Tp ch Khoa hc x hi

Vit Nam,
s 12(97)
- 2015L
TRIT
- LUT
- TM

- X HI HC

Chnh sch ca vng triu Nguyn

i vi dn tc Khmer Nam B
Nguyn Minh Tng *
Tm tt: Chnh sch i vi dn tc thiu s ni chung v i vi dn tc Khmer
ni ring ca vng triu Nguyn l thi hnh ng li mm do, ph d (tc ng
li Nhu vin - Ph bin), theo quan im Nht th ng nhn ca Nho gio [1, tr.6].
Bi vit trnh by tm lc nhng chnh sch i vi dn tc Khmer ca triu Nguyn
trn 3 lnh vc: chnh tr - qun s, kinh t v vn ha - x hi.
T kha: Vng triu Nguyn; Khmer; chnh sch; dn tc thiu s.

1. Thi hnh chnh sch yn dn, on

kt gia cc dn tc nhng kin quyt
trn p s chng i chnh quyn
Dn tc Khmer c tr ch yu min
Ty ng bng sng Cu Long (Theo Tng
iu tra dn s v nh Vit Nam nm 2009
dn tc Khmer c 1.260.640 ngi). Ngi
Khmer c tr thnh cc xm, lng (tc
phum, sc) hoc xen k, hoc ring bit vi
cc x, p ca ngi Kinh v ngi Hoa.
Vng t Nam B l t dy nghip ca
triu Nguyn, nn cc vua triu Nguyn i
x vi ngi dn ni y (trong c
dn tc Khmer) c phn u i hn cc vng
t khc trn lnh th Vit Nam. Cc vua
u triu Nguyn (Gia Long, Minh Mnh,
Thiu Tr v T c) lun c thc tn
trng cuc sng ring bit ca ngi
Khmer, ngn cm ngi Kinh, ngi Hoa
xm phm n phum, sc ca h.
Thng 7 nm 1805, vua Gia Long h
lnh cho Gia nh thnh thng sc cho
ngi Kinh (Nguyn vn chp l ngi
Hn. S triu Nguyn gi ngi Kinh
(Vit) l ngi Hn, ni dn tc vn
minh, dn tc Hoa h - ch khng phi l
68

dn tc Hn ca nc Trung Quc) v
ngi Man (ch ngi Khmer) hp ch,
ch c u a gii trao i, khng
c t tin vo sch ca ngi Man. C
ngi no khng theo lnh, th tr ti. Th
thn m dung tng th x bim hay bi chc
[2, tr.634].(*)
Thng 10 nm 1805, vua Gia Long ra
lnh cm ngi Kinh khng c xm
chim a gii ca ngi Khmer (Nguyn
vn chp l ngi Chn Lp),
chm dt mi tranh chp, kin tng vi nhau
[2, tr.643].
Thng 12 nm 1805 c 47 ngi Khmer
i thuyn b bo, dt u vo Khm Chu,
tnh Qung ng, Trung Quc, h t xng
l dn Vit Nam. Ngi Thanh a h
tr v. Quan Bc thnh em vic tu ln.
Vua Gia Long sai cc trn dc ng tip t
lng thc h tr v Nam [2, tr.646].
Di thi Gia Long, nh vua lun lun
Ph gio s, tin s, Vin S hc, Vin Hn lm
Khoa hc x hi Vit Nam. T: 0906004968.
Email: bichtoanvsh@gmail.com. Nghin cu ny c
ti tr bi Qu Pht trin Khoa hc v Cng ngh
Quc gia (Nafosted), trong ti m s: IV4-2012.13.
(*)

Nguyn Minh Tng

ch pht trin kinh t vng t pha nam

ca T quc. Vua Gia Long nhiu ln sai
cc vin lu trn thn chiu tp dn ngho,
cp cho tin, thc ca nh nc, cho i
khai khn t hoang. Nh vua li sai cc
vin nh thn chia nhau i n c, xem
cht t nn trng g, th trng thc y. Nu
ni no c rung b hoang, khng cy cy
th c ti [2, tr.555]. Nhng bin php v
vic lm ni trn y em li ngun li to
ln i vi c dn ng bng sng Cu
Long, trong c ng bo dn tc Khmer.
C th ni thi Gia Long l thi k t
nn mng cho cng cuc cch mng thy
li ng bng Nam B. Ch tnh ring
nm 1819, nh vua cho o knh Thng
Phin An n sng M Trng (sng
Rut Nga) di 9 dm (khong 4,5 km),
ngang 7 trng 5 thc (khong 30 mt),
su 9 thc (khong 3,6 m). S c chp:
ng sng thng, thuyn b i li
ngy m ni nhau, bn thnh ch bn sng
hi, ngi ta u khen l tin li [2,
tr.982]. Tip , vua Gia Long li cho o
sng Vng C (C o) nh Tng
thng vi sng M Tho, vi thng th hon
thnh, nh vua ban tn l Bo nh. Sng
Bo nh di chng 14 dm (khong 7 km),
ngang 7 trng 5 thc (khong 30 m), su
9 thc (khong 3,6 m) [2, tr.983 - 984].
chun b cho cng trnh o sng lm
thy li k v nht vo u triu Nguyn,
(o sng Vnh T, thng 8 nm 1819), vua
Gia Long sai Trn th H Tin l Mc
Cng Du i o c ng sng Chu c.
Sau , nh vua triu Mc Cng Du v
Kinh, em bn dng ln [2, tr.994]. Sau
mt qu trnh nghin cu v chun b k
lng, vo thng 12 nm K Mo (1819),
vua cho o ng sng t Chu c thng
n H Tin. Nh vua sai Trn th Vnh

Thanh l Nguyn Vn Thoi (cng c l

Nguyn Vn Thy) v Chng c Phan
Vn Tuyn c sut dn phu 5.000 ngi
v binh dn n Uy Vin 500 ngi; ng
Ph qun sut ngi Khmer 5.000 ngi.
Ngi Kinh (Vit), cng vi binh n Uy
Vin th mi thng cp cho mi ngi 6
quan tin v 1 phng go (Phng: n v
o lng thi qun ch, vo khong hn 33
kg), ngi Khmer mi thng cp cho mi
ngi 4 quan 5 tin, 1 phng go [2,
tr.997]. Vua Gia Long ban chiu cho ngi
dn Vnh Thanh rng: o con sng ny
cng vic rt kh nhc: k sch ca nh
nc, mu hoch bin thy, u quan h
khng nh. Cc ngi nay kh nhc, m
thc c li mun i. Vy nn bo nhau
ng s kh nhc [2, tr.997].
Trong lc vic o knh t Chu c
n H Tin cn ang d dang, th vua Gia
Long qua i. Thng 2 nm Qu Mi (1823),
vua Minh Mnh lnh cho Tng trn Gia
nh thnh L Vn Duyt tip tc o knh.
Tri gn 5 nm, k t khi bt u vo ngy
15 thng 12 nm K Mo (1819) n thng
5 nm Gip Thn (1824), knh mi hon
thnh. Sau khi o xong, knh rng 15 tm,
su 6 thc, chiu di t Chu c n
Giang Thnh, H Tin khong 98.300 m
(98,3 km). Vua Minh Mnh cho ly tn v
ca Thoi Ngc hu Nguyn Vn Thoi ngi trc tip c sut o con knh, l
Chu Th Vnh T, t tn con knh l
Vnh T h (sng Vnh T). Vua ht sc
hi lng v ni: o con knh y chn
cng trc, thc l li c mun nm v
cng v sau [2, t.2, tr.351].
S lng ngi tham gia o knh Vnh
T qua cc t, theo cc b s triu
Nguyn, th c th ln ti 80.200 ngi,
trong s c tnh ngi Khmer cng n
69

Tp ch Khoa hc x hi Vit Nam, s 12(97) - 2015

khong mt phn ba (1/3). Tuy nhin, y

c th l con s cha y v c khng t
ph n ngi Kinh, ngi Khmer, lo vic
ly ci, gnh nc, nu cm hoc lm
nhng vic vt khc m trong bia Vnh T
sn bi cho ta bit thm iu .
Cng vic o knh Vnh T c hon
thnh nh trn, cn phi ghi nhn cng lao
ca mt nhn vt lch s ngi dn tc
Khmer, l Nguyn Vn Tn (tn tht l
Dung hay Dung, l ngi Khmer, ngi
lng Nguyt Lng, x Bnh Ph, huyn
Cng Long, tnh Tr Vinh. Nh lp nhiu
chin cng nn c cha Nguyn nh
(vua Gia Long sau ny) ban quc tnh (h
Nguyn) l Nguyn Vn Tn. Nm 1811,
ng c vua Gia Long triu vo Kinh,
thng chc Thng ch. Nm Minh Mnh
th 1 (1820) ng mt). Nm 1819, Nguyn
Vn Tn c triu nh b vo chc iu
bt Nhung v, ch huy dn binh Khmer
khong 500 ngi, n Chu c cng
vi Thoi Ngc hu Nguyn Vn Thoi lo
vic o knh Vnh T [3, t.2, tr.472 - 473].
a bn ngi Khmer c tr ch yu
khu vc bin gii Vit Nam - Chn Lp, v
vy cc vua u triu Nguyn c s quan
tm c bit. Triu nh nh Nguyn c
nhng vin quan c ti cai tr, mn cn
(nh: Nguyn Vn Thoi, Trng Minh
Ging,...) trc tip cai qun vng t ny
i ph vi m mu xm phm, quy nhiu
t pha Xim (Thi Lan) v Chn Lp
(Campuchia). Di thi Minh Mnh, nhng
vin quan ti gii ny thi hnh mt cch
tch cc nhng chnh sch ca nh vua i
vi dn tc Khmer. Chu c l mt vng
xung yu,... phi ht sc kho lo trong mi
trng hp, trn an v ph d dn a
phng,... l vng bin gii quan trng
ca quc gia,... cho nn c bit ch n
70

vic cai tr [4, t.3, tr.279].

Nm 1835, nhm thng nht v n v
hnh chnh cp c s vng t Nam B,
vua Minh Mnh cho i cc trang v
sch ln ca ngi Khmer lm x, trang,
sch nh th i lm thn, tn gi c
chnh ng [2, t.4, tr.699].
Mc d, triu Nguyn ban hnh nhiu
chnh sch mang tnh cht u i i vi dn
tc Khmer, cng nh thc hin nhiu bin
php nhm bo v quyn li v rung t
ca ngi Khmer, nhng nhng chnh sch
y c nh hng nht nh n c cu
rung t ca ngi Khmer. c bit l s
pht trin ca n in Nam B, xm
chim qu nhiu phn t m ngi nng
dn Khmer t khai khn c, ng thi
tnh trng kim tnh rung t ca cc in
ch ngi Kinh thng xuyn din ra,
nh hng rt ln n quyn s hu rung
t ca ngi Khmer. Bn cnh , vic
vua Minh Mnh c cc quan li ngi Kinh
(Lu quan) n cai tr mt s a phng
ngi Khmer c tr, ri sp nhp cc huyn
ca ngi Khmer vi cc huyn ca ngi
Kinh,... lm cho c cu rung t ca
ngi Khmer ngy cng b thu hp, iu
gy nn nhng phn ng mnh m trong
cng ng ngi Khmer vo nhng nm
gia v cui th k XIX. Nhiu cuc khi
ngha ca nng dn Khmer bng n, nhm
gii quyt vn rung t v ginh li
quyn s hu rung t ca h.
Trong sch Vit Nam th k XIX (1802 1884), tc gi Nguyn Phan Quang nhn
mnh n t kim tnh rung t ca tng
lp quan li v in ch ngi Kinh i vi
ngi Khmer l mt trong nhng nguyn
nhn dn ti cc cuc ni dy: Bt bnh
vi chnh sch chim ot rung t, thay
i phong tc tp qun a phng v gy

Nguyn Minh Tng

chia r gia cc thnh phn dn tc, nhn

dn Kinh v Khmer hai huyn Tr Vinh
v Tun Ngha (u thuc ph Lc Ha),
(bao gm t Tr Vinh v Mn Tht xa,
tng ng vi tnh Tr Vinh ngy nay)
nhit lit hng ng cuc ni dy ca Lm
Sm [5, tr.152].
Ngay t u nm 1841, Lm Sm mt
lnh t dn tc Khmer thu np c lc
lng ngha qun ln ti vi nghn ngi.
Thng 4 nm 1841, ngha qun tin nh
ph Lc Ha (Tr Vinh). Qun triu nh
nh Nguyn nhiu ln n nh nhng
khng c. Ti thng 7 nm 1841, qun
triu nh do Nguyn Tin Lm ch huy
mi chim li ph Lc Ha. Nhn thng
li, Nguyn Tin Lm v Tn Tht Ngh
nh chim li c Cn Chung v Bc
Trang. Nhng th lc ca Lm Sm vn
cn mnh cc tri, sch hai bn b sng
Hu Giang. Sch Quc triu chnh bin tot
yu chp rng: T khi Lm Sm chim c
Tr Vinh, trong ng ca Lm Sm c
nhiu phin tng (ch nh s ngi Khmer)
dng yu thut m hoc qun chng, th
dn quy phc rt nhiu, quan qun n
nh t lu, nhng vn cha tr c [6,
tr.340].
Thng 1 nm 1842, triu nh nh Nguyn
phi c 3 o qun do Nguyn Tin Lm,
Nguyn Tri Phng, Nguyn Cng Tr ch
huy cng phi hp n p mi vy bt c
Lm Sm, cng vi ngi con l Lm Tham
v cc tng Kim Hng, Trn Hng, Thch
t, a v Kinh x t [2, tr.262].
ng thi vi cuc ni dy ca Lm
Sm Lc Ha (Tr Vinh), trn a bn
Sc Trng cng n ra mt cuc ni dy ca
ngi Khmer c quy m ln, do th lnh
Sn Tt cm u. Sn Tt l ngi Khmer,
nguyn l mt Th mc ph Ba Xuyn

(nguyn l ph Ba Thc, u thi Gia Long

i tn l ph An Bin. Nm 1835, vua
Minh Mnh i l ph Ba Xuyn lnh 3
huyn Phong Nhiu, Phong Thnh, Vnh
nh) (thuc tnh An Giang), tng gi chc
Qun c trong qun i triu Nguyn. Bt
bnh vi chnh sch n in ca triu
Nguyn, to iu kin cho quan qun v
in ch ngi Kinh x v Ba Xuyn,
ln chim rung t, Sn Tt tp hp dn 3
huyn (Phong Nhiu, Phong Thnh, Vnh
nh) trong ph chng li chnh quyn triu
Nguyn. Khi mi ni ln, Sn Tt phi hp
vi lc lng ca Trn Lm, nhanh chng
pht trin lc lng n 5.000 - 6.000
ngi. M u cuc ni dy, th lnh Sn
Tt chia lc lng ngha qun lm hai cnh,
mt cnh bao vy ph thnh Ba Xuyn (Sc
Trng), mt cnh ko ln pha bc, nh
ph huyn Vnh nh ( x Tn An, Tp. H
Ch Minh ngy nay). Khi ngha qun va
ko ti, vin Tri huyn Vnh nh ht
hong b l s trn chy, ng thi cp bo
vi tnh Vnh Long. Tng c Long Tng (Vnh Long - nh Tng) Dng
Vn Phong em qun xung ng cu,
chim li c huyn l Vnh nh, li tin
qun v Bi Xu, nh gii vy cho ph
thnh Ba Xuyn. Trong mt trn quyt
chin ngoi ph thnh Ba Xuyn, th lnh
Sn Tt b hy sinh [5, tr.156].
Quan qun triu nh gii vy c
ph thnh Ba Xuyn, nhng ngha qun
do Trn Lm ch huy vn tip tc ng
gi khu vc Bi Xu v ph Vnh
Xuyn; p ly gi him, lm cc tre
chn ngang ngi, ngn chn ng vn
chuyn lng ca quan qun triu
Nguyn. Bit th kh chng gi khu
vc ph thnh Ba Xuyn, Trn Lm phn
tn lc lng rt khi Bi Xu, chia ng
71

Tp ch Khoa hc x hi Vit Nam, s 12(97) - 2015

cc x M Tc, Sc Trng v Tr Tm,

nhanh chng o ho p ly, tnh k
quyt chin vi qun triu nh.
Thng 3 nm 1842, hn 6.000 ngha
qun chim gi cc x M Tc, Sc Trng
v Tr Tm. Trc kh th ca ngha qun,
Tng c Long - Tng Dng Vn Phong
vi tp hp binh dng c 1.200 ngi,
chia lm 3 o nh ngy tin qun, i
nh. n ngy tin qun, Tng c Dng
Vn Phong co m (!) khng dm i, y
cho Lnh binh Nguyn Duy Trng ch huy
3 o qun n x M Tc. Ngha qun
dng mu gi v t chc tic ru, ch cho
qun qun ti ni th b chy tn lon.
Qun lnh tng ngha qun b nh bt
ng, nn chy trn, bn tranh nhau xng
vo tic ru... ngi xung n ung, ng c,
vt kh gii, khng chun b cht no,....
Tc th, ngha qun quay tr li, nh p
o qun i sau. Vin Ph v y Cm y l
Hong Vn Qu v vin Ph c Trn Vn
Nguyt b ngha qun m cht ti bn tic;
Bang bin Ph c Nguyn Vn Long c sc
nh, cng b cht ti trn. Qun Hu o
b tan r, qun hai o Trung v Tin vt c
kh gii m chy. Vin Lnh binh Nguyn
Duy Trng may mn trn thot, nhng cng
b thng nng [2, tr.95].
Cuc khi ngha do Sn Tt v Trn
Lm lnh o, m ngha qun ch yu l
ngi Khmer ko di cho n nm 1842, th
b tht bi. Trong mt trn nh gn Sc
Trng, th lnh Trn Lm hy sinh ti trn
[5, tr.160].
C th ni, hu ht cc cuc khi ngha
ln Nam B vo gia th k XIX, u
din ra nhng khu vc c ng c dn l
ngi Khmer sinh sng v mt b phn ln
ngi Khmer tham gia vo cc cuc
khi ngha chng li triu nh nh Nguyn.
72

gii quyt cc cuc ni dy ca ngi

Khmer, mt mt triu nh nh Nguyn
dng bin php qun s n p, mt
khc dng bin php ph d, gio ha nhm
thu phc lng ngi, tin ti n nh tnh
hnh chnh tr, x hi ti vng c tr ca
dn tc Vit Nam.
T nm 1867, thc dn Php chim nt
3 tnh min Ty Nam B l Vnh Long, An
Giang, H Tin, th ton b Lc tnh Nam
K (trc , nm 1864, thc dn Php
chim 3 tnh min ng l: Gia nh, nh
Tng, Bin Ha) ri vo tay Php, triu
nh nh Nguyn khng th nh ra chnh
sch g i vi ngi Khmer na.
2. Khuyn khch khn hoang m rng
din tch canh tc, ng thi gim nh
thu kha ngi dn yn tm sn xut
nng nghip
Thng 6 nm 1803, cc c Nha hai
ph Tr Vinh v Mn Tht thy ngi dn
Khmer ln vi ngi Vit (Kinh) Lam
Kh (thuc huyn Long Xuyn, trn nh
Tng), rung t nhiu ch b cc in
ch ngi Vit (Kinh) b chim, bn ku
Lu trn thn Gia nh (lc ny cha t
chc Tng trn, m vn cn gi Lu trn.
Ti nm 1808, mi i Gia nh trn,
thnh Gia nh thnh, t chc Tng trn).
Lu trn Gia nh Nguyn Vn Nhn bn
sai vin K lc Vnh Trn l Nguyn c
Hi n phn hoch gii hn, c ai xm
chim rung ca ngi Khmer, th phi tr
li ht [2, t.1, tr.561].
Thng 6 nm 1803, vua Gia Long quy
nh thu cho ngi Khmer ba o ng
Mn, Hng Phc, Bng Vt trn Bin Ha.
Trc y, dn Khmer ba o trn hng
nm phi np: ching ng 30 chic, mt
ong 30 cn, chiu 22 i, n nay u cho
chiu gi, np thay bng tin [2, t.1, tr.951].

Nguyn Minh Tng

Thng 7 nm 1824, vua Minh Mnh bt

u nh thu inh ngi Khmer trn H
Tin. Dn Khmer y c 25 sch, 279
ngi sn nghip khng b vi ngi Hn
(ch ngi Kinh - tc gi), hng nm ch thu
tin sut m thi (tin sut mi nm mi
ngi 1 tin) [2, t.2, tr.359].
Thng 6 nm t Mi (1835), vua Minh
Mnh bt u quy nh thu inh, thu in
cho ngi Khmer ph Lc Ha, tnh Vnh
Long. Ph Lc Ha thng lnh hai huyn l:
Tun Ngha v Tr Vinh, gip gii vi a
phn hai huyn Vnh Bnh, Vnh Tr thuc
ph nh Vin. Ngi Kinh, ngi Khmer
ln ln, t trc cha c s sch (tc S
inh (inh b) v S in (in b)), thu
l. n nay, vua Minh Mnh sai vin B
chnh Vnh Long l on Khim Quang i
khm, ty theo hnh th thun tin m i
cho l thuc vo. T y, nhng dn inh,
rung t ca ngi Khmer trc thuc ph
Lc Ha u lm thnh s sch. Nhng thu
l, triu nh nh Nguyn quy nh nh
ng lot nh ngi Kinh [2, t.4, tr.698].
Cng ging nh vua Gia Long trc ,
vua Minh Mnh rt quan tm n khai ph
t hoang vng Nam K ni chung v
vng t ca ngi Khmer ni ring nhm
m thm x, thn, pht trin kinh t v m
bo an ninh quc phng. khuyn khch
cc a phng Nam K (trong c cc
x, thn ca ngi Khmer) khai hoang,
triu nh nh Nguyn ban hnh l min
thu t 3 nm n 6 nm ty lc, ty ni
cho cc rung mi khai hoang c. Nhiu
l thng v pht cng c triu nh ban
hnh p dng trong vic khai hoang.
Trong cc nm 1836, 1839, 1845, cc vua
Minh Mnh v Thiu Tr ban hnh nhiu l
thng, pht. Theo , th cc quan vin,
chc dch t tnh n x, thn u c th

c thng hay b pht trong phm vi m

h ph trch. Hnh thc thng, pht c t
thng tin, huy chng, phm hm, thng
cp n pht tin, ging cp, nh trng
Thng 8 nm 1836, vua Minh Mnh ban
hnh l thng, pht v vic rung t
tng hay gim vng Nam K nh sau:
X trng, thn trng no bit xng
sut nhn dn khai khn, trong 1 nm, tng
n 20 mu tr ln, th thng ngn tin Phi
long ln, nh mi th 1 ng; 50 mu tr
ln, thng ngn tin ln, nh mi th 3
ng, Nu trong x, thn rung nng b
hoang, gim st t 1 mu n 5 mu, th
pht 60 trng, c mi mu, li nng thm
1 bc; gim n 25 mu tr ln, pht 100
trng v cch dch, Cc vin ph, huyn
nu bit chm ch khuyn nng, rung t
trong huyn tng n 200 mu tr ln, th
thng tin, lng 3 thng; t 400 mu tr
ln, thng tin, lng 6 thng; t 600 mu
tr ln, thng k lc 1 th, li thng
thm tin, lng 3 thng; nu b hoang
gim 50 mu tr ln, th pht 6 thng lng,
100 mu tr ln, pht 1 nm lng; 200
mu tr ln s do quan tnh hc tu trng
tr [2, t.4, tr.986].
Triu nh nh Nguyn giao trch nhim
cho cc quan ng u cc a phng
Nam K phi t chc khai hoang phc ha
cc rung t b b hoang lu ngy, nht l
nhng khu vc bin gii Chu c, H
Tin, ni c nhiu ngi Khmer sinh sng.
Thng 6 nm 1837, vua Minh Mnh h d
cho cc vin quan Tng c, Tun ph, B
chnh, n st, ng thi cng thng sc cho
cc L trng v cc ngi in h (tc
l cc ch rung t, ging vi in ch)
cc x, thn cc tnh Nam K; yu cu phi
khai ht cc rung b hoang a phng
mnh, hn cho t nm nay n nm Minh
73

Tp ch Khoa hc x hi Vit Nam, s 12(97) - 2015

Mnh th 20 (1839), cn c vo s rung

t tng hay gim tu ln [2, t.5, tr.88].
Thng 6 nm 1837, Tng c nh Bin (Gia nh - Bin Ha) l Nguyn Vn
Trng tu ln triu nh hi rng: thu thn
ca cc x, thn mi t ca ngi Khmer
thuc ph Ty Ninh, np thay bng du ri,
nha trm, c nn theo n chiu cng nh
ngi Kinh, u c quyn hon khng?
Vua Minh Mnh ni rng: Dn Man y
thuc v bn s sch ca triu nh,
[ta] thng dn nh mt, h li nn chia r
kia khc, v l np du, nha nm nay cng
gia n tm hon 5 phn 10 [2 tr.99].
khuyn khch vic tng gia sn xut,
pht trin kinh t nng nghip cc tnh
Nam K ni chung v vng c tr ca ngi
Khmer ni ring, vo thng 12 nm K Hi
(1839), vua Minh Mnh li quy nh r l
thng pht v vic khai khn rung hoang
Nam K [2, t.5, tr.618] nh sau:
+ V quan tnh: nu khn thm n 800
mu tr ln, thng gia 1 cp; nu khn
thm 600 mu tr ln, thng k lc 2 th
v 3 thng tin lng; nu khn thm 200
mu tr ln, thng k lc 1 th.
+ V ph, huyn: nu khn thm 300
mu tr ln, thng k lc 1 th v 3 thng
tin lng; nu khn thm 200 mu tr ln,
thng k lc 1 th; nu khn thm 150
mu tr ln, thng mi vin Phi long ngn
tin ln, nh, mi hng 1 ng; nu khn
thm 100 mu tr ln, thng ngn tin ni
trn mi th 3 ng.
+ V cai, ph tng: nu khn thm 100
mu tr ln, thng 15 quan tin; 50 mu
tr ln, thng 8 quan [2, tr.618].
+ V x, thn trng: nu khn thm
200 mu tr ln, thng 20 quan tin; 100
mu tr ln, thng 18 quan; 50 mu tr
ln, thng 10 quan; 20 mu tr ln,
74

thng 4 quan, li chiu theo ng

rung trong ht, s b hoang v s thnh
thuc (ch rung cy cy c, ch Hn l
Thc in) nhiu t th no, v em s
tng khn c dn vo i tnh, chia ra
lm 100 thnh, ht no m: quan tnh: b
hoang khng ti 1 thnh th pht 3 thng
lng; ph, huyn: b hoang hn 2 thnh
th pht 1 nm lng, hn 1 thnh pht 9
thng lng, khng ti 1 thnh pht 6 thng
lng; cai, ph tng: b hoang 100 mu tr
ln pht 100 trng, cch dch; 70 mu tr
ln, 90 trng, lu li lm vic; 30 mu tr
ln, 60 trng; l dch: t 50 mu tr ln
pht 100 trng, bi dch; 20 mu tr ln,
90 trng, cho lu lm vic; 50 mu tr
ln, 60 trng [2, t.5, tr.618].
Thng 12 nm Tn Su (1841), vua
Thiu Tr cho lp n in Thng Bnh
tnh Bin Ha, t 1 vin Th ng, 1 vin
Thuc li, 4 Thuc binh trng coi 28
sch ngi Khmer. Trc y 28 sch ny
thuc din khng phi ng thu, nay h
tnh nguyn xin ph vo h tch, np thu
(mi ngi hng nm np mt ong 6 chn
nh, nng trn di 1 cn (1 cn bng 0,4
kg)) [2, t.6, tr.263].
3. Tng cng vic gio dc vn ha
Nho gio cho ngi Khmer v to mi
iu kin thun li h giao lu, tip
bin vn ha vi dn tc a s
C th ni, t khi Minh Mnh tr v t
nc (1820 - 1841), chnh sch v vn ha
i vi ngi Khmer Nam B ca triu
Nguyn c s thay i cn bn. Nh trn
ni, chnh sch i vi dn tc thiu s
di triu Minh Mnh l cao quan im
Nht th ng nhn (xem mi dn tc
cng mt lng nhn). Vua Minh Mnh
tin hnh nhiu bin php kho lo, c th
vi tng dn tc, vi tng vng dn tc.

Nguyn Minh Tng

c phn Ph bin (v v, ph d vng

bin cng), sch Minh Mnh chnh yu,
chng ta thy khng t nhng nhn xt
trong cc tu trnh ca cc quan li a
phng gi v triu nh, hay nhng li
ph d ca nh vua, v s thm nhun
gio ha ca ngi dn tc thiu s.
Nm 1821, vua Minh Mnh sai Thng
ch Nguyn Vn Thoi, hin gi chc n
ng v phng th n Chu c, lnh chc
Bo h nc Chn Lp, kim c chc v
bin phng tnh H Tin. V Chu c l
ni ngi Khmer c tr kh ng, nn
trc khi Nguyn Vn Thoi ti nhn chc,
nh vua d rng: Chu c l mt vng
xung yu, nh ngi phi ht sc kho lo
trong mi trng hp trn an, ph d nhn
dn a phng ( ch ngi Khmer - tc
gi). Trc ht phi chiu m nhng dn
bun, xy dng xm lng, lm cho inh s
h khu ngy cng tng, rung t ngy
cng c khai khn thm [2, t.6, tr.107].
Nm 1825, Quan trn thnh Gia nh
cng nhn xt v ngi Khmer vng Tr
Vinh, khi gi tu vn ln vua Minh Mnh
rng: Dn cc vng Khmer (Nguyn vn
chp l Mi, y l ni c tr ca ngi
Khmer) thuc hai vng Tr Vinh, Bn Thit
c cng chng v bn t lu, nn
dn,... hai vng ny dn bin ci nhng
phong tc lc hu [2, t.6, tr.117].
Nm 1828, Ph qun n Uy Vin, tnh
Gia nh l Nguyn Vn V ti Kinh chim
bi. Vua Minh Mnh hi v tnh hnh bin
phng. Nguyn Vn V tu rng: ngi dn
tc Khmer y t lu c thm nhun
thnh gio ca triu nh, cho nn phong
tc tp qun a s u bit theo phong
tc ca ngi Kinh [2, t.6, tr.126].
Nm 1839, vin Qun c tnh An
Giang, tn l Hn Bin, ngi Khmer, cng
vi ng bn lm phn, ri b trn. C kh

ng lnh Khmer trong tnh cng chy theo

Hn Bin. Nhng sau , c nhiu lnh
Khmer quay tr li. Quan tnh An Giang
tu v triu, xin dng cng php hi ti
h. Vua Minh Mnh d rng: khng nn vi
dng lut php x tr, lm nh vy, tc l t
mnh ct t con ng t tn (t i
mi) ca nhng ngi l trn i, mun
tr v,... Nh th chng l tht sch lm
sao?. Vy tt c nhng tn trn tr v
u c tha bng. Ngoi ra cn phi hiu
d cho chng hiu thu ci l thun nghch,
chng thnh thc khai bo r rng, vui
v hng v nh sng, khi b nhng li
nhm nh la o. y chnh l mt c hi
tt c mt khng hai trong vic gio ha
nhng bn ngu ngoan, chinh phc nhng k
phn lon,... [2, t.6, tr.199].
Chnh sch ng ha v vn ha ca vua
Minh Mnh l nhm truyn b vn ha Nho
gio trong cng ng ngi Khmer, ch
yu trn cc lnh vc gio dc, o to nhn
ti. Cn trn cc lnh vc tn gio, tn
ngng v phong tc tp qun ca ngi
Khmer, triu Nguyn ch trng tn trng,
khng can thip, khng p t, trnh nhng
va chm vn ha, dn ti mu thun gia
chnh quyn v dn a phng.
Ging nh cc vng dn tc thiu s
khc trn ton quc, i vi vng c tr ca
ngi Khmer, vua Minh Mnh bc u
thit lp h thng gio dc Nho gio thay
th h thng gio dc truyn thng trong
cc cha chin ca ngi Khmer. Vua
Minh Mnh khng khuyn khch ngi
Kinh hc ting Khmer v tc i mt trong
nhng chc nng truyn thng ca ngi
cha Pht gio Khmer l gio dc. Nm
1840, vua Minh Mnh cng cho t chc
Tng gio vng c tr ca ngi Khmer
dy bo con em th dn ting Kinh v
ch Hn.
75

Tp ch Khoa hc x hi Vit Nam, s 12(97) - 2015

Ngoi bin php ch yu l s dng gio

dc vn ha Nho gio ni trn ng ha
ngi Khmer, vua Minh Mnh cn s dng
kh nhiu cch thc khc na. Trong tc
phm Vng t Nam B di triu Minh
Mng, tc gi Choi Byung Wook, k ra 6
cch thc nh sau: kt hp cc lng Khmer
v lng Vit (Kinh) hnh thnh mt tng
Vit. Theo chnh sch ny, chnh quyn
trung ng sp nhp cc lng Khmer v
lng Vit gn nhau, to ra mt n v
hnh chnh Vit mi, v nhng ngi ng
u n v hnh chnh y l ngi Vit
(Kinh); a cc lng Vit (Kinh) vo mt
huyn Khmer v ngc li; sp nhp cc
huyn ca ngi Khmer vi cc huyn ca
ngi Vit (Kinh); thit lp cc lng Vit
(Kinh) gia cc lng Khmer; phn tn cc
ngi Khmer ra khi qu hng ca h;
Vit ha tn ngng ca ngi Khmer [7,
tr.220 - 223].
Chng ti ch c th ng vi tc gi
Choi Byung Wook 4 cch thc u, v
nm trong chnh sch Nht th ng nhn
v ch trng dng Vn ha Kinh ci
ha vn ha Khmer ca vua Minh Mnh
i vi cc dn tc thiu s nh: Khmer,
Chm,... Cn 2 cch thc sau th chng ti
thit ngh khng ng vi thc t lch s.
Tc gi Choi Byung Wook khng ng
khi da trn mt vi hin tng, s kin c
bit quy thnh cch thc chung, nh
da vo vic ngi cha B Kt ( nh
Tng) b bin mt v thay vo v tr
l ngi n Vit (Kinh), nhn nh rng
qu trnh ng ha thng gy bi kch cho
ngi Khmer.
V cch thc 6: Vit ha tn ngng
ca ngi Khmer, tc gi Choi Byung
Wook nhn nh rng: Phng tin ch
yu v c trng ca chnh sch ng ha
76

l trit ph hoc in hnh hn l thu hp

v bn a ha tn gio v tn ngng t
tin ca cc dn tc thiu s (trong ch
yu l ni v ngi Khmer - tc gi) [7,
tr.223]. chng minh cho nhn nh ca
mnh v chnh sch ng ha l trit ph
tn ngng t tin ca ngi Khmer, tc
gi Choi Byung Wook vit: Ngi Vit
(Kinh) t chc cc nghi l th cng theo li
Vit Nam i vi cc v th lnh khut
ca cc dn tc thiu s [8, tr.445]. Chng
hn nh nm 1840, mt khu m th cc vua
Chn Lp c dng ln Hu. T thi
im ny, vong linh ca cc nh vua qu c
c tn th vi nghi l Vit. Bn th
h cht y thc n Vit v nhang khi. Bi
v t lng m c khc theo phong
cch Vit m h cha bao gi c thy v
chn ct Hu - ni m h cha bao gi
t chn ti. Trc , tn ngng ca
ngi Chm cng chu chung s phn [9,
tr.444 - 445]. y l thi im con chu ca
vng quc Chmpa hon ton bin mt trn
bn Vit Nam [7, tr.223 - 224].
Theo Hi in, th vua Minh Mnh ch
cho lp miu th cc vua Chim Thnh
(ca ngi Chm) vo nm 1833, v
miu th cc vua Chn Lp (ca ngi
Khmer), vo nm 1840, ch khng thy
ni xy khu lng m cho h. V li, vic
th phng cc vua ca ngi Chm, hay
cc vua ca ngi Khmer do vua ngi
Vit (Kinh) lp nn, v do ngi Vit
(Kinh) quanh nm phng th, th trn bn
th cht y thc n Vit (Kinh) v nhang
khi (Vit), th c g l khng phi? Tm
li, vi mt vi chng c trn ni chnh
sch ca triu Nguyn l nhm Vit ha
tn ngng ca ngi Khmer hoc trit
ph... tn ngng t tin ca ngi Khmer
th thiu sc thuyt phc!

Nguyn Minh Tng

Theo chng ti, mt trong nhng cch

thc nhm ng ha ngi Khmer ca triu
Nguyn d dng nhn thy l vic vua
Minh Mnh ban cho h Tnh th (tc
H). Thng 6 nm 1837, Tng c nh Bin (Gia nh - Bin Ha) l Nguyn Vn
Trng ngoi vic tu xin hon thu cho
ngi Khmer ( ni trn), cn xin ban
cho ch tn h phn bit ni ging.
Vua Minh Mnh bn cho gia n tm hon 5
phn 10 thu thn cho ngi Khmer. Cn
nh vic ban h cho ngi Khmer th cho
php quan a phng chp ra 1 t k cc
h liu m ban cho. C l vo thi gian
ny, vua Minh Mnh ban cc h nh:
Danh, Lm, Kin, Kim, Sn, Thch cho
ngi Khmer [10, tr.113]. Trong b i
Nam thc lc, s thn triu Nguyn cn
chp li nhng h vua Minh Mnh em ra
lm th d m ngi Khmer do lai vi
ngi Vit v ngi Hoa m c, nh: cc
ch L, o, Dng, Hnh, Ngu, ng,
Tng, M,... [10, tr.133], [2, t.5, tr.99]
tnh thn ly lm mu.
Nhng chnh sch v vn ha, x hi i
vi ngi Khmer ca triu Nguyn c bn
c nhiu yu t tch cc, khin h d dng
tham gia vo i sng vn ha - gio dc
ca c nc, to iu kin thun li cho
h giao lu, tip bin vn ha vi dn tc
a s l ngi Kinh.
C th ni, chnh sch i vi dn tc
Khmer Nam B ca Vng triu Nguyn
c nhiu mt kh th, nhm tng cng s
thng tr, qun l ca nh nc qun ch
Vit Nam vng t pha Nam ca T
quc. Qua , gip cho triu nh nh
Nguyn c th gi vng v bo v ton vn
min bin cng pha Ty Nam, trc
nhng mu ln chim, xm lc ca
qun i Xim vo gia th k XIX.

Ti liu tham kho

T Nguyn gii thch: Nht th ng
nhn: bnh ng chi t hu d (Hn D
vn): th nhi ng nhn, c cn nhi c
vin (Ngha l: lng t i v n hu bnh
ng. Hn D vit: xem ngi ai cng
nh ai, cng mt lng nhn. Thn thit
vi ngi gn v ct nhc ngi xa). T
Nguyn, b Nht, tp T.
[2] Quc s qun triu Nguyn (2004), i
Nam thc lc, t.1, Nxb Gio dc, H Ni.
[3] Quc s qun triu Nguyn (1993), i
Nam lit truyn, t.2, Nxb Thun Ha, Hu.
[4] Quc s qun triu Nguyn (1974), Minh
Mnh chnh yu, t.3, y ban dch thut
xut bn, Si Gn.
[5] Nguyn Phan Quang (1999, Vit Nam th
k XIX (1802 - 1884), Nxb Tp. H Ch
Minh, Tp. H Ch Minh.
[6] Cao Xun Dc (1998), Quc triu chnh
bin tot yu, Nxb Thun Ha, Hu.
[7] Choi Byung Wook (2011), Vng t Nam
B di triu Minh Mng, Nxb Th gii,
H Ni.
[8] on ny, c l nn dch l: i vi cc v
vua khut ca ngi Khmer hoc ngi
Chm, th ng vi s thc lch s hn!
Sch Khm nh i Nam hi in (gi
tt l Hi in) (1993), t.6, Nxb Thun
Ha, Hu chp: Nm 1840, cho lp miu
th vua nc Chn Lp (ca ngi
Khmer - Tc gi).
[9] Tc gi mun m ch nm 1833, vua
Minh Mnh cho lp miu th vua nc
Chim Thnh ca ngi Chm Kinh
Ph Xun (Hu) (Hi in, Sd, t.6.
[10] Vin Dn tc hc (2014), Cc dn tc t
ngi Vit Nam (Cc tnh pha Nam),
Nxb Khoa hc x hi, H Ni.
[1]

77

Tp ch Khoa hc x hi Vit Nam, s 12(97) - 2015

78