami deerlere sahip kyor
olmas kkna % 78.2 nemli rol oynar demitir (% 9.1 Kararsz, %12.1 nemli rol oynamaz demitir).571 Felsefi ve teolojik adan laikliin ve slami deerlerin uzlap uzlamayaca tartmas bir yana; sosyolojik fenomen olarak halktan ounluun zihin ve kimliklerinde, bu deerleri bir ekilde uzlatrdklar ve oy verme davranlarn da bu uzlatrmann etkiledii gzk571 Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 81.
248
mektedir. Seyyid Kutubu izgideki iddeti-devrimci sistem-d

gruplarn, halktan neden tevecch grmediinin; buna karn laik
Cumhuriyetin sistemi ierisinde seime katlarak slami deerleri
savunan RP ve AKPnin seim galibi olarak kabilmelerinin aklanmasnda, tabann zihinlerinde ve kimliklerinde bahsedilen deerlerin uzlatrlmas nemli bir yere sahiptir.
Devletin ideolojik aygtlarnn halkn tutkal olma vazifesi
yklenen Trk milliyetiliini alamalaryla beraber, aileler ve
cemaatlerin alad slami deerlere mmet anlaynn ikin
olmas da birok kii iin sorun olmamtr. Cumhuriyetin yeni nesillerinin nemli bir ksm, yeni kimliklerinde modern bir ideoloji olan milliyetilii ve slam ayn potada eritebilmilerdir. slami dnya grnn merkeze tanmasndaki aralardan birisinin
Trk-slam sentezi olduunu dnrsek; toplumda oluan bu sentezin nemi anlalr. Nitekim Trk-slam Sentezinin en nemli
aktr olan MHPnin milliyetilikten Trk-slam Sentezine doru yneldii yllarda, Mardinin, zmirdeki Smerbank iileriyle yapt bir aratrma (1968de) da halkn bu sentezini gstermektedir. ilerin % 50.3 kendilerini Trk, % 37.5i Mslman olarak tanmlanm; dier yandan politikaclarn dindar olup
olmamalarnn ne kadar nemli olduuyla ilgili soruya ise kendini Mslman olarak tanmlayanlarn % 88.6s, Trk olarak tanmlayanlarn ise % 77.2si Mhim ve ok Mhim cevaplarn
vermilerdir.572 Halkn geni bir kesiminde olumu olan bu Cumhuriyet rn kimlik tipi, 1980lerin Krt olaylarna tepkiyle birleince, daha nceden deinilen Trk-slam Sentezi ideolojisindeki ykseli domutur.
Karm kimliklerin ortaya kmasnda dier nemli bir dinamik ehirleme olmutur. ehirleme; daha ok ideolojik aygtlarla karlama anlamna geldii gibi kafe, sinema, kuafr salonlar gibi kltr taycs olan kamusal alanlarla ve gerek ithal, gerek Batl zevke uygun yerli sanayi retimi, modaya uygun giyim
malzemeleri gibi kltrel anlamlar da olan rnlerle daha ok karlama demektir. 1980 ylndan sonra artan ehirleme, artan ka572 Geri kalanlarn % 6s kendini i, % 18i geldii ehirle, % 3,6s zmirli
olarak tanmlamtr. erif Mardin, Din ve deoloji, s. 121-122.
rm kimliklerin nemli sebeplerindendir. 1980de ehirde nfusun % 43,9u yayorken, bu oran 2009da % 75,5e karak nemli bir srama yapmtr. Krsal nfus ise % 56,1den % 24,5e
dmtr.573 Bu dnemde Trkiyenin elektrik retim miktar ve
iletim hatlarnda da mthi bir gelime yaanarak krsal blgelere elektrik gitmi;574 bunun sonucunda televizyon ve internet gibi
dnya kltryle karlamaya arac olan aletler krsalda da yaylmtr. Gnmzde krsalda yaayan birok kiinin, televizyon ve
internet gibi aletler araclyla kresel kltrle, 1980 ncesi birok
kentliden daha ok karlat rahatlkla sylenebilir.
Baudrillardn dikkat ektii gibi medya, iktidar ilikilerini altst etmitir.575 nceki sayfalarda medyayla iktidar ilikilerindeki
altst olutan, Trkiyedeki slami kesimin faydalandn belirtmitim. Dier yandan medyann sebep olduu deiimden, karm kimliklere yol amasndan, slami kimliklerin saflnn bozulduu endiesini tayanlar da vardr. Bylesi bir endieyle yazlm bir yazda, yazar; slami kesimin bir radyosunda, bir hanm dinleyicinin Kuran ayetiyle mektubuna baladn, sonra bir ak iiri istediini, rumuz olarak da arafl Barbie yazdn aktarr.576
Marcuse, ailenin medyayla rekabet etmesinin zorluuna dikkat ekmiti.577 Medya, ailelerin bireylerin toplumsallama srecindeki etkilerini azaltt gibi cemaatlerin de etkisini azaltmaktadr. Bireylerin zerindeki etkisinin kaybolmasndan endie eden
ve yeni toplumsal ortamn frsatlarndan faydalanmak isteyen cemaatlerse, yeni tketim ve yaam biimlerine almakta; karm
kimliklere giden yolda birok zaman nderlik yapmaya almaktadrlar. Sonuta karm kimliklere giden srete, cemaatlerin
g arttrma ve g kaybetmeme endielerinin ok nemli belirleyici bir unsur olduu gzkmektedir. Nietzschenin bireylerin mo573 TK, Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Nfus Saym Sonular, 2009, T.
C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say: 15, 25.01.2010.
(evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6178, 15.05.2010.
574 TEAS, Trkiye Elektrik retim letim statistikleri 2008, (evrimii) http://
www.teias.gov.tr/istatistik2008/index.htm. 06.06.2010.
575 Steven Best, Douglas Kellner, Postmodern Teori, s. 154.
576 Murat Ural, Bir Toplumsal Rntgen: Radyo, Haksz Dergisi, No: 73, Nisan
1997.
577 Douglas Kellner, Kltr Endstrileri, s. 238.
250
tivasyon, gdlenme kayna olarak grd g istencinin (der

wille zur macht),578 cemaatlerin eylemlerine yn veren motivasyon/gdlenme kaynaklarndan biri olduunu syleyebilirim. Bu
g istenci, cemaatlere hkim ideolojinin din- cemaat ideolojisi -Osmanldaki din- devletten esinlenerek bu ifadeyi kullanyorum- olmasna sebep olmaktadr. Cemaatlerin birounun geleneksel tekke benzeri meknlar yerine dershaneler oluturmalar; geleneksel cbbe, sark kyafetli, sakall grntl bireyler yerine modern kyafetli, tral bireyleri tevik etmeleri g istenci
ile aklanmaya allabilir. Fakat bu g istenci Nietzschede
olduu gibi tek temel motivasyon kayna deildir; daha derinde
Tanr merkezli bir ontoloji ve ahiret merkezli bir eskatoloji de eylemlere yn vermektedir. Cemaatler g istencine bal olarak
alternatif-kamusallklar kurmakta ve ballarnn yeni grntlerine cevaz vererek, hatta tevik ederek, kamusal alan(lar)a klarn kolaylatrmaktadrlar. Fakat bu yenilikler, bu kiilerin hayatlarnn bir paras da olmakta, habituslar da dnmekte ve karm kimlik olgusu yaylmaktadr.
1980ler ve sonrasnda liberal ekonomi gerei yabanc sermaye yatrmlaryla, ithalatla, yabanc patentli ve taklit retimlerle karlamalar artt. Kreselleen kltre ve Batl habituslara uygun kamusal alanlar yayld. Artan tatil kyleri ve Starbucks
gibi kafe zincirleri bunun rnekleridir. Dier yandan slami kesimin alternatif-kamusal alanlar oluturduu da gzlendi. Caprice
Hotel, slami kimlik ile modern tketim kalplarnn birlikte olduu alternatif-kamusal alanlara bir rnektir; burada bir yandan slami endielerden kaynaklanan ayrlm plajlar, dier yandan Batl kltrden ithal edilmi bir tketim biimi buluturuldu.579 Birok
rnein iinden dier bir alternatif-kamusal alan rnei; kadnlarn ve erkeklerin kark bir ekilde yer ald, Batl kafe yaps
formunda, fakat slami sohbet ve tefsir (Kuran yorumu) almalarnn yapld slami kafelerdir.580
578 Friedrich Nietzsche, The Will To Power, ev. Anthony M. Ludovici, New York,
Barnes and Noble, 2006.
579 Mcahit Bilici, slamn Bronzlaan Yz: Caprice Hotel rnek Olay,
slamn Yeni Kamusal Yzleri, stanbul, Metis Yaynlar, 2000, s. 216-236.
580 Uur Kmeolu, New Sociabilities: Islamic Cafes in Istanbul, Islam in Pub-
Alternatif-kamusal alanlar slami kesimin dnmn anlamak iin nemli olgulardr. Fakat bundan daha nemlisi herkesin paylat kamusal alanlardaki kar karya gelilerdir. Okullarn snflar veya kantinleri, belli kesimle ilikilendirilemeyecek
(alternatif-kamusal alan tanmlamasnn dndaki) sinemalar, lokantalar, kafeler gibi meknlarn; alternatif-kamusal alan olarak
nitelendirilebilecek Caprice Hotel, slami kafeler gibi meknlara
oranla saylar ok daha fazla ve insan toplama kapasiteleri ok
daha yksektir. Merkezde ideoloji eitlenmesiyle paralel bir ideoloji eitlenmesi ortak kamusal alanlarda da olumutur. (Zaten bu ikisi ilikilidir.) Ortak kamusal alanlardaki bu karlamalar, birok zaman gerilimin sebebini de oluturmaktadr; kimi zaman kamusal alandaki gerilimler, merkezde gerilime sebep olmakta (bartllerin bu alana girmesiyle ilgili sorunlarda olduu gibi);
kimi zaman merkezdeki gerilim, ortak kamusal alanlar paylaanlar arasndaki gerilime dnmekte (AKP-CHP aras gerilimlerin
halkta tartmalara yol amas gibi), bazen de bu durum fasit daire oluturmaktadr. Sonuta merkez de ortak kamusal alanlar da
ideoloji eitlenmesinin ve bunun sonucu olarak yarn ve karlamalarn sahneleri olmu vaziyettedir. eyla Benhabibin szn burada bir kez daha hatrlamak faydal olacaktr; gerek teki
kendi kimliimizi tanmlamada ve ina etmede nemli bir referans
noktasdr ve uzaklarda aranmamaldr, gerek teki yaknmzda olup onu tekiletirerek kendimizi tanmladmzdr.581 Yakna gelerek safl bozma tehlikesi oluturan teki olmakta ve hatta dman olarak konumlanmaktadr.582 nceden Kemalist ideolojinin egemen olduu ve slami semboller ile sylemden arnm olan kamusal alann, dnm ve g kazanan slami kesimin burada gcn hissettirmesi, statkonun bozulmasndan rahatsz olanlarn tepkisini dourdu. Bu durum ierisinde, Trkiyedeki
siyasal slamn kendine bitii en nemli misyonlardan birinin,
kamusal alanda slami kesime g kazandrmak ve nndeki engelleri amasn salamak olduu gzkmektedir. 28 ubatn helic, Ed. Nilfer Gle, Ludwig Ammann, stanbul, stanbul Bilgi University Press,
2006, s. 163-188.
581 eyla Benhabib, Critique, Norm and Utopia, s. 11.
252
deflerinden nemli bir tanesi de kamusal alanda Kemalizm lehine

dzenlemeler yapp, slami semboller ve sylemin, bu alanlardaki gcn krmak olmutu.583 AKP iktidarnda ise liberalizmle yaplan ittifakn ve melezlemelerin de yardmyla 28 ubat ncesinden daha fazla slami sembol ve sylem kamusal alanda grnrln arttrmtr.
Kamusal alann geirdii bu deiimle beraber, slami kesim,
liberalizm gibi ideolojilerle ittifak yaptka, kamusal alanda gcn ve grnrln arttrmak iin kendini deitirdike, yeni
meknlara girip yeni tketim alkanlklar edindike, piyasa kurallarna gre hareket ettike; kendisi de dnt, yeni habituslar kazanp, kimliklerinde farkllklar yaad. Bu srete, madalyonun bir
yz -daha nce dikkat ektiim gibi- teki ile yaknlap gerilimin artmasyken; madalyonun dier yz teki ile karlamalardan dolay ortak bir anlay gelitirme ans yakalama, birbirine
daha ok benzeme, mekn-birlii, dil-birlii gibi frsatlara dntrlebilecek birlikler elde etme oldu. Ayn toplumsal olgunun hem
frsatlarla hem de gerilimlerle ilgili potansiyeli iinde barndrmas;
mevcut yapnn gerilimi mi, uyum iinde oulcu bir topluma evrilmeyi mi getireceinin tahminini zorlatrmaktadr.
Karm kimlikler ile ilgili olgular, daha nceden (1. blm
D-1de) Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamyla slami kimlikler arasnda yaptm analojiyle de irtibatlandrlabilir. slami
kesimin iindeki kanaat nderlerinin kat ekirdei nasl tanmlad, slami kimlikleri benimsemi kimselerin oluturduklar karm kimlikler asndan nemlidir. rnein slami kesim ierisinde kendini hisseden bir pop mzik grubu veya sivil toplum kurulularnda alan aktivist kadnlar -nceki nesillerdeki kadnlardan farkl- modern olgulardr ve slami kimlik dlanmadan bunlar
gerekletiine gre karm kimliklere rnektirler. Fakat kimliinin kat ekirdeinde mzii veya kadnlarn kamusal alana
aktif katlmn haram grenler, bu tip olgular tutarl olarak -bilisel eliki yaamadan- sun(a)mazlard. Bu yzden, slami kesimin iindeki slami kimlii -ekirdei ve d kuayla- tanmla583 Nilfer Gle, Toplumun Merkezine Yolculuk, Hazrlayan: Zafer zcan, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002, s. 179.
ma biimlerinin de karm kimlikler ile ilgili olgular asndan

-bahsedilen ehirleme, medyann etkisinin oluturduu yeni durumlar tarzndaki d olgular gibi- hayati nemde olduu, bir kez
daha hatrlanmaldr.
3. Kamusal Alanda slami Kesimden Kadnlar

ve Barts/Trban Sorunu
Kamusal alanda slami sembollerin ve sylemin artmasyla ilgili tartmann merkezini ou zaman kadn konusu oluturmaktadr. slami kesimden erkeklerin byk bir blm, daha nceden
Nurculukta rneini grdmz taktik amal yorumlarn at imknla, ayrca ilerleyen sayfalarda Ankara Okulunda rneini greceimiz erkeklerin sakal, cbbe gibi simgelerinin dinle ilgisi olmadnn savunulmasna benzer yaklamlarn desteiyle;
kamusal alana, ideolojilerini ve slami kimliklerini grntleriyle belli etmeden (grnr olmadan) dahil olabilmektedirler. Genelde slami grnr sembollerden arnm erkeklerin kamusal alana giriine ise -barts/trban yasa, e durumu gibi sebeplerle bunu, ksmen engellemitir- ciddi oranda engel olmak mmkn
ol(a)mamtr. Kemalist ideolojinin kamusal alanda etkisinin gl olduu yllarda -zellikle AKP ncesini kastediyorum- erkeklerin nn aan grnr klan sembollerden arnma yaklam, slami kesime birok avantaj salamtr. Fakat kadnlarn barts/trban, slami kesimden kadnlar annda grnr klmaktadr;
slami kesimi g ilikilerinin de alan olan kamusal alandan uzak
tutmak isteyenler iin kadnlara bart/trban yasa getirmek bir
seenek olarak gzkm ve kullanlmtr. Bunun sonucunda ise
Trkiyedeki slami kesimin, tekileri ile yaad en scak tartmalarn banda bu yasak gelmitir.
Barts/trban takmay; siyasal bir vurgu yapmak veya farkll sergileyerek kimlii vurgulamak zerinden tarif eden hermentik yaklamlar, eksik/yanl kavraylara sebep olmaktadr. rnein Gle, rtnme siyasi anlamlarn ifade edilmesine yardmc olan ok ynl bir semboldr veya Gnmzdeki ekliyle rtnme genelde slamcln siyasal bir vurgusunu ifade
254
etmektedir584 derken bahsettiim eksik/yanl kavraylara sebep

olmaktadr. Burada yanl anlalmaya yol aabilecek unsur; bunlara benzer ifadelerin, bart/trban takan kadnlarn kimliklerini vurgulamaya altklar fikrini uyandrmasdr. Oysa daha nce
Nurculukta rneini grdmz yaklam (Nurculuun bu yaklam dier birok cemaatin de yaklam olmutur), slami kesimin kimliklerini vurgulamasn tevik deil, kimliklerini saklayarak kamusal alanda ve devletin ideolojik aygtlarnda, -Althusserci ifadeyle- mevzi kazanmalarnn nn amak olmutur. Bence bu yaklam, slami kesimin kamusal alanda bugnk gcn
kazanmasna sebep olan en nemli unsurlardan birisidir. slami kesimden erkeklerin -Ehli Snnet slamca snnet kategorisinde deerlendirilen- sakal, cbbe, sark gibi sembollerden arn(drl)malar olmasayd; bugnk kamusal alandaki glerinin yarsna bile
sahip olamayacaklar kanaatindeyim.
Burada u soruya cevap vermek nemlidir: Madem slami kesimin nemli bir ksmnn taktiksel paradigmas grnme/vurgulamadan daha ziyade grnmeme/vurgulamama zerine kurgulanmtr; neden kamusal alana klarn arttran ve arttrmaya alan slami kesimden kadnlar, bart/trban gibi kendilerini annda grnr klan bir sembol takmaktadrlar? Ehli Snnetin kavram ve inanlarna nfuz etmeye hermentik yaklamla ynelinirse bunun cevab bulunulacaktr. ncelikle Ehli Snnet yaklamn
temel paradigmasnn 9. ve 10. yzyllarda, temel mezheplerin oluum dneminde ekillendiini, sonraki yorumlarn bu paradigmaya
kimi etkilerine ramen, birok kararlatrlm unsurun deimez
klndn hatrlamalyz. Ehli Snnet asndan -daha nce vurguladm gibi- erkekleri grnr klan sakal, cbbe, sark gibi semboller farz (dinen kesin mecburi) kategorisinde deerlendirilmeyip, slami kesimin g arttrm iin bunlarn terki tevik edilmi;
fakat barts/trban takmak farz olarak deerlendirildii iin
temel istek grnmez olmak olmasna ramen, kadnlar grnr klan bu sembolden vazgeil(e)memitir. Ancak Ankara Okulu gibi -ilerleyen sayfalarda incelenecek- Ehli Snnet paradigmaya bal kalmadan slam yorumlayanlarn iinden bartsnn/
584 Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 16.
trbann farz olmadn syleyenler kmtr. Fakat Trkiyedeki

slamda yaygn, gl ve etkin olan Ehli Snnet paradigmaya bal cemaatlerdir.
Kamusal alana kan kadnlarn modern mahrem grnts, yani slami kimliklerinden dolay rtnerek mahremiyeti benimsemeleri, fakat bu rtnmeyi geleneksel biimde yapmamalar; vatkalaryla, kumalaryla, desen seerken moday takip etmeleriyle modern de olmalar, Glenin ok yerinde bir tespitidir.585
Modern mahremin ortaya k, daha nceden saydm ideolojik aygtlarla deiim, ehirleme, medya gibi unsurlarn kimliklere etkisiyle; slami kimliin ayn kimlik yapsnda kaynamasnn ve slami kesimden kimi fikir nderleriyle kimi cemaat liderlerinin bunu onaylamasnn bir eseridir. Burada, dikkatli bir gzlemle, modern mahremin slami kesimin kamusal alanda grnmeme ve kamusal alanda g elde etme stratejileriyle ilikisi anlalabilir. rtnen kadnlar, kendileri iin imknsz olan tamamen
grnmeme olgusuna mukabil mahremi modernletirerek grnrlklerini -geleneksel rtnme ekillerine nazaran- azaltmlar
ve kamusal alana klarn kolaylatrmlardr; bylece de kamusal alanda daha ok yer alarak -paradoksal olarak- grnrlkleri artmtr. slami kesimin rtnen kadnlar, kamusal alandaki rtnmeyen kadnlar ile benzer renkler, benzer kumalar tercih ederek ve moday takip ederek; renk, kuma ve modaya aykrlk yznden grnrl elimine etmektedirler. Herhalde Osmanlda
olduu gibi arafl ve peeli gelenek devam ettirilseydi; slami kesimden kadnlarn kamusal alana klarndaki bu art yaan(a)mazd.
Ehli Snnet kaynaklarda kadnlarn kamusal alana klarn
engelleyici izahlarla beraber (Ankara Okulu ile ilgili nmzdeki sayfalarda bu hadisler rneklendirilecektir), Peygamber dneminde kadnlarn savata, ticarette ve trl aktivitelerde yer aldna dair izahlar da vardr. Kadnlarn oy hakk kazanmalar, eitimli
ve i hayatna katlan kadnlarn bir g unsuru olmalaryla; siyasal
slam ve slami cemaatler, kadnlarn salayaca gten ve dava585 A.e., s. 20-21.
256
ya katkdan faydalanmak istediler. rnein RPnin ve AKPnin

aldklar yksek oy oranlarnn ardnda, kendileri iin alan, toplumsal yaama aktif olarak katlan kadnlarn byk etkisi oldu.586
Cemaatler de eitim alan ve alan kadnlarla daha ok g arttrdlar. Kadnlarn yeni rollerinin bu davaya katks ve ortaya kan yeni toplumsal dinamikler; kadnlarn kamusal alana katlmasn engelleyen gelenein ve Ehli Snnet kaynaklardaki baz izahlarn; Ehli Snnet kaynaklardaki dier izahlarla almasnn zeminini
oluturdu. Fakat Ehli Snnet iinde kadnlarn ban kapamasnn
farz olduu konusundaki ittifak; kadnlarn kamusal alana katlmasnn onaylanmas gibi bir durumun, ban almasnn onaylanmasnda ortaya kmasna olanak vermedi. Ancak eitim iin ban
alabilecei gibi izahlarla, kapanmann farziyeti reddedilmeden,
frsat alanlarnn deerlendirilmesine ynelik giriimler, Ehli Snnet kesim iinde de oldu. TESEV anketinde Eer niversite anda trban takan, tesettrl bir kznz varsa ya da olsayd, onun
niversiteye devam edebilmesi iin ban amasn onaylar mydnz sorusuna Evet onaylardm diyenlerin % 65,2 orannda olmas da eitim iin ban alabileceinin yaygnlam bir gr olduunu gstermektedir. (% 24,5 Hayr, onaylamazdm demi, %
10,3 yant vermemitir.) ANAP-DYP-GP grubu, MHP-BBP grubu,
CHP-DEHAP-DTP grubuna gre en az Evet, onaylardm diyenler AKP semeni olmutur; onlar da % 55,5 orannda Evet onaylardm demi, % 10,8i cevap vermemitir.587
slami kesimin gcn arttrd grnn -benim de katldm- yaygn bir kabul olduu dnemde, 1999-2006 arasnda, rtl kadnlarn saysnda, birok kiinin beklentilerine zt bir ekilde d olmutur. Trkiye genelinde ban rten kadn says 1999da % 72,5 iken (rtmeyen % 27,3; cevap yok % 0,3), bu
say 2006da % 61,3e dmtr (rtmeyen % 36,5; cevap yok %
2,2). Yedi yl iinde ba rtl kadnlardaki % 11,2lik d, hayli yksek ve beklenmeyen bir orandr. stelik 18-24 ya grubunda
586 Binnaz Toprak, Islam and Democracy in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No:
2, Haziran 2005, s. 181.
587 Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 61.
ba aklardaki art % 10,2 orannda (% 41,5 rtsz), 25-39 ya

grubunda ise % 13,5 orannda (% 41,5 rtsz) olup genel yzdenin zerindedir. Dier yandan, aratrmadaki sonucun aksine rtl kadnlarn saysnn artt algs yaygndr; toplumun % 25i rtnenlerin saysnda byk art olduu, % 39,1i biraz art olduu kanaatindedir, sadece % 21,8 artmad kanaatindedir (% 14,1
cevap vermemitir).588 Olan olguyla halkn algs arasndaki ztln sebebi, nceki sayfalarda yazlanlarla ilgilidir. rtl kadnlar daha ok kamusal alanda grnr olduklar iin saylarnn artt zannedilmektedir; modernleme sreci ve g arttrma ile frsat alanlarndan faydalanma gibi istekler ise rtnmenin azalmasna sebep olmutur.
Ayrca rtnmenin gerekesinde, siyasal veya kimliksel vurgu
yapma gibi unsurlarn nemli olmad iddiam, Ehli Snnet kavramlar ve inanc irdeleyen hermentik bir yaklamla dile getirmemi; TESEV anketinin matematiksel verileri de desteklemektedir. rtnen kadnlara niye rtndkleri sorulduunda sfra yakn
bir yzde, sadece % 0,4lk bir kesim Bu benim iin siyasi bir harekete dahil olmak anlamna geldiinden kkn iaretlemitir. 589
Sonuta slami kesimden kadnlar, rtl veya rtsz daha
ok kamusal alana kmakta; bir yandan kamusal alann deiimine sebep olurken, yeni rolleriyle aile iindeki ve cemaatler ile siyasi partiler iindeki glerini arttrarak, oluan yeni g ilikileri ve habituslarla slami kesimin dnmne de sebep olmaktadrlar. slami kesimden birok kadn -birok erkek gibi- modernleme ve kreselleme srelerinden tecritle korunmay deil, bu srelerde oluan frsat alanlarndan faydalanmay ncelemektedirler. Kadnlar, mevcut sistemin iinde siyasal mcadele veren siyasal slamn ve ortak kamusal alanlar ile devletin ideolojik aygtlarnda g kazanma hedefindeki cemaatlerin daha aktif aktrleri olmulardr. Kadnlarn n plana kmas ve aktif katlmclklarnn
artmas; hem siyasal slamn ve cemaatlerin, kadnlarn aktif katlmndaki potansiyel gc kefetmeleriyle ve kadnlar daha ak588 A.e., s. 58-60.
589 A.e., s. 62.
258
tif kullanmalarnn g istenleri ile kesimesiyle hem de modernleme ve kreselleme sreleri sonunda kadnlarn -ve ailelerinin- karlatklar kltrel yapdan etkiler almalar sonucunda
kimliklerinde dnmler yaamalaryla ilikilidir. Siyasal slam,
ortak kamusal alanlar, alternatif-kamusal alanlar ve aile ile ilgili
olgularn hepsinin zmlenmesinde; slami kesimden kadnlarn
yeni rollerini, artan glerini, ve karmlaan kimliklerini analiz
oda yapmak merkezi neme sahiptir.
D. 1980lerden Sonra Trkiye

Cumhuriyetindeki Deiim Asndan
Ankara Okulu rnei
u kitaptaki en temel grlerimden biri; modernleme ve kreselleme srelerinde, slami kesimde gzlemlenen deiimleri nedenleriyle anlamak iin slami kesimin iindeki entelekteller ve cemaat liderleri gibi fikir ve taktik nderlerinin ortaya koyduklar fikir ve taktikleri de ele almamz gerektiidir. Bu yaklamma gre daha nceki maddelerde incelenen olgularla, slami kesimin iindeki tartmalar/kararlar -nemli ve etkili faktrler olarak- birlemi ve bu birleimin oluturduu sinerji, gnmzdeki
slami kesimle ilgili olgular oluturmutur. slami kesimin artan
gc, bu kesimden kadnlarn daha ok kamusal alana kmas ve
karm kimlikler ile ilgili olgularn hepsi; bu birleimin oluturduu sinerjinin sonulardr. Kresellemeyle yaylan kltr, merkezin toplum zerindeki egemenliinin azalmas, medyann iktidar ilikilerini deitirmesi, devletin ideolojik aygtlarnn dntrmesi, ehirleme, kadnlarn g ilikilerinde deien rol, merkezdeki ideoloji eitlenmesi ve slami kesimden entelektellerle
cemaat liderleri gibi kamuoyu nderlerinin grlerinin hepsi byk bir yapbozun paralardr. Yapbozun hangi paras eksik olursa
olsun, bu eksiklik slami kesimle ilgili olgular anlamamza engel
olacak veya anlaymz eksik klacaktr. Bana gre, bugne kadar
yaplan almalarda, byk nemiyle ters orantl bir ekilde, en
az dikkate alnan yapbozun paras; slami kesim iinde beyan edilen grler ve kabul edilen taktiklerin sosyal-siyasi srelerdeki
rol olmutur. Genelde, slami kesim, kreselleme ve modernle-
260
me sreleriyle deien pasif bir konumda veya bu deiime kar salt diren gsteren anlamda reaksiyoner bir konumda tarif edilmitir. slami kesimin i karar ve taktiklerinin, toplumsal ve siyasi sreler iin neminin yadsnmad almalarn birounda da
bunlarn detayl irdelemesi yaplmam ve dier olgularla bunlarn
birleiminin oluturduu sinerjiye gereince dikkat ekilmemitir.
slami kesimin i srelerine ve kavramlarna nfuz etmeyi nceleyen hermentik yaklamlarn eksikliinin, bunun bir sebebi olduu kanaatindeyim. Bu yzden, bu almada, hermentik yaklamla slami kesimin i srelerine ve kavramlarna nfuz etmeye
zel bir nem veriyorum.
Burada bir hususa dikkat ekilmesi gerekmektedir. Trkiyedeki slami kesimin iinde birok entelektel ve birok cemaat lideri vardr. Bir kitabn bunlarn hepsini kapsamas olanakszdr. Bu yzden, slami kesimin i srelerini rneklendirdiime
balkta zellikle dikkat ektim. Bu, ayn zamanda, slami kesimin
iinde benim ele almadm daha birok fikir nderi, cemaat lideri, entelektel olduu; bunlardan birounun gr ve taktiklerinin de slami kesim(ler)in -ki bu kesim(ler) ok paraldr- geirdikleri deiim asndan nemli olduu anlamna gelmektedir. Dier yandan gerek bu blmde gerekse nceki blmlerde ele aldm rnekleri rastgele semediimi de vurgulamalym. lk blmde ele alnan Abduh -ve hocas Afgani- ttihat Terakki dahil geni
bir kesimde etkili olmu entelektellerdir. kinci blmde ele alnan Nursi, Trkiyedeki en byk -hem takipi says hem kurduu kurumlar asndan- cemaat(ler) olan Nurculuun kollarnn fikri ve taktiksel temellerini atmtr. Nursinin baarsnn, Nurculuk
dndaki dier cemaatleri de bu taktikleri uygulamaya -rnein takm elbiseli, tral dindar bireyleri tevik- sevk ettiini syleyebilirim. Glen Cemaatinin Nursinin fikir ve taktikleri zerinde ykselmesi de Nursinin etkisinin nemini gstermektedir. Bu blmde ele alacam Ankara Okulu ise Trkiyede gittike yaylan; belli
bir mezhebe bal -mezhepi/mezhepli- olmayan, bireyci, demokratik deerlerle uyumlu, aklcla nem atfeden, Ehli Snnet paradigmadan bamsz bir slam anlayn temsil etmektedir. Ankara Okulu ismiyle ele alacam entelekteller byle bir slam anla-
ynn yegne savunucusu deilseler de bu grlerin yaylmasnda n plana kan isimler arasndadrlar ve nemli etkileri olmutur/olmaktadr. Daha nce yazlan sosyoloji ve siyasal bilimlerle ilgili bir kitapta ele alnmam olmalar da onlar sememin nedenlerinden birisidir.
Ankara Okulunun ortaya att fikirler; slami kesimin kamusal alana k, kreselleen kltre nasl tepki verilecei, kadnlarn geleneksel rollerinin sorgulanmas gibi sosyoloji ve siyaset
asndan nemli konularla ilgilidir. Bu konuyu deerlendirirken
psikolojideki bilisel ztlk teorisine tekrar bavuracam. slami
kesimin iinde olan-biteni zmlemenin, slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine verecei tepkiler asndan
neden nemli olduu; teolojinin, nasl sosyal ve siyasal sreler
asndan hayati olabildiini gstermek, bu blmn ve bu kitabn
nemli hedeflerindendir.
1. Ankara Okulu ile Kimleri Kastediyorum?

Ankara Okulu ifadesiyle genelde Ankara lahiyat Fakltesinde grev yapan, yapm veya okumu olan; klasik Ehli Snnet paradigmaya bal olmadan, slam hakknda grler ileri sren ilahiyat entelekteller anlalmaktadr. Ankara Okulu ismi bu entelektellerin kendilerinin koyduu bir isim deildir. Bu entelektellerin hepsinin Ankara lahiyatla ilikili olmalar, ayrca bu entelektellerin ve onlarn fikirleriyle paralellikler tayan Fazlur Rahman
gibi isimlerin baz kitaplarnn Ankara Okulu Yaynlarndan baslm olmas, bu isimle anlmalarna sebep olmutur. Burada iki hususa dikkat ekmek gerekmektedir. Birincisi, Ankara lahiyattaki
btn akademisyenler burada ele alacam kiilerle ayn fikirleri paylamadklar gibi, burada ele alacam kiiler birlikte hareket eden, her konuda ortak fikirlere sahip kiiler de deildir. Fakat bu kiilerin, toplumsal adan etkileri olan ortak fikirleri vardr ve birlikte bir grup olarak ortak hareket etmeseler de birbirleri zerinde de belli bir derecede etkileri olmutur. kincisi, -burada
ele aldm kiilerin fikirlerine paralel saylabilecek birok yayn
olan- Ankara Okulu Yaynlarnn sahibi, burada bahsedilen ahslardan ayrdr ve bu kiilerin bu yaynevinin tzelkiiliiyle bir il-
262
gileri yoktur. Fakat bu kiiler ve burada bahsedilecek fikirlerinin

birou Ankara Okulu ismiyle ilikilendirilmektedir. Benim de
bu balk altnda incelediim kiiler, kendileriyle yaptm grmelerde, bu isimlendirmenin kullanldn, Ankara lahiyatla ilikilerinden dolay bu ismin normal olduunu ve kendilerinin bundan bir rahatszlk duymadklarn dile getirdiler.590 Bu yzden ben
de bu ismi kullandm.
Bu kitapta Ankara Okulu diye nitelendirilebilecek kesimden be kiiyi ele alp inceleyeceim. Bunlardan ikisi Ankara
lahiyattan emekli profesrler; Mehmed Said Hatibolu ve Hseyin Ataydr. Dier iki tanesi halen Ankara lahiyatta profesrlk
yapan Hayri Krbaolu ve lhami Glerdir. Beinci isim ise Ankara lahiyattan doktorasn alan, Bakent Kadn Platformunun
kurucularndan ve bir dnem bakanln yapm olan Hidayet
efkatli Tuksaldr. Ankara lahiyatla halen ilikili olan veya bir
dnem ilikisi olmu olan; Ortodoks-Ehli Snnet grlere bal olmadan fikirlerini beyan eden, slami kesimden entelektel tanmna uyan kiiler bu be isimle snrl deildir. Mustafa ztrk,
mer zsoy, Adil ifti ve baka isimleri de bu listeye eklemek
mmkndr ama ben bahsettiim be kiiyle aratrmam ve grmelerimi snrlandrdm.
Bu be kiinin hepsinin ortak zelliklerinden biri, slam lemini
(Douyu) ve Baty iyi biliyor olmalardr. Be ismin hepsi en az
Arapa ve ngilizceyi bilmektedir. slam lkeleriyle olduu kadar Bat lkeleriyle de irtibat kurmular; yurtdna misafir akademisyen veya akademik faaliyetlere katlmc olarak gitmilerdir. slam dnyasnn iinde tespit ettikleri sorunlarda, -demokratik hak
eksiklikleri veya kadn haklarnda eksiklikler gibi- aktivist olarak
mcadele etmek, sadece akademik yaynlarla snrl olmayan bir
tepkisellik de bu be kiinin ortak zelliidir. Ankara Okulunun
etkilerine ve temel fikirlerine gemeden bu be kiiyi ksaca tantmakta fayda gryorum.
1- Mehmed Said Hatibolu: 1933 doumludur. 1958de Ankara niversitesi lahiyat Fakltesini bitirdi. Daha sonra burada
590 rnek olarak: Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
doent ve profesr oldu. Temel alan hadistir. Arapa, ngilizce dnda iyi derecede Franszca bilmektedir. slam teolojisi alanndaki,
Trkiyedeki en zengin zel ktphanelerden birine sahiptir. Baz kitaplar unlardr: Siyasi-timai Hdiselerle Hadis Mnasebetleri, slami Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Douu, Hilafetin Kureyilii, Hadis Tedkikleri. Baz makaleleri unlardr: Hz. Aienin Hadis Tenkidcilii, slamn Aktel Deeri zerine, Mslman Alimlerin Buhari ve Mslime Ynelik Eletirileri. Burada bahsedilecek
olan fikirlerin slami entelektel evrede yaylmasnda nemli rol
olan slamiyat dergisinin editrln yapmtr. 2000 ylnda emekli olmutur ve akademik almalarna devam etmektedir.591
2- Hseyin Atay: 1930 doumludur. Liseyi Badatta bitirdikten
sonra 1954 ylnda Badat lahiyat Fakltesinden birincilikle mezun
oldu. 1956 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slam Felsefesi Krssne asistan olarak girdi ve bu okuldan emekli oldu. Temel alan kelamdr. 1962-1964 arasnda Kuds niversitesinde Yahudi Teolojisi zerinde alt. 1965-1967 yllar arasnda ABDde
Chicago niversitesinde, 1974-1975 yllar arasnda ABDde Harvard niversitesinde aratrmac olarak bulundu. 1989da Suudi
Arabistanda Kral Fahd Petrol ve Madenler niversitesinde retim yesi olarak ders verdi. 1980-1982 aras Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinin dekanln yapt. Baz kitaplar unlardr: Ehli
Snnet ve ia, slamn nan Esaslar, Kurana Gre Aratrmalar,
Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Kurana Gre slamn Temel
Kurallar. Ayrca Kurann Trke tercmesini de yapmtr.592 Akademik almalarna devam etmektedir.
3- Hayri Krbaolu: 1954 doumludur. Ankara niversitesinden 1978de mezun oldu, doktorasn da ayn fakltede yapt,
halen ayn fakltede profesr olarak grevini srdrmektedir. Temel alan hadistir. Suudi Arabistanda, mam Muhammed bin Suud
591 Mehmed Said Hatibolu, Hadis Tedkikleri, Ankara, Otto, 2009; Caner Taslaman, Mehmet Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
592 Hseyin Atay, Kurana Gre Aratrmalar 1-3, 2. bs., Ankara, Atay Yaynevi,
1997, s. 2; Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010.
264
niversitesinde 1985-1987 yllar arasnda retim yelii yapt.

Halen Arap kanallarna televizyon programlar yapmaktadr. Baz
kitaplar unlardr: slam Dncesinde Snnet-Eletirel Bir Yaklam, slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Snni Paradigmann
Oluumunda afiinin Rol. slamiyat dergisi yayn kurulu yelii yapmtr.593
4- lhami Gler: 1959 doumludur. 1985 ylnda Ankara
niversitesinde lisans renimini tamamlad, halen bu niversitede profesr olarak grevini srdrmektedir. Temel alan kelamdr.
Msrda Kahire niversitesinde aratrmalarda bulundu. Viyana
niversitesinde de ksa bir sre ders verdi. Baz kitaplar unlardr: Sabit Din Dinamik eriat, Politik Teoloji Yazlar, man Ahlak likisi, zgrlk Teoloji Yazlar, Direni Teolojisi. slamiyat dergisi yayn kurulu yelii yapmtr.594
5- Hidayet efkatli Tuksal: 1963 doumludur. 1985te Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu. Temel alan hadistir. Hadis alanndaki doktorasn 1998 ylnda, Kadn Aleyhtar
Rivayetler zerinde Ataerkil Gelenein Tesirleri isimli teziyle bitirdi. Doktora danmanln Hayri Krbaolu yapmtr. 1995 ylndan beri kurucularndan olduu Bakent Kadn Platformunda
aktif olarak almaktadr. Pekindeki Kadn Konferansnn ardndan kurulan bu platform, hem slami kesimden kadnlar bir sivil
toplum kuruluu olarak rgtlemekte hem de kadn hareketleri ile
dindar kesim/kurumlar arasnda kpr kurmaya almaktadr. Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri isimli kitab ve birok makalesi yaymlanmtr. slamiyat dergisinde -ok
aktif almadysa da- yayn kurulu yelii yapm ve makalelerini yaymlamtr.595
593 Hayri Krbaolu, Alternatif Hadis Metodolojisi, 2. bs., Ankara, Kitabiyat,
2004, s. 2; Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
594 lhami Gler, Direni Teolojisi, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2010, s.1; Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
595 Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, 3. bs., Ankara, Kitabiyat, 2006, s. 2; Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 12 Nisan 2010.
2. Ankara Okulunun Etkisi ve nemi

Ankara Okulu, Ortodoks-Ehli Snnet yorumlara bal olmadan
slam anlama yaklamnn Trkiyede yaylmasnda nemli bir
rol oynamtr. Bahsedilen akademisyenler, birazdan greceimiz
fikirlerinin orijinal olduunu, slam dnce tarihinde ilk defa sylendiini savunmamaktadrlar. Tam tersine Kurana, Peygambere,
Peygamberin yaad aa veya drt halife dnemine atflar yaparak; yani 2. ve 3. asrda kurulan yaygn Ehli Snnet drt mezhepten ve tarikatlarn kurumsallamasndan ncesine de atflar yaparak fikirlerini temellendirmeye almaktadrlar.596 Daha nceden incelenen Muhammed Abduh ve Cemaleddin Afgani de Ankara Okuluna benzer fikirleri seslendirmilerdir. slam leminde onlarn fikirlerine benzer fikirler nceden savunulmu olsa da onlarn, Trkiyede -ilerleyen sayfalarda- bahsedilecek fikirlerini ifade ettikleri dnemde, bu fikirler yaygn deildi. slami kesimin kurumsallam yaplar olan etkin cemaatlerin hemen hepsi Ehli Snnet gre baldrlar. Diyanet ise devletin hassasiyetlerine aykr olmamak kaydyla Ehli Snnet gre uygun eitim vermekte ve fikirler beyan etmekteydi. Bylesi bir ortamda, Ankara Okulundan olan
kiilerin beyan ettii fikirlerin birounu, pek ok kii, ilk defa duydu ve bu fikirler hayli tepki grd ve hl grmektedir. Fakat zamanla bu fikirler halk arasnda yayld ve birok taraftar da buldu.
Burada, bu fikirlerin hangi srelerle bu kiilerden topluma
yayld sorusu karmza kmaktadr. ncelikle bu kiiler bir
niversitede ders vermilerdir ve vermektedirler; ders alan talebelerden bu fikirlerden etkilenenler (bu etkilenme bu fikirleri ksmen kabul etme eklinde de olabilir), bu etkiyi daha geni kitlelere aktarmaktadrlar. Bu talebelerin bir ksmnn niversite hocas, bir ksmnn okullarda din dersi retmeni, bir ksmnn imam
gibi din grevlisi olduuna; sonuta Ankara Okulunun kitleleri etkileyen kiileri etkileyen kiiler olduuna dikkat edilmelidir.
Ankara Okulundan bu kiilerin yazdklar kitaplar ve makaleler,
ynettikleri tezler, katldklar konferans ve seminer gibi etkinlik596 Yazarlarn birok kitab ve makalesinde bu husus gzkmektedir. Bir rnek iin:
Hayri Krbaolu, stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler, slamiyat, C.
III, No:3, Temmuz-Eyll 2000, s. 121-137.
266
lerle dier ilahiyat fakltelerindeki meslektalarna da; yani dier niversitelerdeki kitleleri etkileyecek kiilere de etkide bulunmulardr. Bu kiilerin etkide bulunduklar kiilerden bir ksmnn, medya araclyla geni kitlelere ulam olmas da nemlidir. rnein, medya (grsel ve yazl basn) ve kitaplar araclyla geni kitlelere en ok ulam kii olduu sylenebilecek olan Yaar Nuri ztrk; Hseyin Atayn, kendisinin beyan ettiine benzer fikirleri Trkiyede yksek sesle ifade eden
ilk kii olduunu sylemekte ve ondan alntlar yapmaktadr.597
Atay ve Hatibolu ile yakn dost olan Bayraktar Bayrakl (yksek trajl gazetelerden Habertrkte yazmakta ve ska televizyon kanallarnda gzkmektedir) da Atay ve Hatibolunun fikirlerine yakn grler beyan etmektedir.598 Yaa Atay ve
Hatibolundan daha gen olan ve onlarn talebeleri olan Gler ve Tuksal; Atay ve Hatibolunun -kendi tespit ettikleri kadaryla- slamn, Ortodoks-Ehli Snnet yaklama bal kalnmadan anlalmasnn rneklerini oluturan birok fikri, akademisyen olarak, Trkiyede ilk syleyen kiiler olduunu belirtmektedirler. Tuksal, bugn benimsedii birok fikri ilk olarak
Ataydan talebeyken duyduunu, talebelii dneminde bu fikirlerin deerini -talebelerin ou gibi- takdir edemediini; dier
talebelerle beraber, Atayn fikirlerini, devletin tezlerine yakn
olduu iin -rnein medreselerin aleyhine izahlarn- kabul etmediklerini syledi.599 Gler de 1960lardan itibaren Kurandan
yola kp mezhepi dnceye bal olmadan slami konularda fikir beyan eden ve birok akademisyeni etkileyen ilk akademisyenin Atay olduunu, Atayn etkisini ok nemli bulduunu
beyan etti. Ayn ekilde hocas Hatibolunun da savunduklar fikirlerin yaylmasnda yksek etkisine dikkat ekti.600
597 ztrkn yz binlerce adet satan u kitabndaki alntlar buna rnektir: Yaar
Nuri ztrk, Kurandaki slam, 28. bs., stanbul, Yeni Boyut, 1997, s. 93-99,
163, 271, 286, 424, 432, 453, 472, 533, 541, 600, 621.
598 Bayraktar Bayraklnn beyan ettii fikirlerin Ankara Okulunun izgisine hayli
yakn olduu gzkmektedir. Fakat Ankara Okulundan ald etkinin boyutunun
ne kadar olduunu bilmiyorum.
599 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 12 Nisan 2010.
600 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
Bu kiilerin dier bir etki ekli yaptrdklar tezlerle akademik

dnyada (kitleleri dorudan ve dolayl etkileyen kiilerde) belli fikirlerin olumasna katkda bulunmu olmalardr. Krbaolunun
ynettii tezleri buna rnek verebilirim.601 Bunlardan biri,
Krbaolunun tezine danmanlk yapt, Ankara Okulu iinde
incelediim Tuksaln, erkek merkezli yorumlar ve uydurulmu
hadisler ile kadn aleyhine bir durumun -din istismar edilerekoluturulduuna dikkat ektii almasdr. Krbaolunun ynettii dier bir tez Ali Durmuun Mehdi hakkndaki hadislere ilikin
almasdr. Kitap olarak da baslan bu tezde, Osmanl ve Trkiye
Cumhuriyeti dneminde birok cemaatin ok istismar ettii Mehdi konusunun, siyasi endielerle uydurulmu hadislere dayand
savunulmaktadr.602 Tuksaln almas, dine referansla oluturulmu kadn konusuyla ilgili bak alarnn ve durumlarn dinsel merulatrmalarn sarsacak bir almadr; Durmuun almas ise birok cemaatin zerine bina edildikleri bir inancn temellerini sarsacak bir almadr. Krbaolu gibi Hatibolu, Atay ve
Gler de yaptrdklar tezler vastasyla etki sahibidirler.
Fikirleri dnda, ele alnan ahslarn dier baz zelliklerinin
vurgulanmas da Ankara Okulunun etkinlii hakknda bilgi verecektir. Hatibolu birka kez Diyanet leri Bakan olmak iin teklif alm olmasna ramen; slam kltrne akademik almalaryla yapaca katkya ara vermesi gerekecei, ayrca devletin hassasiyetlerinin ve kanunlarn, akademik zgrln kstlayaca gerekesiyle bu teklifleri reddetmitir.603 Atay ise Ankara lahiyatn
dekanln yapt 1981 ylnda, 12 Eyll ynetimine, din derslerinin tevhidi tedrisat mantna gre mecburi olmas gerektiine dair
bir rapor vererek, din derslerinin mecburi olmas gibi ok kritik bir
konuda etkili olmutur. (Atay Chicago niversitesindeyken tevhidi tedrisat incelemiti.)604
601 Bu tezlerin listesini, Krbaolunun Ankara lahiyat Fakltesindeki sayfasndan bulabilirsiniz: (evrimii) http://www.divinity.ankara.edu.tr/tr/index.
php?s=apd&p=14, 18.09.2010.
602 M. Ali Durmu, Haberlerin Inda Mehdi, Ankara, Anlam Yaynlar, 2003.
603 Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
604 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010.
268
slamiyat dergisi, Ankara Okulunun etkinlik aralarndan birisi olmutur.605 1980lere dek, ilahiyat konularnn, belli bir cemaatin
veya mezhebin grlerine bal kalnmadan tartld, etkili bir
akademik dergi yoktu. 1980li yllarda kurulan, Hikmet Akgln
sponsoru olduu slami Aratrmalar dergisi bylesi bir eksiklii
gidermek amacn gdyordu. Bu derginin editr Hatiboluydu.
dari anlamazlk zerine, Hatibolunun da iinde olduu bir grup
bu dergiden ayrlarak slamiyat dergisini 1990larn banda kurdu. slamiyatn editr olan Hatibolu, slamiyat dergisiyle; kimsenin boyunduruu altnda ve maddi hibir beklenti iinde olunmadan ilahiyat ile ilgili birok konunun ilk defa akademik ciddiyetle ele alndn ifade etmektedir.606 Gler, slamiyat dergisinde yaz yazan herkesin gelenee ayn dzeyde eletirel yaklamadn belirtmektedir. Diyanetin iinde grevli olan Bakan Mehmet Grmez, ayrca Emin zafar, Bnyamin Erul, Ali Dere gibi
isimlerin geleneksel yapya kendilerine gre daha az eletirel yaklatklarn; kendisinin, Hatibolunun, mer zsoyun, Mustafa ztrkn, Adil iftinin ve Tuksaln ise geleneksel anlaya
daha eletirel yaklatklarn sylemektedir. Krbaolunu ise eletirellik dozunda bu iki grubun ortasnda bir yerlerde grdn ifade etmektedir.607
Bugn siyasal slamn nemli aktrlerinin, slamiyat dergisinden ne kadar etkilendiini tam olarak tespit etmek hayli gtr. Gler, AKPde uzun dnem bakanlk yapan ve dergiye yazlar yazan Mehmet Aydnn, bamsz olduunu ama dergiyi etkileyip kendisinin de etkilenmi olmas gerektiini sylemektedir.
AKPdeki etkili baz isimlerin bugnk izgilerine gelmelerinde, slami kesimden birok entelektelin takip ettii slamiyatn
nemli etkisi olduuna inandn, fakat bunu ispat etmenin mmkn olmadn dnmektedir. Ayrca Tayyip Erdoan hapistey605 Hatibolu bu derginin editrln yapt. Krbaolu (yayn kurulu bakanl
da yapt) ve Gler aktif olarak, Tuksal ise ok aktif olmadan burada yayn kurulu yelii yaptlar. Atayn ise burayla sadece birka makalesinin yaymlanmas
eklinde ilikisi oldu. Birka yldr yaynlarna ara veren slamiyat dergisinin yayn hayatna devam edip etmeyecei -2010 yl itibariyle- belirsizdir.
ken, slamiyat dergilerinin istendii ve kendisine gnderildiini

ama etki dzeyi hakknda bir iddiada bulunamayacaklarn ifade
etmektedir.608
Sonuta dergi kartmak, kitap yazmak, ders vermek, tez ynetmek, medya veya konferans gibi aralarla kitlelere ulamak ve
de kitlelere ulaan, kitleleri etkileyen kiileri bahsedilen faaliyetlerle etkilemi olmak; Ankara Okulunun etkinliini belirleyen ve
grlerinin yaylmasn salayan aralar olmutur.
3. Ankara Okulunun Temel Fikirleri

Tek bir merkeze bal olmadan, birbirlerinden bamsz hareket
eden, entelektel zgrlklerinin korunmasna zel nem atfeden
ve birbirlerinden farkl yaklamlar da olan kiileri belli ortak fikirler etrafnda tarif etmenin belli zorluklar vardr. Bahsedilen be
kiinin kitap ve makalelerini okuduktan sonra hepsinde ortak grdm drt temel gr tespit ettim ve bunlar kendilerine de okuyup onaylattm. Bunlar u drt maddedir:
1- slamn bir mezhebe bal olmadan anlalmas daha dorudur. Bir konuda bir mezhep, dier konuda baka bir mezhep doru olabilir. Dini doru anlamak hibir mezhebin ve
tarikatn tekelinde deildir. Dolaysyla dlayc, mezhepi ve tarikat yaklamlar hataldr.
2- slam doru anlamak iin hadis eletirisi ok nemlidir.
Peygambere atfedilerek birok hadis uydurulmutur. Hadis eletirisi, Peygamberi iftiralardan korumak, slam ile
ilgili yanl alglar dzeltmek, dini akldan uzaklatrmalar, erkek merkezli yorumlar ve din istismarlarn durdurmak iin hayati bir konudur.
3- Dinin kayna olarak Kurann daha ok ne kartlmas gerekmektedir. Hadis eletirisinde ve din istismarlarn
durdurmada da are Kurana ynelmektir.
4- Din istismar, uydurma hadisler ve Mslmanlar iinde
olduklar yanllardan kurtarmakla ilgili eletiriler; mo608 A.e.
270
dernlikten hareketle deil, slamn gereklerinden hareketle yaplmaldr. Din adna ortaya srlen yanllar ve
din istismarlarn ortaya karmak; dinde kaos oluturmak
veya dini tahrif etmek deil, dine hizmettir.
Birinci maddede belirtilen husus, bireylerin belli dinsel otoritelerden bamszlamas, kendi gr ve fikirlerini oluturmalar, ksacas bireyselleme asndan nemlidir. Bu yaklam,
Trkiyedeki egemen byk cemaatlerin ve tarikatlarn temel yaklamlarna kkten aykr olduu iin cemaatler ve tarikatlardan bamszlama anlamnda bir bireysellemeye de yol ac niteliktedir. Mezhepi grn en nemli iddias bireylerin mezhep mukallidi (mezhep taklitisi) olmas gerektiidir. Mezhebi taklidin
tartlmaz klnmas iin ise mezheplerce nemli kabul edilen kiileri ar yceltme olmutur. Oysa Ankara Okulu, bu tartlmaz
kabul edilen kiilere ve onlarn tartlmazlna kar eletiri oklarn yneltmitir. rnein Krbaolunun, Ehli Snnetteki nas yaklamn ve Snnetin standart, sabit bir norm haline getirilmesinin en nemli teorisyeni mam afiinin yaklamn eletirdii makale ve kitaplar buna rnektir.609
kinci maddede belirtilen hadis eletirisi birinci maddeyle
de ilikilidir, nk hadislerin Ehli Snnetteki mevcut otoritesinin belirlenmesi mezheplerce olmutur. Hadis eletirisi, Ankara
Okulunun eserlerinde ve etkilerinde en ok ne kan hususlardandr. (Bu konuyu teolojik boyutu dnda da dnmek ve Ankara Okulunun yaklamlarn kabul edenlerde, yaklamlarnn ortaya karaca sosyal sonulara dikkat etmek gerekir.) Burada ele
alnan Hatibolu, Krbaolu ve Tuksaln temel alma alanlarnn hadis olduuna dikkat edelim. Atay ve Glerin temel alma alanlar ise kelamdr; fakat kelamclar usul- din (dinin nasl anlalacayla ilgili metodolojinin belirlenmesi) konusunu kendi alanlar olarak kabul ederler, yani hadislerin dindeki otoritesinin ne olduu/ne olmas gerektii, bir kelam konusudur da. Mez609 Hayri Krbaolu, Er-Risalenin ekil ve Muhteva Asndan Eletirisi, Snni
Paradigmann Oluumunda afiinin Rol, 2. bs., Ed. Hayri Krbaolu, Ankara, Kitabiyat, 2003, s. 217-267; Hayri Krbaolu, slami limlerde afiinin
Rol zerine, slamiyat, C. II, No: 1, Ocak-Mart 1999, s. 15-34.
hep ve hadisler ile ilgili bu eletirileri yapanlarn, en temel mezhep

ve hadis kaynaklarn Arapa orijinal kaynaklarndan okuyan ve temel alma alanlar hakknda gr beyan eden kiiler olduklarna dikkat edilmelidir. Dier yandan bu be kiinin, mevcut hadis
kaynaklarna eletiri dozunda belli farkllklar olduunu da belirtmeliyim. rnein Atayn hadislere yaklamnn, Krbaolundan
daha eletirel bir noktada olduunu syleyebilirim.610
lk iki maddede belirtilen hususlarn kabul nc maddeyle ilgili sonucu, yani Kurann n plana kmasn dourmaktadr.
Ankara Okulunun yaynlarnda mezhepilie kar eletirinin sonucu olarak mezhepi izgide bilgileri aktaran ilmihal kitaplarnn
eletirildiine tank olmaktayz. Krbaolunun, slamiyat dergisinde derinliksiz dindarlk, erkek egemen dindarlk, anakronik dindarlk, daraltlm kulluk, psikopatolojik dindarlk gibi
tanmlarla eletirdii dindarlk tipi de ilmihal merkezli bir dindarlk
anlay olmutur.611 Hatibolunun, Trkiye tarihinin en ok sat
yapm olan kitaplarndan biri olan mer Nasuhi Bilmenin ilmihal kitabn612 ve Trkiyenin en ok sat yapm kitaplarndan bir
dieri olan Hseyin Hilmi Ikn Saadet-i Ebediyye ilmihal kitabn (Ik, Trkiye Gazetesi, TGRT televizyonu, hlas Holding gibi
kurumlar kuran Iklar Cemaatinin vefat etmi lideri, bu kitapsa bu cemaatin en temel kitabdr) eletirmi olmas da ilmihal kitab -mezhepilik- eletirilerine rneklerdir.613 Ortodoks-Ehli Snnet
anlayta olanlarn en gvenilir hadis kitaplar olarak deerlendirdikleri Buhari ve Mslim gibi kitaplarn iinde de uydurulmu hadisler olduu Ankara Okulunun ortak kanaatidir. Ortodoks-Ehli
Snnet anlayn en temel kaynaklar olarak gsterilen ilmihal ve
hadis kitaplarnn otoritesinin sarslmas ise Kuran n plana karmaktadr. Tuksal, 1970ler-1980ler ve sonrasnda Trkiyede, Kuran tercmesi (mel) okunmasnn yaylmasn -bunun bata hayli
611 Hayri Krbaolu, lmihal Dindarlnn mkn zerine, slamiyat, C.V, No:
4, s. 109-124.
612 Mehmed Said Hatibolu, slamn Aktel Deeri zerine-1, Ankara, Otto, 2009,
s. 135-141.
613 Mehmed Said Hatibolu, Dzeltmeye Talib Bozuculuk, slamiyat, C.IV, No:4,
Ekim-Aralk 2001, s. 7-14.
272
tepki grp, sonra bu tepkilerin azaldn belirterek- kritik bir aama olarak deerlendirmektedir.614 Ankara Okulunun ve benzerlerinin, ilmihal ve hadis kitaplarnn otoritesini zayflatmaya ynelik
fikirleri, Kurann melinin okunulabilir, ulalabilir olmasnn yaygnlamasyla birleince; Kurann n plana kmas sreci pekiti. Bunun sonularndan biri slami kesim iinde bireyci slam anlaylarnn artmas oldu. Birok kii, mezheplerdeki detaylar kendilerine aktaracak kiilerden ve Arapay bildii iin bu kaynaklardan aldklar bilgileri nce zmseyip sonra aktaracak cemaat
liderlerinden, tarikat eyhlerinden bamsz, din konusunda kendi
anlayn belirleyebileceini dnmeye balad. Hristiyanlkta
da bireyciliin Protestanlkla ilikili olmasnn nemli sebeplerinden ikisi; Protestanln Kilisenin dindeki otoritesini krmas ve
Lutherin ncili Almancaya tercme etmesiyle ncilin bireylerce -Kilisenin aracl olmadan- ulalabilir bir kitap haline gelmesidir. Ankara Okulunun ve benzerlerinin yaklam olan Ehli
Snnet kaynaklarn ve yorumlarn dindeki mutlak otoritesinin krlmas, yaygnlaan Kuran tercmesinin okunmasyla birleince
(Atayn Kuran tercmesi615 ve lhami Glerin mer zsoyla
beraber yazd Konularna Gre Kuran616 kitab vardr), slami
kesim iinde ykselen bir bireyselliin itici unsurlar oldular.617
Ankara Okulu, eletirilerini yaparken kadnlarn kamusal alana kmasnn serbest olmas; resim, heykel, mzik gibi sanatlarn
engellenmemesi gibi fikirleriyle modernlik, seklerlik, Batclk ve
Kemalizm adna slami kesime yneltilen eletirilerin aynsn tekrar ediyor gibi gzkebilir. Fakat onlar Batc yaklamlar da Kemalist ideoloji adna slami kesimlere basklar ve totaliter uygulamalar da eletirmi; Batc veya Kemalist saflarda yer alarak pozisyon belirlememilerdir.618 Ankara Okulunun, salt -ok tartlan- slami grleri temelinde eletirilerini yapm olmas ve bah614 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ie Grme, 12 Nisan 2010.
615 Hseyin Atay, Kuran: Trke eviri, Ankara, Atay ve Atay, 2007.
616 mer zsoy, lhami Gler, Konularna Gre Kuran, Ankara, Fecr Yaynevi,
1997.
617 lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara
2004, s. 43-48.
618 lhami Gler, Direni Teolojisi, s. 65-71, 105-120
sedilen grlerini beyan etmi olmas nemlidir. Eletirinin iten olmas, slami kesimden bir ksm insanlar iin de bu eletirilerin kabul edilebilir olmasn salayan unsur olmutur. slami
kesimden, zellikle cemaatlere bal birok kiiye gre ise Ankara Okulundan ilahiyatlar, gereksiz tartmalar kartarak slami
kesim iinde lzumsuz bir kaosa sebebiyet vermilerdir.619 Fakat
Ankara Okuluna gre yaptklar hareket slam asndan faydaldr. nk birincisi slamn gerekleri aa kmaktadr; ikincisi
dinin iindeki din istismarclarnn istismar deifre edilmektedir;
ncs dinde olmayan eyler yznden dine getirilen eletiriler
cevaplanmaktadr; drdncs ise hurafeler, uydurmalar yznden
dinden uzak duran kesimlerin dine yaklamas salanmaktadr.
slam adna eletirilerini yapmak ve aktivist bir ruhla fikirlerini
yaymaya almak, Ankara Okulu balnda ele aldm be ilahiyatnn ortak zelliidir. Hatibolunun dergi editrl, Atayn
tm tepkilere kar fikirlerini deiik vastalarla seslendirmesi,
Krbaolu ve Glerin sosyal aktivitelere heyecanla katlmalar,
Tuksaln Bakent Kadn Platformundaki rol; ele aldm kiilerin aktivist yaplarnn ve slami kesimin iinde yksek sesle fikirlerini ifade etmelerinin rnekleridir.
Bahsedilen ortak zelliklere kar tarihsellik (Kurann ve
Snnetin tarihin belli bir dnemiyle ve yeriyle ilikisinden hareketle slam yorumlama) gibi dier nemli bir konuda, ele aldm kiilerin ortak bir fikirleri olmamas sebebiyle, ortak fikirlerini deerlendirdiim bu balkta bu konuyu ele almadm. nmzdeki balkta, Fazlur Rahmann etkisiyle beraber bu konuya da deineceim.
4. Ankara Okulunun Referanslar

Ankara Okulunun temel referans kaynann Kuran olduu nceki
sayfalarda grld. Bunun yannda, slamn ilk dnemlerinde ileri
srlen grler ve yaplan uygulamalar da Ankara Okulunun atf
yapt ve fikirlerini temellendirmekte kullandklar kaynaklardr.
619 Yaptm grmede Tuksal cemaatlerin bu husustaki rahatszlna dikkat ekti:
Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ie Grme, 12 Nisan 2010.
274
Ankara Okulu balnda ele aldm kiiler, ilahiyat kimlikleriyle alma alanlarnn gerei olarak, slamn ilk dnemlerindeki tartmalar ve taraflarn kendi grlerini desteklemek iin ileri srdkleri argmanlar iyi bilmekte ve bu bilgilerini, tezlerini temellendirmede kullanmaktadrlar.
Atay, slamn nc asrnda, siyasetin ald kararla
Mutezilenin yasaklanmasn, slam dnyasnn iindeki zgr tartma ortamnn durmasnda nemli bir dnm noktas olarak grmektedir. Atay hadisiliin, mezhepiliin, tasavvufuluun her
birinin Kurandan insanlar daha fazla uzaklatrdn belirtmektedir. Ataya gre bireylerin kendi ahsiyetleri adna seimlerini
yapabildii, mezhepiliin olmad slamn ilk dnemleri; mezhepiliin ve taklitiliin hkim olduu sonraki dnemlerden gerek slama daha yaknd.620 Atayn ifadeleri, teleolojik dnce
ile ideal toplumun, gelecekteki evrimsel basamaklarda oluacan savunan grlere zt bir ekilde ideal toplumun slamn ilk dnemlerindeki -gemiteki- Altn ada gerekletiini syleyen
Ehli Snnet gre yakn gzkmektedir. Fakat burada bir referans noktas olarak Altn an nasl anlalmas gerektiiyle ilgili farkl bir hermentik yaklama tank olmaktayz. Ataya gre
ilk dnemlerde Kurann n planda olmas, mezhepiliin olmamas asl nemli konudur; Ehli Snnetin n plana kard hususlarn ou Arap rf ve detleridir, slamiyetin ieriinde olmayan
bu rf ve detler, Snnet balyla dinin ieriine ilave edilmitir. Kuranda aklanmayan hususlarda ise akl n plana kartlmaldr, oysa Ehli Snnet taklitilii ile akl glgelenmitir.621 zgr seime, akla nem veren ve Kuran n plana karan bu yaklamn slamn ilk dnemlerindeki Mutezile ile nemli paralellikleri vardr. Nitekim Atay, knayc bir ifade olarak Mutezile olmakla sulanmtr. Fakat Mutezilenin ileri srd baz yaklamlar kullanmakla beraber, Ankara Okulunda olanlar Mutezile veya
baka bir mezhepsel etiketi kullanmaya kardrlar.
Ankara Okulu slamn ilk dnemlerindeki belli bir kiinin
veya mezhebin taklitisi veya devam deildir. Fakat Kurann ya620 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010.
621 A.e.
nnda; ilk dnemlerdeki Kuran yorumlarna, ilk dnemlerdeki tarihsel olaylara ve kaynaklara da dorudan atflar yaparak fikirlerini desteklemektedirler. rnein Tuksal, kadnlarn hayata aktif katlmnn slama uygunluunu temellendirirken;622 Hatibolu, slamda din adam snfnn olmadn ve tecriti yaklamlarn slami ideali temsil edemeyeceini sylerken,623 bylesi atflarda bulunmaktadrlar.
Ankara Okulu, almalarnda Oryantalist kaynaklara da referans vermektedir. Tuksal, Oryantalizmin farkl bir gz olduunu,
bu farkl gze ihtiyacmz olduunu ve bu gzn bizi zenginletireceini sylemektedir.624 Gler, Edward Saidin Oryantalizm yorumunda hakllk pay olduunu, fakat Oryantalizme kategorik olarak kar olmadklarn, bu hususta analitik yaklalmas gerektiini ve iinde ok deerli tespitler olan Oryantalist almalarn
kategorik olarak reddedilmemesi gerektiini ifade etmektedir.625
Hatrlanaca gibi Said, Batnn kendi pozisyonundan hareketle, yanl bir ekilde Oryantalizm yaptna ve tarafl nyarglarn almalarna yansttna dikkat ekmiti.626 Ehli Snnet kesimden birok kii -ama bu kesimin hepsi deil- Oryantalizmi kategorik olarak reddederken zellikle Saide referans verirler. Ankara
Okulunun almalarnda ise Ignaz Goldziher, Montgomery Watt
ve Joseph Schacht gibi Oryantalistlerin almalarna referanslar
da vardr. Bu referanslar, bu kaynaklar btnyle kabul etme anlamna gelmemekte; fakat Oryantalizme ynelik analitik bilimsel
ayklama yntemi ile faydac ve eletirel yaklamn buluturulmasn ifade etmektedir.
20. yzyldaki slam dnrlerinden, Ankara Okulundan
baz ahslar etkileyen, tartmalarn en ok oda olmu/olan
dnr ise Fazlur Rahmandr. Daha nceden saydm drt
madde hususunda Ankara Okulundaki herkesle Fazlur Rah622 rnek olarak baknz: Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam
Geleneindeki zdmleri, s. 129-133.
623 Mehmed Said Hatibolu, slamn Aktel Deeri zerine-1, slamiyat, C. V,
No: 1, Ocak-Mart 2002, s. 9.
624 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ie Grme, 12 Nisan 2010.
626 Edward W. Said, Orientalism, New York, Vintage Books, 1994.
276
man arasnda -genel bir deerlendirmeyle- mutabakat olduunu

syleyebilirim.627 Fazlur Rahmann bunlarn dndaki en tartlan gr ise tarihselcilik olarak bilinen grdr. Bu gre gre slam anlamaya alan kii, slamn belli bir dnemde
belli bir blgeye inmi bir din olduunu gz nnde bulundurmak
zorundadr. Buna gre temel slami ahlaki deerler ve amalar
sreklilik arz etmesi gerekirken, bunlara tabi olmas gereken hukuki kurallar ve aralar zamann artlarna gre deiebilir.628
rnein, bu yaklama gre ldrmek ve almann yasak olmas
gibi temel ahlaki deerler ve amalar deimezdir ama bu sulara
uygulanan cezalar deiebilir. Bylesi bir yaklamn, Snnete/
hadislere referansla tespit edilmi hususlara uygulanmasna, Ankara Okulunun tmnn destek verdiini/vereceini syleyebilirim. Fakat Ankara Okulu iinde tartmal olan, Kuranda geen
baz hkmlerin de tarihsel olarak deerlendirilip, bunlarn dnemin artlarna gre deitirilip deitirilemeyecei konusunda
ortaya kmaktadr. rnein Atay, Kuran metnini temel alan bir
yorumlamaya gidip bylesi bir yaklamdan uzak durmaktadr.629
Dier yandan Gler, Fazlur Rahmann yaklamna katlmakta;
inan ile ilgili konularn (ahiretin varl gibi), ibadetlerin (namaz
gibi), haramlarn (domuz eti yememek gibi) zamana gre deimez kurallar olduunu; fakat ldrme ve alma gibi sulara verilen cezalar gibi hususlarn tarihsel olduunu, ayn ahlaki ilkeler ve amalar (ldrmeme, almama) muhafaza edilmesi artyla bu cezalarn deiebileceini syler.630 Hatibolu da Kurann
byk ksmnn evrensel ilke ve gerekler ihtiva etmesine ramen
bir blmnn mahalli hkmleri de kapsadn, kadnlarla ilgili kimi hkmler -gnmzde medeni hukukla ilgili olanlar da
bunun iindedir- dahil mahalli hkmlerin evrensel hkmler
muamelesi grmemesi gerektiini, yani bu hususta Kuranda tarihsel hkmler bulunduunu savunur.631
627 rnek olarak baknz: Fazlur Rahman, slam, ev. Mehmet Da ve Mehmet Aydn, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 1999.
628 A.e., s. 367.
631 Mehmed Said Hatibolu, Kuran- Kerimde Mahalli Hkmler Meselesi, C.
VII, No: 1, Ocak-Mart 2004, s. 7-12.
Fazlur Rahmann tarihselcilik ile att ve teolojik adan ok

tartlan bu adm, Mslmanlarn modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri tepkide nemli farklar douracak niteliktedir.
Fazlur Rahmann ina etmeye alt, modern dnemin insanlarna seslenmeye alan yaklam; modernlemenin seklerletirmesine tepkiyi ve slami ontolojiyle eskatolojiye gre hayatn inasna daveti iermektedir, fakat bunu yaparken slami ontolojiyi ve ahlaki deerleri n plana karmakta, modernizmin oluturduu birok
habitusu (giyim ekilleri gibi) ve modern devletin hukuki kurallarn (slami temel ahlaki deerlere aykr dmemek kaydyla) ise tartma konusu olmaktan karmaktadr. slamiyat dergisinde yaymlanan baz makaleler ve bu dergiyle ayn bnyedeki Kitabiyat Yaynevi, ayrca Ankara Okulu Yaynlar; Fazlur Rahmann fikirlerinin
Trkiyede yaylmasnda nemli aralar olmulardr. Krbaolunun
dedii gibi Ankara Okulundan birok kii slam anlamada Fazlur
Rahman nemsemektedirler fakat tarihselciliin nasl anlalmas
gerektii gibi hususlar aralarnda tartmaldr.632
Ankara Okulundaki kiilerin etkilendiklerini ifade ettikleri modern dnemden baka isimler de vardr. rnein Gler ve
Krbaou, Hassan Hanafinin fikirlerinin ve aktivizminin kendileri iin nemli olduunu beyan etmektedirler. Krbaolu, Roger
Garaudyi de nemli bulduunu belirtmektedir. Ehli Snnet hkim
anlaya bal kalmadan slam anlama ve modern sorunlarn bilincinde olarak zmler retmenin yannda, ezilenlerin yannda olan
bir aktivizmi seslendirme Hanafinin -Gler ve Krbaolunun
nemli bulduklar- yaklam olmutur.633 Burada saydklarm elbette Ankara Okulunun fikirlerini beyan ederken tm referans
noktalarn kuatc nitelikte deildir; fakat temel referans noktas
olarak gzkenlere dikkat ekmeye altm.
5. Ankara Okulunun Yaklamnn

Sanat Asndan Sonular
Ankara Okulunun sosyal adan nemli sonular verecek baz grlerine deinmekte fayda gryorum. rnein okulun gnmz632 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
633 rnek olarak baknz: Hassan Hanafi, slam in the Modern World: Tradition,
Revolution and Culture, Cairo, The Anglo-Egyptian Bookshop, 1995.
278
de hayatn birok alannda karmza kan sanat ile ilgili grleri u ekildedir: Ankara Okulunun hepsi slam adna yaplan baz
yanl mezhep yorumlar ve uydurma hadislerle mzik, resim ve
heykel gibi alanlarda konulan yasaklar eletirmekte; bu dini adan hatal yasaklarn, slam dnyasnda sanatn ilerlemesine olumsuz tesirleri bulunduunu ve birok kiinin bu gibi yasaklar yznden slama uzak durduunu beyan etmektedirler. rnein Hatibolu, Iklarn lideri Hseyin Hilmi Ikn rekor satl ilmihali Saadet-i Ebediyye kitabnda; keman, ney, saz, ud, kaval gibi alglarn alnmasn ve bunlarla ark sylenmesini haram ilan etmesini sert bir slupla (Ikn damad ve takipisi Enver renin
kurucusu olduu TGRT televizyonunda bu tip yasaklarn gzetilmemi olmas yoruma muhtatr) yle eletirmektedir:
Sahifelerce sren bu kabil hezeyanlar yeterli bulmayan Ik
Ik Efendi musikiden hi anlamad halde konuuyor. Sanki mecbur mbarek! Kalbi gzel sese kapal bir kimseye bizler
yine acmaktan baka bir ey yapacak deiliz. Bu zata, haklarnda en ufak tenkid ileri srlmemi nice ud alan lim ismi versen,
yine de sana kulan tkayacaktr. Zira onun kulak verdii stadlar bakadr634
Krbaolu, Cat Stevensn (nl bir arkcyken slama dnen ve Yusuf slam adn alan), Mslman olduktan sonra gitar
brakmasnn, uydurma hadis ve yanl din yorumlar ile ilikili olduunu hatrlatmaktadr. Krbaoluna gre slam dnyasndaki bu uydurmalar kaba-yoz yaplanmalarn nedenlerinden olan
sanat eksikliine yol amtr: plaklk, pornografi, ateizm vgs gibi unsurlarn sanatta kullanlmas gibi uygulamalar; slami ahlakla badamazdr ama kategorik olarak sanata kar kmak hatadr. Krbaoluna gre sanata bu kar klarda uydurma hadislerin nemli bir yeri vardr. Ayrca putperestlii nlemek gibi niyetlerle heykelin yasaklanmas gibi bir durum olmusa bile, bu ancak tarihsel bir durumdur, evrensel bir hkm tekil etmez, putperestlikle alakas olmayan heykel yapmn yasaklamak dinle ilgisiz bir uygulamadr.635
634 Mehmed Said Hatibolu, Dzeltmeye Talib Bozuculuk, s. 12-14.
635 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme,, 12 Nisan 2010.
Hatibolu, Peygamberin, kendi dneminin mziini yaknlaryla beraber dinlediine dikkat ekmektedir. Ayrca mzik yasann daha ziyade Ortodoks-Snniliin iinden baz kiilerce dillendirildiini, tarikat ve tekkelerin ise belli bir mzik kltrn bu
eletirilere ramen tadklarn ifade etmektedir.636 Atay, mzikteki
yasaklarn yanllyla ilgili fikirlerini Suudi Arabistanda beyan
ettiinde, haram olduu itirazyla grd tepkiyi ve bu tarz yasaklarn hl slam dnyasnda savunulduunu hatrlatmaktadr.637
6. Ankara Okulunun Yaklamnn Erkekleri Grnr

Klan Semboller Asndan Sonular
Ankara Okulunun tm, slami kesimden erkekleri grnr klacak sakal, cbbe, sark gibi unsurlarn slamla bir ilgisi olmadn, yanl Snnet yorumlarnn bunlar dinselletirdiini savunmaktadr. Gler, sakal, cbbe, sark gibi unsurlarn yannda elle yemek veya yerde oturarak yemek gibi davran biimlerinin de antropolojik alarak Arap gelenei olduunu; bunlarn dinle hibir ilgisinin olmadn sylemektedir.638 Ankara Okulunun bu yaklamlarnn teolojik olarak doru olduunu kabul eden erkekler, kamusal alana ktklarnda veya devletin ideolojik aygtlarnda yer aldklarnda, kendilerini annda grnr klacak semboller tamam olurlar. nk bazlarna gre slami olan sembollerin, onlara gre slamla bir iliii yoktur. slama bu yaklamla, modernlemeyle ve kreselleen kltrle yorulmu habituslara sahip bireylerin, hayatlarnda slama daha ok yer vermeyi dndklerinde veya slami bir hayat tarzn benimsemeye davet edildiklerinde; bahsedilen habituslarnn birounu deitirmelerinin gerekmedii savunulduu iin de bir farkllk olumaktadr.
slami kesimden erkeklerin, tadklar sembollerden dolay
grnr olmamas konusunda Ankara Okulu ile Nurculuun ortak
bir noktada bulutuu gzkmektedir. Fakat arada nemli bir fark
vardr: Ehli Snnet mezheplerden bamsz bir hareket olan Anka636 Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
280
ra Okulu iin bu yaklam taktiksel deildir, Nurculuk iin ise temelde taktikseldir, nk Nurculuk iin Ehli Snnete ballk, teolojik yaklamda ayrlnmamas art bir dsturdur. Burada bir kez
daha davran metodolojinin ballarnn, zmlemekte baarl olmasnn zor olduu bir durum vardr; davransal olarak Ankara Okulunun yaklamna yakn olanlar ve Nurculua yakn olanlar ayn olgular sunmaktadrlar, fakat iki taraftaki fark ancak kavram ve inanlara nfuz etmeye alan hermentik bir yaklamla
grebilmekteyiz.
Ankara Okulunun savunduu basit gibi gzken, aslnda nemli sonular olan bir dier husus, kadn ile erkein el skmasnn haram olmadn savunmalardr. Hatibolu, Ankara
lahiyatta bu hususu ifade ettiklerinde slami kesimden birok kiinin kadn ile erkein el skmasnn haram olduunda srarc olduunu hatrlatt.639 Gnmzn kamusal alanlarnn yaygn zellii kadn-erkek karkldr ve el skma kresel kltrle yaygnlk kazanm, habitusa dnm bir selamlama eklidir. Siyasal
slam olarak nitelenen partilerdeki birok kii -Ehli Snnete bal
ve Ankara Okuluna pek de sempati beslemeyecei kolayca tahmin
edilebilecek- de yaygn olan bu adeti uygulamaktadrlar. Fakat Ankara Okulunu burada yine nemli klan; taktiksel bir durum olarak
deil, teolojik yorumlarnn neticesi olarak bunu savunmalardr.
El skmama dier grnr klc semboller kadar annda olmasa da, ok ksa sre iinde, slami kesime ait olan ve olmayan
belirlemeyi mmkn klacak bir tavrdr. Ankara Okulunun bu konudaki yaklam da ortak kamusal alan paylamalarnda fark yaratacak bir teolojik fikirdir.
7. Ehli Snnetin Kaynaklarnda Kadn ve Ankara

Okulunun Yol At Epistemolojik Fark
slamn epistemolojisine gre slami kaynaklarn Tanrsal boyutu, bu kaynaklardaki bilginin doruluunun gvencesidir. Tanr ile
insan arasndaki ontolojik fark, Tanrsal kaynak ile insani kaynak
arasndaki epistemolojik uurumun kaynadr. Bu yzden, slam
temel referans noktas yapan bir birey, eer bir eylem veya bak
asyla ilgili slami kaynaklarda bir bilgi buluyorsa ve bu bilgi
modernite, kreselleme veya herhangi bir sre sonunda edinilmi bilgiyle eliiyorsa, doal beklenti -her zaman bu beklentiyle pratik sonu uyumlu olmasa da- slama zt olann reddidir. Fakat slamn ontolojisi ve eskatolojisi zerindeki genel konsenssn, slami kaynaklar sz konusu olduunda var olduu sylenemez; bu yzden slamn epistemolojisiyle ilgili sorun daha etrefildir. Kurann dinin kayna olduu ve Kurann epistemolojik
stnl konusunda -kimi Kuran ayetlerinin farkl yorumlanmas
ve anlalmasyla beraber- ittifak vardr. Fakat Ehli Snnet slamca kabul edilen hadis kitaplarnda ve Ehli Snnet din bilginlerinin
ilmihal kitaplar gibi dier kitaplarda yazlanlar zerinde -ki bunlar Kurandan hacim olarak ok fazladr- ayn ittifakn olduu -Ehli
Snnetin kendi mezhepleri iinde ve Ehli Snnetle dier mezhepler/grler arasnda- sylenemez. te bu konsenss eksiklii,
slam temel referans noktas kabul eden bireylerin, modernleme
ve kreselleme srelerine farkl tepkiler vermesinde nemli bir
role sahiptir.
Osmanl dneminde Abduh, yakn dnemde Ankara Okulu
gibi slamn iinden kan baz entelekteller; hadisler gibi tarihsel kaynaklar slam adna eletirmilerdir. slamn i mant
asndan, eer, tm varln Yaratcs olan Mkemmel Tanrnn
indirdii dini hkmlerle, insani olduu iin mkemmel olamayacak olan insani grler eliirse; insani olanlarn tereddtsz reddi gerekir. Bahsedilen iten eletirilerle slam olarak sunulanlarn bir ksmnn slam ile alakas olmad savunularak, modernleme ve kresellemeyle yaylan kltrn birok esinin din adna reddine gerek olmad gsterilmitir. Yoksa slamn ontolojik ve epistemolojik mant, insani olann Tanrsal olann zerine karlmas anlamn tayaca iin modernleme ve kresellemeyle ilgili -slamla elikili gzken- yeni kltrel normlarn
ve eilimlerin, benimsenmesini dlard. Ankara Okulunun yapt eletirilerin sosyoloji ve siyaset asndan nemi burada ortaya kmaktadr. Ankara Okulunun izahlarn ve benzer yaklamlar benimseyenlerin, modernleme ve kreselleme srelerine ve-
282
recei tepki deiecektir. Bu tip yaklamlar benimsenince de modernleme ve kresellemeyle yaylan birok unsura (rnein cinsellikle ilgili olan veya pozitivizmden kaynaklanan kimi hususlara); slam adna tepki verilmeye devam edilmektedir. Fakat dier yandan, birok hususta, rnein kadnlarn kamusal alana kmas veya aktifliklerinin artmas gibi hususlarda eletiri oklar modernleme ve kreselleme srelerine deil, din gibi sunulan gelenee yneltilmektedir. Ankara Okulunun yaklamnda, ciddi
olgusal fark oluturacak yaklamlarn nemli bir blm, modernleme ve kreselleme srelerinde, slami kesim asndan kritik bir konu olarak ortaya kan kadn konusuyla ilikilidir. Ankara
Okulunun hadislere ve dier Ehli Snnet kaynaklara eletirel yaklam, epistemolojik adan ciddi fark oluturacak boyuttadr. Ankara Okulundan olanlarn eletirdikleri ve teolojik bir tavr olarak reddettikleri, kadn konusuyla ilgili hadislere ve Ehli Snnet
kaynaklarda yer alan izahlara u rnekleri verebiliriz:
Kadn avrettir. Muhakkak ki o evinden dar kt zaman eytan
baklarn ona evirir. Evinden dar km bir kadn, evinin i tarafnda
oturup duran bir kadndan Allaha daha yakn olamaz.640
Kocasnn kendisinden raz olmas mstesna, bir kadn evinden kocasnn izni olmadan dar karsa, Gne ve Ayn zerine doduu her
ey ona lanet eder.641
Kadnlar zarar vermeyecek miktarda a, ar gitmeyecek kadar da
kyafetsiz braknz. nk kadnlar iyice doyar, gzelce giyinirlerse, onlar iin dar kp gezmekten daha sevimli bir ey yoktur. Fakat onlar biraz a, biraz da plak kalrlarsa, onlar iin evde oturmaktan hayrl bir
ey yoktur.642
ayet ben bir insann baka bir insana secde etmesini emredecek olsaydm, kadna, kocasna secde etmesini emrederdim.643
640 Heysemi, Mecmauz Zevaid, C. IV, No: 7671, s. 575; bu kaynaktan aktaran: Ali
Osman Ate, Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, stanbul, Beyan, 2000, s.
92.
641 bn Arak, Tenzihu eria, C. II, s. 217; bu kaynaktan aktaran: Ali Osman Ate,
a.g.e., s. 96.
642 bnl Cevzi, Mevzuat, C. II, s. 282-283; bu kaynaktan aktaran: Ali Osman Ate,
a.g.e., s. 97.
643 Tirmizi, Rada 10, 1159, Ktb-i Sitte: Muhtasar Tercme ve erhi, Ed. ve
ev. brahim Canan, Ankara, Aka Yaynlar, 1988, Kayt No: 3293.
Ey kadnlar! Eer kocalarnzn size olan haklarn bilseydiniz, ayaklarnn tozunu yzlerinizle silerdiniz.644
Namaz bozan eyler kara kpek, eek, domuz ve kadndr.645
Kadnlara yazy retmeyin. Dikii ve Nur Suresini retin.646
Kadnlara danmayn, onlara muhalefet edin. Kadnlara muhalefet
edin, zira kadnlara muhalefet berekettir.647
Btn Ehli Snnet dnyada olduu gibi, Osmanlda da byk

itibar gren mam- Gazalinin648 kadnlar hakknda kitabnda aktard baz hadisler ise yledir:
Evin kesindeki bir hasr, dl getirmeyen ksr kadndan daha
hayrldr.649
Dl getiren siyah kadn, dourmayan (beyaz) ve gzel kadndan
hayrldr.650
Kadn tarafndan idare edilen millet felh bulmaz.651
Kendinden kocas rz olduu halde len her (Mslman) kadn
Cennete girer.652
644 Hafz Zehebi, Byk Gnahlar, s. 187; bu kaynaktan aktaran: Kuran Aratrmalar Grubu, Uydurulan Din ve Kurandaki Din, 13. bs., stanbul, stanbul Yaynevi, 2009, s. 226.
645 Buhari, Salat 90, lm 18, Ezan 161, Cezaus-Sayd 25; Mslim, Salat 254, (504);
Muvatta, Kasrus-Salat 38, (1, 155); Ebu Davud, Salat 110, 113, Ed. ve ev. brahim, a.g.e., Kayt No: 2732.
646 bnl Cevzi, Mevzuat, C. II, s. 269; bu kaynaktan aktaran: Kuran Aratrmalar
Grubu, a.g.e., s. 234.
647 Suyuti, Leali, C. II, s. 147; bu kaynaktan aktaran: Kuran Aratrmalar Grubu,
a.g.e., s. 33.
648 Ehli Snnet slamda karizmas ve otoritesi en yksek ahsiyetlerden biri olan
Gazalinin, kadnlar hakkndaki yaklamlarnn, Ehli Snnet slam benimseyen bireylerin, bu konudaki grlerinin ekillenmesinde pay byktr. Fatmagl Berktay, Gazalinin kadnlar hakkndaki yaklamnn Kuranda ifade
edilenden daha ok -Hristiyan ortodoksinin nemli isimleri olan- Tertullianus
ve Augustinusa yakn olduunu syler: Fatmagl Berktay, Tektanrl Dinler
Karsnda Kadn, s. 121. Gazalinin felsefi dehasyla, fkh ve hadis alanlarnda beyan ettii grlerinin ayr deerlendirilmesi gerektii kanaatindeyim.
Gazalinin tek bir alandaki almalar incelenerek Gazalinin tm alanlarda yapt almalar hakknda karar vermek; gnmz Trkiyesinde gzlemlediim
yaygn bir hatadr.
649 mm Gazali, hyu Ulmid Din, C. II, ev. Ahmed Serdarolu, stanbul, Bedir Yaynevi, s. 71.
650 A.e.
651 A.e., s. 118.
652 A.e., s. 147.
284
Eer erkek tepeden trnaa cerahat olsa, kadn da dili ile yalasa, yine
de erkein hakkn deyemez.653
Gazali, kadnlarn ihtiyalar dnda sokaa kmamalar gerektii, sokaa kmamalar iin onlara gzel elbise alnmamas
gerektii, namaz bile evde klmalarnn daha uygun olduu gibi
izahlarla; kadnlarla erkeklerin karmasna kar kesin bir tavr
belirlemitir.654 Ehli Snnet slam, bahsedilen hadisleri ve izahlar
da ieren birok kaynaktan teekkl etmitir. (Bu kaynaklarn iinde bu hadislere zt birok hadis de vardr.) Yukardaki alntlar yaptm ve benzeri hadislere, Gazalinin hyas gibi Ehli Snnet asndan en muteber kaynaklarda ve ktb-i sitte olarak bilinen en
mehur alt hadis kitabnda da rastlanmaktadr. Osmanldaki kadnlarn kamusal alanda yer almayna, g ilikilerine aktif olarak katlmamasna sebep olan unsurlardan biri bu tipteki hadisler
ve kaynaklara atflarla temellendirilen grler olmutur. Ankara
Okulu, bunlar ve benzeri hadislerle izahlar slam adna eletirerek, slami epistemolojide Ortodoks-Ehli Snnetten farkl bir yaklam ne karmaktadr; buna benzer yaklamlar ise slami inanc benimseyen kadnlarn kamusal alana daha ok kmas ve g
ilikilerinde geleneksel rollerine raz olmamas gibi sosyoloji ve siyaset asndan nemli olgulara yol amaktadr.
8. Ankara Okulu ve Kadn Konusuyla lgili Yaklamlar

Ankara Okulundan incelediim be ilahiyat, yukarda alntladm ve benzer hadislerin; ahsi grlerini ve toplumlarnn kadna
bakn, kendi dnemlerinin en temel meruluk arac olan dine referans vererek kabul ettirmek isteyenlerin, uydurduklarn ifade
etmektedirler. Kendisi de bir hadis uzman olan Tuksal, Peygamber
dnemindeki kadnlarn aktif, hicret eden, savaa katlan, mcadele eden, siyasi srelerde etkin ve sorumluluk sahibi kiiler olduklarn fakat sonradan, uydurulan hadislere de verilen referanslarla kadnlarn hayatn aktif ynnden tecrit edildiklerini sylemektedir. Tuksal, bu tablodan sadece hadisilerin sorumlu olmad653 A.e., s. 149.
654 A.e., s. 122-123.
na, bu hadisleri n plana karp dier hadisleri grmezden gelen

ve kendi ataerkil zihniyetlerine gre toplumu donduran fkhlarn -mezhep liderlerinin- da temel sorumlularn iinde yer aldna
dikkat ekmektedir.655 Tuksal, bu konudaki nemli bir alma olan
kitabnda yle demektedir:
kadn aleyhtar rivayetler (hadisler), hem genel anlamda kadn cinsine hem de insanlar iin karlm hayrl bir mmetin inanan kadnlarna ynelik erilik, eksiklik, batan karclk, uursuzluk ve deersizlik gibi eitli itham ve yaktrmalar ihtiva etmektedirler
sz konusu rivayetleri geni balamlar iinde inceleyerek ve Kuran
verileri nda deerlendirerek, bunlarn dini dogmalar deil, binlerce yllk ataerkil yaplanmadan kaynaklanan insani rnler olduunu ortaya koymaya alm bulunuyoruz. Bu anlaylarn hadisleme
srecinde kastl suiistimaller kadar, insan zihninin ataerkil kabullerle ekillenmi anlama, yorumlama ve anlamlandrma ile alakal doal
mekanizmalarnn da rol oynad ihtimalini gz nnde bulundurmaktayz. hadislerin nemli lde belirleyici bir role sahip olduu
geleneksel slam anlaynda kadnlar hakkndaki olumsuz niyetlerin
etkisiyle kadn, ocuktan biraz akll, kleden biraz zgr kabul eden
bir zihniyetin hkim olduunu gryoruz. Bu sylem, sadece tarihi
bir malzeme olarak kitaplarda kalmamakta, modern an dayatmalarna kar, alternatif bir kimlik ve alternatif bir hayat tarz arayan Mslmanlar da derinden etkilemektedir.656
Tuksaln son vurgusu, bu yaklamn teoloji asndan doruluk derecesine deil, fakat sosyoloji ve siyasi bilimler asndan
sonularna odaklanan bu kitap asndan nemlidir. Bu konudaki
inanlar ve kararlar, Mslmanlarn, modernite ve kresellemeyle
ilgili srelere verecekleri tepkinin mahiyetinde nemli farkllklara yol aacak niteliktedir. Ankara Okulunun yaklam; slami referansa nem veren kadnlarn, erkekler gibi kamusal alanda, siyasal srelerde ve ideolojik aygtlarn iinde aktif olarak yer almalarnn nn amaktadr. Bu yaklamn -erkekleri grnr klan sembollerde olduu gibi- taktiksel deil, fakat teolojik bir anlayn dorudan sonucu olduunun alt izilmelidir.
656 Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, s. 249-250.
286
Krbaolu, Haricilerin daha slamn ilk yzylnda kadnlarn siyasetin en st kademesi olan devlet bakanl -halifelik- yapabileceini sylediklerini, fakat zamanla erkek egemen anlaylarn hkim olduunu sylemektedir.657 Hatibolu, erkeklerin ilim
hayatna hkim olmasnn -hadis kitab yazarlar ve mezhep kurucularnn hepsi erkektir- kadnlarla ilgili gerek slam ile badamayan izahlarn dinsellemesinin sorumlusu olduunu sylemekte; bilimsel iktidar ellerinde tutmu olanlarn cinsiyetlerinin unutulmamas gerektiini hatrlatmaktadr.658 Atay, kadn konusundaki
yanllarn hadis uydurmacl ve erkeki mezhepilikle ilikisine dikkat ekmekte; ayn zamanda, bu zihniyetin yapt Kuran yorumlarnn dzeltilmesi gerektiine, bu zihniyetten bamszlap
Kurann anlalmas gerektiine dikkat ekmektedir.659
ok tartlan barts konusunda, Ankara Okulunun hepsi, niversitelerdeki barts yasana kar kmlar ve bu demokratik hakkn engellenmemesi gerektiini aktif bir ekilde
seslendirmilerdir.660 Dier yandan, Ankara Okulunun bir ksm;
slamn ba rtmeyi emretmediini savunmaktadrlar. Gler, iffetli olmann slami bir deer olduunu fakat bartsnn farz olmadn, mezheplerin kendi yorumlarn dondurmasndan byle
sorunlarn ktn, kadnlarn iffetli olmalar iin balarn rtmelerinin gerekmediini sylemektedir.661 (Glerin ei bartldr,
stelik bartsnden dolay iini brakmak zorunda kalmtr.)
Atay, barts takmann slamn bir emri olmadn, Kuranda
gslerin rtlmesi emrinin olduunu ifade etmektedir.662 Tuksal, slamn ilk dneminde, kadnlarn rtnme biimlerinin statsel boyutla ele alndn, kadn bedeninin ayartclnn merkeze oturmasnn sonraki bir olgu olduuna dikkat ekmektedir.663
(Tuksal da barts takmaktadr.)
657 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
660 rnek olarak baknz: Mehmed Said Hatibolu, Tesettrden Trbana, slamiyat, C. IV, No: 2, Nisan-Haziran 2001, s. 7-10.
slami kesim(ler)in gcn arttrd -benim de paylatmyaygn bir kanaat iken ban rtenlerin saysnn dtn tespit
eden -daha nceden deindiim- TESEV anketinin verileri birok sosyal bilimciyi artmtr.664 Bu sonucun ortaya kmasnda, Ankara Okulu ve slami kesimin iinden -Ankara Okulundan
etki alm veya almam olan- benzer seslerin bahsedilen slam
yorumlama biiminin etkili olup olmad, eer nedenlerden biri
buysa, bu etkinin boyutunun derecesinin ne olduu incelenmesi
gereken -benim cevabn tespit edemediim- bir soru olarak durmaktadr.
9. Ankara Okulu ve Demokrasi, Sivil Toplum, Siyaset

Dnyann en kapsaml sosyal bilimler aratrmalarndan biri olan
Dnya Deerler Aratrmas (World Values Survey), Huntingtonn,
ok tartmalara sebep olan medeniyetler atmas ile ilgili tezlerinden kimisini desteklemekte, kimisinin ise yanlln gstermektedir. Bu aratrma, Huntingtonn, dine referanslarn merkezi unsur olduu kltrlerin fark oluturduu; kltrn/dinin modern dnemdeki slam ve Bat toplumlar arasndaki deerlerin
farkllnda nemli rol oynad tezini dorulamaktadr. Fakat dier yandan, Huntingtonn, slam ve Bat toplumlar arasndaki temel atma alannn politikayla ilgili deerler olduuyla ilgili tezinin yanl olduu grlmektedir. lk bakta, dnyadaki 192 lkenin te ikiye yaknnn (121 lke) seimli demokrasiyle ynetiliyor olmas; buna karn, bu lkelerden Mslman ounlua sahip 47 tanesinin sadece drtte birinin (11 lke) seimli demokrasiyle ynetiliyor olmas Huntingtonn tezini dorular gibi
gzkmektedir.665 Fakat Dnya Deerler Aratrmas, demokratik ideallere destek ve gl liderlikleri benimsememe gibi hususlarda, slam dnyasnn halkyla -diktatrlkle yneltilenler dahil- Batl halk arasnda ciddi bir farkn olmadn ortaya koymutur. Dier yandan Dou Avrupann post-komnist devletlerinin
664 Ali arkolu, Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, s.
58-69.
665 Pippa Norris ve Ronald Inglehart, Sacred and Secular, Cambridge, Cambridge
University Press, 2007, s. 134-135.
288
halkyla Bat arasnda, demokratik deerler sz konusu olduunda ciddi bir farklln olduu gzlenmitir.666 Hi phesiz, demokratik deerler ile ilgili detayl bir kanaat iin, Dnya Deerler Aratrmasnn yaptndan daha detayl ve derin bir irdelemeye ve davransal metodolojinin verilerinin hermentikle buluturulduu almalara muhtacz. Fakat bu aratrmann, matematiksel veri asndan elimizdekilerin en iyilerinden biri olduu da unutulmamaldr.
Bu aratrma, slam toplumlaryla Baty ayran en temel deersel farkllklarn demokrasiyle ilgili demos deil, cinsel serbestlik ve kadn konusu gibi eros ile ilgili konular etrafnda ekillendiini gstermektedir.667 Ankara Okulu, teolojik inanlaryla elikili grdkleri cinsel serbestlik konusunda olmasa da teolojik inanlaryla uyumlu bir ekilde kadn konusunda, slam toplumlarndaki geleneksel yaklamla (bahsedilen aratrmada gzken) fark oluturmaktadr. Sonuta, nceki sayfalarda ele alnan
kadn konusundaki yaklamlarnda, Ankara Okulunun dier slami kanaat nderleri ve entelektellerle oluturduu farkn aynsnn, bu balk altnda incelenen demokratik deerler iin sz konusu olduu sylenemez; demokratik deerler slami kesimde sanldndan daha fazla yaygndr. Huntington dahil birok aratrmacnn zannnn aksine, demokrasiyle baml deerlerin slam toplumunda yaygn olmasna; slami kesimden olan entelekteller olarak Ankara Okulu da bir rnek oluturmaktadr.
Ankara Okulunun hepsi seimli, halkn oylarnn belirleyici
olduu demokratik bir sistemi ve sivil toplumun glenmesini savunmaktadrlar. Atay, birka akademisyenle beraber yazd kitapta, Kurann koyduu ilkelerin demokratik bir yapy gerektirdiini ifade etmektedir: Halka danmay, ynetimde halk sz sahibi
klmay gerekli klan, despotizmi dlayan ra ilkesi bunlardan
birisidir. Kuranda ska vurgulanan adalet ve iin ehline verilmesi ilkeleri dier ilkeler arasndadr.668
666 A.e., s. 142-154.
667 A.e., s. 134.
668 Hseyin Atay, v.d., slam Gerei, 3. bs., Ankara, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Yaynlar, 1995, s. 91-95.
Gler, dinin yerinin sivil toplum olduunu ve reel politikada

dini deerlere atflarn; hem din hakknda zgr tartma ortamna
zarar vereceini hem de banazlk ile din smrsne neden olacan belirtmektedir. Bu olgunun, ilk dnemlerden balayarak tarihsel rneklerinin ok olduuna, Muaviyenin Aramzda Kuran hakem olsun diye Kuran mzraklara geirtmesinin, dinin reel politikada bir smr arac olarak kullanlmasnn ilk rneklerinden
biri olduuna dikkat ekmektedir.669 Krbaolu, despotik tek adam
rejimlerinin slamn ra gibi ilkelerine ters olduunu, ynetimde olanlarn slamn adalet gibi ilke ve ahlak prensiplerini gzetmesinin nemli olduunu sylemektedir. Krbaolu para datlp oy alnmas, temsili demokraside delege sultas gibi zaaflar
eletirirken, dorudan demokrasiye gemeyi, daha ideal bir topluma yaklamak olarak grmektedir.670 Tuksal da modern demokrasinin nemli bir unsuru olan, herkesin birbirinin deimesini beklemeden bulutuu sivil toplumun gelimesinin nemli olduunu;
kendi tecrbesiyle feministlerle karlamasnn kendisine katkda
bulunduunu gzlemlediini, sivil toplumun ayna vazifesini nemsediini ifade etmektedir.671 Tuksal, eylemleriyle de sivil toplum
kurulularn nemsediini gstermektedir; dini kurumlar ve dindarlarla kadn hareketleri arasnda bir kpr grme ilevi stlenen
Bakent Kadn Platformunda aktif olarak grev almaktadr.672
Trk-slam Sentezinin siyasi bir ideoloji olmasna Ankara
Okulunun tm -grtm be kii- kar olduklarn ifade etmektedirler. Dier yandan, geleneksel anlayta slamn unsurlar
olarak gsterilen Snnet balnda sunulan birok unsura -kyafet veya yemek ekilleri gibi- bunlarn dinle bir ilikisi olmadnn, bunlarn Arap detleri olduunun sylenerek kar kmann,
ayrca Arapann kutsal bir dil olmadnn savunulmasnn da
669 lhami Gler, Reel Politikada Dini Deer, Kavram ve Sembollere Atfta Bulunmann Dourduu Sorunlar, slamiyat, C.V, No: 3, Temmuz-Eyll 2000, s.
51-67; lhami Gler, Politik Teoloji Yazlar, Ankara, Kitabiyat, 2002.
672 Bakent Kadn Platformu hakkndaki akademik bir alma olarak baknz: hsan
Toker, Bir Yaplama likisi Olarak Kadnlar ve Din: Bakent Kadn Platformu rnek Olay, Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2005.
290
Ankara Okulunun tavr olduuna dikkat edilmelidir. Her ne kadar

Ankara Okulu, Trk-slam Sentezini bir ideoloji olarak benimsemiyorsa da savunduklar bahsedilen tezlerinin, bu ideolojiye bal
olanlarca kullanlmas mmkndr.
Trkiyede siyasal slam ifadesiyle nitelenen partileri analitik bir deerlendirmeye tabi tutmak, baz ynlerini eletirip, baz
ynlerini takdir etmek Ankara Okulundakilerin tavrdr. Hr entelektel kimliini muhafaza etmenin Ankara Okulunun temel endielerinden biri olduunu syleyebiliriz. Nitekim birok ilahiyatnn en ok arzulayaca makamlardan biri olan Diyanet leri
Bakanln, Hatibolunun, birka kez teklif edilmesine ramen
reddetmesi de byle bir endienin sonucudur. Krbaolu, kendisini siyasi adan muhalif, entelektel adan eletirel olarak tarif ederek; siyasi bir harekete angaje olan ve entelektel eletirelliini yitiren bir anlaytan uzak olduunu beyan etmitir.673 Ankara Okulundan olanlar, slama sahip kmay bir misyon olarak benimsemelerinin neticesinde, siyasal slam olarak ifade edilen partilerin slam temsil edemeyeceini, bu partileri slam
sfatyla nitelemenin, bu partilerin yaptklar yanllarn dine mal
edilmesine yol aacann altn izmeye zen gstermektedirler.
2000li yllarda Trk toplumunda yaygn olarak grlen, siyasal
slam destekleyenler ve kartlar gibi blnmeleri, slami kesimin iinden olmalarna ramen reddeden ve her iki taraf analitik deerlendirmeye tabi tutup kimi hususlar eletiren, kimi hususlar ise takdir eden bir entelektel tavrn Ankara Okulu temsil etmektedir. Merkezdeki ideoloji eitlenmesinin sonucu olarak merkezde yer alan Kemalist, Trk-slam Sentezi, liberalizm, siyasal slam ideolojilerinin drdn birden (merkezde daha az etkili Krtlk ve Sosyalizmi de) eletirmek; Ankara Okulundakilerin tavr
olmutur. Tm bu ideolojileri eletirmek ve demokrasi ile sivil toplumun gcnn artmasn istemek ortak yaklamlardr. Dier yandan, bu ideolojilerin hepsini eletirmek Ankara Okulunun apolitik
olduu anlamna da gelmemektedir. rnein Krbaolu ve Gler;
ezilenlerin, sistemin nimetlerinden faydalanamayan bireylerle top673 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme,12 Nisan 2010.
luluklarn yannda yer almaya ynelik siyasi tavrlar belirlemeye

ve bu ynde aktivist olmaya almaktadrlar.674
10. Bilisel Ztln Entelektel lahiyatlarla Almas:

Ankara Okulu rnei
Merkezin yukardan-aa modernletirme projesi, yeni bir kltr
alayan devletin ideolojik aygtlar, ehirleme, uluslararas ticaretin ve d yatrmlarn artyla kresel kltr taycs rnlerin her yere yaylmas, kresellemenin kltrel boyutunda nemli televizyon ve internetin krsal kesim dahil ok geni bir alana nfuz etmesi gibi faktrlerle; ksacas modernleme ve kreselleme
sreleriyle yeni bir kltr ve yaam tarz Trkiyenin her yanna
yaylmtr. Zihinlerde olduu kadar grnr olgularda da bu deiim aa kmaktadr. Ortodoks-Ehli Snnet anlay asndan
sorunlu veya gnah olduu dnlm olan baz unsurlar da bu
yaylmann iinde mevcuttur. rnein bu yeni kltrn en merkezi unsurlarndan birisi kadnlarn aktif olarak hayatn iinde daha
ok yer almas -kamusal alana daha ok kmalar- olmasna karn Ehli Snnet iindeki buna kart baz yaklamlar ifade edilmitir. Ayrca yaylan kltrn tral, gmlekli, ba ak erkeine kar Ehli Snnet adna sakall, cbbeli, sarkl erkei idealize edenler olduunu ve yaylan kltrle kafelerden televizyonlardaki birok programa kadar her yerde fona dnm mziklere kar Ehli
Snnet iinde bu mziklere kart dile getirilmi sylemler olduunu hatrlayalm. slamn ontolojisinin merkezindeki Tanrnn varlnn dier varlklara gre konumu; Tanrnn dininden kaynaklanan deerlerin, insanlarn icad deerlere gre konumunu belirler. Buna gre insani retimler olan modernleme ve kreselleme ile yaylan kltrel elerin, slamla elitikleri noktada tereddtsz reddedilmeleri gerekir. Eer nceki balklarda rneklendirdiklerim ve benzeri Ortodoks-Ehli Snnet adna dile getirilmi yaklamlar, gerekten slamn bir parasysa; iinde bulunduumuz koullarda bahsedilen kesim iin ciddi sorunlar var demektir. ncelikle Ehli Snnette idealize edilene uygun bir yaa674 Bu konuda rnek olarak baknz: lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar,
Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2004, s. 103-105.
292
m gerekletirmek hayli zordur. rnein devletin en nemli ideolojik aygtlar olan eitim kurumlarndaki kadn erkek kark eitimden, herhangi bir yerde oturunca fonda hep var olan mzikten
veya birok iyerindeki sakalszlk ya da belli bir kyafet talebinden kanmak hayli zordur. Ayrca bunlardan kanmak eitimsiz
kalmak, kamusal alanda yer almamak veya iyi i olanaklarn brakmak demektir ki; bunun sonucu slami kesimin g alanlarndan tamamen tecrit olmas ve g alanlarnn birounun teki
kesimlerin hkimiyetine braklmas demektir.
Ehli Snnet gr adna yaplan bahsedilen izahlar ve benzerlerini slam ile zdeletiren fakat uygulayamayan birok kii
asndan ortaya bilisel ztlk kacaktr. Ehli Snnet slam
kimliklerinin en temel esi olarak benimsenmelerine karn bu
kimlikle ilgili bahsedilen hususlara riayet etmeyenlerin zihninde;
benimsenen kimlikle ilgili zihinsel durum ve uyumsuz davran gerekletirdiini bilmekle ilgili zihinsel durum buluarak bilisel elikiye sebep olacaktr/olmaktadr. Daha nce grld
gibi Nursi, snnetlerle farzlarn arasndaki Ehli Snnette var olan
kategorik ayrmlar kullanarak ve slamn g kazanmas iin yaplmas gerekli fedakrlklarn nemine dikkat ekerek, bahsedilen elikilerin birounu -zellikle erkeklerin kamusal alanda ve
devletin ideolojik aygtlarnda g kazanmasna yol aacak- kendi takipileri iin zmtr. Burada bilisel elikinin karizmatik otoriteyle zmn grdk. Ankara Okulunun buradaki fark; bahsedilen elikilerle ilgili zmlerinin taktiksel deil, zsel oluudur. Ankara Okulu, belli bir elikiyi zmeyi veya slami
kesimin devletin ideolojik aygtlarnda ve kamusal alanda g kazanmasn hedefe koymadan bu yaklamlarn yapmaktadr. Onlara gre slam doru anlama ekli byle olduu iin bu yaklamlarn ileri srmektedirler. Ankara Okulunun bahsettiimiz kiileri, akademik alma alanlar olan slami kaynaklara inmekte
ve bunlardan getirdikleri deliller ile kadnlarn kamusal alandan
dlanmasnn, sakaln, cbbenin, sarn, mzik yasann ve daha
pek ok unsurun gerek slamda yer almadn savunmaktadrlar. Lakatostan dn aldm terminolojiyle ifade etmek gerekirse; Ehli Snnetten farkl bir slami kimlik tanm yapmakta, ne-
yin kat ekirdekte, neyin koruyucu kuakta, neyin bunlarn dnda olduunu tarif edilerindeki farkllklaryla, kendi fikirlerini benimseyenlerin modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri reaksiyonda fark oluturmaktadrlar. Bunu yaparken, taktiksel bir yaklam benimsemedikleri gibi modernleme ve kresellemeyle yaylan kltr slam-st bir deer olarak grerek de
bu fikirlerini ileri srmemektedirler; aksine, kimi hususlarda, modernleme ve kreselleme ile yaylan kltrdeki slamla elikili unsurlarn -cinsellikle ilgili baz konularda olduu gibi- reddedilmesiyle ilgili slamn deerler sisteminden kaynaklanan bir yaklam benimsemektedirler.
Ankara Okulunun temel amac bilisel elikileri zmek
ve Mslmanlarn modernleme ve kreselleme srelerine
daha rahat adaptasyonunu salamak olmasa da fikirlerinin sonucu budur. Rosenberg ve Abelsonun bilisel dengeleme teorisinde iaret ettii gibi bilisel elikiler, elikili olduu zannedilen elerden birinin ayrtrlarak yeniden tanmlanmasyla
zmlenebilir.675 Onlarn yapt, slam, Ehli Snnet paradigmadan bamsz bir hermentik yaklamla (tefsirle) tanmlamaktr; niyetleri ne olursa olsun, bu tanmlama bilisel dengelemeye
yol amakta ve bilisel elikileri zmektedir. Hem temel slami kaynaklara vukuflaryla bahsedilen yaklamlar gstermeleriyle hem entelektel ilahiyat tanmna -Nursinin karizmatik
cemaat lideri kimliinden farkl olarak- denk dmeleriyle hem
Kuran merkeze alp uydurulduuna inandklar hadisleri ve mezhepilii eletirmeleriyle hem de kadn konusu ve sanat gibi konularda vardklar sonularla Ankara Okulu ve Abduh arasnda
nemli paralellikler vardr. Abduh gibi Ankara Okulu da slam,
Ortodoks-Ehli Snnetten farkl tanmlam; bu yeniden tanmlamay yaparken de bata Kuran olmak zere temel kaynaklara inerek ve mezhepler kurulmadan nceki dnemlere -Peygamber ve
drt halife dnemi gibi- atflar yaparak, otantikliin gerek savunucusu olduklarn gstermeye zel nem vermilerdir.
Nursinin taktiksel yaklamnn, geleneksel yapyla daha
uyumlu olmas ve uygulama iin bir rgtl yapya -cemaate- sahip
675 idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 155-156.
294
olmas, gsterilmeye allan yaklamnn gcn oluturmutur.

Nursinin fikirlerinin rehberlik ettii cemaatlerden biri olan Glen Cemaatinin; binden fazla okulla slam tarihinin en ok kurum kuran cemaati olmay baarabilmesi, Glenin taktiksel dehas ve Nursinin att temeller olmakszn mmkn olamazd. Nursi olmakszn Trkiyedeki Ehli Snnet slamn bugnk gcnden hayli geride olacan rahatlkla iddia edebilirim. Dier yandan rgtl bir takipi kitlesi, kontrol ettii kurumlar ve maddi
gc olmayan Ankara Okulunun etkisinin boyutunu ifade edebilecek somut verilerden -Glen okullar gibi- yoksunuz. Fakat Ankara Okulunun ifade ettii fikirlerin, 1980lerden sonra ok taraftar
topladn syleyebilirim. Modernleme ve kresellemenin nlenemeyen kltrel nfuzunda ortaya kan bilisel elikilere kar; taktiksel deil, sahici ve kapsaml (kadnlar ve geni bir alan
kapsayan) zmler sunmalar, ayrca tarihin yanlarnda yer almas -tarihsel konjonktrn uygunluu- Ankara Okulunu ve benzeri yaklamlar gl klan unsurlardr.
SONU
reselleme srecinin dnyadaki ekonomik, sosyal, kltrel

ve siyasi yapda nemli lde belirleyici olduu iinde bulunduumuz dnemde, slam dininin ballaryla ilgili sosyoloji ve
siyasal bilimlerle alakal olgular dnya gndeminin nemli bir konusudur. Bu kitapta, kreselleme srecindeki Trkiyeye odaklanlarak Trkiyedeki slam dininin ballaryla ilgili ortaya kan
olgular ele alnd. Bu olgularn nasl ortaya ktnn saptanmas
ve daha ncesiyle karlatrmasnn yaplmak suretiyle deiimin
boyutlarnn aa karlmas iin kitabn blmnde farkl
dnem incelendi. lk blmde Osmanl, ikinci blmde 1980lere
kadar Trkiye, nc blmde ise kresellemenin etkilerinin youn ekilde hissedildii 1980lerden gnmze kadar olan dnem
irdelendi. Asl hedefim nc blmn konusu olan gnmzdeki Trkiyedeki slamla ilgili olgular anlamak olduu iin bu blm ncekilerden daha ayrntl ele alnd. nceki dnemler, tarihsel kkeni anlama ve mukayese unsuru olmalar sebebiyle incelendi. Trkiyedeki slamla ilgili olgular, kritik nemde olduuna
inandm drt konuya odaklanarak zmlemeye altm; bahsedilen dnemi, simetrik olarak, u drt konu erevesinde balklara ayrarak inceledim:
A- Siyaset/merkez ile toplum/evre arasndaki iliki ve bu yapdaki deiimler;
B- Devletin ideolojik aygtlaryla ideolojisini yaymadaki ve
kart ideolojilerin bu aygtlarda mevzi kazanmadaki
baar oran ve bu orandaki deiimler;
296
C- Devleti yneten zihniyet yaps ve bu yapdaki deiimler;

D- slami kesimin iinden olanlarn yaptklar dinle ilgili
yorumlarn ve gelitirdikleri taktiklerin bahsedilen olgularn aa kmasndaki yeri.
Bu drt hususa odaklanarak, Trkiyedeki slamla ilgili sosyal ve siyasi olgular, deiimin boyutlarn ve buna sebep olan dinamikleri gstermeye altm. Bahsedilen drt husus erevesinde vardm sonular yle zetleyebilirim:
A- Trkiyedeki slam ile ilgili olgular ve deiimi anlamak
iin merkez/siyaset ve evre/toplum arasndaki ilikilerdeki evrilmeyi mutlaka gz nnde bulundurmamz gerekir. Osmanlda,
devletin merkezini gl tutmak iin evrede glenmeyi engelleyecek ekilde bir sosyal yap kurulmu ve siyasi politikalar uygulanmt. Trkiye Cumhuriyetine geildiinde, ideolojideki radikal deiiklie karn siyasetin/merkezin toplumu kontrol edebilmesi iin toplumun/evrenin glenmesini engelleyecek politikalarn benimsenmesiyle ilgili eilim devam ettirildi. Bu patrimonyal
yapnn devam Cumhuriyetin yeni ideolojisinin toplumun geni
bir kesimine yukardan-aa benimsetilmesinde yardmc oldu. 1Merkezde ciddi boyutta bir deiiklik yapacak ok partili sistemin
olmamas, 2- nemli bir g oda olma potansiyeli tayacak dzeyde burjuva snfnn bulunmamas ve 3- merkeze diren gsterme kabiliyeti bulunan sivil toplum kurulularndan yoksunluk; siyasetin topluma egemenliinin ve ciddi bir gce sahip muhalefetle
karlalmadan radikal deiiklikler yaplmasnn sosyal ve siyasi
yapdaki temel etkenleri olmutur. Zamanla, bahsedilen bu hususlarda ortaya kan deiiklikler, siyaset ve toplum arasndaki ilikilerin niteliini de dntrm; bylece merkezden evreye, siyasal olandan toplumsal olana g transferi olmu, merkezin evreyi kontrol gc azalmtr. Sosyal ve siyasi yapdaki bu deiiklik,
merkezin seklerlik ideolojisinin tekisi olan ve evrede nemli
bir yeri bulunan, dini gruplar ile slami kesimden bireylerin g kazanmasnn nemli nedenlerinden birini oluturmaktadr.
Sonu
297
II. Dnya Savandan sonraki uluslararas ortamn koullarnn, o dnemdeki Trkiyedeki i dinamiklerle birlemesi sonucunda -1946 ylnda- ok partili sisteme geilmesi; oyun gcnn
ortaya karak, evrenin merkezde nemli deiiklikler yapabilecei dnemlere geilmesinde ve merkez-evre ilikilerinin farkllamasnda nemli bir dneme oldu. Bu tarihten itibaren hem CHP
hem de DP iktidarlar dnemlerinde dinsel basklar azalmaya balad. 1947de CHP iktidarndaki Kalknma Plan ve DP iktidarndaki ekonomik deiimler, ayn dnemden itibaren merkezin ekonomideki denetiminin azalmasnda ve evrenin merkezden ekonomik
ynden de bamszlamasnda geilen aamalar oldu. II. Dnya
Savandan sonra Trkiyedeki merkez-evre ilikilerindeki bahsedilen dnm, aktr olarak DPnin eylemlerinden ok uluslararas sistemin ve i dinamiklerin birleiminden kaynaklanan sistemsel deiime balamann daha doru olduuna zellikle vurgu yaptm.
Siyasetten topluma g kaymasyla ilgili sre kreselleme
srecinin artt 1980lerde hzland. Uluslararas sistemde ykselite olan Neo-liberalizm, zal hkmetlerinin de desteiyle geni bir kesimce benimsendi. zel sektrn rolnn azaltlmasnn
savunulduu ve devlet mdahaleciliinin eletirildii Neo-liberal
ekonomi politikalar, zal ve sonrasndaki birok hkmete uyguland. Ayrca AB srecinin, zal hkmetlerinden gnmze kadar olan birok hkmet tarafndan desteklemesi gibi nemli etkenlerle, ekonomik liberalizmin yannda siyasal liberalizm de eskisine oranla yaygnlat. Bunlarn sonucunda devletin sermaye zerindeki kontrol azald gibi, devletin ideolojisinden bamsz sivil toplum kurulular eklindeki rgtlenmeler de artt. Bu srelerin desteiyle slami kesim olarak nitelenen gruplar; hem daha
ok finansal destek bulma olana elde ettiler hem vakf ve dernek
gibi kurulular kurma olana bularak daha zgr ve legal mcadele edebilecekleri kurumsal yaplara kavutular. Sonuta kreselleme srecinde devlet, nceden olduu gibi, yukardan-aa dzenlemeyle toplumu ekillendirme ve kurucu ideoloji dorultusunda alternatif ideolojileri gszletirme imknn yitirdi. Bundan
en ok istifade eden ise bu kitapta gstermeye altm gibi kuru-
298
cu ideolojiye zt ideolojiye sahip slami yaplanmalar oldu. Bunlar

Batl anlamda sivil toplum kurulularnn fonksiyonunu grmeye
yaklatka, sistemin iinde daha ok g odaklar oldular. Batda
sivil toplumun gcn arttrmas ile seklerleme arasnda dorusala yakn bir iliki bulunmasna kar Trkiyede; Batllama ve
seklerleme ideolojisinin benimsendii Cumhuriyetin balangcnda slami kesimler g kaybetmi, fakat kurumlarn ve sosyal
yapnn Batl tarza yaknlatrlmas sonucunda sivil toplumun g
kazanmasyla, slami kesimler de g arttrmna gemitir. Sonuta Trkiyedeki modernleme ve kreselleme sreleriyle seklerlik arasndaki balant dorusal deildir ve Batdaki genel eilimden farkldr. Bu da evrensel bir modernleme ve kreselleme sreci olmadn; evrenselci modernleme kuramlarnn yanlln
gsteren verilerden birisidir.
Yukardan-aaya etkinin belirleyici olduu yapdan, zellikle
1980lerden sonra aadan-yukarya etkinin belirleyiciliinin artt yapya doru geildiiyle ilgili sylemimin; Trkiyedeki slami kesimin, devleti iddet kullanarak ele geirmeye ve yukardanaa dzenleme yapmaya ynelik bir stratejiden, 1980lerden sonra sivil toplumda faaliyete ynelik aadan-yukar bir yapya geildii iddiasyla kartrlmamas gerektiini bu kitapta -zelliklevurguladm. Trkiye Cumhuriyetindeki slami kesimin iinde iddet uygulayarak merkezi ele geirme ve toplumu yukardan-aa
dzenleme stratejisinin hibir zaman ciddi bir taraftar kitlesi olmadn savundum. Bunun temel nedenlerini; 1- bu yaklamn gelenekten miras alnmamas, 2- dardan ithal edilen -Seyyid Kutubu
yaklamlar gibi- bu yndeki fikri retimin Trkiyede ciddi bir etkiye sahip olmamas ve 3- ierideki etkili hibir dini grubun (Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendi-Kotku Cemaati gibi) bu ynde bir stratejiyi benimsememeleri ve uygulamamalar eklinde
maddede akladm.
B- Trkiyedeki slamla ilgili olgularn anlalmas iin devletin ideolojik aygtlaryla topluma ne kadar nfuz edebildiinin,
bundaki deiimlerin ve devletin ideolojisine muhalif olanlarn bu
aygtlarda ne lde mevzi kazandnn saptanmasnn da hay-
Sonu
299
li nemli olduu kanaatinde olduumdan, bu kitapta bu hususu da

irdeledim. Bunu yaparken, zellikle Althusserin bu konuda kulland terminolojiden faydalandm. Trkiye Cumhuriyeti kurucu
ideolojisini; kurulan yeni eitim kurumlaryla, yeni sosyal-siyasi
yapnn imknlaryla, 20. yzyl teknolojisinden faydalanarak ve
1950lerden sonra artan ehirlemenin getirdii imknlar gibi sebeplerle Osmanldan daha yksek bir ekilde evreye nfuz ettirme imknna sahip oldu. Cumhuriyetin en nemli ideolojik aygt -hemen hemen her ulus devlette olduu gibi- eitim kurumlar olmutur. Bunlarn iinde Halkevleri, Halkodalar ve Ky Enstitleri gibi kurumlar olsa da; DP iktidarnda kaldrlan bu kurumlara kar, Cumhuriyetin kuruluundan gnmze dek dorusala yakn bir grafikte artan ilkretim okullar, ortaokullar (sonradan ilkretimle birletirildi), liseler ve niversiteler asl nemli olanlardr. 1950lerden sonra srekli artan ehirleme de bu aygtlarla topluma ulama orann arttrmtr. Fakat kreselleme srecinin en
nemli unsurlarndan olan kitle iletiim aralarnn yaygnlamasnn, devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltt; bu kitapta
savunduum tezdir. Daha nceden devletin ideolojik aygtlar bilgi ve kltr aktarmada aileden rol ald gibi bu sefer de -zellikle 1990lardaki zelleme srecinden sonrasn kastediyorum- kitle
iletiim aralar (zellikle gnde ortalama drt saatten fazla seyredilen televizyon); hem devletin ideolojik aygtlarndan hem de aileden rol almtr.
1980lerden sonra elektriin en cra kylere kadar ulamas;
radyo ve televizyon gibi kitle iletiim aralarnn, hem kendilerinin
hem vericilerinin yaygnlamas; 1990lardan sonra radyo ve televizyonlarn zellemesiyle kanal saysnn ve programlarn cazibesinin oalmas; internetin byk bir hzla her yl daha ok kullanc tarafndan benimsenmesi gibi sebepler kitle iletiim aralarnn etkisini arttrmtr. McLuhan, Baudrillard ve Marcuse gibi dnrler ada toplumun mevcut durumunun, medyann etkisi gz
nnde bulundurulmadan anlalamayacana dikkat ekmilerdir;
medya, insanlar elendirirken dntrmekte, birok kii adeta
uyumu bir ekilde bu dnm anlayamamaktadr. Kitle iletiim aralarnn yaygnlamas sonucu devletin ideolojik aygtlar-
300
nn neminin azalmas; bu aygtlarla, topluma ideolojisini empoze

eden merkezin nfuz gcnn azalmas ve bylece slami kesimin
merkezin kurucu ideolojisinin nfuz gcnden nemli lde bamszlamas anlamna geldii iin konumuz asndan nemlidir.
Fakat dier yandan bu kitle iletiim aralarnn tadklar kresel
kltrn, slami kesimi de dntrdne (slami kesim iin hayli etrefilli sorunlara yol atna) ve toplumun dnmnn analizinin daha karmak bir hl aldna dikkat edilmelidir. slami kesimden birok kiinin yaylan bu kresel kltrle slami kimlikleri ayn potada eritip, kitapta rnekleri verilen karm kimliklerin
aa kmasnda da kitle iletiim aralar nemli faktrlerdendir.
Althusserin dikkat ektii gibi devlet, ideolojik aygtlarna,
baskc aygtna olduu kadar hkim deildir; alternatif ideolojiler bu aygtlarda daha rahat mevzi kazanabilir. Devletin ideolojik aygtlarnn kreselleme srecinde azalan neminin yannda, slami dnya grn benimseyenlerin bu aygtlarda kazand mevzileri ve bu aygtlarn nemini azalttna dikkat ektiim
kitle iletiim aygtlarndan bir ksmnn sahibi olmalar da slami
kesimin deiimi ve g arttrm analiz edilirken hesaba katlmaldr. slami kesimin iinden cemaat liderleri ve kanaat nderleri de
yaptklar yorumlar ve gelitirdikleri taktiklerle bu srete etkin olmulardr; rnein Nursi, yapt yorumlar ve verdii taktiklerle slami kesimin devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmasnn
nn aan nemli bir cemaat lideridir. Nitekim Nursinin att
fikirsel temellerden yola karak yapsn oluturan ve bini akn
eitim kurumu ve birok radyo ile televizyon kanallar -Trkiye
ve yurtdnda- kuran Glen Cemaati; hem devletin kurumlarnda etkili olarak hem de kendisi eitim kurumlar kurarak mevzi
kazanmann en ne kan rneidir. slami kesimin sahip olduu
birok radyo ve televizyon ise bu kesimin, topluma kltr ve bilgi
aktarmnda farkl ideolojilerle yarlarnda avantaj salamaktadr.
Bu srelerin kurucu ideoloji asndan sonucu; devletin ideolojik
aygtlaryla topluma nfuz etme, bilgi aktarma ve kltr belirleme srecinde eski gcn yitirmesi olmutur. slami kesim, kurucu
ideolojinin devletin ideolojik aygtlaryla empoze edilmesi srecinden eskisine oranla bamszlamtr; fakat dier yandan, kresel
Sonu
301
kltrn kitle iletiim aralaryla, evlerin iine kadar giren youn

tesiriyle nasl baa kaca gibi zor bir sorunsalla kar karyadr.
Konumuz asndan devletin dinsel ideolojik aygtlarnn yerini ve etki gcn tespit etmek de nemlidir. Osmanlda, Ehli Snnet slamn en st siyasi-dinsel makam olan halifelii elinde bulunduran merkez; bu makam elinde bulundurmann ve ideolojisindeki dini unsurlarn yardmyla dinsel ideolojik aygttan faydalanyordu. Osmanlda dinsel ideolojik aygtn, toplumun tm kesimlerine nfuz edememesine ramen, en nemli ideolojik aygt
olduunu syleyebilirim. Cumhuriyet dnemine geildiinde ise
dinsel kurumlara kar gcn yok etme, kontrol etme ve ideolojik aygt olarak kullanma gibi farkl tavrlarla yaklalmtr. Camilerin, hutbelerin, imamlar ve mezzinlerin kontrol altnda tutulmas, buralarn cemaatlerin kontrolne gememesi ve gereinde devletin ideolojisi ile menfaatleri dorultusunda kullanlmalar ynnde bir yaklam benimsendi. Diyanet geni kadrosu ve kabark btesi ile bu ama dorultusunda kullanld. Diyanetin hazrlad hutbelerdeki vatan sevgisi, millet, Trklk, milli hasletler gibi kavramlarn younluu da devletin temel ilkelerini halka
tamadaki fonksiyonunu gstermektedir. Diyanetin hl etkin bir
kurum olmasna karn ideolojik aygt olarak neminin ve etkinlik gcnn azaldn savunuyorum. Bunun nedenlerini u yedi
maddede zetleyebilirim: 1- slami gruplarn kurduklar radyo ve
televizyonlarla dini bilgi aktarmaktaki rolleri artmtr. 2- Her kesimin sahibi olduu kitle iletiim aralarnda; Diyanetten bamsz, slami kesimden ilahiyat ve entelekteller -zellikle televizyonlarla- dini konularda halka ulamaktadrlar. 3- Medyann ulat kii says ve kiilere ulat zaman sresi, Diyanetin kontrol ettii camilerdeki cemaatin saysndan ve camilerde kalma sresinden ok yksektir. 4- Diyanetin kontrolndeki camilerde,
hutbelerdeki ksa sreler dnda Arapa ibadetler yaplmakta, fakat medyayla, konuulan/dnlen dilde etkide bulunulmaktadr.
5- slami konularda bilgi veren binlerce internet sitesi yaynlaryla
bilgi aktarmaktadr. (Diyanetin internet sitelerinin nemi bunlara
gre hayli dktr.) 6- slami kesimin Diyanetin yaynlarndan
ok daha fazla yaynevi ve yayn mevcuttur. 7- 1980lerden son-
302
raki iktidarlarda Diyanetin kurucu ideoloji ynnde kullanlmas

eiliminde azalma olmutur.
Dinsel ideolojik aygt olarak fonksiyon grme bakmndan imam hatipler ve ilahiyat faklteleri de deerlendirilmelidir.
Cumhuriyetin balangcnda bu okullar ideolojik aygt olarak kullanmaktan ok bunlardan doabilecek tehlikeleri nleme anlay
hkimdi. 1930larn balarnda ortadan kalkan bu kurumlar, oyun
gcnn ortaya kt 1940larn sonundan itibaren almaya
baland ve ondan sonraki yllarda byk bir art gsterdi. Bu kurumlar ideolojik aygt olarak kullanlma amacndan ok toplumun
taleplerine bal bir ekilde kuruldular. Fakat bu kurumlar, Milli
Eitim Bakanl ve YK gibi devletin kurumlarnn denetimindeki mfredatlar ve eitim sistemleriyle, devrimlerin ideolojisini rencilere ulatran dersleri dier okullarn ayn kitaplaryla retmeleriyle ideolojik aygt olarak da ilev grdler. Dier yandan,
kurucu ideolojiye muhalif ideolojilerin mevzi kazanma alanlar da oldular. Eitim sistemleri, Cumhuriyetin koyduu ilkeler gzetilerek organize edilmeye allm bu kurumlardan yetimi din
adamlarnn, Osmanldaki seleflerinden ne kadar farkl olduklar
gzden kamamaldr. Bu okullarn sadece din adam yetitirmedii; doktor, hkim, avukat, iadam ve siyaseti -en nl rneinin
Tayyip Erdoan olduu- de yetitirdii hatrlanmaldr. Bu okullar,
Trkiyedeki siyasal slam gibi, bir yandan merkezin ideolojisinin
ve idealletirdii kltrn birok esine alternatif bir ideolojinin
ve kltrn szcs ve kayna olmulardr. Dier yandan, bunu
yaparken, sistemin iinde kalmak ve sistemin olanaklarn kullanmak gibi hususlarda Trkiyedeki siyasal slamla benzer davran
kalplarna gre hareket etmilerdir.
C- Trkiyedeki slam ile ilgili olgular anlamak iin devleti yneten zihniyeti ve bundaki deiimleri de mutlaka analizimize
dahil etmek zorundayz. Osmanlnn ynetici zihniyetine din-
devlet gr hkimdi; devletin sreklilii ve menfaatlerini salamakla beraber, slama referanslarla temel ilkeleri oluturmak ve
dine hizmet etmek merkezin ideolojisiydi. Buradaki din kavra-
Sonu
303
mnn zellikle Ehli Snnet slama karlk geldiine dikkat edilmelidir. Ehli Snnet slam merkezin yneticilerinin ve toplumun
geni bir kesiminin fikri kalplarn etkilemi olan; ontolojilerini,
eskatolojilerini, egzistansiyel yaklamlarn ve gncel birok pratiini belirlemi inan ve pratiklerden oluan sistemdi. Devletle ilgili
endielerin dinin nne geirildii rnekler olsa da din merkezin ynetici zihniyetinin temel unsurlarndand. Cumhuriyete geildiinde merkez-evre ilikilerinde ve muhalefete tahammlszlk gibi olgularda ciddi devamllklar oldu. Fakat en radikal
paradigmal deiiklik dinin devletin ynetici zihniyetinden karlmas oldu.
Cumhuriyetle beraber ideolojide yaanan paradigmal deiiklikte; Tanzimattan beri yaanan Batllama, Batnn yapsyla ve
felsefi fikirleriyle karlama gibi unsurlarn da etkisi bulunmaktadr. nceden karlalan ve Cumhuriyetin ynetimine hkim olan
zmrede etkili fikirler; Osmanlnn ykl sonucu ortaya kan
yeni devlette uygulanma imknna kavutu ve Cumhuriyetin kurucu ideolojisini oluturdu. Batclk, Pozitivizm, laiklik, ilerlemecilik ve milliyetilik yeni ynetici zihniyetin temel unsurlar oldu.
Kurucu ideolojiye hkim olan teleolojik anlaya gre toplum mhendislii yapld; ileri aama olan Batya/moderniteye toplumu
ulatrmak iin halk iin halka ramen politikalar benimsendi.
Teleolojik zihniyetle uygulanan politikalarla bugnler aydnlk
yarnlar iin feda edildi. Din ile girilen sorunlu ilikiler dneminde; dinin kurumsal gcn yok etme, dini kontrol etme ve ideolojik aygt olarak kullanma yaklamlarndan kimi zaman biri, kimi
zaman br tercih edildi. Yeni ideolojinin geni bir kesime kabul ettirilmesinde daha nceki maddelerde ele alnan hususlar etkili oldu: A- Osmanldan devralnan, merkezin gl tutulmasna ve
evrede g odaklarnn olumamasna allan sosyal-siyasi yap
muhafaza edildii iin evreden ideolojideki radikal deiiklii nleyebilecek bir muhalefet k(a)mad. B- Cumhuriyet dneminde,
en nemlisinin eitim kurumlar olduu devletin ideolojik aygtlaryla, evreye nfuz gcnn srekli arttrlmasyla, yeni ideoloji
geni bir taraftar kitlesi bulup, geni bir kesimin zihninde meruiyet kazand.
304
Cumhuriyet Trkiyesi radikal deiimler yapt ideolojisine ve devrald mirasna bal olarak eitli paradokslarla karlat. Bu paradokslarn kimisi Trkiyenin kendisine mahsus durumuyla ilikiliyken, kimisi Batdan devralnan paradigmaya ikindi. Trkiyenin kendine mahsus durumunu, kurucu karmakl ve yzleilen paradokslar analiz eden hermentik yaklamlar kullanlmadan Trkiyedeki slam ile ilgili birok olguya nfuz
edilemeyecei kanaatindeyim. Trkiyenin kendine mahsus durumundan kaynaklanan paradokslarn, din adna yaplan Kurtulu
Savandan sonra radikal bir seklarizasyon politikasnn uygulanmas, Bat ile savatan sonra Batnn varlmas gerekli ideal olarak
sunulmas, Batda toplumsal dinamikler ve tarihe yaylan srele
gerekleen modernizm srecinin yukardan-aa hzl bir ekilde gerekletirilmeye allmas, Osmanlda yetimi siyaseti ve
brokratlarla Osmanly ama olarak sayabilirim. Trkiyeye zel
bu paradokslarla beraber Bat dncesinde de var olan devlet ile
birey, teleolojik dnce ile bireysel haklar arasndaki paradokslarla ba edilmeye alld. Ayrca dier slam lkelerinde de bulunan
demokrasi ile laiklik/seklerlik arasndaki paradoks zel nemde
olmutur. Bu paradokslarda devlet, teleolojik dnce ve laiklikten/seklerlikten yana politikalar uygulamak; Cumhuriyetin balang dnemlerindeki genel tavr olmutur.
II. Dnya Sava sonras uluslararas sistemin de etkisiyle,
bahsedilen paradokslarda bireysel haklar ve demokrasi ynnde
yaplan dzenlemeler, 1980ler ve sonrasndaki srete devam etti.
1980ler ve sonrasnn yeni konjonktrnde evredeki ideoloji eitlilii merkeze de tand; bu dnemin ynetici zihniyetini belirleyen en temel unsurlardan biri merkezdeki bu ideoloji eitliliidir. Daha nceden de belli bir oranda merkezde ideoloji eitlilii olmu olsa da bu dnemde, farkl ideolojilerin merkezdeki gc
ve devlet politikalarndaki etkinlii iyice hissedilmitir. Bu eitliliin 1980ler ve sonrasnda ortaya kmasnda nemli bir dnm
noktas, Trkiyenin stratejik orta Amerika ve ngiltere gibi devletlerde Neo-liberalizmin yaylmas ve Trkiyedeki ANAP hkmetleriyle bu ideolojinin yaygnlatrlmas oldu. Sonuta gnmze gelindiinde; a- Kemalizm, b- Trk-slam Sentezi, c- Neo-
Sonu
305
liberalizm, 4- slam eklinde drt tane ideolojinin merkezde etkili

olduunu syleyebilirim. Bu ayrm, bu ideolojilerden sadece birine
bal olacak ekilde toplumun veya siyasi partilerin kompartmanlat anlamna gelmez. Birok kez bu ideolojiler arasnda senteze ve sentezin gerei olan yorumlamalara, yani benimsenen ideolojinin yeniden tanmlanmas, otantikliinin bozulmas veya gerek temsilcisinin olduunun iddia edilmesine rastlanr. Merkezdeki bu ideoloji eitlenmesi, evredeki ideolojilerin merkeze tanmas ve merkez-evre aras ayrmn azalmas anlamn tad iin
de nemlidir. Ayrca devletin kurucu ideolojisinin eskisi kadar devletin ideolojik aygtlaryla nfuz ettirilmesini durduran etkenlerden
biri de bu merkezdeki ideoloji eitlenmesidir. Merkezdeki farkl ideolojilerin sahipleri, devletin ideolojik aygtlarnda kendi dnya grlerine uygun kadrosal ve programsal dzenlemeler getirmektedirler. Bu ise kurucu ideoloji -Kemalizm- erevesinde ideolojik aygtlarla toplumun dntrlme srecinde farkllama oluturmutur. slami dnya grn benimseyenlerin devletin ideolojik aygtlaryla seklerletirilmesi ve kurucu ideoloji ynnde dntrlmesi de bylece eskisine oranla azald iin slami kesimin g arttrmnda bu olgu da rol oynamtr.
Merkezde etkin ideolojilerin biri olan Kemalizm, kurucu statkoyu ve kurulutan beri devam eden hafzay temsil etmektedir.
Cumhuriyet dneminde kurulan birok kurum, devletin ideolojik
aygtlarnca ekillenmi birok birey, anayasadaki bu ideolojiye
atflar, ordunun bu ideolojiye ball, bu grn dorultusunda
retilen kitaplar, sanat eserleri ve bu ideolojiyi nemseyen siyasi
partiler -zellikle Mustafa Kemalin kurucusu olduu CHP- bu ideolojinin g alanlardr. Bu ideolojinin Cumhuriyetin balangcndaki tekele yakn hkimiyeti kaybolsa da bu ideolojinin bahsedilen g alanlar, merkezdeki devam eden nemini gstermektedir.
En etkili aktrnn MHP olarak gzkt Trk-slam Sentezi ise
milliyetiliin dine kar bir ideoloji olarak konumlandrlmamasn temsil eder ve merkezdeki ideoloji eitlenmesinin bir unsurudur. Bu ideolojiyi benimseyenler -zellikle MHP- bir ynleriyle siyasal slamn rakibi, bir ynleriyle slami deerleri benimseyen
kadrolarn merkeze tanmasnn aracdrlar. Merkezdeki ideoloji
306
eitliliin nemli bir unsuru olan ve 1980lerden sonra Trkiyede

ykselen Neo-liberal ideolojiyi destekleyen en nemli unsurlardan
biri ise AB sreci oldu. ABye girmek ynnde yaplan kanuni dzenlemeler ve bu topluluun bir paras olmak iin gsterilen siyasi irade; ekonomik ve siyasi liberalizm ile sivil toplumun glenmesini salad. Bundan en ok istifade eden ise siyasal slam ve slami gruplar oldu. AKPnin siyasal slamn Bat kart retoriini terk edip AB srecini desteklemesinin sebeplerinden birisi de
budur. Bunun yannda tm dier deerlerden nce liberal deerlerin ontolojik nceliini savunan liberal ideolojiye pragmatist tutum
taknmadan bal bir kesim de vardr. Merkezde etkisi 1980lerden sonraki srete artm ve bu kitabn konusu olmas asndan
odakta olan ise slami ideolojidir. Liberal deerlere atfla yaplan
uygulamalar, Kemalizme atfla gerekletirilen, slami ideolojinin nn kapayan uygulamalarn almasnda avantaj salamtr. RPnin 1994 yerel seimlerinde % 19 oy alarak 28 ilde kazand belediye bakanlklar siyasal slamn ilk nemli k olarak kabul edilebilir. Fakat asl nemli k, siyasal slamn -kendilerini muhafazakr demokrat olarak tanmlamay tercih etmektedirler- Cumhuriyet tarihindeki en nemli aktr olan AKPnin
2002den beri sren tek parti iktidardr. AKP, hem kendisine avantajlar salayan Neo-liberalizmin merkezin ideolojilerinden biri olmadaki roln pekitirdi hem de slami dnya grne sahip kiilerin, Cumhuriyet tarihinde hi olmad kadar merkezde grev almalarnn ve kamusal alanda glenmelerinin nn at.
Siyasal slam ve slami gruplar Neo-liberalizmle ittifak yaptka ve karlatka kimliklerinde dnmler de yaadlar. Bu dnmlerin ounda slami kimlik terk edilmedi ama liberalizmle karlamalarn etkileri de kimliklerde kendini gsterdi ve karm kimlikler olarak nitelendirdiim olgular ortaya kt. slami
kesimde ortaya kan karm kimliklere yol aan balca sebepleri
drt maddede sralayabilirim: 1- Devletin ideolojik aygtlarnn ekillendirilmesi; 2- ehirlemenin sebep olduu dinamikler; 3- Bata televizyon olmak zere medyann yayd kltr; 4- Kresel kltr tayan rnlerle artan karlama. Yeni tketim biimlerinin
birounu karm kimlikleri ile zmseyen slami kesim, alter-
Sonu
307
natif kamusallklar oluturdu. slami plajlar ve slami kafeler

bu alternatif kamusal alanlara; slami deerler sisteminin gzetilmesiyle beraber modern tketimin benimsenmesine rnektir. Alternatif kamusal alanlardan daha nemli olan ise okullarn snflar veya kantinleri gibi ortak kamusal alanlarda slami kesimin dier
kesimlerle karlamasdr. Benhabibin, gerek tekinin kendi
kimliimizi tanmlamada ve inada referans noktas olduuna ve
uzakta aranmamas gerektiine; gerek tekinin yaknda, kendisini tekiletirerek kendimizi tanmladmz olduuna ve safl bozmasndan endie edilen tekilerin dman olarak grlebildiine dair hatrlatmasnn bir kez daha altn iziyorum. slami ideoloji ve slami kesim merkezdeki ideoloji eitlenmesinin olduu gibi, kamusal alann eitlenmesinin de nemli bir unsuru olmutur. tekiler ile hem merkezde hem de kamusal alandaki bu
karlamalar -halihazrda aa da kmakta olan- birok gerilimin
potansiyelini iinde tamaktadr. Dier yandan, bu karlamalardan; ortak bir anlay gelitirme, mekn-birlii ve dil-birliini kullanarak uzlam arttrma ynnde faydalanma da mmkndr.
Ayn sosyal-siyasi durumun, hem gerilimle hem de uzlamla ilgili
elikili potansiyelleri barndrmas; mevcut yapnn hangisine evrileceini tahmin etmemizi engellemektedir.
Gerek siyasal slam gerek ortak kamusal alanlar gerek alternatif kamusal alanlar gerekse aile ile ilgili olgularn hepsinin zmlenmesinde; slami kesimden kadnlarn artan glerini, daha ok
kamusal alana klarn, yeni rollerini ve karm kimliklerini
gz nnde bulundurmak zorundayz. Osmanlda kamusal alana
k Ehli Snnet slama referansla engellenen kadnlarn, kamusal alana daha aktif katlm -okullardaki barts yasann
kalkmasnn bir sonucu budur- siyasal slamn en nemli hedeflerinden birine dnmtr. Kadnlarn kamusal alanda daha ok
yer almas ve aktifliklerinin artmas; siyasal slamn ve slami
gruplarn, kadnlarn aktif katlmndaki potansiyel gc kefetmeleriyle ve g istenleri ile bu olgunun akmasyla, ayrca kadnlarn modernleme ve kreselleme srecinden aldklar etkiler
sonucunda kimliklerinde yaadklar deiimlerle alakaldr. slami kesimden kadnlar, kamusal alana rtl veya rtsz daha ok
308
kmakta; hem kamusal alann deiiminde rol almakta hem aileleri ile iinde olduklar siyasal parti, cemaat ve sivil toplum kurulularnda glerini arttrmakta, sonuta oluan yeni g ilikileri ve
habituslarla slami kesimi de dntrmektedirler. slami kesimin
erkekleri ile kadnlarnda, siyasal slamda ve cemaatlerde kadn
ile ilgili algnn deiiklii ve g ilikilerinde kadnn rolnn
deiimi; bu kesimin -merkezde etkinliinin arttna dikkat ektiim- ideolojisinin/zihniyetinin kimi unsurlarnda da farkllamalara yol aacak/am boyuttadr.
D- Trkiyedeki slamla ilgili olgular anlamada daha nceki
maddelerde belirtilen hususlarn irdelenmesinin zaruri olduu, fakat bunlara ilaveten, birok aratrmac tarafndan belki de en ok
ihmal edilen bir husus olan, halkn geni bir kesimi zerinde etkili
slami kesimden kanaat nderlerinin, entelektellerin ve cemaat liderlerinin kararlarna ve uyguladklar taktiklere de odaklanmamz
gerektii; slami kesimin iinde olan bitene odaklanmadan slami kesimle ilgili olgulara gereince nfuz edemeyeceimiz kanaatindeyim. slami kesimde farkl ve birbirlerinden bamsz birok
cemaat lideri, kanaat nderi ve entelektel olmas; bunlarn hepsinin analizinin tek bir almada yaplamayacak olmas demektir. Bu yzden, bu dikkat ektiimiz hususla ilgili, kitab ayrdm
dnemle ilgili birer rnek semekle yetindim. Elbette slami kesimle ilgili gzlemlenen olgular gereince kavramak iin bu almada yer almayan slami kesimin iindeki dier etkili kiilerin
dini konularla ilgili kararlarn, organizasyonlarn ve taktiklerini
de incelemek gerekmektedir.
Osmanl dnemi iin rnek olarak, Jn Trklerin lmnn ardndan saygyla andklar, eski Babakan emseddin Gnaltay ve
air Mehmed Akif gibi nemli isimleri derinden etkileyen Muhammed Abduh incelendi. 1980ler ncesi Trkiye iin en ok takipisi bulunan, en ok kurum kurmu hareket olan Nurculuun kurucusu Said Nursi irdelendi. 1980ler sonras Trkiye dnemi iin ise
bir grup ilahiyat akademisyenden oluan Ankara Okulu incelendi. Daha nce sosyoloji ve siyasi bilimlerle ilgili bir almada bu
grubun ele alnmam olmas, bu konudaki bir boluu doldurmak-
Sonu
309
tadr. Bu rneklerden Abduh ve Ankara Okulu birbirine daha yakndr; bunlar slami kesimden entelektel tanmna uygun, Ehli
Snnet paradigmadan ve herhangi bir mezhepten bamsz slam
anlayn temsil etmektedirler. Bunlarn gelenekle slam ayrt
ederek, gelenee getirdikleri eletiriler, slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine uyumunu birok hususta kolaylatracak niteliktedir. Nursi ise cemaat lideri olarak tanmlanabilecek, karizmatik otoritesi yksek, Ehli Snnet paradigmaya hep
balln beyan etmi; Trkiyenin, slami kesim iinde en etkili olmu birka kiisinden -kimileri en etkili kiisi olarak nitelemektedir- birisidir. Nursinin yorumlarnn ve taktiklerinin, takipilerinin Trkiyenin en etkili ve en ok kurum ile taraftara sahip
gruplar olmasnda rol byktr.
slami kesimden olanlarn kimliklerini anlamada, Lakatosun
bilim felsefesindeki yaklamndan esinlenerek; zc yaklamlar
ile balamsalc ve inac yaklamlardan farkl ve de bunlarn sentezi olan bir yaklam nerdim. Buna gre slami kesimin kabul ettii metinsel kaynaklar temelinde ykselen ortak ontoloji, eskatoloji ve pratiklerle kendini gsteren deimeyen z olduu kadar sosyo-ekonomik artlardan oluan balam ve de yeni srelerde ortaya kan inalarn kimlikteki roln hep beraber yapsal btnl ile deerlendirmeliyiz (Lakatosun bilimsel aratrma programlarn yapsal btnl ile deerlendirdii gibi).
slami kesimin kimliklerindeki deimeyen z Lakatosun yaklamndaki kat ekirdek gibi; yeni balamlardan etki alan ve
yeni inalarla ekillenen ksm ise Lakatosun yaklamndaki deiime ak koruyucu kuak gibi dnebiliriz. slami kesimin
iinden olan kanaat nderlerinin, cemaat liderlerinin ve entelektellerin rol bu analojimle birletirilebilir. Buna gre slami kesimin iinde olan bu kiiler; neyin kat ekirdek iinde, neyin
koruyucu kuak iinde veya slami kimliin tamamen dnda olduunu tarif edi ekilleriyle -slam ile ilgili hermentik yaklamlar/tefsirleri ile- slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri tepkilerde, bunun sonucunda ortaya kacak
kimliklerde belirleyici olmulardr. Lakatosun yaklamndan bu
esinlenmem, ok byk eitlilii barndran slami kimliklerle il-
310
gili tm olgulara nfuz etmemize olanak sunamaz ama bu yaklammn; zc ve zclk-kart yaklamlardan ideal tipe daha
uygun bir modeli sunduu kanaatindeyim.
Tektanrl dinler; ontolojilerinde Tanr zeri veya Tanrya
denk bir varlk, epistemolojilerinde kendi kutsal metinlerinin zerinde veya ona denk bir bilgi kayna kabul etmezler. Bylesine
gl ontolojik ve epistemolojik inanlar olan tektanrl dinlerin
ballar iin eer modernleme ve kreselleme sreleri sonucunda karlalan unsurlar -ki bunlar insanidir- dinleriyle -ki inananlar
iin Tanrsaldr- eliiyorsa, insani olann reddi gerekir. Eer elikili gibi gzken duruma ramen modernleme ve kreselleme
ile yaylan unsur uygulanrsa bilisel eliki kanlmazdr. Bu
bilisel eliki, ieriden birilerinin dinsel yorumuyla, elikili gzken durumda aslnda sorun olmadnn gsterilmesi; kat
ekirdekte olduu zannedilen unsurun koruyucu kuakta veya
bunun bile dnda olduunun gsterilmesi gibi yaklamlarla giderilebilir. Sonuta modernleme ve kreselleme sreleriyle deiimin hzland iinde bulunduumuz dnemde, psikolojinin tutarllk kuramlar -en nlsnn Festingerin bilisel eliki kuram
olduu- slami kesimin, kendi iindeki seslere kulak kabartacaklarn ve bunlarn deiimin eklinde belirleyici unsurlardan olacan iaret etmektedir. Byle dnlnce, slami kesimin iinde
ne kararlar verildiine, ne taktikler uygulandna ve ne yorumlar
yapldna odaklanmamz gerektii konusundaki vurgumu, psikolojideki tutarllk kuramlar da desteklemektedir.
Abduh -hocas Afgani gibi- slam dnyasnn iinde bulunduu kt durumdan kurtulmas iin dinle ilgili yanl anlaylarn
dzeltmesi gerektiini savundu. Smrgecilie kar yapt mcadelenin yannda dinle ilgili yanl alglar da dzeltmeye abalad. slam dncesini dondurduuna inand mezhepilie ve uydurulduuna inand hadislere kar eletiriler getirdi. Kadnlarn
kamusal alana knn kolaylatrlmasn ve din adna bunun engellenemeyeceini savundu. Sigortann dine aykr olmad gibi,
modernleme ve kresellemenin nemli bir boyutu olan ekonomik sistem asndan nemli konularda fetvalar verdi. Sanatla ilgili kimi yasaklar da eletirdi. Abduhun fikirlerini, slam lkeleri-
Sonu
311
nin birok yerinde kadn hareketleri kulland. Osmanlnn son dnemlerinde ve Cumhuriyette, etkin birok kiiye Abduhun grleri tesirli oldu.
Nursi, kendi dneminde tecriti savunan birok din adamna
kar katlm n plana kard ve slami kesimin devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmalarn verdii taktiklerle salad.
rnein genlerin, slami kimliklerini muhafaza ederek okula gitmesini tevik etti, okullarda rendikleri bilgilerin slami adan
nasl deerlendirileceini retmeye alt. Ayrca erkekleri, Ehli
Snnet slama referansl yorumlarda dinsel anlam yklenen, kendilerini grnr klacak; sakal, cbbe gibi unsurlardan arndrd.
Bylece onlarn devletin ideolojik aygtlarnda ve kamusal alanda yer almalarnn nn at. Trkiyenin en ok takipiye sahip
ve -dnya genelinde- bini akn okul kuran Glen Cemaatinin, baarsnn arka planndaki nemli faktrlerden birisi de Nursinin
bahsedilen yorumlarn uygulam ve onun oluturduu fikri temelde yaplanm olmasdr. Nursinin dnce yapsna nfuz etmeye alan hermentik bir yaklam benimsenmeden, Nursinin takipilerinin Trkiyenin en etkili cemaatlerini oluturmalarndaki dinamikler zmlenemeyecektir. Nursi, bilisel elikilerin
nasl karizmatik otoritenin yorumlaryla alabildiinin rneini sunmutur. Tarikatlara ve tasavvuf dncesine kar saygl bir
slup benimsemekle beraber, ballarn tarikat yaplanmalarndan ve tasavvufi yaklamlardan uzaklatrd. Nursinin takipileri, tekke yerine dershane kurarak, tarikat zikri ve sema gibi riteller
yerine Nursinin kitaplarn okuyarak; moderniteyle daha uyumlu organizasyon ve riteller gelitirdiler. Nursi, Osmanldan beri
Trkiyedeki slamda nemli yeri olan ve bireylerin zihinle gnl
dnyalarn ina eden tarikatlarn, tasavvufun ve erkekleri grnr
klan snnetler gibi unsurlarn; Ehli Snnet kesimden birok kiinin habituslarnda yer almamasnda ve hayatlarnda belirleyici olmamasnda etkili olmutur. Nursi, retileri ve taktiksel yaklamlaryla, Ehli Snnet slami kesimin kamusal alanda gcn arttrmasndaki en nemli aktrlerden birisidir.
Ankara Okulu, kendi iinde birbiriyle her konuda ayn dnen
entelektellerden olumuyor olsa da u drt husus -grme yap-
312
tmz be kiinin- hepsinde ortaktr: 1- slam bir mezhebe bal

kalmadan anlamay savunmaktadrlar ve gereinde Ehli Snnet paradigmaya eletirel yaklamaktadrlar. 2- Peygambere atfedilerek
birok hadis uydurulduunu zellikle vurgulamakta ve hadis eletirisine zel nem vermektedirler. 3- Fkh ve hadis kitaplarn eletirirken Kuran n plana karmaktadrlar. 4- Mslmanlara eletirilerini modernlikten hareketle deil slamn gereklerinden hareketle yapmaktadrlar. lmihal temelli bir slami yaklam Ankara
Okulunun temel eletiri noktalarndandr. Resim, heykel ve mzie kar slam adna getirilen yasaklarn yanl olduunu ifade etmektedirler. Kadnlarn kamusal alana knn nnde hibir dinsel engel olmadn; dinsel yorumlardaki erkek egemenliinin ve
geleneklerin dinsellemesinin, kadnlar aleyhine bir yap oluturduunu sylemektedirler. Kadnlarn devlet bakan bile olmasnn
nnde hibir dinsel engel bulunmadn, kadnlar aleyhinde birok konuda uydurulan hadislerin dinden kartlmasnn art olduunu savunmaktadrlar. Demokratik deerlere ve sivil topluma sahip kmak gerektiini beyan etmekte, birok cemaatin ve tarikatn -iyi niyetlilerin varlna ramen- smr aralar olduunu dile
getirmekte, bu yaplara yksek derecede eletirel yaklamaktadrlar. Ankara Okulu sakal, cbbe gibi erkekleri grnr klan unsurlarn dinle bir ilikisi olmadn, bunlarn gelenekten kaynaklandn ifade etmektedir. Bu noktada Nursi ile bir farklar da gzkmektedir; Nursi, taktiksel olarak erkekleri grnr klan unsurlardan arndrmtr, oysa Ankara Okuluna gre bunlarn slam ile
bir ilgisi yoktur. Ankara Okulu, Ehli Snnet slam adna sahiplenilen birok unsurun dinle ilgisi olmadn, bunlarn sadece gelenekler ve tarihsel uygulamalar olduunu ifade ederek, modernleme ve kreselleme srelerine, birok kiinin daha rahat adaptasyonuna yol aacak bir dinsel yorumu savunmaktadr. (Bunu yaparken kreselleme ile yaylan her kltrel enin slamla uyumlu olmadn da dile getirmektedirler. rnein cinsel serbestlik
veya homoseksellii slami deerlerle elikili bulup, bunlara
kar kmaktadrlar.)
Sonu
313
Ankara Okulunun rneinde bilisel elikinin entelektel ilahiyatlarla zmn gryoruz. Grlerinin, slamn zn kavray biimleriyle alakal olmas; taktiksel olmamas, onlar ayrt eden nemli bir unsurdur. Kresellemenin etkilerine direnmenin ok zor olduu ve slami kesimin geni bir zmresinin,
sistemin nimetlerinden faydalanmaya abalad bir dnemde, zsel zmler sunmalar; Ehli Snnet slama bal baz kesimlerce,
slami deer atfedilen kimi unsurlarn tarihsel, uydurma veya
gelenek olduunu savunarak, bunlar adna dinsel bir hassasiyet
gstermeye gerek olmadn ifade ederek, modernleme ve kresellemeyle yaylan birok unsura din adna yaplan birok itiraz
geersiz klmalar, Ankara Okulunun nemli zellikleridir. slami
kaynaklar konusundaki derin bilgilerinin yannda Bat dncesini
de Arapa ile beraber Bat dillerini de bilmeleri Ankara Okulunun
avantajlardr. Toplumu etkileyen insanlar etkileyen olmak, Ankara Okulunun fikirlerini yaymasnda nemli bir avantaj olmutur.
Dier yandan, Nurcu gruplar gibi kurumsal yaplar olmamas gibi
sebeplerle, Ehli Snnet paradigmaya bal slam anlayn savunan gruplara nazaran grlerini yaymada nemli dezavantajlar da
vardr.
Ankara Okulununkine benzeyen, kreselleme sreciyle
adaptasyonu yksek, Ehli Snnetten bamsz slam anlaylar;
Diyanetin, devletin hassasiyetleriyle Ehli Snnet gr birletiren slam anlay; Nurcu gruplarn kurumlar kuran, devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanan Ehli Snnet izgideki slam anlay; birbirlerinden nemli farkllklaryla beraber Trkiyedeki
slam anlamak iin nfuz edilmesi gerekli fenomenlerdir. Bunlar
bir yanyla birbirleriyle yar halindeyken; bir yandan, hepsinin yartaki temel rakipleri seklerleme srecidir. Dier bir yandan seklerleme sreci de bunlar etkileyebilmekte ve dntrmektedir.
Trkiyedeki slamn iindeki kurumlarn, kanaat nderlerinin,
entelektellerin ve cemaat liderlerinin slam hakkndaki yorumlar ve taktiksel yaklamlar; daha nceki maddelerde ilenen hususlarla birlemi ve birlemenin oluturduu sinerji, Trkiyedeki
slamla ilgili olgular oluturmutur. Tm bu saylanlar, bir yap-
314
bozun paralar gibi Trkiyedeki slamn neden gzlemlenen durumda olduunu ve deiimin boyutlar ile dinamiklerini gstermektedirler. Bu yapbozun hangi paras eksik olursa olsun, bu eksiklik Trkiyedeki slamla ilgili olgular anlamamamza veya eksik anlamamza sebep olacaktr. Bu drt maddede irdelediim hususlarn, Trkiyedeki slamla ilgili her konuya nfuz etmemize
olanak vermesi elbette mmkn deildir. Fakat bu drt maddeye
odaklanmann, Trkiyedeki slamla ilgili olgulara nfuz edilmesi
hususunda, hayli aydnlatc olduu kanaatindeyim.
KAYNAKA
Abduh, Muhammed:
slamn Msamahasna Dn, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 19, 1973.
Abduh, Muhammed:
Tevhid Risalesi, ev. Sabri Hizmetli, Ankara, Fecr Yaynlar, 1986.
Abduh, M., C. Afgani:
Urvetul Vuska, ev. brahim Aydn, stanbul, Bir Yaynclk, 1987.
Adorno, Theoodor W.:
Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Kitle letiim Kuramlar, Der. ve

ev. Erol Mutlu, Ankara, topya Yaynevi, 2005.
Aaoullar, Mehmet Ali:
Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde

Trkiye, 13. bs., Der: Irvin Cemil Schick
ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge
Yaynlar, 1998.
Ahmad, Feroz:
Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), 2. bs., stanbul, Hil Yaynlar,

1996.
Ahmad, Feroz:
Modern Trkiyenin Oluumu, 2. bs.,

ev. Yavuz Alogan, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999.
Akgndz, Ahmet:
Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki

Tahlilleri, C.I, stanbul, OSAV, 1990.
Akit, Bahattin:
Trkiyede slami Eitim, Osmanlnn

Son Dnemlerinde Medrese Reformu ve
316
Cumhuriyette mam-Hatip Okullar,

ada Trkiyede slam, Ed: Richard
Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991.
Aktan, Cokun Can:
Turgut zaln Anayasal Demokrasi ve

Anayasal ktisat zerine Dnceleri,
Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 1999, s. 621.
Aktay, Yasin:
Diaspora ve stikrar: Bir Bilgi Yapsndaki Kurucu Elementler, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004.
Aktay, Yasin:
Trk Dininin Sosyolojik mkn, 3. bs.,

stanbul, letiim Yaynlar.
Akyz, Yahya:
Trk
Eitim
Tarihi
Balangtan
1982ye, Ankara, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar,

1987.
Alada, Din:
ktisat Dncesinde Felsefi Yaklamn

nemi, Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. LIX, No:
2, Nisan-Haziran 2004.
Algan, Nee:
Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Beklentiler, stanbul, YASED, 1988.
Alkan, Mehmet .:
mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk Srecinde Eitim,

Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, Ed: Kemal H. Karpat, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004.
Alkan, Mehmet .:
Resmi deolojinin Douu ve Evrimi

zerine Bir Deneme, Cumhuriyete
Devreden Dnce Miras: Tanzimat
ve Merutiyetin Birikimi, 6. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Alperen, Abdullah:
Trkiyede slam ve Modernleme,

Adana, Karahan Kitabevi, 2003.
Kaynaka
317
Althusser, Louis:
deoloji ve Devletin deolojik Ayglar,

3. bs., ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki, 2003.
Arendt, Hannah:
The Human Condition, New York, Doubleday Anchor Books, 1959.
Arendt, Hannah:
On Revolution, New York, The Viking

Press, 1965.
Aristoteles:
Politika, 6. bs., ev. Mete Tunay, stanbul, Remzi Kitabevi, 2002.
Atay, Hseyin,v.d.:
slam Gerei, 3. bs., Ankara, Ankara

niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar,
1995.
Atay, Hseyin:
Kurana Gre Aratrmalar 1-3, 2. bs.,

Ankara, Atay Yaynevi, 1997.
Atay, Hseyin:
Kuran: Trke eviri, Ankara, Atay ve

Atay, 2007.
Ate, Ali Osman:
Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn,

stanbul, Beyan, 2000.
Ayoob, Mohammed:
The Many Faces of Political Islam, Ann

Arbor, The University of Michigan Press,
2008.
Azak, Umut:
slami Radyolar ve Trbanl Spikerler,

slamn Yeni Kamusal Yzleri, 2. bs.,
Ed: Nilfer Gle, stanbul, Metis Yaynlar, 2000.
Badran, Margot:
Competing Agenda: Feminists, Islam

and the State in Nineteenth and Twentieth
Century Egypt, Woman, Islam and the
State, Ed. Deniz Kandiyoti, Philadelphia,
Temple University Press, 1991.
Bagader, Abubaker A.:
Contemporary Islamic Movements in the

Arab World, Islam, Globalization and
Postmodernity, Ed. Akbar S. Ahmed ve
Hastings Donnan, London, Routledge,
1994.
Bal, Hseyin:
Kent Sosyolojisi, Isparta, Faklte Kitabevi, 2006.
318
Barbour, Ian G.:
When Science Meets Religion, New

York, Harper Collins Publishers, 2000.
Bakan, Filiz:
At The Crossroads of Ideological Divides: Cooperation Between Leftists and

Ultranationalists in Turkey, Turkish
Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 138.
Bayramolu, Ali:
erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, Trkiyede

Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer
Trkne-Tuncay nder, stanbul, letiim
Yaynlar, 1990.
Belge, Murat:
Sol, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil
Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Belge
Yaynlar, 1998.
Benhabib, eyla:
Critique, Norm and Utopia, New York,

Columbia University Press, 1986.
Berkes, Niyazi:
Trkiyede adalama, 7.bs., Yayna

Hazrlayan: Ahmet Kuya, stanbul, Yap
Kredi Yaynlar, 2004.
Berktay, Fatmagl:
Tektanrl Dinler Karsnda Kadn,

2.bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2000.
Berktay, Fatmagl:
Dou ile Batnn Birletii Yer: Kadn mgesinin Kurgulan, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002.
Berktay, Fatmagl:
Osmanldan Cumhuriyete Feminizm,

Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Berktay, Fatmagl:
Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona

ndirgenmesi Olanaksz Bir deoloji, 19.
Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal
deolojiler, 2. bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.
Kaynaka
319
Berktay, Fatmagl:
Sunu, stanbul niversitesi Siyasal

Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart
2009.
Best, Steven; Kellner, Douglas:
Postmodern Teori, ev. Mehmet Kk,

stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998.
Bila, Fikret:
Bardakolunun Verdii Mesajlar, Milliyet, 5-Haziran-2008.
Bildirici, Faruk:
Bu Radyolar m stedik?, Hrriyet,

14-Ekim-1997.
Bilici, Mcahit:
slamn Bronzlaan Yz: Caprice Hotel rnek Olay, slamn Yeni Kamusal
Yzleri, stanbul, Metis Yaynlar, 2000.
Bilgili, Alper:
The Re-Organization of the Main Islamic Communities In Turkey, Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006.
Binder, Leonard:
Islamic Liberalism, Chicago, The University of Chicago Press.
Birtek, Faruk:
Bir adalama/adalaamama Projesi: Bir Deneme, Cogito, No: 15, 1998,

s. 178.
Bora, Tanl:
Trkiyede Siyasal deolojilerde ABD/

Amerika mgesi: Amerika: En Bat ve
Baka Bat, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002.
Bourdieu, Pierre:
Outline of a Theory of Practice, ev.

Richard Nice, Cambridge, Cambridge
Bozan, rfan:
Devlet ile Toplum Arasnda Bir Okul:

mam Hatip Liseleri, Bir Kurum: Diyanet leri Bakanl, stanbul, TESEV
Yaynlar, 2007.
Bulut, Faik:
Tarikat Sermayesinin Ykselii, 2. bs.,

Ankara, Doruk Yaynevi.
320
Bunt, Gary R.:
Islam in the Digital Age, London, Pluto

Press, 2003.
Canan, brahim:
Ktb-i Sitte: Muhtasar Tercme ve

erhi, Ankara, Aka Yaynlar, 2008.
Castells, Manuel:
Enformasyon Teknolojisi ve Kresel Kapitalizm, Kresel Kuatma Karsnda,

Ed. Mustafa Armaan, stanbul, Ufuk Kitap, 2004.
Chalmers, Alan F.:
Bilim Dedikleri, ev. Hsamettin Arslan,

stanbul, Paradigma Yaynclk, 2008.
Cohen, Stephen P.:
U.S. Security in a Separatist Season,

Toward The Twenty-First Century, Ed.
Glenn Hastedt ve Kay Knickrehm, New
Jersey, James Madison University, 1994.
Comscore
Turkey Has 7th Largest and Most Engaged Online Audience in Europe, 27
Mays 2009, (evrimii) http://www.
comscore.com/Press_Events/Press_Releases/2009/5/Turkey_has_Seventh_Largest_Online_Audience_in_Europe.
20.08.2010.
Comte, Auguste:
Pozitif Felsefe Kurslar, ev. Erkan Ataay, stanbul, Sosyal Yaynlar, 2001.
akr, Ruen:
Ayet ve Slogan, stanbul, Metis Yaynlar,

1990.
akr, Ruen; Bozan, rfan:
Sivil, effaf ve Demokratik Bir Diyanet

leri Bakanl Mmkn M?, stanbul, TESEV Yaynlar, 2005.
akr, Serpil:
Osmanl Kadn Hareketi, stanbul, Metis Yaynlar, 1994.
arkolu, Ali; Toprak, Binnaz:
Deien Trkiyede Din, Toplum ve

Siyaset, stanbul, TESEV Yaynlar,
2006.
arkolu, Ali;
Kalaycolu, Ersin: Turkish Democracy

Today, London, I. B. Tauris, 2007.
arkolu, Ali:
Ideology or Economic Pragmatism?:
Kaynaka
321
Profiling Turkish Voters in 2007, Turkish Studies, Vol. 9, No: 2, 2007, s. 324.
idem, Ahmet:
Batllama, Modernite ve Modernizasyon, Modernleme ve Batclk, 2. bs.,

stanbul, letiim Yaynlar, 2002.
Da, hsan:
Transformation of Islamic Political Identity in Turkey: Rethinking the West and

Westernization, Turkish Studies, Vol. 6,
No:1, Mart 2005, s. 25-27.
Da, hsan:
Turkeys AKP in Power, Journal of

Democracy, Vol. 19, No: 3, The Johns
Hopkins University Press, Temmuz 2008,
s. 26-28.
Dascal, Marcelo:
G. W. Leibniz: The Art of Controversies, Dordrecht, Springer, 2008.
Dawison, Andrew:
Trkiyede Seklarizm ve Modernlik,

2. bs, ev. Tuncay Birkan, stanbul, letiim Yaynlar, 2006.
Davudolu, Ahmed:
Dini Tamir Davasnda Din Tahripileri,

5. bs., stanbul, Huzur Yayn Datm, 1989.
Dedeolu, Beril:
Deien Uluslararas Sistemde TrkiyeABD likilerinin Trkiye-Avrupa Birlii

likilerine Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der. Yaynevi, 2004.
Demir, Vedat:
Trkiyede Medya Siyaset likisi, stanbul, Beta, 2007.
Dilthey, Wilhelm:
Selected Works: Introduction to the

Human Sciences, C.I, Ed. Rudolf A. Maakreel, Frithtjof Rodi, Princeton, Princeton University Press, 1991.
Dilthey, Wilhelm:
Hermeneutik ve Tin Bilimleri, ev. Doan zlem, stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999.
Diyanet leri Bakanl:
Cami Says, (evrimii) http://www.

diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistik-
322
sel_tablolar/2_cami/2_1_cami_sayisi.xls,
3 Haziran 2010.
Personel Says, (evrimii) http://

www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistiksel_tablolar/1_personel/1_1_personel_sayisi.xls, 25 Temmuz 2010.
lahiyat Faklteleri, (evrimii) http://

www.diyanet.gov.tr/turkish/linkler/linklerkatagori.asp?kategori=5, 25 Temmuz
2010.
Doan, Atila:
Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006.
Durkheim, Emile:
The Elementary forms of Religious

Life, ev. Karen E. Fields, New York,
Free Press, 1995.
Durkheim, Emile:
The Division of Labor in Society, ev.

W. D. Halls, New York, The Free Press,
1997.
Durmu, M. Ali:
Haberlerin Inda Mehdi, Ankara, Anlam Yaynlar, 2003.
Dursun, iler:
TV Haberlerinde deoloji, Ankara, mge

Kitabevi, 2001.
Ece, Hseyin K.:
slamn Temel Kavramlar, stanbul,

Beyan Yaynlar, 2006.
Erman, Tahire:
The Impact of Migration on Turkish Rural Woman: Four Emergent Patterns,

Gender and Society, Vol. 12, No: 2, Nisan 1998.
Esposito, John:
slam Tehdidi Efsanesi, ev. mer Baldk, Talip Kkcan, Ali Kse, stanbul,
Ufuk Kitaplar, 2002.
Facebook
Average User Figures, (evrimii)

www.facebook.com/press/info-php? statistics, 12.07.2010
Kaynaka
323
Fazlur Rahman:
slam, ev. Mehmet Da ve Mehmet Aydn, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar,

1999.
Festinger, Leon:
A Theory of Cognitive Dissonance, Stanford, Stanford University Press, 1962.
Fortna, Benjamin C.:
Morality in Late Ottoman Secular

Schools, International Journal of
Middle East Studies, Cambridge University Press, Vol. 32, No: 3, Austos, 2000,
s. 374.
Friedman, Thomas:
Kresellemenin Gelecei, 3. bs., ev.

Elif zsayar, stanbul, Boyner Yaynlar,
2003.
Fukuyama, Francis:
The End of History and the Last Man,

New York, Harper Collins Publishers,
2002.
Fuller, Graham E.:
Siyasal slamn Gelecei, ev. Mustafa

Acar, stanbul, Tima Yaynlar, 2004.
Gadamer, Hang-Georg:
Truth and Method, ev. Joel Weinsheimer ve Donald Marshall, 2. bs., New
York, Continuum International Publishing, 1989.
Gadamer, Hans-Georg:
Hermeneutik Problemin Evrensellii,

ev. ve Der: Hsamettin Arslan, Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2002.
Gallagher, Shaun:
Hermeneutics and Education, Albany,

State University of New York Press, 1992.
Gambetti, Zeynep:
ktidarn Dnen ehresi: Neoliberalizm, iddet ve Kurumsal Siyasetin Tasfiyesi, stanbul niversitesi Siyasal
2009, s. 152.
Gazali, mam:
hyu Ulmid Din, ev. Ahmed Serdarolu, stanbul, Bedir Yaynevi, 1973.
324
Gramsci, Antonio:
Selections from the Prison Notebooks,

ev. Quintin Hoare, New York, International Publishers, 1971.
Gle, Nilfer:
80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede

Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000.
Gle, Nilfer:
Toplumun Merkezine Yolculuk, Hazrlayan: Zafer zcan, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002.
Gle, Nilfer:
Modern Mahrem, 8. bs., stanbul, Metis

Yaynlar, 2004.
Gle, Nilfer:
Mhendisler ve deoloji, 3. bs., stanbul,

Metis Yaynlar, 2004.
Gle, Nilfer:
Islamic Visibilities and Public Sphere,

Islam in Public, Ed. Nilfer Gle ve Ludwig Ammann, stanbul, Bilgi University
Press, 2006.
Grmez, Mehmet:
Trk Hukuk Mevzuatnda Dini Kurumlarn Yeri ve Uygulama, Avrupa Birlii

Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007.
Gzaydn, tar:
Diyanet, stanbul, letiim Yaynlar,

2009.
Gunter, Michael M.; Yavuz, Hakan: Turkish Paradox: Progressive Islamists

versus Reactionary Secularists, Middle
East Critique, London, Routledge, No:
16-3, 2007.
Glalp, Haldun:
Globalization and Political Islam: The

Social Bases of Turkeys Welfare Party,
International Journal of Middle East
Studies, Vol. 33, No: 3, Austos 2001.
Glalp, Haldun:
Kimlikler, Toplum ve ktidar, stanbul

niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 138.
325
Kaynaka
Glen, Fethullah:
Asrn Getirdii Tereddtler 1-4, zmir,

Nil Yaynlar, 1998.
Gler, lhami:
Reel Politikada Dini Deer, Kavram ve

Sembollere Atfta Bulunmann Dourduu Sorunlar, slamiyat, C. V, No: 3,
Temmuz-Eyll 2000, s. 51-67.
Gler, lhami:
Politik Teoloji Yazlar, Ankara, Kitabiyat, 2002.
Gler, lhami:
zgrlk Teoloji Yazlar, Ankara,

Ankara Okulu Yaynlar, 2004.
Gler, lhami:
Direni Teolojisi, Ankara, Ankara Okulu

Yaynlar, 2010.
Gnaltay, emseddin:
Zulmetten Nura, stanbul, Kakns Yaynlar, 1998.
Hanafi, Hassan:
Islam in the Modern World: Tradition, Revolution and Culture, Cairo, The
Anglo-Egyptian Bookshop, 1995.
Haniolu, M. kr:
Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor

Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul,
dal Neriyat, 1981.
Haniolu, M. kr:
The Young Turks in Opposition, New

York, Oxford University Press, 1995.
Hatipolu, brahim:
adalama ve Hadis Tartmalar, stanbul, Hadisevi, 2004.
Hatibolu, Mehmed Said:
Dzeltmeye Talib Bozuculuk, slamiyat,

C. IV, No: 4, Ekim-Aralk 2001, s. 7-14.
Tesettrden Trbana, slamiyat, C. IV,

No: 2, Nisan-Haziran 2001, s. 7-10.
slamn Aktel Deeri zerine-1, slamiyat, C.V, No: 1, Ocak-Mart 2002, s. 9.
Kuran- Kerimde Mahalli Hkmler

Meselesi, slamiyat, C.VII, No:1, OcakMart 2004, s. 7-12.
slamn Aktel Deeri zerine-1, Ankara, Otto, 2009.
326
Hadis Tedkikleri, Ankara, Otto, 2009.
Hegel, G. W. F.:
Elements of the Philosophy of Right,

Ed. Allen W. Wood, ev. H. B. Nisbet,
Cambridge, Cambridge University Press,
1991.
Hobbes, Thomas:
Leviathan, 3.bs., ev. Semih Lim, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001.
Hobsbawm, Eric:
Ksa 20. Yzyl (1914-1991), ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaynclk,
2003.
Howard, Douglas A.:
The History of Turkey, Westport, Greenwood Press, 2001.
Hseyin, Zuheyr:
Muhammed Abduh (1849-1905), Hamdard Islamicusdan ev. M. Hilmi Ba,

Haksz Dergisi, No: 6/7, Eyll-Ekim
1991.
Inglehart, Ronald:
Modernization and Postmodernization, Princeton, Princeton University Pres,

1997.
ITU
The World in 2009: ICT Facts and Figures, ITU World Telecommunication/
ICT Indicators Database, International
Telecommunication Union, (evrimii)
http://www.itu.int/ITUD/ict/material/Telecom09_flyer.pdf. 20.09.2010.
bn Rd:
Fasll Makal, ev. Bekir Karla, stanbul, aret, 1992.
nalck, Halil:
The Nature of Traditional Society: Turkey, Political Modernization in Japan and Turkey, Ed. Robert E. Ward ve
Dankwart Rustow, Princeton, Princeton
nalck, Halil:
Turkey Between Europe and the Middle

East, Perceptions: Journal of International Affairs, Vol.3, No: 1, Mart-Mays
1998, s. 6.
Kaynaka
327
nalck, Halil:
Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, Kreselleme, Sivil Toplum ve

slam, Der: Fuat Keyman ve Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998.
nciolu, Nihal Kara:
Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve

Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin
Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000.
can, Mehmet Zeki:
Muhammed Abduhun Dini ve Siyasi

Grleri, 2. bs., stanbul, Dergah Yaynlar, 1998.
Jeanneney, Jean-Noel:
Balangcndan Gnmze Medya Tarihi, 3. bs., ev. Esra Atuk, stanbul, Yap
Kredi Yaynlar.
Johnson, James Turner:
The Holly War Idea in Western and Islamic Traditions, 4. bs., Pennsylvania, The
Pennsylvania State University Press, 2005.
Kafadar, Osman:
Trk Eitim Dncesinde Batllama,

stanbul, Vadi, 1997.
Kafadar, Osman:
Cumhuriyet Dnemi Eitim Tartmalar, Modernleme ve Batclk, 2. bs, Ed.

Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul,
letiim Yaynlar, 2002.
Katba, idem:
Yeni nsan ve nsanlar,10. bs., stanbul,

Evrim Yaynevi, 1999.
Kalaycolu, Ersin:
1960 Sonras Trk Politik Hayatna Bir

Bak: Demokrasi, Neo-Patrimonyalizm
ve stikrar, Trkiyede Politik Deiim
ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu
ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm
Yaym Datm, 2000.
Kalaycolu, E.; Sarbay, Ali Y.:
Tanzimat: Modernleme Aray ve Politik Deime, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa
Basm Yaym Datm, 2000.
328
Kant, Immanuel:
The Critique of Pure Reason, ev. J. M.

D. Meiklejohn, Chicago, William Benton,
1971.
Kant, Immanuel:
To Perpetual Peace: A Philosophical

Sketch, Perpetual Peace and Other Essays, ev. Ted Humphrey, Indianapolis,
Hackett Publishing Company, 1983.
Kaplan, Pervin:
mam Hatipli Says 198.531, Habertrk, 13-Mart-2010.
Kara, smail,
slamclarn Siyasi Grleri 1, 2. bs.,

stanbul, Dergah Yaynlar, 2001.
Kara, smail:
Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele

Olarak slam, 2.bs., stanbul, Dergah Yaynlar, 2008.
Karateke, Hakan T.:
Padiahm ok Yaa: Osmanl Devletinin Son Yzylnda Merasimler, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004.
Karla, Bekir:
Cihad ve Terr, Karizma, Mart 2002.
Karpat, Kemal H.:
slamn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi

Yaynlar, 2004.
Kazamias, Andreas M.:
Potential Elites in Turkey: Exploring

the Values and Attitudes of Lise Youth,
Comperative Education Review, Vol.
11, No: 1, ubat 1967, s. 34-35.
Kazancgil, Ali:
Trkiyede Modern Devletin Oluumu

ve Kemalizm, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa
Basm Yaym Datm.
Kazm, Musa:
Tesettr-i Nisvn, slamiyat, C. III, No:

2, Nisan-Haziran 2000, s. 184-187.
Kellner, Douglas:
Kltr Endstrileri, ev. ve Der: Erol

Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005.
329
Kaynaka
Kepenek, Yavuz; Yenitrk, N.:
Trkiye Ekonomisi, 12. bs., stanbul,

Remzi Kitabevi, 2001.
Keyder, alar:
ktisadi Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Tarihi Ansiklopedisi, C. IV, stanbul, letiim Yaynlar,
1993, s. 1065-1073.
Keyder, alar:
ktisadi Gelime ve Bunalm: 19501980, ev. Ahmet Gnlk ve Aydn Pesen, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs.,
Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar,
1998.
Keyder, alar:
Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde

Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick
ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge
Yaynlar, 1998.
Keyman, E. Fuat:
Globalleme ve Trkiye: Radikal Demokrasi Olasl, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman-Yaar
Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998.
Keyman, E. Fuat; ni, Ziya:
Globalization and Social Democracy

in the European Periphery: Paradoxes of
the Turkish Experience, Globalizations,
Vol. 4, No: 2, Haziran 2007.
Klbay, Mehmet Ali:
Atatrklk ya da Trk Aydnlanmas,

Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar
Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000.
Krbaolu, Hayri:
slami limlerde afiinin Rol zerine, slamiyat, C. II, No: 1, Ocak-Mart

1999, s. 15-34.
Krbaolu, Hayri:
stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler, slamiyat, C. III, No:3, TemmuzEyll 2000, s. 121-137.
330
Krbaolu, Hayri:
Er-Risalenin ekil ve Muhteva Asndan Eletirisi, Snni Paradigmann Oluumunda afiinin Rol, 2. bs.,
Ed. Hayri Krbaolu, Ankara, Kitabiyat,
2003.
Krbaolu, Hayri:
Alternatif Hadis Metodolojisi, 2. bs.,

Ankara, Kitabiyat, 2004.
Krbaolu, Hayri:
lmihal Dindarlnn mkn zerine,

slamiyat, C. V, No: 4, s. 109-124.
Kierkegaard, Soren:
Concluding Unscientific Postcript to

Philosophical Fragments, ev. Howard
V. Hong ve Edna H. Hong, Princeton,
Princeton University Press, 1992.
Marshall, Gordon:
Kimlik, Sosyoloji Szl, Ed. Gordon

Marshall, ev. Osman Aknhay ve Derya
Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat, 1999.
Kindi:
lk Felsefe zerine, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, 2. bs., Ed.

ve ev. Mahmut Kaya, stanbul, Klasik,
2005.
Koak, Cemil:
Siyasal Tarih (1923-1950), ada

Trkiye 1908-1980, 6.bs., Ed. Sina Akin, stanbul, Cem Yaynlar, 2000.
Korlaeli, Murtaza:
Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 2. bs.,

Ankara, Hece Yaynlar, 2002.
Kmeolu, Uur:
New Sociabilities: Islamic Cafes in Istanbul, Islam in Public, Ed. Nilfer

Gle ve Ludwig Ammann, stanbul, stanbul Bilgi University Press, 2006.
Kramer, Heinz:
A Changing Turkey, Washington D. C.,

Brookings Institution Press, 2000.
Kuhn, Thomas S.:
The Structure of Scientific Revolutions,

2. bs., Chicago, The University of Chicago Press, 1970.
Kuran Aratrmalar Grubu:
Uydurulan Din ve Kurandaki Din, stanbul, stanbul Yaynevi, 2008.
331
Kaynaka
Kutub, Seyyid:
Fizill-il Kuran, 7. cilt, ev. Hakk engler, Emin Sara ve Bekir Karla, stanbul, Hikmet Yaynevi, tarih yok.
Lakatos, Imre:
The Methodology of Scientific Research Programmes, Cambridge, Cambridge University Press, 1995.
Lewis, Bernard:
The Ottoman Empire and Its Aftermath,

Journal of Contemporary History, Vol.
15, No:1, Haziran 1980, s. 28.
Lord, Charles:
Was Cognitive Dissonance Theory A

Mistake, Psychological Inquiry, No: 3,
1992.
Magulies, R.;
Yldzolu, Ergin: Tarmsal Deiim:

1923-70, ev. Nehir Kalaycolu, Gei
Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick-Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998.
Marcuse, Herbert:
One-Dimensional Man, Boston, Beacon

Press, 1991.
Mardin, erif:
Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri:

Trkiyede Toplumsal Snf ve Snf Bilinci, Trkiyede Toplum ve Siyaset,
Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Mardin, erif:
Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir

Anahtar:
Merkez-evre
likileri,
Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der:

Mmtazer Trkne-Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Mardin, erif:
Yenileme Dinamiinin Temelleri ve

Atatrk, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay
nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Mardin, erif:
Trk Tarihinde Nakibendi Tarikat,

ada Trkiyede slam, Ed. Richard
Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991.
332
Mardin, erif:
Ideology and Religion in Turkish Revolution, International Journal of Middle East Studies, Vol. 2, No: 3, Temmuz
1971, s. 206.
Mardin, erif:
Din ve deoloji, 3. bs., stanbul, letiim

Yaynlar, 1998.
Mardin, erif:
Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm, ev. Levent Kker, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif:
Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, ev.

Mehmet zden, Trk Modernlemesi, 14.
bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay
Mardin, erif:
Trk Dncesinde Bat Sorunu, Trk

Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer
Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif:
19. Yzylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, Trk Modernlemesi, 14.

bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay
Mardin, erif:
Yeni Osmanl Dncesinin Douu, 5.

bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif:
Bedizzaman Said Nursi Olay, 12. bs.,

ev. Metin ulhaolu, stanbul, letiim
Yaynlar, 2007.
Mardin, erif:
Atatrkln Kkenleri, Trkiyede

Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim
Yaynlar, 1990.
McLuhan, Marshall:
Classroom without Walls, Explorations in Communication, 4. bs., Ed. Edmund Carpenter ve Marshall McLuhan,
Boston, Beacon Press, 1968.
333
Kaynaka
McLuhan, Marshall;
Powers, B. R.: The Global Village, New

York, Oxford University Press, 1989.
McLuhan, Marshall:
Gutenberg Galaksisi, 2. bs., ev. Gl

aal Gven, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2007.
Michel, Thomas:
Eitimci Olarak Fethullah Glen, ev.

brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve
Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004.
Morgenthau, Hans J.:
Politics Among Nations: The Struggle

for Power and Peace, New York, Alfred
A. Knopf, 1978.
Munyar, Vahap:
Glen Okullar 3 Milyon Kiiye Ulayor, imdi effaflk Yolu Aryor, Hrriyet Gazetesi, 5 Haziran 2009.
Mutlu, Erol:
Televizyon ve Toplum, Ankara, TRT Yaynlar, 1999.
Nickburcher
Facebook Usage Statistics by Country: 31 December 2009, (evrimii) http://www.nickburcher.com/2009/12/

facebook-usage-statistics-by-country.
html. 09.07.2010.
Nietzsche, Friedrich:
The Will To Power, ev. Anthony M.

Ludovici, New York, Barnes and Noble,
2006.
Norris, Pippa, Ronald Inglehart:
Sacred and Secular, Cambridge, Cambridge University Press, 2007.
Nursi, Bedizzaman Said:
Mektubat, stanbul, Szler Yaynevi,

1977.
Divan- Harb-i rfi, stanbul, Yeni Asya

Neriyat, 2000.
Lemalar, stanbul, Szler Yaynevi,

2005.
Tarihe-i Hayat, stanbul, Yeni Asya

Neriyat, 2007.
334
Mnazarat, 5. bs., stanbul, Yeni Asya

Neriyat, 2007.
Kastamonu Lahikas, stanbul, Yeni

Asya Neriyat, 2007.
Emirda Lahikas, stanbul, Yeni Asya

Neriyat, 2007
Barla Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007
Sikke-i Tasdik-i Gaybi, stanbul, Yeni

Asya Neriyat, 2008.
Asa-y Musa, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008.
Ortayl, lber:
mparatorluun En Uzun Yzyl, 16.

bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2003.
Ortayl, lber:
Batllama Yolunda, 4. bs., stanbul,

Merkez Kitaplk, 2007.
cal, Mustafa:
Trk Hukuk Mevzuatnda Din Eitim ve

retiminin Yeri ve Uygulama Biimi,
Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007.
zel, Ahmet:
Cihad, Trkiye Diyanet Vakf slam

Ansiklopedisi, C.VII, stanbul, Trkiye
Diyanet Vakf, 1993, s. 528-529.
ni, Ziya:
Turgut zal and His Economic Legacy:

Turkish Neo-Liberalism in Critical Perspective, Middle Eastern Studies, Vol.
40/4, 2004, s. 114-122.
ni, Ziya; enses, Fikret:
Rethinking
the
Emerging
PostWashington Consensus: A Critical Appraisal, Development and Change, No: 32,
Bahar 2005.
ni, Ziya:
Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol. 9, No: 3, Aralk 2007.
335
Kaynaka
ni, Ziya:
Post-War Development Performance of

the Turkish Economy: A Political Economy Perspective, 2003. (evrimii)
http://home.ku.edu.tr/~zonis/fall02/postwar.PDF. 21.03.2010.
ni, Ziya:
The Political Economy of Turkeys Justice and Development Party, (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/publications.htm, 20 Austos 2010.
rs, Birsen:
Siyasal Gelime ve Modernleme Kuramlar, stanbul, stanbul niversitesi

Siyasal Bilgiler Fakltesi Masa st Yaynclk, 1997.
rs, Birsen:
deoloji: Karmak Dnyay Anlalr

Klmak, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2.bs., Der: H.
Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.
rs, Birsen:
Postmodern Dnyada deolojinin Dnm, stanbul niversitesi Siyasal

2009, s. 2-4.
zervarl, M. Sait:
Muhammed Abduh, Trkiye Diyanet

Vakf slam Ansiklopedisi, C. XXX, stanbul, SAM, 2005, s. 483.
zsoy, mer; Gler, lhami:
Konularna Gre Kuran, Ankara, Fecr

Yaynevi, 1997.
zyein, Gl:
The Doorkeeper, the Maid and the Tenant: Troubling Encounters in the Turkish
Urban Landscape, Fragments of Culture, Ed. Deniz Kandiyoti ve Aye Saktanber, London, I. B. Tauris and Co. Publishers, 2002.
Paley, William:
Natural Theology, Philosophy of Biology, Ed. Michael Ruse, New Jersey,

Prentice Hall, 1989.
336
Pareto, Vilfredo:
The Mind and Society, New York, Harcourt Brace, 1983.
Pehlivan, Battal:
Aleviler ve Diyanet, 2. bs., stanbul, Pencere Yaynlar, 1994.
Pettifer, James:
The Turkish Labyrinth: Atatrk and

The New Islam, London, Penguin Books,
1998.
Platon:
Devlet,
6.
bs.,
ev.
Sabahattin
Eyubolu-M. Ali Cimcoz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1988.

Pixley, Michael M.:
The Development and Role of the eyhlislam in Early Otoman History, Journal of the American Oriental Society,
Vol. 96, No:1, Ocak-Mart 1976, s. 91-95.
Popper, Karl R.:
Popper Selections, Ed. David Miller,

Princeton, Princeton University Press,
1985.
Popper, Karl R.:
Bilimsel Aratrmann Mant, ev.

lknur Aka-brahim Turan, stanbul, Yap
Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1998.
Popper, Karl R.:
Tarihsiciliin Sefaleti, 4. bs., ev. Sabri

Orman, stanbul, nsan Yaynlar, 2000.
Popper, Karl R.:
The Open Society and Its Enemies: The

Spell of Plato, Londra, Routledge Classics, 2005.
Popper, Karl R.:
Hayat Problem zmektir, stanbul,

Yap Kredi Yaynlar, 2005.
Ramadan, Tark:
slami Yenilenmenin Kkenleri, ev.

Aye Meral, stanbul, Anka Yaynlar,
2005.
Rawls, John:
The Law of Peoples, Cambridge, Harward University Press, 2002.
Reyye, Mahmud Ebu:
Muhammedi Snnetin Aydnlatlmas,

stanbul, Yneli Yaynlar, 1988.
Riza, Reid:
Gerek slamda Birlik, ev. Hayreddin

Karaman, stanbul, z Yaynclk.
337
Kaynaka
Roy, Oliver:
Globalized Islam, New York, Columbia

RTK
Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, ubat 2009, (evrimii)

http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=0ff756b8-292d-42699dbc-2bbfe6782cf0, 17.06.2010.
RTK
Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, Aralk 2009, (evrimii)

http://www.rtuk.org.tr/upload/File/Radyo2_DinlemeEgilimleri10sub2010.pdf.
17.06.2010.
Rudy, Sayres S.:
Subjectivity, Political Evaluation, and

Islamist Trajectories, Globalization and
the Muslim World, Ed. Birgit Schaebler,
Leif Stenberg, New York, Syracuse University Press, 2004.
Sabah Gazetesi
Demokratik Alm En yi Vaizler Anlatr, Sabah Gazetesi, 4 Mart 2010,

(evrimii)
http://www.sabah.com.tr/
Siyaset/2010/03/04/demokratik_acilimi_en_iyi_vaizler_anlatir_35699792689,
20.05.2010.
Said, Edward W.:
Orientalism, New York, Vintage Books,

1994.
Sarbay, Ali Yaar:
Postmodernite, Sivil Toplum ve slam,

stanbul, Alfa Basm Yaym Datm,
2001.
Sarbay, Ali Yaar:
Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum,

Kreselleme, Sivil Toplum ve slam,
Der: Fuat Keyman ve Ali Yaar Sarbay,
Ankara, Vadi Yaynlar, 1998.
Sarolu, Hseyin:
bn Rd Felsefesi, stanbul, Klasik,

2003.
Saylgan, evket:
Kreselleme Srecinde Trkiyede Yabanc Sermayenin Medyaya Girii, K-
338
reselletirme Makinesi: Medya, stanbul, Beta, 2008.

Schick, rvin Cemil; Tonak, E. A.:
Uluslararas Boyut: Ticaret, Yardm ve

Borlanma, Gei Srecinde Trkiye,
3.bs., Der: rvin Cemil Schick-Erturul
Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar,
1998.
Snmezolu, Faruk:
Trkiye Cumhuriyetinin D Politikasnda Sreklilik ve Deiim, Trk D

Politikasnn Analizi, Der: Faruk Snmezolu, stabul, Der Yaynlar, 2004.
Snmezolu, Faruk:
Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, 4. bs., stanbul, Filiz Kitabevi, 2005.
Spencer, Herbert:
lk Prensipler, ev. Selmin Evrim, stanbul Milli Eitim Basmevi, 1947.
Starr, June:
The Role of Turkish Secular Law in

Changing the Lives of Rural Muslim Woman 1950-1970, Law and Society Review, Vol. 23, No: 3, 1989.
Steger, Manfred B.:
Globalism: The New Market Ideology,

Lanham, Rowman and Littlefield Publishers, 2001.
Stiglitz, Joseph E.:
Globalization and Its Discontents, New

York, W. W. Norton and Company, 2002.
Stowasser, Barbara Freyer:
Women in the Quran, Traditions, and

Interpretation, Oxford, Oxford University Press, 1996.
ahiner, Necmeddin:
Son ahitler 1: Bedizzaman Said

Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008.
ahiner, Necmeddin:
Son ahitler 2: Bedizzaman Said

Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008.
ahiner, Necmeddin:
Bilinmeyen Taraflaryla Bedizzaman

Said Nursi, stanbul, Nesil Yaynlar,
2008.
339
Kaynaka
entrk, Recep:
slam Dnyasnda Modernleme ve

Toplumbilim, 2. bs., stanbul, z Yaynclk, 2006.
Tamimi, Azam:
ada Arap Dnyasnda Demokrasiye

Geiin nndeki Engeller, ev. Recep
entrk, slam ve Demokrasi, stanbul,
Ensar Neriyat, 2000.
Tank, Pnar:
Political Islam in Turkey: A State of

Controlled Secularity, Turkish Studies,
Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 11.
Tanr, Blent:
Kurtulu Kurulu, 9.bs., stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2009.
Taslaman, Caner:
The Rhetoric of Terror and the Rhetoric

of Jihad: A Philosophical and Theological
Evaluation, Annals of Japan Association for Middle East Studies, No: 22-2,
2006, s. 81-93.
Taslaman, Caner:
Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul, stanbul Yaynevi, 2007.
Taslaman, Caner:
erif Mardin ile Grme, 2010.
Taslaman, Caner:
lhami Gler ile Grme, 2010.
Taslaman, Caner:
Mehmet Said Hatibolu ile Grme,

2010.
Taslaman, Caner:
Hayri Krbaolu ile Grme, 2010.
Taslaman, Caner:
Hidayet efkatli Tuksal ile Grme,

2010.
Taslaman, Caner:
Hseyin Atay ile Grme, 2010.
T.C. Hazine Mstearl
Trkiyede Yllara Gre Yabanc Sermaye Yatrmlar, T. C. Babakanlk Hazine Mstearl, (evrimii) http://www.
hazine.gov.tr/irj/go/km/docs/documents/
Hazine%20Web/%C4%B0statistikler/
Uluslararas%C4%B1%20
D o % C 4 % 9 F r u d a n % 2 0
Ya t % C 4 % B 1 r % C 4 % B 1 m % 2 0
%C4%B0statistikleri/4875%20
340
Say%C4%B1l%C4%B1%20
Kanundan%20%C3%96nceki%20
B%C3%BClten%20ve%20%C4%B0statistikler/
T%C3%BCrkiyede%20
Y%C4%B1llara%20G%C3%B6re%20
Ya b a n c % C 4 % B 1 % 2 0 S e r m a y e % 2 0 Ya t % C 4 % B 1 r % C 4 %
B1mlar%C4%B1%20(1980-2003).xls,
15.06.2010.
TEAS
Trkiye Elektrik retim letim statistikleri 2008, (evrimii) http://www.

teias.gov.tr/istatistik2008/index.htm.
06.06.2010.
Tellal, Erel:
SSCB ile ilikiler, Trk D Politikas,

4. bs., Ed. Baskn Oran, stanbul, letiim
Yaynlar, 2002.
Thompson, Ian:
Odaktaki Sosyoloji, ev. Bekir Zakir

oban, stanbul, Birey Yaynclk, 2004.
Thompson, John B.:
Kitle letiiminin Baz zellikleri, ev.

ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005.
Timur, Taner:
Osmanl Miras, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve
Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge
Yaynlar, 1998.
Tocqueville, Alexis de:
Democracy in America, ev. Arthur

Goldhammer, New York, Library of America, 2004.
Toker, hsan:
Bir Yaplama likisi Olarak Kadnlar

ve Din: Bakent Kadn Platformu rnek Olay, Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2005.
Toku, Neet:
Risale-i Nurda Felsefe Eletirisi, stanbul , Nesil Yaynlar, 2009.
Kaynaka
341
Toprak, Binnaz:
Civil Society in Turkey, Civil Society

in the Middle East, C. II, Ed. Richard
Norton, Leiden, Brill, 1996.
Toprak, Binnaz:
Dinci Sa, ev. Nail Satlgan, Gei

Srecinde Trkiye, 3. bs, Der: rvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998.
Toprak, Binnaz:
Islam and Democracy in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No: 2, Haziran 2005,
s. 181.
Touraine, Alain:
Modernliin Eletirisi, 4. bs., ev. Hlya Tufan, stanbul, Yap Kredi Yaynlar,
2002.
Tnnies, Ferdinand:
Community and Society, ev. Charles P.

Loomis, New York, Dover Publications,
2002.
Tuksal, Hidayet efkatli:
Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, 3. bs., Ankara, Kitabiyat, 2006.
Tunaya, Tark Zafer:
Hkimiyet-i Siyasiye ve Milli Egemenlik: Trkiyede Siyasal Rejimin Meruluunun Dayand Temeller, Trkiyede
Politik Deiim ve Modernleme, Ed.
Ersin Kalaycolu-Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa BasmYaym Datm, 2000.
Tunaya, Tark Zafer:
slamclk Akm, 2.bs., stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007.
TK
D Ticaret statistikleri, Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://www.

tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=12&ust_
id=4, 13.05.2010.
TK
Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Nfus Saym Sonular, 2009, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say: 15, 25.01.2010, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6178, 15.05.2010
342
TK
Milletvekili Genel Seimi, 1973 ve

1977 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/
rwservlet?secimdb2=&report=tablo1_50
77.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_
s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_
s7=7&p_kod=1&desformat=html&ENVI
D=secimEnv, 20.06.2010
TK
Milletvekili Genel Seimi, 1995 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk

Trkiye statistik Kurumu, (evrimii)
http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwserv
let?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_
il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_s3=3&p_
s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_
s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desformat=ht
ml&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
TK
Milletvekili Genel Seimi, 1999 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk

Trkiye statistik Kurumu, (evrimii)
http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwserv
let?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_
il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_s3=3&p_
s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_
s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desformat=ht
ml&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
TK
Milletvekili Genel Seimi, 2002 ve

2007 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk
Trkiye
(evrimii)
statistik
Kurumu,
http://tuikrapor.tuik.gov.tr/
reports/rwservlet?secimdb2=&report=ta
blo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_
s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_
s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=1&
desformat=html&ENVID=secimEnv,
20.06.2010
Kaynaka
343
TK
Milletvekili Genel Seim Sonular, T.

C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii)http://www.tuik.gov.tr/secimdagitimapp/secim.zul, 20.06.2010.
TK
Nfus ve Kalknma Gstergeleri, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/YayinListe.

do?method=YayinListe&tb_id=63&ust_
id=11, 10.07.2010.
TK
2009 Yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas Sonular,

T.C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say:147, 18 Austos 2009, (evrimii) http://www.tuik.
gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=4104,
10.10.2010.
Ural, Murat:
Bir Toplumsal Rntgen: Radyo, Haksz Dergisi, No: 73, Nisan 1997.
Uyar, Mazlum:
ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, stanbul, Kakns Yaynlar, 2004.
lgener, Sabri F.:
Zihniyet ve Din: slam, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlak, stanbul,

Derin Yaynlar, 2006.
lken, Hilmi Ziya:
Trkiye ada Dnce Tarihi 1, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966.
lken, Hilmi Ziya:
Trkiyede ada Dnce Tarihi 2,

stanbul, Seluk Yaynlar, 1966.
Vardar, Deniz:
Trkiye Avrupa Topluluu/Avrupa Birlii likileri, Trk D Politikasnn

Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu,
stanbul, Der Yaynevi, 2004.
Viotti Paul R.; Kauppi, Mark V.:
International Relations Theory, Boston,

Longman Publishers, 1999.
Voll, John O.:
Fethullah Glen: Yeni slami Sylemde Modernitenin Almas. ev. brahim

Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah
Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004.
344
Walzer, Michael:
Just and Unjust Wars, New York, Basic

Boks, 1992.
Weber, Max:
Sosyoloji Yazlar, 2. bs., ev. Taha Parla, stanbul, Hrriyet Vakf Yaynlar,
1982.
Wittgenstein:
Tractatus Logico-Philosophicus, 4. bs.,

ev. Oru Aruoba, stanbul, Yap Kredi
Yaynlar, 2003.
Wolcott, Peter, S. Goodman,
The Internet in Turkey and Pakistan,

Stanford, Center for International Security and Co-operation, 2000, (evrimii) http://iis-db.stanford.edu/pubs/11911/
turkpakinternet.pdf, 30 Mart 2010.
Yavuz, Hakan:
Kamusal Alanda slam: Nur Hareketi

rnei, ev. brahim Kapaklkaya, Laik
Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk.
Yavuz, Hakan:
Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, Oxford University Press, 2003.
Yavuz, Hakan:
Modernleen Mslmanlar, ev. Ahmet

Yldz, stanbul, Kitap Yaynevi, 2005.
Zipes, Jack:
Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi,

ev. ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim
Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi,
2005.

KüresellesmeSurecindeTurkiyedeIslam PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KüresellesmeSurecindeTurkiyedeIslam PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRESELLEME SRECNDE

stanbul Yaynevi 2011

Eser Ad: Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Redaktr: Mecit Demir

Kzm Meliha Taslamana

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

5- Abduh ve Kadn Konusu.................................................................81

2- Teleolojik Tarih Anlay, Karl Popper ve Tarihsicilik.................129

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

5. Avrupa Birliine Entegrasyon ve Sivil Toplumun Artan Gc ..175

3. Ankara Okulunun Temel Fikirleri................................................269

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

lundu. Tayfun Ammann hassas tetkikleri ve deerli nerileri ok

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

gular ve inanlar ykmas gerektiini vurgulamtr.3 Cumhuriyet

Modernlemeyi belirleyen temel zellikler ve siyasal gelimenin bu srecin bir

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

ekonomik kreselleme unsurlarnn nemli olmasnn yannda;

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

yon ya da internet aracyla yaylan kresel kltrn kadn erkek

Manfred Steger sre olarak kreselleme (globalization) ile

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

netim ekli, toplum yaps ve devletin ideolojisi asndan nemli

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Bu kitapta slam ifadesiyle asl dikkat ekmeye altm

Modernleme ve kreselleme srelerinin sonunda karmza

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Bu kitabn blmndeki farkl dnemin her biri, bu drt

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

hatipler gibi kurumlarn devletin ideolojisiyle sorunlu ilikileri ve

unsurlarn beraberce kimlikleri ekillendirmesine vurgu yapmann

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Ayrca hermentikte dier nemli bir isim olan Gadamerin

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

pitalistlerden daha ok iiyi smrmeleri, biroumuzun tanklk

zihinlere nfuz etmeye alan bir hermentik yaklamn gerei

1. Osmanlda Gl Merkez, Dank evre

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

merkezi oluturan; padiah ve onun otoritesini mutlaklatrmaya

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Ermeni, Rum ve Musevi gibi milletlerin liderleri topluluklarnn

2. Osmanl Modernlemesi ve Kadn Konusu

Osmanlda Modernleme ve slam

Osmanl merkezinin, tehdit algsna kar Bat dncesi ve teknik

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

B. Osmanlnn deolojik Aygtlar

1. deoloji, Althusser ve Devletin deolojik Aygtlar

Osmanlda Modernleme ve slam

Althusser, klasik Marxist yaklamn, kapitalist retim ilikilerinin

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

2. deolojik Aygtlar ve Millet Sistemi

Osmanlda Modernleme ve slam

doks Patrikhanesi, Musevi Hahambalk ve Vatikandaki Papalk

3. Osmanlda Dinsel deolojik Aygt

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

habilik dnya kamuoyunda geni ilgi uyandrmtr. Vehhabiler de

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam